Professional Documents
Culture Documents
= (1.1)
Nastpnie liczby n
i
s sumowane i tworzona jest statystyka t
k
2
k
k i
i
t n
=
=
(1.2)
Rozkad tej statystyki moe by dla N > 10 opisany rozkadem normalnym N(
k
, o
k
) z para-
metrami rwnymi
1
( 1)
4
k
k k = (1.3)
14
1
( 1)(2 5)
72
k
k k k o = + (1.4)
Nastpnie tworzona jest seria znormalizowanych wartoci
=
k k
k
k
t
u (1.5)
Stanowi ona progresywn posta statystyki testu MKS. Jeli dla danego k i ustalonego
poziomu istotnoci o testu (zwykle przyjmuje si o = 0,05), absolutna warto u
k
, |u
k
|, spenia
warunek |u
k
| > u
kryt
(o), gdzie u
kryt
(o) jest krytyczn wartoci statystyki testowej (np.
u
kryt
(0,05) = 1,96 dla testu dwustronnego), to hipoteza o niezalenoci od czasu i nieskorelo-
waniu podserii {Q
max,1
, Q
max,2
,..., Q
max,k
} jest odrzucana i przyjmuje si, e w okresie od 1 do k
istnieje trend monotoniczny.
Etap 2. Naley postpi analogiczne jak w etapie 1, jednak dla serii czasowej ustawionej w
porzdku odwrconym: {Q
max,N
, Q
max,N-1
,..., Q
max,1
}. Obliczana jest w tym przypadku tzw.
regresywna posta
k
u' znormalizowanej statystyki testu MKS:
k k
k
k
t
u
o
' '
' =
'
(1.6)
gdzie
k
t' jest liczone podobnie do t
k
w (1.2):
1 N
k i
i k
t n
=
' ' =
(1.7)
a liczba
i
n' jest liczb elementw podserii {Q
max,N
, Q
max,N -1
,, Q
max, i+1
} mniejszych od Q
max i
:
, , 1 , 1 ,
liczba elementw podserii { , ,... } mniejszych od
i max N max N max i max i
n Q Q Q Q
' = (1.8)
Tak jak poprzednio, statystyka
k
t' podlega rozkadowi normalnemu z parametrami:
1
( )( 1)
4
k
N k N k ' = (1.9)
1
( )( 1)(2( ) 5)
72
k
N k N k N k o' = + (1.10)
Jeli seria danych pochodzi z jednej populacji i dane s niezalene od siebie, to wykre-
sy u
k
i
k
u' powinny oscylowa wok linii zerowej, pozostajc w obszarze (-u
kryt
(o), u
kryt
(o)).
Monotoniczny trend przepyww maksymalnych rocznych w caym okresie bdzie widoczny
na wykresie u
k
i
k
u' w postaci dwu rwnolegych rosncych lub malejcych nieregularnych
linii wychodzcych poza obszar (-u
kryt
(o), u
kryt
(o)), natomiast jeli wykresy u
k
i
k
u' przecinaj
15
si powyej u
kryt
(o) lub poniej -u
kryt
(o), to istnieje podstawa do twierdzenia, e w roku (la-
tach) przecicia nastpia zmiana trendu. Moliwe s te inne sytuacje (zob. przykad 1.1).
1.2. Obliczenie przepyww maksymalnych rocznych o zadanym prawdopodobiestwie
przewyszenia rozkad Pearsona
Obliczenie przepyww maksymalnych rocznych o zadanym prawdopodobiestwie
przewyszenia wykonuje si w nastpujcych etapach:
1. Maksymalne przepywy roczne Q
max,p
o zadanym prawdopodobiestwie przewyszenia p
(p = P(Q
max
> Q
max,p
)) oblicza si wedug wzoru opartego na rozkadzie Pearsona typu III
(Kaczmarek, 1970):
,
( )
p
max p
t
Q
e
o
= + (1.11)
gdzie:
e dolne ograniczenie przepyww w m
3
/s: Q
max
> e,
o parametr skali w (m
3
/s)
-1
,
parametr ksztatu,
t
p
() zmienna standaryzowana.
2. Warto e dolnego ograniczenia jest estymowana metod graficzn, a parametry o i s
estymowane metod najwikszej wiarygodnoci.
1.2.1. Utworzenie rozkadu empirycznego przepyww maksymalnych rocznych Q
max
i graficzna estymacja ich dolnego ograniczenia
1. Czasow seri przepyww maksymalnych rocznych {Q
max,1
, Q
max,2
,..., Q
max,N
} naley upo-
rzdkowa malejco: {Q
max,(1)
> Q
max,(2)
> ... > Q
max,(N)
}.
2. Dla kadej wartoci Q
max,(i)
, i = 1, 2, ..., N, uporzdkowanej malejco serii oblicza si empi-
ryczne prawdopodobiestwo przewyszenia p
i
wedug wzoru:
, 1, 2,...,
1
i
i
p i N
N
= =
+
(1.12)
gdzie:
i numer i-tej najwyszej wartoci, Q
max,(i)
, w serii danych.
16
3. Uzyskane punkty (p
i
, Q
max,(i)
) nanosi si na pearsonowsk podziak prawdopodobiestwa
(rys. A.1, zacznik A) i wyrwnuje odrcznie doln cz empirycznej krzywej a do praw-
dopodobiestwa przewyszenia p = 100% i dla tego prawdopodobiestwa odczytuje si war-
to ograniczenia dolnego e w m
3
/s.
1.2.2. Estymacja parametrw i rozkadu Pearsona, typ III, metod najwikszej
wiarygodnoci
1. Dla znanej wartoci dolnego ograniczenia e, oblicza si pomocnicz warto A
:
( )
, ,
1 1
1 1
ln ln
N N
max i max i
i i
A Q Q
N N
= =
| |
=
|
\ .
e e (1.13)
2. Parametr szacowany jest za pomoc wzoru:
4 1
1 1
4 3
A
A
| |
= + +
|
|
\ .
(1.14)
3. Parametr o oblicza si ze wzoru:
,
1
1
N
max i
i
Q
N
=
=
o
e
(1.15)
Obliczone wartoci e, i o okrelaj jednoznacznie rozkad (1.11) przepyww maksymal-
nych w roku Q
max
.
1.2.3. Obliczenie teoretycznych wartoci Qmax,p przepyww maksymalnych rocznych
dla zadanych wartoci prawdopodobiestwa przewyszenia p
Obliczenie teoretycznych wartoci Q
max,p
przepyww maksymalnych rocznych dla zada-
nych wartoci prawdopodobiestwa przewyszenia p mona wykona dwoma sposobami.
Sposb 1: Majc dane wartoci e, i o oraz korzystajc z wartoci funkcji t
p
() podanych w
tabeli A.1 (zacznik A), oblicza si za pomoc wzoru (1.11) dla wybranych wartoci praw-
dopodobiestwa przewyszenia p wartoci przepywu prawdopodobnego Q
max,p
.
Sposb 2: Majc dane wartoci e, i o, oblicza si wartoci przepywu prawdopodobnego
Q
max,p
korzystajc z dostpnego programu komputerowego, na przykad z funkcji ROZ-
KAD.GAMMA.ODW() arkusza kalkulacyjnego MS Excel:
17
( )
,
ROZKAD.GAMMA.ODW 1 ; ;1/
max p
Q p = + e o (1.16)
gdzie:
p - prawdopodobiestwo przewyszenia przez przepyw maksymalny roczny Q
max
wartoci Q
max,p
, wyraone liczb niemianowan (p = P(Q
max
> Q
max,p
))
1.2.4. Testowanie hipotezy H
0
(prawdziwy rozkad zmiennej Qmax jest rozkadem
Pearsona typ III) za pomoc testu Komogorowa
Testowanie hipotezy obejmuje nastpujce etapy:
1. Dla danych e, o, , oblicza si warto D
i
dla kadej wartoci Q
max,(i)
, i = 1, 2, ..., N, upo-
rzdkowanej malejco serii danych przepyww maksymalnych rocznych:
( ) ( )
,( ) ,( )
1
max ; , , ; ,
1 1
i teor max i teor max i
i i
D p Q p Q
N N
+ (
=
(
+ +
e,o e,o (1.17)
gdzie:
p
teor
(Q
max,(i)
) teoretyczne prawdopodobiestwo przewyszenia wartoci Q
max,(i)
:
p
teor
(Q
max,(i)
) = P(Q
max
> Q
max,(i)
) obliczone
a. na podstawie tabeli A.1: majc dane e, o i przeliczy Q
max,(i)
na t
p
() = o(Q
max,(i)
e), p
nieznane, i poszuka w tabeli A.1 odpowiedniej wartoci p; metoda przybliona, prawie
zawsze wymagajca interpolacji), albo
b. z wykorzystaniem dostpnego programu komputerowego, np. funkcji
ROZKAD.GAMMA() arkusza kalkulacyjnego MS Excel:
( )
( ) ( )
P( ) 1 ROZKAD.GAMMA ; ;1/ ; prawda
max max i max i
Q Q Q > = e o (1.18)
gdzie:
Q
max,(i)
i-ta najwiksza warto uporzdkowanej malejco serii przepyww maksymal-
nych rocznych.
2. Okrela si maksymaln warto D
max
serii rnic D
i
:
{ }
1,...,
max
max i
i N
D D
=
= (1.19)
Wielko D
max
mona te odczyta z wykresw rozkadw teoretycznego i empirycznego.
3. Oblicza si warto
Kol
statystyki testowej testu Komogorowa:
Kol max
N D = (1.20)
18
4. Przyjmujc poziom istotnoci testu, o
test
= 5%, porwnuje si warto
Kol
z wartoci kry-
tyczn testu
kryt
(o
test
= 5%) = 1,36. Jeli
Kol
< 1,36, nie ma podstaw do odrzucenia badanego
rozkadu. W przypadku przeciwnym naley poszukiwa innego rozkadu np. logarytmiczno-
normalnego lub Weibulla.
1.2.5. Testowanie hipotezy H
0
(prawdziwy rozkad zmiennej Q
max
jest rozkadem Pear-
sona typ III) za pomoc testu
2
Pearsona
Testowanie hipotezy obejmuje nastpujce etapy:
1. Ustala si liczb r przedziaw, na jakie trzeba bdzie podzieli przedzia (e,) zmiennoci
zmiennej Q
max
. Liczba r musi wynosi co najmniej 4 (r > 4) i powinna by taka, aby przecit-
na liczba elementw serii w kadym przedziale wynosia co najmniej 5 (N/r > 5).
2. Oblicza si wartoci Q
_,i
zmiennej Q
max
, ktre speniaj rwno
,
P( ) , 1, 2,..., 1
max i
i
Q Q i r
r
_
< = = (1.21)
3. Tworzy si r przedziaw: (0, Q
_,1
), [Q
_,1,
Q
_,2
),...,[Q
_,r-1,
). W kadym z tych przedziaw
znajduje si odpowiednio m
i
, i = 1, 2, ..., r, elementw serii czasowej {Q
max,1
, Q
max,2
,...,
Q
max,N
}.
4. Oblicza si warto _
2
statystyki testu _
2
Pearsona:
2 2
1
( / )
r
i
i
r
m N r
N
=
=
_ (1.22)
5. Korzystajc z tabeli A.2, porwnuje si obliczon warto _
2
z wartoci krytyczn _
2
kr
=
_
2
(o
test
, v = r3) dla poziomu istotnoci testu o
test
= 5% i liczby v = r 3 stopni swobody.
6. Jeli _
2
< _
2
kr
(o
test
), nie ma podstaw do odrzucenia rozkadu. W przypadku przeciwnym
naley poszukiwa innego rozkadu prawdopodobiestwa.
1.2.6. Obliczenie grnej granicy
,
u
max p
Q
jednostronnego % przedziau ufnoci dla
rzeczywistych prawdopodobnych przepyww maksymalnych rocznych Q
max,p
Wielko
,
u
max p
Q
|
oblicza si ze wzoru:
( )
, , ,
u
max p max p max p
Q Q u Q = +
|
|
o (1.23)
19
gdzie:
u
|
kwantyl rzdu |
w standaryzowanym rozkadzie normalnym. W tabeli A.3 podane
s niektre wartoci u
|
(|
oznacza prawdopodobiestwa nieprzewyszenia),
( )
, max p
Q o bd oszacowania Q
max,p
obliczany ze wzoru:
( )
,
1
( , )
max p
Q p
N
= o
o
(1.24)
Wartoci funkcji (p,) s podane w tabeli A.4.
Przykad 1.1 (negatywny): Obliczy przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdo-
podobiestwie przewyszenia w przekroju wodowskazowym Bukwka na Bobrze.
Wodowskaz Bukwka zamyka zlewnie o powierzchni A = 57,76 km2. Dugo cigu
obserwacyjnego wynosi N = 41.
1. Sprawdzi niejednorodno serii czasowej przepyww maksymalnych rocznych testem
Manna-Kendalla-Sneyersa (MKS)
Na podstawie serii chronologicznej przepyww maksymalnych rocznych rzeki Bbr
w przekroju wodowskazowym Bukwka utworzy cig statystyk u
k
, k = 2,3,...,N i u'
k
,
k=1,2,...,N-1. W tabeli 1.1 zestawiono wartoci przepyww maksymalnych rocznych rzeki
Bbr w przekroju wodowskazowym Bukwka oraz wartoci wielkoci zwizanych z testem
MKS.
Tabela 1.1. Seria czasowa Q
max
i niektre wielkoci testu MKS. Numery w nawiasach w drugim wier-
szu tabeli to numery odpowiednich rwna. Wyrnione kolorem komrki ilustruj sposb liczenia
statystyki t
k
(1.2): t
19
= 103 = 0+2+2+...+17+10, oraz statystyki t'
k
(1.7): t'
19
= 201 = 1+1+2+...+18+22
Bbr/Bukwka n
k
t
k
k
o
k
u
k
n'
k
t'
k
'
k
o'
k
u'
k
rok Q
max
k
(1.1) (1.2) (1.3) (1.4) (1.5) (1.8) (1.7) (1.9) (1.10) (1.6)
1965 18,6 1 30 637 410 44,516 5,099
1966 13,2 2 0 0 0,5 0,5 -1 25 607 390 42,915 5,057
1967 22,1 3 2 2 1,5 0,957 0,522 31 582 370,5 41,333 5,117
1968 20,4 4 2 4 3 1,472 0,679 29 551 351,5 39,771 5,016
1969 23,0 5 4 8 5 2,041 1,470 31 522 333 38,230 4,944
1970 10,7 6 0 8 7,5 2,661 0,188 22 491 315 36,708 4,795
1971 27,8 7 6 14 10,5 3,329 1,051 30 469 297,5 35,208 4,871
1972 14,7 8 2 16 14 4,041 0,495 25 439 280,5 33,728 4,699
1973 8,62 9 0 16 18 4,796 -0,417 17 414 264 32,270 4,648
1974 15,9 10 4 20 22,5 5,590 -0,447 24 397 248 30,833 4,833
1975 22,1 11 7 27 27,5 6,423 -0,078 26 373 232,5 29,418 4,776
1976 16,6 12 5 32 33 7,292 -0,137 24 347 217,5 28,025 4,621
1977 27,8 13 11 43 39 8,196 0,488 25 323 203 26,655 4,502
1978 4,76 14 0 43 45,5 9,133 -0,274 7 298 189 25,308 4,307
20
1979 11,3 15 3 46 52,5 10,104 -0,643 21 291 175,5 23,984 4,816
1980 32,3 16 15 61 60 11,106 0,090 23 270 162,5 22,684 4,739
1981 32,3 17 15 76 68 12,138 0,659 23 247 150 21,409 4,531
1982 33,8 18 17 93 76,5 13,200 1,250 23 224 138 20,158 4,266
1983 21,7 19 10 103 85,5 14,292 1,224 22 201 126,5 18,932 3,935
1984 9,23 20 2 105 95 15,411 0,649 18 179 115,5 17,732 3,581
1985 14,3 21 6 111 105 16,558 0,362 20 161 105 16,558 3,382
1986 8,28 22 1 112 115,5 17,732 -0,197 15 141 95 15,411 2,985
1987 10,7 23 4 116 126,5 18,932 -0,555 18 126 85,5 14,292 2,834
1988 9,16 24 3 119 138 20,158 -0,943 16 108 76,5 13,200 2,386
1989 10,3 25 5 124 150 21,409 -1,214 16 92 68 12,138 1,977
1990 6,72 26 1 125 162,5 22,684 -1,653 12 76 60 11,106 1,441
1991 4,43 27 0 125 175,5 23,984 -2,106 4 64 52,5 10,104 1,138
1992 6,72 28 2 127 189 25,308 -2,450 11 60 45,5 9,133 1,588
1993 3,08 29 0 127 203 26,655 -2,851 1 49 39 8,196 1,220
1994 7,26 30 5 132 217,5 28,025 -3,051 10 48 33 7,292 2,057
1995 4,7 31 2 134 232,5 29,418 -3,348 3 38 27,5 6,423 1,635
1996 6,05 32 4 138 248 30,833 -3,568 7 35 22,5 5,590 2,236
1997 8,75 33 10 148 264 32,270 -3,595 8 28 18 4,796 2,085
1998 5,24 34 4 152 280,5 33,728 -3,810 5 20 14 4,041 1,485
1999 6,59 35 6 158 297,5 35,208 -3,962 6 15 10,5 3,329 1,352
2000 4,7 36 2 160 315 36,708 -4,222 3 9 7,5 2,661 0,564
2001 4,16 37 1 161 333 38,230 -4,499 2 6 5 2,041 0,490
2002 4,97 38 6 167 351,5 39,771 -4,639 2 4 3 1,472 0,679
2003 3,25 39 1 168 370,5 41,333 -4,899 1 2 1,5 0,957 0,522
2004 5,92 40 9 177 390 42,915 -4,963 1 1 0,5 0,5 1
2005 1,9 41 0 177 410 44,516 -5,234
Poniewa wymagane jest aby zmienne u
k
i u'
k
podlegay w przyblieniu rozkadowi
normalnemu dla liczebnoci podcigu nie mniejszej ni 10, podane w tablicy wartoci u
k
i u'
k
mona wykorzysta w tecie MKS dla k = 10,...,N (zmienna u
k
) i dla k = 1,...,N9 (zmienna
u'
k
). W tabeli 1.1 podano rwnie wartoci u
k
i u
k
' dla k spoza podanego wyej zakresu nie
tylko z powodw ilustracyjnych ale te dlatego, e zwykle tworzony jest wykres dla k =
2,...,N (dla u
k
) i dla k = 1,...,N1 (dla u'
k
) (rys. 1.2).
21
-6
-4
-2
0
2
4
6
1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
u
(
t
)
,
u
'
(
t
)
u'(t)
u(t)
1,96
-1,96
Qmax
Rys. 1.2. Wyniki testu MKS (statystyki u i u' z tab. 1) wraz 95% przedziaem akceptacji hipotezy H
0
o
jednorodnoci kolejnych podserii Q
max
(linie -1,96 i 1,96) oraz czasowym przebiegiem Q
max
(skala
wartoci Q
max
nie podana).
Przebieg wartoci statystyki testowej u
k
na rys. 1.2 pokazuje, e od pocztku okresu
obserwacji do mniej wicej rodka dekady 19801990 wartoci u
k
oscyluj wok zera, co
wskazuje na jednorodno (niezaleno i brak trendu) kolejnych podcigw progresywnych.
W tym samym okresie u'
k
podcigw regresywnych wykazuje bardzo wysokie acz-
kolwiek zmniejszajce si z k wartoci dodatnie, znacznie wychodzce ponad 1,96, co wska-
zuje na silny trend malejcy. Z punktu widzenia obszaru akceptacji hipotezy o jednorodnoci
serii czasowej Q
max
, oba cigi, u
k
i u'
k
, przechodz w dekadzie 1980-1990 na inne pozycje: u
k
jest coraz bardziej mniejsze od -1,96 wskazujc tym samym na zwikszajc si niejednorod-
no (coraz silniejszy trend malejcy), osigajc maksimum w roku 2005 (o wartoci mniej
wicej takiej samej, jak u
k
' dla k=1), natomiast u
k
' powoli przestaje by istotne (na poziomie
istotnoci 5%). Wszystko to sugeruje, e ok. 1985 r. nastpia istotna zmiana reimu przepy-
wu Bobru w przekroju wodowskazowym Bukwka, co jest rwnie widoczne w dodanym na
rys. 1.2 przebiegu wartoci Q
max
. Powstaa niejednorodno jest spowodowana oddaniem do
eksploatacji w roku 1987 zbiornika retencyjnego Bukwka.
Zmiany s jednak tak due, e naley stwierdzi niemoliwo obliczania przepyww
prawdopodobnych Q
max,p
opisan metod.
22
Przykad 1.2. (pozytywny). Obliczy przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdo-
podobiestwie przewyszenia w przekroju wodowskazowym Polana na Czarnej.
Wodowskaz Polana zamyka zlewnie o powierzchni A = 94,17 km
2
. Dugo cigu
obserwacyjnego wynosi N = 34.
1. Sprawdzi niejednorodno serii czasowej przepyww maksymalnych rocznych testem
Manna-Kendalla-Sneyersa (MKS)
Na podstawie serii chronologicznej przepyww maksymalnych rocznych rzeki Czar-
nej w przekroju wodowskazowym Polana utworzony zosta cig statystyk u
k
, k = 2,3,...,N i
u'
k
, k=1,2,...,N -1. Tabela 1.2 zawiera wartoci tej serii czasowej oraz wielkoci zwizanych z
testem MKS.
Tabela 1.2. Seria czasowa Q
max
, w przekroju wodowskazowym Polana na rzece Czarnej, i niektre
wielkoci testu MKS. (Numery w nawiasach w drugiej linii to numery odpowiednich rwna)
Czarny/Polana t
k
k
o
k
u
k
t'
k
'
k
o'
k
u'
k
rok Q
max
k
(1.2) (1.3) (1.4) (1.5) (1.7) (1.9) (1.10) (1.6)
1972 10,2 1 237 280,5 33,728 -1,290
1973 9,24 2 0 0,5 0,5 -1 232 264 32,270 -0,992
1974 58,8 3 2 1,5 0,957 0,522 229 248 30,833 -0,616
1975 8,23 4 2 3 1,472 -0,679 202 232,5 29,418 -1,037
1976 16,2 5 5 5 2,041 0,000 201 217,5 28,025 -0,589
1977 4,92 6 5 7,5 2,661 -0,939 195 203 26,655 -0,300
1978 26,8 7 10 10,5 3,329 -0,150 195 189 25,308 0,237
1979 25,1 8 15 14 4,041 0,247 181 175,5 23,984 0,229
1980 97,2 9 23 18 4,796 1,043 169 162,5 22,684 0,287
1981 23,5 10 28 22,5 5,590 0,984 145 150 21,409 -0,234
1982 22,3 11 33 27,5 6,423 0,856 135 138 20,158 -0,149
1983 21,1 12 38 33 7,292 0,686 126 126,5 18,932 -0,026
1984 59,9 13 49 39 8,196 1,220 118 115,5 17,732 0,141
1985 55,1 14 59 45,5 9,133 1,478 99 105 16,558 -0,362
1986 16,2 15 63 52,5 10,104 1,039 82 95 15,411 -0,844
1987 24,6 16 72 60 11,106 1,081 77 85,5 14,292 -0,595
1988 14,8 17 76 68 12,138 0,659 70 76,5 13,200 -0,492
1989 73,8 18 92 76,5 13,200 1,174 66 68 12,138 -0,165
1990 28,9 19 105 85,5 14,292 1,364 51 60 11,106 -0,810
1991 18,6 20 112 95 15,411 1,103 44 52,5 10,104 -0,841
1992 18,2 21 119 105 16,558 0,846 39 45,5 9,133 -0,712
1993 25,8 22 133 115,5 17,732 0,987 35 39 8,196 -0,488
1994 14,5 23 137 126,5 18,932 0,555 31 33 7,292 -0,274
1995 11,2 24 141 138 20,158 0,149 28 27,5 6,423 0,078
1996 54,5 25 160 150 21,409 0,467 26 22,5 5,590 0,626
1997 111 26 185 162,5 22,684 0,992 19 18 4,796 0,209
1998 35,1 27 204 175,5 23,984 1,188 11 14 4,041 -0,742
1999 43 28 224 189 25,308 1,383 9 10,5 3,329 -0,451
2000 52 29 245 203 26,655 1,576 7 7,5 2,661 -0,188
2001 45,4 30 266 217,5 28,025 1,731 3 5 2,041 -0,980
2002 8,9 31 268 232,5 29,418 1,207 1 3 1,472 -1,359
2003 9,72 32 272 248 30,833 0,778 1 1,5 0,957 -0,522
2004 57,4 33 299 264 32,270 1,085 1 0,5 0,5 1
2005 50,8 34 323 280,5 33,728 1,260
23
-3
-2
-1
0
1
2
3
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005
u
(
t
)
,
u
'
(
t
)
u'(t)
u(t)
1,96
-1,96
Qmax
Rys. 1.3. Wyniki testu MKS (statystyki u i u' z tabeli 1.2) wraz 95% przedziaem akceptacji hipotezy
H
0
o jednorodnoci kolejnych podcigw Q
max
(linie -1,96 i 1,96) oraz czasowym przebiegiem Q
max
(skala wartoci Q
max
nie podana).
Wszystkie wartoci u
k
i u'
k
zawieraj si w przedziale (-1,96; 1,96), co oznacza, e dla
adnego podcigu (progresywnego i regresywnego) serii Q
max
nie ma
na poziomie istotnoci
= 5% podstaw do odrzucenia hipotezy o jednorodnoci. Nie ma podstaw do odrzucenia hi-
potezy, e dane Q
max
z przekroju wodowskazowym polana s niezalene i pochodz z jednej
populacji.
2. Estymacja parametrw rozkadu Pearsona III typu.
a. Estymacja dolnego ograniczenia e metod graficzn
Stosujc wzr (1.12) i podziak prawdopodobiestwa (rys. A.1 zacznik A) sporzdzi
wykres empirycznego prawdopodobiestwo przewyszenia (rys. 1.4).
24
100 90 70 50 30 20 10 5 1
0
20
40
60
80
100
120
Prawdopodobiestwo przewyszenia p, %
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
m
3
s
Rys. 1.4. Empiryczne prawdopodobiestwo przewyszenia (punkty) oraz graficzna estymacja dolnego
ograniczeniae (linia zielona). Przyjto przyblienie e ~ 0.
Przeduenie dolnej czci wykresu do przecicia z osi 100% daje w przyblieniu
warto e = 0. Warto ta bdzie wykorzystana w dalszych obliczeniach.
b. Estymacja parametrw o i rozkadu Pearsona, typ III, metod najwikszej wiary-
godnoci
- Obliczy pomocnicz warto A
:
( )
, ,
1 1
1 1
ln ln ln(33, 9121) - 3, 2456 0,2781
N N
max i max i
i i
A Q Q
N N
= =
| |
= = =
|
\ .
e e
- Obliczy warto parametru :
4 1 1 4 0,2781
1 1 1 1 1,951
4 3 4 0,2781 3
A
A
| | | |
~ + + = + + ~
| |
| |
\ . \ .
- Obliczy warto parametru o:
3 -1
,
1
1,951
0,05754 (m /s)
1 33, 9121 0
N
max i
i
Q
N
=
= = =
o
e
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
p
{
m
3
/
s
]
25
- Obliczy dane wartoci Q
max,p
. Obliczanie z wykorzystaniem arkusza kalkulacyjnego MS
Excel zilustrowane jest na rys. 1.5.
Rys. 1.5. Obliczanie Q
max,p
za pomoc funkcji ROZKAD.GAMMA.ODW arkusza kalkulacyjnego
MS Excel.
Mona te wykorzysta tabel A.1 z wartociami t
p
(), interpolujc liniowo t
p
() dla kadego
p, dla = 1,95 mamy: t
p
(=1,95) = [t
p
(=1,9) + t
p
(=2,0)]/2.
- Uzyskane wartoci teoretycznego rozkadu prawdopodobiestwa przewyszenia Q
max
naley
nanie na podziak prawdopodobiestwa, co pokazano rys. 1.6.
