Przemyslowe Srodki Smarne - Poradnik

PRZEMYSOWE RODKI SMARNE
PORADNIK
Warszawa, 2003
Wydanie sfinansowane przez TOTAL Polska Sp. z o.o. Copyright by TOTAL Polska Sp. z o.o. TOTAL Polska Sp. z o.o. dooy wszelkich stara, by zawarte w tej publikacji informacje byy kompletne i rzetelne. Nie bierze jednak adnej odpowiedzialnoci za ich wykorzystanie, ani za zwizane z tym ewentualne naruszenie praw autorskich, patentowych i innych. Autorzy i wydawnictwo nie ponosz rwnie adnej odpowiedzialnoci za ewentualne szkody wynike z wykorzystania informacji zawartych w publikacji. Wszelkie prawa zastrzeone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie caoci lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Kopiowanie w caoci oraz we fragmentach, za pomoc urzdze elektronicznych, kopiarek mechanicznych, nagrywajcych i innych, stanowi naruszenie praw autorskich. Niniejsza publikacja jest udostpniana aktualnym i potencjalnym klientom TOTAL - Polska bezpatnie. Sprzedawanie lub czerpanie innych korzyci finansowych zwizanych z udostpnieniem lub przekazaniem niniejszej publikacji osobom trzecim s nieuprawnione i moralnie naganne.
Rozdzia I: Spis treci
SPIS TRECI
Oznaczenia, skrty i akronimy stosowane w tekcie ................................................... 7 Wstp ............................................................................ 9 Podstawy techniki smarowniczej Tarcie .................................................................................................. 1 Tarcie suche ..................................................................................... 1 Tarcie pynne ................................................................................... 2 Tarcie graniczne ............................................................................. 2 Wspczynnik tarcia ..................................................................... 2 Podstawowe rodzaje skojarze trcych ................................ 3 Smarowanie .................................................................................... 3 Procesy smarowania .................................................................... 3 Smarowanie hydrostatyczne .................................................... 3 Smarowanie hydrodynamiczne ............................................... 4 Smarowanie elastohydrodynamiczne ................................... 4 Wykres Stribecka ........................................................................... 5 Zjawisko tarcia midzyczsteczkowego ............................... 6 Oglna charakterystyka rodkw smarnych ....................... 6 Oleje smarne ................................................................................... 6 Smary plastyczne ........................................................................ 12 Dodatki uszlachetniajce ......................................................... 12 Smary stae .................................................................................... 18 Technika smarownicza .............................................................. 18 Sposoby smarowania ................................................................ 18 Smarowanie rczne .................................................................... 19 Smarowanie samoczynne ........................................................ 20 Smarowanie automatyczne .................................................... 22 Systemy smarowania ................................................................. 22 Elastomery a rodki smarne .................................................... 24 Materiay uszczelnie ................................................................ 24 Kompatybilno materiaw uszczelnie i cieczy eksploatacyjnych ......................................................... 25 Klasyfikacje rodkw smarnych Klasyfikacja lepkociowa ISO przemysowych rodkw smarnych ....................................... 2 Klasyfikacja jakociowa ISO przemysowych rodkw smarnych ....................................... 3 Inne klasyfikacje jakociowe ..................................................... 4 Podstawowe metody oceny jakoci przemysowych rodkw smarnych i ich znaczenie eksploatacyjne Gsto ............................................................................................. Pojcie gstoci ............................................................................. Zaleno gstoci od temperatury ....................................... Zaleno gstoci od cinienia ............................................... Pomiar gstoci ..............................................................................
I II 2.1 2.1.1 2.1.2 2.1.3 2.1.4 2.2 2.3 2.4 2.4.1 2.4.2 2.4.3 2.4.4 2.4.5 2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.3 2.5.4 2.6 2.6.1 2.6.2 2.6.3 2.6.4 2.6.5 2.7 2.7.1 2.7.2
III 3.1 3.2 3.3 IV 4.1 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4
1 1 2 2 3
4.1.5 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.7.1 4.7.2 4.7.3 4.7.4 4.7.5 4.7.6 4.8 4.9 4.10 4.10.1 4.10.2 4.10.3 4.10.4 4.10.5 4.10.6 4.10.7 4.11 4.12 4.13 4.14 4.15 4.16 4.17 4.18 4.19 4.20 4.21 4.22 4.22.1 4.22.2 4.22.3 4.22.4 4.22.5 4.22.6 4.22.7 4.22.8 4.22.9
Przeliczanie masy na objto .................................................. 4 Charakterystyki reologiczne ...................................................... 4 Lepko dynamiczna .................................................................... 5 Lepko kinematyczna ................................................................ 6 Lepko wzgldna ........................................................................ 8 Wskanik lepkoci ......................................................................... 8 Waciwoci niskotemperaturowe ........................................ 10 Skad frakcyjny ............................................................................. 11 Lotno ........................................................................................... 14 Waciwoci zaponu i palenia ................................................ 16 Waciwoci smarne i przeciwzuyciowe ........................... 20 Maszyna czterokulowa .............................................................. 21 Maszyna Timken .......................................................................... 23 Maszyna Falex ............................................................................... 23 Maszyna FZG ................................................................................. 24 Maszyna L-60 ................................................................................ 24 Pompa Vickers .............................................................................. 25 Stabilno termiczna i termooksydacyjna ......................... 26 Waciwoci przeciwkorozyjne i ochronne ........................ 28 Odczyn ............................................................................................ 30 Odczyn wycigu wodnego ...................................................... 31 Kwasowo .................................................................................... 31 Liczba kwasowa ........................................................................... 31 Liczba zasadowa mocnych zasad .......................................... 31 Rezerwa alkaliczna ..................................................................... 32 Liczba zmydlenia i liczba estrowa ......................................... 32 Stenie jonw wodorowych pH ....................................... 32 Odporno na cinanie ............................................................. 33 Napicie powierzchniowe ....................................................... 34 Skonno do pienienia ............................................................ 36 Deemulgowalno ..................................................................... 37 Skad grupowy ............................................................................. 38 Punkt anilinowy .......................................................................... 40 Liczba bromowa i liczba jodowa .......................................... 41 Zawarto siarki .......................................................................... 41 Skonno do koksowania ...................................................... 43 Pozostao po spopieleniu .................................................... 44 Zawarto pierwiastkw w steniach ladowych ........ 45 Zanieczyszczenia stae ............................................................. 46 rda zanieczyszcze staych ............................................... 47 Pojcie rednicy czstki ........................................................... 47 Zawarto zanieczyszcze ....................................................... 48 Skad granulometryczny ......................................................... 49 Klasy czystoci cieczy eksploatacyjnych ............................ 50 Metody oznaczania skadu granulometrycznego .......... 52 Mechanizmy oddziaywania zanieczyszcze staych .... 53 Skutki obecnoci zanieczyszcze ......................................... 54 Wymagania w zakresie czystoci cieczy eksploatacyjnych .......................................................... 55
4.23 4.24 4.25 V 5.1 5.2 VI 6.1 6.1.1 6.1.2 6.1.3 6.1.4 6.1.5 6.1.6 6.1.7 6.1.8 6.2 6.3 6.4 6.4.1 6.4.2 VII 7.1 7.2 7.3 7.3.1 7.3.2 7.3.3 7.4 7.4.1 7.4.2 7.4.3 7.5 7.5.1 7.5.2 7.6 7.6.1 7.6.2 VIII 8.1 8.2 8.2.1 8.2.2 8.2.3 8.2.4 8.3 8.4 8.5 8.5.1 8.5.2 8.6 8.6.1 8.6.2 8.7 8.8 8.9 8.9.1 8.9.2 8.9.3
Zawarto wody ......................................................................... 55 Wspczynnik zaamania wiata .......................................... 58 Barwa i przezroczysto ........................................................... 60 Smarowanie przelotowe Ukady smarowania przelotowego ......................................... 1 Oleje do ukadw przelotowych ............................................. 2 rodki antyadhezyjne do uwalniania wyrobw z form rodki antyadhezyjne do uwalniania betonu z form ....... 1 Cement ............................................................................................. 1 Beton ................................................................................................. 1 Problem uwalniania wyrobw betonowych z form ......... 2 rodki formierskie do betonu ................................................... 2 Skad chemiczny rodkw formierskich do betonu .......... 3 Mechanizm dziaania rodkw formierskich do betonu .............................................................. 3 Nakadanie na powierzchnie form .......................................... 4 Waciwoci rodkw formierskich do betonu ................... 5 rodki antyadhezyjne do produkcji wyrobw ceramicznych .............................................................. 5 rodki antyadhezyjne do produkcji wyrobw z tworzyw sztucznych i elastomerw .................................... 6 rodki antyadhezyjne do produkcji wyrobw szklanych ...................................................................... 6 Szko i produkcja wyrobw ze szka ....................................... 6 rodki antyadhezyjne do wyrobw szklanych ................... 6 Smarowanie przekadni mechanicznych Przekadnie mechaniczne .......................................................... 1 Przemysowe przekadnie zbate ........................................... 2 Inne typy przekadni mechanicznych .................................... 5 Przekadnie cignowe ................................................................. 5 Urzdzenia przegubowe ............................................................ 6 Sprzga mechaniczne ................................................................ 6 Oleje do przekadni przemysowych ...................................... 7 Wymagania oglne ...................................................................... 7 Klasyfikacje jakociowe ............................................................... 7 Klasyfikacje lepkociowe ............................................................ 8 Metody kontroli jakoci .............................................................. 9 Specyficzne metody bada........................................................ 9 Kontrola jakoci oleju w eksploatacji...................................... 9 Dobr oleju do przekadni ......................................................... 9 Zalecenia AGMA .......................................................................... 10 Zalecenia TOTAL .......................................................................... 10 Smarowanie sprarek Sprarki ........................................................................................... 1 Sprarki powietrza ...................................................................... 1 Sprarki tokowe .......................................................................... 1 Sprarki rotacyjne, jednowaowe .......................................... 4 Sprarki rotacyjne, dwuwaowe ............................................ 6 Sprarki przepywowe ............................................................... 9 Pompy prniowe ....................................................................... 10 Ukady smarowania sprarek ................................................ 10 Oleje sprarkowe ...................................................................... 11 Wymagania oglne .................................................................... 11 Klasyfikacje olejw sprarkowych ...................................... 13 Metody oceny jakoci ................................................................ 15 Metody bada .............................................................................. 15 Ocena jakoci olejw sprarkowych podczas eksploatacji .................................................................. 16 Wymagania dla olejw sprarkowych .............................. 16 Dobr i pielgnacja olejw do sprarek ........................... 16 Sprarki gazowe ........................................................................ 19 Relacja olejsprony gaz ........................................................ 19 Klasyfikacja olejw do sprarek gazowych ..................... 19 Wymagania dla olejw do sprarek gazowych .............. 19
8.10 8.11 8.12 8.12.1 8.12.2 8.12.3 8.12.4 8.13 8.14 8.15 IX 9.1 9.1.1 9.1.2 9.1.3 9.1.4 9.2 9.3 9.4 9.4.1 9.4.2 9.4.3 9.4.4 9.5 9.6 X 10.1 10.2 XI 11.1 11.2 11.3 11.4 11.5
Urzdzenia chodnicze .............................................................. 19 Czynnik chodniczy ..................................................................... 21 Oleje do sprarek chodniczych ........................................... 22 Podstawowe waciwoci ......................................................... 22 Klasyfikacje olejw do sprarek chodniczych ............... 23 Metody bada olejw do sprarek chodniczych ......... 23 Specyficzne metody bada ..................................................... 23 Ukad olejczynnik chodniczy ............................................... 26 Wymagania dla olejw do sprarek chodniczych ....... 27 Pielgnacja olejw do sprarek chodniczych ............... 27 Smarowanie oysk, wrzecion i sprzgie Poczenia ruchowe maszyn ..................................................... 1 oyska toczne ............................................................................... 1 oyska lizgowe ........................................................................... 4 Wrzeciona ........................................................................................ 6 Sprzga ............................................................................................ 7 Klasyfikacja olejw maszynowych .......................................... 8 Oleje maszynowe .......................................................................... 8 Smarowanie oysk, osi i sprzgie .......................................... 9 Smarowanie oysk tocznych .................................................... 9 Smarowanie oysk lizgowych ................................................ 9 Smarowanie wrzecion ............................................................... 10 Smarowanie sprzgie ............................................................... 10 Kontrola jakoci ........................................................................... 10 Dobr oleju ................................................................................... 10 Smarowanie prowadnic lizgowych Poczenia prowadnicowe ......................................................... 1 rodki smarne do prowadnic lizgowych ............................ 2
Ciecze do ukadw hydraulicznych Rodzaje napdw hydraulicznych .......................................... Ukady hydrauliczne ..................................................................... Funkcje cieczy hydraulicznych ................................................. Ciecze hydrauliczne ...................................................................... Ocena waciwoci uytkowych cieczy hydraulicznych .................................................................. 11.5.1 Metody laboratoryjne ................................................................. 11.5.2 Specjalne metody bada trudnopalnych cieczy hydraulicznych .................................................................. 11.6 Klasyfikacja cieczy hydraulicznych ......................................... 11.6.1 Mineralne ciecze hydrauliczne ................................................. 11.6.2 Inne rodzaje olejw hydraulicznych ...................................... 11.6.3 Trudnopalne ciecze hydrauliczne ........................................... 11.6.4 Biodegradowalne ciecze hydrauliczne .................................. 11.7 Czysto cieczy hydraulicznych ............................................... 11.7.1 Zanieczyszczenia cieczy hydraulicznych .............................. 11.7.2 Metody oceny czystoci cieczy hydraulicznych ................. 11.7.3 Wspczynnik filtracji i skuteczno filtracji ......................... 11.7.4 Filtrowalno cieczy hydraulicznych ...................................... 11.8 Warunki prawidowej eksploatacji .......................................... 11.8.1 Nadzr nad filtrami ....................................................................... 11.8.2 Temperatura pracy ....................................................................... 11.8.3 Powietrze w ukadzie hydraulicznym .................................... 11.8.4 Uszczelnienia .................................................................................. 11.9 Dobr cieczy hydraulicznej ....................................................... 11.9.1 Parametry decydujce o doborze ........................................... 11.9.2 Warunki klimatyczne ................................................................... 11.9.3 Dobr lepkoci oraz wskanika lepkoci .............................. 11.9.4 Warunki pracy ................................................................................. 11.9.5 Stosowanie trudnopalnych cieczy hydraulicznych ........... 11.10 Zmiany jakoci cieczy hydraulicznych podczas pracy ...... 11.11 Badania jakoci cieczy hydraulicznych w trakcie pracy ............................................................................... 11.11.1 Badania w miejscu pracy ............................................................ 11.11.2 Kontrola okresowa ........................................................................
1 1 2 3 3 3 4 4 4 5 5 5 5 5 6 6 6 7 7 7 7 7 8 8 8 8 8 9 9 9 9 9

