Procesy Przeróbki Plastycznej - Jan Sińczak

AKADEMIA GRNICZO-HUTNICZA im.
Stanisawa Staszica w Krakowie
PROCESY PRZERBKI PLASTYCZNEJ WICZENIA LABORATORYJNE

PODSTAWY TEORETYCZNE I WYKONAWSTWO WICZE
Praca zbiorowa pod redakcj

DR HAB. IN. J A N A S I C Z A K A , PROF. NADZW. A G H
Wydawnictwo Naukowe AKAPIT Krakw 2001
Wydano za zgod Dziekana Wydziau Metalurgii i Inynierii Materiaowej Akademii Grniczo - Hutniczej w Krakowie
Redaktor techniczny Dr in. Marcin roda Celem podrcznika jest podanie niezbdnych podstaw teoretycznych i technologicznych, wy maganych przy przygotowaniu si do wicze laboratoryjnych z przerbki plastycznej metali przez studentw Wydziau Metalurgii i Inynierii Materiaowej AGH, studiujcych na kierun kach ksztacenia: Metalurgia i Inynieria Materiaowa. Podrcznik zosta opracowany przez zesp pracownikw Zakadu Plastycznej Przerbki Meta li, zajmujcych si poszczeglnymi technologiami przerbki plastycznej, ktrzy pod redakcj dr hab. in. Jana Siczaka, prof. AGH, usystematyzowali i opracowali merytorycznie konieczne treci nauczania: mgr in. Adam Bator: rozdz. - 1.7; 2; 18.1 - dr in. Jerzy Kajtoch: rozdz. - 1; 5+7; 14; 15.2; 16; 18.4+18.6 doc. dr hab. Roman Kuziak, IM w Gliwicach, rozdz. - 17 dr in. Zbigniew Kumiski: rozdz. - 4; 15.1; 18.3 - dr in. Marek Packo: rozdz. - 12; 15.3+15.6; 18.11 dr in. Maciej Rumiski: rozdz. - 11; 18.10 dr hab. in. Jan Siczak: rozdz. - 8+10; 18.7+18.9 dr in. Andrzej Skoyszewski: rozdz. - 13; 18.12 dr in. Tomasz leboda: rozdz. - 1.9; 3; 18.2
Copyright by Wydawnictwo Naukowe AKAPIT, Krakw Printed in Poland 2001
v\/vrv7'i(\t_ M E T A L U R G " i SN^N'PRH MATERIAOWEJ ISBN 83-7108-083-2 BIBLIOTEKA
SKAD I DRUK: Wydawnictwo Naukowe Akapit", Krakw tel./fax (012) 266-92-69; e-mail: akapitkrakow@poland.com
SPIS TRECI
OD AUTORW WYKAZ OZNACZE < 11 13
TEORETYCZNE PODSTAWY KSZTATOWANIA PLASTYCZNEGO

1. WYBRANE ELEMENTY Z TEORII ODKSZTACE PLASTYCZNYCH 21 1.1. STAN NAPRENIA 21 1.1.1. Stan naprenia w punkcie 21 1.1.2. Naprenia gwne 22 1.1.3. Aksjator i dewiator stanu naprenia 23 1.1.4. Ekstremalne naprenia styczne 24 1.1.5. Interpretacja stanu naprenia za pomoc k Mohra 26 1.1.6. Interpretacja stanu naprenia za pomoc gwiazdy Peczyskiego 27 1.2. STAN ODKSZTACENIA 29 1.2.1. Geometryczna teoria stanu odksztacenia 29 1.2.2. Tensor stanu odksztacenia i jego niezmienniki 30 1.2.3. Interpretacja stanu odksztacenia za pomoc k Mohra 31 1.2.4. Interpretacja stanu odksztacenia za pomoc gwiazdy Peczyskiego.... 32 1.2.5. Podstawowe rwnania teorii plastycznoci 33 1.3. WARUNKI PRZEJCIA W STAN PLASTYCZNY 35 1.3.1. Analityczny opis stanu plastycznego 35 1.3.2. Warunki plastycznoci 37 1.4. PLASTYCZNO I CZYNNIKI J DETERMINUJCE 39 1.4.1. Budowa metalu 40 1.4.2. Warunki procesu odksztacenia plastycznego 40 1.4.3. Wskaniki plastycznoci 43 1.5. WYKRESY STANU MECHANICZNEGO 44 1.5.1. Poj E I wykresu stanu mechanicznego CE 44 1.5.2. Wykres stanu mechanicznego Dawidenkowa - Fridmana 45 1.5.3. Wykres stanu mechanicznego Hubera - de Saint Venanta 46 1.5.4. Wykres stanu mechanicznego Peczyskiego 47 1.6. WYKRESY WYTENIOWE DLA WYBRANYCH PROCESW PRZERBKI PLASTYCZNEJ 49 1.7. MECHANIZMY ODKSZTACENIA PLASTYCZNEGO 51 1.8. WARUNKI UTRATY STATECZNOCI MATERIAU 53 1.9. ZNISZCZENIE MATERIAU - ZOM I PRZEOM 55 1.10. PROCESY PRZERBKI PLASTYCZNEJ 58
4 X. 2.
Procesy przerbki plastycznej - wiczenia laboratoryjne STATYCZNA PRBA ROZCIGANIA 2.1. WPROWADZENIE 2.2. PRBKI DO BADA (23:: WYKRES ROZCIGANIA - PUNKTY CHARAKTERYSTYCZNE "2.41 UMOWNY I RZECZYWISTY WYKRES ROZCIGANIA 275. ENERGIA ODKSZTACENIA 2.6.; WYKRESY ROZCIGANIA RNYCH MATERIAW 2.6.1. Wpyw zawartoci wgla i innych skadnikw stopowych 2.6.2. Wpyw rnych procesw technologicznych STATYCZNA PRBA CISKANIA 3.1. ZASADY JEDNOOSIOWEJ PRBY CISKANIA METALI 3.2. RODZAJE PRBEK DO BADA 3.3. WYKRES CISKANIA - PUNKTY CHARAKTERYSTYCZNE 3.4. PRZEOM PRBEK 3.5. PRBA UDARNOCI METALI PRBA PLASTYCZNEGO SKRCANIA 4.1. WARUNKI REALIZACJI PRBY PLASTYCZNEGO SKRCANIA METALI 4.2. RODZAJE PRBEK DO BADA PLASTOMETRYCZNYCH 4.3. STAN NAPRENIA I ODKSZTACENIA W PRBIE SKRCANIA 4.4. KRZYWA PYNICIA METALI - PUNKTY CHARAKTERYSTYCZNE 4.5. NAPRENIE UPLASTYCZNIAJCE - OPIS ANALITYCZNY 4.6. WPYW PARAMETRW PROCESU PRZERBKI PLASTYCZNEJ NA NAPRENIE UPLASTYCZNIAJCE STALI 4.6.1. Wpyw wielkoci odksztacenia 4.6.2. Wpyw temperatury odksztacenia 4.6.3. Wpyw prdkoci odksztacenia 4.7. ODKSZTACALNO GRANICZNA STALI NIERWNOMIERNO TARCIA I ODKSZTACENIA W PROCESACH PRZERBKI PLASTYCZNEJ 5.1. NIERWNOMIERNO TARCIA POWIERZCHNIOWEGO 5.2. WSPCZYNNIK TARCIA - CZYNNIK TARCIA (T) SMAROWANIE W PROCESACH PRZERBKI PLASTYCZNEJ 5.4. DOWIADCZALNE METODY OKRELANIA WSPCZYNNIKA TARCIA W WALCOWNICTWIE 5.4.1. Metoda kta chwytu naturalnego 5.4.2. Metoda wyprzedzenia maksymalnego (537) DOWIADCZALNE METODY OKRELANIA WSPCZYNNIKA TARCIA W KUNICTWIE 61 61 61 62 65 67 68 i 68 i 69 71 71 71 72 75 75 79 80 81 82 84 87 90 90 91 93 95
3.
4.
^ 5.
97 98 _ 99 100 101_ 102 102 104
Spis treci
5.6.
5.7.
(5JT) ^"^^
5.5.1. Metoda stokw Siebela - Pompa 5.5.2. Metoda klina Tarnowskiego 5.5.3. Metoda piercieni Burgdorfa DOWIADCZALNE METODY OKREL ANI A WSPCZYNNIK A TARCIA W CIGARSTWIE 5.6.1. Metoda wirujcego cigada Sachsa 5.6.2. Metoda dzielonego cigada Mac Lellana NIERWNOMIERNO ODKSZTACENIA W PROCESACH PRZERBKI PLASTYCZNEJ 5.7.1. .Nierwnomierno odksztacenia przy walcowaniu (5^772!) Nierwnomierno odksztacenia przy kuciu swobodnym 5.7.3. Nierwnomierno odksztacenia przy cignieniu CZYNNIKI TECHNOLOGICZNE WPYWAJCE NA WSPCZYNNIK TARCIA
104 105 107 ~ , 108. 108 110 111 111 115 117 118"
PODSTAWY TEORETYCZNE PROCESW PRZERBKI PLASTYCZNEJ

6. PROCESY WALCOWANIA WZDUNEGO 125 6.1. WALCE ROBOCZE, KLATKA WALCOWNICZA 125 6.2. WALCARKA, ZESP WALCOWNICZY, WALCOWNIA 127 ( O ) WARUNEK CHWYTU PASMA PRZEZ WALCE 130*" (6A) MIARY ODKSZTACENIA PLASTYCZNEGO 131 6.5. PARAMETRY GEOMETRYCZNE KOTLINY ODKSZTACENIA 133 (h5~T?) Parametry geometryczne kotliny odksztacenia przy walcowaniu na gorco 133 6.5.2. Parametry geometryczne kotliny odksztacenia przy walcowaniu na zimno - spryste spaszczenie walcw 134 6.6. PARAMETRY KINEMATYCZNE KOTLINY ODKSZTACENIA 136 6.6.1. Pynicie pionowe - prdko odksztacenia 136 (6A27) Pynicie poprzeczne - czynniki wpywajce na poszerzenie 138 6.6.3. Pynicie wzdune - strefy opnienia i wyprzedzenia 142 6.7. PARAMETRY SIOWO-ENERGETYCZNE PROCESU WALCOWANIA... 14(C 6.7.1. Parametry siowo-energetyczne procesu walcowania prostego 146 6.7.2. Parametry siowo-energetyczne procesu walcowania z nacigami 149 PROCESY WALCOWANIA SKONEGO 7.1. PROCESY PRODUKCJI RUR STALOWYCH 7.1.1. Procesy produkcji rur bez szwu / 7.1.2. Procesu produkcji rur ze szwem 7.2. WYTWARZANIE TULEI RUROWYCH W WALCARCE SKONEJ 7.3. KALIBROWANIE NARZDZI ODKSZTACAJCYCH 153 153 153 154 155 157
7.
P r o c e s y p r z e r b k i plastycznej - w i c z e n i a laboratoryjne
7.4. 7.5. 7.6. 7.7. 7.8.
7.9. 8.
WARUNEK CZWYTU PIERWOTNEGO I WTRNEGO MIARY ODKSZTACENIA PLASTYCZNEGO W PROCESIE WALCOWANIA DZIURUJCEGO PARAMETRY GEOMETRYCZNE STREFY ODKSZTACENIA PARAMETRY KINEMATYCZNE STREFY ODKSZTACENIA PARAMETRY SKRCENIA WARSTW METALU 7.8.1. Parametry skrcenia w strefie odksztacenia 7.8.2. Parametry skrcenia na tulei rurowej PARAMETRY SIOWE PROCESU WALCOWANIA DZIURUJCEGO
159 161 163 165 165 167 167 169 172 172 173 174 176 177 179 179 183 188 191 192 194 194 196 198 200 200 202 204 204 205 207 210 210 211 212 214 214
PROCESY KUCIA SWOBODNEGO (8T) CHARAKTERYSTYKA I ZAKRES ZASTOSOWANIA KUCIA SWOBODNEGO 8.2. MASZYNY DO KUCIA SWOBODNEGO 8.3. NARZDZIA DO KUCIA SWOBODNEGO ( 8 A ) RODZAJE I KSZTATY MATERIAU WSADOWEGO ( S T ) STOPIE PRZEKUCIA 8.6. PODSTAWOWE OPERACJE KUCIA SWOBODNEGO G^TT?) Spczanie Wyduanie 8.6.3. Dziurowanie 8.7. PRZYKAD TECHNOLOGII KUCIA SWOBODNEGO 8.8. KUCIE PSWOBODNE
CteT)
9.
PROCESY KUCIA MATRYCOWEGO <J?P CHARAKTERYSTYKA PROCESU 9.2. MASZYNY DO KUCIA MATRYCOWEGO (gT) MATRYCE - MATERIAY I KONSTRUKCJA 9.4. METODY I ETAPY WYPENIANIA WYKROJU MATRYCOWEGO 9.4.1. Wypenianie wykroju matrycujcego otwartego 9.4.2. Wypenianie wykroju wykaczajcego w matrycach zamknitych ( 9 X ) PROJEKTOWANIE TECHNOLOGII KUCIA MATRYCOWEGO 9.5.1. Dobr wykrj w pomocniczych 9.5.2. Przykady technologii kucia odkuwki matrycowej 9.6. DOBR WIELKOCI MASZYNY DO KUCIA MATRYCOWEGO
10. PROCESY WYCISKANIA 10.1. WPROWADZENIE 10.2. METODY WYCISKANIA 10.3. STAN ODKSZTACENIA 10.4. PARAMETRY STANU ODKSZTACENIA PRZY WYCISKANIU 10.4.1. Stopie odksztacenia
Spis treci
10.4.2. P K O KZ A C NA R D O D S T E I 10.4.3. T R I P WE Z H I W I S A O A I A CE O I R C NO E M R W NE 10.5. SIA WYCISKANIA 10.6. PROCES TECHNOLOGICZNY 10.6.1. P D T W W Z S D O R C W NA P O E U WYCISKANIA.. O S A O E AA Y P A O A I R C S 10.6.2. O R Y Z D W NE P Z R O A I 10.6.3. W CS A I H D A LC N Y I K NE Y R U I Z E 10.6.4. W CS A I P , RR I KZ A T W I Y I K NE R T W U S T O NK W
215 216 217 220 220 221 221 222
11. PROCESY CIGNIENIA 224 11.1: OGLNA CHARAKTERYSTYKA PROCESU I WYROBW CIGNIONYCH , 224 (11.2. NARZDZIA CIGARSKIE 225 11.2.1. K A Y I A J C A E L S FK CA I G D 227 11.2.2. M T RA Y D W R B C A E AE I O Y OU I G D 227 11.3. MASZYNY CIGARSKIE 232 11.4. TARCIE I SMAROWANIE W PROCESACH CIGNIENIA 235 11.4. F S A Y I W RT Y P D M R W > MR A SW O S A O E 236 11.4.2. O E A E E T W O C S A O A I C N F K Y N I M R W NA 237 11.5. NIERWNOMIERNO ODKSZTACENIA W PROCESACH CIGNIENIA 238 11.6. PROCESY CIGNIENIA RUR 243 (TT.7/ NAPRENIE CIGNIENIA 249 11.7.1. OPIS A A I Y Z Y N P E I C NE I N LT C N A R NA I G I NA 250 (11.7.2/ W W P R M T P O E U C NE I N N P E I C NE I P Y A A E R W R C S I G I NA A A R NE I G I NA 252 (i 1 8. WASNOCI MECHANICZNE WYROBW CIGNIONYCH 255 11.8.1. W W P R M T P O E U C NE I P Y A A E R W R C S I G I NA 256 11.8.2. W W O R B I CE L E PY B K IPNJ 258 11.8.3. NE E N R D O W A N I W R B W C NO Y H IJDOON S OC Y O IGINC 259 12. PROCESY TOCZENIA 261 12.1. MATERIAY DO TOCZENIA 261 12.1.1. K Y E I D B R B A H D T O Z NA R T RA O O U L C O C E I 261 12.1.2. N W C E N M T RA Y D T O Z NA O O Z S E AE I O CE I 264 12.1.3. NE N ME N ( NZ T O I ) W A N I B A H I R W O I R O A I O R PA S O C L C 268 12.1.4. S A Y MR 269 12.2. NARZDZIA I URZDZENIA DO TOCZENIA 270 12.2.1. N R ZA D T O Z NA A Z D I O CE I 270 12.2.2. P A Y D T O Z NA R S O CE I 274 12.2.3. Z S D I K Y E I D B R P A D T O Z NA A A Y R TR O O U R S O C E I A 279 12.2.4. CAD-CAM-CAE W P O E A H P OE T W NA I W T A Z NA R CS C R JKO A I YW RA I 281 12.3. ZMIANA PARAMETRW SIOWYCH W PROCESIE WYTACZANIA .. 285
P r o c e s y p r z e r b k i plastycznej - w i c z e n i a laboratoryjne
12.4. WPYW STOPNIA ODKSZTACENIA NA PRZEBIEG PROCESU WYTACZANIA NACZY CYLINDRYCZNYCH 288 12.5. STADIA PROCESU WYTACZANIA I PRZETACZANIA Z ZASTOSOWANIEM DOCISKACZA 289 12.6. ZMIANY SKADOWYCH ODKSZTACE LOGARYTMICZNYCH NA PRZEKROJU OSIOWYM MISECZKI CYLINDRYCZNEJ '. 296 12.7. ZJAWISKA OGRANICZAJCE PROCES WYTACZANIA 297 12.8. KRYTERIA STOSOWANIA DOCISKACZA W PROCESIE WYTACZANIA I PRZETACZANIA 299
WASNOCI MECHANICZNE I UYTKOWE ORAZ JAKO WYROBW PO PRZERBCE PLASTYCZNEJ

13. TECHNOLOGICZNE METODY BADAWCZE 13.1. WASNOCI UYTKOWE I JAKO WYROBU PO PRZERBCE PLASTYCZNEJ 13.2. NORMY ODBIORU I KONTROLI JAKOCI WYROBW 13.3. PRBA TOCZNOCI BLACH METOD ERICHSENA 13.4. PRBA TOCZNOCI BLACH METOD FUKUI 13.4.1. Ocena tocznoci blach 13.4.2. Pomiar anizotropii wasnoci blach 13.5. WYZNACZENIE WSPCZYNNIKA ANIZOTROPII NORMALNEJ METOD LANKFORDA 13.6. PRBA WIELOKROTNEGO PRZEGINANIA BLACH I TAM 13.7. TECHNOLOGICZNA PRBA ZGINANIA 13.8. PRBA SPASZCZANIA RUR 13.9. PRBA JEDNOKIERUNKOWEGO SKRCANIA DRUTU 13.10. PRBA DWUKIERUNKOWEGO PRZEGINANIA DRUTU 13.11. KONTROLA JAKOCI ZAWLECZKI 303 303 305 306 308 310 310 311 312 314 317 318 319 321
BAZA LABORATORYJNA WRAZ Z OPRZYRZDOWANIEM POMIAROWO-OBLICZENIOWYM

14. LABORATORIA BADA TECHNOLOGICZNYCH W ZAKRESIE TEORETYCZNYCH PODSTAW PROCESW PRZERBKI PLASTYCZNEJ 14.1. LABORATORIA POMIARW WASNOCI MECHANICZNYCH 14.2. LABORATORIA POMIARW NA WYROBACH GOTOWYCH 15. BAZA LABORATORYJNA W ZAKRESIE TECHNOLOGICZNYCH PROCESW PRZERBKI PLASTYCZNEJ 15.1. LABORATORYJNA WALCARKA DWUKLATKOWA
327 327 330
332 332
Spis treci
15.2. LABORATORYJNA WALCARKA KWARTO 15.3. LABORATORIUM KUNICTWA 15.4. LABORATORIUM NIEKONWENCJONALNYCH TECHNOLOGII KSZTATOWANIA METALI 15.5. LABORATORIUM CIGARSTWA 15.6. LABORATORIUM TOCZNICTWA 16. BAZA TECHNIK POMIAROWYCH I OBLICZENIOWYCH. 16.1. APARATURA POMIAROWA 16.1.1. Podstawy pomiarw tensometrycznych 16.1.2. Pomiar siy nacisku na narzdzie odksztacajce 16.1.3. Pomiar momentu skrcajcego na czniku 16.1.4. Obrbka oscylogramu 16.2. BAZA DO OBLICZE KOMPUTEROWYCH W ZAKRESIE MODELOWANIA TECHNOLOGICZNYCH PROCESW PRZERBKI PLASTYCZNEJ 16.2.1. Laboratoria komputerowe 16.2.2. Programy do symulacji termo-mechanicznej procesw przerbki plastycznej 16.2.3. Pakiet programw do komputerowego wspomagania projektowania narzdzi do przerbki plastycznej
336 337 338 339 341 344 344 344 345 347 347
350 350 352 353
17. NOWOCZESNA BAZA DO SYMULACJI FIZYCZNEJ PROCESW WYTWARZANIA I PRZETWARZANIA METALI I STOPW 355 17.1. WPROWADZENIE W METOD SYMULACJI FIZYCZNEJ 355 17.2. OGLNA CHARAKTERYSTYKA BADA SYMULACYJNYCH PROWADZONYCH Z ZASTOSOWANIEM SYSTEMU GLEEBLE 3800.... 356 17.3. SYMULACJA CIGEGO ODLEWANIA STALI 358 17.3.1. Charakterystyka plastycznoci stali 358 17.3.2. Okrelenie podatnoci stali na pkanie 358 17.3.3. Symulacja fizyczna procesu COS 360 17.4. BADANIA WASNOCI MECHANICZNYCH STOPW W ODNIESIENIU DO PROCESW OBRBKI CIEPLNO-PLASTYCZNEJ 365 17.4.1. Prba osiowosymetrycznego ciskania 365 17.4.2. Prba zgniatania w warunkach zblionych do paskiego stanu odksztacenia 371 17.4.3. Badania plastycznoci stali w operacjach obrbki cieplnoplastycznej 372 17.5. MODEL ZMIAN MIKROSTRUKTURALNYCH W PROCESACH OBRBKI CIEPLNO-PLASTYCZNEJ 376 17.6. SYMULACJA FIZYCZNA PROCESW OBRBKI CIEPLNO-PLASTYCZNEJ 379
10
P r o c e s y p r z e r b k i plastycznej - w i c z e n i a l a b o r a t o r y j n e
WYKONAWSTWO WICZE LABORATORYJNYCH

18. PRZEBIEG PRB LABORATORYJNYCH 385 18.1. STATYCZNA PRBA ROZCIGANIA 385 18.2. PLASTYCZNO ORAZ POWSTANIE PRZEOMU W PRBIE CISKANIA ,.389 18.3. WYZNACZENIE NAPRENIA UPLASTYCZNIAJCEGO W PRBIE SKRCANIA NA GORCO W PLASTOMETRZE SKRTNYM 391 18.4. WPYW WARUNKW TARCIA NA NIERWNOMIERNO ODKSZTACENIA 392 18.5. PARAMETRY GEOMETRYCZNO-KINEMATYCZNE I SIOWE PROCESU WALCOWANIA WZDUNEGO 395 18.6. PARAMETRY TECHNOLOGICZNE PROCESU WALCOWANIA SKONEGO 403 18.7. ANALIZA OPERACJI KUCIA SWOBODNEGO 406 18.8. PARAMETRY KUCIA W MATYRYCACH OTWARTYCH I ZAMKNITYCH 410 18.9. PARAMETRY SIOWE PROCESU WYCISKANIA PRZECIWBIENEGO 414 18.10. ANALIZA PROCESU CIGNIENIA 417 18.11. ODKSZTACENIA W PROCESACH TOCZENIA 420 18.12. TECHNOLOGICZNE METODY BADA WASNOCI I JAKOCI WYROBW 423 LITERATURA 429
OD AUTORW
Celem skryptu jest podanie niezbdnych podstaw teoretycznych i technologicznych, wy maganych przy wykonywaniu wicze laboratoryjnych z przerbki plastycznej metali przez studentw Wydziau Metalurgii i Inynierii Materiaowej AGH na kierunkach ksztacenia: Metalurgia i Inynieria Materiaowa. Istniejce skrypty i ksiki wymagaj uzupenie, ale przede wszystkim brak jest jednoli tej monografii - opracowania oglnie dostpnego, ktre zapewnioby odpowiedni zakres wie dzy, dotyczcej wasnoci fizycznych i mechanicznych materiaw oraz praw mechaniki py nicia podczas ich plastycznego odksztacania. Due bogactwo procesw przerbki plastycznej, dotyczy dziaalnoci stosowanej do wy konywania wszelkiego rodzaju wyrobw powszechnego uytku. Ta dziedzina wiedzy jest cz sto utosamiana z tzw. gbokim przetwrstwem wyrobw metalowych, ktre jest stosowane do wytworzenia wyrobw rynkowych codziennego uytku o cile okrelonych wasnociach uytkowych (blachy, odkuwki, profile gite, profile toczone na karoserie samochodw lub elementy sprztu gospodarstwa domowego, rury itp.), na ktre istnieje zapotrzebowanie przez przemys przetwrczy. W tej dziaalnoci konieczna jest znajomo szeregu praw plastycznego odksztacenia. Dotyczy to rwnie technologw i inynierw, bezporednio nie posugujcych si na co dzie technologiami gbokiego przetwrstwa metali i ich stopw. Z tego wzgldu cao opracowania jest adresowana do Studentw wszystkich specjalnoci na obu kierunkach ksztacenia na naszym Wydziale. Skrypt jest opracowany przez zesp pracownikw naukowych zajmujcych si poszcze glnymi technologiami przerbki plastycznej. Podstawowa cz skryptu zawiera wybrane elementy z zakresu zagadnie teoretycznych i technologicznych rnych procesw przerbki plastycznej, niezbdnych przy wykonywaniu wicze, dajcych szerokie podstawy do gbsze go studiowania teorii procesw, wchodzcych w zakres zainteresowa Studenta. Podano rw nie zasady dziaania nowoczesnego systemu Gleeble 3800, umoliwiajcego symulacj fi zyczn zagadnie wytwarzania i obrbki cieplno-plastycznej metali i ich stopw. W drugiej czci skryptu omwiono zakres i sposb wykonywania poszczeglnych wicze laboratoryj nych oraz podano szereg pyta kontrolnych, stanowicych pomoc przy usystematyzowaniu koniecznej wiedzy. Autorzy ywi nadziej, e przekazany Studentom skrypt bdzie stanowi wydatn pomoc przy przygotowaniu si do wicze laboratoryjnych, co usprawni tok nauczania w zakresie podstaw przerbki plastycznej metali i ich stopw.
dr hab. in. Jan Siczak profesor AGH
WYKAZ
OZNACZE
a a A, A A A A b A50, A
F
80
B c c,c Cd, c , c C cos c a p cos (p pF. M

F L g h 0 r k
wskanik napre, tj. wspczynnik uwzgldniajcy wpyw redniego naprenia gwnego na warunek plastycznoci, rami dziaania siy nacisku wyduenie wzgldne lub rwnomierne skrcenie wzgldne aksjator tensora stanu odksztacenia aksjator tensora stanu naprenia rednia szeroko powierzchni styku wyduenie wzgldne w prbie rozcigania, odpowiednio dla bazy prbki 50 i 80 mm sia bezwadnoci
staa podatnoci sprystej materiau walcw stae zwizane z poziomem siy i energii dla prasy stae charakteryzujce ksztat wytaczanego wyrobu staa kalibrowania ukadu cigego wskanik stanu odksztacenia wskanik stanu naprenia staa pomiaru siy nacisku lub momentu obrotowego, okrelana teoretycznie d, d - rednica wyrobu lub ksa D - rednica narzdzia odksztacajcego D - dewiator stanu odksztacenia D - dewiator stanu naprenia E, E - wspczynnik sprystoci wzdunej materiau (staa materiaowa, tzw. modu Younga) przy rozciganiu lub ciskaniu E' - modu plastycznoci F, F - cakowita sia nacisku narzdzia zewntrznego lub na jednostk szero koci walcowanego pasma F , F - sia nacigu i przeciwcigu g, g, - grubo pasma lub cianki tulei G - wspczynnik sprystoci poprzecznej materiau (staa materiaowa, tzw. modu cinania Kirchoffa) G' - modu plastycznego odksztacenia h - wysoko pasma HB; HR(A,B,C,F); HV - twardo metali - okrelona odpowiednio metodami statyczny mi, wedug: Brinella, Rockwella i Vickersa IE27 - wskanik tocznoci Erichsena J - moment bezwadnoci przekroju
E D c b n p
~ -
14 k k (KPI) k, ku, k f t E
Procesy przerbki plastycznej - wiczenia laboratoryjne
wspczynnik wzrostu oporu plastycznego przy kuciu opr plastyczny wspczynnik wpywu temperatury, prdkoci i stopnia odksztacenia na granic plastycznoci K - modu odksztacenia objtociowego (modu ciliwoci) K = (D /d) - stopie odksztacenia przy toczeniu KC - udarno 1 - cosinus kierunkowy l , l - rzut dugoci uku styku walca spaszczonego i nie spaszczonego lo - baza pomiarowa prbki do rozcigania 1 , W - posuw bezwzgldny i wzgldny przy kuciu - wielko podania metalu w walce przy walcowaniu skonym L , L , L - dugo stref: dziurowania, cakowita i rozwalcowania przy walcowaniu skonym L, L - praca odksztacenia sprystego i plastycznego m - cosinus kierunkowy; czynnik tarcia; masa czci spadajcych przy ku ciu; wysunicie gwki; wspczynnik toczenia; wspczynnik umoc nienia m = (d/D) - wspczynnik cignienia (wytaczania) M - moment siy zewntrznej M , M - moment obrotowy i walcowania MI, M , M - niezmienniki tensora stanu odksztacenia n - cosinus kierunkowy; liczba ruchw roboczych maszyny kuniczej n , n - wspczynnik wpywu szerokoci pasma i stanu naprenia na redni nacisk jednostkowy n , n - prdko skrcania lub obrotowa walcw n - wykadnik umocnienia dla blachy w kierunku prostopadym do kierun ku walcowania n - normalna do powierzchni nacisku; rednia warto wykadnika umoc nienia N - liczba przegi lub skrce do zniszczenia prbki; normalna sia nacisku NI,N , N - niezmienniki tensora stanu naprenia p (p ) - redni nacisk jednostkowy q - wspczynnik wzrostu oporu plastycznego przy kuciu r - promie pasma R - wspczynnik anizotropii normalnej Lankforda R, R - promie narzdzia odksztacajcego, lub bbna R - granica wytrzymaoci na ciskanie C R O I R O2 - umowna granica sprystoci i plastycznoci przy ciskaniu C. , C, O REH, R L - grna i dolna granica plastycznoci E Ro - wytrzymao rozdzielcza materiau R > R - promie powierzchni sferycznej T i T O K
0 c d P sx d 00 r p 0 W 2 3 b c s w 90 2 3 n b { 2
W y k a z oznacze
15
R R R02 R
m u 90
R S S , S
op w
t t T T, T T T u, v, w U v, v v, v , vi
s x E c Q m w
CT
v ,v V w W W ;W
gk zd
x, y, z X, Y, Z z Zj, z \ Z Z, Z a, a a a (a ) P
r opt ch
y -
granica wytrzymaoci na rozciganie, granica wytrzymaoci na zerwanie, umowna granica plastycznoci, wspczynnik anizotropii normalnej Lankforda, dla blachy w kierunku prostopadym do kierunku walcowania rednia warto wspczynnika Lankforda powierzchnia przekroju poprzecznego; szczelina midzy beczkami walcw wielko opnienia i wyprzedzenia przy walcowaniu czas wielko liniowego skrcenia intensywno napre stycznych; sia tarcia; temperatura odksztacenia temperatura topnienia sia hamowania tensor stanu odksztacenia tensor stanu naprenia skadowe przemieszcze energia odksztacenia prdko polizgu i cignienia liniowa prdko ruchu, lub na wejciu i na wyjciu ze strefy odkszta cenia liniowa prdko metalu i walcw roboczych objto wspczynnik wpywu prdkoci odksztacenia na opr plastyczny przy kuciu wskanik przekroju przy zginaniu, wykadnik potgowy przy okrelaniu poszerzania; wypadkowa si zewntrznych wzgldna grubo krka lub warunek zastosowania dociskacza przy wytaczaniu osie kartezjaskiego ukadu wsprzdnych skadowe si masowych odniesione do jednostki masy gniot wzgldny; wspczynnik wpywu ksztatu narzdzia na opr pla styczny przy kuciu zgniot idealny; zgniot pocztkowy sia zewntrzna, dziaajca na pasmo przewenie wzgldne i rwnomierne kt cignienia: stosowany i optymalny wspczynnik anizotropii kt chwytu kt sprynowania; kt zukosowania walca w walcarce skonej; wsp czynnik poszerzenia kt paszczyzny neutralnej; kt rozwalcowania walca skonego; masa
16 y Y Y Y Z YX ~ X , Y, Z 7,2, 723,731 RI,R S CH, H CK

okt 2 c _ G
Procesy przerbki plastycznej - wiczenia laboratoryjne
8J 5 8I, 8 i|/ 8, 8], 8 , 8 Ab, Ah, Al Ab/Ah At AT Au Ax AF AS Ei = e s

KR r P s 2 3 s H m
8
r
o k t
1, e , s

~ -
P, PZ ~ ~ s , s ,8 e , e , ei wb wh w l b h
1, s , E 8 e r\
2 3 n R o t
r|P r) ,ri, X 0
waciwa; wspczynnik gniotu kt odksztacenia postaciowego w paszczynie oktaedrycznej kty odksztacenia postaciowego w ukadzie odniesienia x, y, z kty odksztacenia postaciowego w ukadzie gwnym sferyczna powierzchnia niecigoci prdkoci gniot procentowy na rednicy ksa przy walcowaniu skonym gniot na rednicy zewntrznej ksa - tulei w strefie odksztacenia, za pewniajcy spenienie warunkw chwytu: wtrnego na gwce dziurujcej i pierwotnego penego ksa intensywno odksztace skoczonych gniot krytyczny przy walcowaniu skonym kty odksztacenia liniowego, stycznego i promieniowego wskaniki ksztatu powierzchni pasma i styku przy walcowaniu gwne odksztacenia rzeczywiste poszerzenie, gniot i wyduenie bezwzgldne wskanik poszerzenia zmiana skrcenia liniowego wypadkowa si nacigw przy walcowaniu elementarny przyrost przemieszczenia elementarny przyrost przemieszczenia w kierunku osi x elementarny przyrost siy zewntrznej elementarny przyrost powierzchni nacisku intensywno odksztacenia; odksztacenie uoglnione odksztacenie rednie odksztacenie oktaedryczne odksztacenie logarytmiczne w kierunku wzdunym, promieniowym i stycznym odksztacenie postaciowe rzeczywiste i w przy zomie poszerzenie, gniot i wyduenie wzgldne odksztacenie rzeczywiste logarytmiczne w kierunku poprzecznym, pionowym i wzdunym gwne odksztacenia logarytmiczne odksztacenie w kierunku normalnej do powierzchni krytyczna odksztacenie w momencie zomu cakowite niejednorodne odksztacenie zastpcze prdko odksztacenia wspczynnik lepkoci dynamicznej; wspczynnik sprawnoci procesu kucia wskanik tocznoci wg Fukui wspczynniki prdkoci osiowej i stycznej staa materiaowa Lamego; wspczynnik wyduenia
W y k a z oznacze
17
X jo, M , (ô E v
T
~ -
CT
p a o -
wspczynnik nierwnomiernoci tarcia powierzchniowego staa materiaowa Lamego; wspczynnik tarcia wskanik odksztace i napre Lodego wspczynnik przewenia poprzecznego (staa materiaowa, tzw. liczba Poissona) gsto ciaa; kt tarcia naprenie bazowa warto granicy plastycznoci
~ intensywno napre (naprenie uoglnione) - naprenie rednie - naprenia normalne na powierzchni styku - naprenia przeciwcigu i nacigu - naprenie uplastyczniajce - opory pynicia w strefie odksztacenia - naprenie w chwili pkania (zomu) - naprenia gwne - naprenie styczne - naprenie styczne na paszczynie oktaedrycznej - naprenie styczne na powierzchni styku metalu i narzdzia; granica plastycznoci przy cinaniu x , x , t i - gwne naprenia styczne (p - kt skrtu gwiazdy Peczyskiego ( - wspczynnik odksztace zbdnych | > ô,î - wspczynnik przeciwcigu i nacigu
= m n 0 p 2 3 okt s 12 23 3 Q
Gk a a c j ; <j\ o ( RP A J) R, J RY J a,; a ; a x x t
TEORETYCZNE PODSTAWY KSZTATOWANIA PLASTYCZNEGO
1. Wybrane elementy z teorii odksztace plastycznych
21
1. WYBRANE ELEMENTY Z TEORII ODKSZTACE PLASTYCZNYCH 1.1. Stan naprenia 1.1.1. Stan naprenia w punkcie Rozwamy, na pocztku dla uproszczenia, prosty stan obcienia, jakim jest rozciganie prta o polu powierzchni przekroju poprzecznego S, si F. Aby okreli, w jaki sposb sia ta oddziauje na wybrany punkt prta, dokonujemy umownego przecicia przez ten punkt, odrzu cajc jedn cz prta, ktr zastpujemy reakcj i wwczas moemy naprenie zdefiniowa jako si przypadajc na jednostk powierzchni. Tak zdefiniowane naprenie ma kierunek normalny do powierzchni i rwnolegy do siy zewntrznej. W oglnym przypadku napreniem a w punkcie x nazywamy (rys. 1. la) AF
;
= lim
AS-^0
A
O- )
1
Rys. 1.1.
Stan naprenia w punkcie: interpretacja geometryczna okrelania wektora naprenia (a), jego rozkad na skadowe: normaln i styczn (b) oraz ukad napre na ciankach elemen tarnego prostopadocianu (c) [36]
22
Teoretyczne podstawy ksztaitowania plastycznego
Naprenie, wystpujce w danym punkcie i danej paszczynie przekroju jest wekto rem. Naprenie a - wystpujce na danej powierzchni, mona rozoy na dwie skadowe (rys. l.lb): 1) skadow normaln do powierzchni a , zwan napreniem normalnym, 2) skadow styczn do powierzchni x , zwan napreniem stycznym. Z bryy mona wyci elementarny szecian, zamykajcy otoczenie punktu Xj (rys. l.lc) tak zorientowany, by jego krawdzie byy zgodne z kierunkami ukadu odniesienia, pozwalaj cy na okrelenie stanu naprenia, panujcego w otoczeniu tego punktu. Stan ten bdzie opisa ny trzema wektorami (przestrze jest trjwymiarowa), z ktrych kady moe by rozoony na trzy skadowe. Zgodnie z oznaczeniem - przyjtym na rysunku l.lc, otrzymuje si macierz
n s
CT
li 12 13
CT CT CT
C T
ij|
= C T
21
31
22
CT
23
O- )
2
CT
ktra jest tensorem naprenia w punkcie x , w ktrym stosowany jest system oznacze: i normalna do powierzchni, j - kierunek dziaania. Tensor ten jest tensorem symetrycznym, wic ma sze niezalenych skadowych [15, 17,36, 70, 100, 130].
s
1.1.2. Naprenia gwne W kadym punkcie przestrzeni trjwymiarowej mona znale takie kierunki ukadu wsprzdnych i wyznaczy trzy wzajemnie prostopade paszczyzny, na ktrych nie wystpuj naprenia styczne, a wystpujce na nich naprenia normalne maj wartoci, speniajce oglnie zaleno aj > a > a , tzn. maksymaln, redni i minimaln, aby tensor napre by tensorem diagonalnym, tzn. o postaci aj 0 0
2 3
0 0
a 0
0 a
(1.3)
Takie kierunki nazywamy kierunkami gwnymi, a odpowiadajce im wartoci napr e - napreniami gwnymi. Dla uproszczenia rozwaa teoretycznych w dalszej czci pracy bd omawiane jedynie tego typu naprenia, a pniej - odksztacenia. Niezmiennikami tensora napre, tzn. pierwiastkami rwnania a - N ! a + N C T - N =0
3 2 2 3
(1.4)
niezalenymi od kierunkw przyjtego ukadu odniesienia, s: niezmiennik pierwszy, albo liniowy, przedstawiajcy sum skadowych ustawionych na gwnej przektnej tensora naprenia N] = a + a + a =const (1.5)
t 2 3
niezmiennik drugi, zwany kwadratowym, stanowicy sum minorw wyjtych z wy znacznika wedug elementw przektnej gwnej

CT +0 CT
23
N = + CT2 3 3 l (1.6) niezmiennik trzeci, zwany szeciennym, jest rozwiniciem wyznacznika utworzonego z gwnych skadowych tensora napre
2
= rjjC^c^
(1.7)
wielko uwaana take za niezmiennik, a nazywana redni wartoci napre gw nych, bd napreniem rednim lub izotropow czci tensora naprenia (1.8)
Rys. 1.2.
Schematy stanu naprenia: a - liniowy, b - paski, c - trjwymiarowy [36, 70, 100]
Schematy stanu naprenia - po wydzieleniu w ciele obcionym elementarnego pro stopadocianu o krawdziach rwnolegych do kierunkw gwnych, mona przyj, e schemat gwnych napre jest jednakowy dla wszystkich punktw ciaa i okrela stan napr enia danego ciaa. Istnieje wic dziewi schematw stanu naprenia (rys. 1.2): dwa liniowe, trzy paskie i cztery trjwymiarowe. 1.1.3. Aksjator i dewiator stanu naprenia Stan naprenia - okrelony w dowolnym punkcie orodka, mona rozoy na stany skadowe (rys. 1.3): 1) Rwnomierny stan hydrostatyczny, odznaczajcy si rwnoci napre aj = a2 = CT3 = c j , tj. wszechstronne rwnomierne ciskanie lub rozciganie o wielkoci redniej, dce do zmiany objtoci elementu w zakresie sprystym.
m
24
Teoretyczne podstawy ksztatowania plastycznego
2)
Dewiacyjny stan naprenia, dcy do zmiany postaci bez zmiany objtoci, charakte ryzujcy czyste cinanie pod wpywem napre + a + a = 0, stosunkowo atwo po wodujcych osignicie stanu plastycznego metalu. Wobec tego tensor naprenia T mona rozoy na:
2 3
tensor, w ktrym elementy pooone na przektnej gwnej s sobie rwne a , noszcy nazw aksjatora naprenia A zwanego take tensorem kulistym; tensor, w ktrym suma elementw, pooonych na przektnej gwnej rwna jest zeru, noszcy nazw dewiatora naprenia D .
m c c
Mona to zapisa w postaci T = A

CT
+D
CT
lub po rozwiniciu
T
^yx
zx
0 = 0 0 0
0 0 +
CT
m
u
yx m
zx
L
xy
T
^zy
CT
xy
zy
(1.9)
^xz
CT
ktr w ukadzie napre gwnych mona przeksztaci do postaci 0 0 0 0 0 0 1 m <*1 0 0 0 = 0 0 + 0 2 " m 0 0 0 0 0 0 3

CT CT a CT
(1.10)
Rys. 1.3.
Rozkad stanu naprenia na dwa stany podstawowe: aksjator i dewiator [36, 70, 100]
W przerbce plastycznej interesuje nas stan wytenia materiau, przy ktrym nastpuje odksztacenie trwae (nieodwracalne), mogce zaj tylko po przejciu metalu w stan plastycz ny, co definiuje hipoteza energii odksztacenia postaciowego, wg ktrej uoglnione naprenie zastpcze (intensywno naprenia) wynosi
c
V2 / i = H = V(cfi - cy ) + (<^2 C 2 2
+ (cr - O"! )
3
(1.11)
1.1.4. Ekstremalne naprenia styczne Przy rozwaaniu stanu wytenia szczeglnie interesujce s wartoci ekstremalne napr enia stycznego, w tym gwnie warto maksymalna. Naprenia cakowite na elemencie powierzchni o normalnej n (rys. 1.4a) mona wyrazi w postaci oglnej:
25
a)
b)
*1
Kosinusy
1 0 0 1 0 1 0
Ekstremalne naprenia styczne

1 0 0 0 0
m n c)
'j;
0
Rys. 1.4.
a = rj]l
Wektor naprenia na paszczynie: jego rozkad na naprenia normalne i styczne (a), kie runki gwne (b) i paszczyzny ekstremalnych napre stycznych (c) [70, 100]
+ o^m + 0311
(1.12)
CT 2
a m 2
+ + W ~ ( l ' + 2 + (1.13) Metod kolejnych podstawie i przeksztace otrzymuje si zbir szeciu wartoci kosinusw ktw, przy ktrych naprenia styczne przyjmuj wartoci ekstremalne (minimum i maksimum), co zestawiono w tabeli na rysunku 1.4. Naprenia styczne osigaj wartoci maksymalne w paszczynie przechodzcej przez jedn z osi gwnych lub rwnolegle do niej i dzielcej na poowy kt midzy pozostaymi osiami gwnymi (rys. 1.4b).
x
n = Pn - n =
a
26
Dla szecianu, ktrego krawdzie zorientowano zgodnie z napreniami gwnymi, poo enie tych paszczyzn zobrazowano na rysunku 1 Ac, a ich wartoci (moduy wektorw) obli czono: z wzoru 1.12 - dla napre normalnych, a z wzoru 1.13 - dla napre stycznych, zestawiajc zalenoci do ich obliczenia (tab. 1.1). Tabela 1.1. Zalenoci analityczne do obliczania ekstremalnych napre stycznych Naprenie gwne Przechodzi przez o 3 lub jest do niej rwnolega przechodzi przez o 1 lub jest do niej rwnolega przechodzi przez o 2 lub jest do niej rwnolega Naprenia normalne
ct
Naprenia styczne
T
3=Y( 1 2)
ct + 0 3
12
^ ( l ~ 2)
a CT C T
l = ^ ( 2 + )
CT
23 j (
=
2 -cr )
3 CT CT
2 = ^(3 l)
+ 0
*3l = 'J( 3 - l)
7.7.5. Interpretacja stanu naprenia za pomoc k Mohra Jeli w rozpatrywanym punkcie znane s naprenia gwne, to za pomoc wykrelnego odwzorowania Mohra (rys. 1.5) mona znale naprenia normalne i styczne, wystpujce na paszczynie dowolnie nachylonej wzgldem osi gwnych. a) b)
Rys. 1.5.
Schemat napre na paszczynie zewntrznej czworocianu (a) i napre dla trjosiowego rozcigania (b) wyznaczony za pomoc k Mohra [36, 70, 100]
Zakadamy, e cakowite naprenie na paszczynie o normalnej n tworzy z kierunkami gwnymi kty a, [3 i y. W ukadzie wsprzdnych (a, t ) , wartoci promieni k rwne s kolejno wartociom maksymalnych napre stycznych, a pooenie rodkw k wyznaczaj odpowiadajce rednie naprenia normalne (tab. 1.1). Graficzny sposb konstruowania k Mohra dla wybranych stanw naprenia - w zalenoci od obcienia, podano w pracach [15, 17, 3 7 , 7 0 , 100, 130]. Okrgi k gwnych K i , K i K przedstawiaj paski stan napre.
2 3
27
Miejscem geometrycznym punktw, ktrych wsprzdne w ukadzie (a, x) okrelaj skadowe naprenia (normaln i styczn) w przekroju o orientacji dowolnej wzgldem kierunkw gw nych, jest pole zawarte midzy okrgami k gwnych (zakreskowane). 1.1.6. Interpretacja stanu naprenia za pomoc gwiazdy Peczyskiego Innym graficznym przedstawieniem stanu naprenia jest gwiazda napre, w polskiej literaturze technicznej zwana gwiazd Peczyskiego (rys. 1.6), ktrej konstrukcja wynika z nastpujcych zalenoci:
Rys. 1.6. Schemat napre na paszczynie oktaedrycznej (a) i napre dla trjosiowego rozcigania (b) wyznaczony za pomoc gwiazdy Peczyskiego [36, 70, 100] Zalenoci te uzyskuje si po rozwizaniu rwnania (1.4) za pomoc wzorw Cardana, przy czym aj jest intensywnoci naprenia normalnego dla kierunkw gwnych, ktry b dzie omwiony w dalszej czci rozwaa. Geometrycznie podobne koa charakteryzuje para metr Lodego-Nadaia p. okrelany wzorem
C T t i o =
2(a -a3)_
2
1 =
2a -(a
2
1 +
a )
3
( 1
1 5 )
CTj CJ3
CJ[ CJ3
opisujcy rodzaj stanu naprenia (tab. 1.2).
28
T a b e l a 1.2.
Parametr Lodego-Nadaia \x dla rnych stanw naprenia

a
Stan naprenia jednoosiowe rozciganie jednoosiowe ciskanie czyste cinanie
Rodzaj napre a =a =0 a, * 0
2 3
a, = a = 0
2
rjl = - r j
o a
3 2
*0
=0
Ktcp 7t/3 0 -n/2
Parametr u u= -1 U = +1
c a
P. = 0
Przy uwzgldnieniu gwiazdy napre dla tensora naprenia (rys. 1.6b) parametr Lodego-Nadaia u mona opisa zalenoci
a
u =V3ctg^p +j
a 0
(1.16)
0
gdzie kt cp spenia warunek - < (p < .

0
Opisujc mechanizm odksztacenia plastycznego w pojedynczym krysztale stwierdzono, e polizg nastpuje najatwiej na paszczynie najgstszego upakowania atomw. W sieci Al jest to paszczyzna czworocianu, tj. oktaedru (paszczyzna jednakowo nachylona do kierun kw gwnych - rys. 1.6), co uzasadnia stosowany czsto zapis poprzez naprenia oktaedryczne. Przyjmujc kierunki gwne jako osie ukadu (rys.l.a) i okrelajc cosinusy kierunkowe normalnej do paszczyzny charakterystycznej 1 = m = n = 1/V3 ze wzoru 1.12 oraz po uwzgldnieniu napre stycznych (tab.1.1) mona wyznaczy: - naprenie cakowite, panujce na tej powierzchni
|) (1-17)
- skadow normaln, dziaajc na tej powierzchni

n = ^ (
c r
2 +
3 ) =
(1.18)
Skadow styczn (naprenie styczne) na paszczynie oktaedrycznej oblicza si na pod stawie zwizku
T
2 2 okt = P n -
C T
n = - ^ 1
^l 2
+
CT
2 2 +
CT
(1.19)
ktry po uporzdkowaniu i wstawieniu zalenoci (1.13) oraz po uwzgldnieniu napre stycznych (tab.l .1) doprowadzamy do postaci
ôkt = ^ V(l - 2 f + (<*2 - 3 f + (<*3 " Ol f = | Vl2 + 2 3 + ^31

a a a T T
(1.20)
Ostatecznie zwizek midzy odksztaceniami i napreniami wyraa zaleno, i

T
okt =
CT
29
1.2. Stan odksztacenia 1.2.1. Geometryczna teoria stanu odksztacenia Pojcie wzgldnego przemieszczenia danego punktu w jednym z kierunkw definiowane jest przez wyraenie Au < u 5
e
x =
lim .
(1.21)
Zamy, e rozpatrujemy wewntrz ciaa punkt M o wsprzdnych (x, y, z) (rys. 1.7) oraz pooony nieskoczenie blisko niego punkt N o wsprzdnych (x+dx, y+dy, z+dz). Punkt M przemieci si po odksztaceniu do punktu M,, a skadowe tego przemieszczenia wynios u, v, w. Punkt N przejdzie w pooenie N a skadowe tego przemieszczenia - oznaczonego przez u', v' i w', mog by zapisane jako rniczki zupene 3u , da , 3u , u = u + d x + dy + dz 5x dy dz
i;
Ax->0
A x
u*
dv , dv dv dx + dy + dz dx dy dz dw , 5w , 3w , w =w+ dx H dy + dz dx dy dz v
= V H
(1.22)
du, *3y !f
d
0 Rys. 1.7. Schemat skadowych przemieszczenia (a) i rzut prostopadocianu na paszczyzn xy (b) przed i po odksztaceniu [70, 100]
Po przeprowadzeniu szczegowych wyprowadze [70, 100] mona doj do zalenoci, opisanych w tabeli 1.3. Ponadto umownie zakada si, e dodatnim odksztaceniom liniowym odpowiadaj wyduenia wzdu osi wsprzdnych, ujemnym natomiast - skrcenia. Dodat nim odksztaceniom ktowym odpowiada zmniejszenie ktw midzy dodatnimi kierunkami osi, ujemnym - zwikszenie si tych ktw. W szeciu rwnaniach (tab. 1.3) mamy dziewi niewiadomych. Dla ich rozwizania koniecznym jest przyjcie rwna nierozdzielnoci od ksztace [70, 100], ktre zapewniaj cigo metalu podczas dokonywanych odksztace plastycznych.
30
Tabela 1.3. Zalenoci analityczne do obliczania odksztace liniowych i ktowych Jednostkowe wyduenia liniowe du dx dv dy dw 8. Kty odksztacenia postaciowego _du ^dv dy dx _dv ^dw dz dy dw du 7,, = + dx dz
1.2.2. Tensor stanu odksztacenia i jego niezmienniki Jeli znamy rozkad przemieszcze w rozpatrywanym ciele, to w przypadku odksztace nieskoczenie maych, rozkad skadowych stanu odksztacenia okrelaj zalenoci, zestawio ne w tabeli 1.3, ktre mona przedstawi w postaci macierzy 1 1 Ex "2~Yyx 2 1 1 (1.23) T = "^Yzy y Yzy
Y z x
2
1
"^"Yxz
1
"2~Yyz
Odksztacenia gwne wyznacza si z rozwizania rwnania trzeciego stopnia, ktre przyjmuje posta
3 l( \ M 2 ( + y + ) + x^y + yz + z^x ~ \ Y x y
x z
Yyz
Yzx
1 _
e
(1.24)
"~7\ xYyz
1^
x y z
^"YxyYyzYzx
yYzx ~~ zYxy / *
2 \
Rwnanie to ma zawsze trzy pierwiastki rzeczywiste, na og rne od siebie, ktre uka damy tak, aby speniona bya nierwno j > e > 3 . Wspczynniki rwnania szeciennego
2
(1.24) - ktre s niezmiennikami tensora odksztacenia, zapisujemy - poprzez odksztacenia gwne, w postaci M = j + e + 3 = const
l 2
E E
3
(1.25)
M = s,e e
3 2
przy czym jako niezmiennik jest uwaane take rednie odksztacenie
31 (1.26)
+e -re
1 2
Analogicznie do rozkadu tensora naprenia, moemy rwnie rozoy i tensor stanu odksztacenia jako, e T = A + D , otrzymujc ostatecznie posta
e
Sl
0 0
m 0 = 0 0 3
0 0 +
- 0 0
0 -e 0
2 m
0
0
m 0
(1.27)
, -
W teorii odksztacenia wyrnia si oddzielne niezmienniki aksjatora i dewiatora od ksztacenia, co zobrazowano w tabeli 1.4. Tabela 1.4. Niezmienniki aksjatora i dewiatora odksztace Niezmienniki aksjatora odksztace M] = Ej + e + 3 = M]
2 M
Niezmienniki dewiatora odksztace My = 1 M-> = M

1 1
- 3 = 0
m
' _( i+S2+3) 3
2
_M? 3
f e Y
1 + 2 + 3
__ M =M, i i
3
3 M[M 2 -- + Mi 3 27
2
27
Aksjator tensora odksztacenia przedstawia odksztacenia czysto objtociowe (spry ste), natomiast dewiator - czyste odksztacenie postaciowe (plastyczne). 1.2.3. Interpretacja stanu odksztacenia za pomoc k Mohra Stan odksztacenia w danym punkcie moemy przedstawi, analogicznie do stanu napr enia, za pomoc k Mohra (rys. 1.8). Przyjmujc na osi odcitych e , za na osi rzdnych ^y , moemy odwzorowa stan od ksztacenia w punkcie za pomoc trzech k, przedstawiajcych paskie stany odksztacenia w odpowiednich paszczyznach rwnolegych do waciwej osi, jak podano to na rysunku 1.8. W obszarze zakreskowanym znajduj si punkty odwzorowujce stan odksztacenia na paszczy znach dowolnie nachylonych. Wartoci maksymalnych odksztace postaciowych (ktowych) wystpuj w paszczyznach, tworzcych kty n/4 z paszczyznami gwnymi, a ich wielkoci podano take na tym rysunku.
n n
32
1.2.4. Interpretacja stanu odksztacenia za pomoc gwiazdy Peczyskiego Stan odksztace, podobnie jak stan napre, mona opisa graficznie za pomoc gwiazdy odksztace Peczyskiego (rys. 1.9), przy czym poszczeglne odksztacenia oblicza ne s wzorami
i = 2 =
m+ H
Po 47T.
3 N
m +
H COSJ^<p +
0
(1.28)
2n
^ 0 +
3 =
m +
H
gdzie s jest intensywnoci odksztacenia, ktra omwiona bdzie w dalszych rozwaaniach. Kt skrcenia gwiazdy tp zaley od wzajemnego stosunku wartoci odksztace i jest taki sam dla odksztace i napre. Wzajemny stosunek wartoci odksztace, wyraony przez cos(p , nazywa si wskanikiem schematu odksztace definiowanym przez parametr Lodego
0 E
2E -(S + )_
2 1 3
(1.29)
i -
przyjmujcym wartoci podane w tabeli 1.5. Tabela 1.5. Parametr Lodego u dla rnych stanw odksztacenia
E
Stan odksztacenia jednoosiowe rozciganie jednoosiowe ciskanie czyste cinanie
Rodzaj odksztace = =0
2 i
Kt (3 0 n/6 n/3
Parametr p R = -1
E
e[ = s = 0
2
, =
=0
2
m=o p = +i
E
33
r i
Rys. 1.9. Gwiazda Peczyskiego dla odksztace: sprystych (a) i plastycznych (b) [70]
Mona rwnie przedstawi odksztacenia w paszczynie czworocianu, ktra ma nor maln, jednakowo nachylon do kierunkw gwnych, majc kosinusy kierunkowe rwne i wynoszce 1/V3 . Kt odksztacenia postaciowego, powstay na tej paszczynie oktaedrycznej, wynosi
Tokt = | ^ ( S I - S
2
+ ( E 2 - E 3 )
+ (
3 - S I )
(1
-30)
W teorii plastycznoci bardzo czsto korzystamy z wielkoci proporcjonalnej do oktaedrycznego kta odksztacenia, a mianowicie
i=
^b)
yokt
(L31)
ktr nazywamy intensywnoci odksztacenia lub uoglnionym odksztaceniem zgodnie z wzorem
Y - - J ( E I - E 2 )
+ ( S 2 - E 3 )
+ (
3 -
I )
(1-32)
1.2.5.
Podstawowe rwnania teorii plastycznoci
W zakresie odksztace sprystych kademu stanowi naprenia odpowiada cile okre lony stan odksztacenia, za zwizki zachodzce midzy tymi stanami w zakresie odksztace plastycznych maj bardziej zoony charakter [15, 17, 70, 100]. Istniejcy w danej chwili stan odksztacenia plastycznego jest bowiem wynikiem przebiegu procesu odksztacenia, gdy zaley nie tylko od stanu naprenia istniejcego w danej chwili, lecz rwnie od stanw po przednich. Z przeprowadzonych dotychczas rozwaa wynika, e powizanie stanu naprenia z przebiegiem odksztacenia danego ciaa w zakresie odksztace plastycznych umoliwiaj trzy ponisze prawa: Prawo wsposiowoci kierunkw gwnych - dla materiaw izotropowych kierunki gwne skadowych stanu naprenia i kierunki gwne przyrostw odksztace, zacho dzcych pod wpywem danego stanu naprenia, pokrywaj si.
34
Prawo plastycznego pynicia - przyrosty skadowych stanu odksztacenia dej, de i ds s proporcjonalne do odpowiednich skadowych stanu naprenia a c i o zmniejszo nych o warto naprenia redniego a , co opisuje zwizek
2 h 2 3 m
<tei
d =
d g =
( 1
Prawo umocnienia - opisujce zaleno midzy napreniem uplastyczniajcym a , a odksztaceniem zastpczym 8j, wyznaczan dla rnych materiaw dowiadczalnie. Za leno G = f (8j) uzaleniona jest gwnie od temperatury i prdkoci odksztacenia (rys. 1.10), co spowodowane jest przede wszystkim zjawiskiem wzrostu gstoci dyslokacji.
p p
a) struktura ziarenkowa
b)
powstawanie substruktury komrkowej -przemiany splotw dyslokacji w granice ziaren struktura ziarenkowa przemiany splotw dyslokacji w granice ziaren
odksztacenia uzyskiwane w warunkach zachowania spjnoci odksztacenia uzyskiwane w wikszoci procesw obrbki plastycznej Rys. 1.10. Zmiany naprenia uplastyczniajcego a podczas odksztacania [15]: a - na zimno; b - na gorco
p
Zalenie od warunkw odksztacenia mog wystpi w procesach przerbki plastycznej pewne dynamiczne procesy aktywowane cieplnie (zdrowienie, rekrystalizacja, starzenie), ktre wywouj zmiany strukturalne, oddziaywujce na naprenie uplastyczniajce stali. Podstawy teorii plastycznoci mona przedstawi jako poczenie trzech grup rwna: 1) statycznych lub dynamicznych, 2) geometrycznych, 3) fizykalnych, zdefiniowanych dla napre rzeczywistych.
35
Ad. 1) Rwnania statyczne, czyli trzy warunki rwnowagi wewntrznej Naviera dx 5rj 5T + - + pX = 0 dx 5y dz dx 5x + -+ - + pY = 0 5x y dz
x yx
2 X
xy
zy
(1.34)
+ pZ = 0 dx 5y dz kojarzone cznie z warunkami brzegowymi (wzr (1.151) w [70]).

9 t
x z
da
Ad. 2) Rwnania geometryczne, czyli sze zwizkw Cauchy'ego _du ^ . ^L ~ 5x' dy dx dv dv dw y=T~; Yyz= + dy' dz dy dw _ dw u oz ox oz Ad. 3) Rwnania fizykalne, czyli:
= + x x y
E
y z
1 3 5
prawo zmiany objtoci, ktre dla ciaa nieciliwego zapisa mona w postaci e +s +s =0
x y z
(1.36)
prawo zmiany postaci, obejmujce sze rwna, z ktrych tylko pi wykorzystuje si jako rwnania niezalene o - a = 2G' ( E - e ) x = G' y
x y
x
xy
x y
o -o
y
=2G'( - )
y 2
T =G'y
Y Z
y z
(1.37)
CT
-CJ
=2G'(E -E )
Z x
Z X
=G'y
z x
gdzie modu plastycznoci drugiego rodzaju G' oblicza si wg (wzr 1.41). warunek plastycznoci wedug hipotezy H-M-H (wzr 1.46). Dowolne zadanie z teorii plastycznoci, dla kadego punktu odksztacanego ciaa, bdzie rozwizalne wic za pomoc szesnastu podanych rwna przy spenieniu warunkw brzego wych. 1.3. Warunki przejcia w stan plastyczny 1.3.1. Analityczny opis stanu plastycznego Stan metalu lub stopu w czasie jego trwaego odksztacania nazywa si stanem plastycz nym, a proces trwaej zmiany postaci, zachodzcy w tym stanie, okrela si jako odksztacenie plastyczne. Poszczeglne objtoci metalu przemieszczaj si wzgldem siebie pod dziaaniem
36
si zewntrznych i metal otrzymuje dany ksztat bez naruszenia spjnoci midzykrystalicznej, przy czym t jego zdolno nazywamy plastycznoci. Analizujc krzywe umocnienia, tj. zalenoci a = f(s) znanych metali i stopw, pokaza ne na rysunku 1.11, mona je pogrupowa wedug charakteru tych krzywych, co byo sugesti do przyjcia rnych modeli cia, poddawanych odksztaceniom plastycznym, a mianowicie: ciao idealnie plastyczne, cechujce si wartoci wspczynnika Poissona v = 0,5, co oznacza, e modu K jest nieskoczenie wielki i materia jest nieciliwy; ciao sprysto-plastyczne, umacniajce si; ciao o duej zdolnoci do odksztace plastycznych, zachowujce swoje wasnoci spr yste, tzw. elastomer; ciao sprysto-plastyczne, z wyran granic plastycznoci.
a
c)
d)
Rys. 1.11. Modele cia: a - idealnie plastycznego, b - sprysto-plastycznego umacniajcego si, c - elastomeru, d - sprysto-plastycznego z wyran granic plastycznoci [36]
Rozwizywanie praktycznych problemw w procesach plastycznego ksztatowania metali jest poszukiwaniem odpowiedzi, jakie skutki wywiera w metalu przyoona sia zewntrzna lub j a k a musi by przyoona sia, by wywoa zamierzone odksztacenie plastyczne. Prowadzi to do rozwizania zagadnie:
1) 2)
przy jakim stanie napre rozpocznie si odksztacenie plastyczne; w jakich warunkach po uplastycznieniu bdzie przebiega odksztacenie plastyczne, by osign zamierzony cel procesu przerbki plastycznej;
37
po przekroczeniu jakiego poziomu napre plastycznych w metalu nastpi naruszenie wewntrznej jego spjnoci, ktre doprowadzi do zniszczenia materiau, czyli wystpi zom w materiale. Zaleno pomidzy napreniem i odksztaceniem w zakresie odksztace sprystych dla przestrzennego stanu jest liniowa (E = const) i zgodnie z prawem Hooka ma posta
CTi=Eei (1.38)
3)
Natomiast poza obszarem sprystym, tj. poza granic plastycznoci, mona posuy si podobn form w postaci
aÊ^ (1.39)
W tym przypadku moduy E' i G' zdefiniujemy nastpujco

E
'( .)
e
(1.40)
G'=
, ' 2(1+
E
v)
>
(1.41)
Przyjmujc, i dla ciaa idealnie plastycznego v = 0,5, zwizki midzy napreniami a odksztaceniami gwnymi w stanie plastycznym bd opisywane zalenociami
CT
l-tf
=^-(ei-m) 3s
;
2 - m
=~ (2-Sm) 3j
L
(1-42)
3j
gdzie: a; - naprenie zastpcze (intensywno naprenia) oblicza si wzorem 1.11, i - odksztacenie zastpcze (intensywno odksztacenia) oblicza si wzorem 1.32. Przejcie metalu w stan plastyczny nastpi, gdy panujcy stan napre spowoduje, e
o = y =a
H C i p
(1.43)
tzn. uoglnione naprenie zastpcze osignie wielko rwn granicy plastycznoci metalu w danych warunkach odksztace plastycznych. 1.3.2. Warunki plastycznoci
Warunkiem przejcia ze stanu sprystego w stan plastyczny jest osignicie pewnej kry tycznej wartoci napre, zwanej granic plastycznoci - w jednoosiowym stanie napre, lub naprenia uplastyczniajcego - w paskim lub przestrzennym stanie napre, uzale nionych od rodzaju tworzywa i historii poprzednich odksztace, oraz warunkw obecnego procesu odksztace plastycznych, tj. jego temperatury, stopnia i prdkoci odksztacenia. W teorii plastycznoci wykorzystywane s dwie hipotezy [15, 17, 70, 100], na podstawie ktrych okrela si pocztek plastycznego odksztacania metali, a wymagaj one znajomoci
38
napre gwnych oraz granicy plastycznoci, okrelanej w prbie jednoosiowego rozciga nia. Warunek najwikszego naprenia stycznego - tzw. warunek plastycznoci Treci - de Saint Venanta, zgodnie z ktrym pocztek odksztace plastycznych nastpuje w momencie, w ktrym warto najwikszego naprenia stycznego osignie warto krytyczn, speniajc warunek
x
m
a x = ^
=^
(1-44)
co sprowadza si do rwnoci napre

CT -CT
1 3
= C T
(1.45)
wiadczy ona o tym, e pocztek plastycznego odksztacenia wystpuje wtedy, gdy r nica pomidzy najwikszym i najmniejszym napreniem gwnym osignie warto rwn granicy plastycznoci, przy czym naprenie rednie nie wykazuje istotnego wpywu. Warunek energii waciwej odksztacenia postaciowego - znany jako tzw. warunek pla stycznoci H-M-H, tj. Huber (1904), Mises (1913) i Hencky (1924) przedoyli - kady na podstawie swoich bada, warunek plastycznoci, zgodnie z ktrym pocztek odksztace pla stycznych nastpuje w momencie, w ktrym warto intensywnoci napre osignie warto krytyczn, speniajc warunek rr i V( l-2) +(2-<J3) +(3-tfl) =p (1.46)
= C T 2 2 2
Interpretacj warunku plastycznoci na wykresie napre gwnych jest tzw. po wierzchnia plastycznoci, ktra dla: trjosiowych (przestrzennych) stanw naprenia jest powierzchni walcow o promieniu o , nachylon do wszystkich osi ukadu pod takim samym ktem (rys. 1.12a);
p
Rys. 1.12. Interpretacja geometryczna warunku plastycznoci H-M-H dla: a) trjosiowych stanw na prenia, b) dwuosiowych (paskich) stanw naprenia [15]
39
dwuosiowych (paskich) stanw naprenia jest elips, otrzyman w wyniku przecicia walca paszczyzn o rwnaniu o = 0 (rys.l2b), przy czym punkty oznaczone duymi li terami odpowiadaj szczeglnym stanom naprenia, tj. A i C - jednoosiowemu rozciga niu, punkty D i F - jednoosiowemu ciskaniu, punkt B - dwuosiowemu rwnomiernemu rozciganiu, punkt E - dwuosiowe-mu rwnomiernemu ciskaniu, punkty G i H - skrca niu; paskiego ukadu napre jest okrgiem koa o promieniu a .
3 p
Rzeczywiste materiay wykazuj tzw. umocnienie, polegajce na wzrocie naprenia uplastyczniajcego wraz ze wzrostem trwaych odksztace plastycznych, co mona zinterpre towa graficznie (rys. 1.13a). Materia o napreniu uplastyczniajcym a po trwaym od ksztaceniu ej ma zwikszone naprenie uplastyczniajce o = f (EJ ). Dlatego trjosiowemu
p
stanowi naprenia odpowiada powierzchnia plastycznoci w postaci walca o odpowiednio zwikszonej rednicy (rys. 1.13b). Z tego wzgldu zmienia si rwnie ksztat elipsy plastycz noci dla dwuosiowych stanw naprenia (rys. 1.13c).
Rys. 1.13. Wpyw izotropowego umacniania materiau na powierzchni plastycznoci wyznaczan z warunku plastycznoci H-M-H [15]: a - zaleno a = f(s), b - walec plastycznoci dla trjosiowych stanw naprenia, c - elipsa plastycznoci dla dwuosiowych (paskich) stanw naprenia
p
1.4. Plastyczno i czynniki j determinujce Przez plastyczno rozumiemy zdolno danego metalu do trwaych odksztace, zacho dzcych bez objaww naruszenia spjnoci wewntrznej ziarn. Najkorzystniejszym metalem do zadawania odksztace plastycznych jest taki, ktry przechodzi w stan plastyczny przy stosunkowo niskich wielkociach napre zastpczych, ale dopiero przy wysokich napre niach pojawiaj si pierwsze oznaki naruszenia jego spjnoci. Mwimy wtedy o duym zapa sie plastycznoci, dogodnym do zadawania odksztace plastycznych w szerokim przedziale
40
warunkw temperaturowo-odksztaceniowych, pomimo i okrelamy go poprzez rnic po midzy granicami plastycznoci i wytrzymaoci, lub odpornoci na zgniatanie. Na plastycz no wywiera wpyw szereg czynnikw, zwizanych m.in. z budow odksztacanego tworzywa i jego wasnociami mechanicznymi oraz warunkami, w jakich zachodzi to odksztacenie. 1.4.1. Budowa metalu Czynnikami decydujcymi o budowie metalu s: Ukad krystalograficzny, decyduje o rozmieszczeniu atomw w komrce elementarnej, gdy im wiksza jest liczba koordynacyjna sieci, tym metal ma wiksz plastyczno z uwagi na to, e odksztacenia plastyczne zachodz w paszczyznach najgciej obsadzonych atomami, w ktrych najatwiej uruchamiane s systemy polizgw. Rozrniamy nastpujce sieci krystalograficzne: sie szecienna centrowana K8 - Al, w ktrej krystalizuj: chrom, molibden, wanad, wol fram, elazo a, sie szecienna zwarta K12 - A2, w ktrej krystalizuj: elazo y, glin, nikiel, platyna, mied, srebro, zoto, sie szecienna heksagonalna H12 - A3, w ktrej krystalizuj: magnez, cynk, cyrkon, osm, kobalt, iryd. Skad chemiczny i domieszki w stali, pogarszaj plastyczno i wasnoci mechaniczne metalu w sposb nastpujcy; wgiel C - wraz ze wzrostem jego zawartoci maleje plastyczno; siarka S - siarczki o niskiej temperaturze topliwoci (950C) osabiaj wi na granicach ziarn, powodujc tzw. krucho na gorco, ktr neutralizuje si dodatkiem manganu, two rzcym MnS o temperaturze topnienia 1450C, co podwysza plastyczno; fosfor P - powodujcy krucho na zimno; mied Cu - w poczeniu z tlenem ulega podczas nagrzewania tzw. chorobie wodorowej, tj. dyfuzji wodoru w mied, a nastpnie redukcji tlenku miedziawego, przy ktrej powstaje para wodna, co sprzyja powstawaniu naderwa i pkni w stali; wodr H - powodujcy powstawanie mikroskopijnych pkni, zwanych patkami nie nymi; tlen 0 - utleniajcy granice ziaren i tworzcy zanieczyszczenia tlenkowe, osabiajce wi midzykrystaliczn; azot N - tworzcy bardzo twarde i kruche azotki. Skad strukturalny stali, oddziauje na plastyczno, a zatem i wasnoci mechaniczne, zalenie od stosunku ilociowego skadnikw strukturalnych stali, np.: ferryt i perlit - polep szaj plastyczno stali, natomiast austenit, a gwnie cementyt - pogarszaj j.
2 2 2
1.4.2.
Warunki procesu odksztacenia plastycznego
Temperatura odksztacenia - zakres temperatur przerbki plastycznej na gorco winien by tak ustalony, aby cay proces odksztacenia przebiega w zakresie jednej fazy, w ktrej
41
plastyczno jest dogodna do zadawania duych odksztace plastycznych. Zakres temperatur nagrzewania stali wglowych przedstawiono graficznie w odniesieniu do ukadu elazo-wgiel (rys.l.l4a). W trakcie tego procesu na powierzchni wyrobu tworzy si zgorzelina (rys.l.l4b), w skad ktrej wchodz kolejno tlenki elaza o malejcym stopniu utlenienia: hematyt Fe 0 (ok.2%), magnetyt F e 0 (ok. 18%) i wistyt FeO (ok.80%).
2 3 3 4
a)
b)
0,2
0.4
0,6
0.8
1.0
1.2
Zawarto wgla, %C
Rys. 1.14. Zakresy temperatur (a) i budowa warstwy zgorzeliny (b) przy nagrzewaniu stali niskowglowych w zalenoci od zawartoci wgla [15]
Przerbka plastyczna na gorco okrelonego materiau prowadzona jest w temperaturach T = (0,6^-0,9)T . Grna granica tego zakresu powinna by moliwie wysoka ze wzgldu na
t
obnienie naprenia uplastyczniajcego i wykorzystanie duej zdolnoci materiau do od ksztace plastycznych, bdc ograniczon ze wzgldu na utlenianie, odwglenie i tworzenie si struktury gruboziarnistej - zjawisk silnie uzalenionych od czasu nagrzewania, jak rwnie zjawiskiem kruchoci na gorco. Dolna granica tego zakresu zwizana jest ze wzrostem napr enia uplastyczniajcego (dopuszczalnym ze wzgldu na stosowan maszyn odksztacajc), obnieniem si plastycznoci (jednake zapewniajcym poprawny przebieg ksztatowania plastycznego), a zastosowanie odpowiednio duych odksztace plastycznych w jej pobliu sprzyja uzyskaniu struktury drobnoziarnistej (dajcej wyrb o korzystnych wasnociach me chanicznych i uytkowych). Stale stopowe maj mniejsz zdolno do odksztace plastycz nych oraz wsze zakresy temperatur odksztacenia. Prdko odksztacenia - to zmiana stopnia odksztacenia lub jednostkowej objtoci przemieszczonej w czasie. W procesach przerbki plastycznej zmienia si ona w szerokim zakresie od 0,03 s" do 60000 s'' (tab.6.3). Zaleno naprenia uplastyczniajcego od prdko ci odksztacenia jest konsekwencj wpywu temperatury odksztacenia (rys. 1.15). Wszystkie procesy aktywowane cieplnie zachodz ze skoczon prdkoci i to tym wiksz im wysza
1
42

p
jest temperatura. Ksztat krzywych a = f(sj;T) - rys. 1.15, uzaleniony jest od tzw. czuoci materiau na prdko odksztacenia [15], definiowanej przez wskanik m jako m=
de V
1
d<3
(1.47)
zmieniajcym si silnie wraz z temperatur odksztacenia. a) Ma P 1000 800 ^ 60C b)
Ma P 1000
u 800
so
^\
//
u
*
I
1 (
Sj=15s~ j
|
600 1
/
= 90 s"' 1 7C0C
8j
r
'c 00 r
O J
!
.... ,. j . ,
T I I
^900C -j 1100C
700C
/ g 00 f N
0>
900c
1 ( 1
200 C
I 200
1100C
0.2 0.4, 0.6 odksztacenie 8;

Rys. 1.15.
0.2 0A 0.6 odksztacenie 8,

1
Wpyw temperatury (T = 20-^1100C) i prdkoci odksztacenia [15]: a - = 1,5 s" , b = 90 s" na krzywe umocnienia stali 45
1
W dolnym zakresie przerbki plastycznej na gorco, gdy zachodzi intensywne zdrowie nie i rekrystalizacja, materia wykazuje wzrost czuoci na prdko odksztacenia, szczeglnie dla mniejszych prdkoci. W grnym zakresie przerbki plastycznej na gorco, gdy przebieg zdrowienia i rekrystalizacji dynamicznej jest tak szybki, e umocnienie materiau nie jest ob serwowane lub zachodzi minimalnie, nawet przy duych prdkociach odksztacenia, za przy mniejszych - materia si nie umacnia, a wic jego czuo na prdko odksztacenia ponow nie maleje. Rzeczywiste prdkoci odksztacenia, uzyskiwane w znanych maszynach odkszta cajcych do realizacji rnych procesw przerbki plastycznej, podano w tabeli 6.3. Zdrowienie i rekrystalizacja - z pewnym uproszczeniem mona stwierdzi, e w sto pach o strukturze staych roztworw metali usuwanie skutkw umocnienia wskutek odkszta cenia plastycznego poprzez tego typu procesy zachodzi w sposb dyfuzyjny, oddziaywujcy zarwno na struktur metalu, jak i gsto dyslokacji. Zagadnienie to omwi mona na przy kadzie walcowania na gorco (rys. 1.16). Oglnie mona powiedzie, i wystpowanie procesw zdrowienia i rekrystalizacji uza lenione jest od warunkw odksztacenia (szerzej problem ten omwiono w podrozdz. 4.4): gdy temperatura odksztacenia T > T zachodzi tylko zdrowienie statyczne;
r

USUWANIE UMOCNIENIA PRZY PRZERBCE PLASTYCZNEJ NA GORCO
43
Z D R O W IIE N I E ENI
REKRYSTALIZACJA
1 PRZED]
S I N
ZAKOCZONA REKRYSTALIZACJA PIERWOTNA
DROBNOZIARNISTA OBSZARYO MATEJ GSTOCI RWNOOSIOWA \DYSLOKAQI.ODKSZTATCONA STRUKTURA \STRUKTURA DSIOWA STRUKTURA RWNOOSTOWA 3cje UBOGA W DYSLOKACJE I ODKSZTA-CONA STRUKTURA t OBSZARY'SPOLIGONIZOWANE REKRYSTALIZACJA
?2zzZ^^
. ZMNIEJSZONA GSTO UMOCNTJ?NI(? DYSLOKACJI
ODKSZTACONA STRUKTURA, DUZA GSTO DYSLOKACJI
ODKSZTACONA STRUKTURA TWORZENIA PODZIARN ZMNIEJSZONA GESTOSC DYSLOKACJI
Rys. 1.16. Procesy usuwania skutkw odksztacenia plastycznego, zachodzcych poprzez zdrowienie i rekrystalizacj, przy walcowaniu na gorco [36] przy T > T , gdy prdko odksztacenia j jest dua, zachodzi pocztkowo zdrowienie
r
dynamiczne oraz rekrystalizacja statyczna, przy T T , gdy 8 { jest maa, a proces odksztacenia trwa dostatecznie dugo zacho dz: czciowa rekrystalizacja dynamiczna i rekrystalizacja statyczna, przebiegajca ju w uksztatowanym plastycznie wyrobie. Mechaniczny schemat odksztacenia - oglnie mona powiedzie, e wzrost plastycz noci nastpuje, gdy mniejsz rol odgrywaj naprenia rozcigajce, a wiksz rol speniaj naprenia ciskajce, co zobrazowano w tabeli 1.6. Jak wida najwysz plastyczno ma metal przy wyciskaniu, gdy rednie naprenie a jest bardzo due i ciskajce, a stan odksztacenia ma dwa odksztacenia skracajce - ujemne, a tylko jedno - zwikszajce w kierunku wyciskania, dodatnie. Zupenie inne warunki wystpuj przy cignieniu, ktre powoduj znaczne obnienie plastycznoci, gwnie z uwagi na due naprenie rozcigajce.
r m
1.4.3. Wskaniki plastycznoci wyduenie wzgldne przy rozciganiu, przewenie po zerwaniu prbki przy rozciganiu, wzgldne odksztacenie do wystpienia pknicia przy spczaniu w prbie ciskania,
44
Tabela 1.6. Wpyw mechanicznego stanu odksztacenia na plastyczno [56, 70, 100] Proces odksztacenia Wyciskanie wspbiene: - etap I Schemat stanu naprenia Oi < o~ = a < 0
2 3
etap II
rj, <
0*
o~2
=
Schemat stanu odksztacenia S = 3 < 0 < S| IS,

2
Konieczna sia odksztacajca
Plastyczno metalu
b . dua
b . dua
Z.
S] <
~3
3
< S
<j| < rj < cy < 0

2
ICR,
Walcowanie blach i tam
dua
dua
G| <
a = CT <
2
3
0 rednia rednia
Spczanie odkuwek okrgych
Cignienie prtw okrgych
o =a <0< CT,
2 3
8]
< 0
<
maa
maa
ilo skrce w prbie skrcania, udarno metalu przy zamaniu prbki z karbem w prbie udarowego zginania, stosunek granic plastycznoci do wytrzymaoci R/R , mwicy o tzw. zapasie plastycz noci metalu, innego typu wskaniki technologiczne takie, jak: ilo przegi, wskaniki tocznoci blach, gniot krytyczny przy walcowaniu skonym prbki stokowej.
m
1.5. Wykresy stanu mechanicznego 7.5.7. Pojcie wykresu stanu mechanicznego Wykres stanu mechanicznego - stanowi prb wytumaczenia, zarwno procesw po wstawania i rozprzestrzeniania si odksztace plastycznych, jak i zjawiska zniszczenia metalu. Zbudowany jest on na nastpujcych zaoeniach:
1 . Wybrane elementy z teorii odksztace plastycznych
45
granic plastycznoci okrelamy na podstawie warunku najwikszego naprenia stycznego, wystpienie zomu okrelamy na podstawie hipotezy najwikszego odksztacenia wzdu nego. Z zaoe tych wynika, e konieczna jest zna jomo pomidzy wartoci maksymalnych napr e stycznych x i wartoci maksymalnych ktw odksztacenia postaciowego y . Zaleno t mona otrzyma z prby prostego skrcania w postaci wykresu (rys. 1.17), na ktrym przedsta wiona jest warto naprenia stycznego Xo,2 odpowiadajcego granicy plastycznoci, oraz na prenia stycznego x = x - odpowiadajcego ciciu prbki. Hipoteza ta zostaa sformuowana przez Dawidenkowa i Fridmana [70, 100].
max max max k
Xmax
Rys. 1.17.
Wykres czystego cinania z prby prostego skrcania metali [36, 70, 100]
1.5.2. Wykres stanu mechanicznego Dawidenkowa-Fridmana Wrd hipotez wyteniowych (hipoteza najwikszego odksztacenia wzdunego lub hi poteza de Saint Venanta) wykorzystano zaoenie, i pknicie materiau nastpuje wwczas, gdy najwiksze odksztacenie S\ osiga wyznaczon dowiadczalnie warto krytyczn R0 1 : 8 R = (1.48) -[A, - V ( A +rj )]= E E gdzie warto R jest wytrzymaoci danego materiau na rozdzielenie. Z przytoczonych zalenoci oraz sensu fizycznego wynika, e naprenia, ktre wywou j zom, mona okreli przy prbie rozcigania i zapisa w postaci
1 2 3
ZI
=e
E = R =R
0
= |
(1.49)
Wobec tego w ukadzie prostoktnym o wsprzdnych (x, a) moemy skonstruowa wykres stanu mechanicznego wedug Dawidenkowa-Fridmana, zobrazowany na rysunku 1.18. Wykres ten obrazuje warunki naprenia, jakie wystpuj w poszczeglnych prbach, okrelajc kiedy nie wystpi (punkt A) lub wystpi (punkty B i D) przejcie metalu w stan plastyczny, po ktrym nastpi przekroczenie granicy wytrzymaoci rozdzielczej metalu, a po nim jego zniszczenie, czyli zom, przebiegajcy wedug rnych schematw i w rnych pasz czyznach. Wygld poszczeglnych przeomw jest inny z uwagi na to w jakim obszarze napr e zosta dokonany zom metalu.
46
Rys. 1.18.
Wykres stanu mechanicznego Dawidenkowa-Fridmana w prbach [70 100]: 1 - rozcigania, 2 - cinania, 3 - ciskania
7.5.3. Wykres stanu mechanicznego Hubera-de Saint Venanta Zosta on opracowany na podstawie hipotez najwikszego odksztacenia wzdunego i energii odksztacenia postaciowego, czyli zbudowany w ukadzie wsprzdnych a i a - Cha rakterystyk stanu naprenia dla rnych schematw procesw przedstawiono w tabeli 1.7, a ich wykres wyteniowy Hubera-de Saint Yenanta zobrazowano na rysunku 1.19.
v H
Tabela 1.7. Charakterystyka
stanu naprenia dla rnych schematw procesw [70, 100]

CM
Lp. Schemat napre 1 jednoosiowe rozciganie 2 jednoosiowe ciskanie 3 4 5 6 7

CO
Ol
O"
0 0 0
a 0
-a -a 0 0 -a -o 1/3 a - a 1/2 a -a -a
a 1/3 a -1/3 a
m
2/3 a 2/3 a 2/3 a
0 60 a 30 60 30 0 30 30 30 0 60 60
cos tp 1,0 0,5 0,866 0,5 0,866 1,0 0,866 0,866 0,866 1,0 0,5 0,5
dwuosiowe czyste cinanie dwuosiowe rwnomierne rozciganie dwuosiowe nierwnomier ne rozciganie dwuosiowe rwnomierne ciskanie dwuosiowe nierwnomier ne ciskanie trjosiowe rozciganie przy rj] : a : r j = 3 : 2 : 1 trjosiowe ciskanie przy a , : r j :CT = 1 : 2 : 3 trjosiowe rozciganie przy a, :rj : a = 2 : 1 : 1 trjosiowe ciskanie przy CM : a :o" = 1 : 1 : 2 trjosiowe ciskanie przy Gi : r j : a = 2 : 2 : 3
2 3 2
a a
a 0 0 a -1/3 a
rj
0 2/3 a 1/2 a -2/3 a -1/2 o 2/3 a -2/3 o 2/3 a -2/3 a -7/9 a
2/V3
2/3 a
a
1/2 rj
1/VJ a
2/3 rj
-a
-1/2 a 2/3 a -2/3 o 1/2 o-1/2 a -2/3 a
1/VJ a
2/3 2/3
V3 V3
a a
9 10 11 12
1/3 a
-1/2 a -2/3 rj
1/2 V2 a
2/9 a
47
Rys. 1.19.
Wykres wyteniowy Hubera-de Saint Venanta dla rnych schematw naprenia, opisa nych w tabeli 1.7 [70, 100]
1.5.4. Wykres stanu mechanicznego Pelczyskiego Zgodnie z zaoeniem hipotezy najwikszego odksztacenia wzdunego pknicie po wstaje wtedy, gdy speniony zostanie warunek (1.48), ktry po przeksztaceniach mona do prowadzi do postaci 2 y (l + v) Om( ) i _ = 8 + COSCp = (1.50) -coscp E E E W chwili pkania - dajcego zom, mamy speniony warunek 2 (1.51) v = ^ m ( ) + H 9 ( l + v)=R E = R
1 2 v
i >
ktry po przeksztaceniach doprowadzi mona do postaci _3(l-2v) 1 [ R 2(l + vJ cos(p|_l-2v

m H
(1.52)
Rwnanie (1.52) przedstawia w ukadzie o i a , prost o wspczynniku kierunkowym 3(l-2v) 1 (1.53) 2 (l + vj coscp
Jeli przez pocztek ukadu poprowadzimy prost nachylon pod ktem a, to prosta ta przedstawia pewien okrelony sposb obcienia odksztacanego ciaa, obliczany wzorem ctga = -CSl Obie te proste wyznaczaj obszary bezpiecznych napre sprystych i plastycznych (rys. 1.20), a poza nimi - odksztacanie zachodzi ze zniszczeniem materiau. Na tej zasadzie (1.54)
48
oparty jest tzw. wykres wyteniowy napre granicznych Peczyskiego (rys. 1.2la). Kademu stanowi naprenia (scharakteryzowanego w tab.1.7) na osi rzdnych ^ G
h
, rosn
cego od zera do maksimum, odpowiada prosta O H , tworzca z osi odcitych: kt a - obliczany wzorem (1.54), a zmienny w zakresie od 0 do n, kt p - obliczany wzorem (1.53), a zmienny w zakresie od 1,625 do 3,25. Z wykresw (rys. 1.20 i 1.21) wynika, e otrzymano trzy zakresy stanw naprenia. Zakres pierwszy, pooony wewntrz trjkta R O B , dla ktrego przy zwikszeniu napre moliwe jest osignicie granicy wytrzymao ci rozdzielczej. Zakres drugi, pooony midzy prostymi O A i O B (przypadki H i H u ) , w ktrym materia moe mie nieograniczon wytrzymao na pknicia rozdzielcze. Zakres trzeci, pooony pomi dzy prost O A i osi O E (przypadek
9
Rys. 1.20.
Wykres wyteniowy Peczyskiego, tj. napre bezpiecznych dla rozcigania, ciskania i
y eograniczon wytrzymao na pknicia

w k t r m m e t a l m a
cinania [70, 100]
rozdzielcze.
a)
b)
Rys. 1.21. Wyteniowy wykres Peczyskiego dla granicznych [70, 100]: a - napre, b - odksztace
49
Wsprzdne punktu M - pooonego wewntrz wachlarza skonych promieni RR, okre laj jednoznacznie stan naprenia na granicy wytrzymaoci rozdzielczej, okrelajc rodek gwiazdy i jej promie, a wic wszystkie dane niezbdne do wykrelenia gwiazdy napre. Jeeli na wykresie wyteniowym wykrelimy linie poziome - obrazujce pooenie granicy plastycznoci, to ograniczymy obszar stanw napre bezpiecznych przy przerbce plastycz nej. Analogicznie do wykresu wyteniowego napre, utworzono tego typu wykres i dla odksztace (rys. 1.2 lb). Ten wykres skada si rwnie z dwch pkw, przecinajcych si w jednym punkcie M, wyznaczajcym stan odksztacenia, przy ktrym osignita zostaje wy trzymao rozdzielcza materiau. Jeden pk promieni OH, opisany jest ktem a, zawartym od 0 do 7i, a drugi pk promieni, opisany ktem P, zawartym midzy TI/4 a 1,112 rad. Dane te pozwalaj wykreli gwiazd odksztace na granicy wytrzymaoci rozdzielczej. 1.6. Wykresy wyteniowe dla wybranych procesw przerbki plastycznej Z wykresw wyteniowych mona zauway, e im mniejsza jest warto ou = a i im wiksza jest warto a oraz kt a, tym metal atwiej przechodzi w stan plastyczny. Jako wskanik informujcy o podatnoci metalu na przejcie w stan plastyczny - w lad za Peczyskim, przyjmuje si pojcie odpornoci na zgniot, opisywane zalenoci
p nl
Ro
(1.55)
l-2v z ktrej wynika, e dla materiau idealnie plastycznego (v = 0,5) odporno na zgniot wynosi r = 0, a dla stali (v = 0,3) odporno na zgniot wynosi r = 0,4 . Zdolno poszczeglnych procesw technologicznych przerbki plastycznej lub rnego rodzaju obcie do przeprowadzania materiau w stan plastyczny nazywamy zdolnoci zgniatania i definiujemy jako Z=
c t g a + ctgP
cr
p
(1.56)
ktre to wielkoci obliczamy zalenociami (1.53 i 1.54). Z rozwaa tych wynika, e metal o odpornoci na zgniot rwnej r moe przej w stan plastyczny przy obcieniu o zdolnoci zgniatania rwnej Z, gdy zostanie speniony warunek Z > r. Wykresy wyteniowe dla rnych procesw przerbki plastycznej, tj. przy cignie niu, walcowaniu i wyciskaniu, przedstawiono na rysunku 1.22. Skonstruowano go w ten spo sb, e: - po lewej jego stronie zbudowany jest wykres wyteniowy Peczyskiego, po prawej stronie za umieszczono wykres napre bezpiecznych Hubera-de Saint Yenanta, otrzymany po zrzutowaniu na lini pionow CT =R charakterystycznych
V 0
50
punktw - dla procesw cignienia i walcowania, oraz wykrelenia linii pod ktem ctg a dla procesw wyciskania.
0 R, Re,, Rys. 1.22. Wykresy wyteniowe: Peczyskiego (po lewej) i Hubera-de Saint-Venanta (po prawej) dla rnych procesw przerbki plastycznej, dokonywanej technologiami: cignienia, walcowa nia i wyciskania [70, 100] Analizujc warunki napre i odksztace w rnych fazach poszczeglnych procesw przerbki plastycznej, mona sprecyzowa wnioski odnonie warunkw realizacji poszczegl nych technologii przerbki plastycznej, zwaszcza i zachodz one w zmiennych warunkach odksztaceniowych, wynikajcych ze specyfiki tych procesw. 2 Cignienie - proces rozpoczyna si, gdy a\ - 0 i ctga = - - j , czyli od dwuosiowego rwnomiernego ciskania, czemu odpowiadaj promienie 0H i RR koczy za, gdy o\ = o i
6 b p
ctga = j , czyli jednoosiowym rozciganiem, czemu odpowiadaj promienie OHi i RR]. Wy znacza to trjktny obszar 0M M], w ktrym zachodzi moe beztarciowy proces cignienia.
t
Z wykresu wynika, e cignienie zachodzi z duym niebezpieczestwem pkni rozdziel czych, wobec obniania si granicznych punktw M wzdu linii M]Mi, przy jednoczesnym
t
podnoszeniu si granicy plastycznoci t j wskutek umacniania si metalu na zimno.

p
Walcowanie - przy walcowaniu szerokich pasm mamy paski stan odksztacenia, jak dla procesu cinania. Na wejciu i na wyjciu z kotliny walcowania, gdy aj = 0 i ctga = j= ,
V 3
czyli dwuosiowym nierwnomiernym ciskaniem, czemu odpowiadaj promienie 0H i R R 3 ,

7
51
koczy za, gdy <5\
0 i ctg a > 0,578, czyli trj osiowym nierwnomiernym ciskaniem,