100 90 70 50 30 20 10 5 1 0,5 0,2 0,1
0
50
100
150
Prawdopodobiestwo przewyszenia p, %
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
m
3
s
Rys. 1.6. Teoretyczny rozkad prawdopodobiestwa p
teor
(Q
max
; e = 0; o = 0,0575, = 1,95) (linia
ciga) przewyszenia przepyww Q
max
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
p
[
m
3
/
s
]
26
3. Testowanie hipotezy H
0
(prawdziwy rozkad zmiennej Q
max
jest rozkadem Pearsona typ
III) za pomoc testu Komogorowa.
a. Dla wszystkich wartoci uporzdkowanej malejco serii danych Q
max,(i)
, i =1, 2,..., N = 34,
obliczy warto D
i
(wyniki zestawiono w tabeli 1.3):
( ) ( )
,( ) ,( )
1
max ,
1 1
i teor max i teor max i
i i
D p Q p Q
N N
+ (
=
(
+ +
b. Obliczy maksymaln warto D
max
{ }
1,...,
max 0,1132
max i
i N
D D
=
= =
c. Obliczy warto
Kol
statystyki testowej testu Komogorowa:
34 0,1132 0, 6603
Kol max
N D = = =
d. Poniewa warto statystyki testowej
Kol
= 0,660 jest mniejsza od 5% wartoci krytycznej
kr
= 1,36, nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej, e rozkadem prawdopodo-
biestwa przepyww maksymalnych rzeki Czarnej w przekroju Polana jest rozkad Pearsona
typ III z parametrami e = 0, o = 0,05754, = 1,95. Wyniki oblicze zestawiono w tabeli 1.3
oraz pokazano na rys. 1.7.
Tabela 1.3. Uporzdkowana malejco seria przepyww maksymalnych rocznych rzeki Czarna w
przekroju wodowskazowym Polana, Q
max(i)
, teoretyczne prawdopodobiestwa przewyszenia, p
te-
or
(Q
max(i)
), oraz wartoci pomocnicze do obliczania D
i
(1.17), D
max
(1.19) oraz
Kol
(1.20)
Numer
kolejnej
wartoci
w serii
i
Warto naj-
wikszego
i-go przepywu
Q
max(i)
,
[m
3
/s]
Prawdop.
p
teor
(Q
max(i)
)
i/(N+1) (i+1)/(N+1)
|i/(N+1) -
p
teor
(Q
max
)|
|(i+1)/(N+1) -
p
teor
(Q
max
)|
Maksymalna
rnica
D
i
1 111 0,0115 0,0286 0,0571 0,01707 0,04564 0,04564
2 97,2 0,0228 0,0571 0,0857 0,03431 0,06288 0,06288
3 73,8 0,0706 0,0857 0,1143 0,01510 0,04367 0,04367
4 59,9 0,1342 0,1143 0,1429 0,01992 0,00865 0,01992
5 58,8 0,1410 0,1429 0,1714 0,00182 0,03039 0,03039
6 57,4 0,1502 0,1714 0,2000 0,02124 0,04981 0,04981
7 55,1 0,1664 0,2000 0,2286 0,03359 0,06217 0,06217
8 54,5 0,1709 0,2286 0,2571 0,05768 0,08625 0,08625
9 52 0,1908 0,2571 0,2857 0,06637 0,09494 0,09494
10 50,8 0,2010 0,2857 0,3143 0,08467 0,11324 0,11324
11 45,4 0,2535 0,3143 0,3429 0,06075 0,08932 0,08932
12 43 0,2804 0,3429 0,3714 0,06241 0,09098 0,09098
13 35,1 0,3865 0,3714 0,4000 0,01503 0,01354 0,01503
14 28,9 0,4896 0,4000 0,4286 0,08960 0,06102 0,08960
27
15 26,8 0,5285 0,4286 0,4571 0,09989 0,07132 0,09989
16 25,8 0,5476 0,4571 0,4857 0,09049 0,06192 0,09049
17 25,1 0,5613 0,4857 0,5143 0,07557 0,04700 0,07557
18 24,6 0,5712 0,5143 0,5429 0,05687 0,02830 0,05687
19 23,5 0,5932 0,5429 0,5714 0,05033 0,02176 0,05033
20 22,3 0,6177 0,5714 0,6000 0,04628 0,01770 0,04628
21 21,1 0,6427 0,6000 0,6286 0,04266 0,01409 0,04266
22 18,6 0,6958 0,6286 0,6571 0,06719 0,03862 0,06719
23 18,2 0,7044 0,6571 0,6857 0,04722 0,01865 0,04722
24 16,2 0,7475 0,6857 0,7143 0,06183 0,03326 0,06183
25 16,2 0,7475 0,7143 0,7429 0,03326 0,00468 0,03326
26 14,8 0,7777 0,7429 0,7714 0,03488 0,00631 0,03488
27 14,5 0,7842 0,7714 0,8000 0,01275 0,01582 0,01582
28 11,2 0,8534 0,8000 0,8286 0,05339 0,02482 0,05339
29 10,2 0,8734 0,8286 0,8571 0,04480 0,01623 0,04480
30 9,72 0,8827 0,8571 0,8857 0,02558 0,00299 0,02558
31 9,24 0,8919 0,8857 0,9143 0,00618 0,02239 0,02239
32 8,9 0,8983 0,9143 0,9429 0,01601 0,04458 0,04458
33 8,23 0,9105 0,9429 0,9714 0,03233 0,06090 0,06090
34 4,92 0,9630 0,9714 1,0000 0,00846 0,03703 0,03703
D
max
= 0,11324
N
0.5
D
max
= 0,66032
100 90 70 50 30 20 10 5 1 0,5 0,2 0,1
0
50
100
150
Prawdopodobiestwo przewyszenia p, %
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
m
3
s
D
max
= 11.32%
Rys. 1.7. Pooenie wartoci D
max
na podziace prawdopodobiestwa
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
p
[
m
3
/
s
]
28
4. Testowanie hipotezy H
0
(prawdziwy rozkad zmiennej Q
max
jest rozkadem Pearsona typ
III) za pomoc testu _
2
Pearsona.
a. Ustali liczb r przedziaw, na jakie bdzie dzielony zakres (e,) = (0,) zmiennoci
zmiennej losowej Q
max
. Poniewa N = 34, a r powinno by nie mniejsze od 4 oraz N/r > 5,
przyjto r = 4 (tabela 1.4)
Tabela 1.4. Wartoci potrzebne do obliczenia statystyki testowej _
2
i
Prawdop.
p
[%]
Przepyw
Q
_,i
[m
3
/s]
[Q
_,i-1
, Q
_,i
) m
i
N/4
1 100 0
2 75 16,086 (0, 16,086) 9 8,5
3 50 28,328 [16,086, 28,328) 11 8,5
4 25 45,731 [28,328, 45,731) 4 8,5
5 0
[45,731, ) 10 8,5
b. Warto statystyki testowej _
2
wynosi:
2 2
1
2 2 2 2
( / )
1
(9 8,5) (11 8,5) (4 8,5) (10 8, 5) 3, 41
8,5
r
i
i
r
m N r
N
=
=
( = + + + + =
_
c. Przyjmujc poziom istotnoci testu, o
test
= 5% okreli z tabeli A.2 warto krytyczn testu _
2
.
_
2
kr
= _
2
(o
test
=5%, v=r3=1) = 3,84. Nierwno _
2
kr
= 3,41 < 3,84 oznacza, e nie ma podstaw
do odrzucenia hipotezy zerowej, e rozkadem prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych
rzeki Czarnej w przekroju wodowskazowym Polana jest rozkad Pearsona typ III z parametrami
e = 0, o = 0,0575, = 1,95.
5. Obliczenie i wykrelenie grnej granicy
,
u
max p
Q
|
jednostronnego |% przedziau ufnoci dla
rzeczywistych prawdopodobnych przepyww maksymalnych rocznych Q
max,p
a. Przyj | = 84% i odczyta z tabeli A.3 warto u
|
; u
|
= 0,994.
b. Obliczy o(Q
max,p
) ze wzoru (1.24):
- Korzystajc z tabeli A.4, odczyta wartoci funkcji (p,). Poniewa znaleziona warto
wynosi = 1,95, konieczna jest interpolacja wartoci funkcji (p,=1,95). Wyniki in-
terpolacji pokazano w tabeli 1.5.
Tabela 1.5. Interpolacja wartoci (p,=1,95) na podstawie danych z tabeli A.4 dla zadanych wartoci
prawdopodobiestwa przewyszenia p.
Prawdopodobiestwo przewyszenia, p, w %
50 20 10 5 2 1 0,1
29
1,9 1,214 2,122 2,951 3,837 5,055 5,998 9,205
2 1,254 2,167 3,001 3,891 5,112 6,056 9,265
1,95 1,234 2,1445 2,976 3,864 5,0835 6,027 9,235
- Dla znanej wartoci (p,=1,95), obliczy o(Q
max,p
) dla zadanych wartoci prawdopodo-
biestwa przewyszenia p.
Przykadowo, dla p = 5%:
( )
3
,5%
( , ) (5%, 1.95) 3,864
11,517 m /s
0, 05754 34 0, 0575 34
max
p
Q
N
=
= = = =
o
o
c. Znajc o(Q
max,p
) dla zadanych wartoci prawdopodobiestwa przewyszenia p, obliczy
wartoci Q
max,p
(np. wzorem (1.16)) oraz wartoci
,
u
max p
Q
|
= Q
max,p
+ 0,994o(Q
max,p
)
Obliczone przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia
zestawiono w tabeli 1.6. Krzyw prawdopodobiestwa pokazano na rys. 1.8.
Tabela 1.6. Obliczone wartoci bdu kwantyla o(Q
max,p
) i grna granica
,
u
max p
Q
|
84-procentowego
przedziau ufnoci kwantyla Q
max,p
dla zadanych wartoci prawdopodobiestwa przewyszenia p.
Prawdopodobiestwo przewyszenia, p, w %
50 20 10 5 2 1 0,1
o(Q
max,p
), m
3
/s 3,678 6,392 8,870 11,517 15,152 17,964 27,526
Q
max,p
, m
3
/s 28,33 50,92 66,34 81,07 99,89 113,79 158,68
,
u
max p
Q
|
, m
3
/s 32,01 57,31 75,21 92,59 115,04 131,75 186,20
100 90 70 50 30 20 10 5 1 0,5 0,2 0,1
0
50
100
150
Prawdopodobiestwo przewyszenia p, %
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
m
3
s
Rys. 1.8. Krzywa prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych rocznych rzeki Czarnej
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
p
[
m
3
/
s
]
30
w przekroju wodowskazowym Polana
Linia zielona oznacza grn granic
,
u
max p
Q
|
84% przedziau ufnoci kwantyla Q
max,p
.
1.3. Obliczenie przepyww maksymalnych rocznych o zadanym prawdopodobiestwie
przewyszenia - rozkad logarytmiczno-normalny
Obliczanie przepyww maksymalnych rocznych Q
max,p
o zadanym prawdopodo-
biestwie przewyszenia p z zastosowaniem rozkadu logarytmiczno-normalnego w przypad-
ku uzasadnionej koniecznoci przyjcia innego rozkadu ni rozkad Pearsona typ III.
1. Maksymalny przepyw roczny Q
max,p
o zadanym prawdopodobiestwie przewyszenia p w
trjparametrowym rozkadzie logarytmiczno-normalnym oblicza si za pomoc wzoru:
max,
exp( )
p p
Q u = + + e o (1.25)
gdzie:
e dolne ograniczenie przepyww w m
3
/s, Q
max
> e; warto odczytana z wykresu jak
w przykadzie 1.2 (por. rys. 1.4),
parametr rozkadu (rednia zmiennej ln(Q
max
e) oblicza si metod najwikszej wia-
rygodnoci za pomoc nastpujcego wzoru:
max,
1
1
ln( )
N
i
i
Q
N
=
=
e (1.26)
o parametr rozkadu (odchylenie standardowe zmiennej ln(Q
max
e)), okrela si rw-
nie metod najwikszej wiarygodnoci ze wzoru:
2
max,
1
1
ln( )
1
N
i
i
Q
N
=
( =
o e (1.27)
u
p
kwantyl rzdu p, gdzie p oznacza prawdopodobiestwo przewyszenia, w rozkadzie
standaryzowanym normalnym. W tym przypadku mona skorzysta z tabeli A.5 (zacz-
nik A) lub funkcji ROZKAD.NORMALNY.S.ODW(1-p) arkusza kalkulacyjnego MS
Excel.
2. Wielko grnej granicy
,
u
max p
Q
|
jednostronnego |% przedziau ufnoci dla rzeczywistych
prawdopodobnych przepyww maksymalnych rocznych Q
max,p
w rozkadzie log-normalnym
z dwoma parametrami oblicza si metod najwikszej wiarygodnoci ze wzoru (Stedinger i
in., 1993):
2
, ,
1
exp 1
2
u
max p max p p
Q Q u u
N
(
= +
(
|
|
o
(1.28)
gdzie:
31
Q
max,p
kwantyl rzdu p
obliczany wzorem (1.25),
u
|
kwantyl rzdu |
w standaryzowanym rozkadzie normalnym, gdzie| oznacza praw-
dopodobiestwo nieprzewyszenia,
W tabeli A.3 podane s niektre wartoci kwantyla u
|
.
u
p
kwantyl rzdu p
w standaryzowanym rozkadzie normalnym mona okreli z tabeli
A.5 lub zastosowa funkcj ROZKAD.NORMALNY.S.ODW(1-p) arkusza kalkula-
cyjnego MS Excel,
o odchylenie standardowe zmiennej ln(Q
max
e) obliczane wzorem (1.27).
3. Teoretyczne prawdopodobiestwo P(Q
max
> x) przewyszenia wartoci x przez przepyw
Q
max
w trjparametrowym rozkadzie logarytmiczno-normalnym oblicza si za pomoc wzo-
ru:
max
ln( )
P( ) 1
x
Q x
| |
> = u
|
o
\ .
e
(1.29)
gdzie:
u(u) jest dystrybuant (prawdopodobiestwem nieprzewyszenia) standaryzowanego
rozkadu normalnego.
Do jej obliczenia mona wykorzysta arkusz kalkulacyjny MS Excel: u(u) = ROZ-
KAD.NORMALNY.S(u) lub skorzysta z tabeli A.6.
Przykad 1.3. Obliczy przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie
przewyszenia w przekroju wodowskazowym Rypin na rzece Rypienicy.
Wodowskaz Rypin zamyka zlewnie o powierzchni A = 97,98 km
2
. Dugo cigu ob-
serwacyjnego wynosi N = 31.
1. Uporzdkowa malejco seri chronologiczn danych i obliczy empiryczne prawdopodo-
biestwa przewyszenia (tabela 1.7).
Tabela 1.7. Seria chronologiczna Q
max
przepyww maksymalnych rocznych w przekroju wodowska-
zowym Rupin na Rypienicy oraz seria uporzdkowana Q
max(i)
wraz z empirycznymi prawdopodobie-
stwami przewyszenia i/(N+1)
Rok
Przepyw Q
max
,
[m
3
/s]
i
Przepyw Q
max(i)
,
[m
3
/s]
Prawdopod.
i/(N+1)
1975 3,26 1 10,9 0,03125
1976 2,4 2 7,7 0,06250
1977 3,32 3 5,1 0,09375
1978 1,91 4 5,1 0,12500
1979 4,62 5 4,62 0,15625
32
1980 10,9 6 4,33 0,18750
1981 3,29 7 4,0 0,21875
1982 5,1 8 3,9 0,25000
1983 1,66 9 3,56 0,28125
1984 1,21 10 3,35 0,31250
1985 2,11 11 3,32 0,34375
1986 1,91 12 3,29 0,37500
1987 2,24 13 3,26 0,40625
1988 2,02 14 2,84 0,43750
1989 2,84 15 2,84 0,46875
1990 0,83 16 2,5 0,50000
1991 0,97 17 2,4 0,53125
1992 0,81 18 2,3 0,56250
1993 1,11 19 2,24 0,59375
1994 3,35 20 2,11 0,62500
1995 2,3 21 2,02 0,65625
1996 5,1 22 1,91 0,68750
1997 1,89 23 1,91 0,71875
1998 2,5 24 1,89 0,75000
1999 3,56 25 1,73 0,78125
2000 2,84 26 1,66 0,81250
2001 1,73 27 1,21 0,84375
2002 7,7 28 1,11 0,87500
2003 4,33 29 0,97 0,90625
2004 4,0 30 0,83 0,93750
2005 3,9 31 0,81 0,96875
2. Oszacowa dolne ograniczenie e metod graficzn po sporzdzeniu wykresu empiryczne-
go prawdopodobiestwo przewyszenia (rys. 1.9).
33
100 90 70 50 30 20 10 5 1
0
2
4
6
8
10
12
Prawdopodobiestwo przewyszenia p, %
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
m
3
s
Rys. 1.9. Empiryczne prawdopodobiestwo przewyszenia (punkty) oraz graficzna estymacja dolnego
ograniczeniae (linia zielona). Przyjto przyblienie e ~ 0,2 m
3
/s.
.
Przeduenie dolnej czci wykresu do linii 100% daje w przyblieniu warto e = 0,2
m
3
/s Warto ta bdzie wykorzystana w dalszych obliczeniach.
3. Oszacowa parametry i o rozkadu logarytmiczno-normalnego, metod najwikszej wia-
rygodnoci. W tym celu naley:
a. Obliczy warto parametru :
( )
,
1
1
ln 0,84575
N
max i
i
Q
N
=
= =
e
b. Obliczy warto parametru o:
( )
2
,
1
1
ln 0,67378
1
N
max i
i
Q
N
=
(
= =
o e
4. Obliczy dane wartoci Q
max,p
. Obliczanie z wykorzystaniem arkusza kalkulacyjnego MS
Excel pokazano na rys. 1.10.
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
p
[
m
3
/
s
]
34
Rys. 1.10. Obliczanie Q
max,p
za pomoc funkcji ROZKAD.NORMALNY.S.ODW() arkusza kalkula-
cyjnego MS Excel.
Do obliczenia wartoci Q
max,p
mona rwnie skorzysta z tabeli A.5 z wartociami u
p
.
Na przykad: dla p = 0,8 otrzymujemy u
p
= -0,84162 dla ktrej:
max,
3
exp( ) 0,2 exp(0,84575 0, 67378 ( 0,84162))
1,52139 m /s
p p
Q u = + + = + +
=
e o
5. Uzyskane wartoci teoretycznego rozkadu prawdopodobiestwa przewyszenia Q
max
na-
nie na podziak prawdopodobiestwa (rys. 1.11).
100 90 70 50 30 20 10 5 1 0,5 0,2 0,1
0
5
10
15
Prawdopodobiestwo przewyszenia p, %
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
m
3
s
Rys. 1.11. Teoretyczny rozkad prawdopodobiestwa p
teor
(Q
max
; e = 0,2; = 0,84575; o = 0,67378)
(linia ciga) przewyszenia przepyww Q
max
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
p
[
m
3
/
s
]
35
6. Zweryfikowa hipotez H
0
(prawdziwy rozkad zmiennej Q
max
jest rozkadem lognormal-
nym) za pomoc testu Komogorowa. W tym celu:
a. Dla wszystkich wartoci uporzdkowanej malejco serii danych Q
max,(i)
, i = 1, 2,..., N = 31,
obliczy warto D
i
(wyniki zestawiono w tabeli 1.8):
( ) ( )
,( ) ,( )
1
max ,
1 1
i teor max i teor max i
i i
D p Q p Q
N N
+ (
=
(
+ +
b. Obliczy maksymaln warto D
max
{ }
1,...,
max 0,09813
max i
i N
D D
=
= =
c. Obliczy warto
Kol
statystyki testowej testu Komogorowa:
31 0, 09813 0,54635
Kol max
N D = = =
Poniewa warto statystyki testowej
Kol
= 0,546 jest mniejsza od 5% wartoci krytycznej
kr
= 1,36, nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej, e rozkadem prawdopodobiestwa
przepyww maksymalnych Rypienicy w przekroju Rypin jest rozkad logarytmiczno-normal-
ny z parametrami e = 0,2; = 0, 84575; o = 0,67378.
Obliczone przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie
przewyszenia zestawiono w tabela 1.8. Krzyw prawdopodobiestwa pokazano na rys. 1.12.
Tabela 1.8. Uporzdkowana malejco seria przepyww maksymalnych rocznych rzeki Rypienicy w
przekroju wodowskazowym Rypin, Q
max(i)
, teoretyczne prawdopodobiestwa przewyszenia, p
te-
or
(Q
max(i)
), oraz wartoci pomocnicze do obliczania D
i
(1.17), D
max
(1.19) oraz
Kol
(1.20).
Numer
kolejnej
wartoci
w serii
i
Warto i-go
najwikszego
przepywu
Q
max(i),
, m
3
/s
p
teor
(Q
max(i)
) i/(N+1) (i+1)/(N+1)
|i/(N+1) -
p
teor
(Q
max
)|
|(i+1)/(N+1) -
p
teor
(Q
max
)|
Maksymalna
rnica
D
i
1 10,9 0,0118 0,0313 0,0625 0,01942 0,05067 0,05067
2 7,7 0,0414 0,0625 0,0938 0,02115 0,05240 0,05240
3 5,1 0,1349 0,0938 0,1250 0,04116 0,00991 0,04116
4 5,1 0,1349 0,1250 0,1563 0,00991 0,02134 0,02134
5 4,62 0,1709 0,1563 0,1875 0,01469 0,01656 0,01656
6 4,33 0,1977 0,1875 0,2188 0,01024 0,02101 0,02101
7 4,0 0,2339 0,2188 0,2500 0,01513 0,01612 0,01612
8 3,9 0,2462 0,2500 0,2813 0,00382 0,03507 0,03507
9 3,56 0,2934 0,2813 0,3125 0,01215 0,01910 0,01910
10 3,35 0,3272 0,3125 0,3438 0,01468 0,01657 0,01657
11 3,32 0,3323 0,3438 0,3750 0,01142 0,04267 0,04267
12 3,29 0,3375 0,3750 0,4063 0,03745 0,06870 0,06870
13 3,26 0,3429 0,4063 0,4375 0,06339 0,09464 0,09464
14 2,84 0,4264 0,4375 0,4688 0,01111 0,04236 0,04236
15 2,84 0,4264 0,4688 0,5000 0,04236 0,07361 0,07361
36
16 2,5 0,5076 0,5000 0,5313 0,00760 0,02365 0,02365
17 2,4 0,5339 0,5313 0,5625 0,00263 0,02862 0,02862
18 2,3 0,5612 0,5625 0,5938 0,00128 0,03253 0,03253
19 2,24 0,5781 0,5938 0,6250 0,01563 0,04688 0,04688
20 2,11 0,6159 0,6250 0,6563 0,00906 0,04031 0,04031
21 2,02 0,6430 0,6563 0,6875 0,01326 0,04451 0,04451
22 1,91 0,6769 0,6875 0,7188 0,01062 0,04187 0,04187
23 1,91 0,6769 0,7188 0,7500 0,04187 0,07312 0,07312
24 1,89 0,6831 0,7500 0,7813 0,06688 0,09813 0,09813
25 1,73 0,7337 0,7813 0,8125 0,04754 0,07879 0,07879
26 1,66 0,7560 0,8125 0,8438 0,05648 0,08773 0,08773
27 1,21 0,8926 0,8438 0,8750 0,04885 0,01760 0,04885
28 1,11 0,9185 0,8750 0,9063 0,04352 0,01227 0,04352
29 0,97 0,9498 0,9063 0,9375 0,04357 0,01232 0,04357
30 0,83 0,9739 0,9375 0,9688 0,03637 0,00512 0,03637
31 0,81 0,9766 0,9688 1,0000 0,00789 0,02336 0,02336
D
max
= 0,09813
N
0.5
D
max
= 0,54635
100 90 70 50 30 20 10 5 1 0,5 0,2 0,1
0
5
10
15
Prawdopodobiestwo przewyszenia p, %
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
m
3
s
D
max
= 9.81%
Rys. 1.12. Pooenie wartoci D
max
na podziace prawdopodobiestwa
7. Zweryfikowa hipotez H
0
(prawdziwy rozkad zmiennej Q
max
jest rozkadem lognormal-
nym za pomoc testu _
2
Pearsona. W tym celu:
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
p
[
m
3
/
s
]
37
a. Ustali liczb r przedziaw, na jakie bdzie dzielony zakres zmiennoci zmiennej losowej
Q
max
. Poniewa N = 31, a r powinno by nie mniejsze od 4 oraz N/r > 5, przyjto r = 4,
Tabela 1.9. Wartoci potrzebne do obliczenia statystyki testowej _
2
i p, % Q
_,i
[Q
_,i-1
, Q
_,i
) m
i
N/4
1 100 0
2 75 1,679 (0; 1,679) 6 7,75
3 50 2,530 [1,679; 2,530) 10 7,75
4 25 3,870 [2,530, 3,870) 7 7,75
5 0 [3,870, ) 8 7,75
b. Obliczy warto statystyki _
2
testu _
2
:
2 2
1
2 2 2 2
( / )
1
(6 7, 75) (10 7, 75) (7 7, 75) (8 7, 75)
7, 75
1,13
r
i
i
r
m N r
N
=
=
( = + + + +
=
_
Przyjmujc poziom istotnoci o
test
= 5% dostajemy z tabeli A.2 warto krytyczn
testu _
2
kr
= _
2
(o
test
= 5%, v = r3 = 1) = 3,84, Poniewa _
2
= 1,13 < 3,84 oznacza, e nie ma
podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej, e rozkadem prawdopodobiestwa przepyww
maksymalnych rzeki Rypienicy w przekroju Rypin jest rozkad logarytmiczno-normalny z
parametrami e = 0,2; = 0, 84575; o = 0,67378.
8. Obliczy i wykreli grn granic
,
u
max p
Q
|
jednostronnego |% przedziau ufnoci dla rze-
czywistych prawdopodobnych przepyww maksymalnych rocznych Q
max,p
. W tym celu:
a. Przyj z tabeli A.3 dla wartoci | = 84% warto u
|
= 0,994,
b. Obliczy
,
u
max p
Q
|
dla przyjtych wartoci p.
Dla p = 10% mamy
2
, ,
2 3
1
exp 1
2
0,67378 1
5, 725 exp 0,994 1 1,28155 6,73403 m /s
2 31
u
max p max p p
Q Q u u
N
(
= +
(
(
= + =
(
|
|
o
W tabeli 1.10 zestawiono wyniki oblicze, a na rys. 1.13 pokazano krzywa prawdopodo-
biestwa przepyww maksymalnych rocznych w przekroju wodowskazowym Rypin na rzece
Rypienicy
38
Tabela 1.10. Obliczone wartoci grnej granicy
,
u
max p
Q
|
84% przedziau ufnoci kwantyla Q
max,p
Prawdopodobiestwo przewyszenia, p, w %
50 20 10 5 2 1 0,1
Q
max,p
, m
3
/s 2,530 4,308 5,725 7,257 9,495 11,370 18,888
,
u
max p
Q
|
, m
3
/s 2,853 4,955 6,734 8,728 11,740 14,334 25,222
100 90 70 50 30 20 10 5 1 0,5 0,2 0,1
0
5
10
15
20
25
Prawdopodobiestwo przewyszenia p, %
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
m
3
s
Rys. 1.13. Krzywa prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych rocznych rzeki Rypienicy w
przekroju wodowskazowym Rypin
Linia zielona oznacza grn granic
,
u
max p
Q
|
84% przedziau ufnoci kwantyla Q
max,p
.
1.4. Obliczenie przepyww maksymalnych rocznych o zadanym prawdopodobiestwie
przewyszenia - rozkad Weibulla
Obliczanie przepyww maksymalnych rocznych Q
max,p
o zadanym prawdopodo-
biestwie przewyszenia p z zastosowaniem rozkadu Weibulla w przypadku uzasadnionej
koniecznoci przyjcia innego rozkadu ni rozkad Pearsona typ III.
1. Maksymalny przepyw prawdopodobny Q
max,p
w trjparametrowym rozkadzie Weibulla
oblicza si za pomoc wzoru:
| |
1/
max,
1
ln
W
p
W
Q p = +
|
e
o
(1.30)
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
p
[
m
3
/
s
]
39
gdzie:
e dolne ograniczenie przepyww w m
3
/s, Q
max
> e; warto odczytana z wykresu.
|
W
parametr ksztatu rozkadu.