XII 12.1 12.2 12.3 12.3.1 12.3.2 12.3.3 12.3.4 12.3.5 12.3.6 12.4 12.5 12.6 12.7 12.8 12.8.1 12.8.2 12.8.3 12.8.4 12.8.5 12.8.6 12.9 12.9.1 12.9.2 12.9.3 12.9.4 12.10 12.10.1 12.10.2 12.10.3 12.10.4 12.10.5. 12.10.6 12.10.7 12.10.8 12.10.9 12.11 12.12 12.12.1 12.12.2 12.12.3 12.13 12.13.1 12.13.2 12.13. 3 12.13.4 12.14 12.14.1 12.14.2 12.15 12.16 12.16.1 12.16.2 12.16.3 Ciecze do obrbki metali Obrbka powierzchniowa metali ............................................ 1 Chodzenie ....................................................................................... 1 Co to jest ciecz obrbcza?........................................................... 2 Oleje obrbcze ............................................................................... 2 Oleje emulgujce (koncentraty) i emulsje olejowe ........... 2 Mikroemulsje .................................................................................. 3 Roztwory substancji chemicznych .......................................... 3 Pasty ................................................................................................... 3 Gazy .................................................................................................... 3 Klasyfikacja cieczy obrbczych ................................................ 3 Funkcje cieczy obrbczych ........................................................ 4 Podstawowe waciwoci uytkowe ....................................... 5 Skad cieczy obrbczych ............................................................ 5 Procesy biologiczne ..................................................................... 7 Rodzaje mikroorganizmw ........................................................ 7 rda zakae ............................................................................... 8 Skutki rozwoju mikroorganizmw .......................................... 8 Kontrola mikrobiologiczna chodziw ..................................... 8 Pielgnacja chodziw ................................................................... 8 Mycie i odkaanie ......................................................................... 9 Sposoby pielgnacji chodziw .................................................. 9 Objawy niewaciwej jakoci chodziw ................................. 9 rodki odkaajce (biobjcze) .................................................. 9 Konserwacja chodziw ............................................................... 11 Nadzorowanie stenia emulsji ............................................. 11 Laboratoryjne metody bada ................................................. 11 Standardowe metody bada .................................................. 12 Specyficzne metody bada ..................................................... 12 Stenie jonw wodorowych pH ....................................... 12 Kontrola mikrobiologiczna ...................................................... 12 Wspczynnik zaamania wiata ........................................... 13 Pomiar stenia metod wysalania .......................................13 Dziaanie korodujce na stopy elaza .................................. 13 Test na azotyny (nitrozoaminy) .............................................. 13 Kontrola twardoci wody ......................................................... 13 Dobr cieczy obrbczych do zastosowa ..........................14 Zalecenia praktyczne ................................................................. 14 Jako wody .................................................................................. 14 Sporzdzanie emulsji i przygotowanie maszyny ............ 14 Utylizacja zuytej emulsji.......................................................... 15 Ciecze do wytaczania ............................................................... 15 Wytaczanie ................................................................................... 15 Smarowanie w procesach wytaczania ............................... 16 rodki smarowe do procesw wytaczania ....................... 16 Praktyka eksploatacyjna ........................................................... 17 Walcowanie ................................................................................... 17 Smarowanie w procesach walcowania ............................... 18 rodki smarne do procesw walcowania ........................... 18 Obrbka elektroerozyjna .......................................................... 18 Bezpieczestwo pracy ............................................................... 19 Problemy toksycznoci cieczy obrbczych ........................ 19 System oczyszczania .................................................................. 23 Podstawowe zasady bezpieczestwa i higieny pracy ............................................. 23 Ciecze izolacyjne Klasyfikacja cieczy izolacyjnych ............................................... Zastosowania cieczy izolacyjnych .......................................... Metody bada ................................................................................ Waciwoci cieczy izolacyjnych .............................................. Problem PCB ................................................................................... Smarowanie ukadw pneumatycznych Napdy i ukady pneumatyczne .............................................. Smarowanie urzdze pneumatycznych ............................. Klasyfikacja ...................................................................................... Dobr ................................................................................................. XV 15.1 15.2 15.3 15.4 15.5 15.6 XVI 16.1 16.2 16.3 16.4 16.5 16.6 16.6.1 16.6.2 16.7 16.8 XVII 17.1 17.2 17.2.1 17.2.2 17.3 17.3.1 17.3.2 17.4 17.4.1 17.4.2 17.5 17.5.1 17.5.2 17.6 17.7 XVIII 18.1 18.2 18.3 18.3.1 18.3.2 18.3.3 18.4 18.5 18.6 XIX 19.1 19.2 19.2.1 19.2.2 19.2.3 19.2.4 19.2.5 19.3 19.4 19.5 19.6 19.7 19.8 19.9 19.10 Ciecze do przenoszenia ciepa Olejowe noniki ciepa ................................................................ Parametry charakteryzujce jako olejowych nonikw ciepa ............................................................................. Klasyfikacja olejowych nonikw ciepa ............................... Ukady przenoszenia ciepa ....................................................... Dobr olejowych nonikw ciepa ......................................... Uwagi o bezpieczestwie pracy ..............................................
1 2 4 4 4 5
rodki czasowej ochrony metali przed korozj Korozja .............................................................................................. 1 Metody przeciwdziaania korozji metali ............................... 3 rodki czasowej ochrony metali przed korozj .................. 4 Klasyfikacje rodkw ochrony czasowej metali przed korozj .................................................................................. 6 Rozpuszczalniki .............................................................................. 7 Metody kontroli jakoci .............................................................. 8 Metody standardowe .................................................................. 8 Metody specyficzne ..................................................................... 9 Wymagania ................................................................................... 10 Dobr do zastosowa ............................................................... 10 Smarowanie turbin Turbiny .............................................................................................. Turbiny parowe .............................................................................. Budowa i zasada dziaania ......................................................... Smarowanie turbin parowych .................................................. Turbiny gazowe ............................................................................. Budowa i zasada dziaania ......................................................... Smarowanie turbin gazowych ................................................. Obiegi kombinowane .................................................................. Budowa i zasada dziaania ......................................................... Smarowanie obiegw kombinowanych ............................... Turbiny hydrauliczne ................................................................... Budowa i zasada dziaania ......................................................... Smarowanie turbin hydraulicznych ........................................ Oleje turbinowe ............................................................................. Turbinowe silniki lotnicze ..........................................................
1 1 1 2 3 3 3 4 4 4 4 4 4 5 8
Oleje do obrbki cieplnej metali Hartowanie ...................................................................................... 1 Klasyfikacja pynw hartowniczych ....................................... 4 Oleje hartownicze ......................................................................... 5 Skad chemiczny olejw hartowniczych ............................... 5 Dodatki do olejw hartowniczych .......................................... 5 Wymagania stawiane olejom hartowniczym ...................... 6 Specyficzne metody bada ....................................................... 7 Ocena jakoci oleju podczas pracy ......................................... 9 Pielgnacja olejw hartowniczych podczas pracy .......... 10 Smary plastyczne Skad i budowa smarw plastycznych ................................... 1 Klasyfikacja smarw plastycznych ze wzgldu na rodzaj zagszczacza ....................................... 2 Smary mydlane .............................................................................. 2 Smary zawierajce zagszczacze mieszane ......................... 2 Smary wglowodorowe ............................................................. 3 Smary z zagszczaczami nieorganicznymi .......................... 3 Smary z zagszczaczami polimerowymi .............................. 3 Dodatki ............................................................................................. 3 Wymagania stawiane smarom plastycznym ....................... 5 Podstawowe pojcia i metody oceny jakoci ..................... 5 Klasyfikacja wedug konsystencji ............................................ 8 Klasyfikacja wedug przeznaczenia ........................................ 8 Zastosowania smarw plastycznych ...................................... 9 Oglne zasady doboru smarw plastycznych do zastosowa ............................................................................. 10 Smarowanie oysk tocznych .................................................. 10
XIII 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 XIV 14.1 14.2 14.3 14.4
1 1 2 3 4
1 2 4 4
XX 20.1 20.2 20.3 20.3.1 20.3.2 20.4 20.5 20.5.1 20.5.2 20.5.3 20.5.4 20.5.5 20.5.6 20.5.7 20.5.8 20.5.9 20.5.10 20.5.11 20.5.12 20.5.13 20.5.14 20.6
Rozpuszczalniki i ciecze specjalne Klasyfikacja rozpuszczalnikw ................................................. 1 Budowa chemiczna i podstawowe waciwoci rozpuszczalnikw ................................................. 2 Metody bada rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych ...................................................................... 3 Podstawowe metody bada .................................................... 4 Specyficzne metody bada ...................................................... 4 Asortyment rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych ......... 7 Waciwoci i zastosowania rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych .................................. 8 Benzyny ekstrakcyjne .................................................................. 8 Benzyny lakiernicze (lakowe) .................................................... 8 Nafty oczyszczone ........................................................................ 9 Rozpuszczalniki aromatyczne .................................................. 9 Rozpuszczalniki izoparafinowe i cykloparafinowe ......... 10 Plastyfikatory ................................................................................ 10 Rozpuszczalniki do farb drukarskich .................................... 11 Oleje wiertnicze ........................................................................... 11 Oleje fluksowe .............................................................................. 11 Ciecze do mycia i odtuszczania ............................................ 11 Agrochemia ................................................................................... 12 Lekkie oleje procesowe ............................................................. 12 rednie oleje procesowe .......................................................... 12 Oleje parafinowe biae .............................................................. 13 Uytkowanie zbiornikw i pojemnikw do cieczy specjalnych ................................................................ 14 rodki smarne dla przemysu spoywczego Problem rodkw smarnych ..................................................... Analiza zagroe ........................................................................... Prawodawstwo i normy .............................................................. Konstrukcja maszyn ..................................................................... rodki smarne dla przemysu spoywczego ....................... Skad chemiczny ............................................................................ Zasady stosowania .......................................................................
XXIII 23.1 23.2 23.3 23.4 23.5 23.6 23.7 23.8 23.9 23.10 23.10.1 23.10.2 23.10.3 23.10.4 23.11 23.12 23.13 23.14 23.15 23.16 23.17 23.18 23.19 23.20 23.21 23.22 23.23 23.24 23.25 23.26 23.27 23.28 23.29 23.30 23.31 23.32 23.33
XXI 21.1 21.2 21.3 21.4 21.5 21.6 21.7 XXII 22.1 22.2 22.3 22.4 22.5 22.6
1 1 2 3 3 4 4
Nadzr nad stanem maszyny i oleju Systemy nadzoru nad stanem maszyny ................................ 1 Proces zuywania maszyny podczas eksploatacji ............. 1 Zmiany jakociowe oleju podczas pracy .............................. 2 System analiz laboratoryjnych ................................................. 3 Dziaanie systemu LUBIANA ...................................................... 9 Dziaania zaradcze ...................................................................... 11
Jednostki miar najczciej stosowane w technice smarowniczej Midzynarodowy Ukad Jednostek Miar SI .......................... 1 Dugo ............................................................................................. 1 Pole powierzchni (powierzchnia) ............................................ 2 Objto ........................................................................................... 2 Masa ................................................................................................... 2 Czas .................................................................................................... 2 Prd elektryczny ............................................................................ 3 Temperatura .................................................................................... 3 Liczno materii ............................................................................. 3 Gsto i ciar waciwy ............................................................ 3 Gsto (masa waciwa) ............................................................ 3 Gsto wzgldna ......................................................................... 4 Ciar waciwy .............................................................................. 4 Ciar waciwy wzgldny ......................................................... 4 Lepko dynamiczna .................................................................... 4 Lepko kinematyczna ................................................................ 4 Lepko wzgldna ........................................................................ 4 wiato .......................................................................................... 4 Prdko (liniowa) ......................................................................... 5 Prdko obrotowa ....................................................................... 5 Czstotliwo ................................................................................. 5 Sia ...................................................................................................... 5 Cinienie ........................................................................................... 5 Energia, praca ................................................................................. 5 Moc ..................................................................................................... 6 adunek elektryczny .................................................................... 6 Napicie elektryczne .................................................................... 6 Opr elektryczny ........................................................................... 6 Przewodno elektryczna .......................................................... 6 Strumie masy ............................................................................... 6 Strumie objtoci ........................................................................ 6 Pojemno cieplna ....................................................................... 7 Pojemno cieplna waciwa .................................................... 7 Pojemno cieplna molowa ...................................................... 7 Przewodno cieplna .................................................................... 7 Przewodno cieplna waciwa ................................................ 7 Wspczynnik zaamania ............................................................ 7 Bibliografia ................................................................... 8
Rozdzia I
OZNACZENIA, SKRTY I AKRONIMY STOSOWANE W TEKCIE
A rodnik arylowy (aromatyczny) AFNOR (Association Franaise de Normalisation) - Francuski Komitet Normalizacyjny AGMA (American Gear Manufacturers Association) Amerykawwwwskie Stowarzyszenie Producentw Przekadni, symbol normy AGMA AP (aniline point) punkt anilinowy API (American Petroleum Institute) Amerykaski Instytut Naftowy API stopnie skali gstoci API AU (polyester urethanes) estry poliuretanowe ASTM (American Society for Testing and Materials) Amerykaskie Stowarzyszenie ds. Bada i Materiaw, symbol normy ASTM AW (antiwear) dodatek przeciwzuyciowy, waciwoci przeciwzuyciowe AVP (absolute vapour presure) absolutna prno par AVSP (air saturated vapour presure) prno par nasyconych powietrzem BI BS BS c CEN CFPP CGS CN COC COO CR d D DefStd DH DIN Dn dn dv/dx E E ef (bromine index) liczba bromowa (British Standard) Norma Brytyjska (Bright Stock) brightstock ciepo waciwe (Comit Europen de Normalisation) Europejski Komitet Normalizacyjny (cold filter plugging point) temperatura blokowania zimnego filtru ukad jednostek: centymetr, gram, sekunda (cetane number) liczba cetanowa (Cleveland Open Cup) temperatura zaponu w tyglu otwartym wg Cleveland frakcja cikiego oleju opaowego (chloroprene rubbers) kauczuki chloroprenowe gsto wzgldna rednica zastpcza czstki zanieczyszczenia staego (Defence Standard) Norma Obronna (brytyjska) rednica odksztacenia sprystego Hertza (Deutsches Institut fr Normung) Niemiecki Instytut Normalizacyjny, symbol normy DIN wspczynnik prdkoci oyska nominalna dokadno filtracji gradient prdkoci lepko wzgldna Englera energia skuteczno (efektywno) filtracji
EN EN EP
symbol Normy Europejskiej (estrification number) liczba estrowa (extreme presure) waciwoci przeciwzatarciowe, dodatek przeciwzatarciowy EP (end point) temperatura koca odparowania EPDM (ethylene propylene dieneterpolimer rubbers) kauczuki etylenowo-propylenowe EU (polyether urethanes) etery poliuretanowe F FAME FBP FPM G GC GOST sia (fatty acid methyl ester) ester metylowy kwasw tuszczowych (final boiling point) temperatura koca destylacji kauczuki fluorowe ciar (gas chromatography) chromatografia gazowa (Gosudarstwiennyj Standard) symbol normy pastwowej ZSRR oraz Rosji
HACCP (Hazard Analysis and Critical Control Points) system analizy zagroe w krytycznych punktach kontroli (ywnoci) He liczba Herseya HRC skala twardoci Rockwell I I IH IBP IEC II IIR IP IR IR ISO gsto prdu, natenie prdu przeoenie przekadni wskanik zuycia pod obcieniem (initial boiling point) temperatura pocztku destylacji (International Electrotechnical Commision) Midzynarodowa Komisja Elektrotechniczna, symbol normy IEC (iodine index) liczba jodowa (isobutene-izoprene rubbers) - kauczuki butylowe (Institute of Petroleum) Instytut Naftowy (brytyjski), symbol normy IP (infrared) spektroskopia w podczerwieni (isoprene rubber) syntetyczne kauczuki izoprenowe (International Organization for Standardization) Midzynarodowa Organizacja Normalizacyjna, symbol normy ISO
K L LC LDN M
kwasowo praca (liquid chromatography) chromatografia cieczowa lekki destylat naftowy moc
M M m MIL
masa molowa moment siy, moment obrotowy masa (Military Specification) symbol amerykaskiej specyfikacji wojskowej (m/m) uamek masowy MP temperatura zaponu w tyglu zamknitym wg MartensPensky N N N n n NAS NBR NLGI NF NR OCP ON P p PAMA PAO PCB PCT PE pH PN PIB PP ppm Pr PTFE PU Q q R R Re RVP S S SAE warto siy reakcji normalnej (w procesach tarcia) zapotrzebowanie mocy, moc liczba czstek zanieczyszcze staych prdko obrotowa wspczynnik zaamania wiata (National Aerospace Standard) symbol normy Agencji Aeronautyki (USA) (nitryle-butadiene rubbers) kopolimery butadienu i akrylonitrylu (Buna-N) (National Lubricating Greases Institute) Narodowy Instytut Smarw (USA) (Norme Francaise) Norma Francuska (natural rubbers) kauczuki naturalne
SI SIP SN SR SR SRA SFS SUS T T t TAG TAN TBN TR U UV W WL V V VG VI (V/V) ZDTP
(International System of Units) Midzynarodowy Ukad Jednostek Miar (styrene isoprene polymers) polimery styrenowo-izoptrenowe (saponification number) liczba zmydlenia (silicone rubbers) kauczuki silikonowe, silikony sekundy Redwooda (lepko) sekundy Redwooda Admirality (lepko) sekundy Saybolta Furol (lepko) sekundy Saybolta uniwersalne (lepko) sia tarcia temperatura termodynamiczna, Kelwin temperatura Celsjusza (Tag Open Cup) temperatura zaponu w tyglu otwartym wg TAG (total acid number) cakowita liczba kwasowa (total base number) cakowita liczba zasadowa (thiokole rubbers) kauczuki polisiarczkowe napicie elektryczne (ultraviolet) ultrafiolet ciar produktu w powietrzu wskanik lepkoci wydajno objto (viscosity grade) klasa lepkoci (viscosity index) wskanik lepkoci uamek objtociowy
(olefin copolymers) kopolimery olefin frakcja oleju napdowego obcienie cinienie (polyalkylmethaacrylates) polialkilometaakrylany polialfa-olefiny polichlorowane bifenyle polichlorowane trifenyle polietylen ujemny logarytm ze stenia jonw wodorowych symbol Polskiej Normy (polyisobutylene) poliizobutyleny polipropylen (parts per milion) czci na milion liczba Prandtla (politetrafluoroethylene) politetrafluoroetylen (teflon) poliuretan
alkiloditiofosforan cynku
ciepo ciepo parowania refrakcja molowa rodnik alkilowy liczba Reynoldsa (Reid vapour pressure) prno par wg Reida
SAN SBN SBR
powierzchnia sia cinajca (Society of Automobile Engineers) Stowarzyszenie Amerykaskich Inynierw Samochodowych, symbol normy SAE (strong acid number) liczba kwasowa mocnych kwasw (strong base number) liczba zasadowa mocnych zasad (styrene butadiene rubbers) kauczuki styrenowo butadienowe (Buna-S); kopolimery styrenowo-butadienowe
%(m/m) uamek masowy wyraony w procentach %(V/V) uamek objtociowy wyraony w procentach rozszerzalno cieplna temperaturowy wspczynnik zmian gstoci x wspczynnik filtracji napicie powierzchniowe ciar waciwy p rnica cinie V zmiana objtoci napicie midzyfazowe kt zwilania przewodno cieplna wspczynnik tarcia lepko kinematycznaw lepko dynamiczna sprawno prdko ktowa gsto wskanik spitrzenia (sprarki przepywowe) pynno , wspczynnik ciliwoci
Rozdzia I
WSTP
Rozwj przemysu, jaki ma miejsce w ostatnich latach, spowodowa rwnie rozwj technik smarowniczych. Wie si to z doskonaleniem rodkw smarnych i innych cieczy eksploatacyjnych, a take konstrukcji urzdze smarowych. Konstruktorzy maszyn i urzdze oraz uytkownicy, susznie traktuj rodki smarne jako element konstrukcyjny, czsto decydujcy o trwaoci i niezawodnoci maszyny lub rodka transportu. Rozwj przemysu i transportu pociga za sob rozwj asortymentu rodkw smarnych i cieczy eksploatacyjnych, metod ich bada oraz rnych urzdze pomocniczych, doskonalcych technik smarownicz. Powstaa w ten sposb dziedzina techniki posuguje si specyficznymi metodami bada i wasn terminologi. W wielu przypadkach obserwuje si trudnoci w porozumiewaniu si mechanikw, uytkownikw maszyn i rodkw transportu, technologw w przemyle oraz specjalistw z zakresu pynw eksploatacyjnych tj. paliw pynnych, rodkw smarnych i innych cieczy roboczych. Wypenienie powstaej luki jest podstawowym celem, niniejszej publikacji. Publikacja, wedug zaoenia, ma charakter popularno-techniczny i jest gwnie przeznaczona dla uytkownikw wyrobw koncernu TOTAL. Z tego wzgldu nie stanowi opracowania uniwersalnego, obejmujcego cay zakres technologii produkcji, sposobw stosowania oraz techniki smarowniczej. Ma ona na celu przyblienie problematyki przemysowych rodkw smarnych i innych cieczy eksploatacyjnych oraz wybranych technik smarowania, stosowanych gwnie w przemyle, ale take przez uytkownikw wyrobw przemysowych. Popularno-techniczny charakter opracowania oraz ograniczona objto spowodoway konieczno zastosowania pewnych uproszcze. Zechc to wybaczy specjalici z zakresu przemysu naftowego, dla ktrych publikacja niniejsza, w zasadzie nie jest przeznaczona. Wydawca wyraa przekonanie, e przedstawiony materia bdzie pomocny inynierom i technikom, w codziennej praktyce uytkowania pynw eksploatacyjnych i przyczyni si do uzyskania istotnych korzyci ekonomicznych.
NOTATKI
10
Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej
Rozdzia II
PODSTAWY TECHNIKI SMAROWNICZEJ
Pod pojciem smarowania, powszechnie rozumie si proces polegajcy na wprowadzeniu substancji smarujcej pomidzy wsppracujce powierzchnie, dalej zwane skojarzeniem trcym1, w celu zmniejszenia oporw tarcia i procesw zuywania. Znajomo praw, jakie obowizuj w procesie smarowania pozwala na konstruowanie maszyn zuywajcych minimaln ilo energii podczas pracy i odznaczajcych si niezawodnoci i trwaoci. Jedn z dziedzin dziaalnoci ludzkiej, w ktrej smarowanie znalazo szerokie zastosowanie, s maszyny. Powszechnie przyjmuje si, e elementami konstrukcyjnymi maszyn s: urzdzenia smarowe i rodki smarne. Sposb doprowadzenia rodka smarnego do skojarzenia trcego jest okrelany jako technika smarowania lub technika smarownicza.
Dieragina tarcie jest wynikiem pokonywania nierwnoci na powierzchniach trcych cia; Kragielskiego tarcie jest wynikiem odksztacania materiau (spcznianie spotgowane powstawaniem fal odksztaceniowych) w pobliu powierzchni; Bowdena-Tabora tarcie jest spowodowane powstawaniem i zrywaniem mikrospoin, wystpujcych w punktach styku mikronierwnoci. Ze wzgldu na ruch wyrnia si: tarcie kinetyczne (ruchowe): lizgowe i toczne oraz tarcie statyczne (spoczynkowe). Tarcie kinetyczne (ruchowe) tarcie wystpujce w skojarzeniu trcym podczas wzgldnego przemieszania si dwch rnych cia, jako tzw. tarcie zewntrzne lub rnych czci jednego ciaa, jako tzw. tarcie wewntrzne. W przypadku tarcia kinetycznego wyrnia si tarcie lizgowe i tarcie toczne. Tarcie lizgowe tarcie wystpujce w skojarzeniu trcym wwczas, gdy prdko wzgldna dwch stykajcych si cia jest rna od zera. Tarcie lizgowe, zwane jest rwnie tarciem posuwistym. Tarcie lizgowe jest powszechnie spotykane w wielu mechanizmach maszyn: oyskach lizgowych, przekadniach zbatych, przekadniach pasowych, hamulcach tarciowych, niektrych typach sprzgie, podczas obrbki metali skrawaniem i wielu innych powszechnie znanych przypadkach. Tarcie toczne tarcie wystpujce w skojarzeniu trcym wwczas, gdy jedno ze stykajcych si cia toczy si po powierzchni innego, a prdko wzgldna obu cia w punkcie styku jest rwna zero. Ruch wzgldny ciaa toczcego si moe by okrelony jako obrt dookoa kolejnych punktw styku. Tarcie toczne ma miejsce w przypadku, gdy jedno ze stykajcych si cia toczy si po paskiej lub krzywej powierzchni innego ciaa bez polizgu. Przykadem moe by tarcie wystpujce podczas toczenia si kuli lub walca po paskiej lub krzywej powierzchni. W praktyce eksploatacyjnej tarcie toczne wystpuje w wielu przypadkach, np.: q ruch koa pojazdu po powierzchni, q toczenie si kulek lub waeczkw po bieni oyska tocznego, q ruch walcw po powierzchni walcowanej blachy, q ruch koa pasowego wzgldem pasa transmisyjnego itp.
1 2
2.1 Tarcie
Wzajemnemu ruchowi dwch stykajcych si cia towarzysz opory tarcia, ktrych miar jest sia tarcia T. Tarcie wystpujce w maszynach, w wikszoci przypadkw jest zjawiskiem niepodanym w niektrych jednak konstrukcjach (hamulce, sprzga, napdy linowe, transportery, itp.) tarcie jest wykorzystywane do przeciwdziaania ruchowi lub zmiany prdkoci wzgldnej stykajcych si cia. Tarcie zjawisko fizyczne, przeciwdziaajce wzgldnemu ruchowi dwch stykajcych si cia, w rezultacie ktrego powstaj opory tarcia, wyraane siami tarcia i maj miejsce procesy zuywania wsppracujcych powierzchni skojarzenia trcego. Opory tarcia miara tarcia okrelana jako sia styczna, powstajca podczas przemieszczania wsppracujcych powierzchni skojarzenia trcego, wzgldem siebie. Skojarzenie trce styk wsppracujcych powierzchni elementw konstrukcyjnych maszyny. Z naukowego punktu widzenia procesem smarowania zajmuje si trybologia (zwana te tribologi2), a technicznymi rozwizaniami w tej dziedzinie trybotechnika (tribotechnika). 2.1.1 Tarcie suche Jedn z form tarcia jest tarcie suche. Tarcie suche tarcie wystpujce w skojarzeniu trcym, gdy wsppracujce powierzchnie nie s rozdzielone cakowicie lub czciowo rodkiem smarnym. Tarcie suche jest opisane prawami, dla ktrych wyjanienie jest ujmowane nastpujcymi teoriami: Tomilsona tarcie jest rezultatem wzajemnego oddziaywania si midzyczsteczkowych, jakie wystpuj na trcych si powierzchniach;
Przyjty przez autorw termin skojarzenie trce w innych publikacjach jest okrelany jako: wze tarcia , wze trybologiczny. W niektrych publikacjach sowa trybologia i trybotechnika s pisane przez i: tribologia , tribotechnika obie pisownie maj swoje uzasadnienia. Autorzy w niniejszej publikacji sowa te pisz przez y; rnica pisowni, z merytorycznego punktu widzenia, nie ma adnego znaczenia.
II
Tarcie statyczne (spoczynkowe) tarcie wystpujce w skojarzeniu trcym wwczas, gdy dwa stykajce si ciaa s wzgldem siebie w spoczynku. Ze wzgldu na lokalizacj wyrnia si tarcie zewntrzne oraz wewntrzne. Tarcie wewntrzne przeciwdziaa odksztaceniom materiau, jest przyczyn tzw. histerezy sprystej, zmczenia materiaw, tumienia drga, itp. 2.1.2 Tarcie pynne Tarcie wewntrzne niekiedy jest utosamiane z tarciem pynnym, wystpujcym w obrbie pynu (gazu lub cieczy) i przeciwdziaajcym wzajemnemu przemieszczaniu si warstw pynu. Tarcie pynne tarcie wystpujce w skojarzeniu trcym, gdy wsppracujce powierzchnie skojarzenia trcego s cakowicie rozdzielone przez rodek smarny. 2.1.3 Tarcie graniczne W przypadku, gdy midzy powierzchniami trcych cia znajduje si warstwa rodka smarnego, zbyt cienka by wytworzy tarcie pynne, wwczas ma miejsce tarcie graniczne. W tym przypadku, warstewka rodka smarnego jest ciesza ni suma wysokoci nierwnoci, na trcych powierzchniach. Tarcie graniczne tarcie wystpujce w skojarzeniu trcym, gdy wsppracujce powierzchnie skojarzenia trcego s czciowo oddzielone od siebie rodkiem smarnym, a stykaj si ze sob tylko nierwnociami. Niekiedy tarcie graniczne jest nazywane tarciem psuchym. W procesach eksploatowania maszyn dopuszcza si jedynie tarcie pynne i tarcie graniczne. Tarcie suche jest zjawiskiem podanym tylko w szczeglnych przypadkach (hamulce tarczowe, sprzga cierne itp.). Klasyfikacj rodzajw tarcia przedstawiono w tabeli 2.1, a na rys. 2.1 przedstawiono schematy obrazujce podstawowe rodzaje tarcia. Od rodzaju tarcia i przyoonego obcienia zaley zuycie wsppracujcych powierzchni skojarzenia trcego, co ilustruje wykres przedstawiony na rys. 2.2. 2.1.4 Wspczynnik tarcia Tarcie jest charakteryzowane parametrem zwanym wspczynnikiem tarcia. Wspczynnik tarcia () liczba bezwymiarowa, okrelana jako stosunek wartoci siy tarcia (T) do wartoci siy normalnej (N) do powierzchni, wyraana zalenoci (2.1): = T N
(2.1)
Rys. 2.1 Rodzaje tarcia A tarcie suche; B tarcie graniczne; C tarcie psuche; D tarcie pynne 1 rodek smarny, 2 film smarowy
Rys 2.2 Zaleno zuycia od rodzaju tarcia i obcienia (linia ciga) A smarowanie hydrodynamiczne, B smarowanie graniczne lub elastohydrodynamiczne, obszar zuycia adhezyjnego, C obszar zacierania, D zatarcie, Z zespawanie; lini przerywan oznaczono lini Hertza
Wyrnia si wspczynnik tarcia spoczynkowego, gdy stykajce si powierzchnie maj wzajemn prdko v = 0 oraz wspczynnik tarcia dynamicznego, gdy ta prdko jest rna od zera. Wspczynnik tarcia statycznego jest wielkoci mierzaln. Obrazuje to nastpujcy klasyczny model pomiaru (rys. 2.3), oparty o zasad rwni pochyej. Klocek lecy na rwni pochyej, wywierajcy na jej powierzchni si G jest w spoczynku, dopki kt jest mniejszy od pewnego kta granicznego. Zsuwaniu si klocka przeciwdziaaj opory tarcia, ktrych wypadkow jest sia tarcia T. Dla okrelonego kta, na sile G mona zbudowa rwnolegobok si O, F, G, H. Uwzgldniajc zasady geometrii, zdefiniowany wczeniej wspczynnik tarcia mona opisa wzorem (2.2): T N G sin = tg G cos
TABELA 2.1 Klasyfikacja rodzajw tarcia, ze wzgldu na ruch i lokalizacj (na podstawie Hebdy i Wachala) Kryterium podziau Tarcie spoczynkowe Ruch Tarcie kinetyczne Zewntrzne Tarcie lizgowe Tarcie toczne Tarcie suche W pynach Lokalizacja Wewntrzne Tarcie pynne Tarcie graniczne Odksztacenia plastyczne Odksztacenia spryste Rodzaje tarcia
(2.2)
Rwnowaga si na rwni pochyej bdzie miaa miejsce dotd, dopki kt nie przekroczy pewnej wartoci granicznej g, po osigniciu ktrej klocek zacznie si zsuwa. Wspczynnik tarcia statycznego jest okrelony wzorem (2.3): = tg g
(2.3)
W ciaach staych
W zalenoci od rodzaju wystpujcego tarcia, wyrnia si wspczynnik tarcia lizgowego, tocznego i statycznego.
II