O M 2
czemu odpowiadaj promienie
i R R 3 . Wyznacza to trjktny obszar
O M 2 M 2
, w ktrym
zachodzi moe beztarciowy proces walcowania. Z wykresu wynika, e walcowanie zachodzi z o wiele mniejszym niebezpieczestwem pkni rozdzielczych, pomimo obniania si gra nicznych punktw M wzdu linii
2
M M2
2
, przy jednoczenie staej wartoci granicy plastycz
noci a .
p
Wyciskanie - proces ten zachodzi przy znacznych wartociach ujemnych napre gwnych, przy czym schemat odksztace przy wyciskaniu wspbienym jest identyczny z jednoosiowym rozciganiem, dla ktrego cos c = 1,0, a ctg a < -2,16, czyli prosta OH nie prze p cina prostej R MjMi, a zatem metal ma nieograniczon wytrzymao na rozdzielenie. Z kolei przy wyciskaniu przeciwbienym schemat odksztace jest identyczny z jednoosiowym ciskaniem, dla ktrego cos c = 0,5, a ctg a < -3,33, czyli prosta OH nie przecina prostej p RoMiMj, a zatem panuj tu najkorzystniejsze warunki do przeprowadzenia w stan plastyczny metalu, majcego nieograniczon wytrzymao na rozdziejenie.
0
1.7. Mechanizmy odksztacenia plastycznego Metale poddane dziaaniu wzrastajcego obcienia, pocztkowo odksztacaj si spry cie co oznacza, e po odjciu przyoonych si ciao powraca do pierwotnych wymiarw. Odksztacenie spryste nastpuje wskutek przymusowej zmiany odlegoci midzy atomami poprzez odchylenie atomw od pooenia rwnowagi. Przy wzrocie si, gdy naprenia przez nie wywoane przekrocz warto granicy pla stycznoci, metal zaczyna odkszta Temperatura odksztacenia, C ca si plastycznie. Odksztacenie to -200 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 jest trwae i nie zanika po odjciu si 10 10" -Teoretyczne naprenie cinajce zewntrznych. Do mechanizmw 10 CD folizg^dyslokacyjny wywoujcych odksztacenie pla -(ewentualne bliniakowanie)^ ioc u 10 c styczne nale (rys. 1.23) [12, 25, 70, C D C L 10 94, 95, 123]: 1 10 b C 10" _ Zakres odksztace _ D - polizg dyslokacyjny, C U sprystych C U 'l bliniakowanie, 0 > .1 10 pezanie dyslokacyjne, 10- 8pezanie dyfuzyjne, 1 10" 10" polizg po granicach ziaren. 10" 10" Udzia poszczeglnych mecha 10" 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 nizmw odksztacenia plastycznego Temperatura homologiczna, T/T zaley przede wszystkim od tempera Rys. 1.23 Mapa mechanizmw odksztacenia plastyczne tury odksztacenia, rodzaju materiau go dla czystego elaza o wielkoci ziarna 32 oraz przyoonego naprenia. Dla firn [12, 70]
4 1 3 r 2 2 s 4
52
wielu materiaw zostay sporzdzone tzw. mapy mechanizmw odksztacenia plastycznego. Rysunek 1.23 przedstawia przykadow map mechanizmw odksztacenia dla czystego elaza wykazujcego odmiany alotropowe. Na mapach tych podano zalenoci przewaajcego me chanizmu odksztacenia plastycznego od tzw. temperatury homologicznej tj. stosunku tempera tury Tdo temperatury topnienia metalu T w skali bezwzgldnej, i naprenia redukowanego, tj. stosunku rzeczywistego naprenia a do wartoci wskanika sprystoci postaciowej G. Polizg. Podstawowym mechanizmem odksztacenia plastycznego metali jest polizg (rys. 1.24). Polega on na wzajemnym przemieszczaniu si jednej czci krysztau wzgldem drugiej w paszczyznach polizgu w wyniku ruchu dyslokacji w kierunku polizgu. Budowa krystaliczna obu czci krysztau pozostaje nie zmieniona. Przemieszczenie si dyslokacji podczas polizgu odbywa si w okrelonych systemach polizgu, to znaczy w paszczyznach polizgu {hkl} i kierunkach polizgu (uvw). Paszczyznami i kierunkami polizgu s najcz ciej paszczyzny sieciowe i kierunki o najgstszym uoeniu atomw. W przypadku zabloko wania polizgu w tych paszczyznach, polizg moe zachodzi w paszczyznach o mniej g stym uoeniu atomw. Polizg jest podstawowym mecha nizmem odksztacenia polikrysztaw na zimno. Przypadkowa orientacja krysta lograficzna ziaren i blokujce dziaanie granic ziaren, zwaszcza szerokoktowych, decyduj o jednoczesnym od ksztaceniu plastycznym w licznych systemach polizgu, odksztacenie pla styczne polikrysztaw rozpoczyna si w Rys. 1.24. Schemat mechanizmu odksztacenia ziarnach o systemie polizgu zoriento plastycznego metali przez polizg [12] wanym zgodnie z kierunkiem przyoe nia obcienia, jeszcze przed osigni ciem makroskopowej granicy plastycznoci. Dopiero po osigniciu makroskopowej granicy plastycznoci, odksztacenie plastyczne nastpuje we wszystkich ziarnach. Bliniakowanie. W przypadku q q q c q c q) ^ > > zahamowania polizgu, zwaszcza w metalach o sieciach A2 i A3, mechani zmem odksztacenia plastycznego na zimno o duym znaczeniu moe by bliniakowanie, polegajce na jedno rodnym cinaniu o wektor bliniakowania kolejnych warstw atomw w paszczyznach bliniakowania (rys. 1.25). Zbliniaczona cz krysztau ulega skrceniu wzgldem czci nier 1 . 2 5 . Schemat zblizniaczonego krysztau o sieci i <^ o l * ur- i . i odksztaconej w taki sposb, e ich Rys. regularnej ciennie centrowanej Al [12] struktury krystaliczne s symetryczne
t
J r
53
osiowo wzgldem paszczyzny bliniakowania (stanowi odbicie lustrzane). Pezanie dyslokacyjne. Mechanizmem odksztacenia plastycznego o duym znaczeniu dla plastycznej przerbki metali w podwyszonych temperaturach jest pezanie dyslokacyjne. W procesie tym w lad za odksztaceniem plastycznym na gorco przebiegaj dynamiczne procesy aktywowane cieplnie, usuwajce czciowo lub niemal cakowicie skutki umocnienia zgniotowego, tj.: zdrowienie dynamiczne i rekrystalizacja dynamiczna. Odksztacenie plastyczne metali na gorco jest zapocztkowane, podobnie jak na zimno, przez polizg dyslokacji w licznych systemach polizgu. W lad za polizgiem przebiegaj intensywnie zjawiska aktywowane cieplnie tj. wspinanie dyslokacji i polizg poprzeczny. Po lizg poprzeczny polega na zmianie paszczyzny polizgu przez dyslokacje rubowe, pod dzia aniem dostatecznie duych napre. Polizgu poprzecznego mog doznawa tylko dyslokacje rubowe wtedy, gdy paszczyzny polizgu pierwotnego i porzecznego maj wsplny kierunek polizgu. Pezanie dyfuzyjne. Pezanie dyfuzyjne i polizg po granicach ziaren jako mechanizmy odksztacenia plastycznego metali nie s zwykle wykorzystywany podczas przerbki plastycz nej. Wystpuj one natomiast jako niekontrolowane i nie podane procesy niszczenia metali, decydujce np. o pezaniu metali. Wyjtek stanowi tzw. odksztacenie nadplastyczne - wyko rzystywane w niektrych przypadkach nawet na skale przemysow. Przebiega ono w wyso kich temperaturach, z bardzo maymi szybkociami odksztacenia, a stopie odksztacenia siga kilkuset procent. Pezanie dyfuzyjne zachodzi w temperaturze homologicznej wyszej od 0,6T w warun kach niehydrostatycznego stanu naprenia Wwczas wskutek oddziaywania skadowej nor malnej napre wystpuj lokalne rnice potencjau chemicznego wakansw wyrwnujce si podczas pezania dyfuzyjnego. Przepyw wakansw odpowiada dyfuzyjnemu przepywowi masy w odwrotnym kierunku i w rezultacie prowadzi do odksztacenia ziaren przez wyduenie ich w kierunku rozcigania. Polizg po granicach ziarn. Polizgu po granicach ziaren nie ujto na mapie mechani zmw odksztacenia plastycznego ze wzgldu na jego ograniczone znaczenie. Polizg po gra nicach ziaren polega na przesuwaniu si i obrotach ziaren wzdu ich granic szerokoktowych. Polizg po granicach ziaren w pol i krysztaach odksztacanych plastycznie na gorco jest wy cznie skutkiem ruchu wzdu granic ziaren dyslokacji granic ziaren lub dyslokacji siecio wych.
t
1.8. Warunki utraty statecznoci materiau Z chwil osignicia warunkw plastycznoci materia wyarzony zaczyna odksztaca si plastycznie, a zasig odksztace plastycznych, z punktu widzenia moliwoci wykorzysta nia go w procesach przerbki plastycznej, jest ograniczony. Po okresie jednorodnego odkszta cania plastycznego, pojawiaj si obszary, w ktrych odksztacenia uzyskuj wiksze wartoci od wartoci rednich. W miar postpujcego odksztacenia taka lokalizacja odksztace coraz bardziej pogbia si i wreszcie - po utracie statecznoci materiau, dochodzi do utraty spjno ci, czyli powstania zomu.
54
Rodzaj materiau i warunki odksztacenia decyduj o kolejnoci wystpowania tych zja wisk podczas procesu odksztacania plastycznego, zwykle najpierw pojawiaj si warunki utraty statecznoci, mona jednak tak dobra wasnoci materiau i warunki odksztacania, e powstania zomu nie poprzedza utrata statecznoci. Aby dokadniej zanalizowa warunki wywoujce lokalizacj odksztace, rozpatrzmy przebieg odksztacania plastycznego prbek walcowych, poddanych jednoosiowemu rozciga niu, ciskaniu oraz skrcaniu. Geometryczn konsekwencj takiego miejscowego wzrostu odksztace poszczeglnych prbek jest (rys. 1.26): miejscowe przewenie prbki rozciganej, miejscowe spczenie prbki ciskanej, miejscowe zwikszenie kta nachylenia linii rubowej prbki c) skrcanej. Takie miejscowe zmiany od ksztacenia mog by wywoane poprzez jednoczesne zmiany pola przekroju poprzecznego i naprenia uplastyczniajcego w przekroju naj bardziej podatnym na zajcie takich zmian. Pole przekroju poprzecznego prbki zmniejsza si podczas rozci gania, zwiksza podczas ciskania, bd pozostaje niezmienione pod czas skrcania. Naprenie uplastyczniajce Rys. 1.26. Miejscowy wzrost odksztace prbek cylin drycznych poddanych: jednoosiowemu: rozci moe zwikszy si wskutek np. ganiu (a) lub ciskaniu (b) oraz dwuosiowemu umocnienia odksztaceniowego oraz skrcaniu (c) [17] czuoci na prdko odksztacenia, lub zmniejszy - w wyniku lokalnego wzrostu temperatury (spowodowanego wydzieleniem si ciepa wskutek odksztacenia), likwidacji skutkw uprzedniego umocnienia oraz powstania, wzrostu i czenia szczelin lub porw. Panujce w procesie plastycznego odksztacenia warunki naprenia mog prowadzi do samoczynnego wyrwnywania odksztace w caym obszarze materiau (obszar A) lub do koncentracji odksztace w dowolnym przekroju (obszar B), w ktrym metal podatny jest do utraty statecznoci, wskutek czego powstajca niejednorodno odksztace bdzie si pog biaa, co doprowadzi najpierw do utraty statecznoci w tym przekroju, a pniej do utraty spj noci. Podczas ciskania utrata statecznoci na og nie wystpuje, a ponadto s dogodniejsze warunki do ujednorodnienia odksztace. Przy rozciganiu utrata statecznoci objawia si tzw. przeweniem prbki, co sprzyja niejednorodnoci odksztace. Natomiast w prbie skrcania, wobec staoci pola przekroju poprzecznego, o lokalizacji odksztace decyduje jedynie stosu nek naprenia uplastyczniajcego w obszarach A i B.
55
1.9. Zniszczenie materiau - zom i przeom W poszczeglnych punktach obcionego materiau, w ktrych panuje stan naprenia, wynikajcy ze schematu obcienia, pojawiaj si submikroskopowej wielkoci tzw. zarodki lub zalki naruszenia spjnoci. Zalek powstaje na og z kilku wzw atomowych, ktre nie s obsadzone atomami. Zalki te pojawiaj si w sposb nieprzerwany, w rnych miej scach obcionego elementu. Cz z nich zanika, cz trwale zachowuje si. W wyniku wzrostu submikroskopowe zalki przeksztacaj si w mikroszczelinki o wielkoci wyraonej w tysicach angstremw. W ssiedztwie zalkw i mikroszczelinek pojawia si najwiksza koncentracja napre. Przy sprzyjajcych warunkach, a mianowicie przy odpowiednim sche macie napre i duej ich koncentracji, mikroszczelinki przeobraaj si w makroszczeliny, a te - przy dalszym wzrocie napre przekraczajcych siy spjnoci, doprowadzaj do zomu. Elementarnym aktem plastycznego odksztacenia jest przemieszczanie si atomw z jednych miejsc staej rwnowagi w inne, co czy si z naruszeniem wizi midzy atomowych. Gdy w wyniku naruszenia wizi pojawiaj si wakansy, wwczas wok nich wystpuje okrelona koncentracja napre i prawdopodobiestwo przeksztacenia si wakansw w zalki mi kroszczelinek. Odksztacanie plastyczne zwizane jest z nieprzerwanym tworzeniem si i zaleczaniem zalkw naruszenia spjnoci. Kocowy wynik obu tych przeciwstawnych procesw zaleny jest od wzajemnych prdkoci ich przebiegu. Jeli prdko zaleczania jest wiksza od prdko ci tworzenia si zarodkw, to metal nie ulega zniszczeniu nawet przy dowolnych odksztace niach. Z tym zjawiskiem spotykamy si przy odksztaceniu ciaa, ktre wykazuje idealn pla styczno. Jeli jednak prdko tworzenia si i rozwijania zarodkw jest duo wiksza od prdkoci zaleczania, to zarodki rozwijaj S si bardzo szybko i plastyczne odksztacenie nie zdy si rozwin, w wyniku czego nastpi zom bez oznak plastycznego odksztacenia. Gdy zom powstanie przy maych odksztaceniach sprystych, wwczas mamy do czynienia z materiaem kruchym, gdy przy duych - z ciaem sprystym. Proces tworzenia zalkw oraz zniszczenia metalu zaley od schematu stanu naprenia wytworzonego w obszarze naruszenia spjnoci oraz od wielkoci napre i stopnia ich kon centracji w pobliu tego obszaru. Zaley ponadto od charakteru naruszenia wizi midzy ato mowej i warunkw jej odbudowy. Schemat naprenia w obszarze naruszenia spjnoci powi nien by taki sam jak i schemat ukadu si, ktre obciaj dany element. Jednake, jeli w pobliu obszaru, w ktrym pojawia si zalek naruszenia si spjnoci, a w konsekwencji zom, struktura metalu wykazywa bdzie niejednorodno, to pojawi si naprenia, ktre w sposb istotny mog zmieni pierwotny jego schemat, wynikajcy z dziaania si zewntrz nych, obciajcych dany element. Podobny wpyw na stan napre wywiera anizotropia wasnoci mechanicznych metalu, jak rwnie ksztat submikroskopowej szczelinki. Wymienione przyczyny mog rwnie spo wodowa to, e przy schemacie odpowiadajcym trjosiowemu ciskaniu w okolicy zalka wystpi stan naprenia odpowiadajcy trjosiowemu rozciganiu. Powyszy wpyw niejedno rodnej struktury, anizotropii i ksztatu zalka na zmian stanu naprenia w pobliu zalka
56
zomu pozwala zrozumie, dlaczego powstaj szczeliny z wyranymi oznakami zomu kruche go, a nie plastycznego (polizgowego) w metalach poddanych trj osiowemu ciskaniu. Przy bardzo duej prdkoci tworzenia zalkw i bardzo maej prdkoci zaleczania prdko naru szenia spjnoci bdzie bardzo dua. W tym przypadku powstanie podczas obcienia przeom bez ladw odksztacenia plastycznego. Moe zaistnie przypadek odwrotny, tzn. przy duej prdkoci zaleczania i maej prdkoci tworzenia zalkw prdko naruszenia spjnoci bdzie dy do zera - w przypadku tym plastyczno wzrasta nieograniczenie [70, 94, 95]. Wpyw stanu naprenia na odksztacalno mona oceni, wyraajc graniczne od ksztacenie w funkcji charakterystycznego dla danego procesu tzw. wskanika stanu odkszta cenia. Wedug hipotezy Komogorowa [45], w ktrej wskanik stanu naprenia k zdefinio wano jako stosunek naprenia redniego a do intensywnoci napre stycznych x wzorem
m x
(1.57) a wielko odksztacenia postaciowego A dla procesw monotonicznych wyznacza si za lenoci, ujmujc intensywno odksztacenia j
iz
A - V3si
iz
(1.58)
Tak zbudowany wykres (rys. 1.27) pozwala na okrelenie (w danym stanie naprenia pojawiajcym si w metalu podczas jego przerbki plastycznej) stopnia odksztacenia, dla ktrego nie nastpi jeszcze zom metalu.
G = a > a > a
IZ
PRBA ROZCIGANIA HYDROSTATYCZNEGO
PRBA SKRCANIA
| ROZCIGANIE PRBEK . Z KARBEM
-033
+ 0.33
1Z
Rys. 1.27.
Zaleno granicznego odksztacenia postaciowego A od wskanika stanu naprenia k i jego wpyw na odksztacalno materiaw w rnych procesach przerbki plastycznej [45]
57
W celu wyznaczenia krzywych odksztacalnoci granicznej przeprowadza si takie prby, aby poszczeglne eksperymenty rniy si wartociami wskanika stanu naprenia i obej moway moliwie szeroki zakres, odpowiadajcy wartociom tego wskanika w technologicz nych procesach przerbki plastycznej. Rozdzielenia materiau mona dokona dwoma, zasadniczo rnymi sposobami: 1) przez zerwanie wiza atomowych, czyli pkanie, a wic przez naruszenie jego spjnoci, oraz 2) na drodze odksztace plastycznych bez naruszenia jego spjnoci. Tak wic drug granic pozostawania metalu w stanie plastycznym jest warunek zacho wania jego spjnoci do osignicia tzw. granicy wytrzymaoci rozdzielczej metalu, po prze kroczeniu ktrej nastpi zniszczenie metalu (rys. 1.28), czyli: - zom kruchy - zachodzi po grania) b) c) cach ziarn w paszczynie prosto<?i padej lub nachylonej do kierunku napre normalnych, z bardzo du prdkoci odksztacenia, tylko w zakresie odksztace sprys tych; zom rozdzielczy (polizgowokruchy) - zachodzi w paszczynie prostopadej do kierunku najwik szego z napre gwnych, bdc kombinacj dwch innych zomw, zomy rozdzielcze tj. pocztkowo wystpi odksztace 3f nie plastyczne i rwnoczenie roz winie si umocnienie wskutek cze go odksztacenie powoduje wzrost obcienia, ale gdy naprenie przekroczy warto spjnoci w paszczyznach zomu kruchego to nastpi zom rozdzielczy; zom polizgowy - zachodzi w paszczynie najwikszych napr e stycznych, z ma prdkoci zomy polizgowe odksztacenia przez pokonanie si Przebieg paszczyzn zomu rozdzielczego i Rys. 1.28. polizgowego przy rnych sposobach obci spjnoci w paszczyznach poli enia: a - jednoosiowe rozciganie; b - jed zgw, poprzez ziarna, ale w zakre noosiowe ciskanie; c - skrcanie [17] sie odksztace plastycznych. Powierzchnia zomu - nazywana przeomem, powstaje w wyniku specyficznych dla danego materiau czynnikw i napre. Obserwacje przeomw pozwoliy stwierdzi, e istniej trzy rne mechanizmy rozwoju i czenia si szczelin czy defektw:
0
58
1) upanie, przy ktrym nastpuje kolejne odsuwanie si od siebie atomw, lecych w dwu ssiednich paszczyznach; 2) pkanie wzdu granic ziarn; 3) przewanie, polegajce na stopniowym powikszaniu si szczelin lub porw wskutek odksztace plastycznych otaczajcego je materiau, co prowadzi do powstawania wielu miejscowych przewe. upanie lub pkanie wzdu granic ziarn moe przebiega przy bardzo niewielkich od ksztaceniach trwaych, a zom ten nosi nazw zomu kruchego. Mechanizm plastycznego przewania, tj. powikszania si i czenia szczelin lub porw, wymaga duych odksztace, a zom ten nosi nazw zomu plastycznego. Wygld przeomw jest wic nastpujcy: - przeom polizgowy - jest gadki, na powierzchni nie mona zauway budowy ziarnistej, gdy odksztacenia plastyczne - wystpujce w paszczynie cicia, s tak silne, e ziarna przy zomie zostaj bardzo znieksztacone, a ich obraz silnie zatarty; - przeom kruchy i rozdzielczy - oba charakteryzuj si powierzchni szorstk, odrnienie przeomu kruchego od rozdzielczego nie nastrcza trudnoci, gdy zom rozdzielczy po przedzaj niewielkie odksztacenia plastyczne, a zatem ziarna s nieco znieksztacone, na tomiast zom kruchy powstaje w obszarze napre sprystych, a wic przeom jest szorstki i ziarna s dobrze widoczne. 1.10. Procesy przerbki plastycznej Ksztatowanie plastyczne jest procesem prowadzonym dla osignicia zaoonego ksztatu i wymiarw pasma, zachodzcym pod wpywem przyoenia zewntrznych si od ksztacajcych, wywoujcych w metalu okrelone naprenia, powodujce przejcie metalu w stan plastyczny, jednake bez zmiany jego gstoci i naruszenia spjnoci. Wykonywanie przedmiotw metodami przerbki (obrbki) plastycznej pozwala nada im nie tylko odpowiedni i podany ksztat, ale rwnie wpywa na ich wasnoci uytkowe, ktre zale nie tylko od rodzaju przerabianego tworzywa, ale rwnie od technologii i warun kw Teologicznych prowadzonego procesu p l a s t y c z n e g o ksztatowania, jak i od zabiegw cieplno-plastycznych prowadzonych podczas tego procesu oraz bezporednio po nim, bd na wykacalni wyrobw gotowych. Wedug rodzaju maszyn do przerbki plastycznej, ich budowy i kinematyki w wzach mechanicznych oraz ksztatu narzdzi roboczych, bezporednio wykonujcych operacj od ksztacenia plastycznego, rozrnia si cztery gwne grupy technologicznych procesw przerbki plastycznej [11,15, 17, 26, 30, 40, 49, 56, 92, 130]. WALCOWANIE polega na zgniataniu materiau przeznaczonego do obrbki pomidzy obracajcymi si walcami lub przesuwajcymi si szczkami. Istot procesu walcowania jest charakterystyczny ruch metalu w kotlinie odksztacenia, wywoany przez aktywne siy tarcia, przekazywane od napdzanego walca lub szczki. Podstawow maszyn do walcowania jest walcarka.
59
W zalenoci od kinematyki ruchu narzdzi roboczych i pynicia metalu w kotlinie od ksztacenia rozrnia si nastpujce odmiany procesu: - walcowanie wzdune (na gorco lub na zimno), w ktrym kierunek pynicia metalu jest zgodny z kierunkiem wektora obwodowej prdkoci walcw, ktrych osie s wzajemnie rwnolege, a ich kierunek obrotu jest wzajemnie przeciwny (rys. 6.4); - walcowanie poprzeczne (na gorco lub na zimno), w ktrym metal wykonuje ruch obro towy, a kierunek jego pynicia jest prostopady do kierunku wektora obwodowej prdkoci walcw, ktrych osie le w jednej paszczynie i maj zgodny kierunek obrotw, przy czym zgniatanie realizuje si poprzez zmienn okresowo rednic beczki, obracajcych si walcw roboczych, tworzcych zmienny wykrj, albo poprzez przemieszczanie si metalu w kierunku szczeliny pomidzy walcami roboczymi; - walcowanie skone (na gorco), w ktrym wskutek specyficznego kalibrowania beczek walcw, wykazujcych zgodny kierunek obrotw, jednake nachylonych, zarwno w paszczynie pionowej (pod ktem zukosowania, przeciwnym dla obu walcw), jak i w paszczynie poziomej (pod ktem rozwalcowania, przeciwnym dla obu walcw), powstaj osiowe skadowe aktywnych si tarcia (rys.7.7), wcigajce metal w stref odksztacenia, wskutek czego pasmo jednoczenie wykonuje ruch postpowy - w kierunku osiowym, i ob rotowy - w kierunku obwodowym, wskutek czego zachodzi gniot poprzeczny pasma, ale na drodze zblionej do ksztatu rubowego (widocznego na powierzchni zewntrznej tulei rurowej). KUCIE, bdce metod plastycznego ksztatowania metalu na gorco, zachodzcego pod uderzeniem lub naciskiem narzdzia roboczego. Ze wzgldu na charakter ruchu roboczego narzdzia odksztacajcego, wywoujcego okrelony charakter pynicia metalu, maszyny kunicze dzieli si na: moty, prasy i walcarki kunicze. Z uwagi na rodzaj ruchu postpowego, wykonywanego przez narzdzie robocze, wyr nia si: - motowanie, w ktrym ksztatowanie plastyczne ma charakter dynamiczny - dziki energii zmagazynowanej w bijaku mota, przy czym elementem bezporednio uderzajcym w me tal jest kowado lub matryca; - prasowanie, w ktrym ksztatowanie zachodzi statycznie pod naciskiem stempla prasy, do ktrego zamontowano kowado lub matryc. Ze wzgldu na ksztat narzdzi roboczych i zwizane z tym ograniczenie swobody py nicia metalu w obszarze odksztacenia procesy kucia dzieli si na: - kucie swobodne, w ktrym metal ksztatuje si midzy rwnolegymi kowadami - pa skimi lub ksztatowymi, nie odpowiadajcymi zaoonemu ksztatowi kutego wyrobu, lecz czciowo ograniczajcymi jego swobodne pynicie w kierunku prostopadym do kierunku ruchu narzdzia roboczego (rys. 8.1); - kucie matrycowe, w ktrym metal ksztatuje si midzy matrycami (otwartymi lub za mknitymi) o wykrojach, odpowiadajcych ksztatowanej przedkuwce lub odkuwce, jed nake cakowicie ograniczajcych jego pynicie poprzeczne, ktre ma dodatkowo zapew ni jego pene i prawidowe wypenienie (rys. 9.1);
60 -
wyciskanie, w ktrym ksztatowanie polega na wypywie metalu - poddanego ciskaniu w zamknitej przestrzeni pojemnika, bdcego pod dziaaniem stempla roboczego, przez oczko matrycy, o ksztacie cile odpowiadajcym przekrojowi poprzecznemu wyrobu (rys. 10.3). Ze wzgldu na kierunek pynicia metalu wzgldem ruchu stempla rozrnia si: wyciskanie wspbiene (ruch zgodny) lub wyciskanie przeciwbiene (ruch przeciwny).
CIGNIENIE, bdce metod plastycznego ksztatowania metalu (na og na zimno), w ktrym odksztacenie plastyczne nastpuje w wyniku dziaania osiowej siy cigncej, wywie ranej przez cigark, i obwodowych si ciskajcych, wywieranych przez cigado, o ksztacie oczka, odpowiadajcego profilowi wytwarzanego wyrobu (rys. 11.1): penego lub z otworem. Ruch postpowy mechanizmu cigncego jest zgodny z ruchem odksztacanego metalu. Maszyn do cignienia jest cigarka, skadajca si z cigada oraz mechanizmu cign cego, o rnej konstrukcji. W przypadku cignienia rur (rys. 11.9) wewntrznym narzdziem odksztacajcym mo e by korek lub trzpie, dodatkowo wywierajcy wpyw na zmian rednicy wewntrznej. W zwizku z czym rozrnia si nastpujce technologie cignienia rur: - cignienie swobodne (na pusto); - cignienie na korku (pywajcym lub staym); - cignienie na trzpieniu (dugim). TOCZENIE, obejmuje sposoby przerbki plastycznej blach, tam i folii (gwnie na zimno), polegajce na ksztatowaniu ich w przestrzenne wyroby typu: powok blaszanych, ksztatownikw gitych - otwartych lub ze szwem, i innych (rys. 12.12). Przy projektowaniu tego typu ksztatowania plastycznego naley zna zarwno toczno, jak i wasnoci spryste blach. Toczenie obejmuje szerok gam zabiegw i czynnoci toczenia w zakresie procesw technologicznych, rnicych si sposobem dziaania si, rodzajem zmiany ksztatu oraz sto sowanymi urzdzeniami i narzdziami. Jest to technologia szczeglnie szybko rozwijajca si w wiecie i wykazujca znaczny postp technologiczny. METODY BADAWCZE METALI PRZED I PO ODKSZTACENIU PLASTY CZNYM. Aby zaprojektowa racjonalnie parametry technologiczne procesu plastycznego ksztatowania konieczne jest okrelenie m.in. waciwoci mechanicznych metalu w danych warunkach odksztaceniowych. Okrela si je najczciej w metodach rozcigania (rozdz. 2), ciskania (rozdz. 3) lub skrcania (rozdz. 4). Jednake z uwagi na to, i wskaniki wasnoci mechanicznych czy odksztacalnoci metalu uzyskuje si w prbie jednoosiowej, a procesy plastycznego ksztatowania charakteryzuj si przestrzennym stanem mechanicznym, naley je odpowiednio skorygowa. Z kolei po wykonaniu odksztacenia plastycznego technologi danego procesu przerbki plastycznej konieczne jest wykonanie szeregu prb technologicznych (rozdz. 13), charaktery stycznych dla danego procesu, pozwalajcych na zdefiniowanie wskanikw jakoci wyrobu, wytworzonego drog przerbki plastycznej na gorco lub na zimno.
2. Statyczna prba rozcigania
61
2. STATYCZNA PRBA ROZCIGANIA 2.1. Wprowadzenie Podstawow prb w badaniach materiaw, a zwaszcza metali jest statyczna prba roz cigania. Wyznaczone w prbie wasnoci mechaniczne umoliwiaj odbir techniczny metali i stopw, pozwalaj na porwnanie i klasyfikacj wedug przewidywanych zastosowa oraz ocen skutecznoci przeprowadzonych procesw technologicznych. Wyniki bada wasnoci mechanicznych s wykorzystywane rwnie przez konstruktorw w procesie projektowania elementw konstrukcyjnych. Zalet tej prby jest midzy innymi to, e w prosty sposb po zwala okreli szereg parametrw, ktre dziki stosowaniu prbek znormalizowanych, mona porwnywa. Prb wykorzystuje si rwnie do badania wasnoci mechanicznych i reakcji na obcienie gotowych elementw konstrukcyjnych takich jak liny, druty, acuchy czy ele menty zczne. Prba polega na wolnym rozciganiu prbki materiau na maszynie wytrzymaociowej, na og a do rozerwania. Prdko rozcigania, w zalenoci od rodzaju materiau i wyzna czanych wasnoci, powinna by taka, by szybko przyrostu naprenia w\ czasie prby roz cigania miecia si w granicach podanych w tabeli 2.1. \ Tabela 2.1. Szybko
przyrostu naprenia w czasie prby rozcigania [81] Szybko przyrostu na prenia, N/mrn^s" min max 2 10 6 30 !
1
Modu sprystoci materiau, N/mm -s' < 150 000 > 150 000
2 !
Jeeli nie ustalono inaczej prb naley prowadzi w temperaturze otoczenia od 10C do 35C. Przy zaostrzonych wymaganiach prb przeprowadza si w temperaturze 235C. Prb ki powinny by zamocowane w odpowiednich uchwytach tak aby zapewni osiowe dziaanie siy. Szczegowe wytyczne dotyczce przeprowadzania prby rozcigania podaje norma PNEN 10002-1+AC1:1998 [81]. 2,2. Prbki do bada Ksztat i wymiary prbek zale od ksztatu i wymiarw wyrobw metalowych, ktrych wasnoci maj by okrelone. Prbk zwykle wykonuje si z wyrobu lub pwyrobu poprzez obrbk mechaniczn, prasowanie albo odlewanie. Wyroby o niezmiennym przekroju po przecznym (profile, prty, druty itp.) jak i prbki odlane (np. z eliwa i metali nieelaznych) mog by badane bez obrbki mechanicznej. Przekrj poprzeczny prbki powinien by okr-
62
G Y K A R T W, P OT K T Y LUB PIERCIENIOWY. W SCE N C P Z P D A H D P SCAN , W D AO Y R SO N Z ZG L Y H RY A K C O UZ Z L Y JEST J D A INNY K ZA T P Z K OU P P ZCNG . ENK S T RE R J O RE Z E O PRBKI DA K Y H P CK W DU O P M R W L JEST Z A A Z P CK W PO L T R C O Z TO A G O AO A I WZN I O Z TO W R C N P Z K OU P P ZCNG I OL Z N N P DT W R W A A I Z H I RE R J O RE Z E O E BCO A A O SA E N N I I I L =KVS7 (2.1) O RA SI J K POOCO AN. PRZYJTO, E MDY A O O A W R K W N S 5,65. JEELI K EL AO R P R J N L E ZN R D W AT I O Y OI P CK W DU O P M R W PRZY WP Z N K K = 5,65 JEST MNIEJSZA NI 20 MM, T O Z TO A G O AO A I S CY N U I O N L Z SOO A WIKSZY WP Z N K (AE A E JEST K = 11,3) LUB PRBKI NP O O CO A AE Y AT S W S CY N Z L C N I ER P R J N L I NE. SOU PRBKI NP O O CO AN, I H P CK W DU O P M R W (L ) W BE A SI T SJ C E R P R J N L E C O Z TO G O AO I I Y IR NIEZALENIE O P CK WJ P W RC N P L P Z K OU (S ). D O Z T O E O I Z H I OA RE R J E JEELI P Z K OE P P Z CN P E ZMIENIAJ SI, P W N O E ME G D E P Z J CA R E R J O RE Z E R B K O N Y N I A O N RE I I MIDZY DU OC R B C A G K M KSZTAT G E PRBKI M B D W L Y O P WD G OO Z , I WA . I WK OE Y O ON, D O E I N P Z SOO A Y D U H Y M S Y Y W T Z M O E (Z Z K W C B D PIERCIE O RYT S W N O C WT W A Z N YRY AOC WJ SC O Y H I I N W C ) RYSUNEK 2.1 P Z D T W T P W P K O P Z K OU O R GY , SOO A W PRBIE O Y H. I R E SA I Y O R B A RE R J K M T S W N R Z AA OC G N . I I
Q 0 0 0
Gwka prbki
Rys. 2.1. Prbka o przekroju okrgym z gwkami do uchwytw szczkowych [81 ]
PRBKI Z R Y H M TR W P W N B P B A E I WK N N Z O N Z W M G N M N C AEA O N Y Y O R N I I YO A E G D E I Y A AA I I O P WD C N R [81, 85]. N R Y TE P D J R W E Z LC N W M R I T LR N J WYMIA D O E N H OM I I OM O A N AE A E Y A Y OE A CE I I R W PE. O E R BK 2,3. WYKRES R Z A A - PUNKTY C A A T R SY Z E OC G N I I H R KE Y T C N W CZASIE P Y R Z A A D K N J SI R J SR CI SIY OA W D U E I PRBKI. W P A R B OC G N OO UE I I EE T A J R Z Y N A RK T C W K N J SI T P P Z Z WYKRELENIE K Z W L O E Z L O C W UKADZIE WP Z D Y E Y O UE O O RE RY ON W J AEN I II S R N C SIA F - W D U E I AL (RYS. 2.2). YH Y NE S OR D WAN I MC A CN C W O RB M A DWIE G U Y PIERWSZA, T WAN P S OC E H N Z Y H Y D N ON I I R P. O SO CI W T Z M O E BD C RAC M T R N P Z N SI, K Y H MIERNIKIEM JEST YRY AOC W E E K J AE A U A RYOO I I T RC NAPRENIE. DU A GUA T WAN I PA T CN O RA E W O A C O ZMIAN W M R W R G R P O S OC L SY Z E K EL N PRU I Y A I O KZAC NJ PRBKI. D ST A E NA P D T W P N T W C A A TR SY Z Y H W K E U R Z A A OA SOO NC PO O SA E U K I H R KE YT CN C Y R S OC G N R Z T S W Y H I I M R W PRBKI PRZED I P PRBIE R Z A A Z O N Z N R D K N J SI W Z A Z N WA A I O OC G N , G D E OM OO UE I I I YN CE A I S OC MC A CN C ( YRY AOC W C I PA T CN C ) B D NG M T R [81]: N I E H N Z Y H W T Z M O Y H L SY Z Y H A A E O AE A U I I I
63
a)
F . N
b)
F,
N
F F
M
AL
AL
Rys. 2.2. Wykresy rozcigania stali z wyran granic plastycznoci (a) i bez wyranej granicy pla stycznoci (b) [60] Wasnoci wytrzymaociowe: a) Grna granica plastycznoci R E H jest to warto naprenia w momencie, kiedy nastpuje pierwszy spadek siy (2.2)
*0
b) Dolna granica plastycznoci R L jest to najmniejsze naprenie podczas pynicia, z po miniciem ewentualnego efektu przejciowego
E
(2.3) Grn i doln granic plastycznoci mona wyznaczy tylko wtedy, gdy na wykresie roz cigania wystpi wyrana granica plastycznoci czyli wyrany wzrost wyduenia prbki przy ustalonej lub nieco zmniejszonej sile rozcigania. Wyrana granica plastycznoci wystpuje w czasie rozcigania prbek ze stali niskowglowych oraz niektrych stopw. Jedn z teorii tu maczcych to zjawisko jest hipoteza Cottrella. Jak wiadomo polizg w krysztaach metali nie moe by rozpatrywany jako sztywne wzajemne przemieszczenie si paszczyzn atomowych w sieci idealnej. Przebieg odksztacenia tumaczy mona ruchem dyslokacji, a zjawisko po wstawania wyranej granicy plastycznoci zwizane jest z oddziaywaniem atmosfer Cottrella atomw midzywzowych (C, N) z poruszajcymi si dyslokacjami. W chwili gdy dyslokacje zostaj zablokowane ustaje pynicie metalu a naprenie ronie. Wzrost naprenia powoduje odblokowanie dyslokacji oraz rwnoczesne wzbudzenie nowych dyslokacji (rda FrankaReada), co umoliwia dalsze pynicie metalu do momentu ponownego zablokowania dysloka cji. Do wystpienia wyranej granicy plastycznoci wystarcza bardzo maa koncentracja atomw domieszek (ok. 0,001%). Cakowite usunicie wgla i azotu likwiduje wyran grani-
64
c plastycznoci. Rwnie przesycanie stali lub wprowadzanie dodatkw wicych atomy C i N w trwae zwizki zapobiega wystpowaniu tego zjawiska. Odksztacenie na zimno materiau powoduje, e wyrana granica plastycznoci nie wystpuje w czasie prby rozcigania. Wyni ka to z tego, e podczas poprzedzajcego prb odksztacenia, dyslokacje zostaj uwolnione od blokujcych je atmosfer atomw obcych. Odoenie materiau na duszy czas spowoduje samodyfuzj atomw za dyslokacjami i ponowne pojawienie si wyranej granicy plastycznoci (starzenie po zgniocie). Naley pamita, e wystpowanie wyranej granicy plastycznoci nie jest korzystne, zwaszcza w blachach do gbokiego toczenia. Podczas pynicia metalu na powierzchni prbki pojawiaj si charakterystyczne prki (zwane pasmami LudersaCzernowa) nachylone w przyblieniu pod ktem 45 do kierunku rozcigania, c) Naprenie graniczne przy przyrocie nieproporcjonalnym R jest to naprenie okrelone przy przyrocie nieproporcjonalnym, rwnym umownemu procentowi dugoci po miarowej ekstensometru (L ) (rys. 2.3). Symbol wielkoci uzupenia si wskanikiem okrela jcym umowny procent przyrostu dugoci pomiarowej ekstensometru, na przykad R , 2
p e
P0
R p0,2
r 0,2
p
(2.4)
P0
Wielko R , 2 okrela si w przy padku braku cech wyranej granicy pla stycznoci. Moe ona suy jako kryterium porwnawcze do praktycznej oceny materiau. Dotychczas w nomenkla turze krajowej okrelano R o,2, czyli na prenie ktre wywouje trwae odksztacenie rwne 0,2%, terminem umowna granica plastycznoci Rn^"- Z wielu wzgldw uywanie w niniejszym opracowaniu tej wanie nazwy wydaje si by suszne. W praktyce umown granic pla przyrost nieproporcjonalny stycznoci (naprenie graniczne przy Rys. 2.3. Naprenie graniczne przy przyrocie przyrocie nieproporcjonalnym) wyznacza nieproporcjonalnym R [81] si z wykresu rozcigania sposobem gra ficznym, ktrego schemat przedstawia rysunek 2.3. Prb rozcigania, w celu wyznaczenia tej wielkoci, prowadzi si z wykorzysta niem ekstensometru - urzdzenia do pomiaru zmiany wymiarw liniowych, d) Wytrzymao na rozciganie R jest to naprenie odpowiadajce najwikszej sile F
p
(2.5)
Wytrzymao na rozciganie jest podstawow wielkoci opisujc wasnoci wytrzy maociowe materiaw.
65
e) Naprenie rozrywajce R jest to warto naprenia w momencie gdy prbka pka, odniesiona do najmniejszego pola przekroju prbki po rozerwaniu^
u
R =J
U
(2-6)
Jednostk wasnoci wytrzymaociowych, zgodn z ukadem SI oraz Polsk Norm jest stosowany powyej: N/mm . W praktyce inynierskiej, zarwno projektanci materiaw, jak i konstruktorzy - mechanicy, uywaj jednostki pochodnej, ktr jest MPa = N/mm .
2 2
Wasnoci plastyczne: a) Wyduenie procentowe po rozerwaniu A jest to trwae wyduenie dugoci pomiarowej po rozerwaniu (L - L ), wyraone w procentach pocztkowej dugoci pomiarowej L
u 0 0
L A =
u L
W przypadku prbek proporcjonalnych, dla ktrych pocztkowa dugo pomiarowa nie rwna si 5,65^/So~, gdzie S jest pocztkow powierzchni przekroju poprzecznego na dugo
0
ci roboczej, oznaczenie A naley uzupeni indeksem, ktry jest wspczynnikiem proporcjo nalnoci, np.: Aj 13 - wyduenie procentowe po rozerwaniu, przy pocztkowej dugoci pomiarowej odpowiadajcej 1 1,3^/SQ~ . W przypadku prbek nieproporcjonalnych oznaczenie A naley uzupeni indeksem, ktry jest pocztkow dugoci pomiarow, wyraon w milimetrach, np.: A - wyduenie procentowe przy pocztkowej dugoci pomiarowej rwnej 80 mm. b) Przewenie procentowe przekroju Z jest to najwiksza zmiana powierzchni przekroju poprzecznego, ktra nastpuje podczas prby (S - S ), wyraona w procentach pocztkowej powierzchni przekroju poprzecznego S
80 m m 0 u 0
Z=
S Q
~
s
S U
100
(2.8)
Pocztkowe fragmenty krzywych uzyskanych w wyniku prb rozcigania odzwierciedlaj rne zachowanie dla rnych materiaw. Dla wielu materiaw inynierskich, a zwaszcza metali, prostoliniowe odcinki wykresu rozcigania odpowiadaj odksztaceniom sprystym. Umoliwia to wyznaczenie w prbie rozcigania rwnie staych sprystoci tych materiaw, takich jak np. modu sprystoci wzdunej E (modu Young'a). 2.4. Umowny i rzeczywisty wykres rozcigania Rysunek 2.1 przedstawia zarejestrowan w czasie prby rozcigania zmian siy rozci gajcej oraz wyduenie prbki. Krzywa rozcigania jest wic wykrelana w ukadzie wsp rzdnych (AL, F). Jak wida z tego wykresu, po przekroczeniu granicy plastycznoci sia rozcigajca wzrasta nadal mimo zmniejszania si przekroju prbki, czego powodem jest szybki wzrost umocnienia metalu. Po przekroczeniu wartoci siy odpowiadajcej wytrzymao ci na rozciganie dalszy wzrost umocnienia nie kompensuje ju spadku siy zwizanego z
66
malejcym przekrojem prbki. Poniewa miernikiem wasnoci wytrzymaociowych materia u nie jest sia, lecz naprenie, wykres rozcigania przedstawiany jest czsto w ukadzie osi (e, a), gdzie a oznacza naprenie, a 8 - wyduenie wzgldne (procentowe) (rys. 2.4). Taki wy kres rozcigania nazywany jest umownym (krzywa 1 na rysunku), a naprenie liczone jest wg zalenoci F (2.-9) a =gdzie S jest pocztkow powierzchni przekroju poprzecznego prbki. Przedstawiane na takim wykresie wartoci napre nie uwzgldniaj faktu, e w zakre sie odksztace plastycznych nastpuje zmniejszenie pola przekroju poprzecznego prbki i tworzenie si szyjki. Naprenie rzeczywiste o w rozciganej prbce okrela si z zalenoci
0 rz
<*rz=f
(2-10)
gdzie S jest chwilow powierzchni przekroju poprzecznego prbki. Wartoci tych napre rzeczywistych s wiksze przy tym samym wydueniu prbki, ni te obliczane dla pierwotne go pola przekroju. Jak wida z rysunku 2.4 naprenia w czasie rozcigania prbki rosn stale w mia r wzrostu odksztacenia (krzywa 2). War to naprenia rzeczywistego powyej granicy plastycznoci, a poniej wytrzyma oci na rozciganie, z uwzgldnieniem prdkoci odksztacenia i umocnienia, na zywana jest napreniem uplastyczniajcym C7 . Zwizek pomidzy napreniem upla styczniajcym a odksztaceniem, czyli krzywa umocnienia danego metalu pozwala wyznacza wartoci odksztace odpowiada jce okrelonemu stanowi naprenia lub odwrotnie. Do wykonania krzywych umoc nienia metali odksztacanych na zimno wy korzystuje si prb rozcigania. Wykresy rozcigania sporzdzane s w ten sposb, e na osi rzdnych nanosi si rzeczywist war to napre wzdunych, ktra dla zakresu plastycznego odpowiada napreniu U P L A styczniajcemu, natomiast na osi O D C I T Y C H Rys. 2.4. Wykresy rozcigania stali niskowglonanoszona jest warto odksztacenia P L A wej: umowny (krzywa 1) i rzeczywisty (krzywa 2) stycznego wyraonego w mierze logaryt [70] micznej ln(L/L ). Istnieje wiele metod analitycznego przedstawiania krzywych umocnienia materiau [ " 0 ] . Jedn z nich jest zastosowanie wyraenia potgowego - wzoru Ludwika
P 0
67 (2.11)
a = k sm a
W powyszym rwnaniu k i m s to stae cha rakteryzujce dany materia, ktre wyznacza si w punkcie najlepszej zgodnoci tego wzoru z krzyw umocnienia. Jeeli s przedstawia cakowite od ksztacenie, to krzywa powinna przej przez punkt odpowiadajcy napreniu uplastyczniajcemu i przynalene mu odksztacenie. W tym przypadku rwnanie 2.11 powinno by stosowane jedynie w obszarze umocnienia (rys. 2.5). Wyraenie pot gowe stosuje si najczciej jedynie do przedsta wienia plastycznej czci odksztacenia, zwaszcza 8 gdy materia nie wykazuje wyranej granicy plaRys. 2.5. Krzywa zalenoci midzy stycznoci. We wzorze 2.11 stae k i m maj konodksztaceniem i napreniem kretny sens fizyczny: k - oznacza warto okrelona wzorem potgowym naprenia uplastyczniajcego ekstrapolowan przy odksztaceniu logarytmicznym rwnym 1; m - jest natomiast wykadnikiem umocnienia i jest to maksymalna wielko odksztacenia rzeczywiste go, do ktrego w czasie prby rozcigania prbka odksztaca si rwnomiernie na caej dugo ci bazy pomiarowej, czyli jest to odksztacenie przy ktrym pojawia si szyjka. Wartoci tych staych dla wielu stali i metali nieelaznych zostay obliczone [70]. 2.5. Energia odksztacenia Energia czyli praca odksztacenia jest iloczynem siy i przemieszczenia. Energi od ksztacenia materiau w prbie rozcigania od pocztku obcienia do zerwania prbki mona wyznaczy korzystajc z wykresu rozcigania (AL, F)
L
(2.12)
0 0
Objto materiau na dugoci pomiarowej jest rwna S L . Dzielc obie strony rwna nia przez t objto oraz uywajc definicji naprenia inynierskiego (F/Sn) i odksztacenia inynierskiego (AL/L ) otrzymujemy:
0
(2.13) Std u jest prac wykonan na jednostce objtoci materiau do osignicia odksztacenia s i jest rwna polu powierzchni pod krzyw naprenie - odksztacenie (rys. 2.6). Jeeli krzy wa naprenie odksztacenie jest stosunkowo paska powyej granicy plastycznoci, zwykle wystarczajce jest przyblienie obszaru wykresu prostoktem. Wysoko prostokta jest rwna redniej wartoci napre odpowiadajcych granicy plastycznoci i wytrzymaoci na rozci ganie, a szeroko odpowiada odksztaceniu inynierskiemu po pkniciu prbki [14]
68
redniej wartoci napre odpowiadajcych granicy plastycznoci i wytrzymaoci na rozci ganie, a szeroko odpowiada odksztaceniu inynierskiemu po pkniciu prbki [14] u=
8
(2.14)
Rys. 2.6.
Energia odksztacenia prbki [14]
Tak obliczon energi odksztacenia (wz. 2.14) przedstawia linia przerywana na rysun ku. Wykonana praca jest rwna energii zaab sorbowanej przez materia. W granicach obszaru odksztace sprystych, wikszo tej energii stanowi energi potencjaln, co ozna cza, e zostaje ona uwolniona przy odcianiu. Po przekroczeniu granicy plastycznoci, gdy maj miejsce odksztacenia plastyczne, cz energii jest zmagazynowana w mikrostrukturze materiau jednak wikszo jest rozproszona jako ciepo.
2.6.
Wykresy rozcigania rnych materiaw
Zakres wasnoci mechanicznych wytwarzanych metali jest bardzo szeroki. Wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne zale przede wszystkim od skadu chemicznego oraz proce sw technologicznych, ktrym materia zosta poddany. Zadaniem inynierw materiaowych jest opracowanie takich stopw i technik ich przetwarzania, aby przy jak najmniejszych kosz tach produkcji uzyska wyrb o optymalnych dla odbiorcy wasnociach. Poniewa prba rozcigania suy do badania wasnoci mechanicznych, to wyniki w postaci wykresw z niej uzyskiwane, bd rne dla rnych materiaw. 2.6.1. Wpyw zawartoci wgla i innych skadnikw stopowych Czyste elazo ma bardzo nisk granic plastycznoci poniej 50 MPa [6]. Warto ta zwiksza si gwatownie gdy do osnowy elaza dodajemy pierwiastki stopowe. Mog tg by pierwiastki midzywzowe, takie jak azot i wgiel, lub pierwiastki substytucyjne takie jak mangan i krzem. Umocnienie wywoywane jest przez zakcenia atomem rozpuszczonym sieci krystalicznej rozpuszczalnika, a oglnym efektem jest zwikszenie si naprenia tarcia prze ciwstawiajcego si ruchom dyslokacji. Atomy te hamuj ruch dyslokacji przez osnow elaza, a w ten sposb zwikszaj naprenie pynicia. Rysunek 2.7 przedstawia wykresy rozcigania stali wglowych o rnej zawartoci w gla. Wzrost zawartoci wgla powoduje polepszenie wasnoci wytrzymaociowych materiau natomiast malej wasnoci plastyczne. Im wiksza jest zawarto wgla w stali tym mniej wyranie zaznacza si na wykresie granica plastycznoci. Dla stali wysoko wglowych wyrana granica plastycznoci nie pojawia si w ogle w czasie prby rozcigania.
69
%C(1)<%C(2)<%C(3)
Pierwiastkami stopowymi, ktre dodaje si do stali w celu zwikszenia wytrzymaoci s gwnie Mn, Mo, Ti, Nb i V. Odpowiednio zaprojektowane i przeprowadzone procesy technologicz ne stali zawierajcych pierwiastki sto powe, pozwalaj uzyska materia o bardzo wysokich wasnociach wy trzymaociowych (granica plastyczno ci powyej 700 MPa) i dobrych wasnociach plastycznych.
2.6.2. Wpyw niczne rnych na procesw wasnoci techno mecha
logicznych
Jak ju zaznaczono, nie wystar czy tylko dobr odpowiedniego skadu Rys .2.7. Wykresy rozcigania stali wglowych o chemicznego stali, by uzyska wyma rnej zawartoci wgla [60] gane wasnoci mechaniczne. Wszyst kie parametry procesu wytwarzania 1 - w stanie wyarzonym wywieraj wpyw na kocowy efekt, 2 - po hartowaniu i odpuszczaniu 3 - w stanie zahartowanym ktry moe by sprawdzany w prbie rozcigania. Ten sam materia poddany rnym zabiegom technologicznym ma zupenie inne kocowe wasnoci me chaniczne. Na rysunku 2.8 przedsta wiony jest przykad wpywu rnej obrbki cieplnej zastosowanej dla tego samego materiau [60]. Jak wida z wykresw rozciga nia hartowanie podnosi wasnoci wy trzymaociowe, jednak zdecydowanie obnia wasnoci plastyczne stali. Od wrotnie jest w przypadku wyarzania, ktrego efektem s dobre wasnoci plastyczne ale niskie wytrzymaocio we. Denie do uzyskania jak naj Rys. 2.8. Wykresy rozcigania stali po rnej obrbce wyszych wasnoci wytrzymaocio cieplnej [60] wych bez jednoczesnego spadku wasnoci plastycznych materiau wpyno na gwatowny rozwj nowych gatunkw stali i technologii ich wytwarzania. Kompromis pomidzy wysokimi wasnociami wytrzymaocio-
70
wymi i plastycznymi zosta uzyskany poprzez rozdrobnienie struktury. Takie drobnoziarniste stale mikrostopowe, wytwarzane w kontrolowanych procesach termomechanicznych, gwaran tuj wysokie wasnoci mechaniczne wyrobw.
3. Statyczna prba ciskania
71
3. STATYCZNA PROBA CISKANIA 3.1. Zasady jednoosiowej prby ciskania metali Statyczna prba ciskania polega na wywieraniu nacisku (si osiowych) na specjalnie do tego celu przy gotowan prbk, a do jej zniszczenia (rys. 3.1) Prb przeprowadza si przy uyciu pras hydraulicznych lub zrywarek uniwersalnych (rys. 15.2), zgodnie z norm PN-57/H-04320 [72]. Prdko ciskania naley tak dobra, aby przyrost naprenia nie przekracza 10 MPa na sekund. Norma rozrnia dwa rodzaje prby statycznej ciskania metali: prb zwyk i prb ci s. Celem prby zwykej jest wyznaczenie: R - wy trzymaoci na ciskanie (w przypadku, gdy prbka z metalu podczas prby ulega zniszczeniu), R i - wy ranej granicy plastycznoci, skrcenia wzgldnego A . Celem prby cisej jest wyznaczenie: E - wsp czynnika sprystoci podunej przy ciskaniu, Ro,oi - umownej granicy sprystoci oraz R ,2 - umownej granicy plastycznoci. Prb ciskania takich materia w, jak eliwo szare, materiay kamienne i beton opi suj inne normy [101].
c p c c c c
C0
jdo lo
Rys. 3.1.
Schemat obcienia prbki ciskanej [101]: 1 - prbka, 2 - dolna pyta naciskowa, 3 - grna pyta naciskowa, 4 - przegub kulisty
3.2. Rodzaje prbek do bada Do przeprowadzenia prby wytrzymaoci na ciskanie stosuje si prbki o przekroju okrgym, a rzadziej o przekroju kwadratowym. PN zaleca stosowanie prbek o rednicy 10, 20, lub 30 mm. Wysoko h prbki zaley od rodzaju prby, sposobu pomiaru odksztace i wynosi h = xd (3.1)
0
gdzie: x = 1,5 x=3 x = 10 -
dla prbek krtkich przeznaczonych do prby zwykej, dla prbek dugich przeznaczonych do prby cisej, w wypadku nieoznaczania wspczynnika sprystoci, dla prbek dugich, w wypadku oznaczania wspczynnika sprystoci podunej przy ciskaniu E .
c
72
Powierzchnia prbek, a szczeglnie ich podstawy, powinny by dokadnie obrobione, rwnolege do siebie oraz prostopade do osi prbki. Zaleca si szlifowanie powierzchni czo owych prbki. 3.3. Wykres ciskania - punkty charakterystyczne Prba ciskania materiaw elastoplastycznych jest jak gdyby odwrceniem (w granicach R ) prby rozcigania (rys. 3.2). Prostoliniowa cz wykresu ciskania jest niemal rwna co do wielkoci teje czci przy rozciganiu. Dla mikkiej stali punkt kocowy tego odcinka krzywej (R , AL ) okre la granic proporcjo nalnoci przy ciskaniu. Nastpnie wykres za krzywia si podobnie jak przy rozciganiu, to znaczy wklsoci ku osi odksztace (AL), po czym w punkcie odpo wiadajcym granicy plastycznoci przy ci skaniu wytwarza si take stan niestateczny. Stan ten ustala si na przestrzeni znacznie krtszej anieli przy rozciganiu, nie dajc moliwoci do odrnienia grnej i dolnej granicy plastycz noci, a ich przypadkowe pojawienie przypisuje si raczej sprystemu oddziaywaniu maszy ny. Na tym koczy si zwykle dowiadczenie, gdy w praktyce jest prawie niemoliwe doprowadzenie do zniszczenia materiau elastoplastycznego przez proste ciskanie. W prbce ciskanej wystpuje niejednorodne pole odksztace, a zatem rwnie niejed norodne pole napre. Jest to spowodowane dziaaniem si tarcia pomidzy podstawami prb ki a pytami naciskowymi. Siy te powoduj powstanie napre stycznych, ktre przeciwdziaaj swobodnym przemieszczeniom w kierunku poprzecznym prbki. W celu zmniejszenia dziaania si tarcia midzy prbk a pytami naciskowymi, pokrywa si je war stw parafiny. Efektem dziaania si tarcia (ograniczenia swobody odksztacenia) jest przyjmo wanie przez prbk ksztatu barykowatego. Przy dalszym zwikszaniu obcienia prbka spaszcza si cakowicie, a do zupenego wyczerpania zakresu siowego maszyny. Na obwo dzie prbki mog pojawi si drobne promieniste pknicia, ale nie powstaj one na skutek napre ciskajcych, lecz w wyniku napre rozcigajcych dziaajcych na obwodzie prbki (przyjmowanie beczkowatego ksztatu).
e H H
73
Dla materiaw o dobrych wasnociach plastycznych nie mona zatem wyznaczy wy trzymaoci na ciskanie R (rys. 3.3a). Prbki z materiaw mniej plastycznych lub z materia w sprystokruchych ulegaj charakterystycznemu pkniciu ukonemu (rys. 3.3b i c) i dla nich mona okreli wytrzymao na ciskanie R . Charakter wykresw ciskania rnych metali z zaznaczonymi punktami charakterystycznymi przedstawiono na rysunku 3.4.
c c
a)
b)
c)
Rys. 3.3.
Schemat przeomu prbek ciskanych do wystpienia zomu [101]: a - materia plastyczny; b - materia mniej plastyczny; c - materia sprysto-plastyczny
a)
A
b)
i Prbka hartowana
Rys. 3.4.
Wykresy ciskania [39]: a) rnych metali; b) stali: nisko wglowej, i zahartowanej powierzchniowo
wysokowglowej
Na krzywej ciskania (rys. 3.2) wyrniamy nastpujce punkty charakterystyczne: Naprenia - okrelenie wasnoci wytrzymaociowych: a) Umowna granica sprystoci R ,oi - jest to naprenie, ktrego osignicie powoduje trwae skrcenie prbki o 0,01% pocztkowej dugoci pomiarowej
c0
Umowna granic sprystoci R ,oi wyznacza si na podstawie siy obciajcej F ,oi, okrelonej metod kolejnego obciania i odciania prbki w obecnoci ekstensometru lub za pomoc metody wykrelnej. b) Umowna granica plastycznoci R , 2 - jest to naprenie, ktrego osignicie powoduje trwae skrcenie prbki o 0,2 % pocztkowej dugoci pomiarowej
c0 c0
C0
R c 0 , 2 = ^
(3.3)
F ,2,
C0
Si obciajc
okrela si z wykresu F = f(AL), sporzdzonego na podstawie
pomiaru skrce lub metod kolejnego obciania i odciania prbki w obecnoci ekstenso metru. Umown granic plastycznoci wyznacza si dla materiaw elastoplastycznych nie wykazujcych wyranej granicy plastycznoci. c) Wyrana granica plastycznoci R - jest to naprenie, przy ktrym nastpuje wyrane skrcenie prbki bez wzrostu obcienia
pc
c = ^
< - )
3 4
ko obciajca F jest rwna co do wartoci sile, przy ktrej nastpuje wyrane zatrzy manie lub cofnicie wskazwki siomierza i zakrzywienie wykresu ciskania. Wyran granic plastycznoci R wyznacza si dla materiaw elastoplastycznych. d) Wytrzymao na ciskanie R - jest to naprenie odpowiadajce sile niszczcej prbk
SIA
pc pc c
R = S
c 0 c
(3-5)
Sia obciajca F jest rwna co do wartoci sile, przy ktrej nastpuje wyrane cofni cie wskazwki siomierza (spadek obcienia) i pkanie prbki. e) Wspczynnik sprystoci podunej przy ciskaniu E - jest to stosunek naprenia do wywoanego tym napreniem skrcenia w zakresie odksztace sprystych E = cre (3.6)
c c
tj.:E =^fi_ S AL
c c n
3.7)
Odksztacenia - okreenie wasnoci plastycznych: a) Skrcenie bezwzgldne AL - jest to rnica midzy pierwotn dugoci pomiarow prbki L , a dugoci pomiarow zmierzon po jej odksztaceniu L) AL = L - L i (3.8) b) Skrcenie wzgldne A - jest to stosunek skrcenia bezwzgldnego AL do pierwotnej du goci pomiarowej prbki L
0 0 c 0
75
3.4. Przeom prbek Jednoosiowy stan naprenia, jaki chciaoby si uzyska podczas prostej prby ciskania, w praktyce jest do daleki od rzeczywistoci. Zasadnicz przeszkod w jego realizacji jest tarcie podstaw prbki o pyty naciskowe. Na skutek tego w obszarach przylegych pojawia si zoony stan trjosiowego ciskania, ktry uniemoliwia rwno mierne odksztacenie si prbki. Konse kwencj nierwnomiernoci odksztace nia si prbki jest jej beczkowaty ksztat Rys. 3.5. Typy przeomw metali w ujciu schema (rys. 3.5a i b). W odrnieniu od prby tycznym [60]: a) polizgowy z uwidocz rozcigania, prawie wszystkie metale i nieniem obydwu stokw; b) polizgowy ich stopy w czasie prby ciskania ulega rozdzielczy; c) kruchy j odksztaceniom plastycznym. Std prawie wszystkie przeomy prbek ciskanych to przeomy polizgowe (rys. 3.5a i b) lub roz dzielcze, a tylko bardzo rzadko kruche (rys. 3.5c). Zomy kruche wykazuj takie metale, jak zahartowana stal, wgliki spiekane i niektre twarde stopy oraz materiay ceramiczne, na przy kad beton, marmur, bazalt itp. Rodzaje zomw oraz charakterystyk ich przeomw omwio no w podrozdziale 1.9. 3.5. Prba udarnoci metali Poniewa znaczne zwikszenie szybkoci odksztacenia w wyniku dynamicznych obci e istotnie wpywa na wasnoci metali, wic stosowane s prby udarnociowe. Badania tego typu prowadzone s gwnie dla oceny zachowania si materiau w warunkach sprzyjajcych kruchemu pkaniu, wywoanych obecnoci karbu, obnion temperatur, obrbk ciepln, starzeniem itp. Najczciej przeprowadzane s: prba udarowego zginania i udarowa prba rozcigania, a bardzo rzadko prby udarowego ciskania czy skrcaniaJPowszechnie stosowa na prba udarnoci (udarowego zginania), polega na zamaniu jednym uderzeniem wahado wego mota prbki z karbem, podpartej swobodnie na obu kocach (rys. 3.6). Prb przepro wadza si w warunkach okrelonych w normach: PN-EN 10045-1 [82],' PN-79/H-04371 [77],7~ PN-74/H-04372 [75] oraz PN-EN 10045-2 [83]. Na rysunku 3.7 podano przykady ksztatw i wymiarw prbek stosowanych do prb udarnoci, a w tabeli 3.1 wymiary i dopuszczalne odchyki prbek do bada udarnoci. Udarno KC w J/cm wyraa si stosunkiem pracy uderzenia K zuytej na zamanie prbki do pola powierzchni jej przekroju poprzecznego w miejscu zamania S
2 0
76
(3.10)
s
0
a)
c)
la 3,2.
m.
b)
Ra 3.2/ V
//////Art
'c i
(ej
4
.
Rys. 3.6.
Prbki: Charpy'ego U (a) i Charpy'ego V (b) oraz schemat ich uoenia (c) podczas bada udarnoci [82]. Oznaczenia: 1 - dugo prbki, 2 - wysoko prbki, 3 - szeroko prbki, 4 - wysoko prbki poniej karbu, 5 - kt karbu, 6 - promie zaokrglenia dna karbu, 7 - od lego midzy przyporami, 8 - promie przypr, 9 - kt pochylenia przypory, 10 - kt ostrza noa wahada, 11 - promie zaokrglenia ostrza noa wahada, 12 - maksymalna szeroko noa wahada. Objanienia numeracji podane w tabeli 3.1
Rys.3.7.
Mot [13]:
wahadowy Charpy'ego - prbka, 2 - mot
Schemat mota typu Charpy'ego do prb udarowych przedstawiono na rysunku 3.7. Naley zaznaczy, e udarno zaley nie tylko od wielkoci pola przekroju S , ale rwnie i od ksztatu przekroju prbki. Wyniki uzyskiwa ne przy udarowym zginaniu prbek z karbem s porwnywalne jedynie z wynikami otrzymywa nymi przy badaniu (w tych samych warunkach) prbek o tych samych wymiarach i ksztatach karbu. Pomidzy wartoci pracy K, przy udaro wym zginaniu, a rodzajem powstaego przeomu istnieje pewna zaleno. Dlatego obserwacja przeomw prbek pozwala na potwierdzenie otrzymanych wynikw wasnoci mechanicz nych. Mona rozrni trzy charakterystyczne rodzaje zomw prbek, poddanych udarowemu zginaniu, ktre wykazuj, i nastpi:
0
77
przeom kruchy - prbka pka nie wykazujc widocznego odksztacenia trwaego (rys. 3.8a); przeom rozdzielczy - prbka zostaa zgita, pknicie nastpio po przekroczeniu granicy plastycznoci przy znacznym odksztaceniu trwaym (rys. 3.8b); przeom z rozwarstwieniem - wskazujcy na duy stopie nierwnomiernoci materiau spowodowany przerbk plastyczn lub wskazujcy na obecno jednego lub wicej pasm zanieczyszcze (rys. 3.8c). *
i dopuszczalne odchyki prbki do bada udarnoci Prbka do bada z karbem U Oznaczenie Wymiar nominalny Odchyki dla obrbki mechanicznej Oznaczenie wg I S O
u
Tabela 3.1. Wymiary
[82]
Prbka do bada z karbem V Wymiar nominalny Odchyki dla obrbki mechanicznej Oznaczenie wg I S O
0
Dugo Wysoko Szeroko prbka standardowa prbka o przekroju pomniejszonym
55 mm 10 mm 10 mm
0,60 mm 0,11 mm 0,11

mm
js 15 js 13 Js
13
55 mm 10 mm 10 mm 7,5
mm
0,60 mm 0,06 mm 0,11 0,11

mm mm
js 15 j 12
s
js 13 js 13 js 12
-
prbka o przekroju pomniejszonym Kt karbu Wysoko poniej karbu Promie zaokrglenia dna karbu prbki Odlego paszczyzny symetrii karbu od ko ca prbki
2)
5 mm 45 8 mm 0,25 27,5
mm
0,06 mm 2 0,06 mm 0,025 mm 0,42 mm 2 2
5 mm 1 mm 27,5
mm
0,09 mm 0,07 mm 0,42 mm 2 2
13 12
js 12
-
Js
js 15
mm
js 15
-
Kt midzy paszczy zn symetrii karbu a wzdun osi prbki Kt midzy przylegy mi wzdunymi pasz czyznami prbki
,}
90 90
90 90
Zgodnie z ISO 286-1 W przypadku maszyn z automatycznym umieszczeniem prbki zaleca si odchyki
2 )
0,165 mm
zamiast
0,42 mm.
78
Rys. 3.8.
Typowe przeomy prbek poddanych zginaniu udarowemu [101]: a - kruchy; b - rozdzielczy; c - z rozwarstwieniem
4. Prba plastycznego skrcania
79
4. PRBA PLASTYCZNEGO SKRCANIA Projektowanie i prowadzenie w sposb optymalny procesw przerbki plastycznej metali wymaga znajomoci zarwno parametrw siowych, a wic i napre niezbdnych do ich realizacji, jak i plastycznoci odksztacanego metalu. Dla zapewnienia skutecznej i ekonomicz nej przerbki plastycznej na gorco konieczna jest wic znajomo dwch istotnych parame trw procesu oraz wpywu warunkw termomechanicznych jego przebiegu na ich warto. Parametry, o ktrych mowa to naprenie uplastyczniajce i odksztacalno, wsplnie definiu jce tzw. zdolno do odksztacenia metali na gorco lub inaczej, ich podatno do plastyczne go odksztacenia. Moliwo oceny tych wielkoci w warunkach laboratoryjnych daje oczywiste korzyci w porwnaniu z wykonywaniem prb przemysowych. W nowoczesnych urzdzeniach do przerbki plastycznej odksztaca si metale i stopy z coraz wikszymi stop niami odksztacenia, wprowadza si nowe materiay wysokostopowe, ktre mog by od ksztacane jedynie w okrelonych warunkach. Penych informacji na temat wpywu cech samego materiau, jego stanu przed procesem oraz oddziaywania parametrw termomechanicznych (temperatury, stopnia odksztacenia i prdkoci odksztacenia) na warto naprenia uplastyczniajcego i odksztacenia granicznego daj badania plastometryczne. Mog by one realizowane w rnego rodzaju plastometrach ciskajcych (np. plastometr krzywkowy, prasy o zmiennej prdkoci ruchu trawersy) oraz przy pomocy plastometru skrtnego. Istnieje przekonanie, e prba skrcania jest najdogod niejszym sposobem wyznaczania krzywych pynicia w wysokich temperaturach. Pozwala ona na wyznaczenie naprenia uplastyczniajcego w sposb poredni, korzystajc z hipotezy wy tenia materiau. Zaletami tej prby jest brak tarcia i niezmieniajcy si w czasie stan napr enia, z du dokadnoci odpowiadajcy czystemu cinaniu. Umoliwia ona rwnie osiganie duych (istotnie wikszych ni w prbie rozcigania) odksztace. Odksztacenia mona realizowa w szerokim zakresie temperatur i w szerokim zakresie prdkoci odksztace nia. W plastometrze skrtnym uzyskuje si prdkoci odksztacenia od 0,01 do 50 s" (w zale noci od prdkoci obrotowej i stosunku d/l wymiarw prbki). Prowadzenie skrcania do zomu prbek daje moliwo wyznaczania odksztacenia granicznego w warunkach okrelo nych prb. Pozwala to na ocen zmian plastycznoci odksztacanego metalu pod wpywem zmian parametrw procesu odksztacania. Wyniki bada plastometrycznych pozwalaj na opracowanie tzw. charakterystyk materia owych [23]. Mog one stanowi element baz danych dla programw komputerowych do pro jektowania i symulacji procesw technologicznych. Dokonanie poprawnej analizy ksztatowania metalu w procesie przerbki plastycznej przy wykorzystaniu programu kompute rowego symulujcego taki proces, wymaga dostosowania do jego potrzeb sposobw ustalania charakterystyk materiaowych. Wspczenie istniej ju moliwoci takiego opracowania tych charakterystyk, aby pozwalay one na dokonywanie analizy zjawisk z uwzgldnieniem warun kw ksztatowania w procesie oraz zmian wasnoci materiaw poddanych przerbce pla1
80
stycznej. Stao si to moliwe dziki doskonaleniu technik i urzdze badawczych oraz mody fikacji sposobu opracowania danych z eksperymentu. Nowoczesny system sterowania, zbiera nia i przetwarzania danych eksperymentalnych, ktrego gwnym elementem jest urzdzenie badawcze, np. plastometr skrtny, jest systemem wielomoduowym, wykorzystujcym opro gramowanie do obrbki matematycznej i magazynowania danych oraz ich przetwarzania. 4.1. Warunki realizacji plastometrycznej prby skrcania Prba ta charakteryzuje si brakiem wpywu tarcia. Gwn zalet tej metody jest to, e pozwala zbada charakterystyki metalu przy duych odksztaceniach i dla znacznie wikszych prdkoci odksztacenia w porwnaniu z innymi metodami. Osignicie duych odksztace jest moliwe, gdy nie wystpuje przy skrcaniu zjawisko lokalizacji odksztacenia i tworzenia si szyjki, jak to ma miejsce w prbie rozcigania. W szczeglnoci, poprzez skrcanie prbek wykonanych z danego gatunku stali lub stopu mona prowadzi nastpujce badania: okrelania wartoci naprenia uplastyczniajcego w danej temperaturze i dla ustalonej wielkoci odksztacenia i prdkoci odksztacenia uwarunkowanych technologi procesu przerbki plastycznej; zwykle uzyskuje si wyniki w postaci krzywej pynicia, tj. zale noci naprenia uplastyczniajcego od wielkoci odksztacenia, dla ustalonych pozosta ych parametrw termomechanicznych; badania takie pozwalaj take na ocen optymalnego zakresu temperatur przerbki plastycznej i wpywu poszczeglnych parame trw termomechanicznych na warto naprenia uplastyczniajcego; oceny odksztacalnoci granicznej badanych metali (plastycznoci) i wpywu parametrw termomechanicznych na warto odksztacenia granicznego w stanie naprenia charakte ryzujcym prb skrcania; badania - w poczeniu z analizami metalograficznymi, zmian strukturalnych w stali, wywoanych procesem odksztacenia; symulowania procesw przerbki plastycznej dla uzyskania danych dla optymalnego ich projektowania i prowadzenia; sekwencyjne odksztacanie przy zaoonych parametrach i okrelonych czasach przerw pomidzy kolejnymi odksztaceniami. Odksztacanie prbki w plastometrze skrtnym nastpuje poprzez jej skrcanie z zaoo n prdkoci po jej nagrzaniu do zadanej temperatury. Jej odksztacanie, w zalenoci od celu bada, mona realizowa na trzy sposoby: skrcanie prbki a do jej pknicia; skrcanie prbki do zadanej wartoci odksztacenia i wytrzymanie w temperaturze skrca nia przez zaoony okres czasu; programowane skrcanie prbki z zaoon sta prdkoci, wedug dowolnego programu skadajcego si z nastpujcych po sobie cykli odksztace i przerw. Nowoczesne plastometry skrtne pozwalaj na programowane zmiany temperatury pod czas sekwencyjnego odksztacania. Umoliwiaj take po odksztaceniu lub pkniciu prbki na studzenie jej wod lub wytrzymanie prbki w temperaturze badania przez zaoony okres czasu i ostudzenie wod. Prb skrcania wykonuje si w urzdzeniu specjalnej konstrukcji,
81
zwanym plastometrem skrtnym (rys. 14.1). Urzdzenie to wyposaone jest w rozwizania konstrukcyjne pozwalajce na zmian temperatury badania i prdkoci obrotowej. Lepiej wy posaone plastometry daj moliwo zaprogramowania wielu odksztace sukcesywnych o jednakowej lub rnej wartoci, oddzielonych przerwami, podczas ktrych temperatura jest utrzymywana lub zmieniana wg zaoonego programu. Podczas skrcania ze sta, zadan prdkoci obrotow n i w zadanej temperaturze od ksztacenia T, rejestrowane w sposb cigy nastpujce parametry: moment skrcajcy M i sia poosiowa F , na podstawie ktrych, po przeliczeniach z uwzgldnieniem wspczynnikw skalowania i wzmocnie mostkw tensometrycznych, oblicza si warto naprenia uplastyczniajcego, w funkcji liczby skrce prbki i czasu, przy zadanych wartociach odksztacenia zastpczego, prdkoci obrotowej i temperatury; ilo dokonanych skrce N i czas przebiegu prby t, na podstawie ktrych obliczana jest warto odksztacenia w kadej chwili procesu skrcania i ucilana zadana prdko od ksztacenia, co pozwala take na poredni ocen plastycznoci metalu, a do zniszczenia prbki, przy czym taka charakterystyka nosi nazw odksztacalnoci granicznej metalu. W rnego typu plastometrach skrtnych w sposb zrnicowany rozwizano sposb na grzewania prbek i kontroli ich temperatury. Najdoskonalszym sposobem jest zastosowanie nagrzewania prdami wysokiej czstotliwoci za pomoc odpowiednio dobranego induktora i pomiar temperatury powierzchni prbki pirometrem optycznym. Szeroko stosowane s take klasyczne rurowe piece oporowe sterowane termopar umieszczon w przestrzeni roboczej pieca.
s s p s
4.2. Rodzaje prbek do bada plastometrycznych Do bada uywane s standardowe, cylindryczne prbki o rednicy czci pomiarowej 2R = 6 mm i dugoci bazy pomiarowej L = 50 mm (rys. 4.1). Dugo bazy pomiarowej moe by take dobierana indywidualnie, zalenie od celu bada i rodzaju planowanych dowiad cze. W celu umieszczenia prbki w piecu grzewczym, przedua si j przy pomo cy specjalnych przedua czy i mocuje w uchwytach samocentrujcych plastometru. Po nagrzaniu prbki i uruchomieniu plastometru, prbka odksztacana jest poprzez skrcanie z jedno czesn rejestracj parame trw procesu.
15
50
66
Rys. 4.1.
Prbka standardowa do bada plastometrycznych [26]
82
4.3. Stan naprenia i odksztacenia w prbie skrcania Metoda bada plastometrycznych poprzez skrcanie w wysokich temperaturach jest roz powszechniona pomimo tego, e wywouje dyskusje wice si z zagadnieniami niejednorod noci odksztacenia, znaczenia siy poosiowej i stanu naprenia. W prbie skrcania stosuje si najczciej prbki cylindryczne pene. Prbka jest odksztacana w taki sposb, e jeden z jej kocw pozostaje nieruchomy, natomiast do drugiego przykadany jest moment obro towy (rys. 4.2). W prbce cylindrycznej skrcanej na gorco lub na zimno wystpuje zoony stan naprenia. Gdyby prbka bya cienko cienn tulej, wwczas stan naprenia odpowiadaby czystemu cinaniu. W rze czywistoci stan naprenia mona rozoy na dwa stany podstawowe: czyste cinanie i jednoosiowe rozciganie lub ciskanie. b) Taki stan naprenia uwidacznia si 350 poprzez pojawienie si siy poosiowej w czasie skrcania prbek z zamocowanymi kocami. W prbie skrcania naprenia 300 ciskajce lub rozcigajce wystpuj w K45 /\20. zalenoci od temperatury badania, w pew 250 nych temperaturach rejestrowana sia zmie nia znak w trakcie skrcania. J| 200 Dla prbek ze swobodnymi kocami \ST2 T=2 nastpuje ich wyduanie przy niskich tem peraturach, a skracanie przy wysokich. 10 5 Zmiany wymiarw powoduj pewne trud noci w interpretacji wynikw. Jeeli oby 10 0 A L dwa koce prbki s zamocowane, skonno do wyduania lub skracania si 50 prbek powoduje naoenie si na materia PB napre o trudnej do okrelenia wartoci. Wystpowanie siy poosiowej w prbie 250 5 0 750 1 0 0 00 skrcania tumaczone jest rozwojem anizo K T SRCN AO N K E A S P E I T I tropii w czasie plastycznego odksztacenia, 1 2 3 wzgldnie innymi zjawiskami zachodz L Z A SRC NS , OR CB K E I B. cymi podczas plastycznego odksztacania na Rys. 4.2. Schemat procesu skrcania (a) i wykres gorco. Brak jest jednak jednoznacznej momentu skrcajcego w funkcji kta skrcenia (b) dla rnych metali, skr interpretacji tego zjawiska
/ /
\f C'
\ /
canych na zimno [26, 36, 45]
83
Hipoteza wytenia Hubera-Missesa-Hencky'ego (podrozdz. 1.3.2) stwierdza, e w sta nie plastycznym intensywno napre jest rwna napreniu uplastyczniajcemu a = G j .
p
W prbie skrcania stan naprenia w prbce opisany jest skadowymi: osiowymi: <j =o ~0 G ^0, stycznymi: x = x = 0, x ^ 0,
x y t z yz zx xy
Przejcie materiau w stan plastyczny nastpuje, gdy zastpcze naprenie C. osiga T warto naprenia uplastyczniajcego, czyli a
i =
a -Va +3x
2 p
(4.2)
gdzie: G - naprenie osiowe x - naprenie styczne G= i = 7lR 3M
J5
3
\(4.4) 2TTR Jeeli moment skrcajcy M w Nm i sia osiowa F w N, to dla standardowych prbek plastometrycznych o promieniu R =.3 mm wzr (4.2) przyjmie posta
s p
CT
P ^V P
= F
7 5
1 ( ) 4 M
( -5)
4
Wzr (4.5) moe suy zatem do obliczenia wartoci naprenia uplastyczniajcego w kadej chwili procesu skrcania na podstawie zarejestrowanych wartoci momentu skrcajce go i siy osiowej. Taki sposb oblicze jest nieco uproszczony. Istniej bardziej skomplikowane metody oblicze, jak chociaby metoda Fieldsa - Backofera [26], w ktrej uwzgldnia si tzw. wspczynnik umocnienia n i wspczynnik czuoci metalu na prdko odksztacenia m. Naprenie uplastyczniajce wg tej metody mona ww czas obliczy z zalenoci
G - ^ - ( 3 + m + n) 2KR
M s P
(4.6)
Stan odksztacenia w prbie skrcania opisuj skadowe: osiowe: e = s = 0 ; e ^0; styczne: y = y = 0; y * 0;

x y z yz zx xy
(4.7)
(
Wielko zastpczego odksztacenia plastycznego (intensywnoci odksztacenia) w prbie skrcania okrelona jest wzorem [46] 2 . 27rRN . SJ =-y=-arcsinh( -) (4.8) V3 3L Dla jego okrelenia wymagana jest znajomo wymiarw prbki R i L oraz liczba jej skrce w danym momencie N . W analogiczny sposb, gdy liczba skrce w chwili zomu wynosi N , oblicza si gra niczne odksztacenie Sj w chwili zniszczenia prbki, ktre jest miar plastycznoci stali w danych warunkach odksztacenia, okrelane jako
s s sz z
84 s
iz
= -j-arcsinh( V3 3L
2 7 l R N s z
(4.9)
s
Odksztacanie prbki w plastometrze skrtnym przebiega ze sta prdkoci obrotow n w obr/min, a zatem ze sta prdkoci odksztacenia 8 w s" , ktrej warto mona obliczy z zalenoci
1
?=(4.10) 30V3L Jedn z zalet prby skrcania jest atwo wyznaczania podstawowych wielkoci opisuj cych przebieg procesu. Tymi parametrami s obliczane analitycznie: naprenie uplastycznia jce (4.5), odksztacenie zastpcze (4.8) i zastpcza prdko odksztacenia (4.10). Mona take okreli z krzywych skrcania takie cechy i wasnoci badanego materiau, jak: odkszta cenie graniczne (4.9), maksymalne naprenie pynicia a w procesie skrcania, jak rw nie naprenie graniczne a w chwili zomu.
p m a x pz
ei=
4.4. Krzywe pynicia metali Czynniki wpywajce na krzyw pynicia Jak ju zaznaczono, podstawowym zastosowaniem plastometru skrtnego s badania zjawisk i ocena wartoci parametrw opisujcych proces odksztacania na gorco. Do najistot niejszych czynnikw decydujcych o przebiegu procesu odksztacenia na gorco i zmianach w strukturze odksztacanego metalu nale: skad chemiczny, temperatura odksztacenia, stopie odksztacenia, prdko odksztacenia. Badania wpywu tych parametrw na warto naprenia uplastyczniajcego mona pro wadzi, zmieniajc jeden z nich, przy zachowaniu staej wartoci pozostaych. Si rzeczy, odksztacajc pojedyncz prbk ze stali w danym gatunku (o okrelonym skadzie chemicz nym) ustalamy na staym poziomie temperatur i prdko odksztacenia a eksperyment pro wadzi do uzyskania zalenoci naprenia uplastyczniajcego od wielkoci odksztacenia, czyli tzw. krzywej pynicia (rys. 4.3). Dopiero odksztacenie szeregu prbek przy zmieniajcych si wartociach temperatury i prdkoci odksztacenia pozwala na uzyskanie penej charakterysty ki, z reguy w postaci zalenoci: o =f{z s T) (4.11)
v i9 i9
Krzywe skrcania (rys. 4.3) budowane s najczciej w ukadzie wsprzdnych: M =f(N ); M =f(e;); a =f(N )lub a = f ( ) .
s s s p s p i
Zmiany wartoci naprenia w funkcji odksztacenia, wyznaczone w procesie odkszta cania na gorco zale od wypadkowego dziaania rwnoczenie zachodzcych procesw umocnienia, jako skutku odksztacenia i relaksacji wynikajcej z rnorodnych procesw ak tywowanych cieplnie.
85
Krzywa Stal C Mn Si Cr Ni
s
240 6 180
4,5 4,1 3,7 3,3 2,9 3 B C B B -C
120
2,5 2,1
60
1,7 1,3 0,9
/ /
/7
0,5
3 25-20 0,11 1,64 0.47 25,0 20,3 T=l 200C , n =1200 obr./min., 8i=<4,0 s' 1 45 0,18 0,65 0,22
1
2 18-10 0,03 1,54 0,40 17,4 10,3
12
1,0 1,5
14
2,0 2,5
20
22
24
26
s
28
Liczba skrce, N , obr. 3,0 3,5 4,0 Odksztacenie zastpcze, 8j
Rys. 4.3.
Typy krzywych skrcania na gorco dla wybranych gatunkw stali [45]: wglowej w gatunku 45 (krzywa 1) oraz wysokostopowych: typu 18-8 w gatunku 1H18N9T (krzywa 2) i typu 2 5 20 w gatunku H25N20S2 (krzywa 3)
W procesie odksztacania na gorco (T > T ) wraz z odksztaceniem plastycznym prze biegaj dynamiczne procesy aktywowane cieplnie, usuwajce czciowo lub cakowicie skutki umocnienia zgniotowego [94, 95], tj.: zdrowienie dynamiczne oraz rekrystalizacja dynamiczna. Procesy te nazywane s dynamicznymi ze wzgldu na fakt, e zachodz w materiale ob cionym, podczas przebiegu jego plastycznego odksztacenia. Zjawiska zachodzce w prze rwach pomidzy kolejnymi odksztaceniami, po zdjciu obcienia, okrelane s mianem statycznych, a poprzedzone procesami dynamicznymi - postdynamicznych lub metadynamicznych. Odksztacenie plastyczne metali na gorco, podobnie jak na zimno, jest zapocztkowane przez polizg dyslokacji w licznych systemach polizgu. W lad za polizgiem przebiegaj intensywnie procesy aktywowane cieplnie tj.: wspinanie dyslokacji i polizg poprzeczny. Jest to zjawisko tzw. zdrowienia dynamicznego. Zachodzi ono podczas odksztacania na gorco. W odrnieniu od wspinania dyslokacji, polizg poprzeczny nie ulega ograniczeniu w temperatu rach niszych od temperatury rekrystalizacji. W wyniku zdrowienia dynamicznego powstaje komrkowa podstruktura dyslokacyjna i podziania. Stadium zdrowienia, w wyniku ktrego powstaj podziarna nazywane jest poligonizacj dynamiczn [12]. Szybko wspinania dyslo kacji podczas plastycznego odksztacania ronie wraz ze wzrostem wielkoci odksztacenia. W wyniku tego zwiksza si czstotliwo anihilacji dyslokacji, osigajc warto charaktery styczn dla stanu rwnowagi. Z tego powodu utworzona podstruktura dyslokacyjna oraz pod ziania charakteryzuj si staym ktem dezorientacji i umoliwiaj dalsze odksztacenie przy staej wartoci naprenia uplastyczniajcego [12]. Nowe dyslokacje, utworzone podczas na stpujcego pniej odksztacenia plastycznego na gorco, ulegaj z kolei przegrupowaniu w
r
86
nowe podgranice i cianki komrek dyslokacyjnych, a zjawisko to nosi nazw repoligonizacji. Wielko komrek dyslokacyjnych i podziarn powstajcych w tych warunkach pozostaje przy tym staa i jest charakterystyczna dla danych warunkw odksztacenia plastycznego na gorco. Podwyszenie temperatury lub zwikszenie stopnia gniotu podczas plastycznego odksztacenia na gorco powoduje przesunicie rwnowagi midzy tworzeniem si i anihilacj dyslokacji. Z tego powodu wielko podziarn pozostajcych w rwnowadze w tych warunkach ulega zwik szeniu, czego wynikiem jest niszy poziom wartoci naprenia uplastyczniajcego. W przypadku znacznego odksztacenia plastycznego na gorco, zwaszcza w metalach o maej energii bdu uoenia przebiega proces rekrystalizacji dynamicznej. Rekrystalizacja ta zachodzi podczas samego odksztacenia plastycznego w chwili, gdy nawet lokalnie warto odksztacenia przekroczy warto krytyczn s . Wielko krytycznego odksztacenia zaley od temperatury, prdkoci odksztacenia, skadu chemicznego stopu oraz przeprowadzonej po przednio obrbki cieplnej i mechanicznej. Nowe ziania powstajce w wyniku przejcia frontu rekrystalizacji dynamicznej nasycaj si ponownie dyslokacjami w nastpnym etapie od ksztacenia. Proces ten nie powoduje zatem powstania stabilnej struktury. Zarodki rekrystaliza cji dynamicznej powstaj podobnie jak podczas rekrystalizacji statycznej, przy czym znaczne zwikszenie prdkoci odksztacenia sprzyja zarodkowaniu przez migracj odcinkw szerokoktowych granic ziarn pierwotnych. Podwyszenie temperatury przerbki plastycznej na gor co oraz zwikszenie wielkoci odksztacenia sprzyja przyspieszeniu rekrystalizacji dynamicznej [94, 95]. Typy krzywych pynicia - opisane powyej zjawiska dobrze zilustrowane s krzywymi naprenie - odksztacenie (rys. 4.4), charakterystycznymi dla procesu skrcania [23]. Zmiany wartoci naprenia w funkcji odksztacenia, wyznaczone w plastometrycznej prbie skrcania opisuj trzy typy charakterystycznych krzywych [23]. 1) Krzywa typu A (rys. 4.4a), charakterystyczna dla odksztacenia przebiegajcego w wyso kich temperaturach oraz przy niewielkiej prdkoci odksztacenia, moe zosta podzielona na trzy etapy. W pocztkowej fazie odksztacenia plastycznego na gorco (etap I), dominu jcym jest proces umocnienia. Za pocztek drugiego przedziau (etap II) przyjto uwaa punkt w kt rym nastpuje zmiana dotychcza sowego nachylenia przebiegu krzywej i jej zagicie (punkt A). Warto odksztacenia odpowiada jcego temu punktowi zaley od rodzaju badanej stali, temperatury i prdkoci odksztacenia. Zmiana przebiegu krzywej wywoana jest uruchomieniem procesw usuwa nia skutkw gniotu. Dla odksztalz
odksztacenie
Rys. 4.4. Krzywe pynicia w odksztacenie [23]
ukadzie: naprenie -
cen w drugim przedziale nastpuje . , przyspieszenie tych procesw, do-
87
prowadzajc do pojawienia si maksimum na krzywej, ich przewagi (ujemny wspczynnik umocnienia) i ustalenia si stanu rwnowagi midzy procesami umocnienia i usuwania skutkw odksztacenia (zdrowienie dynamiczne i rekrystalizacja dynamiczna). Dla od ksztace przekraczajcych warto krytyczn s (punkt A) pojawia si rekrystalizacja dy namiczna, ktra jest procesem dominujcym po przekroczeniu maksimum krzywej (punkt B). Trzeci cz krzywej (etap III) stanowi krtszy lub duszy paski odcinek. Materia zachowuje si na tym etapie odksztacenia jak idealnie plastyczny. W tym zakresie ustala si rwnowaga pomidzy procesami umocnienia i usuwania skutkw odksztacenia i ten stan procesu odksztacenia nazywany jest stanem ustalonym. Przebiega on a do momentu zomu prbki. 2) Zmniejszenie temperatury odksztacania i zwikszenie prdkoci odksztacenia powoduje, e zmienia si ksztat omawianej krzywej (krzywa typu B). Taki ksztat krzywej zalenoci naprenie - odksztacenie (rys. 4.4b) wskazuje, e dominujcym aktywowanym cieplnie procesem jest zdrowienie dynamiczne. 3) Krzywa umocnienia uzyskana na drodze skrcania prbek w bardzo niskich temperaturach np. przy temperaturze otoczenia i dla bardzo duych prdkoci odksztacenia (rys. 4.4c krzywa typu C) przebiega w sposb, ktry wiadczy, e w materiale nie zachodz dyna miczne procesy usuwania skutkw gniotu, materia ulega umocnieniu. Ksztaty krzywych pynicia, uzyskanych z prb plastometrycznych prowadzonych w rnych warunkach odksztacenia, odzwierciedlaj zatem procesy zachodzce w metalu i umoliwiaj wnioskowanie o zjawiskach zachodzcych w nim podczas odksztacenia. Gwnie dotyczy to zmian strukturalnych zwizanych z rekrystalizacj dynamiczn i zdrowieniem dy namicznym, ale i z procesami wydzielania i rozpuszczania faz oraz przemianami fazy rodzimej [94, 95]. Uzyskane informacje o wartoci naprenia uplastyczniajcego i przebiegu krzywej pynicia pozwalaj na ocen parametrw siowych technologicznych procesw plastycznego odksztacania w danych warunkach.
kr
4.5. Naprenie uplastyczniajce - opis analityczny Waciwe opracowanie technologicznych procesw plastycznej przerbki metali, jak rwnie zaprojektowanie do ich realizacji odpowiedniego oprzyrzdowania, wymaga znajomo ci si i napre niezbdnych do przeprowadzenia danego procesu. Znajomo siy nacisku cakowitego, potrzebnej do plastycznego odksztacenia, pozwala na waciwy dobr urzdze, a wic walcw o odpowiedniej rednicy i wytrzymaoci, silnikw napdowych o wymaganej mocy, pras o odpowiedniej sile nacisku itp. Z kolei dane urzdzenie i jego charakterystyka okrela z gry wymiary odksztacanego metalu i moliwe do uzyskania odksztacenia w proce sie przerbki plastycznej na tym urzdzeniu. Liczne badania i obserwacje wykazay, e warun kiem przejcia ze stanu sprystego w stan plastyczny jest osignicie pewnej wartoci krytycznej naprenia, ktr nazywamy napreniem uplastyczniajcym. Obliczenie parametrw energosiowych kadego procesu ksztatowania plastycznego wymaga znajomoci wartoci naprenia uplastyczniajcego odksztacanej stali w danych wa runkach. Napreniem uplastyczniajcym a definiuje si wielko naprenia potrzebn do
p
88
plastycznego odksztacenia przy prostym (jednoosiowym) rozciganiu lub ciskaniu [70]. War to <jp uzaleniona jest od cech stali (skadu chemicznego, struktury, wielkoci ziarna, poprze dzajcych operacji technologicznych itp.) oraz od parametrw termomechanicznych charakteryzujcych dany proces odksztacenia. O wielkoci niezbdnej do odksztacenia siy decyduje oprcz naprenia uplastyczniajcego, tarcie pomidzy narzdziem a odksztacanym materiaem oraz warunki geometryczne w strefie odksztacenia, w tym wielko powierzchni styku. Jeeli rozpatrywany proces przebiega w sposb cigy, ze sta prdkoci odksztace nia, to naprenie uplastyczniajce danego materiau zaley od wypadkowego dziaania rw noczenie zachodzcych procesw umocnienia, jako skutku umocnienia i relaksacji wynikajcej z rnorodnych procesw aktywowanych cieplnie. Jak ju wspominano, na podstawie wynikw bada plastometrycznych okrela si tzw. charakterystyki materiaowe, mogce stanowi element baz danych dla programw kompute rowych wspomagajcych projektowanie procesw przerbki plastycznej. Naprenie upla styczniajce podaje si zwykle w postaci funkcji jego zalenoci od parametrw termomechanicznych procesu, przy czym stae okrelajce t funkcj wyznacza si dla danej stali na podstawie przeprowadzonych bada. Uzyskanie poprawnego opisu funkcji zwizane jest zarwno ze struktur matematyczn jej zapisu, jak i metodyk eksperymentu. Klasyfikacja takich funkcji i kryteria doboru funkcji opisujcych zaleno naprenia uplastyczniajcego od parametrw procesu podane zostan na podstawie wyczerpujcej temat publikacji Grosmana [23]. Autor stwierdzi, e wybr takiej funkcji powinien uwzgldnia zjawiska, ktre maj istotne znaczenie w modelu symulacji komputerowej danego procesu przerbki plastycznej. Podstawowymi kryteriami decydujcymi o doborze funkcji naprenia uplastyczniajcego s: zjawiska strukturalne, przebieg odksztacenia w funkcji czasu oraz zmiana orientacji osi gw nych stanu odksztacenia w kolejnych fazach i etapach procesu. Ze wzgldu na moliwo wystpowania zjawisk strukturalnych, majcych wpyw na warto naprenia uplastyczniajcego naley wyrni procesy przerbki plastycznej: na zim no, w podwyszonych temperaturach lub na gorco. Istotnym elementem klasyfikacji tych procesw ze wzgldu na przebieg odksztacenia w funkcji czasu, jest ich cigo. Procesy ksztatowania mog by zatem prowadzone w sposb: cigy lub sekwencyjny (odksztacenia oddzielone przerwami). Wpyw zmiany orientacji osi gwnych stanu odksztacenia w trakcie odksztacenia lub w kolejnych fazach i etapach ksztatowania na warto naprenia uplastyczniajcego jest jeszcze w fazie intensywnych bada. Ze wzgldu na kryterium zmiany orientacji lokalnych skado wych odksztace gwnych, procesy ksztatowania mona podzieli na: proporcjonalne i mo nofoniczne oraz nieproporcjonalne i niemonotonicznie. Klasyfikacja ta dotyczy zmian zachodzcych lokalnie w kotlinie odksztacenia. Funkcje naprenia uplastyczniajcego mona podzieli na pi grup rnicych si ro dzajem uwzgldnionych parametrw opisujcych warunki i przebieg odksztacenia oraz stan pocztkowy materiau, a mianowicie:
89
Grup I
stanowi funkcje a = f(ej), uwzgldniajce jedynie wielko odksztacenia bie

p
cego (8j), a w niektrych odmianach naprenia (e> ) lub odksztacenia (e ) sta

p 0
nu pocztkowego. Grupa II to funkcje a =f(8j,8j,T), uwzgldniajce temperatur (T), wielko biecego

p
odksztacenia ( ) i prdko odksztacenia ( s ) .

i i
Grupa III to funkcje O
= f{s , ,T,C ),
i i w
uwzgldniajce, oprcz temperatury, prdko

w
ci i wielkoci odksztacenia, take stan wewntrzny materiau (a ), Grup IV stanowi funkcje a = f(ej,8j,T,t), w ktrych zmiennymi niezalenymi s: tem
p
peratura, prdko odksztacenia, wielko odksztacenia oraz dodatkowo czas (t), Grupa V to funkcje uwzgldniajce zmian orientacji osi gwnych stanu odksztacenia w trakcie jego przebiegu lub w kolejnych fazach i etapach ksztatowania. Funkcje grupy I stosowane s w programach symulacji procesw przerbki plastycznej na zimno (tab. 4.1). Funkcje grupy II znajduj zastosowanie jako rwnania konstytutywne dla programw komputerowej symulacji procesw przerbki plastycznej na gorco i w podwy szonych temperaturach (tab. 4.2). Zasadniczy problem zastosowania funkcji tego typu polega na trudnoci dokadnego opisu zmian naprenia uplastyczniajcego (naprenia pynicia) dla caego zakresu odksztace. Dotyczy to materiaw i warunkw ksztatowania, w ktrych po jawiaj si omwione uprzednio trzy zakresy przebiegu krzywych: intensywnego wzrostu do osignicia maksimum, spadku i ustabilizowanego naprenia. Rozwizania tego problemu s rne, czsto sprowadza si to do opisu poszczeglnych zakresw odrbnymi wzorami (funk cje sklejane). Tabela 4.1. Krzywe umocnienia stosowane w programach symulacji procesw przerbki plastycznej na
zimno [23] Lp. 1 2 3 4 5 Oznaczenia: Autor wzoru Swift Ludwik Krupkowski
0 0
Analityczna posta wzoru o =o c(s

p + p i + e
?)
1
a = a + Ce' a =c(
p
p
S j +
e<>)"
o =Ce?
a =kzf
p
C, n, e , a , - stae materiaowe Z - odksztacenie teoretyczne i m - funkcja odksztacenia wstpnego i teoretycznego
90 Tabela 4.2. Rwnania

Lp. 1 2 3 4 5 Oznaczenia:
konstytutywne dla programw symulacji procesw przerbki plastycznej na gor co i w podwyszonych temperaturach [23] Autor wzoru a zalenoci zdefiniowane indywidualnie przy opracowaniu wynikw pomiarw a C, n - stae materiaowe, T - temperatura.
x p p
Analityczna posta wzoru = Ce" E K P ^ j s J e " exp(aT)

2 3 2 + b T S L i i
a =C ," exp(n 8 ) ^ ' )exp(aT) a

p
= Ce>
p
l + b l T )
exp(n
l j
| 6 i
) e > ' ' > exp(aT)

+b T (n ,+b i
a
p
=C
g i
n 2 E i
exp(n e -') 6 exp(-n s /s ,)s

2 i ] i
' exp(aT)
T) F / T )
=C "
( n
'"
exp(aT)
Funkcje grup III i IV s stosowane sporadycznie. Zasadnicze przyczyny ich ograniczone go rozpowszechnienia zwizane s ze stosunkowo krtkim czasem jaki upyn od ich opraco wania oraz brakiem opisu tego typu funkcji dla wikszej iloci materiaw. Funkcje, ktre speniayby warunki grupy V nie zostay dotychczas opracowane. Opra cowanie takich opisw jest absolutnie niezbdne dla uzyskania prawidowych wynikw symu lacji komputerowych procesw przerbki plastycznej na zimno i w podwyszonych temperaturach, odznaczajcych si nieproporcjonalnym i niemonotonicznym przebiegiem od ksztacenia. Dobr funkcji naprenia uplastyczniajcego jest elementem decydujcym o uzyskaniu poprawnych wynikw symulacji procesu przerbki plastycznej. Zastosowana w programach komputerowych funkcja musi uwzgldnia rzeczywisty przebieg warunkw lokalnych wyst pujcych w ksztatowanym materiale i to zarwno fazy przygotowawczej (nagrzewanie, wstp na lub midzy operacyjna obrbka cieplna, studzenie w procesie transportu materiau, jak i fazy ksztatowania [23]. Skutki nieprawidowego opisu naprenia uplastyczniajcego s przyczyn uzyskiwania bdnych wynikw analizy stanw odksztace i naprenia, parametrw siowych procesw, a w przypadku zastosowania modelu termomechanicznego rwnie bilansu cieplnego i rozkadu temperatury. 4.6. Wpyw parametrw procesu przerbki plastycznej na naprenie uplastyczniajce stali 4.6.1. Wpyw wiekoci odksztacenia Podczas odksztacenia na zimno, poniej temperatury rekrystalizacji w pocztkowej fazie odksztacenia nastpuje intensywny wzrost naprenia uplastyczniajcego spowodowany umocnieniem dyslokacyjnym. W procesie odksztacania na gorco charakter pocztkowego odcinka krzywej umocnienia (pynicia) jest podobny, jednak najwiksze naprenia upla styczniajce s znacznie mniejsze.
91
Z rnych propozycji opisujcych w pewnym przyblieniu krzyw umocnienia najszer sze zastosowanie znalaz wzr zaproponowany przez Swifta (tab. 4.1), ktry dla metalu cako wicie wyarzonego (c = 0) sprowadza si do wzoru Ludwika (tab. 4.1). Krzywa ta przechodzi przez pocztek ukadu wsprzdnych, co odbiega od rzeczywistego jej przebiegu, gdy metal wyarzony posiada okrelon warto naprenia uplastyczniajcego w chwili rozpoczcia odksztacenia. Warto cp jest niewielka, natomiast odksztacenia plastyczne wystpujce w procesach technologicznych s zdecydowanie wiksze. Zagadnienie wpywu wielkoci odksztacenia na naprenie uplastyczniajce podczas odksztacania na gorco zostao omwione szczegowo w rozdziale 4.4. Naley przypomnie, e w procesach odksztacania metali i stopw w temperaturach przekraczajcych temperatur rekrystalizacji, jak np. w procesie walcowania na gorco, spadek wartoci naprenia upla styczniajcego moe nastpi na drodze zdrowienia i rekrystalizacji bd podczas odksztace nia (zjawiska dynamiczne) lub te w przerwach pomidzy kolejnymi odksztaceniami (zdrowienie i rekrystalizacja statyczna). Dominujcy mechanizm zmikczania" zaley od wzajemnego oddziaywania pomidzy parametrami procesu: temperatur, wielkoci odkszta cenia i prdkoci odksztacenia, a take od takich cech materiau jak wielko ziarna, charak terystyka wydziele i energia bdu uoenia (EBU). W operacjach przerbki plastycznej dynamiczne i statyczne zmiany strukturalne oddziauj ze sob% okrelajc oglne przeobrae nia struktury. Decyduj one o wielkoci naprenia uplastyczniajcego, stanowicego najwa niejszy czynnik decydujcy o sile i energii niezbdnej dla dokonania odksztacenia. Na rysunku 4.5 przedstawiono przykadowo krzywe zalenoci naprenia uplastycznia jcego od odksztacenia, uzyskane w wyniku bada plastometrycznych stali 45 wykonanych w zakresie temperatur 800-^1250C dla staej wartoci prdkoci odksztacenia j = 0,2 s" .
0 0 1
180
140
f
0
WjC^^^-^
1 , 1 1
800C 850C 900C 950C -*-1050C -*-1150C 12f>0C " i '
'
'
'
0.2
0,4
0,6
0,8
1,2
1,4
Rys. 4.5. Wpyw wielkoci odksztacenia na naprenie uplastyczniajce a stali 45 [52]: temperatura odksztacenia T=800-^1250C, przy prdkoci odksztacenia 8j = 0,2 s"
p 1
4.6.2. Wpyw temperatury odksztacenia Temperatura zmienia warunki aktywowanych cieplnie procesw zdrowienia, rekrystali zacji, wydzielania faz i przemian strukturalnych. Naprenie uplastyczniajce cigle maleje ze wzrostem temperatury, o ile nie zmienia si budowa fazowa materiau [23]. W pewnych wa-
92
700 600 0.2" .5' c N 500 = 0,4 V",= > \ l'

0
runkach w stopach metali uwidacznia si niemonotoniczny przebieg zmian naprenia uplastyczniajcego (rys.
7
4.6). 4 = 0.1 s"

1
< D 'l
300
0.1'
200 100 0 200 400 600 800 1000
Temperatura T, C
200
400
600
600
1000
Temperatura T, C
400
000
800
1000
Temperatura T, C
Wystpuj zakresy temperatur, w ktrych naprenie uplastyczniajce wykazuje zauwaalny wzrost, pomimo podwyszenia temperatury. Przyczyn tego wzrostu, w zalenoci od prze dziau temperatur jego wystpowania, moe by wydzielanie si nowej fazy, przemiana fazy rodzimej lub starzenie dynamiczne. W przypadku wydzielenia nowej fazy wzrost wartoci naprenia upla styczniajcego nastpuje tylko ww czas, gdy materia dwufazowy, lub wydzielona nowa faza ma dostatecznie du warto naprenia uplastycznia jcego [ 9 5 ] . W stalach wglowych niemonotoniczny przebieg zalenoci naprenia uplastyczniajcego spowo dowany jest zjawiskiem starzenia dy namicznego (rys. 4 . 6 ) . Zachodzcy wzrost a w zakresie temperatur 3 0 0 - r 5 0 0 C , przyjto nazywa krucho ci na niebiesko [ 1 5 ] . Teoretyczne przesanki dla wik szoci materiaw, potwierdzone wy nikami eksperymentw, wskazuj na suszno, w przedziaach temperatur pomidzy przemianami fazowymi, gdzie przebieg zalenoci jest monofo niczny, zalenoci w postaci
p a P
Rys. 4.6.
Wpyw temperatury na naprenie uplastycz niajce stali wglowej (0,15%C) dla rnych stopni odksztacenia 6j i prdkoci odkszta cenia 8 j [15]
= po
a
ex
P(-
a T
( - )
4 12
dla ktrej a i a s to wielkoci stae, okrelone dla danej wielkoci od ksztacenia Si i prdkoci odksztacenia
po
1-
Wykres zalenoci naprenia uplastyczniajcego od temperatury i wielkoci odksztacania na gorco przedstawiono na rys. 4 . 7 .

320 OZNACZENIA. ! - <P - 0,2 2 - IP = 0,4 3 - CP = 0,6
P P P
93
260
200
140
850
900
1050
1200
0
1350
TEMPERATURA, C
Rys. 4.7.
Wpyw temperatury T i stopnia odksztacenia 8 ] na naprenie uplastyczniajce rj stali

p
2H13, przy prdkoci odksztacenia 8J = 1 s" [71]

1
4.6.3. Wpyw prdkoci odksztacenia Wzrost prdkoci odksztacenia skraca czas, w ktrym zachodzi odksztacenie. Z tego wzgldu efekt zdrowienia i rekrystalizacji dynamicznej wystpuje sabiej. Dowiadczalnie stwierdzono, e w zakresie prdkoci odksztacenia istotnych dla procesw przerbki plastycz nej, przy staej temperaturze i wartoci odksztacenia, suszna jest zaleno (4.13) Znajc przebiegi krzywych umocnienia dla rnych prdko ci odksztacenia, mona wyzna czy warto wykadnika m, czyli tzw. czuo na prdko od ksztacenia, przeksztacajc za leno (4.13) do postaci l o g O p =logC + mlogei (4.14) W ukadzie wsprzdnych podwjnie logarytmicznym wy kresem tego rwnania jest prosta (rys. 4.8). W temperaturze otoczenia czuo na prdko odksztace nia ma minimalne wartoci. W temperaturach przerbki pla stycznej na gorco obserwuje si jednoczesny znaczcy wpyw temperatury (rys. 4.9) i prdkoci
0,2
0,4
0,6
0,8
P R D K O ODKSZTACANIA
Rys. 4.8.
Zaleno naprenia uplastyczniajcego a
stali
45 od prdkoci odksztacenia 8 ^ dla rnych tem peratur odksztacenia T=800>1100C i stopnia od ksztacenia 8 j = 0,4 [95]
94
(rys. 4.10) odksztacenia na warto naprenia uplastyczniajcego stali wysokostopowych. a)

\
b)
\
123A00H13 00H18M2NB < 00H25M1NB O0H18N10
\
\ 4
V
\ \
1234-
00H13 00H18M2N < 00H25F/1NB t 00H18N10
\ \ \
\
-\\
\
\
\
\
\ \
\ \
\ \\
\
\\ \\\\
\
>
\ \
'S
\
1100
>\
\
1000 1100 1200 T, C
800
900
1000
1200 T , C
8
800
650
S00
Rys. 4.9. Zaleno naprenia uplastyczniajcego: maksymalnego a (a) oraz przy zomie prbki Z (b) od temperatury odksztacenia dla rnych stali wysokostopowych, prdko odkszta cenia 8 i = 4 s [45]
pmax A P
0,00
0,20
0,40
0,60
0,80
1,00
1,20
1,40
Rys. 4.10. Wpyw prdkoci odksztacenia ej na naprenie uplastyczniajce a , stal 50HSA, tempera tura 1250C [53]
p
95
4.7. Odksztacalno graniczna stali Wielko odksztacenia, jakie metal moe znie do chwili zniszczenia, jest ograniczona jego cechami, okrelanymi jako odksztacalno (zapas plastycznoci). Istniej ponadto ograni czenia ze strony procesu, okrelone przez odksztacenie graniczne. Odksztacenie graniczne zaley od wielu czynnikw, m.in. od temperatury, prdkoci odksztacenia, stanu mechanicz nego, obrbki cieplnej, wielkoci ziarna, iloci zanieczyszcze, ksztatu i wielkoci wtrce oraz wydziele fazowych. W wielu wypadkach operuje si take pojciem plastycznoci. Plastyczno jest to zdol no materiau do odksztace trwaych bez utraty spjnoci [60]. Metal znajduje si wic w stanie plastycznym w czasie przerbki plastycznej, gdy naprenia przekrocz warunek przej cia metalu w stan plastyczny, lecz nie przekrocz warunku zachowania spjnoci. Im wiksza jest warto odksztacenia do pojawienia si pierwszych oznak pkania, tym wysza jest pla styczno, niezalenie od wielkoci przyoonych si. Odksztacalno graniczna metalu o danym skadzie chemicznym i okrelonej historii odksztacenia, to takie odksztacenie porwnawcze, przy ktrym w strefie odksztacenia poja wiaj si pknicia. Odksztacenie graniczne natomiast jest to takie odksztacenie, ktre mona zrealizowa w okrelonym procesie przerbki plastycznej bez zniszczenia metalu lub przeci enia urzdze. Odksztacenie graniczne jest mniejsze od odksztacalnoci; w przypadku gra nicznym obydwie te wielkoci s rwne [45]. Znajomo wielkoci odksztacenia, jakie metal moe znie do zniszczenia, jest wana, poniewa w nowoczesnych urzdzeniach do przerbki plastycznej materiay poddawane s coraz wikszym gniotom. Wielko osigalnego odksztacenia moe mie take znaczenie ekonomiczne, ze wzgldu na czas trwania operacji technologicznych, a wic i wydajnoci urzdze. Znajomo tego odksztacenia jest niezbdna ze wzgldu na fakt, e w pewnych przypadkach konieczne jest ograniczenie wielkoci odksztacenia w celu uniknicia utraty spjnoci, mogcej spowodowa powstanie wybrakw i strat. W wielu technologiach istnieje jednak moliwo lepszego wykorzystania odksztacalnoci przerabianego metalu, a jej niewy korzystanie jest powodem nieusprawiedliwionego zwikszania kosztw produkcji. Dlatego zwikszajc intensywno procesw, lub opracowujc nowe technologie, naley uwzgldnia odksztacalno graniczn materiaw. Aby zatem proces przerbki plastycznej prowadzony by w sposb optymalny, niezbdna jest znajomo wartoci dopuszczalnego trwaego od ksztacenia, jakie metal moe znie do chwili pojawienia si pkni. Przy opracowaniu pro cesw technologicznych przerbki plastycznej wanym zagadnieniem jest znajomo charakterystyki plastycznoci metalu w rnych temperaturach i dla zrnicowanych prdkoci odksztacenia, niezbdna do okrelenia bezpiecznych stopni odksztacenia. Ustanowienie jednego wskanika plastycznoci jest niemoliwe, poniewa plastyczno zaley od mechanicznego schematu odksztacenia i nie jest sta wasnoci W zwizku z tym, dla oceny plastycznoci przy skrcaniu przyjmuje si wielko odksztacenia okrelon na podstawie liczby skrce prbki do chwili pojawienia si oznak zomu (wzr 4.9).
96
Wielko odksztacenia granicznego, okrelon w prbach przemysowych, mona po rwna z odksztacalnoci okrelon w warunkach laboratoryjnych tylko wwczas, gdy pro ces przemysowy i warunki eksperymentu s zgodne pod wzgldem stanu naprenia i wzgldnego pooenia redniego naprenia gwnego [45]. Odksztacalno zatem zaley od stanu naprenia w materiale. Dowiadczalne okrelenie odksztacenia granicznego w zaleno ci od temperatury i prdkoci odksztacenia jest zadaniem zoonym. Odksztacanie prbki w wybranej metodzie bada powinno by monotoniczne lub zblione do monofonicznego. Du trudno w szeregu badaniach jest rejestrowanie momentu i miejsca powstawania mikropkni. Poprzez skojarzenie rnych metod badawczych (rozciganie, ciskanie, skrcanie) mo na uzyska zwizek odksztacalnoci z tzw. wskanikiem stanu naprenia, ktry w procesach przerbki plastycznej zmienia si w szerokich granicach. Na tle tych rozwaa wydaje si, e metoda bada plastometrycznych w plastometrze skrtnym jest doskonaym sposobem jako ciowej analizy odksztacalnoci. Pozwala ona na badania wpywu temperatury i prdkoci odksztacenia, w stosunkowo szerokim zakresie zmiennoci tych parametrw, na wielko odksztacenia granicznego. Warto tego odksztacenia okrelana jest w prosty sposb na pod stawie liczby skrce w chwili zomu, przeliczanej na wielko odksztacenia zastpczego, zgodnie ze wzorem (4.9). Jak ju zaznaczono, odkszta cenie graniczne zaley od wielu 100H13 160 200H18M2NB czynnikw, m.in. od temperatury, 3< 00H25M1NB prdkoci odksztacenia, stanu me 4TO 0 0 H 1 8 N 1 0 HO chanicznego, obrbki cieplnej, wiel ODKSZTACENIE GRANICZNE koci ziarna, iloci zanieczyszcze, 120 2 7TN R ksztatu i wielkoci wtrce oraz wydziele fazowych itp. Badania 100 laboratoryjne i obserwacje w prakty 80 ce przemysowej dowodz, e pla styczno jest uzaleniona od 60 gatunku stali, jej stanu i parametrw procesu odksztacenia. Dla prby 40 skrcania prbek okrgych przyjmu je si zgodnie z wieloma pogldami 20 [45], i graniczny stopie odkszta cenia A rwna si zastpczemu odksztaceniu plastycznemu w mo 1100 1150 1 2 0 0 1 2 5 0 1000 800 850 900 T, C mencie utraty spjnoci metalu (podrozdz. 1.9), co - dla bada plasto Rys. 4.11. Wpyw temperatury odksztacenia T na rze metrycznych, pokazano na rysunku czywist odksztacalno graniczn e stali 4.11.
2
iz
iz
stopowych [45]
5. Nierwnomierno tarcia i odksztacenia w procesach przerbki plastycznej
97
5. NIERWNOMIERNO TARCIA I ODKSZTACENIA W PROCESACH PRZERBKI PLASTYCZNEJ ""~~Tarciem"nazywamy zjawisko powstawania oporu przy przesuwaniu si jednego ciaa po powierzchni drugiego, dla pokonania ktrego konieczna jest okrelona sia, nazywana si tarcia^W procesach przerbki plastycznej najczciej wystpuje tarcie polizgowe. ' W kadej operacji ksztatowania plastycznego, pomidzy narzdziem odksztacajcym, a ksztatowanym plastycznie pasmem, wystpuj okrelone warunki tarcia powierzchniowego, oddziaujcego na straty energii odksztacenia, wynikajce ze strat na pokonanie okrelonych oporw tarcia powierzchniowego. Zazwyczaj w rzeczywistych procesach odksztacenia, dla poprawienia ich sprawnoci (obnienia tych strat), pomidzy warstwy wierzchnie narzdzi i pasma wprowadzane s (najczciej w sposb zamierzony) rne media, zmieniajce warunki tarcia stykajcych si obu powierzchni trcych/W zwizku z tym mona przyj cztery przy padki wspdziaania wierzchnich warstw stykajcych si powierzchni, okrelajcych warunki: tarcia suchego, tarcia granicznego, tarcia pynnego, tarcia mieszanego, tj. wspdziaania tarcia granicznego z pynnym. Tarcie suche to tarcie, przy ktrym wystpuj najwiksze opory pynicia, a zatem straty energii. Jest ono przedstawiane za pomoc rnych przypadkw stykania si warstw wierzch nich obu powierzchni, a do cakowitego ich przylegania. Tarcie graniczne jest szczeglnym przypadkiem tarcia suchego, w ktrym obydwie wsppracujce ze sob powierzchnie rozdzielone s cieniutk warstewk naturalnie pozosta ych innych cia staych, np. zgorzeliny. Tarcie pynne zachodzi wwczas, gdy pomidzy wsppracujcymi powierzchniami utworzony zosta celowo rozdzielajcy je filtr smarowy. Jest to przypadek zminimalizowania oporw tarcia, gdzie straty energetyczne ograniczono do strat tarcia pomidzy warstwami sma ru. Tarcie mieszane jest szczeglnym przypadkiem tarcia pynnego, przy ktrym grubo rozdzielajcego filmu smarowego jest niedostateczna, by zapobiec lokalnemu stykaniu si nierwnoci obu trcych si powierzchni. Brak teoretycznego ujcia problemu tarcia zmusza do korzystania z rnego rodzaju za lenoci empirycznych, nie zawsze dajcych zadawalajc wielko si tarcia. Oglnie stwier dza si, e - poza specyficznymi cechami wsppracujcych warstw wierzchnich oraz mecha nizmw tarcia, wielko strat na tarcie uzaleniona jest od warunkw odksztaceniowotemperaturowych, prowadzonego procesu odksztacenia plastycznego. Prowadzi si wic licz ne pomiary, okrelajce warto wspczynnika tarcia ju lub czynnika tarcia m, w warunkach zblionych do rzeczywistych. Kilka z opracowanych metod pomiaru wspczynnika tarcia zostanie omwione w dalszej czci.
98
Zmienne warunki tarcia w dwch wzajemnie do siebie prostopadych kierunkach, wyni kajce np. ze specyfiki obrbki powierzchniowej narzdzi roboczych lub oddalenia od po wierzchni tarcia, spowoduj, i opory pynicia w tych kierunkach bd si znacznie rni. Wywoa to w tej strefie tzw. nierwnomierno wielkoci si tarcia (anizotropi tarcia), na rzucajc zmienne warunki pynicia pasma w tych kierunkach, a zatem jego nierwnomier no odksztacenia, a w konsekwencji, wskutek rnego stopnia przerobu plastycznego, nie rwnomierno wasnoci mechanicznych wyrobu, poddawanego odksztaceniom plastycznym. Tarcie powoduje wic nadmierne miejscowe zuywanie i nierwnomierne wyra bianie si narzdzi odksztacajcych, a wady powierzchni narzdzia pozostawiaj lady na powierzchni wyrobu, pogarszajc jego jako. 5.1. Nierwnomierno tarcia powierzchniowego Przy obrbce powierzchniowej na obrabianej powierzchni narzdzia pozostaj rysy r nej gbokoci, uzalenione od dokadnoci i rodzaju przeprowadzonej obrbki skrawaniem. Kierunek rys okrelony jest przez kierunek wzajemnego przemieszczania si noa skrawajce go lub tarczy szlifierki wzgldem ruchu obrabianego narzdzia (walca, matrycy itp.). Na przy kad na walcach - po toczeniu i szlifowaniu, rysy przebiegaj zgodnie z lini rubow, za przy struganiu skierowane s rwnolegle do ruchu noa. Powoduje to tzw. nierwnomierno (ani zotropi) tarcia, tj. uzalenienie wielkoci wspczynnika tarcia od kierunku ruchu narzdzia skrawajcego i dokadnoci obrbki mechanicznej, co przedstawiono w tabeli 5.1.
Tabela 5.1. Wartoci wspczynnikw tarcia okrelajcych nierwnomierno tarcia [70] Rodzaj obrbki mechanicznej Struganie Podwjne szlifowanie Stan powierzchni styku bez smaru ze smarem bez smaru ze smarem Wspczynnik tarcia wzdu rys Lij 0,45 - 0,59 0,33 - 0,38 0,24-0,31 0,21-0,27 w poprzek rys u. 0,67 - 0,79 0,48 - 0,59 0,30-0,41 0,24 - 0,34
2
Stosunek 0 , 7 3 : 0 , 5 2 = 1,40 0 , 5 3 : 0 , 3 6 = 1,47 0,35 : 0 , 2 7 = 1,29 0,29 : 0 , 2 4 = 1,20
Wspczynnik tarcia wykazuje wic rne wielkoci w zalenoci od warunkw po wierzchniowej obrbki mechanicznej. Stan taki powoduje wic, e polizg metalu po narzdziu w poprzek rys jest utrudniony w znacznie wikszym stopniu ni wzdu rys, wanie z powodu rnic w wielkoci wspczynnika tarcia. Z uwagi na to, e metal pynie tam, gdzie s mniejsze opory pynicia (mniejszy JLIJ), a zatem i mniejsze naprenia cinajce T , po ciskaniu prbki cylindrycznej przyjmuje ona ksztat elipsy, ktrej dua o a - bdzie usytuowana w kierunku zgodnym z ju a dua o b - bdzie usytuowana w kierunku zgodnym z |i - W tym przypadku nierwnomierno tarcia powierzchniowego okrela si poprzez nierwnomierno od ksztacenia, charakteryzowan przy spczaniu tzw. wspczynnikiem nierwnomiernoci od ksztacenia Xj = > 1, przyjmujcym wielko A, = 1 - gdy \x = m , lub Xj > 1 - gdy b
1? 2 T 2
M >Ml 2
99
Stan powierzchni narzdzia zmienia si w procesie eksploatacji. Jeeli szorstko po wierzchni zwiksza si, to ronie i wspczynnik tarcia. Podobny jest take wpyw stanu po wierzchni odksztacanego metalu, przy czym np. przy wyrobach paskich, walcowanych na gorco duy wpyw wywiera obecno zgorzeliny, a walcowanych na zimno - gadko pasma po wytrawieniu i rozrzut gruboci blachy po przerobie gorcym. Stan powierzchni narzdzia (jego szorstko) wpywa na naprenie tarcia, bdc bezpo rednio uzalenionym od jakoci jego obrbki mechanicznej i zuycia podczas eksploatacji. Gadko powierzchni narzdzi okrelana jest przez redni warto pierwiastka kwadratowego z pomierzonych wystpw i wgbie. Dla okrelenia klasy gadkoci powierzchni stosuje si przyrzdy typu: profilometr, profilograf lub mikroskop interferencyjny. 5.2. Wspczynnik tarcia - czynnik tarcia
Rnorodno zjawisk fizycznych, zachodzcych przy wsppracy narzdzi z odkszta: canym pasmem i tworzenie odksztaceniem plastycznym innych powierzchni trcych, wskazu je na potrzeb uwzgldnienia zjawisk tarcia przy omawianiu procesw przerbki plastycznej. Praktycznie przy uwzgldnieniu tarcia korzysta si ze wspczynnika tarcia JLI i czynnika tarcia m [59], przy czym: wspczynnik tarcia u. opisywany jest wzorem Coulomba oraz |u = tgp P czynnik tarcia m definiuje zaleno m= = (5.1)
fVi
= S
(5.2)
gdzie: [i - wspczynnik tarcia, p - kt tarcia, m - czynnik tarcia, p - nacisk normalny, a - naprenie uplastyczniajce, ^ ^j^duostkow sia tarcia. Wspczynnik tarcia u. (wz. 5.1) przyjmuje si jako stay dla danego narzdzia i materiau (przy ustalonych warunkach temperaturowych i okrelonej mikrogeometrii powierzchni) oraz jako niezaleny od prdkoci wzgldnego ruchu. W ujciu wspczynnika tarcia mona okre li jego wielko w omawianych poprzednio przypadkach mechanizmw tarcia jako: przy tarciu pynnym, JI = 0,001 -0,01, przy tarciu mieszanym, J , = 0,03-0,10, J przy tarciu granicznym, JLI = 0,1-0,3, przy tarciu suchym, u. = > 0,3. Wielu badaczy preferuje inny opis naprenia stycznego na powierzchni styku dwch cia, zgodnie z ktrym naprenie to jest stae i niezalene od nacisku normalnego p wyp
100
S t a l e : 40 H, 5 5 , H 15
0,04
0,08
0,12
0,16
Wspczynnik tarcia, p
Rys. 5.1.
Zaleno midzy czynnikiem tarcia m, a wspczynnikiem tarcia u., okrelona do wiadczalnie w procesie cignienia na zim no prtw penych [59]
stpujcego pomidzy dwoma ciaami. Przyjmuje si w tym wypadku, e na prenie pochodzce od tarcia x jest proporcjonalne do maksymalnego na prenia stycznego, ktre opisa mona czynnikiem tarcia m (wz. 5.2), przyj mujcym wartoci 0 < m < 1. W przy padku braku tarcia czynnik tarcia przyjmuje warto m = 0, natomiast maksymalna warto naprenia stycz nego, jakie moe wystpi na powierz chni styku dwch cia, otrzymamy dla m = 1. Jego wielko nie moe by opisana tabelarycznie, gdy rzeczywiste jego wartoci s cile zwizane z ro dzajem i warunkami odksztacenio wymi realizowanego procesu ksztato wania plastycznego, np. w procesie cignienia prtw przez cigado sto kowe (rys. 5.1).
5.3. Smarowanie w procesach przerbki plastycznej W procesach przerbki plastycznej szeroko stosuje si rnorodne smary, ktre zmniej szaj nie tylko wspczynnik tarcia, ale ostatecznie obniaj opory pynicia w strefie odkszta cenia. Poniewa w tych procesach wystpuj due naciski jednostkowe, smar nie oddziela cakowicie obu trcych powierzchni, w zwizku z czym mwimy o tarciu ppynnym, przy ktrym smar winien cechowa si dobr aktywnoci i lepkoci. Aktywno smaru jest to zdolno do tworzenia na powierzchni tarcia ochronnej warstwy, zalenej od obecnoci w niej powierzchniowo aktywnych zwizkw, do ktrych nale kwasy tuszczowe, np. oleinowy, stearynowy, palmitynowy i ich sole, bdce mydami. Lepko smaru zapewnia odpowiedni opr z miejsca kontaktu narzdzia i pasma. Oba te czynniki stwarzaj dogodne warunki do tarcia pynnego lub ppynnego, w kt rym naprenie tarcia, niezbdne do pokonania tarcia wewntrznego warstwy smaru, opisuje wzr Newtona w postaci
'-W
gdzie: n - wspczynnik lepkoci dynamicznej, v - prdko polizgu, h - wysoko warstwy smaru.
" >
(
101
czyli naprenie tarcia pynnego nie zaley od nacisku normalnego, lecz - w przeciwiestwie do tarcia suchego, od powierzchni styku i lepkoci smaru, a zaleno od prdkoci polizgu jest take inna. Przy przerbce plastycznej na gorco (specjalnie w wysokich temperaturach), przy du ych naciskach jednostkowych i dugim czasie styku pasma z narzdziem, np. przy wyciskaniu stalowych prtw i rur, smar powinien mie mae przewodnictwo cieplne, zabezpieczajce narzdzie przed przegrzaniem. Przy przerbce plastycznej na zimno - z duymi naciskami jednostkowymi i przy wyso kich prdkociach odksztacenia, np. walcowaniu blach i tam, cignieniu walcwki itp., gdy wydzielanie ciepa - powstajcego wskutek energii odksztacenia i tarcia, jest due, zastoso wany smar - oprcz obnienia wspczynnika tarcia, a zatem i naprenia normalnego, powi nien take chodzi narzdzie i metal, a zatem powinien cechowa si du pojemnoci ciepl n. Ponadto smaiy - stosowane w obu tych technologiach, powinny: nanosi si na narzdzi lub pasmo z du przyczepnoci, by chemicznie pasywne, atwo usuwalne po procesie od ksztacenia plastycznego, ekologiczne dla otoczenia i atwo zobojtniane po ich zuyciu. W zalenoci od warunkw procesu odksztacenia plastycznego stosuje si nastpujce rodzaje smarw [56, 70]: smary pynne, np. emulsje (mieszaniny olejw z wod), oleje rolinne i mineralne, stoso wane gwnie w procesach przerbki plastycznej z duymi prdkociami, gdy winny one dobrze schadza, oraz przy znacznych naciskach jednostkowych, gdy chodzi o bardzo dobre przyleganie smaru do pasma wskutek wysokiej jego lepkoci; smary proszkowe, s to przewanie sproszkowane myda oraz grafit (czsto stosowany jako dodatek do emulsji); szko; w postaci proszku lub waty szklanej, stosowane przy prasowaniu lub wyciskaniu metali, ktre w zetkniciu z gorcym metalem miknie, szczelnie przylegajc do po wierzchni styku i chronic od przegrzania. W procesach przerbki plastycznej na zimno drog cignienia np. walcwki, prtw i rur z wysokowytrzymaych stali i stopw, stosuje si rnego rodzaju tzw. warstwy podsmarowe, tj. pokrycia uatwiajce nanoszenie odpowiedniej warstwy smaru. 5.4. Dowiadczalne metody okrelania wspczynnika tarcia w walcownictwie Metody okrelania wspczynnika tarcia w walcownictwie polegaj na wykorzystaniu i pomiarze si tarcia w rnych fazach procesu walcowania, tj. bd przy chwycie naturalnym (metoda kta chwytu), walcowaniu w warunkach procesu ustalonego (metoda wyprzedzenia) lub przy utracie przyczepnoci pasma do walcw (metoda hamowania). Rzeczywiste wielkoci wspczynnika tarcia, otrzymane przy walcowaniu w rnych wa runkach prowadzenia tej technologii, zestawiono w tabeli 6.1.
102
5.4.1. Metoda kta chwytu naturalnego Wspczynnik tarcia przy walcowaniu mona okreli z warunku chwytu naturalnego (rys. 5.2), gdy przy zetkniciu metalu z walcami dziaaj siy: normalnego nacisku metalu na walce F - skierowane promieniowo, wypychajce pasmo z kotliny odksztacenia, oraz siy tarcia T - skierowana stycznie, wcigajce je do niej. W momencie chwytu naturalne go, gdy na doprowadzone do walcw pasmo o duej masie dziaaj siy zewntrzne: do ciskajca je do walcw sia Z, wywierana np. przez samotok, oraz sia bezwadnoci B, powstajca przy zmianie prdkoci ruchu pasma, mona je uwzgldni przy opisie tego zagadnienia. Rozpatrujc rwnowag skadowych si w odniesieniu do osi poziomej x otrzy mamy zaleno - F
x +
- |
| =0
(5.4)
Uwzgldniajc, i: F = Fcos(90-a)= Fsina T = Tcosa = juFcosa

x x
(5.5)
oraz po podstawieniu zalenoci (5.5) do wzoru (5.4) otrzymamy
Rys. 5.2. Rwnowaga si przy chwycie natural nym (a = p) w obecnoci si zewntrz nych [56, 60]
+ uFcosa = Fsina + (5.6) 2 2 Po przeksztaceniach doprowadzamy j do postaci B-Z H = tga + (5.7) 2Fcosa Jeli nie dziaa sia zewntrzna Z, a si bezwadnoci B mona pomin, to warunek chwytu pasma przez walce przyjmie posta Li = tgp = t g a , czyli p = a (5.8) 5.4.2. Metoda wyprzedzenia maksymalnego Wspczynnik tarcia w ustalonym procesie walcowania moemy okreli na podstawie wyprzedzenia polegajcego na tym, e prdko metalu opuszczajcego walce, jest wiksza od poziomej skadowej prdkoci obwodowej walcw. Wielko wyprzedzenia praktycznie mo na okreli metod dowiadczaln, tj. metod znakowania, polegajc na walcowaniu prbki paskiej (h = const) z rnymi gniotami wzgldnymi w walcach, majcych na pobocznicy beczki nacite znaki w odlegoci L , ktre po przewalcowaniu odcisn si na prbce w odle0 h 0

h
103
goci L (rys. 5.3). Dokonujc na zimno pomiarw tych odlegoci mona wielko wyprze dzenia obliczy wzorem (5.9)
2$
-o*
2,< 2,0 1.6

o
<2
0.4
10
i>
14
16
Swh, %
Rys. 5.3.
Schemat metody znakowania (a) i zaleno wyprzedzenia S^ od gniotu wzgldnego e (b) [60, 70]
wh
Wobec tego dla kadego przypadku okrelamy kt chwytu zalenoci \ h -h, a = arceosf i1 | = arceos D oraz wielko gniotu wzgldnego Ah
A h
(5.10)
(5.11)
Znajc zaleno wielkoci wyprzedzenia dla kadego gniotu konstruujemy wykres S^ = f (e ) = f (a), a - po okreleniu maksimum tej zalenoci, obliczamy kt tarcia i
wh
104 p = Ot
(5.12)
oraz przynaleny mu wspczynnik tarcia u. = tg p .
5.5. Dowiadczalne metody okrelania wspczynnika tarcia w kunictwie Inn grup metod stanowi metody okrelania wspczynnika tarcia w kunictwie, ktre polegaj na wykorzystaniu i pomiarze nierwnomiernoci si tarcia w rnych operacjach pro cesu kucia swobodnego, tj. przy spczaniu (metoda stokw) i wyduaniu (metoda klina) lub przy duych naciskach jednostkowych (metoda piercieni). Rzeczywiste wielkoci wspczynnika tarcia, otrzymane przy kuciu wg rnych operacji i warunkw prowadzenia tej technologii, zestawiono w tabeli 5.3. 5.5.7. Metoda stokw Siebela-Pompa Istota metody polega na spczaniu - ze sta si nacisku F, cylindrycznych prbek o wymiarach h /d < 2,0-2,5, ktre na swoich powierzchniach czoowych (grnej i dolnej) maj stokowe wcicie o kcie a. Uywane do spczania pyty naciskowe (kowadeka) maj rw nie nacite stokowe wcicie o kcie a. Na stokowej powierzchni prbki dziaaj: normalna sia nacisku F i sia tarcia T (rys. 5.4). Si F - nacisku na pobocznic stoka mona rozoy na skadowe: si Fi rwnoleg do osi prbki
0 0 n n
cos a si F dziaajc na tworzcej stoka F =F tga,

2 2 n
F,=--
(5.13)
(5.14)
n
ktra przeciwdziaa sile tarcia na tworzcej stoka T = uF . a) b) c) d)
Rys. 5.4.
Schemat dziaania si (a) oraz ksztat prbek cylindrycznych po ciskaniu: beczkowaty, gdy tg a < L (b); cylindryczny, gdy tg a = u. (c) i wklsy, gdy tg a > ju (d) [19, 60, 70] t
105
Przypadek
n
Rozwamy trzy moliwe przypadki spczania. A, gdy T > F , czyli uF > F tg a , wobec tego \i > tg a oraz p > a
2 n
(5.15)
Wwczas ciskana prbka przyjmuje ksztat beczkowaty, wskutek maksymalnego hamo wania pynicia metalu na powierzchni styku z pytami naciskowymi, malejcego w miar dochodzenia do warstw rodkowych na wysokoci prbki, ktre s hamowane w stopniu minimalnym, tylko przez siy spjnoci metalu. Takie warunki powoduj wic, i w prze kroju poprzecznym prbka uzyskuje ksztat beczkowaty: pod kowadekami ma najmniej sz rednic, za w rodku - najwiksz. Przypadek Z?, gdy T = F , czyli uF = F tg a , wobec tego \x = tg a oraz p = a (5.16)
2 n n
Wwczas ciskana prbka przyjmuje ksztat cylindryczny, wskutek jednakowego hamo wania pynicia metalu na powierzchni styku z pytami naciskowymi, wyrwnujcego si w miar dochodzenia do warstw rodkowych po jej wysokoci prbki, ktre s hamowane tylko przez siy spjnoci metalu. Takie warunki powoduj wic, i w przekroju poprzecz nym prbka uzyskuje ksztat cylindryczny: pod kowadekami ma tak sam rednic, jak i w rodku. Przypadek C, gdy T < F , czyli uF < F tg a , wobec tego JLX < tg a oraz p < a (5.17)
2 n n
ciskana prbka przyjmuje ksztat wklsy, wskutek minimalnego hamowania pynicia metalu na powierzchni styku z pytami naciskowymi, rosncego w miar dochodzenia do warstw rodkowych na wysokoci prbki, ktre s hamowane w stopniu nieco wikszym, tylko przez siy spjnoci metalu. Takie warunki powoduj wic, i w przekroju poprzecz nym prbka uzyskuje ksztat wklsy (hiperboloidy obrotowej): pod kowadekami ma najwiksz rednic, za w rodku - nieco mniejsz. 5.5.2. Metoda klina Tarnowskiego
k
Inn metod-jest rfirtod wyduania.prbki klinowej, ktrej pobocznica jest nachylona do poziomu pod ktem a, pomidzy odpowiednimi pytami ciskajcymi, z ktrych jedna ma kt pochylenia rwny a, a druga jest pozioma. Metoda ta moe modelowa proces walcowania z rosncym gniotem bezwzgldnym. Czynne siy (rys. 5.5), wystpujce na powierzchni pochylonej pod ktem a, mona roz oy na skadowe poziome i pionowe, opisywane rwnaniami: skadowe poziome: N = Nj sina (5.18) N = N sina
l x 2 x 2
T T
lx
= Tj cos a = jaN} cos a = T c o s a = uN cosa

2 2
(5.19)
2x
skadowe pionowe:
106 N N T T
l y
= Nj cosa = N cosa
2
(5.20) (5.21)
2 y
ly
=Tj sina =T sina

2
2y
Nastpnie wielko si poziomych - przy zaoeniu, i: b = const, tj. klin ma sta szeroko, p = const, tj. redni nacisk jednostkowy nie zmienia si, mona opisa zalenociami: N = p F j sina = p b x j sina N = pF sina = pbx sina T = jLipFj cosa = | u p b x cosa T = |LipF cosa = | u p b x cosa
l x 2 x 2 2 lx
1
(5.22)
2x
Rwnanie rwnowagi si na o x ma posta Nlx+N +T -T =0

2 x l x 2 x
(5.23)
ktre po podstawieniu zalenoci (5.22), po skrceniu przez iloczyn pb i redukcji, doprowadza si do ostatecznej postaci
,._
X
2 2
1
4
-tga
(5.24) b)
a)
{
m
X 2
Rys. 5.5.
Prbka klinowa: przed odksztaceniem (a) i po odksztaceniu (b) oraz schemat dziaania si (c) w metodzie klina Tarnowskiego [19, 60, 70]
107
5.5.3. Metoda piercieni Burgdorfa Metoda zgniatania piercieni oprcz tego, e jest metod stosunkowo prost i szybk, ma dodatkowo t zalet, e pozwala na zadawanie duych naciskw jednostkowych, co umoliwia wywieranie duych odksztace plastycznych - na prasie z maymi, lub na mocie z duymi prdkociami odksztacenia. Wad tej metody jest nierwnomierny rozkad naciskw jednost kowych i si stycznych na powierzchniach styku. Sposb wyznaczania wspczynnika tarcia polega na spczaniu piercienia midzy pa skimi pytami i pomiarze rednicy wewntrznej oraz wysokoci prbki po spczeniu. Do bada uywamy prbek piercieniowych ze stali mikkiej o wymiarach i tolerancjach wymiarowych, przedstawionych na rysunku 5.6. Po zmierzeniu wymiarw pocztkowych prbki wykonujemy operacj jej ciskania do danej wysokoci.
Wysoko p i e r c i o n k a - h
, mm
Rys. 5.6.
Piereie do prby zgniatania metod Burgdorfa (a) i nomogram do okrelania wartoci wspczynnika tarcia w funkcji wymiarw piercienia po zgnieceniu (b) [19]
108
Istota tej metody oparta jest na spostrzeeniu, e istnieje korelacja midzy oporami tarcia a zmian wymiarw otworu spczanego piercienia. Przy spczaniu bez udziau si tarcia (JI = 0) przemieszczanie poszczeglnych wycinkw piercienia byoby proporcjonalne do ich odle goci od osi symetrii, a prbka miaaby ksztat cylindryczny. Tarcie (jn > 0), wystpujce w strefie styku, zakca rwnomierne pynicie metalu, co znajduje swoje odbicie w zmianie wymiarw rednicy zewntrznej i wewntrznej spczanego piercienia, natomiast przy duych oporach tarcia rednica otworu ulega wyranemu zmniejszeniu (d i < d ), przy pewnej gra nicznej wartoci tarcia rednica otworu moe pozosta bez zmiany (d = d ). Przy niezbyt duych oporach tarcia wystpi nieznaczne zwikszenie rednicy otworu (d > d ). Po zgnieceniu mierzymy prbki, okrelajc rednic zewntrzn d , wysoko hj oraz przy pomocy specjalnego czujnika, grubo cianki g . Pomiary te pozwol nam okreli wiel ko rednicy wewntrznej d ze wzoru d = d - 2gj. Znajc warto rednicy wewntrznej d i wysoko piercionka h po ciskaniu wyznaczamy wielko wspczynnika tarcia, po sugujc si nomogramem, opracowanym przez Burgdorf a, a przedstawionym na rysunku 5.6. Prb ciskania prowadzimy kolejno na piercieniach: niesmarowanym oraz smarowa nych przy uyciu jako rodka smarujcego: pasty grafitowo-molibdenowej, smaru oyskowe go i proszku myda sodowego. Pozwoli nam to oceni wpyw zastosowanego smaru na wiel ko wspczynnika tarcia.
w w0 w] w0 wl w0 z] { w] wl z] w] {
5.6. Dowiadczalne metody okrelania wspczynnika tarcia w cigarstwie Oglnie mona przyj, e dowiadczalne wyznaczenie wspczynnika tarcia przy ci gnieniu naley okreli takimi metodami, ktre moliwie wiernie odzwierciedlaj charakter pynicia metalu przez cigado. Polegaj one na pomiarze i rejestracji pewnych parametrw procesu cignienia, ktrych wielkoci - wstawiane s do wzorw na wspczynnik tarcia, wy prowadzonych przy okrelonych zaoeniach. Rzeczywiste wielkoci wspczynnika tarcia, otrzymane przy cignieniu w rnych wa runkach prowadzenia tej technologii, zestawiono w tabeli 5.2. 5.6.1. Metoda wirujcego cigada Sachsa W oparciu o warunek rwnowagi si w obszarze odksztacenia cigada (rys. 5.7), wyko nujcego ruch obrotowy, Sachs wyprowadzi w 1931 roku wzr, okrelajcy wspczynnik tarcia JU w postaci
tga =
cw cw
tga
(5.25)
gdzie: F - sia cignienia przez nieruchome cigado, F - sia cignienia przez wirujce cigado (cigado obrotowe), n - prdko obrotowa cigada,
c c w
109
v X d a
prdko cignienia, wspczynnik wyduenia, rednica wyrobu po cignieniu, kt cignienia.