Parametr |
W
oblicza si metod najwikszej wiarygodnoci, ktra daje nieliniowe
rwnanie na parametr |
W
(przy znanym e):
max, max,
1
max,
1
max,
1
( ) ln( )
1 1
( ) ln( ) 0
( )
W
W
N
i i N
i
W i N
i
W
i
i
Q Q
fbeta Q
N
Q
=
=
=
= + =
|
|
e e
| e
|
e
(1.31)
Funkcja fbeta(|
W
) jest funkcj malejc. Rozwizanie |
W
rwnania (1.31) wymaga
zastosowania metody numerycznej. Mona go rwnie rozwiza posugujc si wykresem
fbeta(|
W
) w pewnym zakresie zmiennoci |
W
, takim, aby fbeta(|
W
) bya rnych znakw na
kocach tego zakresu, a nastpnie zawajc podobny zakres do dokadnoci danej dla |
W
.
o
W
parametr skali rozkadu w (m
3
/s)
-1
, o
W
> 0. Warto tego parametru oblicza si me-
tod najwikszej wiarygodnoci za pomoc wzoru (przy znanyche i |
W
):
1/
max,
1
1
( )
W
W
N
W i
i
Q
N
=
(
=
(
|
|
o e (1.32)
2. Prawdopodobiestwo P(Q
max
> x) przewyszenia wartoci x przez przepyw Q
max
w trjpa-
rametrowym rozkadzie Weibulla oblicza si za pomoc wzoru:
| |
( ) max
P( ) exp ( )
W
W
Q x x > =
|
o e (1.33)
3. Wielko grnej granicy
,
u
max p
Q
|
jednostronnego |% przedziau ufnoci dla rzeczywistych
prawdopodobnych przepyww maksymalnych rocznych Q
max,p
okrela si ze wzoru:
( )
, , ,
u
max p max p max p
Q Q u Q = +
|
|
o (1.34)
gdzie:
u
|
kwantyl rzdu |
w standaryzowanym rozkadzie normalnym,
W tabeli A.3 podane s niektre wartoci kwantyla u
|
(| jest prawdopodobie-
stwem nieprzewyszenia).
o(Q
max,p
) asymptotyczne odchylenie standardowe kwantyla Q
max,p
w rozkadzie Weibul-
la z dwoma parametrami obliczanymi metod najwikszej wiarygodnoci (Heo i in.,
2001), oblicza si wzorem:
40
( )
| |
2
,
, 2
(2) ln( ln )
1
( / 6)
max p
max p
W
Q p
Q
N
' I
= + o
t |
(1.35)
gdzie:
I'(2) pochodna funkcji gamma Eulera w punkcie 2: I'(2) = 0.422784.
Przykad 1.4. Obliczy przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie
przewyszenia w przekroju wodowskazowym Rzepin na rzece wilinie.
Wodowskaz Rypin zamyka zlewnie o powierzchni A = 117,17 km
2
. Dugo cigu ob-
serwacyjnego wynosi N = 30.
1. Uporzdkowa malejco seri chronologiczn danych i obliczy empiryczne prawdopodo-
biestwa przewyszenia (tabela 1.11).
Tabela 1.11. Seria chronologiczna Q
max
przepyww maksymalnych rocznych rzeki wiliny w prze-
kroju wodowskazowym Rzepin oraz seria uporzdkowana Q
max(i)
wraz z empirycznymi prawdopodo-
biestwami przewyszenia i/(N+1)
Rok
Przepyw
Q
max
[m
3
/s]
i
Przepyw
Q
max(i)
[m
3
/s]
Prawdopod.
i/(N+1)
1976 19,3 1 39,8 0,0323
1977 8,32 2 38 0,0645
1978 7,88 3 29,2 0,0968
1979 24,4 4 28,0 0,1290
1980 28,0 5 24,4 0,1613
1981 17,6 6 19,3 0,1935
1982 10,3 7 18,5 0,2258
1983 10,3 8 17,6 0,2581
1984 2,52 9 11,0 0,2903
1985 11,0 10 10,9 0,3226
1986 8,92 11 10,3 0,3548
1987 5,34 12 10,3 0,3871
1988 3,22 13 9,68 0,4194
1989 2,73 14 9,52 0,4516
1990 2,35 15 9,37 0,4839
1991 4,0 16 8,92 0,5161
1992 2,09 17 8,9 0,5484
1993 7,88 18 8,32 0,5806
1994 9,52 19 7,88 0,6129
1995 2,28 20 7,88 0,6452
1996 29,2 21 5,65 0,6774
1997 10,9 22 5,34 0,7097
1998 3,06 23 4,0 0,7419
1999 9,37 24 3,22 0,7742
2000 18,5 25 3,06 0,8065
2001 39,8 26 2,73 0,8387
41
2002 8,9 27 2,52 0,8710
2003 9,68 28 2,35 0,9032
2004 5,65 29 2,28 0,9355
2005 38 30 2,09 0,9677
2. Oszacowa dolne ograniczenie e metod graficzn korzystajc z wykresu empirycznego
prawdopodobiestwo przewyszenia (rys. 1.14).
100 90 70 50 30 20 10 5 1
0
10
20
30
40
Prawdopodobiestwo przewyszenia p, %
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
m
3
s
Rys. 1.14. Empiryczne prawdopodobiestwo przewyszenia (punkty) oraz graficzna estymacja dolne-
go ograniczeniae (linia zielona). Przyjto e = 1,3 m
3
/s.
Przeduenie dolnej czci wykresu do linii 100% daje w przyblieniu warto dolnego ogra-
niczenia rozkadu e = 1,3 m
3
/s. Warto ta bdzie wykorzystana w dalszych obliczeniach.
3. Oszacowa parametry o
W
i |
W
rozkadu logarytmiczno-normalnego, metod najwikszej
wiarygodnoci. W tym celu:
a. Obliczy warto parametru |
W
rozwizujc rwnanie:
max, max,
1
max,
1
max,
1
( ) ln( )
1 1
( ) ln( ) 0
( )
W
W
N
i i N
i
W i N
i
W
i
i
Q Q
fbeta Q
N
Q
=
=
=
= + =
|
|
e e
| e
|
e
Obliczona warto |
W
= 1,05683.
b. Obliczy warto parametru o
W
:
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
p
[
m
3
/
s
]
42
1
1,05683
1,05683 3 -1
max,
1
1
( ) 0,0910748 (m /s)
30
N
W i
i
Q
=
(
= =
(
o e
4. Obliczy dane wartoci Q
max,p
.
Przykadowo: dla p = 0,8 mamy
| | | |
1/ 1/1,0568
3
max,
1 1
ln( ) 1, 3 ln(0,8) 3, 956 m /s
0, 0911
W
p
W
Q p = + = + =
|
e
o
5. Obliczone wartoci teoretycznego rozkadu prawdopodobiestwa przewyszenia Q
max
na-
nie na podziak prawdopodobiestwa (rys. 1.15).
100 90 70 50 30 20 10 5 1 0,5 0,2 0,1
0
10
20
30
40
50
60
70
Prawdopodobiestwo przewyszenia p, %
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
m
3
s
Rys. 1.15. Teoretyczny rozkad prawdopodobiestwa p
teor
(Q
max
; e = 1,3; o
W
= 0,0911; |
W
= 1,0568)
(linia ciga) przewyszenia przepyww Q
max
6. Zweryfikowa hipotez H
0
(prawdziwy rozkad zmiennej Q
max
jest rozkadem Weibulla z
parametrami e = 1,3, o
W
= 0,0911, |
W
= 1,0568), za pomoc testu Komogorowa.
W tym celu:
a. Dla wszystkich wartoci uporzdkowanej malejco serii danych Q
max,(i)
, i = 1,2,...,N=30,
obliczy warto D
i
(wyniki przedstawiono w tabeli 1.13):
( ) ( )
,( ) ,( )
1
max ,
1 1
i teor max i teor max i
i i
D p Q p Q
N N
+ (
=
(
+ +
b. Obliczy maksymaln warto D
max
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
p
[
m
3
/
s
]
43
{ }
1,...,
max 0,1255
max i
i N
D D
=
= =
c. Obliczy warto
Kol
statystyki testowej testu Komogorowa:
30 0,1255 0,6874
Kol max
N D = = =
Poniewa warto statystyki testowej
Kol
= 0,6874 jest mniejsza od 5% wartoci kry-
tycznej
kr
= 1,36, nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej, e rozkadem prawdopo-
dobiestwa przepyww maksymalnych jest rozkad Weibulla z parametrami e = 1,3,
o
W
= 0,0911, |
W
= 1,0568. Wyniki przedstawiono w tabeli 1.12 oraz pokazano na rys. 1.16.
Tabela 1.12. Uporzdkowana malejco seria przepyww maksymalnych rocznych rzeki wiliny w
przekroju wodowskazowym Rzepin, Q
max(i)
, teoretyczne prawdopodobiestwa przewyszenia, p
te-
or
(Q
max(i)
), oraz wartoci pomocnicze do obliczania D
i
(1.17), D
max
(1.19) oraz
Kol
(1.20)
Numer
kolejnej
wartoci
w serii
i
Warto i-go
najwikszego
przepywu
Q
max(i),
, m
3
/s
p
teor
(Q
max(i)
) i/(N+1) (i+1)/(N+1)
|i/(N+1) -
p
teor
(Q
max
)|
|(i+1)/(N+1) -
p
teor
(Q
max
)|
Maksymalna
rnica
D
i
1 39,8 0,02313 0,03226 0,06452 0,00912 0,04138 0,04138
2 38 0,02786 0,06452 0,09677 0,03666 0,06892 0,06892
3 29,2 0,06856 0,09677 0,12903 0,02821 0,06047 0,06047
4 28 0,07743 0,12903 0,16129 0,05160 0,08386 0,08386
5 24,4 0,11133 0,16129 0,19355 0,04996 0,08222 0,08222
6 19,3 0,18516 0,19355 0,22581 0,00839 0,04064 0,04064
7 18,5 0,20041 0,22581 0,25806 0,02540 0,05766 0,05766
8 17,6 0,21901 0,25806 0,29032 0,03906 0,07132 0,07132
9 11 0,41583 0,29032 0,32258 0,12551 0,09325 0,12551
10 10,9 0,41982 0,32258 0,35484 0,09724 0,06498 0,09724
11 10,3 0,44454 0,35484 0,38710 0,08971 0,05745 0,08971
12 10,3 0,44454 0,38710 0,41935 0,05745 0,02519 0,05745
13 9,68 0,47152 0,41935 0,45161 0,05216 0,01990 0,05216
14 9,52 0,47872 0,45161 0,48387 0,02711 0,00515 0,02711
15 9,37 0,48557 0,48387 0,51613 0,00169 0,03056 0,03056
16 8,92 0,50665 0,51613 0,54839 0,00948 0,04174 0,04174
17 8,9 0,50760 0,54839 0,58065 0,04078 0,07304 0,07304
18 8,32 0,53607 0,58065 0,61290 0,04457 0,07683 0,07683
19 7,88 0,55863 0,61290 0,64516 0,05427 0,08653 0,08653
20 7,88 0,55863 0,64516 0,67742 0,08653 0,11879 0,11879
21 5,65 0,68661 0,67742 0,70968 0,00919 0,02307 0,02307
22 5,34 0,70629 0,70968 0,74194 0,00339 0,03565 0,03565
23 4 0,79681 0,74194 0,77419 0,05488 0,02262 0,05488
24 3,22 0,85349 0,77419 0,80645 0,07930 0,04704 0,07930
25 3,06 0,86545 0,80645 0,83871 0,05900 0,02674 0,05900
26 2,73 0,89045 0,83871 0,87097 0,05174 0,01948 0,05174
27 2,52 0,90656 0,87097 0,90323 0,03559 0,00333 0,03559
44
28 2,35 0,91969 0,90323 0,93548 0,01647 0,01579 0,01647
29 2,28 0,92512 0,93548 0,96774 0,01036 0,04262 0,04262
30 2,09 0,93990 0,96774 1 0,02784 0,06010 0,06010
D
max
= 0,12551
N
0.5
D
max
= 0,68742
100 90 70 50 30 20 10 5 1 0,5 0,2 0,1
0
10
20
30
40
50
60
70
Prawdopodobiestwo przewyszenia p, %
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
m
3
s
D
max
= 12.56%
Rys. 1.16. Pooenie wartoci D
max
na podziace prawdopodobiestwa
7. Zweryfikowa hipotez H
0
(prawdziwy rozkad zmiennej Q
max
jest rozkadem Weibulla za
pomoc testu testu _
2
Pearsona.
W tym celu:
a. Ustalono liczb r przedziaw, na jakie bdzie dzielony zakres zmiennoci zmiennej loso-
wej Q
max
. Poniewa N = 30, a r powinno by nie mniejsze od 4 oraz N/r > 5, przyjto r = 4,
Wartoci zestawiono w tabeli 1.14.
Tabela 1.14. Wartoci potrzebne do obliczenia statystyki testowej _
2
i p
[%]
Q
_,i
[Q
_,i-1
, Q
_,i
) m
i
N/4
1 100 0
2 75 4,67 (0; 4,67) 8 7,5
3 50 9,06 [4,67;9,06) 7 7,5
4 25 16,26 [9,06, 16,26) 7 7,5
5 0
[16,26, ) 8 7,5
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
p
[
m
3
/
s
]
45
b. Obliczy warto _
2
statystyki testu _
2
:
2 2
1
2 2 2 2
( / )
1
(8 7, 5) (7 7, 5) (7 7, 5) (8 7, 5)
7, 5
0,13
r
i
i
r
m N r
N
=
=
( = + + + +
=
_
8. Przyjmujc poziom istotnoci testu, o
test
= 5% otrzymujemy z tabeli A.2 warto krytyczn
testu _
2
kr
= _
2
(o
test
= 5%, v = r3 = 1) = 3,84. Poniewa _
2
= 0,13 < 3,84, nie ma podstaw do
odrzucenia hipotezy zerowej, e rozkadem prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych
rzeki wiliny w przekroju Rzepin jest rozkad Weibulla z parametrami e = 1,3, o
W
=
0,0911, |
W
= 1,0568.
9. Obliczy grn granic
,
u
max p
Q
|
jednostronnego |% przedziau ufnoci dla rzeczywistych
prawdopodobnych przepyww maksymalnych rocznych Q
max,p
.
W tym celu:
a. Przyj z tabeli A.3 dla wartoci | = 84% warto u
|
= 0,994
b. Obliczy Q
max,p
dla przyjtych wartoci p.
Dla p = 10% mamy:
| | | |
1/ 1/1,0568
3
max,
1 1
ln( ) 1, 3 ln(0,1) 25,47 [m /s]
0, 0911
W
p
W
Q p = + = + =
|
e
o
c. Obliczy o(Q
max,p
) dla przyjtych wartoci p;
Dla p = 10% otrzymujemy:
( )
| |
| |
2
,
,
2
2
3
(2) ln( ln )
1
( / 6)
0, 422784 ln( ln0,1) 25.47
1 4, 6204 m /s
1, 6449 1, 0568 30
max p
max p
W
Q p
Q
N
' I
= +
= + =
o
t |
d. Obliczy
,
u
max p
Q
|
dla przyjtych wartoci p.
Dla p = 10% mamy
, , ,
3
( )
25, 47 0,994 4,6202 30, 060 m /s
u
max p max p max p
Q Q u Q = +
= + =
|
|
o
W tabeli 1.14 zestawiono wyniki oblicze, a na rys. 1.17 pokazano krzywa
prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych rocznych w przekroju wodowskazowym
Rzepin na rzece wilinie.
46
Tabela 1.14. Obliczone wartoci grnej granicy
,
u
max p
Q
|
84% przedziau ufnoci kwantyla Q
max,p
Prawdopodobiestwo przewyszenia, p, w %
50 20 10 5 2 1 0,1
Q
max,p
[m
3
/s] 9,060 18,521 25,467 32,301 41,206 47,867 69,645
o (Q
max,p
) [m
3
/s] 1,838 3,202 4,620 6,305 8,830 10,913 18,585
,
u
max p
Q
|
[m
3
/s] 10,887 21,704 30,060 38,568 49,984 58,715 88,118
100 90 70 50 30 20 10 5 1 0,5 0,2 0,1
0
20
40
60
80
Prawdopodobiestwo przewyszenia p, %
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
m
3
s
Rys. 1.17. Krzywa prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych rocznych rzeki wiliny w
przekroju wodowskazowym Rzepin
Linia zielona oznacza grn granic
,
u
max p
Q
|
84% przedziau ufnoci kwantyla Q
max,p
.
2. Przekrj obliczeniowy pokrywa si z przekrojem wodowskazowym krtki cig prze-
pyww maksymalnych rocznych
W przypadku krtkiego cigu przepyww maksymalnych rocznych, gdy jego liczeb-
no jest mniejsza od 30, naley go uzupeni wykorzystujc obserwacje z przekroju wodo-
wskazowego pooonego w zlewni o podobnych warunkach formowania si odpyww wez-
braniowych. Do przeniesienia informacji naley zastosowa metod regresji.
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
,
p
[
m
3
/
s
]
47
2.1. Metoda regresji
Metoda uzupeniania informacji hydrologicznej powinna by oparta na rwnaniu re-
gresji pomidzy przepywami w przekrojach wodowskazowych o podobnym reimie hydro-
logicznym z dug seri obserwacyjn (kontrolowane przez IMGW), a przepywami w prze-
kroju kontrolowanym posiadajcym krtki cig obserwacyjny. W oparciu o przepywy syn-
chroniczne w obydwu przekrojach naley okreli funkcj regresji.
Do okrelenia funkcji regresji naley przyj kryterium najmniejszych kwadratw, tj.
kryterium minimalnej wartoci sumy kwadratw rnic pomidzy wartociami przepyww
obliczonymi z przyjtego rwnania (funkcji regresji), a pomierzonymi wartociami przepy-
ww:
( )
2
1
min
i i
n
w u
i
f Q Q
=
(
(2.1)
gdzie:
Q
u
= f(Q
w
) funkcja regresji,
Q
w
przepyw w przekroju wodowskazowym z dugim cigiem obserwacyjnym, w m
3
/s,
Q
u
przepyw w przekroju wodowskazowym z krtkim (n-elementowym) cigiem ob-
serwacyjnym, w m
3
/s.
Funkcja regresji powinna odzwierciedla charakter zalenoci, jaki wystpuje midzy
przepywami w analizowanych przekrojach. W zdecydowanej wikszoci przypadkw zaob-
serwowano liniow zaleno pomidzy przepywami, zatem mona przyj, e regresj opi-
suje rwnanie liniowe w postaci:
( )
w w
f Q b Q a = + (2.2)
gdzie:
a, b wspczynniki rwnania.
Kryterium (2.1) przyjmuje teraz posta:
( )
2
1
min
i i
n
w u
i
b Q a Q
=
(
+
(2.3)
Poniewa suma kwadratw odchyle musi zgodnie z warunkiem (2.3) przyjmowa warto
minimaln, zagadnienie estymacji parametrw sprowadza si do poszukiwania minimum
funkcji F(a,b) = E[(bQ
wi
+a) Q
ui
]
2
wzgldem parametrw a i b, wspczynnikw regresji
liniowej.
Minimum funkcji F(a,b) jest osigane w punkcie stanowicym rozwizanie ukadu
rwna normalnych:
48
= =
= +
n
i
i u
n
i
i
w
Q Q b a n
1 1
(2.4a)
2
1 1 1
i i i i
n n n
w w w u
i i i
a Q b Q Q Q
= = =
+ =
(2.4b)
Rozwizujc ukad rwna (2.4) otrzymuje si dwa rwnania, z ktrych oblicza si
wspczynnik b:
1 1 1
2
2
1 1
1
1
i i i i
i i
n n n
w u w u
i i i
n n
w w
i i
Q Q Q Q
n
b
Q Q
n
= = =
= =
| | | |
| |
\ . \ .
=
| |
|
\ .
(2.5)
oraz a:
w u
Q b Q a = (2.6)
gdzie:
u
Q - rednia warto przepywu w przekroju niekontrolowanym w m
3
/s,
w
Q - rednia warto przepywu w przekroju wodowskazowym w m
3
/s.
Liczb okrelajc si zalenoci liniowej midzy przepywami w przekroju niekon-
trolowanym i w przekroju wodowskazowym cieku podobnego (analogu) jest kowariancja
okrelona wzorem:
,
1 1 1
1 1 1
w u i i
n n n
Q Q w ui w ui
i i i
c Q Q Q Q
n n n
= = =
| || |
=
| |
\ .\ .
(2.7)
Miar dopasowania prostej regresji do obserwowanych wartoci synchronicznych
przepyww w dwch przekrojach wodowskazowych jest wspczynnik korelacji wyraony
wzorem:
,
,
2 2
w u
w u
Q
w
u
Q Q
Q Q
Q
c
r
s s
=
(2.8)
gdzie:
,
w u
Q Q
c - kowariancja przepyww w odpowiednich przekrojach wodowskazowych,
2 2
,
w u
Q Q
s s - wariancja przepyww w odpowiednich przekrojach wodowskazowych li-
czona wzorem:
( )
2
2
1
1
,
z i
n
Q z z
i
s Q Q z u w
n
=
= =
(2.9)
49
Dla oceny istotnoci wspczynnika korelacji naley zweryfikowa hipotez zerow
H
0
: 0
,
=
u
Q
w
Q
r wobec hipotezy alternatywnej H
1
: 0
,
=
u
Q
w
Q
r , co oznacza, e analizowane
przepywy s skorelowane. Obliczony z prby wspczynnik korelacji naley porwna z
wartoci krytyczn r
,v
przy v = n 2 i okrelonym poziomie istotnoci .
Przykad 2.1. Obliczy krzyw prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych rocznych o
okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia w przekroju wodowskazowym Cicina na
Sole, ktry posiada krtki cig obserwacyjny (15 lat), korzystajc z obserwowanych przepy-
ww maksymalnych rocznych w przekroju wodowskazowym Rajcza rwnie na Sole (dugi
cig obserwacyjny).
Synchroniczne wartoci przepyww w przekrojach wodowskazowych Rajcza i Cici-
na zestawiono w tabeli 2.1.
Tabela 2.1. Przepywy maksymalne roczne w przekrojach wodowskazowych Rajcza i Cicina
Przepyw Q
mav
[m
3
/s]
Lp Rok
Wodowskaz
Rajcza
Wodowskaz
Cicina
1 1995 133,0 152,0
2 1994 39,8 62,5
3 1993 52,8 75,0
4 1992 62,4 86,2
5 1991 42,5 90,4
6 1990 68,0 88,3
7 1989 65,6 153,0
8 1988 46,0 86,2
9 1987 126,0 173,0
10 1986 51,0 108,0
11 1985 233,0 220,5
12 1984 32,0 43,9
13 1983 108,0 122,0
14 1982 35,6 59,5
15 1981 42,3 64,9
1. Obliczy parametry rwnania regresji:
947 , 0
3 , 1139
15
1
4 , 120455
4 , 1585 3 , 1139
15
1
7 , 152535
1
1
2
2
1 1
2
1 1 1
=
=
|
|
.
|
\
|
|
|
.
|
\
|
|
|
.
|
\
|
=
= =
= = =
i
w
n
i
n
i
i
w
n
i
i
u
n
i
i
w
i
u
n
i
i
w
Q
n
Q
Q Q
n
Q Q
b
3
105, 7 0, 947 76, 0 33,8 m /s
u w
a Q b Q = = =
50
Otrzymane rwnanie regresji ma posta
8 , 33 947 , 0 + =
w u
Q Q
2. Obliczy wariancje w obydwu przekrojach wodowskazowych:
( )
2
2 3 2
1
1 1
34084, 7 2272, 3 (m /s)
15
u i
n
Q u u
i
s Q Q
n
=
= = =
( )
2
2 3 2
1
1 1
33921, 8 2261, 5 (m /s)
15
w i
n
Q w w
i
s Q Q
n
=
= = =
3. Obliczy kowariancj:
,
1 1 1
3 2
1 1
1 1 32119, 3
152535, 7 1139, 3 1585, 4 (m /s)
15 15 15
w u i i
n n n
Q Q w ui w ui
i i i
c Q Q Q Q
n n
= = =
( | | | |
=
( | |
( \ . \ .
(
= =
(
4. Obliczy wspczynnik korelacji:
,
,
2 2
32119, 3/15
0, 945
2272, 3 2261, 5
w u
w u
Q
w
u
Q Q
Q Q
Q
c
r
s s
= = =
Prost regresji pomidzy synchronicznymi przepywami w przekroju wodowskazo-
wym Cicina na Sole i przekroju wodowskazowym Rajcza pokazano na rys. 2.1.
0,0
50,0
100,0
150,0
200,0
250,0
0,0 50,0 100,0 150,0 200,0 250,0
Przepyw Rajcza Q
w
[m
3
/s]
P
r
z
e
p
y
w
C
i
c
i
n
a
Q
u
[
m
3
/
s
]
Rys. 2.1. Krzywa regresji przepyww
51
5. Oceni istotno wspczynnika korelacji
Dla liczby stopni swobody obliczonych wzorem v = n 2 = 13 okreli warto kry-
tyczn testu na poziomie istotnoci = 0,05.
Odczytana z tabeli A.7 warto krytyczna wynosi r,v = 0,514.
Poniewa 514 , 0 945 , 0
, ,
= > =
v o
r r
u
Q
w
Q
hipotez H
0
o nieistotnoci wspczynnika kore-
lacji odrzucamy, co oznacza, e korelacja jest istotna.
5. Uzupeni cig obserwacyjny w przekroju wodowskazowym Cicina. Korzystajc z rw-
nania regresji 8 , 33 947 , 0 + =
w u
Q Q obliczono przepywy maksymalne roczne w okresie nie
objtym obserwacjami. Wyniki przedstawiono w tabeli 2.2
Tabela 2.2. Przepywy maksymalne roczne w przekrojach wodowskazowych Rajcza i Cicina
Lp Rok
Przepyw
Wod. Rajcza
Q
max
[m
3
/s]
Przepyw
Wod. Cicina
Q
max
[m
3
/s]
1 1995 57,2 88,0
2 1994 39,8 71,5
3 1993 42,1 73,7
4 1992 25,5 57,9
5 1991 69,6 99,7
6 1990 50,3 81,4
7 1989 69,5 99,6
8 1988 70,7 100,8
9 1987 51,5 82,6
10 1986 50,0 81,2
11 1985 63,5 93,9
12 1984 58,8 89,5
13 1983 51,0 82,1
14 1982 97,5 126,1
15 1981 79,9 109,5
16 1980 133,0 152,0
17 1979 39,8 62,5
18 1978 52,8 75,0
19 1977 62,4 86,2
20 1976 42,5 90,4
21 1975 68,0 88,3
22 1974 65,6 153,0
23 1973 46,0 86,2
24 1972 126,0 173,0
25 1971 51,0 108,0
26 1970 233,0 220,5
27 1969 32,0 43,9
28 1968 108,0 122,0
29 1967 35,6 59,5
30 1966 42,3 64,9
52
6. Stosujc procedur opisan w rozdziale I.1.1 i I.1.2 obliczy przepywy maksymalne rocz-
ne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia w przekroju wodowskazowym Cicina
na rzece Sole.
3. Przekrj obliczeniowy nie pokrywa si z przekrojem wodowskazowym
3.1. Metoda ekstrapolacyjna
Jeeli przekrj obliczeniowy, niekontrolowany pooony jest powyej lub poniej
przekroju wodowskazowego (rys. 3.1) przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdo-
podobiestwie przewyszenia w przekroju niekontrolowanym naley obliczy ze wzoru eks-
trapolacyjnego:
n
W
X
W X
A
A
Q Q
|
|
.
|
\
|
=
max max
(3.1)
gdzie: Q
X max
- przepywy w przekroju obliczeniowym w m
3
/s,
Q
Wmax
- przepywy w przekroju wodowskazowym w m
3
/s,
A
X
- powierzchnia zlewni do przekroju obliczeniowego w km
2
,
A
W
- powierzchnia zlewni do przekroju wodowskazowego w km
2
,
n - parametr rwnania ekstrapolacyjnego.
Rys. 3.1. Pooenie przekroju obliczeniowego wzgldem przekroju wodowskazowego
Przekrj
wodowskazowy W
A
X
A
W
A
X
Przekrj
obliczeniowy X
53
We wzorze ekstrapolacyjnym najwaniejszymi charakterystykami fizycznogeogra-
ficznymi, ksztatujcymi przepyw s powierzchnia zlewni do przekroju wodowskazowego
A
W
i niekontrolowanego A
X
.
W praktyce czsto zakada si, e czynniki ksztatujce odpyw w zlewni niekontrolo-
wanej i kontrolowanej s w przyblieniu takie same, a wykadnik potgi n jest zaleny od
rodzaju przepywu charakterystycznego (dla przepyww maksymalnych n = 2/3). Zaoenie
to nie uwzgldnia zmian zagospodarowania przestrzennego, ktre mog wpywa na warunki
formowania si odpywu oraz zmiennoci przepyww w strefie przepyww wysokich, gdy
istotn rol odgrywa nie tylko powierzchnia zasilania cieku, a spadki terenu i szorstko tere-
nu.