jest zmniejszenie oporw tarcia i zuywania elementw konstrukcyjnych maszyn. Wanym zadaniem smarowania jest zabezpieczenie przed zacieraniem. Czci maszyny, ktrej zadaniem jest doprowadzenie rodka smarnego do skojarzenia trcego, jest urzdzenie smarowe. Urzdzenie smarowe moe rwnie by odrbnym elementem maszyny, uywanym okresowo do podawania rodka smarnego do skojarzenia trcego. Sposb doprowadzenia rodka smarnego do skojarzenia trcego jest okrelany jako technika smarowania. Technika smarowania sposb doprowadzenia rodka smarnego do skojarzenia trcego, przy zastosowaniu urzdze smarowych. Substancj, ktra jest wprowadzana do skojarzenia trcego w celu zmniejszenia tarcia i przeciwdziaania zacieraniu, jest rodek smarny czsto nazywany smarem. Jako rodki smarne s stosowane: q gazy, q ciecze: oleje smarne, emulsje chodzco-smarujce, q substancje o konsystencji elu, np. smary plastyczne, q substancje stae: grafit, disiarczek molibdenu, azotek boru itp., a take niektre metale (np. mied, zoto). rodek smarny, smar substancja wprowadzona pomidzy dwie wsppracujce powierzchnie skojarzenia trcego, w celu zmniejszenia oporw tarcia. Jako rodek smarny jest stosowane wiele substancji o rnych waciwociach. Podstawow cech charakteryzujc substancje smarne jest smarno. Smarno zdolno rodka smarnego do zmniejszania tarcia inaczej ni poprzez zmian lepkoci. Spord dwch substancji o jednakowej lepkoci, w tych samych warunkach smarowania, lepsz smarno ma ta substancja, ktra bardziej zmniejszy tarcie wystpujce w skojarzeniu trcym. Smarno nie jest waciwoci materii, poniewa musi by odnoszona do waciwoci i warunkw pracy skojarzenia trcego: q geometrii styku, q naciskw jednostkowych, q prdkoci przemieszczania wsppracujcych powierzchni, q temperatury, q waciwoci materiau, z ktrego s wykonane wsppracujce powierzchnie skojarzenia trcego, q cinienia, q skadu chemicznego atmosfery w otoczeniu skojarzenia trcego. Smarno jest take okrelana jako waciwo substancji smarujcej, charakteryzujcej jej zachowanie w warunkach tarcia granicznego.
Rys. 2.3 Model pomiaru wspczynnika tarcia
2.2 Podstawowe rodzaje skojarze trcych

Skojarzenia trce s klasyfikowane na wiele sposobw. Podstawowa klasyfikacja, jest oparta o tzw. geometri styku, wyrnia si: q styk punktowy, q styk liniowy, q styk powierzchniowy. Styk punktowy wystpuje wwczas, gdy dwa wsppracujce elementy skojarzenia trcego stykaj si tylko w jednym punkcie. Przypadek taki ma np. miejsce, gdy skojarzeniem trcym jest kula i paszczyzna lub dwie kule lub dwa skrzyowane walce (przekadnia palcowa) itp. Styk liniowy wystpuje wwczas, gdy stykiem dwch wsppracujcych elementw skojarzenia trcego jest linia. Moe to by linia prosta, np. w przypadku styku walca z powierzchni, dwch walcw, zbw przekadni walcowych o zbach prostych, w niektrych przypadkach, styk moe by lini krzyw. Przypadki takie wystpuj w rnego rodzaju przekadniach zbatych. Styk powierzchniowy wystpuje wwczas, gdy stykiem dwch wsppracujcych elementw skojarzenia trcego jest powierzchnia. Przykadem wystpowania takiego styku moe by sprzgo tarczowe, przekadnia pasowa oraz prowadnice, suwaki itp. Od rodzaju styku zale naciski jednostkowe. Przy jednakowej sile oddziaywujcej prostopadle na dwa wsppracujce elementy, najwiksze siy jednostkowe wystpuj w styku punktowym, a najmniejsze w styku powierzchniowym. S to przykady teoretyczne. W praktyce eksploatacyjnej zawsze wystpuje styk powierzchniowy punkt ma okrelony promie, a linia okrelon grubo.
2.3 Smarowanie
Tarcie powoduje straty energii, wzrost temperatury, zuywanie si powierzchni. W celu przeciwdziaania negatywnym skutkom tarcia stosuje si smarowanie substancjami zwanymi rodkami smarnymi. W powszechnym rozumieniu, pod pojciem smarowania rozumie si wprowadzanie substancji smarujcej pomidzy wsppracujce powierzchnie skojarzenia trcego. Jest to czynno wykonywana przez urzdzenie smarowe lub czowieka. Urzdzenie smarowe element konstrukcyjny maszyny sucy do doprowadzania rodka smarnego do skojarzenia trcego. Z technicznego punktu widzenia pod pojciem smarowania rozumie si efekt obecnoci rodka smarnego (smaru) w skojarzeniu trcym. Oczekiwanym efektem smarowania jest zmniejszenie wspczynnika tarcia oraz spowolnienie procesw zuywania wsppracujcych powierzchni skojarzenia trcego. Smarowanie ma na celu zastpienie zewntrznego tarcia suchego tarciem wewntrznym rodka smarnego. Skutkiem smarowania
2.4 Procesy smarowania

Celem smarowania jest uzyskanie tarcia pynnego. Moe to by osignite poprzez stworzenie warunkw do smarowania: hydrostatycznego, hydrodynamicznego lub hybrydowego, czcego oba wczeniej wymienione sposoby. Wyrnia si rwnie tzw. smarowanie elastohydrodynamiczne. 2.4.1 Smarowanie hydrostatyczne Smarowanie hydrostatyczne polega na wytworzeniu w skojarzeniu trcym, przy uyciu urzdze zewntrznych (np. pomp), cinienia rodka smarnego, ktre rozdzieli obie smarowane powierzchnie w taki sposb, e midzy nimi bdzie wystpowa tarcie pynne. Zasad smarowania hydrostatycznego, na przykadzie smarowania poprzecznego oyska lizgowego, przedstawiono na rys. 2.4. Zrwnowaenie si wypadkowych, dziaajcych na wa oraz si
II
obcione. Zapobiega to zuywaniu powierzchni trcych wau i panwi w pocztkowym okresie pracy. Smarowanie hydrostatyczne wystpuje w rnych rozwizaniach konstrukcyjnych, a take w warunkach naturalnych. Przykadem smarowania hydrostatycznego jest tarcie pynne, jakie ma miejsce midzy pync kr i dnem rzeki. 2.4.2 Smarowanie hydrodynamiczne Zasada smarowania hydrodynamicznego polega na rozdzieleniu wsppracujcych powierzchni skojarzenia trcego samoistnie powstajcym klinem smarowym, w ktrym cinienie rwnoway istniejce siy (obcienia). Zasad smarowania hydrodynamicznego, na przykadzie poprzecznego oyska lizgowego, przedstawiono na rys. 2.5. W stanie spoczynkowym (rys. 2.5A) wa ley na panwi, zanurzony w rodku smarnym. W tym pooeniu wystpuje tarcie spoczynkowe. Siy wyporu hydrostatycznego nie rwnowa si cikoci. Pocztkowy obrt wau (rys. 2.5B) powoduje powstanie klina smarujcego. Nastpuje uniesienie wau z jednoczesnym przemieszczeniem rodka obrotu wau, na jedn ze cian panwi. Dalszy obrt wau powoduje przemieszczenie klina smarujcego, zgodnie z kierunkiem obrotu wau i jednoczesne przemieszczenie rodka obrotu na drug ze cian panwi (rys. 2.5C). Przy pewnych obrotach wau, klin smarujcy rozoy si w miar rwnomiernie tak, e obracajcy si wa nie bdzie dotyka adnej ze cian panwi (rys. 2.5D). Model smarowania hydrodynamicznego poprzecznego oyska lizgowego, z zaznaczeniem si wystpujcych podczas obrotu wau, przedstawia rys. 2.6. Na rys. zaznaczono siy wystpujce w poprzecznym oysku lizgowym we wzdunym przekroju panwi (rys 2.6A) i w przekroju poprzecznym (rys 2.6B). W wyniku dziaania siy wyporu klina smarujcego, wa zostaje uniesiony. rodek obrotu wau tylko nieznacznie jest przemieszczony wzgldem geometrycznej osi panwi. W smarowaniu hydrodynamicznym sia wyporu, unoszca wa oyska, powstaje samoistnie w rezultacie ruchu wsppracujcych wzajemnie przemieszczajcych si powierzchni wau i panwi. Przedstawiona zasada smarowania hydrodynamicznego dobrze tumaczy fakt, e wa zuywa si na caej powierzchni walca, natomiast panew zuywa si tylko na powierzchni ograniczonej odcinkiem X-Y-Z. Jest to istotna wada tego rodzaju smarowania. Mimo tej wady, ze wzgldu na prostot rozwiza konstrukcyjnych, jest to najczciej stosowany sposb smarowania. w szczeglnych przypadkach jest stosowane tzw. smarowanie hybrydowe. Smarowanie hybrydowe polega na jednoczesnym smarowaniu hydrostatycznym i hydrodynamicznym. czy ono zalety obu rodzajw smarowania, jednak w tym przypadku, rozwizania konstrukcyjne s bardziej skomplikowane. W niektrych rozwizaniach konstrukcyjnych maszyn, smarowanie hybrydowe jest stosowane tylko w okresie rozruchu maszyny, nastpnie po osigniciu warunkw smarowania hydrodynamicznego, urzdzenia zapewniajce smarowanie hydrostatyczne s wyczane. 2.4.3 Smarowanie elastohydrodynamiczne W niektrych rozwizaniach konstrukcyjnych skojarze trcych, np. w przekadniach zbatych, niektrych typach oysk tocznych i lizgowych, na krzywkach itp. moe mie miejsce specjalny proces smarowania, zwany smarowaniem elastohydrodynamicznym. W odpowiednio uksztatowanym skojarzeniu trcym powstaje wysokie cinienie, wskutek tego lepko rodka smarnego zwiksza
Rys. 2.4 Model smarowania hydrostatycznego poprzecznego oyska lizgowego A przekrj poprzeczny oyska lizgowego, B rozkad cinie w oysku wywoany czynnikami zewntrznymi; 1 panew oyska, 2 wa oyska, 3 rodek smarny, 4 wlot rodka smarnego, 5 wylot rodka smarnego
wyporu podnosi wa, co powoduje e midzy waem 1 i panwi 2 ma miejsce tarcie pynne. Smarowanie hydrostatyczne najczciej jest stosowane podczas rozruchu maszyn, ktrych skojarzenia trce s bardzo silnie
Rys. 2.5 Tworzenie klina smarujcego w poprzecznym oysku lizgowym A pooenie spoczynkowe, B, C kolejne fazy rozruchu; tworzenie si klina smarujcego, D faza ustabilizowanej pracy oyska
II
Rys. 2.7 Model smarowania elastohydrodynamicznego na przykadzie dwch toczcych si po sobie walcw A obracajce si walce, B rozkad cinienia w skojarzeniu trcym, 1 miejsca sprystego odksztacenia warstw wierzchnich, 2 rodek smarny Rys. 2.6 Model smarowania hydrodynamicznego poprzecznego oyska lizgowego A przekrj wzduny oyska lizgowego, B przekrj poprzeczny oyska lizgowego, 1 panew oyska, 2 wa oyska, 3 rodek smarny
czynnika tarcia od zmiennej nazywanej liczb Herseya [He], okrelon wzorem (2.4): He = gdzie: lepko dynamiczna rodka smarnego, v prdko przemieszczania si powierzchni skojarzenia trcego, P obcienie. .v P
(2.4)
si, a powierzchnie trce odksztacaj si sprycie (tzw. kontakt Hertza). Jest to powodem rozdzielenia smarowanych powierzchni skojarzenia trcego. Model smarowania elastohydrodynamicznego, na przykadzie toczcych si po sobie walcw, przedstawia rys. 2.7A. Rysunek 2.7B przedstawia rozkad cinie rodka smarnego w takim skojarzeniu trcym. 2.4.4 Wykres Stribecka Czynnikami istotnie wpywajcymi na zuycie cierne wsppracujcych powierzchni skojarzenia trcego s: q lepko dynamiczna rodka smarnego (), q grubo filmu smarujcego (h), q prdko wzajemnego przemieszczania si wsppracujcych powierzchni skojarzenia trcego (v), q obcienie (P), q chropowato powierzchni (R). Wzajemne powizanie tych parametrw przedstawia rys. 2.8. Syntetyczne ujcie zalenoci midzy wymienionymi parametrami opisuje tzw. wykres Stribecka, przedstawiony na rys. 2.9. Cz A tego rysunku jest krzyw okrelajc grubo filmu olejowego w skojarzeniu trcym. Przebieg tej krzywej jest dowolny. W tym przypadku dobrany jest w taki sposb, aby uwidoczni grubo filmu olejowego h oraz wygodnie przenie dane o gruboci filmu z krzywej A na krzyw na rys. B. Wykres Stribecka przedstawia zaleno wsp-
Rys. 2.8 Parametry wpywajce na wspczynnik tarcia w skojarzeniu trcym 1, 2 przemieszczajce si elementy skojarzenia trcego, 3 rodek smarny
II
w smarowaniu granicznym, jest duo mniejszy ni to ma miejsce w przypadku zwykych olejw smarnych. Wykorzystanie zjawiska IMF pozwala na zmniejszenie energii niezbdnej do pokonania oporw tarcia oraz zmniejszenia zuycia smarowanych powierzchni, rezultatem jest oszczdno energii oraz zwikszenie trwaoci eksploatacyjnej smarowanych ukadw. Zjawisko IMF jest wykorzystywane w nowoczesnych olejach; silnikowych, przekadniowych i innych, stosowanych do smarowania silnie obcionych skojarze trcych.
2.5 Oglna charakterystyka rodkw smarnych

Podstawowymi rodkami smarnymi, stosowanymi do smarowania skojarze trcych maszyn s oleje smarne, smary plastyczne, smary stae. Niezalenie od rodzaju, rodkom smarnym s stawiane nastpujce podstawowe wymagania: q powinny odznacza si wymagan smarnoci, q nie powinny reagowa z materiaami konstrukcyjnym, z ktrymi si kontaktuj w skojarzeniu trcym, lub reagowa w sposb kontrolowany, q powinny zachowywa swoje waciwoci uytkowe, w moliwie dugim okresie pracy, q nie powinny ulega degradacji w trakcie skadowania, q nie powinny wykazywa oddziaywa: toksycznych, mutagennych itp. oraz nie powinny zawiera skadnikw niekorzystnie oddziaywujcych na rodowisko naturalne, q w warunkach uytkowania nie powinny stwarza zagroenia poarowego, q powinny zachowywa wymagane waciwoci uytkowe w caym zakresie temperatur i cinie wystpujcych w trakcie pracy skojarzenia trcego, q ich utylizacja powinna by atwa i mao kosztowna, q ich cena powinna by moliwie niska. Jednoczesne spenienie przez rodek smarny wszystkich wymienionych wymaga, w praktyce okazuje si niemoliwe lub bardzo kosztowne. Z tego wzgldu, rodkom smarnym s stawiane wymagania szczegowe, ktre zazwyczaj s rezultatem wielu kompromisw miedzy potrzebami i moliwociami. Jest to zasadniczy powd istnienia bardzo wielu gatunkw rodkw smarnych. Innym istotnym powodem s zachowania konkurencyjne firm produkujcych rodki smarne. 2.5.1 Oleje smarne Oleje smarne ciecze, w warunkach stosowania, dostosowane do smarowania skojarze trcych, z zastosowaniem okrelonej techniki smarowania i urzdze smarowych. Od olejw smarnych wymaga si, odpowiednich do waciwego smarowania skojarzenia trcego: q waciwoci reologicznych, q waciwoci niskotemperaturowych, q waciwoci smarnych i przeciwzuyciowych, q waciwoci zaponu i palenia, q stabilnoci termicznej i termooksydacyjnej, q stabilnoci chemicznej, q kompatybilnoci z materiaami konstrukcyjnymi, q minimalnej toksycznoci i innych waciwoci zwizanych z ochron rodowiska. W praktyce technologicznej wyrnia si: Oleje podstawowe oleje bezporednio otrzymywane z ropy naftowej lub surowcw bitumicznych, w rezultacie zachowawczej lub przetwrczej przerbki ropy naftowej lub odpowiednie zwizki syntetyczne. Oleje bazowe oleje otrzymywane poprzez zmieszanie kilku rnych olejw podstawowych. Oleje smarne oleje otrzymywane z olejw bazowych w rezultacie zmieszania olejw bazowych z dodatkami uszlachetniajcymi,
Rys. 2.9 Wykres Stribecka obrazujcy zaleno wspczynnika tarcia od parametrw zdefiniowanych na rys. 2.8 A grubo filmu smarujcego, B zaleno wspczynnika tarcia od liczby Herseya [He]
Na rys. 2.9 A zaznaczono charakterystyczne obszary tarcia i smarowania odniesione do gruboci filmu smarujcego (h) oraz chropowatoci powierzchni (R): [1] tarcie suche (h 0), [2] tarcie graniczne (h R), [3] tarcie mieszane (h R), [4] tarcie pynne smarowanie elastohydrodynamiczne (h > R), [5] tarcie pynne smarowanie hydrodynamiczne (h >> R). Wielko oznaczona na rys. 2.9 B [Hekr] odpowiada przejciu smarowania z zakresu tarcia mieszanego do zakresu tarcia pynnego. Systemy i urzdzenia smarowe powinny w kadym momencie pracy skojarzenia trcego spenia warunek (2.5): [He] > [Hekr]
(2.5)
Spenienie tego warunku osiga si przez odpowiedni dobr lepkoci dynamicznej rodka smarnego. Zapewnia to wystpowanie tarcia pynnego. Analogicznie przebiega proces smarowania w innych lizgowych skojarzeniach trcych, np. oyskach lizgowych. 2.4.5 Zjawisko tarcia midzyczsteczkowego Zjawisko tarcia midzyczsteczkowego (IMF intra molecular friction) jest to zjawisko, polegajce na takiej modyfikacji smarowania hydrodynamicznego i granicznego, ktra prowadzi do znacznych oszczdnoci energii dostarczanej do smarowanych skojarze trcych, poprzez znaczne zmniejszenie wspczynnika tarcia. Szczegln rol w IMF odgrywaj specjalne dodatki, tworzce warstewk mocno zwizan siami fizykochemicznymi z trcymi powierzchniami metali skojarzenia trcego oraz struktura czsteczkowa rodka smarnego. W rezultacie udzia tarcia suchego
II