Wspczynniki tarcia przy cignieniu okrgych prtw penych [59, 98] Stan przerobu plastycz nego wyarzony umocniony wyarzony wyarzony umocniony wyarzony umocniony wyarzony umocniony wyarzony umocniony Materia cigada diament techniczny 0,05 0,04
Tabela 5.2.
Materia cigniony stal nisko wglowa stal wysokostopowa mied i stopy ukadu Cu-Ni brzy, nikiel i stopy niklu aluminium stopy aluminium cynk i jego stopy ow wolfram i molibden molibden
stalowe 0,07 0,06
0,08 0,07 0,07 0,06 0,11 0,10 0,09 0,08 0,11 0,15
nagrzany do 600-900C na zimno przy 20C
wglik spiekany 0,07 0,05 0,05-0,08 0,07 0,06 0,06 0,05 0,10 0,09 0,08 0,07 0,10 0,20 0,25 0,15
0,06 0,05 0,05 0,04 0,08 0,08 0,07 0,06 0,20 0,12
Rys. 5.7.
Konstrukcja cigada obrotowego, wykorzystywanego w metodzie Sachsa [59, 98]: 1 gado obrotowe, 2 - przekadnia zbata, 3 - skrzynka smarowa, 4 - silnik napdowy
ci-
Jak wida, metoda ta polega na pomiarze siy cignienia w cigadle nieruchomym i wiru jcym, co pozwala (przy znajomoci pozostaych parametrw procesu: c, v, X, d , a) obliczy wspczynnik tarcia. Do wyznaczenia wspczynnika tarcia nie jest wymagana znajomo naprenia uplastyczniajcego a .
k p
110
5.6.2. Metoda dzielonego cigada Mac Lellana Jednym z dokadniejszych sposobw okrelania wspczynnika tarcia jest, zaproponowa na przez Mac Lellana w 1948 roku, metoda dzielonego cigada (rys. 5.8). Istota metody pole ga na przecigniciu metalu przez cigado, przecite na dwie rwne czci paszczyzn prze chodzc przez o, przy rwnoczesnym pomiarze siy cignienia i siy rozpierajcej dwie powki cigada. Na rysunku 5.8 pokazano przykadowe rozwizanie przyrzdu do pomiaru wspomnianych wyej si.
Rys. 5.8.
Przyrzd do pomiaru (a) oraz schemat si i napre (b) w dzielonym cigadle przy okrelaniu wspczynnika tarcia metod dzielonego cigada [19, 59, 98]: 1 - ruby, 2 - dzielone ciga do, 3 - jarzmo, 4 - tensometry oporowe
Rwnanie, pozwalajce na obliczenie wspczynnika tarcia, wyprowadzone zostao w oparciu o warunki rwnowagi elementu wycitego w obszarze odksztacenia. Rozpatrywano warunki rwnowagi si w kierunku cignienia i w kierunku do niego prostopadym (kierunek si rozpierajcych cigado), w wyniku czego otrzymano rwnanie ASctga + 7 t d l - 7i
k k
F
k
AS
i
(5.26)
F ,
7r(ASctga + 7 r d l ) + AS
k
gdzie: AS = S - S - rnica przekrojw pocztkowego i kocowego cignionego wyrobu,

0 k
F - sia cignienia, F - sia rozpierajca cigado, a - kt cignienia, d , l - rednica i dugo czci kalibrujcej cigada.
0 r k k
5. Nierwnomiemo tarcia i odksztacenia w procesach przerbki plastycznej
111
Jeeli w rwnaniu (5.26) pominie si dugo czci kalibrujcej cigada, jako parametr w maym stopniu wpywajcy na wielko mierzonych si, to otrzymamy
F c t g a - Ti F
r c
ctga
=
F F
c
F ctga-7cF
c F
Ti J_
+
( 5
l+ T^ctga
c+^rCtga
IR_
Ti
CTGA
Dla zwykle stosowanych ktw cignienia, wielko l/n jest bardzo maa w stosunku do F /F ctg a i mona j pomin. Otrzymamy wwczas uproszczone rwnanie
r c
u^-^-ctgot
7iF
r
(5.28)
W przypadku dokadnych pomiarw do oblicze wspczynnika tarcia naley stosowa rwnanie (5.26), jako e istnieje wpyw czci kalibrujcej cigada na wielko siy cignienia i siy rozpierajcej cigado. Wrd metod obliczeniowych w cigarstwie, wspczynnik tarcia okrela si z pomiaru siy cignienia F i wzorw na naprenie cignienia a , uwzgldniajcych szereg wanych parametrw technologicznych procesu cignienia. Korzystanie z tak otrzymanych wzorw wymaga znajomoci siy (naprenia) cignienia, naprenia uplastyczniajcego, kta cignie nia oraz innych parametrw, takich jak np.: wspczynnik wyduenia, dugo czci kalibru jcej cigada. O dokadnoci metody decyduje dokadno zastosowanego do oblicze wzoru oraz dokadno pomiaru parametrw wystpujcych we wzorze, ale przede wszystkim - siy cignienia. Zadawalajce wyniki uzyskuje si wzorami, podanymi w podrozdziale 11.7.1.
c c
5.7. Nierwnomiemo odksztacenia w procesach przerbki plastycznej 5.7.7. Nierwnomiemo odksztacenia przy walcowaniu
3^
Analizujc krzywe rozkadu jednostkowych napre nacisku normalnego i napre tar cia przy walcowaniu wzdunym pasm o zmiennej wysokoci, gdy stosunek l /h zmienia si w przedziale np. od 0,5 do 3,5 mona stwierdzi, e warunki odksztacenia w kotlinie walcow niczej zmieniaj si znacznie, zarwno w kierunku wzdunym, jak i w kierunku poprzecznym [26, 70]. Zmienny stan naprenia jest wic take nierwnomierny w obu tych kierunkach. Stwierdza si, i na dugoci uku styku (rys. 5.9a) w miar rwnomierny rozkad napr e er i i wystpuje przy ld/HR 1,0-1,5. Natomiast przy l /h < 0,5 maksima tych napre wystpuj zaraz za paszczyzn chwytu, ale ju przy wzrocie l /h > 3,0 maksima rosn i przesuwaj si coraz bliej paszczyzny wyjcia, gdy na ten rozkad zwikszony wpyw wy kazuj naprenia styczne, pochodzce od tarcia. Rozkad tych napre jest rwnie nierwnomierny na szerokoci walcowanego pasma (rys. 5.9b), gdy w zalenoci od stosunku b /l mog wystpi jedno lub dwa maksima na krzywych rozkadu napre normalnych na szerokoci powierzchni styku, co jest cile uza lenione od tego stosunku.
d r = n d r d r r d
112
Rys. 5.9.
Krzywe rozkadu jednostkowych napre: normalnych a i stycznych x na dugoci uku styku (a) oraz napre normalnych a na szerokoci uku styku (b) [26]
n z
Nierwnomierny rozkad napre w kotlinie walcowniczej wywouje wic nierwno mierny rozkad odksztace. Analizujc rozkad gniotu w kotlinie walcowania (rys. 5.10) dla przypowierzchniowych i rodkowych warstw walcowanego pasma, mona stwierdzi bardzo rny przebieg tego procesu odksztacenia. Jak wida z rysunku 5.10a warstwy przypowierzchniowe (ozn. symbolem 1 - w rodku, i 2 - na obrzeu) pocztkowo ulegaj intensywnemu odksztaceniu (dla materiaw mikkich nawet przed chwytem), nastpnie gniot na odcinku A-A ma sta wielko, a w kocowym odcinku kotliny walcowniczej wzrasta, osigajc maksymaln warto w paszczynie wyjcia. Odksztacenie w warstwach rodkowych (ozn. symbolem 3 - na rodku, i 4 - na obrzeu) nara sta pocztkowo intensywnie wzdu kotliny walcowania, poczynajc od paszczyzny chwytu, osiga swoje maksimum niedaleko poza paszczyzn krytyczn, po ktrej zachodzi ju ze sta wielkoci. Odcinek A-A zmniejsza si zatem w gb pasma (rys. 5.10b), stanowic stref utrudnionego pynicia plastycznego, za na powierzchni zewntrznej odpowiada strefie przy legania. W wyniku takiego mechanizmu pynicia w kotlinie walcowniczej wystpuj strefy rnych odksztace, co daje w pamie - po jego odwalcowaniu, nierwnomierno (anizotro pi) odksztacenia, ktr najczciej ujawnia si poprzez nierwnomierno (anizotropi) wa snoci mechanicznych i uytkowych, np. blach.
113
a)
b)
0,08
<
li f
0 1 4 1
0,04
/ /
/ /
8 ID
12
16
20
24 X, M M
KIERUNEK WALCOWANIA
Rys. 5.10. Rozkad gniotu (a) i stref odksztacenia (b) przy walcowaniu wzdunym pasm w strefach odksztace: ograniczonych A, maksymalnych B oraz porednich C i D [26] Wspczynnik nierwnomiernoci wasnoci blachy okreli mona za pomoc jedno osiowego rozcigania prbek, odpowiednio wycitych z arkusza blachy (rys. 5.1 la), umocnio nej drog walcowania na zimno. Wasnoci anizotropowe blachy uwidaczniaj si w ten spo sb, e skadowe odksztacenia w obu kierunkach, prostopadych do kierunku walcowania, nie s rwne. Zjawisko to wykorzystuje si do okrelenia stopnia anizotropii blachy za pomoc tzw. wspczynnika anizotropii Lankforda, wyraonego wzorem
I N A
R = 2_
^3
b ln
g_ go
(5.29)
gdzie: go, b - pocztkowe: grubo i szeroko rozciganej prbki, g, b - wymiary prbki po jej odksztaceniu. Dla cienkich blach wyznaczenie odksztacenia e przez bezporedni pomiar gruboci bla chy przed i po odksztaceniu obarczone jest duym bdem. Dlatego te lepiej jest okrela wartoci 8 3 na podstawie pomiaru szerokoci i dugoci prbki, korzystajc z warunku staej objtoci materiau^ Wspczynnik anizotropii oblicza si wwczas za pomoc wzoru
0 3
I N A
lb gdzie: 1 ,1 - dugo czci pomiarowej prbki przed i po rozciganiu, b , b - szeroko czci pomiarowej prbki przed i po rozciganiu. Pomiary wymiarw prbki: b i 1 po odksztaceniu przeprowadza si po umownym wy dueniu prbki, ktre np. dla blach stalowych tocznych wynosi ok. 20%. Wyduenie to po0 0
In-ô
114
winno by znacznie mniejsze od wyduenia rwnomiernego. Pomiary naley przeprowadzi w co najmniej w dwch miejscach prbki. a) b)
wspczynnik
anizotropii
wspczynnik
cnizotropii
Rys. 5.11. Schematy okrelania wspczynnikw nierwnomiernoci wasnoci blachy [15]: a - pobie ranie prbek, b - prbka z oznaczeniem odcinkw pomiarowych oraz wykresy zalenoci wspczynnika anizotropii dla blach wykazujcych anizotropi: pask (c) lub normaln (d) Blachy mog wykazywa dwa rodzaje anizotropii: pask i normaln [15]. Paska anizo tropia wasnoci blachy wystpuje wwczas, gdy w rnych kierunkach, lecych w pasz czynie arkusza, wasnoci te s rne. Wyrana zmiana wartoci wspczynnika anizotropii R - wraz ze zmian kierunku walcowania - oznacza, e blacha wykazuje anizotropi pask. Jeeli wasnoci blachy s identyczne we wszystkich kierunkach, lecych w paszczynie arkusza, ale rni si one od wasnoci w kierunku prostopadym (normalnym) do powierzch ni blachy, to wykazuje ona tzw. anizotropi normaln wasnoci blachy. Staa warto R, wy ranie rna od jednoci, wskazuje, e wystpuje anizotropia normalna blachy.
115
5.7.2. Nierwnomierno odksztacenia przy kuciu swobodnym Operacja spczania Stan naprenia i odksztacenia metalu o ksztacie walcowym przy jego spczaniu w ko wadach paskich zaley gwnie od warunkw tarcia powierzchniowego i tzw. warunku smukoci prbki, tj. stosunku h /d (podrozdz. 8.6.1). Przy spczaniu w kowadach paskich - gadkich [15], gdy wielko wspczynnika tar cia JLL = 0, wytwarza si w materiale liniowy stan naprenia (rys. 5.12a), powodujcy rwno mierne ciskanie prbki w caej objtoci, niezalenie od warunku smukoci prbki. Na po wierzchniach styku prbki z kowadami nie inicjowane s siy tarcia. Wraz ze zmniejszaniem si wysokoci pasma h wzrasta jego rednica*d, przy zachowaniu prostoliniowoci pobocznicy walca. Nacisk jednostkowy a , wywierany przez narzdzie odksztacajce jest na caej po wierzchni zetknicia jednakowy i rwny napreniu uplastyczniajcemu a .
0 0 n p
' a)
b)
Rys. 5.12J Wpyw warunkw procesu spczania okrgej prbki w kowadach paskich [15]: a - proces beztarciowy (ji = 0) oraz b - proces z tarciem (u > 0) na nierwnomierno odksztacenia oraz schemat napre normalnych a i stycznych x
n
Gdy wielko wspczynnika tarcia p, > 0 (rys. 5.12b), wytwarza si w materiale stan na prenia - zmienny w rnych punktach objtoci metalu, bdc zalenym od wielkoci sto sunku ydo, co powoduje nierwnomierne ciskanie prbki. Przy spczaniu prbki cylindrycz nej pod wpywem napre normalnych a , wywoanych zewntrznym narzdziem odksztacajcym, na powierzchni styku powstaj styczne naprenia tarcia powierzchniowego T , skierowane centrycznie przy obu powierzchniach styku do rodka prbki, maksymalnie hamujc pynicie boczne metalu. W zalenoci od odlegoci od warstw rodkowych prbki kolejne jej warstwy s hamowane w rnym stopniu (najmniejsze x wystpuje w warstwach
n p s
116
rodkowych), co oddziauje na pynicie metalu na boki. Takie warunki pynicia powoduj wic, e ksztat pobocznicy ciskanej prbki jest beczkowaty, a stopie jej beczkowatoci uza leniony jest od wielkoci wspczynnika tarcia \JL i stopnia odksztacenia przy spczaniu. Wzdu drogi stempla ronie redni nacisk jednostkowy a (wskutek wzrostu oporw pynicia wywoanych przez siy tarcia), umacnia si metal oraz wzrasta powierzchnia nacisku, co obserwuje si jako wzrost siy nacisku stempla F . Ponadto przy spczaniu wytwarza si przestrzenny stan naprenia, powodujcy nierwnomierne odksztacenie w caej objtoci prbki. Na przekroju podunym spczanej prbki cylindrycznej mona wyodrbni trzy ro dzaje stref odksztace (rys. 5.12b): Strefy A - przylegajce do paszczyzn czoowych prbki, odksztacaj si najmniej, wskutek styku z narzdziem roboczym i dziaania si tarcia, utrudniajcego tym strefom py nicie na boki. Strefy B - najwiksze odksztacenia, zarwno w kierunku osiowym, jak i promieniowym, wystpuj w tej strefie, przy czym przejcie z jednej do drugiej strefy nastpuje w sposb ci gy, tak e brak midzy nimi wyranie zaznaczajcej si granicy. Strefa C jest obszarem rednich odksztace. Nierwnomierno odksztacania si metalu podczas spczania pogarsza znacznie jako wyrobu. Przy spczaniu na zimno metal umacnia si nierwnomiernie, a przy spczaniu na gorco zrekrystalizowane ziarna maj*w rnych strefach odkuwki rn wielko, co w kon sekwencji powoduje nierwnomierno wasnoci mechanicznych i uytkowych takiej odkuw ki. Nierwnomierno odksztacenia wpywa take na obnienie wskanikw plastycznoci i ograniczenie stopnia spczania dla wielu metali. Dlatego w praktyce due znaczenie maj rodki i celowe dziaania zmierzajce do zmniejszenia nierwnomiernoci odksztacenia, zarwno podczas spczania, jak te pozosta ych operacji kuniczych. Do takich czynnikw - wpywajcych na obnienie wspczynnika tarcia, a zatem niejednorodnoci odksztacenia, zaliczamy: spczanie w kowadach stokowych przy kcie w matrycy a = arctg u., du gadko narzdzi w paszczyznach bezporednio odksztacajcych, podgrzewanie narzdzi do temperatury 200-300C, smarowanie pracujcych paszczyzn narzdzi, posiadajcych na nich rowki do zatrzymania smaru,
n n
stosowanie podkadek z mas plastycznych pomidzy metalem a narzdziem.
Operacja wyduania Nierwnomierno odksztacenia, wystpujc w rwnomiernie nagrzanym metalu, pod czas wyduania bdzie omwiona w podrozdziale 8.6.2. Operacje spczania i wyduania stosowane s do wywarcia w kutym swobodnie metalu tzw. stopnia przekucia. Stopie przekucia (podrozdz. 8.5) - okrelany jest przy wyduaniu wspczynnikiem wyduenia, a przy spczaniu stosunkiem wysokoci odkuwki przed i po tej operacji. W wyro bie przekutym ziarna ukadaj si we wkna, przebiegajce w kierunku najwikszego wydu enia, co powoduje zmian struktury i wasnoci mechanicznych odkuwki. Kierunek przebiegu wkien zaley take od obranej metody kucia. Przy kuciu swobodnym pod motem,
117
wskutek nierwnomiernych odksztace i duych prdkoci odksztacenia, kierunek wkien moe si znacznie odchyla od kierunku pynicia metalu. Przy kuciu swobodnym pod pras hydrauliczn odchylenia te s znacznie mniejsze. Przy kuciu w matrycach zamknitych kieru nek wkien przebiega zgodnie z geometrycznym ksztatem wyrobu, odpowiadajcym naj wikszemu przerobowi plastycznemu. Mae stopnie przekucia powoduj zwykle popraw wa snoci we wszystkich kierunkach. Przy wikszych stopniach przekucia nastpuje dalsza poprawa wasnoci (gwnie wytrzymaociowych) w kierunku najwyszego odksztacenia, z jednoczesnym pogorszeniem si wasnoci (gwnie plastycznych) w tym kierunku. Natomiast w kierunku poprzecznym zachodz zmiany odwrotne. Zjawisko to odnosi si szczeglnie do wasnoci plastycznych kutego metalu, tj. wyduenia, przewenia i udarnoci. 5.7.3. Nierwnomierno odksztacenia przy cignieniu Podczas cignienia penego prta metal jest ciskany na odcinku stoka zgniatania przez elementarne naprenia normalne a na caej powierzchni jego styku z cigadem, ktre wywo uj powstanie elementarnych si tarcia x = jna (rys. 5.13a). Taki stan naprenia i odksztace nia panuje tylko w osi prta, gdy tarcie powoduje: nierwnomierny rozkad odksztace na przekroju prta, wystpowanie napre dopeniajcych midzywarstwowych.
n n n
a)
b)
Rys. 5.13. Schemat napre i odksztace w osi (a) oraz rozkad napre wzdunych <j\ i promienio wych a na dugoci cigada (b) na przekroju wzdunym przy cignieniu prta okrgego w cigadle stokowym [59, 60, 70, 98]
r
Na element przestrzenny - wydzielony w stoku cigada, dziaaj nastpujce napre nia (rys. 5.13b), zmienne wzdu cigada:
118 -
rozcigajce 0 \ - dziaajce do wierzchoka stoka, ciskajce GQ - dziaajce do osi cigada, ciskajce a - prostopade do kierunku dziaania naprenia cignienia. Charakter pynicia metalu przez stokowe cigado bada mona dowiadczalnie na podstawie analizy zmian ksztatu i wymiarw prostoktnej siatki wsprzdnych, naniesionej na przekroju wzdunym, przechodzcym przez o symetrii cignionego prta (rozdz.l 1.5). Na tej podstawie mona zdefiniowa szereg wnioskw odnonie charakteru pynicia i stanu na prenia w stoku cigada [59, 70, 98-100]. Wskutek dziaania tarcia warstwy bliskie powierzchni s hamowane. Siy spjnoci warstw metalu powoduj jednake, e szybko odksztacenia tych warstw jest taka sama jak warstw osiowych. W wyniki tego pojawiaj si midzywarstwowe dopeniajce naprenia rozcigajce - w warstwach powierzchniowych, a ciskajce - w warstwach wok osiowych prta cignionego (rys. 5.14a). Wskutek wystpowania napre dopeniajcych wystpuje nierwnomierny rozkad odksztace na rednicy prta, co wpywa na niejednorodno jego struktury i np. na rnic twardoci na przekroju poprzecznym (rys. 5.14b). Wielko napre dopeniajcych wzrasta wraz ze zwikszeniem si wspczynnika tarcia i kta cigada a, tj. kta nachylenia tworzcej stoka do osi cigada stokowego.
r
a)
b)
Rys. 5.14. Rozkad napre dopeniajcych (a) i twardoci (b) na przekroju poprzecznym prta okr gego ze stali 45 przy cignieniu w cigadle stokowym o kcie 2ot = 12 ze zmiennym gnio tem: z= 0% (1); z = 7% (2); z = 15% (3); z = 20% (4) [59, 60, 98] Nierwnomierno odksztacenia jest przyczyn wystpowania niejednorodnych wasno ci na przekroju poprzecznym cignionych wyrobw [59, 70, 98-100]. 5.8. Czynniki technologiczne wpywajce na wspczynnik tarcia Warto wspczynnika tarcia zmienia si pod wpywem szeregu parametrw technolo gicznych procesu przerbki plastycznej. Dla procesu walcowania na gorco s nimi: rodzaj materiau walcw i stan ich powierzchni, temperatura i prdko walcowania oraz skad che miczny walcowanego materiau.
119
Stan powierzchni walcw i walcowanego pasma - decydujcym czynnikiem jest jej chropowato, gdy w miar jej wzrostu ronie take wspczynnik tarcia, sprzyjajcy warun kom chwytu. Na stan powierzchni wpywa skad chemiczny materiau walcw i temperatura ich powierzchni oraz stopie i charakter zuycia powierzchni walcw, nalepienia czstek wal cowanego pasma (rys. 5.15) i obecno innych niejednorodnych substancji, itp. Im bardziej plastyczny i podatny do przerbki plastycznej jest walcowany metal, tym jest mniejszy wpyw jego stanu powierzchni na wspczynnik tarcia.
0.6 0.5
Q30 Ofi
J V 1
2
03-
,3 0,3 02 900 1QOQ 1100 1200

TEMPERATURA, C
0.15 1000 1100 1200 1300
TEMPERATURA, C
Rys. 5.15. Zaleno wspczynnika tarcia od stanu powierzchni walcw eliwnych przy rnych temperaturach i stanie ich powierzchni [26]: 1 - z siatk pkni, 2 - z nalepionymi czstkami metalu, 3 - zgrubne szlifowanie
Rys. 5.16. Wspczynnik tarcia przy walcowaniu na gorco w walcach: stalowych szorst kich (1), stalowych szlifowanych, putwardzonych lub eliwnych szorstkich, utwardzonych (2) i eliwnych gadkich, szlifowanych (3) [26]
Skad chemiczny walcw i walcowanego metalu - nalepianie si czstek walcowanego metalu na walce eliwne jest mniejsze ni na stalowe (rys. 5.16), co narzuca, i te ostatnie wy kazuj wiksz warto wspczynnika tarcia. Wpyw skadu chemicznego walcowanego meta lu zwizany jest z jego wpywem na wasnoci i skad chemiczny zgorzeliny. Ze wzrostem zawartoci wgla wspczynnik tarcia jest mniejszy (rys. 5.17), tj. im stal ma wiksz twar do, tym wspczynnik tarcia jest mniejszy. Temperatura walcowania - wpywa na stan powierzchni walcw i pasma, skad i grubo warstwy zgorzeliny, ich wasnoci mechaniczne itp. Wspczynnik tarcia pocztkowo wzrasta (rys. 5.18), gdy tworz si twarde tlenki, nastpnie wykazuje maksimum, a od pewnego po ziomu temperatur - gdy powstaj ju mikkie tlenki, zaczyna spada, gdy zgorzelina zaczyna spenia rol smaru. Prdko walcowania - przy jej wzrocie wspczynnik tarcia maleje, zwaszcza w za kresie prdkoci od 2 do 3 m/s (rys. 5.19), szczeglnie przy walcowaniu na gorco.
120
i2
16
PRDKO WALCOWANIA, M / S
Rys. 5.19.
Zaleno wspczynnika tarcia od prdkoci walcowania na: gorco (a) i zimno (b) w wa runkach smarowania olejem: mineralnym (1) i palmowym (2) [26]
Przy walcowaniu na zimno o wielkoci wspczynnika tarcia decyduj: stan powierzchni walcw i pasma, prdko walcowania, a przede wszystkim rodzaj rodka smarnego, tj. obec no w nim substancji powierzchniowo czynnych, ktrych wiksze iloci zawarte s w olejach pochodzenia organicznego, co obnia tarcie. Im wikszy jest stosunek l /h , tym wspczynnik tarcia jest wyszy, a obnia si wraz ze zwikszeniem gruboci warstwy smaru (rys. 5.20). Jako zalecane w obliczeniach mona przyjmowa wartoci wspczynnika tarcia przy walcowaniu na zimno JI = 0,02 -0,10 - ze smarowaniem, lub [x = 0,1 -0,2 - na sucho. Przy
d r
powszechnie stosowanych emulsjach walcowniczych w zalenoci od prdkoci walcowania = 0,05-0,08, a przy walcowaniu wygadzajcym na suchych walcach piaskowanych \x = 0,20.
121
a)
b)
GRUBO WARSTWY SMARU, P M 2 4 6 8 10

r
l -/h
d
Rys. 5.20.
Zaleno wspczynnika tarcia od parametru l / h (a) i gruboci warstwy smaru (b) przy walcowaniu na zimno i smarowaniu: emulsj (z gniotem: s = 10% (1) i e = 3 5 % (2)) lub ole jem rycynowym (z gniotem: s = 10% (3) i s = 2 5 % (4)) [26]
d r h h h h
W procesach kucia wspczynnik tarcia przyjmuje wartoci zblione do wielkoci, cha rakterystycznych, jak przy walcowaniu na gorco (tab. 5.3).
Tabela 5.3. Wspczynniki tarcia metali i ich stopw przy kuciu w rnych temperaturach odksztacenia [137] Temperatura, C: a - odksztacenia T = kT
t
Typ A stale wglowe 0,31-0,35 0,35 - 0,45 0,45 - 0,35
Typ B Al i jego stopy 0,30 - 0,40 0,40 - 0,48 0,48-0,51 530 - 660
TypC Mg i jego stopy 0,24 - 0,32 0,32 - 0,37 0,37 - 0,40 570 - 650
Typ D cikie metale nieelazne 0,24 - 0,32 0,32 - 0,34 0,34 - 0,30 8 6 0 - 1080
TypE Ni i aroodporne stopy metali nie elaznych 0,20 - 0,24 0,24 - 0,26 0,26 - 0,28 1 3 2 0 - 1450
(0,3-0,5) T (0,5-0,8) T
(0,8-0,95) T
b - topnienia T
1135 - 1480
W procesie cignienia na zimno na wielko wspczynnika tarcia wpywa wiele czynni kw, z ktrych najwaniejsze to: rodzaj cignionego materiau, jako smaru i warstwy podsmarowej, stan powierzchni wyrobu i cigada, wielko gniotu, nacisk jednostkowy na po wierzchni cigada, prdko cignienia, wielko przeciwcigu itp. Z danych literaturowych wynika, e wspczynnik tarcia przy cignieniu na zimno waha si w granicach \i - 0,02 - 0,10 , a w pewnych przypadkach moe osign warto \i = 0,15. Na rysunkach 5.21 i 5.22 pokazane s zmiany wspczynnika tarcia przy cignieniu walcwki stalowej, uzalenione od wybranych czynnikw technologicznych, jakimi s redni na-
122
cisk jednostkowy na stoku zgniatania, gniot w jednym cigu lub prdko cignienia. Stwier dzono, e wspczynnik tarcia, okrelony przy cignieniu walcwki z dwch gatunkw stali, w zakresie badanych prdkoci cignienia maleje przy zastosowaniu uytych rodkw smarnych. a) b)
redni nacisk jednostkowy, M a P
Gniot, %
Rys. 5.21. Zmiany wielkoci wspczynnika tarcia od redniego nacisku jednostkowego na stoku zgnia tania (a) i gniotu w jednym cigu (b) przy cignieniu na zimno walcwki stalowej [59, 98] a) Stl40H b) Stal 55
Prdko cignienia V , m/min Rys. 5.22. Zmiany wielkoci wspczynnika tarcia od prdkoci cignienia na zimno walcwki stalowej w zalenoci od warunkw smarowania [59, 100]: 1 - olejem maszynowym, 2 - olejem silni kowym, 3 - proszkiem myda sodowego
c
PODSTAWY TEORETYCZNE PROCESW PRZERBKI PLASTYCZNEJ
6. Procesy walcowania wzdunego
125
6. PROCESY WALCOWANIA WZDUNEGO 6.1. Walce robocze, klatka walcownicza
Proces walcowania wykonuj walce robocze, przy czym przepustem nazywa si jedno przejcie metalu przez par walcw, bezporednio z sob wsppracujcych, podczas ktrego wykonano okrelone odksztacenie plastyczne. WALEC ROBOCZY - za lenie od rodzaju wyrobw mona _3_ 2 je walcowa w walcach o beczkach: paskich (rys. 6.la i b), na ktrych zachodzi swobodne poszerzenie metalu, majcych zastosowanie do walcowania wyrobw paskich typu blach i tam, przy czym nazwa wal carki lub walcowni pochodzi od typu i przeznaczenia ukadu walcowniczego oraz dugoci beczki walca roboczego, czyli mwimy: walcarka nawrotna LI700; walcownia ciga blach LI700, walcownia ciga tam L710itp.; bruzdowych (rys. 6.1c), na ktrych zachodzi wymuszone Rys. 6.1. Walce robocze do walcowania wyrobw pa poszerzenie metalu z uwagi na skich: z dwustronn rozet (a) lub jednostronn odksztacenie plastyczne w opat (b) i wyrobw bruzdowych z dwustronn wykrojach, majcych zastoso rozet (c) [11, 30, 56]. Oznaczenia: 1 - beczka, 2 wanie przy walcowaniu ksw, - czop, 3 - rozeta, 4 - opata, L - dugo beczki, li - dugo czopa, 1 - dugo rozety, D - red prtw i walcwki, ksztatuj nica beczki, d - rednica czopa, dj - rednica ro cych je w wykrojach wydu zety, d - rednica rdzenia rozety, r - promie ajcych, lub do walcowania zaokrglenia czopa, rj - promie wcicia rozety wyrobw ksztatowych typu ceowniki, dwuteowniki, teowniki, szyny i inne ksztatowniki, bd rury, przy czym nazw walcowni lub zespou walcowniczego narzuca typ i przeznaczenie ukadu walcowniczego oraz rednica czynna walcw (lub koa podziaowego klatki walcw zbatych) ostatniej klatki cigu walcowniczego, czyli mwimy: walcownia dua (|)750; walcownia rednia (|)500; walcownia walcwki (j>250 itp.
2 2
126
Podstawy teoretyczne procesw przerbki plastycznej
Z kalibrowania walcw wiadomo, i w beczce walca roboczego toczy si wycicie zwane bruzd, przy czym zoenie dwu bruzd walcw, wsppracujcych ze sob, tworzy wykrj walcw, w ktrym walcowane pasmo uzyskuje ksztat przekroju poprzecznego nazywany profilem wyrobu [56, 136]. Zasadnicz cech walca jest twardo jego powierzchni roboczej i rodzaj tworzywa, z ktrego jest on wykonany. Wyrnia si wic: walce nie utwardzone (150+200 HB), wykonane ze staliwa, stali wglowej kutej lub eli wa szarego, a stosowane do walcowania w walcarkach: wstpnej i duej, w walcarkach dziurujcych do rur bez szwu; walce putwardzone (250+300 HB), wykonane z eliwa, staliwa lub stali kutej, a stoso wane do walcowania w walcowniach: rednich i maych, w walcarkach blach oraz na wal ce oporowe w walcarkach kwarto; walce utwardzone (350+550 HB), wykonane ze stali stopowej lub eliwa, a stosowane do walcowania na gorco w walcarkach wykaczajcych: blachy i profile bruzdowe; walce utwardzone specjalnie (550+650 HB), wykonane ze kutej stali stopowej z du zawartoci chromu, a stosowane do walcowania w walcarkach na zimno; walce specjalne (> 650 HB), wykonane z wglikw spiekanych, a stosowane np. do wal cowania w blokowych walcarkach wykaczajcych walcwk. KLATKA WALCOWNICZA - walce robocze zabudowuje si w klatce walcowniczej (rys. 6.2), w ktrej zachodzi operacja walcowania. Naciski na odksztacany metal wywierane s wic bezporednio przez walce robocze, ktrych czopy uoyskowane s w oyskach i ich obudowach, umieszczonych w stojakach klatki roboczej. a) b)
Rys. 6.2.
Klatka robocza o stojakach: zamknitych (a) i otwartych (b) [11, 56]. Oznaczenia: 1 - stojak; 2 - walec; 3 - oyska (poduszki); 4 - urzdzenia do regulacji nastawy walcw; 5 - cig; 6 pyta fundamentowa
Klatka walcownicza (rys. 6.2) skada si wic z nastpujcych elementw: 1 - stojaki (dwa) poczone cigami; 2 - oyska, w ktrych obracaj si czopy walcw; 3 - urzdzenia nastawcze, regulujce szczelin (odstp) midzy walcami, rwnowace ich mas i do realiza-
127
cji przeciwugicia; 4 - walce robocze, suce do zgniatania walcowanego pasma; 5 - osprzt walcw (tzw. uzbrojenie) dla wprowadzania i wyprowadzania pasma z wykroju walcw; 6 pyty fundamentowe, suce do poczenia stojakw z fundamentem walcarki. W rejonie klatki roboczej umieszczone s take ukady automatycznej kontroli i regulacji wymiarw pasm oraz parametrw procesu walcowania [11, 30, 56]. 6.2. Walcarka, zesp walcowniczy, walcownia WALCARK nazywa si komplet urzdze maszynowych z wasnym indywidualnym napdem, o konstrukcji mechanicznej przystosowanej bezporednio do wykonania operacji walcowania, wchodzcej w skad realizowanego w cyklu technologicznym przerobu plastycz nego.
5 Ef
Rys. 6.3.
Schemat kinematyczny laboratoryjnej walcarki kwarto L200 mm: Oznaczenia: 1 - gwny silnik napdowy, 2 - sprzgo; 3 - przekadnia zbata redukcyjna; 4 - klatka walcw zba tych; 5 - czniki; 6 - oyska lizgowe walcw roboczych; 7 - oyska toczne (barykowe, dwurzdowe) walcw oporowych; 8 - czujniki tensometryczne do pomiaru si nacisku lub bezpieczniki membranowe; 9 - walce robocze; 10 - walce oporowe; 11 - ruby naciskowe; 12 - silnik napdowy mechanizmu regulacji szczeliny walcowniczej (pooenia walcw gr nych); 13 - przekadnia limakowa; 14 - sprzgo synchroniczne; 15 - czujniki tensome tryczne do pomiaru momentw obrotowych
Walcarka (rys. 6.3) skada si z nastpujcych ogniw: klatka walcw roboczych (jedna - napdzana indywidualnie, lub kilka - napdzanych grupowo) z cznikami o odpowiedniej konstrukcji; napd gwny, przenoszcy ruch obrotowy od gwnego silnika napdowego przez po szczeglne ogniwa mechaniczne ukadu pdnego; klatka walcw zbatych, rozdzielajca moment obrotowy od silnika napdowego na po trzebny kierunek obrotw, zadawany poprzez kilka cznikw, przekazujcych go do kla* tek roboczych;
128 -
przekadnia zbata - prosta lub ktowa, redukujca prdko obrotow od strony napdu do wymaganej technicznie wielkoci, charakterystycznej dla klatki roboczej; urzdzenia pomocnicze takie, jak stoy podnone, samotoki robocze, kantowniki, zwijarki itp., tj. urzdzenia konieczne do realizacji operacji pomocniczych w linii technologicznej danej walcowni. Kryteria, wg ktrych mona podzieli walcarki to [9, 51, 126]: typ zoenia walcw (rys. 6.4), tworzcych wykrj walcw w danej klatce; uoenie walcw w klatce - poziome lub pionowe; ukad klatek w cigu technologicznym. Walcarki mog by usytuowane w kilku grupach klatek roboczych, tj.: wstpnej (klatka nawrotna lub kilka klatek, pracujcych posobnie), poredniej i wykaczajcej, ktre mog by zoone z kilkunastu klatek - pracujcych najczciej w ukadzie cigym).
Rys. 6.4.
Zoenia walcw stosowane w klatkach roboczych walcarek [131]: 1 - dwuwalcowa; 2 podwjne duo; 3 - trio przemienna; 4 - trio do blach; 5 - kwarto; 6 - kwarto nawrotne; 7 seksto; 8 - dwunastowalcowa; 9 - dwudziestowalcowa; 10 - kwarto uniwersalne; 11 - uni wersalna do dwuteownikw; 12 - k; 13 - obrczy; 14 - okresowa do prtw; 15 - kul; 16 k zbatych
ZESP WALCOWNICZY - to komplet urzdze (rys. 6.5), przystosowanych do ga tunku i temperatury przerabianego stopu oraz do wymiarw i ksztatw produkowanych pasm. Jego typ konstrukcyjny nadaje nazw caej walcowni, a charakteryzuje si go na podstawie
129
rozplanowania wzgldem siebie walcarek roboczych, na charakter ich pracy oraz wielko i ksztat wyrobw walcowanych.
1111
Rys. 6.5.
Czci skadowe zespou walcowniczego, usytuowanego w grupach [56]: a - wstpnej (nawrotna walcarka trio); b - poredniej I (ciga grupa walcarek duo w ukadzie H-V); c - po redniej II (grupa walcarek duo w ukadzie H, ukad szachownicowy); d - wykaczajca (ci ga grupa walcarek duo w ukadzie H-V). Oznaczenia: 1 - walcarki, 2 - urzdzenia pomocni cze, tj. samotoki (2a - roboczy, 2b - dowocy, 2c - odwocy, 2d - skony); 3 - noyca; 4 chodnia, ukad walcw: poziomy H lub pionowy V
WALCOWNIA - skada si z kilku oddziaw, majcych do wykonania okrelone ope racje, wynikajce z realizowanego cyklu walcowniczego: skad materiaw wsadowych z urzdzeniami do jego przygotowania poprzez: cicie, apretur powierzchni, zgrzanie poprzeczne; piece grzewcze - w walcowniach gorcych, lub agregaty cigego trawienia - w walcow niach zimnych; zesp walcowniczy wraz z wyposaeniem do walcowania i cicia oraz zwijania wraz z chodni; wykaczalnia, wyposaona w maszyny do prostowania, cicia, szlifowania, sortowania, ewentualnie urzdzenia do obrbki cieplnej lub take oddziay uszlachetniania produkcji gotowej np. cynkowania blach, ich profilowania; skad wyrobw gotowych i pakowania; warsztaty pomocnicze i suby utrzymania ruchu (mechaniczny, elektryczny, tokarnia walcw itp.). Szczegow klasyfikacj spotykanych w wiecie walcarek i walcowni podano w pracach [11, 30-33, 56, 131]. Omawiaj one take problematyk automatyzacji poszczeglnych opera cji technologicznych oraz stosowane ukady do sterowania, automatycznej kontroli i regulacji wymiarw pasm oraz parametrw procesu walcowania, zapewniajcych uzyskanie najwikszej jakoci wyrobw walcowanych.
130
.3. Warunek chwytu pasma przez walce

(
W momencie pierwszego zetknicia si pasma z walcami (rys. 6.6a) w punkcie A walec roboczy naciska na pasmo si normaln F, prostopad do jego powierzchni. W przypadku przyoenia do pasma siy zewntrznej Z (np. wskutek nacisku pasma dociskanego przez samo tok podajcy) i siy bezwadnoci B (np. przy zmianach prdkoci walcowania pasm o duych masach) wskutek obrotu walca, pod dziaaniem siy F wystpi w punkcie A sia tarcia T, stycz na do walca i skierowana zgodnie z kierunkiem jego prdkoci obrotowej. a) b)
Rys. 6.6.
Siy dziaajce na pasmo w momencie chwytu wymuszonego - gdy a < p (a), oraz w ustalonym procesie walcowania - gdy
cc
< p (b) [56]
Pasmo zostanie uchwycone przez walce w momencie chwytu wymuszonego, gdy bdzie speniony warunek rwnowagi si osiowych, dziaajcych na jeden walec ^>F ^ 2 2 Poniewa T = Teosa i
x x + X + x
(6.1) F = Fsina
x
(6.2) (6.3) (6.4) (6.5)
T = uF
Lt
= tgp
po przeksztaceniach otrzymamy B-Z i>tga + 2Fcosa a po zaoeniu, i Z 0 oraz B = 0 uzyskany zaleno p> a y
131
W ustalonym procesie walcowania (rys. 6.6b), przy zaoeniu Z = B = 0 oraz pominiciu wyprzedzenia, otrzyma si warunek oc cc T = Tcos>F =Fsin (6.6) 2 2 z ktrego po przeksztaceniach wynika zaleno
Y x Y
H = J = tgp>tg-^, czyli p>-^ (6.7) F . 2 2 Informujc o tym, e w tej fazie procesu walcowania istnieje duy zapas si tarcia w stosunku do warunkw chwytu, ktre poprawiaj si im wiksza jest sia wpychajca pasmo w walce, im mniejszy jest gniot bezwzgldny, a wiksza rednica walca, a take im nisza jest temperatura i prdko walcowania, gdy wtedy wzrasta wspczynnik tarcia. Z zalenoci trygonometrycznych (rys. 6.6b) wynika, e OD *
2
OA R 2R D skd mona obliczy kt chwytu w dowolnych warunkach walcowania wzorem a = arccos^l--^-j
cos a =
=1
Ah
=1
Ah
(6.8) (6.9)
Po przygotowaniu prbki klinowej [19, 60], mona - po podaniu jej w walce robocze, nastawione na wielko szczeliny S (odstpu midzy walcami), zapocztkowa proces walco wania, ktrego przebieg zachodzi z coraz wikszym gniotem bezwzgldnym Ah , przy stale rosncej granicznej wielkoci kta chwytu a - Proces zachodzi a do momentu utraty przy czepnoci na powierzchni styku, tj. gdy nastpi lizganie si walcw po powierzchni prbki wskutek wyczerpania zapasu si tarcia, czyli gdy speniony zostanie warunek
max max
m a x marceos 1 -
Ah max = arceos D
I _ max
n
(6.10)
Metoda maksymalnego kta chwytu pozwala wic okreli wielko kta tarcia w danych gra nicznych warunkach walcowania, uzalenionych od wielkoci tarcia powierzchniowego. Wy stpujce najczciej przy walcowaniu wspczynniki tarcia w momencie chwytu jLi oraz zwizane z nim wartoci dopuszczalnego kta chwytu a i wskanika gniotu Ah/D podano w tabeli 6.1.
c h ch
6.4. Miary odksztacenia plastycznego Pasmo poddane walcowaniu zmienia swoje wymiary liniowe: zmniejsza si jego wyso ko, ronie dugo, a - w zalenoci od warunkw tarcia w kotlinie odksztacenia, wzrasta lub nie zmienia si jego szeroko. Poniewa odksztacamy pasmo ju zagszczone, obowizuje w tym procesie zasada staej objtoci, czyli V = const. Wykorzystujc j mona zapisa stosunek
132
56]

c h
Tabela 6.1. Dopuszczalne kty chwytu a
i wspczynnika tarcia ju oraz wskanika gniotu Ah/D [26,

ch
Wspczynnik Wskanik procentowy Dopuszczalny Rodzaj procesu Ati tarcia kt chwytu Warunki procesu 100,%,mm m 1 odksztacenia D &ch> 1 I. Przy walcowaniu wyrobw stalowych na gorco: Ksiska kwadratowe i ksy w walcach 8,3 + 16,7 24 + 32 0,45 + 0,62 nacitych lub napawanych 6.2 + 9,1 20 + 25 0,36 + 0,47 Ksztatowniki 24 + 25 8.3 + 9,1 Paskowniki 0,45 + 0,47 15+22 3.4 + 7,1 Blachy grube 0,27 + 0,40 II. Przy walcowaniu blach stalowych na zimno: 1,0+1,5 8 + 10 Walce szorstkie, suche 0,15 + 0,18 Walce szlifowane zgrubnie, smarowane 0,6 + 0,8 0,10 + 0,12 6 +7 olejem Walce szlifowane dokadnie, smarowa 0,1+0,4 3 +5 0,05 + 0,09 ne olejem mineralnym 0,08 + 0,14 0,04 + 0,05 Walce polerowane, smarowane emulsj 2 +3 III. Przy walcowaniu na gorco blach i tam z metali nieelaznych: Aluminium, temperatura 400 do 500C, 2,6 + 3,4 13 + 15 0,23 + 0,27 suche Aluminium, temperatura 400 do 500C, 1,2 + 2,6 9+13 0,14 + 0,23 smarowane parafin 2,2 + 3,4 12 + 15 0,21+0,27 Mosidz, temperatura od 750 do 850C 3,4 + 5,0 15 + 18 0,27 + 0,32 Mied, temperatura od 750 do 850C 22 0,40 7,2 Nikiel, temperatura 1100C 1 IV. Przy walcowaniu na zimno blach i tam z metali nieelaznych: 1,4 + 2,4 3 +4 Mosidz, smarowane olejem 0,05 + 0,07 Aluminium, smarowane olejem mine 2,4 + 3,8 4 +5 0,07 + 0,09 ralnym 0,6 + 0,8 6 +7 0,10 + 0,13 Mied, smarowane olejem 0,7+1,0 Cynk, smarowane naft 7 +8 0,12 + 0,15
0
L =
R \R R h 0 b 10
L L 0
wyraajcy zwizek midzy wspczynnikami odksztace, tj. wspczynnikiem gniotu y, wspczynnikiem poszerzenia p i wspczynnikiem wyduenia X. Po zlogarytmowaniu tego zwizku (wz. 6.11) otrzymamy lny + lnP-r-lnX = 8
h
+8
+\ = 0
(6.12)
wyraajcy zwizek midzy odksztaceniami rzeczywistymi. W tabeli 6.2. rbki plastycznej zestawiono zalenoci opisujce miary odksztace plastycznych we posugiwanie si pojciem gniotu bezwzgldnego obliczanego jako wszystkich trzech kierunkach. W praktyce umownie przyjto we wszystkich procesach prze Ah = h o - h ] .
133
Tabela 6.2. Miary odksztacenia plastycznego pasma poddanego walcowaniu \^$liara odksztacenia F \ liczona na:
i *
wysokoci Ah = hi - h
h 0
| <0
0
odksztacenie bezwzgldne, mm odksztacenie wzgldne, odksztacenie procentowe, % wspczynnik odksztacenia, 1 odksztacenie rzeczywiste,
szerokoci walcowanego pasma Ab = bi - b > 0

0
dugoci Al = l - 1 > 0
x 0
1 '
wh = < 0 G =100e <0

h w h
0 G =1008 >0
b w b
wi = r - >
H
wl
Gj =100s
X =
>0
y= ^ < l s =lny <0

h
P= ^ > 1 b
0
> 1
lo
=lnp>0
8j = l n ^ > 0
6.5. Parametry geometryczne kotliny odksztacenia 6.5.1. Parametry geometryczne kotliny odksztacenia przy walcowaniu na gorco Pasmo wchodzce midzy walce robocze tworzy kotlin odksztacenia, opisan na dugo ci uku styku ktem chwytu a (wz. 6.9). Dugo rzutu uku styku metalu z walcem, opisanego w trjkcie AOD (rys. 6.6b), obli czamy z nastpujcej zalenoci trygonometrycznej
'
R
_ > o . - ^
2 J ktr po rozwizaniu doprowadzamy do postaci

l =,RAh
d
(6.13)
fAh^
v ^
s
= VRAh
(6.14)
uk styku t metalu z walcem obliczamy wzorem (6.15) 180 Jako rzut powierzchni styku metalu z walcem przyjmuje si powierzchni obliczan za lenoci S =b l (6.16)
3 d r d
TiRa
ktra daje zadawalajc dokadno przy walcowaniu na paskiej beczce. Zagadnienie to przy walcowaniu w wykrojach ksztatujcych wymaga stosowania innych zalenoci [26, 56, 92, 136]. Poniewa kt chwytu moe by co najwyej rwny ktowi tarcia, czyli p = a h, mona zatem przyj, e maksymalny gniot bezwzgldny wynosi
C
Ah
max
=D(l-cosp)
(6.17)
Przeksztacajc trygonometryczn zaleno na cos p do postaci
134
COSp :
(6.18)
Vi+tg p
2
oraz po podstawieniu tg p = ix otrzymamy ostatecznie wzr Ah =D (6.19)
max
Zbudowany w oparciu o zaleno (6.19) wykres (rys. 6.7) pozwala w sposb wygodny wyznaczy maksymalnie dopuszczalny gniot bezwzgldny przy walcowaniu, zwaszcza dla przypadkw, odpowiadajcych warunkom walcowania na gorco w walcach o paskiej beczce.
6.5.2. Parametry geometryczne kotliny odksztacenia przy walcowaniu na zimno - spryste spaszczenie walcw W poprzednich rozwaaniach walce traktowano jako idealnie sztywne. Jednake w rze czywistoci - wskutek nacisku metalu na powierzchni styku, nastpuje - szczeglnie przy walcowaniu na zimno, ich spryste spaszczenie (rys. 6.8a), w wyniku ktrego grubo wyj ciowa hi jest wiksza od zaoonej teoretycznie gruboci hj o sum promieniowych prze-

c
135
mieszcze sprystych walcw, wskutek czego rzeczywista dugo uku styku l przewysza teoretyczn l .
d
a)
b)
Rys. 6.8.
Schemat sprystego spaszczenia walcw wg Hitchcocka (a) oraz nomogram do wyznacza nia stosunku R7R dla walcw: 1 - eliwnych, 2 - staliwnych, 3 - stalowych, 4 - z wglikw spiekanych [26, 56]
Wedug Hitchcocka [26, 30, 56, 92] promie walca spaszczonego okrela wzr R =R l + 2cb Ah
r
(6.20)
gdzie: R - promie walca sztywnego, mm, F - cakowity nacisk metalu na walec, kN, b - rednia szeroko pasma, mm,
r
8^-v ) c = ^ ' - staa podatnoci sprystej materiau walcw, przyjmowana dla: 7lE walcw eliwnych c = 0,02234 mm /kN, walcw staliwnych c = 0,01280 mm /kN, walcw stalowych c = 0,01083 mm /kN, walcw z wglikw spiekanych c = 0,00411 mm /kN F F = sia nacisku, przypadajca na jednostk szerokoci walcowanego pasma.
2 2 2 2 2 b
b
Dla uproszczonego korzystania z zalenoci (6.20) opracowano nomogram (rys. 6.8b). Z kolei rzut dugoci uku styku metalu ze spaszczonym walcem l podaje wzr
c
l c = l d ^ l + ^ F
'
(6.21)
ktr mona przeksztaci - przy Fb, w kN/mm, do postaci wzorw uytecznych przy oblicze niach sprystego spaszczenia walcw: eliwnych l = ^R(Ah + 0,04468F )
c b
136 c
staliwnych l = ,/R(Ah + 0,02560F )

b
(6.22)
stalowych l = ^R(Ah + 0,02166F )

c b
z wglikw spiekanych l = ^R(Ah + 0,00822F )

c b
Zwikszenie uku styku, a zatem powikszenie powierzchni styku metalu z walcem wskutek sprystego ich spaszczenia, jest szczeglnie istotne przy walcowaniu na zimno, przy duych naciskach jednostkowych, tj. gdy redni nacisk jednostkowy p > 500 MPa.
r
6.6. Parametry kinematyczne kotliny odksztacenia 6.6A. Pynicie pionowe - prdko odksztacenia przy wakowaniu Dla prostego przypadku zgniatania wielko stopnia odksztacenia okrelona jest zale noci de = dh/h , definiujca prdko odksztacenia wzorem w postaci dt dt h h gdzie stosunek dh/dt = v jest prdkoci ruchu narzdzia roboczego w kierunku wysokoci.
h
Przy walcowaniu prdko odksztacenia przyjmuje zmienne wartoci wzdu uku styku pasma z walcami. W dowolnym przekroju, odlegym o x e ( 0 ; l ) od paszczyzny wyjcia
d
metalu z walcw (rys. 6.9a), prdko odksztacenia mona wyrazi - zgodnie z rwnaniem (6.23), jako s =^ a) b)
40
PARAMETRY STAE: H, = 2 0 MM, D = 2 0 0 MM, N. N = 1 S '
W
(6
.24)
30
x co
0
/
50 0,15 40 1 0,12
*y
30
. _J_
..
^LD.MM 0,03
0,06
0C , rad.
X
Rys. 6.9.
Rozkad prdkoci odksztacenia na uku styku (a) oraz podczas walcowania pasma o jedna kowej wysokoci kocowej w walcach o staej rednicy beczki i prdkoci obrotowej, jed nake przy zmiennym gniocie wzgldnym (b) [26]
137
Schemat zmian prdkoci odksztacenia w kotlinie walcowniczej przy walcowaniu pasma o kocowej gruboci hi = 20 mm w walcach o staej rednicy D = 200 mm i prdkoci obroto wej n = 60 obr/min., lecz z rnymi gniotami wzgldnymi s = 0,10-0,50 zobrazowano na rys. 6.9b. rednia prdko odksztacenia w kotlinie walcowniczej jest rwna
w wh
ch
J o ;da
a s x
V A l
(6.25)
Po scakowaniu rwnania (6.25) i przyjciu uproszcze otrzyma mona - znane w prak tyce walcowniczej, zalenoci: e ~ W (6.26) wzrCelikowa
*d
h
wzr Ekelunda 2v, Ah L h+h,
(6.27)
Prdko odksztacenia jest jednym z gwnych czynnikw, ktre wywieraj istotny wpyw na wielko parametrw siowo-energetycznych w procesie plastycznego odksztacania. Zagadnienie to nabiera istotnego znaczenia w zalenoci od technologii realizowanych proce sw przerbki plastycznej, ktre odznaczaj si bardzo szerokim zakresem prdkoci odkszta cenia (tab. 6.3). Tabela 6.3. Prdkoci odksztacenia uzyskiwane w rnych procesach przerbki plastycznej [70] Proces odksztacenia plastycznego Typ urzdzenia realizujcego ten proces Walcownie wstpne Walcownie bruzdowe due Walcownie bruzdowe rednie Walcownie blach grubych i rednich Walcownie cige blach tamowych Walcownie walcwki Prasy hydrauliczne Prasy korbowe Prasy cierne Moty parowo-powietrzne Moty szybkobiene Prasy hydrauliczne Prasy mechaniczne Cigarki acuchowe Cigarki linowe Cigarki bbnowe Wielocigi bez polizgu Wielocigi z polizgiem Osigana w tym procesie prdko odksztacenia, s" 0,8 - 3,0 1,0-5,0 1,0-25,0 8,0-15,0 70,0- 100,0 75,0 - 300,0 0,03 - 0,06 1,0-5,0 2,0-10,0 10,0-250,0 ' 400,0 - 1400,0 3-10 20-80 1,0-20,0 5,0-50,0 25,0 - 600,0 120 - 1 500 5 000 - 60 000
1
Walcowanie
Kucie
Wyciskanie
Cignienie
138
6.6.2. Pynicie poprzeczne - czynniki wpywajce na poszerzenie Odksztacane plastycznie pasmo, przechodzce przez kotlin odksztacenia, w wyniku zadanego na wysokoci gniotu, nie tylko wydua si w kierunku osiowym, lecz rwnie po szerza, czyli zachodzi pynicie poprzeczne metalu w odniesieniu do kierunku walcowania. Pynicie poprzeczne W zalenoci od ksztatu kotliny walcowniczej i warunkw tarcia na powierzchni styku wyrniamy poszerzenie [26, 55, 56, 60, 68, 70, 136]: swobodne - przy walcowaniu na paskiej beczce, gdzie pynicie poprzeczne jest uzale nione od powierzchniowych si tarcia, dziaajcych wzdu i w poprzek strefy odksztace nia, co ma miejsce przy walcowaniu wyrobw paskich (blach i tam oraz we wstpnych wykrojach osadczych); ograniczone - przy walcowaniu w wykrojach, gdzie pynicie poprzeczne ograniczaj siy tarcia i boczne ciany wykroju, co ma miejsce przy walcowaniu w wykrojach skrzynko wych oraz szybko wyduajcych: kwadratowych i rombowych; wymuszone - jest wynikiem celowo zadanego przez dobr kalibrowania walcw, nierw nomiernego rozkadu gniotu na wysokoci i szerokoci pasma w wykrojach szybko wy duajcych: owalnych i koowych, oraz ksztatujcych przy walcowaniu profili zoonych typu ksztatownikw, tj.: ktownikw, ceownikw, dwuteownikw, szyn, dwigarw itp. Znajomo wielkoci poszerzenia jest szczeglnie istotna przy okrelaniu pynicia po przecznego metalu w wykroju, aby nastpi waciwy proces wypenienia danego wykroju walcw, zapewniajcy taki gniot na wysokoci, przy ktrym nastpi prawidowe jego wype nienie, dajcy podany profil walcowanego pasma, bez zawalcowa, idcych w odstpy wal cw. Czynniki wpywajce na poszerzenie W teorii walcowania do opisu pynicia poprzecznego metalu wykorzystuje si najcz ciej stosunek Ab/Ah nazywany wskanikiem poszerzenia [26, 56, 68, 70, 136]. O jego zmia nach decyduje m.in. ksztat kotliny odksztacenia, gdy wyduona (charakterystyczna dla profili bruzdowych) - sprzyja poszerzeniu, a poszerzona (charakterystyczna dla profili pa skich) - sprzyja wyduaniu (co jest celem odksztacania t technologi). Kolejno omwimy wpyw rnych czynnikw walcowniczych i geometrycznych, oddziaywujcych na poszerze nie, czyli pynicie poprzeczne w kierunku prostopadym do kierunku walcowania. Ksztat przekroju pasma - narzucany jest wskanikiem jego przekroju poprzecznego 5 = b / h , ktry osiga maksimum - indywidualnie dla zmiennych gniotw wzgldnych e ,
p 0 0 h
tylko dla pewnych wielkoci (rys. 6.10 i 6.11), a przy innych maleje. Przy 8 = b / h > 6
p 0 0
opory tarcia w kierunku poprzecznym s tak due, e hamuj zupenie poszerzenie (np. przy walcowaniu tam i blach). Rwnie wraz ze wzrostem b /ld (rys. 6.12) poszerzenie znacznie maleje, co jest charak terystyczne dla szerokich powierzchni styku.
r
139
Rys. 6.10. Wpyw ksztatu strefy odksztacenia na: a - wskanik poszerzenia, b - nierwnomierno odksztacenia przy walcowaniu prbek stalowych na paskiej beczce [68]
walcowaniu na gorco stali 45 [26]
P^y walcowaniu [26]
Ksztat powierzchni styku - przy wikszych wskanikach 8 = b / h > 3 mamy do

p 0 0
czynienia z tzw. poszerzajcymi si powierzchniami styku, ktre hamuj poszerzanie pasm. Z kolei wyduanie powierzchni styku, narzucanej przez wskanik 5 = 1^ /b ", przez zwiksza nie rednicy walcw lub gniotu wzgldnego 8 (rys. 6.13), powoduje w obu przypadkach wzrost dugoci uku styku pasma z walcami, a wic rosn siy tarcia w kierunku walcowania, utrudniajc wyduenie i powodujc wzrost tendencji do pynicia poprzecznego, sprzyjajce go wic poszerzaniu.
S r W H
140 a)
0,2
D, mm Rys. 6.13. Zaleno wskanika poszerzenia Ab/Ah od: a - gniotu wzgldnego e , b - rednicy walcw D[56]
AH HO
wh
as
08
200 400 600
800
Ab Ah
= 70%
s h=60%
w
8 h
w
= 50%
8 h
w
= 40%
Swh
= 30%
Temperatura,C Rys. 6.14. Zaleno wskanika poszerzenia Ab/Ah od temperatury przy rnych wiel kociach gniotu wzgldnego e dla stali St3 [26]
wh
900
900
...
Temperatura walcowania - w za kresie temperatur odksztacania na gor co w przedziale od 800 do 1100C wyka zuje ona rnice si oddziaywanie (rys. 6.14), tj. dla duych odksztace, daj cych tzw. wyduone strefy styku, krzy we te wykazuj maksyma, lecz dla ma ych odksztace, dajcych tzw. posze rzone strefy styku, krzywe te wykazuj minima. Skad chemiczny stali (rodzaj wal cowanego tworzywa), ktry przy rnej plastycznoci oddziauje gwnie na wspczynnik tarcia (rys. 6.15). Rodzaj struktury - wedug bada Bachtinowa, powoduje, i wspczynnik tarcia wzrasta dla stali: konstrukcyjnych i narzdzio wych (o 25-35%), austenitycznych (o 40%), za dla ferrytycznych (o 55%), oddziaujc bezporednio na poszerzenie bezwzgldne. Rodzaj tworzywa (rys. 6.16a) dowodzi rwnie, i przy wzrocie wasnoci wytrzymaociowych maleje plastyczno, a zatem wielko poszerze nia metalu w kotlinie odksztacenia.
141
Q
<
M2 0 \=,
/ /
JL-
20
0 4 ,
Rys. 6.15. Zaleno wskanika Ab/D od gniotu wzgldnego s przy rnych wielko ciach wspczynnika tarcia (h /D = 2%; b/h = 3) [26, 70]
wh r
3 4>5 0 0% S0 h
w
Wysoko pocztkowa pasma - przy jej wzrocie maleje strefa wyprzedzenia, co obnia naprenie osiowe, uatwiajce py nicie wzdune, a zatem przy walcowaniu pasm grubszych maleje poszerzenie (rys. 6.16b). Prdko walcowania - z jej wzro stem maleje wspczynnik tarcia [26, 60, 68, 136], co powoduje i dla dugich stref po szerzenie ronie, a dla szerokich - maleje. Ilo przepustw - rozoenie gnio tw na wicej przepustw, ktrych ilo n okrela si (znajc wspczynniki wydue nia: cakowitego pasma i redniego dla da nego procesu walcowania) wzorem (6.28)
obnia wielko cakowitego poszerzenia, bdcego sum jednostkowych poszerze z kadego pojedynczego przepustu. a)
20 PBL
b)
STAHS T*1150 C D~ 175 MM
M
,16 Al
7
12
I
//
Fc
Cu
4F 8 12
t
16 &h mni
12
16
Rys. 6.16. Zaleno poszerzenia bezwzgldnego Ab od gniotu bezwzgldnego Ah przy: rnych wal cowanych tworzywach (a) i zmiennych wysokociach pocztkowych pasma h (b) [26]
0
Zalenoci analityczne do opisu poszerzenia Poszerzenie bezwzgldne okrelone moe by teoretycznie, przy czym nowe metody ob liczania parametrw poszerzenia ujmuj szereg czynnikw walcowniczych kotliny odksztace nia wedug oglnego rwnania [26, 68, 136]
142
Ab = f A h ; R ; ^ ; i c L ; ^ ; ^ Nowe metody opisywane s zalenoci podan przez Z. Wusatowskiego typu (3 = acdry- ,

w
(6.29)
(6.30)
gdzie: - wspczynniki poprawkowe uwzgldniaj [26, 68]: temperatur walcowania, gdy: a = 1,005 (przy 750-950C), lub a = 1,0 (przy >950C); prdko walcowania: c = 0,97-1,02, uzaleniajc go funkcj od prdkoci v i wsp czynnika gniotu y; skad chemiczny stali: d = 0,997-1.027; tarcie na powierzchni walcw: f = 1,02 - dla walcw eliwnych i stalowych, szorstkich, f = 1,0 - dla walcw stalowych, utwardzonych i gadkich, f = 0,98 - dla walcw stalo wych, szlifowanych; - odpowiednie wielkoci wynosz:
w
Ab = b ( p - 1 )
0
(6.31)
wykadnik potgowy W ma posta [68]

b
W = C!
v o;
h
exp
'k
v o;
h
b 'oj
b o _ i ' ( h - ^ ' ' Ah R R v o;

c c
h
(6.32)
W tej grapie wzorw analitycznych s m.in. rwnania opisane w tabeli 6.4. Tabela 6.4. Parametry liczbowe do wzorw na poszerzenie, opisuj cych wykadnik W [68] Autor wzoru Wusatowski Sparling Sander Wspczynniki: 1 0,981 1 ~|
c,
0 0 0
-1,9875 -1,615
-1,75
1 0,90
0,39 ,
0 0
,
0 0
0,556 0,55
J
o
-0,12
0 -0,25
0
i
0,59
6.6.3. Pynicie wzdune - strefy opnienia i wyprzedzenia Na dugoci uku styku metalu z walcem - w dowolnym przekroju x, zmieniaj si nast pujce prdkoci (rys. 6.17a): osiowa skadowa prdkoci obwodowej walcw v wx = v c o s a (6.33)
wx v w x
osiowa prdko przemieszczania si pasma v

m x
mx
v ^v
<v
(6.34)
Mona zatem przyj, e na uku styku pooony jest przekrj, w ktrym te skadowe s sobie rwne, czyli e v = v , a zatem przekrj 2-2 (rys. 6.17b) nosi nazw paszczyzny
wx mx
143
podziaowej, a odpowiadajcy mu punkt 2 na uku styku nazywa si punktem podziaowym, a okrelajcy jego pooenie kt centralny nazwano ktem podziaowym y' (rys. 6.17b), dzie lcym kotlin odksztacenia - pod wzgldem kinematycznym, na dwie strefy: opnienia (stre fa 1) i wyprzedzenia (strefa 2) (rys. 6.17c), w ktrej pasmo porusza si ze zmienn prdkoci ruchu w kierunku osiowym, speniajc zaleno
Rys.6.17. Rozkady: prdkoci obwodowej wal cw w przekroju neutralnym (a) i ele mentarnych si tarcia na dugoci kotli ny odksztacenia (b) oraz schemat zmian: osiowej skadowej prdkoci obwodowej walcw v i przemiesz czania pasma v (c), okrelajcych na uku styku strefy opnienia i wyprze dzenia [26, 56, 60]
wx mx
Pooenie paszczyzny podziaowej - okrelone jest ktem podziaowym y, wyznacza nym z rwnania rwnowagi si dziaajcych w kotlinie odksztacenia, przy czym w strefie opnienia jednostkowe siy tarcia skierowane s w kierunku walcowania, a w strefie wyprze dzenia - maj kierunek przeciwny (rys. 6.17b) [26, 56, 70, 92]. Jego wielko okrela si naj czciej wzorami uproszczonymi - przy walcowaniu bez nacigw, podanymi przez: Pawowa
a
Y= -
ch
1-
ch
2p
(6.36)
Ekelunda
144 Ah 2D Ah 1 2D p
(6.37)
Koncewicza
P sma
y = arcsin
c h
1-Jl-
P -1'
2
2P
l-cosa psina
c h
(6.38)
ch
Z kinematyki pynicia mona okreli w odpowiednich przekrojach x kotliny odkszta cenia zmienne wielkoci: opnienia w strefie 1, lecej midzy paszczyznami chwytu i neutraln, wzorem
v J
mx - V
c w
op
(6.39)
wyprzedzenia w strefie 2, lecej midzy paszczyznami neutraln i wyjcia, wzorem

v s =
m x -
w x
Vmx-Vw Q ^x
c s v
(6.40)
ch
' wx
przy czym (wz. 6.40) w paszczynie wyjcia - przy a znan posta wzoru na wyprzedzenie
o
D
= 0 i cosO = 1, przyjmuje oglnie

0
_ w
_
l ~
(6.41)
Jego wielko oblicza si m.in. wzorami: Finka _ [hj + D(l-cosy)]cosy -1

h
(6.42)
Drezdena (6.43) Winogradowa b +Ab 10
[hj +D(l-cosy)]cosy
<*ch
(bo+AbJh!
(6.44)
Czynniki wpywajce na wyprzedzenie - na jego wielko wpywa szereg czynnikw, znajdujcych uzasadnienie, zarwno we wzorach teoretycznych, jak i potwierdzenie w wyni kach dowiadczalnych, a mianowicie: rednica walcw (rys. 6.18a) im jest ona wiksza, tym wyprzedzenie wzrasta; wysoko pocztkowa pasma (rys. 6.18b) - im jest wiksza, tym wyprzedzenie maleje; wspczynnik tarcia, z jego wzrostem (rys. 6.18b) wyprzedzenie wzrasta; temperatura walcowania (rys. 6.19a) - jest to zaleno, na ktr duy wpyw wywiera wspczynnik tarcia, wykazujca zoony charakter; gniot wzgldny (rys. 6.19b) - nie jest to zaleno monotoniczna, lecz okresowo zmienna;
145
prdko walcowania - zgodnie z informacjami praktycznymi wraz z jej wzrostem maleje wspczynnik tarcia, a zatem i wyprzedzenie; naprenia nacigu i przeciwcigu - zaleno ta wynika bezporednio z ich wpywu na zmiany kta podziaowego, tzn. ze wzrostem nacigu - wyprzedzenie zwiksza si, a ze wzrostem przeciwcigu - maleje. a) b)
Su>f %
0.5
w
0 Iii, mm
Rys. 6.18. Zaleno wyprzedzenia S od rednicy walcw D (a) oraz wysokoci kocowej pasma hj (b): 1 - walce suche, 2 - walce smarowane gliceryn [26] b) a)
SW,%
\
200 400 600 800 1000 1200
T, C
Rys. 6.19. Zaleno wyprzedzenia S od temperatury odksztacenia T (a) i gniotu wzgldnego e (b) [26, 60]
w wh
W ukadach cigych konieczna jest znajomo wielkoci wyprzedzenia, gdy okrela ona prdko walcowania na wyjciu metalu ze strefy odksztacenia
146
V l
=v (l
w
S ) =^ ( 1 +S )
W w
(6.45)
Obowizuje w tym przypadku prawo cigoci strugi w klatkach ukadu cigego, znane jako iloczyn S j v j w mm /s, definiujce sta kalibrowania zalenoci
3 w
C ^ b i h i D ^ n ^ l + S^) gdzie: iloczyn bj hj - pole przekroju poprzecznego pasma na wyjciu z klatki, D - rednica czynna walca roboczego danej klatki, n - prdko obrotowa walcw danej klatki.
cz w
(6.46)
\ y
6.7. Parametry siowo-energetyczne procesu walcowania 6.7.1. Parametry siowo-energetyczne procesu walcowania prostego
Poprawne obliczenie siy nacisku metalu na walec roboczy, potrzebnej do pokonania oporw ksztatowania plastycznego pasma w danych warunkach walcowania oraz momentu walcowania - w odniesieniu do tego walca, jest podstawowym zagadnieniem przy projektowa niu technologii procesu walcowania oraz konstruowaniu walcw roboczych i walcarki, ktre maj zrealizowa opracowan technologi walcowania. Pomimo wielu prac, zarwno technologw, jak i konstruktorw, teoretyczne ujcie obli czania naciskw stanowi istotny problem w technologii walcowania. Obliczenie cakowitej siy nacisku metalu na walec F = Jp(x,z)dS
S
(6.47)
oraz momentu walcowania - dla jednego walca, pochodzcego od skadowych stycznych naci skw jednostkowych, tj. od naprenia tarcia na powierzchni M =b JRda=bR o
:
J xdct- jrda
'Y
0
(6.48)
Obliczenie tych parametrw wymaga znajomoci rozkadu redniego nacisku jednostko wego p w kotlinie walcowania. Dla jego okrelenia przyjmuje si szereg uproszcze i przybli e, sprowadzajcych je do postaci uproszczonych:
r
l
F = b
n r d r r d
r fq (x)dxsp S spg b l o
F
(6.49) (6.50)
M =a F
w
gdzie: Pr - redni nacisk jednostkowy, S - powierzchnia styku metalu z walcem, a - rami dziaania siy nacisku (rys. 6.20a), przy czym:
d F
147
wg Celikowa a = \j/ l , gdzie \|/ = 0,6-7-0,7 - przy walcowaniu na gorco; \j/ = 0,38-7-0,42 - przy walcowaniu na zimno,
F d
Rys. 6.20. Pooenie wypadkowej siy nacisku metalu na walec F (a) oraz rozkad skadowych nacisku jednostkowego p na dugoci rzutu styku w przekrojach poprzecznych kotliny walcowniczej (b) przy walcowaniu prostym na zimno [30, 56]
r
redni nacisk jednostkowy Dla okrelenia si, wystpujcych przy walcowaniu, naley zna rozkad naciskw jed nostkowych na dugoci kotliny walcowniczej (rys. 6.20b). Przyjmujc, e walcowanie zacho dzi w trj osiowym stanie napre, w ktrym: naprenie pionowe Gi = p, naprenie styczne 03 = a
t
moemy zapisa - wg hipotezy najwikszego naprenia stycznego, warunek G ! - G = aG ,

3 p
czyli p = aG + G
p T
(6.51)
gdzie: ppionowy nacisk jednostkowy jaki naley wywrze, aby zrealizowa odksztacenie pla styczne,
148
acjp - naprenie uplastyczniajce odksztacanej stali, a - wielko oporw pynicia metalu podczas walcowania, idcych na pokonanie si tarcia
t
na powierzchni styku metalu z walcem. Naprenie uplastyczniajce - opisywane krzyw AWB (rys. 6.20b), jest wielkoci na prenia potrzebnego do plastycznego odksztacenia metalu, zalenego od rodzaju tworzywa (skad chemiczny, struktura i historia jego dotychczasowego odksztacenia) oraz warunkw realizacji procesu plastycznego ksztatowania, tj. temperatury, prdkoci i stopnia odksztace nia (problemy te omwiono szczegowo w rozdz. 3). Te czynniki uzalenione s od wypad kowego dziaania, rwnoczenie zachodzcych procesw umocnienia (jako skutku odksztace nia) i relaksacji napre (wskutek rekrystalizacji), co ma miejsce przy walcowaniu na gorco, na zimno za ma miejsce proces umocnienia. Opory pynicia - zale znacznie od parametrw geometrycznych kotliny odksztacenia oraz warunkw tarcia na powierzchniach styku walcw z materiaem. Opory pynicia wyka zuj tendencj do: wzrostu wraz ze zwikszeniem: wspczynnika tarcia (rys. 6.2 lb i rys. 6.22b), rednicy walcw (rys. 6.23a), gniotu wzgldnego (rys. 6.23b) itp.; a) b)
P'
r
a)
h 5mm
m 0
Rys. 6.21. Zaleno oporw pynicia od gruboci pocztkowej walcowanego pasma h (a) i wsp czynnika tarcia u (b) przy walcowaniu na gorco [30, 56] b)
i t
M l
H
2
P
i -
h 10mm
m 0
H> 2 ^ 1 H> 3 M= 40 1 / /~\ 2 / / ^\ 3 yy^/^^^^ ^fiAS

J?'
o. C O
Rys. 6.22.
wych pasma h przy walcowaniu na gorco (a) oraz rnych wspczynnikw tarcia ja przy walcowaniu na zimno (b) [30, 56]
0
0 J Wpyw wspczynnika tarcia na rozkad oporw L pynicia dla rnych gruboci pocztko
ld
149
obnienia wraz ze zmniejszeniem pocztkowej wysokoci pasma - przy staym ju, lub obnieniem wspczynnika tarcia - przy staym h (rys. 6.22a) czy zwikszeniem naci gw midzy klatkowych (rys. 6.25).
0
a)
D, > D > D
2
b)
wh]
> 8 > c H3 > H W4

WH2 W
Rys. 6.23. Wpyw zmian rednicy walcw D (a) i gniotu wzgldnego e (b) na opory pynicia przy walcowaniu na gorco [30, 56]
wh
redni nacisk jednostkowy przy walcowaniu na gorco - obliczy mona m.in. wzorem Zjuzina [30, 56, 60], majcym posta
Pr
= G
p a b
n n
( 6
5 2
gdzie: Q - granica plastycznoci w danych warunkach odksztacenia, obliczana wzorem G =G k k k

p P d t u D t
(6.53)
G - bazowa warto granicy plastycznoci, a wspczynniki: temperatury k , stopnia od ksztacenia k i prdkoci odksztacenia k okrelane s z wykresw lub obliczane wzo rami w zalenoci od warunkw walcowania; n - wspczynnik stanu naprenia, okrelany w zalenoci od parametru m = ld/h ; n - wspczynnik wpywu szerokoci pasma, okrelany w funkcji n = f (m = ld/h ; n = b /h ), przy czym wspczynniki n i n , odczytujemy z wykresw lub obliczamy wzorami w zaleno ci od warunkw walcowania [26, 56, 60].
E u a r b b r r r CT b
6.7.2.
Parametry siowo-energetyczne procesu walcowania z nacigami
Przy walcowaniu tam i blach na zimno, przy zastosowaniu napre w walcowanym materiale, wystpuj nastpujce siy: pionowa nacisku metalu na walec F oraz poziome: nacigu Tj i przeciwcigu T , wywoujce odpowiednie momenty (rys. 6.24).
p 0
150
Rys. 6.24.
Schemat si: pionowej i poziomych oraz momentw obrotowych (a) wraz z rozkadami red niego nacisku jednostkowego (b) przy walcowaniu na gorco z nacigami (przypadek, gdy si a nacigu T, jest wiksza od siy przeciwcigu T )
0
Poszczeglne skadowe siy, dajce moment obrotowy w stosunku do osi walca robocze go, mona zdefiniowa wzorami: - pionow si nacisku metalu na walec roboczy F
t
F =p S
t r
(6.54)
tr t0
tr
siy przenoszone przez walec roboczy F i walec oporowy F :

t T
F =F j -
+ 0 P t 0 t t r
(6.55)
I (D /DJ F =F -F (6.56) - poziom si, wynikajc z rnicy nacigw w pamie, przypadajc na walec roboczy
A T
= ^( o ~
T
i) = ^ K o o
b h
i i i)
b h
(6.57)
ramiona momentw dla siy: pionowej, a =0,381

F T c
(6.58)
n
poziomej, a =R' +"~ i
(6.59)
151
w t
moment walcowania z nacigami, przypadajcy na walec roboczy

o n 2 t
M =M^ +MP , czyli = 0,38F l + AT^R'+^-h, j

t c
(6.60)
(6.61)
M
t l
moment tarcia w czopach walcarki kwarto w odniesieniu do walca roboczego =i(F

^
t +
ATK dcz^z
(6-62)
Ôp
gdzie: JLI - wspczynnik tarcia w czopach walcw, d - rednica czopw walca roboczego. moment statyczny, przypadajcy na walec roboczy, w czasie ustalonego procesu walco wania M M =M +M (6.63)
cz
cz
st
s t
w t
t l
Przy walcowaniu na zimno cakowita sia nacisku metalu na walec ronie wskutek jego sprystego spaszczenia, ale znacznie jest te uzaleniona od temperatury procesu oraz si rozcigajcych, przyoonych do walcowanego pasma (rys. 6.25), przy czym nacig i przeciwcig w rny sposb oddziauj na parametry energetyczne i jako walcowanego pasma (wy rwnanie zmiennej gruboci wsadu, utrzymywanie paskoci itp.). a) b)
Rys. 6.25. Wpyw zastosowania naprenia nacigu aj i naprenia przeciwcigu a na rozkad nacisku jednostkowego przy walcowaniu: na gorco (a) i na zimno (b) [30, 56]
0
redni nacisk jednostkowy - obliczamy m.in. wzorem Korolewa [30, 56, 70, 92]. Znajomo naprenia uplastyczniajcego stali umoliwia obliczenie dla kadego prze pustu, wykonanego z rn wielkoci nacigw, nastpujcych danych: rednie naprenie uplastyczniajce:
a
= 1 ) 1 5
^P!^PL
( 6
6 4 )
152
naprenie przeciwcigu:
Q
0
(R + n h ) b h
b 0 0 o
s0
(6.65)
0
naprenie nacigu: (Rb+n^^h! (6.66)
gdzie: R - promie bbna rozwijarki i zwijarki, n - ilo zwojw nawinitych na bben rozwijarki lub zwijarki,
b
i - wspczynniki przeciwcigu ^
= 0
0 / p i nacigu ^ = aj /O^ ,
a
8 - wskanik odksztacenia, obliczany wzorem: 8 = 2\i redni nacisk jednostkowy

8-1
s
Pr
= ^ f i - k o ^ i ) .
wh
(6.67)
Schematy przebiegu teoretycznych krzywych rozkadu naprenia normalnego i napre nia tarcia wzdu uku styku wedug rwna: Karmana, Nadaia, Siebela i Celikowa oraz meto dy obliczania redniego nacisku jednostkowego wedug rwna wielu autorw przy walcowa niu na gorco i na zimno podano w pracach [26, 30, 56, 60, 70, 92].
7. Procesy walcowania skonego
153
7. PROCESY WALCOWANIA SKONEGO 7.1. Procesy produkcji rur stalowych Wymagania odbiorcw rur stalowych wymuszaj na ich producentach konieczno uno woczenienia lub budowy linii technologicznej, w skad ktrej wchodz nowoczesne urzdze nia, w peni zautomatyzowane, pozwalajce na ekonomiczn produkcj rur stalowych o jak najlepszych wasnociach mechanicznych i uytkowych. Oglnie mona powiedzie, e procesy wytwarzania rur stalowych mona podzieli na dwie odmienne technologicznie grupy, rnice si zarwno stosowanymi metodami, jak i urzdzeniami do ich wytwarzania, tj.: procesy produkcji rur bez szwu - przebiegajce na gorco, w zakresie od 17,2 mm do <) 720 mm, w Polsce od 17,2 mm do 508 mm, | procesy produkcji rur ze szwem - przebiegajce na zimno, w zakresie od 5 mm do 2520 mm, w Polsce od 5 mm do > 1420 mm. 7.1.1. Procesy produkcji rur bez szwu Materiaem wsadowym s wlewki odlewane (cige z COS) lub ksy i ksiska - walco wane, o przekroju poprzecznym: kwadratowym (od 160x160 mm do 650x650 mm) lub okr gym (od 150 mm do 580 mm), wlewki wieloktne lub niekiedy tuleje odlewane odrod kowo, o masie od 120 kg do 3500 kg, ktrego wymiary i zastosowanie uzalenione s od wy miarw produkowanych rur oraz typu urzdzenia do wykonania etapu wstpnego. Wsad ten nagrzewa si do temperatury do ok. 1250C, tj. przerobu plastycznego na gorco, w piecach grzewczych z trzonem: obrotowym, pokrocznym lub przepychowym. Etap wstpnego przerobu plastycznego to etap, w ktrym ze wsadu na rury wytwarza si grubocienne tuleje rurowe, realizujc proces w walcarkach skonych, prasach lub prasowalcarkach. Etap podstawowego przerobu plastycznego, w ktrym podczas odksztacenia tulei grubociennych na trzpieniu zachodzi najwiksze jej wyduenie w tulej rurow, wykonujc go w walcarkach: skonych, przepychowych, cigych, automatycznych lub pielgrzymowych, ewentualnie w prasach do wyciskania rur (od tego typu urzdzenia pochodzi nazwa caej wal cowni czy prasowni). Etap wykaczajcego przerobu plastycznego: na gorco, w ktrym podczas odksztacania na pusto nastpuje uksztatowanie tulei ruro wej w rur gotow, gorcowalcowan, zachodzcy w walcarkach redukcyjnych z naci giem (przy rednicach rur do 219 mm, umoliwiajcy uzyskanie szerokiego asortymentu wymiarowego rur, produkowanych w danej walcowni) lub kalibrujcych (przy rurach do 508 mm, rednio- i grubociennych);
154 -
na zimno, realizowany technologiami: walcowania na trzpieniu w dwuwalcowych wal carkach pielgrzymowych lub rolkowych (trzy- lub czterorolkowych) oraz cignienia rur: swobodnego, na korku staym lub swobodnym, na trzpieniu dugim, co pozwala uzyska rury od 0,5 mm do 114,3 mm; Etap uszlachetniania produkcji poprzez prostowanie, wykaczanie drog: obrbki cieplnej, pokrywania powokami metalicznymi lub niemetalicznymi, obrbki mechanicznej kocw rur czy kontrol jakoci rur itp.
Materiaem wsadowym, mocno uzalenionym od rednicy wytwarzanych rur, s: w skie tamy, tamy lub blachy zwijane w krgach (grubsze w arkuszach), przewanie gorcowalcowane (lecz o bardzo dobrej jakoci powierzchni), a dla rur precyzyjnych - zimnowalco wane, o gruboci skorelowanej z gruboci rur gotowych; wsad ten bezporednio po podaniu w lini technologiczn poddawany jest obrbce mechanicznej brzegw (cicie na dan szero ko, ukosowanie, frezowanie itd.) i czony w pasmo bez koca drog spawania poprzecznego kolejnych krgw. Etap ksztatowania tamy lub blachy paskiej w rur szczelinow jest silnie uzale niony od rednicy produkowanych rur, przy czym stosuje si metody: ksztatowania wzdu nego w wieloklatkowych walcarkach ksztatujcych - dla rur o rednicach (() (12-^-168,3) mm, lub ksztatowania liniowego - dla rur o rednicach (60,3V711) mm, a take metod kszta towania spiralnego w jednoklatkowym zespole gncym dla rur o rednicach (25^2520) mm (pozwala ona przy zmianie kta podania tamy wytwarza - z tej samej szerokoci tamy, rury o szerokim zakresie rednic), a nastpnie przy rednicach od 711 mm do (j) 2520 mm stosuje si gicie wzdune blachy w prasach (do ksztatu U lub C) lub gitarkach rolkowych (wygina jcych ca rednic lub elementy 1/2 lub 1/3 rednicy rury gotowej). Etap czenia rury szczelinowej lub pwyrobw gitych, poprzedzony bezporednim nagrzaniem tylko wskich brzegw tamy, wykonywany jest gwnie przez zgrzewanie lub spawanie, a nastpnie ich docisk, celem poczenia nagrzanych krawdzi rury szczelinowej i uzyskania na rurze zgrzeiny lub spoiny o wysokiej jakoci; przy czym wrd metod zgrzewa nia elektrycznego rozpowszechniona jest metoda indukcyjnego nagrzewania prdem o wielkiej czstotliwoci (rzadziej stosuje si zgrzewanie oporowe), za wrd metod spawania stosowane jest spawanie ukowe w osonie gazowej (rur o maych rednicach) lub pod warstw topnika (rur o duych rednicach); bezporednio po procesie poczenia usuwa si wypywk ze wntrzn i wewntrzn, prowadzi si badania jakoci poczenia metod ultradwikow, a rur poddaje si zabiegowi obrbki cieplnej w celu wyrwnania struktury metalu, a zatem ujednorodnienia w strefie poczenia jego wasnoci mechanicznych. Etap wykaczania i kontroli jakoci rur, zachodzi m.in. poprzez kalibrowanie rur, prby szczelnoci, badania ultradwikowe caej rury i zabezpieczanie antykorozyjne, przy czym przy maych i rednich rednicach zabiegi te s identyczne jak dla rur bez szwu, nato miast kalibrowanie przez ekspandowanie rur o duych rednicach przeprowadzone jest w pra sach mechanicznych lub hydraulicznych - ekspanderach o nacisku do 15 MN, wykonujcych
155
jednoczenie operacje technologiczne typu: kalibrowania rednicy zewntrznej na obwodzie, prostowania na dugoci i prb szczelnoci pod cinieniem badawczym. Dla rur ze szwem o rednicy do 219 mm znane s etapy wykaczajcego przerobu pla stycznego i uszlachetniania produkcji zblione, jak dla rur bez szwu. 7.2. Wytwarzanie tulei rurowych w walcarce skonej Moliwoci technologiczne walcarki skonej - id w kierunku zapewnienia wymogw, stawianych operacji wstpnego przerobu plastycznego na gorco, jakimi s: podwyszona dokadno wykonania tulei rurowych, zmniejszenie zuycia narzdzi roboczych, dua ela styczno na zmiany w asortymencie produkowanych pwyrobw, zarwno w odniesieniu do wsadu (lany z COS lub walcowany) i wytwarzanych grubociennych tulei rurowych (o szero kim zakresie wymiarowym, regulowanym jedynie wskutek zmian nastaw walcarki oraz przy wymianie rednicy trzpienia dziurujcego) [40]. Technologia skonego walcowania dziurujcego pozwala na odksztacanie ze stosun kowo duym wydueniem (k do 4), przy poszerzeniu na rednicy do 40% (przy kalibrowaniu stokowym) i uzyskaniu stosunku dugoci wsadu do rednicy trzpienia dziurujcego l /d < 80, co bardzo zwiksza dugo tulei rurowych, poprawiajc uzysk caej walcowni. Dziki ograniczeniu niepodanych napre cinajcych i zblieniu do trjosiowego stanu napre ciskajcych w tego typu walcarce z prowadnicami tarczowymi Dieschera mona dziurowa materiay lane z COS, stale o obnionej plastycznoci lub trudnoodksztacalne stale wysokostopowe. Typowymi pwyrobami dla przemysu maszynowego, wykonywanymi technologiami kucia, a moliwymi do wyprodukowania w walcarkach skonych, s wyroby okrge o zmien nym przekroju na dugoci typu: kule i krtkie waki do mynw, piercienie, tuleje, piasty rowerowe itp. [50]. Pozwol to na osiganie wskich tolerancji wymiarowych i minimalnych naddatkw na obrbk skrawaniem, co prowadzi do wyranych oszczdnoci metalu, przy produkcji wyrobw w sposb technologicznie uzasadniony i ekonomiczny. Laboratoryjna walcarka skona moe by wykorzystywana do modelowania bada w zakresie procesw walcowania dziurujcego i wyduajcego, z wykorzystaniem ukadu dwuwalcowego - z grn rolk obrotow lub prowadnicami tarczowymi Dieschera, oraz trjwalcowego. Moe mie zabudowywane walce robocze o odpowiednim kalibrowaniu beczek, co zabezpieczy warunki realizacji bada w szerokim zakresie wielkoci stosowanych czynnikw walcowniczych. Szersza charakterystyka moliwoci napdu mechanicznego tej walcarki zo stanie omwiona w podrozdziale 15.1. Konstrukcje skonych walcarek dziurujcych oparte s o dwa sposoby uoenia wal cw w przestrzeni oraz kalibrowania beczek walcw roboczych [40]. Osie walcw roboczych walcarki skonej, o zmiennej geometrii beczki walca, nachylone s w przestrzeni pod ktami (rys. 7.1): rozwalcowania walca y = 1+24, tj. pod ktem odchylenia osi walca w paszczynie po ziomej walcarki w odniesieniu do osi walcowania,
c w g
156 a)
zukosowania walca (3 = 8-^16, tj. pod ktem nachylenia osi walca w paszczynie piono wej walcarki w odniesieniu do osi walcowania, b)
Rys. 7.1. Schemat konstrukcji dwuwalcowych skonych walcarek dziurujcych przy kalibrowaniu beczek walcw roboczych systemem [40]: a - beczkowym (y = 0; P = 5-^15); b - stoko wym (y = 7-24; p = 8-16)
Rys. 7.2.
Schemat skonej walcarki dziurujcej w Zakadach Mannesmannrohren-Werke AG w Miilheim, Niemcy [40]: 1 - stojak, 2 - pokrywa, 3 i 4 - walce robocze, 5 i 6 - poduszki, 7 i 8 - na pd indywidualny mechanizmu nastawy walcw, 9 - fundament, 10 - tuleja rurowa, 11 trzpie dziurujcy, 12 i 13 - prowadnice tarczowe Dieschera, 14 i 15 - korpus urzdzenia do cisku prowadnic tarczowych, 16 i 17 - silniki hydrauliczne napdu prowadnic tarczowych
157
Postp technologiczny w procesie odksztacania w walcarce skonej uzyskano take m.in. przez budow nowoczesnych sztywnych klatek oraz prowadzenie pasma w strefie odksztace nia przez opracowanie konstrukcji nie tylko napdzanych prowadnic tarczowych Dieschera, ale take prowadnic, podajcych wsad do walcarki, jak i stow, odbierajcych grubocienne tuleje rurowe. Wrd znanych schematw konstrukcyjnych walcarek skonych Dieschera [40] wyrnia si konstrukcj walcarki dziurujcej (rys. 7.2), opracowan przez firm Demag Meer, a zasto sowan w walcowni cigej RK-2 w Mulheim, Niemcy. To rozwizanie konstrukcyjne (stoso wane w projektach do koca lat 90.) wyrnia si beczkowym kalibrowaniem walcw, usytu owanych wraz z indywidualnym napdem w paszczynie pionowej oraz prowadnic tarczo wych Dieschera wraz z indywidualnym napdem, umieszczonych w paszczynie poziomej. Tendencje rozwojowe procesw produkcji rur, w ktrych przewiduje si zastosowanie walca rek Dieschera omwiono w pracy [40]. 7.3. Kalibrowanie narzdzi odksztacajcych Kalibrowanie walcw roboczych Typ kalibrowania podstawowych narzdzi odksztacajcych uzaleniony jest gwnie od technologii walcowania skonego i wymogw stawianych tej operacji w cigu technologicznym danej walcowni rur bez szwu. Walce robocze skonej walcarki dziurujcej mog by kalibrowa ne wedug dwch typw [42-^44, 61]: kalibrowania klasycznego (beczkowego) typu Stiefla - walec roboczy (rys. 7.3a) ma cz cylindryczn o promieniu R i szerokoci l oraz dwie czci stokowe o tworzcych nachy lonych do osi walca pod ktami: cti i a (w strefie dziurujcej) oraz a (w strefie rozwalcowujcej), stosowanego przy walcowaniu, gdy kt rozwalcowania y = 0, w przypadku dziurowania z maym stopniem przerobu plastycznego, bez moliwoci ograniczenia skrcenia metalu; kalibrowania rozwinitego (stokowego) - walec roboczy (rys. 7.3b) w strefie dziurujcej ma kalibrowanie klasyczne; cz cylindryczna walca jest nachylana do osi walcowania pod ktem a = y, a dodatkow rozbudowan stref rozwalcowania (redukowania) stanowi kilka czci stokowych, ktrych tworzce nachylone s do osi walca pod ktami oc , a i ot6, sto sowanego w przypadku dziurowania z duym stopniem przerobu plastycznego, z moliwo ci duego ograniczenia napre cinajcych i skrcenia metalu.
wc c 2 3 3 4 5
Kalibrowanie prowadnic tarczowych Napdzane prowadnice tarczowe speniaj wiele wymaga, wynikajcych z warunkw od ksztacenia, a zwizanych z szybkozmiennymi parametrami geometryczno-kinematycznymi. ktre w istotny sposb oddziauj na wielko zadawanych odksztace plastycznych. W paszczynie, prostopadej do paszczyzny usytuowania walcw roboczych, pracuj na pdzane prowadnice tarczowe Dieschera, zamykajce stref odksztacenia w kolejnych przekro jach (rys. 7.4). Zmierzaj one w kierunku szczelnego zamknicia strefy odksztacenia, zarwno na przekroju poprzecznym (rys. 7.3c), jak i wzdunym (rys. 7.4). W poprzecznym przekroju
158
strefy odksztacenia (rys. 7.3c) prowadnice te tworz wykrj opisywany dwoma promieniami (rj i r ), ograniczajcymi pynicie boczne metalu i wprowadzenie go na walec roboczy, wykonuj cy gniot poprzeczny na ciance odksztacanej grubociennej tulei rurowej. We wzdunym prze kroju strefy odksztacenia, metal owalizowany podczas odksztacenia na gwce dziurujcej, poprzez dobr rednic prowadnic tarczowych w stosunku do rednicy beczki walca roboczego w zakresie D /D = 1,5^-2,5 (max. 3,5), jest prowadzony na odcinku o dugoci tej strefy l + l . Stopie owalizacji przekroju poprzecznego pasma opisywany jest wspczynnikiem owalizacji , = dp/d < 1,15. Ponadto zmniejszeniu tarcia na powierzchniach styku, przy uatwieniu osiowego pynicia metalu, sprzyja zwikszenie skadowej prdkoci obwodowej prowadnicy tarczowej w odniesieniu do osiowej prdkoci pynicia metalu w zakresie 25-7-40%.
2 pt wc d r c c
Rys. 7.3. Kalibrowanie [43, 44]: walcw roboczych: a - klasyczne (beczkowe); b - rozwinite (stoko we) i kalibrowanie wykroju prowadnic tarczowych Dieschera - w przekroju poprzecznym (c) przy walcowaniu dziurujcym w dwuwalcowej walcarce skonej
Rys. 7.4.
Schemat poprzecznego zamknicia strefy odksztacenia i prowadzenia pasma w kolejnych przekrojach wzdu strefy odksztacenia, realizowanego przez prowadnice tarczowe Dieschera [42, 44]: 1 - walce robocze, 2 - trzpie dziurujcy, 3 - prowadnice tarczowe Dieschera przy walcowaniu dziurujcym w dwuwalcowej walcarce skonej
159
Kalibrowanie gwek dziwujcych i trzpieni rozwalcowujcych W kadym przekroju poprzecznym w strefie odksztacenia szczelina walcownicza tworzo na jest przez rzeczywiste wymiary walcw roboczych i prowadnic tarczowych (wymiary ze wntrzne) oraz gwki dziurujcej lub trzpienia rozwalcowujcego (wymiary wewntrzne). Wo bec tego ksztat narzdzia wewntrznego decyduje o rozkadzie wydue, a zatem wielkoci zadawanego stopnia przerobu plastycznego w walcowanym materiale [40].
Kalibrowanie gwek do dziurowania (rys. 7.5a) lub poszerzania (rys. 7.5b) polega na wy znaczeniu jej wymiarw. Ksztat tworzcej jej odcinek roboczy uzaleniony jest od jej smukoci i posiada najczciej zarys ukowy. Zaoon smuko gwki dziurujcej narzuca si przez przyjcie parametru K = l /r (w przedziale 2,0-j-3,5). Pozwala to obliczy promie zatoczenia sferycznej czci gwki (dla dowolnego jej kalibrowania ukowego) zalenoci
sg gs g
K
Rgs=
s g rg +( ( gg ~ n ))2 r r
r r r
f/ " " 2(r -r )

g g
(7.1)
Kalibrowanie trzpieni do rozwalcowania (rys.7.5c) - wykonywanych jako: cylindryczne (pracujcych jako sterowany SH lub swobodny SW) lub sferyczne (pracujcy jako stay ST), polega na doborze ich rednicy, definiujcej stopie przerobu plastycznego w tym procesie. 17.4. Warunek chwytu pierwotnego i wtrnego Warunki chwytu w procesie walcowania skonego - wskutek zoonoci samego procesu odksztacenia, zachodzcego w fazie nieustalonej przy wchodzeniu materiau do strefy od ksztacenia [56], zwizane s z sytuacjami:
160 -
chwytu penego ksa przez walce, zachodzcego od momentu pierwszego jego styku w paszczynie chwytu, poprzez narastajcy gniot na jego rednicy, a do dojcia do pasz czyzny wysunicia gwki dziurujcej, okrelajce tzw. warunki chwytu pierwotnego; chwytu grubociennej tulei rurowej przez walce, zachodzcego od momentu pierwszego styku - redukowanego na rednicy zewntrznej, penego ksa z gwk dziurujc w paszczynie jej wysunicia, gdy rozpoczyna si tworzenie wewntrznego otworu, poprzez narastajce zjawisko poprzecznego pynicia materiau, wywoanego ksztatem gwki dziurujcej, wskutek dokonywanego gniotu na gruboci cianki tulei rurowej, a do uksztatowania kocowej gruboci jej cianki i dojcia do paszczyzny wyjcia tulei ruro wej ze strefy odksztacenia, okrelajce tzw. warunki chwytu wtrnego. Tak zoony proces odksztacenia w walcarce skonej uzaleniony wic bdzie od wielu istotnych czynnikw walcowniczych, z ktrych cz moe by opisana, a inne nie. Oglnie mona stwierdzi, e proces odksztacenia bdzie rozpoczty, gdy warunki za dawanego gniotu bd spenia zaleno [56]
8
chk ^ chg < c < kr

8 8 8
C-)
7 2
gdzie: c h k - gniot na rednicy ksa, zapewniajcy pokonanie warunkw tarcia, odpowiadajcych warunkom chwytu pierwotnego, ch - gniot na rednicy ksa-tulei grubociennej, zapewniajcy pokonanie warunkw tarcia, odpowiadajcych warunkom chwytu wtrnego, 8 - gniot na rednicy ksa-tulei rurowej, zapewniajcy pokonanie warunkw tarcia, odpo wiadajcych warunkom ustalonego procesu walcowania skonego, 8 k r - gniot na rednicy ksa-tulei rurowej, zapewniajcy pokonanie warunkw tarcia, powo dujcych w paszczynie wysunicia noska gwki dziurujcej tak wielko gniotu - na zywanego gniotem krytycznym, przy ktrym metal samoczynnie pka osiowo. Warunki chwytu pierwotnego okrelane s porednio poprzez opisanie warunkw, za pewniajcych obrt i osiowe wciganie penego ksa w odcinek strefy odksztacenia, odpowia dajcy jego redukcji na rednicy zewntrznej. Ich analiza dowodzi, e warunki chwytu pier wotnego - okrelane s porednio przez wspczynnik tarcia, zapewniajcy spenienie tych warunkw [61] i s atwe do uzyskania, gdy polepszaj si wraz ze zmniejszeniem kta stoka wejciowego walcw, jak rwnie kta zukosowania walcw, a w praktyce 5 k = 2*4%. Warunki chwytu wtrnego s trudniejsze do opisania, gdy naley wzi pod uwag wszystkie czynne siy, dziaajce pomidzy narzdziami odksztacajcymi: walcem i gwk dziurujc, a walcowanym metalem. Ich analiza dowodzi, e warunki chwytu wtrnego s trudniejsze do spenienia, gdy wicej czynnikw wpywa na nie. Oglnie polepszaj si one wraz ze zmniejszeniem kta stoka wejciowego walcw oraz walcowaniem ksw o mniej szych rednicach, jak rwnie wzrostem kta zukosowania walcw, wraz z ktrym intensyfi kuje si pynicie osiowe metalu, poprzez wzrost wspczynnika prdkoci osiowej i gniotu przed gwk, przy czym w praktyce 8 = 5*9%.
8 8 g
ch
chg
161
Rzeczywisty proces walcowania prowadzony jest z gniotem, odpowiadajcym wielkoci gniotu na rednicy zewntrznej walcowanego ksa, liczonym w odniesieniu do paszczyzny rodkowej walcw wzorem (7.3) gdzie d - odstp midzy walcami w paszczynie rodkowej walcw, przyjmowany jako rwny rednicy tulei w tym przekroju. Wielko gniotu w czci cylindrycznej walcw w praktyce wynosi 8 = (10*18%) < Sk (dla danego gatunku stali, przy okrelonych warunkach odksztacenia). Maksymalna wielko gniotu jest ograniczona wielkoci tzw. gniotu krytycznego, tj. takiego gniotu przed gwk, przy ktrej zaczyna si samoczynne pkanie w jego osi, tworz ce nastpnie otwr wewntrzny w tulei rurowej, ktrej powierzchnia wewntrzna ma mikropknicia i pknicia, a dalej na gwce powstaj na niej uski i zawalcowania. Wielko gnio tu krytycznego przed noskiem gwki dziurujcej, usytuowanym w paszczynie jej wysuni cia, okrela si przy walcowaniu ksa cylindryczno-stokowego na gwce dziurujcej lub stokowego przy walcowaniu na pusto [61]. Powstaniu tego zjawiska sprzyja dodatkowo fakt, i przy walcowaniu dziurujcym w ukadzie dwuwaicowym w osi walcowanego ksa wystpuj zmienne wielkoci duych napr e: ciskajcych - w paszczynie pomidzy walcami, lub rozcigajcych - po obrocie ksa o pobrt, gwnie na powierzchni zewntrznej tulei rurowej, w paszczynie pomidzy pro wadnicami - grn i doln. Gniot krytyczny bardzo uzaleniony jest od gatunku stali rurowej oraz temperatury dziurowania, co powoduje, e zmienia si on orientacyjnie, np. w zakresie temperatur od 950C do 1250C dla stali [61]: wglowych S = 10*22%, niskostopowych 8 = 9*20 %, stopowych 8 = 8* 18%, wysokostopowych 8 = 7* 16%. W zoeniach: dwuwaicowym - gdy zastosowane s prowadnice tarczowe Dieschera, oraz trj walcowym, z uwagi na coraz wysz przewag napre ciskajcych w osi ksa pod czas jego przejcia przez stref odksztacenia, zjawisko gniotu krytycznego jest przesunite w kierunku wyszych gniotw - poza zakres gniotw, stosowanych praktycznie przy walcowaniu dziurujcym ksw stalowych.
c C r kr kr kr kr
7.5. Miary odksztacenia plastycznego w procesie walcowania dziurujcego Nierwnomierno przepywu powoduje wewntrzne cinanie struktury metalu w wyniku czego zachodzi makroskopowe odksztacenie postaciowe, ktre nie przyczynia si w adnej mierze do podanej zmiany ksztatu, lecz jest przyczyn zbdnego odksztacenia metalu. Wy stpowanie odksztace zbdnych w procesie skonego dziurowania powoduje obnienie jakoci tulei, ogranicza zakres walcowanych gatunkw stali oraz wielko moliwego do uzyskania odksztacenia podstawowego. Typ i charakter odksztace podstawowych zale tylko od geometrii obszaru odksztacenia i ksztatu narzdzi roboczych. Wielkoci odksztace zbdnych,
162
metrii obszaru odksztacenia i ksztatu narzdzi roboczych. Wielkoci odksztace zbdnych, lecz nie ich charakter, zale od fizycznych wasnoci metalu oraz rnic kinematycznych, zachodz cych wskutek zmian ksztatu tworzonej strefy odksztacenia. Wynika z tego, e dla danego me talu zmiana ksztatu narzdzia, w ktrym prowadzony jest proces odksztacenia, bdzie miaa wpyw na wielko odksztacenia postaciowego. W praktyce waciwie zaprojektowane narz dzia odksztacajce pozwol na znaczne zredukowanie wielkoci odksztace zbdnych. Okrelenie odksztace podstawowych W procesie dziurowania w walcarce skonej wystpuj zasadnicze odksztacenia w kie runkach wzajemnie prostopadych, czyli gwne odksztacenia logarytmiczne (rys. 7.6): wzdu ne 81, styczne s i promieniowe e .
t r
a)
b)
c)
Odksztacenie - wzdune - styczne - promieniowe
Podstawowe (2r -g )g
t t t
Zbdne Yi = tg5, Y = tg5 t Y =tg

r r t
s =ln <- < k

2r g t r
8 = - h A
r
gt
Rys. 7.6.
Schemat pomiarw: parametrw linii skrcenia na tulei rurowej (a) i wielkoci ktw od ksztace zbdnych (b) oraz zalenoci analityczne (c) do obliczania odksztace w procesie walcowania dziurujcego ksw w walcarce skonej [41,61]
163
Odksztacenie zastpcze jednorodne, podane w gwnych skadowych logarytmicznych, wyraa si wzorem
Okrelenie odksztace dodatkowych W procesie dziurowania ksw w walcarce skonej wystpuj zasadnicze, gwne od ksztacenia logarytmiczne, w kierunkach wzajemnie prostopadych: wzdune Sj, styczne i promieniowe e oraz trzy zbdne odksztacenia cinajce (rys. 7.6) typu: odksztacenia wzdunego yi, wywoanego przez siy tarcia w strefie odksztacenia w wy niku osiowego wyduania metalu, odksztacenia stycznego (obwodowego) y , wywoanego rnic parametrw kinematycz nych na przekroju i obwodzie walcowanego metalu, odksztacenia promieniowego (skrcajcego) y , zalenego od warunkw gniotu i kinema tyki pynicia metalu w ssiednich przekrojach. Cakowite odksztacenie zastpcze niejednorodne, cznie z odksztaceniami dodatkowymi, okrela si z rwnania [4, 5, 41]
r t r
Odksztacenia dodatkowe mog by wyraone przez kty 8i, 8 i v|/ , definiujce odksztace nia zbdne, opisywane wzorami (zgodnie z rys. 7.6). Ocena wpywu ksztatu narzdzi roboczych na wielko odksztace zbdnych bdzie uatwiona, jeeli wprowadzimy skadowe wspczyn nikw zbdnoci zdefiniowane przez Blazyskiego [4,5] jako: wzduny = Yi / H
t r
obwodowy skrcajcy
<
t t Yt H
) = //s
(7.6)
H
<|) =y /e
r r
Jako rzeczywist miar odksztace zbdnych przyjto wspczynnik, ktry zdefiniowa no zalenoci [4, 5, 41] < eT/e t > (7.7)
= H
7.6. Parametry geometryczne strefy odksztacenia \ Proces walcowania skonego zachodzi przy duej nierwnomiernoci przepywu metalu w strefie odksztacenia. Spowodowane to jest z jednej strony tarciem na powierzchniach styku pasma z narzdziami roboczymi. Z drugiej strony wzajemne pooenie narzdzi roboczych (wal cw, prowadnic tarczowych i gwki dziurujcej) wywiera wpyw nie tylko na ksztat tworzonej strefy odksztacenia, lecz take narzuca warunki dla przepywu materiau wzdu linii walcowa nia, uzaleniajc je od wielkoci i ksztatu szczeliny walcowniczej. Stref odksztacenia (rys. 7.7) mona okreli wieloma parametrami walcowniczymi, opisujcymi zarwno geometri, jak i kinematyk w poszczeglnych fazach odksztacenia.
164
W przedziale, gdzie: l < x < l , wyrnia si charakterystyczne przekroje poprzeczne o wsprzdnych [42*44]: l - przekrj odpowiadajcy dugoci strefy dziurowania, M(m) - przekrj charakteryzujcy pooenie noska gwki dziurujcej, PI, P2 - przekroje informujce o pooeniu czci cylindrycznej noska gwki dziurujcej, KL, KR - przekroje informujce o pooeniu czci cylindrycznej walca roboczego, 0 - przekrj rodkowy w czci cylindrycznej walca roboczego, XG - przekrj, w ktrym zakoczono redukcj gruboci cianki tulei rurowej, l - przekrj odpowiadajcy dugoci strefy rozwalcowania.
d r d r
Rys. 7.7.
Schemat kolejnych poda metalu w walce w rnych odcinkach (A, B, C i D) strefy odkszta cenia przy dziurowaniu prtw w dwuwalcowej walcarce skonej [34,42]: 1,2 - walce robocze, 3 - gwka dziurujca, 4 - trzpie, 5 - prt, 6 - tuleja rurowa.
Proces odksztacenia prta midzy walcami roboczymi a gwk dziurujca nastpuje po przez zgniatanie w kierunku poprzecznym, zachodzce wedug linii spiralnej (rys. 7.7). Wobec czego dany punkt na powierzchni prta-tulei rurowej, od momentu utraty kontaktu z jednym walcem do momentu styku z drugim walcem, przemieszcza si w kierunku osiowym o wielko, p i a n i a metalu w walceJs , przypadajc na 2n/k obrotu prta, a okrelan dla beczkowego kalibrowania walcw roboczych walcarek dziurujcych zalenoci
X
(7.8) -tgp k RWY V Tl* Jest to bardzo istotny parametr technologiczny, gdy bezporednio wpywa na procesy od ksztacenia na przekroju poprzecznym i skrcenia ssiednich warstw prta. Strefa odksztacenia jest sum odcinka dziurowania ld i odcinka rozwalcowania l , przy czym ich dugo okrela si wzorem
t r
2n
wy
xSx
o o
d + l
r -r cosP
k c
tg a !
- + - l cos p 2
c
rc) tga
2
C 0 S
P lj
+
cosp
(7.9)
165
7 . 7 . Parametry kinematyczne strefy odksztacenia f W procesie walcowania skonego, pomidzy walcem roboczym a gwk dziwujc, wystpuje szczelina o zmiennej wielkoci, wywoujca rny przerb plastyczny na przekroju poprzecznym prta. Z jednej strony podczas gniotu midzy walcami wystpuje owalizacja przekroju poprzecz nego pasma w paszczynie midzy prowadnicami tarczowymi. Z drugiej strony skadowe prd koci obwodowych walca i prta zmieniaj si w kadym punkcie (rys. 7 . 8 ) , powodujc w kon sekwencji rne polizgi, a zatem i skrcenia warstw walcowanego metalu, w ssiednich przekrojach strefy odksztace plastycznych. O wielkoci polizgw wnioskujemy w oparciu o wspczynniki prdkoci w dowolnej paszczynie x w kierunku: osiowym, obliczane empirycznym wzorem Plackowskiego, ktry dla walcarek dziurujcych ma posta ~ -r w ^ o ^ r ^ (7.io)
^c
wx
pozwalajc na analiz wpywu czynnikw walcowniczych na wspczynnik prdkoci osiowej, zarwno dla walcarki dwuwalcowej, jak i trjwalcowej, lub stycznym, przy czym w literaturze specjalistycznej brakuje zalenoci empirycznej do opisu wspczynnika prdkoci stycznej, uzaleniajcej go od wielu czynnikw walcowniczych. Ustala si go wic w oparciu o dane dowiadczalne, uzyskane w badaniach laboratoryjnych w tego typu skonej walcarce dziurujcej, wzorem
r | = T ,
t
k 3 L
(7.11)
Wzajemny stosunek prdkoci osiowej i stycznej w kadym przekroju decyduje w gw nym stopniu o warunkach kinematycznych, pyniciu metalu i skrceniu pasma w procesie od ksztacenia. 7 . 8 . Parametry skrcenia warstw metalu Podczas odksztacenia w strefie odksztace plastycznych dany punkt na powierzchni prta-tulei rurowej, od momentu utraty kontaktu z jednym walcem do momentu styku z drugim walcem, przemieszcza si w kierunku osiowym o wielko podania metalu w walce l (rys. 7 . 7 ) , przypadajcego na 2n/k obrotu prta. Jest to bardzo istotny parametr technologiczny, gdy bez porednio wpywa na procesy: odksztacenia na przekroju poprzecznym i skrcenia ssiednich warstw prta. Podczas procesu walcowania przy kadym podaniu metalu w walce mog wystpi nastpujce przypadki skrcania w warstwach zewntrznych metalu, zmienne wzdu strefy od ksztacenia [34, 35]: kierunek skrcania jest zgodny z kierunkiem obrotu tulei rurowej, gdy v*x-i) > V t x , czyli At > 0,
sx x
166
60
-40
Rys. 7.8. I Przebieg zmian wspczynnikw: wyduenia X (a), prdkoci: osiowej r| (b) i stycznej (c) * oraz wielkoci podania metalu w walce l (d) wzdu strefy odksztacenia w dwuwalcowej wal carce skonej, przy walcowaniu ze zmiennym ktem zukosowania walca p i wysuniciem gwki dziurujcej m [34, 35]
x ox sx
167
kierunek skrcania jest przeciwny do kierunku obrotu tulei rurowej, gdy v x-i) < V t x , czyli At < 0, kierunek skrcania nie wystpuje, gdy v x-i) = V t x , czyli At = 0. W czasie odksztacania mog wystpi rne kierunki skrcania w zewntrznych war stwach prta-tulei rurowej uzalenione od zastosowanych czynnikw walcowniczych. Najcz ciej kierunek skrcania podczas gniotu w kolejnych podaniach okrela si - miar liniow lub ktow - zgodnie z kierunkiem walcowania w odniesieniu do obrotu tulei (rys. 7.6a).
t(
t(
7.8.1. Parametry skrcenia w strefie odksztacenia W trakcie przemieszczania si metalu wzdu strefy odksztacenia o odcinek rwny l w czasie T( _i)^ ) wystpuje rnica prdkoci stycznych Ay^na brzegach tego odcinka, pozwalajca zdefiniowa zmian liniowego skrcenia w x-tym przekroju wzorem oglnym
sx
X X
A t
(x) =* -l>Kx)
( x
A v
tx
= V
0(x-1)
( t(x-l)- t(x))
v v
(7-12)
Po podstawieniu do wzoru (7.18) rwna szczegowych [43, 44] uzyskuje si podstawo we rwnanie do obliczania zmian wielkoci skrcenia przy pojedynczym podaniu
A t
x =ls(x-l) ctg
'Ht(x-l) f
T1tx wx
R K
-1
J
(7.13)
'HO(x-l) ^ o ( x - l ) w ( x - l )
ktre po zsumowaniu krok po kroku opisuj ksztat tworzonej linii skrcenia (rys. 7.9a), tworzo nej w zewntrznych warstwach odksztacanego metalu. Zmiany parametrw ktowych j opisu jcych zobrazowano na rys. 7.9b. Z zalenoci (7.13) wynika, e o kierunku skrcania decyduje zmiana iloczynu rj R w s siednich przekrojach, lecych na brzegach odcinka, odpowiadajcego wielkoci l . Gdy ten iloczyn maleje, skrcenie jest ujemne, a wic warstwy zewntrzne tulei skrcane s w kierunku przeciwnym do jej obrotu. Zachodzi to w strefie dziurowania (rys. 7.9c). Gdy iloczyn ten ronie skrcenie jest dodatnie, a wic warstwy zewntrzne tulei skrcane s w kierunku zgodnym z obrotem tulei. Przypadek ten ma miejsce w strefie rozwalcowania (rys. 7.9d) oraz przy walcowa niu gotowej tulei (rys. 7.10c).
t w sx
7.8.2. Parametry skrcenia na tuei rurowej J Przy ksztatowaniu gotowej tulei rurowej podczas kadego jej obrotu w czasie T zostaje odwalcowany odcinek tulei rurowej o dugoci Ax = l - XG = const, w ktrym wystpuje rni ca prdkoci stycznych Av^, w paszczyznach chwytu i wyjcia, powodujca przyrost liniowego skrcenia, okrelanego wzorem oglnym
u x t r
(7.14)
owy
168
Zmiana liniowego skrcenia w ustalonym procesie uzaleniona jest take od dugoci odwalcowanej tulei, czyli
Rys. 7.9.
Schemat linii skrcenia w warstwach zewntrznych metalu (a) i przebieg parametrw skrcenia na dugoci (b) oraz kierunki zmian liniowego skr cenia At w strefach: c - dziurowania i d - rozwalcowania przy walcowaniu tulei rurowych [34, 35]
x
Rys, 7.10. Schemat linii skrcenia w warstwach zewntrznych metalu (a) i przebieg para metrw skrcenia na dugoci (b) i prze kroju poprzecznym (c) tulei rurowych, walcowanych w ustalonych warunkach procesu odksztacenia [34, 35]
Analizujc posta wzoru (7.15), mona stwierdzi, i o kierunku skrcania bezporednio decyduje iloczyn wspczynnika prdkoci stycznej i promienia walca w paszczyznach chwytu i wyjcia. Poniewa w skonych walcarkach dziurujcych wystpuje iloczyn - r ] R > ritRwy [34, 35], wic warstwy zewntrzne skrcane s w kierunku zgodnym z obrotem tulei. Ksztat linii skrcenia zewntrznych warstw metalu (rys. 7.9 i 7.10), uzaleniony jest od rzeczywistych warunkw brzegowych strefy odksztacenia i mona go opisa wskanikami skr cenia, odnoszcymi si do przekroju poprzecznego i podunego. Ze wzgldu na to, i w procesie
t0 W0
169
walcowania, zachodzcego na etapie przy ustalonych warunkach odksztacenia, nakadaj si skrcenia, wynikajce z przejcia metalu przez obszar odksztacenia i walcowania gotowej tulei rurowej, w tabeli 7.1 podano zalenoci analityczne, opisujce parametry skrcenia, zarwno w strefie odksztacenia, jak i na gotowej tulei rurowej, w oparciu o ktre rozbudowano model PROL [43, 44]. Tabela 7.1. Zalenoci analityczne do obliczania parametrw skrcenia zewntrznych warstw metalu przy walcowaniu tulei rurowych w walcarce skonej [34, 35] Lp. Parametry skrcenia Argument narzucajcy poziom skrcenia, mm
l
Wzr analityczny do obliczenia parametrw skrcenia: w strefie odksztacenia

s x
na tulei rurowej
g P
= f r
K
^ ^ t
A
wx
Ax = l -XG
t r
\tx
&x s(x-l) $
=1 ct
Przyrost liniowego krcenia, mm N
At
^ c t g P
Mto^wo ^ ^ w y
*lo
j
t a)tu
Ax =r K
t
Ax
3 4
Cakowite liniowe skrcenie, mm Kt skrcenia po przecznego, rad.
t =Z x
At x
i=l
tux
n S ux i=l
A t
r
~ t t^cotu
r x
*x
t
a r c t
Kt skrcenia wzdu 5 nego, rad. Wspczynnik kta 6 skrcenia poprzeczne go, rad./mm
At l(x-l) =arctg
1
Vlu(x-1)
*ux
*u(x-l)
^ arctgfrtK^)
s(x-l)
*\t ctgp (xx t oR w o M ^