Przykad 3.1. Obliczy przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie
przewyszenia w przekroju projektowanego mostu na Sole w km 76+800 (przekrj niekontro-
lowany), ktry zamyka zlewni o powierzchni A
X
= 239,7 km
2
w oparciu o przepywy mak-
symalne w przekroju wodowskazowym Rajcza na tej samej rzece (km 75+000, powierzchnia
zlewni A
W
= 254,0 km
2
).
1. Wykorzystujc wzr ekstrapolacyjny obliczy przepywy maksymalne roczne w przekroju
projektowanego mostu. Dla przepywu obserwowanego w roku 1995 mamy:
0 , 55
0 , 254
9 , 237
2 , 57
3 / 2
max
= |
.
|
\
|
=
X
Q m
3
/s
Pozostae wartoci obliczone zestawiono w tabeli 3.1.
Tabela 3.1. Przepywy maksymalne roczne w przekroju wodowskazowym
i przekroju projektowanego mostu
Lp Rok
Wodowskaz
Rajcza
Q
max
[m
3
/s]
Przepyw
przekrj
mostowy
Q
max
[m
3
/s]
1 1995 57,2 55,0
2 1994 39,8 38,3
3 1993 42,1 40,5
4 1992 25,5 24,5
5 1991 69,6 67,0
6 1990 50,3 48,4
7 1989 69,5 66,9
8 1988 70,7 68,0
9 1987 51,5 49,5
10 1986 50,0 48,1
11 1985 63,5 61,1
12 1984 58,8 56,6
54
13 1983 51,0 49,1
14 1982 97,5 93,8
15 1981 79,9 76,9
16 1980 133,0 128,0
17 1979 39,8 38,3
18 1978 52,8 50,8
19 1977 62,4 60,0
20 1976 42,5 40,9
21 1975 68,0 65,4
22 1974 65,6 63,1
23 1973 46,0 44,3
24 1972 126,0 121,2
25 1971 51,0 49,1
26 1970 180 168,4
27 1969 32,0 30,8
28 1968 108,0 103,9
29 1967 35,6 34,3
30 1966 42,3 40,7
2. Stosujc procedur opisan w rozdziale I.1.1 i I.1.2 obliczy przepywy maksymalne rocz-
ne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia w przekroju projektowanego mostu na
rzece Sole.
3.2. Metoda interpolacji
Metod interpolacyjn stosuje si w przypadku, gdy przekrj obliczeniowy znajduje si
pomidzy przekrojami wodowskazowymi pooonymi na tym samym cieku (rys. 3.4).
Rys. 3.4. Pooenie przekroju obliczeniowego wzgldem przekrojw wodowskazowych
Przekrj
wodowskazowy
D
Przekrj
wodowskazowy G
Przekrj
obliczeniowy X
A
G
A
D
A
X
55
Przepyw maksymalny roczny w przekroju obliczeniowym okrela si ze wzoru:
(3.4)
gdzie: Q
X max
- przepyw w przekroju obliczeniowym w m
3
/s,
Q
G max
- przepyw w przekroju wodowskazowym grnym w m
3
/s,
Q
D max
- przepyw w przekroju wodowskazowym dolnym w m
3
/s,
A
X
- powierzchnia zlewni do przekroju obliczeniowego w km
2
,
A
G
- powierzchnia zlewni do przekroju wodowskazowego grnego w km
2
,
A
D
powierzchnia zlewni do przekroju wodowskazowego dolnego w km
2
.
Przykad 3.2. Stosujc rwnanie interpolacji obliczy przepywy maksymalne o okrelonym
prawdopodobiestwie przewyszenia w przekroju projektowanego jazu na rzece Skawie w
km 11+700 (przekrj obliczeniowy) zamykajcym zlewni o powierzchni A
X
= 967,7 km
2
pooonym pomidzy dwoma przekrojami wodowskazowymi Wadowice i Zator na tej samej
rzece.
Wodowskaz Wadowice zamyka zlewni o powierzchni A
G
= 835,4 km
2
, a wodowskaz
Zator zlewni o powierzchni A
D
= 1154,0 km
2
.
1. Wykorzystujc wzr interpolacyjny obliczy przepywy maksymalne roczne w przekroju
projektowanego jazu. Wartoci obliczone zestawiono w tabeli 3.3.
Dla przepywu obserwowanego w roku 1995 mamy:
Pozostae wartoci obliczone zestawiono w tabeli 3.3.
Tabela 3.3. Przepywy maksymalne roczne w przekrojach wodowskazowych
i przekroju projektowanego jazu
Lp Rok
Przepyw
wodowskaz
Wadowice
Q
G max
[m
3
/s]
Przepyw
wodowskaz
Wadowice
Q
D max
[m
3
/s]
Przepyw
przekrj jazu
Km 11+700
Q
X max
[m
3
/s]
1 1995 137,0 182,0 155,7
2 1994 177,0 210,0 190,7
3 1993 373,0 381,0 376,3
4 1992 529,0 572,0 546,9
( )
( ) 7 , 155 4 , 835 7 , 964
4 , 835 0 , 1154
0 , 137 0 , 182
0 , 137
max max
max max
= |
.
|
\
|
+ =
|
|
.
|
\
|
+ =
G X
G D
G D
G X
A A
A A
Q Q
Q Q
m
3
/s
( )
G X
G D
G D
G X
A A
A A
Q Q
Q Q
|
|
.
|
\
|
+ =
max max
max max
56
5 1991 183,0 248,0 210,0
6 1990 176,0 214,0 191,8
7 1989 156,0 124,0 142,7
8 1988 51,0 81,4 63,6
9 1987 196,0 387,0 275,3
10 1986 57,2 79,0 66,3
11 1985 96,4 152,0 119,5
12 1984 66,3 140,0 96,9
13 1983 181,0 280,0 222,1
14 1982 121,0 135,0 126,8
15 1981 210,0 600,0 371,9
16 1980 102,0 139,0 117,4
17 1979 291,0 182,0 245,7
18 1978 98,9 235,0 155,4
19 1977 116,0 161,0 134,7
20 1976 215,0 297,0 249,1
21 1975 73,4 87,6 79,3
22 1974 157,0 181,0 167,0
23 1973 122,0 148,0 132,8
24 1972 161,0 169,0 164,3
25 1971 203,0 204,0 203,4
26 1970 200,0 247,0 219,5
27 1969 113,0 289,0 186,1
28 1968 319,0 314,0 316,9
29 1967 94,3 156,0 119,9
30 1966 416,0 843,0 593,3
2. Stosujc procedur opisan w rozdziale I.1.1 i I.1.2 obliczy przepywy maksymalne rocz-
ne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia w przekroju jazu na rzece Sole.
Literatura
Heo, J.H., Kim, K.D. and Salas, J.D., 2001, Estimation of Confidence Intervals of Quantiles
for the Weibull Distribution, Jour. of Stoch. Environmental Research and Risk Assessment,
15(4), 284-309.
Kaczmarek Z., 1970, Metody statystyczne w hydrologii i meteorologii, Wydawnictwo Komu-
nikacji i cznoci, Warszawa.
Kendall, M.G., Stuart, A., 1968, The Advanced Theory of Statistics, Volume 3 Design and
analysis, and time series, Second edition, Griffin, London.
Sneyers, R., 1975, Sur l'analyse statistique des series d'observations. Note Technique No.
143, OMM-No. 415, Geneve, 192 p.
Sneyers, R., H. Tuomenvirta, R. Heino, 1998, Observations of inhomogeneities and detection
of climate change. The case of the Oulu (Finland) air temperature series. Geophysica,
34(3), 159-178,
Stedinger J.R., Vogel R.M., Foufoula-Georgiou E., 1993, Frequency analysis of extreme
events, w: Maidment, D.R. (ed.), Handbook of Hydrology, McGraw-Hill, Inc.
57
II. Obliczenie przepyww maksymalnych rocznych o okrelonym prawdopodobiestwie
przewyszenia w zlewniach niekontrolowanych mniejszych od 50 km
2
1. Zlewnie niezurbanizowane - formua opadowa
Na obszarze caego kraju w zlewniach niekontrolowanych, o powierzchni mniejszej
od 50 km
2
, niezurbanizowanych, w ktrych powierzchnia nieprzepuszczalna jest mniejsza od
5% do obliczenia przepyww maksymalnych rocznych o okrelonym prawdopodobiestwie
przewyszenia naley zastosowa formu opadow (Stachy, Fal, Czarnecka 1998).
Aby obliczy maksymalny roczny przepyw o okrelonym prawdopodobiestwie prze-
wyszenia wykorzystujc formu opadow naley: na mapie topograficznej wyznaczy
granic zlewni, obliczy jej powierzchnie, obliczy uredniony spadek cieku, a z odpowied-
nich tabeli okreli wspczynnik odpywu dla przepyww maksymalnych oraz wspczyn-
niki wpywajce na ksztatowanie si odpywu w zlewni i korycie rzecznym. Podstawow
wielkoci wpywajc na kulminacj fali jest maksymalny opad dobowy o prawdopodobie-
stwie przewyszenia p = 1%, ktrego warto naley uzyska z Instytutu Meteorologii i Go-
spodarki Wodnej lub okreli z mapy.
Na podstawie hydromorfologicznej charakterystyki stokw okrela si czas spywu,
ktry w duej mierze decyduje o koncentracji odpywu w zlewni.
W oparciu o parametry fizjograficzne zlewni i cieku oblicza si hydromorfologiczn
charakterystyk cieku, ktra po uwzgldnieniu spywu po stokach suy do wyznaczenia mak-
symalnego moduu odpywu jednostkowego.
Kwantyle zmiennej
p
dla zadanego prawdopodobiestwa przewyszenia p, okrela si
z odpowiedniej tabeli.
Formua opadowa ma posta:
max 1 1 p p J
Q f F H A = o (1.1)
gdzie:
f - bezwymiarowy wspczynnik ksztatu fali,
F
1
- maksymalny modu odpywu jednostkowego w (m
3
/s)/km
2
,
- wspczynnik odpywu przepyww maksymalnych,
H
1
- maksymalny opad dobowy o prawdopodobiestwie przewyszenia 1%,
A - powierzchnia zlewni w km
2
,
p
- kwantyl zmiennej dla zadanego prawdopodobiestwa p,
58
J
- wspczynnik redukcji jeziornej.
Aby zastosowa formu opadow naley okreli parametry zlewni i ciekw takie
jak: powierzchnia zlewni, rednia wysoko zlewni, dugoci wszystkich ciekw wraz
z suchymi dolinami, sum dugoci warstwic w zlewni na podstawie map topograficznych,
powierzchni jezior. Przy okrelaniu parametrw zlewni i ciekw warto wykorzysta systemy
informacji geograficznej (GIS), ktre mog znacznie przypieszy prac.
Wielkociami niezbdnymi do obliczenia maksymalnych przepyww rocznych o
okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia s:
1. Powierzchnia A zlewni do przekroju obliczeniowego w km
2
.
Aby okreli powierzchni zlewni A naley wyznaczy granic zlewni do przekroju
obliczeniowego na mapie topograficznej w odpowiedniej skali i splanimetrowa jej po-
wierzchni. Naley w tym celu wykorzysta mapy w skali 1: 10000 dla zlewni mniejszych od
10 km
2
oraz 1:25000 i 1:50000 dla zlewni wikszych.
Mona rwnie wykorzysta Map Podziau Hydrograficznego Polski w skali
1:50 000 oraz informacje zawarte w publikacjach IMGW (Podzia Hydrograficzny Polski).
2. Uredniony spadek zlewni I
r1
w m/km ().
Do okrelenia urednionego spadku w zlewniach mniejszych od 10 km
2
naley korzy-
stajc z mapy topograficznej wyznaczy profil zlewni wzdu cieku gwnego i jego suchej
doliny. W zlewniach wikszych od 10 km
2
mona zastosowa uproszczony wzr na oblicze-
nie urednionego spadku zlewni:
6 , 0
1
l L
W W
I
d g
r
+
= (1.2)
gdzie:
W
g
- wysoko dziau wodnego w punkcie przecicia si z osi suchej doliny w m
n.p.m.,
W
d
- wysoko przekroju zamykajcego w m n.p.m.,
L+ l - dugo cieku gwnego i suchej doliny (do dziau wodnego) w km.
3. Wspczynnik odpywu.
Wspczynnik odpywu dla przepyww maksymalnych naley okreli na podsta-
wie Mapy Gleb Polski w skali 1:500 000 (mapa M.1, zacznik M) lub odczyta z tabeli B.1
(zacznik B) dla okrelonego rodzaju gleb.
59
4. Maksymalny opad dobowy.
Maksymalny, redni w zlewni opad dobowy H
1
o prawdopodobiestwie przewysze-
nia p = 1% naley okreli z mapy M.2 (zacznik M) lub uzyska z IMGW.
5. Hydromorfologiczna charakterystyka cieku.
Hydromorfologiczn charakterystyk cieku
r
do przekroju obliczeniowego naley
obliczy ze wzoru:
1/ 3 1/ 4 1/ 4
1 1
1000( )
( )
r
r
L l
m I A H
+
u =
(1.3)
gdzie:
L+l - dugo cieku wraz z such dolin do dziau wodnego w km,
m - wspczynnik szorstkoci koryta cieku (tabela B.2, zacznik B),
I
r1
- uredniony spadek cieku w ,
A - powierzchnia zlewni w km
2
,
- wspczynnik odpywu przepyww maksymalnych,
H
1
- maksymalny opad dobowy o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 1% w mm.
6. Gsto sieci rzecznej w km
-1
.
Gsto sieci rzecznej oblicza si ze wzoru:
1
( )
n
i
i
L l
A
=
+
=
(1.4)
gdzie:
(L+l) suma dugoci wszystkich ciekw wraz z suchymi dolinami w km,
A - powierzchnia zlewni w km
2
.
7. rednia dugo
s
l stokw w km
rednia dugo stokw jest zalena od gstoci sieci rzecznej i obliczana ze wzoru:
1
1,8
s
l =
(1.5)
gdzie:
- gsto sieci rzecznej w km/km
2
.
8. redniego spadku stokw wg wzoru:
1
r
j
j
s
h k
I
A
=
A
=
(1.6)
60
gdzie:
h - rnica poziomw dwch ssiednich warstwic w m,
k - suma dugoci warstwic w zlewni w km,
A - powierzchnia zlewni w km
2
.
9. Hydromorfologiczna charakterystyka stokw.
Hydromorfologiczna charakterystyka stokw
s
jest wielkoci okrelajc koncen-
tracje odpywu w zlewni:
1/ 2
1/ 4 1/ 2
1
(1000 )
( )
s
s
s s
l
m I H
u =
(1.7)
gdzie:
s
l - rednia dugo stokw w km,
m
s
- miara szorstkoci stokw (tabela B.3, zacznik B),
I
s
- redni spadek stokw w ,
- wspczynnik odpywu przepyww maksymalnych,
H
1
- maksymalny opad dobowy o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 1% w mm.
10. Czasu t
s
spywu po stokach w min
W zlewniach o powierzchni mniejszej od 10 km
2
czas spywu po stokach t
s
okrela si
na podstawie obliczonej hydromorfologicznej charakterystyki stokw
s
z tabeli B.4.
Dla zlewni o powierzchni wikszej ni 10 km
2
czas spywu po stokach t
s
mona ustali
w sposb uproszczony w zalenoci od usytuowania zlewni w jednym z piciu makroregio-
nw podanych w tabeli B.5 (zacznik B).
11. Maksymalny modu odpywu jednostkowego F
1
Maksymalny modu odpywu jednostkowego F
1
naley okreli z tabeli B.6 (zacznik
B) na podstawie obliczonej hydromorfologicznej charakterystyki koryta rzeki oraz czasu t
s
spywu po stokach. W tabeli B.6 podano wartoci F
1
dla zlewni pooonych w Tatrach
i wysokich grach (jeeli wiksza cz zlewni ley powyej rzdnej 700 m n.p.m.) oraz dla
pozostaej czci kraju (jeeli wiksza cz zlewni ley poniej rzdnej 700 m n.p.m.).
12. Wspczynnik redukcji jeziornej
J
.
Aby okreli wspczynnik redukcji jeziornej
J
naley wczeniej obliczy wskanik
jeziornoci ze wzoru:
61
1
n
Ji
i
A
JEZ
A
=
=
(1.8)
gdzie:
A
Ji
- powierzchnia zlewni jeziora w km
2
,
A - powierzchnia zlewni do przekroju obliczeniowego w km
2
.
Uwzgldnia si tylko te jeziora, ktre powyej przekroju obliczeniowego jako pierw-
sze znajduj si na cieku gwnym i/lub jego dopywach oraz speniaj warunek, e po-
wierzchnia jeziora A
i
stanowi co najmniej 1% powierzchni jego zlewni (A
i
0,01A
Ji
).
W zalenoci od wskanika jeziornoci JEZ z tabeli B.7 (zacznik B) okrela si
wspczynnika redukcji jeziornej
J
.
13. Kwantyle zmiennej losowej.
Kwantyle zmiennej
p
odczytuje si z tabeli w zaczniku B.8 dla zadanego prawdopo-
dobiestwa przewyszenia p.
14. Bezwymiarowy wspczynnik ksztatu fali.
Bezwymiarowy wspczynnik ksztatu fali f wynosi dla obszarw pojeziernych 0,45, a
dla pozostaej czci Polski 0,60.
Aby wyznaczy krzyw prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych rocznych
obliczenia wzorem (1.1) naley powtrzy dla rnych wielkoci prawdopodobiestwa prze-
wyszenia p.
Przykad 1.1. Obliczy krzyw prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych rocznych o
krelonym prawdopodobiestwie przewyszenia potoku Jaszczurwka w przekroju ujcia
wody.
1. Wyznaczy na mapie topograficznej w skali 1:10000 granic zlewni do przekroju ujcia
wody (rys. 1.1).
62
Rys. 1.1. Zlewnia potoku Jaszczurwka do przekroju ujcia wody
2. Splanimetrowa powierzchni na mapie i okreli powierzchni zlewni A w km
2
do prze-
kroju obliczeniowego.
3. Wyznaczy i okreli dugoci l suchych dolin wszystkich ciekw. Na mapie (rys. 1.1)
suche doliny zaznaczono lini fioletow.
Przekrj
ujcia wody
63
4. Okreli dugo cieku gwnego wraz z sucha dolin L+l (od przekroju zamykajcego do
granicy zlewni).
5. Zmierzy na mapie dugoci wszystkich ciekw wraz z ich suchymi dolinami E(L+l).
6. Zmierzy na mapie dugoci warstwic Ek w zlewni, oddalonych od siebie o sta warto
Ah.
Wyniki zestawiono w tabeli 1.1.
Tabela 1.1. Parametry fizycznograficzne zlewni potoku Jaszczurwka do przekroju ujcia wody
Parametr fizycznogeograficzny
Warto
Powierzchnia zlewni A w km
2
1,82
Dugo cieku z such dolin L+l w km 1,88
Suma dugoci cieku i doliny E(L+l) w km 4,44
Suma dugoci warstwic Ek w km 24,02
Odlego midzy warstwicami Ah w m 25
7. Obliczy spadek zlewni I
r1
.
W tym celu naley sporzdzi profil poduny cieku z jego such dolin (rys. 1.2.). Obliczy
pole powierzchni pomidzy profilem a ukadem wsprzdnych oraz zamieni je na pole
trjkta rwnowanego.
Wysoko trjkta rwnowanego obliczy si ze wzoru:
l L
F
H
+
= A
2
gdzie:
F - pole powierzchni pod profilem podunym cieku w m
2
,
L+l dugo cieku gwnego wraz z such dolin w m.
0 , 231
1880
0 , 217140 2 2
=
=
+
= A
l L
F
H m
64
480
530
580
630
680
730
780
830
880
0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 1,8
Dugo cieku
W
y
s
o
k
o
H
[
m
n
.
p
.
m
.
]
.
rdo
potoku
U
j
c
i
e
w
o
d
y
H = 231,0 m
Rys. 1.2. Spadek poduny zlewni
Uredniony spadek zlewni jest stosunkiem wysokoci trjkta rwnowanego H do dugoci
cieku wraz z sucha dolina L + l.
9 , 122
88 , 1
0 , 231
1
= =
+
A
=
l L
H
I
r
8. Okreli wysoko opadu dobowego w zlewni o prawdopodobiestwie przewyszenia p =
1%. Korzystajc z mapy C 2 (zacznik C) opad redni w zlewni potoku Jaszczurwka
(dopyw Skawy) wynosi H
1
= 120 mm.
9. Okreli z tabeli B.1 (zacznik B) wspczynnik odpywu na podstawie mapy gleb. Dla
glin i iw oznaczonych na mapie glebowej M 1 (zacznik M), = 0,88.
10. Okreli z tabeli B.2 Wspczynnik szorstkoci koryt rzecznych m. Dla koryta staych i
okresowych rzek grskich o bardzo nierwnym kamienistym dnie m = 7.
11. Obliczy hydromorfologiczn charakterystyk koryta potoku Jaszczurwka do przekroju
ujcia ze wzoru:
1/ 3 1/ 4 1/ 4 1/ 3 1/ 4 1/ 4
1 1
1000( ) 1000 1,88
14, 531
( ) 7 122, 9 1,82 (0, 88 120)
r
r
L l
m I A H
+
u = = =
65
12. Obliczy gsto sieci rzecznej ze wzoru:
44 , 2
82 , 1
44 , 4
= =
+
=
=
A
l) (L
n
1 i
i
m
-1
13. Obliczy redni dugo stokw ze wzoru:
1 1
0, 228
1,8 1,8 2, 45
s
l = = =
m
14. Obliczy redni spadek I
s
stokw ze wzoru:
1
25 24, 02
329, 9
1, 82
r
j
j
s
h k
I
A
=
A
= = =
15. Okreli z tabeli B3 wspczynnik szorstkoci stokw m
s
. Dla powierzchni lenych m
s
=
0,1.
16. Obliczy geomorfologiczn charakterystyk stokw zlewni potoku Jaszczurwka do
przekroju ujcia wody ze wzoru:
1/ 2 1/ 2
1/ 4 1/ 2 1/ 4 1/ 2
1
(1000 ) (1000 0, 228)
3, 446
( ) 0,1 329, 9 (0,88 120)
s
s
s s
l
m I H
u = = =
17. Okreli na podstawie geomorfologicznej charakterystyki stokw
s
czas t
s
spywu po
stokach. Korzystajc z tabeli B.4 wyinterpolowano dla
s
= 3,446 redni czas spywu po
stokach t
s
= 24,90 min.
18. Okreli warto maksymalnego moduu odpywu jednostkowego F
1
. Poniewa rednia
wysoko zlewni potoku Jaszczurwka do przekroju ujcia wody pooona jest poniej
wysokoci 700 m n.p.m. korzystajc z tabeli B.6 dla
r
= 14,531 i t
s
= 24,90 wyinterpo-
lowano warto F
1
= 0,0655
19. Przyj wspczynnik ksztatu fali. Dla zlewni grskich f = 0,6.
20. Okreli z tabeli B8 kwantyle
p
. Poniewa zlewnia potoku Jaszczurwka pooona jest
w regionie karpackim 2a, zaznaczonym na mapie M 4 (zacznik M) wartoci kwantyla
p
zestawiono w tabeli 1.2
Tabela 1.2 Kwantyle
p
Prawdopodobiestwo
przewyszenia p [%]
1 2 3 5 10 20 30 50
Kwantyl
p
1,00 0,843 0,745 0,636 0,482 0,334 0,248 0,145
66
21. Obliczy przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewy-
szenia w przekroju ujcia wody na potoku Jaszczurwka. Przykadowo przepywu o
prawdopodobiestwie przewyszenia p=1% wynosi:
max1% 1 1
0, 6 0, 0443 0, 88 120 1, 82 1, 0 1, 0 7, 6
p j
Q f F H A = = = o m
3
/s
Dla pozostaych wartoci prawdopodobiestwa wyniki przedstawiono w tabeli 1.3.
Krzyw prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych rocznych potoku Jaszczurwka w
przekroju ujcia wody pokazano na rys. 1.3.
Tabela 1.3. Przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia
Prawdopod.
p
[%]
Przepyw
Q
max,p
[m
3
/s]
1 7,6
2 6,4
3 5,6
5 4,8
10 3,6
20 2,5
30 1,9
50 1,1
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
7,0
8,0
1 10 100
Prawdopodobiestwo p [%]
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
p
[
m
3
/
s
]
Rys. 1.3. Krzywa prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych rocznych
67
2. Zlewnie zurbanizowane - metoda symulacyjna
W maych zlewniach zurbanizowanych, w ktrych tereny nieprzepuszczalne stanowi
wicej ni 5% powierzchni, czynnikiem wywoujcym due wezbrania s gwnie opady
krtkotrwae o duym nateniu. Do obliczenia przepyww maksymalnych rocznych o okre-
lonym prawdopodobiestwie przewyszenia w takich zlewniach naley wykorzysta mate-
matyczny model transformacji opadu w odpyw.
Zalecana metodyka obejmuje kilka etapw (Banasik i in. 2000):
a. Obliczenie opadu redniego w zlewni o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia
i czasie trwania.
b. Obliczenia wysokoci opadu efektywnego w zlewni.
c. Identyfikacji matematycznego modelu odpywu ze zlewni.
d. Estymacja parametrw modelu.
e. Obliczenie hydrogramu odpywu bezporedniego.
f. Obliczenie krzywej przepyww maksymalnych rocznych o okrelonym prawdopodo-
biestwie przewyszenia.
Metodyka obliczenia hydrogramu wezbrania o zadanym prawdopodobiestwie, oparta
jest na zaoeniu o rwnoci prawdopodobiestwa wystpienia deszczu i wywoanego nim
wezbrania.
Podstawowymi charakterystykami deszczu, rozwaanymi przy stosowaniu modeli
opad - odpyw do wyznaczania przepyww maksymalnych rocznych s:
a. prawdopodobiestwo wystpienia,
b. czas trwania deszczu,
c. natenie rednie opadu,
d. zmienno natenia deszczu w czasie jego trwania,
e. zmienno obszarowa sumy deszczu.
Na warto kulminacji odpywu oprcz wymienionych charakterystyk czasowo-
przestrzennych deszczu i powierzchni zlewni maj wpyw rwnie: czasowy rozdzia opadu
na cz tworzc odpyw bezporedni (opad efektywny) i pozosta cz (straty), wsp-
czynnik odpywu, oraz ksztat hydrogramu jednostkowego transformujcego opad efektywny
w odpyw bezporedni.
68
2.1. Metoda regionw obliczania opadw o zadanym czasie trwania i prawdopodobie-
stwie przewyszenia
Na podstawie kompleksowej analizy geograficznej, klimatycznej i hydrologicznej
dokonano podziau kraju (z wyczeniem gr) na trzy regiony opadowe (Bogdanowicz, Sta-
chy, 1998)
a. region pnocno-zachodni, pojezierny, niskich opadw nawalnych w czasie trwania 5 - 60
minut,
b. region poudniowy, wyynny, wysokich opadw rozlewnych w czasie trwania 12 - 72
godzin, oraz obszar nadmorski, gdzie rozkad opadw rozlewnych jest podobny jak w re-
gionie poudniowym,
c. region rodkowy (centralny), o zmiennym zasigu, dla opadw w czasie trwania 5 minut
do 72 godzin.
Zarys regionw przedstawiono na mapach M.3 (zacznik M).
Dla regionw karpackiego i sudeckiego nie objtych analiz, maksymalne wysokoci
deszczw o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia i rnym czasie trwania naley
uzyska z IMGW.
Maksymaln wysokoci opadu P
p,D
w czasie D (min) i o prawdopodobiestwie prze-
wyszenia p dla wyodrbnionych regionw Polski (za wyjtkiem Karpat i Sudetw) oblicza
si ze wzoru (Bogdanowicz, Stachy, 1998):
0.584
,
( ) ( , ) ( ln )
p D
P D R D p = + c o (2.1)
gdzie:
R - region opadowy,
p - prawdopodobiestwo przewyszenia,
D - czas trwania opadu w min,
c(D) - parametr skali w mm,
o(R,D) - parametr pooenia i skali, okrelany dla regionw ze wzorw zapisanych w
tabeli B.9 (zacznik B).
Parametr skali rwnania oblicza si ze wzoru:
0.33
( ) 1, 42 D D = c (2.2)
69
Dla zlewni grskich, w ktrych nie obowizuje rwnanie (2.1) opady o zadanym cza-
sie trwania i prawdopodobiestwie przewyszenia naley uzyska z Instytutu Meteorologii i
Gospodarki Wodnej.
Przykad 2.1. Obliczy wysoko opadu maksymalnego o czasie trwania D = 5 min i praw-
dopodobiestwie przewyszenia p = 10% w Deszcznie k/Gorzowa Wielkopolskiego.