w procesie zwanym blendowaniem (blendingiem). Oleje smarne s kocowym wyrobem rafinerii lub zakadw zwanych blendowniami. S to oleje gotowe do stosowania. Wspczenie, jako oleje smarne, s stosowane: oleje mineralne, oleje syntetyczne oraz emulsje olejowe. Oleje mineralne ciecze, w warunkach stosowania, otrzymywane w wyniku komponowania olejw podstawowych lub tzw. olejw bazowych, pochodzcych z zachowawczej lub przetwrczej przerbki ropy naftowej lub surowcw bitumicznych oraz dodatkw uszlachetniajcych. Oleje mineralne stanowi wikszo wspczenie stosowanych olejw smarnych. W niektrych zastosowaniach ich waciwoci eksploatacyjne s niewystarczajce, wwczas s stosowane oleje syntetyczne. Oleje syntetyczne ciecze, w warunkach stosowania, otrzymywane na drodze syntezy chemicznej lub na drodze gbokiej przerbki przetwrczej surowcw mineralnych. Wspczenie jako oleje syntetyczne znalazy zastosowanie: Syntetyczne oleje wglowodorowe oleje smarne, ktrych bazy stanowi wglowodory z hydrokrakingu lub produkty syntezy chemicznej, bdce wglowodorami analogicznymi do wystpujcych w ropie naftowej. Stanowi one mieszaniny niewielkiej liczby indywidualnych wglowodorw o podanych waciwociach. Do tej grupy olejw zalicza si oleje, dla ktrych bazami s: poli-aolefiny, poli-izo-butyleny, alkilowane aromaty, a take niektre inne wglowodory, otrzymywane na drodze syntezy. Waciwoci reologiczne syntetycznych wglowodorw s zalene od: q dugoci acucha alkilowego, q liczby i dugoci podstawnikw alkilowych, q liczby piercieni benzenowych. Ich waciwoci termooksydacyjne s lepsze ni baz wglowodorowych, otrzymywanych w procesach zachowawczej przerbki ropy naftowej. Syntetyczne bazy wglowodorowe s stosowane do produkcji olejw: silnikowych, przekadniowych i hydraulicznych oraz smarw plastycznych wwczas, gdy waciwoci baz wglowodorowych s niewystarczajce, np.: w przypadku olejw i smarw stosowanych w lotnictwie. Poli--olefiny (PAO) s to wglowodory otrzymywane w procesie oligomeryzacji -olefin o dugich liniowych acuchach R i nastpnie uwodornienie otrzymanego oligomeru do oligomeru nie zawierajcego podwjnych wiza, wg schematu przedstawionego wzorem (2.6). RCH=CH2 [oligomery nienasycone] [oligomery nasycone]
H2 Katalizator Ni lub Pd
q q q q
olejw sprarkowych, cieczy do obrbki metali, olejowych nonikw ciepa, smarw plastycznych. PAO charakteryzuj si:
nisk temperatur pynicia (60C), wysokim wskanikiem lepkoci (VI 135), ma lotnoci, odpornoci termooksydacyjn do temperatury 200C. Dodatki o polarnej budowie czsteczki typu: AW i EP, inhibitory utlenienia, inhibitory korozji itp. le rozpuszczaj si w PAO. Oleje, ktre zawieraj wycznie PAO, niekorzystnie oddziaowuj na niektre elastomery uszczelnie, powodujc ich skurcz. Z tych wzgldw, jako bazy olejw smarnych, PAO s stosowane w mieszaninach z estrami. Poli-izo-buteny s to wglowodory otrzymywane w procesie polimeryzacji izobutenu, wglowodoru nienasyconego o budowie (2.8): q q q q CH3 \ C = CH2 / CH3
(2.8)
Surowiec do polimeryzacji najczciej zawiera rwnie inne izomery butenu. Poli-izo-buteny wykazuj wiksz odporno na utlenianie ni PAO i alkilowane aromaty. Poli-izo-buteny o masie czsteczkowej z przedziau 300 6000 s stosowane jako dodatki poprawiajce wskanik lepkoci oraz skadniki: q olejw silnikowych, q olejw przekadniowych, q olejw hydraulicznych, q olejw sprarkowych, q cieczy do obrbki metali, q smarw plastycznych, q ochrony przeciwkorozyjnej lin stalowych. Alkilowane aromaty s to wglowodory otrzymywane w procesie reakcji benzenu z olefinami. Typow struktur chemiczn alkilobenzenu z acuchem akilowym, skadajcym si z piercienia benzenu i acuchw alikilowych, przedstawia wzr (2.9), gdzie: R1; R2; R3; R4 podstawniki alkilowe. R1 R2
(2.6)
Jako produkt jest otrzymywana mieszanina: monomerw, dimerw i polimerw o duszych acuchach. Jest ona rozdestylowywana na frakcje o lepkoci kinematycznej w temperaturze 40C: 2, 4, 6, 8, 10, 40, 100 mm2/s, handlowo oznakowywanych: jako PAO 4, PAO 6, itd. Budow czsteczki PAO przedstawia wzr (2.7): CH3CH (CH2CH CH2)x CH2 I I I (CH)n (CH)n (CH)n I I I CH3 CH3 CH3 gdzie: n >/= 7; x = 1 4 PAO s stosowane jako oleje bazowe lub skadniki olejw bazowych do otrzymywania: q olejw silnikowych, q olejw do turbinowych silnikw lotniczych, q olejw przekadniowych, q olejw hydraulicznych,
(2.7)
R4
R3
(2.9)
Alkilowane aromaty, ze wzgldu na nisz cen od pozostaych syntetycznych wglowodorw, s stosowane jako bazy wielu grup cieczy eksploatacyjnych np.: q olejw transformatorowych, q olejw hydraulicznych, q olejw do sprarek chodniczych, q olejowych nonikw ciepa, oraz jako skadnik innych, wysokiej jakoci olejw przemysowych. Oleje wglowodorowe z hydrokrakingu, s to mieszaniny wglowodorw otrzymywane jako cikie frakcje w procesie rozdestylowania produktw z hydrokrakingu. Nie zawieraj wglowodorw aromatycznych, zwizkw siarki i innych niestabilnych skadnikw wystpujcych w olejach naftowych. Oleje z hydrokrakingu odznaczaj si dobrymi waciwociami reologicznymi i termooksydacyjnymi. Znajduj zastosowanie jako bazy wielosezonowych olejw silnikowych i przekadniowych,
II
a take innych olejw, od ktrych s wymagane specjalne waciwoci. Zalet olejw z hydrokrakingu jest ich nisza cena ni innych wglowodorowych olejw syntetycznych, z tego wzgldu s czsto skadnikami innych olejw wglowodorowych. Oleje hydrosyntetyczne s to oleje o wysokim wskaniku lepkoci (VI > 130), stanowice mieszaniny baz olejowych z izohydrokrakingu, w iloci 80 95% i 5 20% syntetycznych estrw (tzw. bazy hydrosyntetyczne). Hydroizomeryzowany wglowodorowy olej podstawowy jest otrzymywany w procesie hydrokrakingu poczonego z izomeryzacj, wobec specjalnych katalizatorw, w rezultacie czego uzyskiwany produkt ma doskonae waciwoci reologiczne i termooksydacyjne. Poczenie hydroizomeryzowanego oleju wglowodorowego z odpowiednio dobranym estrem syntetycznym pozwala na uzyskanie oleju bazowego, szczeglnie przydatnego do zestawiania energooszczdnych olejw silnikowych, przekadniowych i innych. Oleje estrowe, dla ktrych bazami s: Estry proste estry alkoholi monowodorotlenowych i monokarboksylowych kwasw tuszczowych o oglnym wzorze (2.10): R1 C O R2 || O
(2.10)
Estry kompleksowe estry, ktrych czsteczki kwasw i alkoholi s przedzielone czsteczk glikolu. Waciwoci i zastosowania estrw kompleksowych s analogiczne jak estrw poliolowych. Estry fosforanowe jedno, dwu, a najczciej trjpodstawione estry kwasu fosforowego i alkoholi jednowodorotlenowych lub pochodnych fenolu. S one otrzymywane w reakcji (2.13) tlenochlorku fosforu z alkoholem lub fenolem. POCl3 + ROH (RO)3 P=O + 3 HCl
(2.13)
Odpowiedni dobr alkoholi i fenoli pozwala na modyfikacj waciwoci estrw. Wyrnia si estry fosforanowe: q arylofosforanowe, w ktrych R jest grup arylow; s to ciecze o duej lepkoci, nierozpuszczalne w wodzie, rozpuszczalne w wglowodorach i estrach, o budowie wg wzoru (2.14): (Ar O -)3 P=O
(2.14)
Estry proste znalazy zastosowanie jako bazy lub skadniki baz wielu grup przemysowych olejw syntetycznych oraz jako dodatki smarnociowe, przeciwkorozyjne oraz spczniajce niektre elastomery. Diestry estry alkoholi zawierajcych w czsteczce dwie grupy wodorotlenowe i monokarboksylowych kwasw tuszczowych lub estry alkoholi monowodorotlenowych i kwasw organicznych, zawierajcych w czsteczce dwie grupy karboksylowe (dikarboksylowych). Przykadami tego typu zwizkw mog by zwizki o oglnych wzorach (2.11 i 2.12). R1 CO CnH2n O C R2 \\ \\ O O
(2.11)
q alkilofosforanowe, w ktrych R jest grup alkilow; s to ciecze o zrnicowanej lepkoci (w zalenoci od dugoci acucha w grupie R), rozpuszczalne w wodzie (gdy acuch R jest krtki) a do nierozpuszczalnych w wodzie (gdy acuch R jest dugi), rozpuszczalne w wglowodorach i estrach, o budowie wg wzoru (2.15): (R O -)3 P=O
(2.15)
q mieszane, alkilo-arylowe, w ktrych jako R wystpuj zarwno grupy arylowe jak i alkilowe, charakteryzujce si waciwociami porednimi. gdzie we wzorach (2.14 i 2.15): Ar grupa arylowa, R grupa alkilowa. S to substancje trudnopalne, o konsystencji maolepkiej cieczy do ciaa staego i gstoci w przedziale 1000 1400 kg/m3. Temperatura samozaponu jest wysza od 600C 650C, a temperatura pynicia, w niektrych przypadkach, jest nisza od 65C. Estry fosforanowe s stosowane jako: q bazy trudnopalnych syntetycznych olejw smarnych, do specjalnych zastosowa, q trudnopalne ciecze hydrauliczne lub skadniki takich cieczy, q dodatki przeciwzuyciowe do cieczy hydraulicznych, olejw syntetycznych i mineralnych oraz smarw plastycznych, q zagszczacze smarw plastycznych, q plastyfikatory. Z punktu widzenia zastosowa wan waciwoci estrw fosforanowych jest stabilno hydrolityczna. Zaley ona od budowy i wielkoci podstawnika. Niekorzystny wpyw na stabilno hydrolityczn maj zanieczyszczenia w postaci mono- i diestrw. Hydroliza estrw fosforanowych prowadzi do kwasu fosforowego oraz mono- i diestrw, co zwiksza agresywno korozyjn, w stosunku do niektrych metali ale poprawia waciwoci smarne oleju. Estry alkilofosforanowe wykazuj dobr stabilno termooksydacyjn do temperatury 125 150C, a arylofosforanowe do temperatury 175C. Do tych temperatur nie wykazuj one agresywnoci korozyjnej. Powyej tych temperatur ulegaj one rozkadowi, z powstawaniem skadnikw stanowicych zagroenie korozyjne. Kontakt z takimi metalami jak: elazo, mied i glin pogarsza stabilno termooksydacyjn estrw. Wprowadzenie do skadu oleju aminowych inhibitorw utlenienia i korozji istotnie poprawia stabilno termoksydacyjn nawet o 100 120C. Estry fosforanowe odznaczaj si bardzo dobrymi waciwociami smarnymi i przeciwzuyciowymi, std ich zastosowanie jako dodatkw poprawiajcych waciwoci smarne. Mog by niekompatybilne z niektrymi elastomerami, stosowanymi jako
diester alkoholu dihydroksylowego i kwasu monokarboksylowego R1 OC CnH2n C O R2 \\ \\ O O

(2.12)
diester kwasu dikarboksylowego alkoholu monohydroksylowego Diestry znalazy szerokie zastosowanie jako bazy olejw syntetycznych do smarowania skojarze trcych turbinowych silnikw lotniczych oraz w innych zastosowaniach, gdzie temperatury pracy oleju wahaj si w szerokich granicach. Estry poliolowe (poliestry) estry alkoholi wielowodorotlenowych i kwasw monokarboksylowych lub estry alkoholi jednowodorotlenowych i kwasw zawierajcych w czsteczce kilka grup karboksylowych. S to tzw. estry zablokowane (hindered esters), ktrych czsteczki s tak zbudowane, e dostp czynnikw utleniajcych (tlenu z powietrza), do najbardziej wraliwej czci czsteczki jest zablokowany przez ugrupowania atomw odpornych na utlenianie. Zwizki tego typu odznaczaj si doskonaymi waciwociami reologicznymi, w szerokim zakresie temperatury od 60C do + 225C, dobrymi waciwociami smarnymi i termooksydacyjnymi. Przykadami tego typu zwizkw, mog by estry pentaerytrytolu lub trimetylolopropanu oraz monokarboksylowych kwasw tuszczowych. Estry poliolowe jako bazy olejw syntetycznych znalazy szerokie zastosowanie do smarowania skojarze trcych turbinowych silnikw lotniczych oraz w innych zastosowaniach, gdzie temperatury pracy oleju wahaj si w szerokich granicach.
II

uszczelki oraz lakierami. Tworzywa takie jak: nylon, ywice epoksydowe oraz ywice fenolowo-formaldehydowe s odporne na ich dziaanie, w zakresie dopuszczalnej temperatury pracy. Oleje silikonowe, silikony cieke polimery, o cakowicie nieorganicznym szkielecie polisiloksanowym, w ktrym atomy krzemu s poczone poprzez atomy tlenu (... -Si-O-Si-O-...), a do atomw krzemu s przyczone grupy metylowe (-CH3) tzw. metylosilikony (wzr 2.16), lub analogiczne zwizki, w ktrych cz grup metylowych zostaa zastpiona grupami fenylowymi (-C6H5) tzw. fenylosilikony (wzr 2.17). Jako oleje smarne najwiksze zastosowanie znalazy metylosilikony oraz fenylosilikony. w wszym zakresie s stosowane take etylosilikony, zawierajce w czsteczce grupy etylowe (-C2H5). CH3 CH3 CH3 I I I CH3 SiO[Si O]m Si CH3 I I I CH3 CH3 CH3 C6H5 CH3 C6H5 I I I SiO[Si O]m Si O I I I C6H5 CH3 CH3 OR I R(OSi)m OR I OR gdzie: m = 1 n Waciwoci estrw krzemianowych s uzalenione od: q dugoci acucha siloksanowego, q budowy podstawnikw R, q symetrycznoci czsteczki. Poliglikole (polialkilenoglikole) zwizki, otrzymywane w reakcji tlenkw alkilowych: tlenku etylenu lub tlenku propylenu ze zwizkami zawierajcymi aktywny wodr, przykadowo z wod, alkoholami jedno lub wielowodorotlenowymi lub kwasami organicznymi, w obecnoci katalizatorw: NaOH lub KOH, wg przykadowej reakcji (2.20): O / \ m(CH2CH2) + H2O HOCH2 (CH2OCH2 )m CH2OH tlenek etylenu poliglikol etylenowy (diol)
(2.19)
(2.16)
(2.17)
(2.20)
Oleje silikonowe charakteryzuj si unikalnymi waciwociami wynikajcymi z asymetrii budowy czsteczki i oraz odpornoci chemicznej podstawnikw: hydrofobowoci, stabilnoci chemiczn, duym wskanikiem lepkoci, nisk temperatur pynicia i szerokim zakresem dopuszczalnej temperatury pracy: q oleje metylosilikonowe ( 60C 200C), q oleje fenylosilikonowe (50C 250C). Oleje metylosilikonowe podlegaj rozkadowi termicznemu w temperaturze powyej 300C; oleje fenylosilikonowe powyej temperatury 350C. Powyej tych temperatur polimeryzuj, tworzc substancje elowate. Jako inhibitory utlenienia siloksanw s stosowane niektre zwizki elaza i ceru, natomiast jako substancje przeciwdziaajce elowaniu, zwizki telluru oraz selenu. W kontakcie z chlorowcami, w szczeglnoci z fluorem, siloksany mog rozkada si wybuchowo. Wystpujce w silikonach wizanie SiO jest podatne na hydroliz, w rezultacie ktrej wydzielaj si nierozpuszczalne w oleju ele. Z tego wzgldu oleje polisiloksanowe nie powinny by stosowane w kontakcie z wod, zwaszcza w podwyszonych temperaturach. Oleje silikonowe nie rozpuszczaj si w wglowodorach. Jednak do niektrych zastosowa s komponowane oleje stanowice roztwory polietylosiloksanw i olejw mineralnych o charakterze parafinowym lub olejw syntetycznych wglowodorowych. Znalazy one rwnie zastosowanie jako skadnik specjalnych smarw plastycznych, przeznaczonych do skrajnych temperaturowych warunkw pracy (lotnictwo, rakiety, maszyny pracujce w warunkach polarnych, itp.). Silikony, na granicy faz: olej powietrze, wykazuj znacznie wiksze napicie powierzchniowe ni oleje mineralne, o zblionej lepkoci. S stosowane jako dodatki przeciwdziaajce pienieniu olejw mineralnych. Estry krzemianowe ciecze, w warunkach stosowania, bdce estrami kwasu ortokrzemowego (ortokrzemiany), dikrzemowego (dikrzemiany) oraz alkoholi jednowodorotlenowych lub fenoli oraz mieszane. S otrzymywane w wyniku reakcji tetrachlorku krzemu z alkoholami, fenolami lub zwizkami Grignarda, wg przykadowej reakcji (2.18): SiCl4 + 4ROH Si(OR)4 + 4HCl
(2.18)
Oglny wzr krzemianw przedstawia si nastpujco (2.19):
W przypadku, gdy w ugrupowaniu atomw CH2CH2 jeden lub wicej wodorw zosta zastpiony podstawnikiem alkilowym (R), takie substancje s nazywane polialkilenoglikolami. W zalenoci od dugoci acucha, budowy grup alkilowych (R) oraz grup koczcych acuch, s otrzymywane substancje cieke, a do konsystencji wosku, o bardzo zrnicowanych waciwociach: q lepko kinematyczna, w temperaturze 40C, w przedziale: 8 100 000 mm2/s, im wiksza masa czsteczkowa tym wiksza lepko, q wskanik lepkoci 200 400, przy czym im wiksza masa czsteczkowa tym wikszy wskanik lepkoci, q temperatura pynicia, w przedziale: 65 +5C; im wiksza masa czsteczkowa tym wysza temperatura pynicia. W stosunku do olejw mineralnych o takiej samej lepkoci poliglikole odznaczaj si: q lepszymi waciwociami smarnymi, q lepszymi (bardziej paskimi) charakterystykami lepkociowotemperaturowymi wikszym wskanikiem lepkoci, q niszymi temperaturami pynicia, q mniejsz lotnoci, q kompatybilnoci z wikszoci elastomerw, q brakiem agresywnoci korozyjnej w stosunku do metali. Jako bazy olejw syntetycznych najczciej s stosowane poliglikole etylenowe i poliglikole propylenowe. Obowizuj przy tym nastpujce reguy oglne: q wraz ze zwikszeniem dugoci acucha zwiksza si lepko i wskanik lepkoci, q diole i monoetery s rozpuszczalne w wodzie, q obecno na kocach acucha grup eterowych powoduje zmniejszenie lepkoci i zwikszenie wskanika lepkoci, regua ta nie dotyczy polialkilenoglikoli mieszanych. W temperaturze powyej 150 200C polialkilenoglikole ulegaj depolimeryzacji, a w obecnoci tlenu utlenieniu, w rezultacie powstaj aldehydy i kwasy organiczne. Rozkad jest katalizowany przez niektre metale. Przeciwdziaanie utlenianiu polega na wprowadzeniu do ich skadu aminowych inhibitorw utlenienia. W skadzie handlowych olejw polialkilenoglikolowych wystpuj rwnie dodatki EP oraz inhibitory korozji. Oleje na bazie polialkilenoglikoli s stosowane jako oleje: hy-
II
TABELA 2.2 Ocena waciwoci eksploatacyjnych olejw z wybranych baz syntetycznych i mineralnej Baza oleju Waciwoci Oleje fluorowe Alkilobenzeny Poliolefiny
Estry fosforanowe
Poliolestry
Poliglikole
Reologiczne Niskotemperaturowe Smarne Przeciwzuyciowe Termooksydacyjne Odporno na palenie Przeciwkorozyjne i przeciwrdzewne Stabilno hydrolityczne Lotno Kompatybilno z uszczelnieniami Mieszalno z olejami mineralnymi
qqqq qqqq qqqq qq qqqq q qqqqq qqqqq qqqqq qqq qqqqq
q qqqq qqqq qqq qqq q qqqq qqqqq qqq qq qqqqq
qqq qqqqq qqqq qq qqqqq q qqq qq qqq qq qqq
qqq qqqq qqqq qqq qqqqq q qqq qqq qqq qq qqq
qqqq qqq qqqqq qqqqq qqqqq q qqq qqqq qqq qqq q
qqqq qq qqqq qqqq qq qqqqq qq qqqq qqq qq q
qqqqq qqq qqq qqq qqqqq qqqqq qqq qqqqq qqq qqqqq q
qq qq qqq qqq qq q qqqqq qqqqq qq qqqq qqqqq
q ze, qq dostateczne, qqq rednie, qqqq dobre, qqqqq bardzo dobre
drauliczne, przekadniowe, sprarkowe, a take specjalne oleje silnikowe, np. do silnikw samochodw i motocykli wycigowych oraz innych silnikw bardzo wysilonych, eksploatowanych w krtkim czasie. Inhibitowane oleje poliglikolowe znalazy rwnie zastosowania jako cieke noniki ciepa, w ukadach pracujcych do temperatury 250C. Niektre polialkilenoglikole s rozpuszczalne w wodzie. Rozpuszczalno w wodzie jest tym lepsza im wikszy jest udzia w czsteczce grup hydroksylowych (-OH). Wodne roztwory polialkilenoglikoli znajduj zastosowanie jako: q trudnopalne ciecze hydrauliczne, np. w elektrowniach, kopalniach itp. q ciecze do obrbki metali skrawaniem, q ciecze do odladzania pasw startowych, samolotw, sprztu bojowego i innych obiektw, q ciecze obiegowe w ukadach chodzenia. Polialkilenoglikole s trudnopalne. Wytrzymuj dugotrwa prac w temperaturze 150 200C. W mieszaninach zawierajcych 50% wody s praktycznie niepalne. Z tego wzgldu, na ich podstawie, s produkowane trudnopalne ciecze hydrauliczne. Wikszo olejw na bazie polialkilenoglikoli i wodne roztwory polialkilenoglikoli s nierozpuszczalne w olejach mineralnych, syntetycznych wglowodorowych, estrowych itp. z tego wzgldu, w przypadku wymiany takiego oleju na polialkilenoglikolowy lub odwrotnie, wymagane s specjalne procedury czyszczenia ukadu z pozostaoci poprzedniego oleju. Etery polifenylowe organiczne zwizki chemiczne, w ktrych piercienie aromatyczne, najczciej benzenowe, s poczone ze sob wizaniem eterowym, atomami tlenu. Wizania eterowe, w stosunku do siebie mog by usytuowane w pooeniu orto-, meta- lub para-. W zwizkach stosowanych jako bazy olejw smarnych lub hydraulicznych liczba piercieni aromatycznych nie przekracza szeciu. Piercienie mog posiada rne podstawniki: alkilowe, chlorowce, chlorowcoalkilowe, grup hydroksylow. Pozwala to na modyfikowanie waciwoci oleju. Budow eteru polifenylowego ilustruje wzr (2.21). _O_ _O_
(2.21)
rzdu 450 550C. Wad ich jest stosunkowo wysoka temperatura pynicia (10 +5C). Odznaczaj si one nadzwyczajn odpornoci na promieniowanie. Waciwoci olejw polifenylowych oraz smarw plastycznych na ich bazie s powodem ich stosowania w technice kosmicznej, eksperymentalnej technice lotniczej oraz technice jdrowej. Przeszkod w ich powszechnym stosowaniu jest wysoka cena. Fluoro i chloropochodne wglowodorw cieke zwizki chemiczne, pochodne wglowodorw parafinowych, naftenowych lub aromatycznych, w ktrych atomy wodoru zostay podstawione atomami fluoru (F) lub chloru (Cl) lub obu tych pierwiastkw. S otrzymywane w wyniku fluorowania lub chlorowania odpowiednich wglowodorw lub polimeryzacji tetrafluoroetylenu (F2C=CF2). Jako bazy olejowe najszersze zastosowanie znalazy pochodne fluorowe i chlorowe wglowodorw aromatycznych. Fluorowane i chlorowane wglowodory odznaczaj si dobr stabilnoci termiczn i termooksydacyjn. Maj bardzo dobre waciwoci smarne. Wykazuj stosunkowo ze waciwoci reologiczne (may wskanik lepkoci i wysoka temperatura pynicia). Nieco lepsze waciwoci reologiczne maj oleje zawierajce w czsteczce jednoczenie atomy fluoru i chloru. Wan ich cech, decydujc o zastosowaniu tego typu olejw, jest brak palnoci. Oleje na bazie fluorowanych i chlorowanych wglowodorw s stosowane jako niepalne ciecze hydrauliczne w technice lotniczej i kosmicznej, a take jako niepalne noniki ciepa pracujce w wysokich temperaturach i w warunkach duego zagroenia poarowego. Perfluoropolietery cieke zwizki chemiczne, pochodne polieterw. S otrzymywane metodami analogicznymi jak polialkilenoglikole, w reakcji pochodnych fluorowych tlenkw alkilowych ze zwizkami zawierajcymi aktywny wodr, przykadowo z wod, pochodnymi fluorowymi alkoholi lub kwasw organicznych, w obecnoci katalizatorw. Przykadami tego typu zwizkw mog by perfluoropolietery wg wzorw (2.22) i (2.23) : F3CO[CF3CF2O]m[CF2O]nCF3 CF3 I F3CO[CFCF2O]m[CF2O]nCF3
(2.22)
Oleje na bazie eterw polifenylowych charakteryzuj si doskonaymi waciwociami smarnymi w podwyszonych temperaturach do 200C. Wykazuj dobr stabilno termiczn i termooksydacyjn. Mog pracowa przez dugi okres czasu w temperaturach
i inne polietery, w ktrych atomy wodoru zostay zastpione atomami fluoru. Oleje tego typu odznaczaj si bardzo dobr odpornoci
10
II
Mineralna
(2.23)
Diestry