^M.t wy
R
| ,
Rozkad parametrw skrcenia w zewntrznych warstwach tulei rurowych, odwalcowanych w ustalonych warunkach procesu odksztacenia przy skonym walcowaniu dziurujcym, zobrazowano na rysunku 7.11. 7.9. Parametry siowe procesu walcowania dziurujcego Podczas bada laboratoryjnych - wykorzystujcych ukad pomiarowy, opisany w pod rozdziale 16.1, prowadzone s pomiary parametrw siowych, ktre rejestrowane s w formie oscylogramw (rys. 16.4a) z poszczeglnych prb walcowania. Analizujc uzyskane oscylogramy, mona zauway, i proces odksztacenia z wykorzy staniem tej technologii realizowany jest w kilku etapach:
170 -
walcowania w warunkach nieustalonych, tj. gdy pasmo wchodzi w walce robocze, mona zauway w miar szybki wzrost wszystkich parametrw energosiowych, przy czym gwka dziurujca zaczyna odksztaca materia dopiero po pewnym czasie;
4.5
a)
At c x = f(xt)
....
a) .
3.5
C
E '
1
At c x = f(x,) 2.5
2
'
C
3?
D ( J 3 D U ! ] I ] Q - D D L J 3 3 C
J 0
.oooooooooooooooooooooooo 1-5 200 250 xt, mm
^ C
0 .
_0
250
300 xt, mm
250 Oznaczenia: m = 15 mm i 1 m = 25 mm aa m = 35 mm m = 45 mm
G
300 xt, mm
c)
200
250 xt, mm
250 300 xt, mm 0.4<
d)
-o 0.4 j ^ 0.3 ! 0.2 200 250 xt, mm V'icx = f(*t)
d)
0.35 0.3 Vlcx = f (*t) 0.2 0.15
I Rys. 7.11. Rozkady parametrw skrcenia zewntrznych warstw metalu na dugoci tulei rurowej x : i,.... - - " * " jednostkowego skrcenia liniowego At (a) i cakowitego skrcenia liniowego t (b) oraz k tw skrcenia: poprzecznego C0tx (c) i podunego \|/ (d), okrelone przy walcowaniu dziurujcym w dwuwalcowej walcarce skonej podczas odksztacania ze zmiennym ktem zukosowania walca p i wysuniciem gwki dziurujcej m [34, 35]
t x x x
171
walcowania w warunkach ustalonych, tj. gdy proces redukowania wymiarw poprzecz nych grubociennej tulei rurowej zachodzi w prawie staych warunkach odksztaceniowokinematycznych w strefie odksztacenia, a ich niewielkie wahania wynikaj z np. rnic w nagrzaniu poszczeglnych stref ksa w piecu grzewczym (wida to na zmianach si naci sku) lub waha w ukadzie mechanicznym napdu walcarki skonej (wida to na zmianach momentw obrotowych); walcowania w warunkach nieustalonych, trwajcym stosunkowo przez dugi czas, tj. gdy parametry te w miar rwnomiernie malej wskutek tego, e tuleja rurowa zaczyna wy chodzi ze strefy odksztace plastycznych przy walcowaniu skonym. Do analizy porwnawczej parametrw siowych, uzyskanych przy dziurowaniu ksw z rnych gatunkw stali, wygodnie jest okreli wskaniki [42]: si naciskw K = F/a , momentw obrotowych K = M /a , co pozwala zdefiniowa ponisze uwagi: wskaniki bezwzgldne si nacisku na narzdzia robocze i momenty obrotowe na elemen tach napdowych s silnie uzalenione od naprenia uplastyczniajcego stali, poddawanej walcowaniu dziurujcemu; wskaniki wzgldne parametrw siowo-energetycznych, dziaajcych na narzdzia robocze, s dla rnych gatunkw stali zblione; sia nacisku na walec roboczy (prawy F lub lewy jest ok. 2,5-krotnie wiksza ni na gwk dziurujc F , a ponad 3-krotnie wiksza ni na prowadnic tarczow F ; wskaniki wzgldne momentw s wysze dla stali o wikszej plastycznoci, gdy takie stale bardziej pyn poprzecznie w strefie odksztacenia, tworzc szersz powierzchni styku metalu z walcem roboczym; moment obrotowy na walcu roboczym M jest od 4,5- do 2,5-krotnie wikszy ni na pro wadnicy tarczowej M , przy czym oba s silnie uzalenione od wielu czynnikw walcowni czych, oglnie narzucajcych stopie przerobu plastycznego przy walcowaniu dziurujcym w walcarce skonej.
F p M 0 p p g t w t
172
8. PROCESY KUCIA SWOBODNEGO 8.1. Charakterystyka i zakres zastosowania kucia swobodnego Kucie swobodne polega na odksztacaniu metalu midzy narzdziami umoliwiajcymi pynicie w kilku dowolnych kierunkach (rys. 8.la). Jeli pynicie metalu jest czciowo ograniczone narzdziami, wtedy kucie nazywamy pswobodnym (rys. 8.Ib). Do tego sposobu kucia stosuje si specjalne kowada ksztatowe i rnego rodzaju narzdzia oraz przyrzdy ksztatujce fragmenty odkuwki (np. wykorbienia, way korbowe). Powysze sposoby kucia naley odrni od kucia matrycowego, gdzie materia przybiera ksztat wykroju w wyniku cakowitego ograniczenia pynicia cianami bocznymi narzdzia. Kucie swobodne stosuje a) si przy nieduych seriach lub przy wykonywaniu odkuwek cikich. Metod t mona wy konywa odkuwki o dowolnej masie. Mae odkuwki wykonuje si z wsadu uprzednio walcowa nego, due z wlewkw. Maksy malna masa wlewkw na od kuwki kute swobodnie wynosi 500 Mg. Rys. 8.1. Schemat kucia [116] a - swobodnego, W szczeglnoci kucie b - pswobodnego swobodne stosuje si w nastpu jcych przypadkach: przy produkcji jednostkowej, gdzie wykonanie matryc jest nieopacalne; przy wykonywaniu odkuwek, ktrych ciar i wymiary przekraczaj moliwoci produk cyjne najciszych dysponowanych zespow matrycowych; - przy wstpnej obrbce plastycznej wlewkw ze stali stopowych lub stopw o specjalnych wasnociach na ksiska i ksy kute; przy produkcji prtw kutych ze stali stopowych lub stopw o specjalnych wasnociach, jak rwnie ze stali z gatunkw normalnych w tych przypadkach, gdy przekrj danego prta nie jest objty programem walcowania; przy szeroko pojtej regeneracji narzdzi i sprztu warsztatowego; przy wykonywaniu czci zamiennych i do celw remontowych. Odkuwki o masie do kilkunastu kg kuje si rcznie lub na motach sprarkowych o ma sie czci spadajcych od 50 kg do 1 Mg. Kucie swobodne rednich odkuwek wykonuje si na motach parowo-powietrznych o masie czci spadajcych od 500 kg do 5 Mg. rednia masa
8. Procesy kucia swobodnego
173
odkuwek na tych motach wynosi od 8 do 200 kg, a maksymalna do 1,5 Mg. Odkuwki swo bodnie kute cikie wykonuje si na prasach hydraulicznych o nacisku od 6 do 200 MN. red nia masa odkuwek wykonywanych na tych prasach wynosi od 1 do 160 Mg, maksymalna - do 300 Mg. 8.2. Maszyny do kucia swobodnego Do kucia swobodnego, prcz motw i pras hydraulicznych, stosuje si kowarki (pozio me i pionowe) oraz elektrospczarki. Moty do kucia swobodnego (rys. 8.2), ktrych charakterystyczn cech jest brak sztyw nego poczenia szaboty 1 ze stojakami 2. Dlatego cisze moty maj nawet oddzielne funda menty dla stojakw i szaboty. Energia uderzenia mota wywouje drgania, ktre przenosz si przez szabot na podoe, przemieszczajc si w nim na due odlegoci. Fundamenty mo tw powinny wic by masywne, aby pocho n wiksz cz energii tych drga i je wy tumi. Istnieje wiele odmian motw do kucia swobodnego: parowo-powietrzne jednostojakowe, dwustojakowe, mostowe (bramowe) i sprarkowe. Ze wzgldu na atwo wytwa rzania duych energii moty s najtaszymi maszynami do ksztatowania materiau na gorco. Na motach mona wykonywa od kuwki o rnych wymiarach i ksztatach. Cha rakterystyczn cech motw jest to, e nie mog by nigdy przecione. Ze wzgldu na zalety s one najbardziej rozpowszechnione wrd maszyn kuniczych. Do ich wad mona zaliczy ma sprawno i wysoki koszt fun damentw. Prasy hydrauliczne charakteryzuj si stosunkowo wolnym przesuwem narzdzi Rys. 8.2. Mot parowo-powietrzny dwu stoja roboczych i du przestrzeni robocz. Sche kowy do kucia swobodnego [129]: mat typowej prasy hydraulicznej przedstawio 1 - szabota, 2 - stojaki, 3 - cylinder, no na rysunku 8.3. Prasa ma nastpujce za 4 - bijak, 5 - dwignie, 6 - kowado sadnicze elementy: nurnik gwny 1 pracujcy grne, 7 - kowado dolne w cylindrze gwnym 2, dwa rnicowe nurni ki powrotne 3, pracujce w oddzielnych cylindrach powrotnych 4. Wszystkie nurniki (gwny i dwa powrotne) s zczone z ruchom poprzeczk 5 prasy. Cylindry: gwny i dwa powrotne s nieruchomo umocowane na kolumnach 6, osadzonych w podstawie 7. Kowado dolne 8 (lub
174
obsada matrycy) jest przymocowane do nieruchomej podstawy, kowado za grne 9 - do ruchomej poprzeczki 5. Poprzeczka ruchoma cznie z nurnikami moe wykonywa ruch po suwisto-zwrotny w kierunku pionowym, przy czym poprzeczka jest prowadzona po kolumnach prasy, nurniki za - w swoich cylindrach w tulejach prowadzcych. Nurniki s uszczelnione w dawnicach 10. Urzdzenia mechanizujce proces kucia dzie l si na: transportowe, zaadowcze, wyadowcze, podajce. Do uniwersalnych urzdze zaliczane s suwnice. Stosuje si rwnie urawie obrotowe oraz urzdzenia obsugujce proces kucia - manipulatory (szynowe, bezszynowe). Transport odbywa si cz sto przy pomocy szyn podwieszonych i przenoni kw tamowych. Kunie zmechanizowane s wypo saone w automaty i pautomaty - roboty kunicze. Transport kolejowy jest stosowany do duych wlew kw i odkuwek midzy oddziaami kuni. 8.3. Narzdzia do kucia swobodnego Proces technologiczny kucia swobodnego po lega na wzajemnym czeniu dowolnej liczby i w dowolnej kolejnoci podstawowych operacji kuni czych, do ktrych zalicza si: spczanie, Rys. 8.3. Schemat prasy hydraulicznej wyduanie, grnocylindrowej [133]: 1 przebijanie, nurnik gwny, 2 - cylinder gwny, 3 - nurnik powrotny, gicie, 4 - cylinder powrotny, 5 przecinanie, poprzeczka, 6 - kolumna pra skrcanie, sy, 7 - podstawa, 8 - kowado zgrzewanie. dolne, 9 - kowado grne, 10 - dawnica Do kucia rcznego (odkuwek o masie do 0,01 Mg) stosuje si kleszcze, przecinaki, przebijaki, specjalistyczne narzdzia do ksztatowania pswobodnego. Narzdzia do kucia maszynowego duych odkuwek (rys. 8.4) zale od ksztatu odkuwki i jej wielkoci. Spczanie i wyduanie odbywa si w kowadach paskich i ksztatowych [48]. Kowada paskie, zaokrglone i z wykrojami przedstawiono na rysunku 8.5. Zalenie od rodzaju wykonywanej operacji uywa si kowade o odpowiednim ksztacie. W czasie kucia na gorco kowada nagrzewaj si do 300C, a przy powierzchni do 600V700C. Z tego wzgldu wykonuje sieje ze stali narzdziowej do pracy na gorco. Cz robocz pokrywa si specjal nymi materiaami podwyszajcymi ich trwao.
175
Rys. 8.5. Kowada stosowane do kucia swobodnego [48]: a - paskie, b - kombinowane, c - ksztato we, d - zaokrglone (wypuke) Odsadzki su do nadcinania materiau w celu wykonania przejcia z grubszego prze kroju do cieszego. Odsadzki mog by prawe i lewe. W celu przypieszenia wyduania mate riau lub wykonania lokalnego wgbienia uywa si odsadzek pokrgych. Odsadzki wyko nuje si z trzonkami staymi lub wymiennymi, jednostronnymi lub dwustronnymi. Odsadzki dwustronne su do ksztatowania i wygadzania przedmiotw o rnych ksztatach przekro jw. Obie czci poczone s sprynujcym kabkiem. Przecinaki (siekiery) su do przecinania i nadcinania gorcych rygli o wikszych prze krojach. Przecinaki mog by proste lub ksztatowe. Maj trzonki stae lub wymienne.
176
Przebijaki maszynowe su do przebijania otworw o rnych ksztatach. Mog mie ksztat walcowy, klinowy, a dla wikszych otworw - ksztat piercienia. Podczas wykonywa nia gbokich otworw za pomoc przebijaka piercieniowego w miar wbijania go w materia nakada si nastpne przebijaki. Do wyrwnywania przebitego otworu uywa si przebijakw beczkowych, ktre wygadzaj ciany otworu. Piercienie lub tuleje odkute wstpnie rozkuwa si na waciwy wymiar na grubych trzpieniach opartych na podstawie umocowanej do szaboty mota. Trzpienie mog mie ksztat walcowy, stokowy lub zoony. 8.4. Rodzaje i ksztaty materiau wsadowego Podstawowymi materiaami na odkuwki swobodnie kute i matrycowane do wszystkich rodzajw maszyn i urzdze s konstrukcyjne stale wglowe i stopowe oraz metale nieelazne i ich stopy [125, 129, 130, 132]. Najczciej na odkuwki zarwno swobodnie kute jak te ma trycowane stosuje si materiay wyjciowe w postaci wlewkw, ksisk, ksw, prtw i rza dziej w postaci ciekej i proszkw metali. Wlewki (rys. 8.6a). Odkuwki o znacznych wymiarach i masie kuje si najczciej bezpo rednio z wlewkw odpowiedniej wielkoci odlanych w ksztacie ostrosupa citego o prze kroju szecio-, omio- lub dwunastoboku. A) B) C)
Rys. 8.6.
Rodzaje materiaw wsadowych stosowanych na odkuwki [129]: a - wlewek, b - ksisko, c ksy i prty, d - prty ksztatowe, e - prty o okresowo zmiennym przekroju
Ksiska kute lub walcowane (rys. 8.6b) maj przekrj kwadratowy o bokach wklsych i zaokrglonych krawdziach. Wymiary ich wynosz: bok kwadratu a - 140^-400 mm, a dugo - do 6 m. Ten rodzaj materiau wyjciowego stosuje si do wykonywania cikich odkuwek. Ksy lub prty walcowane (rys. 8.6c) s uywane na lejsze odkuwki. Ksy maj prze krj poprzeczny zbliony do kwadratu o boku 42-^140 mm. Prty walcowane mog mie prze krj poprzeczny kwadratowy (o boku 6-^120 mm), okrgy (o rednicy 8^200 mm) lub prosto ktny (o wymiarach 12 x 5^-150 x 60 mm). Ksy dostarczane przez huty maj dugo handlo w - 2-^9 m, a prty - 3^9 m.
177
Niektre typy odkuwek matrycowanych wykonuje si z prtw ksztatowych (rys. 8.6d), dziki czemu staj si zbdne wszelkie operacje pomocnicze i wykonanie odkuwek ogranicza si jedynie do matrycowania. W produkcji masowej stosuje si prty o okresowo zmiennym przekroju (rys. 8.6e) przystosowanym do ksztatu odkuwki. Prty takie, odpowiednio pocite, mog by matryco wane bez dodatkowego wstpnego przekuwania. W ostatnich latach odkuwki matrycuje si rwnie bezporednio z ciekego metalu lub z proszku metali. Stosowanie tej metody umoliwia zmniejszenie do minimum zuycia metali i skrcenie cyklu produkcyjnego (zbyteczne s operacje wstpne). Materiay walcowane ze stali wglowej s zwykle dostarczane przez huty w stanie nor malizowanym, a ze stali stopowej - w stanie wyarzonym lub odpuszczonym. 8.5. Stopie przekucia Podstawowym wskanikiem przy kuciu swobodnym, okrelajcym zmiany ksztatu kutej odkuwki i wasnoci przekuwanego materiau jest stopie przekucia. W najoglniejszym przypadku, gdy proces kucia polega tylko na wydueniu materiau, stopniem przekucia nazywamy stosunek powierzchni przekroju pocztkowego S do przekroju kocowego S (rys. 8.7a), tj.
0
X =^ = S 1
(8.1)
Podobnie, jeeli odkuwk wykonuje si tylko przez spczanie, stopie przekucia wyzna cza si jako stosunek wysokoci materiau wsadowego h do wysokoci spczanej odkuwki h (rys. 8.7b) h Jt = (8.2)
0 0
d ! d
/ !
\
Rys. 8.7.
'
!1
>
Wyznaczenie stopnia przekucia przy: a - wyduaniu, b - spczaniu
Miarami odksztacenia plastycznego s rwnie odksztacenie wzgldne oraz odksztac nie logarytmiczne. Wyraamy je za pomoc wzorw: odksztacenie wzgldne, ktrym moe by: wyduenie wzgldne ei= -r
L
lo
(-)
8 3
wzgldna zmiana pola przekroju
178
WS
b
(8.4)
odksztacenie logarytmiczne (8.5)
gdzie symbole z indeksem 0" oznaczaj pocztkowe wymiary, bez indeksu - kocowe wy miary odksztacanego materiau. Przytoczone odksztacenia s podane w jednostkach wzgldnych, po pomnoeniu ich przez 100 otrzymamy te wielkoci w procentach. Odksztacenie logarytmiczne jest znacznie dogodniejsze w stosowaniu ni wzgldne - jest ono addytywne, co umoliwia sumowanie poszczeglnych odksztace. Przekucie powoduje zmian wasnoci mechanicznych i struktury metalu. Nawet gdy stopie przekucia jest niewielki, struktura i wasnoci mechaniczne metali zmieniaj si znacz nie. Im stopie przekucia jest wikszy, tym zmiany s powaniejsze. Szczeglnie wyranie zjawisko to wystpuje przy przekuwaniu wlewka. Na podstawie przeprowadzonych prb stwierdzono, e gdy stopie przekucia wynosi: 1^-3, w rdzeniu wlewka odpowiadajcym strefie wolnych krysztaw wystpuj ju wy ranie wkna, a w strefie krysztaw supkowych osie dendrytw w niewielkim stopniu zmieniaj swj pierwotny kierunek; 4^-6, dendryty wyranie zmieniaj swoj orientacj; dopiero przy wyszym stopniu prze kucia w przekrojach caej odkuwki mona zaobserwowa wyran struktur wknist. Kierunek przebiegu wkien zaley od obranej metody kucia [112]. Przy kuciu swobod nym wskutek nierwnomiernych odksztace kierunek wkien moe si znacznie odchyla od kierunku pynicia materiau. Mae stopnie przekucia powoduj zwykle popraw wasnoci stdngyewszystkich kierunkach. Natomiast przy wikszych stopniach przekucia dalsza poprawa wasnoci nastpuje jedynie w kierunku najwikszego odksztacenia z jednoczesnym pogor szeniem si wasnoci w kierunku poprzecznym. Ma to szczeglnie wyrany wpyw na wydu enie, przewenie i udarno [113]. W praktyce stosuje si: stopie przekucia 3^4,5 w kuciu swobodnym odkuwek; przy tym stopniu przekucia wa snoci mechaniczne w kierunku wzdunym i poprzecznym s do dobre i wystarczajce pod wzgldem wymaga wytrzymaociowo-konstrukcyjnych [108]; stopie przekucia 3-^6 w kuciu matrycowym; stopie przekucia rwny i wikszy od 10 przy wykonywaniu wyrobw, ktre powinny si odznacza zupen jednorodnoci budowy, bardzo dobrymi jednokierunkowymi wasno ciami mechanicznymi oraz wysok granic zmczeniow; stopie przekucia 1,1-5-1,5 stosuje si do odkuwek z materiau wyjciowego walcowanego lub uprzednio kutego. Odkuwki przeznaczone na odpowiedzialne czci, jak np. korbowody, way korbowe, musz mie struktur drobnoziarnist o cile okrelonej wielkoci ziarna. Czynnikami sprzyja jcymi powstawaniu struktury drobnoziarnistej s: dua warto stopnia odksztacenia i dua prdko grzania. Na wielko ziaren ma rwnie wpyw stan materiau przed odksztaceniem
179
plastycznym. Drobna struktura tego materiau sprzyja otrzymaniu maych wymiarw ziaren po rekrystalizacji. Wyjtkowo gruboziarnist struktur otrzymuje si w materiale zrekrystalizowanym, kt rego odksztacenie byo rwne gniotowi krytycznemu. Gniot krytyczny zaley od rodzaju ma teriau i przewanie mieci si w przedziale 2^10% (e = 0,02^-0,10). Procesy kucia i praso wania naley tak prowadzi, eby stopie odksztacenia w kadym zabiegu by wikszy od krytycznego. Jeeli odksztacenia s mniejsze od gniotu krytycznego, to pomimo grzania mate riau do temperatury rekrystalizacji pierwotnej krystalizacja nie nastpi. W materiale zachodzi natomiast zdrowienie. Poniewa nastpuje rozrost tylko w czci istniejcych ju ziaren kosz tem ssiednich, w rezultacie otrzymuje si niepodan struktur gruboziarnist, ktra pogar sza jako odkuwek.
wh
8.6. Podstawowe operacje kucia swobodnego W zalenoci od ksztatu narzdzi i sposobu ich oddziaywania na odksztacany metal kucie i prasowanie dzieli si na: swobodne, pswobodne i matrycowe. Kucie pswobodne jest analizowane wraz z kuciem swobodnym. Proces technologiczny kucia swobodnego polega na wzajemnym czeniu dowolnej iloci i w dowolnej kolejnoci podstawowych operacji ku niczych, do ktrych zaliczamy: spczanie, wyduanie, przebijanie, gicie, przecinanie, skr canie i zgrzewanie. 8.6.1. Spczanie Zwikszenie przekroju poprzecznego kosztem wysokoci lub dugoci materiau pod wpywem odpowiedniego nacisku prasy lub uderzenia mota (rys. 8.8) nazywamy spczaniem. Stosuje sieje wwczas, gdy: - przekrj gotowej odkuwki lub jej czci p | A jest wikszy od przekroju materiau wyj ciowego, dany stopie przekucia wymaga wstp nego zwikszenia przekroju przed dalszymi operacjami (przewanie przed wydue/ niem), 7 ^ wlewek lub ks przygotowuje si do prze bicia otworu, kuje si odkuwki w ksztacie kostek, kr Rys. 8.8. Zmiany poprzecznego przekroju materiau przy spczaniu kw, piercieni itd., jest wymagane polepszenie wasnoci me chanicznych odkuwki. Materia o ksztacie walcowym otrzymuje w procesie spczania ksztat barykowy. redni rednic materiau w dowolnym momencie spczania wyznacza si z warunku staej objtoci
180 d=d .^0
(8.6)
gdzie: d , h - rednica i wysoko materiau przed spczeniem, d, h - rednica i wysoko materiau po spczeniu. Odksztacenie wzgldne e przy spczeniu wyznacza si ze wzoru
0 0 wh
"wh^Hr
lub
G h
(8
7)
. i ^ l 0 0 ^ ^ 1 0 0
h
(8.8)
Si nacisku prasy potrzebn do spczenia nagrzanego materiau lub wlewka mona wy znaczy ze wzoru F= S
P r
(8.9)
w ktrym: S - pole poprzecznego przekroju materiau po spczeniu, p - redni nacisk wywierany na jednostk powierzchni odkuwki. redni nacisk wyznacza si ze wzoru p =wzk<?
r r p
(8.10)
w ktrym: w - wspczynnik uwzgldniajcy wpyw prdkoci odksztacenia (1 - prasy hydrauliczne, 4 - moty szybkobiene), z - wspczynnik zaleny od ksztatu narzdzia (dla kowade paskich w = 1, a dla kowade pokrgych w = 1,25), k - wspczynnik wzrostu oporu odksztacenia na skutek tarcia materiau o powierzchni narzdzi, - dla spczanego walca o podstawie koa (okrgu) k = l + ^ 3h dla spczanego prostopadocianu o podstawie kwadratu a x a
0 k V
(8.11)
;
k =l + - (8.12) 3 h - dla spczanego prostopadocianu o podstawie prostokta a x b (w zaoeniu, e a>b) 3b - a LI a l + L_2....f (8.13) ~b ~6h przy czym wysoko h i rednic d przyjmuje si po odksztaceniu, Op - wytrzymao na rozciganie materiau w temperaturze kucia. Praca odksztacenia jednego uderzenia mota przy spczaniu paskimi kowadami wy raa si wzorem [131]
k p =
181 (8.14)
L = wks cjpV
h
gdzie: 8 - stopie odksztacenia przy jednym uderzeniu, V - objto spczanego materiau. Wielko energii jednego uderzenia L U
h
'n
(8.15)
T| - sprawno uderzenia, przyjmowana dla mota r\ = 0,8h-0,9. Majc obliczon energi uderzenia, mona wyznaczy mas czci spadajcych mota. Poniewa U = mv std 2U m=Po podstawieniu U z rwnania (8.15), otrzyma si 2L m=T|V
2
(8.16)
(8.17)
(8.18)
gdzie: m - masa czci spadajcych mota, v - prdko bijaka podczas uderzenia (rednio 6,5 m/s). Zasady spczania. Podczas spczania naley si kierowa nastpujcymi zaleceniami: stosunek wysokoci spczanego materiau do jego rednicy nie powinien przekracza 2,5 (ho/do < 2,5); przy spczaniu prostopadocianu stosunek wysoko ci do mniejszego boku podstawy nie powinien by wikszy od 3,5; po przekroczeniu tej wartoci moe nastpi wyboczenie (rys. 8.9), ktrego usunicie 'z/A wymaga dodatkowych operacji; / spczany materia powinien by rwnomiernie na grzany w caej swej masie do najwikszej tempera tury kucia; wlewek przed spczeniem naley przeku na okr go; 7 p 7777777777177777777. stopnie odksztacenia podczas kadego uderzenia mota lub nacisku wywieranego przez suwak prasy powstae Rys. 8.9. Wyboczenie naley tak dobiera, eby przekraczay wartoci podczas spczania prbki gniotw krytycznych; przy h /do > 3 na powierzchni wsadu s niedopuszczalne wady
0
182
zewntrzne; powierzchnie czoowe materiau, stykajce si z kowadami, powinny by prostopade do osi. Spczanie naley wykonywa silnymi uderzeniami mota lub naciskami prasy. Wklsy ksztat odkuwki spczanej otrzymuje si wtedy, kiedy energia uderzenia jest za maa lub nacisk wywierany przez suwak prasy za saby. Spczanie na hydraulicznych prasach kuniczych od bywa si za pomoc paskich kowade lub specjalnych pyt (rys. 8.5a) stosowanych do spczania wlewkw. Jeeli wlewek po spczeniu ma by wyduony, to dolna pyta ma otwr na czop. Pyty wklse zapewniaj korzystny rozkad napre w spczanym wlewku. Do kucia krkw przeznaczonych na koa zbate, konierze i tarcze z wystpami stosuje si spczanie z podkadkami piercieniowymi. W tej metodzie jednoczenie ze spczaniem nastpuje pynicie materiau w kierunku uderzenia, dziki czemu zostaj odkute czopy. Przy spczaniu ulegaj znieksztaceniu boczne powierzchnie elementu. Ksztat po wierzchni bocznej i charakter odksztacenia wewntrz materiau zaley rwnie od wspczyn nika tarcia i stosunku h /d . Przy spczaniu w paskich kowadach (o wspczynniku p = 0) elementw walcowych o stosunku h /d > 2 (rys. 8.10a) na pocztku spczania u podstaw od kuwki wytwarzaj si wypukoci w ksztacie baryki poczone ze rodkow czci walcow (rys. 8.1 Ob). Podczas dalszego spczania rednica czci walcowej stopniowo powiksza si i odkuwka przybiera ksztat beczki. Gdy odkuwka jest niska (h /do < 2), materia przybiera ksztat barykowy (rys. 8.10c).
0 0 0 0 0
a) IF
b)
c)
h
,(7, TA,
O',
|(7i
.LA, <5 LA,
TF FT Rys. 8.10. Ksztaty odkuwki w kolejnych etapach spczania [123]: a - pocztek spczania, b - spczanie z maym gniotem, c - spczanie z duym gniotem Barykowo powstaje w wyniku nierwnomiernego odksztacenia metalu. W podunym przekroju spczanej prbki cylindrycznej mona wyodrbni trzy strefy odksztace (rys.8.11). Strefy I przylegajce do paszczyzn czoowych prbki, odksztacaj si najmniej, co jest wyni kiem dziaania si tarcia na powierzchniach czoowych. Najwiksze odksztacenia zarwno w kierunku osiowym jak i promieniowym wystpuj w strefie II, przy czym przejcie ze strefy I do strefy II nastpuje w sposb cigy, tak e brak midzy nimi wyranie zaznaczajcej si granicy. Strefa III jest obszarem rednich odksztace.
183
Nierwnomierno odksztacania si metalu podczas spczania pogarsza znacznie jako wyrobu. Przy spczaniu na zimno me tal umacnia si nierwnomiernie, a przy sp czaniu na gorco zrekrystalizowane ziarna maj w rnych miejscach odkuwki rn wielko. Nierwnomierno odksztacenia wpywa take na obnienie wskanikw pla stycznoci i ograniczenie stopnia spczania dla wielu metali. Dlatego due znaczenie w praktyce maj rodki zmierzajce do zmniej szenia nierwnomiernoci odksztacenia za rwno podczas spczania, jak te podczas pozostaych operacji kuniczych. Do takich Rys. 8.11. Obszary nierwnomiernych od czynnikw wpywajcych na obnienie nie ksztace w speczanej odkuwce wal jednorodnoci odksztacenia zaliczamy: du cowej [127] gadko pracujcych paszczyzn narzdzia, podgrzewanie narzdzia do temperatury 200-^300C, smarowanie pracujcych paszczyzn narzdzia [116]. Podczas spczania prostopadocianu oprcz barykowoci bocznych cian znieksztace niu ulegaj rwnie poprzeczne przekroje. W tym przypadku niejednorodno odksztacenia jest znacznie wiksza ni przy spczaniu materiaw cylindrycznych. 8.6.2. Wyduanie Operacj, w ktrej nastpuje wyduanie si przedmiotu w kierunku jednej jego osi, kosz tem zmniejszania przekroju prostopadego do tej osi, nazywamy wyduaniem. Wykonuje si j w ten sposb, e nagrzany materia ukada si na dolnym kowadle i naciska lub uderza ko wadem grnym (rys. 8.12). Nastpnie materia obraca si o 90 i ponownie uderza w miejsce poszerzone. Dwa kolejno po sobie nastpujce gnioty (naciski prasy lub uderzenia mota) z jednoczesnym obracaniem materiau o 90 nazywamy przejciem. Po kadym przejciu mate ria zostaje przesunity na kowadle i ponownie nastpuje gniot. Materia w miejscu uderzonym zmniejsza swoj wysoko o warto Ah = h - h, poszerza si o Ab = b - b i wydua o Al = 1 0 0
(8.19) stopie przekucia (wspczynnik wyduenia) Sn 1
184
cakowity stopie przekucia jest rwny iloczynowi stopnia przekucia poszczeglnych gniotw
S
^ k ~~"
l
2
k-1
k
(8.21)
S Si s s gdzie: S - pole powierzchni przekroju poprzecznego materiau po wyduaniu, poszerzenie wzgldne b-b o 1 l; P = E' =
k k
^(l-Swh)
b=b
1
0
(8.22)
Mj-Swh)
wspczynnik ksztatu
6 = J i =
b
1 ^(a)
8 w h
(8.23) b) B O
Rys. 8.12. Wyduanie [133]: a - schemat operacji, b - zmiana poprzecznego przekroju podczas wydu ania Rozkad napre i odksztace wystpujcych w rwnomiernie nagrzanym metalu podczas wyduania zaley gwnie od nastpujcych czynnikw: wielkoci stosunku (posuwu wzgldnego) h do (8.24)
gdzie: ho - wysoko pocztkowa wyduanego materiau, d - rednica pocztkowa wyduanego materiau, l - posuw (bezwzgldny), czyli przesunicie wzdune materiau po kowadle dolnym przed kadym uderzeniem kowada grnego, najczciej l = s, gdzie s jest szerokoci stosowanego kowada (rys. 8.13), ksztatu kowada, ksztatu wyduonego materiau.
0 p p
185
a)
b)
Rys. 8.13. Wzajemne oddziaywanie stref odksztaconych i nie odksztaconych: a - przy maym posuwie wzgldnym, b - przy duym posuwie wzgldnym [133] Stosunek posuwu do wysokoci lub rednicy wyduonego materiau, tzw. posuw wzgldny, wpywa na kierunek dziaania napre wzdunych. Na rysunku 8.13 pokazano schematycznie jak zmienia si stan naprenia w materiale w zalenoci od posuwu wzgldne go. Cz odkuwki, ktra ulega w danej chwili odksztaceniu zostaa na rysunku zakreskowana. Jej ksztat zaley od stosunku l /h . Jeeli lp/h < 0,5 (rys. 8.13a), to bdzie ona wklsa, analogicznie jak podczas spczania materiaw wysokich. Natomiast przy lp/h > 0,6, bdzie miaa ksztat barykowaty (rys. 8.13b). W wyniku wza jemnego oddziaywania stref odksztaconych i nieodksztaconych powstaj na wklsej czci konturu wzdune naprenia rozcigajce, a na wypukej czci konturu - naprenia ciska jce. Przy maym stosunku lp/h naprenia rozcigajce s znacznie wiksze ni przy l /h duym. Poza tym przy maym l /h naprenia rozcigajce powstaj w rodku wlewka, tj. w strefie mao plastycznej, a przy duym stosunku l /h - wystpuj w warstwach zewntrznych, majcych wysok plastyczno. Teoretycznie i dowiadczalnie stwierdzono, e przy wyduaniu midzy kowadami pa skimi materiaw o przekroju kwadratowym najlepsze wyniki uzyskuje si, gdy stosunek l /h = 0,4-r0,6. Gdy lp/h < 0,4, wystpuje niedosta teczne przekucie rdzenia w stosunku do pozostae go przekroju. Boczne ciany takiej odkuwki s wklse. Gdy l /h > 0,6, materia zostaje przekuty w caym przekroju, a boczne cianki odkuwki otrzymuj ksztat barykowaty. Przy wyduaniu midzy kowadami paskimi materiaw o przekro ju okrgym nierwnomierno odksztacenia jest znacznie wiksza ni przy wyduaniu materiaw o przekroju kwadratowym. Materiay okrge Rys. 8.14. Kowada ksztatowe (profilowe) najkorzystniej jest wydua w kowadach kszta[109]: a - kombinowane, b towych (rys. 8.14). " > " "
p 0 0 0 0 p 0 p 0 p 0 p 0 0 p 0 c o k r g e d p
186
W wyniku wzajemnego oddziaywania stref odksztaconych i nieodksztaconych powsta j na wklsej czci wzdune naprenia rozcigajce, a na wypukej - naprenia ciskajce. Przy maym posuwie wzgldnym naprenia rozcigajce s znacznie wiksze, wystpujc w warstwach o niskim przerobie plastycznym - podatnych na pknicia. Przy duym posuwie wystpuj one w warstwach zewntrznych, bdcych po duym przerobie plastycznym oraz o duej plastycznoci, co utrudnia ich pknicia. Podczas kucia przy operacji wyduania, struk tura krystaliczna wsadu ulega rozdrobnieniu i uzyskuje kierunkowo. W wyrobie przekutym ziarna ukadaj si we wkna, przebiegajce w kierunku najwikszego wyduenia, co powo duje zaleno wasnoci mechanicznych metalu od kierunku dziaania napre i stopnia przekucia. Oglne zasady wyduania. Materia mona obraca ruchem wahadowym w lewo i w prawo lub w jedn stron (rys. 8.15). Drugi sposb (tzw. rubowy) stosuje si przy kuciu twar dych gatunkw stali (np. narzdziowych) i metali majcych ma prdko rekrystalizacji w temperaturze kucia. Mona rwnie wykonywa szereg kolejnych uderze na jednej stronie prta, posuwajc go wzdunie i dopiero pniej obrci o 90. Wyduanie dugich i cikich odkuwek przeprowadza si od rodka ku jednemu koco wi, po czym po przeniesieniu uchwytu na przeciwlegy koniec kuje si drug poow odkuwki. W tej metodzie kucia kowal po kadym uderzeniu oddala si od kowada. Wyduanie krtkich odkuwek rozpoczyna si od koca i prowadzi do rodka, tak e po kadym uderzeniu kowal przyblia si do kowada. a)
10
b)
6X10\14V18X 13 1 7
\ X
Rys. 8.15. Kolejno uderze podczas wyduania [133]: a - obracanie materiau ruchem wahadowym, b - w jedn stron Gniot jednostkowy nie moe by za duy i naley go tak dobiera, aby wspczynnik ksztatu wynosi 8 = 2-5-2,5. Przy duym gniocie jednostkowym w wyduonym materiale powstaj afado wania. Wyduanie przeprowadza si zawsze przez przekuwanie prtw na kwadrat. Jeeli chcemy wyduy prt okrgy, to najpierw przekuwamy go na kwadrat o boku rwnym red nicy prta okrgego. Nastpnie przekuwamy prt na omiokt, po czym w ksztatowych ko wadach wyrwnujemy powierzchni prta na okrgo. Kowada przeznaczone do wyduania powinny mie powierzchnie czoowe wzajemnie rwnolege. Oba kowada (grne i dolne) musz mie jednakow szeroko i jednakowe pro mienie zaokrglenia krawdzi. Przy niejednakowej szerokoci kowade o odkuwki ulega skrzywieniu, co stwarza bardzo niekorzystne i niebezpieczne warunki pracy kowala. Podczas kantowania naley uwaa, aby paszczyzny boczne odkuwki byy prostopade do powierzchni czoowych kowade, a nie pochye, gdy w takim przypadku wytwarza si para si, ktra moe spowodowa wylinicie si materiau z kowade.
187
Wyduanie powinno si przeprowadza na odpowiednio duych motach i prasach, przy czym materia wyduany powinien by nagrzany do waciwej temperatury. Przy waciwym nagrzewaniu materiau i silnych uderzeniach, powodujcych przekucie czci rodkowej prze kroju materiau, otrzymujemy rdze drobnoziarnisty, prt za ma zakoczenie wypuke. Przy zbyt niskich temperaturach kucia lub sabych uderzeniach zostaje przekuta tylko powierzch niowa warstwa materiau, w wyniku czego otrzymujemy materia z nie przekutym rdzeniem o zakoczeniu wklsym. Podczas kucia mniej plastycznych gatunkw stali nie naley dopuszcza do wielokrotne go uderzania materiau w tym samym miejscu - zwaszcza przy pracach na motach o maej energii uderzenia - gdy bardzo czsto powstaj wady powierzchniowe wynikajce z lokalne go umocnienia materiau, pogbiajcego si atwo w miar powtarzania lekkich uderze. Obliczenie liczby przej. Podstaw do obliczania liczby przej w procesie wyduania s wymiary wsadu (rys. 8.16). Nastpnie przyjmuje si gniot e . W oparciu o te wielkoci oblicza si wyduenie A,, korzystajc z wzoru
wh
7 T T 1
'
Wspczynnik f zaley od stosunku posuwu (bezwzgldnego) l do szerokoci materiau przed zadaniem gniotu b _i. Wspczynnik f wyznacza si z tabeli 8.1.
n p n n
Tabela 8.1. Warto wspczynnika f przy wyduaniu

n
I lp/b I I I
f
0,4 0,19
0,5 0,20
0,6 0,21
0,7 0,22
0,8 0,23
0,9 0,27
1,0 0,32
1,1 0,37
1,2 0,4
1,3 0,43
wh
1,4 0,5
1,5 0,56
1,6 0,63
7 7 ]
0,7
Majc dane s i X wyznacza si przekrj S S = i dugo 1 = X -1 odkuwki po gnioX

0
1 S ' 1
Rys. 8.16.
Zmiany wymiarw wsadu podczas wyduania
cie oraz jej redni szeroko bj = , gdzie h h - wysoko po gniocie h =h (l- ) (8.26) Std liczba naciskw prasy lub uderze mota n dla jednego przejcia
0 w h
n =
^n-l
(8.27)
gdzie: l -i - dugo prta przed przejciem, lp - posuw bezwzgldny. Nacisk prasy do wyduania wyznacza si ze wzoru F - zkSa
n
(8.28)
188
gdzie: z - wspczynnik zaleny od ksztatu kowade (z = 1 dla kowade paskich, z = 1,25 dla ksztatowych), k - wspczynnik uwzgldniajcy wpyw ksztatu i tarcia metalu o powierzchni narzdzia, wyraany wzorem p 3b-a a k=l+^ (8.29) 6 ~ b b gdzie: jli - wspczynnik tarcia, h - wysoko odkuwki, b i a - szeroko i dugo kotliny odksztacenia pod koniec ruchu grnego kowada (b > a). Powysza zaleno nie rni si od podanej dla spczania prostopadocianu o podstawie prostokta. pole powierzchni odkuwki znajdujcej si pod kowadami, przy czym S = (p\|/. Sia nacisku prasy przy wyduaniu w kowadach pokrgych (rys. 8.17) F = 1,25
11
a
!p
gdzie: a - kt styku metalu z kowadem, d - rednica odkuwki. Pozostae oznaczenia jak w poprzednich wzorach. 8.6.3. Dziurowanie Operacj kunicz, za pomoc ktrej wykonuje Rys. 8.17. Wyduanie prta w kowa si w odkuwkach otwory lub wgbienia, nazywa si dach okrgych dziurowaniem. Stosuje si dwie zasadnicze metody dziurowania: 1) bez podkadanego piercienia, 2) z podkadanym piercieniem. Dziurowanie bez podkadanego piercienia mona przeprowadzi dwoma sposobami: 1) przebijakiem penym (rys. 8.18), 2) przebijakiem dronym (rys. 8.19). Dziurowanie penym przebijakiem wykonuje si w nastpujcy sposb. Po dokadnym ustawieniu spczanego materiau w osi prasy ustawia si rwnie dokadnie przebijak mniejsz rednic ku doowi (rys. 8.18a). Zbieno przebijaka zmniejsza warto nacisku podczas wgbiania. Po lekkim wgbieniu przebijak wyjmuje si, wsypuje do wgbienia tuczony mia wglowy, ponownie ustawia si i wgbia przebijak na ca wysoko. Nastpnie podkada si nadstawki (rys. 8.18b), ktrych liczba zalena jest od gbokoci otworu, i powiksza si wg bienia a do chwili, gdy denko pod przebijakiem osignie grubo odpowiadajc 10^15% wysokoci odkuwki. Nastpnie obraca si odkuwk i w rodku ladu wyznaczonego do wy-
1,1 + p 180 d
dlpSinyap
(8.30)
189
ranie przez przebijak wgbiajcy ustawia si przebijak wycinajcy, sucy do wycicia den ka i wypchnicia przebijaka wgbiajcego (rys. 8.18c). Przebijak wycinajcy powinien mie rednic nieco mniejsz od wgbiajcego, co uatwia jego przejcie przez otwr. Wady tej metody przebijania to: due znieksztacenie odkuwki, a) b) c) niska jako odkuwki (przy przebija niu penym przebijakiem materia wlewka z wadami rozsuwa si na boki), 3 1 1 konieczno stosowania duych naci skw. Dziuro wanie dronym przebija kiem (rys. 8.19) stosuje si do wykony 2/ VI wania w spczonych wlewkach otworw Rys. 8.18. Dziurowanie odkuwki przebijakiem pe o rednicy powyej 450 mm. Stosujc nym [133]: a - pocztek procesu, b - ko przebijak i nadstawki wykonuje si otwr niec procesu, c - wycinanie denka. Ozna czenia: 1 - pierwszy przebijak, 2 - pierw we wlewku ustawionym na dolnym ko sza nadstawka, 3 - druga nadstawka, 4 wadle na gboko 2/3 gruboci materia drugi przebijak u. Nastpnie wlewek ustawia si na pier cieniu i przebija otwr na wylot. Wstp ne uderzenia podczas wgbiania powinny by lekkie, aby mona byo poprawi ustawienie przebijaka w razie jego zejcia z osi otworu. W celu uniknicia zakleszczenia si przebijaka w odkuwce naley oprcz zbienoci stosowa podsypywanie miaem wglowym (mia spalajc si wydziela gazy, tworzce warstw izolacyjn midzy materiaem a przebijakiem).
Rys. 8.19. Dziurowanie odkuwki przebijakiem dronym [133]: a - pocztek procesu, b - zagbianie przebijaka, c - zagbianie przebijaka z nadstawk d - wycinanie denka. Oznaczenia: 1 - odkuwka, 2 - przebijak wydrony, 3 - nadstawki, 4 - piercie, 5 - odpad wewntrzny odkuw ki
190
Przebijanie przebijakiem wydronym ma nastpujce zalety: umoliwia wycicie rdze nia, w ktrym przewanie s skupione wady materiaowe, i uzyskanie odkuwek dobrej jakoci, nie powoduje duych zmian w ksztacie odkuwki, wymaga mniejszej siy nacisku ni przebija nie przebijakiem penym, skraca czas i zmniejsza koszty wykonania. Wady tej metody to: trudno zdejmowania przebijaka z wycitego rdzenia, due odpady. Przebijak, zwaszcza gdy otwory s dugie, nagrzewa si i ulega odksztaceniu, a zadziory powstajce w ostatniej fazie przebijania powoduj czste jego zakleszczenie na rdzeniu. Aby temu zapobiec, naley przebija bardzo szybko, nie dopuszczajc do nadmiernego nagrzania si narzdzi, a przebijaki wykonywa z materiaw stosowanych na narzdzia do pracy na gorco. Si potrzebn do dziurowania mona wyznaczy wg wzoru F= 2+ 1,1 lnV (8.31)
gdzie: d - rednica przebijaka, d - rednica odkuwki przed dziurowaniem, o - wytrzymao materiau na rozciganie w temperaturze dziurowania. Dziurowanie z podkadanym piercieniem (rys. 8.20), zwane rwnie wycinaniem, stosuje si przy nieznacznej gruboci materiau, mniejszej od wysokoci przebijaka. W celu wykonania otworu nagrzany materia kadzie si na piercie spoczywajcy na dolnym kowa dle. Na odkuwce stawia si przebijak wiksz rednic ku doowi wsposiowo z otworem piercieni. Za pomoc grnego kowada wciska si przebijak w materia a do chwili jego wejcia do piercienia. Si wyciskania mona w przyblieniu wyznaczy wg wzoru F = (0,7-0,8)a 7rdh (8.32)
0 p p
gdzie: h - wysoko odkuwki, d, a - oznaczenia, jak we wzorze poprzednim. Odksztacenia powstaj ce przy przebijaniu przebija kiem penym naley uwzgld nia przy obliczaniu wymia rw wyjciowych krka, ktry ma by przebity. Zmiany ksztatu przebijanego krka pokazano na rysunku 8.21. Przy znanym stosunku d/do i h/h mona okreli stosunek h/h i std wyznaczy h na podstawie wykresu, podanego ~ . . , . . -, Rys. 8.20. Dziurowanie z podkadanym piercieniem [133J: a na rysunku 8.22. przed przebiciem, b - po przebiciu. Oznaczenia: 1 kowado grne, 2 - przebijak, 3 - odkuwka, 4 - pier cie, 5 - denko
p 0 0 0 n t n r J r
191
8.7. Przykad technologii kucia swobodnego Opracowanie procesu technologicznego kucia swobodnego rozpoczyna si od wykonania rysunku odkuwki. Rysunek odkuwki opracowuje si na podstawie rysunku gotowej czci przez ustalenie: naddatkw technologicznych, naddatkw na obrbk skrawaniem oraz do puszczalnych odchyek wymiarowych dla typowych ksztatw odkuwek podzielonych wedug trudnoci wykonania. W tym celu korzysta si z normy PN-75/H-94101, w ktrej podano war toci naddatkw i odchyek wymiarowych odkuwek kutych swobodnie [74]. Naddatki techno logiczne i ksztat odkuwki mog mie wpyw na wasnoci mechaniczne wyrobu po obrbce skrawaniem. Przykadem jest wa korbowy wykonany wedug rysunku 8.23a lub wedug ry sunku 8.23b. W tym drugim przypadku otrzymuje si korzystny przebieg wkien (rys. 8.24). Kolejnym etapem jest dobr wsadu w oparciu o sum mas odkuwki, ewentualnych nad datkw technologicznych, naddatkw na prby do bada, odpad na zgorzelin, a jeli odkuwka jest wykonywana z wlewka, rwnie naley uwzgldni odpad na stop i gow wlewka.
Nadtatek na obrbk skrawaniem
Rys. 8.23. Odkuwka wau korbowego: a - z duymi naddatkami technologicznymi, b - bez naddatkw technologicznych Przykad procesu technologicznego podano dla odkuwki tarczy (rys. 8.25a). Proces kucia tarczy przedstawia si nastpujco. Po wykonaniu czopa do uchwytu i przekuciu krawdzi wlewka do rednicy 500 mm odcina si doln i grn cz wlewka (rys. 8.25b). Z kolei sp-
192
cza si wlewek na wysoko 250 mm. Po naciciu piercienia o rednicy 500 mm i przebiciu otworu o rednicy 200 mm (rys. 8.25c) odkuwa si tarcz (rys. 8.25d) i piast na wymiar (rys. 8.25e, f). Rys. 8.24. Przebieg wkien w odkuwce wau korbo wego wykonanego w przyrzdzie TR
a) b)
Rys. 8.25. Proces technologiczny kucia tarczy [133]: a - wlewek, b - odcicie nadlewu i stopy wlewka, c - spczanie i przebicie otworu, d - kucie tarczy, e - kucie piasty, f - odkuwka 8.8. Kucie pswobodne Kucie odkuwek duych waw korbowych przy minimalnych naddatkach technologicz nych i niewielkich naddatkach na obrbk skrawaniem oraz idealnym przebiegu wkien od bywa si w specjalnym przyrzdzie TR (rys.8.26) opracowanym przez T. Ruta. Przyrzd ska da si z gowicy 1, w ktrej przegubowo s uoyskowane czniki 3 poczone z grn matry c 2. Prt wyjciowy ukada si w dolnych powkach matrycy 4. W czasie ruchu trawersy prasy, w momencie zamknicia matryc, nastpuje samoczynne zacinicie si prta w wykro jach. Podczas dalszego ruchu suwaka przeguby pochylaj si, powodujc ruch matryc w kie runku rodka przyrzdu, po czym wyginak 6 ksztatuje wykorbienie.
193
Rys.
8.26.
Schemat kinematyczny przyrzdu TR [133]: A - pooenie matryc przed suwem roboczym, B - pooenie pod koniec suwu roboczego, F j - rozkad si przy zaciskaniu prta. F - rozkad si pod koniec suwu roboczego. Oznaczenia: 1 - gowica grna, 2 - matryca grna, 3 - cz niki, 4 - matryca dolna, 5 - pyta prowadzca, 6 - wyginak, 7 - prt wyjciowy, 8 - odkuwka korby
2
Rysunek 8.27 przedstawia fragment wau korbowego wykonanego w przyrzdzie TR.
Rys. 8.27.
Fragment wau korbowego wykonanego w przyrzdzie TR
194
9. PROCESY KUCIA MATRYCOWEGO 9.1. Charakterystyka procesu Przedmioty metalowe, w zalenoci od przeznaczenia, masy, wielkoci serii mona wy konywa rnymi metodami: odlewaniem, obrbk skrawaniem lub za pomoc kucia. Jeeli przedmiot ma wyrnia si wysokimi wasnociami wytrzymaociowymi i nie mie wad, jakie wystpuj w odlewach, to naley go wykona za pomoc kucia swobodnego lub matry cowego, nawet gdy wykoczenie bdzie wymaga kosztownej obrbki skrawaniem. Kucie matrycowe w porwnaniu z kuciem swobodnym daje due korzyci - przy porw nywalnej serii i wielkoci otrzymywanych odkuwek. Biorc pod uwag powysze zaoenia, kucie matrycowe w porwnaniu z kuciem swobodnym ma nastpujce zalety: moliwo stosowania mniejszych naddatkw technologicznych, wiksz dokadno wykonania odkuwek, moliwo nadawania ksztatw odkuwce, jakich nie mona nada przez kucie swobodne, moliwo atwego i szybkiego odkuwania przedmiotw o ksztatach skomplikowanych, ma pracochonno oraz du wydajno, znaczn oszczdno w kosztach robocizny, moliwo zatrudnienia pracownikw mniej wykwalifikowanych, du powtarzalno ksztatu odkuwek, atwo okrelenia czasu wykonania odkuwki, co umoliwia dokadn kalkulacj kosztw. Wady kucia matrycowego s nastpujce: konieczno stosowania maszyn kuniczych o podwyszonej dokadnoci prowadzenia matryc, dodatkowe koszty zwizane z prasami do okrawania wypywki, duy koszt oprzyrzdowania, opacalno przy duych seriach odkuwek, niewielkie wymiary wykonywanych odkuwek. Odkuwki matrycowe wykonuje si przewanie z wsadu uprzednio walcowanego i poci tego na odcinki odpowiadajce masie pojedynczej odkuwki lub kilku odkuwkom w zalenoci od wymaga opracowanego procesu technologicznego. Kucie matrycowe, podobnie jak kucie swobodne charakteryzuje si trj osiowym stanem naprenia, przy czym wszystkie naprenia gwne s ciskajce (rys. 9.1). Jednak proces odksztacania w matrycach z reguy rozpoczyna si od spczania. Niektre etapy procesu kucia matrycowego odkuwek wyduonych mona rozpatrywa jako wyduanie w kowadach ksztatowych. W ostatnim etapie natomiast moe zachodzi wyciskanie. Rozpatrzymy te pro cesy pod ktem rozkadu napre w odksztacanym materiale. Podczas kucia w kowadach paskich (rys. 9.la) w materiale w pewnych obszarach mog wystpi naprenia rozcigajce. Podczas kucia w kowadach ksztatowych (rys. 9. Ib) materia moe si swobodnie wydua,
9. Procesy kucia matrycowego
195
natomiast jego rozszerzanie jest czciowo ograniczone przez boczne cianki narzdzia. W tym przypadku powstajce dodatkowe naprenia rozcigajce s mniejsze, a plastyczno metalu wiksza ni podczas kucia w kowadach paskich. Podczas kucia w matrycach otwartych (rys. 9.1c) rozszerzanie si materiau jest czciowo ograniczone wskutek nacisku wywieranego przez boczne cianki narzdzia. W porwnaniu z kuciem w kowadach paskich jednostkowy nacisk jest 1,5-5-3 razy wikszy, a plastyczno metalu znacznie lepsza. Przy matrycowaniu odkuwek o ksztatach zoonych rozkad odksztace jest nierwnomierny, co sprzyja powsta waniu do znacznych napre rozcigajcych. W takich przypadkach w celu uniknicia pkni wykonuje si odkuwki z przedkuwek.
Rys. 9.1. Schematy procesu kucia [129]: a - w kowadach paskich, b - w kowadach ksztatowych, c w matrycach otwartych, d - w matrycach zamknitych, e - w procesie wyciskania Podczas kucia w matrycach zamknitych (rys. 9. Id) rozszerzanie si materiau jest ogra niczone ciankami narzdzia. Dlatego w caej objtoci materiau panuje stan trjosiowego ciskania. W przypadku kucia w matrycach zamknitych jednostkowy nacisk jest dwukrotnie wikszy ni przy kuciu w matrycach otwartych, a 3-5-6 razy wikszy w porwnaniu z kuciem swobodnym. W etapie wyciskania materiau (rys. 9.1e) pynicie odbywa si bez poprzecznego rozszerzenia, ktremu przeciwdziaa boczny nacisk cian matrycy. W materiale panuje trjosiowy stan naprenia o bardzo duych wartociach napre. Jednostkowy nacisk powodujcy odksztacenia plastyczne jest okoo 15 razy wikszy od nacisku wystpujcego w kuciu swo bodnym. Materia wyciskany ma bardzo du plastyczno.
196
9.2. Maszyny do kucia matrycowego Moty matrycowe charakteryzuj si tym, e wszystkie ich elementy skadowe tworz z szabot jedn cao. Konstrukcja ich jest zwarta i mocna oraz zapewnia bijakowi dobre pro wadzenie. Oglny schemat konstrukcji mota matrycowego przedstawiono na rys. 9.2. Skada si on z szaboty 1, na ktrej s umocowane stojaki 2, a na nich pyty 3 i mechanizm napdowy 4 (parowo-powietrzny, mechaniczny lub hydrauliczny). Stojaki s poczone elastycznie z szabot i mechanizmem napdowym za pomoc rub 6 i 7 ze sprynami. Dziki temu zmniej sza si w stojakach naprenia wystpujce w czasie kucia. Natomiast w paszczynie pozio mej stojaki s sztywno poczone z szabot za pomoc klinw 8. Prowadnice bijaka 5 s nastawialne, dziki czemu uzyska mona dokadne osiowe prowadzenie bijaka. Rozrniamy nastpujce typy motw matrycowych: parowo-powietrzne jednostronnego dziaania, parowopowietrzne dwustronnego dziaania, parowo-powietrzne przeciwbiene, wysokoenergetyczne, z indywidualnym napdem. Prasy cierno-rubowe charakteryzuj si tym, e energia kinetyczna nagromadzona w kole zamachowym przenosi si za porednictwem wrzeciona, suwaka i narzdzia na materia podlegajcy odksztaceniu. Prd ko bijaka w momencie zetknicia si z materiaem jest najwiksza, podobnie jak w motach. Koo zamachowe moe by uruchomione za pomoc mechanizmu cierne go, hydraulicznego lub bezporednio od silnika elek trycznego. Prasy rubowe s uywane do kucia na gor co, gicia, prasowania i prostowania. Mona na nich wykonywa odkuwki typu rub, nitw, zaworw samo chodowych i odkuwki o niewielkich wystpach i niewy sokich ebrach. Istnieje wiele odmian pras rubowych, w ktrych wrzeciono wykonuje tylko ruch obrotowy i postpowy, a nakrtka jest ruchoma lub nieruchoma. Wikszo dotychczas stosowanych pras jest wyposao Rys. 9.2. Schemat konstrukcji mota matrycowego [129]: 1 na w napd cierny; w ostatnich latach napd ten jako szabot, 2 - stojak, 3 - py mao wydajny zaczyna by zastpowany napdem hy ta, 4 - mechanizm nap draulicznym lub elektrycznym. dowy (cylinder), 5 - bijak, Prasy kunicze korbowe typu Maxi - s to ma 6 - ruba, 7 - spryna, 8 klin, 9 - pyta wyrwnaw szyny uywane do dokadnego kucia odkuwek produ cza kowanych w duych seriach. Podstawowym warunkiem stawianym prasom Maxi jest, aby sztywno ich bya jak najwiksza, tzn. eby miay jak najmniejsz sprysto, poniewa od tego zaley dokadno wykonania odkuwek. Sprynowanie prasy powoduj: w 1/3 - korpus, a w 2/3 - wa korbowy, oyska, korbowd i suwak. Problem zmniejszania sprystoci zosta w znacznej mierze roz wizany w nowej konstrukcji dziki zastosowaniu napdu klinowego.
197
Prasy korbowe, w porwnaniu z motami parowo-powietrznymi, maj nastpujce zalety: daj wiksz dokadno kucia, ze wzgldu na dobre prowadzenie suwaka i sztywno korpusu; pracuj spokojnie, nie powodujc powstawania rytmicznych drga; nie wymagaj budowy kosztownych fundamentw; eliminuj wpyw czowieka na jako wyrobu; daj mono cisego ustalenia zgniotu, a tym samym wielkoci ziarna; uatwiaj mechanizacj i automatyzacj procesw kucia, dziki czemu istnieje moliwo wykorzystania kadego suwu roboczego; daj niszy koszt ruchu w porwnaniu z odpowiedniej wielkoci motem parowopowietrznym przy rcznej obsudze maszyny; - przy zmechanizowanej pracy koszt ruchu jeszcze znacznie si obnia. Prasy nie s jednak maszynami tak uniwersalnymi jak moty i mona na nich wykonywa jedynie pewne typy odkuwek. Na prasach Maxi odkuwki powinny by wykonywane w kilku przejciach. Jeeli odkuwka ma ksztaty wyduone, to wstpne odkuwki musz by wykonane poza pras jako okresowo walcowane albo uksztatowane na walcarkach kuniczych. Proces kucia na prasach korbowych moe by zmechanizowany z uyciem odpowiednich przyrzdw. Dziaanie ich polega na przenoszeniu materiau lub przedkuwek z wykroju do wykroju. Dziki temu kady suw roboczy moe by wykorzystany. Wydajno tak zmechanizowanej prasy jest rzdu milionw sztuk rocznie. Dlatego mechanizacja procesu kucia jest opacalna przy duej produkcji. Prasy kolanowe su do wykonywania tych operacji na zimno i gorco, ktre wymagaj duych naciskw na niewielkim odcinku drogi suwaka, a wic do pytkiego kucia, wyciskania, dotaczania i prostowania. W kuniach stosuje sieje do dotaczania odkuwek na zimno i gor co. Due zastosowanie znajduj w przemyle zbrojeniowym do wyrobu amunicji oraz w men nicach do wybijania monet. Prasy odznaczaj si sztywnym korpusem, duym naciskiem w pobliu dolnego martwego pooenia oraz stosunkowo dugim czasem stykania si narzdzia z toczonym przedmiotem, co daje w efekcie produkt o wysokiej klasie dokadnoci. Kuniarki pod wzgldem konstrukcyjnym nale do grupy pras mechanicznych o uka dzie korbowym i o dwch suwakach poruszajcych si wzgldem siebie pod ktem prostym [130]. Kuniarki buduje si z pionowym i poziomym podziaem matryc. Ostatnio coraz szersze zastosowanie znajduj kuniarki z poziomym podziaem matryc. Obecnie budowane s dwa typy kuniarek tego rodzaju, w ktrych grna cz matrycy porusza si pionowo po linii pro stej oraz po uku. Walcarki kunicze s maszynami, ktre budow i sposobem pracy przypominaj lekkie walcarki hutnicze dwuwalcowe. Pod wzgldem konstrukcyjnym dzieli si je na: wysigowe, ramowe, ramowo-wysigowe oraz wieloklatkowe automaty walcownicze. Odmiennym typem s walcarki kopiujce i rubowe. Walcarki kunicze s wyposaone w specjalne stoy z pro wadnicami i zderzakami, ktre su do waciwego uoenia materiau podczas walcowania. W produkcji wielkoseryjnej i masowej stosuje si wieloklatkowe automaty walcownicze.
198
9.3. Matryce - materiay i konstrukcja Narzdzia kunicze, a w szczeglnoci matryce stosowane do kucia na motach, s nara one na dziaanie wysokiej temperatury i napre zmiennych - dynamicznych. Z tych wzgl dw na matryce stosuje si stale o dobrych wasnociach mechanicznych, odpowiednio przeku te i wolne od wad wewntrznych i powierzchniowych. Matryce do pras i kuniarek s naraone na mniejsze naprenia dynamiczne, natomiast na wiksze naprenia termiczne i z tego wzgldu s one mniej odporne na cieranie. Matryce stosowane do kucia na gorco na motach konwencjonalnych, prasach kuni czych i kuniarkach wykonuje si z narzdziowej stali wglowej. Matryce przeznaczone do kucia na gorco z duymi prdkociami wykonuje si ze stali chromowo-molibdenowowanadowych. Poprawne opracowanie procesu technologicznego kucia matrycowego polega na zapro jektowaniu i wykonaniu odpowiednich wykrojw tzw. pomocniczych i matrycujcych w opar ciu o analiz uwzgldniajc: ksztat odkuwki (osiowo symetryczne zwarte, wyduone, zoone) i mas odkuwki, kinematyk pynicia materiau na rnych ma szynach kuniczych (moty, prasy, kuniarki, ze spoy agregatw), wasnoci plastyczne i mechaniczne odksztaca nego materiau z uwzgldnieniem temperatury kucia (na zimno lub na gorco), konstrukcj wykrojw matryc (otwarte i zamkni te - rys. 9.3). Rys. 9.3. Wykrj matrycujcy [129]: Z wymienionymi wyej zagadnieniami wi si a - otwarty, b - zamknity nastpujce pojcia: powierzchnia podziau matryc - jest to po wierzchnia dzielca matryce na grn i doln (rys. 9.3); wykrj - wgbienie w matrycy, ktre nadaje odkuwce dany ksztat (rys. 9.4); skosy matrycowe - pochylenie cian bocznych wykroju: zewntrznych a i wewntrznych p umoliwiajce wyjcie odkuwki z matrycy (rys. 9.5). Przy kuciu w matrycach otwartych tworzy si wypywka, ktr obcina si bezporednio po kuciu (rys. 9.6). Kucie w matrycach zamknitych odbywa si bez tworzenia wypywki. Wsad do kucia w matrycach zamknitych musi by city z podwyszon dokadnoci. Rol wypywki w procesie kucia w matrycach zamknitych peni kompensator umieszczany w ob szarze wykroju najpniej zapeniajcym si metalem. Do tej grupy procesu kucia matrycowe go zalicza si kucie precyzyjne np. stopw tytanu i kucie w niekonwencjonalnych warunkach materiaw nadplastycznych oraz kucie proszkw metali.
199
Matryca grna
Matryca dolna y
Rys. 9.4. Matryca jednowykrojowa do kucia na mocie [129]: 1 - matryca dolna, 2 matryca grna, 3 - oprawa matrycy, 4 poduszka szaboty, 5 - klin matrycy dol nej, 6 - klin matrycy grnej, 7 - szabota
Rys. 9.5. Pochylenia cian wykroju matrycy [129]: a - kt pochylenia ciany zewntrznej, P - kt pochylenia ciany wewntrznej
Wypywka ma podstawowe znaczenie przy ku ciu w matrycach otwartych. Jej zadania s nastpujce: tworzy wok odkuwki piercie zamknity, ktry przeciwstawia si wypywaniu metalu z wykroju na zewntrz, zabezpiecza matryce przed bezporednim wzajemnym uderzaniem i uszkodzeniem i magazynuje nadmiar wsadu po wypenieniu wykroju. Wypywka skada si z mostka i magazynu. Mo stek hamuje wypywanie wsadu, magazyn suy do pomieszczenia jego nadmiaru. Ksztat i wymiary wypywki zale od trudnoci procesu kucia, ksztatu odkuwki i jej wielkoci (rys. 9.7). Magazyn wykonuje si w grnej matrycy (rys. 9.7a). Magazyn wykonuje si w dolnej matrycy (rys. 9.7b), jeli odkuwk obraca si o 180 do obcinania wypywki. Wypywka z po wikszonym magazynem (rys. 9.7c) jest stosowana dla odkuwek o zoonych ksztatach i tylko na tych cz ciach obwodu, gdzie przewiduje si duy wypyw metalu. Pozostae ksztaty wypywki stosuje si w przypadkach, gdy naley hamowa nadmierny wy pyw metalu z wykroju (rys. 9.7d i f) lub dla odkuwek prostych (rys. 9.7e).
Rys. 9.6. Proces okrawania wypywki [129]: 1 - odkuwka, 2 - wy pywka, 3 - pyta tnca, 4 stempel, 5 - oprawa pyty tncej, 6 - st prasy 7 - su wak, 8, 9 - klin
200
a)
Podstawy teoretyczne procesw przerbki plastycznej d)
t,U
i,
'\_R4.5
Rys. 9.7.
Ksztaty rowkw na wypywk przy kuciu na mocie [115]: a - magazyn w grnej matrycy, b - magazyn w dolnej matrycy, c - magazyn w grnej i dolnej matrycy, d - mostek niesyme tryczny, e - mostek klinowy, f - magazyn podwjny
Wymiary rowka na wypywk oblicza si w zalenoci od wymiarw odkuwki i jej ksztatu [129]. W przyblieniu wysoko mostka wypywki h jestfimkcj.powierzchniodkuw ki w paszczynie podziau matryc. Przy obliczaniu objtoci wsadu uwzgldnia si 70% wy penienie magazynu wypywki. Rowek na wypywk wykonuje si tylko w wykroju matrycu jcym wykaczajcym. 9.4. Metody i etapy wypeniania wykroju matrycowego Wykrj matrycujcy moe by wypeniany przez spczanie, dziurowanie lub wyciskanie (rys. 9.8). W przypadku odkuwek majcych ksztat prosty (rys. 9.8a) wykrj wypenia si wy cznie przez spczanie. Jeeli odkuwka ma jedno- lub dwustronne wgbienie, to wypenienie wykroju nastpuje przez spczanie i dziurowanie (rys. 9.8b,c). Odkuwki z wystpami wykonu je si z przewag procesu spczania, jeeli wsad jest wysoki (rys. 9.8d), lub wyciskania, jeeli wsad jest niski (rys. 9.8e). W przypadku pokazanym na rys. 9.8f wypenianie wykroju jest zoone i odbywa si przez spczanie, dziurowanie oraz wyciskanie. 9.4.1. Wypenianie wykroju matrycujcego otwartego Wypenianie wykroju matrycujcego otwartego mona podzieli na kilka etapw. Jeli kucie odbywa si w matrycach otwartych (z wypywk), wyrnia si cztery etapy (rys. 9.9). 1) Pierwszy etap (rys. 9.9a) rozpoczyna si z chwil zetknicia si matrycy grnej z metalem uoonym w wykroju matrycy dolnej. Najczciej nastpuje swobodne spczanie metalu, a w przypadkach bardziej zoonych niewielkie jego wyciskanie. Obnianie matrycy grnej wywouje powstawanie beczukowatoci, podobnie jak przy spczaniu swobodnym. wiad-
201
czy to o tym, e metal odksztaca si nierwnomiernie. Najbardziej odksztacaj si jego warstwy rodkowe. W pewnych obszarach odksztacanego materiau mog powsta napr enia rozcigajce, co przy wikszych odksztaceniach moe doprowadzi do pojawienia si pkni. Naciski w pierwszym etapie wypeniania wykroju s niewielkie. Etap ten ko czy si z chwil zetknicia si metalu z boczn ciank wykroju. a) b) c)
Rys. 9.8.
Sposoby wypeniania wykroju wykaczajcego [129]: a - spczanie, b - jednostronne wg bianie, c - dwustronne wgbianie, d - spczanie poczone z wyciskaniem, e - wyciskanie, f - wgbianie poczone z wyciskaniem. Oznaczenia: 1 - odkuwka, 2 - wsad
2) W drugim etapie (rys. 9.9b) metal pync na boki, wypenia wykrj. Etap ten koczy si, gdy nadmiar metalu zacznie wypywa midzy matryce. Pod koniec drugiego etapu wykrj jest ju wypeniony, z wyjtkiem naroy. W tym etapie nastpuje wzrost naciskw spowo dowany zwikszeniem siy tarcia na ciankach bocznych wykroju. 3) W trzecim etapie (rys. 9.9c) nadmiar metalu wypywa na zewntrz i tworzy wypywk. Wypywanie metalu na zewntrz jest hamowane si tarcia na mostku wypywki i na cian kach bocznych wykroju w pobliu wypywki. Utrudnione wypywanie metalu w obszarze wypywki powoduje wypenianie naroy wykroju. Jeeli matryca jest skonstruowana pra widowo i wsad nie jest dobrany z duym nadmiarem, to po wypenieniu naroy koczy si proces kucia. Jednak w praktyce najczciej wystpuje pewien nadmiar wsadu, z tego wzgldu odkuwka nie osigna wysokoci zgodnej z dan, dlatego matryca grna po winna by dalej przemieszczana. Sia w tym etapie kucia zwiksza si znacznie. 4) W czwartym etapie (rys. 9.9d) wysoko odkuwki zmniejsza si o Ah , co wie si z wyci skaniem nadmiaru metalu w wypywk. W tym etapie naciski gwatownie wzrastaj i osi gaj warto maksymaln, co stanowi ok. 50% cakowitej energii uderzenia. Bezwzgldne odksztacenie odkuwki Ah w tym etapie nie przekracza zwykle 2 mm. Plastycznie od ksztaca si tylko wypywka i cz rodkowa odkuwki, a pozostaa cz metalu odkszta ca si sprycie. Proces kucia przebiega najkorzystniej, gdy czwarty etap jest moliwie krtki. W tym przypadku zuycie materiau wyjciowego i energii potrzebnej do ostatecz4 4
202
nego wypenienia wykroju jest minimalne. Czwarty etap kucia mona skrci do minimum, gdy: dobierze si dokadnie objto wsadu, ustali si prawidowy ksztat przedkuwki, ustali si w wyniku oblicze i prb optymalne wymiary wypywki. Mechanizm wypeniania wykrojw bardziej zo a) onych odbywa si w sposb analogiczny do om wionego. Jeli odkuwka posiada otwr, dwa pierwsze etapy kucia ulegaj zmianie, poniewa zamiast spczania metalu wystpuje dziurowanie (rys.9.8c) lub dziurowanie i wyciskanie (rys. 9.8f). 9.4.2. Wypenienie wykroju wykaczajcego w matrycach zamknitych Wypenienie wykroju wykaczajcego (matrycu jcego) w matrycach zamknitych [105] mona po dzieli na trzy etapy. Dwa pierwsze przebiegaj iden tycznie jak przy kuciu w matrycach otwartych. W trzecim etapie nastpuje cakowite wypenienie wykroju i etap ten koczy si z chwil pojawienia si w szczelinie zamka nieznacznej wypywki. W procesie tym nie stosuje si dobijania odkuwki, tj. czwartego etapu kucia, gdy grozi to uszkodzeniem matryc. Na rysunku 9.10 przedstawiono schematycznie proces wypenienia wykroju przy kuciu odkuwki z otworem. W etapie pierwszym nastpuje swobodne spczanie materiau poczone z dwustronnym swobodnym przebijaniem odkuwki. Drugi etap rozpoczyna si z chwil zetknicia si metalu z bocznymi zewntrzny mi cianami wykroju. W etapie tym nastpuje dalsze przebijanie odkuwki. Metal pynie na boki, napotyka przeszkod w postaci cian wykroju i zmienia kieru nek pynicia, wchodzc w cylindryczn przestrze midzy matrycami. W etapie trzecim zachodzi osta teczne wykonanie odkuwki - cakowite wypenienie wykroju matrycy. Zasadnicz wad kucia w matrycach otwartych jest due zuycie materiau. Materia wsadowy jest wikszy od objtoci odkuwki o objto wypywki i objto tracon na zgorzelin, jeli kucie odbywa si na gorco. W zalenoci od ksztatu odkuwki zuycie
b)
c)
d)
Rys. 9.9. Etapy wypeniania wykroju wykaczajcego w matry cach z wypywk [129]: a spczanie swobodne, b wypenianie wykroju matry cy, c - tworzenie wypywki, d - uzyskanie wymiaru wy sokoci odkuwki
203
metalu przy kuciu w matrycach zamknitych zmniejsza si o 10+15%, a masa odkuwki o 2+5%. a) b) c) d)
Rys. 9.10. Etapy wypeniania wykroju matrycujcego zamknitego [129]: a - uoenie wsadu, b - swo bodne spczanie poczone z przebijaniem, c - wypenianie wykroju matrycy, d - wypyw nadmiaru metalu do kompensatora Przy kuciu w matrycach otwartych schemat gwny napre przedstawia si jako trjosiowy stan naprenia o nierwnomiernym wszechstronnym ciskaniu [102]. Jednak wobec nieznacznego oddziaywania cian bocznych wykroju na odksztacany metal wielkoci drugie go i trzeciego gwnego naprenia ciskajcego s mniejsze ni w matrycy zamknitej. Przy zbyt intensywnym pyniciu metalu na boki moe powsta taki stan naprenia, w ktrym dwa gwne naprenia bd napreniami rozcigajcymi. Taki stan naprenia, zwaszcza w czciach odkuwki pooonej w pobliu wypywki, przy odpowiednich wartociach napre moe doprowadzi do wewntrznych naderwa materiau. Natomiast przy kuciu w matrycach zamknitych trj osiowy stan naprenia o duych napreniach ciskajcych nie ulega zmianie w caej objtoci przekuwanego materiau. W zwizku z tym nie wystpuj tutaj wewntrzne naderwania lub rozwarstwienia metalu, jak to ma miejsce przy kuciu w matrycach otwartych. Poza tym wszechstronne ciskanie podwysza znacznie plastyczno i rwnomierno od ksztacenia metalu [38]. Odkuwki wykonane w matrycach zamknitych maj korzystniejszy przebieg wkien, a tym samym lepsze wasnoci mechaniczne ni odkuwki wykonane w matrycach otwartych. Wkna odkuwki wykonanej w matrycach zamknitych tworz cige linie i s rwnomiernie rozoone wewntrz odkuwki, natomiast wkna odkuwki wykonanej w matrycy otwartej s poprzeywane i skupiaj si u wylotu wypywki. Energia uderzenia mota przy kuciu w matrycach zamknitych jest zamieniana wycznie na prac odksztacenia plastycznego odkuwki, natomiast w matrycach otwartych rwnie na odksztacanie wypywki [103, 104]. Przez zastosowanie kucia w matrycach zamknitych odpa da obcinanie wypywki, a tym samym skraca si cykl produkcyjny. Kucie w matrycach zamknitych ma te pewne wady, do ktrych zalicza si niska trwa o matryc spowodowan wikszym obcieniem jednostkowym, mniejsz uniwersalnoci itp. W kocowym etapie kucia bezwypywkowego, po wypenieniu wykroju metalem, wyst puj due naciski, ktre powoduj spryste odksztacenie matrycy i odkuwki. Z chwil wy penienia wykroju metalem proces kucia powinno si zakoczy. Nieprzestrzeganie tego wa-
204
runku jest przyczyn czstych uszkodze matryc w postaci pkni. Pknicia mog rwnie by spowodowane wypywem metalu w obszar zamka matrycy. Wad kucia w matrycach zamknitych jest take mniejsza uniwersalno w porwnaniu z kuciem w matrycach otwar tych na motach. Metod t wykonuje si przewanie odkuwki okrge i najprostsze wyduo ne. Kucie w matrycach zamknitych odkuwek o zoonych ksztatach wymaga specjalnie przy gotowanych przedkuwek i odbywa si z reguy w kilku operacjach [63, 111]. Kucie w matry cach zamknitych wymaga rwnie wikszych dokadnoci cicia wsadu. W celu zmniejsze nia iloci zgorzeliny, stosuje si nagrzew indukcyjny lub w piecach z atmosfer ochronn. 9.5. Projektowanie technologii kucia matrycowego Odkuwki matrycowe posiadaj rne ksztaty. Do najprostszych zalicza si osiowo syme tryczne typu piercieni, do zoonych wyduone rozwidlone z wystpami. W celu uproszcze nia opracowania procesu technologicznego i konstrukcji oprzyrzdowania odkuwki matrycowe dzieli si na grupy w zalenoci od ich ksztatw [109]. Ksztat odkuwki determinuje ilo i rodzaj operacji kucia. Rodzaj operacji kucia zaley rwnie od maszyny kuniczej. Najbardziej uniwersalnymi maszynami kuniczymi s moty, dlatego posiadaj one due moliwoci zasto sowania rnych operacji ksztatowania przedkuwki. Ostateczny ksztat odkuwki uzyskuje si w wykroju matrycujcym na gotowo (wykaczajcym). 9.5.1. Dobr wykrojw pomocniczych Przedkuwki odkuwek wyduonych kutych na motach wykonuje si w wykrojach po mocniczych [115]. Dzieli sieje na cztery grupy. Grupa I - stosuje si dla odkuwek o zmiennym przekroju poprzecznym: wykrj wyduajcy, wykrj przewajcy, wykrj rolujcy otwarty i zamknity. Grupa II - stosuje si je dla odkuwek wymagajcych gicia i niesymetrycznego prze mieszczania metalu: wykrj ksztatujcy, wykrj gncy. Grupa III - stosuje si dla odkuwek wymagajcych spczania: paszczyzna do paszczenia. Grupa IV - stosuje si dla odkuwek o zoonym ksztacie poprzecznym: wykrj rolujco-wyduajcy, roluj aco-ksztatuj cy, ksztatujco-wyduajcy. Do odcinania uchwytu na kleszcze lub odcinania odkuwek kutych z prta na boku matry cy umieszcza si n do odcinania. S dwa wykroje matrycujce na motach:
205
wykrj wstpnie matrycujcy - stosowany dla odkuwek o zoonych ksztatach przed kocowym matrycowaniem, matrycujcy (wykaczajcy) - stosowany do ostatecznego wykonania odkuwek. Wykrj matrycujcy wykaczajcy wykonuje si z wypywk, jeli kucie odbywa si w matrycach otwartych. 9.5.2. Przykady technologii kucia odkuwki matrycowej Przykad kucia wielo wykrj owego na mocie odkuwki wyduonej pokazano na rysunku 9.11.
Odkuwki zwarte, w tym osiowo symetryczne wykonuje si najczciej w jednym wykro ju. W celu usunicia zgorzeliny z wsadu na boku matrycy umieszcza si paszczyzn do pasz czenia. Kucie na mocie zoonych odkuwek osiowo symetrycznych, np. k zbatych, krzya kw itp., odbywa si w dwch wykrojach matrycujcych (wstpnie matrycujcym i wykacza jcym), po uprzednim spczaniu na paszczynie do paszczenia.
Rys. 9.11. Przebieg wielowykrojowego kucia dwigni z prta na mocie [129]: a - odkuwka, b - matryca dolna, c - wsad, d - kolejne zabiegi, e - wykrj rolujcy. Oznaczenia: 1 - wykrj wyduaj cy (wyduanie), 2 - wykrj rolujcy (rolowanie), 3 - wykrj gncy (gicie), 4 - wykrj wstpnie matrycujcy (matrycowanie wstpne), 5 - wykrj matrycujcy na gotowo (matry cowanie wykaczajce), 6 - n do odcinania uchwytu Przy kuciu na prasach stosuje si tylko te operacje, ktre s moliwe do realizowania za pomoc jednego ruchu suwaka prasy, np.: matrycowanie wstpne i wykaczajce, spczanie, przewanie, gicie i ksztatowanie (formowanie). Powysze operacje prowadzi si analogicz-
206
nie jak na motach. Proces kucia na prasie odkuwki osiowosymetrycznej w trzech wykrojach przedstawiono na rysunku 9.12. W celu wyjcia odkuwki z wykroju na prasie stosuje si wyrzutnik. a) b) c) d)
Rys. 9.12.
Proces kucia odkuwki osiowo symetrycznej na prasie w trzech przej ciach [129]: a - wsad, b - spczanie poczone z ksztatowaniem, c - wstpne matrycowanie, d - matrycowanie wykaczajce
Poprawne opracowanie procesu technologicznego kucia matrycowego zaley rwnie od waciwej konstrukcji odkuwki [117], w tym od promieni zaokrgle i naddatkw technolo gicznych, w tym konstrukcji denka. W odkuwkach rozrnia si trzy rodzaje promieni zaokr gle: zewntrzne r wewntrzne r i w miejscach zmiany przekroju odkuwki r (rys. 9.13). Promienie zaokrgle maj duy wpyw na proces kucia i trwao oprzyrzdowania. Zewntrzne promienie zaokrgle odkuwki od powiadaj wewntrznym promieniom wykroju. Gdy promienie te s zbyt mae, staj si rdem karbw i przedwczesnych mikropkni matrycy. Poza tym uki o maych promieniach atwo si zanieczyszczaj i utrudniaj pynicie metalu w naroa wykroju, a tym samym wymagaj wikszych naciskw w czasie matry cowania. Gdy promienie ri s zbyt mae, odkuwki maj przewanie niewypenione krawdzie. Wewntrzne ~ . . , , , promienie zaokrgle odkuwki odpowiadaj wierz1? 2 3
chokom zaokrgle zewntrznych wykroju, maj one na celu stworzenie dogodnych warunkw przepywu metalu z jednej czci wykroju w drugi. Im wiksze s te promienie, tym metal pynie swobodniej. Gdy promienie r s zbyt mae krawdzie wykroju szybko znieksztacaj si i powoduj zmniejszenie pochylenia cian bocznych wykroju. Z tego powodu odkuwki zaczynaj przykleja si do matrycy i wykrj wymaga naprawy. Zbyt mae promienie wewntrzne mog spowodowa nieprawidowe pynicie metalu i przez to mog doprowadzi do wytworzenia si w odkuwce zawini i podamw [115]. Na przykad zbyt may promie r (rys. 9.14a) przy kuciu odkuwki koa zbatego powo duje, e metal pocztkowo pynie ze rodka wykroju na boki. Nastpnie napotykajc przeszko d w postaci bocznych cian wykroju pynie do gry (rys. 9.14b, c), a po zetkniciu si z gr nym dnem wykroju pynie w d (rys. 9.14d). Rwnoczenie spod czopa metal pynie do gry wykroju. W miejscach zetknicia si metalu pyncego z gry i z dou powstaje podam (rys. 9.14e). Przy odpowiednio duym promieniu r (rys. 9.14b) metal pynie w jednym kierunku, tj. tylko do gry, wypeniajc dobrze wykrj i tworzc odkuwk bez podamw.
2 2 2
4 Rys. A9.13.
Promienie zaokrgle odkuwkach [129]
207
Ponadto ostre lub mao za okrglone krawdzie wykroju powoduj przecinanie si wkien a) w odkuwkach i wasnoci wytrzy maociowe takich odkuwek s znacznie nisze ni odkuwek wykonanych w wykroju o prawi dowo zaokrglonych kraw dziach. Najmniejsze dopuszczalne wielkoci promieni zaokrgle b) wyznacza si na podstawie warto ci podanych w normie PN-86/H94301 [75], w ktrej podane s rwnie pozostae warunki konstrukcji rysunku odkuwki c) matrycowej, w tym naddatki na obrbk skrawaniem (rys. 9.15). Obliczanie objtoci wsadu odkuwek dokonuje si metod analityczn lub wykreln. Metoda d) analityczna wykorzystuje opcje wbudowane w edytory graficzne konstrukcji rysunkw. Metoda wykreln suy do konstruowania e) idealnej przedkuwki odkuwek wyduonych o zoonych kszta tach (rys. 9.16). Idealn przedRys. 9.14. Mechanizm powstawania podamw [129]: A kuwk nazywa si przedkuwk mae promienie zaokrgle, B - due promienie przedstawiajc bry obrotow zaokrgle. Oznaczenia: a - uoenie wsadu, b majc poprzeczne przekroje pierwszy etap styku materiau z boczn cian wykroju, c - drugi etap styku materiau z boczn rwne sumie odpowiednich prze cian wykroju, d - trzeci etap styku materiau z krojw odkuwki i wypywki. Na dnem grnego wykroju, e - zamknicie podamu podstawie idealnej przedkuwki opracowuje si proces technologiczny - dobiera si rodzaj i liczb zabiegw, okrela si wymiary materiau wyjciowego i projektuje wykroje pomocnicze. 9.6. Dobr wielkoci maszyny do kucia matrycowego Wielko mota do kucia w matrycach otwartych dobiera si w oparciu o energi uderze nia [129]
208

I II Odkuwka III IV V
Rys. 9.15. Naddatki na obrbk skrawaniem: n naddatki normalne, nj - naddatki zwizane ze skosami matrycowymi U =^ gdzie:
Rys. 9.16. Konstrukcja wykresu przekrojw idealnej odkuwki wyduonej [129]
(9.1)
L - praca odksztacenia plastycznego odkuwki z wypywk w ostatnim uderzeniu, r) - wspczynnik sprawnoci uderzenia mota (r\ = 0,8-^0,9). Prac L mona wyznaczy ze wzorw [131]: dla odkuwek okrgych w paszczynie podziau
p p
po
= 18(l-0,005d)j^l,l + | j (o,75 + 0,001d )da

2
(9.2)
gdzie: d -rednica odkuwki, cm, o - wytrzymao materiau w danej temperaturze kucia, dla odkuwek wyduonych
p
\2
18(1 - 0,005d
sk
+ - p j (o,75 + 0,00 l d
2 sk
)^\ + 01
d c
s k
(9.3)
gdzie: 1 - dugo odkuwki, cm, d - zastpcza rednica odkuwki, d = 1, i W s , cm,

sk sk
b = S/l - rednia szeroko odkuwki, cm, S - powierzchnia odkuwki w paszczynie podziau matryc, cm . Mas czci spadajcych wyznacza si ze wzoru
r 2
m = -n
(9.4)
209
gdzie n = 1,4-^2,3 - wspczynnik zaleny od konstrukcji mota. Podobnie jak w matrycach otwartych, wielko mota przy kuciu w matrycach zamkni tych dobiera si na podstawie pracy odksztacenia plastycznego w ostatnim uderzeniu. Praca ta moe by mniejsza od pracy kucia w matrycach otwartych, gdy cakowita energia ostatniego uderzenia jest zuyta wycznie na odksztacenie odkuwki (z uwzgldnieniem strat wystpuj cych przy uderzeniu). Nadmiar energii uderzenia jest raczej szkodliwy, gdy zuywa s i e j na spryste odksztacenie matrycy i odkuwki, powodujc gwatowny wzrost naciskw w wykro ju. Szczeglnie szkodliwe s ostatnie uderzenia, a zwaszcza dobijanie odkuwki. Wielko prasy karbowej dobiera si w oparciu o maksymaln si wystpujc w ko cowym etapie kucia (9.5) gdzie: F - sia nacisku prasy, MN, S - powierzchnia odkuwki w paszczynie podziau matryc (bez wypywki), m , a - granica plastycznoci materiau odkuwki w temperaturze zakoczenia procesu kucia, MPa. Przy kuciu z wypywk wielko wspczynnika q mona wyznaczy ze wzoru dla odkuwek okrgych w paszczynie podziau
2 p
(9.6) dla odkuwek wyduonych

2
(9.7) gdzie: d - rednica maksymalna odkuwki w paszczynie podziau matryc, mm, 1 - najwiksza dugo odkuwki w paszczynie podziau, mm d = 1,13 Vs - rednia rednica, mm, b = S/l - rednia szeroko odkuwki w paszczynie podziau matryc, mm.
r r
210
10. PROCESY WYCISKANIA 10.1. Wprowadzenie Wyciskaniem nazywamy operacj kucia matrycowego, ktra polega na tym, e metal zamknity w pojemniku pod wpywem nacisku narzdzia wyciskany jest przez otwr matrycy i otrzymuje ksztat przekroju poprzecznego wyrobu odpowiadajcy ksztatowi matrycy. Wyci skaniem nazywa si rwnie prasowanie wypywowe [58]. Proces wyciskania stosuje si do wykonania odkuwek o rnych ksztatach: cylin drycznych i stokowych, gadkich i z wyst pami, penych i dronych. Metod, t mona wykonywa rwnie odkuwki o zoonych ksztatach (rys. 10.1) i rnych profilach przekroju poprzecznego (rys. 10.2). Analiza asortymentu odkuwek wyko Rys. 10.1. Ksztaty odkuwek wyciskanych nywanych w kuniach przemysu ma szynowego wykazuje, e znaczna ich cz moe by wykonywana metod wyciskania. Na przykad, w przemyle samochodowym lO-s-12% odkuwek matrycowych mona wykona wyciskaniem. Wyciskanie posiada wiele zalet. Do najwaniejszych z nich mona zaliczy: w procesie wyciskania wystpuje trjosiowy stan naprenia (trjosiowe ciskanie), ktry powoduje znaczne zwikszenie plastycznoci metalu, co umoliwia wykonywanie odku wek ze stali o niskiej plastycznoci; przy wyciskaniu nie wystpuj straty metalu w postaci wypywki i nadmiernych naddat kw na obrbk skrawaniem, tylko przy niedokadnie odmierzonym wsadzie nadmiar me talu powiksza objto wyciskanej odkuwki, powodujc nieznaczne straty metalu; przez wyciskanie, oprcz oszczdnoci metalu zwiksza si dokadno wykonania odku wek, zmniejsza naddatki na obrbk skrawaniem, zwiksza wydajno i obnia praco chonno w kuniach i warsztatach mechanicznych; proces wyciskania mona stosunkowo atwo mechanizowa i automatyzowa.
Rys. 10.2. Przykady profili wyrobw wykonanych przez wyciskanie
10. Procesy wyciskania
211
Do ujemnych cech procesu wyciskania mona zaliczy stosunkowo due naciski jednost kowe, wiksze zuycie energii na przeprowadzenie procesu i ma ywotno oprzyrzdowania [110]. Proces wyciskania przeprowadza si przewanie na prasach i praso-motach, ale mona go rwnie przeprowadzi na kuniarkach i motach matrycowych (wyciskanie udarowe). 10.2. Metody wyciskania W zalenoci od kierunku pynicia metalu rozrnia si nastpujce metody wyciskania (rys. 10.3): wspbiene, przeciwbiene, boczne mieszane [70].
Rys. 10.3. Schematy wyciskania [129]: a - wspbiene wyciskanie odkuwki penej; b - wspbiene wyciskanie odkuwki z otworem, c - przeciwbiene wyciskanie odkuwki penej, d - przeciw biene wyciskanie tulei, e - wyciskanie boczne, f - wyciskanie mieszane. Oznaczenia: 1 metal, 2 - stempel, 3 - pojemnik Przy wyciskaniu wspbienym (rys. 10.3a, b) .metal 1 wypychany jest stemplem 2 z po jemnika 3 przez otwr znajdujcy si w jego dolnej czci. Kierunek wypywania metalu jest zgodny z kierunkiem ruchu stempla 2. W tej metodzie wyciskania metal przemieszcza si wzgldem cianek nieruchomego pojemnika, powodujc wystpowanie na powierzchni styku si tarcia, ktre przeciwdziaaj ruchowi metalu i zwikszaj si wyciskania. Przy wyciskaniu przeciwbienym wyrobw penych (rys. 10.3c) metal 1 jest wypychany z pojemnika 3 przez otwr w stemplu 2, a przy wyciskaniu odkuwek dronych typu tulei (rys. 10.3d) przez otwr piercieniowy powstay midzy pojemnikiem 3 i stemplem 2. W obu proce sach metal pynie w kierunku przeciwnym do kierunku ruchu stempla. Przy wyciskaniu prze-
212
ciwbienym metal nie przemieszcza si wzgldem cian pojemnika i tym samym nie wystpuj na bocznych paszczyznach styku siy tarcia. Dlatego siy nacisku przy wyciskaniu przeciw bienym s znacznie mniejsze ni przy wyciskaniu wspbienym. Odmian wyciskania wspbienego jest wyciskanie z wypywem bocznym (rys. 10.3e). Proces ten charakteryzuje si tym, e wyciskany metal pynie w kierunku prostopadym do kierunku ruchu stempla. Wy ciskanie mieszane (rys. 10.3f) jest poczeniem wyciskania wspbienego i przeciwbienego. Na rysunkach 10.3 i 10.4 przyjto nastpujce oznaczenia: F - sia nacisku stempla, T - sia tarcia, v , v - prdko ruchu stempla i pojemnika, v - prdko wypywania metalu. Odmian wyciskania wsp bienego jest wyciskanie hydraulicz a) ne i z tarciem aktywnym. Wyciskanie hydrauliczne polega na tym, e metal z pojemnika wygniatany jest przez otwr matrycy nie stemplem, jak to ma miejsce w procesie zwyczajnym, lecz przez ciecz, doprowadzon do pojemnika pod wysokim cinieniem (rys. 10.4a). Ciecz izoluje metal od narzdzia, w wyniku czego tarcie metalu o narzdzie jest zamienione wspbiene Rys. 10.4. Schematy wyciskania [129]: na tarcie o ciecz. Orodkiem pracuj wyciskanie hydrostatyczne; b - wspbiene cym (wywierajcym nacisk na metal) wyciskanie z tarciem aktywnym. Oznaczenia: 1 niekoniecznie musi by ciecz, mog - stempel, 2 - pojemnik, 3 - matryca, 4 *- me to by metale o niskiej wytrzyma tal, 5 - ciecz, 6 - uszczelka oci na ciskanie. Na rysunku 10.4b przedstawiono schemat wyciskania wspbienego, w ktrym przemieszczaj si rwnoczenie stempel i pojemnik. W procesie tym wytwarza si na bocznych cianach pojemnika tzw. tarcie aktywne pomagajce pyniciu metalu. Powoduje ono zmniejszenie siy wyciskania. Wyciska nie z ruchomym pojemnikiem nazywa si wyciskaniem z tarciem aktywnym.
s r
10.3. Stan odksztacenia Proces wyciskania mona podzieli na trzy etapy. Pierwszy etap (rys. 10.5a) rozpoczyna si z chwil zetknicia si stempla z metalem uo onym w pojemniku. W etapie tym nastpuje spczanie metalu - pocztkowo swobodne a nastpnie matrycowe. Pierwszy etap koczy si po wypenieniu pojemnika materiaem wsa dowym i wyciniciu czci metalu do otworu matrycy.
213 c)
a)
b)
3
i)
Rys. 10.5. Pynicie metalu w poszczeglnych etapach odksztacania [63, 129]: a - pocztek procesu, b - ustabilizowane pynicie, c - koniec procesu oraz d - schemat znieksztacenia siatki wsp rzdnych przy wyciskaniu wspbienym prta okrgego Etap drugi wyciskania (gwny) rozpoczyna si z chwil wypynicia metalu na ze wntrz matrycy (rys. 10.5b). W tym etapie metal odksztaca si plastycznie tylko w obszarze objtym stref odksztacenia, a pozostaa objto metalu odksztaca si sprycie. W drugim etapie metal pynie laminarnie, tzn. przechodzi przez otwr matrycy nieskoczenie cienkimi koncentrycznymi piercieniami bez wzajemnego przenikania si tych piercieni (warstw). Linie wzdune zaznaczone na materiale wsadowym rwnolegle do siebie pozostaj rwnie rwnolege po wypyniciu metalu z matrycy. W trzecim etapie (kocowym) wyciskania, ktry rozpoczyna si z chwil zetknicia si stempla ze stref odksztacenia (rys. 10.5c) wystpuje polizg metalu po czoowej powierzchni stempla od obrzea do rodka. Pynicie do rodka warstw przylegych do stempla powoduje przemieszczanie metalu z bocznej powierzchni wsadu na czoo, doprowadza do zginania wzdunych wkien i do utworzenia w rodkowej czci powierzchni czoowej wgbienia w ksztacie lejka, tzw. wcigu prasowniczego. Pynicie metalu przy wyciskaniu bada si przewanie metod siatki wsprzdnych, na niesionej na rednicow powierzchni prbki rozcitej wzdu osi. Z analizy siatki stwierdza si, e odksztacenia przy wyciskaniu odznaczaj si du nierwnomiernoci (rys. 10.5d). Linie wzdune doznaj dwukrotnie zagicia - przy wejciu w stref odksztacenia i przy wyj ciu z niej. W obu przypadkach najpierw ulegaj zagiciu linie pooone bliej osi, a nastpnie pooone dalej od niej. Zagicia te tworz dwie wypuke powierzchnie ograniczajce z przed niej i tylnej strony stref odksztacenia plastycznego. Nierwnomierno odksztacenia przy wyciskaniu powoduje nierwnomierno struktury i rne wasnoci wyrobu na jego dugoci i rednicy. W ktach wytworzonych midzy dnem i cian boczn pojemnika powstaje strefa maruva, w ktrej metal jest sprysty i nie odksztaca si plastycznie. W ten sposb strefa od-
214
ksztacenia plastycznego ograniczona jest z bokw stref martw, a z przedniej i tylnej strony powierzchniami majcymi wypuko w stron przeciwn do kierunku wyciskania. Granica midzy stref plastyczn i martw AC ma ksztat lejka z wypukoci w stron strefy martwej (rys. 10.6). Granica midzy stref plastyczn i martw skraca si dla matry cy z dnem paskim (rys. 10.6a) w porw naniu z matryc z dnem nachylonym (rys. 10.6b). Przy wyciskaniu przeciwbienym nie wystpuje w ktach wytworzonych midzy dnem i cian boczn pojemnika strefa martwa. Nieznaczna strefa martwa Rys. 10.6. Schemat strefy martwej przy wyciskaniu powstaje tylko przy wyciskaniu w po wspbienym w matrycach z dnem [123]: jemniku z dnem paskim. Tworzy si ona a - paskim, b - nachylonym w pobliu otworu matrycy. 10.4. Parametry stanu odksztacenia przy wyciskaniu 10.4.1. Stopie odksztacenia Do oceny stopnia odksztacenia przy wyciskaniu wykorzystuje si kilka rnych wska nikw: wspczynnik (stopie) wyduenia (10.1) D -d gdzie: S , S^- powierzchnia przekroju materiau przed i po przejciu przez otwr matrycy, wzgldny stopie odksztacenia / W _ 0 5 AS (10.2) S gdzie: AS - zmniejszenie powierzchni poprzecznego przekroju odkuwki przy wyciskaniu, logarytmiczny lub rzeczywisty stopie odksztacenia
z z 0 S L = 0
So ln-
(10.3)
Omawiane parametry okrelaj redni stopie odksztacenia i nie odzwierciedlaj jego wartoci w rnych czciach strefy odksztacenia i rnych stadiach odksztacenia. Okrelaj one stopie odksztacenia przy wyciskaniu, ale nie uwzgldniaj odksztacenia materiau w stadiach spczania i zapeniania pojemnika. Wszystkie trzy parametry s powizane ze sob zalenoci 1 - = 8 (10.4) wl 1- 'wl
215
Stopie odksztacenia ma due znaczenie przy wyciskaniu. Zwikszenie stopnia od ksztacenia powoduje wzrost prdkoci przepywu metalu przez otwr matrycy, co doprowadza do nierwnomiernoci odksztacenia i wzrostu siy nacisku. W zwizku z tym zmniejsza si ywotno narzdzia, zwiksza si wypywanie metalu w szczelin midzy stemplem i pojem nikiem, zwiksza si moliwo tworzenia si pkni i innych wad w odkuwkach. Przy ma ych stopniach odksztacenia strefa odksztacenia lokalizuje si w powierzchniowych sojach wsadu pozostawiajc rodkowe warstwy metalu nie odksztacone, co moe ujemnie odbi si na wasnociach wyrobu. Optymalne wielkoci stopni odksztacenia mog by rne dla poszczeglnych przypad kw w zalenoci od konkretnych warunkw kuni. Przy masowej produkcji odkuwek ze stali wglowej wyciskanej na gorco na prasach korbowych, maksymalna warto wspczynnika wyduenia i pozostaych wskanikw stopnia odksztacenia moe wynosi: X <7,5 s < 0,87 s 2,01.
rz
10.4.2. Prdko odksztacenia W oglnym przypadku prdko odksztacenia (prdko zmiany stopnia odksztacenia) zmienia si w rnych punktach strefy odksztacenia i w rnych stadiach odksztacenia. red ni prdko odksztacenia przy wyciskaniu mona wyznaczy za pomoc wzoru 6
1 =
^x
(10.5)
gdzie: z i t - stopie i czas odksztacenia. Oznaczajc redni prdko suwaka prasy przez v otrzymamy h _cD_
r t = 2 L =
v
( 1 Q 6 )
sr
^ sr
v
gdzie: C - wspczynnik, wynoszcy dla wyciskania wspbienego C = 0,8; a dla przeciwbienego C = 0,3, D - rednica pojemnika; h - skok suwaka prasy odpowiadajcy stopniowi odksztacenia 5, ktry mona wyznaczy ze
x
V
wzoru h = , S V - objto metalu, ktra kadorazowo zostaje wycinita przy skoku suwaka prasy na h . Podstawiajc do rwnania (10.5) warto t z rwnania (10.6) otrzymuje si
Y x x x
= ^ d l
(10.7)
redni prdko metalu wypywajcego z otworu matrycy v mona wyznaczy ze wzo ru v =v k (10.8)
p p s r
216
Od wartoci prdkoci odksztacenia zaley proces wyciskania na gorco. Przy zwiksze niu zmienia si plastyczno i opr odksztacenia w jedn lub drug stron, w zalenoci
r
od warunkw odksztacenia. Przy odksztaceniu na gorco zachodz rwnoczenie w metalu dwa przeciwne procesy: umocnienie i zdrowienie. Proces zdrowienia znacznie silniej zaley od czasu ni proces umocnienia. Dlatego przy wikszych prdkociach odksztacenia wystpuje wiksze umocnienie metalu. Z drugiej strony, ze zwikszaniem prdkoci odksztacenia zwik sza si efekt cieplny, ktry polepsza wasnoci plastyczne metalu i zmniejsza opr odksztace nia. Jednak w stalach, posiadajcych przedzia kruchoci blisko temperatury kucia, podwy szenie temperatury moe spowodowa obnienie plastycznoci metalu i pogorszenie jakoci wyrobu. Stal wglow mona wyciska przy redniej prdkoci v = 50-^150 mm/s, co odpowiada redniej prdkoci odksztacenia ^ = 3-^10 s" . Mniejszych prdkoci od podanych nie naley
sr 1 r
stosowa, poniewa przy zbyt maych prdkociach obnia si gwatownie temperatura metalu i zmniejsza si znacznie trwao uytkowa narzdzia. Na prasach nowszej konstrukcji mona wyciska stal przy prdkoci v = 200-^400 mm/s ( c = 40-^80 s" ).
1 sr r
/0.4.3.
Tarcie powierzchniowe i smarowanie
Przy wyciskaniu, podobnie jak we wszystkich procesach przerbki plastycznej, tarcie powierzchniowe wywiera duy wpyw na przebieg procesu. Wywouje ono na powierzchniach styku naprenia styczne, ktre wpywaj na schemat stanu naprenia, zwikszaj nierwnomierno odksztacenia i znacznie zwikszaj si wyciskania. Poza tym tarcie zwiksza znacz nie zuycie narzdzia. Aby zmniejszy tarcie, stosuje si smarowanie narzdzia lub wsadu. Przy wyciskaniu nagrzanego metalu smar powinien mie wystarczajc lepko w podwyszo nej temperaturze i powinien tworzy cienk, cig warstw odporn na wysokie cinienie panujce w pojemniku. Nie powinien zawiera skadnikw, ktre ujemnie wpywaj na wyci skane elementy oraz mie may wspczynnik tarcia. W ten sposb zapobiega on przylepianiu si metalu do roboczej powierzchni narzdzia i nie dopuszcza do bezporedniego styku w miejscach niedoszlifowanych, porysowanych itp. Miar przydatnoci rodka smarujcego jest osigalny przy jego uyciu may wspczynnik tarcia i jako otrzymywanych wyrobw. ro dek smarujcy powinien mie dobre wasnoci izolujce, tzn. powinien zapobiega spadkowi temperatury nagrzanego metalu oraz nie dopuszcza do zbytniego nagrzania si pracujcych paszczyzn narzdzia. Najbardziej rozpowszechnionym rodkiem smarujcym przy wyciskaniu stali na gorco jest mieszanina pytkowego grafitu w oleju rolinnym. Smary grafitowo-olejowe obniaj wspczynnik tarcia, jednak maj dobre przewodnictwo cieplne i dlatego nie mog by stoso wane przy wyciskaniu dugich przedmiotw. Poza tym ujemn cech wszystkich tuszczw i olejw jest przylepianie si do nich odpadajcej zgorzeliny, ktr trudno usun strumieniem spronego powietrza oraz spalanie si tuszczw powodujcych wytwarzanie si duej iloci przykrych zapachw. Te ujemne cechy spowodoway, e ostatnio stosuje si do smarowania mieszanin szka wodnego z grafitem lub szka w postaci ptna, waty, a rzadziej jako proszku.
217
Szko ma mae przewodnictwo cieplne i naniesione na powierzchni nagrzanego materiau przykleja si do niego tworzc warstw ochronn, ktra oddziela metal od narzdzia. Przy odpowiednio dobranej lepkoci i wasnociach smarujcych w danych warunkach wyciskania (temperatury narzdzia i materiau, wielkoci nacisku na narzdzie, gatunku materiau) czyste szko, jak rwnie szko wodne w poczeniu z grafitem stanowi dobry rodek smarujcy. Przy wyciskaniu stali na zimno dobre wyniki daje fosforanowanie powierzchni metalu i nastpnie zanurzenie w emulsji mydlanej. Przy stosowaniu tego rodka smarujcego sia wyci skania zmniejsza si o 20% w porwnaniu z wyciskaniem metalu pokrytego miedzi, o 50% w porwnaniu z wyciskaniem metalu pokrytego olejem maszynowym i o 65% w porwnaniu z wyciskaniem bez smarowania. Przy wyciskaniu na zimno stopw aluminiowych i miedzianych bardzo dobre wyniki uzyskuje si, stosujc jako rodek smarujcy pasty zawierajce olej ma szynowy i sproszkowany grafit w stosunku 1:3. 10.5. Sia wyciskania W procesie odksztacania, metal znajdujcy si w pojemniku jest pod dziaaniem zespou si aktywnych i biernych: siy nacisku stempla, si tarcia zewntrznego i si reakcji nierucho mych cian narzdzia. Jedne z tych si odksztacaj metal, a drugie przeciwnie, utrudniaj przemieszczanie si czstek metalu wzgldem siebie i wzgldem cian narzdzia. Pod dziaa niem tych si metal znajduje si w stanie naprenia. W procesie wyciskania w strefie odksztacenia plastycznego wystpuje trj osiowy stan naprenia (wszechstronne ciskanie) nadajcy metalowi w danych warunkach najlepsze wa snoci plastyczne [131]. Pod wpywem napre ciskajcych metal pynie w kierunku naj wikszego gradientu napre - od powierzchni czoowej stempla, gdzie naprenia osigaj maksymaln warto, do otworu matrycy, gdzie na swobodnej powierzchni wypywajcego metalu naprenia normalne s rwne zero. Nie zawsze jednak przy wyciskaniu w caej objtoci odksztacanego metalu wystpuj naprenia ciskajce, zmieniajce si w kierunku wyciskania w sposb cigy od wartoci maksymalnych do zera. W rzeczywistoci, w wyniku znacznych rnic przekrojw pojemnika i matrycy, dziaania tarcia zewntrznego i innych czynnikw, czstki metalu pyn nie tylko w kierunku najwikszego odksztacenia, ale rwnie przemieszczaj si w kierunku poprzecz nym. Poza tym, przy wyciskaniu na gorco nieuchronnie nastpuje znaczne ochodzenie warstw metalu stykajcych si z ciankami narzdzia. Wewntrzne warstwy (bardziej gorce) maj wiksz plastyczno i szybciej przemieszczaj si ni warstwy zewntrzne, co do prowadza rwnie do nierwnomiernego odksztacenia na przekroju. Wyrwnywanie prdko ci przemieszczania czstek metalu w przekroju prta doprowadza do wytworzenia si dodat kowych napre rozcigajcych w warstwach zewntrznych i ciskajcych w warstwach we wntrznych. Dodatkowe naprenia rozcigajce w warstwach zewntrznych (przy znacznym ich ochodzeniu) mog okaza si wiksze od gwnych napre ciskajcych. W zwizku z tym, w tych warstwach moe wystpi rnoimienny stan naprenia. Wynika std, e osiowe na prenia w rnych punktach przekroju poprzecznego wyciskanego prta mog by rne nie
218
tylko co do wartoci, ale te znaku; w tym czasie jak w rodkowej czci wystpuj naprenia ciskajce, to na zewntrznej powierzchni mog dziaa naprenia rozcigajce. Powoduje to, e na powierzchni wyrobw z mao plastycznych stopw mog pojawi si poprzeczne nade rwania piercieniowe [114]. Przebieg siy wyciskania w poszczeglnych etapach procesu: etap I: wyciskanie wstpne, spczanie wsadu i wypenianie luzu midzy nim a ciankami pojemnika, etap II: wyciskanie laminarne metalu, etap III: wyciskanie turbulentne metalu, przedstawiono schematycznie na rysunku 10.7. W pocztkowym etapie wyciskania (etap I) sia nacisku F wzrasta od zera do wartoci maksymalnej (przy wyciskaniu wspbienym jest ona wiksza ni przy wyciskaniu przeciw bienym). W rodkowym etapie (etap II) sia nacisku nie zmienia si przy wyciskaniu przeciwbie nym (jeeli metal nie ochodzi si), natomiast przy wyciskaniu wspbienym sia nacisku maleje z powodu zmniejszania si dugoci materiau wsadowego (powierzchni styku metalu z boczn ciank pojemnika) i siy tarcia. W kocowym etapie (etap III) dugo wsadu maleje, przy czym stempel styka si bezpo rednio ze stref plastyczn. Wzrost siy nacisku w tym etapie spowodowany jest zwiksza niem si siy tarcia na paszczynie czoowej stempla, przyrostem prdkoci lizgania po po wierzchni dna pojemnika, pycie toczcej i czole matrycy oraz wpywem ksztatu strefy mar twej.
a) b)
Rys. 10.7. Wykres siy nacisku F w funkcji drogi stempla przy wyciskaniu [129]: 1 wspbienym, 2 -przeciwbienym, w rnych etapach procesu: I - wyciska nie wstpne; II - wyciskanie laminarne, III - wyciskanie turbulentne
Rys. 10.8. Schematy do obliczania siy nacisku przy wyciskaniu [131]: a - wspbienym, b - przeciwbienym
Przy wyciskaniu wspbienym, ktre odbywa si wedug schematu przedstawionego na rys. 10.8a si wyciskania mona obliczy ze wzorw: wzr teoretyczny