1. Okreli przynalenoci punktu do regionw opadw maksymalnych wydzielonych dla
czasu D = 5min.
Na podstawie mapy M.3 (zacznik M) stwierdzono, e Deszczno znajduje si w regionie
pnocno-zachodnim.
2. Obliczy warto parametru c rozkadu ze wzoru odpowiedniego dla danego czasu trwania
opadu w okrelonym rejonie opadowym:
c = 1,42 D
0,33
= 1,42 5
0,33
= 2,4 mm
3. Obliczy warto parametru dla czasu trwania deszczu D = 5 min i ustalonego regionu
opadowego:
= 3,92 ln (D + 1) 1,662 = 3,92 ln (5 + 1) 1,662 = 5,4 mm.
3. Obliczy wysoko opadu maksymalnego P
10,5
:
2 , 11 )) 1 , 0 ( ln ( 4 , 5 4 , 2 ) ln ( ) , ( ) (
584 , 0 584 . 0
5 , 10
= + = + = p D R D P o c mm
2.2. Krytyczny czas trwania deszczu
Krytycznym czasem trwania deszczu, D
kr
, jest czas trwania opadu wywoujcego naj-
wiksze wezbranie, w warunkach przyjtych charakterystyk opadu i wasnoci zlewni.
Czas ten moe przyjmowa rn warto w zlewni w zalenoci od zmiennoci
natenia deszczu w czasie. Dla warunkw staego w czasie natenia opadu i wspczynnika
odpywu, za krytyczny czas trwania deszczu przyjmuje si czas koncentracji t
c
, tj. czas w kt-
rym kropla wody dopynie z najdalszego, pod wzgldem hydraulicznym, punktu zlewni do
przekroju obliczeniowego.
Czas koncentracji ma dla odpywu znaczenie tylko wwczas, jeli jest on miar czasu
trwania deszczu wywoujcego najwiksze wezbranie. W wielu przypadkach stwierdzono, e
czasy koncentracji obliczane z podanych w literaturze wzorw s znacznie zanione.
70
Wedug Niemieckiego Zwizku Gospodarki Wodnej i Melioracji DVWK (Deutscher
Verband fr Wasserwirtschaft und Kulturbau) (1984) krytyczny czas trwania deszczu zawarty
jest w przedziale t
c
< D
kr
< 2 t
c
.
2.3. Obszarowa zmienno opadu
W modelach o parametrach skupionych zwykle przyjmuje si rwnomiern wysoko
opadu na obszarze zlewni; zarwno sum jak i wysoko w poszczeglnych przedziaach cza-
sowych trwania opadu. Wysokoci opadu wyznaczone z analizy danych punktowych (dla
jednej stacji pluwiograficznej) przyjmowa mona jako reprezentatywne tylko dla bardzo
maych zlewni, o powierzchni do ok. 10 km
2
(DVWK, 1984).
Dla wikszych zlewni, aby uzyska opad obszarowy, wysoko opadu punktowego
naley zredukowa. Wielko redukcji zaley od czasu trwania deszczu i od powierzchni
zlewni. Wspczynnik redukcji zwiksza si wraz ze wzrostem czasu trwania deszczu, oraz
maleje wraz ze wzrostem powierzchni zlewni. Dla zlewni o powierzchni od 10 do 100 km
2
,
redukcja opadu punktowego nie przekracza 10% (DVWK, 1984).
Przykadowe zalenoci redukcji opadu od czasu trwania i powierzchni zlewni
przedstawiono na rys. 2.1. (Chow i in., 1988).
71
50
60
70
80
90
100
0 125 250 375 500 625 750 875 1000
Powierzchnia [km
2
]
P
r
o
c
e
n
t
s
u
m
y
o
p
a
d
u
p
u
n
k
t
o
w
e
g
o
d
l
a
d
a
n
e
j
p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i
3-godz.
6-godz.
24-godz.
1-godz.
30-min.
Rys. 2.1. Krzywe redukcyjne sumy opadu punktowego dla oszacowanie opadu obszarowego, przy
rnych czasach trwania deszczu (DVWK, 1984)
2.4. Czasowa zmienno (rozkad) natenia deszczu
Zmienno czasowa natenia deszczu, obok czasu trwania i sumy opadu, ma zasadni-
czy wpyw na wielko wezbrania. Wyrnia si cztery typowe rozkady intensywnoci desz-
czu w czasie (rys. 2.2):
a. opad o staej intensywnoci (tzn. opad blokowy),
b. opad z maksymaln intensywnoci na pocztku,
c. opad z maksymaln intensywnoci w rodku,
d. opad z maksymaln intensywnoci na kocu zdarzenia.
Wg zalece DVWK (1984) jako rozkad intensywnoci deszczu miarodajnego przyj-
mowa naley deszcz z maksymaln intensywnoci w rodku (przypadek 3). Krzyw sumo-
w tego rozkadu w ukadzie standaryzowanym pokazano na rys. 2.3.
72
Rys. 2.2. Przykady moliwych rozkadw intensywnoci deszczu w czasie
70
30
0
20
40
60
80
100
0 25 50 75 100
wzgldny czas trwania t/D [%]
P
t
/
P
d
[
%
]
Rys. 2.3. Zalecany do oblicze (DVWK 1984) rozkad sumy deszczu
73
Wg rozkadu DVWK (rys. 2.3), przez pierwsze 30 % czasu trwania opadu wystpi
20% jego cakowitej wysokoci. Po czasie rwnym poowie trwania opadu pojawi si 70%, a
pozostae 30% cakowitego opadu w drugiej poowie czasu trwania.
2.5. Opad efektywny
Opadem efektywnym nazywamy t cz redniego opadu cakowitego, ktra poprzez
spyw powierzchniowy i podpowierzchniowy ksztatuje hydrogram odpywu bezporedniego.
Spord szeregu metod wyznaczania opadu efektywnego jedn z najczciej stosowa-
nych jest metoda SCS (SCS 1972, SCS 1986, ASCE 2009, Ozga-Zieliska i Brzeziski 1994,
Byczkowski 1999) opracowana przez Sub Ochrony Gleb (Soil Conservation Service) w
USA. W metodzie tej opad efektywny uzalenia si od grupy gleb, sposobu uytkowania te-
renu zlewni oraz od uwilgotnienia zlewni przed wystpieniem badanego opadu. Wszystkie te
czynniki ujmuje bezwymiarowy parametr CN, przyjmujcy wartoci z przedziau (0, 100].
Parametr ten jest zwizany z maksymaln potencjaln retencj S zlewni zalenoci:
|
.
|
\
|
= 10
1000
4 , 25
CN
S (2.3)
gdzie:
CN - parametr okrelajcy numer krzywej rozdziau opadu redniego cakowitego na
opad efektywny i straty.
Sum opadu efektywnego
1
t
i
i
H
=
>
(2.4)
gdzie:
1
t
i
i
P
=
(2.5)
gdzie:
CN
r
- rednia warto parametru CN,
CN
j
- warto parametru CN charakterystyczna dla danego pokrycia zlewni, sposobu
uytkowania i rodzaju gleb,
A
j
- powierzchnia czstkowa zlewni km
2
,
A - cakowita powierzchnia zlewni w km
2
,
75
m - liczba powierzchni jednorodnych.
Wysoko opadu w ustalonych przedziaach t obliczono ze wzoru:
= =
=
1 t
1 i
i
t
1 i
i t
H H H (2.6)
Przykad 2.2. Obliczy wysoko opadu efektywnego dla opadu redniego cakowitego
podanego w tabeli 2.2. w zlewni zurbanizowanej potoku Niwka o powierzchni 8,5 km
2
, w
ktrej:
- tereny przemysowe na glebach grupy D stanowi 33% powierzchni zlewni (A
1
= 2,8
km
2
),
- tereny zamieszkae przy przecitnej powierzchni dziaki 1000 m
2
pooone na glebach
grupy C stanowi 62% powierzchni zlewni (A
2
= 5,3 km
2
),
- drogi z krawnikami i rynsztokami na glebach grupy D stanowi 5% powierzchni zlew-
ni (A
3
= 0,4 km
2
).
1. Okreli z tabeli B.9 wartoci parametrw CN odpowiednie dla danego uytkowania i gru-
py gleb.
- tereny przemysowe, 72% powierzchni nieprzepuszczalnej na glebach grupy D: CN
1
= 93,
- tereny zamieszkae przy przecitnej powierzchni dziaki 1000 m
2
na glebach grupy C:
CN
2
= 83),
- drogi z krawnikami i rynsztokami na glebach grupy D: CN
3
= 98.
2. Obliczy redni warto parametru CN:
1
2,8 93 5, 3 83 0, 4 98
86, 8
8, 5
m
j j
j
CN A
CN
A
=
+ +
= = =
3. Okreli maksymaln retencje zlewni:
6 , 38 10
8 , 86
1000
4 , 25 10
1000
4 , 25 = |
.
|
\
|
= |
.
|
\
|
=
CN
S mm
4. Obliczy rzdne hietogramu opadu efektywnego:
H
1
= 0,0 mm poniewa 0,2 S = 7,72 > P
2
= 4 mm.
Obliczone wartoci opadu efektywnego zestawiono w tabeli 2.2. oraz pokazano na rys. 2.4
76
Tabela 2.2. Opad redni i efektywny w zlewni potoku Niwka
Czas
t
[h
Opad
redni
P
i
[mm]
Suma
opadu
redniego
P
i
[mm]
Suma
opadu
efektywnego
H
i
[mm]
Opad
efektywny
H
i
[mm]
1 4,0 4,0 0,0 0,0
2 8,0 12,0 0,5 0,5
3 15,0 27,0 6,7 6,2
4 12,0 39,0 14,4 7,7
5 6,0 45,0 18,8 4,4
0,0
2,0
4,0
6,0
8,0
10,0
12,0
14,0
16,0
1 2 3 4 5
Czas t [h]
W
y
s
o
k
o
o
p
a
d
u
P
,
H
[
m
m
]
Opad cakowity
Opad efektywny
Rys. 2.4. Wysoko opadu cakowitego i efektywnego w zlewni potoku Niwka
2.6. Model transformacji opadu w odpyw
Do transformacji opadu efektywnego w odpyw bezporedni w maej niekontrolowa-
nej zlewni zurbanizowanej naley zastosowa liniowy koncepcyjny model Nasha (Nash
1957). Model przedstawiany jest zwykle w postaci kaskady zbiornikw o charakterystyce
liniowej (rys.
2.5).
77
Rys. 2.5. Schemat koncepcyjnego modelu Nasha transformacji opadu efektywnego
w odpyw bezporedni
2.6.1. Chwilowy hydrogram jednostkowy
Model Nasha bazuje na chwilowym hydrogramie jednostkowym, ktry jest reakcj
zlewni na jednostkowy chwilowy opad efektywny. Chwilowy hydrogram jednostkowego
(IUH - instantaneous unit hydrograph), jest w tym przypadku opisany dwuparametrow
funkcj gamma w postaci:
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
I
=
k
t
k
t
N k
t u
N
exp
) (
1
) (
1
(2.7)
gdzie:
u(t) - rzdne chwilowego hydrogramu jednostkowego w h
-1
,
t - czas od pocztku hysrogramu w h,
k - parametr retencji zbiornika w h,
N - liczba zbiornikw,
I(N) - funkcja gamma Eulera.
Podstawowe wielkoci hydrogramu jednostkowego: przepyw kulminacyjny hydro-
gramu u
p
, czas osignicia kulminacji t
p
i czas opnienia odpywu LAG, zwizane s z pa-
rametrami modelu N i k.
1. Czas wystpienia kulminacji hydrogramu jednostkowego wyraa zaleno:
k N t
p
= ) 1 ( (2.8)
S =1
0
k
k
k
k
1
3
N
t
t
t
t
u
1
u
2
u
3
u
n
78
2. Czas opnienia odpywu oblicza si ze wzoru:
k N LAG = (2.9)
3. Warto kulminacyjna hydrogramu jednostkowego jest okrelona rwnaniem:
) 1 exp(
) 1 (
) (
1
1
I
=
N
N
N k
u
N
p
(2.10)
2.6.2. Estymacja parametrw hydrogramu jednostkowego
Poniewa model Nasha stosowany jest w tym przypadku do transformacji opadu w
odpyw w niekontrolowanej zlewni zurbanizowanej, parametry modelu s estymowane w
oparciu o charakterystyki zlewni wpywajce w istotny sposb na ksztatowanie si wezbra.
Opracowane przez Rao i in. (1972) zalenoci na wyznaczenie czasu opnienia od-
pywu i parametru retencji zbiornika modelu Nasha dla zlewni zurbanizowanych o po-
wierzchni do 52 km
2
, zaleca si stosowa jedynie w przypadkach, gdy parametry takie nie
zostay wyznaczone na podstawie miarodajnych pomiarw i analizy relacji opad-odpyw w
rozpatrywanej zlewni.
1. Czas opnienia LAG odpywu oblicza si z zalenoci:
( )
37 , 0 27 , 0 66 , 1 46 , 0
1 28 , 1 D H U A LAG + =
(2.11)
gdzie:
k - parametr retencji zbiornika w h,
A - powierzchnia zlewni w km
2
,
U - udzia powierzchni nieprzepuszczalnych w zlewni, bezwymiarowy.
H - wysoko opadu efektywnego w mm,
D - czas trwania opadu efektywnego w h.
2. Parametr retencji zbiornika k naley obliczy ze wzoru:
( )
22 , 0 11 , 0 62 , 0 39 , 0
1 56 , 0 D H U A k + =
(2.12)
3. Przeksztacajc wzr (2.9) oblicza si liczb zbiornikw N ze wzoru:
k
LAG
N = (2.13)
79
2.6.3. Wyznaczenie hydrogramu jednostkowego z chwilowego hydrogramu jednostkowego
Rzdne hydrogramu jednostkowego h
i
, wywoanego jednostkowym opadem efektyw-
nym o wysokoci 1 mm i czasie trwania At w h, w zlewni o powierzchni A w km
2
, wykorzy-
stywane do transformacji opadu efektywnego w odpyw bezporedni, okrela si na podstawie
rzdnych chwilowego hydrogramu jednostkowego z zalenoci:
( ) dla ; 1, 2,...
3, 6 3, 6
t
i
i
t t
A A
h u u d t t i i m
t
A
= = =A =
A
}
t t (2.14)
gdzie:
h
i
- rzdne hydrogramu jednostkowego w m
3
/s
mm,
A - powierzchnia zlewni w km
2
,
m - liczba rzdnych hydrogramu jednostkowego,
i
u - rzdne urednionego hydrogramu jednostkowego w 1/h obliczone ze wzoru:
1
( ) dla ; 1, 2,...
t
i
t t
u u d t t i i m
t
A
= =A =
A
}
t t (2.15)
Jeli czas wystpienia kulminacji t
p
> 3At [literatura] rzdne bezwymiarowego chwilowego
hydrogramu jednostkowego mona obliczy w sposb przybliony:
( ) | | m i i t t dla t t u t u ui ... , 2 , 1 ; ) ( 5 . 0 = A = A + = (2.16)
gdzie:
t - obliczeniowy krok czasowy w h.
Dugo kroku czasowego At zalena jest szybkoci reakcji zlewni na opad. W maych
zlewniach zurbanizowanych przyjmowana jest zwykle w granicach od kilku do kilkudziesi-
ciu minut. Zaleca si przyjmowa warto At korzystajc z zalenoci:
5
LAG
t s A (2.17)
2.6.4. Hydrogram odpywu bezporedniego
Rzdne hydrogramu odpywu bezporedniego okrelone na podstawie hietogramu
opadu efektywnego i hydrogramu jednostkowego oblicza si z rwna:
80
EMBED Equation
m m m m
i i i i
H h H h H h Q
H h H h H h Q
H h H h H h H h Q
H h H h H h Q
H h H h Q
H h Q
+ + =
+ + =
+ + + =
+ + =
+ =
=
1 1 2 1
1 2 1 1
4 1 3 2 2 3 1 4 4
3 1 2 2 1 3 3
2 1 1 2 2
1 1 1
.....
.....
....... .......... .......... .......... ..........
(2.18)
gdzie:
Q
i
- rzdne hydrogramu odpywu w m
3
/s,
h
i
- rzdne hydrogramu jednostkowego,
H
i
- rzdne hietogramu opadu efektywnego w mm,
m - liczba rzdnych hydrogramu odpywu.
Przedstawiony ukad rwna zapisa mona oglnym rwnaniem w postaci:
1
1
, 1, 2,...,
k
k i k i
i
Q h H k m
+
=
= =
(2.19)
Przykad 2.3. Obliczy przepywy maksymalne roczne o prawdopodobiestwie przewysze-
nia p w zurbanizowanej zlewni Potoku Suewieckiego w Warszawie w przekroju ul. KEN.
Powierzchnia zlewni wynosi A = 35,1 km
2
. Udzia powierzchni nieprzepuszczalnych w zlew-
ni stanowi U = 0,183 (18,3%). Zlewnia Potoku Suewieckiego pooona jest w obszarze cen-
tralnym (mapa M.3, zacznik M).
1. Okreli wysoko opadu (punktowego) (P
10%,D
)o prawdopodobiestwie przewyszenia p
= 10% i rnych czasw trwania D.
Dla czasu trwania D = 2 h.
- obliczy parametr :
9 . 6 120 42 , 1 42 , 1 ) (
33 , 0 33 . 0
= = = D D c mm
- obliczy parametr :
= 4,693 ln (D + 1) 1,249 = 4,693 ln(120 + 1) 1.249 = 21,3 mm
- obliczy sum opadu punktowego:
P
10%,2
= 6,9 + 21,3 (-ln 0,10)
0.584
= 41,5 mm
2. Obliczy wysoko zredukowanego opadu obszarowego.
81
Przyjmujc redukcj deszczu punktowego o 5% zgodnie z rys. 2.1, wspczynnik zmniejsza-
jcy wynosi 0,95 zatem:
P
i
= 41,5 0,95 = 39,4 mm.
3. Okreli rozkad intensywnoci deszczu.
Stosujc wytyczne DVWK do rozkadu opadu na przedziay obliczeniowe t = 0,5 h zgodnie
z wykresem na rys. 2.3, w pierwszej poowie trwania opadu wystpi 70% jego sumarycznej
wysokoci, a w drugiej pozostae 30%. Wysoko opadu w przedziaach obliczeniowych ze-
stawiono w tabeli 2.3.
4. Obliczy wysoko opadu efektywnego.
Biorc pod uwag zagospodarowanie terenu zlewni i wystpujce grupy gleb obliczono, dla
rednich warunkw wilgotnociowych, parametr CN = 75,7.
- obliczy maksymaln retencj zlewni S:
5 , 81 10
7 , 75
1000
4 , 25 10
1000
4 , 25 = |
.
|
\
|
= |
.
|
\
|
=
CN
S mm
- obliczy wysoko opadu efektywnego w przedziaach t.
Opad z pierwszego kroku czasowego t = 0,5 h o wysokoci P
1
= 6,6 mm nie spowoduje od-
pywu bezporedniego, gdy jego wysoko jest mniejsza od 0,2 S = 16,3 mm. Opad efek-
tywny H
1
= 0. Dla sumy opadu po pierwszej godzinnie (2t) P
2
= 27,6 mm, opad efektywny
wyniesie:
4 , 1
5 , 81 8 . 0 6 , 27
) 5 , 81 2 . 0 6 , 27 (
8 , 0
) 2 , 0 (
2
1
2
2
1
2
1
=
+
=
+
=
=
=
S P
S P
H
t
i
i
i
i
i
i
mm
4 , 1
2
= H mm
Obliczone wartoci opadu efektywnego zestawiono w tabeli 2.3.
Tabela 2.3. Opad redni cakowity i efektywny w przedziaach obliczeniowych
Przedzia
czasowy
i
Czas
t
[h]
Suma opadu
P
i
[mm]
Opad cakowity
P
i
[mm]
Suma opadu
efektywnego
H
i
[mm]
Opad
efektywny
H
i
[mm]
1 0,5 6,6 6,6 0,0 0,0
2 1,0 27,6 21,0 1,4 1,4
3 1,5 33,5 5,9 3,0 1,6
4 2,0 39,4 5,9 5,1 2,1
82
5. Obliczy parametry modelu Nasha
- czas opnienia odpywu LAG:
( ) ( )
1,66 1,66
0,46 0,27 0,37 0,46 0,27 0,37
1, 28 1 1, 28 35,1 1 0,183 5,1 1, 5 3, 73 LAG A U H D
= + = + =
h
- parametr retencji zbiornika k:
( ) ( )
0,62 0,62
0,39 0,11 0,22 0,39 0,11 0,22
0, 56 1 0, 56 35,1 1 0,183 5,1 1, 5 1, 85 k A U H D
= + = + = h
- liczb zbiornikw N:
02 , 2
85 , 1
73 , 3
= = =
k
LAG
N
Dugo obliczeniowego kroku czasowego obliczona z zalenoci (2.17) wynosi:
75 , 0
5
73 , 3
5
= = s A
LAG
t
la t = 0,5 h spenia zalecane kryterium.
6. Wyznaczy chwilowy hydrogram jednostkowy (rzdne IUH)
Rzdne chwilowego hydrogramu jednostkowego obliczono podstawiajc wartoci para-
metrw N i k, dla t = i t; gdzie i =1, 2, 3, n, do wzoru:
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
I
=
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
I
=
85 , 1
exp
85 , 1 ) 02 , 2 ( 85 , 1
1
exp
) (
1
02 , 1 1
t t
k
t
k
t
N k
u
N
t
Obliczone wartoci zestawiono w tabeli 2.4
Dla okrelenia wartoci funkcji (N) dla rzeczywistych N naley skorzysta z tablic matema-
tycznych lub funkcji ROZKAD.GAMMA() arkusza kalkulacyjnego Excel.
W arkuszu Excel wartoci u
t
obliczy mona za pomoc funkcji:
u
t
= ROZKAD.GAMMA (t;N;k;0)
7. Obliczy rzdne hydrogramu jednostkowego h.
Rzdne hydrogramu jednostkowego obliczono z zalenoci:
m i i t t dla d u d u
t
A
h
t
t t
t
t t
i
,... 2 , 1 ; ) (
5 , 0 6 . 3
1 , 35
) (
6 , 3
= A =
=
A
=
} }
A A
t t t t
Poniewa cak
}
A
t
t t
d u t t ) ( wyraa powierzchni chwilowego hydrogramu jednostkowego
(IUH) w przedziale od t-t do t, mona j zapisa jako rnic dwch caek, odpowiednio od
0 do t i od 0 do t-t. Jej warto mona obliczy za pomoc funkcji ROZKAD.GAMMA()
arkusza kalkulacyjnego Excel jako:
83
=
}
A
t
t t
d u t t ) ( ROZKAD.GAMMA (t;N;k;1)- ROZKAD.GAMMA (t-t;N;k;1)
Rzdne hydrogramu jednostkowego
i
u obliczono z zalenoci:
1
0, 5
i
u = [ROZKAD.GAMMA(t;N;k;1)- ROZKAD.GAMMA(t-t;N;k;1)]
Wyniki oblicze zestawiono w tabeli 2.4.
Tabela 2.4. Rzdne chwilowego hydrogramu jednostkowego i hydrogramu jednostkowego
Przedzia
czasowy
i
Czas
t
[h]
Rzdne IUH
u
t
[1/h]
Rzdne
hydrogramu
jednostkowego
i
u [1/h]
Rzdne
hydrogramu
jednostkowego
h
i
[m
3
/smm]
0 0 0 0 0
1 0,5 0,108 0,058 0,570
2 1,0 0,167 0,141 1,371
3 1,5 0,192 0,182 1,772
4 2,0 0,197 0,196 1,911
5 2,5 0,189 0,194 1,887
6 3,0 0,173 0,181 1,769
7 3,5 0,155 0,164 1,602
8 4,0 0,135 0,145 1,415
9 4,5 0,117 0,126 1,227
10 5,0 0,099 0,108 1,050
11 5,5 0,083 0,091 0,887
12 6,0 0,069 0,076 0,743
13 6,5 0,058 0,063 0,618
14 7,0 0,047 0,052 0,510
15 7,5 0,039 0,043 0,419
16 8,0 0,032 0,035 0,342
17 8,5 0,026 0,029 0,278
18 9,0 0,021 0,023 0,225
19 9,5 0,017 0,019 0,182
20 10,0 0,013 0,015 0,147
21 10,5 0,011 0,012 0,118
22 11,0 0,009 0,010 0,094
23 11,5 0,007 0,008 0,075
24 12,0 0,005 0,006 0,060
25 12,5 0,004 0,005 0,048
26 13,0 0,003 0,004 0,038
27 13,5 0,003 0,003 0,030
28 14,0 0,002 0,002 0,024
8. Obliczy hydrogram odpywu bezporedniego Q
k
, k = 1,2,...m (gdzie m liczba rzdnych
hydrogramu odpywu).
84
Podstawiajc do rwnania
1
1
k
k i k i
i
Q h H
+
=
=
y
w
Q
m
a
x
p
[
m
3
/
s
]
Rys. 2.6. Krzywa prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych rocznych
Potoku Suewieckiego w przekroju ul. KEN
Literatura
ASCE (America Society of Civil Engineers), 2009. Curve Number Hydrology: State of the
Practice (Eds. R. H. Hawkins, T. J. Ward, D. E. Woodward & J. A. Van Mullem)
American Society of Civil Engineers.
Banasik K., Grski D. Ignar S., 2000. Modelowanie wezbra opadowych i jako odpywu z
maych nieobserwowanych zlewni rolniczych. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.
Bogdanowicz E., Stachy J., 1998. Maksymalne opady deszczu w Polsce charakterystyki
projektowe. Materiay Badawcze IMGW 23, Seria: Hydrologia i Oceanologia, Nr 85
Byczkowski A, 1999. Hydrologia tom II, Wydawnictwo SGGW.
Chow V.T., Maidment D.R., Mays L.W., 1988. Applied Hydrology. McGraw-Hill Book
Company, Nowy Jork, s. 572.
DVWK, 1984. Arbeitsanleitung zur Anwendung Niederschlag-Abflub-Modellen in kleinen
Einzugsgebieten. Regeln 113, Teil II: Synthese, Verlag Paul Parey, Hamburg, s. 34.
Nash J.E., 1957. The form of the instantaneous unit hydrograph. Publikacja IAHS nr 59; 202-
213.
Ozga-Zieliska M, Brzeziski J., 1994. Hydrologia stosowana, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
Rao R.A., Delleur J.W., Sarma B.S.P., 1972. Conceptual hydrologic models for urbanizing
basins, Journal of the Hydraulics Division, Vol. 98(HY7), s. 1205-1220.
SCS (Soil Conservation Service), 1972. USDA-Soil Conservation Service, National Engineer-
ing Handbook, Sec. 4, Hydrology, Waszyngton, D.C.
SCS (Soil Conservation Service), 1986. Urban hydrology for small watersheds. Tech. Report
55, US Dept of Agric., Waszyngton, D.C.
87
III. Obliczanie przepyww maksymalnych rocznych o okrelonym prawdopodobie-
stwie przewyszenia w zlewniach niekontrolowanych o powierzchni wikszej od 50
km
2
W zlewniach niekontrolowanych o powierzchni wikszej od 50 km
2
, jeeli do przekro-
ju obliczeniowego nie mona przenie informacji wykorzystujc metod ekstrapolacji w
ramach podobiestwa hydrologicznego, naley zastosowa metody porednie.
Do obliczenia przepyww maksymalnych rocznych o okrelonym prawdopodobie-
stwie przewyszenia naley zastosowa wzory empiryczne o zasigu regionalnym.
Na mapie M.5. (zacznik M) przedstawiono zasig stosowania wzorw Punzeta
(zlewnia grnej Wisy), wzoru Wooszyna (zlewnia grnej i rodkowej Odry), obszarowych
rwna regresji (zlewnia rodkowej Wisy) oraz formuy roztopowej (zlewnia dolnej Wisy).
1. Wzr Punzeta
W zlewniach niekontrolowanych, pooonych w zlewni grnej Wisy do obliczania
przepyww maksymalnych o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia naley zasto-
sowa wzr Punzeta. Ze wzgldu na regionalny charakter formowania si przepyww, w
dorzeczu grnej Wisy wydzielono trzy obszary: karpacki (grski), wyynny i rwninny, dla
ktrych opracowano oddzielne zalenoci.