TABELA 2.3 Zakres temperatury stosowania oraz zastosowanie olejw na bazach mineralnej i syntetycznych Oleje przekadniowe Ciecze hydrauliczne Zastosowanie Oleje sprarkowe
Oleje maszynowe + + +
Oleje turbinowe
Oleje specjalne
Oleje silnikowe
Baza Mineralna Diestry Estry poliolowe Estry kompleksowe Polialkilenoglikole Estry fosforanowe Estry krzemianowe Silikony Etery polifenylowe Poliolefiny Temperatura, 0C 100 50
+ + + + + + 0
+ + + + + +
+ + + + + 50
+ + + + + + + +
+ + + + + + + + + + 100
+ + + + + +
150
Noniki ciepa + + + + + 200 50 300 350 400 450
termiczn, s niepalne lub trudnopalne, maj stosunkowo ma lotno, a take bardzo dobre waciwoci smarne. S kompatybilne z wikszoci powszechnie stosowanych elastomerw. S nierozpuszczalne w bazach wglowodorowych, eterach polifenylowych, silikonach i estrach krzemianowych, a rozpuszczalne w bazach o budowie polarnej. Maj bardzo dobre waciwoci dielektryczne, co pozwala na ich stosowanie jako cieczy izolacyjnych, pracujcych w wysokich temperaturach. Ich wad s wysokie ceny. Zastosowanie baz syntetycznych jako skadnikw olejw wynika z ich specyficznych waciwoci, dostosowanych do okrelonych warunkw pracy. W tabeli 2.2 przedstawiono ocen najwaniejszych waciwoci eksploatacyjnych, wybranych olejw syntetycznych w porwnaniu z olejami mineralnymi, a w tabeli 2.3 zakres temperatury stosowania (szary pasek) oraz zastosowanie olejw na bazach syntetycznych i mineralnych. Coraz powszechniejsze zastosowanie, jako oleje podstawowe, znajduj cieke tuszcze rolinne oraz estry alkoholi monowodorotlenowych i kwasw tuszczowych, otrzymywanych z olejw rolinnych i tuszczw zwierzcych. Zalet tego rodzaju olejw jest ich maa toksyczno, dobra biodegradowalno, a take odnawialno rde pochodzenia. W zalenoci od istniejcych w okrelonym rejonie warunkw uprawy, jako surowce do produkcji bazowych olejw rolinnych s stosowane tuszcze rolinne, otrzymywane z nasion: q rzepaku, q sonecznika, q soi, q palmy i innych rolin. Porwnanie eksploatacyjnych waciwoci niektrych olejw rolinnych, w odniesieniu do oleju mineralnego, przedstawiono w tabeli 2.4. Oleje rolinne i estry kwasw tuszczowych znajduj zastosowania w takich przypadkach, gdy od rodka smarnego s wymagane:
TABELA 2.4 Porwnanie waciwoci eksploatacyjnych olejw mineralnych i rolinnych Baza oleju Waciwoci Reologiczne Niskotemperaturowe Smarne Przeciwzuyciowe Termooksydacyjne Odporno na palenie Przeciwkorozyjne i przeciwrdzewne Stabilno hydrolityczna Lotno Kompatybilno z uszczelnieniami Mieszalno z olejami mineralnymi Mineralna qq qq qqq qqq qq q qqqqq qqqqq qq qqqq qqqqq Rolinna qq qq qqqq qqq q q qq q qqq qq qqqq
q ze, qq dostateczne, qqq rednie, qqqq dobre, qqqqq bardzo dobre
nietoksyczno i biodegradowalno. Aktualnie znajduj one zastosowane jako: q oleje hydrauliczne, q oleje maszynowe, q oleje technologiczne: natustki, plastyfikatory, q skadniki emulsji olejowych do uwalniania betonu z form, q skadniki biodegradowalnych smarw plastycznych. W pocztkowym okresie rozwoju lotnictwa, a do lat 60., jako olej do tokowych silnikw lotniczych, by stosowany olej rycynowy, otrzymywany z nasion rcznika (Ricinus communis).
II
11
2.5.2 Smary plastyczne Smary plastyczne s to dyspersje staych zagszczaczy w fazie ciekej. W skad smarw jako regua, wchodz trzy podstawowe skadniki: q faza cieka (osnowa) 70 90%; (olej mineralny, syntetyczny, rolinny lub ich mieszaniny), q faza zdyspergowana, staa, zagszczacz 10 25%; (myda metali, polimery, stae wglowodory, a take substancje nieorganiczne np.: bentonity, el krzemionkowy itp.) q dodatki poprawiajce waciwoci eksploatacyjne, modyfikatory struktury, wypeniacze 1 15%; mog by one zawarte zarwno w fazie ciekej jak i w fazie staej. Smary plastyczne s to tzw. roztwory koloidalne, ktrych czstki oleju s zawieszone w siatce stworzonej z czstek zagszczacza. rednica kropelek oleju nie przekracza 1 mikrometra. Ich ksztat jest zaleny od charakteru zagszczacza, ale take od sposobu otrzymywania, gwnie szybkoci schadzania, w procesie produkcji. Przykadowe schematy struktury typowych smarw plastycznych, przedstawiono na rys. 2.10. Rys. 2.10A przedstawia przykad struktury smaru, w ktrym siatk tworzy zagszczacz 2, w ktrej to siatce s umieszczone mikroskopijne kropelki oleju 1. Dodatki 3 i 4 mog by rozpuszczone lub zawieszone zarwno w oleju jak i w zagszczaczu. Rys. 2.10B przedstawia budow smaru o strukturze wknistej. w smarze o takiej budowie czsteczki zagszczacza 2 maj struktur wkien oddzielajcych kropelki oleju. W smarze takim dodatki 4 s zlokalizowane gwnie w czci olejowej. Lokalizacja dodatku ma istotne znaczenie dla waciwoci smaru. Przykadowo inhibitor utlenienia powinien by w oleju, natomiast jest lepiej, gdy dodatek EP jest zlokalizowany w zagszczaczu (patrz p. 2.5.3). Smary plastyczne s to ciecze nienewtonowskie (patrz p. 4.2). W odrnieniu od cieczy newtonowskich, lepko smarw plastycznych zaley nie tylko od temperatury i cinienia, ale take od
gradientu prdkoci cinania. Lepko taka jest nazywana lepkoci strukturaln. Waciwo ta pozwala na specjalne konstrukcje urzdze smarowych i skojarze trcych. W porwnaniu z olejami smarnymi smary plastyczne odznaczaj si nastpujcymi waciwociami, bdcymi przyczyn ich czstego stosowania: q stosunkowo maym zuyciem, q moliwoci stosowania w konstrukcyjnie mniej skomplikowanych systemach smarowania, q duszym okresem wymiany. Blisze dane dotyczce skadu chemicznego, klasyfikacji, waciwoci, smarw plastycznych podano w p. 19. 2.5.3 Dodatki uszlachetniajce Oleje bazowe, zarwno mineralne jak i syntetyczne, w nielicznych tylko przypadkach speniaj wymagania, wynikajce z warunkw pracy we wspczesnych urzdzeniach technicznych. W celu dostosowania do stawianych wymogw, do olejw bazowych s wprowadzane dodatki uszlachetniajce. S to syntetyczne zwizki chemiczne, lub produkty przerbki chemicznej surowcw naturalnych. Wyrnia si nastpujce, podstawowe rodzaje dodatkw uszlachetniajcych: q inhibitory utlenienia, q modyfikatory waciwoci reologicznych, q depresatory, q detergenty i dyspergatory, q deemulgatory i emulgatory, q smarnociowe, q przeciwzuyciowe, q przeciwzatarciowe, q modyfikatory tarcia, q inhibitory korozji i rdzewienia, q pasywatory, q przeciwpienne, q barwniki, q zapachowe, q wielofunkcyjne. Dodatki s wprowadzane do olejw w ilociach od kilku ppm do kilkunastu procent. Wprowadzenie do oleju jednoczenie kilku dodatkw moe powodowa efekt synergizmu, korzystny lub antagonistyczny (np. wytrcanie jednego dodatku przez drugi). Dobr dodatkw do olejw jest zagadnieniem trudnym, wymagajcym skrupulatnych, niekiedy dugotrwaych i kosztownych bada oraz optymalizacji skadu oleju. Z tych wzgldw, nie zaleca si samodzielnego wprowadzania do olejw smarnych rnego rodzaju dodatkw eksploatacyjnych dostpnych na rynku. Wyrnia si nastpujce, podstawowe grupy dodatkw uszlachetniajcych: Inhibitory utlenienia s to dodatki przeciwdziaajce procesom utlenienia skadnikw bazy olejowej. Destrukcja bazy olejowej moe zachodzi wg dwch podstawowych procesw: q utleniania skadnikw bazy, w procesach reakcji z tlenem powietrza, q destrukcji skadnikw bazy, w rezultacie dziaania wysokiej temperatury (kraking) i/lub mechanicznych si cinajcych. W praktyce eksploatacyjnej mechanizm utleniania jest dominujcy. Skadniki oleju w trakcie eksploatacji ulegaj dziaaniu tlenu z powietrza. Proces ten nasila si wraz ze wzrostem temperatury. Sprzyja mu rwnie katalityczne dziaanie niektrych metali. Prowadzi to do zwikszenia lepkoci oraz do powstawania kwasw, ywic i osadw. Mechanizm procesu utleniania wglowodorw jest wieloetapowy. Pierwszy etap polega na tworzeniu wolnych rodnikw (R*) wg przykadowej dla wglowodorw reakcji (2.24):
Rys. 2.10 Przykady struktury smarw plastycznych A smar o budowie mazistej, B smar o budowie wknistej; 1 olej, 2 zagszczacz, 3 dodatki wchodzce w skad zagszczacza, 4 dodatki wchodzce w skad oleju
energia
RH 343434 R*
(2.24)
12
II

Wolny rodnik alkilowy nastpnie reaguje z tlenem, wg reakcji (2.25), tworzc rodnik nadtlenkowy (ROO*), ktry w reakcji z kolejn czsteczk wglowodoru tworzy kwas i kolejny rodnik alkilowy, wg reakcji (2.26). Reakcje te maj charakter acuchowy. R* + O2 ROO* ROO* + RH ROOH + R*
(2.25) (2.26)
Zachodz rwnie reakcje (2.27) spowalniajce procesy utleniania, polegajce na czeniu si rodnikw alkilowych w czsteczki wglowodorw, na og o waciwociach odmiennych ni wystpujce w oleju wieym. R1* + R2* R1R2
(2.27)
Niektre z produktw utlenienia wglowodorw maj charakter kwany lub atwo przechodz w takie zwizki, co jest powodem zwikszania liczby kwasowej wikszoci olejw smarnych, podczas eksploatacji. Procesy utleniania olejw na innych bazach maj przebieg analogiczny. Ponadto, skadniki baz olejw estrowych lub dodatki o charakterze estrw, mog ulega hydrolizie, co rwnie prowadzi do zwikszenia zawartoci kwasw. W celu przeciwdziaania utlenianiu skadnikw baz olejowych, do ich skadu s wprowadzane zwizki chemiczne zwane inhibitorami utlenienia. W niektrych produktach naftowych wystpuj take naturalne inhibitory utlenienia. Czsto s one usuwane wraz ze skadnikami niekorzystnymi dla jakoci gotowego wyrobu lub np. ze wzgldw ekologicznych (zwizki siarki i azotu w procesach oczyszczania wodorem). Wyrnia si inhibitory utlenienia: q niskotemperaturowe, dziaajce inhibitujco w zakresie temperatur do okoo 50C, ktrych dziaanie uwidacznia si podczas magazynowania oleju, q wysokotemperaturowe, dziaajce w trakcie eksploatacji. Jako inhibitory utlenienia jest stosowanych wiele zwizkw organicznych, o do zoonej budowie czsteczki. Mechanizm ich dziaania polega na przerwaniu reakcji acuchowej poprzez reakcj z rodnikami lub na dekompozycji powstajcych nadtlenkw. Jako inhibitory utlenienia najczciej s stosowane nastpujce grupy zwizkw chemicznych: q alkiloditiofosforany cynku (ZDTP), q pochodne alkilowe fenoli, q aminy aromatyczne, q organiczne pochodne siarki,
TABELA 2.5 Budowa oraz podstawowe zastosowania poszczeglnych grup inhibitorw utlenienia Grupa inhibitorw Alkiloditiofosforany cynku ZDTP Wzr chemiczny R1 O \ S= PS Zn / R2 O n OH R1 R2 Podstawowe zastosowania q oleje silnikowe, q oleje przekadniowe, q oleje hydrauliczne, q oleje przemysowe. q oleje hydrauliczne, q oleje turbinowe, q oleje do silnikw z zaponem iskrowym, q oleje do tokowych silnikw lotniczych. q oleje do turbinowych silnikw lotniczych, q oleje hydrauliczne, q oleje przemysowe R q niektre oleje silnikowe, q smary plastyczne. q oleje przemysowe, q smary plastyczne.
Pochodne alkilowe fenoli (alkilofenole)
CH3 Aminy aromatyczne NH R
Organiczne pochodne siarki
R1S(CH2)nSR2
q kompozycje skadajce si z dwch lub wicej inhibitorw o rnym mechanizmie dziaania. Alkiloditiofosforany cynku wspczenie s najczciej stosowan grup inhibitorw utlenienia. S one stosowane zarwno w skadzie olejw silnikowych jak i niektrych przemysowych, gwnie w tych przypadkach, gdy jest moliwe stosowanie dodatkw tworzcych w procesach spalania popi. W przeciwnych przypadkach, s stosowane tzw. bezpopioowe inhibitory utlenienia, tzn. takie ktre w czsteczce nie zawieraj atomw metali. Dziaanie inhibitorw utlenienia, typu ZDTP, polega na przerwaniu acucha reakcji przedstawionych wzorami (2.29 2.33), poprzez rozkad nadtlenkw oraz blokowaniu reakcji tworzenia si wolnych rodnikw lub przypieszania reakcji (2.27) ich czenia. Mechanizmy dziaania innych typw inhibitorw utlenienia s analogiczne. w zalenoci od przeznaczenia oleju s stosowane rne grupy inhibitorw utlenienia, a niekiedy ich kompozycje, np. inhibitor niskotemperaturowy + wysokotemperaturowy. Budow chemiczn oraz podstawowe zastosowania poszczeglnych grup inhibitorw utlenienia, przedstawiono w tabeli 2.5. Inhibitory utlenienia s wprowadzane do wspczesnych ciekych paliw, rozpuszczalnikw, olejw smarnych, smarw plastycznych i innych cieczy eksploatacyjnych, w steniach od 0,1 do 3%. Efektem dziaania inhibitorw utlenienia jest spowolnienie procesw prowadzcych do zwikszania: lepkoci, liczby kwasowej, zawartoci ywic oraz wytrcania osadw, co w efekcie prowadzi do wyduenia okresu wymiany oleju i zwikszenia okresu ywotnoci maszyny, a take wyduenia dopuszczalnego okresu magazynowania. W przypadku olejw na bazach estrowych, niektre inhibitory utlenienia przeciwdziaaj hydrolizie estrw. Modyfikatory waciwoci reologicznych (modyfikatory lepkoci) s to wielkoczsteczkowe polimery, o masie czsteczkowej 10 000 25 000 g/mol. Rozpuszczone w oleju podstawowym w steniu 0,5 25%(V/V) zwikszaj jego lepko i wskanik lepkoci. Wyrnia si zagszczacze (dodatki zagszczajce), ktrych gwn funkcja jest zwikszenie lepkoci oleju oraz wiskozatory, ktre obok zwikszania lepkoci bazy oleju, zwikszaj rwnie jego wskanik lepkoci. Niektre dodatki tego rodzaju obniaj rwnie temperatur pynicia oleju, dziaajc analogicznie jak depresatory. Mechanizm dziaania zagszczaczy polega na utrudnieniu ruchw stosunkowo maych czsteczek oleju, co objawia si zwikszeniem lepkoci. Mechanizm dziaania wiskozatorw jest nieco odmienny. acuchy polimerw w niskich temperaturach s zwinite w kbuszki. Podwyszenie temperatury powoduje ich rozwinicie w niteczki. Zjawisko to jest powodem, e wiskozatory w wyszych temperaturach relatywnie bardziej zwikszaj lepko ni w niskich. Prowadzi to zarwno do zwikszenia lepkoci jak i wskanika lepkoci. Przy czym, im wiksza masa czsteczkowa polimeru, tym efekt jego dziaania jest wikszy. Mechanizm dziaania wiskozatorw przedstawia rys. 2.11. Polimery pod wpywem dziaania si cinajcych oraz wysokiej temperatury ulegaj rozerwaniu na mniejsze czsteczki, przy czym proces ten zachodzi, tym bardziej intensywnie, im jest wiksza masa czsteczkowa polimeru. Zaleno t ilustruje rys. 2.12. Z tego wzgldu polimery o duych masach czsteczkowych s stosowane w ograniczonym zakresie. Zjawisko cinania polimerw zawartych w rodkach smarnych, bardziej szczegowo przedstawiono w p. 4.11. Jako modyfikatory waciwoci reologicznych olejw najczciej s stosowane nastpujce rodzaje polimerw: q kopolimery olefin (OCP olefin copolymers) oleje silnikowe i hydrauliczne, q polialkilometakrylany (PAMA polyalkylmethacrylates) oleje przekadniowe i hydrauliczne, q poliizobutyleny (PIB polyisobutylene) oleje przekadniowe, q kopolimery styrenowo-izoprenowe (SIP styrene isoprene polymers) oleje silnikowe, q kopolimery styrenowo-butadienowe (SBR styrene butadiene rubbers) oleje silnikowe.
II
13
Rys. 2.11 Mechanizm dziaania wiskozatorw. A baza olejowa z wiskozatorem, w niskiej temperaturze; czstki polimeru zwinite w kbuszki; B Baza olejowa z wiskozatorem, w wysokiej temperaturze; czstki polimeru rozwinite; 1 baza olejowa, 2 kbuszki polimeru, 3 niteczki polimeru
Rys. 2.12 Wpyw masy czsteczkowej polimeru na: 1 waciwoci zagszczajce, 2 odporno na cinanie
Depresatory s to zwizki chemiczne obniajce temperatur pynicia olejw. Mechanizm ich dziaania polega na niedopuszczaniu do krystalizacji parafin w niskich temperaturach, poprzez przestrzenne blokowanie zarodkw krystalizacji. Depresatory s stosowane tylko w skadzie olejw mineralnych, poniewa temperatura pynicia olejw syntetycznych jest waciwoci zwizkw chemicznych wchodzcych w skad bazy i nie moe by obniona w taki sposb. Jako depresatory najczciej s stosowane polialkilometakrylany (PAMA). W zalenoci od masy czsteczkowej,
Rys. 2.13 Mechanizm dziaania depresatorw, w niskich temperaturach A baza olejowa bez depresatora, B baza olejowa z depresatorem; 1 baza olejowa, 2 krysztaki parafiny, 3 czsteczka depresatora, 4 zarodek krystalizacji parafiny
efektywnoci dziaania, zawartoci parafin oraz oczekiwa, co do obnienia temperatury pynicia oleju, s one dodawane w steniu 0,1 do 2,5%. Mechanizm dziaania depresatorw przedstawia rys. 2.13. Detergenty i dyspergatory s to powierzchniowoczynne zwizki chemiczne, dziaajce na granicy faz ciecz (olej) i ciao stae (powierzchnia metalu, powierzchnia czstek zanieczyszcze staych). cise rozgraniczenie waciwoci detergencyjnych (myjcych) oraz dyspergujcych nie jest moliwe. W wikszoci przypadkw, obie funkcje s realizowane jednoczenie, z przewag jednej lub drugiej. Rwnie mechanizm ich dziaania (rys. 2.14) jest bardzo podobny. Stosowany podzia najczciej jest oparty na rnicach w budowie chemicznej: q detergenty (dodatki myjce) s to organiczne zwizki metali (dodatki popioowe), q dyspergatory (dodatki dyspergujce) s to zwizki organiczne bezpopioowe. Podstawow funkcj detergentw stosowanych w skadzie olejw smarnych i paliw, jest ograniczenie do minimum tworzenia si trwaych warstw osadw na powierzchni metalu. Utrzymuj one w czystoci powierzchnie metaliczne (np. cianki cylindrw, tokw, piercieni) silnika lub sprarki. Utrzymywanie czstek zanieczyszcze staych w stanie zdyspergowanym uatwia proces oczyszczania oleju i nie dopuszcza do blokowania przegrd filtracyjnych szlamami. Z chemicznego punktu widzenia detergenty s to zwizki, ktre s zbudowane z dugiego acucha wglowodorowego (tzw. ogon) i grupy polarnej, zawierajcej atom metalu (tzw. gowa). Cz wglowodorowa uatwia rozpuszczenie dodatku w bazie olejowej, natomiast grupa polarna przylega do powierzchni metalu lub czstek zanieczyszcze staych. Jako detergenty najczciej s stosowane sulfoniany, fenolany, siarkowane fenolany oraz salicyniany magnezu lub wapnia. Detergenty najczciej s stosowane w skadzie olejw silnikowych, olejw sprarkowych, niektrych olejw hydraulicznych, olejw hartowniczych oraz cieczy do obrbki metali skrawaniem. W przypadku stosowania w skadzie olejw silnikowych detergentw, zawierajcych w skadzie metale, niekorzystn ich cech jest tworzenie podczas spalania popiou osadzajcego si na wewntrznych czciach ukadu spalania i ukadu wylotowego silnika. Podstawow funkcj dyspergatorw jest zwikszanie stanu zdyspergowania i przeciwdziaanie aglomeracji zanieczyszcze staych, zwaszcza w niskich temperaturach. Utrzymuj one czstki zanieczyszcze staych w stanie zdyspergowanym, nie dopuszczajc do tworzenia si tzw. szlamw niskotemperaturowych. Z chemicznego punktu widzenia, dyspergatory s to zwizki, ktre podobnie jak detergenty s zbudowane z dugiego acucha wglowodorowego i grupy polarnej. W tym przypadku, grupa polarna nie zawiera atomu metalu. Cz wglowodorowa uatwia rozpuszczenie dodatku w bazie olejowej, natomiast grupa polarna przywiera do powierzchni czstek zanieczyszcze staych. Zazwyczaj grupa polarna zawiera jeden lub wicej spord pierwiastkw takich jak: tlen, azot, fosfor. Jako dyspergatory najczciej s stosowane: q alkilobursztynoimidy, q estry kwasu alkilobursztynowego, q alkilowe pochodne fenoli, q zasady Mannicha3.
Zasady Mannicha organiczne zwizki chemiczne o charakterze zasadowym, otrzymywane w procesie kondensacji alkilofenoli, poliaminy i formaldehydu.
14
II