4(jh
219
F = na S
n
ln^-+e
A 4H N e -1
D
(10.9)
gdzie: n - wspczynnik uwzgldniajcy nierwnomiemo napre n = 1,5-5-1,8, a - granica plastycznoci w temperaturze odksztacenia, p - wspczynnik tarcia metalu o powierzchni narzdzia, So> S - powierzchnia przekroju materiau przed i po przejciu przez matryc, D, d - rednica przekrojw, h - wysoko materiau wsadowego, hm - wysoko cylindrycznej czci matrycy, wzr empiryczny
p k 0
(10.10) gdzie: n = 12,5 - przy kuciu na prasach mechanicznych korbowych o liczbie skokw na minut mniejszej od 30-f-40; n = 15 - przy kuciu na prasach mechanicznych korbowych o liczbie skokw na minut wikszej od 30-^40; pozostae oznaczenia jak we wzorze (10.9), F w MN; a w MPa, S w m .
2 p 0
Przy prasowaniu przeciwbienym, ktre odbywa si wedug schematu przedstawionego na rysunku 10.8b si wyciskania mona obliczy za pomoc wzoru empirycznego (10.11) gdzie: r <Tp - rednia warto naprenia plastycznego, T) - wspczynnik sprawnoci procesu uwzgldniajcy wzrost oporu odksztacenia spowodo wany stratami ciepa, nierwnomiernym rozkadem napre itd.; przyjmowanym dla pras mechanicznych 1/rj = (2,4^-2,8), b - wysoko cylindrycznej czci noska stempla o rednicy d, D - rednica pojemnika. Przy wyciskaniu na praso-motach sia wyciskania jest mniejsza, mona j obliczy ze wzoru F =0,8F (10.12)
pr
gdzie: F - sia wyciskania wyznaczona ze wzorw (10.9), (10.10), (10.11).
220
10.6. Proces technologiczny 10.6.1. Podstawowe zasady opracowania procesu wyciskania Odkuwki wyciskane, w zalenoci od ich ksztatu, mona podzieli na cztery zasadnicze grupy: 1) Trzonowe ze zgrubieniem na jednym kocu lub w rodku odkuwki. Trzon odkuwki wyko nuje si metod wyciskania wspbienego. Zgrubienia o prostych ksztatach wykonuje si w czasie operacji wyciskania, o zoonych ksztatach w dodatkowych operacjach matryco wania. 2) Odkuwki o zoonych ksztatach majce na kocu rozwidlenia lub niesymetryczne zgrubie nia i jednostronny trzon o dowolnym ksztacie. Trzon tej grupy odkuwek wykonuje si za pomoc wyciskania wspbienego, a zgrubienie drog matrycowania w matrycach dzielo nych. 3) Odkuwki z otworami przelotowymi i nieprzelotowymi. Odkuwki z reguy posiadaj konie rze. Do grupy tej zaliczamy rwnie odkuwki rozwidlone z otworami przelotowymi. Tuleje odkuwek wykonuje si metod wyciskania. Konierze i rozwidlenia wykonuje si w matry cy w czasie wyciskania tulei lub stosuje si dodatkowe operacje matrycowania. 4) Odkuwki majce dwa lub wicej zgrubienia, wystpy prostopade lub nachylone do osi odkuwki, jednostronne wgbienia, rozwidlenia itp. Wykonanie tych odkuwek wymaga stosowania matryc dzielonych. Oglne wytyczne i kolejno wykonania rysunku odkuwki s identyczne jak dla odku wek kutych na motach matrycowych. Sposb prowadzenia linii podziau zaley od ksztatu odkuwki i przyjtej metody wyciskania. Przy wyciskaniu wspbienym odkuwek o prostych ksztatach lini podziau prowadzi si przez grn paszczyzn odkuwki, a przy wyciskaniu przeciwbienym przez doln paszczyzn. Jeeli odkuwki posiadaj konierze lub zgrubienia, ktre s wykonywane w oddzielnych operacjach w matrycach otwartych, to lini podziau dla tych czci wyznacza si analogicznie jak dla odkuwek wykonywanych w matrycach otwar tych na motach. Wielko naddatkw na obrbk skrawaniem i odchyki wymiarowe wyznacza si w za lenoci od ksztatu poszczeglnych elementw odkuwki i ich wymiarw z uwzgldnieniem przyjtych w procesie kucia operacji (wyciskanie, spczanie, dziurowanie). Promienie zaokr glenia elementw odkuwek wykonywanych spczaniem przyjmuje si jak dla odkuwek wyko nywanych na motach, a dla elementw wyciskanych wyznacza si na podstawie konstrukcji matrycy. Przykad procesu wyciskania przedstawiono na rysunku 10.9. Jest to odkuwka tulei z konierzem. Wykonuje s i e j w piciu zabiegach: zabieg 1 - wstpne spczanie materiau wyj ciowego, zabieg 2 - wyciskanie przedkuwki (rys. 10.9a), zabieg 3 - matrycowanie konierza w wykroju otwartym (rys. 10.9b) lub zamknitym (rys. 10.9c), zabieg 4 - przeciwbiene wyci skanie tulei (rys. 10.9d lub e), zabieg 5 - wyciskanie denka i obcinanie wypywki (w przypad ku matrycowania w wykroju otwartym).
221 e)
a)
b)
c)
d)
Rys. 10.9.
Schemat procesu wykonania tulei z konierzem [133]: a - wyciskanie przedkuwki, b - matry cowanie w wykroju otwartym, c - matrycowanie w wykroju zamknitym (alternatywa), d przeciwbiene wyciskanie tulei matrycowanej w wykroju otwartym, e - przeciwbiene wyci skanie tulei matrycowanej w wykroju zamknitym
10.6.2. Oprzyrzdowanie Oprzyrzdowanie stosowane do wyciskania na prasach mechanicznych skada si z oprawy i wymiennych pracujcych czci. Oprawy skadaj si z dwch czci (grnej i dolnej) i obejmuj cztery podstawowe gru py detali: 1) oporowe (pyty, podkadki), 2) prowadzce (kolumny prowadzce, tulei), 3) mocujce (oprawy, ruby, spryny), 4) detale mechanizmu wypychajcego (wyrzutniki, dwigni, tulei). Oprawy do wyciskania w matrycach dzielonych posiadaj jeszcze dodatkowo detale me chanizmu zaciskowego. Do wymiennych czci oprzyrzdowania nale wkadki matrycowe, stemple i wyrzutniki. Konstrukcj matrycy do wyciskania odkuwek typu sworzni przedstawia rysunek 10.10. 10.6.3. Wyciskanie hydrauliczne Wyciskanie hydrauliczne jest dal szym rozwiniciem zwyczajnych metod wyciskania [70]. Wyciskanie to polega na tym, e metal z pojemnika wygniatany jest przez otwr matrycy nie stemplem, jak to ma miejsce w procesie zwyczajnym, lecz przez ciecz, doprowadzon do pojemnika pod wysokim cinieniem. Ciecz w tym procesie izoluje metal od narzdzia, w wyniku czego tarcie metalu o narzdzie zamienione jest na tarcie o ciecz (rys. 10.4a). Do wytworzenia cinienia w cieczy stosuje si statyczne i dynamiczne metody, przy czym orodkiem pracujcym (wywief
Rys. 10.10. Matryca do wyciskania odkuwek typu sworzni [133]: 1, 2 - podkadki, 3 stempel, 4 - pojemnik
222
rajcym nacisk na metal) niekoniecznie musi by ciecz, mog to by te metale o niskiej wy trzymaoci na ciskanie. Wyciskanie hydrauliczne na gorco mona przeprowadza na standardowych prasach pionowych i poziomych o napdzie hydraulicznym i mechanicznym. Metod t mona wyko nywa odkuwki proste jak te o zoonych ksztatach. Jedn z zalet wyciskania hydraulicznego jest to, e proces ten mona realizowa w uniwersalnych matrycach, stosowanych do zwykego wyciskania na gorco. Przy opracowaniu procesu technologicznego wyciskania hydraulicznego na gorco meta li, a w szczeglnoci maoplastycznych stopw, konieczny jest wybr optymalnych parame trw zapewniajcych wysok jako wyrobw i trwao oprzyrzdowania. Do waniejszych z nich mona zaliczy: skad i wasnoci orodka smarujcego, wielko nacisku, temperaturowo-prdkociowe warunki wyciskania, ksztat strefy odksztacenia. 10.6.4. Wyciskanie prtw, rur i ksztatownikw Wyciskanie prtw, rur i ksztatownikw odbywa si na poziomych i pionowych prasach hydraulicznych. Schemat wyciskania wspbienego prtw i ksztatownikw penych przed stawiono na rysunku 10.1 la. Proces ten przebiega podobnie jak wspbiene wyciskanie odkuwek. Przy wspbienym wyciskaniu rur (rys. 10.1 lb) udzia w procesie bierze jeszcze prze bijak 8, ktry ksztatuje obrys wewntrznej rury. Przeciwbiene wyciskanie prtw i rur przed stawiono na rysunku 10.12.
Rys. 10.11. Wyciskanie wspbiene [133]: a - prta, b - rury. Oznaczenia: 1 - wlewek, 2 - pojemnik, 3 - oprawa matrycy, 4 - matryca, 5 - prt (rura), 6 - tok, 7 - przetoczka, 8 - przebijak Wyciskane profile o zmiennym przekroju poprzecznym wykonuje si metod wyciskania wspbienego przez stopniowe zmniejszenie lub zwikszenie otworu matrycy. Do wykonania takich profili stosuje si matryce skadane, ktrych jedna cz (ruchoma) przesuwa si w procesie wyciskania. Do przesuwania ruchomej czci matrycy su specjalne mechanizmy zamocowane na prasie. Wymiary wlewka s zaliczane do waniejszych parametrw technologicznych, od kt rych zaley jako wyciskanych wyrobw i wydajno procesu. Dla wszystkich metod wyci skania wskazane jest stosowanie wlewkw o maksymalnej objtoci, gdy tylko w takim przy padku uzyskuje si najlepsze wskaniki techniczno-ekonomiczne. Objto wlewka okrela jego przekrj poprzeczny i dugo. Oba te parametry naley tak dobiera, aby jako wyro bw bya jak najlepsza.
223
Przekrj wlewka jest ograniczony dopuszczalnym wydueniem metalu. Dopuszczalne minimalne wyduenie metalu podczas wyciskania powinno wynosi: dla wyrobw nie podle gajcych dalszej obrbce plastycznej - 10, a dla wyrobw podlegajcych dalszej obrbce - 5. Dugo wlewka jest ograniczona jakoci wyciskanych wyrobw i wartoci siy nacisku. Zbyt dua dugo wlewka jest zwizana ze spadkiem temperatury metalu pod koniec procesu. Zbyt due ochodzenie wlewka moe znacznie zwikszy si odksztacenia. a) b)
Rys. 10.12. Wyciskanie przeciwbiene [133]: a - prta, b - rury. Oznaczenia: 1 - wlewek, 2 pojemnik, 3 - tok, 4 - matryca, 5 - prt (rura), 6 - przebijak
224
11. PROCESY CIGNIENIA 11.1. Oglna charakterystyka procesu i wyrobw cignionych Cignieniem nazywamy sposb przerbki plastycznej materiau (metalu lub stopu) pole gajcy na przecigniciu go przez otwr w specjalnie uksztatowanej matrycy, zwanej ciga dem (rys. 11.1), pod wpywem przyoonej z zewntrz siy F , zwanej si cignienia. W ten sposb uzyskuje si zmniejszenie przekroju poprzecznego materiau, przy rwnoczesnym jego wydueniu, a w niektrych przypadkach zmianie ulega rwnie ksztat przekroju poprzeczne go. Ponadto zmieniaj si wasnoci fizyczne materiau, a take wzrasta dokadno wymiarw i gadko powierzchni. Cignienie jest w wikszoci przypadkw procesem przerbki pla stycznej na zimno. Wyroby otrzymywane w przemyle na drodze przerbki plastycznej poprzez cignienie obejmuj bardzo szeroki asor tyment produkcji. Oglnie podzieli je mona na profile pene (prty i druty) oraz profile rurowe. Wikszo wyrobw cignionych w ramach obu grup stanowi profile okr ge, ze wzgldu na ich bardzo szerokie zastosowanie. Trudno byoby znale ga gospodarki czy wrcz dziedzin Rys. 11.1. Schemat obszaru odksztacenia w procesie ycia, w ktrej nie s wykorzystywane cignienia penych wyrobw okrgych wyroby cignione. Naley tu wymieni przemys maszynowy, w ktrym stosowane s one do wytwarzania elementw konstrukcyjnych, np. lin, rub, nitw, zawleczek, spryn, acuchw, oysk tocznych, osi, waw napdowych itp. Druty znajduj zastosowa nie rwnie w budownictwie (do betonw spronych, elbetu, siatek itp., a take do wyrobu wszelkiego rodzaju gwodzi i skobli), w elektronice i przemyle elektrotechnicznym (kable, przewody), wkienniczym (np. na igy, szpilki, agrafki), w rzemiole artystycznym (np. jubilerstwo), natomiast rury - w energetyce, chemii, przemyle spoywczym, medycynie (np. igy do strzykawek). Inne przykadowe zastosowania to rnego rodzaju elementy grzejne, sita, filtry, elementy mechaniki precyzyjnej, druty jezdne dla trakcji elektrycznej, konstrukcje gite (np. meble), struny do instrumentw muzycznych, wierta, elektrody do spawania, kord do wyrobu opon samochodowych czy wreszcie ludzkie implanty wszczepiane w czci ukadu kostnego oraz rnego rodzaju przedmioty codziennego uytku wykorzystywane w gospodar stwie domowym, biurze czy szkole.
c
11. Procesy cignienia
225
Jakkolwiek wyroby o przekroju okrgym stanowi tonaowo zdecydowan wikszo produkcji, to istnieje take, wci rosnce, zapotrzebowanie na ksztatowniki precyzyjne otrzymywane drog cignienia. Wyroby te to nie tylko ksztatowniki proste (np. o przekroju kwadratu czy szeciokta), ale rwnie profile o zoonym i nieregularnym ksztacie, ktrych asortyment ulega stopniowemu rozszerzaniu. Rysunek 11.2 przedstawia zestawienie przyka dowych profili wytwarzanych drog cignienia. Naley w tym miejscu stwierdzi, e w po rwnaniu z procesem cignienia wyrobw o przekroju koowym, cignienie ksztatownikw charakteryzuje si znacznie bardziej skomplikowanym ksztatem obszaru odksztacenia, a co za tym idzie, znacznie trudniejszym do prze widzenia charakterem pynicia materiau. Prawidowe projektowanie procesw tech nologicznych cignienia wyrobw kszta towych jest wic duo bardziej zoonym i wyrafinowanym" procesem. Istnieje wiele rnych metod projektowania technologii cignienia ksztatownikw, a rni si one midzy sob takimi cechami jak: do kadno, powtarzalno wynikw, podbu dowa teoretyczna, sposb projektowania, czas projektowania, wymagane rodki techniczne czy stopie zoonoci profilu. Zalety procesu cignienia, do ktrych nale wysoka dokadno wymiarowa (wskie tolerancje) wyrobw oraz bardzo Rys- U-2. Przykadowe ksztaty przekroju poprzewysoka gadko powierzchni (porwnycznego wyrobw cignionych walna z gadkoci po polerowaniu), spra wiaj, e wyroby cignione w peni zasuguj na miano wyrobw precyzyjnych. Skutkiem tego w pewnych zastosowaniach s one po prostu niezastpione, rwnie ze wzgldu na stosunko wo niskie koszty ich wytwarzania, w porwnaniu np. z obrbk skrawaniem. Materiaami stosowanymi do cignienia s rne gatunki stali wglowych i stopowych, metale nieelazne (rwnie metale szlachetne), a take specjalne gatunki stopw o cile okrelonym zastosowa niu. Zakres wymiarowy wyrobw cignionych jest bardzo szeroki, gdy z jednej strony wy twarza si rury o rednicy zewntrznej rzdu 10(H150 mm, a z drugiej produkuje si bardzo cienkie druty o rednicach rzdu 0,01 mm (a wic duo ciesze od ludzkiego wosa). 11.2. Narzdzia cigarskie Wysoka jako powierzchni, dokadno wymiarowa oraz wymagane wasnoci mecha niczne wyrobw cignionych s moliwe do uzyskania pod warunkiem zastosowania odpo wiednich narzdzi. Podstawowym narzdziem cigarskim jest cigado. Najczciej spotykana konstrukcja to cigado monolityczne, czyli wspomniana wczeniej matryca z odpowiednio
226
uksztatowanym, najczciej stokowo zbienym otworem. Typowe cigado (rys. 11.3) skada si z dwch wzajemnie ze sob zespolonych czci: - -oczka (rdzenia), wykonanego z materiau zdolnego do przeniesienia bardzo wysokich naciskw oraz zapewniajcego uzyskanie powierzchni o wysokiej gadkoci, oprawy metalowej, zabezpieczajcej oczko przed zniszczeniem i uatwiajcej zamocowa nie cigada w gniedzie cigarki. Od cech geometrycznych oraz materiau cigada zale odchyki wymiarowe i jako powierzchni wyrobu oraz sia cignienia i wydaj no procesu cignienia. Naley w tym miejscu zwrci uwag na szcze gy geometrii cigada (rys. 11.3), tzn. na dugoci poszczeglnych ele mentw (I, II, III i IV) oraz kty roz warcia stokw (2a, 2/?, 2y). Wymia ry te dobiera si w zalenoci od przewidywanych warunkw procesu cignienia, w jakich pracowa ma dane cigado. Czynniki decydujce o geometrii zastosowanego cigada to: warunki smarowania, rodzaj cignio Rys. 11.3. Budowa typowego cigada monolitycznego nego profilu oraz rodzaj cignionego [59]: 1 - oczko z wglika spiekanego, 2 materiau, wielko stosowanych oprawa stalowa; I - stoek smarujcy (wej gniotw, najwikszy dopuszczalny ciowy), II - stoek roboczy (zgniatajcy), III - cz kalibrujca, IV - stoek wyjciowy gniot czy wreszcie odpowiednie roz oenie obcienia w materiale oczka cigada. Najistotniejszym elementem konstrukcyjnym cigada jest stoek roboczy (zgniataj cy). W stoku tym odbywa si odksztacenie plastyczne cignionego metalu ze rednicy po cztkowej do na rednic kocow 4. Kt rozwarcia stoka roboczego 2 a nosi nazw kta cigada, za jego poowa (a) nazywana jest ktem cignienia. Istotnym problemem jest dobr odpowiedniego dla danego procesu kta cignienia. Wielko kta a uzaleniona jest m.in. od gatunku cignionego materiau, przy czym obowizuje zasada, e im twardszy jest metal, tym mniejsze s kty cignienia. Wartoci kta a dla rnych metali i stopw ksztatuj si nast pujco [59]: aluminium 12 13, mied, zoto, srebro 9^10, mosidz, brz 8 + 9, stal mikka 7-r 8, brz fosforowy, mosidz twardy 6 -s- 7, stal twarda 5-^6, metale twardsze od stali 5.
227
Dla danego metalu lub stopu kt cignienia jest rwnie uzaleniony od rodzaju cignio nego profilu. Szczeglnie wyranie jest to widoczne w przypadku rur, ktre cignie si przy zdecydowanie wikszych wartociach kta a ni prty i druty. Zwizane jest to z faktem, e siy cignienia profili rurowych s o wiele mniejsze ni profili penych o tej samej rednicy zewntrznej, a przede wszystkim, duy kt cignienia umoliwia znaczn redukcj rednicy przy stosunkowo maej wysokoci oczka cigada. Oglnie rzecz biorc, w kadym indywidu alnym przypadku procesu cignienia powinno si stosowa cigada o kcie a jak najbardziej zblionym do kta optymalnego. Pojcie optymalnego kta cignienia a zostanie omwione w podrozdziale 11.7. * W przypadku cignienia rur, oprcz cigada stosuje si rwnie narzdzia wewntrzne korki lub trzpienie. Ksztatuj one rur od strony powierzchni wewntrznej. Szerzej temat ten opisano w podrozdziale 11.6.
opt
11.2.1. Klasyfikacja cigade Cigada sklasyfikowa mona stosujc nastpujce kryteria: profil (ksztat tworzcej) strefy zgniatajcej: stokowe, ukowe (wypuke, wklse, sigmoidalne); ksztat otworu kalibrujcego: koowe (o okrgym otworze), ksztatowe (o nieokrgym otworze); budowa elementw skadowych: monolityczne, skadane (segmentowe), rolkowe (tzw. aparaty Fuhra); sposb pracy elementw cigada: stae, ruchome, obrotowe (walcowe, kulkowe); warunki smarowania: konwencjonalne, cinieniowe (ze smarowaniem hydrodynamicz nym lub hydrostatycznym); materia cigada: stalowe, wglikowe, diamentowe, kompozytowe; przeznaczenie cigada: do drutw, do prtw, do rur.
11.2.2. Materiay do wyrobu cigade Materiay stosowane do wyrobu cigade to: stale narzdziowe, wgliki spiekane, diament techniczny, materiay kompozytowe. Zastosowanie konkretnego materiau wynika z kilku czynnikw, wrd ktrych najwa niejszymi s: wytrzymao na due naciski jednostkowe oraz odporno na cieranie. Cigada ze stali narzdziowych nie znajduj obecnie wikszego zastosowania, gdy nie gwarantuj utrzymania wymaganych parametrw (wysokich wasnoci wytrzymaociowych, moliwoci uzyskania niskich wspczynnikw tarcia) przez duszy czas eksploatacji. Nie mniej jednak, ze wzgldu na niski koszt i prostot obrbki cieplnej, cigada wykonane ze stali stopowej stosuje si niekiedy w dalszym cigu przy cignieniu rur, wyrobw z metali nieela1.
228
znych we wstpnych cigach itp. - oglnie tam, gdzie nie wystpuj due naciski jednostkowe lub okres uytkowania nie jest dugi. Stali narzdziowych uywa si gwnie do wykonania korkw i trzpieni cigarskich (podrozdz. 11.6) oraz cigade do cignienia prtw okrgych o rednicach 16-^100 mm i rur o rednicach 16-K300 mm, a take rur i prtw profilowych w tych przypadkach, gdy zbyt mae partie wyrobw nie uzasadniaj ze wzgldw ekonomicznych potrzeby wykonania cigade z wglikw spiekanych. Do wyrobu cigade i trzpieni (korkw) uywa si nastpujcych stali: stali wglowej narzdziowej o zawartoci 0,8-e-l,2 % C, np. pytko hartujcej si stali N12E lub gboko hartujcej si NI2, ktr po obrbce cieplnej poddaje si chromowaniu (powierzchnie robocze narzdzia); stali stopowej narzdziowej do pracy na zimno o zawartoci do 2,1 % C i 12 % Cr, np. stal NC11, z ktrej mona wykona cigada z odkutego ksa bez obrbki cieplnej i chromo wania; podwyszenie odpornoci na zuycie cianek strefy roboczej narzdzia mona uzy ska przez ich powierzchniowe zahartowanie; stali stopowej narzdziowej do pracy na gorco o zawartoci 0,3 % C, 2,7 % Cr, 9 % W, np. stal WWN1, po obrbce cieplnej; twardo i wytrzymao powierzchni strefy robo czej narzdzia podwysza si czsto przez chromowanie lub nawglanie. Niekiedy stosuje si cigada stalowe o natapianych powierzchniach roboczych. Cigada z wglikw spiekanych - dno do wyeliminowania cigade stalowych, kt re miay ma trwao, i znalezienia materiau odpowiednio twardego i wytrzymaego, a przy tym znacznie taszego od diamentu, doprowadzia do upowszechnienia wglikw spiekanych jako podstawowych, obok diamentu technicznego, materiaw do wyrobu cigade. Wgliki spiekane s to spieki trudnotopliwych wglikw metali z metalem wicym. Do najczciej stosowanych do wyrobu cigade nale wgliki wolframu (WC), tytanu (TiC), tantalu (TaC), wanadu (VC) i chromu (Cr C ). Metalem wicym jest najczciej kobalt, rzadziej nikiel lub elazo. Podstawowe zalety cigade wglikowych to bardzo dua twardo, bardzo wysoka odporno na cieranie oraz moliwo uzyskiwania wysokiej gadkoci powierzchni drog polerowania. Trwao cigade wglikowych wielokrotnie przewysza trwao cigade sta lowych. Wasnoci fizyczne i mechaniczne wglikw spiekanych uzalenione s w duym stopniu od ich skadu chemicznego. W tabeli 11.1 przedstawiono skady chemiczne najczciej stoso wanych wglikw spiekanych oraz ich podstawowe wasnoci. Wraz ze wzrostem zawartoci kobaltu maleje twardo, wytrzymao na ciskanie, od porno na cieranie i modu sprystoci wzdunej, natomiast ronie wytrzymao na zgina nie. Naley podkreli, e wgliki spiekane odznaczaj si bardzo du wytrzymaoci na ciskanie (R ), wiksz od wytrzymaoci wszelkich znanych metali i stopw. Przykadowo, wytrzymao na ciskanie hartowanej stali narzdziowej, R = 2500 MPa, ktrej twardo wynosi okoo 62 HRC, natomiast dla wglika G10 R = 5800 MPa. Wasno ta ma istotne znaczenie dla narzdzi cigarskich, gdy umoliwia przerbk plastyczn metali i stopw o bardzo duych oporach odksztacenia plastycznego.
2 3 c c c
229
Tabela 11.1. Wgliki spiekane grupy wolframowej (WC-Co) - skad chemiczny i wasnoci [59] Skad chemiczny, % Modu Twardo Wytrzymao Wytrzymao Gsto sprystoci wglik na zginanie Gatunek min. na ciskanie kobalt g/cm wzdunej wolframu Rg, MPa HRA R , MPa (Co) , MPa (WC) 630 000 5900 1150 94 90 H10 6 14,5-15 620 000 1300 5800 94 89 G10 6 14,4- 4,9 14,4 1400 87,5 G15 91 9 3
c
G30 G40 G50
85 80 75
15 20 25
13,7-14,2 13,3 13
86 84 82
1700 1800 1900
4150 3700 3300
540 000 500 000 470 000
Istotne znaczenie maj rwnie wasnoci cieplne wglikw spiekanych, takie jak prze wodnictwo cieplne i rozszerzalno cieplna. Podczas procesu cignienia wytwarza si znaczna ilo ciepa, co powoduje wzrost temperatury cigada. Temperatura cigada, w szczeglnoci na powierzchni otworu roboczego, ma wpyw na pewne wasnoci smarw, a tym samym od dziauje na jako kocowego wyrobu. Im wysze jest przewodnictwo cieplne, tym wiksze jest odprowadzanie ciepa przez narzdzie i tym nisza jest jego temperatura. Wgliki stosowa ne do wyrobu cigade maj przewodnictwo cieplne zblione do przewodnictwa cieplnego stali. Wspczynnik rozszerzalnoci liniowej wglikw stosowanych do wyrobu cigade waha si w granicach (3,6-4,2)10~ 1/C (w zakresie temperatur 20-300C) i jest 2-3 razy mniejszy od wspczynnika rozszerzalnoci liniowej stali. Rnice rozszerzalnoci liniowej wykorzystu je si przy czeniu oczka cigada z opraw stalow. W wyniku poczenia tych elementw na skurcz cieplny oczko znajduje si pod wpywem napre ciskajcych. Sytuacja taka jest bardzo korzystna z uwagi na fakt, e wgliki spiekane maj znikom wytrzymao na rozci ganie.
6
Przy doborze odpowiedniego gatunku wglika do wyrobu cigada naley bra pod uwa g wymiary i rodzaj przerabianego materiau. Im twardszy i trudniej odksztacalny jest metal, tym twardszy i bardziej odporny na cieranie powinien by wglik. Wraz ze wzrostem rednicy otworu kalibrujcego cigada wglik spiekany powinien wykazywa wiksz wytrzymao na zginanie. Do wyrobu oczek cigade stosuje si wgliki w gatunkach H10, G10, G15, G20 i G30 (tab. 11.1). Z gatunku H10 wykonuje si cigada do drutu o wymiarze otworu kalibruj cego poniej 2 mm. Ze wzgldu na znaczn krucho spiek ten nie nadaje si do wyrobu oczek cigarskich o wikszym otworze. Wgliki spiekane G10 i G15 uywa si na cigada do ci gnienia drutu, prtw i rur, o wymiarze otworu kalibrujcego do 40 mm. Przy cignieniu meta li nieelaznych dopuszcza si uywanie tych gatunkw wglikw rwnie dla wikszych wy miarw otworu kalibrujcego. Gatunki G20 i G30 stosuje si do wyrobu oczek cigarskich o wymiarze otworu powyej 40 mm. Cigada diamentowe - w okresie rozpowszechnienia si cigade z wglikw spieka nych sdzono, e cigada diamentowe zostan cakowicie wyparte przez wgliki. Powodem tego byy wysokie ceny cigade diamentowych oraz bardzo pracochonna i mudna obrbka
230
otworu roboczego. Jednake z uwagi na ich wysok jako obecnie stosuje si zarwno ciga da wglikowe, jak i diamentowe. Oczka cigade do cignienia cienkich drutw wykonywane s z reguy z technicznego diamentu. Cigada diamentowe s niezastpione przy cignieniu drutw o maych rednicach, szczeglnie drutw ze stali stopowych lub stopw technicznych, gdy wymagany jest wski zakres odchyek wymiarowych. Spowodowane jest to faktem, e diament jest najtwardszy i najmniej cieralny ze wszystkich znanych materiaw. Twardo diamentu w skali Vickersa wynosi okoo 80000 MPa (dla porwnania twardo korundu to okoo 30000 MPa), a jego cieralno jest okoo 150 razy mniejsza od cieralnoci korundu. W efekcie cigada diamen towe maj wielokrotnie wysz ywotno ni cigada z wglikw spiekanych. Stosowanie cigade diamentowych zaleca si do cignienia drutu [59, 119]: cienkiego okrgego o zawonych odchykach wymiarowych, w przypadku stawiania wysokich wymaga co do jakoci jego powierzchni, z duymi prdkociami o rednicy w granicach 0,185 - 0,75 mm, ze stali wglowych i stopowych w przypadku utrudnionego smarowania. Maksymalny wymiar otworu kalibrujcego cigada diamentowego wynosi 2 mm [131]. Cigada takie s stosowane do cignienia metali mikkich, np. aluminium. Do cignienia metali i stopw o wyszej wytrzymaoci (np. mosidz, stal mikka) stosuje si cigada o otworze do 1 mm. Minimalne stosowane rednice otworu kalibrujcego w cigadach diamen towych s rzdu 0,01 mm (dla porwnania: rednica ludzkiego wosa wynosi okoo 0,04 mm). W tabeli 11.2 podano cztery typy cigade diamentowych stosowanych w krajowych cigarniach drutu. Tabela 11.2. Typy cigade diamentowych stosowanych do cignienia drutw na zimno [59,119] Typ cigada MM M T TT Wytrzymao cignionego drutu R , MPa
m
do 300 300-500 500-1000 powyej 1000
Zastosowanie do cignienia aluminium, cyna, srebro mied, brz mied, brz twardy, nikiel stal, chromonikielina
Wymagania co do ksztatu i budowy cigade diamentowych s bardzo rne, zale w duej mierze od tradycji danej wytwrni i na og nie s ujte w normach. Cigado diamento we do cignienia drutw ze stali wglowych i stopowych ma najczciej stoek wejciowy o kcie 30-35, pynnie przechodzcy w stoek smarujcy, a nastpnie w stoek zgniatajcy o kcie 2a= 8-11. Cz cylindryczna stanowi 40-50 % rednicy otworu kalibrujcego. Nale y zaznaczy, e zarwno wgliki spiekane jak i techniczny diament s materiaami kruchymi, nieodpornymi na uderzenia, w zwizku z czym mog atwo ulec wykruszeniu. Dlatego te oczka cigade osadza si w odpowiednich oprawach, najczciej stalowych. Cigada z materiaw kompozytowych - podstawow wad cigade wykonanych z diamentw naturalnych jest wysoka krucho oraz ukierunkowanie wasnoci mechanicznych w paszczyznach oktaedrycznych. Wystpowanie charakterystycznych paszczyzn upliwoci powoduje, e cigada te ulegaj czstemu zniszczeniu ju w trakcie obrbki wstpnej. Wy-
231
mienione problemy zostay usunite w momencie pojawienia si polikrystalicznego diamentu syntetycznego. Cigada wykonane z tego tworzywa eliminuj wszystkie cechy ujemne ciga de z wglikw spiekanych oraz diamentu naturalnego. Krysztay diamentu w cigadle rozo one s przypadkowo, a co za tym idzie nie tworz charakterystycznych paszczyzn upliwoci, jak ma to miejsce w przypadku cigade z diamentu naturalnego. Dlatego wasnoci cigade z diamentu syntetycznego s jednakowe we wszystkich kierunkach. Wykazuj one doskona twardo, odporno na cieranie, dobre przewodnictwo cieplne i odporno na dziaanie ro dowisk agresywnych. Mog by stosowane w o wiele szerszym, w porwnaniu do cigade diamentowych, zakresie wymiarowym. Pierwsze cigada z polikrystalicznego syntetycznego diamentu zostay wyprodukowane i rozpowszechnione w 1974 roku przez amerykask firm General Electric i nosiy nazw COMPAX. W nastpnych latach inne firmy rozpoczy pro dukcj tego typu cigade (np. SYNDITE, BAAS, URBANEK, KIWUS). Wszystkie te wytwrnie produkuj cigada o podobnej konstrukcji. Cz robocz narzdzia stanowi rdze wykonany z diamentu syntetycznego (proszek diamentowy o odpowiedniej granulacji) i meta licznej osnowy (spoiwa). Skadniki te czone s ze sob na drodze procesw metalizacji i zagszczania. Rdze otoczony jest piercieniem wykonanym z wglika spiekanego (wglik wolframu). Zadaniem piercienia jest amortyzowanie naciskw wystpujcych w strefie zgnia tajcej cigada, dziki czemu cigado jest bardziej odporne na pkanie. Pomidzy czci robocz a piercieniem znajduje si warstwa metalu, ktra wyrwnuje wspczynnik przewod nictwa cieplnego tych dwu tworzyw. Cao (rdze wraz z piercieniem) osadzona jest w oprawie wykonanej najczciej ze stali nierdzewnej. Cigada wykonane z diamentu syntetycznego charakteryzuj si du twardoci i bar dzo dobr odpornoci na cieranie. rednia gsto rdzenia wynosi 3,8 g/cm . Cigada te s trwae do temperatury 850-900C. Poza tym s odporne na wstrzsy i charakteryzuj si do brym odprowadzaniem ciepa ze strefy roboczej. Porwnanie wasnoci cigade kompozyto wych z innymi materiaami przedstawiono w tabeli 11.3.
3
Tabela 11.3. Wasnoci mechaniczne cigade kompozytowych SYNDITE, cigade z diamentu natural nego oraz z wglikw spiekanych [120] Wasnoci Modu Younga, MPa Liczba Poissona Wytrzymao na rozciganie, MPa Wytrzymao na ciskanie, MPa Wytrzymao na zginanie, MPa Twardo Knoopa, MPa Przewodnictwo cieplne, W/mK Cigado SYNDITE 841000 0,32 1290 7610 1100 50000 560 diament naturalny 969000 0,2 2600 8860 30000-80000 600-2000 wglik spiekany 630000 0,21 1800 4500
20000 110
232
11.3. Maszyny cigarskie Maszyny suce do przerbki plastycznej materiaw przez cignienie nazywamy ci garkami. W zalenoci od zasady dziaania (sposobu realizacji siy cignienia) i przebiegu osi cignionego materiau cigarki mona podzieli na [22, 119]: cigarki awowe, cigarki bbnowe. W cigarkach awowych ruch cignionego materiau jest prostoliniowy. O materiau cignionego od momentu rozpoczcia procesu cignienia do jego zakoczenia jest lini prost, nie zmieniajc pooenia. Cigarki awowe znajduj zastosowanie gwnie do cignienia prtw i rur o wikszych przekrojach. Maszyny te odznaczaj si stosunkowo prost budow i rni si gwnie w zakresie konstrukcji elementw przekazujcych si cignienia. W cigarkach bbnowych (tarczowych) materia nawija si na bben lub tarcz. Sia cignienia jest przekazywana od bbna. Cigarki awowe - dzieli si w zalenoci od: elementu przekazujcego si cignienia na: acuchowe (rys. 11.4a, b), linowe (rys. 11.4c, d), zbatkowe (rys. 11.4e), hydrauliczne (rys. 11.4f, g); liczby cignionych jednoczenie prtw, rur lub ksztatownikw na: jednoyowe, wielo yowe; a) b)
Rys. 11.4. Podstawowe rodzaje cigarek awowych [10]: acuchowe (a, b); linowe (c, d); zbatkowe (e), hydrauliczne (f, g)
233
zastosowania na: cigarki do cignienia prtw, rur na pusto i rur na korku swobodnym, cigarki do cignienia rur na korku cylindrycznym, cigarki do cignienia rur na dugim trzpieniu; cigarki te rni si znacznie pod wzgldem swej konstrukcji i urzdze po mocniczych, szczeglnie dotyczy to cigarek do rur. postaci materiau wsadowego na: cigarki do przerobu wsadu w krgach lub w prtach. Cigarki awowe stosuje si gwnie do cignienia prtw i rur, ktrych nie mona nawi ja na bben lub ktre stanowi wyrb gotowy o prostej osi. Rozwizanie konstrukcyjne labo ratoryjnej cigarki awowej podano na rysunku 15.3. Do nawijania na bben nadaj si: drut, niektre specjalne ksztatowniki i rury o maych rednicach (< 40 mm). Rozwizanie konstrukcyjne laboratoryjnej cigarki bbnowej podano na rysunku 15.4. Cigarki bbnowe, w zalenoci od liczby bbnw (tarcz), dzieli si na: jednostopniowe (jednobbnowe, jednocigi), lub wielostopniowe (wielobbnowe, wielocigi). Cigarkami jednostopniowymi (rys. 11.5) nazywa si takie maszyny, w ktrych moliwe jest uzyskanie redukcji przekroju w jednym cigadle (lub zestawie cigade) i ktre maj jeden bben roboczy. W zalenoci od pooenia osi bbna, cigarki jednostopniowe dzieli si na cigarki z bbnem pionowym lub poziomym.
Rys. 11.5.
Cigarka bbnowa jednostopniowa z bbnem pionowym [22]: 1 - bben roboczy, 2 - skrzy nia przekadniowa z przekadni, 3 - silnik elektryczny, 4 - puszka do smaru z uchwytem na cigado, 5 - uraw do zdejmowania krgu drutu
Cigarki wielostopniowe pozwalaj na jednoczesne redukowanie przekroju w kilku ci gadach. Liczba cigade moe dochodzi do 20. Cigarki te mog mie napd indywidualny poszczeglnych bbnw lub wsplny. Mwi si wwczas o cigarkach z napdem indywidu alnym lub grupowym. W zalenoci od sposobu nawijania drutu na bben, cigarki wielostop niowe dzieli si na: polizgowe lub bezpolizgowe.
234
W cigarkach wielostopniowych pracujcych z polizgiem wystpuje zjawisko polizgu pomidzy materiaem cignionym a powierzchni bbna lub tarczy cigarki. Prdko obwo dow bbna przyjmuje si nieco wiksz od prdkoci cignienia drutu (okoo 10 %). Jest to konieczne ze wzgldu na trudnoci utrzymania prawidowej prdkoci, ktra powinna odpo wiada warunkowi cigoci przepywu materiau
Si v = S v = ... = S v
1 2 2 n n
- przekrj drutu po cignieniu przez kolejne cigada 1, 2 , n , - prdko cignienia drutu w poszczeglnych cigadach. W cigarkach wielostopniowych pracujcych bez polizgu materia cigniony przylega do powierzchni bbna, a prdkoci cignienia s rwne prdkociom obwodowym bbna. Praca tych cigarek, pomimo niedotrzymywania warunku prdkoci obwodowej bbnw od powiadajcej w kadej chwili warunkowi cigoci przepywu materiau, jest moliwa dziki magazynowaniu zapasu drutu na bbnach midzy poszczeglnymi cigadami. Biorc pod uwag charakter pracy i sposb prowadzenia drutu, cigarki wielostopniowe mona podzieli na: kumulacyjne z grnym oprowadzeniem (rys. 11.6a), kumulacyjne z dolnym oprowadzeniem (rys. 11.6b), prostocigi (rys. 11.6c).
2 n
gdzie: Si, S , S
2
Vi, v
, v
Rys. 11.6. Sposoby prowadzenia drutu w cigarkach bbnowych [22]: a - z grnym oprowadzeniem, b z dolnym oprowadzeniem, c - prostocig
235
Cigarki kumulacyjne z grnym oprowadzeniem drutu stanowi grup maszyn najstar szych i najbardziej rozpowszechnionych. Grne oprowadzenie drutu przez rolki prowadzce sprawia, e cigarki te s niewygodne w obsudze, zwaszcza przy rednicy drutu powyej 4 mm oraz przy drutach sprynowych i patentowanych. Zalet tych cigarek s dobre warunki chodzenia przeciganego drutu. Cigarki kumulacyjne z dolnym oprowadzeniem drutu po zbawione s wielu wyej wymienionych wad. Cigarki te znalazy szerokie zastosowanie do cignienia drutw o rednicy 1-4 mm. Obydwie odmiany cigarek kumulacyjnych nie nadaj si praktycznie do cignienia dru tu o rednicy powyej 10 mm. Zmiana kierunku ruchu drutu midzy bbnami staje si bowiem ze zwikszeniem rednicy oraz wasnoci wytrzymaociowych drutu coraz trudniejsza. Ci gnienie drutw o duych rednicach i wysokich wasnociach wytrzymaociowych prowadzi si na prostocigach. Cigarki te maj jednak rwnie powane wady, gdy pracuj czsto z przeciwcigiem i nie stwarzaj waciwych warunkw do chodzenia cignionego drutu. Ze wzgldu na sposb smarowania cigarki wielostopniowe dzieli si na tzw.: suchocigi (cignienie na sucho - smarowanie smarami staymi), mokrocigi (cignienie na mokro - smarowanie w zanurzeniu w specjalnej emulsji). Do cignienia cienkich drutw (poniej 1 mm) stosuje si cigarki tarczowe zwane mokrocigami. Rol bbna w tych cigarkach speniaj tarcze, a proces cignienia odbywa si na mokro", tzn. e cigada oraz cigniony drut zanurzone s w specjalnym roztworze emulsyj nym, ktrego zadaniem jest zapewnienie smarowania i chodzenia drutu podczas cignienia, bez kontaktu z powietrzem. Specjaln grup cigarek stanowi wieloczynnociowe agregaty do prostoliniowego ci gnienia, ktre stosuje si do produkcji prtw. Wsppracuj one w linii z prostark, noyc do cicia oraz prostarko-obcinark. Dla cigarek tych przyjo si okrelenie - kombajny cigarskie. 11.4. Tarcie i smarowanie w procesach cignienia Tarcie w procesie cignienia jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym. Wpywa nie tylko na zwikszenie siy cignienia, ale rwnie na nierwnomierno odksztacenia i wystpowania napre wasnych. Wystpujce w procesie cignienia tarcie znacznie ogranicza moliwoci intensyfikacji tego procesu. Wzrost tarcia obnia moliw do zastosowania prdko cignienia oraz zmniejsza maksymalne wielkoci gniotu w jednym cigu. Liczne badania wykazay, e na pokonanie si tarcia zuywa si okoo 30-50 % cakowitej siy cignienia [59]. Obok strat energii zwizanych z pokonaniem dodatkowych odksztace zbdnych (podrozdz. 11.5), straty na pokonanie si tarcia s cakowicie bezproduktywne. Udzia siy niezbdnej do wykonania idealnego (czystego) odksztacenia plastycznego materiau w cakowitej sile cignienia jest zwykle mniejszy ni 50 %. Tarcie wystpujce na powierzchni styku metalu z cigadem wywiera wpyw na warunki temperaturowe procesu cignienia. Wydzielanie si ciepa przy cignieniu na zimno jest wyni kiem tarcia oraz pracy odksztacenia plastycznego. Badania wykazay, e tylko okoo 10 % ciepa powstaje w wyniku tarcia, natomiast pozostae 90 % jest wynikiem odksztacenia pla-
236
stycznego [59]. Ciepo zwizane z prac odksztacenia powoduje prawie rwnomierny wzrost temperatury na przekroju cignionego wyrobu, natomiast ciepo powstae w wyniku tarcia prowadzi do wzrostu temperatury warstwy powierzchniowej metalu oraz warstwy powierzch niowej oczka cigada. Temperatura otworu roboczego cigada jest wysza od temperatury powierzchni cignionego metalu, gdy cigado jest nieruchome, materia za stale zmienia swe pooenie (w kontakt z narzdziem wchodz coraz to nowe partie materiau). Temperatura na powierzchni otworu roboczego cigada na kocu strefy zgniatajcej osiga wartoci rzdu kilkuset C. Temperatura powierzchniowa cignionego wyrobu waha si w granicach 100-250C, a w pewnych przypadkach moe osign miejscowo warto kilkakrotnie wy sz. Taki lokalny wzrost temperatury moe mie miejsce, gdy w pewnym obszarze gwatownie zwikszy si tarcie, np. w wyniku pozostaoci zgorzeliny, braku dopywu smaru, wejcia w obszar odksztacenia lunych czsteczek obcych materiaw itp. Na skutek bardzo wysokiej temperatury mog si pojawia nalepienia" metalu na powierzchni roboczej cigada, co po woduje wystpienie gbokich rys mechanicznych na cignionym wyrobie. Wzrost temperatury wywiera rwnie wpyw na wasnoci mechaniczne gotowego wyrobu (szczeglnie przy ci gnieniu drutw), a take na wasnoci zastosowanego smaru, co powoduje zmiany warunkw tarcia w cigadle. Tarcie jest rwnie przyczyn wystpowania nierwnomiernoci odksztacenia, a co za tym idzie nierwnomiernoci wasnoci na przekroju cignionego wyrobu. Z nierwnomiernoci odksztacenia jest cile zwizane zjawisko powstawania napre wasnych. Oglnie mona przyj, e wzrost tarcia prowadzi do powstania w materiale wikszych co do wartoci napre wasnych, ktre z reguy na powierzchni wyrobu s rozcigajce [59]. Naprenia wasne mog z kolei powodowa okrelone wady materiau, jak na przykad pkanie po wierzchniowe, pknicia gbokie sigajce do rodka materiau, uski itp. Materia, w ktrym wystpuj due naprenia wasne, wykazuje tendencje do krzywienia si, co z kolei moe powodowa problemy technologiczne, zwizane z dalszym prostowaniem. Naley rwnie pamita, e nadmierne tarcie jest przyczyn szybkiego zuycia cigade oraz znacznie utrud nia uzyskanie maej chropowatoci powierzchni gotowego wyrobu. W wietle powyszych rozwaa podstawowego znaczenia nabiera problem zminimali zowania tarcia wystpujcego na powierzchni styku metalu z cigadem, poprzez zastosowanie odpowiednich rodkw smarujcych. Z danych literaturowych [99] wynika, e wspczynnik tarcia przy cignieniu na zimno waha si w granicach 0,02-0,10 (w pewnych przypadkach moe osiga warto |i = 0,15). 11.4.1. Smary i warstwy podsmarowe Podstawowym zadaniem smarw cigarskich jest utworzenie warstewki smaru (bonki smaru) pomidzy stykajcymi si powierzchniami metalu i cigada. Warstwa smaru rozdziela jca trce si powierzchnie powinna mie tak grubo, aby do minimum zmniejszy liczb punktw bezporedniego styku metalu z cigadem. Wytrzymao bonki smaru na przerwa nie" uzaleniona jest od wasnoci smaru oraz warunkw procesu cignienia determinujcych wielko temperatury oraz naciskw w strefie odksztacenia.
237
Znaczna rnorodno cignionych metali i stopw, jak rwnie zmienne warunki proce su cignienia sprawiaj, e w praktyce cigarskiej uywa si wielu smarw rnicych si skadem chemicznym i konsystencj. Ze wzgldu na konsystencj substancje smarujce dzieli si na: suche, pcieke i cieke. Biorc pod uwag skad chemiczny, smary mona podzieli na: oleje mineralne, oleje rolinne i tuszcze zwierzce, myda, wglowodory stae, emulsje. W procesach cignienia prtw i drutw najczciej stosuje si smary cieke bdce kompozycj rnych olejw, bd te smary stae, ktrych gwnym skadnikiem s myda. Przy cignieniu cienkich drutw powszechnie uywa si emulsji olej - woda z dodatkiem my da jako emulgatora. Typowe smary cigarskie na bazie olejw mineralnych zawieraj zwykle pewne iloci dodatkw tzw. polarnych i aktywnych, ktre znacznie poprawiaj wasnoci sma rw. Inne stosowane dodatki to grafit i dwusiarczek molibdenu. Substancje te ze wzgldu na swoj struktur maj dobre wasnoci smarujce, a ponadto wykazuj odporno na dziaanie wysokich temperatur. Przygotowanie powierzchni drutw, prtw i rur do procesu cignienia polega na usuni ciu zgorzeliny oraz na wytworzeniu na powierzchni warstwy podsmarowej. Warstwa podsmarowa (podkad podsmarowy) przylegajca cile do powierzchni metalu oddziela skutecznie trce si powierzchnie sprawiajc, e tarcie zachodzi na granicy podkad podsmarowy - ciga do, a nie na powierzchni styku metal - cigado. Podkadom podsmarowym stawia si nast pujce wymagania: powinny by cile zwizane z powierzchni cignionego metalu, powinny si charakteryzowa odpowiedni porowatoci, w celu uatwienia zabierania smaru do obszaru odksztacenia, nie mog by trudne do usunicia z powierzchni metalu. W warunkach przemysowych stosowane s nastpujce metody wytwarzania warstw podsmarowych [59]: brunacenie (powstaje warstwa wodorotlenku elazowego), wapnowanie (warstwa wodorotlenku wapnia), fosforanowanie (warstwa fosforanw cynku, elaza lub manganu), szczawianowanie (warstwa szczawianu elazowego), boraksowanie (warstwa boraksu), miedziowanie (warstwa miedzi), podkady solankowe. 11.4.2. Ocena efektywnoci smarowania Za podstawowe kryterium oceny jakoci smaru przyjmuje si redni warto siy ci gnienia. Sia cignienia zaley od wielkoci si tarcia (przy pozostaych parametrach procesu
238
staych), a tym samym pozwala na dokadne porwnanie skutecznoci smarowania. Im lepszy technologicznie jest smar, tym mniejsza jest sia cignienia. Wanym czynnikiem informuj cym o jakoci smaru jest rwnie charakter zmian siy cignienia w czasie, a szczeglnie r nica pomidzy maksymaln i minimaln wartoci siy cignienia (F - F ) . Im ta rnica jest wiksza, tym wasnoci smarne s gorsze, gdy zwiksza si czstotliwo miejscowego zrywania bonki smaru rozdzielajcej trce si powierzchnie. Przy opracowywaniu wynikw pomiarw zamiast operowa wartoci (F - F ) korzystnie jest niekiedy analizowa warto odchylenia standardowego siy cignienia, a wic rednie odchylenie siy od wartoci redniej siy cignienia F . W literaturze czsto spotyka si ocen jakoci smaru na podstawie uzyskiwanych przy jego uyciu wartoci wspczynnika tarcia ji. Takie potraktowanie problemu jest waciwe, jeeli istnieje moliwo dowiadczalnego wyznaczenia wspczynnika tarcia w warunkach maksymalnie zblionych do rzeczywistych warunkw procesu cignienia. Realizacja takiego pomiaru jest uciliwa i dlatego najczciej okrela si warto wspczynnika tarcia metod analityczno-dowiadczaln - na podstawie pomiaru redniej siy cignienia, wykorzystujc odpowiednio przeksztacone wzory na si cignienia. Dokadno tej metody uzaleniona jest od dokadnoci pomiaru siy cignienia oraz od dokadnoci zastosowanego do oblicze wzoru. Wrd metod dowiadczalnych wyznaczania wspczynnika tarcia przy cignieniu naley wymieni metody (podrozdz. 5.6): wirujcego cigada, rednich naciskw jednostkowych, dzielonego cigada. Na wielko wspczynnika tarcia wpywa wiele czynnikw, z ktrych najwaniejsze to: rodzaj cignionego materiau, jako smaru i warstwy podsmarowej, materia cigada, stan powierzchni wyrobu i cigada, wielko gniotu, nacisk metalu na cigado, prdko cignie nia, wielko przeciwcigu itp. Jako smaru cigarskiego mona rwnie ocenia biorc pod uwag grubo warstwy smaru pozostaego na powierzchni przecignitego wyrobu. Ocena taka jest jednak utrudniona, gdy wymaga z kolei wiarygodnych pomiarw gruboci warstwy smaru. Za ruchowe kryte rium przydatnoci smaru mona uzna maksymaln moliw do uzyskania dla danego smaru prdko cignienia, przy zapewnieniu dobrej, czystej powierzchni wyrobu. Kryterium to jest jednak subiektywne ze wzgldu na trudnoci oceny jakoci powierzchni przecignitego mate riau w warunkach przemysowych.
cm a x cm i n c m a x c min c r
11.5. Nierwnomierno odksztacenia w procesach cignienia Podczas cignienia peny prt okrgy znajdujcy si w strefie odksztacenia obciony jest w oglnym przypadku si cignienia F , si przeciwcigu F , siami pochodzcymi od nacisku normalnego p oraz od napre stycznych x (rys. 11.7). Zesp si obciajcych ci gniony metal wywouje w nim okrelony stan naprenia, ktry jest z kolei przyczyn wyst pienia pewnego stanu odksztacenia. W osi cignionego metalu wystpuje stan naprenia i odksztacenia pokazany na rysun ku 11.7. Wystpuje w tym przypadku odksztacenie gwne Si majce kierunek dziaania siy F oraz dwa rwne co do wielkoci odksztacenia gwne s i 8 . Odksztacenie Si jest dodatnie,
c 0 c r 0
239
tzn. e w tym kierunku wystpuje przyrost dugoci elementu liniowego, natomiast odksztace nia 8 i 8 s ujemne, czyli w pozostaych dwch kierunkach gwnych nastpuje skrcenie dugoci elementu liniowego. Rwno odksztace e i s oraz znak wystpujcych odkszta ce s oczywiste, jeeli wemie si pod uwag symetri osiow odksztacanego metalu oraz fakt wzrostu dugoci materiau przy rwnoczesnym zmniejszeniu jego rednicy. Stokowy ksztat strefy od ksztacenia oraz tarcie wystpujce na powierzchni styku metalu z cigadem sprawiaj, e w war stwach lecych poza osi cignio nego metalu stan odksztacenia rni si od pokazanego na rysun ku 11.7. Wpyw tarcia polega na hamowaniu" pynicia warstw metalu lecych przy powierzchni styku z narzdziem, podczas gdy warstwy rodkowe materiau od Rys. 11.7. Schemat dziaania si przy cignieniu oraz stan ksztacaj si atwiej. Skutkiem naprenia i odksztacenia w osi cignionego wy tego jest wystpowanie rnic robu prdkoci ruchu pomidzy mylo wo wyodrbnionymi warstwami metalu - warstwy centralne poruszaj si szybciej ni warstwy przypowierzchniowe. Zjawisko to jest tym bardziej widoczne, im wikszy jest kt cignienia a i wspczynnik tarcia \x. Efekt tego zjawiska moe by zauwaalny w przypadku cignienia wyrobw o znacznej dugoci na kocu prta pierwotnie paski przekrj poprzeczny ulegnie wyranemu ugiciu do we wntrz, dajc charakterystyczne wgbienie (rys. 11.8). Istotnym skutkiem wystpienia rnic prdkoci ruchu poszczeglnych warstw metalu jest powstawanie napre wasnych, najcz ciej rozcigajcych w warstwach skrajnych i ciskajcych w warstwach przyosiowych. Pro blem napre wasnych jest do szczegowo opisany w literaturze [59].
r 0 r e
Charakter pynicia metalu przez stokowe cigado bada mona dowiadczalnie na podstawie analizy zmian ksztatu i wymiarw prostoktnej siatki wsprzdnych naniesionej na przekroju wzdunym przechodzcym przez o symetrii ci gnionego profilu. Na rysunku 11.9 przedstawiono schemat zmian siatki wsprzdnych przy cignie niu penego profilu okrgego przez stokowe ci gado otrzymany w wyniku licznych bada. Siatka skada si z kwadratw z wpisanymi okrgami. Na podstawie obserwacji przedstawionego schematu mona sformuowa szereg wnioskw odnonie charakteru pynicia metalu, a tym samym o stanie
kierunek
cignienia^
Rys. 11.8. Wgbienie powstae na kocu cignionego prta jako skutek niejednorodnoci odksztace nia [59]
240
odksztacenia w stoku zgniatajcym cigada. Elementy siatki wsprzdnych majce przed cignieniem ksztat kwadratw, po cignieniu przyjmuj ksztaty: w warstwach centralnych - zblione do prostoktw wyduonych w kierunku cignienia i skrconych w kierunku promieniowym, w warstwach zewntrznych - zblione do rwnolegobokw rwnie wyduonych w kierunku cignienia i skrconych w kierunku promieniowym. Kty proste pomidzy liniami siatki zmieniaj si po cignieniu w kty ostre i rozwarte, przy czym intensywno znieksztacenia ktw zwiksza si (od osi w kierunku powierzchni) tym bardziej, im wikszy jest kt cignienia i wspczynnik tarcia.
Rys. 11.9. Schemat zmian ksztatu siatki wsprzdnych przy cignieniu penego profilu okrgego przez stokowe cigado [59] Wpisane w kwadraty okrgi, wchodzc w obszar odksztacenia, ulegaj ciskaniu w kie runku dziaania napre normalnych p oraz ulegaj skrceniu na skutek dziaania si tarcia. Zmieniaj si tym sposobem w elipsy coraz bardziej wyduone w miar przesuwania si w kierunku paszczyzny wyjcia ze stokowej czci cigada. Due osie elips, znajdujcych si w tym samym rzdzie siatki, z reguy nie pokrywaj si z lini czc rodki elips (porwnaj kierunki linii 2 - 3 , 5 - 5 , 6 - 6 itd.). Tym samym due osie elips tworz z osi cigada (x - x) kty, stopniowo zmniejszajce si w kierunku paszczyzny wyjcia. Po wyjciu z obszaru od ksztacenia elipsy s skrcone w stosunku do osi cigada. Due osie elips tworz z kierunkiem cignienia kt p stopniowo zwikszajcy si od warstw centralnych do powierzchni. Jedynie elipsy, ktrych rodek ley na osi cigada, maj due osie rwnolege do kierunku cignienia (P = 0). Linie poprzeczne siatki wsprzdnych, pierwotnie prostopade do osi cigada, przyjmu j po cignieniu ksztat ukw skierowanych wypukoci w kierunku cignienia. Krzywizna tych linii zwiksza si w miar ich wchodzenia w stref odksztacenia. Taki charakter zmian ksztatu linii poprzecznych wskazuje na wspomniane wczeniej rnice prdkoci ruchu warstw materiau lecych w rnych odlegociach od osi cigada.
241
Linie siatki rwnolege do osi cigada przed cignieniem, po wyjciu z obszaru od ksztacenia pozostaj rwnolege, lecz odlegoci pomidzy nimi ulegaj zmniejszeniu. W obszarze odksztacenia linie te skierowane s do geometrycznego rodka cigada (jest nim wierzchoek stoka roboczego). Naley w tym miejscu podkreli, e zmiana ksztatu elementw siatki wsprzdnych nie rozpoczyna si w paszczynie wejcia metalu do cigada, lecz na powierzchni zblionej do powierzchni sferycznej, skierowanej wypukoci przeciwnie do kierunku cignienia (linia przerywana na rys. 11.9). Tego rodzaju ksztat strefy odksztacenia uzyskany dowiadczalnie pokrywa si z ksztatem strefy odksztacenia przyjtym w rozwaaniach teoretycznych Avitzura [1, 59, 70], dotyczcych sferycznego pola prdkoci przy cignieniu. Przeksztacenie kwadratowego elementu siatki w prostokt, a okrgu w elips, spowodo wane jest wystpowaniem jedynie odksztace gwnych. Przeksztacenie kwadratu i okrgu w rwnolegobok i elips zwizane jest ze zmian ktw, czyli odksztaceniom elementw linio wych musz towarzyszy odksztacenia postaciowe. Kade odksztacenie postaciowe zwizane jest ze cinaniem, wystpujcym wewntrz materiau. Mona wic powiedzie, e odksztace niom warstw metalu nie lecych w osi cigada towarzyszy wewntrzne cinanie, co w efek cie prowadzi do wystpienia w materiale dodatkowych odksztace postaciowych. Prowadzi to do wzrostu pracy odksztacenia oraz powoduje zjawisko nierwnomiernoci odksztacenia na przekroju poprzecznym cignionego prta. Dodatkowe odksztacenia postaciowe s tym wik sze, im wikszy jest kt cignienia i wspczynnik tarcia. Miar wewntrznego cinania moe by kt skrcenia osi elipsy (3 (rys. 11.9) w stosunku do osi cigada. Dla elips pooonych w osi cigada P = 0 i warto ta wzrasta dla elips le cych w warstwach coraz bardziej odlegych od osi x - x. Oznacza to, e dodatkowe odkszta cenia postaciowe nie wystpuj w osi cigada, za maksymaln warto przyjmuj na po wierzchni metalu. Odksztacenia te w literaturze nazywane s odksztaceniami zbdnymi. Obliczajc intensywno odksztacenia dla poszczeglnych, mylowo wyodrbnionych warstw metalu, otrzymamy jego charakterystyczny rozkad pokazany na rysunku 11.9. W osi cignionego materiau odksztacenia zbdne nie wystpuj, czyli intensywno odksztacenia jest rwna ej = 2 ln (d /d ) = ln (S /S ), a wic jest rwna intensywnoci odksztacenia wyst pujcej w prbie jednoosiowego rozcigania. Innymi sowy, w osi cignionego wyrobu od ksztacenie jest jednorodne (8i = e ), czyli wynika jedynie ze zmiany wymiarw poprzecznych materiau. Wzrost odksztace zbdnych w warstwach metalu coraz bardziej odlegych od osi powoduje wzrost intensywnoci odksztacenia. Teoretyczne wyjanienie wystpowania zjawiska wewntrznego cinania wie si z wy odrbnieniem wewntrz cignionego materiau okrelonych stref. Granice pomidzy tymi strefami nazywane s powierzchniami niecigoci prdkoci [59,70]. Na rysunku 11.10, na ktrym przedstawiono sferyczne pole prdkoci przy cignieniu, powierzchnie te oznaczono symbolami T\ i F . S to powierzchnie sferyczne, przy czym rodek kadej z nich pokrywa si ze rodkiem geometrycznym cigada O. Istota wewntrznego cinania polega na wystpowa niu na tych powierzchniach tzw. prdkoci niecigych. Wektory prdkoci materiau przed wejciem do strefy odksztacenia (v ) oraz po wyjciu z niej (v ) na powierzchniach granicz nych Tj i T mona rozoy na skadowe normalne i styczne do granicy stref (rys. 11.10).
0 k 0 k H 2 0 k 2
242

0 k
Skadowe styczne prdkoci v i v to wanie prdkoci niecige. Z powyszych wzgldw powierzchnie Ty i T zwane s powierzchniami niecigoci prdkoci. Wystpowanie prdko ci niecigych, rwnolegych do granic stref oznacza, e dwie ssiadujce ze sob strefy prze suwaj si wzgldem siebie po powierzchni granicznej, czyli e mamy do czynienia z poli zgiem. Wzajemny polizg dwch ssiadujcych stref jest wewntrznym cinaniem, ktremu towarzysz odksztacenia postaciowe. S one tym wiksze, im wiksze jest cinanie, ktre z kolei wzrasta wraz ze wzrostem prdkoci niecigych. Wartoci prdkoci niecigych wyno sz odpowiednio v sin 0 - na powierzchni T , oraz v sin 0 - na powierzchni IV Poniewa kt 0 zmienia si w granicach od 0 w osi cigada do a na powierzchni styku metalu z ciga dem, wic w miar oddalania si od osi wielko dodatkowych odksztace postaciowych (odksztace zbdnych) ronie. Wynikiem tego jest pokazany na rysunku 11.9 nierwnomierny rozkad intensywnoci odksztacenia () na przekroju poprzecznym wyrobu.
2 0 2 k
Rys. 11.10. Sferyczne pole prdkoci w procesie cignienia [59] Wystpujca w cignionym materiale nierwnomierno odksztacenia jest przyczyn powstawania rnic wasnoci mechanicznych na przekroju poprzecznym wyrobu. Zjawisko to zwizane jest z niejednorodnym umocnieniem metalu. Odksztacenia zbdne nie przyczyniaj si w adnej mierze do danej zmiany ksztatu materiau, wystpuj jednak zawsze w procesach przerbki plastycznej metali, powodowane tarciem oraz wymuszonym przez narzdzie ksztatem obszaru odksztacenia. Obecno od ksztace zbdnych jest przyczyn zbdnego, a wic niezamierzonego i niepotrzebnego od ksztacenia metalu. Jako miar odksztace zbdnych przyjmuje si zwykle tzw. odksztaceniowy czynnik zbdnoci cp, zdefiniowany jako stosunek intensywnoci odksztacenia cakowitego do intensywnoci odksztacenia jednorodnego e [4, 5, 59, 97]:
T H
243
Przez odksztacenie jednorodne naley rozumie takie odksztacenie, w ktrym nie wy stpuj dodatkowe odksztacenia postaciowe. W idealnym procesie przerbki plastycznej, gdzie nie wystpuj odksztacenia zbdne, intensywno odksztacenia cakowitego jest rwna intensywnoci odksztacenia jednorodne go, a czynnik zbdnoci odksztacenia ^przyjmuje warto rwn 1. Dla rzeczywistych proce sw przerbki plastycznej czynnik #?jest zawsze wikszy od jednoci, gdy s > H> Stosowane w praktyce miary odksztacenia w procesach cignienia nie uwzgldniaj od ksztace zbdnych, lecz informuj jedynie o redukcji przekroju poprzecznego materiau. Do najczciej stosowanych wielkoci nale: gniot (wzgldny ubytek przekroju, wyraony w procentach), wspczynnik wyduenia, odksztacenie rzeczywiste (odksztacenie logarytmiczne). W tabeli 11.4 zestawiono oznaczenia i definicje poszczeglnych miar odksztacenia. Na ley pamita, e przedstawione w ostatniej kolumnie tabeli zwizki pochodne od definicji danej wielkoci s suszne dla przypadku cignienia profili penych. W przypadku cignienia rur zwizki te przyjm inn posta, wynikajc z faktu istnienia dwch rednic rury - ze wntrznej i wewntrznej.
T
Tabela 11.4. Definicje miar odksztacenia stosowanych w procesach cignienia penych wyrobw okr gych Nazwa gniot, % wspczynnik wyduenia odksztacenie rzeczywiste gdzie: S > S - pole przekroju poprzecznego materiau przed i po cignieniu, o d , d - rednica prta (drutu) przed i po cignieniu.
k 0 k
Oznaczenie z X
Definicja z=
S o _ S k
So s
100
Zwizki pochodne 2" 100 z = 1, oJ

d
X=
k
/
8j
= ln =21n l kj k
d d d d
f A
11.6. Procesy cignienia rur Rury okrge bez szwu walcowane na gorco poddaje si cignieniu na zimno w celu uzyskania czystej, gadkiej powierzchni (zewntrznej i wewntrznej) i dokadnych wymiarw cianki oraz rednicy. Rury cignione na zimno wystpuj w szerokim zakresie wymiarowym:
244
cignie si na gotowo rury zarwno o bar dzo duych wymiarach, np. 120 x (10^-12) mm, jak rwnie rurki o rednicy we wntrznej 0,3 mm przy gruboci cianki 0,1 mm. Podczas cignienia rur zmieniaj si ich wymiary zewntrzne i wewntrzne, w zwizku z czym naley wprowadzi dodat kowe wskaniki odksztacenia: wspczyn nik wyduenia wzgldem rednicy (Z ) oraz wspczynnik wyduenia wzgldem cianki rury (A ). Na rysunku 11.11 podano oznaczenia wykorzystywane przy definio waniu obu wspczynnikw. Cakowity wspczynnik wyduenia (A ) jest okrelony zalenoci:
d g c
Rys. 11,11, Oznaczenia podstawowych wymiarw rury przed (a) i po (b) cignieniu
^0
_ ndorgo _
* krgk
d
0r
kr
go gi
(11.2)
gdzie:
J
0r
(11.3) (11.4)
+
*kr
C L =gL gk
d
0r
*kr
doz dow rednia rednica pocztkowa, 2 dkz+d rednia rednica kocowa.
Operujc odksztaceniami rzeczywistymi, otrzymamy zaleno: l n ^ = ln/ + l n ^ (11.5) Przebieg procesu odksztacenia przy cignieniu rur, jakkolwiek do pewnego stopnia ana logiczny do przebiegu procesu cignienia profili penych, wykazuje w stosunku do niego pew ne rnice. Podstawow rnic, wynikajc z braku materiau w osi wyrobu, jest inny charak ter pynicia metalu. W procesie cignienia profili penych mona przyj, e w osi cignione go wyrobu mamy do czynienia z odksztaceniem jednorodnym (nie wystpuj odksztacenia zbdne). W procesie cignienia rur nie ma takiej moliwoci, poniewa wyrb w czci osio wej nie jest wypeniony materiaem. Z kolei cignienie rur charakteryzuje si wystpowaniem powierzchni swobodnej na czci (przy zastosowaniu narzdzia wewntrznego) lub na caej dugoci strefy odksztacenia (przy cignieniu na pusto). W przypadku swobodnego cignienia rur wie si to ze zjawiskiem niekontrolowanej zmiany gruboci cianki rury, ktra moe
245
ulega pogrubieniu bd pocienieniu. Tak wic cignienie rur jest procesem zdecydowanie bardziej zoonym ni proces cignienia profili penych. Technologia cignienia na zimno rur okrgych, dla ktrej wsadem s rury bez szwu wal cowane na gorco, obejmuje kilka metod cignienia (rys. 11.12). W przypadkach, gdy celem jest jedynie zmniejszenie rednicy rury, stosuje si cignienie swobodne (cignienie na pusto). Pozostae metody cignienia stosowane s w przypadkach, gdy wymagane jest, poza redukcj rednicy, take zmniejszenie gruboci cianki rury (kontrolowane cile przez narzdzie we wntrzne). Kada z wymienionych technologii wykazuje pewn specyfik. W przypadku cignienia na pusto jest to brak narzdzia wewntrznego, a tym samym wystpowanie swobodnej po wierzchni wewntrznej rury w caej strefie odksztacenia. Cignienie na korku cylindrycznym charakteryzuje si sztywnym zamocowaniem narzdzia w strefie odksztacenia, podczas gdy w przypadku cignienia na korku swobodnym narzdzie umieszczone bez zamocowania w strefie roboczej cigada utrzymuje si w niej pod wpywem dziaajcych na si, przy czym jest to moliwe dziki stokowemu ksztatowi czci korka. Cech charakterystyczn metody ci gnienia na dugim trzpieniu jest przemieszczanie si narzdzia wewntrznego w sposb cigy wraz z cignion rur. a) b)
Rys. 11.12.
Metody cignienia rur: a) swobodne, b) na,korku cylindrycznym, c) na korku swobodnym, d) na dugim trzpieniu. Oznaczenia: 1 - rura, 2 - cigado, 3 - korek cylindryczny, 4 - erdzina, 5 - korek swobodny, 6 - trzpie dugi
Schemat cignienia rur na pusto przedstawia rysunek 11.13. Stan naprenia opisany jest przez wzdune naprenie rozcigajce <J\ oraz promieniowe i obwodowe naprenia ciskaj ce a i GQ. Zjawisko niekontrolowanej zmiany gruboci cianki powoduje, i moliwe s dwa schematy stanu odksztacenia, w zalenoci od znaku odksztacenia s . Warto i znak uzalenione s m.in. od wzajemnego stosunku naprenia wzdunego 0 \ oraz naprenia obwor r r
246
dowego CQ. Rozcigajce naprenie 0 \ dy do zmniejszenia gruboci cianki rury, podczas gdy ciskajce naprenie GQ powoduje pynicie metalu w kierunku rodka rury, dc do zwikszenia gruboci cianki. Kocowa grubo cianki jest zatem w znacznym stopniu uza leniona od tego, czy w danym procesie przeway efekt dziaania naprenia wzdunego czy obwodowego. Przy wzajemnym rwnowaeniu si oddziaywania napre G\ i a grubo cianki rury nie ulegnie zmianie.
0
A-A
Rys. 11.13. Schemat cignienia rur na pusto; a) schemat stanu naprenia, b) i c) moliwe schematy stanu odksztacenia Zmiana gruboci cianki zaley rwnie wyranie od parametrw procesu cignienia, ta kich jak grubocienno rury, redukcja rednicy, warunki smarowania, a take rodzaj materia u. Waciwe jej przewidywanie jest zatem bardzo wanym elementem w projektowaniu proce sw technologicznych i byo przedmiotem wielu bada i analiz. Dokadne poznanie rozkadu odksztace i napre moe doprowadzi do opracowania zalenoci - nomogramw pozwa lajcych na dokadne przewidywanie zmian gruboci cianki. W konsekwencji moe to spo wodowa wzrost zastosowania tej metody cignienia jako mniej energochonnej w oglnej produkcji rur. Poza tym swobodne cignienie rur mona realizowa z powodzeniem w warun kach smarowania hydrodynamicznego. Umoliwia to cignienie rur na pusto z materiaw trudnoodksztacalnych, skrcenie cyklu technologicznego oraz zwikszenie ywotnoci ciga de. W przypadku, gdy wymagana jest rwnoczenie zmiana rednicy i gruboci cianki rury, stosuje si najczciej metod cignienia na korku cylindrycznym lub na korku swobodnym. Schemat cignienia na korku cylindrycznym przedstawiony jest na rysunku 11.14. Korek za mocowany jest w staej pozycji za pomoc tzw. erdziny, ktr jednoczenie moe by poda wany rodek smarujcy.
247
Rys. 11.14. Schemat cignienia rur na korku cylindrycznym z podziaem na strefy odksztacenia: I strefa cignienia na pusto, II - strefa cignienia ze zmian gruboci cianki, III - strefa ka librujca Dla wszystkich trzech technologii cignienia rur z zastosowaniem narzdzia wewntrz nego znamienne jest wystpowanie kilku charakterystycznych stref w obszarze odksztacenia. Strefa cignienia na pusto poprzedza stref jednoczesnej redukcji rednicy i gruboci cianki, po ktrej z kolei nastpuje strefa kalibrujca. W przypadku cignienia na korku swobodnym (rys. 11.15) strefa redukcji gruboci cianki rozkada si w istocie na dwie strefy odksztacenia - na stokowej oraz na cylindrycznej czci korka. Technologia ta, najnowsza spord wymie nionych, jest bardzo czsto stosowana w praktyce przemysowej, gdy pozwala na cignienie rur z rwnoczesn redukcj rednicy i gruboci cianki przy do duych wspczynnikach wyduenia. Do zalet tej metody naley rwnie to, e proces cignienia mona prowadzi zarwno na cigarkach awowych, jak i bbnowych, z do du prdkoci. Stwarza to mo liwo cignienia dugich rur w szerokim zakresie rednic i gruboci cianki. Istotnym proble mem przy cignieniu na korku swobodnym jest samorzutne ustawienie si korka w strefie odksztacenia. Pooenie korka w stosunku do cigada (wycofanie korka - ) oraz jego prze mieszczanie si, w wyniku zmiennoci warunku rwnowagi si w trakcie procesu cignienia, byy przedmiotem wielu bada dowiadczalnych i rozwaa teoretycznych. Wanym zagad nieniem jest stabilno procesu cignienia rur na korku swobodnym, ktra uzaleniona jest od zakresu, w jakim moe mieci si wielko wycofania korka (n < n < n ). Im ten zakres jest wikszy, tym proces jest bardziej stabilny.
min max
Istota metody cignienia rur na dugim trzpieniu (rys. 11.16) polega na tym, e rur na kada si na trzpie stalowy, ktrego rednica jest rwna rednicy wewntrznej rury po ci gnieniu, a dugo musi by wiksza od kocowej dugoci rury. Trzpie powinien by wyko nany ze stali o duej twardoci i wytrzymaoci. Przechodzi on wraz z rur przez cigado, a nastpnie jest wycigany z rury. Wycignicie trzpienia jest moliwe jedynie po zastosowaniu dodatkowej operacji, takiej jak na przykad rozwalcowanie, ktre prowadzi do niewielkiego zwikszenia rednicy rury. Metoda ta pozwala na uzyskanie duych odksztace w jednym
248
Rys. 11.15.
Schemat cignienia rur na korku swobodnym: I - strefa swobodnego cignienia, II - strefa odksztacenia cianki na stokowej czci korka, III - strefa odksztacenia cianki na cylin drycznej czci korka, IV - strefa kalibrujca
Rys. 11.16.
Schemat cignienia rur na dugim trzpieniu: I - strefa swobodnego cignienia, II - strefa redukcji gruboci cianki, III - strefa kalibrujca
cigu, co prowadzi do znacznej intensyfikacji procesu. Ma ona jednak do ograniczone zasto sowanie, ze wzgldu na trudnoci natury technicznej, zwizane ze wspomnian koniecznoci wycignicia trzpienia z rury po zakoczeniu procesu. Technologi t stosuje si w przypad kach: cignienia rur walcowanych w walcarkach pielgrzymowych (rury takie wykazuj du nierwnomierno gruboci cianki),
249
cignienia rur ze stali trudnoodksztacalnych (z koniecznoci wyarzania po kadym cigu), cignienia rur cienkociennych wraliwych na due naprenia rozcigajce, cignienia rur o maych rednicach wewntrznych, cignienia rur ze zmienn gruboci cianki na dugoci rury. Naley zwrci uwag na fakt, i w przypadku cignienia rur na dugim trzpieniu siy tarcia dziaajce na powierzchni styku rury z trzpieniem s skierowane zgodnie z kierunkiem cignienia, odwrotnie ni ma to miejsce przy cignieniu na korku cylindrycznym lub korku swobodnym. Poza opisanymi rnicami, poszczeglne metody cignienia rur rni si nieco pod wzgldem maksymalnego moliwego do osignicia wspczynnika wyduenia. Wartoci X ksztatuj si na nastpujcym poziomie: cignienie swobodne A = 1,4; cignienie na korku cylindrycznym X = 1,7; cignienie na korku swobodnym X = 1,8; cignienie na dugim trzpieniu X = 2,5. Specyfika procesw cignienia rur (poza cignieniem swobodnym) polega w gwnej mierze na zastosowaniu, oprcz zasadniczego narzdzia ksztatujcego - cigada, rwnie narzdzi wewntrznych - korkw lub trzpieni, odksztacajcych rur od strony powierzchni wewntrznej. W zwizku z tym naley podkreli znaczenie jakoci tyche narzdzi, pod k tem zapewnienia odpowiednich wasnoci i jakoci wyrobu gotowego w postaci rury cignio nej. Korki i trzpienie cigarskie wykonuje si ze stali narzdziowych, opisanych wczeniej (podrozdz. 11.2), a w przypadku korkw cylindrycznych rwnie z wglikw spiekanych - w postaci piercienia osadzonego na drgu lub penego korka przyspawanego do drga (erdziny). Wysoka twardo i wytrzymao materiau korka, odpowiednia gadko powierzchni roboczych, jak rwnie waciwe usytuowanie narzdzia wewntrznego wzgldem cigada, ma ogromne znaczenie dla uzyskania odpowiedniej jakoci powierzchni wewntrznej rury, a take dla otrzymania rwnomiernej gruboci cianki na obwodzie i na dugoci rury po ci gnieniu.
max max max max max
11.7. Naprenie cignienia Odksztacenie plastyczne metalu lub stopu w procesie cignienia zachodzi w efekcie przyoenia z zewntrz siy F zwanej si cignienia, skierowanej rwnolegle do osi cignio nego wyrobu (rys. 11.1). Sia ta wywouje w materiale okrelony stan naprenia, pokazany na rysunku 11.7. Wewntrz obszaru odksztacenia stan ten opisany jest wzdunym napreniem rozcigajcym G\ oraz dwoma napreniami ciskajcymi - promieniowym i obwodowym (a i a ). W paszczynie wyjcia metalu ze strefy zgniatajcej cigada, czyli w momencie, gdy wyrb cigniony uzyskuje swj kocowy przekrj, materia podlega ju tylko jednoosiowemu rozciganiu. W tym stadium procesu w materiale dziaa wic ju tylko jedno naprenie - jest to wanie naprenie cignienia. Oznaczane jest ono symbolem a , a jego warto obliczy mona ze wzoru
c r e c
250
(11.6) gdzie S jest polem przekroju poprzecznego materiau po cignieniu. Znajomo siy cignienia jest konieczna zarwno przy projektowaniu operacji technolo gicznych, jak rwnie przy konstruowaniu cigarek. Przy projektowaniu cigw naley zna stopie wytenia materiau oraz si cignienia, na podstawie ktrej mona dobra w sposb waciwy typ cigarki odpowiedni do realizacji procesu cignienia. Dowiadczalne wyznaczenie naprenia cignienia sprowadza si do pomiaru siy ci gnienia F . Istniej rne metody pomiaru parametrw siowych, np. tensometryczne, hydrau liczne czy piezoelektryczne. Dowiadczalne wyznaczenie siy cignienia, a tym samym rw nie naprenia cignienia zgodnie ze wzorem (11.6), nie zawsze jest jednak moliwe. W ta kiej sytuacji wybr wzoru analitycznego, ujmujcego wpyw podstawowych parametrw pro cesu ma bardzo istotne znaczenie.
k c
11.7.1. Opis analityczny naprenia cignienia W literaturze spotka mona wiele wzorw pozwalajcych na obliczenie naprenia bd siy cignienia. Wyprowadzone one zostay w oparciu o rne teorie (np. uproszczonych rw na rniczkowych, energetyczn, wariacyjn itp.) oraz przy przyjciu bardziej lub mniej istotnych zaoe, rzutujcych na dokadno i wiarygodno uzyskiwanych wynikw. Poniej przedstawiono niektre, spord najczciej spotykanych w literaturze, wzory na naprenie cignienia, zalecane do oblicze jako dajce dobr zgodno z wartociami uzyska nymi dowiadczalnie [1, 59, 70, 99, 119, 131]. W niniejszym opracowaniu zwrcono uwag jedynie na wzory stosowane do obliczania cr w procesach cignienia penych wyrobw okr gych. Pominito, jako bardziej zoony, problem obliczania naprenia cignienia w proce sach cignienia rur. Odpowiednie wzory s jednak dostpne w literaturze [1, 59, 70, 99].
c
Wzr Sachsa i Hoffmana

a
c = pk
a
1+A 1 A
tga
+ a
v
d
(11.7)
v 0y
d
o ;
gdzie: A =
pk
a - naprenie uplastyczniajce materiau po cignieniu, G - naprenie przeciwcigu.

Q
Wzr Gubkina 1^0 J
+ 0,125jLi-^- + 0,925(1 + ^) /tgamT [ + a

A
(11.8)
11. Procesy cignienia gdzie: a=-
251
1
a a
6
-1,
b = a +1,
cos costg a 2 2 K = K m + Ki Rrr.n + Rr - o^

r n P k m m
l u b d o k a d n i e j ;
Q "Rmfl +" mO^c

0
Q Rr ' mk
lv
Kpi - opr plastyczny materiau, odpowiada granicy plastycznoci (R ,2 lub Re), R o> R k - wytrzymao na rozciganie materiau przed i po cignieniu, S i - powierzchnia cylindrycznej czci cigada, X - wspczynnik wyduenia.
m m c
Wzr Avitzura dla opisu tarcia czynnikiem tarcia:

c .
p
=
o
ct
2 b .
a
sin a
ctga + m c t g a l n + m
r
(11.9)
dla opisu tarcia wspczynnikiem tarcia (wg Coulomba): ^ 2f(a)ln^+A

+
. 2
etga
+2JLI
ctga
v
a
Vsm a
gdzie:
ln^ ^ k r
+
r
(11.10)
r
f (a) = 1 dla a < 45, a
D p
E L 2
lk - dugo czci cylindrycznej cigada Wzr Pierlina 1

K
cos
a +p
a+1
1-
Vo ;
s
(11.11)
gdzie: a=(l + jictga )cos p-1 ,tg a =

z z
( d p - d ) tga
k
d -d
0
+ 21 tga
k
p - kt tarcia (ja = tg p). Wzr Tarnawskiego

2
VH
r
+ q + (l + ac) lnA, + cD
1+
r
k
2
(11.12)
k
N A
gdzie: D=l,(sin a - / t g a + j n / c t g a )>/lnX,
252
11.7.2. Wpyw parametrw procesu cignienia na naprenie cignienia Z przytoczonych powyej wzorw analitycznych umoliwiajcych okrelenie naprenia cignienia wynika, e jest ono uzalenione od nastpujcych parametrw: wielkoci odkszta cenia (z), naprenia uplastyczniajcego (a ), kta cignienia (a), wspczynnika tarcia (ji), wartoci stosowanego przeciwcigu (a ), dugoci czci cylindrycznej cigada (l ). Moemy wic zapisa, e: a = f (z, a , a, \I, a , l ). Analiza podanych wzorw prowadzi do wniosku, e naprenie cignienia ronie wraz ze wzrostem: odksztacenia, wasnoci wytrzymaociowych metalu, wspczynnika tarcia i du goci czci kalibrujcej cigada. Nieco szerszej analizie naley podda wpyw na a pozosta ych dwch parametrw - kta cignienia oraz przeciwcigu.
p 0 k c p 0 k c
Wpyw kta cignienia na naprenie cignienia Analiz wpywu wielkoci kta cignienia a na warto naprenia cignienia prowadzi mona zarwno w oparciu o dane eksperymentalne, jak rwnie drog analityczn. Badania dowiadczalne zmierzajce do okrelenia tego wpywu polegaj na zastosowaniu szeregu ci gade o identycznej rednicy otworu kalibrujcego, rnicych si jedynie zmieniajcym si w szerokim zakresie ktem cignienia. Przez tak przygotowane cigada cignie si prty wyko nane z tego samego materiau, o identycznej rednicy, obrbce cieplnej i stanie powierzchni, przy uyciu takiego samego smaru. Tak wic przy wszystkich innych parametrach procesu staych, kt cignienia pozostaje jedynym parametrem zmiennym. W trakcie procesu cignie nia rejestruje si wielko siy cignienia. Wartoci O uzyskuje si korzystajc ze wzoru (11.6). Eksperymenty tego rodzaju, prowa dzone przez rnych badaczy, doprowadziy do uzyskania charakterystyki wpywu kta cignienia na <r, ktr ilustruje rysunek 11.17. Jak wida, wraz ze wzrostem gniotu, dla danego kta a, ronie naprenie ci gnienia. Wszystkie krzywe wykazuj lokal ne minimum. Oznacza to, e dla dowolnej kombinacji parametrw procesu istnieje taki kt cignienia, dla ktrego naprenie ci gnienia osiga warto minimaln. Kt, przy ktrym wystpuje minimum naprenia, nazywany jest optymalnym ktem cignie nia i oznaczany symbolem a . Podobny charakter krzywych obrazu jcych zmian naprenia cignienia w funkcji kta a otrzyma mona na drodze Rys. 11.17. Wpyw kta cignienia na naprenie cignienia - pojcie kta optymalneanalitycznej, wykorzystujc podane wcze go [59] niej wzory na naprenie cignienia. Wzory
C c opt
253
analityczne pozwalaj rwnie wyjani fizyczn stron zjawiska wystpowania optymalnego kta cignienia. Przykadowo analiza wzorw Avitzura (wzory (11.9) i (11.10)), przy zaoeniu braku przeciwcigu, pozwala wyodrbni kilka skadowych cakowitego naprenia cignienia - skadow potrzebn do idealnego odksztacenia plastycznego, skadow tracon na we wntrzne cinanie materiau oraz skadow na pokonanie si tarcia na powierzchni styku metalu z cigadem. Analiza kadej z tych skadowych z osobna, a nastpnie naoenie na siebie krzywych opisujcych zmian poszczeglnych skadowych w funkcji kta cignienia, daje w rezultacie krzyw wypadkow, posiadajc wspomniane wyej charakterystyczne minimum. Wyprowadzenie wzoru pozwalajcego na analityczne obliczenie optymalnego kta ci gnienia sprowadza si do okrelenia minimum funkcji a = f (a). Przykadowo korzystajc ze wspomnianych wzorw Avitzura otrzymamy nastpujce zalenoci opisujce optymalny kt cignienia [59]: przy opisie tarcia czynnikiem tarcia
c
= J1 mm nn^ o li i2 r przy opisie tarcia wspczynnikiem tarcia <x

o p t T k
(11.13)
13V3
a opt =
c
, r ^
n
ln-^-
(11.14)
W literaturze spotka mona wiele wzorw na optymalny kt cignienia, np. wzr Gelei, Hermana, Tarnawskiego czy Wistreicha [59, 70]. Ze wzorw tych wynika, e optymalny kt cignienia zaley od wielkoci odksztacenia i wspczynnika tarcia, ewentualnie rwnie od wielkoci zastosowanego przeciwcigu. Przykadowo z analizy wzoru Tarnawskiego wynika, e wzrost gniotu oraz wspczynnika tarcia (dla JLI < 0,25) powoduje zwikszenie a , nato miast wzrost przeciwcigu przesuwa a w kierunku ktw mniejszych. Niektrzy badacze podaj, e warto a zaley rwnie od rodzaju cignionego materiau (im twardszy mate ria, tym mniejszy kt a ) oraz od redniej rednicy cignionego wyrobu d = Yz (do + d ) (im wiksza rednia rednica, tym wikszy kt a ). Wzrost naprenia cignienia dla a > a ma miejsce tylko do pewnej krytycznej warto ci kta cignienia [1, 59]. Dla a = a pojawia si tzw. strefa martwa. Materia przylegaj cy do powierzchni cigada staje si nieruchomy, a wewntrz materiau tworzy si nowa po wierzchnia cinania o kcie stoka 2a\ (<X\ < a^). Wewntrz materiau tworzy si wic kana pynicia", ktrego obecno wynika z faktu, e pynicie po nowo utworzonej powierzchni cinania wymaga mniejszej energii (mocy) ni pynicie po powierzchni cigada. Wynika std, e:
opt opt opt opt r k opt opt kr
K)
a=akr
>k)
a=ai
(n.15)
Przy dalszym wzrocie kta cignienia w zakresie powyej pynicie materiau za chodzi wci po powierzchni cinania okrelonej ktem cti, natomiast strefa martwa powiksza si. W momencie, gdy kt cignienia osignie pewn graniczn warto a , ustaje pynicie metalu po powierzchni stokowej [1]. W takiej sytuacji warstwy powierzchniowe materiau
gr
254
ulegaj skrawaniu, natomiast rdze" przechodzi przez cigado nie ulegajc adnemu odksztace niu (prdko wejciowa materiau v jest rwna prdkoci wyjciowej v ). Na rysunku 11.18 przedstawio no przebieg zmian naprenia ci gnienia w funkcji kta a, z zazna czeniem ktw charakterystycz nych - optymalnego, krytycznego i granicznego.
0 k
Wpyw przeciwcigu na naprenie (si) cignienia Przeciwcigiem nazywamy dodatkow si zewntrzn, nieza len od siy cignienia, skierowa n przeciwnie do kierunku ruchu cignionego materiau. Przeciwcig w istotny sposb zmienia warunki odksztacenia i wpywa na warunki Rys. 11.18. Zmiana naprenia cignienia w funkcji kta a siowe i technologiczne procesu - pojcie kta krytycznego oraz kta graniczne cignienia. W praktyce przemyso go [1] wej cignienie z przeciwcigiem stosuje si gwnie przy cignieniu wielostopniowym. Liczne badania wykazay, e zastosowanie przeciwcigu zwiksza si cignienia, lecz przyrost siy cignienia jest mniejszy od wartoci przyoonego przeciwcigu. Wystpuje rw noczenie zmniejszenie nacisku metalu na cigado, co w efekcie prowadzi do zmiany warun kw odksztacenia w stoku zgniatajcym cigada. Konsekwencj zmniejszonego nacisku metalu na cigado jest obnienie wartoci si tarcia, nisza temperatura odksztacanego metalu oraz zwikszenie trwaoci cigada. Naley podkreli, e zmniejszenie siy nacisku metalu na cigado (F ) wystpuje przy dowolnie maej wartoci siy przeciwcigu (F ), podczas gdy wzrost siy cignienia (a tym samym naprenia cignienia) ma miejsce dopiero przy przekro czeniu pewnej cile okrelonej wartoci przeciwcigu (rys. 11.19). Tak warto przeciwci gu, po przekroczeniu ktrej obserwuje si wzrost siy cignienia, nazywamy si przeciwcigu krytycznego i oznaczamy jako F kr. Zamiast operowa wartoci siy przeciwcigu F , mona posugiwa si wielkoci na prenia przeciwcigu a , ktrego warto oblicza si z zalenoci:
m 0 0 0 0
= ^
0
(11.16)
gdzie S jest polem przekroju poprzecznego materiau przed cignieniem.
255
Tak wic naprenie przeciwcigu kry tycznego jest rwne G o k r Fokr/SoW procesie cignienia bez przeciw cigu lub ze zbyt ma jego wartoci przy wejciu metalu do roboczej czci cigada nastpuje szybkie zuywanie si cigada i powstaj tzw. piercienie gniotowe. Wyja ni to mona tym, e przy wejciu metalu do cigada wystpuje pewna niewielka strefa odksztace sprystych, w ktrej istniej stosunkowo due wartoci napr e normalnych (badania wykazay, e przewyszaj one granic plastycznoci okoo 5-krotnie) [59, 70]. Jeli w procesie cignienia zastosujemy przeciwcig rwny wartoci przeciwcigu krytycznego, to znika strefa odksztace sprystych, a tym samym znikaj wysokie naciski powoduj ce szybkie zuycie cigada. Reasumujc, wpyw przeciwcigu na Rys. 11.19. Zmiana siy cignienia F i siy nacisku proces cignienia uj mona w nastpuj metalu na cigado F w funkcji prze cych punktach: ciwcigu F sia cignienia wykazuje wyrany wzrost dopiero po przekroczeniu wartoci siy przeciwcigu krytycznego F kr, stosujc wic przeciwcig mniejszy od krytycz nego uzyskuje si zmniejszenie nacisku metalu na cigado bez wzrostu siy cignienia; wzrost siy cignienia przy F > F kr jest zawsze mniejszy od wielkoci przyoonego prze ciwcigu; warto przeciwcigu krytycznego zaley od rodzaju cignionego materiau i wielkoci stosowanego gniotu; im wikszy jest stopie odksztacenia, tym wysza jest warto prze ciwcigu krytycznego; obnienie nacisku metalu na cigado przy a < a kr jest w przyblieniu rwne wartoci przyoonego przeciwcigu, a przy do > aokr zawsze mniejsze ni wielko przeciwcigu; zastosowanie przeciwcigu rwnego wartoci przeciwcigu krytycznego powoduje zanik strefy odksztace sprystych przy wejciu metalu do cigada, a tym samym likwiduje wysokie naciski powodujce szybkie zuycie cigada w tym obszarze (szczeglnie w po staci tzw. piercieni gniotowych).
=
11.8. Wasnoci mechaniczne wyrobw cignionych Proces cignienia prowadzi si gwnie w temperaturze otoczenia, a zatem w temperatu rze niszej od temperatury rekrystalizacji wikszoci znanych metali i stopw. W przypadku
256
plastycznego odksztacenia zachodzcego w temperaturze niszej od temperatury rekrystaliza cji, wystpuje zjawisko umocnienia. Oglnie, umocnieniem nazywa si caoksztat zmian wa snoci metalu w wyniku plastycznego odksztacenia na zimno. Zmianie ulegaj wasnoci mechaniczne, elektryczne, magnetyczne i inne, jak na przykad odporno metalu na korozj. Rozpatrujc zmiany wasnoci mechanicznych mona stwierdzi, e wraz ze wzrostem umocnienia wzrastaj wasnoci wytrzymaociowe (granica plastycznoci, wytrzymao na rozciganie, twardo), natomiast obniaj si wasnoci plastyczne materiau, do ktrych zaliczamy: wyduenie, przewenie i udarno. Jest to zasada, od ktrej niekiedy zdarzaj si drobne odstpstwa, mona na przykad zaobserwowa wzrost przewenia wraz ze wzrostem wielkoci odksztacenia. Umocnienie, towarzyszce .odksztaceniu plastycznemu na zimno, powodowane jest gwnie przez oddziaywanie dyslokacji, a dokadnie przez ograniczenie drogi swobodnej ich ruchu. Podczas odksztacenia plastycznego w strukturze metalu zachodz zmiany powodujce utrudnienie ruchu dyslokacji. Naley w tym miejscu przypomnie, e odksztacenie plastyczne jest cile zwizane z ruchem (trwaym przemieszczeniem) dyslokacji. Naprenie styczne konieczne do przemieszczania si dyslokacji jest proporcjonalne do pierwiastka kwadratowego z gstoci dyslokacji. Odksztacenie plastyczne prowadzi do wzro stu gstoci dyslokacji w wyniku dziaania rde Franka-Reada oraz na skutek rozmnaania si dyslokacji przy wielokrotnym polizgu poprzecznym. W efekcie wzajemnego oddziaywa nia dyslokacji tworz si zoone konfiguracje i bariery. Tworz si dyslokacje osiade (np. typu Lomera-Cottrella), mao ruchliwe uskoki (powstae w wyniku przecicia si dyslokacji), ktre powoduj hamowanie bd te blokowanie ruchu dyslokacji. Oznacza to, e w miar wzrostu odksztacenia naley przykada coraz wiksze naprenia, aby doprowadzi do ruchu dyslokacji, a co za tym idzie, do dalszego odksztacenia plastycznego. Poza tym w wyniku odksztacenia plastycznego nastpuje rozdrobnienie ziarn, a tym sa mym zmniejsza si droga swobodna ruchu dyslokacji, dla ktrej granice ziarn stanowi prze szkod. Wszystko to sprawia, e postpujce odksztacenie plastyczne wymaga uycia coraz wikszych si zewntrznych, oraz prowadzi do zmian wasnoci odksztacanego metalu. 11.8.1. Wpyw parametrw procesu cignienia
Podstawowym parametrem procesu cignienia determinujcym wasnoci mechaniczne wyrobw cignionych jest wielko zadanego odksztacenia. Obowizuje tutaj oglna zasada, e im wiksze odksztacenie, tym wysze wasnoci wytrzymaociowe i tym nisze wasnoci plastyczne. Na rysunku 11.20 przedstawiono charakter zmian wasnoci mechanicznych drutw ci gnionych w zalenoci od wielkoci gniotu procentowego. Jak wida, wraz ze wzrostem gniotu wzrasta wytrzymao na rozciganie, granica sprystoci i granica plastycznoci materiau. Dla gniotw wikszych (od okoo 80 %) wzrost tych wasnoci jest bardzo szybki, co dowodzi wystpowania bardzo intensywnego umocnienia. Zmiany przewenia drutw patentowanych wraz ze wzrostem gniotu (rys. 11.20) s sto sunkowo niewielkie, natomiast wyduenie dla gniotw wikszych (od 20 %) przyjmuje bar-
257
dzo mae wartoci. Dla drutw niepatentowanych i prtw obserwuje si bardzo szybkie obni enie wyduenia w zakresie gniotw maych, po czym wystpuj ju niewielkie zmiany tej wasnoci wraz ze wzrostem gniotu (rys. 11.21). Ilo skrce zmniejsza si wraz ze wzrostem gniotu (rys. 11.20), przy czym obserwuje si takie zakresy gniotw, gdzie ilo skrce jest nieomal staa bd te wzrasta (szczeglnie dla drutw patentowanych). Podobny charakter zmian wykazuje ilo przegi. Dla drutw patentowanych ilo przegi wykazuje tendencj wzrostu, natomiast dla drutw niepatento wanych obserwuje si wyrany spadek iloci przegi w zakresie gniotw maych i rednich. Panuje pogld, e maksymaln ilo przegi w drucie cignionym uzyskuje si dla gniotu cakowitego 60^70 %. Czasami mona uzyska wysok liczb przegi przy gniocie wik szym, nawet w granicach 80-^90 %. Na charakter zmian wasnoci mechanicznych wywiera wpyw nie tylko wielko, lecz rwnie sposb realizacji odksztacenia. Nie bez znaczenia jest wielko gniotw czciowych, ich rozkad (malejce, rosnce) oraz wielko gniotu w ostatnim cigu. Naley tutaj pamita, e wymagan wielko odksztacenia cakowitego (np. gniot rwny 90 % przy cignieniu dru tw) zrealizowa mona stosujc rne kombinacje gniotw czciowych. Istnieje oglna zasada, e dla uzyskania duej wytrzymaoci drutu na rozciganie naley stosowa ma ilo cigw o duych gniotach pojedynczych, natomiast dobre wasnoci plastyczne (przede wszystkim ilo skrce) otrzymuje si stosujc du ilo cigw o moliwie maych gniotach [119]. A B
a) b)
Rys. 11.20. Zmiana wasnoci mechanicznych: wytrzymaociowych (A) i plastycznych (B), drutw cignionych ze stali zawierajcej [59]: a) 0,03 % C - wyarzony, b) 0,35 % C - patentowa ny
258
Przy staej wielkoci odksztacenia wa snoci mechaniczne wyrobw cignionych s uzalenione od wielkoci kta cignienia a. Zjawisko to jest cile zwizane z wystpuj c wewntrz materiau nierwnomiernoci odksztacenia (podrozdz. 11.5). Wczeniej wykazano, e wzrost kta cignienia prowa dzi do wzrostu dodatkowych odksztace postaciowych, bdcych wynikiem we wntrznego cinania. Wzrost kta a powodu je zmniejszenie powierzchni kontaktu mate riau z cigadem, z czym zwizany jest wzrost naciskw na powierzchni styku metal - cigado oraz pogorszenie warunkw sma rowania. Wszystko to sprawia, e cignienie przy stosowaniu wikszych ktw prowadzi do wzrostu wasnoci wytrzymaociowych materiau przy rwnoczesnym pogorszeniu jego wasnoci plastycznych.
r
1300 ( O Q. 1200 2 i 1100 1000
25 20
900 800 700 600 500 400

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 z, % 10 15
~Na wasnoci mechaniczne wyrobw cignionych wywiera rwnie wpyw przeciwcig, prdko cignienia, rodzaj stosowanego smaru i warstwy podsmarowej oraz panujca w obszarze odksztacenia temperatura. Czynniki te wzajemnie na siebie oddziaywuj i trudno jest jednoznacznie okreli wpyw kadego z nich oddzielnie na wasnoci mechaniczne.fPrzykadowo, wzrost tarcia prowadzi do wzrostu dodatkowych odksztace postaciowych, lecz rwnoczenie obserwuje si wysz temperatur w obszarze odksztacenia, ktra doprowadzi moe do obnienia wasnoci wytrzymaociowych. Wzrost prdkoci cignienia uatwia z reguy lepsze zabieranie smaru do strefy odksztacenia, lecz rwnoczenie wzrasta temperatura, ktra ma duy wpyw na wasnoci smaru, a co za tym idzie, na wspczynnik tarcia. 11.8.2. Wpyw obrbki ciepnej
Rys. 11.21. Zmiana wytrzymaoci na rozciga nie R i wyduenia wzgldnego A!oo w funkcji gniotu dla prtw ze stali 45 normalizowanych przed ci gnieniem [59]
m
Stosowanie rnych zabiegw obrbki cieplnej przed cignieniem ma na celu uksztato wanie odpowiedniej struktury metalu, podatnej na odksztacenie plastyczne, a jednoczenie gwarantujcej uzyskanie wymaganych wasnoci mechanicznych i eksploatacyjnych po ci gnieniu. W zalenoci od gatunku stali, wymiarw oraz wymaganych wasnoci wyroby stalowe mog by poddawane przed cignieniem nastpujcym zabiegom obrbki cieplnej: patentowaniu, wyarzaniu normalizujcemu, wyarzaniu rekrystalizujcemu, wyarzaniu zmikczajcemu,
259
ulepszaniu cieplnemu. Moliwe jest rwnie stosowanie obrbki cieplno-plastycznej - wysokotemperaturowej i niskotemperaturowej. Jest to jednak ju pewien rodzaj technologii cignienia, a nie rodzaj obrbki cieplnej. Stal o danym skadzie chemicznym bdzie wykazywa rne wasnoci pocztkowe i rn podatno na odksztacenie plastyczne, w zalenoci od rodzaju zabiegu obrbki cieplnej poprzedzajcej cignienie. Stale patentowane posiadaj jednorodn, drobn struktur bdc drobnopytkow mieszanin ferrytu i cementytu, ktra charakteryzuje si dobr podatnoci na odksztacenie plastyczne oraz moliwymi do uzyskania wysokimi wasnociami wytrzymao ciowymi (rys. 11.20). Podobne cechy posiadaj stale ulepszane cieplnie przed cignieniem, przy czym wasnoci mechaniczne s silnie uzalenione od temperatury odpuszczania. Rodzaj obrbki cieplnej poprzedzajcej cignienie oraz obrbki cieplnej po zakoczeniu cignienia wywiera podstawowy wpyw na wasnoci mechaniczne wyrobu gotowego. Prze prowadzono na przykad badania zmian wasnoci mechanicznych prtw cignionych ze stali 45 i 40H, uzyskanych dla trzech rnych zabiegw obrbki cieplnej: wyarzania normalizuj cego, ulepszania cieplnego oraz wysokotemperaturowej obrbki cieplno-plastycznej (WOCP) [59]. Zaobserwowano znaczne rnice we wasnociach wytrzymaociowych oraz fakt wzro stu wyduenia A w funkcji gniotu dla przypadku stosowania WOCP. Przykadowo, dla stali 45 zastosowanie WOCP do procesu cignienia pozwala na uzyskanie wzrostu R i R o okoo 100 % oraz wyduenia (w zakresie gniotw 12,5^22,5 %) o okoo 55 % w porwnaniu z wa snociami prtw cignionych ze stanu normalizowanego. Podobne zmiany wasnoci otrzy muje si dla stali 40H oraz dla innych gatunkw stali, dla ktrych moliwe jest stosowanie zabiegw WOCP lub te ulepszania cieplnego przed cignieniem.
m m 0r2
11.8.3. Niejednorodno wasnoci wyrobw cignionych Nierwnomierno odksztacenia opisana w podrozdziale 11.5 jest przyczyn, wystpo wania niejednorodnych wasnoci na przekroju poprzecznym cignionych wyrobw. Na skutek obecnoci dodatkowych odksztace postaciowych (odksztace zbdnych), osigajcych war to maksymaln na powierzchni wyrobu, mamy do czynienia z tzw. dodatkowym umocnie niem. Umocnienie wynikajce z odksztacenia jednorodnego wystpi jedynie w osi cignione go wyrobu. W miar oddalania si od osi metal wykazywa bdzie coraz wiksze umocnienie, a zatem oczekiwa naley wzrostu wasnoci wytrzymaociowych i zmniejszania si wasno ci plastycznych. Z cytowanych przez Pierlina wynikw bada rnych autorw wynika, e zmiany wa snoci plastycznych na przekroju poprzecznym s inne od oczekiwanych [59]. Na rysunku 11.22 zobrazowano charakter zmian przewenia i wytrzymaoci na rozciganie w warstwach centralnych i przypowierzchniowych cignionych prtw o rednicy 18,5 mm. Warstwy cen tralne wykazuj dla.danego gniotu mniejsze przewenie ni warstwy przypowierzchniowe, mimo e rozkad odksztace sugeruje zaleno odwrotn. Wraz ze wzrostem gniotu przew enie warstw przypowierzchniowych praktycznie nie zmienia si, natomiast przewenie warstw centralnych bardzo wyranie si zmniejsza. Zjawisko to naley tumaczy faktem, e
260
warstwy centralne odksztacaj si gwnie w wyniku dziaania napre rozcigajcych, na tomiast warstwy przypowierzchniowe - w wyniku dziaania napre ciskajcych. Rnice stanu naprenia w omawianych warstwach s przyczyn wystpowania rnic wasnoci pla stycznych metalu. Nie bez znaczenia s tutaj rwnie wystpujce w materiale wady, szcze glnie mikro-, a nawet makropknicia, ktre najczciej pojawiaj si w warstwach lecych blisko osi cignionego metalu, obniajc znacznie wasnoci plastyczne. O nierwnomiernoci wasnoci wy trzymaociowych na przekroju cignionych wyrobw mona wnioskowa na podstawie (O pomiarw twardoci, w myl zasady - wik O. szemu umocnieniu odpowiada wiksza twardo. Hundy i Singer stosowali pomiary 0 twardoci m.in. w procesie cignienia dru tw miedzianych (rys. 11.23) [97]. Jak wy nika z rysunku, twardo wzrasta w kierun ku od warstw centralnych do powierzchni wyrobu. Zaobserwowano spadek nierw nomiernoci rozkadu twardoci w miar wzrostu stopnia odksztacenia. Wyniki takie Rys. 11.22. Zmiany przewenia Z oraz wytrzy s zgodne z oczekiwaniami, gdy wiksze maoci na rozciganie R w war stwach centralnych (linie przerywane) odksztacenia zbdne, ktre s podstawow i przypowierzchniowych (linie cige) przyczyn niejednorodnoci odksztacenia, cignionych prtw w zalenoci od wystpuj przy mniejszych gniotach dla gniotu z [59] ustalonego kta cignienia. 120 i * W literaturze czsto mona zetkn si z pomiarami twardoci jako jedn z metod 110 analizy procesw przerbki plastycznej metali. Wyniki pomiarw twardoci od 100 zwierciedlaj zachowanie si materiau w procesie odksztacenia. Naley podkreli, 90 o e wasnoci mechaniczne wyrobw ci 80 gnionych wyznaczane w prbie rozcigania, s wartociami rednimi otrzymanymi w 70 wyniku superpozycji wasnoci poszczegl nych warstw metalu. Na tym tle pomiary 60 r - ' twardoci stwarzaj moliwo analizy wa snoci mechanicznych w skali lokalnej, w 50 0,5 0 0,5 1,0 1,5 1.5 1,0 poszczeglnych punktach na przekroju wy odlego od rodka, mm robu. Analiza taka moe by zarwno jako Rys. 11.23. Rozkady twardoci na rednicy drutu ciowa, jak i ilociowa, przy zastosowaniu miedzianego, cignionego przez ci odpowiednich formu opisujcych korelacje gada o staym kcie cigada 2cc = twardoci z innymi wasnociami [97]. 30, dla rnych wartoci gniotu [97]
m
12. Procesy toczenia
261
12. PROCESY TOCZENIA 12.1. Materiay do toczenia Spord wielu wyrobw przemysu hutniczego, do toczenia stosowane s blachy i tamy stalowe oraz blachy i tamy z metali nieelaznych. Blachy stalowe czsto s uywane jako powlekane innymi materiaami. Najczciej spotykanymi materiaami wrd metali nieelaz nych to: blachy i tamy miedziane, mosine, aluminiowe i cynkowe. Rzadziej do procesu toczenia stosowane s tworzywa sztuczne W przypadku np. tworzyw termoplastycznych, nie zbdne jest, przed toczeniem podgrzanie do temperatury ich miknicia. Najwaniejsze jest okrelenie kryteriw doboru materiau do toczenia. 12.LI. Kryteria dobom blach do toczenia Materia stosowany do wytwarzania wyrobw toczonych powinien nie tylko odpowiada przeznaczeniu i warunkom eksploatacyjnym, lecz rwnie wymaganiom technologicznym, wynikajcym z charakteru i stopnia wymaganego odksztacenia. Wasnoci technologiczne materiau s okrelane za porednictwem jego wasnoci mechanicznych, ktre zale gwnie od skadu chemicznego, struktury i wielkoci ziaren, obrbki cieplnej i stopnia zgniotu. Duy wpyw na wasnoci technologiczne i mechaniczne materiaw walcowanych na zimno, stoso wanych w tocznictwie, ma stopie zgniotu przy walcowaniu oraz charakter obrbki cieplnej. Wskanikami, ktre najpeniej charakteryzuj wasnoci technologiczne materiau s wskaniki plastycznoci. Zalicza si do nich: - wzgldne przewenie (Z) z prby rozcigania, rwnomierne wyduenie wzgldne (A ) lub odpowiadajce mu rwnomierne przewenie wzgldne (Z ), - stosunek umownej granicy plastycznoci (R02) do wytrzymaoci na rozciganie (R ); w odniesieniu do wikszoci metali im mniejszy jest stosunek (R 2/R ) tym wiksze jest przewenie (Z ). Stosunek (R 2/R ) dla blach stalowych gboko-tocznych nie powinien by wikszy ni 0,7, nawet w przypadku, gdy wskanik cakowitego wyduenia (A) mie ci si w dopuszczalnym zakresie [66, 70]. Biorc pod uwag zdolno do odksztace plastycznych materiay stosowane do tocze nia klasyfikuje si na grupy: materiay maoplastyczne - bardzo mao umacniajce si; Z = 0,10-^0,15 (np. stal o re dniej zawartoci wgla typu (35) do (50), stal 12HMN i inne); materiay rednioplastyczne - mao umacniajce si; Z = 0,15-^0,20 (stale typu (20) do (30), stale chromowo-niklowe, aluminium o znacznym stopniu umocnienia); materiay plastyczne - rednio umacniajce si; Z = 0,20-^0,25 (stale nisko wglowe typu (08), (10), (15), mosidz, wyarzone aluminium);
r r m 0 m r 0 m r r r
262

r
materiay bardzo plastyczne - silnie umacniajce si; Z = 0,25-^-0,30 (stal 1H18N9T po przesycaniu, wyarzona mied, stopy tytanu, stopy permalloy i kowar). Duy wpyw na wasnoci technologiczne i przydatno blach do toczenia ma struktu ralna posta wgla (ujemny wpyw strukturalnie swobodnego cementytu), wielko i ksztat ziaren ferrytu, stan powierzchni (brak widocznych linii polizgu przy odksztaceniu i tzw. skrki pomaraczowej"). Stwierdzono, e linie polizgu powstaj w przypadku stali wyarzo nej, o wyranej granicy plastycznoci (grnej i dolnej) przy rozciganiu. Powstaj one wskutek tego, e przy odksztacaniu w zakresie grnej i dolnej granicy plastycznoci metal nie umacnia si, co powoduje powstawanie miejscowych odksztace. Brak jest wwczas moliwoci kon troli odksztacenia przez si. Niekiedy powierzchniowe linie polizgw s wynikiem procesw starzenia np. przy dugim przechowywaniu blachy po walcowaniu na zimno. Do budowy nad wozi samochodowych jest stosowana nie starzejca si blach stalowa odtleniana aluminium lub tytanem. Skrka pomaraczowa" wystpujca na powierzchni blachy, charakteryzuje si po rowat, szorstk powierzchni. W celu zapobieenia powstawaniu linii polizgw i skrki pomaraczowej" poddaje si cienk blach stalow (przed wytaczaniem) wstpnemu walcowaniu na zimno, z maym gnio tem (okoo 2%) [95], nie wikszym jak (5%) [66]. Jak wynika z dowiadczenia, wstpne wal cowanie blachy bezporednio przed wytaczaniem nie tylko zapobiega tworzeniu si linii po lizgu, lecz rwnie polepsza jej wasnoci sprzyjajce wytaczaniu. W przypadku blachy stalowej cienkiej do gbokiego toczenia wymagane jest: drobne, rwnomierne ziarno: w blasze stalowej o gruboci do 2 mm - 26^-37 um [96], a jak podaj autorzy [66] prze citna wielko ziarna winna wynosi 24^34 um, oraz przy szczeglnie gbokim wyta czaniu 24-^27 um, blachy majce ziarno wiksze ni 34 um maj szorstk powierzchni (skrka pomaraczowa") i przy maych ich grubociach nie nadaj si do wytaczania, w blasze stalowej o gruboci ponad 3 mm - rednia wielko ziarna powinna si zawiera w zakresie 37^52 um wg [96], a wg autorw [66] zalecane s mniejsze ich wielkoci, przy stosunku osi ziaren do (1,4-5-1,5), brak struktury pasmowej, brak strukturalnie wolnego cementytu, brak wtrce niemetalicznych itp. Z wielu przeprowadzonych dowiadcze wynika rwnie, e przy wytaczaniu w toczni kach z progami cigowymi blacha stalowa odznaczajca si dobr tocznoci powinna mie nastpujce wasnoci: rzeczywiste naprenie rozcigajce a = 420^-500 MPa, wzgldne przewenie rwnomierne Z = 20-^25%. Praktyczne uwagi dotyczce zwikszenia wytrzymaoci niebezpiecznego przekroju zwikszone naprenia rozcigajce przy wytaczaniu czci o ksztacie kulistym z uyciem progw cigowych - w przypadku stali nisko-wglowych w gatunku 08 lub 10 sugeruje si przeprowadzenie obrbki cieplnej (hartowanie przy 860-r900C, odpuszczanie przy 650C). Przy doborze waciwego materiau do konkretnego procesu technologicznego w warun kach przemysowych, naley speni dodatkowe wymagania, wynikajce z prawa penego
m r
263
geometrycznego podobiestwa miseczek wytoczonych w prbie, do wyrobw rzeczywistych. Tylko w takich warunkach wspczynniki cignienia (wytaczania) - m = di/D bd wyraay odksztacenia porwnywalne. Naley zatem uwzgldni: podobiestwo geometryczne przedmiotw (bez konierza, z konierzem, z dnem paskim, wypukym, ze skosami itp.), podobiestwo wsadu (krkw), wyraajce si stosunkiem (go/Do), odchylenie od geometrycznego podobiestwa wzgldnych promieni krawdzi matrycy i stempla (r /g ), (r /g ). Charakteryzujc typowe materiay stalowe stosowane w budowie nadwozi samochodo wych [37] podano ich podzia i ogln charakterystyk zgodnie z PN-87/H-92143. Blachy mog by dostarczane w arkuszach (bez wyrnika w oznaczeniu), blachy w krgach (z wy rnikiem K"), tamy cite z blach (oznaczane wyrnikiem c"). Ze wzgldu na jako powierzchni blach i tam rozrnia si trzy rodzaje powierzchni: la - blachy w arkuszach, przeznaczone na zewntrzne elementy nadwozi samochodw oso bowych, podlegajce powlekaniu galwanicznemu; Ib - blachy i tamy przeznaczone na widoczne wewntrzne elementy nadwozi samochodw osobowych i zewntrzne elementy innych pojazdw; II - blach i tamy o zwykej jakoci powierzchni, o rnym wygldzie, przeznaczone na we wntrzne elementy pojazdw. Ze wzgldu na wymagany stopie wykoczenia powierzchni, okrelony przez dopusz czaln chropowato (Ra), blachy rodzaju la i Ib dzieli si na: bez okrelania chropowatoci (bez wyrnika), chropowat (z wyrnikiem r" - Ra powyej 1,6 do 3,0 jam), matow (z wyrnikiem m" - Ra powyej 0,8 do 1,6 jam), gadk (byszczc) (z wyrnikiem g" - Ra do 0,8 um).
0 m 0 s 0
W zalenoci od wasnoci mechanicznych i technologicznych blachy karoseryjne dzieli si na pi kategorii: USB - blachy na najtrudniejsze wytoczki, SSB - blachy na szczeglnie trudne wytoczki, SB - blachy na bardzo trudne wytoczki, B - blachy bardzo gboko-toczne, G - blachy do gbokiego toczenia. Ponadto poza zastosowaniem blach na elementy nadwozi samochodowych, wyrniamy jeszcze dwie kategorie z przeznaczeniem na mniej odpowiedzialne elementy gite i toczone: T - toczna, P - pytko-toczna. Wstpn kwalifikacj blach do odpowiedniej kategorii mona przeprowadzi stosujc prb tocznoci metod Erichsena. Przykadowo dla blachy o gruboci 0,8 mm wskanik IE o dla odpowiednich kategorii podano w tabeli 12.1. Do wyrobu blach na nadwozia samochodw kategorii USB, SSB, SB stosuje si stal o zwikszonej odpornoci na starzenie. Stal taka zawiera pierwiastek odtleniajcy, np. alumi nium. Do wyrobu blach kategorii B i G stosuje si stal nieuspokojon. Mikrostruktura blach karoseryjnych o zwikszonej odpornoci na starzenie powinna zawiera ferryt o ziarnach wy2
264
duonych i jednorodnych, o wielkoci ziarna klasy 7 lub niszej wg PN-84/H-04507/00, a dla blachy kategorii B i G wg klasy 7-9. Nie dopuszcza si znaczcych wydziele cementytu pyt kowego na granicach ziaren (PN-63/H-04504) [36]. Tabela 12.1. Wasnoci mechaniczne i technologiczne blach stosowanych w procesach toczenia wg PN-87/H-92143 i PN-81/H-92121 [37, 66] Wasnoci mechaniczne i technologiczne A , (dla g < 2 mm, R n R<)2 1 = 50 mm, min. min. b = 12,5 mm) MPa % 1,5-1,4 0,2 38 >150 280 - 340 >150 280-350 35 32 250-390 250-410 28 250-410 25 do 490 23 50 0 0
Kategoria blach USB SSB SB B G T P
Grubo blachy mm 0,6 - 2,0
IE o (min.) (dla g = 0,8 mm) mm

2
| 1
0,5-2,5
10,40 10,20 10,00 9,50 9,30 7,80
Ze wzgldu na dokadno wykonania wymiarw gruboci wymieni naley trzy grupy: 1) blachy zwykej dokadnoci wykonania gruboci - bez wyrnika - dla gruboci 0,8 mm dopuszczalna odchyka gruboci 0,09 mm, 2) blachy o podwyszonej dokadnoci wykonania gruboci - z wyrnikiem pg" - dla gru boci 0,8 mm dopuszczalna odchyka gruboci 0,07 mm, 3) blachy o wysokiej dokadnoci wykonania gruboci - z wyrnikiem wg" - dla gruboci 0,8 mm dopuszczalna odchyka gruboci 0,06 mm. Przykadowe oznaczenie blachy przeznaczonej na nadwozia samochodw Ia-m-SSB 0.8 wgX1500X3000. Jest to blacha w arkuszach, rodzaju i jakoci powierzchni (la), o matowym (m) stopniu wykoczenia powierzchni, z przeznaczeniem na szczeglnie trudne wytoczki (SSB), pierwszej jakoci, o gruboci 0,8 mm, wysokiej dokadnoci wykonania wymiaru gruboci (wg), o szero koci 1500 mm i dugoci 3000 mm. 12.1.2. Nowoczesne materiay do toczenia Znaczny rozwj przetwrstwa blach, zwizany z rozwojem motoryzacji, nowych techno logii i materiaw stosowanych do toczenia, wyznacza kierunki nowych bada i poszukiwa. Kryteria - jakim musz odpowiada nowoczesne materiay, mona uj nastpujco: toczno, moliwo stosowania w automatycznych liniach produkcyjnych, odporno na korozj, wytrzymao,
265
estetyka i funkcjonalno. Gwnym celem wprowadzania nowych gatunkw materiaw do produkcji blach gboko-tocznych, o podwyszonej wytrzymaoci z przeznaczeniem dla motoryzacji, jest zmniej szenie masy elementw toczonych konstrukcji pojazdw [62, 91]. Pozwala to na zmniejszenie gruboci, a kompensowanie strat wytrzymaoci wanie przez zastosowanie blachy o wyszej wytrzymaoci. Na rysunku 12.1 przedstawiono wzrost zastosowania stali o podwyszonej wytrzymaoci stosowanych na elementy nadwozi samochodowych i zmniejszenie masy zmon towanych patw w zwizku ze zmniejszeniem gruboci. Oglnie stwierdza si, e im wiksza staje si wytrzyma o tym bardziej zmniejsza si zdolno do ksztatowania. Problemami w procesach ksztatowania elementw to czonych s: zmarszczki", ugicia powierzchni, spryno wanie, pknicia - szczeglnie w procesach wywijania obrze a - oraz wiksza zdolno do zacierania si" powierzchni 1985 1990 lata 1980 1975 roboczych narzdzi. Do tej Rys. 12.1, Wzrost zastosowania stali o podwyszonej wytrzyma pory powszechnie stosowano oci i zmniejszenie masy stosowanych wytoczek w materiay o rednim poziomie kolejnych latach [37]: A - zuycie stali o podwyszo wytrzymaoci na rozciganie, nej wytrzymaoci, B - stosunek masy materiau do wynoszcym do 400MPa, a w jego powierzchni najbliszej przyszoci oczeku je si, e ta bariera zostanie przekroczona. Naley jednak liczy si ze wzrostem trudnoci przy toczeniu. Przykadowe propozycje takich materiaw podano w tabeli 12.2. Na ywotno nadwozia samochodu bardzo istotny wpyw ma antykorozyjna waciwo ksztatowanego pata. Naley zauway, e antykorozyjne wasnoci materiau musz sprosta krytycznym warunkom rodowiska, ktre z czasem s coraz gorsze i nieprzewidywalne. Obec nie waciwoci antykorozyjne uzyskuje si w wyniku pokrycia blachy stalowej warstw cyn ku, stopu Fe-Zn lub Fe-P. Lepsze wasnoci antykorozyjne uzyskuje si w wyniku pokrycia wielowarstwowego, ale pogarsza to zdolno materiau do ksztatowania. Pojawiaj si ww czas uszkodzenia pokrywajcej warstwy np.: pknicia, proszkowanie", uszczenie si, zacie ranie. Wymienione uszkodzenia warstwy pokrywajcej obserwowane s gwnie w obszarach duych naciskw, np.: promienie zaokrgle, obszary progw cigowych. Aby zmniejszy udzia niekorzystnych zjawisk w procesach ksztatowania blach stosuje si wysoko aktywne powierzchniowo warstewki smaru, jak rwnie waciwy dobr odpowiednio wytrzymaych materiaw pokrywajcych (Fe-Zn, Fe-P).
266
Tabela 12.2. Wasnoci mechaniczne i skad chemiczny dla wybranych gatunkw stali o podwyszonej wytrzymaoci po ogniowym galwanizowaniu i wygrzewaniu w temperaturze 100C przez lh [88] 1 1 1 Parametr Jednostki UCLBH 180 Skad chemiczny 20 20 30 80 0 450 1000 0 20 Wasnoci mechaniczne 195 315 44 0.215 2,4 1.85 IF 180 IF 260 30 30 60 150 350 700 10 000 8 30 280 405 34 0.200 1,9 1.55 1
Nazwa C N S Ti Nb P Mn B N
ppm
25 30 60 200 250 550 1000 8 30 200 340 40 0.225 2,4 1.90
MPa MPa A n R90 R

80 90
Stosowane s rwnie blachy stalowe o grubociach od 0,15 do 1,6 mm z pokryciem warstewk polimeru o gruboci 30+100 um jako najbardziej odpowiednie do procesu ksztato wania elementw nadwozi, wykazujc due zdolnoci tumienia drga. Wystpuj jednak wiksze tendencje do fadowania i rozwarstwiania si tych materiaw. Ksztatowanie duego elementu nadwozia z jednolitego arkusza blachy ma wiele korzy ci, to jednak procentowe wykorzystanie materiau w tego typu wytoczkach jest stosunkowo niskie, a ponadto opory ksztatowania mog by due. Wprowadzono nowy system przygoto wania wsadu, polegajcy na stosowaniu zgrzewania laserowego, tzw. zszywania wykrojki. Oddzielne mae elementy blachy na karoseri scalane s razem przez precyzyjne zgrzewanie laserem, dziki czemu wspczynnik wykorzystania materiau zwiksza si. Tego typu metoda pozwala na uzyskanie podanego, optymalnego geometrycznie wsadu, ktrego poczone elementy mog by rnej gruboci z odpowiednim pokryciem antykorozyjnym [37]. Etapy rozwoju blach i przykady stosowanych do toczenia przedstawiono w tabeli 12.3. W ostatnim czasie do toczenia stosowane s materiay o znacznie rozszerzonym zakresie uytkowym, jak rwnie blachy o szczeglnych wymaganiach i zastosowaniach z rnymi zabezpieczeniami antykorozyjnymi. Najczciej jednak stosowan w praktyce przemysowej jest blacha z warstw ochronn w postaci powoki cynkowej (PN-89/H-92125) [37]. W zalenoci od rodzaju powoki cynku rozrnia si blachy i tamy: o powoce Zn z kwiatem - oznaczone wyrnikiem Z", o powoce Zn ze zmniejszonym kwiatem - oznaczone wyrnikiem. ZM",
267
Tabela 12.3. Materiay do toczenia i ich charakterystyka [62, 91] Charakterystyka Typ blachy R < 400 MPa; A > 45 %; r > 1.75 Blachy gboko toczne, karoseryjne Blachy toczne ze stali o podwyszonej 08JNb - stal mikrostopowa (R ok. 450 MPa) Stale umocnione roztworowo i dyspersyjnie: wytrzymaoci 08JVN - stal mikrostopowa (R ok. 500 MPa) 08JNbVN - stal martenzytyczno-ferrytyczna (R ok. 800MPa) Stal ze zwikszonym dodatkiem manganu: 08G3A - stal martenzytyczno-ferrytyczna (R ok. 900 MPa) Blachy z materiaw typu IF i BH Blachy do elektrolitycznego i ogniowego cynkowania; oznaczone jako: szczeglne maa zawarto (C) (ULC) ju od 20 ppm, do DQ-R = 1.5, n = 0.21, 0.003 - 0.006% max. do 0.08%; DDQ-R = 1.8, n = 0.23, bardzo dobra toczno, zdolno pochaniania energii przy EDDQ - R = 2.2, n = 0.25, dynamicznym odksztaceniu, umocnienie przy wypalaniu S-EDDQ - R = 2.7, n = 0.27 lakieru; umocnienie roztworowe i dyspersyjne Przykadowe wasnoci w tabeli 12.2: ULC BH180; IF180; IF220; IF260 Trudnoci przy ksztatowaniu - nietrwao powok ochron ! Blachy gboko-toczne, pokrywane powokami metalicznymi, foliami lub nych lub dekoracyjnych lakierami 1 Blachy platerowane, wielowarstwowe, Do specjalnych zastosowa, zarwno o specjalnych wyma z przekadkami z tworzyw sztucznych ganiach wytrzymaociowych jak rwnie specjalnych wa runkach pracy Blachy perforowane Na specjalne konstrukcje - aur Blachy czone - Tailored Blanks czone blachy o rnych grubociach i rnych wasno ciach
m 50 l m m m m
o powoce Zn wygadzonej - oznaczone wyrnikiem W", o powoce Zn z warstw stopow - oznaczone wyrnikiem ZS". W zalenoci od nominalnej gruboci powoki cynku rozrnia si blachy i tamy o gru boci powoki cynku 100, 200, 275, 350, 450 g/m - oznaczone odpowiednio wyrnikami 100, 200, 275,350,450. Pozostae oznaczenia obowizuj takie jak dla blach bez powoki ochronnej i zgodnie z ww. norm. W ograniczonym zakresie, ale s rwnie stosowane do produkcji elementw nadwozi samochodowych stopy aluminium. S one w stosunku do stali znacznie lejsze i mog najbar dziej wpyn na zmniejszenie masy nadwozia. Z materiaw tego typu, jak dotychczas, wyko nywane s jedynie nadwozia niektrych samochodw sportowych. Wysoki koszt materiaw, trudnoci wystpujce podczas toczenia oraz konieczno stosowania dodatkowych operacji, powoduje, e materia tego typu nie jest szeroko stosowany w zwykych samochodach. Stopy aluminium wykazuj sab zdolno do ksztatowania, odznaczaj si przy tym do duym sprynowaniem z uwagi na mniejsze moduy Younga w porwnaniu ze stal, co jest wyjt kowo niepodane w procesach toczenia [37].
2
268
12.1.3. Nierwnomierno (anizotropia) wasnoci bach Typowymi wasnociami anizotropowymi s wasnoci mechaniczne (jak twardo, gra nica plastycznoci, wyduenie, modu sprystoci) oraz wasnoci fizyczne (optyczne, ma gnetyczne, elektryczne, chemiczne i cieplne) [94]. Kierunkowe wasnoci poszczeglnych ziaren nie maj wpywu na anizotropi wasnoci materiaw polikrystalicznych pod warun kiem, e ich orientacje krystalograficzne s statystycznie przypadkowe. Sytuacje takie wyst puj jednak stosunkowo rzadko (gwnie w materiaach otrzymywanych metod metalurgii proszkw). W procesie krystalizacji, jak rwnie podczas kierunkowej przerbki plastycznej (walcowanie, cignienie) lub rekrystalizacji wystpuje tendencja przyjmowania przez ziarna pewnej okrelonej orientacji, co oczywicie wywouje anizotropi wasnoci rwnie materiau polikrystalicznego. W zalenoci od sposobu powstawania uprzywilejowanej orientacji ziaren rozrniamy tekstury krystalizacji, odksztacenia i wyarzania (rekrystalizacji). Tworzenie uprzywilejowa nych orientacji polega na ustawieniu si ziaren okrelonym kierunkiem krystalograficznym rwnolegle do osi cignionego drutu lub w procesie walcowania blach. Okrelona paszczyzna krystalograficzna ustawia si rwnolegle do paszczyzny walcowania, a okrelony kierunek do kierunku walcowania, jest to np. tekstura {100} <110>. Rzeczywist tekstur przedstawia si za pomoc tzw. figur biegunowych. Figura biegunowa jest rzutem stereograficznym biegunw okrelonych paszczyzn krystalograficznych we wszystkich ziarnach na paszczyzn rzutu, rwnoleg do powierzchni blachy, a liniami cigymi czy si punkty o jednakowej gstoci biegunw. Wpyw tekstury na wasnoci blach jest bardzo istotny i objawia si gwnie niejedna kowym odksztaceniem w rnych kierunkach. Rozrnia si dwa rodzaje nierwnomiernoci (anizotropii) wasnoci: pask i normaln (poHrozdz. 5.7.1). Anizotropia paska jest stosunkiem ekstremalnych odksztace w dwch kierunkach le cych w paszczynie blachy. Maa anizotropia paska jest korzystna, gdy umoliwia przy gbokim toczeniu uniknicie tzw. uch", powstajcych w wyniku anizotropii odksztacenia. Anizotropia normalna jest stosunkiem odksztacenia w dwch kierunkach wzajemnie prostopadych, (normalnych do dziaajcego naprenia rozcigajcego, jeden z nich jest pro stopady do powierzchni blachy). Korzystna jest natomiast dua anizotropia normalna, ponie wa toczenie odbywa si przy niewielkim, lokalnym pocienieniu blachy i tym samym opnia pojawienie si pknicia. Mona wic powiedzie, e blacha przeznaczona do gbokiego to czenia powinna mie du cigliwo, zdolno do umocnienia i anizotropi normaln. Wa snoci takie uzyskuje si przez wytworzenie odpowiedniej tekstury; np. dla blach karoseryjnych najkorzystniej byoby wytworzy tekstur {110}, najczciej jednak wystpuje tekstura {111}, rwnie korzystna. Anizotropi wasnoci blach spowodowan tekstur naley odrni od anizotropii wy woanej przez tzw. wknisto struktury, ktra jest wynikiem kierunkowego ukadu wtrce niemetalicznych, zwaszcza siarczkw (w procesie walcowania wycigaj si one w kierunku odksztacenia). Powoduje to pogorszenie poprzecznych wasnoci wytrzymaociowych i pla stycznych w stosunku do wasnoci wzdunych. Naley jednak podkreli, e aktualnie sto-
269
sowane materiay w postaci blach, typu BH i IF, na karoserie samochodowe, w ktrych zawar to siarki jest znacznie poniej 0,01%, powoduje, e problem wknistoci nie wystpuje. Wynika to z nowoczesnych technologii wytwarzania stali. Ksztat krawdzi miseczki wyto czonej bez konierza (rys. 18.19) pozwala oceni anizotropi wasnoci blachy. Stopie nizotropii a w % wyznaczamy z prby wytaczania (miseczkowania) 0.5(h +h )
u d
gdzie: h , h s rednimi (z wielu pomiarw) wysokociami miseczki dla wypukoci i wkls oci. Im wiksza jest warto wskanika (a) tym mniej przydatna jest blacha do wytaczania, z powodu duych strat wywoanyeh koniecznoci obcinania wypukoci.
u d
12.1.4. Smary Dziki smarowaniu uzyskuje si zmniejszenie zuycia urzdze, a ponadto w pewnych przypadkach smarowanie jest potrzebne do waciwego przebiegu procesu. Urzdzenie do smarowania, podobnie jak urzdzenie do czyszczenia, jest zwykle poczone z urzdzeniem prostujcym lub podajcym i powinno by umieszczone przed wejciem materiau do prze strzeni roboczej tocznika. Do smarowania uywa si paskich wkadek filcowych lub walcw
Tabela. 12.4. Receptury wybranych smarw stosowanych w tocznictwie [37] Rodzaj procesu Wytaczanie i przetaczanie Trudne warun ki toczenia Wytaczanie i przetaczanie Wytaczanie i przetaczanie maych ele mentw Wytaczanie i przetaczanie z dociskaczem Wytaczanie 1 i przetaczanie Aluminium, duraluminium Mosidz, Mied Materia odksztacany Nazwa skadnika (zawarto w %) Olej wrzecionowy (45%); kwas oleinowy (8%); 2 5 procentowy roztwr ugu sodowego (3%); woda (20%); talk w proszku (5%); siarka w proszku (5%); grafit srebrzysty (14%) Olej rycynowy (30%); kalafonia (47.5%); j tech niczny (20%); grafit srebrzysty (2.5%) Olej wrzecionowy (20%); "Solidol" - smar stay (40%); grafit srebrzysty (20%); siarka (7%); spirytus (1%): woda (12%) Olej wrzecionowy (40%); Solidol" (40%); talk (11%); siarka (8%); spirytus (1%) Talk (3%); szare mydo (3%); woda (94%) Szare mydo (80%); woda (20%) Mydo potasowe (7%); woda (93%) Olej rycynowy, techniczny (100%) Olej rzepakowy (100%) Uwagi Smar o jed norodnej konsystencji Smar bardzo gsty i lepki
Stal
270
pokrytych tym materiaem lub te smarowanie moe odbywa si w ruchu cigym przez zanu rzenie. Przykadowe receptury smarw zamieszczono w tabeli 12.4. 12.2. Narzdzia i urzdzenia do toczenia Dziki duej wydajnoci i oszczdnoci materiau przerbka plastyczna z zastosowaniem tocznikw jest jedn z najbardziej opacalnych metod wytwarzania. Stosunkowo wysokie s jednak koszty przyrzdw, ktrych wykonanie wymaga duego dowiadczenia i coraz czciej, ze wzgldu na duy stopie skomplikowania wykrojw (ksztaty stempli i piercieni cigo wych), powinny by stosowane nowoczesne techniki komputerowe z wykorzystaniem precy zyjnych obrabiarek CNC i drogich materiaw na narzdzia. W zwizku z tym, stosowanie procesw toczenia jest uzasadnione ekonomicznie tylko w produkcji rednio i wielkoseryjnej. Due zalety tego procesu powoduj, e usiuje si rozszerzy jego zastosowanie do maych serii produkcyjnych. Jedn z metod takiego postpowania jest budowa tocznikw uniwersal nych, o konstrukcji uproszczonej lub zastosowanie do ich budowy tworzyw sztucznych, sto pw cynku i brzw aluminiowych [37, 89]. Stosowanie do budowy tocznikw elementw znormalizowanych, produkowanych seryjnie: obudw, pyt, supw prowadzcych itp., rw nie znaczco obnia koszty. 12.2.1. Narzdzia do toczenia Od lat poszukiwano materiau, mogcego zastpi eliwo lub stal w budowie narzdzi do toczenia. Jest to wane szczeglnie tam, gdzie w budowie obiektw prototypowych lub uru chamianiu krtkich serii produkcyjnych nie wystpuje warunek duej ich trwaoci. Takimi narzdziami jest szczeglnie zainteresowany przemys samochodowy i lotniczy. Po wielo letnich prbach z tocznikami np. z prasowanego warstwowo, pod cinieniem drewna, wzmac nianego specjalnymi wkadkami, ostatecznie zaniechano tych prb. Ostatnie, pozytywne wyni ki nad nowymi odmianami ywic syntetycznych pozwoliy na ich zastosowanie na narzdzia do ksztatowania blach. Najlepsze okazay si ywice epoksydowe i poliuretanowe. Naley jednak pamita, e toczniki z tworzyw sztucznych s przede wszystkim zalecane do formo wania blach na elementy trjwymiarowe - prototypowe, w krtkich seriach produkcyjnych. Mog to by: stalowe wytoczki nadwozi samochodowych, wytoczki elementw poszycia samolotw np. z blach aluminiowych itp. Dodatkowym uzasadnieniem stosowania tych materiaw na narzdzia jest to, e due koncerny samochodowe, chcc pozosta na rynku, testuj obecnie od 100 do 300 sztuk proto typw samochodw w rnych warunkach drogowych i klimatycznych, na stanowiskach do prb zmczeniowych i zderzeniowych. Tak przyjta metodyka postpowania przyspiesza wprowadzanie niezbdnych zmian w konstrukcji np. nadwozia, skracajc czas prototypo wania". Prowadzi to w konsekwencji do wczeniejszego uruchomienia produkcji seryjnej no wego wyrobu dajc wiele cennych informacji do optymalnego ustawienia waciwego procesu technologicznego (spawanie podzespow - ustawienie automatw, monta, kontrola). Istot nym jednak problemem w przypadku stosowania ywic jest utylizacja odpadw, ktre s trud ne do powtrnego zagospodarowania.
271
Drugim materiaem powszechnie stosowanym na prototypowe toczniki s stopy cynku. Na rzecz stosowania stopw cynku przemawiaj: ochrona rodowiska i moliwo znacznego odzysku materiau ze zomowanych narzdzi, co z kolei jest istotn wad w przypadku stoso wania ywic. Konstruowanie tocznikw (matryc) z tworzyw sztucznych i stopw cynku jest podobne. Wyjciowym wzorcem ksztatu jest pozytywowy model wzorcowy wytoczki ufor mowany z dowolnego, atwego do obrbki materiau (gips, drewno, modelina). Za pomoc tego modelu i folii woskowej wykonuje si modele odlewnicze elementw tocznika. Pozwala to na uwzgldnienie powielania narzdzia w kilku lub kilkunastu egzemplarzach, w celu wyko nania zaoonej liczby wytoczek. Zalecan odmian stopw cynku uywanych do odlewania prototypowych tocznikw jest stop Kayem-1 z nastpujc charakterystyk [37]: granica wytrzymaoci R , (200-^220 MPa), wyduenie na 50 mm, (1,5%), udarno Charpy'ego, (0,02 kJ/m ), wytrzymao na ciskanie, niszczce, (800^850 MPa), twardo Brinella, (1050^-1100 HB), masa waciwa, (6,7 g/cm ), temperatura topnienia, (380^390C). Podstawowymi, typowymi narzdziami w procesie toczenia, majcymi bezporedni kon takt z odksztacanym materiaem jest stempel i piercie cigowy. Pozostae elementy speniaj zadania zwizane np.: z waciwym prowadzeniem narzdzi, dociskiem wytaczanego materia u, z odpowiednim prowadzeniem pasa blachy lub podawaniem gotowych krkw, mocowa niem tocznika na stole i w suwaku prasy, itp. Przykadowe konstrukcje: laboratoryjnego przy rzdu do wytaczania (tocznik z dociskaczem hydraulicznym) i wykrojnika z dociskaczem sprystym przedstawiono w podrozdziale 15.6. W budowie tocznikw i wykrj nikw, z punktu widzenia doboru materiaw, rozrnia si dwie grupy elementw: konstrukcyjne i robocze. Na elementy konstrukcyjne stosowana jest stal wglowa konstrukcyjna, np. St5, oraz wyszej jakoci np. 45 itp., a take eliwo szare i brz. Na elementy robocze uywa si materiaw, ktrym stawia si nastpujce wymagania: dua twardo oraz odporno na cieranie i wysoka udarno, dobra skrawalno. Na typowe narzdzia do toczenia (stemple, piercienie cigowe, matryce do wykrawania) stosowane s stale chromowe narzdziowe np.: NC6, NC10, NC11. Charakteryzuj si one du stabilnoci wymiarw, du odpornoci na cieranie i hartownoci. Inne rozwizania konstrukcyjne narzdzi do toczenia, z zastosowaniem np. wkadek z wglikw spiekanych, spiekw cera micznych lub napawanych twardymi stopami (stelity) przedstawiono na rysunku 12.2. Bardzo wanym elementem w budowie, szczeglnie wykrojnikw jest technologia ich wykonania, ktra musi gwarantowa precyzyjne, wzajemne przemieszczanie si stempli i matryc. Proponowane konstrukcje stempli cigowych przedstawiono na rysunku 12.3. w zale noci od rednicy wytaczania: a) do 20 mm, b) i c) 20^-40 mm, d) i e) >40 mm. Przy mocowaniu stempli o skomplikowanych ksztatach w pytach stemplowych lub do kadnego prowadzenia w pytach prowadzcych stosuje si zalewanie atwo topliwym stopem lub specjalnymi gatunkami ywic epoksydowych (Epidian 51), ywic poliestrowych (Polimal
m 2 3
272
Rys. 12.2. Narzdzia z wkadkami z wglikw spiekanych i z napawanymi powierzchniami roboczymi [89]: a) stempel i matryca z wglikw spiekanych, b) mocowanie piercienia z wglika spie kanego dla stempli o wikszych rednicach, c) stempel po napawaniu, d) stempel po obrbce mechanicznej
Rys. 12.3. Przykadowe konstrukcje stempli do wytaczania [89]: a) dla rednic do 20 mm, b) i c) dla rednic od 20 do 40 mm, d) i e) dla rednic powyej 40 mm 103) lub ywic polimetakrylowych (Dentaktryl). Uatwia to znacznie wykonanie takiego przy rzdu. Otwory w pytach mog by wwczas wykonane zgrubnie, o ksztatach prostych. Jed nym z uywanych do tego celu stopw jest stop o skadzie: 48% Bi, 32% Pb, 15% Sn, 5% Sb. Charakterystyczn wasnoci tego stopu jest rozszerzanie si podczas krzepnicia co zapewnia silne mocowanie lub dokadne prowadzenie. Temperatura topnienia wynosi 95C. Zalewanie odbywa si w temperaturze ok.l50C.
273
W ostatnich latach, obok rnych metod obrbki cieplnej, chemicznej i elektrochemi cznej stosowanych do modyfikacji powierzchni narzdzi, polepszajcych ich odporno na cieranie i due naciski powierzchniowe, rozwijane s metody fizyczne, w ktrych wyko rzystuje si strumienie jonw generowanych w prni, zarwno do modyfikacji warstwy wierzchniej jak i do wytwarzania warstwy nowego materiau na powierzchni narzdzi. Do tych propozycji, coraz czciej stosowanych w warunkach przemysowych, zaliczy mona: technik inplantacji jonowej, ktra polega na wprowadzeniu do warstwy wierzchniej atomw obcych w postaci jonw o energii rzdu kilkudziesiciu keV, technik znan pod nazw platerowanie jonowe, w ktrej strumie jonw, generowanych w dziale jonowym jest wykorzystywany do wytworzenia warstwy nowego materiau i/lub zmiany struktury powierzchni, technik jonowego rozpylania, gdzie strumie jonw bombardujcy tarcz powoduje rozpylenie jej materiau, ktry nastpnie kondensuje si na powierzchni obrabianego deta lu, ulepszanego narzdzia, technik ukow, w ktrej staoprdowy uk elektryczny powoduje odparowanie materia u, rda katody a nastpnie osadzenie tego materiau na powierzchni obrabianego narz dzia. Wymienione techniki modyfikacji powierzchni stosuje si czsto z udziaem reagentw chemicznych, takich jak: tlen, wgiel czy azot, co umoliwia wytworzenie na powierzchni zwizkw chemicznych tych pierwiastkw, takich jak: tlenki, wgliki czy azotki, a nawet po woki diamentopodobne. Prezentowane metody maj ju czciowe zastosowanie przemyso we. Oczywicie rni si znaczco kosztami ich wprowadzania. Naley oczekiwa, e poja wi si rozwizania czce zalety poszczeglnych metod, a eliminujce ich niedogodnoci. Analizujc rne rozwizania konstrukcyjne przyrzdw przeznaczonych do realizacji procesw toczenia i dokonujc wyboru, nie sposb pomin wpywu czynnikw ekonomicz nych [8]. Cakowity koszt wykonania (Kc) przy pomocy toczenia serii wyrobw skadajcych si z (n) sztuk przedstawi mona nastpujco K =n(K +K )+K
c m 0 t
(12.2)
gdzie: K -koszt materiau uytego na wykonanie jednego wyrobu, K - koszta wykonania wszystkich operacji koniecznych do wytworzenia jednego wyrobu, K - koszt wykonania kompletu narzdzi i oprzyrzdowania (w tym koszt kompletu toczni kw), n - liczba wyrobw przewidzianych do wykonania danym kompletem tocznikw. Przy danym sposobie produkcji i zaoonej konstrukcji tocznikw koszt wykonania wszystkich operacji toczenia oraz koszt zuytego surowca jest w przyblieniu proporcjonalny do iloci wyprodukowanych wyrobw. Natomiast koszt wykonania kompletu tocznikw jest kosztem jednorazowym, niezalenym od iloci wykonanych wyrobw. Wpyw obu tych skad nikw na cakowity koszt wykonania serii wyrobw w zalenoci od iloci sztuk przedsta wiono na wykresie (rys. 12.4).
m 0 t
174
Z przedstawionych wykresw wi da wyranie, e przy maej iloci wy produkowanych przedmiotw ( n ^ koszt cakowity zaley niemal wycznie od kosztu wykonania tocznikw. Natomiast przy bardzo duej produkcji wpyw kosz tw tocznikw i oprzyrzdowania na koszt cakowity jest stosunkowo nie znaczny. Przy ustalaniu planu operacji i wyborze typu oraz konstrukcji tocznika, spord wielu moliwych rozwiza przyj naley takie, przy ktrym cako Liczba sztuk wity koszt produkcji danej iloci wyro Wielko serii bw bdzie najniszy. Na wykresie (rys. ys. 12.4. Wpyw wielkoci produkcji na koszt wy 12.4) lini cig przedstawiono wykres konania serii wyrobw [8]: A, B, C - rne kosztw dla pewnego sposobu, ktry technologie wytwarzania - sposoby pro oznaczymy jako A. Inny sposb wytwa dukcji, K , K - koszty wykonania kom rzania B, o niszych ni poprzednio kosz pletu tocznikw i oprzyrzdowania odpo tach wykonania tocznikw, lecz wik wiednio dla technologii A i B szych kosztach wykonania wszystkich peracji, przedstawiony jest na tym wykresie lini przerywan. Przy iloci sztuk ( n ) odpo wiadaj cej punktowi przecicia prostych A i B cakowite koszty produkcji sposobem A i B s obie rwne. Przy ilociach ( n < n ) nisze koszty produkcji uzyskamy stosujc sposb B, atomiast przy iloci produkowanych przedmiotw wikszej od ( n ) waciwy bdzie sposb rodukcji A. Wykres uzupeniony jest lini C, odpowiadajc kosztom produkcji przy rcznym wykonywaniu wyrobw, bez uycia tocznikw. Ilo wyrobw ( n ) , odpowiada punktowi rzecicia prostych B i C, jest najnisz iloci sztuk, przy ktrej opaca si stosowa sposb . Jak wynika ze wzoru (12.2), obnienie kosztw produkcji uzyska mona przez:
tA tB A B A B A B
B C
zmniejszenie zuycia materiau (zmniejszenie odpadw poprzez waciwe rozmieszczenie wykrojw), skrcenie czasu potrzebnego do wykonania operacji toczenia (zwikszenie wydajnoci tocznikw - wprowadzenie, w uzasadnionym zakresie, automatyzacji procesu toczenia stosowanie tocznikw jednoczesnych lub wielotaktowych), obnienie kosztw wykonania tocznikw (optymalny dobr technologii obrbki mecha nicznej i waciwy dobr materiaw z uwzgldnieniem wyej podanych metod obrbki powierzchniowej). 2.2.2. Prasy do toczenia Najpowszechniej stosowanymi prasami w tocznictwie s prasy mechaniczne - korbowe, imorodowe i rubowe, oraz prasy hydrauliczne. Su one do realizacji operacji wytaczania, -zetaczania, cicia, gicia itp.
275
Prasy mechaniczne: korbowe i mimorodowe maj podobny ukad kinematyczny. Prasy korbowe maj stay skok suwaka, natomiast w prasach mknorodowych istnieje moliwo regulacji skoku suwaka prasy w zalenoci od wymaga wynikajcych z operacji toczenia. Najwiksze zastosowanie w procesach toczenia spord tych pras maj prasy korbowe ramo we, odznaczajce si szczeglnie du sztywnoci. Produkuje si je jako dwu i czteropunktowe, tzn. majce dwa lub cztery korbo wody. Pozwalaj one na toczenie wyrobw o duych wymiarach gabarytowych (np. elementy karoserii samochodowych). Prasy tego typu z prze znaczeniem do toczenia zoonych i gbokich przedmiotw s budowane jako prasy podwj nego i potrjnego dziaania. Maj one dwa lub trzy niezalenie od siebie przesuwajce si su waki: zewntrzny, sucy przede wszystkim do przytrzymywania materiau, a wewntrzny do ksztatowania wyrobu. Zasadniczy ruch roboczy wykonuje suwak wewntrzny, zwizany korbowodem z waem korbowym prasy. Suwak zewntrzny, dociskajcy materia, jest napdzany rwnie przez wa korbowy, za porednictwem mechanizmu krzywkowego lub kolanowodwigniowego. Skok i nacisk suwaka wewntrznego s zwykle wiksze ni suwaka zewntrz nego. Na rysunku 12.5 przedstawiono schemat kinematyczny prasy podwjnego dziaania oraz wykres synchroniczny ruchu suwakw w zalenoci od kta obrotu wau korbowego (rys. 12.6).
Rys. 12.5. Schemat kinematyczny prasy podwjnego dziaania, korbowo-krzywkowej [7, 21]: 1 - silnik, 2 - przekadnia pasowa, 3 - wa napdowy, poredni, 4 - przekadnia zbata, 5 - spryny odciajce suwak, 6 - sprzgo, 7 - jarzmo z rolkami, 8 - wa korbowy, 9 - korbowd, 10 - cznik, 11 - hamulec, 12 - suwak wewntrzny, 13 - suwak zewntrzny, 14 - prowadni ce, korpus prasy, 15 - krzywka, 16 - rolki
276
0 20 \ 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260 280 300 320 340 oc() I podnoszenie dociskacza ^-opuszczenie dociskacza dociskanie -podnoszenie suwaka cigowego (stempla) dopuszczanie suwaka cigowego (stempla) -
1-]
Rys. 12.6. Przebieg procesu wytaczania na prasie podwjnego dziaania wraz z wykresem synchronicz nym ruchu suwakw [66] Prasy mimorodowe i korbowe budowane s o maksymalnych skokach suwaka od 160 do 900 mm, czemu odpowiada skok roboczy o dugoci do 120 mm. Przy tych skokach prasy te mog pracowa z du prdkoci (np. 500 skokw na minut), zapewniajc dziki temu wysok wydajno. Prasy kolanowe stosowane s w szczeglnoci w procesach wymagajcych duego naci sku przy maej wielkoci skoku roboczego. Prasy hydrauliczne, s najczciej stosowane w procesach toczenia, wyciskania, jako prasy pojedynczego, podwjnego i potrjnego dziaania. Gwnymi zaletami tych pras jest ich blokowa budowa i to, e sterowanie poszczeglnymi suwakami odbywa si moe niezalenie, przy wykorzystaniu logicznych elementw sterowania hydraulicznego. S to prasy budowane z wasnym zasilaniem, a wic niezalenie od budowanych wczeniej instalacji i stacji pomp. Ponadto stosowanie do ich zasilania pomp o duej wydajnoci (osiowe pompy wielotoczkowe o bezstopniowej regulacji wydajnoci, do 1600 l/min) powoduje to, e szybkoci ruchu suwa kw s porwnywalne z prasami mechanicznymi. Inn, wan zalet jest rwnie to, e nie ma niebezpieczestwa, jak w prasach mechanicznych, wystpowania blokad suwakw prasy i ich przeciania. Istnieje natomiast moliwo atwego ustalenia wartoci naciskw, nie przekra czajcych ich wielkoci dopuszczalnych, przyjtych przy projektowaniu narzdzi. Porwnujc dugoci moliwych skokw suwakw, prasy hydrauliczne s bezkonkuren cyjne, gwarantujc przy tym ich dokadne prowadzenie i sta lub moliw do dowolnego ste rowania prdkoci ruchu suwaka i jego naciskiem. Przykadowo, budowane prasy hydrauli-
opnienie suwaka cigowego
277
czne do wyciskania o naciskach do 80 MN i o skoku do 2000 mm, przy iloci skokw (5-^60) min" , a do ksztatowania elementw nadwozi samochodowych prasy nowej generacji firmy Clearing International budowane s o naciskach dopuszczalnych od 4 do 15 MN przy liczbie skokw od 10 do 25 min" , zajmujc powierzchni do 4000 x 2150 mm. Z ekonomicznego punktu widzenia stosowanie pras hydraulicznych jest uzasadnione w tych wszystkich przypadkach gdzie wystpuj czste zmiany programu produkcyjnego. W takich przypadkach, ze wzgldu na atw regulacj skoku, prdkoci suwaka, jego nacisku maksymalnego, prasa hydrauliczna posiada przewag nad pras mechaniczn. W odrnieniu od napdu mechanicznego, napd hydrauliczny, dziki moliwoci dostosowania parametrw prasy do wykonywanego zabiegu technologicznego spenia w sposb idealny wymagania wy nikajce z przebiegu rnych procesw przerbki plastycznej, a w szczeglnoci procesw toczenia (rys. 12.7).
1 1
SCHEMATY PRASY KORBOWE 1 MIMORODOWE
ZMIANA NACISKU PRASY DROGA SUWAKA WFUNKCJI CZASU WFUNKCJI DROGI SUWAKA
fi.
S - GZP
[
GIP
a)
DZP 0 fii
GIP 0 Si GIP
\DZpy
S, mm
r"
t, s
b)
PRASY KOLANOWE
DZP 0
fi.
S,
GIP
*\
0 S i GZP
GZP
mm
\ôzpys t,
PRASY HYDRAULICZNE
GZP
'' a
i ! i ~< GZP
0
c)
DZP
S, mm
l s
Rys. 12.7. Wykresy zalenoci nacisku od drogi suwaka i drogi suwaka od czasu dla wybranych typw pras [66]: a) prasy korbowe i mimo rodowe, b) prasy kolanowe, c) prasy hydrauliczne Wanym elementem przy projektowaniu procesw toczenia jest waciwy dobr prasy, ktr zwykle charakteryzuje: nacisk maksymalny (dopuszczalny) i jego zmiana w funkcji drogi suwaka, wielko skoku suwaka, liczba skokw suwaka na minut, wielko pracy uytecznej jak moe wykona prasa w czasie jednego skoku roboczego, wymiary przestrzeni roboczej prasy, przy uwzgldnieniu wymiarw wytoczki, wymiarw oprzyrzdowania i ewentualnego zapasu na usunicie wytoczki z matrycy.
278
Najwaniejsze jednak z punktu widzenia parametrw siowych procesu, jest porwnanie przewidywanego charakteru obcienia wystpujcego w danej operacji z charakterystyk prasy, ujmujc zmiany dopuszczalnych si w funkcji drogi stempla. Praca uyteczna, charak teryzujca najpeniej pras jest realizowana kosztem energii kinetycznej koa zamachowego, bdcego akumulatorem energii w prasach mechanicznych. Praca jak mona odebra z koa zamachowego jest ograniczona dopuszczalnym spadkiem jego prdkoci obrotowej i jest prze citnie dwukrotnie mniejsza przy ruchu cigym ni przy wykorzystaniu tylko jednego skoku. Energia kinetyczna koa zamachowego w czasie pracy prasy jest uzupeniana przez silnik na pdowy. Praca niezbdna do wykonania operacji nie moe przewysza pracy uytecznej podanej w charakterystyce prasy. Na rysunku 12.8 przedstawiono krzywe zmian naciskw dla wybranych procesw ksztatowania.
Rys. 12.8. Przykadowe wykresy pracy dla rnych operacji ksztatowania [7]: cicie (a), gicie w ksztacie V (b) i U (c), wytaczanie miseczki bez konierza (d) i z konierzem (e), wybijanie (f), toczenie zoone: cicie z wytaczaniem (g) i cicie z wytaczaniem i wycinaniem (h) Prasy hydrauliczne s rwnie budowane z zasobnikami energii w postaci akumulatorw hydraulicznych, do ktrych w czasie biegu jaowego prasy pompa dostarcza olej pod odpo wiednim cinieniem, ktry w czasie ruchu roboczego jest przetaczany nad tok suwaka gw-
279
nego prasy. Bezakumulatorowe prasy hydrauliczne zasilane s pompami o duych wydajnociach, czonych rwnolegle. 12.2.3. Zasady i kryteria dobom pras do toczenia W wikszoci przypadkw prasa jest projektowana nie dla jednej operacji, lecz dla wielu mniej lub bardziej podobnych zabiegw, wykonywanych na przedmiotach (materiaach) nie znanych wymiarw [7]. Jeeli zaoymy, e wszystkie przewidziane do wykonania zabiegi technologiczne wymagaj zblionych co do typu parametrw uytkowych maszyny, cae zapo trzebowanie technologiczne moe by pokryte przez jeden typ i jedn wielko prasy. Parame try techniczno-technologiczne takiej maszyny (prasy) musz odpowiada maksymal-nym pa rametrom procesw przewidywanych do wykonania. Rozpatrzmy przypadek, gdy mamy do wykonania tylko jeden rodzaj (typ) zabiegu tech nologicznego np. wytaczanie naczy osiowosymetrycznych z krkw, przy czym ich wiel ko zmienia si w bardzo szerokich granicach. Zakadamy wic, e wszystkie produkowane przedmioty s do siebie podobne, tzn., e ich rednica d, wysoko h i grubo g s proporcjo nalne do tego samego parametru m . Mona wic zapisa:
x
d=c m
d
(12.3) (12.4) (12.5)