Rwnanie dla zlewni grskich o powierzchniach od 50 km
2
A 500 km
2
stosuje si w
obszarze Karpat i szczytowych partii gr witokrzyskich. Z rwna dla zlewni wyynnych
mona korzysta w rejonie Podkarpacia, a dla zlewni rwninnych w prawobrzenym dorze-
czu Sanu poza obszarem Karpat o powierzchniach zmieniajcych si w granicach 50 km
2
A
600 km
2
.
Przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia p oblicza
si ze wzoru (Punzeta,1981):
p p
Q Q =
% 50 max, max,
(1.1)
gdzie:
Q
max,p
- przepyw maksymalny o zadanym prawdopodobiestwie przewyszenia w m
3
/s,
Q
max,50%
- przepyw maksymalny o prawdopodobiestwie p = 50% w m
3
/s,
88
p
- wspczynnik wyraajcy stosunek przepywu o zadanym prawdopodobiestwie
przewyszenia do przepywu o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 50%,
ktra jest funkcj wspczynnika zmiennoci c
v
.
1. Warto wspczynnika
p
przedstawia oglne rwnanie:
1 + =
p
w
v p p
c o (1.2)
gdzie:
p
- wspczynnik zaleny od zadanego prawdopodobiestwa przewyszenia,
w
p
- wykadnik potgowy zaleny od zadanego prawdopodobiestwa przewyszenia.
Ostatecznie, dla
p
i w
p
wyraonych w zalenoci od kwantyla t
p
w standaryzowanym rozka-
dzie normalnym, warto wspczynnika
p
oblicza si ze wzoru:
1 144 , 0
48 , 1
839 , 0
944 , 0 1
+
+ =
p
t
v p p
c t (1.3)
gdzie:
c
v
- wspczynnik zmiennoci,
t
p
kwantyl w standaryzowanym rozkadzie normalnym, z tabeli C.1 (zacznik C).
2. Wspczynnik zmiennoci c
v
oblicza si z rwnania:
066 , 0 102 , 0 173 , 0
027 , 3
A = L A W c
v
(1.4)
gdzie:
W - rnica wysokoci pomidzy najwyej pooonymi rdami cieku W
r
w zlewni, a
wysokoci w przekroju obliczeniowego W
p
w km,
A - powierzchnia zlewni w km
2
,
L - dugo najduszego cieku w zlewni w km.
3. Przepyw maksymalny o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 50% dla zlewni w do-
rzeczu grnej Wisy oblicza si z nastpujcych rwna:
- zlewnie grskie:
075 , 0 603 , 0 536 , 0 747 , 0
% 50 max,
00166 , 0
= I N P A Q (1.5)
- zlewnie wyynne:
089 , 0 07 , 0 065 , 1 872 , 0
% 50 max,
00033 , 0 I N P A Q = (1.6)
- zlewnie rwninne:
302 , 0 561 , 0 372 , 0 757 , 0
% 50 max,
0138 , 0 I N P A Q = (1.7)
gdzie:
P - opad redni roczny w mm,
89
N - wskanik nieprzepuszczalnoci gleb, odczytywany tabeli C.2 (zacznik C).
I umowny spadek zlewni w .
4. Umowny spadek zlewni I w oblicza si ze wzoru:
1000
=
L
W W
I
p r
(1.8)
gdzie:
W
r
- wzniesienie najwyej pooonego rda cieku w zlewni w km n.p.m.,
W
p
- wzniesienie przekroju obliczeniowego, zamykajcego zlewni w km n.p.m.
Przykad 1.1. Obliczy przepyw maksymalny roczny o okrelonym prawdopodobiestwie
przewyszenia w przekroju Nowy Scz na rzece ubince.
Podstawowe parametry fizycznogeograficzne zlewni zestawiono w tabeli 1.1.
Tabela 1.1. Parametry fizycznogeograficzne zlewni rzeki ubinki do przekroju Nowy Scz
Parametr Warto
Powierzchnia zlewni A w km
2
66,62
Dugo najduszego cieku L w km 14,74
Wzniesienie najwyej pooonego rda w zlewni W
r
w km n.p.m. 0,568
Wzniesienie zlewni w przekroju obliczeniowym W
p
w km n.p.m. 0,281
Opad redni roczny P w mm 850
Wskanik nieprzepuszczalnoci gleb N (odczytany z za. 3 nr gleby 14) 20
1. Sprawdzi, w ktrym rejonie zlewni grnej Wisy pooona jest zlewnia rzeki ubinki. Na
podstawie mapy stwierdzono, e zlewnia pooona jest w obszarze grskim karpackim dorze-
cza grnej Wisy.
2. Obliczy umowny wskanik spadku I:
4 , 19 1000
74 , 14
281 , 0 568 , 0
1000 =
=
L
W W
I
p r
3. Okreli rnica wysokoci W:
287 , 0 281 , 0 568 , 0 = = =
p r
W W W km
4. Obliczy wspczynnik zmiennoci c
v
:
331 , 1 74 , 14 63 , 66 287 , 0 027 , 3 027 , 3
066 , 0 102 , 0 173 , 0 066 , 0 102 , 0 173 , 0
= = A =
L A W c
v
5. Obliczy przepyw maksymalny o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 50% dla zlew-
ni karpackich (grskich):
90
075 , 0 603 , 0 536 , 0 747 , 0 075 , 0 603 , 0 536 , 0 747 , 0
% 50 max,
0194 , 0 20 850 62 , 66 00166 , 0 00166 , 0
= = I N P A Q
6 , 11
% 50 max,
= Q m
3
/s
6. Obliczy warto
p
dla prawdopodobiestwa p = 1%:
782 , 5 331 , 1 326 , 2 944 , 0 1 944 , 0 1
1
839 , 0
32 , 2 144 , 0
48 , 1
1
839 , 0
144 , 0
48 , 1
= + = + =
+ +
p p
t
v p p
c t
Wartoci
p
dla innych prawdopodobiestw p zestawiono w tabeli 1.2.
7. Obliczy przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewysze-
nia p. Obliczony przepyw o prawdopodobiestwie p = 1% wynosi:
1 , 67 782 , 5 6 , 11
% 50 max, % 1 max,
= = =
p
Q Q m
3
/s
Obliczone przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia
w przekroju Nowy Scz na rzece ubinka zestawiono w tabeli 1.2 oraz pokazano na rys. 1.1.
Tabela 1.2. Przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia w
przekroju Nowy Scz na rzece ubince
Prawdop.
p
[%]
t
p
p
Przepyw
maksymalny
Q
max,p
[m
3
/s]
50 0 1 11,6
30 0,524 1,494 17,4
20 0,842 2,009 23,4
10 1,282 2,910 33,8
5 1,645 3,798 44,2
4 1,75 4,077 47,4
3 1,88 4,437 51,6
2 2,054 4,942 57,4
1 2,326 5,782 67,1
0,5 2,575 6,605 76,8
0,2 2,878 7,675 89,2
0,1 3,09 8,466 98,4
91
0,0
20,0
40,0
60,0
80,0
100,0
120,0
0,1 1 10 100
Prawdopodobiestwo p [%]
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
p
[
m
3
/
s
]
Rys. 1.1. Krzywa prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych rocznych przekroju Nowy Scz
na rzece ubince
2. Wzr Wooszyna
W zlewniach niekontrolowanych, pooonych w dorzeczu grnej i rodkowej Odry do
obliczenia przepyww maksymalnych rocznych o okrelonym prawdopodobiestwie prze-
wyszenia naley zastosowa wzr Wooszyna (mapa M.5 (zacznik M).
Wzr stosowany jest zwykle dla zlewni mniejszych od 100 km
2
. Na podstawie prze-
prowadzonych bada stwierdzono, e mona go stosowa rwnie w zlewniach o powierzch-
ni do 300 km
2
.
Metoda Wooszyna obliczania przepyww maksymalnych rocznych o okrelonym
prawdopodobiestwie przewyszenia polega na przeniesieniu krzywej natenia deszczu oraz
zwizkw charakterystyk opadw ustalonych dla miasta Wrocawia na dowoln zlewni po-
oon w regionie. W metodzie zakada si, e deszcze nie rni nateniem, tylko czasem
trwania.
Przepywy maksymalne roczne Q
max,p
o okrelonym prawdopodobiestwie przewy-
szenia p oblicza si ze wzoru:
92
A
A
f
t
T I
Q
k
p
=
12
max,
1 278 , 0 o
(2.1)
gdzie:
Q
max,p
- przepyw maksymalny roczny o okrelonym prawdopodobiestwie przewy-
szenia w m
3
/s,
t
k
- czas koncentracji spywu w h,
T -
czas trwania deszczu miarodajnego w min.,
I - natenie deszczu w mmmin
-1
,
- wspczynnik odpywu wg Iszkowskiego (tabela C.5 zacznik C),
A - powierzchnia zlewni w km
2
,
f - wspczynnik ksztatu fali.
Zastosowanie wzoru Wooszyna wymaga:
1. Okrelenia wspczynnika ksztatu fali f z zalenoci:
m n m
f
+
=
1
(2.2)
gdzie:
m - wspczynnik smukoci fali,
n - wielokrotno czasu koncentracji w czasie opadania.
Wspczynnik ksztatu fali zmienia si w przedziale (0,1>, najczciej przyjmuje si warto f =
0,6.
2. Obliczenia czasu koncentracji t
k
w h:
v
L
t
k
=
6 , 3
max
(2.3)
gdzie:
L
max
- najdusza droga spywu wd powierzchniowych liczona od granic wododziau
do przekroju zamykajcego zlewni w km,
v - prdko spywu powierzchniowego w m/s; warto ta, zalena od redniego spad-
ku zlewni i zalesienia zlewni, jest odczytywana z tabeli C.3 (zacznik C).
3. Okrelenia czasu trwania deszczu miarodajnego T w min.:
k k
t t T + =
2 , 0
) 1 ( (2.4)
4. Obliczenia natenia deszczu I
p
w mm/min o okrelonym prawdopodobiestwie przewy-
szenia dla miasta Wrocawia:
93
p
p
p
c
T
a
I +
+
=
4
(2.5)
gdzie:
a
p
- wspczynnik dla Wrocawia okrelony wg Wooszyna:
056 , 28
) 5 ( 326 , 4
6051 , 0
+
=
p
p
a
p
(2.6)
c
p
- wspczynnik dla miasta Wrocawia okrelony wg Wooszyna:
p c
p
= 00025 , 0 0427 , 0 (2.7)
p - prawdopodobiestwo przewyszenia w %,
T - czas trwania deszczu miarodajnego w min.
4. Obliczenia redniego natenia opadu miesicznego I
r
w mmmin
-1
dla miasta Wrocawia
oraz dla innych zlewni pooonych w regionie:
00815 , 0 00000875 , 0 + = P t I
o
r
(2.8)
gdzie:
t
o
- rednia z wielolecia miesiczna temperatura powietrza okrelona dla miesicy
V IX w
o
C,
P - rednia z wielolecia miesiczna suma opadw okrelona dla miesicy
V IX w mm.
5. Okrelenia czasu trwania skumulowanego opadu miesicznego dla miasta Wrocawia oraz
dla innych zlewni pooonych w regionie:
r
o
I
P
T = (2.9)
gdzie:
P - rednia z wielolecia miesiczna suma opadw okrelona dla miesicy V IX w mm,
I
r
- rednie natenie opadu miesicznego w mm/min.
6. Obliczenia przecitnego czasu trwania t
o
deszczu o nateniu I
k
= I
p%
wraz z deszczami o
nateniach wyszych dla miasta Wrocawia oraz natenia skumulowanego opadu miesicz-
nego I
k
= I
p%
dla rozpatrywanej zlewni pooonej w regionie:
6
51 , 0
405 , 0
1
lg
5 , 245
) 400 (
(
+
+
=
q
P t
I
o
k
(2.10)
gdzie:
I
k
- natenie skumulowanych opadw miesicznych dla miesicy V IX w mm/min,
t
o
- rednia z wielolecia miesiczna temperatura powietrza okrelona dla miesicy
94
V IX w
o
C,
P - rednia z wielolecia miesiczna suma opadw okrelona dla miesicy
V IX w mm,
q - stosunek czasu trwania deszczw o nateniu skumulowanego opadu atmosfe-
rycznego I
k
wraz z deszczami o nateniach wyszych do czasu trwania skumu-
lowanych opadw atmosferycznych:
o
o
T
t
= q (2.11)
t
o
- czas trwania deszczw o nateniu I
k
wraz z deszczami o nateniach wyszych w
godz.,
T
o
- redni skumulowany opad miesiczny w min.
7. Przepywy maksymalne roczne o innym prawdopodobiestwie ni p = 1% mona obliczy
rwnie ze wzoru, wykorzystujc wspczynniki redukcyjne r
Np%
:
max, max,1% % p Np
Q Q r = (2.12)
gdzie:
Q
max,1%
- przepyw maksymalny o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 1% w m
3
/s,
r
Np%
- wspczynniki redukcyjny, okrelony z tabeli C.4 (zacznik C).
Przykad 2.1. Obliczy przepyw maksymalny roczny o okrelonym prawdopodobiestwie
przewyszenia w przekroju Midzylesie na rzece Nysie Kodzkej.
Podstawowe parametry fizycznogeograficzne zlewni zestawiono w tabeli 2.1.
Tabela 2.1. Parametry fizycznogeograficzne zlewni rzeki Nysy Kodzkiej do przekroju Midzylesie
Parametr Warto
Powierzchnia zlewni A w km
2
50,13
Najdusza droga spywu wd powierzchniowych L
max
w km 18,00
Maksymalne wzniesienie zlewni H
max
w m n.p.m. 1145,00
Minimalne wzniesienie zlewni w przekroju obliczeniowym H
min
w m n.p.m. 429,00
rednia z wielolecia miesiczna suma opadw P okrelona dla miesicy V IX dla m. Wro-
cawia w mm
65
rednia z wielolecia miesiczna temperatura powietrza t
o
okrelona dla miesicy V IX dla
m. Wrocawia w
o
C
16,26
rednia z wielolecia miesiczna suma opadw P okrelona dla miesicy V IX dla zlewni
rz. Nysy Kodzkiej do przekroju Midzylesie w mm
87
rednia z wielolecia miesiczna temperatura powietrza t
o
okrelona dla miesicy V IX dla
zlewni rz. Nysy Kodzkiej do przekroju Midzylesie w
o
C
14,00
Zalesienie zlewni w % 26
95
1. Obliczy redni spadek zlewni I
rzl
:
1 , 10
13 , 50
429 1145
min max
=
=
F
H H
I
srzl
%
2. Okreli z tabeli C.3 (zacznik C) prdko spywu powierzchniowego v w zalenoci od
redniego spadku zlewni i zalesienia zlewni: v = 1,961 ms
-1
3. Obliczy czas koncentracji spywu t
k
:
55 , 2
961 , 1 6 , 3
18
6 , 3
max
=
=
v
L
t
k
h
4. Okreli czas trwania deszczu miarodajnego T:
72 , 118 979 , 1 55 , 2 ) 1 55 , 2 ( ) 1 (
2 , 0 2 , 0
= = + = + =
k k
t t T min.
5. Obliczy natenie deszczu I
p
o prawdopodobiestwie pojawiania si p = 1% dla miasta
Wrocawia:
- wspczynnik a
p
:
36 , 45 056 , 28
1
) 1 5 ( 326 , 4
056 , 28
) 5 ( 326 , 4
6051 , 0 6051 , 0
= +
= +
=
p
p
a
p
- wspczynnik c
p
:
0424 , 0 1 00025 , 0 0427 , 0 00025 , 0 0427 , 0 = = = p c
p
412 , 0 0424 , 0
4 72 , 118
36 , 45
4
= +
+
= +
+
=
p
p
p
c
T
a
I mm/min.
6. Obliczy rednie natenie opadu miesicznego dla miasta Wrocawia:
0174 , 0 00815 , 0 65 26 , 16 00000875 , 0 00815 , 0 00000875 , 0 = + = + = P t I
o
r
mm/min
7. Okreli czas trwania skumulowanego opadu miesicznego dla miasta Wrocawia:
3736
0174 , 0
65
= = =
r
o
I
P
T min.
8. Obliczy dla przecitnego czasu trwania deszczu o nateniu I
k
= I
1%
wraz z deszczami o
nateniach wyszych dla miasta Wrocawia warto 1/:
6
51 , 0
405 , 0
1
lg
5 , 245
) 400 (
(
+
+
=
q
P t
I
o
k
= 412 , 0 405 , 0
1
lg
5 , 245
) 400 65 26 , 16 (
6
51 , 0
=
(
+
+
q
mm/min.
Warto 1/ = 545 std = 1,83310
-3
,
9. Z przeksztaconego wzoru (2.11) obliczy przecitny czas trwania deszczu t
0
:
85 , 6 10 835 , 1 3736
3
= = =
q
o o
T t min.
96
10. Obliczy rednie natenie opadu miesicznego I
r
dla zlewni rzeki Nysy Kodzkiej w
przekroju Midzylesie:
0188 , 0 00815 , 0 87 14 00000875 , 0 00815 , 0 00000875 , 0 = + = + = P t I
o
r
mmmin
-1
11. Okreli czas trwania skumulowanego opadu miesicznego
'
o
T w zlewni rzeki Nysy
Kodzkiej w przekroju Midzylesie:
4626
0188 , 0
87
'
= = =
r
o
I
P
T min.
12. Obliczy stosunek czasu trwania deszczw o nateniu skumulowanego opadu atmosfe-
rycznego I
k
wraz z deszczami o nateniach wyszych do czasu trwania skumulowanych opa-
dw atmosferycznych :
3
'
10 48 , 1
4626
85 , 6
= = =
o
o
T
t
q
13. Okreli natenie opadu o prawdopodobiestwie p = 1% w zlewni Nysy Kodzkiej w
przekroju Midzylesie:
6
3
51 , 0
6
51 , 0
405 , 0
10 48 , 1
1
lg
5 , 245
) 400 87 14 (
405 , 0
1
lg
5 , 245
) 400 (
(
+
=
(
+
+
=
q
P t
I
o
k
546 , 0 =
k
I mmmin
-1
14 Obliczy przepyw maksymalny o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 1% ze zlewni
rzeki Nysy Kodzkiej w przekroju Midzylesie:
13 , 50
13 , 50
1
6 , 0
549 , 2
55 , 0 72 , 118 546 , 0 278 , 0 1 278 , 0
12
12
=
= A
A
f
t
T I
Q
k
max,1%
o
4 , 84
% 1 max,
= Q m
3
/s
- wspczynnik odpywu wg Iszkowskiego, odczytany z tabeli C.5 (zacznik C): = 0,55.
15. Obliczy przepywy maksymalne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia p
dla wskanika redukcyjnego przyjtego z tabeli C.4 (zacznik C) w zalenoci od zalesienia
zlewni. Wyniki zestawiono w tabeli 2.2 oraz pokazano na rys. 2.1.
Tabela 2.2. Przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia w
przekroju Midzylesie na rzece Nysie Kodzkiej
Prawdopodob.
p
[%]
Wskanik
redukcyjny
r
Np
[%]
Przepyw
Q
maxp%
[m
3
s
-1
]
50 0,078 6,6
97
30 0,116 9,8
20 0,139 11,8
10 0,204 17,2
5 0,330 27,9
3 0,478 40,9
2 0,635 53,6
1 1,000 84,4
0,5 1,482 125
0
20
40
60
80
100
120
140
0,1 1 10 100
Prawdopodobiestwo p%
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
p
%
[
m
3
s
-
1
]
Rys. 2.1. Krzywa prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych rocznych w przekroju Midzyle-
sie na Nysie Kodzkiej
Metoda Wooszyna daje moliwo dokonania oblicze dla rnych przecitnych cza-
sw trwania deszczu t
0
(pkt. 9). W tym celu przyjmujc t
0
naley powtrzy obliczenia od
pkt. 12 do 15.
3. Obszarowe rwnania regresji
Do obliczania przepyww maksymalnych o okrelonym prawdopodobiestwie
przewyszenia w zlewniach niekontrolowanych, pooonych w dorzeczu rodkowej Wisy
mapa M.4 (zacznik M) naley zastosowa obszarowe rwnania regresji (Stach, Fal,
Czarnecka 1998). Obszarowe rwnania regresji mona stosowa w zlewniach o
98
1998). Obszarowe rwnania regresji mona stosowa w zlewniach o powierzchniach od 50
km
2
do 2000 km
2
.
1. Przepywy maksymalne roczne Q
max,p
w m
3
/s o okrelonym prawdopodobiestwie prze-
wyszenia p oblicza si ze wzoru:
p p
Q Q =
% 1 max, max,
(3.1)
gdzie:
Q
max,1%
- przepyw maksymalny roczny o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 1%
w m
3
/s,
p
- kwantyl, ustalony dla bezwymiarowych krzywych regionalnych przepyww mak-
symalnych, odczytywany z tabeli B.8 (zacznik B).
Przepywy maksymalne o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 1% i 50% oblicza
si z rwna:
47 , 0 11 , 2 35 , 0 10 , 0 07 , 1 11 , 1
1
92 , 0
1 % 1 max,
) 1 ( ) 1 (
+ + = B Jez I H A Q
r obszar
o (3.2)
67 , 0 66 , 1 40 , 0 05 , 0 53 , 0 06 , 1
1
98 , 0
50 % 50 max,
) 1 ( ) 1 (
+ + = B Jez I H A Q
r obszar
o (3.3)
gdzie:
obszar
- parametr rwnania w zalenoci od obszaru kraju, odczytywany z tabeli C.6
(zacznik C),
A - powierzchnia zlewni w km
2
,
H
1
- maksymalny opad dobowy o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 1%, odczy-
tany z mapy M.2 (zacznik M) w mm,
- wspczynnik odpywu okrelony na podstawie Mapy Gleb Polski w skali
1:500000 (M.1 zacznik M) wraz z opracowan dla niej tabel, w ktrej podano
wartoci wspczynnika odpywu dla wydzielonych grup glebowych (tabela B.1,
zacznik B).
I
r
- spadek cieku w ,
- redni spadek zlewni w ,
Jez - wskanik jeziornoci zlewni,
B - wskanik zabagnienia zlewni.
2. Dla zlewni, w ktrej wystpuje kilka grup gleb o rnych wartociach wspczynnika od-
pywu , wspczynnik ten naley obliczy jako warto redni waon dla caej zlewni we-
dug wzoru:
99
=
=
=
n i
i
i i
A
A
1
1
(3.4)
gdzie:
A
i
- powierzchnia pokryta glebami danej grupy w km
2
,
i
- wspczynnik odpywu ustalony dla danej grupy gleb, tabela B.1 (zacznik B),
n liczba grup gleb.
3. Spadek cieku I
r
w m/km (lub ) okrela si z rwnania:
l L
W W
I
p g
r
+
= (3.5)
gdzie:
W
g
- wzniesienie dziau wodnego w punkcie przecicia z osi suchej doliny najdusze-
go cieku w m n.p.m.,
W
p
- wzniesienie przekroju obliczeniowego, zamykajcego zlewni w m n.p.m.,
L - dugo najduszego cieku w zlewni w km,
l - dugo suchej doliny w przedueniu najduszego cieku w zlewni w km,
4. redni spadek zlewni w m/km (lub promilach) oblicza si ze wzoru:
A
W W
p
=
max
(3.6)
gdzie:
W
max
- maksymalne wzniesienie zlewni w m n.p.m.,
W
p
- wzniesienie przekroju obliczeniowego, zamykajcego zlewni w m n.p.m.,
A - powierzchnia zlewni w km
2
.
5. Wskanik jeziornoci zlewni Jez oblicza si ze wzoru:
=
=
m
i
i Jez
A
A
Jez
1
1
(3.7)
gdzie:
A
Jez i
- powierzchnia zlewni jeziora i w km
2
,
m - liczba zlewni jeziornych,
A - powierzchnia zlewni w km
2
.
6. Wskanik zabagnienia zlewni B oblicza si z zalenoci:
=
=
k
i
i B
A
A
B
1
1
(3.8)
gdzie:
100
A
B i
- powierzchnia i obszaru zabagnionego lub torfowiska w km
2
,
k -liczba obszarw zabagnionych,
A - powierzchnia zlewni w km
2
.
7. redni bd wzgldny
p
Q
o w m
3
/s wartoci Q
max,p
(p = 1% i 50%), wyznaczajcy obszar, w
ktrym z prawdopodobiestwem 68% mieci si rzeczywista warto przepywu oblicza si
ze wzoru:
max,
p
Q p p
Q = o o (3.9)
gdzie:
Q
max,p
przepyw maksymalny o zadanym prawdopodobiestwie przewyszenia p w
m
3
/s,
p
redni bd wzgldny wartoci Q
max,p,
odczytywany z tabeli C.7 (zacznik C).
68 , 0 )] ( ) [(
max, max, max,
= + s s
p p p p p
Q Q Q P o o (3.10)
Przykad 3.1. Obliczy przepyw maksymalny roczny o okrelonym prawdopodobiestwie
przewyszenia w przekroju Mocisko na rzece Piawie (prawobrzeny dopyw Bystrzycy).
Podstawowe parametry fizycznogeograficzne zlewni zestawiono w tabeli 3.1.
Tabela 3.1. Parametry fizycznogeograficzne zlewni rzeki Piawy do przekroju Mocisko
Parametr Warto
Powierzchnia zlewni A w km
2
291,89
Dugo najduszego cieku L w km 23,02
Dugo suchej doliny l w km 0,20
Wzniesienie dziau wodnego w punkcie przecicia z osi suchej doliny najduszego cieku
W
g
w m n.p.m.
386,00
Maksymalne wzniesienie zlewni W
max
w m n.p.m. 1015,00
Wzniesienie zlewni w przekroju obliczeniowym W
p
w km n.p.m. 236,00
Maksymalny opad dobowy H
1
o prawdopodobiestwie p = 1 % w mm 90
Powierzchnia zlewni jezior EA
Jez i
w km
2
0,00
Powierzchnia obszarw zabagnionych i torfowisk EA
B i
w km
2
0,00
1. Sprawdzi, w ktrym obszarze oraz wydzielonym makroregionie i regionie pooona jest
zlewnia, korzystajc z mapy M.4. (zacznik M). Zlewnia pooona w makroregionie Sudety,
obszar nr 1, region 1b.
101
2. Okreli wspczynnik odpywu korzystajc z Mapy Gleb Polski w skali 1:500000:
numery wydzielonych gleb: 38 i 29. Odczytana warto wspczynnika odpywu z tabeli B.1
(zacznik B): = 0,88:
3. Obliczy spadek rzeki I
r
:
46 , 6
2 , 0 02 , 23
236 386
=
+
=
+
=
l L
W W
I
p g
r
4. Obliczy redni spadek zlewni :
6 , 45
89 , 291
236 1015
max
=
=
A
W W
p
5. Okreli wskanik jeziornoci zlewni Jez:
0 0
89 , 291
1 1
1 1
= =
= = =
n
i
n
i
i Jez
A
A
Jez
6. Okreli wskanik zabagnienia zlewni B:
0 0
89 , 291
1 1
1 1
= = =
= =
n
i
n
i
i B
A
A
B
7. Obliczy przepyw maksymalny o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 1%:
= + + =
47 , 0 11 , 2 35 , 0 10 , 0 07 , 1 11 , 1
1
92 , 0
1 % 1 max,
) 1 ( ) 1 ( B Jez I H A Q
r obszar
o
8 , 156 ) 0 1 ( ) 0 1 ( 6 , 45 46 , 6 88 , 0 90 89 , 291 10 432 , 1
47 , 0 11 , 2 35 , 0 10 , 0 07 , 1 11 , 1 92 , 0 3
= + +
m
3
/s
8. Obliczy przepyw maksymalny o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 50%:
67 , 0 66 , 1 40 , 0 05 , 0 53 , 0 06 , 1
1
98 , 0
50 % 50 max,
) 1 ( ) 1 (
+ + = B Jez I H A Q
r obszar
o
4 , 30 ) 0 1 ( ) 0 1 ( 6 , 45 46 , 6 88 , 0 90 89 , 291 10 094 , 2
67 , 0 66 , 1 40 , 0 05 , 0 53 , 0 06 , 1 98 , 0 4
= + + =
m
3
/s
9. Obliczy przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewysze-
nia: - ustali kwantyle
p
dla regionu 1b z tabeli B.8 (zacznik B).
Obliczone wartoci zestawiono w tabeli 3.1 i pokazano na rys. 3.1.
Tabela 3.2. Przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia w
przekroju Mocisko na rzece Piawie
Prawdopodob.
przewyszenia
p
[%]
Kwantyl
p
Przepyw
Q
max,p
[m
3
/s]
50 0,185 30,4
30 0,291 45,6
20 0,378 59,3
10 0,522 81,9
102
5 0,665 104,3
3 0,770 120,8
2 0,856 134,2
1 1,000 156,8
0,5 1,150 180,3
0,2 1,340 210,0
0,1 1,480 232,0
0,0
50,0
100,0
150,0
200,0
250,0
0,1 1 10 100
Prawdopodobiestwo p [%]
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
p
[
m
3
/
s
]
Rys. 3.1. Krzywa prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych rocznych ....