skrawaniem (patrz p. 12) i rodkach antyadhezyjnych do uwalniania betonu z form (patrz p. 6). Mechanizm dziaania emulgatorw jest analogiczny do mechanizmu dziaania dyspergatorw. W tym przypadku, czsteczki emulgatora otaczaj kropelki wody, nie pozwalajc na ich czenie, a tym samym na rozdzia emulsji. Dodatki smarnociowe jest to grupa zwizkw chemicznych, dziaajcych w warunkach tarcia granicznego. Wyrnia si dodatki: q przeciwzuyciowe (AW), q przeciwzatarciowe (EP), q modyfikatory tarcia. Popraw waciwoci smarnych mona rwnie uzyska w wyniku mieszania olejw mineralnych z estrami organicznymi, tuszczami zwierzcymi lub rolinnymi. Otrzymywane w ten sposb oleje s nazywane olejami kompaudowanymi. Dodatki przeciwzuyciowe (dodatki AW anti wear) jest to grupa dodatkw smarnociowych, ktre wprowadzone do rodkw smarnych, przeciwdziaaj nadmiernemu zuywaniu wsppracujcych powierzchni skojarzenia trcego, a take zmniejszaj wspczynnik tarcia. Mechanizm ich dziaania polega na tworzeniu na powierzchni metalu trwaej warstewki polarnych czsteczek dodatku. Przylega on do powierzchni metalu, nie tworzc z nim trwaych zwizkw chemicznych. Czsteczki dodatku tworz z powierzchni metalu zwizki chemiczne lub s zwizane z podoem midzyczsteczkowymi siami van der Waalsa. Mechanizm adsorbowania polarnych czstek dodatku AW przedstawia rys. 2.15A. Fragment czsteczki (gowa) 2 jest zaadsorbowany przez czsteczki metalu 3, natomiast jej cz
Rys. 2.14 Mechanizm dziaania detergentw A baza olejowa bez detergentu, B baza olejowa z detergentem; 1 baza olejowa, 2 aglomeraty czstek zanieczyszcze staych, 3 czsteczki zanieczyszcze otoczone zaadsorbowanymi czsteczkami detergentu, 4 osad przywarty do podoa metalowego, 5 czsteczki detergentu przywarte do podoa metalowego usuwaj czstki osadu
Wan funkcj detergentw i niektrych rodzajw dyspergatorw, zwaszcza w przypadku ich stosowania w skadzie olejw silnikowych, jest neutralizacja kwanych produktw spalania paliw (np. tlenkw siarki). W takim przypadku zachodzi reakcja (2.28), pomidzy kwanymi produktami spalania i zasadowymi detergentami. W wyniku tej reakcji powstaj rozpuszczalne w oleju obojtne sole. Zapobiega to korozyjnemu dziaaniu kwanych produktw spalania. Obecno w oleju zasadowych detergentw objawia si jako tzw. rezerwa alkaliczna (patrz p. 4.10.5).
rozpuszczalne w oleju zasady + kwane produkty spalania rozpuszczalne w oleju sole
(2.28)
Dyspergatory s stosowane w skadzie olejw, od ktrych jest wymagane, aby produkty ich spalania nie tworzyy popiou, np. olejw do tokowych silnikw lotniczych. Niektre dyspergatory s stosowane jako tzw. dodatki dwufunkcyjne, speniajce jednoczenie funkcj dyspergatora i wiskozatora. W takim przypadku ogon wglowodorowy jest polimerem. Oleje silnikowe, sprarkowe i hydrauliczne zawierajce detergenty i dyspergatory s wydzielane w odrbne grupy, a ich uytkownicy powinni by informowani o obecnoci tych dodatkw w skadzie oleju. Konieczno informowania uytkownikw o obecnoci w skadzie olejw detergentw i dyspergatorw wynika z tego, e jeeli wczeniej w ukadzie by stosowany olej nie zawierajcy tego rodzaju dodatkw, a nastpnie zostanie zastosowany olej z detergentami lub dyspergatorami, to osady osadzone na wewntrznych czciach ukadu zostan bardzo szybko odmyte. Moe to spowodowa rozszczelnienie ukadu. Odmyte osady zatykaj filtry i s powodem gwatownej zmiany waciwoci oleju. Z tych wzgldw przejcie w eksploatacji z olejw bez detergentw i dyspergatorw na oleje z takimi dodatkami, wymaga stosowania specjalnych procedur wymiany. Deemulgatory i emulgatory s to powierzchniowoczynne zwizki chemiczne, dziaajce na granicy faz cieczciecz (olej woda). Deemulgatory s dodawane do olejw smarnych wwczas, gdy zachodzi potrzeba szybkiego rozdzielania emulsji olejwoda, np. w olejach do turbin wodnych i parowych. Mechanizm dziaania deemulgatorw polega na zwizaniu lub zneutralizowaniu zwizkw powierzchniowoczynnych, rozpuszczonych w oleju. Metody badania deemulgowalnoci olejw bardziej szczegowo przedstawiono w p. 4.14. Emulgatory s dodawane do cieczy eksploatacyjnych wwczas, gdy zachodzi potrzeba, aby emulsja olej woda atwo powstawaa lub aby bya trwaa, np. w cieczach wodno-olejowych, do obrbki metali
Rys. 2.15 Mechanizm dziaania dodatkw AW A Polarna czsteczka dodatku AW zaadsorbowana na powierzchni metalu, B Czsteczki dodatku AW tworzce film olejowy (szczotki) ograniczajce moliwo bezporedniego styku wsppracujcych powierzchni; 1 ogon czsteczki dodatku, 2 gowa czsteczki dodatku, 3 metal
II
15
Rys. 2.16 Mechanizm dziaania dodatkw EP 1 warstewka dodatku EP (siarczki lub fosforany cynku) przylegajca do warstewki tlenkw elaza, 2 miejsce styku metali w skojarzeniu trcym, 3 metal
wglowodorowa (ogon) 1 jest skierowana w stron oleju, tworzc tzw. film olejowy. Obie wsppracujce powierzchnie skojarzenia trcego s pokryte takim cile przylegajcym filmem, co ogranicza moliwo bezporedniego styku ich powierzchni, a tym samym zmniejsza zuywanie. Warstewka czsteczek dodatku, tworzcych na wsppracujcych powierzchniach metalu, tzw. szczotk (rys. 2.15B) uatwia wzajemne ich przemieszczanie, zmniejszajc w ten sposb take wspczynnik tarcia. Dodatki przeciwzatarciowe (dodatki EP extreme pressure) jest to grupa dodatkw smarnociowych, ktre s wprowadzone do rodkw smarnych, przeznaczonych do stosowania w tych przypadkach, gdy w skojarzeniu trcym wystpuj bardzo due naciski miedzy wsppracujcymi powierzchniami. Jako dodatki EP najczciej s stosowane alkilowe pochodne ditiofosforanu cynku (ZDTP), a take organiczne zwizki siarki, chloru i fosforu. Rodzaj dodatku EP jest zaleny od metali, jakie olej ma smarowa. Przykadowo niektre dodatki EP zawierajce zwizki siarki mog reagowa z miedzi i stopami miedzi, a dodatki fosforowe z glinem i jego stopami. Zwizki te na powierzchni metalu tworz trwale przylegajc warstewk, wchodzc w reakcj z warstewk tlenkw elaza przylegajcych do powierzchni metalu, w przypadku wystpienia duych naciskw i w wysokiej temperaturze towarzyszcej procesom tarcia metalmetal. W przypadku zniszczenia przylegajcej warstewki dodatku, nastpuje jej szybkie odtworzenie. Mechanizm dziaania dodatkw EP przedstawiono na rys. 2.16. Dodatki EP przeciwdziaaj nadmiernemu zuywaniu wsppracujcych powierzchni oraz zmniejszaj ryzyko wystpienia zatarcia. ZDTP s to zwizki chemiczne, o budowie strukturalnej przedstawionej wzorem (2.29). Na powierzchni metalu tworz trwa warstewk siarczkw lub fosforanw cynku, zwizkw o dobrych waciwociach ochronnych, smarnych i przeciwzatarciowych. RO S S \ II II P S Zn S P / RO OR /
(2.29)
two przej w tarcie mieszane. Aby zapobiec drganiom ciernym i zgrzytom oraz w celu redukcji si tarcia, zwykle s stosowane tzw. modyfikatory tarcia. Dziaaj one w temperaturach, przy ktrych dodatki AW i EP nie s jeszcze aktywne, tworzc jednoczsteczkowe warstwy, fizycznie zadsorbowanych, rozpuszczalnych w oleju dodatkw (analogicznie jak dodatki AW) lub redukuj one tarcie przez przereagowane warstwy, ktre maj znacznie mniejszy wspczynnik tarcia, ni typowy olej bez dodatkw. Z tego wzgldu modyfikatory tarcia mog by uwaane za agodne dodatki AW lub EP, dziaajce przy umiarkowanych temperaturach i naciskach, w miejscach gdzie wystpuje tarcie mieszane. Zasadnicza rnica miedzy modyfikatorami tarcia i dodatkami AW i EP polega na tym, e modyfikatory tarcia dziaaj na zasadzie fizycznej Modyfikatory tarcia, zalenie od sposobu dziaania, mona podzieli na kilka grup: q dziaajce mechanicznie (stae zwizki smarne np.: disiarczek molibdenu, grafit, mied metaliczna, siarczek miedzi, PTFE, poliamid, fluorowany grafit itp.), q tworzce warstwy adsorpcyjne (np. dugoacuchowe kwasy karboksylowe, estry kwasw tuszczowych, etery, alkohole, aminy, amidy, imidy), q tworzce warstwy w wyniku reakcji trybochemicznych (nasycone kwasy tuszczowe, estry kwasw fosforowego i tiofosforowego, ksantogeniany, siarkowane kwasy tuszczowe), q tworzce polimery (estry etoksylowanego kwasu dikarboksylowego, estry dialkilowe kwasu ftalowego, metakrylany, nienasycone kwasy tuszczowe, siarkowane olefiny), q zwizki organometaliczne (zwizki molibdenu, takie jak ditiofosforany molibdenu, ditiokarbaminiany molibdenu i ich synergistyczne kombinacje z ZDTP, zwizki organiczne miedzi). Rozpowszechnion grup modyfikatorw tarcia s zwizki dziaajce na zasadzie adsorpcji, ktrych dziaanie wzrasta wraz ze wzrostem ciaru czsteczkowego, w kolejnoci: alkohol<ester<kwas nienasycony< kwas nasycony
(2.30)
\ OR
Podstawowe znaczenie maj kwasy karboksylowe C12 do C18, alkohole tuszczowe i syntetyczne estry kwasw tuszczowych lub naturalne tuszcze (glicerydy). Typowe zastosowania modyfikatorw tarcia to nowoczesne energooszczdne oleje silnikowe i przekadniowe, oleje do prowadnic lizgowych, oleje do przekadni automatycznych (ATF), rodki smarne do wrzecion oraz innych czci maszyn z ograniczonym polizgiem, ktre wymagaj w skadzie oleju tzw. dodatkw przeciwdziaajcych drganiom ciernym (patrz p. 10). Inhibitory korozji i rdzewienia s to zwizki chemiczne przeciwdziaajce korozji stopw metali kolorowych lub rdzewieniu stopw elaza oraz hamujce procesy korozji chemicznej materiaw konstrukcyjnych, z ktrymi styka si rodek smarny.
Dodatki EP znalazy rwnie szerokie zastosowania w skadzie smarw plastycznych, zwaszcza przeznaczonych do smarowania silnie obcionych czci maszyn, np. przekadni przemysowych, silnie obcionych oysk lizgowych i tocznych. S one wprowadzane w skadzie oleju jak to przedstawiono na rys. 2.17A lub w skadzie zagszczacza, jak przedstawia rys. 2.17B. Dodatki EP zawarte w skadzie zagszczacza dziaaj efektywniej, lecz technologia otrzymywania takich smarw jest trudniejsza. Modyfikatory tarcia. W zakresie niewielkich prdkoci polizgu, przy nieznacznych naciskach jednostkowych, w przypadku maej lepkoci oleju, smarowanie pynne moe a-
Rys. 2.17 Dodatki EP w smarach plastycznych A dodatek EP w oleju; B dodatek EP w zagszczaczu
16
II