g h
g=c m
g
h=c m
h d
gdzie: c , c , c s staymi, charakteryzujcymi ksztat przedmiotu. Zakadamy, e maksymalna sia wystpujca przy toczeniu F bdzie proporcjonalna do kwadratu parametru m, a praca odksztacenia plastycznego L do jego trzeciej potgi (m ):
3 x
Fc m
F wt
(12.6)
p
F =7cdgk,a L*c m
L w 3 x
(12.7) (12.8)
L = Fh (12.9) gdzie: c i c s staymi niezalenymi od wielkoci wytaczanych przedmiotw (od wartoci parametru m ). Przyjcie zaoenia o podobiestwie geometrycznym wytwarzanych wyrobw stwarza moliwo ustalenia podstawowej zalenoci midzy iloci energii prasy, a jej nominalnym naciskiem w postaci wzoru
F L x
c =
7F'fe
<,2
'
10)
gdzie: C jest wspczynnikiem charakteryzujcym dany zabieg technologiczny. Mona wic wykreli zaleno V f = F(VL). Kadej operacji (zabiegowi) techno logicznemu odpowiada bdzie jeden punkt na wykresie. Dla zabiegw technologicznych na przedmiotach geometrycznie podobnych punkty lee bd na jednej prostej, wychodzcej z
280
pocztku ukadu wsprzdnych, na chylonej do osi rzdnych pod ktem (p , przy czym tg<p = C. Jeeli zakres wielkoci produko wanych wyrobw jest bardzo szeroki, budowanie tylko jednej maszyny o ma ksymalnych parametrach roboczych (punkt M na rys. 12.9) dla caego za kresu, jest ekonomicznie nieuzasadnio ne. Moliwoci eksploatacyjne takiej maszyny byyby wykorzystane tylko w znikomym stopniu. Przy dostatecznie duym zapotrzebowaniu, waciwe jest Rys. 12.9. Wykres okrelajcy zakresy si oraz pracy budowanie kilku maszyn danego typu, dla budowanych pras i realizowanych proce tworzcych uporzdkowany szereg sw [7] wielkoci. Najlepsze wykorzystywanie maszyny jest wwczas gdy jej naciski nominalne F i nominalna wielko pracy L przypadajce na jeden skok spenia bd zaleno
m m n n
(12.11)
VFn"
Vf
a wic punkty charakteryzujce parametry uytkowe maszyn (oznaczone (+) na wykresie rys. 12.9) lee powinny na tej samej prostej, co i punkty odpowiadajce zabiegom technolo gicznym. Stopniowanie szeregu wielkoci pras zaley od wzgldw ekonomicznych: przy duym zapotrzebowaniu na produkcj i na maszyny - bardziej celowy jest szereg o mniejszym stopniowaniu wielkoci, przy maym zapotrzebowaniu na produkcj i maszyny - bardziej celowy jest szereg o du ych skokach wielkoci. W przypadku pras, najbardziej charakterystyczn wielkoci jest nacisk nominalny. Wielko ta stanowi zazwyczaj podstaw do ustalenia szeregu wielkoci pras, przy czym przy jte wartoci nacisku powinny odpowiada liczbom normalnym szeregu Renarda. Analizujc przydatno pras uniwersalnych, na ktrych mamy wykonywa rne zabiegi np.: wycinanie, wyginanie, cignienie, dotaczanie itp., przy czym wytwarzane przedmioty nie wykazuj w oglnym przypadku, adnego podobiestwa geometrycznego. W tym przypadku punkty nie bd leay na jednej prostej, ale bd rozrzucone na pew nym obszarze. Zachodzi wic pytanie, jakie pooenie w stosunku do wspomnianego obszaru zajmowa powinny punkty reprezentujce parametry uytkowe szeregu pras, na ktrych maj by wykonywane wszystkie operacje technologiczne zawarte w rozpatrywanym obszarze.
3
Przyjmujc stay stosunek C
= *
/l"
n
/ dla wszystkich pras danego szeregu, to punkty re-
prezentujce prasy, zaznaczone (x) na rysunku 12.9, bd lee na jednej prostej, nachylonej

n? n
281
do osi rzdnych pod ktem (p przy czym tgq> = C. Kady punkt odpowiada parametrom danego zabiegu technologicznego. Zakadajc, e mamy do dyspozycji wszystkie wielkoci pras danego szeregu (F^ F , F , F , F ,...), mona podporzdkowa kadej wielkoci prasy, te operacje technologiczne, ktre mog i powinny by wykonywane na maszynie o danej wielko ci. Korzystajc ze sporzdzonego wykresu (rys. 12.9) wida, e dla prasy zaznaczonej punk tem Fi operacje moliwe do wykonania, przy optymalnym wykorzystaniu prasy, lee bd w obrbie zakreskowanych pasw na rysunku. Dla operacji charakteryzujcych si wartoci C mniejsz od C, (cp < cp ), a wic lecych ponad prost ON - o doborze maszyny decydu je wielko maksymalnego nacisku. Na danej prasie powinny wic by wykonywane te opera cje, ktrych nacisk jest mniejszy od nacisku rozpatrywanej prasy (Fi), lecz wikszy od nacisku nastpnej w szeregu mniejszej prasy (F ), a wic F < F < Fi. Dla operacji o wikszym stosun ku C, a wic lecych w polu poniej prostej ON - o doborze waciwej wielkoci maszyny decyduje wielko pracy. W tym obszarze na prasie F bd wykonywane wszystkie operacje lece w zakreskowanym pasie pionowym (L < L < Li). A wic to czy pras naley dobra opierajc si na nacisku czy te energii zaley od wartoci C , czyli od pochylenia prostej ON. Poza uzgodnieniem parametrw energetyczno-siowych istnieje konieczno dobrania parametrw liniowych dla pras w tym wymiarw przestrzeni roboczej. Do parametrw tych zaliczamy: wysig prasy lub przewit midzy stojakami, wymiary stou, wysoko przestrzeni roboczej, zakres regulacji pooenia suwaka, zakres regulacji skoku (prasy mimorodowe), rednica otworu w stole. Zalenie od: rodzaju operacji i wielkoci wyrobu, sposobu podawania i odprowadzania wyrobw gotowych, wymiarw gabarytowych tocznika, wielkoci niezbdnego skoku suwaka prasy, moliwoci wykorzystania wyrzutnika w stole prasy itp., konieczna jest rna wielko przestrzeni roboczej. Niejednokrotnie prasa speniajca wymagania w zakresie dopuszczalnego nacisku i energii uytecznej ma zbyt ma przestrze robocz i dlatego dan operacj trzeba wykonywa na wikszej prasie.
2 3 4 5 m m n 2 2 1? 2 n
12.2.4. CAD-CAM-CAE w procesach projektowania i wytwarzania Ide zastosowania zintegrowanych systemw CAD/CAM w technice by fakt, i bez uycia komputera nie jest moliwe wprowadzenie na rynek nowych produktw w tempie, ktre sprosta wymogom konkurencyjnoci. Dlatego proponowane s takie rozwizania dla konstruk torw, ktre pozwalaj im efektywnie, szybko i tanio zaprojektowa i wykona dowolny wy rb czy narzdzie technologiczne, na maszynie numerycznie sterowanej (CNC) bezporednio z wykonanego projektu (rys. 12.10). Najnowsze systemy CAD/CAM stosowane s obecnie przy projektowaniu i wytwarzaniu rnych, nawet bardzo skomplikowanych czci i podzespow mechanicznych, a take narz-
282
dzi technologicznych jak np.: formy wtryskowe, odlewnicze, matryce kunicze, toczniki, wykrojniki i inne.
Rys. 12.10. Obrbka mechaniczna na frezarce CNC - wizualizacja [67] Cel stosowania systemw CAD/CAM to nie tylko polepszenie czy uatwienie sobie pra cy, to take, a nawet przede wszystkim sposb na obnienie kosztw, skrcenie czasu przygo towania produkcji, wykonanie prac niemoliwych do zrealizowania metodami tradycyjnymi, zapewnienie stuprocentowej powtarzalnoci wyrobu, a przez to zapewnienie nowoczesnej, czsto bardzo skomplikowanej produkcji. W warunkach gospodarki rynkowej korzystanie z komputera i odpowiedniego oprogramowania do wspomagania prac projektowych i technolo gicznych, staje si niezbdnym elementem strategii kadego przedsibiorstwa. Bez uycia komputera niemoliwe jest wprowadzenie na rynek nowych produktw w tempie, ktre sprosta wymogom konkurencyjnoci. Dlatego opacalnoci inwestycji w systemy CAD/CAM nie mona jedynie mierzy bezporednimi oszczdnociami wynikajcymi ze wzrostu wydajnoci pracy uywajcych go osb. Naley wzi pod uwag przede wszystkim zyski, jakie daje wy przedzenie konkurencji w opracowywaniu nowych produktw, oraz straty jakie moe przy nie utrata rynku na rzecz konkurentw, ktrzy dysponujc odpowiednim sprztem i opro gramowaniem komputerowym, zrealizuj szybciej, lepiej i taniej okrelony projekt, czy usug. W zwizku z tym dzisiaj coraz czciej wystpuje potrzeba przedstawienia danego wyrobu, czci czy podzespou, w formie przestrzennej, w celu sprawdzenia wzajemnego dopasowania elementw tego wyrobu czy podzespou, sprawdzenia ewentualnych kolizji itd. Ksztat, wy gld, ergonomiczno, funkcjonalno modelu w sposb znaczcy wpywa na zainteresowanie nim ze strony klienta, czsto decyduje o jego powodzeniu na rynku. Pikne, opywowe ksztaty samochodu, elazka, baterii azienkowej, odkurzacza czy suszarki do wosw, nie daj si po rwna z dotychczasowymi prostokrelnymi ksztatami tych przedmiotw [9, 67]. Coraz wiksze wymagania rynku co do skrcenia czasu dostarczenia nowych wzorw wyrobw, potanienia prototypw i unikania zmian w wyniku ich bada dowiadczalnych, skaniaj do efektywniejszego wykorzystania systemw komputerowego wspomagania pro jektowania, symulacji i analizy komputerowej oraz wspomagania wytwarzania. Jest to tym waniejsze, e stawiane nowym produktom coraz wiksze wymagania, nie mog by spenione
283
przy zachowaniu lub"nawet podwyszeniu dokadnoci obrbki oraz konstruowaniu tradycyj nemu, tylko w oparciu o nagromadzone dowiadczenia i "wyczucie" konstruktorw. Dotyczy to zwaszcza konstrukcji stalowych o bardzo skomplikowanych ksztatach, (np. karoserie sa mochodowe), jak i wyrobw m.in. z tworzyw sztucznych oraz narzdzi do ich wytwarzania. Oglnie mona wymieni kilka spostrzee zwizanych z zastosowaniem nowoczesnych technik komputerowych w procesach projektowania i wytwarzania: rozwj i dostpno technik komputerowych stwarzaj coraz nowsze, lepsze moliwoci poprawy konkurencyjnoci wyrobw; obecnie bez uycia komputera jest wrcz niemoliwe wprowadzenie na rynek nowych produktw w tempie, ktre sprosta wymogom konkurencyjnoci; niebagateln spraw jest take moliwo korzystania w procesie projektowania z rnego rodzaju norm technicznych, bibliotek normali, bibliotek elementw itd. a take moliwo atwego uzgadniania dokumentacji na odlego", przesyanie jej poprzez Internet, itd.; dzisiaj nikogo ju nie trzeba przekonywa do zapewnienia odpowiedniej jakoci produktu. Naley natomiast pracowa nad rozwizaniami zapewniajcymi uzyskanie tej jakoci; obecnie coraz czciej w procesie przygotowywania do wytwarzania wyrobu z tworzywa sztucznego a take form wtryskowych, wykorzystuje si odwrotne podejcie do projekto wania (Reverse Engineering). Najpierw wykonuje si model rzeczywisty wyrobu, a na stpnie po jego prbach wykonujemy skanowanie przestrzenne tego modelu. W wyniku skanowania tego modelu posiadamy zdigitalizowan chmur punktw, z ktrej atwo mo emy odtworzy powierzchnie opisujce model. W oparciu o to moemy wykona do kadn kopi modelu w dowolnej skali (np. wykona elektrody) lub jego zwierciadlane odbicie (np. wyfrezowa gniazdo formy); fundamentaln spraw jest posiadanie zintegrowanego systemu CAD/CAM/CAE; - jest bardzo kopotliwym stosowanie w jednym zakadzie rnych systemw, wie si to zawsze ze stratami i zawsze odbija si to na jakoci wyrobw i efektywnoci pracy firmy. Wymagania stawiane zintegrowanym systemom CAD-CAM-CAE w zakresie wymaga rynku mona przedstawi nastpujco [9, 67]: uniwersalno zastosowa, wymienno informacji z innymi systemami CAD/CAM/CAE, powszechno jego stosowania i dostpno na rynku, niskie koszty inwestycyjne, niskie koszty eksploatacji - niskie nakady na wspomaganie komputerowe zarwno prac projektowych, wykonawczych jak i inynierskich, szybko dziaania, moliwo pracy w sieci, atwo opanowania systemu i posugiwania si nim, moliwoci wsppracy z systemami zarzdzania dokumentacj, zapewnienie jakoci, czas wdroenia, dostp do szkole, pomoc we wdraaniu, gwarancje eksploatacyjne sys temu. Zastosowanie techniki komputerowej w procesach projektowania i wytwarzania elemen tw konstrukcyjnych tocznikw oraz ksztatowania elementw nadwozi samochodowych jest w chwili obecnej koniecznoci. Technologia toczenia jest szeroko stosowana do wytwarzania rnego typu wyrobw, a szczeglnie rozwina si w procesie wytwarzania nadwozi samo-
284
chodowych. Tradycyjna metodyka projektowania i wytwarzania jest pracochonna i kosztow na. W celu usprawnienia przygotowania produkcji, a take poprawy jakoci i obnienia kosz tw, na szerok skal wprowadzono technik komputerow. Technologiczny rozwj produkcji wymaga: niskich kosztw wytwarzania, wysokiej jakoci wytwarzanych produktw, duej wydajnoci, dopuszczalnie maej masy ksztatowanych elementw, szczeglnie w przemyle motoryzacyjnym, a ponadto opacalnych, maych serii produkcji, szybkiego rozwoju nowych modeli nadwozi samochodowych. Obserwuje si znaczny wzrost nakadw na opracowania nowych oprogramowa komputerowych wspomagajcych technologi produkcji. Opracowania te gwnie opieraj si na metodzie elementw skoczonych. Najbardziej rozwinite, dostpne na rynku opracowania, to: NSTRAN, ANSYS, ADINA, ABAQUS, PAM-STAMP, MARC, IDEAS, JPK Mould oraz w grupie programw typowo graficznych: Pro/Engineer, CATIA, Solid Edge, AutoCAD, MDT itd. Wprowadzenie i rozwijanie szczeglnie przez koncerny sa mochodowe kompleksowych systemw komputerowych CAD-CAM-CAE do realizacji pro dukcji spowodowao skrcenie czasu wytwarzania, popraw jakoci, wysok powtarzalno wyrobw i znaczne obnienie kosztw produkcji [37]. Oprcz wymienionych korzyci kompu teryzacja tej dziedziny techniki ma wiele innych zalet: budowane zbiory danych s atwo do stpne z moliwoci ich cakowitego lub czciowego wykorzystania w zalenoci od typu realizowanego zadania. Dotyczy to zarwno dokumentacji w formie elektronicznej, coraz cz ciej prezentowanej w trj-wymiarze (3D), jak rwnie spraw zwizanych z symulacj kompu terow przebiegu procesw, ich ekonomi i logistyk. W ostatnim czasie rwnolegle z dynamicznie rozwijajcym si rynkiem komputerowym firma Autodesk proponuje swoje produkty, wspierajce prace konstruktora, na ktre systema tycznie ronie zapotrzebowanie. Coraz szersze zastosowanie oprogramowania graficznego CAD: AutoCAD, systemw MDT i Genius Desktop oraz oprogramowania wspomagajcego wytwarzanie CAM - hyperMILL, do tworzenia grafiki i modeli dwu i trj wymiarowych (2D, 3D), wynika z moliwoci uruchamiania ich na oglnie dostpnych komputerach. Specjalny program (MAI) wsppracy firm komputerowych w zakresie oprogramowania CAD-CAMCAE prowadzony przez firm Autodesk, sprawia, e poszczeglne produkty z tych dziedzin zapewniaj integracj ze rodowiskiem AutoCAD-Mechanical Desktop. Produkt firmy Pathtrace Engeering w postaci programu EdgeCAM uczestniczy w programie MAI. Sam program EdgeCAM jak rwnie program hyperMILL firmy OPEN MIND, oferuj generowanie kodw na obrabiarki sterowane numerycznie CNC we wasnym modelerze" krawdziowo po wierzchniowym lub wczytanych z innych programw CAD-owskich: (Solid Edge, Microstation, AutoCAD, CATIA, itp.), przejtych z formatw CIS (SAT, SAB), Parasolid, IGES, a take Mechanical Desktop. Wykorzystujc te programy mona przeprowadzi wizualizacj obrbki mechanicznej wczeniej zaprojektowanych narzdzi (rys. 12.10). Daje to moliwo eliminacji ewentualnych bdw zwizanych z doborem narzdzi skrawajcych, parametrw obrbki, mocowaniem i usytuowanie materiau obrabianego. W przypadku pominicia symula cji obrbki i przystpienia do niej bezporednio po wygenerowaniu kodw na CNC, musimy zdawa sobie spraw z tego, e od tej chwili mamy do czynienia z rzeczywistym materiaem i obrabiark, a popenione bdy nie skocz si tylko ostrzeeniem na monitorze.
285
Jedn z cech wyrniajcych AutoCAD-a spord innych programw wspomagajcych projektowanie jest atwo dostosowania go do indywidualnych potrzeb uytkownika. Takim narzdziem w AutoCAD-dzie jest m.in. AutoLISP jako jzyk programowania pozwalajcy tworzy czsto bardzo zaawansowane wasne aplikacje. Znajomo zasad i kryteriw projek towania przy wykorzystaniu systemw CAD-CAM-CAE daje moliwo szybkiej oceny wizu alnej, funkcjonalnej i rynkowej produktu, poprzez wytworzenie jego prototypu (rapid proto typing - rapid tooling"). Jest to istotne we wstpnych fazach rozwoju produktu. Zasadniczym celem zastosowa metod rapid prototyping" (RP) jest modelowanie fizyczne (modele geome tryczne, funkcjonalne, wizualne, montaowe, prototypy techniczne) na podstawie obiektw komputerowych 3D, gwnie w celu oceny funkcji uytkowych i estetyki produktu. W dal szych fazach rozwojowych oraz podczas wytwarzania maej serii, szczeglne zastosowanie znajduje technika rapid tooling" (RT), przeznaczona gwnie do budowy form i narzdzi dla technologii przetwrstwa technologii tworzyw sztucznych, dokadnego odlewania, przerbki plastycznej cienkich blach, a take w mechanice precyzyjnej i w medycynie. Typowymi obsza rami zastosowania technik'RP/RT s: studia projektowe (projektowanie i stylizacja wizualna oraz modele ergonomiczne, badania i ocena rozwiza konstrukcyjnych na podstawie modeli fizycznych, ocena procesw wytwarzania, a w szczeglnoci montau, badania i modelowanie przepywu tworzyw, badania i ocena marketingowa nowych produktw, wielofunkcyjne modle stosowane w odlewnictwie i przerbce plastycznej, modelowanie i wytwarzanie implantw kostnych w medycynie. Peny zestaw aparatury RP/RT skada si z kilku urzdze stosowanych w penym cyklu rozwoju produktu i techniki prototypowania, jak rwnie w odwrotnej sekwencji tworzenia prototypw (jak ju wczeniej wspomniano), tzw. reverse engineering" (od modelu fi zycznego produktu, opracowanego przez stylist, przez przestrzenn digitalizacj tego modelu przy pomocy urzdzenia laserowego, do jego odtworzenia technikami RP i replikowania go metodami formowania prniowego w formach silikonowych (kilkanacie egzemplarzy) lub formach odlewniczych, wtryskowych lub tocznikach (model pojedynczy lub wiksze serie) [9, 10, 133]. 12.3. Zmiana parametrw siowych w procesie wytaczania Spord wielu znanych metod, proces wytaczania najczciej prowadzi si przy uyciu sztywnych narzdzi: stempel, piercie cigowy, dociskacz. Poniej przedstawiono przebieg takiego procesu na przykadzie wytaczania naczynia cylindrycznego. Jeeli naczynie ma by gbokie, a jego cianka odpowiednio cienka, to wytaczanie przeprowadza si z dociskaczem, w sposb pokazany na rys. 12.11. Sia F wywierana przez stempel na dno wytoczki jest nastpnie przenoszona za porednictwem bocznych cianek na jej konierz, ktry w wyniku plastycznego pynicia stopniowo przeksztaca si w walcow ciank. Podczas ksztatowania punkt A (rys. 12.1 la) zblia si do osi wytoczki, a wic znaj duje si w obszarze cignionym. Dno wytoczki jest ksztatowane przez rozciganie, poniewa
286
jego punkty, np. punkt C, oddalaj si od osi wytoczki. Granica midzy tymi obszarami musi przebiega wzdu linii przechodzcej przez takie punkty B' (rys. 12.1 lb), ktre nie zmieniaj swej odlegoci od osi wytoczki.
Rys. 12.11. Przebieg procesu wytaczania z dociskaczem naczynia cylindrycznego [15]: pocztek pro cesu (a); ksztatowanie wytoczki (b); zakoczenie procesu ksztatowania (c); zaleno midzy si wytaczania a drog stempla (d) Przebieg procesu odksztacania konierza wytoczki: przyjmijmy, e konierzowa cz wytoczki, po umownym podzieleniu jej paszczyzn zawierajc okrg B'B', bdzie ksztato wana niezalenie od dna. Konierz wytoczki mona traktowa jako piercie, ktrego ze wntrzna krawd jest wolna od obcie, a na krawd wewntrzn dziaaj siy cignce, rwnomiernie rozoone wzdu linii podziau, majce wypadkow F w kierunku osi (rys. 12.11). Pod wpywem takiego obcienia nastpuje plastyczne pynicie materiau konierza do rodka. W konierzu wystpuj promieniowe naprenia rozcigajce oraz obwodowe napre nia ciskajce. W okrelonych warunkach realizacji procesu warto siy osiowej F zaley tylko od oporu plastycznego konierza. Opr ten ulega zmianie w miar zmniejszania si rednicy ze wntrznej konierza Di i powikszania si wysokoci h walcowych cianek. Przebieg siy F przedstawia wykres na rys. 12.12. Proces plastycznego pynicia konierza, charakteryzujcy si zmniejszaniem zewntrz nej jego rednicy Di, rozpoczyna si, gdy sia osiowa osignie warto F . Wystpuj ww czas jednoczenie dwa zjawiska: umacniania materiau spowodowane wzrastajcym odkszta ceniem plastycznym i zmniejszanie szerokoci konierza wskutek zbliania si jego rednicy zewntrznej D! do rednicy wytoczki d. Pierwsze zjawisko powoduje wzrost siy F , drugie natomiast - jej zmniejszanie. Pocztkowo umacnianie materiau jest na tyle intensywne, e sia F wzrasta. W pewnym momencie procesu ksztatowania wytoczki nastpuje zrwnowaenie
k k k k pl k k k

k
287
wpywu obu tych zjawisk na si F . Odpowiada to momentowi osignicia przez t si warto ci maksymalnej F (rys. 12.12). Dalsze przeksztacanie konierza w ciank cylindryczn nastpuje przy malejcej sile F , poniewa umocnienie materiau nie jest w stanie skompenso wa zmniejszonych oporw spowodowanych ubytkiem szerokoci konierza.
m a x k k
a)
b)
Rys. 12.12. Przebieg si niezbdnych do [15]: a) cignienia konierza; b) rozcigania dna wytoczki Sia uplastyczniajca konierz, rozumiana jako sia rzeczywista wystpujca w walcowej ciance wytoczki, jest identyczna z si toczenia. Naprenia rozcigajce w dnie wytoczki zale wic od oporw plastycznego pynicia konierza. Jeeli opory te s mae, to sia osiowa Fd - F , wywoujca rozciganie dna, moe by mniejsza od siy F , niezbdnej do jego upla stycznienia. 'W takim przypadku w dnie wytoczki nie wystpi odksztacenia trwae. Przy dostatecznie duej sile F , odpowiadajcej na przykad przebiegowi siy F , ktry na rys. 12.12 wykrelono lini cig, nastpuje pewne trwae odksztacenie dna. Jeeli opory zwiza ne z plastycznym pyniciem konierza s zbyt due, to moe nastpi nie tylko uplastycznienie dna wytoczki, ale rwnie osignicie siy F , powodujcej obwodowe pkanie cianki wy toczki. Przypadek ten jest przedstawiony na rys. 12.12 lini przerywan. Pknicie wystpuje zawsze w obszarze rozciganym w pobliu dna wytoczki. Na przebieg procesu wytaczania naczy cylindrycznych zasadniczy wpyw ma warto stosunku rednicy krka D do redniej rednicy wytoczki di. Od wartoci tej zale bowiem opory zwizane z plastycznym pyniciem konierza, a wic rwnie najwiksza sia toczenia Fkmax Przy pewnej dostatecznie duej wartoci D/di najwiksza warto siy ksztatujcej dno moe by rwna sile F zrywajcej wytoczk, ktra zaley od jej rednicy di, a nie od stosun ku D/d! (rys. 12.12). W przypadku ksztatowania wytoczki, dla ktrej przebieg siy F wykrelono na rys. 12.12 lini cig mona wyrni cztery fazy:
p! k d max k zr zr k
288
1) miejscowe plastyczne ksztatowanie wgbienia o rednicy di przy zachowaniu niezmien nej zewntrznej rednicy krka D; w tej fazie sia nacisku stempla P jeszcze jest mniejsza od siy uplastyczniajcej konierz F , 2) plastyczne pynicie konierza (zmniejszanie si rednicy D), gdy F < F < F , 3) jednoczesne pynicie konierza i plastyczne rozciganie dna, gdy F < F < F ; z chwil gdy nacisk stempla osignie maksymaln warto F , ustaje plastyczne od ksztacanie dna, ktre od tej chwili jest odcione i znajduje si w stanie sprystym, 4) kocowa faza pynicia konierza zachodzca przy malejcej sile. Opisany wyej przebieg wytaczania odnosi si do cile okrelonej wartoci stosunku rednicy D krka do rednicy dj walcowych cianek wytoczki. Przy innej wartoci stosunku D/di przebieg toczenia moe by inny, z uwagi na zmian kolejnoci si F , F , F i F wedug ich wartoci (rys. 12.12).
pl k pl pl k d pl max d k max k pl max pl zr k k d
12.4. Wpyw stopnia odksztacenia na przebieg procesu wytaczania naczy cylindrycznych Przy zmiennej wartoci stopnia odksztacenia K = D/di przebieg procesu wytaczania ulega istotnym zmianom z uwagi na zmian kolejnoci wystpowania si F , F , F i F . Sporzdzajc wic wykresy zalenoci rozpatrywanych si od stosunku D/di (rys. 12.13), mo na dokona analizy wpywu wartoci K na przebieg procesu wytaczania. Przyjto dla uprosz czenia, e rednica di walcowej czci wytoczki jest staa, natomiast zmienia si rednica D krka. Przy takim zaoeniu siy F (uplastyczniajc dno) i F (zrywajca wytoczk) nie zale od stosunku D/di i na omawianym wykresie s reprezentowane przez proste rwnolege do osi odcitych. Natomiast obie siy zwizane z procesem ksztatowania konierza, a wic F i F , s tym wiksze im wiksze s rednice (D) krka. Posugujc si omawianym wykre sem mona wyodrbni kilka rnych przebiegw ksztatowania wytoczki, z ktrych kady zachodzi w innym zakresie wartoci D/di, wyznaczonym przez punkty przecicia A, B, C, D odpowiednich linii wykresu (rys. 12.13). W zakresie I, lecym na lewo od odcitej punktu A, sia F , wynikajca z oporu od ksztacanego konierza, nie jest w stanie odksztaci plastycznie dna naczynia, gdy F < F . W rezultacie proces ksztatowania wytoczki jest czystym procesem cignienia konierza, a grubo dna takiej wytoczki jest taka sama jak grubo krka. Przebieg procesu wytaczania w zakresie II, zawartym pomidzy odcitymi punktw A i B, zosta ju poprzednio omwiony przy rozpatrywaniu wykresu na rys. 12.13 (linie ci ge). W procesie ksztatowania takiej wytoczki wystpuje zarwno cignienie konierza, jak i rozciganie dna. To samo odnosi si do zakresw III i IV, z t rnic e w obu tych zakre sach, aby nie dopuci do obwodowego pknicia cianki wytoczki, proces ksztatowania musi by przerwany zanim sia nacisku stempla osignie warto F . Z tego wzgldu, w za kresie III i IV jest moliwe ksztatowanie jedynie pytkich wytoczek z paskimi konierzami. Wytoczki odpowiadajce IV zakresowi powstaj gwnie wskutek pocienienia dna, gdy upla stycznienie konierza, o ile wystpi, ma miejsce w kocowej fazie wytaczania, czyli zachodzi
pl max pl zr k k d pl zr d pl k max k max k m a x k pl d zr
289
w drugiej kolejnoci. Wysokoci wytoczek z zakresu IV s mniejsze ni z zakresu III, a to dlatego, e uplastycznienie konierza w tym zakresie zachodzi w pierwszej kolejnoci. W zakresie V konierz jest zbyt szeroki, by mg zosta uplastyczniony, a pytkie wg bienie w blasze uzyskuje si wycznie przez rozciganie dna.
Rys. 12.13. Przebiegi si wystpujcych w procesie wytaczania w zalenoci od stopnia odksztacenia K = D/d (J = const.)[15]
i; ;
12.5. Stadia procesu wytaczania i przetaczania z zastosowaniem dociskacza Wytaczanie jest procesem gbokiego przeksztacania paskiego pfabrykatu w cz naczyniowo-powokow dowolnego ksztatu. Dalsz zmian wymiarw takiej czci nazywa my przetaczaniem. Operacje te wykonuje si w specjalnie skonstruowanych tocznikach. Wy taczanie charakteryzuje si odpowiednim przemieszczaniem materiau krka blachy ze stopniowym zmniejszeniem zewntrznej rednicy konierza w miar zwikszania gbokoci wytaczania. W procesie wytaczania piercieniowy, paski element pfabrykatu (D-d) (rys. 12.1 la) przeksztaca si w walec o rednicy (d) i wysokoci (h) (rys. 12.1 lc). Wykorzystujc operacje wytaczania istnieje moliwo wykonywania rnych czci naczyniowopowokowych o rnych ksztatach zarysu obrzea i cian bocznych. Wyrni moemy, ze wzgldu na geometryczny ksztat, trzy grupy czci naczyniowo-powokowych: 1) o ksztacie osiowo-symetrycznym (powierzchnie obrotowe), 2) o ksztacie skrzynkowym, 3) o ksztacie zoonym, niesymetrycznym. Poniewa objto metalu przy wytaczaniu nie zmienia si, wic po wytoczeniu mi seczki cylindrycznej bez konierza i bez wymuszonego pocienienia cianki, wysoko czci (h) bdzie wiksza od szerokoci piercieniowego elementu (D-d)/2 i w przyblieniu wynosi:
290 h= a) D -d
2 2
Zatem wytaczanie nastpuje w wyniku plastycznego odksztacenia, powodujcego przemieszczanie si W/M d f k # znacznej objtoci materiau z pa 0>-D skiego konierza do pobocznicy. b) Przy duym stopniu odksztacenia i maej gruboci materiau, przemiesz , . , U dn . . czana objto, jest przyczyn utraty c) statecznoci i wystpowania pofa dowania. Przy maym stopniu od ksztacenia i przy stosunkowo duej d) gruboci materiau pofadowanie nie wystpuje, poniewa w tym przy padku przemieszczana objto jest e) niewielka, a pfabrykat nie traci statecznoci. Dla uniknicia tworze nia si pofadowa, stosuje si wy taczanie z dociskaniem czci kr Rys. 12.14. Etapy procesu wytaczania z zastosowaniem ka do powierzchni czoowej pier dociskania krka blachy do piercienia cigo cienia cigowego. wego [96]: A - etap pocztkowy: a - pocztek Bazujc na licznych badaniach procesu; b - swobodne rozciganie i pocienia i obserwacjach, stwierdzono, e nie elementu krka; c - plastyczne odksztaca proces wytaczania z dociskaniem nie dolnej czci pfabrykatu; B - etap ko rozpoczyna si, nie od plastycznego cowy: d - plastyczne odksztacanie konierza; e odksztacenia konierza pfabryka - kocowy etap ksztatowania miseczki tu, a od poprzedzajcej je pocztko wej fazy procesu, polegajcej na miejscowym plastycznym odksztaceniu nie docinitej czci pfabrykatu (rys. 12.14a i b). Na rysunku 12.14 przedstawiono przebieg procesu wytaczania z dociskaniem. Na sche matach A pokazano pocztkow faz procesu wytaczania, charakteryzujc si miejscowym odksztaceniem plastycznym swobodnego elementu piercieniowego, a przy docinitym ko nierzu, zachowujcego swoje wymiary pocztkowe (D ). Ta faza wytaczania odbywa si przy rozciganiu i pocienieniu piercieniowego elementu, przy czym najwiksza redukcja gruboci wystpuje na granicy tego elementu z paskim dnem (rys. 12.14a i b). W miar zagbiania si stempla sia wytaczania wzrasta, a wic rozcigania i pocienie nie swobodnego elementu rwnie wzrasta. Na kocu tej fazy nastpuje plastyczne odksztace nie dennej czci pfabrykatu (rys. 12.14c). Po osigniciu rwnowagi midzy si wytacza nia a wytrzymaoci odksztacanego konierza (oporami pynicia konierza), zaczyna si druga faza procesu wytaczania, polegajca na plastycznym odksztacaniu konierza i wciga niu go do matrycy (schematy B, rys. 12.14d i e). Przy wytaczaniu bez dociskania, z maym
k 0
4d
(12.12)
291
Rys. 12.15. Odksztacenie elementu ko nierza przy wytaczaniu [96] a) ^

L
Rys. 12.16. Schemat tworzenia fad przy wytaczaniu - utrata statecznoci konierza [96]: a - pierwszy etap tworzenia fady, b - spaszczenie fady, c - utrata statecznoci spaszczonej czci fady, d tworzenie si kolejnych fad o skoku 1
2
stopniem odksztacenia, pierwsza faza prakty cznie nie wystpuje. Tak wic w pocztkowej fazie procesu wytaczania wystpuje znaczne pocienienie swobodnego elementu pfabrykatu, ktry w procesie dalszego odksztacania prze ksztaca si w przekrj niebezpieczny. Postpu jce umocnienie materiau, pomimo ubytku gruboci jest podstaw do kontynuowania pro cesu wytaczania [89]. W drugiej fazie wyta czania wystpuje zoony schemat plastycznego odksztacenia, w przebiegu ktrego paski ele ment pfabrykatu I (rys. 12.15), zmienia swoje wymiary (wydua si w kierunku promienio wym i skraca si w kierunku obwodowym) zajmujc pooenie II, a nastpnie podlega gi ciu przeksztacajc si w element cylindrycznej pobocznicy lub przyjmuje inny ksztat pobocznicy wytaczanego naczynia. Warunek plastycznoci, okrelajcy przej cie odksztacanego konierza w stan plastycz ny, uwzgldniajc znaki napre, mona zapi sa w postaci a + a =1.15R (12.13) Pocztkowo dla elementu np. krka I (rys. 12.15), znajdujcego si w pobliu ze wntrznego brzegu konierza wystpuje naj wiksze styczne naprenie i odksztacenie ciskajce, rednie promieniowe odksztacenie rozcigajce a najwiksze pogrubienie materia u. W wyniku stycznego odksztacenia cis.kajcego, przy wytaczaniu cienkiego materiau wystpuje atwo utrata statecznoci konierza (rys. 12.16 i 12.17), wskutek czego tworz si na nim fady. W przypadku wzrostu tylko gru boci krka blachy wystpienie fad jest utrud nione wskutek duej statecznoci konierza. Przy przesuniciu elementu w kierunku krawdzi matrycy najwiksze staje si promie niowe odksztacenie rozcigajce, natomiast ciskanie styczne stopniowo maleje. Odkszta cenie elementu staje si bardziej zoone wsku tek pojawienia si dodatkowego krzyr t 02
292
woliniowego odksztacenia przy giciu, na przejciu elementu przez robocz, zaokrglon krawd matrycy (piercienia cigowego). Na stpnie element pfabrykatu przechodzi do krzywoliniowej pionowej cianki i ulega nie wielkiemu osiowemu wydueniu wzdu two rzcej przy pocienieniu materiau. Dno czci ulega niewielkiemu paskiemu wydueniu (1^3%) i pocienieniu (2-^5%), ktre w wikszo ci przypadkw, przy oglnej analizie procesu, mona praktycznie pomin. Przeprowadzone Rys. 12.17. Tworzenie fad przy gbokim badania wykazuj, e odksztacenie walcowej toczeniu przy braku dociskacza pobocznicy w szczelinie roboczej i na zaokr [96] gleniu dna trwa w czasie caego skoku i powoduje nieprzerwane zmniejszanie gruboci materiau. Na rysunku 12.16 przedstawiono schemat tworzenia fad na brzegu odksztacanego konierza. Pod dziaaniem stycznego napr enia ciskajcego nastpuje utrata statecznoci konierza pfabrykatu i tworzenie falistej po wierzchni (rys. 12.16a). W wyniku przyoenia do pfabrykatu udarowego obcienia utwo rzona fada odksztaca sprycie dociskacz i jego zamocowanie, zwikszajc szczelin midzy nim a matryc. Dalsze dziaanie stycznego ciskania zwiksza si wskutek nieprzerwanego zmniejszania si zewntrznej rednicy pfabrykatu przy wytaczaniu. Prowadzi to do spasz czenia utworzonej fali (rys. 12.16b), a nastpnie do utraty statecznoci paskiej czci fady, ktra przegina si w przeciwnym kierunku (rys. 12.16c). Wskutek tego tworzy si pytsza fa da, w ktrej zamiast jednej, wystpiy trzy fale (rys. 12. ld). Proces tworzenia fad przedua si skokowo do chwili, gdy utworzy si w peni sztywna pytka fada. W zalenoci od rnego stopnia sztywnoci konierz pfabrykatu, charakteryzujcego si stosunkiem g/D, a take od rnego stopnia odksztacenia K = D/d najpierw wystpuje rna liczba fal na obwodzie. Przy dostatecznie duej wzgldnej gruboci krka fady nie wystpuj, gdy konierz nie traci sta tecznoci w procesie wytaczania. Najbardziej niebezpiecznym miejscem w wytaczanej mi seczce jest strefa przejcia z dna do cianek bocznych z powodu wystpowania ju w poczt kowej etapie wytaczania znacznego pocienienia materiau i duej wartoci napre rozciga jcych. Przy duym stopniu odksztacenia lub w przypadku tworzenia fad w konierzu napr enia rozcigajce w niebezpiecznym przekroju przewyszaj jego wytrzymao i prowadz do oderwania dna (rys. 12.22). Warunek wytrzymaoci niebezpiecznego przekroju okrela dopuszczalny stopie odksztacenia przy wytaczaniu i wyrazi go mona nastpujco
CT
max<<*m= m(
R
r)
(12.14) 08, 10 1H18N9 a

m a x
przy czym dla stali:
<1.4R ,
m
gdzie: cr - najwiksze naprenie w niebezpiecznym przekroju; a, rozcigajce (przy wydueniu rwnomiernym e ).

max r
rzeczywiste naprenie
293
Gwne kierunki racjonalnego projektowania lub doskonalenia procesu wytaczania zmierzaj do wytworzenia warunkw najbardziej sprzyjajcych odksztaceniu metalu, w celu zmniejszenia rozcigajcych napre w niebezpiecznym przekroju. Osiga si to m.in. przez: zmniejszenie napre w pocztkowej etapie wytaczania, zmniejszenie oporu odksztacenia paskiego konierza, zwikszenie wytrzymaoci metalu w niebezpiecznym przekroju, zmniejszenie stycznych napre ciskajcych w odksztacanym konierzu lub zwiksze nie jego statecznoci (sztywnoci) w celu zapobieenia tworzeniu fad. Przez spenienie podanych warunkw uzyskuje si zwikszenie gbokoci wytaczania w jednej operacji, zmniejszenie liczby operacji, udoskonalenie procesu wytaczania czci o zoonym ksztacie. Na rysunku 12.18 pokazano schematy stanu napre i odksztace w rnych miejscach elementu przy wytaczaniu z dociskaczem, wyjaniajce zachowanie si materiau w tym procesie. Dla pogldowego przedstawienia charakteru odksztace i umoli wienia okrelenia ich wartoci w poszczeglnych miejscach wytoczki stosuje si metod na noszenia na powierzchni krka prostoktnej lub promieniowo-piercieniowej siatki koordyna cyjnej, a nastpnie badania jej znieksztacenia przy wytaczaniu. Pomiary znieksztaconej siatki wykazuj m. in., e w pierwszej operacji cignienia warto stycznego odksztacenia skracaj cego przewysza warto promieniowego odksztacenia wyduajcego.
Rys. 12.18. Schematy napre i odksztace przy wytaczaniu [96]: (a - naprenia, e - odksztacenia, indeksy przy a i s oznaczaj: r - promieniowe, t - styczne, g - normalne) Ksztatowanie przez przetaczanie Niebezpieczestwo obwodowego pkania wyrobu w czasie wytaczania ogranicza red nic uytego krka d, a wic i wysokoci wytoczki h, ktra zwykle nie przekracza okoo (0,7-s-0,8)d. W celu uzyskania naczy o wikszej wysokoci w stosunku do rednicy naley wstpnie uksztatowan wytoczk (miseczk), podda przetaczaniu [15]. Najczciej realizowany sposb przetaczania pokazano na rysunku 12.19a. Przetaczanie mona rwnie prowadzi tak, aby wewntrzna powierzchnia wytoczki staa si powierzchnia zewntrzn. Sposb ten, nosi nazw przewijania (rys. 12.19b). Przewijanie stosuje si do
294
rzadko, przede wszystkim przy wykonywaniu wikszych wytoczek o dostatecznie cienkiej ciance. Przetaczanie, podczas ktrego wytoczka jest dociskana do stempla ciecz pod cinie niem (rys. 12.19c), wskutek korzystnego wpywu tarcia midzy stemplem, a cylindryczn ciank umoliwia uzyskanie w jednej operacji znacznie wyszych wytoczek ni przy zasto sowaniu sposobw omwionych poprzednio. Wymaga ono jednak zastosowania specjalnego oprzyrzdowania prasy. a)
F
b)
F
c)
F
Rys. 12.19. Sposoby przetaczania [15]: a - swobodne, b - przewijanie, c - przetaczanie hydrauliczne Przebieg procesu przetaczania zostanie rozpatrzony na przykadzie wykonania wytoczki cylindrycznej (rys. 12.20). Pod wpywem nacisku wywieranego przez stempel na dno wytocz ki (rys. 12.20a) swobodna jego cz, przechodzc przez stoek matrycy o tworzcej AB (rys. 12.20b), stopniowo przeksztaca si w ciank pionow. Przebieg odksztacania dna jest zbli ony do procesu wytaczania. Nastpnie przez stoek matrycy przechodzi cz cylindryczna wytoczki, zmniejszajc sw rednic z d do d (rys. 12.20b, c). Odbywa si to pod wpywem promieniowych napre rozcigajcych &2 i obwodowych ciskajcych aj.
t 2
a)
b)
c)
d)
Rys. 12.20. Przetaczanie swobodne [15}: a - pocztek procesu, b - ksztat wytoczki podczas przeta czania, c - zakoczenie procesu, d - zaleno midzy si przetaczania a drog stempla
295
Ksztatowanie przebiega wic w sposb charakterystyczny dla procesw cignienia. Zmniejszanie bocznej rednicy cianki wytoczki zachodzi przy ustalonej geometrii warunkw ksztatowania. Obszar plastycznego pynicia obejmuje bowiem jedynie stoek ksztatujcy i jest ograniczony punktami A i B. Pozostae obszary wytoczki s w stanie sprystym. Jest to istotna rnica w stosunku do operacji wytaczania, w ktrej rednica zewntrzna konierza ksztatowanej wytoczki ulega zmianie przez cay czas trwania procesu, a obszar uplasty czniony dochodzi do krawdzi konierza. Przebieg siy przetaczania zaley od tego, czy po operacji wytaczania zastosowano wy arzanie rekrystalizujce, czy te przetaczaniu poddaje si wytoczk w stanie umocnionym. Dla pierwszego przypadku przebieg siy przedstawiono na rysunku 12.20d. lini przerywan. Na pocztku procesu wystpuje szybki wzrost siy. Po ustaleniu si warunkw geometrycznych warto siy przetaczania powinna by staa. W rzeczywistoci wystpuje jednak pewien jej wzrost, ktry jest spowodowany niejednakow gruboci cianki wytoczki. Grubo ta jest najmniejsza w pobliu dna, a najwiksza na obrzeu. Przebieg siy przetaczania wytoczki nie wyarzonej pokazano na rys. 12.20d. lini cig. W tym przypadku w poszczeglnych fazach procesu sia ma znacznie wiksze wartoci, przy czym wzrost jej podczas zmiany rednicy cianki bocznej jest szybszy ni dla wytoczki wyarzonej. Jest to spowodowane nie jednakowym umocnieniem materiau wzdu cianki, ktre wystpio podczas wytaczania. Najmniejsze umocnienie wystpuje przy dnie, najwiksze za na obrzeu. Sia przetaczania osiga najwiksz warto pod koniec procesu. Po osigniciu maksi mum sia szybko spada do wartoci (F ) (rys. 12.20d), potrzebnej do pokonania oporw tarcia obrzea wytoczki o cylindryczn ciank otworu matrycy. Prawidowy przebieg procesu prze taczania mog zakci trzy zjawiska: 1) obwodowe rozdzielenie wytoczki w pobliu dna, spowodowane przekroczeniem wytrzy maoci bocznej cianki, 2) fadowanie cianki wytoczki - wywoane obwodowymi napreniami ciskajcymi, 3) wzdune pknicie cianki przy obrzeu wytoczki, bdce wynikiem nadmiernego umocnienia materiau i niekorzystnego dziaania napre wasnych [15]. Wymienione zjawiska ograniczaj zakres stosowania operacji przetaczania. Przez wielokrotne, kolejne ( m , m , m , m ) operacje przetaczania mona uzyska stop niowo zmniejszajce si rednice wytoczki ( d , d , ... , d_i, d ) i zwikszajce si wysokoci wytoczek ( h ) . W kadej z tych operacji musi by speniony warunek
t 2 3 4 5 2 3 n
m = - ^ - > -Hs_
n
d
(12.15)
n gr
n-l
l^n-ljgr
n
Wartoci ( d / d _ i ) dla kolejnych operacji przetaczania ulegaj zwikszaniu. Wynika to ze wzrastajcego oporu plastycznego cianki wytoczki wywoanego zwikszajcym si umoc nieniem materiau. Zastosowanie operacji wyarzania zmniejsza opory ksztatowania, a wic pozwala zmniejszy odpowiednio wartoci wspczynnika przetaczania. Bez wzgldu na licz b zrealizowanych ju operacji przetaczania, po wyarzaniu rekrystalizujcym dobr wsp czynnikw przetaczania rozpoczyna si ponownie od ( m ) , a nawet mog by zmniejszane o
2
3-8-5%.
296 12.6.
Zmiany gruboci cianki i skadowych odksztace logarytmicznych na osiowym przekroju miseczki cylindrycznej
r t g
Okrelenie zmian gruboci cianki i skadowych odksztace logarytmicznych ( , e , s ) na osiowym przekroju miseczki cylindrycznej jest podstaw do oceny poprawnoci przebiegu procesu toczenia. W przypadku wytaczania czci walcowych bez konierza najwiksze po cienienie wynosi IO-T-18%, a pogrubienie na krawdzi miseczki 20^-30% gruboci pocztkowej materiau. Grubo materiau w miejscu przejcia dna w ciank boczn zmniejsza si wraz ze wzrostem stopnia odksztacenia, wzgldnej gruboci krka blachy, (g /D ), plastycznoci metalu, liczby operacji cignienia oraz ze zmniejszeniem promieni zaokrgle stempla i matrycy. Czsto do bada zmian odksztace stosujemy siatki koordynacyjne o rnych ksztatach oczek. Odksztacenia mona wwczas wyznaczy z nastpujcych wzorw: wyduenie w kierunku promieniowym
0 0
(12.16) skrcenie w kierunku stycznym e = ln

t
0.3 (12.17)
-UJ
/TB
^ 8g dg^ *
8
zmiana gruboci materiau ln _g_

go
> - "
(12.18)
Przy zaoeniu staej objtoci materia u, wystpuj nastpujce zalenoci (przy uwzgldnieniu znakw odksztace)
8 -S,8 =0
r G
-0.2 -3 -4* 0.5
\.
X .
(12.19)
lub -L.JLJL
r
Rys. 12.21. Zmiana skadowych odksztace logarytmicznych na dugoci two rzcej miseczki cylindrycznej [96]
(12.20)
go
Na rysunku 12.21 przedstawiono graficznie zmiany skadowych odksztace logaryt micznych na dugoci tworzcej miseczki cylindrycznej. Z przebiegu tych krzywych wynika, e na zaokrgleniu przy dnie i nieco wyej (wyjcie promienia w cz cylindryczn miseczki, punkt C), gdzie wystpuje najwiksze pocienienie materiau, styczne odksztacenie ciskajce (skracajce - przesuwanie analizowanego punktu na tworzcej do osi symetrii miseczki), przewysza sw wartoci promieniowe odksztacenie wyduajce. Jak wida z przebiegu krzywych odksztace, przy wytaczaniu, w rzeczywistoci, maj one charakter przestrzenny i tak powinny by analizowane.
297
12.7. Zjawiska ograniczajce proces wytaczania Przy projektowaniu i realizacji procesu wytaczania blach naley bra pod uwag moli wo wystpienia dwch zjawisk stanowicych przeszkody w otrzymywaniu wytoczek o danym ksztacie i wymiarach. S to: 1) pkanie obwodowe cianki (rys. 12.22a), 2) fadowanie konierza (rys. 12.22b). a) b)
Rys. 12.22. Skutki wystpowania zjawisk zakcajcych wytaczanie [15]: a - pknicie cianki, ode
rwanie dna, b - pofadowanie cianki
Pkanie obwodowe cianki wystpuje w pobliu dna wytoczki. W tym miejscu cianka ma najmniejsz grubo i jest tylko nieznacznie umocniona, a stan odksztacenia jest zbliony do paskiego, przy ktrym odksztacenia graniczne osigaj wartoci najmniejsze [15, 66]. Aby wic nie dopuci do pkania cianki, proces wytaczania musi by zrealizowany przy sile toczenia mniejszej od siy zrywajcej (rys. 12.12 i 12.13) F K MAX < F ZR (12.21) Jak wida z rysunku 12.13, nierwno ta jest speniona wwczas, gdy stosunek rednicy D krka do rednicy di wytoczki jest mniejszy od odcitej punktu B, lecego na przeciciu linii F i F . Warunek ten jest speniony w zakresie
m a x zr k
DI
g r
lub ^ = D -
m i
> 4-1 VD / g r -
(12.22)
gdzie: mx jest wspczynnikiem wytaczania. Warunki, ktre korzystnie wpywaj na proces wytaczania, polegaj gwnie na zmniej szeniu maksymalnej siy toczenia F i zwikszeniu siy zrywajcej F . Zmniejszenie siy F osiga si przez: zaokrglenie krawdzi piercienia cigowego moliwie duym promieniem r > (5^-10)g (rys. 12.12), co zmniejsza prac gicia plastycznego, zwizan z podwjn zmian krzy wizny blachy na tej krawdzi oraz zmniejsza wystpujce na niej opory tarcia, obnienie oporw tarcia miedzy blach, a powierzchniami roboczymi matrycy i dociskacza przez staranne wypolerowanie i odpowiednie smarowanie tych powierzchni,
m a x zr k m a x k m
298
ograniczenie do niezbdnego minimum naciskw jednostkowych wywieranych przez dociskacz. Na zwikszenie siy F maj wpyw: wykonanie moliwie duych promieni zaokrglenia stempla r (4-^6)g (rys. 12.12), zwikszenie tarcia midzy stemplem i ksztatowan blach, co powoduje odcienie nie bezpiecznego przekroju wytoczki. Przy zachowaniu moliwie optymalnych warunkw procesu wytaczania mona go zre alizowa stosujc podane w tabeli 12.5, najmniejsze, dopuszczalne wartoci wspczynnikw wytaczania (mi).
zr s
Tabela 12.5. Najmniejsze dopuszczalne wartoci wspczynnika wytaczania ni! dla naczy cylindrycz nych bez konierza g Wzgldna grubo krka 100 d Wspczynnik wytaczania ni] 2.0 0.46 1.5 0.50 1.0 0.53 0.5 0.56 0.2 0.58 0.06 0.60
Wartoci te s tym wiksze, im mniejsza jest tzw. wzgldna grubo krka (g/D)100, ktrej zmniejszenie powoduje zwikszenie najmniejszej moliwej do uzyskania rednicy wy toczki, a przez to zmniejszenie rwnie jej wysokoci. Oznacza to, e ksztatowanie przez wytaczanie cienkich krkw jest trudniejsze ni ksztatowanie krkw grubych. Wartoci wspczynnika (mi) zale w niewielkim stopniu od rodzaju ksztatowanego materiau, tote dane liczbowe zawarte w tabeli 12.5 mona stosowa do rnych gatunkw stali mikkiej, mosidzu, miedzi itp. Tak wic jak wynika z poprzednich rozwaa, sia F jest rwna sile zrywajcej F wwczas, gdy wspczynnik m! jest rwny granicznej wartoci stosunku (di/D) Maksymaln si wytaczania mona wyznaczy ze wzoru (12.7) czyli F =F . Wieloletnie badania autorw [15, 64, 70] doprowadziy do sformuowania kilku wska zwek i uwag dotyczcych procesu wytaczania. Wykorzystanie ich pozwoli na ograniczenie wpywu niekorzystnych zjawisk wystpujcych w trakcie procesu wytwarzania przedmiotw toczonych: toczenie mikkiego (wyarzonego) metalu przebiega nieco lepiej przy uyciu stempla 0 pkolistym zakoczeniu, ni przy uyciu stempla o paskiej powierzchni czoowej 1 maych zaokrgleniach, toczenie metalu utwardzonego przebiega znacznie lepiej przy uyciu stempla o paskiej powierzchni czoowej, przy uyciu stempla o pkolistym zakoczeniu toczno wikszoci metali pogarsza si, przy uyciu stempla o paskim zakoczeniu, pocztkowy stan materiau ma niewielkie znaczenie, gdy odksztacenia w dnie wytoczki nie przekraczaj 5V7%, a wic nastpuje tylko nieznaczne umocnienie tej czci naczynia, natomiast wystpuje intensywne po cienienie cianki na wejciu promienia w cz cylindryczn miseczki (rys. 12.1 lb, pkt. B irys. 12.21, pkt. C).
m a x zr k gr m a x k wt
299
12.8. Kryteria stosowania dociskacza w procesie wytaczania i przetaczania Najprostszym sposobem zapobiegania fadowaniu si paskiego konierza jest zastosowa nie dodatkowego piercienia dociskajcego blach do powierzchni piercienia cigowego z pewn si (F ), a wic prowadzenie wytaczania z dociskaczem (rys. 12.11). Zastosowanie dociskacza powoduje pojawienie si dodatkowych oporw wytaczania, zwizanych z siami tarcia, wystpujcymi midzy konierzem a powierzchniami piercienia cigowego i dociskacza. Dlatego te dociskacz stosuje si tylko w tych przypadkach, gdy jest to bezwzgldnie konieczne. Oprcz wzgldnej gruboci krka istotny wpyw na utrat statecz noci procesu wskutek fadowania wywiera rwnie warto wspczynnika wytaczania. Mona przyj, e zastosowanie dociskacza jest konieczne, jeeli zachodzi nastpujca zale no empiryczna
d
W --Jl00<
zd
5(1-111,)
(12.23)
Przy wytaczaniu krkw o wikszej gruboci wzgldnej proces mona prowadzi bez uycia dociskacza. W przypadku wytaczania z dociskaczem konieczny jest poprawny dobr siy do ciskajcej. Sia ta nie moe by zbyt maa, poniewa dociskacz nie speni swego zadania; z drugiej za strony nie moe by zbyt dua, gdy prowadzi do nadmiernego wzrostu siy tocze nia i pknicia wytoczki (rys. 12.22). Si wywieran przez dociskacz oblicza si na podstawie wzoru (12.24) gdzie: A - powierzchnia, na ktr dziaa dociskacz (rys. 12.14), q - nacisk jednostkowy zaleny od rodzaju materiau i jego gruboci, dla stali mikkiej przy g > 0,5 mm q = 1.5*2.5 MPa,
d
promie zaokrglenia krawdzi matrycy; r = ay(D - d, )g ;

m
wspczynnik; a = 0,8 - dla stali, a = 2 - dla aluminium i stopw lekkich. Dociskacz zapobiega tworzeniu si fad jedynie na paskim konierzu wytoczki. Przy wykonywaniu wytoczek o innych ksztatach ni cylindryczne, fady mog powstawa rwnie poza konierzem, w obszarach swobodnych, a wic nie podpartych przez elementy ksztatujce narzdzi. Wystpuje to przede wszystkim przy ksztatowaniu wytoczek typu karoseryjnego oraz cienkociennych naczy o ksztacie stokw citych. Fadowanie jest spowodowane dziaaniem obwodowych napre ciskajcych. Naprenia te mona zmniejszy lub nawet zupenie wyeliminowa przez zwikszenie promieniowych napre rozcigajcych. Naj czciej uzyskuje si to przez zastosowanie progw cigowych w starszych konstrukcjach tocznikw lub punktowo dziaajcych dociskaczy w nowszych konstrukcjach przyrzdw. W procesie przetaczania (rys. 12.21b) wystpuje rwnie niekorzystne zjawisko fado wania. Pojawia si wwczas, gdy przy okrelonym wspczynniku przetaczania warto sto-
a -
300
sunku gruboci cianki przetaczanej wytoczki do jej rednicy jest zbyt maa. Przyczyn fa dowania jest zjawisko wyboczenia cianki, wywoane, jak przy wytaczaniu, obwodowymi napreniami ciskajcymi. Mona przyj, e fadowanie w procesie przetaczania nie wyst pi, jeeli jest speniona empiryczna zaleno -^-100 >
d
(12.25)
n-l
Jeeli podany warunek nie jest speniony, to w danej operacji naley zastosowa dociskacz. Si docisku ustala si dowiadczalnie. Zaley ona od ksztatu matrycy, stosunku (g/d -i), rodzaju materiau i sposobu smarowania. Wymagane naciski jednostkowe na dociskaczu s wielokrotnie mniej sze ni dla procesu wytaczania.
n
WASNOCI TECHNOLOGICZNE I UYTKOWE ORAZ JAKO WYROBW PO PRZERBCE PLASTYCZNEJ
13. Technologiczne metody badawcze
303
13. TECHNOLOGICZNE METODY BADAWCZE 13.1. Wasnoci i jako wyrobu Celem wszystkich procesw przerbki plastycznej jest wytworzenie wyrobu o: odpowiednim ksztacie i wymiarach, danych wasnociach mechanicznych, wysokiej jakoci i klasie wykonania, zdolnego do dalszego przerobu. Wymagania i zadania, jakie stawia si wyrobom finalnym, s zawarte w stosownych normach, przypisach, dokumentacji, zaleceniach opracowanych przez instytucje krajowe, bran owe, w kontraktach, umowach i zaleceniach wykonawczych. Wyrb po wyprodukowaniu podlega mniej lub bardziej szczegowej kontroli jakoci. Badania wyrobu prowadz specjalne suby zakadowe - Dozr Kontroli Jakoci (DKJ ). Ba dania mog te prowadzi suby techniczne zamawiajcego, suby i instytucje niezalene, rozjemcze, firmy certyfikujce, firmy ubezpieczeniowe. Miejsce i sposb prowadzenia kontroli wyrobu finalnego jest ustalony i zapisany w kontraktach handlowych. Zapis ten traktuje rw nie jakie prby technologiczne oraz jakie badania i pomiary naley wykona, aby sprawdzi szeroko rozumian jako wyrobu i spenienie stawianych wymaga. Pomiar wymiaru i ksztatu dokonywany jest przy pomocy przyrzdw i miernikw cha rakteryzujcych si odmienn konstrukcj i rn dokadnoci pomiaru. Wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne okrelane s najczciej z prby jednoosiowe go rozcigania, a posikowane s prbami twardoci i udarnoci. Jako wyrobu, jego przydatno uytkowa czy te zdolno do dalszego przetwarzania ocenia si w prbach technologicznych. Prb tych jest kilkaset; mniej lub bardziej stosowa nych. Rezultaty przeprowadzonych bada kontrolnych wiadcz o jakoci wyrobu. Bardzo interesujc definicj jakoci podaje norma midzynarodowa ISO8402 w swoim systemie zapewniania jakoci. Definicja jakoci: jest to og waciwoci i charakterystyk wyrobu lub usugi, nadaj cych mu zdolnoci do zaspokojenia potrzeb uytkownikw. Wyrb, ktrego klient nie kupi, jest zej jakoci, choby by zgodny z normami, przepisami i z dokumentacj. Definicja ta, bardzo liberalna w swojej treci, precyzuje wyranie, e ostatni i najwa niejsz jednostk oceniajc jako wyrobu jest kupujcy go klient. Definicja ta daje ogromn wolno produkcyjn, mwic inaczej: czowieku moesz produkowa co tylko chcesz, powi niene to robi zgodnie z normami, ale to wszystko moe by ze, jeeli nie kupi tego klient. Przykad kontroli jakoci i odbioru wyrobu Pewien armator duski zamwi w stoczni w Szczecinie statek. Do budowy tego statku zostanie uyte tysice wyrobw z rnych materiaw. Z wyrobw wytworzonych w procesach
304
Wasnoci technologiczne i uytkowe oraz jako wyrobw po przerbce plastycznej
przerbki plastycznej bd to: blachy grube, blachy cienkie, rury kotowe i przewodowe, ru by, nity, liny, ksztatowniki, odkuwki, way, wyroby toczone, itp. Armator zna si na egludze, transporcie, handlu i nie ma sub mogcych dokona kon troli materiaw, z ktrych zostanie zbudowany statek. Kto ma to zrobi? Ot armator duski zgasza do angielskiej firmy ubezpieczeniowej Lloyd's Register, e zamwi w polskiej Stocz ni Szczecin, statek i chciaby, aby po zwodowaniu statek ten zosta ubezpieczony. Firma ubez pieczeniowa wyraa zgod i przejmuje kontrol nad budow tego statku. Jak wyglda to w praktyce? Huta Jedno S.A. w Siemianowicach lskich otrzymaa od stoczni w Szczecinie zamwienie na du partie stalowych rur kotowych. Czy huta przystpu je do produkcji? Nie. Najpierw uzgadnia z przedstawicielem firmy Lloyd's jakie wasnoci maj posiada rury i jakimi prbami bdzie to kontrolowane. Znajc warunki odbioru huta przystpia do produkcji. Czy po wyprodukowaniu, rury mog by przekazane do Szczecina ? Na razie nie. Huta zgasza firmie Lloyd's, e wyprodukowaa rury i jest gotowa do ich odbioru. Do huty przyjeda przedstawiciel firmy Lloyd's, gdzie w jego obecnoci, w laboratorium zakadowym, zostan wykonane stosowne prby, m.in. bdzie to: prba jednoosiowego roz cigania - sprawdzajc czy materia posiada wyran granic plastycznoci; prba cinienio wa - sprawdzajc czy rura wytrzyma cinienia 100 atm. wtaczanej wody; prba spaszczania - oceniajc czy w wyniku spaszczenia do styku wewntrznych cian na krawdzi zgicia powstanie pknicie; prba konierzowa - sprawdzajc moliwoci dalszego odksztacania koca rury; prba bada ultradwikowych - wykrywajc wady wewntrzne w postaci: wtr ce niemetalicznych, pkni, pcherzy, itp. Stosowny protok kontroli pozwala dopiero na wysanie rur do stoczni. Takim samym odbiorom Lloyda bd poddane: blachy grube - produ kowane przez Hut Czstochowa, liny- produkowane w Fabryce Lin i Drutu we Wocawku, ruby - wytworzone w Fabryce rub w acucie, itp. Statek zwodowano i rozpoczto prbne rejsy w obecnoci przedstawicieli armatora, stoczni, firmy ubezpieczeniowej. Czy to jest od bir statku? Nie. Sprawdzenie czy kluczowe materiay przeszy kontrol odbioru Lloyda jest gwarantem jakoci zbudowanego statku. Technologicznych prb badania wasnoci, przydatnoci i jakoci wyrobu finalnego po przerbce plastycznej jest bardzo wiele. Zdarza si, e na sprawdzenie i badanie tylko jednej wasnoci istnieje kilkanacie prb. Przykadowo dla oceny tocznoci blachy, a wic jej po datnoci do gbokiego toczenia obowizuj prby: Erichsena - w Polsce, Niemczech, Rosji i Szwecji, Olsena - w U.S.A. i Kanadzie, Avery - w Wielkiej Brytanii, Guillery - we Francji, a dodatkowo zalecane s prby Fukui, Jovignota, NPL, KWI, Sachsa, IOP, Engelhardta i Gros sa. Oznacza to, e polski inynier nadzorujcy produkcj blach przeznaczonych do toczenia musi zna te prby, gdy rny kierunek eksportu wyrobu to konieczno wykorzystania r nych metod badania jakoci wyrobu. W dalszej czci niniejszego rozdziau przedstawiono charakterystyk kilku podstawo wych prb technologicznych, jakim poddawane s blachy, tamy, druty, rury. Zaprezentowano
305
rwnie zakres wymaga oraz bada finalnego wyrobu na przykadzie zawleczki - produktu wielu operacji i zabiegw rnych procesw przerbki plastycznej. 13.2. Normy wymaga i kontroli jakoci Charakterystyka wyrobu finalnego, zakres stawianych mu wymaga, a take prby tech nologiczne oceniajce wyrb, zawarte s w normach. Na terenie Polski obowizuj normy ustanowione, przetumaczone lub zatwierdzone przez Polski Komitet Normalizacyjny, zwany dawniej Polskim Komitetem Normalizacji, Miar i Jakoci. PKN organizuje i prowadzi dziaalno normalizacyjn zgodnie z potrzebami kraju oraz reprezentuje Polsk w midzynarodowych i regionalnych organizacjach normalizacyjnych. PKN jest staym czonkiem Midzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej ISO oraz afiliantem w Europejskim Komitecie Normalizacyjnym CEN. PKN ustanawia Polskie Normy oraz ogasza je numerem PN na zasadzie wycznoci. Stosowanie Polskich Norm jest dobrowolne, chyba, e obowizek ich stosowania zosta wprowadzony na drodze rozporzdze Rady Mini strw. Kade pastwo ma swoj symbolik w normach, np.: Wielka Brytania - BS, Polska - PN, Francja - NF, Niemcy - DIN, Japonia - JIS, USA-ASTM, Chiny - GB, Rosja-GOST, Hiszpania - UNE, Szwecja - SS. Wgry - MSZ, Czechy - CSN, Normy charakteryzujce wyrb finalny, np.: PN-76/M-82001 - ZAWLECZKI; PN-84/M-81000 - GWODZIE; zawieraj w swojej treci: charakterystyk przedmiotu normy, podzia i oznaczenie wyrobu, wymagania (wymiarowe, materiaowe, jakociowe, wasnoci), sposb przechowywania, wy tyczne dla transportu oraz wykaz i szczegowy opis bada. Normy opisujce prby technologiczne, np.: PN-90/H-04408 - Technologiczna prba zginania; PN-90/H-04407 - Prba przeginania blach i tam; PN-79/H-04400 - Prba tocznoci metod Erichsena; we wstpie okrelaj zakres stosowania normy, zasad prby, okrelenie wielkoci i ich zna cze. W dalszej czci prezentuj urzdzenie i zasad doboru jego nastaw, sposb pobierania i przygotowania prbek. Wan czci normy jest szczegowy opis wykonywania prby z ocen jej wynikw. Kocow cze normy stanowi wykaz co powinien zawiera protok z wykonania prby. Realizujc technologiczn prb naley bezwzgldnie przestrzega warunkw prowadze nia prby. Niedopenienie ktrego z wymaga dyskwalifikuje wynik prby. W ostatnich latach zaczy obowizywa w Polsce normy o nowych oznaczeniach np.: PN-ISO 7800 - Drut. Prba jednokierunkowego skrcania. PN-ISO 7801 - Drut. Prba przeginania dwukierunkowego.
306
Normy te s tumaczeniem oficjalnej wersji jzykowej norm midzynarodowych ISO 7800:1984 (E) i ISO 7801:1984 (E). Zostay one wydane jako cakowicie rwnowane, bez zmian redakcyjnych w stosunku do wprowadzanych norm. Midzynarodowa Organizacja Normalizacyjna ISO jest wiatow federacj krajowych organizacji normalizacyjnych (organizacje czonkowskie ISO). Czynnoci zwizane z przygo towaniem norm midzynarodowych s wykonywane przez komitety techniczne ISO. Kada organizacja czonkowska zainteresowana tematem, dla ktrego powoano komitet techniczny, ma prawo by reprezentowana w tym komitecie. Midzynarodowe organizacje, rzdowe i pozarzdowe, zwizane z ISO, take mog bra udzia w tych pracach. Projekty norm midzy narodowych, przyjte przez komitety techniczne, s przesyane organizacjom czonkowskim do aprobaty przed zatwierdzeniem ich przez Rad ISO jako norm midzynarodowych. Normy midzynarodowe ISO 7800 i ISO 7801, zostay przygotowane przez komitet techniczny ISO/TC 164 i byy ankietowane wrd organizacji czonkowskich. Zostay one przyjte przez organizacje czonkowskie kilkudziesiciu pastw, w tym Polski. Przykadem wsppracy Polskiego Komitetu Normalizacyjnego PKN z Europejskim Komitetem Normalizacyjnym CEN jest wprowadzenie Normy Polskiej: PN-EN 10233 - Rury. Prba spaszczania. Niniejsza norma jest oficjalnym tumaczeniem normy europejskiej EN 10233:1993. Wiele prb technologicznych i metod badawczych testujcych wyrb, zostao opracowa nych przez centralne oraz branowe instytuty badawcze i zamieszczone w zaleceniach. Przy kadem tego jest: Zalecenie INOP-Z/201-21-78- Wspczynnik anizotropii normalnej. Zalecenie to zostao opracowane przez Instytut Obrbki Plastycznej w Poznaniu. Oprcz norm midzynarodowych ISO, norm europejskich EN, krajowych PN, istniej normy branowe i zakadowe. Normy te zostay opracowane w oparciu o normy wyszego rzdu" i nie mog by z nimi sprzeczne. Normy takie obowizuj w poszczeglnych zakadach produkcyjnych lub branowej grupie zakadw. 13.3. Prba tocznoci metod Erichsena Prba Erichsena stosowana jest po wszechnie w krajach basenu morza Batyckie go (w Polsce, Rosji, Niemczech, Danii i Szwecji) do pomiaru tocznoci cienkich blach, tam, pasw i bednarki o gruboci od 0,1 mm do 2,0 mm oraz szerokoci 13 mm i wikszej, wykonanych ze stali, metali nieela znych i ich stopw. Prba Erichsena jest jedyn prb tocz noci w Polsce, ujt przez Polski Komitet Normalizacyjny w normie PN-79/H-04400 [78]. Prba polega na powolnym wtaczaniu w
cj^S5 155*0.1
Rys. 13.1. Pooenie prbki w przyrzdzie Erichsena^lO, 781
307
prbk, docinit do matrycy piercieniem dociskowym, kulisto zakoczonego stempla do momentu powstania w prbce pknicia przechodzcego na wskro, oraz pomiarze gbokoci wtoczenia (rys. 13.1). Wymiar rednicy stempla di i odpowiadajce mu rednice matrycy d i piercienia doci skowego d , dobiera si w zalenoci od szerokoci b badanej blachy (tab. 13.1).
2 3
Tabela 13.1. Wymiary narzdzi uywanych w prbie Erichsena Wymiar prbki Symbol rodzaju prby IE IE IEn IE
21 5
szeroko lub rednica b mm mm 0,2 -2,0 90* 0,2 -2,0 90 -55 0,2 -1,0 55-30 0,1 -0,75 30-13 * dopuszcza si w przypadkach stosowania grubo a
rednica kuliso zakoczonego stempla d,
Wewntrzna rednica matrycy d

2
piercienia dociskowego d mm mm mm 27 0,05 33 0,1 20 0,05 21 0,02 15 0,02 18 0,1 11 0,02 8 0,02 10 0,1 5 0,02 3,5 0,1 3 0,02 prbek o szerokoci 55 < b < 90 mm
3
Miara i wynik prby Wynik pomiaru gbokoci wytoczenia oznaczamy liter h. Miar tocznoci h jest rednia arytmetyczna wynikw pomiaru gbokoci wtocze hj
r
i=i
gdzie: h - miara tocznoci (rednia arytmetyczna n wynikw pomiarw), hi - gboko i-tego pomiaru, n - liczba pomiarw. Symbolem prby Erichsena jest IE, ktry stosujemy, gdy wymiary narzdzi odpowiednio wynosz: dj = 20 mm, d = 27 mm, d = 33 mm - najczciej stosowane w praktyce. W przy padku zastosowania innego kompletu narzdzi (tab. 13.1) do liter IE dodajemy w dolnym in deksie wielko rednicy matrycy d , tj. IE , IE , IE i. Jeeli moment pknicia okrelono na podstawie nagego obnienia siy wtaczania, symbol rodzaju prby uzupenia si grnym indeksem N, tj. IE , IE , I E , IE . A zatem przykadowy zapis prby Erichsena bdzie nastpujcy IE h
r 2 3 2 5 n 2 N N N N 5 n 21 d2 r
Przykad: Zapisz wynik prby Erichsena, jeeli stosowae narzdzia o wymiarach: di = 8 mm, d =11 mm, d = 10 mm. Moment pknicia okrelono na podstawie nagego obnienia siy wta czania, a obliczona rednia arytmetyczna gbokoci wtoczenia wynosi 9,45 mm. Wynik pr by Erichsena zapiszemy IE 9,45
2 3 N n
308
Prbki do bada Do bada stosuje si prbki prostoktne, kwadratowe lub okrge. Z wyrobw o szeroko ci wikszej lub rwnej 90 mm, szeroko prbki winna wynosi 90 mm. Szeroko prbek z wyrobw o szerokoci od 13 mm do 90 mm jest szerokoci wyrobu. Dugo prbki prosto ktnej powinna zapewni moliwo wykonania co najmniej trzech wytocze. Warunki wykonania prby: Sia docisku piercienia do matrycy powinna wynosi 10 kN. Prdko wtaczania stempla 5-20 mm/min. Natuci obie strony prbki oraz powierzchnie stempla i matrycy naley natuci smarem. rodki wytocze powinny znajdowa si w rodku szerokoci prbki. Odlego pomidzy rodkami ssiednich wytocze w prbkach prostoktnych dla b < 90 mm, powinna wynosi nie mniej ni 55 mm, a w prbkach o b < 90 mm nie mniej ni 90 mm. Przez pkniecie musi przechodzi promie wiata. Po wykonaniu prby naley dokona ogldzin powierzchni wytoczenia i porwna j z powierzchni prbki przed prb. Na podstawie wygldu wytoczenia mona wnioskowa o wielkoci ziarna badanego materiau. Gadka powierzchnia wytoczenia to materia drobno ziarnisty, za chropowata, o wygldzie skrki pomaraczy to materia gruboziarnisty. Wasnoci mechaniczne rnych gatunkw blach do toczenia - okrelone wg metody Erichsena na prbkach poprzecznych, zestawiono tabelarycznie (tab. 13.2). Znajc wynik pr by Erichsena (dla d = 27 mm) mona na podstawie danych graficznych (rys. 13.2) okreli gatunek badanej blachy (B - bardzo gboko toczna, G - gboko toczna, T - toczna, P pytko toczna).
2
Tabela 13.2. Wasnoci mechaniczne blach do toczenia okrelone wg metody Erichsena (na prbkach poprzecznych) [70] Kategoria blach Nazwa bardzo gboko toczna gboko toczna toczna pytko toczna Symbol B G T P MPa 260 - 400 260-420 280-460 do 500 A , min. % g > 2 mm g < 2 mm 30 32 28 27 25 23 23 21 1
5
1-
13.4. Prba tocznoci blach metod Fukui Prba Fukui polega na wytaczaniu miseczki w stokowej matrycy, o kcie rozwarcia 60, przy pomocy stempla o pkolistym zakoczeniu, bez uycia dociskacza [70]. W prbie nie wystpuje wpyw odksztacenia materiau na krawdzi matrycy: nie ma przytrzymywania krka dociskaczem, zatem prba Fukui nie w peni symuluje rzeczywiste procesy toczenia i okrela raczej technologiczne wasnoci blach. Prba Fukui pozwala: oceni podatno blachy do procesu toczenia (rys. 13.3), wyznaczy anizotropi wasnoci blachy i ustali jej kierunki, wnioskowa o wielkoci ziarna badanej blachy.

13
309
Prba przeznaczona jest do badania blach i tam o gruboci 0,4-2,0 mm. Schemat ukadu narzdzi do prby Fukui przedstawia rysunek 13.3. Prbki Prbk stanowi krek blachy o rednicy d = (50-70) g . Taka relacja pomidzy redni c krka i gruboci blachy zapewnia moliwo wytoczenia stokowej miseczki. Wymiary narzdzi dobiera si tak, aby nie nastpio pofadowanie wytoczki (pofadowanie dyskwalifi kuje prb). Obowizuje zasada staych stosunkw rednicy stempla d do rednicy prbki d oraz stosunku poowy sumy rednic otworu matrycy d i stempla d do rednicy prbki do. Zalecane wymiary prbek i narzdzi do prby Fukui przedstawia tabela 13.3.
0 0 m
Tabela 13.3. Wymiary prbek i narzdzi do prby Fukui [70] Grubo blachy g mm 0,4-0,6 0,6 - 0,8 0,8-1,0 1,0-1,2 1,2-1,6 1,6-2,0 rednica stempla d mm 8,00 12,70 17,46 20,64 27,00 33,00 rednica matrycy D mm 9,40 14,60 19,95 24,40 32,00 39,00 rednica prbki do mm 23,00 36,50 50,00 60,00 79,60 96,00 Stosunek d/do
-
0,348 0,347 0,349 0,344 0,342 0,344
310
13.4.1. Ocena tlocznoci blachy Istniej dwie moliwoci oceny tocznoci blachy: 1) kryterium minimalnej rednicy wytoczki, wg tego kryterium wytacza si stokow miseczk z krka o ustalonej rednicy d , a do momentu pknicia miseczki w wierz choku (rys. 13.4), przy czym za miar tocznoci blachy uwaa si wskanik Fukui r| , kt ry definiujemy wzorem
0 F
TlF=-T-<l
(13-2)
gdzie: d = 0,5 (d + d ) - rednia rednica stokowej miseczki, d - rednica krka blachy. Prbka 2) kryterium maksymalnej rednicy krka, wg tego kryterium wyznacza Dwignia si drog dowiadczaln maksymaln Prowadnica rednic krka, ktry mona przeto O przeginania czy na walcow miseczk bez poja wienia si pknicia na dnie, przy czym za miar tocznoci przyjmuje Waki zginajce si maksymaln rednic krka wsa Uchwyt Najbliszy punkt dowego d , zachodzi tu koniecz kontaktu z prbka no wytoczenia od kilku do kilku nastu krkw rnej rednicy d co jest bardziej pracochonne, mniej Rys. 13.14. Miejsce i sposb pomiaru rednicy d w praktyczne i rzadziej stosowane. prbie Fukui [70]
s min max 0 omax 0 s
13.4.2.
Pomiar anizotropii wasnoci blachy
Stopie nierwnomirnoci (anizotropii) wasnoci blachy a wyraamy wzorem

ot =
^max ^min
^Q Q
(13.3)
gdzie: d i d s odpowiednio wartociami maksymalnej i minimalnej rednicy stokowej miseczki (zgodnie z rysunkiem 13.4). Im wiksza jest warto wskanika a, tym mniej przy datna jest blacha do procesu toczenia.
max min
Zalecenia dla realizacji prby: Prdko stempla 50-500 mm/min., Smarowanie matrycy smarem staym. Prdko stempla oraz smarowanie nie ma zasadniczego wpywu na wyniki przeprowa dzonej prby. Du zalet prby jest to, e warto wskanika Fukui prawie nie zaley od
311
gruboci blachy, a tym samym prba Fukui pozwala bezporednio porwna toczno blach o rnej gruboci. 13.5. Wyznaczanie wspczynnika anizotropii normalnej Znajomo wartoci wspczynnika anizotropii normalnej R - wg notacji Lankforda [15, 138], ma istotne znaczenie dla: oceny tocznoci blachy, porwnywania wasnoci blach cienkich, proj ektowania procesw toczenia. Prosty sposb wyznaczania wspczynnika R na prbkach rozciganych, zosta przed stawiony w Zaleceniach Instytutu Obrbki Plastycznej z Poznania pod numerem INOP-Z/20121-78 [15, 138]. Wspczynnik R jest wyraany jako stosunek rzeczywistego odksztacenia plastycznego, mierzonego wzdu szerokoci, do rzeczywistego odksztacenia plastycznego, mierzonego wzdu gruboci prbki, poddanej jednoosiowemu rozciganiu, opisano go w podrozdziale 5.7.1. Prbki Zaleca si stosowanie prbek znormalizowanych do prby rozcigania bez gwek o sze rokoci 12,5 mm lub 20,0 mm (PN-80/M-04310). Dugo rozciganej czci prbki (odle go miedzy szczkami maszyny) nie moe by mniejsza ni: 115 mm dla prbek o b = 12,5 mm, 160 mm dla prbek o b = 20,0 mm. Prbk pobiera si z arkusza blachy w okrelonym kierunku wzgldem kierunku walco wania. Prbk wycita w kierunku walcowania oznacza si symbolem 0", prbk wycit pod ktem 45 do kierunku walcowania symbolem 45", za wycit prostopadle do kierunku wal cowania oznacza si symbolem 90". Warunki pomiarw Szeroko prbki naley mierzy przynajmniej w piciu jej przekrojach, rwnomiernie rozmieszczonych na dugoci pomiarowej (rys. 13.5).
I 1
1 2 <1 4 l 1 L*20mcn^
1 1
| b 'iZ5mm
0
Rys. 13.5. Sposb pomiaru szerokoci i dugoci prbki w prbie Fukui Pomiar dugoci 1 i 1 wykonuje si tylko jednokrotnie wzdu trwale oznaczonej o prbki (rys. 13.5). Pomiar: b , b, 1 ,1 wykonywa z dokadnoci nie mniejsz ni 0,01 mm; Prdko rozcigania prbek powinna znale si w przedziale 10-100 mm/min;
0 0 0
312 -
Pomiar szerokoci b i dugoci 1 dokonuje si na prbce rozcignitej w granicach wydu enia rwnomiernego; Pomiar naley wykona na trzech prbkach badanej blachy pobranych w tym samym kierunku wzgldem kierunku walcowania.
Obliczenie wartoci R Obliczenia wartoci R wykonuje si z dokadnoci do 0,01, Do szybkich oblicze dopuszcza si stosowanie nomogramu (rys. 13.6), Znajc wartoci wspczynnikw anizotropii normalnej R, wyznaczonych na prbkach pobranych w trzech rnych kierunkach walcowania 0", 45" i 90" mona obliczy redni warto R wg notacji Lileta - wzorem R + 2 R +R Q (13.4)
p 0 45 9
gdzie: Rr - rednia warto wspczynnika anizotropii normalnej, Ro - warto wspczynnika anizotropii normalnej dla prbki 0", R45 - warto wspczynnika anizotropii normalnej ^la prbki 45", R - warto wspczynnika anizotropii normalnej dla prbki 90".
90
13.6. Prba wielokrotnego przeginania blach i tam Prba wielokrotnego przegina nia blach i tam o gruboci poniej 3 mm, suy do oceny przydatnoci tych materiaw do dalszych od ksztace plastycznych. Prba jest przedmiotem normy PN-90/H-04407 rwnowanej z norm ISO 77991985 [79]. Prba polega na odksztacaniu plastycznym w temperaturze otocze nia (20!{oC) prbki o przekroju prostoktnym z blachy lub tamy o gruboci a zamocowanej jednym kocem w uchwytach mocujcych narzdzia, przez jej wielokrotne przeginanie na przemian w jedn i drug stron o kat 90 od pooenia wyjciowego, na wymiennych rol kach lub szczkach oporowych o okrelonym promieniu r (rys. 13.7).
bo/b
Rys. 13.6.
Nomogram do oblicze wartoci wspczynnika anizotropii normalnej R [138]
313
Wymiary prbek Z badanego wyrobu o gruboci a wycinamy prbk o szerokoci b rwnej 20*Q mm. Z tam o szerokoci do 25 mm prbki zachowuj pen szeroko wyrobu (nie podlegaj obrbce mecha nicznej). Dugo prbki powinna wynosi 100-150 mm. Warunki przeprowadzenie prby W celu prawidowego przeprowadzenia pr by przeginania powinny by spenione nastpujce warunki (tab. 13.4): wybr promienia zaokrglenia szczk (rolek) r zaley od gruboci prbki a, dobr odlegoci h pomidzy prowadnic, a szczkami zaley od gruboci prbki a, norma dopuszcza stosowanie urzdze o odlegoci h w zakresie 25-50 mm, w przypadku uycia urzdzenia z rolkami, odlego y zalena jest od gruboci prbki a,
Rys. 13.7.
Schemat urzdzenia do prby wielokrotnego przeginania blach i tam [79]
Tabela 13.4. Dobr parametrw urzdzenia do prby wielokrotnego przeginania I

-
Grubo prbki a mm do 0,3 0,3 - 0,5 0,5-1,0 1,0-1,5 1,5-3,0
Podstawowe wymiary konstrukcyjne urzdzenia do prby przeginania h r y mm mm mm 1,5 0 , 1 5,0 0,5 1,0 0 , 1 1,5 0 , 1 2,5 0 , 1 10,0 0 , 5 3,0 0 , 2 5,0 0 , 1 15,0 0 , 5 20 1 , 0 3,0 0,2 7,5 0,2 3,0 0 , 2 25 1 , 0 10,0 0 , 2
osie wzdune rolek lub szczek oporowych powinny by do siebie rwnolege i prostopa de do paszczyzny przeginania, wzduna o prbki winna by prostopada do osi szczk (rolek), przeginanie prowadzi przy swobodnie osadzonym kocu prbki w prowadnicy, jeeli sztywno prbki jest niewystarczajca dla zapewnienia staej stycznoci ze zderza kiem urzdzenia (z korpusem), prb naley wykona na prbce napronej wzdu jej osi. Wielko tego naprenia U\ nie powinna przekracza 2% wytrzymaoci na rozciga nie metalu, z ktrego wykonana jest prbka, czyli a,<0,02R
m
(13.5)
gdzie: di - naprenie, ktrym naprono prbk,
314
m
R - wytrzymao na rozciganie danego metalu. za jedno przegicie uwaa si zgicie prbki o kt 90 do zderzaka i powrotne odgicie rwnie o kt 90, do pooenia wyjciowego (rys. 13.8). Miar jednego przegicia jest za tem kt 180, prb prowadzi si z jednostajn czstotliwoci nie przekraczajc jednego przegicia na sekund, w czasie trwania prby naley obserwowa powierzchni prbki w miejscu zginania. Miara i wynik prby Miar prby jest liczba przegi N . Drugie przegicie W zalenoci od wymaga, warunkw Pierwsze przegicie zamwienia i kontraktu prb naley prze prowadza: do momentu osignicia wymaganej liczby przegi - N , OlO do osignicia liczby przegi, odpo wiadajcej pojawieniu si^pierwszego Rys. 13.8. Miara przegicia w prbie wielokrotne go przeginania blach i tam [79] pknicia - N , do uzyskania liczby przegi - N , przy ktrej nastpio cakowite zama nie prbki. Przegicie ostatnie, ktre spowodowao pknicie lub zamanie prbki nie wlicza si do liczby przegi N . (Przykad: pknicie wystpio podczas 24 przegicia; wynik prby N = 23). Wynik prby uwaa si za dodatni, jeeli uzyskana liczba przegi jest rwna lub wiksza od liczby przegi okrelonych w normach przedmiotowych lub warunkach zamwienia bada nej blachy czy tamy. b bn bp bz b bp
13.7. Technologiczna prba zginania Przedmiotem normy PN-90/H-04408 - rwnowanej z norm midzynarodow ISO 7438:1985, jest technologiczna prba zginania suca okreleniu zdolnoci wyrobw z metali i stopw do odksztace plastycznych, pod wpywem si zginajcych. Istnieje kilka sposobw realizacji prby zginania [70, 80]. W tym podrozdziale przedstawiony zostanie jeden sposb, gdy celem jest tu pokazanie moliwoci zastosowania technologicznej prby zginania do wyznaczania kta p sprystego powrotu blach. Prb zginania przeprowadza si na uniwersalnej maszynie wytrzymaociowej, w urz dzeniu do zginania, skadajcym si z dwch nastawnych podpr o promieniu R, odlegych od siebie o wymiar L i trzpienia o gruboci D (rys. 13.9). Wymiary prbek wycinanych z blach, tam, lub wyrobu o gruboci a: szeroko prbki b: prbki z wyrobu o szerokoci < 20 mm zachowuj szeroko wyrobu, prbki z wyrobu o szerokoci > 20 mm winny mie szeroko 20+5 mm; dugo prbek okrela si w zalenoci od gruboci prbki a oraz od warunkw prowa-
315
dzenia prby (grubo trzpienia D), Orientacyjn dugo prbki 1 oblicza si wg wzoru -l = 2(a + D)+(l00-s-150) (13.6) Prb zginania prowadzimy do okrelonego kta zgicia a. Po zdjciu obcienia prbka blachy odsprynuje do kta odgicia a' (rys. 13.10).
Rys. 13.9.
Schemat urzdzenia do zginania [70, 80]
Rys. 13.10.
Zmiany spryste kta zagicia [70]
Rnica pomidzy ktem gicia a i ktem odgicia a' jest nazywana ktem sprystego powrotu (3 lub ktem sprynowania p, ktry wyraany jest wzorem P=a -a (13.7)
,
Kt sprynowania p nie jest wielkoci sta. Jego warto zaley od wielu czynnikw geometrycznych, materiaowych i technologicznych (rys. 13.11) realizowanych procesw przerbki plastycznej. Znajomo wartoci kta sprynowania p ma istotne znaczenie w pro cesach profilowania i toczenia. a)
b)
c)
p,
Temperatura
Rys. 13.11.
Wpyw rnych czynnikw: a - geometrycznych, b - materiaowych, c - technologicznych na zmiany kta sprynowania blach p [70]
316
Z rysunku 13.10 wida, e przedmiot bdzie mia dany promie krzywizny p', czy dany kt zagicia a', jeli zegniemy go w czasie odksztacania do promienia p i kta a. Kt sprystego powrotu (kt sprynowania) p zaley od wielu czynnikw. Moemy je podzieli na trzy grupy [70]: 1) Czynniki geometryczne. Najbardziej zmienia si kt sprynowania p w zalenoci od promienia gicia p i od gruboci blachy g (rys. 13.11). Czynniki to maj wpyw przeciw stawny: kt P zwiksza si ze wzrostem promienia p , natomiast zmniejsza si ze wzrostem gruboci g. Wprowadzajc wielko wzgldnego promienia gicia p/g mona porwnywa sprynowanie blach o rnych grubociach. Kt p zwiksza si przy zwikszaniu si sto sunku p/g. Zwiksza si on take przy zwikszaniu si kta zagicia a, natomiast ze wzro stem szerokoci blachy b (a waciwie wzgldnej szerokoci b/g) kt sprynowania P nie znacznie si zmniejsza. Wedug literatury zmiana krzywizny wskutek sprynowania pasa bardzo szerokiego jest o 9% mniejsza ni pasa bardzo wskiego. Wpyw dugoci gitej blachy, tj. odlegoci midzy podporami, zaley od sposobu gicia. Przy giciu swobodnym na ksztat V kt P powiksza si ze zwikszeniem si odlegoci pomidzy podporami. Za zwyczaj podczas gicia wzrasta nieco rami gicia; 2) Czynniki zalene od materiau. Kt sprynowania P wzrasta ze wzrostem granicy pla stycznoci R . Jest to zrozumiae, gdy materia twardszy stawia wikszy opr odksztace niu i wzrastaj w nim naprenia wewntrzne. Ze zwikszeniem wartoci stosunku R /R (granicy plastycznoci od granicy wytrzymaoci) kt sprynowania P maleje. Zmiany wartoci R i R spowodowane anizotropi wasnoci mechanicznych s stosunkowo nie wielkie. W zwizku z tym niewielkie s zmiany kta sprynowania przy zaginaniu blachy w rnych kierunkach w stosunku do kierunku walcowania. Naley oczekiwa, e przy wzrocie teksturowania blachy kt sprynowania nieco maleje. Zasadniczo wikszy jest kt sprynowania P przy giciu poprzecznym do kierunku walcowania. Ujednorodnienie struktury (w wyniku obrbki cieplnej), a take struktura drobnoziarnista podnosi granic wytrzymaoci i sprzyja zwikszeniu kta sprynowania. Dotyczy to zwaszcza blach grubszych. Blacha w stanie wyarzonym ma mniejsze sprynowanie ni blacha walcowa na na gorco (w stanie surowym); 3) Czynniki technologiczne. Prdko gicia wpywa na naprenie uplastyczniajce. Zwik szenie prdkoci odksztacenia powoduje zwikszenie oporu odksztacenia, a wic podnosi si granica plastycznoci. Dlatego ze wzrostem prdkoci zaginania wzrasta kt spryno wania. W zakresie prdkoci tradycyjnych maszyn gncych wzrost ten jest niewielki. Wy trzymywanie zagitej blachy pod obcieniem powoduje zmniejszenie kta p. Wzrost tem peratury blachy zmniejsza jej wasnoci mechaniczne, a wic zmniejsza kt sprynowania. Jeeli po osigniciu wymaganego kta zagicia a' nie odciy si blachy natychmiast, to im duszy by czas wytrzymania pod obcieniem, tym kt sprynowania po odcieniu bdzie mniejszy. Przy nagym odcieniu materia nie osiga od razu cakowitego kta p, lecz proces ten zachodzi w pewnym przedziale czasu. Najszybciej odksztacenia powrotne dokonuj si w pierwszym okresie po odcieniu. Bardzo duy moe by wpyw rozciga jcych si zewntrznych. Przy zaginaniu z jednoczesnym rozciganiem blachy kt sprye e m e m
317
nowania maleje ze wzrostem naprenia rozcigajcego 07. Jednak po przekroczeniu przez a granicy plastycznoci R dalszy wzrost naprenia rozcigajcego nie powoduje ju zmniejszenia kta sprystego powrotu p.
r e
13.8. Prba spaszczania rur Prba spaszczania rur (rys. 13.12a) jest przedmiotem normy PN-EN 10233 [79], bdcej oficjalnym tumaczeniem normy europejskiej EN 10233:1993 i zastpia dotychczas stosowan PN-78/H-04414/02 [84]. Prba ma na celu ocen zachowania si rur metalowych o przekroju okrgym, podczas spaszczania w kierunku prostopadym do osi wzdunej rury. Prba moe by stosowana dla rur o rednicy zewntrznej d < 600 mm i gruboci cianki g < 0,15 D. Prbk naley spaszcza: a odstp H midzy pytami ciskaj cymi, mierzony pod obcieniem, osi gnie warto podan w uzgodnieniach odbiorowych lub podan w odpowied nich normach wyrobu (rys. 13.12b), do momentu styku powierzchni we wntrznych, przy czym dugo odcin ka styku musi by co najmniej rwny poowie szerokoci wewntrznej b spaszczonej prbki (rys. 13.12c).
a) b)
///////)///////
///A??/////
c)
////////////////
//////.
vr///
Rys. 13.12.
Schemat (a) i symbole (b i c) stoso wane w prbie spaszczania rur [84]
Prbki Prbie poddawane s rury o rednicy zewntrznej d < 600 mm, przy gruboci cianki g < 0,15D, przy czym dugo prbki 1 musi spenia warunek zapisany wzorem 10<1<100 (13.8) a krawdzie prbki mog by zaokrglone lub fazowane. Warunki i wynik prby Prdko spaszczania nie powinna przekroczy 25 mm/min. Prbka przesza prb z wynikiem pozytywnym, jeeli brak jest pkni widocznych pod czas obserwacji nieuzbrojonym okiem". Niewielkie wady na krawdziach nie powinny stanowi podstawy do uznania wyniku prby za negatywny. Wynikiem prby spaszczania, zgodnie z wymaganiami waciwych norm wyrobu, moe by te obserwacja jakoci powierzchni rur, na krawdzi zgicia. Powierzchnia ta moe by gadka, czysta, zmatowiona, z niewielkimi rysami, z licznymi rysami, popkana, bd zniszczona zomem.
318
13.9. Prba jednokierunkowego skrcania drutu Przedmiotem normy PN-ISO 7800/luty 1996 jest prba jednokierunkowego skrcania drutu [86]. Norma okrela metod wyznaczania odpornoci drutu metalowego, o rednicy lub gruboci w granicach 0,3-10 mm, na deformacje plastyczn podczas prby jednokierunkowe go skrcania. Norma PN-ISO 7800 zastpia dotychczasow norm PN-83/M-80003 i jest cakowicie rwnowana normie midzynarodowej ISO 7800:1984. Prba jednokierunkowego skrcania polega na skrcaniu prbki drutu wok jej osi w jednym kierunku. Oznaczenia uyte w prbie pokazano na rysunku 13.13. Prbki Wymiar charakterystyczny D dla drutw nieokrgych jest najwiksz rednic opisan na przekroju. L jest odlegoci midzy uchwytami prbki. Prbka drutu powinna by wyprostowana. Prostowanie powinno by wykonane rcznie lub za pomoc drewnianego motka. Drut z widocznym, ostrym zagiciem nie powinien by uywany do przeprowadza nia niniejszej prby.
Zacisk
Rys. 13.13. Oznaczenia stosowane w prbie Warunki prby jednokierunkowego skrcania Aby prba bya zgodna z wymogami drutu [86] normy, naley speni ponisze warunki: prb przeprowadza w temperaturze 10-35C, odlego pomidzy uchwytami (zalena od rednicy d lub charakterystycznego wymiaru D) powinna wynosi jak podano w tabeli 13.5. prbk naley zamocowa w maszynie w taki sposb, aby jej o poduna pokrywaa si z osiami uchwytw, dla zapewnienia tego naley zastosowa stae obcienie rozcigajce prbk, obcienie F, wystarczajce do wyprostowania prbki, nie moe przekracza 2% wartoci siy odpowiadajcej wytrzymaoci na rozcigania F , czyli F<0,02F (13.9)
m m
prdko skrcania powinna by staa podczas przeprowadzania prby, jej warto zaley od rednicy drutu oraz gatunku materiau z jakiego zosta wykonany, prdko prowadze nia prby nie powinna przekroczy wartoci podanej w tabeli 13.6. jeeli prbka nie spenia wymaga normy przedmiotowej, a take jeli nastpio pkniecie, w odlegoci mniejszej ni 2d od uchwytu, prba jest niewana i powinna by powtrzona.
319
Tabela 13.5. Wymagana odlego miedzy uchwytami rednica drutu d lub wymiar charakterystyczny mm 0.3<d<1.0 1.0<d<5.0 5.0 <d< 10.0 Odlego miedzy uchwytami L dopuszczalna za specjaln zgod wymagana mm mm 200 d 100 d 50 d 50 d 30 d
1
1
Tabela 13.6. Zaleno prdkoci skrcania drutu od jego rednicy dla wybranych gatunkw materiau rednica d lub wymiar charakterystyczny D, mm d< 1 1 <d< 1,5 l,5<d<3,0 3,0<d<3,6 3,6 < d < 5,0 5,0 <d< 10,0 Maksymalna prdko sknjcania, ilo/sek. mied i jej stopy aluminium i jego stopy stal 5 3 2 1,5 1 1 1 0,5 0,5
Miara i wynik prby Miar prby jest liczba skrce - N . Jedno skrcenie to skrt drutu wok jego osi o kt 360. Wynik prby to ilo skrce: do momentu osignicia wymaganej liczby skrce - N , do wystpienia zerwania - N .
s sn sz
13.10.
Prba dwukierunkowego przeginania drutu
Prba dwukierunkowego przeginania wyznacza odporno drutu na odksztace nia plastyczne, w czasie prowadzenia pr by. Zakres rednic lub gruboci drutu, stosowanego w powyszej prbie: 0,3-10,0 mm (wcznie). Prba jest przedmiotem normy PNISO 7801 [87], ktra zastpia dotychczas stosowan norm PN-83/M-80002 i jest tumaczeniem midzynarodowej normy ISO 7801:1984 (E). Prba przeginania dwukierunkowego polega na wielokrotnym przeginaniu prb ki, zamocowanej na jednym kocu, o kt 90 w przeciwnych kierunkach wzgldem osi waka, o okrelonym promieniu. Kon-
Rys. 13.14. Konstrukcja urzdzenia do prby dwukierunkowego przeginania drutu - [87]
cja urzdzenia do bada powinna spenia wymagania i podstawowe wymiary zaznaczone sunku 13.14 oraz podane w tabeli 13.7.
ila 13.7. Podstawowe wymiary narzdzi w prbie dwukierunkowego przeginania rednica nominalna ub grubo drutu d (a) mm 0.3 < d (a) < 0.5 0.5 < d (a) < 0.7 0 . 7 < d ( a ) < 1.0 1 . 0 < d ( a ) < 1.5 Promie walka zginajcego r mm 1.25 0 . 0 5 1.75 0 . 0 5 2.50 0 . 1 3.75 0 . 1 5.00 0 . 1 7.50 0 . 1 10.00 0 . 1 15.00 0 . 1 20.00 0 . 1 25.00 0 . 1 Odlego h mm 15 15 20 20 25 35 50 75 100
LA
1.5 < d ( a ) < 2 . 0

2.0<d(a)<3.0 3.0<d(a)<4.0 4.0 < d (a) < 6.0 6.0 < d (a) < 8.0 8 . 0 < d ( a ) < 10.0
rednica otworu prowadnicy d mm 2.0 2.0 2.0 2.0 2.0 i 2.5 2.5 i 3.5 3.5 i 4.5 4.5 i 7.0 7.0 i 9.0 9.0 i 11.0 1
0
iposb prowadzenia prby Prb przeprowadza w temperaturze 10-35C. Promie waka zginajcego r, odlego prowadnicy wakw h, rednic otworu prowad nicy d naley dobra w zalenoci od rednicy drutu d wg tabeli 13.7. Prbk naley umieci w jednym z otworw prowadnicy tak, jak przedstawiono na ry sunku 13.15. Dolny koniec prbki naley tak zamocowa midzy uchwytami, aby prbka bya prostopada do osi wakw zginajcych. Prbk przegina o kt 90 na przemian w przeciwnych kierunkach (rys. 13.15). Jedno przegicie stanowi: przegicie prbki o kt 9 0 i jej powrt do pierwotnej pozycji. Suma ryczny kt jednego przegicia wynosi 180. Drugie przegicie Pierwsze przegicie Nie naley przerywa prby pomidzy przegiciami. Przeginanie powinno odbywa si ze sta prdkoci nie przekraczajc jednego przegicia na sekund. OiO i Aby zapewni cigy styk prbki z Rys. 13.15. Schemat zadawania przegi w prbie wakiem mona stosowa wstpne ob dwukierunkowego przeginania drutu cienie prbki. Warto obcienia F [87] nie moe przekroczy 2% wartoci si y odpowiadajcej wytrzymaoci F
g 0 m
F<0,02F =0,02 R = 0,0057iR d 4 gdzie: F - obcienie wstpne,

m m
(13.10)
321
F - nominalne obcienie zrywajce, d - rednica drutu,

m
R ~ wytrzymao na rozciganie danego metalu.

m
Miara i wynik prby Miar prby jest liczba przegi - N . W zalenoci od wymaga i warunkw zamwi nia prb naley prowadzi: do momentu osignicia wymaganej liczby przegi - N , do osignicia liczby przegi odpowiadajcej pojawieniu si pierwszego pknicia - Nb , do uzyskania liczby przegi - N , przy ktrej nastpio cakowite zamanie prbki. Przegicie ostatnie, ktre spowodowao pknicie lub zamanie prbki nie wlicza si d < liczby przegi N . (Przykad: pknicie wystpio podczas 24 przegicia; wynik prby wynie sieN =23).
b bn p bz b bp
13.11.
Kontrola jakoci zawleczek
Drog plastycznej przerbki na zimno wykonuje si wiele wyrobw finalnych, sucyc do bezporedniego uytku np.: gwodzie, nity, wkrty, zawleczki, ruby, skoble, itp. Kady tych gboko przetworzonych wyrobw podlega kontroli jakoci. Proces wytwarzania ora kontrol jakoci przedstawiono na przykadzie zawleczki [76, 138]. Zamierzamy wyprodukowa stalow zawleczk (S) o rednicy d = 3,2 mm i dugoci 1 40 mm pokryt powok ochronn z cynku (Zn) (rys. 13.16)..
Q
i Hh*~~
2
Dopuszczalne ksztaty zakoczenia zawleczek
Rys.
13.16. Wymiary zawleczek [76]
W wyniku realizacji procesw stalowniczych, a nastpnie procesw przerbki plastyc nej na gorco drog walcowania, otrzymujemy walcwk o rednicy 5,5 mm. Po dokona obrbki powierzchniowej, walcwk c 5,5 mm poddajemy procesowi cignienia na zimr f >
322
Proces realizujemy w wielostopniowej cigarce w piciu cigach, przy dwch midzyoperacyjnych obrbkach cieplnych wg schematu 5,5 . - > 4,4 -> 4 3,8* -> 4 3,0 - 2,5* 2,35 mm *miejsce obrbki cieplnej Nastpnie drut poddajemy walcowaniu na 1,45 zimno (w dwch przepustach) w walcarce DECO, na profil odcinka koa (rys. 13.17) wg schematu <|)2,35 -> 2,85x1,45 mm Kolejnym etapem jest formowanie zawleczek na uniwersalnym, wielozadaniowym automacie do -2,85cicia i toczenia Wafios VDUB-20. Wsadem jest drut profilowy, a proces przebiega wg schematu Rys. 13.17. Wymiary drutu profilowego [76] 2,85 x 1,45 mm -> zawleczka 3,2 x 40 mm Zgodnie z wymogami normy PN-76/M-82001 nasza zawleczka posiada oznaczenie ZAWLECZKA S-Zn 3,2 x 40 PN-76/M-82001 Zawleczka podlega kontroli i naley j podda nastpujcym badaniom: 1) Sprawdzenie materiau, polegajce na stwierdzeniu zgodnoci atestu hutniczego drutu zawleczkowego z PN-76/M-80059 (wymagania dla zawleczek stalowych). 2) Sprawdzenie wygldu zewntrznego realizujemy okiem nieuzbrojonym". Powierzchnia zawleczek powinna by czysta i gadka, bez zadziorw, pkni i rys poprzecznych. Do puszczalne s: niewielkie lady wgniece od narzdzi, rysy wzdune o gbokoci nie przekraczajcej podanej wartoci dla odpowiedniej redni cy zawleczki: przy d = 2 mm - 5 jam, a przy d = 2 mm - 10 um, - jej wzajemne przesunicie kocw ramion zawleczki nie wykraczajce poza wymiar red nicy do. 3) Sprawdzenie wymiarw, ktre powinny by zgodne z tabel 13.8 i rys. 13.16. 4) Prba przeginania, uprzednio odgit zawleczk naley zamocowa pionowo w rwnole gych szczkach przyrzdu do wielokrotnego przeginania drutu, tak aby przylegaa plaska strona do paszczyzny szczk (rys. 13.18). Przeginanie powinno odbywa si na prostym odcinku dowolnego ramienia zawleczki. Kade przemieszczenie odgitego ramienia zawleczki o kt 90 liczy si jako jedno prze gicie. Promie zaokrglenia szczk R i minimaln dopuszczalna liczb przegi prezentuje tabela 13.9. 5) Sprawdzenie gruboci powok ochronnych - grubo powok elektrolitycznych powinna wynosi 6-r 12 um. Kontrol gruboci powok naley przeprowadzi zgodnie z PN-80/H04605.
0 0
323
Tabela 13.8. Tolerancje wymiarowe zawleczek rednica umowna zawleczki d , mm