10. Obliczy redni bd wzgldny
wartoci Q
max,p
. redni bd wzgldny odczytany z tabe-
li C.7 (zacznik C) dla obszaru Sudetw wynosi:
dla p = 1%:
p
, = 0,3
dla p = 50%:
p
= 0,4
Przepyw maksymalny zawiera si z prawdopodobiestwem 68% w przedziale:
dla p = 1%:
> + <
% 1
,
max % 1
,
max % 1
,
max % 1
,
max
, Q Q Q Q
p p
o o
< 156,8 0,3156,8, 156,8 + 0,3156,8 >
< 109,8 m
3
s
-1
, 203,8 m
3
s
-1
>
103
dla p = 50%:
> + <
% 50
,
max % 50
,
max % 50
,
max % 50
,
max
, Q Q Q Q
p p
o o
< 30,4 0,430,4, 30,4 + 0,430,4 >
< 18,24 m
3
s
-1
, 42,56 m
3
s
-1
>
4. Formua roztopowa
Formua roztopowa stosowana jest do obliczenia przepywu maksymalnego o okrelo-
nym prawdopodobiestwie przewyszenia w zlewniach o powierzchni wikszej od 50 km
2
pooonych w rodkowej i pnocnej czci kraju zaznaczonych na mapie M.5 (zacznik M),
gdzie dominuj wezbrania wiosenne.
Przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia p przy
zastosowaniu formuy roztopowej oblicza si ze wzoru (Stach, Fal, Czarnecka, 1998)
p B J p
A
A h aK
Q o o
2 , 0
1 0
max,
) 1 ( +
= (4.1)
gdzie:
a - wspczynnik korygujcy parametr K
0
odczytywany z mapy M.5 (zacznik M),
K
0
- parametr regionalny, odczytywany z mapy M.6 (zacznik M),
h
1
- wysoko warstwy odpywu roztopowego o prawdopodobiestwie przewyszenia
p = 1% w mm,
A - powierzchnia zlewni w km
2
,
J
- wspczynnik redukcji jeziornej,
B
- wspczynnik redukcji bagiennej,
p
- kwantyl.
Do okrelenia powierzchni zlewni naley wykorzysta mapy topograficzne w skali
1:50 000. Informacje o sieci rzecznej i przebiegu dziaw wodnych mona przyj z Mapy
Podziay Hydrograficznego Polski w skali 1:50 000.
1. Wysoko warstwy odpywu roztopowego h
1
o prawdopodobiestwie przewyszenia p =
1% naley okreli z mapy M.7 (zacznik M).
2. Wspczynnik redukcji jeziornej
J
okrela si na podstawie obliczonego wskanika jezior-
noci JEZ ze wzoru:
104
A
A
JEZ
n
i
Ji
=
=
1
(4.2)
gdzie: A
Ji
- powierzchnia zlewni jeziora i w km
2
,
n - liczba zlewni jeziornych
A - powierzchnia zlewni rzecznej w km
2
.
W obliczeniach uwzgldnia si tyko te jeziora, ktre idc w gr rzeki, jako pierwsze
znajduj si w zlewni cieku gwnym i/lub jego dopywach oraz speniaj warunek, e po-
wierzchnia jeziora A
i
stanowi co najmniej 1% powierzchni jego zlewni (A
i
0,01A
Ji
).
Wspczynnika redukcji jeziornej
J
okrela si z tabeli C.8 (zacznik C).
3. Wspczynnik redukcji bagiennej (
B
) jest zaleny od wskanika zabagnienia zlewni obli-
czonego ze wzoru:
A
A
B
k
i
Bi
=
=
1
(4.3)
gdzie:
A
Bi
- powierzchnia terenw podmokych w zlewni okrelona na podstawie dostpnych
materiaw kartograficznych w km
2
,
A - powierzchnia zlewni w km
2
.
Wspczynnik redukcji bagiennej (
B
) w zalenoci od wskanika zabagnienia (B) okrela si
z tabeli C.9 (zacznik C).
4. Kwantyle
p
dla zadanego prawdopodobiestwa p odczytuje si z tabeli B.8 (zacznik B).
5. redni bd wzgldny wartoci Q
max 1%
obliczonej za pomoc formuy roztopowej wynosi
0,30. Okrela on przedzia, w ktrym z prawdopodobiestwem 0,68 (68%) znajduje si rzeczy-
wist warto Q
max p
.
Aby wyznaczy krzyw prawdopodobiestwa obliczenia naley powtrzy dla rnych wiel-
koci prawdopodobiestwa przewyszenia.
Przykad 4.1. Obliczy przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie
przewyszenia rzeki Rypienicy w przekroju Rypin.
1. Do obliczenia powierzchni zlewni A mona wykorzysta map topograficzn w skali
1:50 000 (dostpn na geoportal.gov.pl) oraz Map Podziau Hydrograficznego Polski
w skali 1:50 000: A = 98,0 km
2
.
105
2. Odczyta z mapy M.6 (zacznik M) (Stach, Fal, Czarnecka 1998) wartoci wspczyn-
nika K
0
i wspczynnika a:
K
0
= 0,0030, a = 1
3. Odczyta z mapy M.6 (zacznik M) wysoko warstwy odpywu roztopowego
o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 1%: h
1
= 95 mm.
4. Obliczy wskanik jeziornoci. W zlewni Rypienicy do przekroju Rypin nie wystpuj
jeziora, ktrych powierzchnia stanowi co najmniej 1% powierzchni ich zlewni: JEZ = 0.
5. Odczyta z tabeli C.8 (zacznik C) wspczynnik redukcji jeziornej:
J
= 1,0.
6. Obliczy wskanik zabagnienia zlewni B. Powierzchnia terenw bagiennych w zlewni
Rypienicy do przekroju Rypin wynosi EA
Bi=
3 km
2
, zatem:
031 , 0
0 , 98
3
1
= = =
=
A
A
B
k
i
Bi
7. Odczyta wspczynnik redukcji bagiennej
B
. Poniewa wskanik zabagnienia zlewni
jest mniejszy od 0,2 wspczynnika redukcji bagiennej nie uwzgldnia si (tabela C.9, za-
cznik C).
8. Odczyta z tabeli B.8 (zacznik B) kwantyl
p
dla zadanego prawdopodobiestwa p. Po-
niewa zlewni pooona jest na pojezierzu, w regionie 5a, warto kwantyla
p
dla praw-
dopodobiestwa p = 1% wynosi
p
= 1,00.
9. Obliczy maksymalny roczny przepyw roczny o prawdopodobiestwie przewyszenia p =
1%:
1 , 11 0 , 1 0 , 1
) 98 1 (
98 95 003 , 0 0 , 1
) 1 (
2 , 0 2 , 0
1 0
% 1 max,
=
+
=
+
=
p B J
A
A h aK
Q o o m
3
/s
10. Obliczy redni bd wzgldny dla przepywu Q
max,1%
:
= 0,30
Q
max 1%
= 11,1 0,30 = 3,3 m
3
/s
] 48 , 14 ; 8 , 7 [
% 1 max,
e Q m
3
/s
11. Obliczy przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewysze-
nia:
- ustali kwantyle
p
dla regionu 5a z tabeli B.8 (zacznik B).
Obliczone wartoci zestawiono w tabeli 4.1 i pokazano na rys. 4.1.
106
Tabela 4.1. Przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia
rzeki Rypienicy w przekroju Rypin
Prawdopodob.
przewyszenia
p
[%]
Kwantyl
p
Przepyw
Q
max,p
[m
3
/s]
0,1 1,410 15,7
0,2 1,280 14,3
0,5 1,120 12,5
1 1,000 11,1
2 0,876 9,7
3 0,800 8,9
5 0,708 7,9
10 0,579 6,4
20 1,410 5,0
30 1,280 4,1
50 1,120 2,9
0,0
2,0
4,0
6,0
8,0
10,0
12,0
14,0
16,0
18,0
0,1 1 10 100
Prawdopodobiestwo p [%]
P
r
z
e
p
y
w
Q
m
a
x
p
[
m
3
/
s
]
Rys. 4.2. Krzywa prawdopodobiestwa przepyww maksymalnych dla Rypienicy
do profilu Rypin
Literatura
Punzet J., Trylska-Siekaska D. Metody obliczania przepyww charakterystycznych w
zlewniach niekontrolowanych, Materiay IMGW, Krakw 1981.
Stach J., Fal B., Czarnecka H. Obliczanie przepyww maksymalnych rocznych o okrelo-
nym prawdopodobiestwie, Wydawnictwa IMGW, Warszawa,1998.
107
IV. Fale hipotetyczne
Fale hipotetyczne o okrelonej wartoci przepywu kulminacyjnego w zlewniach kon-
trolowanych naley oblicza metod Hydroprojektu, ktra bazuje na wybranym ksztacie ze
zbioru fal historycznych. W zlewniach niekontrolowanych naley zastosowa metod symu-
lacyjn opart na modelu transformacji opadu w odpyw (Generowanie fal ... 1989).
1. Zlewnie kontrolowane metoda Hydroprojektu
Metoda Hydroprojektu pozwala na obliczanie w zlewniach kontrolowanych hydro-
gramw hipotetycznych o zadanych wielkociach przepyww kulminacyjnych i ksztatach
podobnych do hydrogramw fal historycznych. Podstawowymi danymi do okrelania fal hi-
potetycznych jest zbir hydrogramw najwikszych fal historycznych.
Ksztaty hydrogramw hipotetycznych powinny by podobne do hydrogramw fal
historycznych, wybranych do oblicze. W metodzie Hydroprojektu nie wyznacza si fali ty-
powej dla danego przekroju kontrolowanego, lecz zbir fal hipotetycznych dla rnych prze-
pyww kulminacyjnych.
Obliczanie fal polega na losowej ekstrapolacji, w obrbie subiektywnie wyznaczonej
przestrzeni generowania, wybranej fali historycznej.
Procedura okrelania zbioru hydrogramw fal hipotetycznych przebiega w trzech etapach:
a. Dobr wielkoci przepyww kulminacyjnych dla poszczeglnych fal.
b. Dobr fal historycznych, ktre bd stanowiy podstaw do okrelenia fal hipotetycznych
c. Obliczanie hydrogramw fal hipotetycznych dla zadanego przepywu kulminacyjnego.
Wielkoci przepyww kulminacyjnych najczciej odpowiada przepywom maksy-
malnym rocznym o okrelonym prawdopodobiestwach przewyszenia w badanym przekroju
kontrolowanym.
Dobr wzorcowych fal historycznych wykonywany jest na podstawie hydrogramw
fal historycznych. Zalecane jest sporzdzenie wykresw hydrogramw fal historycznych w
ujednoliconej skali (pozwala to na wizualn ocen rnic w czasach trwania i kubaturach fal).
Fale hipotetyczne powinny by okrelane na podstawie fal historycznych o dominuj-
cej w badanym przekroju genezie. Jeeli w przekroju wystpuj fale o rnej genezie, naley
oddzielnie oblicza fale hipotetyczne na podstawie kadego genetycznego typu fal historycz-
nych.
108
Przepywy kulminacyjne fal historycznych suce do okrelania fal hipotetycznych
nie powinny bardzo si rni si od siebie, za wyjtkiem przepyww o niskim prawdopodo-
biestwie.
Obliczanie fali hipotetycznej o okrelonym przepywie kulminacyjnym na podstawie
wybranej fali historycznej wymaga:
1. Okrelenia czasu tg
Wi
krzywej wznoszcej fali hipotetycznej z zalenoci:
|
|
.
|
\
|
+ =
max
max
1
1
Q
g Q
L t tg
Wi Wi
(1.1)
gdzie:
t
Wi
- czas krzywej wznoszenia fali w h,
Qg
max
- kulminacyjny przepyw fali hipotetycznej w m
3
/s,
Q
max
- kulminacyjny przepyw fali historycznej w m
3
/s,
L
1
- liczba losowa z rozkadu rwnomiernego na przedziale <-0,1, 0,2>.
Jeeli losowa warto L
1
jest wiksza od zera, czas wznoszenia si fali hipotetycznej
bdzie duszy ni czas wznoszenia fali historycznej; jeeli mniejsza - krtszy.
2. Obliczenia przepywu Qg
Wi
krzywej wznoszcej fali ze wzoru:
) (
0
0 max
0 max
0
Q Q
Q Q
Q g Q
Q Qg
Wi
Wi
+ = (1.2)
gdzie:
Q
0
- minimalny przepyw na wznoszcej krzywej hydrogramu fali historycznej (w
przypadku hydrogramw o regularnym ksztacie odpowiada przepywowi po-
cztkowemu).
Jako podstawa okrelania krzywej opadajcej fali hipotetycznej suy fala historyczna
wykorzystana wczeniej do obliczania krzywej wznoszcej. W tym przypadku przyjmowana
jest inna losowa warto parametru L
2
.
3. Okrelania czasu krzywej opadania tg
Oi
fali hipotetycznej z zalenoci:
|
|
.
|
\
|
+ =
max
max
2
1
Q
g Q
L t tg
Oi Oi
(1.3)
gdzie:
t
Oi
- czas krzywej opadajcej fali w h,
L
2
- liczba losowa z rozkadu rwnomiernego na przedziale <-0,1, 0,2>
Jeeli wylosowana warto L
2
jest wiksza od zera, czas krzywej opadania fali hipote-
tycznej bdzie duszy ni czas opadania fali historycznej; jeeli mniejsza - krtszy.
109
4. Obliczenia przepywu Qg
Oi
krzywej opadajcej fali ze wzoru:
) (
1
max
max
k O
k
k
k Oi
Q Q
Q Q
Q g Q
Q Qg
+ = (1.4)
gdzie:
Q
k
- minimalny przepyw na krzywej opadajcej fali historycznej.
Po obliczeniu wsprzdnych (t, Q) fali hipotetycznej mona zastosowa procedur
interpolacyjn. Jej celem jest okrelenie przepyww przy rwnych (najczciej godzino-
wych) przedziaach czasowych.
Przykad 1.1. Obliczy hipotetyczn fal powodziow w przekroju wodowskazowym abni-
ca na potoku abniczanka dla przepywu kulminacyjnego Q
max1%.
1. Obliczy przepyw maksymalny roczny w o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 1%
w przekroju wodowskazowym metod statystyczn Q
max,1%
= 62,6 m
3
/s.
2. Zestawi historyczne fale w przekroju abnica na potoku abniczanka. Do analizy wybra-
no najwysze letnie fale powodziowe z lat 1971 2003 (rys. 1.1).
3. Wybra charakterystyczn fal powodziow. Jako podstaw do generowania fali hipote-
tycznej wybierano najwiksz fal historyczn zaobserwowan w lipcu 2001 roku. Kulmina-
cyjny przepyw fali historycznej nieznacznie odbiega od zaoonego przepywu kulminacyj-
nego fali hipotetycznej: Q
max
= 46,2 m
3
/s.
4.Okreli warto przepywu pocztkowego i kocowego fali hipotetycznej. Przyjto Q
0
=
0,84 m
3
/s i Q
k
= 0,73 m
3
/s.
110
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
0 1 2 3 4 5
Czas t [doby]
P
r
z
e
p
y
w
Q
[
m
3
/
s
]
Rys. 1.1. Najwiksze historyczne fale powodziowe w przekroju abnica na potoku abniczanka
4. Wygenerowa liczby losowe z przedziau <-0,1, 0,2>: L
1
= -0,08; L
2
= 0,15.
5. Obliczy dla 1 kroku czasowego:
- czas na krzywej wznoszcej tg
W1
:
9 , 0
2 , 46
6 , 62
08 , 0 1 0 , 1 1
max
max
1 1 1
= |
.
|
\
|
=
|
|
.
|
\
|
+ =
Q
g Q
L t tg
W W
h
- przepyw na wznoszcej czci fali Qg
W1:
6 , 62 ) 84 , 0 2 , 46 (
84 , 0 2 , 46
84 , 0 6 , 62
84 , 0 ) (
0
1
0 max
0 max
0 1
=
+ =
+ = Q Q
Q Q
Q g Q
Q Qg
W
W
m
3
/s
- czas na krzywej opadajcej tg
O1
:
2 , 1
2 , 46
6 , 62
15 , 0 0 , 1 0 , 1 1
max
max
2 1 1
= |
.
|
\
|
+ =
|
|
.
|
\
|
+ =
Q
g Q
L t tg
O O
h
- przepyw na opadajcej czci fali Qg
O1
:
6 , 25 ) 45 , 0 0 , 19 (
45 , 0 2 , 46
45 , 0 6 , 62
45 , 0 ) (
1
max
max
1
=
+ =
+ =
k O
k
k
k O
Q Q
Q Q
Q g Q
Q Qg m
3
/s
111
Wyniki oblicze zestawiono w tabeli 1.1. oraz pokazano na tle wybranej fali historycznej na
rys. 1.2.
Czas
t
[h]
Czas
tw
[h]
Czas
tg
[h]
Przepyw
historyczny
Q
[m
3
/s]
Przepyw
hipotetyczny
Qg
[m
3
/s]
Okrelenie
0 - 0,9 - 0,84 0,84
1 0,0 0,0 46,20 62,60
Krzywa
wznoszca
2 - 1,2 19,00 25,65
3 - 2,4 4,36 5,76
4 - 3,6 3,32 4,35
5 - 4,8 0,73 0,83
Krzywa
opadajca
0,00
10,00
20,00
30,00
40,00
50,00
60,00
70,00
0 1 2 3 4 5
Czas t [doby]
P
r
z
e
p
y
w
Q
[
m
3
/
s
]
Fala obserwowana
Fala hipoterycna
Rys. 1.2. Fala hipotetyczna potoku abniczanka w przekroju wodowskazowym abnica
2. Zlewnie niekontrolowane metoda symulacyjna
Do obliczenia fal hipotetycznych w przekrojach niekontrolowanych przy zadanej war-
toci przepywu kulminacyjnego naley zastosowa metod symulacyjn.
W formowaniu odpywu powodziowego istotn rol obok opadu odgrywa geomorfo-
logia zlewni. Woda z opadu efektywnego, wykorzystujc lokalne spadki terenu, spywa po
powierzchni zlewni do naturalnych odbiornikw - sieci koryt rzecznych.
112
2.1. Rozkad opadu dobowego
Przy zaoeniu, e w maych zlewniach opad dobowy o okrelonym prawdopodobie-
stwie przewyszenia, transformowany jest w hydrogram odpywu z kulminacj o tym samym
prawdopodobiestwie, podstawowym zadaniem staje si problemem rozkadu dobowej sumy
opadu na przedziay obliczeniowe, zwykle godzinowe.
Dobow sum opadu o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia mona okre-
sli dla badanej zlewni i opadu o prawdopodobiestwie p = 1% z mapy M.2 (zacznik M).
Dla innej wartoci prawdopodobiestwa przewyszenia, opad dobowy naley obliczy meto-
d regionw (rozdzia II.1.1) lub uzyska z Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej.
Do okrelenia wspczynnikw rozdziau dobowej sumy opadu na przedziay oblicze-
niowe naley zastosowa rozkad beta (Wglarczyk 1993):
1 1
) 1 (
) ( ) (
) (
I I
+ I
=
s r
t
t t
s r
s r
x (2.1)
gdzie:
x
t
- wartoci funkcji gstoci rozkadu,
t - czas wzgldny,
r, s - parametry rozkadu.
Wysoko opadu cakowitego P
t
w przedziaach obliczeniowych t uzyskuje si
mnoc sum dobow opadu przez wspczynnik rozdziau x
t
.
Do obliczenia redniego opadu efektywnego w zlewni naley zastosowa metod SCS
opisan w rozdziale II.2.5.
2.2. Model transformacji opadu efektywnego w odpyw bezporedni
Do transformacji opadu efektywnego w hydrogram fali hipotetycznej naley zastoso-
wa matematyczny liniowy model hydrogramu jednostkowego Snydera (Viessman, Knapp,
Lewis 1972).
W analizie systemw liniowych wykorzystuje si oglny i dobrze opracowany aparat
matematyczny. W maych zlewniach modele liniowe z dostatecznie dobrym przyblieniem
opisuj rzeczywiste systemy hydrologiczne.
Model Snydera opiera si na koncepcji hydrogramu jednostkowego, ktrego podsta-
wowymi parametrami s: czas wystpienia kulminacji hydrogramu t
p
i przepyw kulminacyj-
113
ny q
p
. Parametry modelu matematycznego s estymowane w oparciu o okrelone charaktery-
styki fizjograficzne zlewni.
1. Czas wystpienia kulminacji hydrogramu jednostkowego t
p
oblicza si ze wzoru:
2
D
p L
t
t t = + (2.2)
gdzie:
t
L
- czas opnienia odpywu w h,
t
D
- standardowy czas trwania opadu efektywnego w h.
2. Czas opnienia odpywu okrela si z rwnania:
0.3
( )
t c
t C LL = (2.3)
gdzie:
C
t
- parametr modelu (C
t
= 1,4 1,7),
L - dugo zlewni w km,
L
c
- odlego od rodka cikoci zlewni do przekroju zamykajcego w km.
3. Standardowy czas opadu efektywnego wynosi:
5 , 5
L
D
t
t = (2.4)
4. Przepyw kulminacyjny hydrogramu jednostkowego oblicza si ze wzoru:
L
p
p
t
A C
q = (2.2)
gdzie:
C
p
- parametr modelu (C
p
= 0,15 -0,19),
A - powierzchnia zlewni w km
2
.
Czas trwania hydrogramu jednostkowego okrela si z rwnania bilansu masy.
Jeeli czas dyskretyzacji opadu efektywnego t jest rny od obliczonego czasu stan-
dardowego t
D
naley obliczy:
5. Zmodyfikowany czas opnienia i czas wystpienia kulminacji:
) ( 25 , 0
D L
R
L
t t t t A + = (2.3)
2
t
t t
R L
R
p
A
+ = (2.4)
6. Zmodyfikowan wysoko kulminacji ze wzoru:
R
L
L
p
R
p
t
t
q q = (2.5)
7. Stosujc zasad superpozycji, rzdne hydrogramu fali hipotetycznej Q
t
oblicza si ze wzoru:
1
1
1, 2,...
t
t i t i
i
Q h H t n
+
=
= =
(2.6)
gdzie:
114
h
t
rzdne hydrogramu jednostkowego o kulminacji q
pR
i czasie wystpienia kulmina-
cji t
pR
w w m
3
/(s
mm),
H
t
wysoko opadu efektywnego w mm,
n czas trwania hydrogramu odpywu w h.
Przykad 2.1 Obliczy rzdne hipotetycznej fali w przekroju zapory projektowanego zbior-
nika retencyjnego Midzyrzecze na rzece Jasienicy o kulminacji rwnej przepywowi mak-
symalnemu rocznemu o prawdopodobiestwie przewyszenia p = 1%.
1. Narysowa na mapie topograficznej w skali 1:25000 granic zlewni rzeki Jasienicy do
przekroju zapory i okreli jej powierzchni: A = 45,3 km
2
.
2. Okreli maksymalny opad dobowy H
1
w zlewni o prawdopodobiestwie przewyszenia
1%. Korzystajc z mapy M.3 (zacznik M), H
1
= 130 mm.
3. Obliczy przepyw maksymalny roczny o okrelonym prawdopodobiestwie prawdopodo-
biestwie przewyszenia. Stosujc formu opadow, odpowiedni dla zlewni niezurbanizo-
wanej o powierzchni mniejszej od 50 km
2
, obliczono przepyw maksymalny roczny o praw-
dopodobiestwie przewyszenia p = 1%, Q
max,1%
= 74,0 m
3
/s.
4. Obliczy wspczynniki x
t
rozdziau dobowej sumy opadu na przedziay obliczeniowe (t
= 1h). Stosujc procedur optymalizacyjn okrelono wartoci parametrw r i s rozkadu beta
(2.1). Kryterium optymalizacji zakada zgodno obliczonego przepywu maksymalnego
rocznego Q
max,1%
= 74,0 m
3
/s z przepywem maksymalnym fali hpotetycznej Q
t
obliczonej
wzorem (2.6). Jeeli przepyw kulminacyjny fali Q
p
bdzie rny od
74,0 m
3
/s, obliczenia
naley powtrzy od pkt. 4. przyjmujc inne parametry r i s. Wyniki przedstawiono w tabeli
2.1.
5. Obliczy wysoko opadu w przedziaach godzinowych P
t
. Wyniki oblicze zestawiono w
tabeli 2.1.
6. Obliczy parametr CN metody SCS opadu efektywnego. Biorc pod uwag pokrycie terenu
i wystpujce w zlewni Jasienicy grupy gleb, obliczono redni warto parametru CN = 81,5.
7. Obliczy maksymaln retencje zlewni: S = 57,66 mm
115
8. Obliczy histogram opadu efektywnego H
t
. Przy redniej wilgotnoci gruntu obliczony
opad efektywny przedstawiono w tabeli 2.1.
9. Obliczy parametry hydrogramu jednostkowego Snydera
- czas opnienia:
0.3 0,3
( ) 1,80(14, 9 7, 0) 7, 26
L t c
t C L L = = = h
- standardowy czas trwania opadu efektywnego:
32 , 1
5 , 5
26 , 7
5 , 5
= = =
L
D
t
t h
- czas wystpienia kulminacji hydrogramu jednostkowego:
92 , 7
2
32 , 1
26 , 7
2
= + = + =
D
L p
t
t t h
- przepyw kulminacyjny hydrogramu jednostkowego:
06 , 1
26 , 7
3 , 45 17 , 0
=
= =
L
p
p
t
A C
q m
3
/(smm)
Poniewa standardowy czas opadu efektywnego t
D
jest rny od przyjtego czasu dys-
kretyzacji t = 1 h obliczy zmodyfikowane wartoci:
- czasu opnienia:
18 , 7 ) 32 , 1 0 , 1 ( 25 , 0 26 , 7 ) ( 25 , 0 = + = A + =
D L
R
L
t t t t h
- czasu wystpienia kulminacji hydrogramu jednostkowego:
0 , 8
2
0 , 1
18 , 7
2
= + =
A
+ =
t
t t
R L
R
p
h
- przepywu kulminacyjnego hydrogramu jednostkowego:
07 , 1
18 , 7
26 , 7
06 , 1 = = =
R
L
L
p
R
p
t
t
q q m
3
/(smm)
116
Hydrogram jednostkowy odpywu ze zlewni rzeki Jasienicy w przekroju projektowa-
nej zapory pokazano na rys. 2.1.
0,0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
1,2
0 5 10 15 20 25
Czas t [h]
P
r
z
e
p
y
w
h
t
[
m
3
/
(
s
m
m
)
]
q
p
t
p
Rys. 2.1. Hydrogram jednostkowy odpywu ze zlewni rzeki Jasienicy
10. Obliczy fale hipotetyczn w przekroju zapory zbiornika retencyjnego na rzece Jasienicy
korzystajc ze wzoru 2.6. Wyniki oblicze zestawiono w tabeli 2.1. oraz pokazano na rys. 2.2.
Tabela 2.1. Fala hipotetyczna w przekroju zapory zbiornika retencyjnego na rzece Jasienicy
Czas
t
[h]
Wspczyn.
rozdziau
opadu
x
t
Opad
cakowity
P
t
[mm]
Opad
efektywny
H
t
[mm]
Przepyw
Q
t
[m
3
/s]
0 0,0000 0,00 0,0 0,0
1 0,0000 0,00 0,0 0,0
2 0,0000 0,00 0,0 0,0
3 0,0000 0,00 0,0 0,0
4 0,0000 0,00 0,0 0,0
5 0,0000 0,00 0,0 0,0
6 0,0000 0,00 0,0 0,0
7 0,0001 0,02 0,0 0,0
8 0,0006 0,07 0,0 0,0
9 0,0018 0,24 0,0 0,0
10 0,0049 0,64 0,0 0,0
11 0,0113 1,47 0,0 0,0
12 0,0228 2,96 0,0 0,0
117
13 0,0408 5,30 0,0 0,0
14 0,0655 8,51 0,8 0,0
15 0,0947 12,31 4,0 0,1
16 0,1236 16,07 8,5 0,8
17 0,1449 18,84 12,8 2,7
18 0,1511 19,64 15,3 6,3
19 0,1373 17,85 15,0 11,9
20 0,1050 13,65 12,0 19,5
21 0,0633 8,23 7,4 28,7
22 0,0264 3,44 3,1 38,9
23 0,0056 0,73 0,7 49,3
24 0,0002 0,03 0,0 59,0
25
66,8
26
72,0
27
74,0
28
73,0
29
69,6
30
64,7
31
59,1
32
53,4
33
47,7
34
42,0
35
36,3
36
30,6
37
24,9
38
19,3
39
13,9
40
9,2
41
5,4
42
2,7
43
1,1
44
0,3
45
0,1
46
0,0
Suma
130,0 79,7
118
0,0
5,0
10,0
15,0
20,0
25,0
1 7 13 19
Czas t [h]
O
p
a
d
P
,
H
[
m
m
]
0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
50,0
60,0
70,0
80,0
0 6 12 18 24 30 36 42 48
Czas t [h]
P
r
z
e
p
y
w
Q
[
m
3
/
s
]
Rys. 2.2. Hipotetyczna fala powodziowa w przekroju zapory na rzece Jasienicy
Literatura
Generowanie fal hipotetycznych dla potrzeb oceny efektw gospodarki przeciwpowodziowej.