Procesy korozji i rdzewienia bardziej szczegowo przedstawiono w p. 16. Wyrnia si: q inhibitory korozji, dziaajce w strefie ciekej, q lotne inhibitory korozji, dziaajce w strefie gazowej, q inhibitory rdzewienia. Kwane produkty utleniania bazy i dodatkw, a w przypadku olejw silnikowych rwnie kwane produkty spalania paliw, mog wykazywa agresywno korozyjn w stosunku do materiaw konstrukcyjnych, czemu przeciwdziaa si wprowadzajc do oleju odpowiednie inhibitory korozji i rdzewienia. Jako inhibitory korozji s stosowane: pochodne kwasu bursztynowego, niektre kwasy, estry oraz aminy. Niektre organiczne kwasy rozpuszczaj si w wolnej wodzie bdcej w kontakcie z olejem. Woda czsto w niewielkich ilociach, towarzyszy rodkom smarnym, np. w wyniku kondensacji pary wodnej z powietrza. Woda ekstrahuje i zata kwasy. Po osigniciu okrelonego stenia, mog one wywoywa rdzewienie. Specjaln grup inhibitorw korozji s inhibitory rdzewienia. Ich zadaniem jest zapobieganie korozji elementw wykonanych ze stali, a wywoanej kontaktem z wod lub wilgotnym powietrzem. Jako inhibitory rdzewienia s stosowane zasadowe sulfoniany i fenolany metali, o budowie chemicznej, analogicznej do inhibitorw utlenienia i detergentw. Niektre maoczsteczkowe kwasy organiczne, powstajce w procesach utleniania bazy oleju, takie jak: mrwkowy, octowy, propionowy i inne s lotne. Mog one powodowa procesy korozyjne i rdzewienie materiaw konstrukcyjnych, nie bdcych w bezporednim kontakcie ze rodkiem smarnym. W takich przypadkach do skadu rodkw smarnych s wprowadzane lotne inhibitory korozji, zapewniajce ochron korozyjn powierzchni metali bdcych w kontakcie z faz gazow. Jako lotne inhibitory korozji s stosowane maoczsteczkowe kwasy organiczne i aminy oraz niektre inne zwizki organiczne, charakteryzujce si wystarczajc lotnoci, aby odparowa ze rodka smarnego, ale jednoczenie nie tak du, aby odparowywa z chronionych powierzchni. Z powierzchni metalu tworz one zwizki chemiczne chronice przed dalsz korozj tych wewntrznych czci maszyny, ktre bezporednio nie stykaj si ze rodkiem smarnym lub trac z nim kontakt podczas dugotrwaego postoju maszyny. Inhibitory korozji i rdzewienia s dodawane do rodkw smarnych w iloci 0,5 3%. W wikszoci przypadkw, nie s one dodawane do rodka smarnego jako samodzielne, lecz w skadzie dodatkw wielofunkcyjnych. Tworz one na powierzchni metalu trwa warstewk chronic metal przed bezporednim dziaaniem: tlenu, wody i produktw utleniania skadnikw rodka smarnego. Pasywatory metali s to zwizki chemiczne wytwarzajce na powierzchni metali cienkie, prawie niewidoczne warstewki, najczciej tlenkw, pod wpywem ktrych metal staje si bardziej odporny na korozj (stan pasywny). Pasywatory metali najczciej s wprowadzane do cieczy do obrbki metali skrawaniem, bdcych roztworami wodnymi lub emulsjami. Dodatki przeciwpienne. Pienienie si olejw, wystpujce w przypadku intensywnego ich mieszania z powietrzem, moe mie wiele negatywnych skutkw, takich jak: q kawitacja, q wypywanie oleju z ukadu poprzez odpowietrzniki, q zmniejszenie iloci oleju przepywajcego przez ukad, co moe pogorszy smarowanie, odprowadzenie ciepa i zanieczyszcze mechanicznych. Powodem pienienia si olejw najczciej s obecne w nich substancje zmniejszajce napicie powierzchniowe, stanowice zanieczyszczenia lub wprowadzane jako: detergenty, inhibitory korozji i inne zwizki chemiczne o charakterze jonowym. Jako dodatki przeciwpienne najczciej s stosowane cieke silikony, o budowie liniowej lub cyklicznej, w steniu 5 100 mg/kg (ppm). S one nierozpuszczalne w olejach mineralnych, syntetycznych wglowodorotlenowych oraz estrowych. Me-
Rys. 2.18 Mechanizm dziaania silikonowych dodatkw przeciwpiennych 1 kropelki silikonu, 2 warstwa piany, 3 powierzchnia cieczy, na ktrej gromadz si czsteczki silikonu, 4 olej
chanizm ich dziaania polega na przerywaniu pcherzykw powietrza, na powierzchni ktrych s usytuowane mikrokropelki silikonu (rys. 2.18). W niektrych olejach hydraulicznych oraz cieczach do obrbki metali, obecno silikonw w oleju moe by szkodliwa. W takich przypadkach s stosowane dodatki przeciwpienne nie zawierajce silikonw, takie jak: glikole, polietery, estry fosforanowe. Barwniki w skadzie rodkw smarnych, s stosowane w celu odrnienia niektrych specjalnych gatunkw olejw i smarw plastycznych, np.: lotniczych olejw hydraulicznych. Obecno barwnika w oleju pozwala na szybk lokalizacj miejsca przecieku. Do barwienia olejw smarnych i smarw plastycznych, s stosowane tzw. barwniki tuszczowe, atwo rozpuszczalne w olejach, a nie rozpuszczalne w wodzie. Od barwnikw wymaga si, aby nie zmieniay waciwoci rodka smarnego, nie barwiy lakierw, a take nie zmieniay koloru podczas pracy. W przypadku niektrych barwnikw, niezbdne jest dodawanie stabilizatorw koloru, ktrymi najczciej s odpowiednie inhibitory utlenienia. Substancje zapachowe s stosowane w celu zamaskowania nieprzyjemnego zapachu skadnikw niektrych rodkw smarnych. Jako rodki zapachowe s stosowane rnego rodzaju naturalne olejki eteryczne i niektre zwizki chemiczne o przyjemnym zapachu, np. estry niskoczsteczkowych kwasw tuszczowych. Dodatki wielofunkcyjne. Niektre substancje mog jednoczenie spenia kilka funkcji, z tego wzgldu s nazywane dodatkami wielofunkcyjnymi. Przykadami dodatkw wielofunkcyjnych mog by: q ditiofosforan cynku (ZDPP) stosowany jako inhibitor utlenienia i dodatek smarnociowy q fosforan trjkrezylu, stosowany jako inhibitor korozji i dodatek smarnociowy, q kopolimer metakrylanu i N-winylopirydonu, stosowany jako modyfikator waciwoci reologicznych i dodatek dyspergujcy. Pakiety dodatkw. Niektre wyspecjalizowane firmy oferuj producentom rodkw smarnych, tzw. pakiety dodatkw. S to mieszaniny dodatkw jednofunkcyjnych i/lub wielofunkcyjnych, najczciej rozpuszczonych w oleju bazowym. Udzia poszczeglnych rodzajw dodatkw w pakiecie oraz poziom dozowania pakietu, s zwizane z wymaganiami, jakie olej powinien spenia. Celem stosowania pakietw dodatkw jest uproszczenie procesu blendingu. Niektre dodatki, ze wzgldu na zachodzce midzy nimi reakcje chemiczne, nie mog by stosowane w pakietach.
II
17
2.5.4 Smary stae Smary stae s definiowane jako ciaa stae, majce zdolno zmniejszania zuycia i przeciwdziaajce zacieraniu skojarzenia trcego. Wyrnia si dwa nastpujce, podstawowe rodzaje smarw staych: q q q q majce specjaln pytkow budow krystaliczn dziaajce na zasadzie mechanicznej, tworzce film metaliczny, substancje aktywne chemicznie.
q poliuretany (PU), q poliamidy, q polisilikony. Smarowanie i zmniejszanie zuycia moe rwnie by osignite poprzez pokrycie wsppracujcych powierzchni cienkim filmem metalu, bardziej mikkiego ni materia konstrukcyjny skojarzenia trcego. Metal taki wypenia szczeliny i skazy wystpujce na smarowanej powierzchni, wygadzajc j i oddzielajc od drugiej wsppracujcej powierzchni. Do takich metali zalicza si: q q q q q ow (Pb), cyna (Sn), srebro (Ag), zoto (Au), mied (Cu), i niektre inne metale.
Niektre substancje o pytkowej, heksagonalnej strukturze krystalicznej i waciwociach anizotropowych, pod wpywem przyoonego, niewielkiego naprenia cinajcego, wykazuj atwe przemieszczania warstw krysztau. Waciwo ta jest podstaw do ich stosowania jako rodkw smarnych lub skadnikw rodkw smarnych. Przykadem takiej substancji jest grafit, ktrego struktura przedstawiona na rys. 2.19, ilustruje t waciwo. Obok grafitu znanych jest wiele zwizkw chemicznych o takich waciwociach. Powszechne zastosowanie znalazy nastpujce zwizki chemiczne i mineray: q q q q q q q azotek boru NB, boraks Na2B4O7, mika KAl2(Si3Al)O10(OH)2, diselenek molibdenu MoSe2, disiarczek molibdenu MoS2, disiarczek wolframu WS2, talk Mg3(OH)2Si2O10.
W niektrych przypadkach, jako smary stae s stosowane substancje aktywne chemicznie, to znaczy takie, ktre wchodz w reakcj ze smarowanymi powierzchniami, tworzc nowe zwizki chemiczne, o lepszych waciwociach smarujcych lub izolujce wsppracujce powierzchnie skojarzenia trcego.
2.6 Technika smarownicza

Pod pojciem technika smarownicza rozumie si: q urzdzenia techniczne, suce do doprowadzenia rodka smarnego do skojarzenia trcego, q rodek smarny o waciwociach wymaganych do smarowania skojarzenia trcego, w warunkach eksploatacji, q wiedz o poprawnym smarowaniu. Istnieje bardzo wiele rozwiza konstrukcyjnych ukadw smarowania maszyn i urzdze sucych do doprowadzania rodka smarnego do skojarze trcych. Z tego wzgldu, w niniejszym opracowaniu przedstawiono jedynie przykady rozwiza, ilustrujcych zasad poszczeglnych sposobw smarowania. Niektre urzdzenia smarowe s znormalizowane, co umoliwia ich zamienne stosowanie, w maszynach pochodzcych od rnych producentw. 2.6.1 Sposoby smarowania Stosowane sposoby smarowania zale od bardzo wielu czynnikw, jakimi s: q rodzaj i waciwoci rodka smarnego, q konstrukcja i warunki pracy ukadu smarowego, q niezbdna ilo rodka smarnego, q okresowo obsugi, q sposb doprowadzenia rodka smarnego do skojarzenia trcego. Uproszczony4 podzia sposobw smarowania, ze wzgldu na rodzaj rodka smarowego, przedstawiono w tabeli 2.6. Ponadto, ze wzgldu na cinienie jakie panuje w ukadzie, wyrnia si smarowanie: q bezcinieniowe, gdy w momencie dozowania rodka smarnego w ukadzie smarowania maszyny wystpuje cinienie nie wysze od atmosferycznego, q cinieniowe, gdy rodek smarny musi by wtaczany do ukadu pod okrelonym cinieniem, wyszym od atmosferycznego, ze wzgldu na panujce w ukadzie cinienie. Ze wzgldw praktycznych, sposoby smarowania s najcz-
Smarowanie substancjami dziaajcymi na zasadzie mechanicznej, polega na utrzymywaniu wsppracujcych powierzchni skojarzenia trcego w odlegoci wikszej ni sumaryczna wysoko nierwnoci. Dziaaj one analogicznie, jak spryste kulki gsto rozsypane na poziomej powierzchni i przykryte drug powierzchni. Do tej grupy smarw staych zalicza si: q politetrafluoroetylen (PTFE) i rne stae polimery zawierajce w czsteczce atomy fluoru, q polietylen (PE) i polipropylen (PP),
Rys. 2.19 Struktura krystaliczna grafitu 1 atomy wgla, F siy powodujce lizganie warstw grafitu po sobie, H odlego midzy warstwami
Inne podziay sposobw smarowania znajdzie Czytelnik w pracy: Zbigniew Lawrowski: Technika smarowania, PWN, Warszawa.
18
II

TABELA 2.6 Oglna charakterystyka sposobw smarowania rodek smarny Olej smarowy, smarowanie skpe Sposb smarowania Kroplowe Mg olejow Olejowo-powietrzne Olej smarowy, smarowanie pene Zanurzeniowe Obiegowe Natryskowe Smar plastyczny Na cay okres ywotnoci Z dosmarowywaniem Rozpyleniowe Smar stay Na cay okres ywotnoci Z dosmarowywaniem Urzdzenia smarownicze Smarownica kroplowa System smarowania mg olejow System smarowania olejowo-powietrznego Najczstsze zastosowania Wszystkie typy oysk tocznych, oyska lizgowe Wszystkie typy oysk tocznych Wszystkie typy oysk tocznych, przekadnie mechaniczne
System smarowania zaleny od konstrukcji Wszystkie typy oysk tocznych, przekadnie mesmarowanego mechanizmu chaniczne, przeguby, wrzeciona System smarowania obiegowego Wszystkie typy oysk tocznych, oyska lizgowe, przekadnie mechaniczne, wrzeciona
System smarowania obiegowego z dyszami Wszystkie typy oysk tocznych, przekadnie menatryskowymi chaniczne Nie s wymagane Smarowniczka rczna lub pompa smarowa Wszystkie typy oysk tocznych poza oyskami barykowymi wzdunymi, przeguby, sprzga Wszystkie typy oysk tocznych, przekadnie mechaniczne
System smarowania zaleny od konstrukcji Wszystkie typy oysk tocznych, przekadnie mesmarowanego mechanizmu chaniczne Nie s wymagane opatki, smarownice Gwne oyska kulkowe, otwarte przekadnie mechaniczne
ciej klasyfikowane ze wzgldu na sposb obsugi maszyny. Wyrnia si: q smarowanie rczne, q smarowanie samoczynne, q smarowanie automatyczne. 2.6.2 Smarowanie rczne Smarowanie rczne polega na okresowym doprowadzeniu rodka smarnego do skojarzenia trcego, przez personel obsugujcy maszyn. W takim przypadku, maszyna zazwyczaj jest wyposaona w specjalne zaworki lub rzadziej otwory, przez ktre rodek smarny jest doprowadzany do skojarzenia trcego olejarkami lub smarownicami rcznymi. Zaworki lub otwory smarownicze s rozmieszczone w pobliu wymagajcych smarowania skojarze trcych. rodek smarny jest dozowany i doprowadzany w okrelonych odstpach czasu, najczciej ustalonych przez producenta maszyny, w tzw. kartach smarowniczych lub instrukcjach obsugi maszyny. Przykad konstrukcji znormalizowanego typoszeregu zaworkw o rnych wymiarach, przedstawia rys. 2.20. Korzystnie jest, gdy zaworek taki jest wyposaony w pokrywk, uniemoliwiajc przedostawanie si zanieczyszcze staych i wody do skojarzenia trcego. Otwr zaworka jest dostosowany do kocwki smarownicy. Pokrywka w pooeniu zamknite chroni ukad przed zanieczyszczeniami zewntrznymi, a w pooeniu otwarte umoliwia atwe doprowadzenie rodka smarnego do skojarzenia trcego.
Rys. 2.21 Konstrukcja smarownicy do rcznego wtaczania smaru plastycznego 1 pokrywka umoliwiaj napenianie smarownicy, 2 przesuwna tuleja, 3 smar plastyczny, 4 toczek, 5 przewd do wtaczania smaru do gniazdka
Do rcznego doprowadzania oleju smarnego do ukadw bezcinieniowych s stosowane rczne olejarki, o bardzo zrnicowanej konstrukcji i pojemnoci (od kilku mililitrw do kilku litrw), a do smarw plastycznych rczne smarownice, przykadowo przedstawione na rysunkach 2.21 oraz 2.22. Ukady, w ktrych rodek smarny znajduje si pod niewielkim cinieniem s wyposaone w specjalne zaworki zwrotne, uniemoliwiajce wypywanie rodka smarnego z ukadu, o konstrukcji przyRys. 2.22 Konstrukcja smarownicy z tokiem do rcznego wtaczania smaru plastycznego 1 ruba napdzajca tok, 2 tok, 3 smar plastyczny, 4 pojemnik na smar, 5 mechanizm zaworka, 6 toczek, 7 przewd do wtaczania smaru do gniazda
Rys. 2.23 Konstrukcja przycza bagnetowego i zaworku zwrotnego do ukadw smarowania, w ktrych olej znajduje si pod niewielkim cinieniem A zaworek kulowy, B przycze typu bagnetowego, 1 przycze typu bagnetowego, 2 kulka zaworka, 3 spryna utrzymujca kulk w pooeniu zamknite
Rys. 2.20 Konstrukcja znormalizowanego zaworka smarowego z odchylan pokrywk 1 pokrywka w pooeniu zamknite, 2 pokrywka w pooeniu otwarte, 3 spryna ustalajca pooenie pokrywki, 4 tulejka z gwintem do umocowania w obudowie skojarzenia trcego
Rys. 2.24 Konstrukcja przycza wiertarskiego i zaworku zwrotnego do ukadw smarowania, w ktrych olej znajduje si pod niewielkim cinieniem A zaworek smarowniczy, kulowy, B przycze typu wiertarskiego, 1 kulka zaworka, 2 spryna utrzymujca kulk w pooeniu zamknite
II
19
Rys. 2.25 Smarownica rczna do podawana smaru pod naciskiem spryny. 1 uchwyt do wyjmowania toka, 2 acuch, 3 obudowa, 4 spryna napdzajca tok, 5 tok, 6 rodek smarny, 7 zaworek, 8 dwignia zaworka, 9 przewd doprowadzajcy rodek smarny
Istniej rwnie rozwizania konstrukcyjne smarownic rcznych, gdzie smar plastyczny jest umieszczony w wymiennej tubie, przeznaczonej do jednorazowego zastosowania. Smar z takiej tuby jest wypychany dziaaniem toka uruchamianego dwigni, w ktr jest wyposaony specjalny pistolet (rys. 2.27). 2.6.3 Smarowanie samoczynne Smarowanie samoczynne jest stosowane, gdy smarowanie okresowe jest niewystarczajce do zapewnienia smarowania hydrodynamicznego lub, gdy czstotliwo smarowania rcznego powinna by dua. Smarowanie samoczynne moe by: bezcinieniowe lub pod cinieniem. Wrd indywidualnych urzdze smarowniczych dziaajcych bezcinieniowo wyrnia si smarowanie: q grawitacyjne, q knotowe (kapilarne), q zanurzeniowe, q rozbryzgowe, q powielaczowe. Wiele rozwiza konstrukcyjnych sposobw doprowadzania rodka smarnego do skojarze trcych jest oparte na zasadzie dziaania urzdze mechanicznych, napdzanych rcznie lub poprzez mechanizmy o bardzo zrnicowanej konstrukcji, poczwszy od bardzo prostych jak to przedstawia rys. 2.28, w ktrych smar jest wtaczany poprzez okresowe dokrcanie pokrywy lub toka (rys.2.29). Stosunkowo prostym i skutecznym rozwizaniem s smarowniczki dziaajce okresowo i samoczynnie, w ktrych tok jest napdzany spryn (rys. 2.30 i 2.31), a ilo podawanego smaru moe by regulowana rcznie, zaworkiem. W niektrych konstrukcjach przesuw toka jest dokonywany w sposb cigy, mechanizmem zewntrznym (rys. 2.32), tylko podczas pracy maszyny. Istniej rozwizania konstrukcyjne indywidualnych smarowniczek, dziaajcych na zasadzie rozprania gazu wytwarzanego przez substancje chemiczne. Uruchomienie smarowniczki nastpuje w chwili wprowadzenia zawartego w ampuce inicjatora do pynnego elektrolitu, znajdujcego si w elastycznym zbiorniku. Zachodzca reakcja powoduje wydzielanie si gazu. Rozprajcy si gaz powoduje nacisk na tok, ktry powoduje wypyw smaru do smarowanego mechanizmu. Przykad tego typu smarowniczki przedstawia rys. 2.33. W przedstawionym rozwizaniu smarowniczka jest uruchamiana poprzez przekrcenie ruby 1, ktra rozgniata ampuk 2 zawierajc inicjator 3, wchodzcy w reakcj z elektrolitem 4. W momencie stuczenia ampuki aktywizuje si komora gazowa,
Rys. 2.26 Smarownica rczna do podawana smaru z mechanizmem rubowym 1 pokrto ruby, 2 pokrywa, 3 ruba napdzajca tok, 4 tok, 5 rodek smarny, 6 przewd doprowadzajcy rodek smarny, 7 dwignia zaworka, 8 zaworek
Rys. 2.27 Smarownica pistoletowa z wymienn tub zawierajc smar plastyczny 1 przewd doprowadzajcy rodek smarny, 2 wymienna tuleja ze smarem, 3 smar plastyczny, 4 tok, 5 cigo napdzajce tok
kadowo przedstawionej na rysunkach 2.23B i 2.24A. Wymagaj one stosowania smarownic wyposaonych w tzw. szybkozcza, ktrych przykady konstrukcji rwnie przedstawiono na powyszych rysunkach. Szybkozcze jest tak skonstruowane, e podczas czenia samoczynnie otwiera ono zaworek (najczciej kulowy), umoliwiajc wtaczanie rodka smarnego do smarowanego mechanizmu. W takich rozwizaniach konstrukcyjnych, sia niezbdna do wtoczenia rodka smarnego jest nieco wiksza. Z tego wzgldu smarownice s wyposaane we wspomagajce spryny (rys 2.25) powodujce przesuw toka. W innych rozwizaniach przesuw toka jest powodowany po przez obrt centralnie usytuowanej ruby (rys. 2.26). Zawr umoliwiajcy wypynicie rodka smarnego ze smarownicy jest uruchamiany specjaln dwigni. W smarownicach tego typu, kocwka doprowadzajca rodek smarny ma gwint umoliwiajcy przyczenie przewodu wyposaonego w szybkozcze, lub innego umoliwiajcego hermetyczne poczenie z zaworkiem smarowniczym maszyny. W smarownicach rcznych rodek smarny jest uzupeniany okresowo, po wyczerpaniu porcji, jak zostay napenione.
Rys. 2.28 Indywidualna rczna smarownica do smaru plastycznego 1 pokrywa stanowica tok i pojemnik na smar plastyczny, 2 smar plastyczny, 3 gniazdo smarownicze
Rys. 2.29 Indywidualna smarownica z rcznym napdem toka 1 pokrto toka, 2 pokrywa umoliwiajca wprowadzenie smaru, 3 pojemnik na smar, 4 tok, 5 smar plastyczny
20
II