0
rednica trzpienia d, mm min. 0,4 0,6 0,8 0,9 1,3 1,7 2,1 2,7 3,5 4,4 5,7 7,3 9,3 12,1 15,1 19 max. 0,5 0,7 0,9 1,1 1,4 1,8 2,3 2,9 3,7 4,6 5,9 7,5 9,5 12,4 15,4 19,3
rednica ba D, mm min. 0,9 1,2 1,6 1,7 2,4 3,2 4,0 5,1 6,5 8 10,3 13,1 16,6 21,7 27 33,8 max. 1 1,4 1,8 2 2,8 3,6 4,6 5,8 7,4 9,2 11,8 15 19 24,8 30,8 38,6
0,6 0,8 1,0 1,2 1,6 2,0 2,5 3,2 4,0 5,0 6,3 8 10 13 16 20
Dugoci technologiczne li, mm 1 , mm min. max. 2 0,8 1,6 2,4 0,8 1,6 3 0,8 1,6 3 2,5 1,3 3,2 2,5 1,3 4 2,5 1,3 5 2,5 1,3 6,4 3,2 1,6 8 2 4 10 2 4 12,6 2 4 16 2 4 20 3,2 6,3 26 3,2 6,3 32 3,2 6,3 40 3,2 ' 6,3
2
Rys. 13.18. Schemat mocowania odgitej zawleczki w przyrzdzie do wielokrotnego przeginania [87] Tabela 13.9. Warunki realizacji i wynik prby przeginania zawleczki Dobr szczk rednica zawleczki Promie szczk d , mm R, mm <2 0,5 2+ 5 0,8 >5 1,2
0
Wynik prby Minimalna dopuszczalna liczba przegi 3 3 2
BAZA LABORATORYJNA WRAZ Z OPRZYRZDOWANIEM POMIAROWO-OBLICZENIOWYM
14. Laboratoria bada technologicznych w zakresie teoretycznych podstaw...
327
14. LABORATORIA BADA TECHNOLOGICZNYCH W ZAKRESIE TEORETYCZNYCH PODSTAW PROCESW PRZERBKI PLASTYCZNEJ W zakresie prac laboratoryjnych i badawczych wszystkie zespoy korzystaj ze wsplnej aparatury pomiarowej oraz z kilku stanowisk badawczych, modernizowanych i doposaonych w miar realizacji prowadzonych prac o charakterze podstawowym i badawczo-rozwojowym oraz unowoczeniania programw nauczania. Pozwala ona na wykonanie rnych prb techno logicznych do okrelania wasnoci mechanicznych i jakoci wyrobw metalowych po przerb ce plastycznej. 14.1. Laboratoria w zakresie pomiarw wasnoci mechanicznych Prba rozcigania i ciskania na gorco lub na zimno Prby rozcigania i ciskania na gorco lub na zimno przeprowadza si na: stanowisku do bada wytrzymaociowych, w skad ktrego wchodz cztery prasy hydrau liczne ZD4-ZD100 o sile nacisku: 40 kN, 100 kN, 300 kN i 1000 kN; prod. VEB Werk., Lipsk, NRD, 1963+65; stanowisku do bada wytrzymaociowych, w skad ktrego wchodz: nowoczesna maszyna wytrzymaociowa INSTRON4502 (10 kN); prod. INSTRON Ltd. High, Anglia, 1991, zakres pomiarowy si: od 0 do 50 kN, przy dokadnoci 0,05 N, zakres prdkoci ruchu trawersy od 0,05 do 500 mm/min.; komputer IBM PC; oryginalne oprogramowanie INSTRON", pozwalajce na sterowanie maszyn, wspomaganie jej obsugi i obrbk wynikw bada; na stanowisku do bada wytrzymaociowych, w skad ktrego wchodz: maszyna wytrzymaociowa INSTRON 1196 (250 kN); prod. INSTRON Instr., Anglia, 1974, zakres pomiarowy si: od 0 do 250 kN, przy dokadnoci 1 N, zakres prdkoci ruchu trawersy od 0,05 do 50 rnm/min.; piec rurowy do bada materiaw w wysokich temperaturach (do 1200C); komputer IBM PC; wasne oryginalne oprogramowanie INSI 196", pozwalajce na sterowanie maszyn i wspomagajce jej obsug oraz na rejestracj wynikw pomiarw w zbiorach teksto wych oraz ich obrbk i prezentacj graficzn, wymienione stanowisko naley zaliczy do unikalnych ze wzgldu na precyzj z jak rejestrowane s badane parametry, a zainstalowane oprogramowanie pozwala na du dowolno formatowania zbiorw wyjciowych z uwzgldnieniem prowadzenia do wolnych przelicze mierzonych wielkoci wraz z ich graficzn prezentacj. Przedstawiony zestaw urzdze daje moliwo wyznaczenia z bardzo du dokadnoci wszystkich parametrw wasnoci mechanicznych rnych materiaw w prbie rozcigania i
328
Baza laboratoryjna wraz z oprzyrzdowaniem pomiarowo-obliczeniowym
ciskania. Dodatkowe wyposaenie w postaci elektronicznych ekstensometrw pozwala na precyzyjne okrelenie parametrw wasnoci plastycznych. Prba skrcania na gorco lub na zimno Prby takie przeprowadza si na stanowisku do prb plastometrycznych, tj. skrcania prbek 6x50 mm, przy prdkoci skrcania 0,1+5 s" w przedziale temperatur 20+1280C, z komputerowym opracowaniem, w skad ktrego wchodz: - plastometr skrtny PS-A/76, prod. OBR Maszyn Hutniczych, Bytom, 1977; oprzyrzdowanie, umoliwiajce symulacj procesw odksztacenia; oprogramowanie, pozwalajce na rejestracj wynikw w danych warunkach przerbki plastycznej, z komputerowym ich opracowaniem w formie wykrelnej wraz z ich analiz statystyczn.
1
PLASTOMETR SKRTNY Plastometr skrtny PS-A/76 zbudowany jest z trzech gwnych zespow: zespou zasila nia, zespou sterujco-rejestrujcego i zespou wykonawczego (rys. 14.1). Zesp wykonawczy - w skad tego zespou wchodz: napd w postaci silnika prdu staego i przekadni zbatej, ukad mocujcy czynny i bierny, sylitowy piec oporowy, zesp czujnikw pomiarowych, instalacja centralnego smarowania. STEROWANIE POMIAR REJESTRACJA
Rys. 14.1. Schemat sterowania i budowy plastometru skrtnego typu PS-A/76 [26,45]: 1 - silnik, 2 przekadnia zbata, 3 - licznik prdkoci obrotowej, 4 - sprzgo elektromagnetyczne, 5 - impulsator fotoelektryczny do pomiaru iloci skrce, 6 - uchwyt samocentrujcy, 7 - uchwyt ruchomy, 8 - piec grzewczy, 9 - prbka, 10 - uchwyt stay, 11 - czujnik do pomiaru momentu skrcajcego, 12 - czujnik do pomiaru siy poosiowej
14. Laboratoria bada technologicznych w zakresie teoretycznych podstaw..,
329
Silnik elektryczny posiada bezstopniow, pynn regulacj obrotw w zakresie 50+1500 obr./min. Przekadnia o przeoeniu i = 25, dziki sprzgom elektromagnetycznym pozwala poszerzy ten zakres od 2+1500 obr./min. Plastometr wyposaony jest w piec umoliwiajcy nagrzewanie prbek do maksymalnej temperatury 1250C. Dane techniczne urzdzenia: Moc pobierana: 15 kVA; 220/380V; 50 Hz, Moc napdu gwnego: 7,5 kW, Obroty nominalne: n = 1500 obr./min, Zakres regulacji prdkoci obrotowej: 50+ 1500 obr./min, Moc ukadu grzania: 4 kW, Przeoenia: i = 1 + 25, Dopuszczalny moment obrotowy: M = 150 Nm.
s
Zesp sterujco-rejestrujcy - zesp ten suy do sterowania przebiegiem skrcania i skada si z nastpujcych elementw: - panelu pomiaru prdkoci obrotowej silnika gwnego, - regulatora temperatury pieca grzewczego, - panelu zadawania kta skrcenia prbki, wzmacniacza tensometrycznego, rejestratora wielokanaowego, pulpitu sterowniczego. Opis dziaania urzdzenia Prbka skrcana jest pomidzy obracajcym si uchwytem czynnym przekadni zbatej a biernym zespou mocujco - pomiarowego. Przekadnia zbata posiada wbudowane dwa sprz ga wielopytkowe wczane elektromagnetycznie oraz hamulec elektromagnetyczny zabudo wany w przekadni zbatej, umoliwiajcy przerwanie odksztacania prbki. Uchwyt zespou mocujco - pomiarowego osadzony jest na uoy skowanym waku. Wa ma moliwo posuwu osiowego. Koniec wau, poprzez belk rozprn przenosi obcienie osiowe na czujnik siy poosiowej. W celu umoliwienia zamocowania prbki, przeduonej przy pomocy specjalnych uchwytw, piec uoy skowany jest obrotowo wzgldem podstawy. Do pomiaru iloci skrce suy impulsator fotoelektryczny. W skad plastometru kadego typu wchodzi zesp czujnikw do pomiaru momentu skr cajcego, siy osiowej lub zmian wymiarw prbki podczas odksztacenia, impulsator do po miaru iloci wykonywanych skrce oraz zesp do programowania i rejestracji procesu od ksztacenia. Moment skrcajcy wywierany jest na prbk przy pomocy dwch uchwytw: obrotowego i staego (rys. 14.1). Uchwyt obrotowy poczony jest poprzez sprzgo z przekad ni i silnikiem elektrycznym. Uchwyt stay uoyskowany jest w taki sposb, e umoliwia ruch poosiowy. Na uchwycie tym zamontowane s czujniki do pomiaru momentu skrcajcego (rys. 14.2a) i siy poosiowej (rys.14.2b). Do pomiaru momentu skrcajcego i siy osiowej uywane s czujniki tensometryczne, ktre przed przystpieniem do serii bada musz by odpowiednio
330
przeskalowane dla ustalenia tzw. staych skalowania, wymaganych do wyliczenia mierzonych parametrw (podrozdz. 16.1). a) b)
Rys. 14.2. Sposb pomiarw: momentu skrcajcego (a) i siy osiowej (b) stosowany w badaniach plastometrycznych [26]: 1 - oprawa, 2 - waek, 3 - pryzma, 4 - belka, 5 - nakrtka zaciskowa, 6 - tuleja zaciskowa, 7 - tensometry 14.2. Laboratoria w zakresie pomiarw na wyrobach gotowych Pomiar rozkadw odksztace Pomiar rozkadu odksztace przeprowadza si: metod siatek koordynacyjnych na stanowisku, w skad ktrego wchodz: mikroskop pomiarowy IMC-150x50B (dokadno odczytu 0.001 mm), prod. ZSRR, 1978; komputer IBM PC z zainstalowanymi programami, umoliwiajcymi wyznaczanie rozkadw skadowych tensora odksztacenia, prdkoci i intensywnoci odksztacenia; na stanowisku pomiarowym zainstalowane s profesjonalne programy: a) ODCZYT" - wspomagajcy odczytywanie wsprzdnych wzw siatki koor dynacyjnej, b) VizPlast" - do obliczania rozkadw skadowych tensorw odksztace, prdko ci odksztacenia i intensywnoci odksztacenia, c) SURFER" - do obrbki graficznej wynikw pomiarw i oblicze; - na stanowisku z komputerowym systemem analizy obrazu w zakresie wyznaczania od ksztace w procesach plastycznej przerbki metali w oparciu o siatki koordynacyjne, w
14. Laboratoria bada technologicznych w zakresie teoretycznych podstaw...
331
skad tego stanowiska wchodz: kamera teleoptyczna CCD-4012P z interfejsem, prod. BISCHKE, Niemcy, 1996 r.; komputer IBM PC z kart Frame Grabber Show Time Plus (S-VHS) i ze specjali stycznym oprogramowaniem: MultiScan Base V.8.08 (program pomiarowy wraz z obrazowo-tekstow baz danych), z moliwoci generowania obrazu statycznego (program ScanBase) i ruchomego (program MediaStation) oraz program VizPlast do analizy obrazu. Przy wykorzystaniu stanowisk wraz z zainstalowanymi oprogramowaniami istnieje mo liwo wyznaczenia rozkadw skadowych tensorw odksztacenia i prdkoci odksztacenia oraz intensywnoci odksztacenia we wszystkich procesach plastycznej przerbki metali. Od ksztacenia mog by analizowane w rnych stanach odksztacenia (paski, osiowo - syme tryczny, przestrzenny), jednak pod warunkiem, e istnieje moliwo wykonania bada na wczeniej dzielonych prbkach z naniesion siatk koordynacyjn na przekrojach. Wygenero wane zbiory - jako wyniki oblicze z programu VizPlast" - opracowywane s graficznie przy pomocy SURFER-a". Mog by przedstawiane w postaci mapek izolinii odksztace i/lub wykresw przestrzennych. Pomiar rozkadw twardoci i mikrotwardoci Pomiar rozkadw twardoci i mikrotwardoci odbywa si na stanowisku, w skad ktrego wchodz: twardociomierz ZWICK3212002, prod. ZWICK GmbH, Ulm, Niemcy, 1991, do pomiaru twardoci metodami: statycznymi (Brinella HB, Vickersa HV) lub dynamicznymi (Knoopa); komputer IBM PC; oprogramowanie ZWICK-version 1.5", wspomagajce prowadzenie pomiarw twardoci i opracowanie wynikw. Pomiary twardoci mona przeprowadza, przy automatycznym odczycie i wydruku wy nikw twardoci i przemieszczenia. Zakres stosowanych obcie od 2 do 300 kN. Dokadno pomiaru: przemieszczenia 0,0005 mm, a przektnych odcisku 0,0001 mm. Zainstalowany elektroniczny czujnik do pomiaru przemieszczenia pozwala na pomiar rozkadw twardoci wszystkich materiaw metalowych, ceramicznych i ich spiekw. Dua ingerencja w zbir parametrw programu ZWICK" pozwala na dowoln form wyprowadzenia wynikw pomia rw w postaci zbiorw tekstowych lub w postaci graficznej. Pomiary wasnoci technologicznych wyrobw gotowych dokonywane s rwnie w za kresie pomiarw: napre wasnych w wyrobach cignionych i toczonych, okrelanych metod elektroli tycznego trawienia, wyk. Wydz. Metalurgiczny AGH, 1974; odksztace podstawowych i dodatkowych oraz parametrw skrcenia w gotowych wyro bach rurowych; gniotu krytycznego przy dziurowaniu stali rurowych w walcarce skonej; wasnoci tocznych i sprystych walcowanych blach; anizotropii odksztacenia w wyrobach po przerbce plastycznej.
332
Baza laboratoryjna wraz z oprzyrzdowaniem pomiarowo-obliceniowym
15. BAZA LABORATORYJNA W ZAKRESIE TECHNOLOGICZNYCH PROCESW PRZERBKI PLASTYCZNEJ W zakresie procesw technologicznych poszczeglne zespoy naukowo-badawcze, pro wadzc swoje badania laboratoryjne i prace badawcze, korzystaj z kilku stanowisk badaw czych, modernizowanych i doposaonych w miar realizacji kolejnych prac naukowobadawczych i unowoczeniania programu nauczania. 15.1. Laboratoryjna walcarka dwuklatkowa Laboratoryjny zesp walcowniczy nr 1, umoliwiajcy proces odksztacenia: na gorco lub na zimno - wyrobw ksztatowych i paskich, procesy te modelowane s na stanowisku dwuwalcowej walcarki (|) 200 mm do walcowania wzdunego, prod. Huta Zygmunt, z moliwoci cigej regulacji prdkoci, walcowania, zadawanej poprzez tyry storowy ukad napdowy typu TUN-110/M3/141/K, producent PZWA APATOR", Toru (1973), a wykonywanej drog pynnej regulacji prdkoci obrotowej gwnego silnika bocznikowego prdu staego typ PXOm-74b ze wzbudzeniem obcym (N =100 kW; n = 1040obr./min.); na gorco - wyrobw rurowych na stanowisku walcarki skonej 200 mm, wedug warian tu dziurowania penych ksw (55+65) mm, lub wyduania grubociennych tulei ruro wych (50+60) mm ze stali na rury, na trzpieniach cylindrycznych (sterowanych i swo bodnych) lub sferycznych (staych), prod. Huta Jedno, 1963, zmodernizowana wg projektu Wydz. Metalurgicznego AGH: do ukadu trj walcowego w 1978 r., rozbudowana do ukadu walcarki z napdzanymi prowadnicami tarczowymi Dieschera (1986 r.) wraz z ukadem hydraulicznym do regulacji ruchu roboczego trzpienia walcarki (1995 r.); - przy technologiach przerobu na gorco do nagrzewania prbek stosuje si zesp sylito wych piecw komorowych. Stanowisko to posiada peny ukad pomiarowy do mierzenia parametrw technologicz nych realizowanych procesw walcowania. Zasilane jest z sieci trjfazowej 380/220V 50 Hz przez wprowadzenie sygnau na tyrysto rowy ukad napdowy typu TUN-110/M3/141/K, umoliwiajcy jednokierunkowe sterowanie i pynn regulacj prdkoci obrotowej silnika bocznikowego prdu staego typ PXOm-74b ze wzbudzeniem obcym. Tyrystorowy ukad napdowy skada si z: zespou tyrystorowego sterujco-regulujcego w obudowie w ksztacie szafy zasilajcej, prdniczki tachometrycznej, silnika bocznikowego prdu staego.
s s
Linia walcarki wzdunej Zadawanie i sterowanie prdkoci obrotow w wzach mechanicznych linii technologicz nej dwuwalcowej walcarki do walcowania wzdunego (rys. 15.1) odbywa si przez tyrystorowy
15. Baza laboratoryjna w zakresie technologicznych procesw przerbki plastycznej
333
ukad napdowy TUN (1) bezporednio sterujcy prdko obrotow silnika napdu gwnego (2), poprzez sprzgo rozczne (3) i czterostopniow przekadni ktow (4), wykorzystujc obecnie jedynie przeoenie max. I biegu (i = 5,052), sprzgo rozczne i klatk walcw zbatych (5a), czniki przegubowe, bezporednio napdzajce walce robocze, zabudowane w klatce wal carki dwuwalcowej. Przy pracy w tych warunkach rozczone s - klatka walcw zbatych (5) i sprzgo rozczne w linii walcarki skonej.
Rys. 15.1.
Schemat stanowiska laboratoryjnej walcarki dwuklatkowj: NW - wsplny napd walcarek; WS - klatka walcarki skonej c|)200x260 mm; W W - klatka walcarki wzdunej (|>250xl62 mm; UP ukad pomiarowy. A - ukad mechaniczny: 1 - tyrystorowy ukad napdowy TUN, 2 - silnik napdu gwnego, 3 sprzgo rozczne, 4 - czterostopniowa przekadnia ktowa, 5,5' - klatka walcw zbatych, 6 przekadnia dodatkowa, 7,7' - grne (dolne) narzdzie prowadzce, 8 - przekadnia prowadnicy tarczowej, 9 - obudowa wraz z trzpieniem i gwk dziurujc; B - ukad pomiarowy: 10 - podstawowa aparatura przetwarzajca, 11 - rejestrator, 12+14 czujniki momentu obrotowego na walcu, 15+16 - czujniki siy nacisku na walec roboczy, 17 czujnik siy nacisku na grne narzdzie odksztacajce, 18 - czujnik siy nacisku na gwk dziurujc 19 - czujnik prdkoci obrotowej walca, 20 - czujnik prdkoci obrotowej gwki dziurujcj
Klatka robocza walcarki dwuwalcowej ma stojaki typu zamknitego. W oknach zabudowa no obudowy z oyskami lizgowymi. Nastaw walcw realizuje si poprzez rubowy mechanizm naciskowy ze sprynowym wywaaniem masy walcw. Klatka robocza walcarki dwuwalcowej wyposaona jest w ukad pomiarowy (10, 11), wykorzystujcy czujniki tensometryczne do po-
334
miaru: si nacisku (15, 16) i momentw obrotowych (12, 13) oraz mechaniczny (19), a jej charak terystyka jest nastpujca: zoenie walcw roboczych dwuwalcowe, rednica walca roboczego, max. 320 mm, dugo beczki walca 162 mm, oyska walcw lizgowe, tworzywo ppanewek brz, prdko obrotowa walcw (Odo 1,7) s" , nastawa walcw grnym walcem, nastawianie szczeliny walcw, 1 mm/obr., hmax b = 30 > mm, wymiary prbek 30x70 max. 160 kN, sia nacisku na czop walca max. 20 kNm. moment obrotowy na czniku Dla wprowadzenia i odbioru walcowanych prbek zabudowuje si z obu stron walcarki prowadnice, dostosowane do typu kalibrowania walcw roboczych.
1 x max
Linia walcarki skonej Zadawanie i sterowanie prdkoci obrotow wzw mechanicznych w linii technologicz nej walcarki skonej (rys. 15.1) do walcowania rur bez szwu odbywa si przez tyrystorowy ukad napdowy (1), przekazujcy impuls regulujco-sterujcy na gwny silnik napdowy (2). Praca w tym ukadzie wymaga rozczenia sprzga w linii walcarki dwuwalcowej, a zasprzglenia sprz ga w linii walcarki skonej. Dalsze przenoszenie obrotw zachodzi przez: czterostopniow prze kadni ktow (4), klatk walcw zbatych (5), napdzajc dwa boczne walce robocze, zabu dowane w klatce walcarki skonej, przekadni dodatkow (6), napdzajc grne narzdzie ro bocze (7 - typu: prowadnica tarczowa grna, prowadnica staa lub rolka obrotowa, walec robo czy). Walcarka skona umoliwia zastosowanie rnych typw kalibrowania walcw roboczych, zoe walcw (ukad dwu- lub trjwalcowy), narzdzi prowadzcych (w ukadzie dwuwalcowym: prowadnica tarczowa, prowadnica staa lub rolka obrotowa, a w ukadzie trjwalcowym: walec roboczy), a zatem umoliwia modelowanie stanowisk laboratoryjnej walcarki, np. dwuwal cowej Stiefla i Mannesmanna, trjwalcowej Assela, lub walcarki Dieschera (w ktrej napd tar czy dolnej zachodzi przez przekadni-przystawk - 8). Ksztatowanie otworu wewntrznego w dziurowanym ksie nastpuje na zespolonej gwce dziurujcej, umieszczonej na trzpieniu, obra cajcym si w gniedzie, uoyskowanym w obudowie (9). Walcarka skona wyposaona jest w ukad pomiarowy (10, 11) wykorzystujcy czujniki: tensometryczne (do pomiaru momentw obrotowych - 12, 13, 14 i si nacisku - 15, 16, 17, 18) oraz mechaniczne (19, 20). Walcarka ta umoliwia realizacj bada laboratoryjnych przy nastpujcych parametrach technologicznych: rednica ksw w zalenoci od gatunku stali: a - wglowa, d = 50+70 mm, b - stopowa i wysokostopowa, d = 50+60 mm,
k k
335
dugo ksw max. 180 mm, temperatura nagrzewu max. 1250C, rednica gwek dziurujcych, d = 22+54 mm, gniot w przeweniu walcw 5 = 10+30 %, kt zukosowania walcw (3 = 6+15 stopni, kt rozwalcowania 8 = 0+7 stopni, wspczynnik owalizacj i % = 1,0+1,15, stosunek prdkoci obwodowej prowadnicy tarczowej do prdkoci osiowej walcowanej tulei, V p / v , zmieniany skokowo w zakresie 1,2+3,0 poprzez dobr odpowiednich przeoe k zbatych przekadni czoowych, rednica walca roboczego max. D = 220 mm, dugo beczki walca roboczego L = 260mm, rednica prowadnicy tarczowej max. D = 280 mm, prdko obrotowa walca max. n = 0+1,4 s" . Parametry energetyczne, max.: - sia nacisku na czop walca 240 kN, - sia nacisku na narzdzie grne 160kN, - sia nacisku na gwk dziurujc 160 kN, - moment obrotowy na czniku 8 kNm.
g P c
t0
Parametry walcownicze procesu dziurowania w walcarce skonej Stanowisko badawcze umoliwia stosowanie wielu zmiennych czynnikw, narzucanych w rnych stadiach przygotowania i realizacji prb badawczych, a mianowicie [42]: - kalibrowanie narzdzi roboczych - obejmuje dobr wymiarw narzdzi zewntrznych (wal cw) i wewntrznych (gwka dziurujc lub trzpie walcowniczy), jak i prowadnic tarczo wych Dieschera; - technologia nagrzewania - oporowy piec grzewczy umoliwia realizacj dogodnej techno logii nagrzewu (temperatura, czas i sposb nagrzewu) prtw i grubociennych tulei ruro wych z dowolnego gatunku stali i o okrelonym przekroju; - klatka robocza walcarki skonej - w zakres regulacji nastaw, narzucanych w tym wle mechanicznym, wchodz rne regulacje pooenia narzdzi roboczych: usytuowanie pooenia walca roboczego w przestrzeni przez zadanie ktw: zukosowa nia (3 = 5+12 (nachylenia osi walca w paszczynie pionowej) i rozwalcowania 8 = 0+5 (odchylenia osi walca w paszczynie poziomej), odstpu midzy walcami w ich czci cylindrycznej d , narzucanego przez gniot 8 , gdzie d = 2 r = 2 r ( l - 8 ) ,
c C c c k c
odstpu midzy prowadnicami tarczowymi d , narzucanego przez wspczynnik owalizacji przekroju poprzecznego pasma %, gdy wymiar ten jest obliczany wzorem: d =2r =2r (l-5 ) ;
p c p c c k c c
zespl mocowania gwki dziurujcej - pozwala na dowolne jej usytuowanie w strefie od ksztacenia, przyjmujc zmienn rednic, narzucajc odpowiedni stopie przerobu pla-
336
stycznego na gorco; najczciej realizowany jest przypadek swobodnego obrotu drka wraz z gwk dziurujc (mona go rwnie napdza, lub hamowa); mona take prowa dzi proces tzw. wtrnego wyduania grubociennych tulei rurowych na trzpieniu sferycz nym, ktrego pooenie w strefie odksztacenia jest stae; zespl mocowania trzpienia walcowniczego - pozwala na dowolne usytuowanie w strefie odksztacenia cylindrycznego trzpienia walcowniczego o zmiennej rednicy, narzucajc od powiedni stopie przerobu plastycznego na gorco; najczciej realizowane s przypadki ru chu postpowego trzpienia: sterowany lub swobodny.
Piece grzewcze Do nagrzewania prbek stalowych - o przekroju okrgym, kwadratowym lub innym, su elektryczne piece komorowe typu PSK-7 i KS 600-25, ewentualnie PSK-31, z automatyczn pynn regulacj temperatury nagrzewania w zakresie do 1350C. W zalenoci od temperatury nagrzewania i stopnia starzenia elementw grzejnych stosuje si rne natenie prdu, regulujc je poprzez system przecze na zaczepach transformatora. Kady piec jest indywidualnie stero wany z tablicy pomiarowo-sterujcej. S to piece grzewcze, pracujce na zasadzie oporowego wydzielania ciepa w elementach grzejnych, wykonanych z materiau tzw. sylit (SiC). W laboratorium znajduj si trzy piece grzewcze: KS-600/25 - producent: E.K. Hans Beimler", Hennigsdorf, NRD, 1973; PSK-7 i PSK-31 - producent: LZT ELTERMA", wiebodzin Wlkp., 1966, umoliwiajce nagrzewanie do temperatury znamionowej, max. 1350C, przy pomiarze temperatury, dokonywanym termoelementem PtRh-Pt. 15.2. Laboratoryjna walcarka kwarto Laboratoryjny zesp walcowniczy nr 2 (schemat kinematyczny walcarki kwarto poka zano na rys.6.3), umoliwiajcy proces odksztacenia: na zimno - poprzez walcowanie wyrobw paskich drog odksztacania z nacigami blach tamowych, realizowany w walcarce kwarto L200 mm, prod. Zakad Produktywizacj i Gu chych, Katowice, 1964, z moliwoci nawrotnej regulacji prdkoci walcowania, przy czym w jej ukadzie mechanicznym wyrniamy: klatk robocz kwarto z mechanizmami regulacji pooenia walcw: roboczych L200 mm o rednicy 100 mm (napdzanych porednio od silnika) i walcw oporowych L200 mm o rednicy (j) 400 mm (nie napdzanych); ukad napdowy umoliwia zadawanie - w sposb cigy, walcom roboczym prdko ci: obrotowej (0+126 obr/min.) i obwodowej (0+0,66 m/s); czniki rozetowe; klatka walcw zbatych o zazbieniu daszkowym; przekadnia zbata jednostopniowa o przeoeniu i = 7,92; gwny silnik napdowy prdu staego, pracujcy w ukadzie Leonarda, o mocy 25 kW i prdkoci obrotowej 1000 obr/min.
337
do rejestracji istotnych parametrw danej technologii stosuje si czujniki tensometryczne firmy Httinger, Niemcy, oraz oprogramowanie, umoliwiajce pomiar i rejestracj para metrw siowych i kinematycznych. Z walcark kwarto wsppracuj dwie zwijarki o oddzielnym indywidualnym napdzie, umoliwiajcym wywieranie koniecznych nacigw w walcowanym pamie. 15.3. Laboratorium kunictwa Modelowane s tutaj wszystkie technologie procesw kucia i prasowania, zarwno kla sycznego, jak i niekonwencjonalnego np. kucie ze zmiennym odksztaceniem. Na wyposaeniu tego laboratorium znajduj si nastpujce urzdzenia: - prasa hydrauliczna ZD-100, o sile nacisku 1000 kN, prod. VEB Werk., Lipsk, NRD, 1965; - prasa rubowa FA-1730 o nacisku 1000 kN, prod. ZSRR, 1956; mot powietrzny (sprarkowy) MS-200, o energii uderzenia 2 kJ, prod. ZSRR, 1955; laboratoryjny mot spadowy przycienny o energii uderzenia 25 kJ - konstr. wasna, prod. Huta Ostrowiec, rok 1980; stanowisko do spczania skrtnego, umoliwiajce odksztacanie materiaw w warunkach przemiennego stanu odksztacenia przy max. sile prasowania 250 kN, konstrukcja Zakadu PPM, 1996; przy technologiach ksztatowania materiaw na gorco do nagrzewania stosuje si piec komorowy, sylitowy, typ PSK, prod. LZT Elterma, wiebodzin Wlkp., 1968; do rejestracji istotnych parametrw danej technologii stosuje si czujniki tensometryczne firmy Httinger oraz oprogramowanie, umoliwiajce pomiar i rejestracj parametrw si owych i kinematycznych. Uniwersalne maszyny wytrzymaociowe (zrywarki) - po wyposaeniu ich w specjali styczne oprzyrzdowanie do badania technologicznych procesw przerbki plastycznej m.in. z zakresu kunictwa, mog by wykorzystane do bada laboratoryjnych w szerokim zakresie tych prb. Wykorzystywane w laboratorium maszyny to typowe rozwizania konstrukcyjne hydrau licznego ukadu napdowego (rys. 15.2). Zasada dziaania tej maszyny polega na wtaczaniu do cylindra roboczego (1) oleju pod cinieniem p, ktrego wielko jest regulowana za pomoc odpowiedniego zaworu dawicego. Si nacisku F okrela si jako F = pS = 0,25p7id , gdzie S jest polem powierzchni toka
2 n n t t
cylindra hydraulicznego. W urzdzeniu tym mona realizowa: technologiczne prby rozcigania, - prby technologiczne ciskania, - prby technologiczne zginania przy zastosowaniu odpowiednio skonstruowanego elementu gncego lub przyrzdu do gicia.
338
I 1
2
12
I I
i
Rys. 15.2. Uniwersalna prasa hydrauliczna (pionowa, dolnocylindrowa) - maszyna wytrzymaociowa: 1 - gwny siownik prasy (cylinder i nurnik), 2 - trawersy prasy napdzane siownikiem, 3 trawersa nastawna prasy, napdzana mechanicznie, 4 - staa trawersa prasy, 5 - ruby nastaw ne, prowadnice napdu mechanicznego, 6 - silnik napdowy mechanizmu rubowego, 7 - re duktor, 8 - przekadnia acuchowa, 9 - silnik i pompa napdu hydraulicznego prasy o zmien nej wydajnoci, 10 - regulator, zawr bezpieczestwa, 11 - rozdzielacz 4/3, blok zaworw, 12 - zawr przelewowy, 13 - przepywomierz z regulacj, zawr dawicy, 14 - miernik ci nienia i siy nacisku 15.4. Laboratorium niekonwencjonalnych technologii ksztatowania metali Znajduje si tutaj baza dowiadczalna (6 stanowisk) dla specjalistycznego oprzyrzdowa nia do kucia w zakresie niekonwencjonalnych technologii ksztatowania metali, stopw metali, kompozytw i spiekw metalicznych, materiaw proszkowych itp.: stanowisko do bada wasnoci nadplastycznych materiaw w indywidualnie zaprojekto wanym oprzyrzdowaniu technologicznym z moliwoci sterowania, pomiaru i rejestracji * temperatury, pomiaru si, prdkoci i stopnia odksztacenia w prbie rozcigania i ciskania na gorco; stanowisko do badania odksztace w procesie kucia dokadnego - na gorco i na zimno, prasowania i wyciskania, z pomiarem temperatury odksztacenia oraz siy i napre w procesie odksztacenia; stanowisko do kucia matrycowego i wyciskania w warunkach izotermicznych, w skad stanowiska wchodz: indywidualnie zaprojektowane oprzyrzdowanie technologiczne,
339
maszyna wytrzymaociowa Instronl 196 o sile nacisku do 250 kN; stanowisko do odksztacania stopw w stanie pciekym (thixoforming), w skad ktrego wchodz: indywidualnie zaprojektowane oprzyrzdowanie technologiczne, prasa hydrauliczna ZD-100 o sile nacisku do 1000 kN; stanowisko do formowania na zimno, pgorco i gorco oraz w warunkach izotermicznych przez prasowanie, kucie i wyciskanie proszkw metali, spiekw i kompozytw meta licznych, w skad ktrego wchodz: piec do nagrzewania w atmosferze ochronnej, prasa rubowa FA-1730 lub hydrauliczna ZD-100, kada o sile nacisku do 1000 kN z moliwoci pomiaru siy w czasie odksztacenia, mieszarka do proszkw; stanowisko do odksztacania z duymi prdkociami w przyciennym mocie spadowym o energii uderzenia do 25 kJ.
15.5. Laboratorium cigarstwa Technologie procesw cignienia modelowane s na stanowiskach, w skad ktrych wchodz: cigarka awowa (rys. 15.3), jednoacuchowa do bada procesw cignienia prtw, walcwki i rur wedug rnych wariantw technologicznych, kompletnie zmodernizowana wg projektu Wydz. Metalurgicznego w 1978 r., z moliwoci cigej regulacji prdkoci, za dawanej poprzez tyrystorowy ukad napdowy typu TUN-110/M3/141/K, a wykonywanej drog pynnej regulacji prdkoci obrotowej silnika prdu staego typ DP-72 (N = 67 kW; n = 590 obr./min.), oraz rejestracji - przy pomocy komputera, parametrw siowych i prdkoci cignienia; cigarka bbnowa (rys. 15.4) do cignienia walcwki do 3 mm, prod. ZD AN AGH, 1985, z moliwoci cigej regulacji prdkoci oraz rejestracji - przy pomocy komputera - si: cignienia i przeciwcigu, momentw oraz prdkoci cignienia; pozwala - przy rednicy bbna D = 200 mm, uzyska prdko cignienia v do 4 m/s; walcarka (j) 100x34 mm - do ksztatowania drutw na zimno, prod. Huta Baildon, 1998, wyposaona jest w rozwijark - z regulowanym przeciwcigiem, i w automatyczn zwijar k szpulow - z regulowanym nacigiem, przy czym napd pozwala na max. prdko walcowania do 0,44 m/s; oba te urzdzenia maj wsplny napd silnikiem prdu staego o mocy znamionowej 7 kW i max. prdkoci obrotowej do 1000 obr./min., ktry poprzez indywidualne przekadnie w linii tych urzdze zadaje odpowiedni prdko liniow - cignienia lub walcowania.
s s b cmax
340
Rys. 15.3. Schemat laboratoryjnej cigarki awowej: 1 - gwny silnik napdowy prdu staego, 2 sprzgo, 3 - przekadnia zbata (reduktor), 4 - czujnik pomiaru prdkoci obrotowej, 5 - koo acuchowe czynne, 6 - koo acuchowe bierne, 7 - wzek cigarki, 8 - zaczep wzka ci gncego, 9 - czujnik siy, 10 - gowica narzdziowa, uchwyt cigada i smarownicy, 11 - bel ka rozczajca zaczep wzka cigncego, 12 - przekadnia acuchowa z acuchem sworz niowym, 13 - uchwyt wzka cigncego, 14 - oe i korpus cigarki, 15 - pyta oporowa, 16 rolka prowadzca acuch Rys. 15.4. Schemat laboratoryjnej cigarki bbnowej: 1 - gwny silnik na pdowy prdu staego, 2 - sprz go, 3 - przekadnia pasowa (re duktor), 4 - bben cigncy, 5 rolka pomocnicza do zacigania", 6 - tensometryczny czujnik do pomiaru momentu skrcajcego na wale gwnym, 7 - pyta pomia rowa z czujnikiem tensometrycznym do pomiaru siy cignienia, 8 - gowica z cigadem i czujni kiem tensometrycznym do pomia ru siy nacisku metalu na cigado, 9 - pyta pomiarowa z czujnikiem tensometrycznym do pomiaru siy przeciwcigu, 10 - gowica z rol kami prowadzcymi lub prostuj cymi, 11 - rolka porednia z ha mulcem do wywierania przeciw cigu, 12 - uchwyt do montau cigada przy zaciganiu" drutu po jego uprzednim zaostrzeniu, 13 - aparatura kontrolno-pomiarowa
341
15.6. Laboratorium tocznictwa Technologie procesw toczenia modelowane s na indywidualnych stanowiskach, zabu dowanych z wykorzystaniem: - prasy hydraulicznej 300 kN z przyrzdem do wytaczania i przetaczania wyrobw cylin drycznych, zmodernizowanej przez budow siownika hydraulicznego do bezstopniowego regulowania siy dociskacza, z moliwoci cigej rejestracji siy, przemieszczenia i ci nienia przy pomocy nowoczesnego stanowiska pomiarowego FSPT z przenonym kompu terem i specjalistycznym oprogramowaniem; pras^ hydraulicznej 40 kN z moliwoci montau przyrzdw do badania wasnoci tocz nych i sprystych wyrobw paskich i cylindrycznych.
Rys. 15.5. Laboratoryjne stanowisko badawcze do wytaczania i przetaczania oraz jego elementy ska dowe: A - prasa hydrauliczna ZD30; B - przyrzd wraz z tocznikiem; C - siownik hydrau liczny; D - miernik cinienia; E - czujnik przemieszcze; F - czujnik siy; G - komputer wraz z oprogramowaniem
342
Rys. 15.6. Laboratoryjny przyrzd do wytaczania z dociskaczem hydraulicznym: 1 - stempel, 2 - pier cie cigowy, 3 - dociskacz, 4 - oprawa piercienia cigowego, 5 - pyta podstawy tocznika, 6 - oprawa dociskacza, 7 - zewntrzna tarcza dociskowa do mocowania grnych zaczepw, 8 - wewntrzny piercie dociskajcy membran, 9 - piercie poredniczcy, 10 - zaczep gr ny, 11 - zewntrzny piercie dociskajcy membran, 12 - tarcza membrany z komor cinie niow, 13 - membrana, 14 - zaczep dolny, nastawny, 15 - krek wsadowy, 16 - siownik Laboratoryjne stanowisko badawcze przeznaczone do wytaczania i przetaczania skada si z nastpujcych elementw (rys. 15.5): A - prasa hydrauliczna ZD 30 o maksymalnym nacisku 300 kN, B - przyrzd - tocznik - z wymiennymi narzdziami do wytaczania i przetaczania (rys. 15.6 i 15.7), C - siownik z regulowanym cinieniem od 0 do 100 barw, D - cyfrowy miernik cinienia DIGIBAR II - PE300 do 50 barw z moliwoci cigej jego rejestracji, E - indukcyjne czujniki przemieszcze do cigej rejestracji drogi stempla i ubytku konierza, F - potencjometryczny czujnik siy do cigej rejestracji jej zmiany w czasie procesu tocze nia, G - przenony komputer PC z odpowiednim oprogramowaniem, H - system pomiarowy - jednostka skrzynki zaciskowej, zestaw przenony klasy IP54 - wraz z kompletem mostkw i wzmacniaczy zawiera wymienne moduy przetwornikw sygnaw: modu przetwornika termopar TCC-K, modu przetwornika mostka tensometrycznego MT, modu przetwornika indukcyjnego dla indukcyjnego czujnika przemieszcze,
343
modu ptli prdowej, modu nadajnika potencjometrycznego SC3-P42, sucych do pomiaru: wielkoci siy na stemplu, drogi stempla oraz ubytku konierza w trakcie wytaczania miseczki cylindrycznej. Moduowa budowa - zarwno komputera, jak i skrzynki pomiarowo-zaciskowej, pozwala atwo dostosowa zestaw pomiarowy do dowolnych wymaga uytkownika. Przykadowe konstrukcje: laboratoryjnego przyrzdu do wytaczania (tocznik z dociskaczem hydraulicznym) przedstawiono na rysunku 15.6, a wykrojnika z dociskaczem sprystym na rysunku 15.7.
Rys. 15.7. Konstrukcja laboratoryjnego przyrzdu do wykrawania (wykrojnik) z dociskaczem spryno wym: 1 - pyta podstawy, 2 - supy prowadzce, 3 - matryca tnca, 4 - tulejka dociskowa, 5 stempel tncy, 6 - stempel prowadzcy, 7 - obudowa stempla, 8 - spryna dociskowa, 9 pyta gowicowa, 10 - czop, 11 - ruby mocujce, 12 - piercie mocujcy
344
16. BAZA TECHNIK POMIAROWYCH I OBLICZENIOWYCH 16.1. Aparatura pomiarowa 16.1.1. Podstawy pomiarw tensometrycznych Tensometria Tensometria naley do punktowych metod pomiarowych, pozwalajcych na pomiar od ksztace jednostkowych oraz szeregu wielkoci, zwizanych jednoznacznie z odksztaceniami wzgldnymi takimi jak: naprenie, sia, moment, moc. Przyrzdy suce do pomiarw od ksztace nosz nazw tensometrw i charakteryzuj si odpowiedni zasad dziaania, baz pomiarow i dokadnoci [11, 30, 102, 118]. Schemat ideowy stosowanego toru pomiarowego podano na rysunku 16.1. Czujnik tensometryczny Jest on zasadnicz czci urzdzenia pomiarowego, a umieszcza si go tak, aby odkszta cenia, ktrym ulega czujnik, byy identyczne z odksztaceniami badanej powierzchni elementu. Odksztacenia te okrela si przy pomocy metod mechanicznych, elektrycznych i pneumatycz nych. Przewaajca wikszo stosowanych metod pomiarw napre opiera si na pomiarze odksztace sprystych do granicy stosowalnoci prawa Hooke'a. W praktyce najczciej stosowanymi czujnikami elektrycznymi s czujniki parametryczne, spord ktrych najwiksze rozpowszechnienie maj czujniki rezystancyjne.
WNE AL OBIEKT BADANY A R Czujnik pomiarowy WE AU
a
W E AU
WE AUp BS " PAP PAP
WE EU-W Elektroniczne Urzdzenia Wyjciowe
<-
~<h
Obszar urzdzenia lub procesu przemysowego
Obszar dziaania rodkw metrologicznych
Obszar dziaania rodkw informatycznych
Rys. 16.1. Schemat blokowy metrologii tensometrycznej, stosowanej w pomiarach parametrw procesu przerbki plastycznej Tensometry elektryczne W pomiarach tensometrycznych, dokonywanych w maszynach do realizacji procesw przerbki plastycznej (rys. 16.1), wykorzystuje si ide zmiany wielkoci nieelektrycznej WNE, za pomoc wielkoci elektrycznej WE, tj. zmiany opornoci drutu tensometrycznego na czujni ku pomiarowym - ARc w mQ, wywoane przez niewielkie odksztacenia w wle mechaniczZ
16. Baza technik pomiarowych i obliczeniowych
345
nym tego procesu - AL w jum, ktre moemy zmierzy jako zmienne napicie prdu zasilajce go ten czujnik - AU w mV, bdce proporcjonalnymi do zmian si nacisku - AF w kN, lub momentu skrcajcego - AM w kNm. Impulsy te - po wzmocnieniu do wielkoci zmiennego napicia wyjciowego AU w mV, mierzalnego przez EU-W, zostaj zarejestrowane jako dane mierzone przez dany czujnik tensometryczny.
CZ n S P
Ukady elektryczne do pomiarw tensometrycznych Wspczesna technika pomiarw tensometrycznych dysponuje rnorodn - pod wzgl dem konstrukcji i zastosowania, aparatur pomiarow. Jednake urzdzenia te oparte s na wsplnej zasadzie i konstrukcji. Podstawowymi elementami aparatury s: ukad mostkowy Wheastone'a zasilany prdem staym lub zmiennym, pozwalajcy na pomiar przyrostu rezystancji czujnikw, poddanych odksztaceniom statycznym lub dyna micznym, ukad zasilania, - przyrzdy kontrolno-pomiarowe, urzdzenia pomocnicze (rejestratory, zcza itp.), komputer rejestrujcy. 16.1.2. Pomiar siy nacisku metalu na narzdzie odksztacajce Pomiar siy nacisku metalu na narzdzie odksztacajce - cakowitej lub jednostkowej, tj. siy na zewntrzne narzdzia odksztacajce: walec roboczy, linia stay lub obrotowy, prowad nic tarczow, kowado lub matryc, umieszczon w bijaku mota lub suwaku prasy, cigado itp., lub na wewntrzne narzdzie odksztacajce: trzpie czy gwk dziurujc itp., dokony wany jest czujnikiem tensometrycznym (rys.16.2a), pracujcym w ukadzie pmostka (drugi pmostek jest na wejciu do PAP). Szukamy zalenoci typu: a =E F er S
n F
Z kolei wiemy, e wielko odksztacenia wynosi 8 = Ctfa^CACsCiF

F
(16.2)
gdzie: Cj = staa pomiaru uwzgldniajca ustawienie mostka tensometrycznego, ustalana blos
kiem skalowania BS (w PAP), poprzez skalowanie funkcji 8^ = f(a ), tj. odczyt wychylenia dla danego odksztacenia; 20 C = staa pomiaru uwzgldniajca rzeczywisty wspczynnik czuoci odksztaceniowej
2
k
rz
and re
drutu tensometrycznego k = 1,5-^3,0, w stosunku do wartoci standardowej k^ ktry wyskalo wana j est PAP;
=2,0, na
346 C =
3 n
- staa pomiaru uwzgldniajca odksztacenia prostopade do kierunku dziaania
1 +v siyF ;* a? - wychylenie rejestratora w BS przy skalowaniu czujnika siy nacisku. Wobec tego cakowita sia nacisku, mierzona tym czujnikiem tensometrycznym, spenia zaleno F = a S = 8 ES = - ^ ESa a k l+v
2 ? 1 n n F s rz F
(16.5)
Wobec tego wielko mierzonej siy nacisku wynosi F =C a

F n e F
(16.6)
Przedstawiony sposb okrelania staej pomiaru Cg jest metod poredni (obliczeniow) opierajc si na znajomoci: parametrw mechanicznych konstrukcji czujnika: S; E; v ; parametrw elektrycznych aparatury pomiarowej: s ; a ; k .
s s rz
a)
Fn(a )
n
b)
|
Rys. 16.2. Schemat czujnikw tensometrycznych i sposobu rejestracji przy pomiarach: siy nacisku meta lu na narzdzie odksztacajce (a) i momentu obrotowego na czniku napdzajcym to narz dzie (b)
347
16.13.
Pomiar momentu skrcajcego na czniku
Pomiar momentu skrcajcego na czniku - przekazujcym moment obrotowy na narz dzie odksztacajce - dokonywany jest przez czujnik tensometryezny, pokazany na rysunku 16.2b, a pracujcy w ukadzie penego mostka, ktry nakleja si bezporednio na tym czniku. Do pomiaru stosuje si ukad penego mostka z uwagi na to, e doprowadzenie prdu zasi lajcego tensometry odbywa si w czasie obrotu cznika przez zmienny opr na stykach strun lizgowych, obracajcych si po piercieniach lizgowych. W tych warunkach sygna zakce niowy byby rwny sygnaowi mierzonemu, a przy zastosowaniu penego mostka napicie zbierane strunami nie wpywa na rwnowag i czuo mostka. W tym pomiarze wykorzystuje si zaleno 16 l + v Z kolei wiemy, e wielko odksztacenia wynosi w tym przypadku
M =W
S
= ^ - | - 8
(16.7)
eM M
O ' )
gdzie: Cj = staa pomiaru uwzgldniajca ustawienie mostka tensometrycznego, ustalana blos s
kiem skalowania BS (w PAP), poprzez skalowanie funkcji e = f(a ), tj. odczyt wychylenia dla danego odksztacenia; 20 C = staa pomiaru uwzgldniajca rzeczywisty wspczynnik czuoci odksztaceniowej
2
k
rz
and
drutu tensometrycznego k^ = 1,5-^-3,0 w stosunku do wartoci standardowej k^ ktry wy skalo wana j est PAP; \ C =
3
=2,0, na
- staa pomiaru uwzgldniajca odksztacenia poprzeczne do kierunku dziaania mo

s
mentu M ; <*m ~ wychylenie rejestratora w BS przy skalowaniu czujnika momentu obrotowego. Wobec tego wielko mierzonego momentu skrcajcego wynosi M =C a
M s M 1
(16.9)
Przedstawiony sposb okrelania staej pomiaru C^ jest take metod poredni (obli czeniow), opierajc si na znajomoci: parametrw mechanicznych konstrukcji czujnika: d;E;v; parametrw elektrycznych aparatury pomiarowej: 8 ;a ;k .
s s rz
16.1.4. Oscyogramy z pomiarw laboratoryjnych Okrelenie staych pomiarowych poszczeglnych torw czujnika tensometrycznego naj czciej dokonywane jest w oparciu o skalowanie dowiadczalne - przy danym wzmocnieniu
348
skaI
skalujcym W , czyli metod bezporedni. Jest to konieczne z uwagi na dokadno pomiaru pomimo, e metoda porednia daje bd rzdu do 4% (co jest pomijalnie mae). Skalowanie toru pomiarowego Sposb ten polega na obcianiu czujnika tensometrycznego sta si F lub momentem skrcajcym M i odczytaniu na wskaniku wychyle a, odpowiadajcych im - przy staym wzmocnieniu sygnau pomiarowego. Uzyskuje si w ten sposb charakterystyk danego czujni ka tensometrycznego (rys. 16.3a). a) b)
n s
staa czujnika siy C = tg a [kN/dz]

F
M ,kNm
s
F,kN
"FW [mm/dz] W skal staa czujnika momentu skrcajcego C' = t g P [kNm/dz]
staa rejestracji C
rF
staa rejestracji C =[mm/dz] * a,dz " " W Rys. 16.3. Charakterystyka czujnikw tensometrycznych (a) i zalenoci analityczne (b) do obliczania staych pomiarowych i rejestracji
r M s F
Sposb okrelania staych rejestracji (rys. 16.3b) polega na przeskalowaniu stosowanego rejestratora, co pozwala na poznanie staych charakterystyki rejestracji. Z uwagi na to, e w pomiarach tensometrycznych koniecznym jest uzyskanie przebiegw czasowych parametrw procesw technologicznych - otrzymanych poprzez dowiadczenie, sygna z PAP podawany jest na oscylograf ptlicowy o zapisie bezporednim lub rejestrowany komputerowo. Dlatego koniecznym jest ustalenie staej zapisu dla danego pomiaru, co mona odczyta z zarejestrowanego oscylogramu. Ostatecznie staa pomiaru w ukadzie mostek tensometryczny - rejestrator dla danego wzmocnienia W wynosi:
pom =
C^ W
rF M
p o m
" c w ' c w
skal
pom
(16.10)
TM
Sposoby planowania bada dowiadczalnych i opracowania wynikw tych bada om wiono w pracy [20]. Opis ukadu pomiarowego W ukadzie pomiarowym, zainstalowanym w ukadzie mechanicznym np. walcarki sko nej (rys. 15.1), wyrniamy nastpujce czujniki:
349
czujniki tensometryczne, zabudowane w rnych wzach mechanicznych maszyny do realizacji procesu przerbki plastycznej, suce do pomiaru odpowiedniego parametru: czujniki szklankowe, zabudowane pod rubami naciskowymi w obudowie klatki walcowniczej, ktre po zsumowaniu elektrycznym impulsw daj si nacisku metalu na walec roboczy, czujnik szklankowy, zabudowany pod gniazdem trzpienia w obudowie mechanizmu do regulacji jego pooenia, dajcy si nacisku metalu na gwk dziurujc, czujnik szklankowy, zabudowany pod jarzmem obudowy grnego narzdzia odksztacajcego, dajcy si nacisku metalu na grn prowadnic tarczow, czujniki mostkowe, zabudowane na cznikach napdowych walcarki, ktre poprzez pomiar momentw skrcajcych pozwalaj oceni ich wielko - na walcach robo czych i zespole napdzajcym prowadnice tarczowe - podczas walcowania dziurujcego, czujniki' mechaniczne o impul ' a) sie elektrycznym do pomiaru F. kN M. kNm 120 i prdkoci obrotowej walca ro Fp FI boczego i gwki dziurujcej. 100 FI W ukadzie pomiarowym, za Ft Ffl 80 instalowanym w ukadzie mecha Ml nicznym np. walcarki kwarto do M w 60 3 chodz dodatkowo: czujniki mostkowe, zabudowa 40 F V~ ne na cznikach napdowych NT/V~ 20 rozwijarki i zwijarki, ktre 4/ F Q poprzez pomiar momentw skrcajcych pozwalaj oceni t, 8 ich wielko podczas walco b) wania tam z nacigami. Rozwizania konstrukcyjne czujnikw pomiarowych, zabudo wanych w plastometrze skrtnym, pokazano na rysunku 14.2.
1
I
T
-J
Odczyt zarejestrowanych wielkoci Wszystkie sygnay elektrycz ne s skierowane przez podstawo w aparatur przetwarzajc - PAP i rejestrowane w sposb cigy wielokanaowym oscylografem ptlicowym - R, pracujcym z zapisem bezporednim, lub kom-
U" IMMHMU \
IW i L n
r a g
-J
Rys. 16.4. Oscylogram (a) i sposb odczytu mierzonych parametrw (b), uzyskany w procesie walcowania dziurujcego ksw penych w walcarce skonej
350
puterem, pozwalajcym na matematyczn obrbk, zarejestrowanych przebiegw mierzonych parametrw. W trakcie walcowania rejestrujemy siy nacisku metalu na: walec roboczy F , gwk dziurujc F i prowadnic tarczow F oraz moment skrcajcy na czniku walca M . Z zare jestrowanych oscylogramw (rys. 16.4) odczytujemy rednie wychylenia X przy pomiarze danego parametru. Bezwzgldne ich wielkoci mona obliczy, znajc stae pomiarowe C danego toru po miarowego (uwzgldniajce stae czujnika tensometrycznego i stae rejestracji), wzorami, ze stawiajc je w tabeli 16.1: - parametry energo-siowe: F =x C , (16.11)
p g t ow w F w F w
F
= X
Fg Fg>
C
(16.12) (16.13) (16.14)
Fp= FpCFp>
x
ôw
Mw^Mw
parametry prdkociowe:
6 Q v
p rzw
n
(16.15)
r
A
nu = n
=-
60v
rzg
(16.16)
Tabela 16.1. Parametry siowe zmierzone aparatur tensometryczn podczas walcowania dziurujcego penych ksw w walcarce skonej Lp. 1 2 3 4 5 6 C kN/mm F mm kN
FW
Xp
C kN/mm x Pg kN mm
FC Fe
C kN/mm F mm kN
Fd D
Nm/mm M mm Nm
M W ow
v mm/s
D
mm
frrzw/g
obr.
| n /n | obr./min.
w e
16.2. Baza do oblicze komputerowych w zakresie modelowania technologicznych proce sw przerbki plastycznej 16.2.1. Laboratoria komputerowe Zakad Plastycznej Przerbki Metali korzysta zarwno z oglnodostpnej bazy wydziao wej czy uczelnianej, jak rwnie z wasnych rozwiza z tego zakresu.
351
Wydzia posiada lokaln sie komputerow (LAN), ktrej gwnym wzem jest labora torium komputerowe, znajdujce si w paw. B-4 i B-5. Sie ta pracuje w systemie UNIX, obsugujc cay Wydzia. Gwn jednostk w laboratorium komputerowym nr 1 w B-4 jest czteroprocesorowy serwer SUN 670MP, produkcji USA - o duej mocy obliczeniowej, obsugujcy sie lokaln, jak rwnie zapewniajcy komunikacj z sieciami: oglnouczelnian i oglnowiatow INTERNET. Laboratorium posiada oprcz serwera dwa komputery (stacje robocze) typu SPARC SLC, do ktrych podczonych jest 12 terminali ADJ DT-220. Gwn jednostk w laboratorium komputerowym nr 2 w B-5 jest stacja robocza HP 712/80 i trzy stacje SUN SLC, do ktrych podczonych jest 10 terminali, umoliwiajcych korzystanie z szerokiego zakresu oprogramowania sucego do numerycznej symulacji proce sw metalurgicznych. Kade z laboratoriw wyposaone jest w stanowiska robocze amerykaskiej firmy SUN, pracujce w systemie UNIX, oraz komputery osobiste klasy Pentium, pracujce w systemie Windows'98, Windows NT lub LINUX - tworzce sie lokaln. Gwnym zadaniem laboratorium, oprcz administrowania sieci lokaln, jest obsuga zaj dydaktycznych dla studentw Wydziau w zakresie informatyki, metod numerycznych, itp., jak rwnie udostpnienie nadwyek mocy obliczeniowej pracownikom, wykonujcym obliczenia do prac naukowo-badawczych. Kady uytkownik sieci moe korzysta z poczty komputerowej oglnowiatowej oraz zasobw baz danych, podczonych do sieci INTERNET. Moe te programowa w jzyku C, FORTRAN-ie i PASCAL-u. W tej sieci lokalnie pracuj komercyjne programy do symulacji termomechanicznej procesw plastycznej przerbki metali takie jak FORGE2, FORGE3 i epfep3 oraz szereg programw typu public domain", jak np. LaTeX, gnuplot, ghostscript oraz arkuszy kalkulacyjnych, itp., umoliwiajcych prace edytorskie oraz opracowywanie graficzne wynikw oblicze. Jest rwnie dostpne oprogramowanie z zakresu programw CAD: Auto CAD R14, system MDT 2.0 i Genius 14/Desktop. Peny dostp do sieci centralnej moliwy jest z dowolnego komputera PC, wyposaonego w kart Ethernet, pracujcego w paw. A-2, B-4 i B-5. Umoliwiaj one ponadto obliczenia numeryczne, prace edycyjne i obrbk wynikw dziki zainstalowanym skanerom, drukarkom i ploterom, dajcych ich graficzn interpretacj. Ponadto dua liczba stanowisk badawczych wyposaona jest w komputery PC, umoliwiajce bezporedni rejestracj wynikw pomiarw i ich analiz numeryczn wg indywidualnych programw licencyjnych lub autorskich. Laboratoria czynne s codziennie od rana do pnych godzin wieczornych. Wszystkie komputery podczone s do sieci centralnej: oglnouczelnianej i oglnowiatowej INTERNET. Kady student ma wasny adres poczty elektronicznej oraz konto, dajce mu peny dostp do zasobw wiatowej sieci komputerowej. Oprcz kompilatorw jzykw programo wania, edytorw tekstu i narzdzi do korzystania z sieci, dostpne s programy graficzne, spe cjalistyczne programy do symulacji procesw, programy do wspomagania projektowania oraz wiele innych. Z laboratoriw mona korzysta w ramach zaj lub indywidualnie, w sposb nieograniczony. Bogaty program zaj z informatyki oraz innych przedmiotw nauczania po zwala studentom opanowa specjalistyczne oprogramowanie, pomocne przy wykonywaniu
352
zada z rnych przedmiotw, objtych programem ksztacenia oraz dajcych przygotowanie do przyszej pracy. Na Wydziale dziaaj Koa Naukowe, umoliwiajce studentowi rozwijanie wasnych zainteresowa informatycznych i rozwizywanie problemw naukowych, powstaj cych podczas ksztacenia na Wydziale.
16.2.2. Programy do symulacji termomechanicznej procesw przerbki plastycznej Charakterystyka programu Form2D Termomechaniczna analiza pynicia metalu w programie FORM-2D realizowana jest przy zaoeniu lepkoplastycznego modelu odksztacenia w oparciu o siatk trjktnych elemen tw o szeciu wzach. Program umoliwia analiz procesw niestacjonarnych, nieizotermicznych, przy zaoeniu staej objtoci odksztacanego materiau, z uwzgldnieniem mieszanych warunkw granicznych (napreniowo-odksztaceniowych) i moliwoci odrywania odkszta canego materiau od narzdzia. Wbudowane s w nim procedury samogeneracji siatki elemen tw skoczonych w kadym kroku obliczeniowym z uwzgldnieniem jej zagszczenia oraz korekt wynikajcych z ksztatu narzdzi i prognozowanego pynicia metalu. Jest przeznaczony gwnie do przerbki plastycznej na gorco, a wic do duych odksztace plastycznych. Obli czenia plastycznego odksztacenia tym programem wykonuje si w oparciu o teori plastyczne go pynicia. Geometria narzdzi i wsadu moe by zadana przy pomocy wbudowanego graficznego edytora lub importera z systemu CAD. Technologiczne wasnoci materiau zadaje si krzywy mi oporu odksztacenia plastycznego w zalenoci od stopnia, prdkoci i temperatury od ksztacenia, a take wasnociami technologicznymi. Maszyny stosowane w obliczeniach cha rakteryzuje si parametrami technologicznymi, jak np. liczb obrotw wykorbienia na minut, wysokoci roboczego ruchu i nominaln si, za smary - wspczynnikiem tarcia i przewod nictwa cieplnego. Program FORM-2D jest przystosowany do projektowania technologicznych procesw kucia w paskim i osiowosymetrycznym stanie odksztacenia. Umoliwia analiz kucia matrycowego na gorco w otwartych i zamknitych matrycach, wyciskania, cignienia, chodzenia wsadu przy transporcie i w narzdziu, oraz dodatkowych technologicznych operacji (kantowanie, wycinanie, kucie wielowykrojowe). Program umoliwia obliczanie procesw kucia dla nastpujcych typw maszyn kuni czych: pras hydraulicznych, pras mechanicznych, Obliczenia zawieraj peny obraz odksztaca nia metalu, a wic: temperatur, pola prdkoci, pola napre, pola odksztace, pola prdko ci odksztacenia, energetyczne parametry procesu, rozkad napre stycznych na powierzchni narzdzia, przewidywane obszary powstawania defektw (niewypenienia wykrojw, zaku, podamw, przerwa wkien). Umoliwia to technologowi: opracowanie rysunku odkuwki, podzia na kolejne operacje, konstrukcje wykrojw, obliczenie objtoci odkuwki, dobr kszta tu wsadu. Dobr warunkw brzegowych (parametrw termomechanicznych) danego procesu kucia umoliwia pakiet bazy danych doczony do programu. W bazie danych jest zawarta informacja w zakresie: oporu odksztacenia plastycznego metali i stopw dla rnych temperatur, odkszta-
353
ce, prdkoci odksztacenia, wasnoci cieplnych materiau odksztacanego, tj: pojemnoci i przewodnoci cieplnej. Dla smarw i oprzyrzdowania wspczynnik oddawania ciepa oraz wspczynnik tarcia. Komercyjny francuski program do symulacji termomechanicznej procesw pla stycznej przerbki metali FORGE2, FORGE3 i epfep3, umoliwiajce m.in. symulacj ter momechaniczn procesw plastycznej przerbki metali oraz optymalizacj ksztatu narzdzia. Stanowisko do symulacji komputerowej procesw kucia w oparciu o program CAPSFINEL (wersja 4.62): komputer IBM PC z oprogramowaniem, zakupiony ze rodkw Fundacji Polsko-Niemieckiej. Suy do symulacji metod elementw skoczonych procesw kucia swobodnego i ma trycowego w paskim i osiowo-symetrycznym stanie odksztacenia. Program opracowano dla ciaa sztywno-plastycznego. Umoliwia on analiz schematu pynicia metalu i wyznaczenie rozkadw prdkoci, prdkoci odksztacenia, odksztace i napre oraz w dalszej kolejnoci rozkadu nacisku na powierzchni styku metalu z narzdziem, a take parametrw siowych i energetycznych procesu. Symulacja procesw odksztacania moe by przeprowadzana dla warunkw: izotermicznych, z zadanym polem temperatur, termomechanicznych. Symulacja przy uyciu programu CAPS-FINEL dotyczy: globalnej analizy procesu (siy, mocy, pracy, naciskw jednostkowych, temperatury); lokalnej analizy (stanu naprenia, stanu odksztacenia, prdkoci odksztacenia). Program CAPS-FINEL jest dostpny w naszym zakadzie w ramach projektu pod nazw Modernizacja Laboratorium Kunictwa w Zakadzie Plastycznej Przerbki Metali w kierunku symulacji komputerowej". Projekt ten ma na celu przygotowanie systemu ksztacenia specjali stw z zakresu kunictwa posiadajcych jednoczenie umiejtno korzystania z nowoczesnej techniki komputerowej. Zosta on przygotowany w ramach wsppracy z Instytutem Przerbki Plastycznej w Aachen (Institut ftir Bildsame Formgebung der RWTH - Aachen). 16.2.3. Pakiet programw do komputerowego wspomagania projektowania narzdzi do przerbki plastycznej Na Wydziale Metalurgii i Inynierii Materiaowej istnieje moliwo zapoznania si z grafik komputerow 2D i 3D oraz zasadami projektowania w dwch dostpnych laboratoriach komputerowych (23 stanowiska) przy wykorzystaniu systemw komputerowego wspomagania projektowania i wytwarzania (CAD-CAM-CAE). AutoCAD R14, system MDT 2.0 oraz Genius 14/Desktop jest to pakiet programw do komputerowego wspomagania projektowania narzdzi do przerbki plastycznej z wykorzysta niem podstawowych zaoe CAD-CAM - wg 25 licencji. Oprogramowanie zainstalowane jest w laboratorium komputerowym nr 2 w B-5 z penym dostpem dla studentw. Ide zastosowania zintegrowanych systemw^ CAD/CAM w technice by fakt, i bez uycia komputera nie jest moliwe wprowadzenie na tynek nowych produktw w tempie, ktre
354
sprosta wymogom konkurencyjnoci. Dlatego proponowane s takie rozwizania dla konstruk torw, ktre pozwalaj im efektywnie, szybko i tanio zaprojektowa i wykona dowolny wyrb czy narzdzie technologiczne (rozdz. 12.2.4). Najnowsze systemy C AD/C AM stosowane s obecnie przy projektowaniu i wytwarzaniu rnych, nawet bardzo skomplikowanych czci i podzespow mechanicznych, a take narz dzi technologicznych jak np.: formy wtryskowe, odlewnicze, matryce kunicze, toczniki, wykrojniki i inne. Program nauczania pozwala w cyklu dwusemestralnym pozna ww. systemy w za kresie nastpujcych zagadnie: Uytkownicy systemw CAD-CAM-CAE i ich prognozy rozwojowe. Zasady i kryteria projektowania przy wykorzystaniu systemw CAD-CAM-CAE - (rapid prototyping - rapid tooling"), ocena wizualna, funkcjonalna i rynkowa produktu, po przez wytworzenie jego prototypu. Zastosowanie oprogramowania graficznego CAD: AutoCAD, systemw MDT i Genius Desktop oraz oprogramowania wspomagajcego wytwarzanie CAM-hyperMILL, do two rzenia grafiki i modeli dwu- i trjwymiarowych (2D, 3D). Prezentacja programw: zasady tworzenia szablonw, rysunek prototypowy, tryby lokalizacji obiektw i ich edycja, two rzenie i obsuga warstw, style wymiarowania, tekstu i doczanie opisw, zasady tworzenia i obsuga blokw, atrybutw, odnonikw zewntrznych i archiwizacja zbiorw, budowa widokw, slajdw, obsuga rzutni, ustawienie rodowiska graficznego (obszar papieru obszar modelu) oraz parametrw wydruku, wykorzystanie zewntrznych baz danych, na rzdzia pracy w Internecie, procedury lokalizacji i grafiki precyzyjnej, identyfikacja obiek tw, filtry wsprzdnych, zastosowanie wspomagajcych polece obliczeniowych AutoCAD-a, podstawowe zasady modelowania w przestrzeni trjwymiarowej (3D), lokalne (LUW) i globalne (GUW) ukady wsprzdnych, zastosowanie operacji boole'owskich, modelowanie przestrzenne (3D) bryowe i powierzchniowe, wprowadzenie do systemu MDT, metody adaptacji AutoCAD-a do indywidualnych wymaga uytkownika, zasady i metody prezentacji, optymalizacja procedur graficznych. Zasady dziaania i zastosowanie nakadek programowych CAE dla pakietu AutoCAD oraz integracja programowa z pakietem Genius Desktop - podstawowe obliczenia kon strukcyjne z wykorzystaniem MES. Generowane obiekty 3D z rozszerzeniem ...stl mog by wykorzystywane jako modele narzdzi lub modele odksztacanych materiaw w procesie symulacji odksztace i napr e przy pomocy odpowiednich programw MES, np. FORGE 2D i 3D. W ramach zaj laboratoryjnych realizowane s wiczenia graficzne (2D i 3D) obejmuj ce projekty wytypowanego narzdzia do realizacji procesu przerbki plastycznej metali (np. matryca do wyciskania lub cigado ksztatowe). Wykorzystuje si w tym celu systemy Auto CAD, MDT 2.0 lub Genius Desktop. Przewiduje si rwnie budow zoonego obiektu prze strzennego (3D), np. elementu maszyny lub urzdzenia, z wygenerowaniem niezbdnej iloci rzutw i naniesieniem wymiarw oraz okreleniem parametrw fizycznych zbudowanej bryy, przy zastosowaniu odpowiednich procedur dla obszaru modelu i wydruku. Wymagane jest wykorzystanie operacji boole'owskich AutoCAD-a.
17. Nowoczesna baza do symulacji fizycznej procesw wytwarzania i przetwarzania metali i stopw
355
17. NOWOCZESNA BAZA DO SYMULACJI FIZYCZNEJ PROCESW WYTWARZANIA I PRZETWARZANIA METALI I STOPW 17.1. Wprowadzenie w metod symulacji fizycznej Metoda symulacji fizycznej stosowana jest z duym powodzeniem w materiaoznawstwie i przerbce plastycznej, zarwno w badaniach podstawowych, jak i coraz czciej w badaniach aplikacyjnych, ktrych celem jest przeniesienie wynikw bada laboratoryjnych na obiekt przemysowy. Najwaniejszym bodcem, ktry spowodowa intensywny rozwj symulatorw procesw metalurgicznych by wzrost zapotrzebowania na badania, w ktrych niewielkie prb ki poddawane byyby cile kontrolowanym zmianom temperatury z rwnoczesnym odkszta ceniem w warunkach zblionych do wystpujcych w przemysowych procesach obrbki cieplno-plastycznej wraz z dokadn rejestracj reakcji materiau na zastosowane obcienia cieplnomechaniczne. Due znaczenie w rozwoju metody symulacji fizycznej ma rwnie stale rosncy zakres moliwoci badawczych symulatorw. Wyraa si to m.in. ustawicznym deniem kon struktorw tych urzdze do rozszerzania przedziau zmiennoci parametrw odksztacenia ora2 postpem w zakresie zrnicowania stanw odksztacenia i naprenia oddziaywujcych na prbk. Na przykad niektre typy symulatorw realizuj odksztacenie plastyczne prbki i prdkociami odksztacenia w przedziale od 10~ do 10 s" . Przyblia to warunki, w ktrych prowadzone s badania symulacyjne do warunkw przemysowych lub eksploatacyjnych, dajc moliwo przeprowadzenia symulacji procesw takich, jak np.: pezanie, walcowanie blach i wyrobw ksztatowych, a take operacji kucia. W rozdziale tym przedstawiono moliwoci badawcze systemu Gleeble 3800, zakupione go przez Instytut Metalurgii elaza w Gliwicach, obejmujcych symulacj fizyczn procesw: cigego odlewania stali, obrbki cieplno-plastycznej.
4 3 1
System Gleeble Wyrniajc cech tego systemu jest due zrnicowanie moliwoci badawczych, ktn obejmuj zarwno symulacj procesw wytwarzania, jak i przetwarzania materiaw technicz nych na wyrb finalny oraz zachowania si materiaw w warunkach eksploatacyjnych. ^ zakresie moliwoci badawczych systemu Gleeble 3800, ktre pominito w niniejszym opra cowaniu mona jeszcze wskaza symulacj spajania materiaw technicznych, badania wpywt obcie cieplno-mechanicznych na degradacj mikrostruktury i wasnoci stali, badania przy spieszonego pezania, a take symulacj wyarzania cigego blach na karoserie samochodowe. Badania symulacyjne dwu procesw Badania zainspiroway podjcie tematyki, dotyczcej cigego odlewania i obrbki ciepl no-plastycznej stali, co znajduje uzasadnienie we wspczesnych kierunkach badawczych zmierzajcych do poczenia tych procesw w cao, czego przykadem moe by zintegrowa
356
ny proces walcowania blach (ZOWB). Rozwizanie najwaniejszych problemw technologicz nych, zwizanych z nowo opracowywanymi technologiami, wie si z koniecznoci okrele nia przebiegu zmian strukturalnych i przemian fazowych zachodzcych podczas odlewania i przerbki plastycznej stali, a take z koniecznoci okrelenia wpywu skadu chemicznego oraz temperatury i prdkoci odksztacenia na wasnoci mechaniczne materiau. Metoda symulacji fizycznej Metoda ta pozwala bardzo dokadnie okreli charakterystyki materiaowe, ktrych zna jomo jest niezbdna do rozwoju nowych technologii, a przede wszystkim, pozwala okreli zwizki midzy stanem struktury i wasnociami mechanicznymi materiau, a warunkami od ksztacenia plastycznego. 17.2. Oglna charakterystyka bada symulacyjnych prowadzonych z zastosowaniem systemu Gleeble 3800 Za pomoc nowoczesnych symulatorw procesw metalurgicznych moliwe jest obecnie przeprowadzenie dowiadcze, ktre bardzo dokadnie odwzorowuj przebieg procesu przemy sowego. Cz symulatorw stosowanych do tego celu w wiecie, to unikalne urzdzenia za projektowane i wykonane przez zespoy badawcze zwizane z uczelniami oraz z zakadami przemysowymi. Dua grupa symulatorw przerbki plastycznej zostaa zbudowana na bazie jednostki zadajcej odksztacenie o handlowej nazwie MTS. Jedynym symulatorem, wytwarzanym w wiecie w celach handlowych jest system Gle eble produkowany przez firm Dynamics System Inc., Troy, USA. W okresie 20 lat firma ta opracowaa seri symulatorw, ktrymi byy modele 1500, 2000, 3200, 3500 i 3800. Jednostki zadajce odksztacenie w symulatorze Gleeble s urzdzeniami typu serwohydraulicznego. Wyrniajc cech symulatora jest oporowy system grzania prbki. System ten umoliwia uzyskanie bardzo jednorodnego rozkadu temperatury w objtoci prbki, za maksymalna prdko nagrzewania prbki (o rednicy 10 mm) moe dochodzi do 10 000C/s. Zakupiona przez Instytut Metalurgii elaza wersja 3800 symulatora pozwala odksztaci prbk przez ciskanie lub przez rozciganie, przy czym moliwe jest rwnie poczenie, na przemian, obu tych typw odksztacenia. Symulator Gleeble 3800, przedstawiony na rysunku 17.1, skada si z nastpujcych ze spow: stacji roboczej, za pomoc ktrej zaprogramowany zostaje przebieg dowiadczenia z wy korzystaniem firmowego oprogramowania oraz gromadzone s wyniki pomiarw; - jednostki sterujcej, ktra skada si z elektronicznych moduw sterujcych oraz z proce sora kontrolujcego przebieg dowiadczenia; podstawowej jednostki zadajcej odksztacenie; uniwersalnej jednostki zamiennej (MCU); - jednostki o nazwie Hydrawedge.
357
Rys. 17.1. Oglny wygld symulatora Gleeble 3800 (zdjcie pochodzi z materiaw reklamowych reprodukcja za zgod firmy DSI Inc.) Hydrawedge jest specjalistyczn jednostk, za pomoc ktrej przeprowadzana jest symu lacja procesw przerbki plastycznej. Konstrukcja tej jednostki zapewnia prowadzenie do wiadcze, w ktrych utrzymywane s stae prdkoci odksztacenia w trakcie caego odkszta cenia, bez koniecznoci spowolnienia narzdzia w celu uzyskania wymaganej wartoci od ksztacenia. Z kolei funkcjami badawczymi uniwersalnej jednostki zamiennej s symulacje operacji spajania, cigego odlewania stali, badania plastycznoci stali w podwyszonych tem peraturach, badania przemian fazowych, a take badania wpywu obcie cieplnomechanicznych na zmiany mikrostruktury i wasnoci mechanicznych stali. Obie jednostki s przyczane zamiennie do podstawowej jednostki zadajcej odksztacenie. Ponadto w kadej jednostce badawczej zainstalowa mona rne ukady dowiadczalne pozwalajce zrealizowa rne typy bada symulacyjnych. Przebieg dowiadcze, realizowanych za pomoc systemu Gleeble, kontrolowany jest w systemie zamknitej ptli, co pozwala na bardzo dokadne zrealizowanie zaprogramowanych zmian temperatury i obcie mechanicznych. Mona wyrni dwa typy dowiadcze, a mia nowicie: symulacj fizyczn procesw przemysowych i badania majce na celu okrelenie charakterystyk materiaowych. Przebieg dowiadczenia podczas symulacji fizycznej musi bar dzo dokadnie odzwierciedla zmiany stanw naprenia i odksztacenia oraz temperatury, przy uwzgldnieniu niejednorodnoci rozkadu temperatury i zmieniajcych si warunkw tarcia, jakie wystpuj w materiale w procesach przemysowych. Z kolei badania majce na celu okre lenie charakterystyk materiaowych, takich jak na przykad funkcji naprenia uplastyczniaj cego, wymagaj przeprowadzenia dowiadcze z zachowaniem jednorodnego rozkadu tempe ratury w prbce, przy zminimalizowanym tarciu na styku narzdzia z prbk. Za pomoc symu latora Gleeble skomplikowane warunki dowiadczenia realizowane s za pomoc rnego typu zespow badawczych i ukadw pomiarowych.
358
17.3. Symulacja cigego odlewania stali 17.3.1. Charakterystyka plastycznoci stali Bardzo wan dziedzin bada symulacyjnych jest sporzdzanie charakterystyk plastycz noci, na podstawie ktrych okrelana jest podatno stali do pkania w procesie cigego od lewania. Proces cigego odlewania przedstawiono schematycznie na rysunku 17.2. Obszar przypowierzchniowy wlewka podlega bardzo zoonym obcieniom cieplno-mechanicznym wynikajcym z intensywnego chodzenia wodnego w strefie chodzenia wtrnego, cyklicznego oddziaywania rolek prowadzcych oraz odksztaceniom plastycznym podczas operacji prosto wania [27]. Z drugiej strony, w miar obniania si temperatury, postpuje segregacja pierwiastkw oraz zacho dz przemiany fazowe i procesy wy dzieleniowe w stali, ktre silnie wpy waj na wasnoci mechaniczne tego tworzywa. Jeli stal nie wykazuje od powiedniej plastycznoci w wysokich temperaturach, to istnieje bardzo due prawdopodobiestwo zapocztkowania procesu pkania na powierzchniach i krawdziach wlewka w kolejnych etapach procesu odlewania, a w szcze Pknicia czoowe Pknicia wewntrze Pknicia czoowe glnoci podczas prostowania, gdy Rys. 17.2. Schemat krytycznych etapw procesu cige powierzchnia i krawdzie s znacznie go odlewania (A-D), podczas ktrych istnieje wychodzone. Pknicia, ktre powsta due prawdopodobiestwo inicjowania pk j podczas odlewania mog nie zosta ni, ktre mog rozwija si podczas walco zgrzane w procesie walcowania, co wania (E) w warunkach silnych napre roz powoduje istotne obnienie jakoci cigajcych wyrobu kocowego, a niekiedy nawet moe da podstaw do jego wybrakowania. Znajomo wasnoci mechanicznych stali w wy sokich temperaturach, a w szczeglnoci przedziaw obnionej plastycznoci, pozwala efek tywnie sterowa procesem odlewania stali tak, aby przeciwdziaa powstawaniu pkni. 17.3.2. Okrelenie podatnoci stali na pkanie Za pomoc systemu Gleeble moliwe jest okrelenie podatnoci stali na pkanie w proce sie cigego odlewania. Cel ten mona zrealizowa przeprowadzajc jeden z trzech typw do wiadcze przedstawionych schematycznie na rysunku 17.3, ktre kocz si rozciganiem prbki do zerwania, przy staej temperaturze, z zachowaniem staej prdkoci narzdzia lub staej prdkoci odksztacenia. Schematy (rys. 17.3a i b) obejmuj nagrzewanie obszaru rodka
359
prbki do temperatury nieznacznie wyszej od temperatury likwidus, przy ktrej nastpuje miejscowe przetopienie tego obszaru (rys. 17.4), schodzenie z prdkoci odpowiadajc prd koci chodzenia powierzchni wlewka w strefie chodzenia wtrnego i ewentualne nagrzewanie do temperatury rozcigania oraz rozciganie do zerwania. Dugo strefy przetopionej prbki powinna wynosi 10-H5 mm. Podczas chodzenia roztopiony wczeniej obszar prbki podlega krzepniciu. Zmiany temperatury prbki monitorowane s za pomoc termopary typu S zgrza nej do powierzchni prbki. Przed dowiadczeniem spoina zostaje pokryta specjalnym cemen tem odpornym na dziaanie wysokich temperatur, co zabezpiecza przed odczepieniem si termopar od powierzchni prbki. Obszar rodkowy prbki, ktry zostaje przetopiony w trakcie dowiadczenia zabezpieczony jest rurk kwarcow z wycitym otworem wzdunym o szeroko ci 1,5 mm, ktry pozwala na odprowadzenie termopary zgrzanej do prbki. Ze wzgldu na moliwo bardzo dokadnego kontrolowania przebiegu chodzenia w trakcie krzepnicia, stan materiau przed odksztaceniem jest zbliony do stanu stali w obszarze wlewka, w ktrym lo kalna prdko chodzenia w procesie COS odpowiada prdkoci chodzenia prbki, z jak zrealizowano podczas dowiadczenia.
topienie topienie
CZAS Rys. 17.3. Standardowe typy dowiadcze realizowanych za pomoc symulatora Gleeble w celu okrele nia podatnoci stali do pkania w procesie cigego odlewania Trzeci typ dowiadcze (rys. 17.3c) realizowany jest bez przetopienia prbki i ma za zadanie okreli plastyczno stali w stanie po odlaniu. W tym przypadku zaleca ne jest stosowanie bardzo szybkiego na grzewania zapobiegajcego ujednorodnieniu si skadu chemicznego prbki. Badania symulacyjne s bardzo uyteczne w opty malizacji procesu cigego odlewania, gdy pozwalaj bardzo szybko uzyska dane, na podstawie ktrych moliwe jest dokonanie zmian warunkw chodzenia stali wykazujcych du podatno do pkania.
R y s
1 7 4
P r 6 b k a
rzon stref ciek podzas symulacji fizycznej procesu COS

z utw0
360
Typow krzyw zalenoci plastycznoci stali, okrelonej poprzez zmierzon warto przewenia, od temperatury w otoczeniu temperatury likwidus przedstawiono na rysunku 17.5. Do okrelenia podatnoci stali do pkania w procesie cigego odlewania wprowadzono nast pujce parametry: - temperatur zerowej wytrzymaoci (TZW), ktra jest temperatur okrelon podczas na grzewana, przy ktrej wytrzymao stali spada do zera; temperatur nawrotu wytrzymaoci (TNW), ktra jest temperatur okrelon podczas chodzenia po nagrzaniu do stanu ciekego, przy ktrej stal wykazuje minimaln wytrzyma o (> 0,4905 MPa); - temperatur zerowej plastycznoci (TZP), ktra jest temperatur wyznaczan podczas nagrzewania, przy ktrej stal traci zdolno do odksztacenia plastycznego; temperatur nawrotu plastycznoci (TNP), ktra jest temperatur wyznaczan podczas chodzenia po nagrzaniu do temperatury powyej TZP, przy ktrej przewenie uzyskuje warto > 5%. Powysze parametry maj cisy zwizek ze stanem stali, a cilej z uam P o d c z a s nagrzewania kiem objtociowym fazy staej i stop - - Podczas chodzenia niem segregacji pierwiastkw. W pracy C D [134] sugeruje si na przykad, e para 'c C D metr TZW jest temperatur w przedziale N Ts^T , przy ktrej uamek fazy staej r C D podczas nagrzewania jest rwny okoo fc! 0,75, za temperatura TZP jest temperatu CL r, przy ktrej uamek ten rwna si 0,99. Na tej podstawie mona wnosi, e stal traci plastyczno w momencie, gdy pod czas nagrzewnia zaczynaj pojawia si w niej pierwsze obszary fazy ciekej. Tem Temperatura peratura, przy ktrej to nastpuje zaley Rys. 17.5. Definicja parametrw, charakteryzujcych od redniego skadu chemicznego stali, a podatno stali do pkania w procesie ci take od stopnia segregacji pierwiastkw. gego odlewania. Oznaczenia na rysunku: Zgodnie z dowiadczeniami producenta T - temperatura solidus; T - temperatura systemw Gleeble, DSI Inc., jeli rozstp likwidus; nie zaznaczono temperatury midzy TNW a TNP jest mniejszy od TNW, ktra ley nieco poniej temperatu 20C, to stal jest odporna na proces pka ry TZW nia.
L s L
17.3.3. Symulacja fizyczna procesu COS Symulacj fizyczn procesu cigego odlewania poprzedza dowiadczenie majce na celu okrelenie temperatury zerowej wytrzymaoci stali TZW. Dowiadczenie przeprowadza si za pomoc specjalnego ukadu pomiarowego, ktry przedstawiono na rysunku 17.6.
361
Prbka o dugoci 90 mm i rednicy 6 mm, na ktr dziaa niewielka sia rozcigajca (okoo 80 N), nagrzewana jest do temperatury likwidus. Przy czym przebieg dowiadczenia programuje si w ten sposb, aby prdko nagrzewania do temperatury T - 100C miecia si w przedziale 20-^50C/s, a nastpnie podczas dalszego nagrzewania wynosia lC/s. Pod czas spowolnionego nagrzewania nastpuje pknicie prbki po osigniciu temperatury TZW, za moment ten jest atwy do zidentyfikowania na krzywej zmian temperatury w funkcji czasu (rys. 17.7). Bowiem w systemie Gleeble prbka nagrzewana jest oporowo i w tym momencie nastpuje przerwanie obwodu elektrycznego. Wygld prbki po zerwaniu przedstawia fotogra fia na rysunku 17.8. Jest to typowy przeom kruchy, gdy prbka nie wykazuje wasnoci pla stycznych w otoczeniu temperatury TZW.
L
W;aian vnlfcmpsratir;H T cfal 1 G A prtbha 2 K B, SG, A
CZAS, 5
Rys. 17.6.
Widok na ukad pomiarowy do wyznaczania temperatury zerowej wytrzymaoci stali
Rys. 17.7.
Przykad okrelenia temperatury TZW dla stali 18G2A
a)
Rys. 17.8.
Przeom kruchy (a) i mikrostruktura (b) prbki ze stali 18G2A, ktra pka po nagrzaniu do temperatury TZW w ukadzie pomiarowym, przedstawionym na rysunku 17.6
362
Kolejnym etapem bada jest wyznaczenie temperatury zerowej plastycznoci TZP. Bada nia przeprowadza si za pomoc standardowego ukadu pomiarowego, ktry przedstawiono na rysunku 17.9. Przebieg dowiadczenia obejmuje: zamocowanie w ukadzie pomiarowym prbki o rednicy 6 mm i dugoci 120 mm; - przeprowadzenie nagrzewania prbki wedug nastpujcych zasad: do temperatury T 200C z prdkoci mieszczc si w przedziale 20-r50C/s, a nastpnie z prdkoci lC/s do temperatury odksztacenia; - wytrzymanie prbki przez krtki okres czasu (np. 5s) w celu ustabilizowania temperatury i odksztacenie do zerwania (rys. 17.10); - pomiar przewenia, gdy warto temperatury, przy ktrej prbka nie wykazuje przew enia, stanowi temperatur TZP.
L
Rys. 17.9. Wygld standardowego ukadu do symulacji procesu cigego odlewania i bada plastycznoci stali
Rys. 17.10. Przeomy prbek odksztacanych przy temperaturach: 1375 C (a) i 1410C (b) Wstpne pomiary, poprzedzajce symulacj fizyczn procesu cigego odlewania, koczy dowiadczenie, w trakcie ktrego okrelona zostaje temperatura TNP. Procedura pomiarowa obejmuje: - zamocowanie prbki o rednicy 6 mm i dugoci 116.5 mm w ukadzie pomiarowym; - zaprogramowanie i przeprowadzenie nagrzewania prbki do temperatury TZW; prdko nagrzewania powinna by zmniejszona w otoczeniu temperatury TZW tak, aby nie nastpi o zjawisko przebicia"; w przypadku wystpienia trudnoci dowiadczalnych, temperatur do ktrej nagrzewa si prbk mona obniy o okoo 20C;
363
chodzenie prbki z prdkoci porwnywaln do wystpujcej w rzeczywistym procesie do temperatury rozcigania; rozciganie prbki do zerwania; kolejne prby naley wykona obniajc temperatur, przy ktrej prbka jest rozcigana; parametr TNP definiuje si jako temperatur, przy ktrej przewenie wynosi 5%. W niektrych przypadkach, do przeprowadzenia symulacji cigego odlewania konieczne jest wyznaczenie parametru TNW. Procedura dowiadczalna majca na celu okrelenie tego parametru obejmuje: roztopienie prbki; chodzenie do zadanych temperatur, zaczynajc od temperatury wyszej o 20-^50C od temperatury TZW i odksztacenie; okrelenie zalenoci maksymalnej siy od temperatury odksztacenia; przyjmuje si, e TNW jest temperatur, przy ktrej maksymalne naprenie osiga minimum 0,49 MPa. Kompletny zakres symulacji cigego odlewania za pomoc systemu Gleeble 3800 obej muje: przyblione okrelenie temperatury likwidus T (metod obliczeniow lub dowiadczal nie); wyznaczenie temperatury TZW; dowiadczalne wyznaczenie temperatury topienia prbki; wyznaczenie temperatury TZP; wyznaczenie temperatury TNW; utworzenie pliku zawierajcego program dowiadczenia (za pomoc oprogramowania firmowego ,,QuickSim") obejmujcego nastpujce etapy: a) nagrzewanie do temperatury T* (mierzonej przy powierzchni) mieszczcej si w prze dziale T -5-T , b) wytrzymanie po roztopieniu rodkowej strefy prbki (optymalna dugo strefy prze topionej wynosi 10-^15 mm) przez okres czasu 30-^60 s (rys. 17.4), c) chodzenie poczone ze ciskaniem (kompensacja skurczu prbki) do: temperatury TZW, jeli rozstp midzy t temperatur a temperatur TNW jest mniejszy od okoo 50C, lub temperatury TNW jeli rozstp ten jest wikszy od 50C; ciskanie prbki powin no doprowadzi do wypenienia rurki kwarcowej, d) kontynuacja chodzenia do temperatury rozcigania lub do temperatury pokojowej, e) rozciganie prbki do zerwania, jeli odksztacenie zostao wczone do dowiadcze nia; pomiar przewenia. Symulacja cigego odlewania wraz ze zrywaniem prbki prowadzi do okrelenia krzywej zalenoci plastycznoci od temperatury odksztacenia. Przykad takiej krzywej, wyznaczonej dla stali 18G2A w badaniach przeprowadzonych w Laboratorium Symulacji Procesw Metalur gicznych IM, przedstawiono na rysunku 17.11, na podstawie ktrego mona wyrni prze dziay temperaturowe o bardzo niskiej plastycznoci badanej stali:
L s L
364

L
1) w otoczeniu temperatury T - spowodowany obecnoci w stali obszarw ciekych, ktre nie zakrzepy wskutek segregacji do nich pierwiastkw tworzcych fazy niskotopliwe; 2) w przedziale od 1200C do okoo 1100C - spowodowany wydzielaniem si po granicach ziarn austenitu tlenkw i siarczkw; stopie spadku plastycznoci w tym przedziale zaley od prdkoci odksztacenia; zmniejszenie prdkoci odksztacenia lub wyarzanie izotermiczne powoduje wzrost wasnoci plastycznych; wzrost kruchoci w tym przedziale zwi zany jest rwnie z obecnoci fosforu i innych szkodliwych domieszek w stali; 3) w przedziale od 900C do okoo 600C - spowodowany wydzielaniem cienkich warstewek ferrytu po granicach ziaren austenitu podczas przemiany fazowej; istotne znaczenie dla pla stycznoci stali w tym zakresie maj rwnie procesy wydzieleniowe czstek wglikoazotkw. Znajomo zalenoci pla Stal 18G2A-prbki z wlewka COS stycznoci stali od temperatury, ktr przedstawiono na rysunku 17.11, daje podstaw do opraco wania optymalnego schematu chodzenia wlewka w procesie cigego odlewania, majcego na celu przeciwdziaanie powstawa niu pkni. Dla badanej stali 600 700 800 900 1000 1100 1200 1300 1400 1500 18G2A pknicia na pewno po Temperatura odksztacenia,C wstan w przypadku, gdy tempe Rys. 17.11. Zmiany plastycznoci stali 18G2A w funkcji ratura powierzchni i krawdzi temperatury odksztacenia, okrelone na prbkach podczas prostowania wlewka chodzonych ze stanu ciekego do temperatury od wynosi bdzie 1250+1080C. ksztacenia z prdkoci 20C/s Bowiem w przedziale tym prze wenie spada do wartoci poni ej 60%, co stanowi kryterium inicjowania pkni w procesie COS [122]. Chcc unikn po wstawania pkni, intensywno chodzenia wod w strefie chodzenia wtrnego powinna by tak dobrana, aby operacja prostowania nie bya prowadzona przy temperaturze powierzchni i/lub krawdzi wlewka w przedziale obnionej plastycznoci stali. Jak ju wspomniano, wskaniki charakteryzujce plastyczno stali zale nie tylko od temperatury, ale rwnie od prdkoci chodzenia stali podczas krzepnicia oraz od prdkoci odksztacenia. Pena charakterystyka wasnoci mechanicznych stali w zalenoci od temperatu ry, prdkoci odksztacenia i prdkoci chodzenia ujta w formie wykresw nosi nazw mapy procesu". Na podstawie mapy procesu opracowa mona optymaln technologi procesu ci gego odlewania stali. Przykad takich bada mona znale w literaturze [54, 122].
365
17.4. Badania wasnoci mechanicznych stopw w odniesieniu do procesw obrbki cieplno-plastycznej 17.4.1. Prba osiowosymetrycznego ciskania Za pomoc symulatora Gleeble 3800 mona okreli wasnoci mechaniczne i podatno stali do pkania w wysokich temperaturach stosujc nastpujce metody: prb ciskania osiowosymetrycznego prbki cylindrycznej; test SICO; prb rozcigania prbki o przekroju koowym; - prb spczania prbki w ksztacie prostopadocianu w warunkach zblionych do paskie go stanu odksztacenia. Prb ciskania osiowosymetrycznego wykonuje si za pomoc specjalnego zespou po miarowego, ktry instalowany jest w jednostce Hydrawedge, przedstawionego w duym uproszczeniu na rysunku 17.12. Podstawowym elementem zespou jest uchwyt na kowada oraz podkadki i kowada z wglika spiekanego. Ze wzgldu na oporowy system nagrzewania prb ki, kady z elementw zespou pomiarowego wnosi pewien wkad do cakowitej opornoci. Rozkad opornoci w zespole pomiarowym ma zasadniczy wpyw na stopie jednorodnoci temperatury prbki. Due znaczenie w doborze waciwego rozkadu opornoci speniaj pod kadki miedziane i grafitowe wprowadzane midzy poszczeglne elementy zespou. Stosujc standardowe prbki o wymiarach (j) 10x15 mm oraz doprowadzajc do waciwego rozkadu opornoci w zespole pomiarowym w stosunku do materiau bada, mona zredukowa gradient temperatury na dugoci prbki do wartoci poniej 3C. Drugim czynnikiem wpywajcym istotnie na jako prby ciskania s warunki tarcia na powierzchni styku podstawy prbki z kowadem. Due tarcie jest przyczyn niejednorodnego pynicia plastycznego, co prowadzi do wystpienia beczkowatoci prbki. W celu zminimalizowania tarcia, prb ciskania osiowosymetrycznego za pomoc zespou, opisanego na rysunku 17.12, prze prowadza si wprowadzajc foli grafitow midzy powierzchnie podstaw prbki a przylegajce po wierzchnie kowada (prbka jest lekko docinita kowadami) oraz smarujc te powierzchnie specjaln substancj na bazie niklu. Standardowy przebieg prby ciskania osiowosymetrycznego przedstawiono schematycznie na Rys. 17.12. Schematyczny wygld ukadu stosowanego do r y u 17.13. W trakcie odksztaodksztacenia prbek cylindrycznych w jednoceni zastosowa mona sta prdko odksztacenia lub prdko stce Hydrawedge symulatora Gleeble 3800
s u n k
366
narzdzia (stempla). Inne podejcie - ktre coraz czciej stosowane jest w badaniach symula cyjnych - polega na przeprowadzeniu dowiadcze, podczas ktrych prdko odksztacenia lub prdko narzdzia podlegaj skokowym zmianom. Mona rwnie zaprogramowa od ksztacenia, w trakcie ktrych parametry odksztacenia zmieniaj si zgodnie z wprowadzonymi zalenociami funkcyjnymi. Tego typu dowiadczenia stosowane s obecnie przy opracowywa niu zaawansowanych modeli zmian mikrostrukturalnych w procesach obrbki cieplnoplastycznej opierajcych si na metodzie zmiennych wewntrznych [55]. Rozwizania techniczne zastosowane w jednostce Hydrawedge daj moliwo bardzo dokadnego zrealizowania zaprogramowanego dowiadczenia. W szczeglnoci kowado zada jce odksztacenie uzyskuje zaoon prdko odksztacenia w bardzo krtkim okresie czasu i utrzymuje t prdko a do zakoczenia odksztacenia, realizujc przy tym dokadnie zadan warto od ksztacenia. Rwnoczesna kontrola warto ci odksztacenia i prdkoci odksztacenia moliwa jest poprzez zastosowanie dwu odrbnych systemw serwo-hydraulicznych dziaajcych na prbk z obu stron. Podczas realizacji dowiadczenia re jestrowane s zmiany temperatury prbki Czas (sygna pochodzi z termopary zgrzanej do Rys. 17.13. Przebieg prby ciskania osiowosyme trycznego, ktra realizowana jest za po powierzchni bocznej prbki), warto siy moc ukadu przedstawionego na rysun dziaajcej na prbk oraz przemieszcze ku 17.12, obejmujcej: 1 - nagrzewanie, nie narzdzia. Warto siy i przemiesz 2 - wytrzymanie przed odksztaceniem, czania narzdzia daj podstaw do obli 3 - odksztacenie, 4 - wytrzymanie po czenia chwilowego naprenia uplastycz odksztaceniu, 5 - chodzenie do tempe niajcego i odksztacenia. Maksymalna ratury otoczenia temperatura wygrzewania prbki przed odksztaceniem plastycznym moe wyno si 1400C, za maksymalna prdko odksztacenia osiga wielko 300 s" . Nacisk (wywierany cinieniem), dziaajcy na powierzchni podstawy prbki w prbie ciskania osiowosymetrycznego oblicza si za pomoc wzoru [55]
1
1+
33 Vh
md
(17.1)
gdzie: g - naprenie uplastyczniajce, m - czynnik tarcia, d - chwilowa rednica prbki, h - chwilowa wysoko prbki. Cinienie dziaajce na prbk mona oszacowa z nastpujcej zalenoci
p
367
(17.2)
gdzie S jest redni powierzchni prbki liczon jako stosunek objtoci do chwilowej wyso koci prbki. Odksztacenie zastpcze w prbie ciskania osiowosymetrycznego liczone jest za pomoc nastpujcego wzoru (17.3) gdzie: h jest pocztkow, h jest kocow wysokoci prbki. Przy duych prdkociach odksztacenia, powyej okoo 5 s' , bardzo trudno jest utrzyma sta temperatur prbki. Przyrost temperatury, zwizany z wydzielaniem si ciepa generowa nego podczas odksztacenia plastycznego, moe by obliczony za pomoc nastpujcej zale noci [55]
0 1
AT =
Cp
P
(17.4)
gdzie: C - ciepo waciwe, p - gsto materiau. Zaleno (17.4) daje podstaw do przeprowadzenia korekty wartoci naprenia upla styczniajcego ze wzgldu na wzrost temperatury prbki. Korekt t przeprowadza si wyzna czajc zaleno ln(a ) l/T, gdzie a jest napreniem uplastyczniajcym dla ustalonej warto ci odksztacenia, za T jest rzeczywist, skorygowan za pomoc rwnania 17.4, temperatur prbki dla odksztacenia s. Nastpnie za pomoc opracowanej zalenoci przeprowadza si ekstrapolacj naprenia uplastyczniajcego do nominalnej temperatury testu. Podstawowym celem prby osiowosymetrycznego ciskania jest wyznaczenie krzywych naprenie - odksztacenie dla rnych temperatur i prdkoci odksztacenia, a take przy r nym stanie wyjciowej struktury stali. Krzywe te mona nastpnie opisa w sposb matema tyczny i w tej postaci nosz one nazw funkcji naprenia uplastyczniajcego. Ksztat krzywej naprenie - odksztacenie zaley od proporcji midzy stopniem zaawan sowania zmian mikrostrukturalnych zachodzcych w odksztacanym materiale, ktre obejmuj umocnienie, zdrowienie dynamiczne i rekrystalizacj dynamiczn (rys. 17.14 i 17.15). Naley przy tym podkreli, e posta krzywych naprenie - odksztacenie na tych rysunkach odnosi si do odksztacenia przy ustalonej prdkoci i temperaturze odksztacenia. W przypadku, gdy proces zdrowienia dynamicznego zachodzi bardzo intensywnie, osigana zostaje rwnowaga midzy procesami umocnienia i zdrowienia ju na pocztku odksztacenia, za krzywa napre nie - odksztacenie przyjmuje posta, jak na rysunku 17.14, ktr uzyskuje si dla materiaw charakteryzujcych si du energi bdu uoenia odksztacanych w niskich temperaturach z duymi prdkociami odksztacenia oraz charakteryzujcych si duym wyjciowym ziarnem. Odksztacenie plastyczne prowadzi wtedy do stopniowego wzrostu gstoci dyslokacji, ktre w pocztkowym etapie odksztacenia tworz stosunkowo jednorodn struktur dyslokacyjn.
p e e
368
Baza laboratoryjna wraz z oprzyrzdowaniem pomiarowo-obliczeniowym ZA N P D E A W D U E I I R A O L G J Y NU WR S G S O C D S O A J Z OT T I YL K CI P C E T O Z N SI P D I R O Z T K W RE I A O ZA N Z NK P R O N C Z R A I I W TYH I N E A R K YT LZ CA D N MC N E R SAIA J Y A I Z A W P Z BIE I R WO S W R Y L NU N OI E O O S A E E NE WE K I I NEE N R D E ^ T J R D I J I L OC I J D O O N J SR KU Z D S O A YN J _ T U T RE YL K C J E r\ ' ' ' ~
ZA N P D E A W D U E I I R A O L G J Y NU W R S G S O C D S O A J! S A A G S O D S O A J Z OT T I Y L K CI T T YL K CI T O Z SI P D I M W R O ZA A P DIM: O ZA A R W O SO E N OI W S A A E NA WE K T R D I I L O S A Y E N K T D Z RE T CI T R D I EO INA J GK
8 = CONST. T = CONST.
= CONST. T = CONST.
Odksztacenie logarytmiczne
Rys. 17.14. Ksztat krzywej naprenie - od Rys. 17.15. ksztacenie w przypadku, gdy w ma teriale ustala si rwnowaga midzy procesami umocnienia a procesami zdrowienia po przekroczeniu od ksztacenia e
m
Ksztat krzywej naprenie - od ksztacenie w przypadku, gdy w ma teriale zostaje zapocztkowania re krystalizacja dynamiczna po przekro czeniu odksztacenia krytycznego e
c
Struktura ta po przekroczeniu progowego odksztacenia s , ktrego warto zaley od prdkoci i temperatury odksztacenia, podlega przemianie do struktury komrkowej, charakte ryzujcej si sta wielkoci podziama. Wolny przebieg zdrowienia dynamicznego, zwizany z ma energi bdu uoenia odksztacanego materiau, prowadzi w wysokich temperaturach, dla maej prdkoci odksztacenia, a take przy maym wyjciowym ziarnie, do zapocztkowa nia w materiale rekrystalizacji dynamicznej (rys. 17.15), po przekroczeniu tzw. odksztacenia krytycznego s . Moliwo tworzenia si zarodkw rekrystalizacji wie si z ma ruchliwo ci dyslokacji, co w efekcie ogranicza proces ich anihilacji. W wyniku tego nastpuje cigy wzrost gstoci dyslokacji w granicach podziarn, a tym samym moliwa jest zmiana charakteru tych granic z wskoktowych na granice szerokoktowe - charakteryzujce si du ruchliwo ci. Rekrystalizacja dynamiczna obejmuje swoim zasigiem cay materia po osigniciu od ksztacenia s , za z jej przebiegiem wie si wystpowanie piku na krzywej naprenie - od ksztacenie przy odksztaceniu s . Przy czym e = ae gdzie a jest parametrem mieszczcym si w przedziale 0,7^0,95. Wpyw temperatury i prdkoci odksztacenia na przebieg zmian zachodzcych w mikro strukturze odksztacanej prbki, a tym samym na zmiany naprenia uplastyczniajcego w funkcji odksztacenia, opisuje si zazwyczaj za pomoc jednego parametru, tzw. parametru Zener-Hollomona
m c s p c P
Qdef^ Z = exp RT J
x
(17.5)
gdzie: 8 - prdko odksztacenia, Q f - energia aktywacji procesu odksztacenia plastycznego,

de
3 69
R - staa gazowa, T - temperatura w skali absolutnej. Wpyw parametru Zener-Hollomona oraz wielkoci ziarna austenitu, D , na posta krzy wej naprenie - odksztacenie w przypadku, gdy w materiale zachodzi rekrystalizacja dyna miczna przedstawiono na rysunku 17.16. Odksztacenie krytyczne do zapocztkowania rekry stalizacji dynamicznej opisa mona za pomoc nastpujcego rwnania [28]
y
=AD Z
p c y
(17.6)
gdzie: A, p, q s parametrami, ktre zale od skadu chemicznego stali. Mechanizm rekrystalizacji dynamicznej zaley od proporcji midzy pocztkow wielko ci ziarna a wielkoci uzyskiwan w stanie ustalonym, po osigniciu odksztacenia s ktra zaley jedynie od wartoci parametru Zener-Hollomona. Mianowicie wielko ziarna w stanie ustalonym maleje ze wzrostem parametru Z. Warunki odksztacenia plastycznego przy maej wartoci parametru Z, wice si z ma prdkoci i/lub bardzo wysok temperatur odkszta cenia, spowodowa mog, e wielko ziarna w stanie ustalonym jest znacznie wiksza od wyjciowej wielkoci ziarna. W tym przypadku rekrystalizacja zachodzi w sposb cykliczny (rys. 17.16), za kady cykl prowadzi do wzrostu wielkoci ziarna, a do osignicia staej wielkoci dla stanu ustalonego. Istotnym elementem bada wasnoci mechanicznych materia w w wysokich temperaturach jest opracowanie tzw. funkcji napre nia uplastyczniajcego. Funkcje te znajduj zastosowanie w oblicze niach si i momentw si walcowa nia, oraz w matematycznym mode lowaniu procesw cieplno-mechaniczno-strukturalnych, zachodz cych w procesach obrbki cieplnoplastycznej [28]. Oglnie stosowa ne obecnie postacie funkcji napr enia uplastyczniajcego [24], Odksztacenie logarytmiczne opisano w rozdziale 4.5. Rys. 17.16. Wpyw warunkw odksztacenia w kolejnych Dowiadczenia uzyskane w cyklach odksztacenia, zdefiniowanych za po badaniach symulacyjnych proce moc parametru Zener-Hollomona Z oraz wyj sw obrbki cieplno-plastycznej w ciowej wielkoci ziarna austenitu D na posta Laboratorium Symulacji Procesw krzywej naprenie - odksztacenie Metalurgicznych wskazuj, e bardzo dobre wyniki w ilociowym opisie zalenoci naprenia uplastyczniajcego od tempe ratury, odksztacenia i prdkoci odksztacenia mona uzyska stosujc uoglnion zaleno Voce'a zaproponowan przez Beynona i Sellarsa [3]: dla krzywej naprenie - odksztacenie (rys. 17.13)
s Y
370
0 s
p =cr +G [l-exp(-Bs)]
(17.7)
dla krzywej naprenie - odksztacenie (rys. 17.14) S

= a
+ a
s[ 1
e x
P(-
)]
l-exp
8-8,
(17.8)
gdzie: a jest napreniem pocztkowym dla s = 0, za B, C, n, m s parametrami modelu. Przykad dopasowania rwnania 150 -i (wz.17.8) do wyznaczonej podczas ci T = 1100C skania zalenoci naprenia uplastycz niajcego od odksztacenia przedstawio i =2sno na rysunku 17.17. Rwnania (17.7) i (17.8) ujmuj zalenoci naprenia od odksztacenia. Tymczasem dla uzyskania kompletnego opisu funkcji naprenia uplastyczniaj cego konieczne jest rwnie uwzgld nienie zalenoci naprenia uplastycz niajcego od temperatury i prdkoci 0.8 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 odksztacenia, ktr dla przykadu ilu Odksztacenie logarytmiczne struj krzywe naprenie - odksztacenie dla stali RB500W (wg PN ISO 6935-2), Rys. 17.17. Przykad dopasowania uoglnionej zale przedstawione na rysunku 17.18. Zwi noci naprenie - odksztacenie Voce'a do wynikw dowiadczalnych, okrelona zek taki mona uzyska posugujc si dla stali RB500W nastpujc zalenoci [28]
0
d 1
sinh(a a ) = E Z = E eexp
k g
def
(17.9)
gdzie: cr - naprenie dla ustalonej wartoci odksztacenia (w szczeglnoci mog to by naprenia

^si^ss),
a, k i E - parametry modelu. Logarytmujc rwnanie (17.9), otrzymujemy nastpujc zaleno In (sinh(a a ) ) = l n ( e ) + + ln(E), (17.10) RT na podstawie ktrej okrela si energi aktywacji procesu odksztacenia plastycznego oraz pa rametry rwnania (17.9). Jeli analiza przeprowadzona zostanie dla napre a i a , to uzysku je si w ten sposb peny opis naprenia uplastyczniajcego od odksztacenia i prdkoci od ksztacenia, a take od temperatury. Funkcja naprenia uplastyczniajcego w postaci uoglnionej zalenoci Voce'a stanowi jedn z licznych moliwoci ilociowego opisu zalenoci naprenia uplastyczniajcego od odksztacenia, prdkoci odksztacenia i temperatury. W zalenoci od potrzeb badawczych
k s ss
371
stosuje si rne postacie funkcji naprenia uplastyczniajcego, ktre na przykad scharaktery zowano w pracy [55]. b)
-300 n -250^
1
:1100C
Napi enie (MPa)

r
150 s100 s50 s-
-200-^ -150-j -100-j -50
~l I'l I I I ' I I -0.1 -0.2 -0.3 -0.4 -0.5 -0.6 -0.7 -0.8 Odksztacenie logarytmiczne
1 1 1 1 1
-0.1 -0.2 -0.3 -0.4 -0.5 -0.6 -0.7 -0.1 Odksztacenie logarytmiczne
Rys. 17.18. Wykresy naprenie ciskajce - odksztacenie stali RB500W odksztacanej ze zmienna prdkoci odksztacenia w temperaturach: 950C (a) i 1100C (b) Prba osiowo-symetrycznego ciskania moe by rwnie zastosowana do okrelenia odksztacalnoci granicznej oraz do opracowania rwna konstytutywnych modelu zmian mikrostrukturalnych w procesach obrbki cieplno-plastycznej [28,55]. Bardzo czsto stosowana ona bywa rwnie do symulacji fizycznej tych procesw. W tym przypadku dowiadczenie polega na wielokrotnym odksztaceniu prbki cylindrycznej, po jej uprzednim wygrzewaniu w zaoo nej temperaturze. Parametry dowiadczenia obejmuj: prdko nagrzewania do temperatury wygrzewania, czas wygrzewania, temperatury prbki w kolejnych odksztaceniach i odstp czasu midzy odksztaceniami oraz wartoci odksztace i prdkoci odksztace w kolejnych odksztaceniach, a take prdko chodzenia po ostatnim odksztaceniu. 17.4.2. Prba spczania w warunkach zblio nych do paskiego stanu odksztacenia Du niedogodnoci zwizan, z prb od ksztacania osiowo-symetrycznego jest stosun kowo maa warto maksymalnego odksztace nia, ktre mona zada stosujc standardow prbk o wymiarach 10x15 mm, wynoszcego okoo 1,8. Znacznie wiksze odksztacenie mo na uzyska odksztacajc prbk w ksztacie prostopadocianu w sposb przedstawiony na
Rys. 17.19. Schemat prby spczania prbki w ksztacie prostopadocianu w warunkach zblionych do paskiego stanu odksztacenia
372
rysunku 17.19. Przy zachowaniu stosunku szerokoci prbki do szerokoci kowada w przedzia le 6-^10, pynicie plastyczne w odksztacanej czci prbki zachodzi w warunkach zblionych do paskiego stanu odksztacenia. W celu zmniejszenia tarcia, midzy powierzchni prbki, a powierzchni kowada, wprowadza si bardzo cienk foli grafitow, za obie powierzchnie pokrywane s substancj smarujc na bazie niklu. Standardowo stosuje si dwa typy kowade, za pomoc ktrych moliwe jest odksztacenie prbki o wymiarach 20x25x35 mm lub 10x15x20 mm. Rzeczywiste odksztacenie w prbie spczania zdefiniowane jest nastpujco v oy gdzie: h i h jest, odpowiednio, kocow i pocztkow gruboci prbki. Z kolei cinienie, dziaajce na powierzchni styku kowada z prbk, wyraa nastpujcy wzr:
n 0
= l n W
(17.11)
p=- ^ (17.12) wt gdzie F jest si dziaajca na powierzchni kowada ze strony prbki. Ze wzgldu na stan naprenia zwizany z odksztaceniem, rednie cinienie dziaajce na powierzchni kowada jest okoo 1.155 razy wiksze od redniego cinienia w prbie osiowosymetrycznego ciskania. Z kolei rednie odksztacenie w prbie spczania jest okoo 1.115 razy mniejsze ni podczas ciskania osiowosymetrycznego. Przybliony sposb przeksztacenia krzywej naprenie - odksztacenie uzyskanej w pr bie zgniatania zosta zaproponowany w pracy [52]: = fln
v oy
h
(17.13) (17.14)
os=^J
gdzie:
f ; s
"tt("-t)+t w Prba spczania w warunkach zblionych do paskiego stanu odksztacenia stosowana jest w Laboratorium Symulacji Procesw Metalurgicznych IM do symulacji fizycznej procesw walcowania. Zalet tej metody jest moliwo uzyskania kompleksowych informacji dotycz cych nie tylko przebiegu pynicia plastycznego materiau, ale rwnie wpywu warunkw odksztacenia i chodzenia na mikrostruktur i wasnoci mechaniczne stali. Zastosowanie pr by spczania w warunkach zblionych do paskiego stanu odksztacenia do symulacji fizycznej procesw obrbki cieplno - plastycznej zostanie opisane w podrozdziale 17.6.
( 1 7 1 5 )
17.4.3. Badania plastycznoci stali w operacjach obrbki cieplno-plastycznej Bardzo zoonym zagadnieniem, zwizanym z przerbk plastyczn, jest ilociowe okre lenie plastycznoci materiau. rdem trudnoci metodycznych jest w tym przypadku zale-
373
no wasnoci plastycznych zarwno od stanu naprenia i odksztacenia, na ktre wpywa geometria wsadu i narzdzia oraz warunki tarcia na powierzchni styku narzdzia z wsadem, a take stan mikro- i makrostruktury materiau wsadowego. Bardzo wanym czynnikiem wpywajcym na podatno stali do odksztacenia plastycznego s take warunki odksztacenia plastycznego. Wadami materiaowymi, ktre powstaj najczciej w procesach obrbki cieplnoplastycznej na gorco, obniajcymi jako wyrobu, s [69]: kruche pknicia po granicach ziarn, - pknicia zarodkujce na wadach materiaowych, pknicia o charakterze cigliwym, - pustki, pasma cinania. Bardzo duo typw wad, tworzcych si w procesach obrbki cieplnoplastycznej, ma zwizek ze zmianami mikrostrukturalnymi zachodzcymi w odksztacanym materiale i dlatego poja wiaj si one przy cile okrelonych parametrach odksztacenia. Na przykad przedzia temperatur i prdkoci odkszta cenia, przy ktrych zachodzi mog rne zjawiska strukturalne w stopie Inconel 718 (wg AMS5662) przedstawiono na rysunku 17.20 [118]. Z kolei na rysunku 17.21 przedstawiono przykady oddziaywa tych mechanizmw na mikrostruktur 900 1000 1100 1200 stopu, ktre zidentyfikowano odksztaca Temperatura (C) jc prbk cylindryczn (J)10xl5 mm za Rys. 17.20. Mapa odksztacenia dla procesu prze pomoc symulatora Gleeble 3800, z zasto rbki plastycznej stopu Inconel 718 z sowaniem prdkoci i temperatur od naniesionymi granicami obszarw, w ksztacenia mieszczcych si w obszarach ktrych wystpuj rne procesy mikrozaznaczonych na rysunku 17.20. strukturalne wpywajce na wasnoci mechaniczne wyrobw walcowanych i Ciekawe jest porwnanie struktur kutych z tego stopu prbek odksztacanych z zastosowaniem prdkoci i temperatur odksztacenia wskazanych strzakami 3" i 4" na rysunku 17.20. Zachowanie si tego stopu podczas od ksztacenia plastycznego wskazuje, e nie zawsze materiay techniczne charakteryzuj si dobr plastycznoci w wysokich temperaturach odksztacenia. Zwraca rwnie uwag fakt, e nad miern wielko ziarna fazy y zakwalifikowano na rysunku 17.20 do wad strukturalnych. W istocie stop Inconel stosowany jest do produkcji opatek turbin silnikw samolotowych, za zbyt due ziarno osabia wytrzymao i odporno zmczeniow tego wyrobu.
374
Obie opisane dotychczas metody badawcze, tzn. prba odksztacenia osiowosymetrycznego i prba spczania w warunkach zblionych do paskiego stanu odksztacenia, mog by rwnie zastosowane do okrelenia podatnoci stali do odksztace plastycznych. Jednak w tym przypadku podejcie metodyczne rni si od stosowanego w badaniach majcych na celu wy znaczenie krzywej naprenie - odksztacenie dla potrzeb oblicze si i momentw si walco wania, a take matematycznego modelowania procesw obrbki cieplno-plastycznej.
Obszar 3" Rys. 17.21.
Obszar 4"
Przykady oddziaywania mechanizmw, opisanych na rysunku 17.20, na mikrostruktur stopu Iconel 718; badania wasne - odksztacano prbk <|)10xl5 mm z parametrami wska zanymi strzak na rysunku 17.20
Przy okrelaniu odksztacalnoci granicznej dy si do uzyskania jednorodnego rozka du temperatury w objtoci prbki oraz do zminimalizowania tarcia na powierzchniach styku narzdzia z prbk. Tymczasem, chcc okreli podatno stali do odksztace plastycznych, w prbie ciskania osiowosymetrycznego w sposb celowy podwysza si naprenia i odkszta cenia obwodowe poprzez wzrost wspczynnika tarcia oraz poprzez zastosowanie specjalnej geometrii prbki (rys. 17.22a) [16]. Wzrost wspczynnika tarcia uzyska mona np. wprowa dzajc foli tantalow, zamiast grafitowej, midzy kowado a podstawy prbki. Z kolei prb spczania prbki w ksztacie prostopadocianu mona zmodyfikowa, stosujc znacznie wik sze wymiary prbki od wymiarw kowada, co powoduje, e kowado wgniatane jest w prbk
375
w trakcie odksztacenia plastycznego (rys. 17.22b) [135]. Istota testu w obu przypadkach polega na okreleniu maksymalnego odksztacenia, tzw. odksztacenia granicznego, przy ktrym zapo cztkowany zostaje proces pkania. Znajc warto odksztacenia granicznego, w okrelonych warunkach odksztacenia, mona zaprojektowa sekwencj odksztace w operacjach przerbki plastycznej, ktrej stosowanie zapobiega tworzeniu si pkni w pamie. a) b)
Rys. 17.22. Przykad stosowania specjalnych metodyk badawczych do okrelania odpornoci materiaw na proces pkania: a - prbka cylindryczna z dodatkowym piercieniem oraz prbka cylin dryczna z podstawami w ksztacie citego stoka [16], b - prba wgniatania [135] Jednym z parametrw, ktry czy stan naprenia z podatnoci materiau do pkania j es wskanik sztywnoci stanu naprenia, zdefiniowany za pomoc nastpujcego wyraenia [69] k =^ gdzie: a - naprenie rednie (aksjator tensora naprenia), cr - naprenie zastpcze wyznaczone z hipotezy energii odksztacenia postaciowego. Jak pokazay liczne badania wskanik k bardzo dobrze charakteryzuje podatno materie u do przerbki plastycznej, za z jego wzrostem, w miar jak stan naprenia zmierza w kk runku napre rozcigajcych, maleje warto odksztacenia granicznego. Oprcz ukadw pomiarowych realizujcych prb ciskania osiowosymetrycznego on prb spczania prbki w ksztacie prostopadocianu, symulator Gleeble 3800 wyposaony je w ukady pomiarowe pozwalajce zrealizowa badania plastycznoci stali dla potrzeb przerb] plastycznej poprzez rozciganie do zerwania prbki 10x120 mm oraz za pomoc tzw. tes SICO (z ang. Strain Induced Crack Opening). Istota testu SICO polega na nagrzaniu rodk wego obszaru prbki o przekroju koowym i wymiaracri^l0x86.4 mm do zaoonej temperat ry, a nastpnie odksztaceniu poprzez ciskanie. Podczas ciskania obszar rodkowy prb
m z
(17.16)
376
podlega bardzo intensywnemu pyniciu plastycznemu, ze wzgldu na gradient temperatury na dugoci prbki, ktre po osigniciu pewnego granicznego odksztacenia powoduje zapoczt kowanie pkania (rys. 17.23). b) c) d)
Rys. 17.23. Przykad okrelenia odksztacenia krytycznego, przy ktrym nastpuje inicjowanie pknicia
w stopie na bazie niklu, przy temperaturze odksztacenia 1210C oraz kolejnych odksztace niach: a - 0.1; b - 0.3; c - 0.5; d - 0.7
rednie odksztacenie w prbie rozcigania oraz w tecie SICO obliczane jest nastpujco
8
r
= ln
v oy
d
(17.17)
0 k
gdzie: d i d s, odpowiednio, pocztkow i kocow rednic prbki w paszczynie zlokali zowanego pynicia plastycznego. Z kolei rednia prdko odksztacenia obliczana jest za pomoc nastpujcego wzoru As (17.18) At gdzie At jest czasem, w trakcie ktrego prbka podlega odksztaceniu plastycznemu. Na rysunku 17.23 przedstawiono przykad okrelenia stopnia odksztacenia, przy ktrym obserwuje si pojawianie si pkni w stopie na bazie niklu typu EJ867 (wg TU-14-1-223-72). Z kolei, na rysunku 17.24 przedstawiono okrelony w prbie rozcigania wpyw temperatury wygrzewania, temperatury odksztacenia oraz prdkoci narzdzia na warto odksztacenia granicznego do zerwania dla stali R35.
6r
17.5. Model zmian mikrostrukturalnych w procesach obrbki cieplno-plastycznej W rozdziale 17.3 przedstawiono moliwoci metody symulacji fizycznej w zakresie iden tyfikacji, a take matematycznego opisu dynamicznych procesw odbudowy mikrostruktury
377
materiau poddanego przerbce plastycznej. Proces budowy modelu matematycznego mona rozszerzy na zjawiska wystpujce po odksztaceniu plastycznym, ktre obejmuj: a) b)
800
Rys.
850 900 950 Temperatura (C)
1000
800
850 900 Temperatura (C)
950
17.24.
Wpyw temperatury wygrzewania, prdkoci narzdzia i temperatury odksztacenia na od ksztacenie graniczne stali R35 w temperaturze wygrzewania: a - 1050C, b - 1000C; ba dania przeprowadzono poprzez rozciganie prbki 6x120 mm do zerwania z zachowaniem staej prdkoci narzdzia (uchwytu)
rekrystalizacj metadynamiczn w przypadku, gdy w materiale pod czas odksztacenia plastycznego zasza rekrystalizacja dynamiczna; zdrowienie metadynamiczne i sta tyczne; rekrystalizacj statyczn; wzrost ziarna po rekrystalizacji. Konwencjonalny sposb bada statycznych procesw odbudowy mi krostruktury austenitu poddanego prze rbce plastycznej rozpoczyna okrele nie tzw. charakterystyki miknicia materiau. Dowiadczenie majce na celu okrelenie charakterystyki mik nicia materiau polega na zadaniu dwu odksztace we wzrastajcych odst pach czasu przy tych samych parame trach odksztacenia. Wraz z postpem procesw zdrowienia i rekrystalizacji,
przerwa 1 s przerwa 600 s przerwa 1800 s
F ^
2
1 1
n i i ii i
1 1
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
Rys. 17.25. Wpyw odstpu czasu midzy odksztace niami na posta krzywej naprenieodksztacenie w drugim odksztaceniu; prbka (|>10xl2 mm ze stali HCM12 od ksztacana przy temperaturze 950C
378
Baza laboratoryjna wraz z oprzyrzdowaniem pomiarowo-obliczeniwym
ksztat krzywej naprenie - odksztacenie wyznaczonej w drugim odksztaceniu przyblia si do ksztatu krzywej wyznaczonej w pierwszym odksztaceniu. Przedstawiono to na rysunku 17.25, ktry ilustruje zmiany zalenoci naprenia od odksztacenia, jakie zachodziy po r nych czasach wytrzymania midzy odksztaceniami prbek cylindrycznych <J)10xl2 mm stali HCM12(P122 wg ASME). Do oceny stopnia miknicia materiau w prbie podwjnego odksztacenia wprowadzono tzw. wspczynnik miknicia, ktry definiuje nastpujce wyraenie (rys. 17.26)
G G\,
K=
(17.19)
gdzie: a - maksymalne naprenie, a i G - naprenia uplastyczniajce, odpowiednio, w pierwszym i drugim odksztaceniu,

m yi y 2
okrelone dla tej samej - ustalonej - wartoci odksztacenia. Badania przeprowadzone w pracy [121] pokazay, e przyjcie odksztacenia s = 0.002, dla okrelenia napre G i G , powoduje wyeliminowanie wkadu procesu zdrowienia
y j y 2
statycznego do parametru k i w ten sposb okrelony wspczynnik miknicia charakteryzuje jedynie postp rekrystalizacji. Inne sposo by wyznaczania wspczynnika miknicia podano w pracach [28] i [55]. Na podsta wie zmian wspczynnika miknicia w funkcji czasu mona okreli przedzia czasu po odksztaceniu plastycznym, w trakcie ktrego rekrystalizacja zostaje zakoczona. Powtarzajc dowiadczenie, ju tylko z pierwszym odksztaceniem, wytrzymujc prbk przez okrelony z krzywej miknicia czas do zakoczenia rekrystalizacji i hartujc j wod mona nastpnie zmierzy wielko ziarna zrekryOdksztacenie logarytmiczne stalizowanego. Z kolei wytrzymujc prb Rys. 17.26. Opis dowiadczenia z podwjnym k w rnych okresach czasu, duszych od odksztaceniem prbki, na podstawie czasu potrzebnego na zajcie rekrystaliza ktrego okrelana jest kinetyka proce cji, w poczeniu z hartowaniem, mona sw odbudowy struktury materiau poddanego odksztaceniu plastycznemu okreli kinetyk rozrostu ziarna po rekry stalizacji. Poniewa przebieg procesw odbudowy mikrostruktury po odksztaceniu plastycznym za ley od wyjciowej wielkoci ziarna oraz od parametrw odksztacania, powtarzajc dowiad czenia z zastosowaniem rnych warunkw wyarzania prbki przed odksztaceniem i parame trw odksztacenia mona opracowa rwnanie na okres powkowy do zajcia rekrystalizacji statycznej oraz wzr na wielko ziarna zrekrystalizowanego, a take rwnanie opisujce kine tyk rozrostu ziarna po rekrystalizacji. Na przykad Kuziak [51] opracowa nastpujce rwnam
379
nia modelu rekrystalizacji statycznej i rozrostu ziarna po rekrystalizacji dla stali 18G2VN (wg PN-86/H-84018) z mikrododatkiem wanadu, co przedstawiono w tabeli 17.1. Tabela 17.1. Rwnania modelu rekrystalizacji statycznej i rozrostu ziarna po rekrystalizacji dla stali 18G2VN[51] Parametr Okres powkowy rekrystalizacji Wielko ziarna zrekrystalizowanego D(t) =D^+txlO^ gdzie: dlat<20s: a = 7,1, b = 7180; dlat>20s:a = 9,5,b= 10920
T J 0 5
Rwnanie t , = 9,3x10- -D^ p( ^

X 2 0 0
I )
Rozrost ziarna po rekrystalizacji
Rwnania opisujce przebieg zmian mikrostrukturalnych wywoanych odksztaceniem plastycznym stanowi jeden z elementw oglnego modelu cieplno-mechaniczno-strukturalnego procesu przerbki cieplno-plastycznej, za pomoc ktrego moliwe jest przeprowadze nie komputerowej symulacji tego procesu [55]. 17.6. Symulacja fizyczna procesw obrbki cieplno-plastycznej Metoda symulacji fizycznej pozwala okreli optymalne warunki przerbki plastycznej i dobra skad chemiczny stali w oparciu o wyniki bada laboratoryjnych. Jej stosowanie powo duje znaczn redukcj kosztw wdraania nowych technologii poprzez ograniczenie zakresu bada prowadzonych w warunkach przemysowych. Moliwoci zastosowania symulatora Gleeble 3800 do symulacji fizycznej procesw ob rbki cieplno-plastycznej przedstawione zostan na przykadzie bada majcych na celu opra cowanie optymalnych warunkw walcowania i chodzenia zapewniajcych uzyskanie wysokich wasnoci wytrzymaociowych i plastycznych profili ksztatowych ze stali perlitycznej w ga tunku S|90PA (0,7%C-l,0%Mn wg PN-84/H-84027/07). Proces umacniania cieplnego symu lowano poprzez intensywne chodzenie prbki do temperatury przystanku izotermicznego i wytrzymanie do zakoczenia przemiany perlitycznej. Alternatywne warianty odksztacenia oraz przyspieszonego chodzenia do temperatury przystanku izotermicznego podano w tabelach 17.2 i 17.3. Symulacje zrealizowano odksztacajc prbki o wymiarach 20x25x35 mm za pomoc kowade, przedstawionych na rysunku 17.19. Dziki temu moliwe byo zbadanie nie tylko wpywu zastosowanych wariantw odksztacenia na stan struktury perlitycznej, ale rwnie zmierzono wasnoci mechaniczne prbek. Po ostatnim odksztaceniu prbki intensywnie cho dzono (z prdkoci ~20C/s) do temperatury 550C i wytrzymano przy tej temperaturze do zakoczenia przemiany austenitu w perlit. Zastosowanie wariantu A" prowadzi do cakowite go, natomiast wariantu El" tylko do czciowego zrekrystalizowania austenitu stali St90PA.
380
Tabela 17.2. Wariant A" odksztacania prbek 20x25x35 mm ze stali St90PA Temperatura nagrzewania C 1080 Lp. 1 2 3 4 5 6 T C 1080 1070 1050 1030 1010 990 Prdko nagrzewania C/s Nagrzewanie Czas wygrzewania 60 Odksztacenie
p .
Prdko chodzenia do temperatury odksztacenia C/s Odstp czasu At midzy odksztaceniami s

-
j
-
0,20 0,20 0,20 0,20 0,18 0,18
s' 4 4 4 4 4 4
Prdko chodzenia C/s

-
0,67 1,33 1,33 2,00 2,00
15 15 15 10 10
Tabela 17.3. Wariant El" odksztacania prbek 20x25x35 mm ze stali St90PA Nagrzewanie Prdko nagrzewania C/s Odksztacenie i
-
Temperatura nagrzewania C 1080 Lp. 1 2 3 4 5 6

T i
Czas wygrzewania 120
c 820 820 820 820 820 820
0.20 0.20 0.20 0.20 0.30 0.30
s' 4 4 4 4 4 4
Prdko chodzenia C/s 10.0

-
Odstp czasu At midzy odksztaceniami s 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3
Dla ilustracji moliwoci kontroli przebiegu dowiadczenia, na rysunku 17.27 przedsta wiono krzyw zmian temperatury w funkcji czasu podczas symulacji przeprowadzonej zgodnie z wariantem A" przerbki plastycznej. Z kolei na rysunku 17.28 przedstawiono porwnanie krzywych naprenie - odksztace nie w kolejnych odksztaceniach dla obu wariantw odksztacenia. Posta tych krzywych dla wariantu El", opisanego w tabeli 17.3, wskazuje, e w tym przypadku stal wykazuje wyszy opr odksztacenia plastycznego wynikajcy z zastosowania niszych temperatur przerbki plastycznej, co spowodowao take niepen rekrystalizacj stali St90PA. Wpyw zastosowa nych wariantw przerbki plastycznej na wasnoci mechaniczne tej stali przedstawiono w tabeli 17.4. Na podstawie wynikw bada wasnoci mechanicznych mona wnosi, e niepene zrekrystalizowanie austenitu daje przyczynek do wzrostu plastycznoci perlitu, co mona po wiza z rozdrobnieniem mikrostruktury perlitycznej.
381
Wariant A przerbka plastyczna O co
^wytrzymanie izotermiczne
2?
CD CL
600 800 Czas (s)
1000
1200
1400
Rys. 17.27. Zmiany temperatury prbki stali St90PA podczas symulacji obrbki cieplno-plastycznej z zastosowaniem wariantu A" odksztace
a) b)
0 0,0
-0,4
-0,6
-0,8
-0,2
-0,4
-0,6
-0,8
-1,0
Rys. 17.28. Porwnanie krzywych naprenie-odksztacenie w kolejnych odksztaceniach wedug wa riantu A" (a) i wariantu El" (b) przerbki plastycznej Tabela 17.4. Wasnoci mechaniczne prbek ze stali St90PA, odksztaconych wedug wariantw A" i El", poddanych obrbce cieplno- plastycznej Wariant odksztacenia A EJ Re MPa 762 770 R m MPa 1141 1158 A
5
9,0 12
WYKONAWSTWO WICZE LABORATORYJNYCH
18. Przebieg prb laboratoryjnych
385
18. PRZEBIEG PRB LABORATORYJNYCH 18.1. Statyczna prba rozcigania metali Wymagany zakres wiadomoci 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) Mechanizmy odksztacenia plastycznego na zimno (podrozdz. 1.7). Warunki wykonania statycznej prby rozcigania metali (podrozdz. 2.1). Prbki stosowane w prbie rozcigania (podrozdz. 2.2). Wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne okrelane w prbie rozcigania (podrozdz. 2.3). Umowny i rzeczywisty wykres rozcigania (podrozdz. 2.4). Hipoteza powstawania wyranej granicy plastycznoci (podrozdz. 2.4). Okrelanie umownej granicy plastycznoci (podrozdz. 2.4). Energia odksztacenia w prbie rozcigania (podrozdz. 2.5). Wpyw skadu chemicznego na wasnoci mechaniczne okrelane w prbie rozcigania (podrozdz. 2.6.1). 10) Wpyw rnych procesw technologicznych na przebieg wykresw rozcigania (pod rozdz. 2.6.2).
Praktyczna cz wiczenia 1) Zapoznanie si z budow i zasad dziaania maszyny wytrzymaociowej typu INSTRON1196. 2) Wykonanie prb rozcigania prbek ze stali nisko- i wysoko wglowej lub stopowej. 3) Wyznaczenie punktw charakterystycznych wykresu rozcigania. 4) Wyznaczenie umownej granicy plastycznoci. 5) Wykonanie prb rozcigania dla prbek prostoktnych. 6) Porwnanie wasnoci mechanicznych badanych materiaw. Opis wykonania wiczenia wiczenie wykonuje si na maszynie wytrzymaociowej typu INSTRON-1196. Wypo saenie dodatkowe stanowi ekstensometr elektroniczny, sucy do rejestracji zmiany wymia rw liniowych. Cz 1. W pierwszej czci wiczenia do bada stosowane s stalowe prbki proporcjo nalne. Pocztkowa dugo pomiarowa L jest zwizana z pocztkow powierzchni przekroju poprzecznego S (wz. 2.1). Warto k (wg norm midzynarodowych) w tym wzorze wynosi 5,65 lub 11,3. Prbki wykonano zgodnie z norm, jako prbki do uchwytw szczkowych. Prba prowadzona jest a do zerwania prbki. Charakterystyk procesu rozcigania przedsta wiono w tabeli 18.1. W oparciu o otrzymany wykres rozcigania (w ukadzie wsprzdnych F - AL) wyzna cza si wielkoci okrelajce wasnoci wytrzymaociowe metalu: - grn granic plastycznoci ReH (wzr 2.2),
0 0
386 L
Wykonawstwo wicze laboratoryjnych
doln granic plastycznoci Re (wzr 2.3), wytrzymao na rozciganie R (wzr 2.5), naprenie rozrywajce R (wzr 2.6).
m u
Tabela 18.1. Parametry