Centralny Program Badawczo-Rozwojowy CPBR, Hydroprojekt 1989.
Viessman W., Knapp J.W., Lewis G.L. Introduction to hydrology, Harper & Row Publishers,
New York, 1972.
Wglarczyk S. Metody statystyczne, Skrypt Politechniki Krakowskiej, 1993.
.
119
V. Wnioski
1. W zlewniach kontrolowanych, gdy posiadamy dugie cigi obserwacyjne (min 30 lat)
przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia obli-
cza si metodami statystycznymi.
2. Cig historycznych przepyww maksymalnych rocznych naley podda badaniu jedno-
rodnoci stosujc test Manna-Kendalla-Sneyersa (MKS).
3. Przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia nale-
y oblicza ze wzoru opartego na rozkadzie Pearsona typu III. Do estymacji parametrw
rozkadu w tym przypadku stosuje si metod najwikszej wiarygodnoci.
4. W zlewniach niekontrolowanych przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdo-
podobiestwie przewyszenia oblicza si ze wzorw empirycznych o cile ustalonych
warunkach stosowalnoci.
5. Przepywy maksymalne roczne o okrelonym prawdopodobiestwie przewyszenia w
przekrojach niekontrolowanych zamykajcych mae zlewnie zurbanizowane naley obli-
czy metodami symulacyjnymi stosujc model transformacji opadu w odpyw.
6. Podstawowymi danymi wejciowymi do modelu transformacji opadu w odpyw jest roz-
kad sumy dobowej opadu o okrelonym czasie trwania i prawdopodobiestwie przewy-
szenia.
7. W zlewniach w znacznym stopniu przeksztaconych antropogenicznie lub w przekrojach
ujciowych rzek, w ktrych nastpuje spitrzenie wody podniesionym poziomem morza
do obliczania przepyww maksymalnych rocznych o okrelonym prawdopodobiestwie
przewyszenia naley zastosowa specyficzne metody oparte na analizie procesw for-
mowania si przepyww powodziowych.
8. Fale hipotetyczne o okrelonej wartoci przepywu kulminacyjnego w zlewniach kontro-
lowanych naley oblicza metod Hydroprojektu, a w zlewniach niekontrolowanych me-
tod symulacyjn opart na modelu transformacji opadu w odpyw.
120
Zacznik A
TABELE
121
121
Tabela A.1. Wartoci zmiennej standaryzowanej t
p
()
Prawdopodobiestwo przewyszenia p [%]
90 80 50 40 30 25 20 10 5 3 2 1 0,5 0,1 0,01
1,5 0,5218 0,6704 1,0392 1,2261 1,4963 1,6824 1,9230 2,7342 3,6069 4,2743 4,8145 5,7539 6,7088 8,9668 12,2602
1,6 0,5713 0,7186 1,0853 1,2734 1,5457 1,7333 1,9755 2,7912 3,6669 4,3356 4,8764 5,8161 6,7705 9,0251 12,3099
1,7 0,6198 0,7654 1,1297 1,3188 1,5932 1,7821 2,0261 2,8463 3,7251 4,3954 4,9370 5,8775 6,8319 9,0844 12,3628
1,8 0,6675 0,8108 1,1725 1,3626 1,6389 1,8292 2,0748 2,8996 3,7817 4,4538 4,9964 5,9380 6,8928 9,1444 12,4182
1,9 0,7142 0,8551 1,2139 1,4049 1,6830 1,8746 2,1219 2,9512 3,8369 4,5109 5,0547 5,9977 6,9533 9,2047 12,4753
2,0 0,7601 0,8982 1,2539 1,4458 1,7257 1,9186 2,1675 3,0014 3,8907 4,5667 5,1118 6,0565 7,0131 9,2653 12,5339
2,5 0,9772 1,0991 1,4381 1,6336 1,9218 2,1208 2,3774 3,2340 4,1423 4,8297 5,3825 6,3379 7,3027 9,5659 12,8371
3,0 1,1765 1,2804 1,6018 1,8002 2,0958 2,3004 2,5641 3,4429 4,3706 5,0704 5,6320 6,6003 7,5758 9,8573 13,1433
3,5 1,3612 1,4467 1,7504 1,9514 2,2537 2,4636 2,7341 3,6342 4,5811 5,2936 5,8641 6,8462 7,8336 10,1369 13,4437
4,0 1,5340 1,6011 1,8875 2,0908 2,3994 2,6142 2,8912 3,8116 4,7775 5,5024 6,0820 7,0781 8,0778 10,4045 13,7355
4,5 1,6968 1,7458 2,0154 2,2208 2,5353 2,7547 3,0379 3,9780 4,9621 5,6992 6,2879 7,2980 8,3102 10,6610 14,0180
5,0 1,8511 1,8824 2,1357 2,3430 2,6631 2,8870 3,1760 4,1350 5,1369 5,8860 6,4835 7,5075 8,5321 10,9073 14,2912
5,5 1,9981 2,0121 2,2496 2,4587 2,7842 3,0123 3,3070 4,2841 5,3033 6,0641 6,6703 7,7078 8,7447 11,1443 14,5556
6,0 2,1386 2,1359 2,3580 2,5689 2,8994 3,1316 3,4317 4,4265 5,4623 6,2346 6,8492 7,9001 8,9491 11,3730 14,8118
6,5 2,2735 2,2544 2,4616 2,6742 3,0096 3,2457 3,5511 4,5629 5,6150 6,3983 7,0212 8,0852 9,1462 11,5940 15,0603
7,0 2,4033 2,3684 2,5611 2,7753 3,1154 3,3553 3,6658 4,6940 5,7619 6,5561 7,1870 8,2639 9,3365 11,8080 15,3017
7,5 2,5287 2,4782 2,6569 2,8725 3,2172 3,4609 3,7762 4,8204 5,9037 6,7084 7,3473 8,4367 9,5209 12,0157 15,5365
8,0 2,6499 2,5843 2,7493 2,9664 3,3156 3,5627 3,8828 4,9426 6,0409 6,8560 7,5026 8,6043 9,6997 12,2175 15,7652
8,5 2,7675 2,6871 2,8388 3,0573 3,4107 3,6613 3,9861 5,0610 6,1739 6,9990 7,6532 8,7670 9,8735 12,4139 15,9882
9,0 2,8817 2,7868 2,9255 3,1454 3,5029 3,7570 4,0862 5,1759 6,3031 7,1381 7,7996 8,9252 10,0426 12,6053 16,2059
9,5 2,9927 2,8837 3,0097 3,2309 3,5925 3,8498 4,1835 5,2876 6,4288 7,2734 7,9422 9,0794 10,2075 12,7920 16,4186
10 3,1009 2,9781 3,0916 3,3141 3,6797 3,9402 4,2781 5,3964 6,5512 7,4053 8,0812 9,2298 10,3683 12,9744 16,6266
11 3,3094 3,1598 3,2493 3,4742 3,8475 4,1142 4,4604 5,6059 6,7873 7,6597 8,3494 9,5201 10,6791 13,3273 17,0299
12 3,5087 3,3333 3,3997 3,6270 4,0075 4,2802 4,6344 5,8060 7,0128 7,9029 8,6060 9,7981 10,9769 13,6660 17,4176
13 3,6999 3,4995 3,5437 3,7732 4,1608 4,4392 4,8010 5,9978 7,2292 8,1364 8,8523 10,0651 11,2632 13,9920 17,7914
14 3,8838 3,6594 3,6820 3,9138 4,3081 4,5920 4,9612 6,1824 7,4375 8,3612 9,0896 10,3224 11,5391 14,3066 18,1526
15 4,0612 3,8135 3,8154 4,0492 4,4501 4,7393 5,1156 6,3603 7,6385 8,5782 9,3187 10,5710 11,8058 14,6109 18,5025
16 4,2329 3,9626 3,9443 4,1801 4,5873 4,8816 5,2649 6,5324 7,8329 8,7881 9,5404 10,8117 12,0641 14,9059 18,8421
17 4,3992 4,1069 4,0690 4,3068 4,7202 5,0195 5,4095 6,6992 8,0214 8,9917 9,7554 11,0452 12,3148 15,1924 19,1721
18 4,5608 4,2470 4,1901 4,4298 4,8492 5,1533 5,5498 6,8610 8,2044 9,1895 9,9643 11,2721 12,5585 15,4711 19,4935
19 4,7179 4,3833 4,3078 4,5493 4,9745 5,2833 5,6862 7,0184 8,3824 9,3819 10,1676 11,4930 12,7958 15,7425 19,8067
20 4,8709 4,5159 4,4223 4,6657 5,0965 5,4100 5,8190 7,1717 8,5558 9,5693 10,3657 11,7082 13,0270 16,0073 20,1124
21 5,0201 4,6452 4,5340 4,7791 5,2154 5,5334 5,9484 7,3212 8,7249 9,7521 10,5589 11,9183 13,2528 16,2658 20,4112
22 5,1658 4,7715 4,6429 4,8897 5,3315 5,6538 6,0748 7,4671 8,8900 9,9307 10,7477 12,1235 13,4734 16,5186 20,7034
23 5,3082 4,8949 4,7494 4,9979 5,4449 5,7716 6,1983 7,6098 9,0515 10,1053 10,9323 12,3242 13,6892 16,7660 20,9894
24 5,4476 5,0156 4,8535 5,1037 5,5558 5,8867 6,3191 7,7493 9,2095 10,2762 11,1129 12,5207 13,9004 17,0082 21,2698
25 5,5841 5,1338 4,9555 5,2072 5,6644 5,9994 6,4374 7,8860 9,3642 10,4436 11,2899 12,7132 14,1075 17,2457 21,5447
Tabela A.2. Kwantyle
2
(
test
=5%, ) rozkadu
2
(chi-kwadrat); liczba stopni swobody
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
2
(5%, ) 3,841 5,991 7,815 9,488 11,07 12,59 14,07 15,51 16,92 18,31 19,68 21,03 22,36 23,68 25,0
122
122
Tabela A.3. Wartoci kwantyla u
s
0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 9,0 10,0 12,0 15,0
t
s
[min]
2,4 5,2 8,2 11,0 16,0 20,0 31,0 43,0 58,0 74,0 93,0 113 140 190 287
129
Tabela B.5. Czas spywu po stokach t
s
w zlewniach o powierzchni A wikszej od 10 km
2
Makroregion
Czas spywu po stokach
t
s
[min]
Sudety 15-30
Karpaty 10-20
Wyyny 30-60
Niziny 40-60-120
Pojezierza 30-50-100
Mniejsze wartoci stosuje si dla zlewni o urozmaiconej rze-
bie terenu, krtkich i stromych zboczach oraz o niewielkim
zalesieniu lub zakrzaczeniu. Wartoci wiksze dotycz zlewni
o wzgldnie paskich i dugich zboczach zalesionych lub zaba-
gnionych. W przypadku nizin i pojezierzy wartoci rodkowe
odpowiadaj warunkom przecitnym.
130
Tabela B.6. Wartoci funkcji F
1
w zalenoci od czasu spywu po stokach t
s
i hydromorfologicznej charakterystyki koryta
r
Obszar kraju z wyczeniem Tatr i wysokich gr (H < 700 m n.p.m.)
r
Czas
spywu
t
s
[min]
5
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
120
150
180
200
250
300
350
10 0,305 0,200 0,128 0,0930 0,0720 0,0565 0,0460 0,0385 0,0345 0,0305 0,0265 0,0212 0,0165 0,0134 0,0119 0,00975 0,00830 0,00725
30 0,170 0,140 0,104 0,0815 0,0645 0,0510 0,0428 0,0360 0,0322 0,0282 0,0249 0,0203 0,0162 0,0132 0,0116 0,00965 0,00825 0,00720
60 0,120 0,104 0,0830 0,0665 0,0540 0,0444 0,0380 0,0330 0,0300 0,0267 0,0238 0,0195 0,0155 0,0127 0,0114 0,00955 0,00820 0,00710
100 0,090 0,081 0,0665 0,0545 0,0465 0,0386 0,0336 0,0300 0,0274 0,0246 0,0220 0,0185 0,0152 0,0123 0,0112 0,00940 0,00810 0,00705
150 0,067 0,062 0,0526 0,0445 0,0380 0,0336 0,0300 0,0270 0,0247 0,0224 0,0204 0,0174 0,0142 0,0118 0,0109 0,00920 0,00790 0,00690
200 0,053 0,050 0,0433 0,0380 0,0337 0,0300 0,0272 0,0250 0,0228 0,0209 0,0192 0,0165 0,0136 0,0115 0,0107 0,00900 0,00770 0,00680
Tatry i wysokie gry (H > 700 m n.p.m.)
r
Czas
spywu
t
s
[min]
5
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
120
150
180
200
250
300
350
10 0,0120 0,0880 0,0610 0,0468 0,0386 0,0332 0,0290 0,0257 0,0235 0,0216 0,0198 0,0172 0,0146 0,0128 0,0118 0,00975 0,00830 0,00725
30 0,0844 0,0695 0,0530 0,0427 0,0362 0,0315 0,0278 0,0247 0,0226 0,0209 0,0193 0,0170 0,0144 0,0126 0,0116 0,00965 0,00825 0,00720
60 0,0624 0,0565 0,0457 0,0380 0,0327 0,0288 0,0260 0,0236 0,0217 0,0200 0,0186 0,0165 0,0141 0,0124 0,0114 0,00955 0,00820 0,00710
100 0,0492 0,0450 0,0388 0,0338 0,0295 0,0265 0,0240 0,0221 0,0205 0,0190 0,0179 0,0159 0,0138 0,0121 0,0112 0,00940 0,00810 0,00705
150 0,0404 0,0374 0,0298 0,0298 0,0265 0,0243 0,0223 0,0207 0,0193 0,0181 0,0171 0,0153 0,0134 0,0118 0,0109 0,00920 0,00790 0,00690
200 0,0342 0,0325 0,0264 0,0264 0,0245 0,0226 0,0211 0,0196 0,0185 0,0175 0,0166 0,0148 0,0129 0,0116 0,0107 0,00900 0,00770 0,00980
Tabela B.7. Wspczynnik redukcji jeziornej
J
Wskanik
jeziornoci JEZ
0,000 0,050 0,100 0,150 0,200 0,250 0,300 0,350 0,400 0,450 0,500
Wspczynnik
J
1,000 0,900 0,820 0,740 0,680 0,620 0,570 0,530 0,490 0,460 0,430
Wskanik
jeziornoci JEZ
0,550 0,600 0,650 0,700 0,750 0,800 0,850 0,900 0,950 1,000
Wspczynnik
J
0,400 0,370 0,350 0,330 0,310 0,290 0,270 0,260 0,240 0,230
Tabela B.8. Kwantyle
p
Prawdopodobiestwo przewyszenia p [%]
Lp Makroregion Region
0,1 0,2 0,5 1 2 3 5 10 20 30 50
1 Sudety 1a 1,57 1,39 1,17 1,00 0,834 0,727 0,621 0,461 0,309 0,223 0,123
2 1b 1,48 1,34 1,15 1,00 0,857 0,768 0,665 0,522 0,378 0,291 0,185
3 Karpaty 2a 1,54 1,37 1,16 1,00 0,843 0,745 0,636 0,482 0,334 0,248 0,145
4 2b 1,46 1,32 1,14 1,00 0,860 0,776 0,674 0,536 0,394 0,310 0,205
5 Wyyny 3a 1,56 1,38 1,17 1,00 0835 0,727 0,622 0,464 0,312 0,227 0,128
6 3b 1,43 1,30 1,13 1,00 0,867 0,787 0,694 0,558 0,420 0,341 0,234
7 3c 1,35 1,24 1,10 1,00 0,894 0,826 0,747 0,631 0515 0,444 0,341
8 Niziny 4a 1,43 1,30 1,13 1,00 0,867 0,788 0,695 0,559 0,422 0,340 0,233
9 4b 1,34 1,24 1,10 1,0 0,894 0,829 0,750 0,637 0,521 0,445 0,342
10 Pojezierza 5a 1,41 1,28 1,12 1,00 0,874 0,789 0,706 0,577 0,449 0,367 0,262
11 5b 1,32 1,22 1,10 1,00 0,899 0,836 0,761 0,660 0,545 0,470 0,373
12 5c 1,28 1,20 1,08 1,00 0,915 0,857 0,795 0,701 0,598 0,536 0,446
Tabela B.9. Rwnania do obliczenia parametru
Region opadowy
Czas trwania
deszczu
D
[min]
pnocno- zachodni centralny
poudniowy
i nadmorski
5 min s D s 30 min = 3,92 ln(D+1) 1,662
30 min < D s 1 h o = 8,944 ln(D) 18,6
1 godz. < D s 2 h
o = 4,693 ln(D+1) 1,249
2 godz. < D s 12 h
12 godz. < D s 18 h
o = 2,223 ln(D+1) + 10,639
18 godz. < D s 72 h
o = 3,01 ln(D+1) + 5,173
o = 9,472 ln(D+1) 37,032
132
Tabela B 10. Wartoci parametru CN dla rnego pokrycia terenu i grup glebowych
Wartoci CN
dla grup glebowych
Rodzaj pokrycia terenu
(uytkowania zlewni)
Opis
Warunki hydrologiczne
A B C D
Ze warunki hydrologiczne (trawa
pokrywa do 50 % powierzchni)
68
79
86
89
rednie warunki hydrologiczne
(pokrycie traw 50-75%)
49 69 79 84
Tereny otwarte: trawniki, parki,
pola golfowe, cmentarze, itp.
Dobre warunki hydrologiczne
(pokrycie traw > 75%)
39 61 74 80
Tereny nieprzepuszczalne:
utwardzone parkingi, dachy,
jezdnie
-- 98 98 98 98
nieprzepuszczalne
z poboczami i rowami otwartymi
83
89
92
93
wrowe
76
85
89
91
Ulice i drogi
gruntowe
72
82
87
89
ok. 85% pow. nieprzepuszczalnej 89 92 94 95
Tereny handlowe i przemysowe
ok. 72% pow. nieprzepuszczalnej) 81 88 91 93
< 500 m2, lub 65% powierzchni
nieprzepuszczalnej
77 85 90 92
1000 m2, 38% 61 75 83 87
1700 m2, 30 % 57 72 81 86
2000 m2. 25 % 54 70 80 85
4000 m2, 20% 51 68 79 84
Tereny zamieszkae przy
przecitnej powierzchni dziaki:
zagrody 59 74 82 86
Ugr 77 86 91 94
Roliny okopowe warunki przecitne 67 77 83 87
Roliny zboowe warunki przecitne 62 73 81 85
Roliny motylkowe warunki przecitne 60 72 80 83
Pastwiska warunki przecitne 49 69 78 84
ki warunki przecitne 30 58 71 78
Lasy
gste
redniogste
rzadkie
25
36
45
55
60
66
70
73
77
77
79
83
133
Zacznik C
TABELE
134
Tabela C.1. Wartoci kwantyla t
p
w standaryzowanym rozkadzie normalnym
Prawdopodob.
przewyszenia
p
[%]
t
p
0,01 3,718
0,1 3,090
0,2 2,878
0,5 2,575
1 2,326
2 2,054
3 1,880
4 1,750
5 1,645
10 1,282
20 0,842
25 0,674
30 0,524
40 0,253
50 0,000
135
Tabela C.2. Wartoci wskanika nieprzepuszczalnoci gleb N dostosowane do
Mapy Gleb Polski w skali 1:500000
Nr
na mapie
glebowej
Rodzaj gleby
Przepuszczalno
utworw
Wskanik
nieprzepuszczalnoci
gleb
N
[%]
1 gleby szkieletowe i piaszczyste
2 gleby wirowe i piaskowce
20, 35, 44, 49 gleby wytworzone ze wirw rnej genezy
45, 50 piaski lune
bardzo dobrze
przepuszczalne
10
8 mady piaszczyste
14 czarne i szare ziemie wytworzone z piaskw
28 gleby wytworzone z genezy kredowej
30, 42 gleby piaszczyste
dobrze
przepuszczalne
20
16 czarnoziemy i czarne gleby lene
21, 36 46, 51 piaski sabogliniaste i gliniaste
25, 40 gleby wytworzone z lessw
26 gleby wytworzone z utworw lessowych
37,47
gleby wytworzone z piaskw naglinionych i glin
zwaowych lekkich
rednio
przepuszczalne
40
12 gleby wytworzone z torfw niskich
13
gleby wytworzone z torfw wysokich i przejcio-
wych
rednio
przepuszczalne
50
9 mady pyowe, gliniaste i ilaste
10 mady morskie
11 gleby glejowe
22
gleby wytworzone z piaskw gliniastych, nagli-
nionych i glin zwaowych lekkich
20 gleby piaszczyste, gliniaste, pyowe i ilaste
41
gleby wytworzone z utworw lessowatych (pod-
grskie)
43, ew. 52 gleby gliniaste szkieletowe
mao
przepuszczalne
60
3, 4, 5, 6, 7 rdziny
23, 38
gleby wytworzone z glin zwaowych rednich i
cikich
15
czarne i szare ziemie wytworzone z glin i iw
pyowych
24, 39 gleby wytworzone z iw rnej genezy
27, 42 gleby wytworzone z pyw rnych genez
33, 34 gleby wytworzone z pyw, glin i iw
nieprzepuszczalne 70
17
gleby gliniaste, pyowe i ilaste (ze ska metamor-
ficznych)
18, 32 gleby gliniaste szkieletowe
19, 31
gleby gliniaste, pyowe i ilaste (ze ska osado-
wych)
nieprzepuszczalne 90
136
Tabela C.3. Prdko spywu powierzchniowego v wg Czerkaszyna w m/s
redni spadek zlewni w % Zalesienie
% 0,5 1 2 3 5 7 10 14
10 0,34 0,59 1,01 1,30 1,74 2,05 2,45 2,85
20 0,27 0,50 0,83 1,09 1,50 1,77 2,01 2,33
40 0,20 0,39 0,68 0,92 1,23 1,48 1,70 1,87
60 0,14 0,27 0,47 0,64 0,89 1,09 1,29 1,44
80 0,10 0,18 0,33 0,44 0,62 0,73 0,89 1,02
100 0,05 0,09 0,17 0,24 0,35 0,44 0,55 0,65
Tabela C.4. Wspczynniki redukcyjne r
Np%
Prawdop.
p
[%]
Zlewnie grskie
nie zalesione
wg Duba
Zlewnie
zalesione
30 do 60 %
Zlewnie
zalesione
60 do 80 %
Zlewnie nizinne
czciowo
zalesione
wg Bratranka
100 0,06 0,10 0,14 0,18
50 0,08 0,15 0,21 0,29
20 0,13 0,23 0,33 0,44
10 0,21 0,33 0,45 0,55
5 0,34 0,47 0,60 0,67
2 0,62 0,70 0,81 0,84
1 1,00 1,00 1,00 1,00
Tabela C.5. Wspczynnik odpywu wg Iszkowskiego
Grupa topograficzna zlewni
Wspczynnik
odpywu
Bagna i niziny 0,20
Niziny i paskie wysoczyzny 0,25
Czciowo niziny, czciowo pagrki 0,30
Pagrki o agodnych stokach 0,35
Czciowo przedgrza, czeciowo pagrki lub strome stoki 0,40
Wzniesienia terenu, jak Ardeny, Eifel, Westerwald, Vogelsberg, Odenwald, itd.. 0,45
Wzniesienia terenu, jak Harz, Las Turyski, Las Frankowski, Gry Szreczane,
Gry Kruszcowe, Czeski Las, Gry uyckie, Las Wiedeski
0,50
Wzniesienia terenu, jak Czarny Las, Wogezy, Karkonosze, Sudety, Beskidy 0,55
Wysokie gry 0,60 0,70
137
Tabela C.6. Wartoci parametru obszarowego rwnania regresji
obszar
Prawdopodobiestwo
p [%]
Nr
obszaru
Obszar
1 50
1 Sudecki 1,43210
-3
2,09410
-4
2 Nizinno-pojezierny zachodni 1,73310
-3
2,38310
-4
3 Przymorski 1,35310
-3
2,52710
-4
4 Tatrzaski 1,79710
-3
2,75510
-4
5 Karpacki 2,99210
-3
4,19410
-4
6 Nizinno-pojezierny wschodni 3,07510
-3
3,77110
-4
7 Lubelski 2,36910
-3
4,72810
-4
Tabela C.7. rednie bdy wzgldne
p
wartoci Q
max,p
rednie bdy wzgledne
dla prawdopodobiestwa
p [%]
Nr
obszaru
Obszar
1 50
1 Sudecki 0,30 0,40
2 Nizinno-pojezierny zachodni 0,40 0,40
3 Przymorski 0,40 0,30
4 Tatrzaski 0,25 0,35
5 Karpacki 0,35 0,45
6 Nizinno-pojezierny wschodni 0,35 0,30
7 Lubelski 0,40 0,48
Tabela C.8. Wspczynnik redukcji jeziornej
J
Wskanik
jez. (JEZ)
Wsp.
J
Wskanik
jez. (JEZ)
Wsp.
J
Wskanik
jez. (JEZ)
Wsp.
J
0,00 1,00 0,35 0,53 0,70 0,33
0,05 0,90 0,40 0,49 0,75 0,31
0,10 0,82 0,45 0,46 0,80 0,29
0,15 0,74 0,50 0,43 0,85 0,27
0,20 0,68 0,55 0,40 0,90 0,26
0,25 0,62 0,60 0,37 0,95 0,24
0,30 0,57 0,65 0,35 1,00 0,23
138
Tabela C.9. Wspczynnik redukcji bagiennej
B
Wskanik
zabagnienia B
Wspczynnik
B
Wskanik za-
bagnienia B
Wspczynnik
B
0,20 0,92 0,65 0,79
0,25 0,90 0,70 0,78
0,30 0,88 0,75 0,77
0,35 0,87 0,80 0,76
0,40 0,85 0,85 0,75
0,45 0,84 0,90 0,74
0,50 0,83 0,95 0,73
0,55 0,81
0,60 0,80
1,00 0,72
Uwaga: przy B < 0,20 wspczynnika redukcji bagiennej (
B
) nie uwzgld-
nia si
139
Zacznik M
MAPY
140
Rys. M.1. Wspczynnik odpywu dla
przepyww maksymalnych rocznych
141
Mapa M 2. Maksymalny opad dobowy o prawdopodobiestwie przewyszenia 1% (H
1
)
(opracowano na podstawie Zasad obliczania, 1991)
142
M
a
p
a
M
.
3
.
R
e
g
i
o
n
y
i
r
w
n
a
n
i
a
d
o
w
y
z
n
a
c
z
a
n
i
a
p
a
r
a
m
e
t
r
u
s
k
a
l
i
,
,
r
o
z
k
a
d
u
m
a
k
s
y
m
a
l
n
y
c
h
o
p
a
d
w
o
z
a
d
a
n
y
m
c
z
a
s
i
e
t
r
w
a
-
n
i
a
i
p
r
a
w
d
o
p
o
d
o
b
i
e
s
t
w
i
e
p
r
z
e
w
y
s
z
e
n
i
a
143
Mapa M.4. Makroregiony i regiony wskanika stopnia redukcji przepyww maksy-
malnych i krzywych regionalnych (opracowano na podstawie Zasad obliczania, 1991)
144
M.5. Zasigi stosowania obszarowych rwna regresji, formuy roztopowej, formuy
Wooszyna i wzorw Punzeta
145
M.6. Warto wspczynnika K
0
i wspczynnika korygujcego a
(opracowano na podstawie Zasad obliczania, 1991)
146
M.7. Warstwa odpywu roztopowego o prawdopodobiestwie przewyszenia 1%
(opracowano na podstawie Zasad obliczania, 1991)