Lp. 1.
charakteryzujce prb rozcigania Symbol F Jednostka kN mm/min mm/min

t
2. 3. 4.
Mierzona wielko Stosowany zakres si Prdko trawersy Prdko papieru Wzmocnienie porednie
Warto
k = Vp/v
Po rozerwaniu prbki naley ponownie zmierzy dugo bazy pomiarowej prbki L i rednic szyjki d . Pomiary te pozwalaj obliczy wielkoci okrelajce wasnoci plastyczne metalu: - wyduenie wzgldne A prbki proporcjonalnej (wzr 2.7), - przewenie Z (wzr 2.8). Wyniki oblicze zamieszczone zostaj w tabeli 18.2.
u u
>
Tabela 18.2. Wasnoci 1

So mm
2
wytrzymaociowe i plastyczne prbki nr 1 okrelone w prbie rozcigania

ReH
S mm
u
ReL
MPa
Cz 2. W drugiej czci wiczenia wyznaczana jest umowna granica plastycznoci. Do bada stosowane s prty ze stali wysokowglowej (lub stopowej), ktre nie wykazuj wyra nej granicy plastycznoci. Prbka zostaje przygotowana jako prbka nieproporcjonalna o bazie pomiarowej L . Stosujc prbki nieproporcjonalne, ich pocztkow dugo pomiarow wybie ra si niezalenie od pocztkowej powierzchni pola przekroju S . Na zamocowanej w szczkach maszyny wytrzymaociowej prbce zostaje umieszczony ekstensometr elektroniczny o bazie pomiarowej L kst.- Dziki zainstalowaniu ekstensometru przesuw papieru rejestratora x sterowany jest bezporednio sygnaem ekstensometru, a wic wielkoci wyduenia prbki w bazie pomiarowej ekstensometru. Stosunek przesuwu papieru do wyduenia bezwzgldnego prbki nazywany jest sta wzmocnienia bezporedniego K
0 0
0e
K = -(18.1) AL Prba rozcigania z wykorzystaniem ekstensometru prowadzona jest do osignicia od ksztacenia wzgldnego 8 > 0,2%. Nastpnie po zdjciu ekstensometru prbka jest rozcigana a do zerwania. W tym zakresie prby papier rejestratora przesuwa si ze sta prdkoci v . Dla staej prdkoci przesuwu trawersy v otrzymano sta wzmocnienia poredniego k
p t
387 (18.2)
Wielkoci, charakteryzujce statyczn prb rozcigania z zastosowaniem ekstensometru, zestawiono w tabeli 18.3. Tabela 18.3. Parametry
Lp. 1. prby rozcigania z zastosowaniem Symbol
F
ekstensometru Jednostka kN mm/min mm/min

t
2. 3. 4. 5. 6.
Mierzona wielko Stosowany zakres si Prdko trawersy Prdko papieru Wzmocnienie porednie Wzmocnienie bezporednie Baza ekstensometru
Warto
v v k = v /v
t D D
K = x/AL
L E S. O KT
mm
W wyniku wykonanej prby otrzymano na papierze rejestratora wykres rozcigania w ukadzie wsprzdnych: F - AL. Wyznaczenie wielkoci umownej granicy plastycznoci przeprowadza si tzw. metod wykreln (rys. 18.1). Przyjmujc oznaczenia jak na ry sunku 18.1, SpOSb wyznaczenia 1 wzmocnienie bezporednie K umownej granicy plastycznoci jest nastpujcy: - z pocztku ukadu wsprzdnych wykrela si tzw. prost spry stoci" przechodzc przez prosto liniow cz wykresu rozcigania; prosta ta jest nachylona do osi wy due pod ktem a; - w celu okrelenia umownej granicy plastycznoci R0.2 naley odoy na osi wydue odcinek x, ktry jest rwny takiej wartoci wydu Rys. 18.1. Wykrelny sposb wyznaczania wartoci enia bezwzgldnego AL, e dla umownej granicy plastycznoci danej bazy pomiarowej ekstenso metru wyduenie wzgldne s = 0,2%; - wyprowadzenie wzoru na warto x, po przyjciu, e AL (18.3) 8 =-100
1
-'Oekst.
oraz uwzgldniajc, e K = x=K

8L Oekst.
AL
to proste przeksztacenia prowadz do zalenoci (18.4)
100
388 -
korzystajc z definicji umownej granicy plastycznoci (e = 0,2%) oraz wstawiajc pozostae dane do wzoru 18.4 zostaje obliczona dugo odcinka x, - nastpnie z punktu x naley wykreli prost rwnoleg do prostej sprystoci"; punkt przecicia wykrelonej prostej z wykresem rozcigania odpowiada wartoci siy F ,2, dzie lc F , przez przekrj pocztkowy S otrzymuje si warto naprenia odpowiadajcego umownej granicy plastycznoci R ,2Poniewa po przekroczeniu odksztacenia wzgldnego e > 0,2% ekstensometr zostaje zdjty, a prba rozcigania prowadzona jest a do zerwania prbki, to na podstawie zareje strowanych wartoci si oraz pomiarw prbki przed i po rozciganiu, mona wyznaczy pozo stae wasnoci mechaniczne materiau. Wyniki pomiarw i oblicze zostaj przedstawione w tabeli 18.4.
0 0 2 0 0
Tabela 18.4. Umowna granica plastycznoci i pozostae wasnoci mechaniczne wyznaczone w prbie rozcigania S
0
mm
R<).2
R MPa
m
Ajoo %
Cz 3. W trzeciej czci wiczenia^ rozciganiu zostaje poddana prbka (rys. 18.2), proporcjonalna o prostoktnym przekroju poprzecznym a x b. Prb rozcigania prowadzi si a do zerwania prbki. Nastpnie dokonuje si pomiarw dugo bazy pomiarowej L oraz powstaej szyjki (rys. 18.2). Pole przekroju szyjki S dla prbek paskich oblicza si po zmierzeniu najmniejszej gruboci a i najwikszej szerokoci b . Wyniki pomiarw pozwalaj wyznaczy: - wytrzymao na rozciganie R (wzr y ' ' Wymiary prbki paskiej w miejscu ze2^ rwania po prbie rozcigania
u u u u R s 1 8 2 m
- naprenie rozrywajce R (wzr 2.6), - wyduenie wzgldne A (wzr 2.7), - przewenie Z (wzr 2.8). Wyniki pomiarw i oblicze zestawiono w tabeli 18.5.
u
Tabela 18.5. Wasnoci wytrzymaociowe i plastyczne okrelone w prbie rozcigania prbki paskiej So mm
s
R m
MPa
Ru
|
%
Cz trzecia wykonywana jest na wiczeniach laboratoryjnych o wikszym wymiarze godzin
389
18.2. Plastyczno oraz powstanie zomu w prbie ciskania Wymagany zakres wiadomoci 1) Oglne zasady jednoosiowego ciskania (podrozdz. 3.1 i 3.2). 2) Punkty charakterystyczne wykresu ciskania (granice) i ich definicje (podrozdz. 3.3). 3) Wykresy ciskania stali, eliwa i metali kolorowych (podrozdz. 3.3). 4) Wpyw schematu stanu naprenia na plastyczno metali (podrozdz. 1.4). 5) Wykresy stanu mechanicznego (podrozdz. 1.5). 6) Wykresy wyteniowe wybranych procesw przerbki plastycznej (podrozdz. 1.6). 7) Warunki powstawania zomu (podrozdz. 1.9). 8) Rodzaje przeomw i sposoby ich rozpoznawania (podrozdz. 3.4). 9) Warunki przeprowadzania udarowej prby zginania (podrozdz. 3.5). 10) Czynniki wpywajce na wyniki prb udarowych (podrozdz. 3.5). Praktyczna cz wiczenia 1) Wykonanie prb ciskania stali i ocena wpywu smukoci (stosunku ho/d ) prbki na cha rakter wykresu ciskania. 2) Okrelenie wpywu stosunku h /d prbki na poziom granicy wytrzymaoci eliwa na ci skanie i ocena powstaego przeomu. 3) Pomiar udarnoci rnych materiaw. 4) Ocena przeomw prbek, poddanych udarowemu zginaniu.
0 0 0
Opis wykonania wiczenia Cz 1. Do pierwszej czci wiczenia przygotowujemy 3 cylindryczne prbki stalowe w gatunku Stl o staej rednicy pocztkowej d = 15 mm, lecz o rnej smukoci, tj. zmien nym stosunku ho/do = 0,5; 1,0 oraz 1,5. Po dokadnym zmierzeniu wymiarw pocztkowych h , d , prbki czycimy i smarujemy ich powierzchnie czoowe, a nastpnie poddajemy je w prasie ZD100 (rys. 15.2) ciskaniu si co 20 kN do wartoci 160 kN. Kadorazowo mierzymy wyso ko prbki h po ciskaniu. Dla kadej wartoci nacisku prasy F obliczamy: - skrcenie jednostkowe s = [(h - h)/h ]100 (18.5)
0 0 0 n c 0 0
poszerzenie jednostkowe naprenie ciskajce rzeczywiste naprenie ciskajce
q = ( S - S ) / S = [e /(100-e )]
c 0 0 c c
(18.6) (18.7) (18.8)
a =F/S
c
rz
= F / S = F[l - (e /100)]/ S
c
Wyniki pomiarw, odczytw i oblicze zamieszczamy w tabeli 18.6. Na podstawie uzyskanych oblicze - dla kadego stosunku ho/d , naley wykona nast pujce wykresy: F = f (Ah) oraz a = f (s ). Natomiast dla stosunku h /d = 1,5 - na tle jednego ukadu wsprzdnych a - q, wykonujemy wykresy: a = f (q ) oraz a = f (e ). Oceniamy wpyw smukoci prbki h /do na charakter wykresu ciskania oraz rnic przebiegu umownej i rzeczywistej krzywej ciskania.
0 c c 0 0 c c rz c 0
390
Tabela 18.6. Umowne i rzeczywiste naprenie ciskajce prbek stalowych Nr prbki 1 160 60 2 160 60 3 160 Cz 2. W drugiej czci wiczenia do bada uywamy 3 cylindryczne prbki eliwne o staej rednicy pocztkowej d = 15 mm, lecz o rnym stosunku h /d = 0,5; 1,0 oraz 1,5. Po dokadnym zmierzeniu wymiarw pocztkowych h , do, prbki ciskamy a do zniszczenia, rejestrujc maksymaln warto siy F . Dzielc si F przez przekrj pocztkowy prbki, okrelamy granic wytrzymaoci eliwa na ciskanie. Wyniki zamieszczamy w tabeli 18.7 oraz w formie wykresu supkowego: a = f (ho/do). Oceniamy wpyw stosunku h /d prbki eliwnej na poziom granicy wytrzymaoci na ciskanie.
0 0 0 0 z z c 0 0
F kN 60
d mm
0
h mm
0
So mm
h mm
Ah mm
MPa
MPa
Tabela 18.7. Wytrzymao eliwa na ciskanie Nr prbki 1 2 3 d mm

0
ho mm
hn/do -
S mm
0
F kN
MPa
Cz 3. T cz wiczenia wykonywa bdziemy na mocie Charpy'ego (rys.3.7) o maksymalnej energii uderzenia 300 J. Badaniu udarowemu poddajemy 3 prbki Charpy'ego z karbem typu U, wykonane - z eliwa, stali oraz aluminium, wg PN-EN 10045-1 [82]. Prbki te zakadamy kolejno na mocie Charpy^go i zginamy udarowo, odczytujc prac K zuyt na zniszczenie (zamanie) prbki. Stosunek tej pracy do pola powierzchni przekroju poprzecznego prbki w miejscu zniszczenia S bdzie udarnocibadanego materiau KC w J/cm (wz. 3.10). Wyniki prby udarowego zginania zestawiamy w tabeli 18.8.
2 0
Tabela 18.8. Udarno materiaw poddanych prbie udarowego zginania Nr prbki 1 2 3 Materia stal eliwo aluminium S cm
0 2
K J
KC J/cm
391
W sprawozdaniu naley narysowa wygld przeomw prbek: stalowej, eliwnej oraz aluminiowej po zginaniu udarowym. Na podstawie ksztatu zniszczonej prbki oraz wygldu jej przeomu naley oceni rodzaj zomu tej prbki. 18.3. Wyznaczenie naprenia uplastyczniajcego metali w prbie skrcania w plastometrze skrtnym Wymagany zakres wiadomoci 1) Budowa, zasada dziaania i przeznaczenie plastometru skrtnego (podrozdz. 14.1). 2) Metodyka bada plastometrycznych (podrozdz. 4.1). 3) Sposb pomiaru temperatury, momentu skrcajcego i siy osiowej podczas bada (pod rozdz. 14.1). 4) Prbki stosowane do bada plastometrycznych (podrozdz. 4.2). 5) Stan naprenia i odksztacenia w prbie skrcania (podrozdz. 4.3). 6) Krzywe pynicia metali w procesie wysokotemperaturowego odksztacania cigego (pod rozdz. 4.4). 7) Analityczny opis naprenia uplastyczniajcego (podrozdz. 4.5). 8) Wpyw parametrw termomechanicznych na wielko naprenia uplastyczniajcego (pod rozdz. 4.6). 9) Odksztacalno graniczna metali (podrozdz. 4.7). 10) Wpyw parametrw przerbki plastycznej na odksztacenie graniczne (podrozdz. 4.7). Przebieg wiczenia Do bada stosujemy standardow prbk plastometryczn o wymiarach podanych na ry sunku 4.1. Przed umieszczeniem prbki w piecu grzewczym gwintowane koce smarowane s smarem grafitowym i prbka przeduana jest przy pomocy specjalnych uchwytw. Prbk umieszcza si w piecu nagrzanym do zadanej temperatury i wytrzymuje przez okrelony czas, do chwili jej nagrzania i ujednorodnienia temperatury w caej objtoci. Prb skrcania prze prowadza si w plastometrze skrtnym (rys. 14.1) po uprzednim: - wybraniu zakresu prdkoci obrotowej silnika, - kalibrowaniu i wyzerowaniu wzmacniaczy tensometrycznych, - ustawieniu zakresw pomiarowych wzmacniaczy i prdkoci przesuwu tamy rejestratora. Jak to opisano (podrozdz. 4.4), podczas tych bada rejestruje si moment skrcajcy i si osiow, liczb wykonanych skrce i czas przebiegu prby. Warto naprenia uplastyczniajcego oblicza si wykorzystujc zalenoci (4.5). Wiel ko zastpczego odksztacenia plastycznego wyliczana jest w zalenoci od liczby wykona nych skrce, zgodnie z wzorem (4.8). Odksztacenie graniczne okrela si na podstawie za lenoci (4.9), a prdko odksztacenia zgodnie ze wzorem (4.10). Wyniki pomiarw i wyko nanych oblicze naley zestawi w tabeli 18.9. Na podstawie otrzymanych wynikw naley sporzdzi dla badanej stali wykres zaleno ci naprenia uplastyczniajcego od wielkoci odksztacenia a = f(Sj) dla ustalonych wartoci temperatury i prdkoci odksztacenia (T = const. i j = const).
p
392
Tabela 18.9. Wyniki pomiarw i oblicze naprenia uplastyczniajcego N obr.

s
Si
Moment skrcajcy, M mm Nm
Sia poosiowa, F mm N
p
MPa
1 2 3 N
Opmax
Opz
Po opracowaniu sprawozdania, w oparciu o wynik eksperymentu i przesanki teoretycz ne, naley sformuowa wnioski kocowe. 18.4. Wpyw warunkw tarcia na nierwnomierno odksztacenia w procesach przerbki plastycznej Wymagany zakres wiadomoci 1) Rodzaje tarcia i ich mechanizm, prawa tarcia suchego i pynnego (rozdz. 5). 2) Wpyw obrbki skrawaniem powierzchni narzdzia odksztacajcego na nierwnomier no tarcia powierzchniowego (podrozdz. 5.1). 3) Pojcie wspczynnika tarcia i czynnika tarcia (podrozdz. 5.2). 4) Rola smaru w procesach przerbki plastycznej (podrozdz. 5.3). 5) Metody okrelania wspczynnika tarcia w walcownictwie: kta chwytu i wyprzedzenia (podrozdz. 5.4). 6) Metody okrelania wspczynnika tarcia w kunictwie: stokw, klina i piercieni (pod rozdz. 5.5). 7) Metody okrelania wspczynnika tarcia w cigarstwie: wirujcego i dzielonego cigada (podrozdz. 5.6). 8) Nierwnomierno odksztacenia przy walcowaniu (podrozdz. 5.7.1; rys. 5.10) oraz w spczanej prbce (podrozdz. 5.7.2; rys. 5.12). 9) Wpyw rnych czynnikw procesu odksztacenia na wielko wspczynnika tarcia (pod rozdz. 5.8) 10) Znajomo orientacyjnych wielkoci wspczynnika tarcia w walcownictwie (tab. 6.1) oraz w cigarstwie (tab. 5.2). Praktyczna cz wiczenia 1) Wyznaczanie nierwnomiernoci tarcia powierzchniowego. 2) Wyznaczanie wspczynnika tarcia metod stokw. 3) Okrelenie wspczynnika tarcia metod piercieni. 4) Pomiar wspczynnika nierwnomiernoci tarcia metod klina Tarnowskiego.
393
Opis wykonania wiczenia Wszystkie prby realizowane bd na odpowiednich prbkach, wykonanych z rnych tworzyw, przy uyciu rnych zestaww narzdzi odksztacajcych, zabudowanych w maszy nach wytrzymaociowych typu ZD10 i ZD100 (rys. 15.2). Cz 1. W metodzie okrelania nierwnomiernoci tarcia do bada uyjemy 12 pr bek cylindrycznych o wymiarach d xh = 15x15 mm z aluminium. Wszystkie prbki poddaje my ciskaniu pomidzy pytami dociskowymi o rnych klasach gadkoci powierzchni (od 2 do 10), stosujc sta si nacisku prasy F = 150 kN, lecz przy rnych warunkach4arcia po midzy narzdziem a prbk (na sucho i ze smarem). Poniewa nierwnoci powierzchni pyt dociskowych wykonane s w postaci wycitych rowkw, uoonych rwnolegle do siebie, nastpuje intensywniejsze pynicie metalu rwno legle do nacitych rowkw ni prostopadle do nich. Wskutek tego prbki uzyskaj ksztat eliptyczny. Mierzc - du (a) i ma (b) o elipsy, mona okreli wspczynnik anizotropii tarcia powierzchniowego jako
0 0 n
(18.9) Tabela 18.10. Wyniki pomiarw nierwnomiernoci tarcia powierzchniowego rednica d mm

0
Klasa gadkoci
-
Rowki hr
Lim
Pyty niesmarowane a b mm mm
Pyty smarowane b a A/r mm mm
Sia F kN
n
10 8 6 5 4 2
0,6 1,6 9,8 16,0 37,0 124,0
Wyniki pomiarw zestawiamy w tabeli 18.10. Naley rwnie sporzdzi wykres A, = f (h ), gdzie h to rednia wysoko nierwno ci pyt dociskowych, odpowiadajca poszczeglnym klasom gadkoci. We wnioskach naley okreli wpyw warunkw tarcia, tj. rnych wspczynnikw tarcia w kierunkach wzajemnie prostopadych, na sposb pynicia odksztacanej prbki.
T r r
Cz 2. W metodzie stokw Siebela-Pompa do bada uyjemy 5 prbek cylindrycz nych o wymiarach doxho = 20x30 mm ze stali mikkiej w gatunku Stl lub 10. Prbki posiadaj na swoich powierzchniach czoowych wydrenia stokowe o zmiennym kcie nachylenia tworzcej a = 0, 230', 330', 4 30', 530'. Po zmierzeniu ich rednicy, prbki ciskamy midzy pytami stokowymi o kcie, odpo wiadajcym ktom prbki, smarujc ich powierzchnie czoowe. Prbki ciskamy kolejno, za dajc sta si nacisku prasy okoo 240 kN. Po ciskaniu mierzymy rednice kadej prbki w trzech przekrojach:
o
394 -

g d
przy powierzchniach czoowych - grnej d i dolnej d ; w przekroju rodkowym d . Wyniki pomiarw zestawiamy w tabeli 18.11. Szukamy przypadku, w ktrym po ci skaniu prbka nadal bdzie posiadaa ksztat cylindryczny, gdy d = d = d , tj. tylko wtedy kt tarcia p jest rwny ktowi stoka a. Tak wic wspczynnik tarcia pomidzy ciskan prbk, a matrycami - w warunkach tarcia na mokro, okrelamy z zalenoci (5.16).
s g s d
Tabela 18.11. Pomiar wspczynnika tarcia metod stokw Siebela - Pompa Lp. 1 2 3 4 1 5 a stopnie 0 230' 330' 430' 530' d mm 30 30 30 30 30
0
d mm
g
d mm
s
d mm
d
F kN
n
Ksztat | prbki 1
We wnioskach naley uzasadni zmiany ksztatu prbek w zalenoci od warunkw tar cia na powierzchni styku midzy materiaem a narzdziami odksztacajcymi. Cz 3. Metoda zgniatania piercieni oprcz tego, e jest metod stosunkowo bardzo prost i szybk, ma dodatkowo t zalet, e pozwala na zadawanie duych naciskw jednost kowych, co umoliwia wywieranie duych odksztace plastycznych. Do bada uyjemy 4 prbek w ksztacie piercieni ze stali mikkiej (gatunek 10) o wymiarach i tolerancjach wymiarowych przedstawionych na rys. 5.6. Po zmierzeniu wymiarw pocztkowych prbki wykonujemy operacj ciskania. dan wysoko prbki uzyskujemy dziki zastosowaniu piercieni dystansowych midzy pytami ciskajcymi prasy. Prb ciskania prowadzimy kolejno na piercieniach: niesmarowanym oraz smarowanych - przy uyciu jako rodka smarujcego: pasty grafitowo-molibdenowej, smaru oyskowego i proszku myda sodowego. Pozwoli nam to oceni wpyw zastosowanego smaru na zmiany wielkoci wspczynnika tarcia. Po zgnieceniu mierzymy prbki w trzech miejscach (z dokadnoci 0,01 mm), okrelajc rednic zewntrzn d wysoko h oraz - przy pomocy specjalnego czujnika, grubo cian ki gi. Pomiary te pozwol nam okreli wielko rednicy wewntrznej d ze wzoru d = d - 2gj. Znajc warto rednicy wewntrznej i wysoko piercionka po ciskaniu
z b } w wl zl
wyznaczamy wielko wspczynnika tarcia, posugujc si nomogramem, opracowanym przez Burgdorf a, a przedstawionym na rys.5.6. Wyniki pomiarw i oblicze naley zestawi w tabeli 18.12. Wielko wspczynnika tarcia li dla rnych smarw naley przedstawi w formie wykresu supkowego. Cz 4. Wyznaczenie nierwnomiernoci tarcia metod klina. W tej czci wiczenia uyjemy 2 prbek klinowych, wykonanych z aluminium, o kcie nachylenia a = 3 oraz par pyt ciskajcych na powierzchni ktrych nacito rwnolege rowki, dajce czwart klas chro powatoci powierzchni, usytuowane raz - wzdu pochylenia tworzcej klina, a drugi raz -
395
poprzecznie do niej. Kliny poddajemy kolejno ciskaniu pomidzy niesmarowanymi pytami, przy czym raz klin ustawiony jest wzdu rowkw, drugi raz - w poprzek ich pooenia. Kt a klina mona okreli z du dokadnoci na podstawie uprzednio wykonanych pomiarw jego wymiarw pocztkowych h h i L. Przyjmujemy, i szeroko klina - przed i po odksztace niu, jest wielkoci sta.
1? 2
Tabela 18.12. Pomiar wspczynnika tarcia metod piercieni Burgdorfa Wymiary przed ciskaniem d mm
z0
Lp. 1 2 3 4
Rodzaj smaru bez smaru pasta graf.-mol. smar oysk. proszek myda sodowego
mm
go
mm
dwo
h mm
0
d, mm
z
Wymiary po ciskaniu di gi mm ram

w
Wsp, tarcia h, mm
-
Prbka odksztaca si, zachowujc po zgnieceniu tzw. przekrj neutralny A-A, w ktrym materia nie pynie wzdu, lecz wszerz prbki. W miejscu, w ktrym szeroko - po ciskaniu bdzie najwiksza, jest umiejscowiona strefa neutralna A-A (rys. 5.5). Znajc kt pochylenia klina a i pooenie strefy neutralnej w oparciu o wymiary Xi i x , moemy wyznaczy wielko wspczynnika tarcia (wz. 5.24). Pomiary ksztatu klina, przed i po ciskaniu, pozwol wyzna czy warto wspczynnika tarcia, ktre zestawiamy w tabeli 18.13.
2
Tabela 18.13. Wspczynniki tarcia w kierunkach wzajemnie prostopadych Lp. 1 2 Pomiar w kierunku wzdunym poprzecznym
u 2
h, mm
h mm
2
Wymiary klina L Xl mm mm
x mm
2
Wspczynnik A/j
-
Oznaczajc warto wspczynnika tarcia wzdu rys - jako \x oraz w poprzek - jako li , wspczynnik nierwnomiernoci tarcia okrelamy wzorem X =^->\
T
(18.10)
We wnioskach naley ustosunkowa si do wynikw metod pomiaru wspczynnika tarcia. 18.5. Parametry geometryczno-kinematyczne i siowe procesu walcowania wzdunego Wymagany zakres wiadomoci^ 1) Budowa walcarki duo (rys. 15.1) i kwarto (rys. 6.3) wraz z ukadem napdowym. Zakres pyta 9 do 12 dotyczy wicze laboratoryjnych dla specjalnoci PPM
396 2)
Wyprowadzenie warunku naturalnego chwytu metalu przez walce i kt chwytu w rnych warunkach walcowania (podrozdz. 6.3). 3) Schemat strefy odksztacenia i wskaniki odksztacenia w procesie walcowania (podrozdz.6.4). 4) Schemat strefy odksztacenia w procesie walcowania na gorco (podrozdz. 6.5.1). 5) Prdko odksztacenia przy walcowaniu (podrozdz. 6.6.1). 6) Zalenoci analityczne (rwnania uoglnione) do obliczania wielkoci poszerzenia (pod rozdz. 6.6.2). 7) Pojcie wskanika poszerzenia i jego zaleno od rnych czynnikw walcowniczych (podrozdz. 6.6.2). 8) Rozkad prdkoci na uku styku metalu z walcem (podrozdz. 6.6.3). 9) Spryste spaszczenie walcw przy walcowaniu na zimno (podrozdz. 6.5.2). 10) Wpyw parametrw technologicznych na rozkad naprenia uplastyczniajcego i oporw pynicia przy walcowaniu prostym na gorco (podrozdz. 6.7.1). 11) Ukad si czynnych i momentw obrotowych przy walcowaniu na zimno z nacigami (podrozdz. 6.7.2). 12) Wpyw ukadu nacigw osiowych w pamie na parametry procesu walcowania tam na zimno, tj. rozkad redniego nacisku jednostkowego, parametry siowe i jako pasma (podrozdz. 6.7.2). Opis stanowiska badawczego Dowiadczalna cz wiczenia wykonywana jest w laboratoryjnej walcarce: - duo ( 200 mm - budowa klatki walcowniczej (rys. 15.1) wraz ze schematem kinematycz | > nym napdu tej walcarki zostaa omwiona w podrozdziale 15.1; - kwarto L 200 mm, nawrotnej - budowa klatki walcowniczej (rys. 6.3) wraz ze schematem kinematycznym napdu tej walcarki zostaa omwiona w podrozdziale 15.2. W ramach wiczenia okrelony bdzie: 1) Wpyw ksztatu strefy odksztacenia na sposb pynicia oraz wskaniki odksztace i wiel ko swobodnego poszerzenia metalu w strefie odksztacenia przy walcowaniu w walcarce duo <) 200 mm. | 2) Wpyw ukadu si osiowych w walcowanym pamie na parametry siowe procesu walcowa nia z nacigami tam na zimno w walcarce kwarto L 200 mm. Cz 1. Wpyw ksztatu strefy odksztacenia na sposb pynicia w kotlinie walcowniczej. Celem okrelenia wpywu ksztatu strefy odksztacenia na sposb pynicia oraz wska niki odksztace i wielko poszerzenia, naley przygotowa prbki, pozwalajce na symulacj rnych zmian ksztatu powierzchni styku. Narzucamy takie warunki tarcia wzdu i w po przek kierunku walcowania, a zatem takie warunki pynicia metalu w strefie odksztacenia, aby umoliwiy one okrelenie wpywu zmian szerokoci i dugoci powierzchni styku w stre fie odksztacenia. Walcowaniu poddajemy prbki aluminiowe, dobierajc - poprzez zmienne ich wymiary geometryczne, rne warunki tarcia na powierzchniach styku, a zatem warunki odksztacenia, w kierunkach wzajemnie do siebie prostopadych, z ktrych jeden jest rwnole-
397
gy do osi walca, a drugi jest do niej prostopady. Przy okrelaniu wpywu zmian oporw pynicia na szerokoci powierzchni styku przyjmuje si prbki o wymiarach b xh xl = 15(20,25)xl0xl00 mm, czyli o zmiennym wspczynniku ksztatu przekroju poprzecznego 8 = bo/h = 1,5-^-2,5. Walcowanie prowadzimy ze staym gniotem wzgldnym e = 20% = const, co zapewnia zmniejszanie si wskanika 8 od 0,95 do 0,55. Takie warunki powoduj, i powierzchnia styku ma sta dugo, lecz zmien n szeroko, a zatem zmienne warunki pynicia na swej szerokoci. Przy okrelaniu wpywu zmian oporw pynicia na dugoci powierzchni styku na leaoby przy staym gniocie e =20% zastosowa zmienne promienie walcw R od 50 mm do 185 mm, co wymagaoby kolejnych wymian walcw w klatce, bdc uciliwym w realiza cji prb. Dlatego przyjmuje si prbki o wymiarach b xh xl = 20x10x100 mm, czyli o staym wspczynniku ksztatu przekroju poprzecznego 8 = b /h =2 = const. Walcowanie prowadzimy ze zmiennym gniotem wzgldnym e h = 15, 25 i 35%, co po woduje, i wskanik 8 = l /b jest rosncy od 0,5 do 0,9. Takie warunki powoduj, i po wierzchnia styku ma sta szeroko, lecz zmienn dugo, a zatem zmienne opory pynicia na dugoci obszaru styku. Wszystkie prbki mierzymy dokadnie w trzech przekrojach przed i po walcowaniu. W oparciu o nie (tab. 6.2) obliczamy osignite wielkoci gniotu bezwzgldnego Ah i wzgldnego 8 h, kta chwytu a i dugoci powierzchni styku l oraz wspczynnikw gniotu y, poszerzenia P i wyduenia X. Wyniki pomiarw i oblicze parametrw geometrycznych i odksztacenio wych zestawiono w tabeli 18.14.
0 0 0 P 0 wh S wh w 0 0 0 P 0 Q W S d 0 W d
Tabela 18.14. Parametry geometryczne i odksztaceniowe procesu walcowania prostego przy zmiennym ksztacie powierzchni styku Lp. 1 2 3 4 5 6 Obliczamy rwnie wskaniki, charakteryzujce wielko poszerzenia bezwzgldnego: zmierzonego dowiadczalnie, Ab = bi - b , okrelonego teoretycznie wzorami: Wusatowskiego Ab , Sparlinga Ab i Sandera Ab (podrozdz. 6.6.2), dla omawianych przypadkw walcowania, naley zestawi w tabeli 18.15. Aby okreli wpyw zmiennych oporw pynicia w strefie odksztacenia na sposb py nicia metalu zestawiamy potrzebne dane (tab. 18.15), odczytujc je bezporednio z nomogramu (rys. 18.3), nie dokonujc oblicze analitycznych.
p 0 w Sp
h 1 b | 1 mm
D D
hi
b, mm
li
Ah mm
a rad.
I d mm
8
-
X
-
Sa
398
Tabela 18.15. Poszerzenie w procesie walcowania prostego przy zmiennym ksztacie powierzchni styku metalu z walcem Wskaniki odksztace
s
P
Numer prbki 3 4
5 Ab Ab Ab Ab
S
p w
Sp Sa
a)
b)
OS O* 0,7 OS w
Wskanik S =^fs
o,t o*
wskan k
S=
L
= 2,0 = const K
Rys. 18.3. Nomogramy zmian poszerzenia bezwzgldnego Ab przy rnych ksztatach powierzchni styku, uzyskane przy zmianie jej wymiarw na: a - szerokoci, b - dugoci, obliczone teore tycznie wzorami: 1 - Sandera, 2 - Wusatowskiego, 3 - Sparlinga, przy zastosowaniu staych parametrw: R = 100 mm, prbki Al, \x = 0,15 Na podstawie wynikw pomiarw i oblicze sporzdzamy nastpujce wykresy: dla prbek nr 1^-3: y; p; X = f (5 ); Ab ; Ab ; Ab ; Ab = f (8 ) dla prbek nr 4-^6: y; p; X = f (8 ); Ab ; Ab ; Ab ; Ab = f (S ),
P p w Sp Sa P S p w Sp Sa s
399
w oparciu o ktre naley uzasadni przebieg pynicia metalu w zalenoci od ksztatu po wierzchni styku metalu z walcem roboczym. Cz 2. Parametry siowe procesu walcowania z nacigami^ Dowiadczalna cz wiczenia Do walcowania stosujemy wyarzon tam o wymiarach b xh = 70x0,8 mm ze stali niskowglowej. Odksztacamy j z jednakowym gniotem wzgldnym e = 50%, zadajc zmien ne wielkoci nacigw w pamie, wynikajce ze specyfiki tej technologii walcowania: - prba 1, walcowanie w klatkach rodkowych z maymi nacigami, gdy Tj = T = 0,2 a S , - prba 2, walcowanie w klatkach rodkowych z duymi nacigami, gdy Ti = T = 0,4 a S , - prba 3, wchodzenie pasma do klatek pocztkowych (wstpnych), gdy Ti = 0,4 a S > T = 0,2 a S , - prba 4, wychodzenie pasma z klatek kocowych (wykaczajcych), gdy Ti = 0,2 G S < T = 0,4 a S . Mierzc wymiary tamy, przed (h xb xl ) i po (h^b^lj) walcowaniu, ustalamy zastoso wane parametry geometryczne i wielko zadanych odksztace, ktre zestawiamy w tabeli 18.16. Podczas walcowania naley obserwowa zachowanie si tamy podczas jej prowadzenia w klatce, a po wykonanej prbie naley oceni pasko walcowanego w tej prbie odcinka oraz jako ksztatu tamy po walcowaniu. Spostrzeenia omwi we wnioskach.
0 0 wh 0 po 0 0 po 0 po 0 0 po 0
p o
po
Tabela 18.16. Parametry geometryczne przy walcowaniu tam stalowych na zimno z nacigami Lp. Lp. 1 2 3 4 ho h} | Ah mm
wh
b mm
0
a rad
R mm
id mm
s mm
d
R mm
Id mm
Sd
2
mm
Pomiary tensometryczne Opis ukadu pomiarowego - jego charakterystyka zostanie podana bezporednio przed wykonywaniem wiczenia. Odczyt zarejestrowanych wielkoci - w trakcie walcowania rejestrujemy: si nacisku metalu na walec F oraz momenty skrcajce na: czniku walca M i waach napdowych: rozwijarki M i zwijarki M \. Z zarejestrowanych oscylogramw odczytujemy rednie wychy lenia X przy pomiarze danego parametru. Bezwzgldne ich wielkoci mona obliczy, znajc stae pomiarowe C danego toru pomiarowego (uwzgldniajce stae czujnika tensometrycznego i stae rejestracji), nastpujcymi wzorami, zestawiajc je w tabeli 18.17.
p op so s
Cz dowiadczalna wykonywana jest na wiczeniach laboratoryjnych dla specjalnoci PPM
400 Tabela 18.17. Parametry

Lp. C , kN/mm x p kN mm
F F
F
Wykonawstwo wicze laboratoryjnych siowe zmierzone aparatur tensometryczn

Cmd? Nm/mm
X
C
X
, Nm/mm M MO Nm mm
M o s o
C I , kN/mm M M1 mm Nm
M
X
v , mm/s
D
X
1
w
s l
mm
M Nm
0 D
mm
n FRRZW obr obr/min 1
1 2 3 4 Opracowanie wynikw bada Do analizy kocowej wpywu ukadu si nacigw na parametry procesu walcowania i jako odksztacanej na zimno tamy, zachodzcego przy staej gruboci tamy g = const i niezmiennej szczelinie midzy walcami s = const, naley wykona wykresy supkowe (rys. 18.4) zmian:
0
a)
GRUBO G = 0,9 MM O
b)
300 I 250
ta
NAC isk
JS
3 /
9
200 150 100

50 0
d)
1 Z 0,8
%
Ul
0,6 0,4 0,2

0 -
Rys. 18.4.
Wykresy supkowe zmian: a - gruboci pasma h^; b - naprenia uplastyczniajcego stali a ;

p
c - pionowej siy nacisku F ; d - momentu obrotowego M ; w zalenoci od ukadu si na

p w t
cigw w czasie walcowania tam na zimno
NT
s O
gruboci pasma naprenia uplastyczniajcego stali pionowej siy nacisku momentu obrotowego
h =f (ukadu si nacigw),
x
a = f (ukadu si nacigw), F = f (ukadu si nacigw), M = f (ukadu si nacigw),

p p wt
401
przy czym jako ukad si nacigw przyjmujemy ukad z kolejnych prb walcowania. We wnioskach z tej czci wiczenia naley omwi rol i wpyw nacigw na zmiany wielkoci parametrw siowych procesu walcowania z nacigami tamy stalowej na zimno oraz jej jako, uzasadniajc teoretycznie otrzymane wyniki. Analityczna cz wiczenia** Przy walcowaniu na zimno z nacigami zmienia si wielko wielu parametrw techno logicznych, a mianowicie: - powierzchnia styku metalu z walcem, - naprenie uplastyczniajce stali, - naprenia rednie, - parametry siowe. Powierzchnia styku metalu z walcem - uwzgldniajca spaszczenia walcw. Promie walca spaszczonego obliczamy wzorem Hitchcocka (6.20), w ktrym przyjmuje si: - R - promie walca sztywnego, R = 50 mm, - F = Fp/b, sia nacisku, przypadajca na szeroko 1 mm walcowanego pasma, ustalona dowiadczalnie, kN/mm. Wobec tego dugo rzutu uku styku metalu l z walcem stalowym oblicza si wzorem (6.21), a powierzchni ich styku zalenoci
b c
S =bl
d
(18.11)
Wyniki tych oblicze zestawiono take w tabeli 18.16. Naprenie uplastyczniajce stali - z uwzgldnieniem jej umocnienia na zimno. Do ob licze wykorzystuje si krzyw umocnienia typu: a
px
= a +a ^
1
2 v hx
, przy czym podstawowe okrelon do
dane dla kilku wybranych gatunkw stali podano analitycznie - tabela 18.18, oraz graficznie rysunek 18.5, dla stali niskowglowej, tj. funkcj: a wiadczalnie. Tabela 18.18. Wspczynniki krzywych umocnienia stali wglowych Gatunek stali 08 10 St2 45 a , MPa 300 300 300 300
DO p x
=f
whx
a MPa 702 562 532 790

h
a ,0,48 0,64 0,62 0,40

2
( I
Naprenia rednie - znajomo naprenia uplastyczniajcego stali umoliwia oblicze nie dla kadego przepustu, wykonanego z rn wielkoci nacigw, nastpujcych danych: - rednie naprenie uplastyczniajce (wzr 6.64), - naprenie przeciwcigu (wzr 6.65), * Cz analityczna wykonywana jest na wiczeniach laboratoryjnych dla specjalnoci PPM
402
- naprenie nacigu (wzr 6.66), - redni nacisk jednostkowy (wzr 6.67), obliczanych przy przyjciu: - R - promie bbna rozwijarki i zwijarki, R = 300 mm - n - ilo zwojw nawinitych na bben rozwijarki, lub zwijarki.
b b
Gniot wzgldny, e f,
w
Rys. 18.5. Dowiadczalna krzywa umocnienia stali niskowglowej, z ktrej wykonano tam, stosowan w badaniach Tabela 18.19. Wyniki oblicze analitycznych napre i momentw podczas walcowania tam na zimno z nacigami
1 1 1i
3 4 Lp.
Naprenia:
Go
Pr
MPa
Ti kN
AT
Lp.
aj mm
Ki
Momenty: M
M
iVA
wt
Parametry siowe - przy walcowaniu tam na zimno, przy zastosowaniu napre w walcowanym 4 materiale, wystpuj nastpujce siy: pionowa nacisku metalu na walec F oraz poziome: nacigu Tj i przeciwcigu T , wywoujce odpowiednie momenty (rys. 6.24). Pop 0
1 1
M kNm
wt
tl
st
Uwagi
2 3
403
szczeglne skadowe siy, dajce moment obrotowy w stosunku do osi walca roboczego mona zdefiniowa wzorami (6.54 do 6.67), podanymi w rozdziale 6.7.2. Wyniki przeprowadzonych oblicze naley zestawi w tabeli 18.19. We wnioskach z tej czci wiczenia naley scharakteryzowa rol i wpyw nacigw na zachodzce zmiany wielkoci parametrw siowych procesu walcowania z nacigami tam na zimno, uzasadniajc teoretycznie otrzymane wyniki. 18.6. Parametry technologiczne procesu walcowania skonego tulei rurowych Wymagany zakres wiadomoci** 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) Schemat technologiczny produkcji rur bez szwu lub ze szwem (podrozdz. 7.1). Zastosowanie walcarki skonej w linii do wytwarzania rur ze szwem (podrozdz. 7.2). Budowa zespou walcowniczego walcarki skonej (podrozdz. 15.1; rys. 15.1). Regulowanie parametrw technicznych i walcowniczych w rejonie walcarki skonej (pod rozdz. 15.1). Kalibrowanie narzdzi odksztacajcych walcarki skonej (podrozdz. 7.3). Pomiary tensometryczne: budowa czujnika i toru pomiarowego, sposb obliczania staych czujnika i opracowania wynikw pomiarw (podrozdz. 16.1). Warunek chwytu pierwotnego i wtrnego przy walcowaniu skonym (podrozdz. 7.4). Schemat strefy odksztacenia w walcarce skonej: charakterystyczne jej przekroje i ich rola przy odksztacaniu (podrozdz. 7.6). Wielko podania metalu w walce (podrozdz. 7.6). Wspczynniki prdkoci w strefie odksztacenia (podrozdz. 7.7). Rodzaje odksztace przy walcowaniu skonym (podrozdz. 7.5). Przyczyny i przebieg parametrw skrcenia zewntrznych warstw metalu przy walcowaniu skonym w strefie odksztacenia i na gotowej tulei rurowej (podrozdz. 7.8).
Opis stanowiska badawczego Laboratoryjny zesp walcowniczy (podrozdz. 15.1) przeznaczony jest do wykonania prb walcowania w walcarce skonej, przy przebijaniu penych ksw lub wyduaniu grubociennych tulei rurowych. Pozwala on na realizacj prb dowiadczalnych w warunkach laboratoryj nych. W ukadzie pomiarowym, zainstalowanym w ukadzie mechanicznym walcarki ( r o z a z . J6), wyrniamy czujniki tensometryczne i mechaniczne do p o m i a r u o d p o w i e d n i e g o p a r a metru. Wszystkie sygnay elektryczne s skierowane przez podstawow aparatur przetwarza jc - PAP i rejestrowane w sposb cigy wielokanaowym oscylografem ptlicowym - R, pracujcym z zapisem bezporednim, lub komputerem, pozwalajcym na matematyczn ob rbk, zarejestrowanych przebiegw mierzonych parametrw. W trakcie walcowania rejestru jemy siy nacisku metalu na: walec roboczy F , gwk dziurujc F i prowadnic tarczow F oraz moment skrcajcy na czniku walca M . Z zarejestrowanych oscylogramw odczytu jemy rednie - na odcinku ustalonego procesu odksztacenia, wychylenia X przy pomiarze
p g t ow
Zakres wiadomoci dla kierunku Metalurgia obejmuje pytania 1 do 8, a dla specjalnoci PPM - take pozostae
}
404
danego parametru: Bezwzgldne ich wielkoci mona obliczy, znajc stae pomiarowe C danego toru pomiarowego (uwzgldniajce stae czujnika tensometrycznego i stae rejestracji) wzorami, zestawionymi w rozdziale 16. Program bada Laboratoryjne badania dziurowania ksw stalowych mog by wykonane przy symulacji wpywu j ednego z czynnikw walcowniczych, j akimi mog by: - czynniki walcownicze, dobierane jako zmienne podczas bada: kt zukosowania walca P = 7, 10, 13 i 16, przy 8 = 16%, r = 18 mm i m = 35 mm, lub gniot w czci cylindrycznej walcw 8 = 10%, 16%, 22% i 28%, P = 10, r = 18 mm i m = 35 mm, lub promie gwki dziurujcej r = 16, 17, 18 i 19 mm, przy 5 = 16%, p = 10 i m = 35 mm, lub wysunicie gwki dziurujcej m = 15, 25, 35 i 45 mm, przy 8 = 16%, p = 10 i r = 18
C g C g g C C g
mm, pozostae parametry, przyjmowane jako niezmienne podczas bada: walec roboczy: R = 105 mm, l = 10 mm, = a 330,8 = 0, ks dziurowany: r = 30 mm, l =170 mm, gwka dziurujca: K =3,5, inne parametry: % = 1,05; f = 0,35; n = 60 obr./min.
= wc c 2 k k sg c w
Obliczenia analityczne parametrw strefy odksztacenia** Okrelenie dugoci strefy odksztacenia Strefa odksztacenia jest sum odcinka dziurowania l i odcinka rozwalcowania l , przy czym ich dugo okrela si analitycznie (wz. 7.9). Okreenie odksztace podstawowych W procesie dziurowania w walcarce skonej wystpuj zasadnicze odksztacenia w kierun kach wzajemnie prostopadych (podrozdz. 7.5). Odksztacenia zastpcze: jednorodne (wz. 7.4) i niejednorodne (wz. 7.5), podane w gw nych skadowych logarytmicznych, wyraa si odpowiednimi wzorami (podrozdz. 7.5). Okreenie wspczynnikw prdkoci Ukad pomiarowy laboratoryjnej walcarki skonej umoliwia take porednie okrelenie wielkoci, ktre s danymi wyjciowymi do obliczania rzeczywistych parametrw kinematycz nych procesu. W oparciu o zarejestrowane oscylogramy (rys. 16.4) okrela si na odcinku usta lonego procesu x , odpowiadajcego czasowi t = x / v , rzeczywist liczb obrotw: walca n ^ oraz gwki n^g. Wielkoci te pozwalaj obliczy rzeczywist prdko obrotow w obr./min.: - ksa-tulei, przyjmujc, i n = n
d r u u u p k g
n rzg Cz analityczna wykonywana jest na wiczeniach laboratoryjnych dla specjalnoci PPM
(18.12)
405
walca roboczego n 60v n = ^ rzw

w n r z w
(18.13)
stosunek tych prdkoci w procesie ustalonym

n
/ n
w= rzg
n
/ n
rzw
O '
8
1 4
Dane te take umoliwiaj obliczenie - w oparciu o dane dowiadczalne, odpowiednich wspczynnikw prdkoci na wyjciu ze strefy odksztacenia wzorami: - osiowej (t - czas maszynowy dziurowania t = x /v )
m m m p
t =
r
w
t >
m
(18.15)
7iR n sinpt
wy
stycznej
t,J 3l
=
h
wt
(1 .1
8
6)
n R cosp Wspczynnik prdkoci osiowej na wyjciu ze strefy odksztacenia - w oparciu o wzr teoretyczny, mona obliczy zalenoci podan przez Plackowskiego [61]
w
^ = ^ f ( l n p + 0,058 i) (18.17) 2 r natomiast nie ma wiarygodnego wzoru teoretycznego do obliczenia prdkoci stycznej na wyj ciu ze strefy odksztacenia. Okrelenie wskanikw siowych procesu 1. Parametry procesu odksztacenia plastycznego - temperatura dziurowania: T = 1250C, - stopie odksztacenia jest rwny zastpczemu odksztaceniu jednorodnemu
g g g
e -
^
gk
=l - ^
dk
(18.18)
prdko odksztacenia
^ _
H ~ ^ max k
Ai 1 A
wy
n n sinp
w 0
(18.19)
.
p
ky
2. Naprenie uplastyczniajce stali a jest wielkoci, uzalenion w przerbce plastycznej na gorco od rodzimych cech metalu (skadu chemicznego, struktury, wielkoci ziarna) oraz wielkoci cieplno-mechanicznych danego procesu odksztacenia plastycznego (czyli: stopnia Cj, prdkoci i temperatury T odksztacenia, w ktrej on zachodzi), obliczane np. wzorem Hajduka [47]
a =f(C,8 , ,T) =
p i i
9,81A0,6610a (^^j {lOs.f(OA^f

c D p o T
(18.20)
gdzie: parametry A, B, C i D uzalenione s od gatunku odksztacanej stali rurowej. 3. Wskaniki parametrw siowych
406
Dla analizy porwnawczej parametrw siowych mona okrela wzgldne wskaniki: si naciskw i momentw obrotowych (podrozdz. 7.9). Wyniki przeprowadzonych pomiarw i oblicze naley zestawi w tabeli 18.20.
Tabela 18.20. Parametry procesu walcowania dziurujcego penych ksw ze stali rurowej w dwuwalcowej walcarce skonej Dieschera Parametr var. Pomiary wsadu/tulei: d 1 lt gt mm
0
t
Nr
do
mm
Wyniki pomiarw z oscylogramu: n v ^rzw T mm/s obr./min. obr. S

D w
1 2 3
Nr Parametr var. Wyniki oblicze analitycznych i pomiarowych: M K K o F F
p w t 0
F W FT
Kfm
mm MPa
kN
kNm
kN/MPa
kNm/ MPa
Uwagi:
1 2 3 W sprawozdaniu naley wykona analiz wielkoci (bezwzgldnych i wzgldnych) para metrw siowych w zalenoci od zastosowanych czynnikw walcowniczych lub badanego ga tunku stali na rury. 18.7. Analiza operacji kucia swobodnego Wymagany zakres wiadomoci 1) Charakterystyka i zakres procesu kucia swobodnego (podrozdz. 8.1). 2) Maszyny stosowane do kucia swobodnego (podrozdz. 8.2). 3) Narzdzia stosowane do kucia swobodnego (podrozdz. 8.3). 4) Rodzaje i ksztaty materiau wsadowego (podrozdz. 8.4). 5) Wpyw stopnia przekucia na wasnoci mechaniczne odkuwek (podrozdz. 8.5). 6) Wpyw metod kucia na wasnoci mechaniczne odkuwek (podrozdz. 8.5). 7) Zasady spczania swobodnego (podrozdz.8.6.1). 8) Definicja posuwu wzgldnego i jego wpyw na wyduenie (podrozdz. 8.6.2). 9) Metody przebijania (podrozdz. 8.6.3). 10) Nacisk prasy przy spczaniu i wyduaniu (podrozdz. 8.6.1/2). 11) Technologia kucia swobodnego - przykad (podrozdz. 8.7). 12) Kucie pswobodne odkuwek (podrozdz. 8.8). Praktyczna cz wiczenia 1) Teoretyczne i dowiadczalne wyznaczenie nacisku prasy przy spczaniu. 2) Ocena wpywu ksztatu prbki na parametry siowe procesu spczania. 3) Wyznaczenie nacisku prasy przy wyduaniu.
407
4) Okrelenie wpywu posuwu wzgldnego na charakter odksztacenia prbki podczas wydu ania. 5) Modelowanie procesu spczania i wyduania w oparciu o program FORM2D. Opis wykonania wiczenia wiczenie wykonuje si na maszynie wytrzymaociowej ZD 100 (rys. 15.2). Cz 1. Do pierwszej czci wiczenia przygotowuje si trzy prbki aluminiowe (lub ze stopu aluminium) o podstawie: koa, kwadratu i prostokta. Sposb pomiaru wymiarw prbek pokazano na rysunku 18.6, a zestawiono je w tabeli 18.20. Wymiary prbek dobiera si tak, by wysokoci i powierzchnie przekroju poprzecznego byy jednakowe. Wszystkie prbki podda jemy spczaniu z gniotem Ah = 7 mm. W czasie odksztacania rejestrujemy wielko siy naci sku prasy F (w chwili uzyskania wyznaczonego gniotu).
p
Rys. 18.6. Ksztat i wymiary prbek stosowanych do spczania Prbki po spczaniu przyjmuj ksztat barykowaty w wyniku dziaania tarcia midzy na rzdziem i odksztacanym materiaem. Z tego wzgldu po zakoczeniu odksztace mierzymy wysokoci prbek h, za pozostae wymiary okrelamy z zasady staej objtoci. Dla prbki o podstawie prostokta dodatkowo uwzgldnia si warunek ao/bo a/b. redni nacisk jednostkowy wyznacza si ze wzoru (8.10), przy czym wspczynnik k za leny jest od ksztatu prbki i wynosi dla prbek o podstawie: koa-okrgu (wz. 8.11), kwadra tu a x a (wz. 8.12) i prostokta a x b (a >b) - (wz. 8.13). Wspczynnik tarcia \x w podanych wzorach przyjmuje si dla aluminium lub jego sto pw na podstawie wynikw uzyskanych dowiadczalnie (podrozdz. 18.4). Warto naprenia uplastyczniajcego a odczytuje si z krzywej umocnienia (rys. 18.16), przyjmujc gniot pro= p
centowy jako s
w h
=
ho
100, %. Znajc warto redniego nacisku jednostkowego oblicza
si cakowity teoretyczny nacisk prasy (wz. 8.9). Uzyskane wyniki siy obliczonej F porwnuje si z danymi dowiadczalnymi F , zapisu jc je w tabeli 18.21.
t p
408 Tabela 18.21. Wyniki

Ksztat przekroju prbki koo kwadrat prostokt
Wykonawstwo wicze laboratoryjnych bada procesu spczania prbek o zmiennym przekroju poprzecznym Parametry:
s
Wymiary prbek, mm kocowe pocztkowe ao 30,0 26,6 15,0 b
lo
26,6 26,6 26,6
lk
wh
%
Ot,
Pr
kN
F,
mm
MPa
26,6 47,1
Rys. 18.7. Rozkad linii siatek prostoktnych (a) i intensywnoci odksztacenia (b), obliczony numerycznie dla prbki o podstawie kwadratowej
n y m
Naley oceni wpyw ksztatu prbki na wielko siy nacisku prasy przy spczaniu oraz przyczyny ewentualnych rozbie noci midzy wynikami teoretycznymi i empirycznymi. Wykorzystujc obliczenia modelowe procesu spczania wykonane programem FORM2D, naley przeprowa dzi analiz rozkadu odksztace, napre i siy w kolejnych etapach spczania prbek o zmiennej podstawie: okrgej, kwadrato wej i prostoktnej. Na rysunku 18.7 pokazano rozkad odksztace linii siatek naniesionych w przekroju osiowym prbki o podstawie kwadratu spczanej z cakowitym zaoo nym gniotem Ah = 7 mm oraz rozkad intensywnoci odksztacenia przy tym samym gniocie. Naley take porwna otrzymane wyniki z obliczeniami wykonaj l procesu spczania na gorco wlewka stalowego o masie 50 Mg.
Cz 2. W drugiej czci wiczenia wydua si dwie prbki wykonane z oowiu o wy miarach 20x20x100 mm. Kucie wykonuje si w kowadach paskich o szerokoci 20 mm przy pomocy prasy, stosujc w obydwch przypadkach jednakow wysoko kocow odkuwki wyduonej (zadajc gniot e = 50%), lecz rny posuw wzgldny l . Schemat wyduania pokazano na rysunku 18.8. Posuwem bezwzgldnym l nazywamy przesunicie wzdune materiau po kowadle przed kadym kolejnym naciniciem grnym kowadem prasy. Posuw jest mniejszy od szerokoci kowada. Natomiast posuwem wzgldnym l nazywamy stosunek posuwu bezwzgldnego l do wysokoci h wyduanego materiau (wz. 8.24). Jak wykazuj badania, jeeli l < 0,4 - wy stpuje niedokucie rodka wyduanego prta w stosunku do pozostaego przekroju, a od ksztacona cz metalu ma ksztat wklsy. Jeeli l > 0,6 - wwczas boczne cianki wydu anej czci prta maj ksztat barykowaty. Najkorzystniejsze efekty wyduania uzyskuje si,
wh w p w p 0 w w
409
gdy 0,4 < l wzgldnego 1^

w
0,6. Dowiadczenie naley wykona dla dwch rnych wartoci posuwu W obydwu przypadkach wydua nie odbywa si jako jednostronne (bez obracania), a cay proces realizuje si w szeciu kolejnych naciskach prasy, stosu jc sta warto gniotu wzgldnego e . W kocowej fazie kadego odksztacenia naley rejestrowa si nacisku prasy. Po zakoczeniu prb naley zmierzy du go 1 i szeroko b oraz b odkszta conej czci prbki. Dla obydwch przy padkw oblicza si wielko wspczynnikw: poszerzenia P = b / b i wyduwh min max ; r 0
Rys. 18.8. Schemat procesu wyduania w kowa dach paskich
eni X (wz. 8.20). redni szeroko prbki po odksztaceniu oblicza si ze wzoru b = ( b + b ) / 2 .

r m i n m a x
Wyniki pomiarw i oblicze naley zestawi w tabeli 18.22.
Tabela 18.22. Wyniki pomiarw odksztace w procesie wyduania Posuw Pocztkowe bezwz wzgl wymiary prbek Nr gldny dny prbki h bo lo lo lw mm mm 1 2
0
Kocowe wymiary poprzeczne prbek h bmin bmax mm
Dugo Wspczynnik odkszta wydu posze cona enia rzenia 1 X mm -
Na podstawie wynikw z tabeli 18.22 naley sporzdzi wykres supkowy zmiany wspczynnikw: poszerzenia P i wyduenia X dla obydwch przypadkw przyjtego posuwu wzgldnego i przeprowadzi analiz uzyskanych zalenoci. Nastpnie naley obliczy nacisk prasy potrzebny do wyduania w kowadach paskich, stosujc zaleno (8.28), przy czym dla oowiu w temperaturze pokojowej przyjmuje si g = R = 20 MPa. Poniewa kady pojedynczy nacisk kowade na metal w procesie wyduania mona trak towa jako proces spczania prostokta, z tego wzgldu k = k - wedug zalenoci (8.29) podanego w pierwszej czci wiczenia. Powierzchni kotliny odksztacenia S naley obliczy dla ostatniego etapu odksztacenia w kadym pojedynczym przesuwie materiau w kowadach (S = b a), gdzie a = l/n (n - liczba kolejnych przesuni przy wyduaniu). Wyniki pomiarw naley zestawi wedug wzoru podanego w tabeli 18.23.
p mt p r
Ir
410 Tabela 18.23. Nacisk prasy

rednia szeroko prbki
br
Wykonawstwo wicze laboratoryjnych przy wyduaniu w kowadach paskich
Nr prbki
mm
Powierzchnia Sia redni Wsp Wspczynnik Dugo prostopada do czynnik ksztatu kotliny nacisk jed jednego kierunku siy zmierzona obliczona odksztacenia nostkowy wyduenia tarcia nacisku a S X FD Pr kN mm MPa mm
2
1 2 We wnioskach przeprowadzi analiz uzyskanych wynikw. Wykorzystujc obliczenia modelowe procesu wyduania wykonane programem FORM2D, naley przeprowadzi analiz rozkadu odksztace, napre i siy w kolejnych etapach wyduania prbek z rnymi posuwami wzgldnymi. Na rysunku 18.9 podano przykad rozkadu odksztace linii siatek naniesionych w przekroju osiowym prbki wyduanej z posuwem wzgldnym l = 0,6 i zaoonym gniotem cakowitym Ah = 10 mm dla kilku kolejnych przesuni na kowadle. Naley zwrci uwag na maksymal ny dopuszczalny posuw wzgldny dla danej szerokoci kowade w celu zapobiegania nierw noci materiau wyduanego. W oparciu o symulacj komputerow programem FORM2D procesu wyduania duych wlewkw stalowych na gorco naley przeprowadzi analiz po rwnawcz dopuszczalnego zakresu posuwu wzgldnego z uwzgldnieniem wymaganego odksztacenia w osi wlewka.
w
Rys. 18.9.
Odksztacenie siatek prostoktnych w kilku kolejnych odksztaceniach: nacisk 1 (a), nacisk 2 (b) i nacisk 3 (c) przy wyduaniu w kowadach paskich
18.8. Parametry procesu kucia matrycowego Wymagany zakres wiadomoci 1) Charakterystyka procesu i metod kucia matrycowego (podrozdz. 9.1). 2) Rodzaje maszyn do kucia matrycowego (podrozdz. 9.2).
411
3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11)
Dobr wielkoci maszyny do kucia matrycowego (podrozdz. 9.6). Konstrukcja matryc (podrozdz. 9.3). Konstrukcja i rola wypywki (podrozdz. 9.3). Kinematyka pynicia metalu przy kuciu w matrycach otwartych (podrozdz. 9.4.1). Kinematyka pynicia metalu przy kuciu w matrycach zamknitych (podrozdz. 9.4.2). Metody wypeniania wykroju matrycy (podrozdz. 9.5). Dobr wykrojw pomocniczych (podrozdz. 9.5.1). Klasyfikacja wykrojw do kucia matrycowego na motach i w prasach (podrozdz. 9.5.1). Metody obliczania objtoci wsadu (podrozdz. 9.5.2).
12) Opracowanie rysunku odkuwki kutej w matrycach otwartych (podrozdz. 9.5.2). Praktyczna cz wiczenia 1. Ocena wpywu objtoci wsadu na wypenienie wykroju matrycy. 2. Teoretyczne i dowiadczalne wyznaczenie nacisku prasy przy kuciu w matrycy otwartej. 3. Analiza kinematyki pynicia metalu w procesie kucia bezwypywkowego. 4. Wpyw konstrukcji matrycy na wypenienie wykroju w procesie kucia bezwypywkowego. 5. Modelowanie procesu kucia w matrycach otwartych i zamknitych w oparciu o program FORM2D. Opis wykonania wiczenia wiczenie wykonuje si na maszynie wytrzymaociowej ZD 100 (rys. 15.2). Cz 1. Do pierwszej czci wiczenia przygotowuje si trzy prbki oowiowe o redni cy d = 35 mm i wysokoci h = 25, 30 i 35 mm. Wymiary prbek dobrano tak, by odkuwka wykonana w wykroju matrycy, pokazanym na rysunku 18.10, miaa odpowiednio: pewne nie wypenienie, wypywk optymaln i wypywk z magazynkiem. Przed przystpieniem do odksztacania na ley obliczy objto odkuwki na podstawie wymiarw wykroju. Nastpnie obliczy procen towy nadmiar wsadu w stosunku do nominalnej objtoci odkuwki. W czasie odksztacania reje struje si wielko nacisku F prasy do momentu zakoczenia ciskania. Po zakoczeniu od ksztacania mierzymy wszystkie rednice i wy sokoci odkuwek, porwnujc je z ksztatem i wymiarami wykroju matrycy. Si nacisku prasy wyznacza si teoretycz Rys. 18.10. Ksztat wykroju matrycy otwar nie z zalenoci (9.5), w ktrym: tej: 1 - matryca grna, 2 - matry rj - naprenie uplastyczniajce materiau (dla ca dolna, 3 - wypychacz oowiu w temperaturze otoczenia przyjmuje si 20 MPa), S - powierzchnia odkuwki w paszczynie podziau matryc (bez wypywki) q - parametr obliczany (wz. 9.6),
0 0 p p
412
Uzyskane wyniki porwnuje si z danymi dowiadczalnymi i zestawia w tabeli 18.24. Tabela 18.24. Wyniki pomiarw parametrw kucia w matrycy otwartej
Wymiary prbki do mm 1 2 35 35 35 25 30 35 Podstawowe wy miary odkuwki Wymiary wypywki Pole przekroju odkuwki S mm
2
Nr
Wspcz. ksztatu odkuwki
Sia nacisku prasy przy kuciu
ha da mx mx
mm
mm
li
kN
II
Podstawowe wymiary wypywki z magazynkiem - w matrycy grnej i dolnej, podano na rysunku 9.7c. Na podstawie uzyskanych wynikw naley oceni wpyw wymiarw wsadu na wype nienie wykroju, ksztat i wymiary wypywki oraz wielko siy nacisku prasy. W oparciu o obliczenia numeryczne procesu kucia w matrycach otwartych (z wypywk) naley przeprowadzi analiz wypenienia wykroju w kolejnych etapach kucia, rozkadu linii pynicia materiau, rozkadu odksztace, prdkoci odksztacenia, napre rednich i na powierzchni wykroju matrycy oraz siy i pracy kucia oraz obszarw, w ktrych istnieje moli wo powstawania wad odkuwek (zaku). Przykad rozkadu linii pynicia materiau oraz napre na powierzchni wykroju obliczony programem FORM2D dla wsadu o wysokoci 30 mm podano na rysunku 18.11. Cz 2. W drugiej czci wiczenia wykonuje a) b) si kucie w matrycy za mknitej (bez wypywki) o konstrukcji, pokazanej na rysunku 18.12. Konstruk cja matrycy pozwala na cig obserwacj wype nienia wykroju. Stemple 4 i 5 s wymienne, dziki czemu mona zmienia pooenie denka odkuwki. Wymiary stempla dobrano tak, by zachowa sta objto odkuwki. Ksztat Rys. 18.11. Rozkad linii pynicia (a) i napre na powierzchni i wymiary wsadu dobiera wykroju (b) dla prbki o wysokoci 30 mm - obliczenia si wedug wytycznych wykonano programem FORM2D kucia w matrycach zamknitych.
413
Prbki (5 sztuk), w ksztacie prostopa docianw, maj szeroko b = 20 mm. Pozo stae dwa wymiary: dugo 1 i wysoko h naley dobra z warunku staej objtoci na podstawie wymiarw wykroju matrycy, stosu jc zasady doboru wsadu podane w podroz dziale 9.5. Materiaem wsadowym jest dwubarwna modelina lub inny materia o podob nych wasnociach plastycznych i fizycznych. Rys. 18.12. Konstrukcja matrycy zamknitej: 1 Zamiast dwubarwnej modeliny, mona stoso - obudowa matrycy, 2 - matryca wa prbki z naniesion siatk na powierzchni grna, 3 - matryca dolna, 4 - stem bocznej (hxl). Materia, z ktrego wykonana pel grny, 5 - stempel dolny jest matryca pozwala obserwowa odksztace nia warstw lub siatki w trakcie caego procesu kucia. Kad kolejn prbk odksztaca si po zmianie pooenia denka w stosunku do zamka matrycy, stosujc wymienne stemple o rnych wymiarach. Ksztat i wymiary prbki w dwch kolejnych etapach wypeniania wykroju pokazano na rysunku 18.13. Wpyw konstrukcji matrycy na wypenienie wykroju mierzy si wielkoci niewypenie nia naroy (rys. 18.13). Wyniki pomiarw naley zestawi wedug tabeli 18.25. Na podstawie uzyskanych wynikw wykona wykres wypenienia wybranego naroa (a, b lub c) w funkcji wspczynnika pooenia denka w stosunku do zamka. Warto tego wspczynnika zmienia si od Odo 1. Analiz kinematyki pynicia materiau w procesie kucia naley wykona w oparciu o przemieszczenie si poszczeglnych warstw lub siatek na powierzchni bocznej odkuwki. Spo rzdzi szkic prbki po odksztaceniu z uwzgldnieniem pooenia linii poziomych (dla prbek przed odksztaceniem). W oparciu o wyniki bada ustali najkorzystniejsz kon Rys. 18.13. Schemat wypeniania wykroju strukcj matrycy. matrycy zamknitej W oparciu o obliczenia modelowe wszyst kich wariantw pooenia denka w wykroju matrycy podczas procesu kucia w matrycach zamknitych (bez wypywki), wykonane progra mem FORM2D, naley przeprowadzi analiz wypenienia wykroju w kolejnych etapach ku cia, rozkadu linii pynicia materiau, rozkadu odksztace, prdkoci odksztacenia, napre rednich i na powierzchni wykroju matrycy oraz siy i pracy kucia. Naley ustali optymalny ksztat wykroju i warunkw tarcia powierzchniowego, dla ktrego nie zachodzi pynicie mate riau w obszar zamka. W oparciu o wykres droga odksztacenia - sia kucia wyodrbni kolej ne etapy wypeniania wykroju matrycy. Przykad linii pynicia i wypenienia wykroju dla dwch rnych ksztatw matrycy zamknitej podano na rys. 18.14.
414
Tabela 18.25. Wyniki pomiarw parametrw kucia w matrycy zamknitej Nr 1 prbki 1 2 3 4 5 Wymiary wsadu b ho 1 mm 20 20 20 20 20
0
hi
Wymiary przedkuwki b, ai Cl mm
Ah
Wymiary odkuwki b c a mm
k
| |
1
Rys. 18.14. Wypenienie wykroju i zamka matrycy zamknitej dla rnych przypadkw pooenia denka: a - grne, b - porednie. Symulacja programem FORM2D 18.9. Parametry procesu wyciskania przeciwbienego Wymagany zakres wiadomoci 1) Zalety i wady procesu wyciskania w porwnaniu do innych procesw przerbki plastycz nej (podrozdz. 10.1). 2) Klasyfikacja metod i opis procesu wyciskania (podrozdz. 10.2). 3) Rozkad napre i odksztace w procesie wyciskania (podrozdz. 10.3). 4) Strefy martwe w procesie wyciskania wspbienego i przeciwbienego (podrozdz. 10.3). 5) Stopie i prdko odksztacenia w procesie wyciskania (podrozdz. 10.4.1/2). 6) Wpyw tarcia i konstrukcji narzdzi na rozkad odksztace w procesie wyciskania (pod rozdz. 10.4.3). 7) Przebieg siy nacisku w stadiach procesu wyciskania (podrozdz. 10.5). 8) Okrelenie siy nacisku przy wyciskaniu (podrozdz. 10.5). 9) Podstawowe zasady opracowania procesu wyciskania do wytwarzania detali maszyn (pod rozdz. 10.6.1). 10) Konstrukcja narzdzi do wyciskania (podrozdz. 10.6.2). 11) Wyciskanie hydrauliczne (podrozdz. 10.6.3). 12) Przykady technologii wyciskania rnych wyrobw (podrozdz. 10.6.4).
Praktyczna cz wiczenia 1. Wyznaczenie zalenoci midzy dugoci czci kalibrujcej stempla, a si wyciskania przeciwbienego. 2. Ocen wpywu ksztatu czoa stempla na parametry siowe procesu wyciskania przeciw bienego. 3. Modelowanie procesu wyciskania przeciwbienego w oparciu o obliczenia numeryczne. Opis wykonania wiczenia wiczenie wykonuje si na maszynie wytrzymaociowej ZD 100 (rys. 15.2).
NR 1
NR 2
NR 3
NR 4
NR 5
NR 6
<6 J1
4 16 >
D1 >6
Rys. 18.15. Konstrukcja stempli do wyciskania przeciwbienego Prby wyciskania prze ciwbienego wykonuje si na 6 prbkach aluminiowych o wy miarach pocztkowych do = 30 mm i wysokoci h = 25 mm. Wyciskanie przeprowadzamy w specjalnej matrycy przy uyciu stempli o rnym ksztacie (rys. 18.15). Proces wyciskania wszystkich prbek, z wyjtkiem trzeciej, prowadzimy na sta dugo drogi stempla s = 15 mm. Podczas wyciskania reje strujemy warto siy wyciskania F - zalenej od umocnienia aluminium (rys. 18.16) oraz wymiarw odksztaconej prbki (rys. 18.17).
0 p
% 260 . 240 8 220 S? 200 | 180 n 160 >* 140 C 120 O 100 o C 60 40 A 20 ? % O 0
8 0
C C
10
20
30 40 50 60 70 S OI GI T, % T PE NO U
80 90
Rys. 18.16. Krzywa umocnienia aluminium
416
Cz 1. W pierwszej czci wiczenia okrela si wpyw dugoci czci kalibrujcej stempli b (Nr 1, Nr 2 i Nr 3) na si wyciskania. Teoretyczn warto siy wyciskania oblicza my zalenoci (10.11), dla ktrego przyjmuje si: g - naprenie uplastyczniajce (wyznaczamy
p
dla danego gniotu c wh
A'
100,%), korzy-
stajc z krzywej umocnienia Al - rysunek 18.16, ju - wspczynnik tarcia, b, D, d, h - jak pokazano na rysunku 18.17. Nastpnie dla trzech pierwszych prb wy ciskania sporzdzamy wykresy zmian siy w zalenoci od dugoci czci kalibrujcej stem pla: F =f(b); F = f ( b ) ,
t p
gdzie: F - sia obliczona (teoretyczna), F - sia zmierzona (dowiadczalna).

t p
Rys. 18.17. Parametry strefy odksztacenia przy wyciskaniu przeciwbie nym
Cz 2. W drugiej czci wiczenia na podstawie trzech ostatnich wynikw pomiarw naley oceni wpyw ksztatu czoa stempla na wielko siy potrzebnej do realizacji procesu wyci skania przeciwbienego. Wyniki oblicze i pomiarw zestawiamy w tabeli 18.26. Tabela 18.26. Parametry procesu wyciskania przeciwbienego Numer stempla 1 2 3 1 4 1
LA
| do
d | mm
b MPa
F kN
Cz 3. W tej czci wiczenia, w oparciu o obliczenia numeryczne procesu wyciskania przeciwbienego wykonane programem FORM2D, naley przeprowadzi analiz pynicia materiau w kolejnych etapach wyciskania na podstawie odksztaconych siatek prostoktnych, oraz siy wyciskania dla zastosowanych ksztatw stempli. Przykady linii pynicia materiau w procesie wyciskania przeciwbienego obliczone programem FORM2D przedstawiono na rys. 18.18. W podsumowaniu okreli najkorzystniejsze ksztaty stempli zastosowanych w wicze niu. Naley uwzgldni sta warto: wspczynnika wyciskania (wz. 10.1) i stopnia gniotu (wz. 10.2).
417
Rys. 18.18. Przykady linii pynicia materiau w procesie wyciskania przeciwbienego stemplami o rnym ksztacie powierzchni czoowej, pokazanej na rys. 18.15 18.10. Analiza procesu cignienia
Wymagany zakres wiadomoci** 1) Oglna charakterystyka, schemat obszaru odksztacenia i zalety procesu cignienia (podrozdz. 11.1). 2) Oglna charakterystyka wyrobw cignionych (podrozdz. 11.1). 3) Cigada - klasyfikacja, materiay do wyrobu cigade (podrozdz. 11.2). 4) Budowa i geometria monolitycznego cigada stokowego (podrozdz. 11.2). 5) Maszyny cigarskie - klasyfikacja i oglna charakterystyka (podrozdz. 11.3). 6) Znaczenie tarcia w procesie cignienia (podrozdz. 11.4). 7) Rodzaje smarw i warstw podsmarowych stosowanych w procesach cignienia (podrozdz. 11.4.1). 8) Miary odksztacenia stosowane w procesach cignienia profili penych oraz rur (podrozdz. 11.5 i 11.6). 9) Wpyw parametrw procesu cignienia na wasnoci mechaniczne wyrobu gotowego, zjawisko umocnienia, wpyw obrbki cieplnej, niejednorodno wasnoci na przekroju wyrobu (podrozdz. 11.8). 10) Nierwnomierno odksztacenia w procesach cignienia - charakterystyka przyczyn, sposb oceny, charakter rozkadu intensywnoci odksztacenia na przekroju wyrobu, od ksztacenie jednorodne a odksztacenia zbdne (podrozdz. 11.5). 11) Procesy cignienia rur - charakterystyka poszczeglnych metod (schematy stref odkszta cenia, rnice i cechy charakterystyczne, obszary zastosowania), zmiana gruboci cianki w procesie swobodnego cignienia rur, rola korkw i trzpieni cigarskich (podrozdz. 11.6). 12) Naprenie cignienia - sposoby wyznaczania, wpyw parametrw procesu cignienia na wielko naprenia cignienia (ze szczeglnym uwzgldnieniem wpywu kta cignienia Zakres wiadomoci dla kierunkw Metalurgia i Inynieria Materiaowa obejmuje pytania 1 do 9, a dla specjalnoci PPM - take pozostae
418
oraz przeciwcigu), pojcia optymalnego i krytycznego kta cignienia oraz przeciwcigu krytycznego (podrozdz. 11.7). Praktyczna cz wiczenia 1. Zapoznanie si z urzdzeniami i narzdziami do procesu cignienia. 2. Przeprowadzenie prb cignienia prtw stalowych z rnymi gniotami. 3. Ocena wpywu wielkoci gniotu na zmiany wytrzymaoci na rozciganie R , wyduenia wzgldnego Aioo oraz przewenia Z cignionych prtw. 4. Przeprowadzenie prb cignienia rur na pusto. 5. Analiza parametrw geometrycznych rur po cignieniu.
m
Opis wykonania wiczenia Cz 1. W pierwszej czci wiczenia przeprowadzamy proces cignienia prtw okr gych w cigarce awowej, acuchowej (rys. 15.3). Jako narzdzi uywamy przemysowych cigade stokowych z wglika spiekanego w gatunku G10. Jako rodek smarny stosujemy proszek myda sodowego. Cignieniu poddajemy prty okrge ze stali zwykej jakoci, uprzednio dokonujc po miaru rednicy pocztkowej d przy pomocy ruby mikrometrycznej. Pomiar wykonujemy w trzech miejscach na dugoci prta (doi, don, d m), a nastpnie wyniki uredniamy. Trzy prty cigniemy z gniotami odpowiednio: z = 10, 20 i 30% (uzyskujemy trzy rne rednice koco we d ). Nastpnie, po dokonaniu pomiarw rednic kocowych d (w taki sam sposb jak w przypadku rednicy do), prbki wycite z prtw po cignieniu oraz z prta nieodksztaconego poddajemy prbie jednoosiowego rozcigania. Na prbkach zaznaczamy baz pomiarow o dugoci L = 100 mm. Wyniki prby rozcigania pozwalaj na wyznaczenie: - wytrzymaoci na rozciganie (wz. 2.5), - wyduenia wzgldnego (wz. 2.7), - przewenia (wz. 2.8), przyjmujc w nich: - S i d - pole przekroju poprzecznego i rednica prbki przed rozciganiem (dla prbki nieodksztaconej przyjmuje si rednic d , a dla prbek po cignieniu d = d ), - F - maksymalna sia rozcigajca, - L - dugo bazy pomiarowej po zerwaniu prbki, - d - rednica prbki po zerwaniu, w najwszym miejscu szyjki. Wyniki pomiarw i oblicze zestawiamy w tabeli 18.27.
0 0 k k 0 0 0 0 0 k m u u
Tabela 18.27. Wpyw procesu cignienia na wasnoci wyrobw cignionych na zimno 1 Lp. 0 1 2
1
3
do mm
d mm
k
z
%
L mm
0
d mm
u
L mm
u
F kN
m
MPa
Aioo
Z
%
0 10 20 30
419
Na podstawie otrzymanych wynikw sporzdzamy (w jednym ukadzie wsprzdnych) wykresy zmian wasnoci mechanicznych cignionej stali w funkcji wielkoci zadanego od ksztacenia (gniotu): R = f (z); A o = f (z) i Z = f (z).
m 10
Cz 2. W tej czci wiczenia przeprowadzamy proces cignienia rur na pusto. Prby cignienia prowadzimy w cigarce awowej, acuchowej (rys. 15.3). Do bada stosujemy dwie rury stalowe o rednicy zewntrznej do i gruboci cianki g (rys. 11.11). Przed rozpoczciem wiczenia mierzymy badane rury. Pomiary rednicy ze wntrznej dokonujemy w trzech miejscach na dugoci rury (d i, do , do m), natomiast pomiar gruboci cianki wykonujemy w trzech miejscach na obwodzie rury (g i, gon, goni)- Na podsta wie pomiarw, po urednieniu otrzymanych wynikw, okrelamy grubocienno rur go_ 2go_ (18.21) 0z doz Nastpnie przeprowadzamy proces cignienia. Pierwsz z badanych rur odksztacamy gniotem 10%, natomiast drug gniotem 20%. Po cignieniu z rur pobieramy prbki w celu dokadnego okrelenia wielkoci odksztacenia oraz zmiany gruboci cianki. Dokonujemy pomiarw rednicy zewntrznej d oraz gruboci cianki g , w taki sam sposb, jak dla wy miarw pocztkowych. Wyniki dokonanych pomiarw pozwol na okrelenie: - cakowitego wspczynnika wyduenia, obliczanego zalenoci (11.2) oraz wspczynni kw wyduenia wzgldem rednicy X (wz. 11.3) i cianki rury X (wz. 11.4), - zmian gruboci cianki rury poprzez okrelenie jej redukcji: bezwzgldnej Ag = g - g (18.22)
z 0 0z zn z 0 G r = =
r
kz
wzgldnej (procentowej)
^100=
go
g k
~ 100
g
(18.23).
So
Wyniki przeprowadzonych pomiarw i oblicze zamieszczamy w tabeli 18.28. Tabela 18.28. Parametry procesu cignienia rur na pusto Lp. 1 2 z
%
G
-
mm
mm
Ag mm
Ag/go
%
ra
cv
^g
-
10 20
Przeprowadzone badania pozwol na dokonanie analizy zmiany gruboci cianki oraz pa rametrw geometrycznych rury gotowej, w zalenoci od wielkoci odksztacenia. Na podstawie przeprowadzonych obserwacji i uzyskanych wynikw naley sformuowa wnioski kocowe dotyczce przebiegu prb oraz charakteru otrzymanych zalenoci.
420 18.11.
Odksztacenia w procesach toczenia
Wymagany zakres wiadomoci** 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) 11) 12) Kryteria doboru materiaw w postaci blach do toczenia (podrozdz. 12.1.1). Materiay w postaci blach, stosowane w przemyle motoryzacyjnym (podrozdz. 12.1.2). Nierwnomierno (anizotropia) wasnoci blach (podrozdz. 12.1.3). Narzdzia do toczenia (podrozdz. 12.2). Prasy do toczenia, np. prasa - rys. 12.5, (podrozdz. 12.2). Stadia procesu wytaczania z zastosowaniem dociskacza (podrozdz. 12.5). Charakterystyka zmian parametrw siowych w procesie wytaczania (podrozdz. 12.5). Schematy napre i odksztace przy osiowo-symetrycznym wytaczaniu (podrozdz. 12.5). Zmiany odksztace logarytmicznych na osiowym przekroju miseczki cylindrycznej (pod rozdz. 12.6). Zjawiska ograniczajce proces wytaczania (podrozdz. 12.7). Kryteria stosowania dociskacza w procesie wytaczania i przetaczania (podrozdz. 12.8). Charakterystyka laboratoryjnego stanowiska pomiarowego (podrozdz. 15.6).
Opis prb laboratoryjnych Praktyczna cz wiczenia 1) Zapoznanie si z budow i zasad dziaania jednooperacyjnego uniwersalnego przyrzdu do wytaczania z tocznikiem z hydraulicznym dociskaczem (rys. 15.6). 2) Przeprowadzenie prb wytaczania z rnymi wspczynnikami cignienia mi bez doci skacza i przy jego zastosowaniu. 3) Przeprowadzenie pomiarw zmian gruboci cianki gi na osiowym przekroju wytacza nych miseczek cylindrycznych oraz wyznaczenie zmian skadowej 8 odksztacenia loga rytmicznego. 4) Okrelenie stopnia nierwnomiernoci wasnoci blachy a. 5) Rejestracja przebiegu zmian parametrw siowych i geometrycznych oraz obliczenia maksymalnej siy wytaczania i siy docisku.
g
Opis wykonania wiczenia Cz 1. W pierwszej czci wiczenia przeprowadzane s prby wytaczania na prasie hydraulicznej ZD-30, w specjalnym przyrzdzie do wytaczania z tocznikiem jednooperacyjnym z hydraulicznym dociskaczem (rys. 15.6). Prba wytaczania moe by przeprowadzana przy wykorzystaniu specjalnych urzdze i czujnikw pomiarowych z rejestracj komputerow (rys. 15.5). Istnieje wic moliwo cigego ledzenia wszystkich parametrw procesu wyta czania: sia na stemplu F , cinienie na dociskaczu p , droga stempla s oraz ubytek konierza Ad w funkcji czasu t.
w d k
Zakres wiadomoci dla kierunku Metalurgia
421
Na podstawie zmierzonych wielkoci istnieje moliwo okrelenia zmian prdkoci pro cesu wytaczania v , zmian prdkoci ubytku konierza v dk oraz zmian naprenia w bocznych ciankach wytoczki a i na dociskaczu a . Do bada stosowane s prbki ze stali nisko wglowej (08X, 08XJ lub 10) w ksztacie krkw z blachy o gruboci g = 0,8 mm oraz rednicy pocztkowej d = 55 mm i 75 mm. Wytaczanie przeprowadzane jest przy pomocy stempla o rednicy d = 40 mm. Prby wyta czania miseczek prowadzone wic bd przy rnych wspczynnikach cignienia mi. a) m! = d /do= 0.73 dla wzgldnej gruboci krka blachy W = (go/D )100 = 1.5%, przy d = 55 mm; b) im s 0.53 dla W = 1.0%, przy do = 75 mm. Wariant wytaczania a) pozwala na przeprowadzenie operacji wytaczania bez uycia dociskacza, zgodnie z warunkiem zastosowania dociskacza. Przyjmuje si, e zastosowanie dociskacza jest konieczne, jeeli speniona jest nierw no (12.23) jako W . Wielko siy potrzebnej do wytaczania miseczki cylindrycznej mona w przyblieniu oszacowa zalenoci (12.24) przyjmujc: di - rednica czci walcowej po pierwszej operacji, przyjmowana wedug warstwy rodkowej di = d + g , mm, d - rednica stempla, ok. 40mm, go - pocztkowa grubo blachy, ok. 0.8 mm, R - wytrzymao na rozciganie, 320 MPa, ki - wspczynnik dla wytaczania czci walcowych ze stali 08 i 10, zaleny od wartoci W = (go/D )100% [15], przy czym w przypadku wytaczania miseczki z krka o rednicy: d = 55 mm, kj = 0,35*0,37, a d = 75 mm, k! = (0,9*1,0). Si dociskania F , okrelamy z zalenoci (12.24), przyjmujc: d = 42 mm, r = 4.5 mm, gdy q - redni nacisk jednostkowy dociskacza, ktry dla stali niskowglowej przy g > 0,5 mm, wynosi q = 1,5*2,5 MPa. Si dociskania, wynikajc z pomiarw F naley okreli uwzgldniajc, pomiar ci nienia p na manometrze oraz wymiary piercienia poredniczcego 11 (rys. 15.6) (d = 167 mm, d = 147,5 mm) ze wzoru
s A s d 0 0 s s gk 0 0 gk zd s 0 s m gk 0 0 0 d m m dd z w
(18.24) Stopie anizotropii wasnoci blachy wyznaczamy ze wzoru (wz. 12.1), mierzc rednie wysokoci miseczki (h i h ), odpowiednio dla jej wypukoci i wklsoci (rys. 18.19). W tej czci wiczenia naley okreli: - wspczynnik cignienia, m = d /D , stopie odksztacenia, K = l/m, wzgldn grubo krka W = (gn/D ) 100%, warunek zastosowania dociskacza W (wz. 12.23), wielko siy przy wytaczaniu: wynikajca z pomiarw F i z oblicze F (wz. 12.24), wielko siy dociskania z pomiarw F (wz. 18.24) i z oblicze F (wz. 12.24), stopie anizotropii blachy a (wz. 12.1).
u d s 0 gk 0 zd wd wt dd dt
422
Wyniki pomiarw i oblicze naley zestawi w tabeli 18.29. Tabela 18.29. Wyniki pomiarw i oblicze parametrw siowych procesu wytaczania Lp. a b do go mm mm 55 75
w
z d
d d r r mm mm mm mm
s m
m
-
K
-
kN
Fd kN
W
F P d Fd d kN MPa kN
dt
a
%
Cz 2. W tej czci wiczenia do konamy osiowego przecicia wytoczonej miseczki i wykonamy pomiary gruboci cianki miseczki (co ok. 2 mm) w punk tach zaznaczonych na rysunku 18.19. Pomiaru dokonujemy specjalnym przyrzdem z czujnikiem zegarowym (dokadno odczytu 0,01 mm). Wyniki pomiarw zestawiamy w tabeli 18.30. Na podstawie wynikw pomiarw i oblicze zawartych w tabeli 18.30 naley wykona wykresy zmian odksztace gruboci cianki miseczki (e ) w funkcji numeru punktu pomiarowego (rys. 18.19 irys. 12.21).
g
ok. <t> 40,0

gis
gl4
J9_ J8_
JL
J5_
\ T T
Rys. 18.19. Osiowy przekrj wytoczki z zaznaczo nymi punktami pomiarowymi
Tabela 18.30. Wyniki pomiarw i oblicze zmian gruboci cianki miseczki Numer punktu pomiarowego 1 2 go mm Prbka a: g mm e go mm Prbka b: g mm
n 8 wg zalenoci (12.18), g - bieca grubo wytoczki

e
Na podstawie wykonanych prb wytaczania i oblicze w sprawozdaniu naley opra cowa nastpujce zagadnienia: krtki opis otrzymanych wytoczek: wady ksztatu i przyczyny ich powstawania, - porwnanie dobranej i- obliczonej siy docisku efekty uzyskane w procesie wytaczania, optymalna sia docisku,
423
porwnanie wartoci si wytaczania (obliczonej i dowiadczalnej) - przyczyny wystpu jcych rnic, anizotropia wasnoci blachy uywanej w prbach wytaczania miseczek na podstawie wyznaczonego stopnia nierwnomiernoci wasnoci (a), analiza uzyskanych rozkadw odksztace gruboci cianki wytoczki - przyczyny wyst pujcych zmian gruboci cianki. Wnioski kocowe - wasne obserwacje z wykonanych prb i krtka interpretacja uzy skanych wynikw i wykresw. 18.12. Technologiczne metody bada wasnoci i jakoci wyrobw po przerbce plastycznej
Wymagany zakres wiadomoci** 1) Definicja jakoci wg ISO (podrozdz. 13.1). 2) Oznaczenia norm midzynarodowych, europejskich i polskich (podrozdz. 13.2). 3) Warunki wykonania i sposb zapisu wyniku prby Erichsena (podrozdz. 13.3). 4) Miary tocznoci w prbie Fukui (podrozdz. 13.4). 5) Wskanik anizotropii normalnej Lankforda i Lileta (podrozdz. 13.5). 6) Sposb oceny wyniku prby przeginania blach (podrozdz. 13.6). 7) Warunki realizacji technologicznej prby zginania (podrozdz. 13.7). 8) Wpyw rnych czynnikw na zmiany kta sprynowania blach (podrozdz. 13.7). 9) Warunki realizacji prby spaszczania rur (podrozdz. 13.8). 10) Dobr parametrw w prbie jednokierunkowego skrcania drutu (podrozdz. 13.9). 11) Miara prby dwukierunkowego przeginania drutu (podrozdz. 13.10). 12) Technologia wykonania zawleczki (podrozdz. 13.11). Praktyczna cze wiczenia 1. Realizacj kilku (piciu z omiu prezentowanych) technologicznych prb badania blach, tam, drutu i rur. 2. Badanie wasnoci i ocen jakoci zawleczki, jako wyrobu finalnego po wielu procesach przerbki plastycznej. Opis wykonania wiczenia i opracowania wynikw Cz 1. Prba tocznoci metod Erichsena Prbie tocznoci poddajemy prbk blachy o gruboci g i wymiarach 90x250 mm. Prb wykonujemy w uniwersalnym przyrzdzie do wykonywania prb tocznoci w rnorodnych warunkach prowadzenia tej prby, dziaajcym automatycznie, zgodnie z wymaganiami przed stawionymi w podrozdziale 13.3. Toczno blachy oceniamy na podstawie trzech prb. Wynik przedstawiamy w formie protokou bada zawierajcego: oznaczenie i rodzaj prbki, W danym cyklu laboratoryjnym bd wykonywane tylko wybrane prby technologiczne
424 -
grubo prbki blachy z dokadnoci do 0,1 mm, szeroko prbki z dokadnoci do 1 mm, wewntrzn rednic matrycy, si docisku matrycy, prdko ruchu stempla, gboko kadego wytoczenia (0,1 mm), wynik prby jako redni arytmetyczna trzech wytocze, opis powierzchni wytoczenia i charakter pknicia. Na podstawie wykresu (rys. 13.2) oceniamy kategori tocznoci badanej blachy, a wyni ki tej prby zestawiamy w tabeli 18.31. Tabela 18.31. Toczno blach oznaczona w prbie Erichsena Lp. prby 1 2 3 Kategoria blachy G T
B
g mm
b mm
mm 27
Di
Toczno IE, mm: pomiar 1 pomiar 2 pomiar 3
rednia
Cz 2. Prba tocznoci metod Fukui Ocen tocznoci blachy dokonujemy wg kryterium minimalnej rednicy wytoczki (podrozdz. 13.4). Po wykonaniu pomiaru gruboci blachy g i rednicy prbki D realizujemy prb w specjalnym przyrzdzie na prasie ZD4 (rys. 15.2). Prb wytaczania prowadzimy do pk nicia prbki. Na podstawie pomiarw rednicy wytoczki d i d obliczamy wskanik tocznoci T| i stopie anizotropii wasnoci blachy a. Wyniki przedstawiamy w tabeli 18.32.
0 max min F
Tabela 18.32. Wskaniki tocznoci blach okrelone metod Fukui Nr prby 1 2 3

d ,
0
Wymiary prbki mm g, mm
Wymiary wytoczki
d
m a x
Toczno
mm
dmin, mm
Anizotropia ct,%
"z 3. Wyznaczanie wspczynnika anizotropii normalnej Do wyznaczenia wspczynnika anizotropii normalnej wg notacji Lankforda i Lileta ywamy trzech prbek blach o szerokoci 12,5 mm i dugoci 115 mm, oznaczonych symbo;m: 0", 45", 90", wycitych z arkusza blachy pod okrelonym ktem do kierunku walcoania. Zgodnie z rozdziaem 13.5 dokonujemy pomiaru szerokoci prbki b i dugoci bazy umiarowej 1 . Prbki poddajemy rozciganiu do granic wyduenia rwnomiernego (maksium siy rozcigajcej F ). Dokonujemy pomiaru szerokoci b i dugoci 1 na rozcignitej o b c e . Dla kadej prbki wyznaczamy - ze wzoru 13.4, warto wspczynnika anizotropii >rmalnej wg notacji Lankforda, oraz - ze wzoru 13.5, redni warto anizotropii normalnej
0 0 m
(notacja Lileta). Warto wspczynnika anizotropii normalnej wyznaczamy rwnie na pod stawie nomogramu (rys. 13.5). Wyniki pomiarw i oblicze zestawiamy w tabeli 18.33. Tabela 18.33. Wspczynniki anizotropii normalnej blach Kt wycicia 1 Nr prbki prbki 1 2 0 45 90 Wymiary prbki b
0
lo
mm
Wskanik anizotropii normalnej Lankforda wg nomogramu Lileta R R Rr
13
Cz 4. Prba przeginania blach i tam Badaniu poddajemy prbk blachy o szerokoci b = 20 mm i dugoci 1 = 150 mm. Zgod nie z warunkami realizacji prby (podrozdz. 13.6) dobieramy promie zaokrglenia szczk r, odlego prowadnicy h oraz warto naprenia gj. Prb naley prowadzi do osignicia liczby przegi: odpowiadajcej pojawieniu si pierwszego pknicia N , przy ktrej nastpio cakowite zamanie prbki N . Wyniki pomiarw i oblicze zestawiamy w tabeli 18.34.
bp bz
Tabela 18.34. Wskaniki przeginania blach Nr prbki 1 2 3 Wymiary prbki b 1 mm r Parametry prbki | h mm F N Liczba przegi N N bD bz
Cz 5. Technologiczna prba zginania Prb przeprowadzamy w maszynie wytrzymaociowej ZD4 (rys. 15.2) w specjalnym urzdzeniu do prby gicia. Prbie poddajemy trzy prbki blach o wymiarach bxl i gruboci g. Prbki zginamy zadajc kolejno cztery rne wewntrzne kty gicia a (a =150, 120, 90 i 60). Po zdjciu obcienia mierzymy kt odgicia prbki a' i obliczamy kt sprystego po wrotu P = a' - a. Wyniki pomiarw i oblicze zestawiamy w tabeli 18.35. Tabela 18.35. Wskaniki sprynowania blach okrelone w prbie zginania Nr prbki 1 2 3 4 b Wymiary prbki 1 mm a rednica rolek D mm a Kty gicia a'
o
426
Oceniamy wpyw kta gicia a na warto kta sprynowania p. Cz 6. Prba spaszczania rur Badaniu poddajemy dwie rury o rnej rednicy d i gruboci cianki g, ciskajc je w maszynie wytrzymaociowej ZD10 (rys. 15.2). Jedn prbk spaszczamy do styku po wierzchni wewntrznej, a drug do wysokoci h = A d . Ogldziny powierzchni zgicia pozwa laj na podanie wyniku prby.
z l z
Cz 7. Prba jednokierunkowego skrcania drutu Prb realizujemy na skrcarce K-5 po odpowiednim doborze wszystkich parametrw prby - zgodnie z podrozdziaem 13.9. Prb prowadzimy do wystpienia zerwania wyznacza jc ilo skrce N . Wyniki pomiarw i oblicze zestawiamy w tabeli 18.36.
z
Tabela 18.36. Wskaniki jednokierunkowej prby skrcania drutu

1
Nr prbki 1 2 3
rednica drutu d mm
L mm
Warunki prby F N
Wynik prby n skr./s

-
Cz 8. Prba dwukierunkowego przeginania drutu Prbie poddajemy drut o rednicy d. Zgodnie z wymaganiami prby (podrozdz. 13.10) dobieramy parametry prby. Prb prowadzimy do osignicia liczby przegi: odpowiadajcej pojawieniu si pierwszego pknicia - N , przy ktrej nastpio cakowite zamanie prbki N . Wyniki pomiarw i oblicze zestawiamy w tabeli 18.37.
bp bz
Tabela 18.37. Wskaniki prby dwukierunkowego przeginania drutu Nr prbki 1 2 3 Cz 9. Kontrola jakoci zawleczek Kontroli poddajemy zawleczk wg nastpujcych bada: sprawdzenie materiau, sprawdzenie wygldu zewntrznego, sprawdzenie wymiarw, - prba przeginania. rednica drutu d mm r
1
Parametry prby h |: d mm
e
F N
bn
Wynik prby N
1
te

1? 2
427
Dokonujemy pomiaru d, D, 1 1 oraz porwnujemy je z moliwymi tolerancjami wymia rowymi (tab. 13.8). Prb przeginania zawleczki prowadzimy zgodnie z wymogami (podrozdz. 13.11), a wynik prby porwnujemy z dopuszczaln wartoci minimalnej liczby przegi. Wynik wszystkich prb pozwoli na ocen jakoci zawleczki i ewentualne zakwalifikowanie jej jako wyrobu dobrego, speniajcego wymagania norm jakociowych. Podsumowanie i wnioski W podsumowaniu zestawiamy tabelarycznie (tab. 18.38) wyniki wszystkich przeprowa dzonych prb technologicznych. Tabela 18.38. Wskaniki jakociowe 1 LP1 1 2 3 4
LA
prowadzonych prb technologicznych
NAZWA PRBY
Prba Erichsena Prba Fukui Wspczynnik anizotropii normalnej Prba przeginania blach i tam Technologiczna prba zginania Prba spaszczania rur Prba skrcania drutu Prba dwukierunkowego przeginania drutu Jako zawleczki IE =
TlF =
WYNIK PRBY
Kategoria a =
R=
b o
Rr N =
= bz
6 7 8 9
P=
Opis powierzchni zgicia: N = N = Opis jej jakoci:
z bD
N =
bz
We wnioskach naley ustosunkowa si do uzyskanych rezultatw oraz wykaza, w kt rych prbach byy niezgodnoci z wymaganiami realizacji prb technologicznych.
Literatura
429
LITERATURA
[I] [2] [3] [4] [5] [6]
[7] [8] [9] [10] [II] [12] [13] [14] [15] [16]
[17] [18] [19] [20]
Avitzur B.: Metal Forming: Processes and Analysis. New York - St.Louis - San Franci sco - Toronto - London - Sydney. McGraw-Hill Book Company 1968 Bernstejn M.L., Zajmowskij W.A.: Struktura i wasnoci mechaniczne metali. Warsza wa, WNT 1973 Beynon J.H., Sellars CM.: Modelling of Microstructure and its Effect during Multipass Hot Rolling. ISIJ Int., 32 (1992) 359-367 Blazynski T.Z.: Metal Forming. Tod Profile and Flow. London, The Macmillan Press Ltd., 1976 Blazynski T.Z.: Redundant Deformations in some Tube Forming Process. Metalurgia i Odlewnictwo, ZN AGH Krakw, 3 (1977) 4,445-467 Bodin A., Aalders J.: Development of Hot-Rolled Formable Steel Having a Yield Strength of 700 MPa. Proceedings from Materials Solutions'97 on Accelerated Cooling / Direct Quenching Steels, Indianapolis 1997, 117-123 Bosiacki K.: Prasy mechaniczne stosowane w tocznictwie. Warszawa, PWT 1959 Bosiacki K., Marciniak Z., Seyna F.: Zarys tocznictwa. Warszawa, PWT 1958 CAD-CAM FORUM - miesicznik (lata 1993-2000) Chlebus E., Cholewa M.: Rapid prototyping - rapid tooling. CAD-CAM FORUM, 11 (1999) Dobrucki W.: Podstawy konstrukcji i eksploatacji walcowni. Katowice, Wyd. lsk 1981 Dobrzaski L.A: Metaloznawstwo z podstawami nauki o materiaach. Warszawa, WNT, 1996 Dobrzaski L.A., Nowosielski R.: Badania wasnoci fizycznych. Metody bada metali i stopw. Warszawa, WNT 1987 Dowling N.E.: Mechanical behavior of materials. New Jersey, Prentice Hall 1993 Erbel S., Kuczyski K., Marciniak Z.: Obrbka plastyczna. Warszawa, PWN 1981 Erman E., Kuhn H.A.: Novel Test Specimen for Workability Measurements in Com pression Testing of Homogeneous Materials and Composites. STP 808, American Socie ty for Testing and Materials, 1983, 279-290 Gabryszewski Z., Gronostajski J.: Mechanika procesw obrbki plastycznej. Warszawa, PWN 1991 George O.: AutoCAD 1000 Tips & Tricks. Gliwice, Wyd. Helion 1997 Gierzyska M.: Tarcie, zuycie i smarowanie w obrbce plastycznej metali. Warszawa, WNT 1983 Godziszewski J., Mania R., Pampuch R.: Zasady planowania dowiadcze i opracowy wania wynikw pomiarw. Krakw, Wyd. AGH 1987, skrypt nr 1093
430
Procesy przerbki plastycznej
[39]
Golatowski T.: Prasy mechaniczne. Konstrukcja, eksploatacja i modernizacja. Warsza wa, WNT 1970 Grochowski E., Grosman F., Oskdra K.: Maszyny cigarskie. Katowice, Wyd. lsk 1976 Grosman F.: Problemy doboru funkcji naprenia uplastyczniajcego do programw komputerowej symulacji procesw przerbki plastycznej. Mat. Miedz. Konf. PLAST'96", Ustro, IX 1996, Wyd. Oldprint ory 1996 Grosman F., Hadasik E.: Problems of Application of the Technological Plasticity Description of Metals in Computer Programmes for Analysis and Design of Mechanical Working Processes, Archiv. Metali, 39 (1994) 263-276 Guy A. G.: Wprowadzenie do nauki o materiaach. Warszawa, PW^N 1977 Hadasik E., Sobaski A.: Podstawy teorii walcowania. Gliwice, Wyd. Politechniki l skiej, 1984, skrypt nr 1188 Hertel J., Litterscheidt H., Lotter U., Pircher H.: Laboratory Simulation of Strand Shell Stresses and Strains during Continuous Casting. Thyssen Technische Berichte, 1 (1991) 31-42 Hodgson P.D.: Mathematical Modelling of Recrystallization Processes during the Hot Rolling of Steel. PhD Thesis, University of Queensland, 1993 INOP-Z/201-21-78: Wspczynnik anizotropii normalnej - sposb wyznaczania dla blach cienkich Jaglarz Z., Leskiewicz W., Morawiecki M.: Technologia i urzdzenia walcowni wyro bw paskich. Wyd. 1, Katowice, Wyd. lsk 1979 Kajtoch J.: Charakterystyka niektrych krajowych walcowni. Hutnik - Wiadomoci Hut nicze, 52 (1985) 1, 6-15 Kajtoch J.: Problemy technologii walcowania walcwki. Cz. 1 - Charakterystyka cigw technologicznych. Hutnik - Wiadomoci Hutnicze, 51 (1984) 12, 465-473; Cz. 2 - Kali browanie wykrojw walcw. Hutnik - Wiadomoci Hutnicze, 51 (1984) 12,473-^481 Kajtoch J.: Systemy kontrolowanego chodzenia walcwki. Hutnik - Wiadomoci Hutni cze, 52 (1985) 2, 50-58 Kajtoch J.: Theoretical Analysis of Rolling Factors Influence on Metal Torsion Parame ters on Outer Layers by Rolling in a Rotary Piercing Mill. Metallurgy and Foundry En gineering, 25 (1999) 2, 139 - 153 Kajtoch J., Kazanecki J.: Badania dowiadczalne wpywu technologii odksztacenia na parametry skrcenia zewntrznych warstw metalu przy skonym walcowaniu tulei ruro wych. Hutnik - Wiadomoci Hutnicze, 66 (1999) 10, 462-473 Kajzer S., Kozik R., Wawrzynek A., Wusatowski R.: Podstawy odksztacenia plastycz nego metali. Gliwice, Wyd. Politechniki lskiej, 1994, skrypt nr 1832 Kapiski S.: Ksztatowanie elementw nadwozi samochodw. Warszawa, WK 1996 Kasprzyk K., Siczak J.: Wpyw konstrukcji matrycy zamknitej na wypenienie wykroju i sil kucia. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, 3 (1979) 4, 573-583 Katarzyski S., Kocada S., Zakrzewski M.: Badania wasnoci mechanicznych metali. Warszawa, WNT 1967
Literatura
431
Kazanecki J.: Rozwj procesw produkcji rur z zastosowaniem walcarek Dieschera. Problemy Projektowe, 38 (1991) 2, 33-44 Kazanecki J.: Strains Occuring in the Process of Elongating Tubes in a 3-Roll Rotary Mili Metalurgia i Odlewnictwo, ZN AGH Krakw, 7 (1981) 2, 179-201 Kazanecki J. i in.: Dziurowanie prtw ze stali wysokostopowych w walcarce skonej z prowadnicami tarczowymi. Hutnik - Wiadomoci Hutnicze, 60 (1993) 11, 354 - 359 Kazanecki J. i in.: Model matematyczny obszaru odksztacenia w walcarce skonej dziurujcej. Cz.l. Wpyw zewntrznych narzdzi roboczych. Hutnik - Wiadomoci Hutnicze, 60 (1993)5, 157-164 Kazanecki J. i in.: Model matematyczny obszaru odksztacenia w walcarce skonej dziurujcej. Cz. 2. Wpyw stopnia przerobu plastycznego. Hutnik - Wiadomoci Hutnicze, 60 (1993)8,257-265 Kazanecki J. i in.: Zdolno stali superferrytycznych do odksztace plastycznych na gorco (okrelona w prbie skrcania). ZN Metalurgia i Odlewnictwo, AGH Krakw, 9 (1983)4, 363-383 Kliber J., Schindler I., Kubiski W., Kumiski Z.: Bestimmung des Grenzumformgrades mit dem Torsionversuch. Steel Research, 60 (1989) 11, 479-532 Konvicny J., Hajduk M.: Stredni hodnoty prirozenych deformacnich odporu pri valcovani za tepla. Hutnicke Listy, (1979) 5, 326 - 329 Krzekotowski Z.: Technologia kucia swobodnego ipswobodnego. Wyd. 1 - Katowice, Wyd. lsk 1964, Wyd.2 - Warszawa, WNT 1973 Kubiski W.: Praktyka technologiczna. Krakw, Wyd. AGH 1991, skrypt nr 1224 Kubiski W., Starowicz J.: Zastosowanie walcarek skonych do walcowania pwyro bw dla przemysu maszynowego. Problemy Projektowe, 30 (1983) 3, 89-94 Kuziak R., Cheng Y.W., Gowacki M., Pietrzyk M.: Modelling of the Microstructure and Mechanical Properties of Steels during Thermomechanical Processing. NIST Tech nical Note 13931,1997 Kumiski Z.: Plastometryczna ocena wasnoci stali konstrukcyjnej w procesie od ksztacania na gorco. Mat. Miedz. Konf. Forming'2000". Ustro, IX.2000, 69-75 Kumiski Z., Nowakowski A.: Ocena wasnoci stali sprynowej w prbie skrcania na gorco. Mat. Miedz. Konf. Forming'2000". Ustro, IX.2000, 63-68 Laraudogoita J.J. i in.: Improving CC Semis Quality by on-line Treatment. Mat. 3 Eu ropean Conference on Continuous Casting, October 20-30, 1998, Spain, 535-542 Lenard J.G., Pietrzyk M., Cser L.: Mathematical and Physical Simulation of the Proper ties of Hot Rolled Products. Amsterdam - Lausanne - New York - Oxford-Shannon Tokyo, Elsvier 1997 Leskiewicz W., Jaglarz Z., Morawiecki M.: Technologia i urzdzenia walcownicze. Katowice, Wyd. lsk, Wyd. 1 - 1971, Wyd. 2 - 1977 Loveday M.S., Maho G.J., B. Roebuck, Sellars CM., Silk N.J., Van der Widen M.R.: Measuring Flow Stress in Plane Strain Compression Tests. Measurement, Good Practice Guide No. 27, 1999
rd
432 [58]
apkowski W., Siczak J.: Preparation offeedstock by extrusion for semi-liquid forging. Metallurgy and Foundry Engineering, 23 (1997) 3, 327-333 [59] uksza J., Sadok L.: Wybrane zagadnienia z cigarstwa. Krakw, Wyd. AGH 1986, skrypt nr 1025 [60] Madej J., Kazanecki J., Wnk Z.: wiczenia laboratoryjne z przerbki plastycznej meta li. Krakw, Wyd. AGH, skrypt: nr 220 - 1971, nr 418 - 1974 [61] Madej J., Wnk Z.: Rurownictwo - cz. 1: Teoretyczne podstawy i technologia wytwa rzania rur stalowych. Krakw, Wyd. AGH 1973, skrypt nr 273 [62] Majza E., Sroka Z., Wusatowski R.: Blachy ocynkowane ogniowo. Materiay konferencji naukowo technicznej. Krakw, 7.05.1999 [63] Malinowski H., Siczak J.: Analiza pynicia metalu w procesie kucia odkuwek z wyst pami. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, z. 110, 1987, 290-295 [64] Marciniak Z.: Mechanika procesw toczenia blach. Warszawa, PWN 1961 [65] Marciniak Z., Koodziejski J.: Teoria procesw obrbki plastycznej. Warszawa, Wyd. Politechniki Warszawskiej 1983 [66] Markiewicz E.: Poradnik toczarza. Warszawa, WNT 1969 [67] Materiay informacyjne firmy GANTEL", 1997-1999 [68] Mauk P., Kopp R.: Poszerzenie podczas walcowania na gorco - porwnanie metod obliczeniowych, dokadno i nowe wyniki. Der Kalibreur, (1982) 37, 3-60. Tum. ra mowe T-6/84 [69] Metals Handbbook-Ninth Edition, vol. 14, Forming and Forging, Metals Park, Ohio, USA, 1989 [70] Morawiecki M., Sadok L., Wosiek E.: Wyd.l - Teoretyczne podstawy technologicz-nych procesw przerbki plastycznej\ Wyd. lsk 1977; Wyd.2 - Przerbka plastyczna. Pod stawy teoretyczne, Katowice, Wyd. lsk 1986 [71] Nowakowski A., Kumiski Z., Wilk K.: Wykorzystanie komputera do analizy wynikw bada plastometrycznych na przykadzie prb skrcania na gorco stali 2H13. Mat. Miedz. Konf. PLAST'94" , Wisa, IX. 1994, 7 1 [72] Normy: [73] PN-57/H-04320: Prba statyczna ciskania metali [74] PN-75/H-94101. Odkuwki stalowe swobodnie kute [75] PN-86/H-94301. Odkuwki stalowe matrycowe. [76] PN-74/H-04372: Prba udarnoci w podwyszonych temperaturach [77] PN-76/M-82001: Zawleczki [78] PN-79/H-04371: Prba udarnoci w obnionych temperaturach [79] PN-79/H-04400: Prba tocznoci metod Erichsena [80] PN-90/H-04407: Prba przeginania blach i tam [81 ] PN-90/H-04408: Technologiczna prba zginania [82] PN-EN 10002-1+AC1:1998. Metale. Prba rozcigania. Metoda badania w temperatu rze otoczenia [83] PN-EN 10045-1: Prba udarnoci sposobem Charpy"ego
Literatura
PN-EN 10045-2: Prba udarnoci sposobem Charpy'ego - sprawdzanie motw waha dowych [85] ^ PN-EN 10233: Rury - prba spaszczania [86] PN-ISO 377-1:1994. Pobieranie i przygotowanie prbek i odcinkw prbnych z wyro bw stalowych - Prbki i odcinki prbne do bada wasnoci mechanicznych [87] PN-ISO 7800: Drut - prba jednokierunkowego skrcania [88] PN-ISO 7801: Drut - prba przeginania dwukierunkowego [89] Ocas N. V.: Industrial Development of IF High Strength Steels with and without BH. 40 MWSP Conf. Proc., ISS, 1998,^05-211 [90] Pawowski J.7Zgorzelski S.: Tlocznictwo. Warszawa, WSiP 1980 [91 ] Peterson M.: Tajemnice AutoCAD a. Gliwice, Wyd. Helion 1997 [92] Piela A.: Nowe materiay do toczenia - Tailored Blanks. Konstrukcja i technologia wytloczek i wyprasek. XIV Konferencja Naukowo-Techniczna. Pozna, Czernirjewo, 14-16.06.2000 [93] Pietrzyk M.: Metody numeryczne w przerbce plastycznej. Krakw, Wyd. AGH, 1992, skrypt nr 1303 [94] Piko A.: AutoCAD. Gliwice, Wyd. Helion 1997-2000 [95] Przybyowicz K.: Fizyczne podstawy odksztacenia plastycznego. Krakw, Wyd. AGH, 1984, skrypt uczelniany nr 939 [96] Przybyowicz K.: Metaloznawstwo. Warszawa, PWN 1994 [97] Romanowski W. P.: Poradnik obrbki plastycznej na zimno. Warszawa, W M 1976 H T [98] Rumiski M.: Stan odksztacenia oraz rozkad wasnoci mechanicznych w cignionych rurach stalowych. Akademia Grniczo-Hutnicza, Wydzia Metalurgii i Inynierii Mate riaowej, 1999 (praca doktorska) [99] Sadok L. i in.: Teoria cigarstwa. wiczenia technologiczne. Krakw, Wyd. AGH 1970, skrypt nr 205 [100] Schneider M.: Cigarstwo. Katowice, Wyd. WGH 1961 [101] Schneider M.: Podstawy przerbki plastycznej. Krakw, Wyd. AGH 1964 [102] Siemieniec A., Skorupa A.: wiczenia laboratoryjne z wytrzymaoci materiaw. Kra kw, Wyd. AGH 1987, skrypt nr 1115 [103] Siczak J.: Analiza naciskw i odksztace w niekonwencjonalnych procesach kucia matrycowego na gorco. Metalurgia i Odlewnictwo, 1992, zeszyt spec. nr 144, 1-90 [104] Siczak J.: Ksztatowanie elementw cienkociennych na gorco w zoonym procesie wyciskania. Hutnik - Wiadomoci Hutnicze, 66 (1999) 10, 473-479 [105] Siczak J.: Odksztacanie w zamknitym wykroju matrycy z regulowan wielkoci czyn nika tarcia. Obrbka Plastyczna Metali, 7 (1996) 4, 5-11 [106] Siczak J.: Wpyw stanu mechanicznego na odksztalcalno metalu w procesie kucia matrycowego w matrycach zamknitych. Obrbka Plastyczna Metali, 1 (1989) 1, 51-55 [107] Siczak J. i in.: Analiza procesu swobodnego wyduania w kowadach profilowych. Hutnik - Wiadomoci Hutnicze, 61 (1994) 2,11-15 [108] Siczak J. i in.: Wpyw stopnia przekucia na wasnoci mechaniczne i plastyczne odkuwek. Hutnik - Wiadomoci Hutnicze, 65 (1998) 6, 200-208
[84]
th
434
[109] Siczak J.f Jakubowski K.: Analiza stanu odksztacenia w procesie kucia dokadnego. V Konf. Nauk. Techn., Stalowa Wola, 1983, 62-70 [110] Siczak J., Klimkiewicz B.: Analiza odksztace i napre w procesie kucia odkuwek z wystpami w warunkach nadplastycznych. ZN AGH Metalurgia i Odlewnictwo, 9 (1983) 2, 75-85 [111] Siczak J., Kusiak J., Madej W.: Analiza pynicia metalu w procesie kucia wielowykrojowego odkuwek osiowosymetrycznych. Obrbka Plastyczna Metali, 5 (1994) 1,11-15 [112] Siczak J., apkowski W.: Swobodne wyduanie materiau o niecigej budowie we wntrznej. Hutnik - Wiadomoci Hutnicze, 63 (1996) 4, 131-134 [113] Siczak J., Majta J., Gowacki M., apkowski W.: Modelowanie rozkadu wasnoci mechanicznych w odkuwkach kutych swobodnie. Rudy i Metale, 42 (1997) 12, 484-489 [114] Siczak J., Malinowski Z.: Analiza kucia dokadnego w matrycach zamknitych. Hutnik Wiadomoci Hutnicze, 58 (1991) 6, 198-201 [115] Siczak J., Malinowski Z., Szczepanik S.: Eksperymentalna analiza pynicia i stan odksztacenia metalu w wykroju wyduajcym i rokujcym otwartym. Metalurgia i Od lewnictwo, 18(1992) 1, 37-45 [116] Siczak J., Moncznik M.: Zakucia w procesie spczania w kowadach ksztatowych. Hutnik-Wiadomoci Hutnicze, 66 (1999) 1,16-21 [117] Siczak J., urek W.: Kucie matrycowe duych odkuwek. Obrbka Plastyczna Metali, 10 (1999)4,23-29 [118] Skorupa A., Skorupa M.: Wytrzymao materiaw dla studentw wydziaw niemechanicznych. Krakw, Wyd. AGH, 1996, skrypt nr 1445 [119] Srinivasan N, Prasad Y.V.R.K.: Microstructural Control in Hot Working of IN-718 Superalloy Using Processing Map. Metali, and Mat. Transactions A, 25A (1994) 2275-2284 [120] Steininger Z.: Cignienie drutw stalowych. Wybrane zagadnienia. Katowice, Wyd. lsk 1975 [121] Steininger Z., Grosman F.: Podstawy cigarstwa. Katowice, Wyd. Politechniki lskiej, 1988, skrypt nr 1412 [122] Sun W.P., Hawbolt E.B.: Comparison between Static and Metadynamic Recrystallization - an Application to the Hot Rolling ofSteels. ISIJ Int., 37 (1997) 1000-1009 [123] Suzuki H.G., Nishimura S., Yamaguchi S.: Physical Simulation of the Continuous Ca sting of Steels. Symp. Mat. Physical Simulation of Welding, Hot Forming, and Continu ous Casting, May 2-4 , 1988, CANMET, Canada, 166-191 [124] Szczepiski W.: Mechanika plastycznego pynicia. Warszawa, PWN 1978 [125] Szczepiski W.: Wstp do analizy procesw przerbki plastycznej. Warszawa, P H WM 1967 [126] Szyndler R., Gogka Z.: Kunictwo. Krakw, Wyd. AGH, 1976, skrypt nr 516 [127] Tarnowski W.: Wspomaganie komputerowe CAD-CAM. Podstawy projektowania tech nicznego. Warszawa, W^NT, 1997 [128] Uhl T.: Wspomaganie komputerowe CAD-CAM. Komputerowo wspomagana identyfika cja modeli konstrukcji mechanicznych. Warszawa, WNT 1997
th
Literatura
435
[129] [130] [131] {132] [133] [134] [135] [136] [137] [138] [139]
Wasiunyk P.: Kucie matrycowe. Warszawa, WNT 1987 Wasiunyk P.: Kucie na kuniarkach. Warszawa, WNT 1973 Wasiunyk P.: teoria procesw kucia i prasowania. Warszawa, WNT 1990 Wasiunyk P.: Walcownictwo i cigarstwo. Warszawa, WSiP 1978 Wasiunyk P., Jarocki J.: Kunictwo iprasownictwo. Warszawa, WSiP 1991 Winkler T.: Wspomaganie komputerowe CAD-CAM. Komputerowy zapis konstrukcji Warszawa, WNT 1997 Won Y.M., Kim K., Yeo T., Hwan OH K.: Effect of Cooling Rate on ZST, LIT and ZD\ of Carbon Steels Near Melting Point. ISU Int., 38 (1998) 1093-1099 Woodall S.M., Schey J.A.: Development of New Workability Test Techniques. J. Mech Work. Techn., 2 (1979) 367-384 Wosiek E., Nowakowski A.: Kalibrowanie walcw. Krakw, Wyd. AGH 1977, skrypt n 549 Zalecenia do obrbki plastycznej metali. Instytut Obrbki Plastycznej. Branowy Oro dek Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej. Praca zbiorowa. INOP. 1978-7S Zalecenia do obrbki plastycznej metali. Instytut Obrbki Plastycznej. Branowy Oro dek Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej. Praca zbiorowa. INOP-2/201 21-78

Procesy Przeróbki Plastycznej - Jan Sińczak

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Procesy Przeróbki Plastycznej - Jan Sińczak

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AKADEMIA GRNICZO-HUTNICZA im.

Stanisawa Staszica w Krakowie

PROCESY PRZERBKI PLASTYCZNEJ WICZENIA LABORATORYJNE

Praca zbiorowa pod redakcj

Wydawnictwo Naukowe AKAPIT Krakw 2001

v\/vrv7'i(\t_ M E T A L U R G " i SN^N'PRH MATERIAOWEJ ISBN 83-7108-083-2 BIBLIOTEKA

TEORETYCZNE PODSTAWY KSZTATOWANIA PLASTYCZNEGO

97 98 _ 99 100 101_ 102 102 104

PODSTAWY TEORETYCZNE PROCESW PRZERBKI PLASTYCZNEJ

7.4. 7.5. 7.6. 7.7. 7.8.

215 216 217 220 220 221 221 222

WASNOCI MECHANICZNE I UYTKOWE ORAZ JAKO WYROBW PO PRZERBCE PLASTYCZNEJ

BAZA LABORATORYJNA WRAZ Z OPRZYRZDOWANIEM POMIAROWO-OBLICZENIOWYM

327 327 330

350 350 352 353

WYKONAWSTWO WICZE LABORATORYJNYCH

dr hab. in. Jan Siczak profesor AGH

B c c,c Cd, c , c C cos c a p cos (p pF. M

Procesy przerbki plastycznej - wiczenia laboratoryjne

16 y Y Y Y Z YX ~ X , Y, Z 7,2, 723,731 RI,R S CH, H CK

Procesy przerbki plastycznej - wiczenia laboratoryjne

8J 5 8I, 8 i|/ 8, 8], 8 , 8 Ab, Ah, Al Ab/Ah At AT Au Ax AF AS Ei = e s

TEORETYCZNE PODSTAWY KSZTATOWANIA PLASTYCZNEGO

1. Wybrane elementy z teorii odksztace plastycznych

Teoretyczne podstawy ksztaitowania plastycznego

1. Wybrane elementy z teorii odksztace plastycznych

Schematy stanu naprenia: a - liniowy, b - paski, c - trjwymiarowy [36, 70, 100]

Teoretyczne podstawy ksztatowania plastycznego

Mona to zapisa w postaci T = A

ktr w ukadzie napre gwnych mona przeksztaci do postaci 0 0 0 0 0 0 1 m <*1 0 0 0 = 0 0 + 0 2 " m 0 0 0 0 0 0 3

1. Wybrane elementy z teorii odksztace plastycznych

Ekstremalne naprenia styczne

Teoretyczne podstawy ksztatowania plastycznego

1. Wybrane elementy z teorii odksztace plastycznych

opisujcy rodzaj stanu naprenia (tab. 1.2).

Teoretyczne podstawy ksztatowania plastycznego

Parametr Lodego-Nadaia \x dla rnych stanw naprenia

Stan naprenia jednoosiowe rozciganie jednoosiowe ciskanie czyste cinanie

Ktcp 7t/3 0 -n/2

gdzie kt cp spenia warunek - < (p < .

- skadow normaln, dziaajc na tej powierzchni

^okt = ^ V(l - 2 f + (<*2 - 3 f + (<*3 " Ol f = | Vl2 + 2 3 + ^31

Ostatecznie zwizek midzy odksztaceniami i napreniami wyraa zaleno, i

1. Wybrane elementy z teorii odksztace plastycznych

Teoretyczne podstawy ksztatowania plastycznego

przy czym jako niezmiennik jest uwaane take rednie odksztacenie

1. Wybrane elementy z teorii odksztace plastycznych

Niezmienniki dewiatora odksztace My = 1 M-> = M

Teoretyczne podstawy ksztatowania plastycznego

Stan odksztacenia jednoosiowe rozciganie jednoosiowe ciskanie czyste cinanie

1. Wybrane elementy z teorii odksztace plastycznych

ktr nazywamy intensywnoci odksztacenia lub uoglnionym odksztaceniem zgodnie z wzorem

Podstawowe rwnania teorii plastycznoci

Teoretyczne podstawy ksztatowania plastycznego

1. Wybrane elementy z teorii odksztace plastycznych

+ pZ = 0 dx 5y dz kojarzone cznie z warunkami brzegowymi (wzr (1.151) w [70]).

Teoretyczne podstawy ksztatowania plastycznego

1. Wybrane elementy z teorii odksztace plastycznych

W tym przypadku moduy E' i G' zdefiniujemy nastpujco

Teoretyczne podstawy ksztatowania plastycznego

co sprowadza si do rwnoci napre

1. Wybrane elementy z teorii odksztace plastycznych

Teoretyczne podstawy ksztatowania plastycznego

Warunki procesu odksztacenia plastycznego

^okt = ^ V(l - 2 f + (<2 - 3 f + (<3 " Ol f = | Vl2 + 2 3 + ^31