Rys. 2.34 Olejarka kroplowa 1 dwignia otwierajca zawr iglicowy, 2 spryna dwigni, 3 szklana tuleja stanowica pojemnik na olej, 4 olej, 5 gniazdo zaworu iglicowego, 6 wziernik
Rys. 2.30 Indywidualna smarownica ze sprynowym napdem toka 1 pokrywa umoliwiajca wprowadzenie smaru, 2 spryna toka, 3 tok, 4 smar plastyczny, 5 zawr do regulacji dozowania smaru
Rys. 2.31 Smarowniczka z rczn regulacj toka napdzanego spryn 1 pokrto, 2 spryna wspomagajca dziaanie toka, 3 tuleja stanowica zbiornik smaru plastycznego, 4 tok, 5 smar plastyczny, 6 zawr do regulowania dozowania smaru, 7 wlot do okresowego napeniania
Rys. 2.32 Smarowniczka mechaniczna z zewntrznym napdem toka 1 cigo przenoszce napd na tok, 2 pojemnik na smar, 3 tok, 4 smar plastyczny, 5 korek do oprniania smarowniczki regulacji skoku zaworka, 6 mechanizm zaworka, 7 korek otworu do napeniania smarowniczki
Rys. 2.33 Indywidualna smarowniczka dziaajca na zasadzie rozprania gazu 1 ruba do rozgniatania ampuki, 2 ampuka, 3 substancja inicjujca powstawanie gazu, 4 substancja wytwarzajca gaz, 5 zaczepy toka, 6 tok, 7 smar plastyczny, 8 kocwka gwintowana do podczania przewodu lub wkrcenia do obudowy skojarzenia trcego
wykonana z elastycznego materiau. Smar jest wypychany tokiem pod wpywem powikszajcej swoj objto komory gazowej. Smarowanie grawitacyjne polega na doprowadzaniu rodka smarnego do skojarzenia trcego na zasadzie dziaania si grawitacji. i w tym przypadku jest wiele rnych rozwiza konstrukcyjnych. Typowe rozwizanie konstrukcyjne olejarki kroplowej, dziaajcej na zasadzie grawitacyjnej, przedstawia rys. 2.34. Olejarki tego typu najczciej s stosowane do smarowania poprzecznych oysk lizgowych, ale rwnie do smarowania olejem wielu innych rodzajw skojarze trcych. Szklany pojemnik zawierajcy olej pozwala na kontrol jego poziomu w smarowniczce, a zawr iglicowy i wziernik, na ustalenie wymaganego dozowania. Smarowanie grawitacyjne czsto jest stosowane w niektrych rozwizaniach konstrukcyjnych ukadw przelotowych (patrz p. 5). W tego rodzaju ukadach smarowania olej jest podawany do zbiornika grnego, umieszczonego nad smarowanymi mechanizmami i spywa do nich grawitacyjnie, do zbiornika pooonego poniej, skd po przefiltrowaniu, jest podawany pomp do zbiornika grnego.
Smarowanie knotowe polega na wykorzystaniu zjawiska si kapilarnych w knocie. W rozwizaniu takim olej jest podawany ze zbiorniczka do skojarzenia trcego przez nasycony olejem knot. Istniej rozwizania, w ktrych olejarka knotowa jest umieszczona nad smarowanym skojarzeniem trcym oraz takie, gdy olej jest umieszczony poniej smarowanego skojarzenia trcego. Przykad rozwizania konstrukcyjnego olejarki knotowej przedstawia rys. 2.35. W rozwizaniach tego typu knot, jednym kocem jest zanurzony w oleju, drugi natomiast jest usytuowany w taki sposb, e styka si z powierzchni smarowanego skojarzenia trcego lub skapuj z niego krople do smarowanego mechanizmu. Olejarki knotowe najczciej s stosowane w przypadkach indywidualnego smarowania oysk lizgowych oraz pocze prowadnicowych (patrz p. 10). Smarowanie zanurzeniowe polega na przenoszeniu oleju do skojarzenia trcego przez ruchomy element maszyny, czciowo zanurzony w oleju. Element ten, najczciej wykonujcy ruch obrotowy, nabiera na swoj powierzchni olej z miski olejowej i przenosi go do skojarzenia trcego. Systemy smarowania zanurzeniowego najczciej s stosowane do smarowania przekadni zbatych (patrz p. 7). Przykady rozwiza konstrukcyjnych tego rodzaju smarowania przedstawiono na rysunkach 7.23; 7.24; 7.25 oraz 7.26. Olej z miski olejowej jest transportowany przez zanurzone w nim koo zbate na kolejne wsppracujce z nim koa. Nadmiar oleju spywa do miski olejowej. W niektrych rozwizaniach istnieje kilka misek olejowych, w ktrych s zanurzone kolejne koa zbate, co ilustruj rys. 7.25 i 7.26. W tego typu rozwizaniach cz oleju jest rozbryzgiwana i smaruje oyska przekadni. Smarowanie rozbryzgowe polega na rozbryzgiwaniu oleju z miski olejowej na smarowane skojarzenia trce, specjalnie uksztatowanym czerpakiem. Podczas obrotw maszyny czerpak zanurza si okresowo w oleju i rozbryzguje olej. Rozwizania tego typu s czsto stosowane w silnikach spalinowych, do smarowania ukadu cylinder-tok i sworze-panewka, a take w silnikach maej mocy do smarowania oysk. Smarowanie rozbryzgowe jest rwnie stosowane w niektrych szybkoobrotowych przekadniach mechanicznych. Zalet takiego rozwizania jest prosta konstrukcja, wad natomiast brak moliwoci regulacji i kontroli iloci podawanego rodka smarnego. Smarowanie natryskowe polega na cigym lub okresowym natryskiwaniu oleju lub smaru plastycznego na skojarzenie trce. Istniej rozwizania, w ktrych rodek smarny jest po-
II
21
Rys. 2.35 Olejarka knotowa 1 pokrywka umoliwiajca uzupenianie oleju, 2 pojemnik na olej, 3 olej, 4 knot, 5 spinka umoliwiajca wymian knota
bierany ze zbiornika i natryskiwany przy pomocy indywidualnej pompki (rys. 7.22) lub w przypadku, gdy jest smarowanie wiele mechanizmw, jednoczenie, poprzez centralne systemy smarowania. Smarowanie natryskowe znalazo liczne zastosowania do smarowania przekadni linowych (rys.7.31), wolnoobrotowych oysk tocznych, wolnoobrotowych przekadni zbatych (rys. 7.21 i 7.22), przekadni acuchowych, a take obrzey k pojazdw szynowych. Smarowanie powielaczowe polega na nanoszeniu oleju na smarowane elementy poprzez element poredniczcy w postaci: waka, stoka, tamy itp. wykonanych z materiau porowatego, np. filcu. Element poredniczcy jest czciowo zanurzony w oleju, a drug czci styka si z powierzchni smarowanego elementu. Ruch smarowanego elementu powoduje odpowiedni ruch elementu poredniczcego, ktry przenosi na niego olej z miski olejowej. Sposb taki jest stosowany w mechanizmach wolnoobrotowych. Zalet smarowania powielaczowego jest prosta konstrukcja ukadu smarowego i brak koniecznoci cigego nadzoru, ktry sprowadza si do dopilnowania waciwego poziomu oleju w misce olejowej. 2.6.4 Smarowanie automatyczne Smarowanie automatyczne ma miejsce wwczas, gdy rodek smarny jest podawany do skojarzenia trcego w czasie i w iloci, jakie wynikaj z chwilowego zapotrzebowania. Smarowniczki indywidualne, powszechnie stosowane w smarowaniu automatycznym, rni si sposobem napdu toka wypychajcego smar. Smarowniczki z napdem elektrycznym (rys. 2.36) maj zainstalowany silniczek napdzany bateri elektryczn. Silniczek jest
Rys. 2.36 Indywidualna, automatyczna smarowniczka z napdem toka silnikiem elektrycznym 1 urzdzenie ustawiania i regulacji pracy silnika, 2 akumulator, 3 obudowa mechanizmw napdowych toka, 4 pojemnik na smar, 5 prowadnik toka, 6 smar, 7 tok, 8 silnik
Rys. 2.37 Indywidualna, automatyczna smarowniczka z napdem mechanicznym 1 zbiornik oleju, 2 dwignia napdzajca tok, 3 regulator ruchu ciga rcznego, 4 przycisk rczny napdzajce dwigni, 5 szklany wziernik do kontroli dozowania oleju, 6,7,8 zaworki kulowe zapobiegajca powrotowi oleju z przewodu, 9 spryna powodujca ruch powrotny toka, 10 tok, 11 krzywka napdzajca tok
wczany i wyczany przez nastawny ukad sterujcy. Wczenie silniczka powoduje przeniesienie jego ruchu obrotowego na ruch obrotowy ruby napdzajcej tok, ktry dozuje smar. Czas dziaania smarowniczki jest synchronizowany z czasem pracy maszyny lub jej zespou. Po wyczerpaniu porcji smaru moe by on uzupeniony poprzez ponowne napenienie pojemnika. Tego typu smarowniczki mog rwnie by napeniane olejem. Wymaga to zastosowania specjalnego dawika. Innym rozwizaniem, stosowanym w indywidualnych smarowniczkach z nastawianiem czasu pracy, s smarowniczki, w ktrych przesuw toka jest realizowany poprzez cinienie wytwarzanego gazu, przy czym ilo wytwarzanego gazu jest regulowana przy pomocy elektronicznego sterownika zasilanego bateri. Ilo dozowanego smaru moe by regulowana w zalenoci od potrzeb, poprzez odpowiednie ustawienie przecznikw. o pracy smarowniczki w danym momencie, sygnalizuje migajca dioda. Do zbiornika smarowniczki moe by zaadowany rodek smarny waciwy do smarowania skojarzenia trcego. Niektre wersje smarowniczek tego typu umoliwiaj synchronizacj pracy z cyklami pracy maszyny. W takim przypadku, kocwki elektrycznych przewodw s podczane do stykw zwierajcych wycznika lub przekanika, ktrego praca jest zalena od pracy maszyny. Smarowniczka pracuje tylko podczas pracy maszyny. Istniej rwnie rozwizania konstrukcyjne indywidualnych olejarek, napdzanych mechanicznie, w ktrych ruch na toczek dozujcy olej jest przenoszony z pracujcej czci maszyny. Przykad rozwizania konstrukcyjnego tego typu smarowniczki przedstawia rys. 2.37. W olejarkach tego typu podawanie oleju moe rwnie odbywa si poprzez rczne nacinicie dzwigni 2, napdzajcej tok 10 lub poprzez ruch obrotowy krzywki 11. Rczne dozowanie oleje jest stosowane podczas uruchamiania maszyny. 2.6.5 Systemy smarowania W duych zakadach przemysowych, gdy niezbdne jest jednoczesne smarowanie wielu mechanizmw, s stosowane systemy smarowania, dozujce rodek smarny, wg aktualnego zapotrzebowania. W tym zakresie wyrnia si systemy smarowania: q centralnego, q obiegowego, q mg olejow,
22
II
Rys. 2.38 Schemat instalacji centralnego systemu smarowania 1 zbiornik rodka smarnego, 2 pompa, 3 urzdzenie sterujce, 4 przewd gwny (magistrala), 5 przewody doprowadzajce rodek smarny do smarowanych mechanizmw, 6 zawr dozujcy (patrz rys. 2.39) Rys 2.39 Przykadowa konstrukcja zaworu dozujcego 1 toczek, 2 obudowa, 3 zawr kulowy Rys 2.40 Schemat instalacji systemu smarowania obiegowego q olejowo-powietrznego, 1 zbiornik oleju, 2 pompa, 3 przewd gwny (magistrala), q rozpyleniowego, 4 manometr, 5 smarowane mechanizmy, 6 filtr, 7 termometr, 8 wymiennik ciepa (chodnica), 9 zawr zwrotny q przelotowego. Systemy smarowania centralnego s stosowane Systemy smarowania mg olejow (rys. 2.41) skadaj si w celu cigego dostarczaz ukadu podawania powietrza 1, na kocu, ktrego jest zamonnia rodka smarnego do towany filtr powietrza 2, regulatora cinienia 3, zasobnika oleju 4, skojarze trcych, zgodnie pompy olejowej 5, urzdzenia do wytwarzania mgy olejowej 6, z zapotrzebowaniem. Przyprzewodw mgy olejowej 7, dysz rozpylajcych 8. Powietrze jest kadowy schemat takiego podawane przez urzdzenie do wytwarzania mgy olejowej, ktsystemu przedstawia rys. rego zasadnicz czci jest zwka Venturiego. Zasad dziaania 2.38. System taki skada si zwki Venturiego przedstawia rys. 2.42. W zwce powietrze uzyz zasobnika rodka smarnego skuje du prdko i zasysa olej z zasobnika oleju. Jest on rozpyla1, urzdzenia sterujcego 2, ny przez rozpylacz, a due krople osadzaj si na blaszce oporowej pompy 3, przewodu gwnei spywaj do zasobnika. Olej, w postaci mgy, jest podawany systego 4, zaworw sterujcych 5, mem przewodw do dysz rozpylajcych. Mga olejowa, o kropelprzewodw rozprowadzajkach o rednicy 0,5 2 m, jest podawana przewodami rurowymi cych do skojarze trcych 6. do smarowanych mechanizmw. Cz kropelek oleju osadza si rodek smarny (olej lub smar na przewodach z tego wzgldu, bezporednio przed smarowanym plastyczny) jest podawany mechanizmem jest sprana dysz sprarki lub zwrotn dysz pomp, sterowan przez rozpylajc. Wad tego systemu jest moliwo zanieczyszczania urzdzenie sterujce, do zaworw sterujcych. Zawory te podaj otoczenia mg olejow. odmierzony rodek smarny do zaworw dozujcych (rys. 2.39). Do smarowanego skojarzenia trcego rodek smarny jest podawany w iloci i w czasie, wynikajcych z indywidualnego zapotrzebowania. Systemy takie umoliwiaj jednoczesne podawanie rodka smarnego do wielu smarowanych mechanizmw. Systemy smarowania obiegowego (rys. 2.40) skadaj si ze zbiornika oleju 1, pompy olejowej 2, zaworu przelewowego 3, chodnicy 4, filtrw 5, rozdzielacza 6, manometru 7, termometru 8, smarowanych mechanizmw 9 oraz przewodw powrotnych. Olej ze zbiornika jest podawany pomp i ukadem przewodw podajcych w zaprogramowanej iloci. Systemy smarowania obiegowego, najczciej cinieniowego, s stosowane w przypadkach, gdy ze smarowanych mechanizmw jest niezbdne intensywne odprowadzanie ciepa i zanieczyszcze staych. W niektrych rozwizaniach konstrukcyjnych systemu smarowania obiegowego znajduje si ukad wstpnego podgrzewania rodka smarnego, uywany w okresach rozruchu urzdzenia po duszych postojach. Rozwizanie to stosuje si w celu zmniejszenia oporw hy- Rys. 2.41 Schemat instalacji systemu smarowania mg olejow 1 zbiornik oleju, 2 pompa, 3 regulator cinienia, 4 przewd spronego powietrza, drodynamicznych zimnego oleju a tym samym skrcenia 5 filtr powietrza, 6 zawory w linii powietrza, 7 urzdzenie do wytwarzania mgy olejowej (rys. 2.42), 8 przewody rozprowadzajce mg olejow, 9 zawory dozujce czasu jego dotarcia do smarowanych elementw.
II
23
Rys. 2.42 Urzdzenie do wytwarzania mgy olejowej z zastosowaniem zwki Venturiego 1 zasobnik z olejem, 2 przewd do zasysania oleju, 3 wlot powietrza, 4 zwka Venturiego, 5 rozpylacz (dysza), 6 pytka oporowa, 7 mga olejowa, 8 wylot mgy olejowej do smarowanych mechanizmw
Systemy smarowania olejowo-powietrznego, ktrych podstawowy schemat przedstawia rys. 2.43, dziaaj w taki sposb, e olej jest wtryskiwany cyklicznie, w ustalonych odstpach czasu, zaworem dozujcym (rys. 2.44) do stale pyncego strumienia powietrza. Ilo podawanego oleju jest regulowana urzdzeniem sterujcym, ktre okresowo wcza pomp olejow. Olej jest przenoszony po ciankach przezroczystych przewodw do smarowanego mechanizmu. Stosowanie przezroczystych przewodw ma na celu umoliwienie obserwacji strumienia pyncego oleju. Rwnomierny dopyw oleju zapewniaj we o rednicy wewntrznej 2 5 mm i minimalnej dugoci 400 mm. Do smarowania w tym systemie s stosowane oleje o klasie lepkoci ISO VG 100 150. Zalet systemw smarowania olejowo-powietrznych jest uniknicie przedostawania si mgy olejowej do otoczenia. Systemy smarowania rozbryzgowego maj budow analogiczn do systemw olejowo-powietrznych. Rnica polega na cyklicznym otwieraniu magnetycznego lub mechanicznego zaworu powietrznego. Cinienie powietrza otwiera zawr, przez ktry pomp (tocznic) jest podawany rodek smarny. Ilo podawanego rodka smarnego jest ustalana specjalna gowica dozujc. Systemy smarowania rozbryzgowego s stosowane do smarowania olejem o klasie lepkoci ISO VG 100 lub150 lub smarem plastycznym o konsystencji wg NLGI 000 3. Systemy smarowania przelotowego dziaaj w taki sposb, e rodek smarny (olej lub smar plastyczny) jest podawany do skojarzenia trcego w sposb cigy lub w momencie wystpienia zapotrzebowania, a po przejciu przez smarowane mechanizmy usuwany poza ukad. Systemy smarowania przelotowego bardziej szczegowo opisano w rozdziale 5.
2.7 Elastomery a rodki smarne

W celu zapobiegnicia wyciekom rodkw smarnych z urzdze smarowych maszyn, ukadw hydraulicznych oraz przeciwdziaania zanieczyszczenia rodka smarnego zanieczyszczeniami pochodzcymi z zewntrz s stosowane uszczelnienia. Materiay (elastomery), z ktrych s wykonane uszczelnienia, powinny by odporne na dziaanie rodka smarnego, w kadych normalnych warunkach pracy maszyny. 2.7.1 Materiay uszczelnie Ze wzgldu na due zrnicowanie skadu chemicznego cieczy eksploatacyjnych i warunkw ich pracy niezbdne jest stosowanie duego asortymentu kompatybilnych z nimi materiaw uszczelnie. W maszynach s stosowane nastpujce rodzaje elastomerw (w porzdku alfabetycznym): Buna-N (NBR nitryle-butadiene rubbers) kauczuk butadienowoakrylonitrylowy; kopolimery butadienu i akrylonitrylu. Wykazuje on dobr odporno na dziaanie benzyny, nafty i rozpuszczalnikw alifatycznych. Jest rozpuszczalny w rozpuszczalnikach i paliwach o duej zawartoci wglowodorw aromatycznych i pochodnych chlorowcowych. Ulega wulkanizacji, dajc tzw. gumy twarde, a do bakelitu lub moe by mieszany z tworzywami winylowymi. Moe by stosowany w zakresie temperatury 55 125C. BunaS (SBR styrene-butadiene rubbers) kauczuk butadienowo-styrenowy; kopolimery butadienu oraz styrenu i akrylonitrylu. Ulega wulkanizacji i bywa mieszany z sadz. Wykazuje ma odporno na dziaanie produktw naftowych i innych cieczy, stosowanych jako skadniki rodkw smarnych. Odporny na dziaanie wody i roztworw wodnych. Moe by stosowany w zakresie temperatury 55 +100C. Estry poliuretanowe (AU polyester urethanes) grupa ter-
Rys. 2.43 Schemat instalacji do smarowania olejowopowietrznego 1 przewd doprowadzajcy sprone powietrze, 2 przewd doprowadzajcy olej, 3 urzdzenie do wytwarzania mieszanki olejowopowietrznej (rys.2.44), 4 przewd olejowopowietrzny, 5 smarowane mechanizmy
Rys. 2.44 Konstrukcja mechanizmu do wytwarzania mieszanki olejowo-powietrznej 1 przewd doprowadzajcy sprone powietrze, 2 przewd doprowadzajcy olej, 3 urzdzenie do dawkowania oleju, 4 przewd doprowadzajcy mieszank olejowopowietrzn do smarowanych mechanizmw, 5 zawr do regulacji dopywu powietrza
Istniej liczne rozwizania konstrukcyjne wytwornic mgy olejowej, przeznaczone do smarowania indywidualnych mechanizmw (patrz p. 14).
24
II

moplastycznych tworzyw sztucznych, otrzymywanych w wyniku poliaddycji di- i triizocyjannianw z poliestrami. Stosowane m.in. jako elastomery, zwaszcza wwczas, gdy jest wymagana dobra przyczepno do metalowego podoa (zawory, toki hydrauliczne itp.). Wykazuj odporno na dziaanie produktw naftowych i mog by stosowane w zakresie temperatury 55 +100C, w uszczelnieniach dynamicznych i statycznych. Etery poliuretanowe (EU polyeter urethanes) grupa termoplasycznych tworzyw sztucznych, otrzymywanych w wyniku poliaddycji di- i triizocyjannianw z glikolami. Stosowane m.in. jako elastomery, zwaszcza wwczas, gdy jest wymagana dobra przyczepno do metalowego podoa (zawory, toki hydrauliczne itp.). Wykazuj odporno na dziaanie produktw naftowych i mog by stosowane w zakresie temperatury 55 +100C, w uszczelnieniach dynamicznych i statycznych. Kauczuki butylowe (IIR isobutene-izoprene rubbers) kopolimery izobutylenu oraz wariantowo: izoprenu lub butadienu. Odporne na dziaanie wielu chemikaliw, olejw rolinnych i zwierzcych, estrw, wykazuje dobr odporno na dziaanie estrw fosforanowych. Pczniej pod dziaaniem produktw naftowych i rozpuszczalnikw o duej zawartoci wglowodorw aromatycznych. Mog by stosowane w zakresie temperatury 55 +100C, zarwno w uszczelnieniach statycznych jak i dynamicznych. Kauczuki etylenowo-propylenowe (EPDM ethylene propylene diene terpolimer rubbers) etylenowo-prropylenowo-dienowe; kopolimery etylenu i dienu propylenowego. Odporne na dziaanie wielu chemikaliw, olejw rolinnych i zwierzcych, estrw, wykazuj dobr odporno na dziaanie estrw fosforanowych. Mog by stosowane w zakresie temperatury 55 +150C, zarwno w uszczelnieniach statycznych jak i dynamicznych. Kauczuki fluorowe (FPM lub FKM) oglny symbol elastomerw zawierajcych jako podstawniki w acuchu polimeru: atomy fluoru i fluoroalkile lub grupy fluoroalkoksy. Typowym kauczukiem fluorowym jest viton. Kauczuk naturalny (NR natural rubbers) naturalny polimer izoprenowy, otrzymywany z ywicy drzewa kauczukowego. NR jest odporny na dziaanie zimnej i gorcej wody, roztworw wodnych, pary wodnej pod niskim cinieniem w zakresie temperatury: 55 + 100C. Nie jest odporny na dziaanie olejw wglowodorowych, estrowych i innych. Kauczuki neoprenowe (CR chloroprene rubbers) polimer chloroprenu. Jest odporny na dziaanie wglowodorw aromatycznych oraz produktw naftowych o niskim punkcie anilinowym. Nie wykazuje dostatecznej odpornoci na oleje parafinowe (o wysokim punkcie anilinowym) i rozpuszczalniki alifatyczne. Mog by stosowane w zakresie temperatury 55 +140C, zarwno w uszczelnieniach statycznych jak i dynamicznych. Kauczuki silikonowe, silikony (SR silicone rubbers) wielkoczsteczkowe polimery siloksanw. Odporne na dziaanie olejw o wysokim punkcie anilinowym i mniej odporne na dziaanie olejw o niskim punkcie anilinowym i rozpuszczalnikw wglowodorowych. S przeznaczone do stosowania w bardzo szerokim zakresie temperatury 75 +250C, gwnie w uszczelnieniach statycznych. Kauczuki tiokolowe (TR thiokole rubbers) organiczne polisiarczki otrzymywane w procesach polikondensacji dichloropochodnych organicznych z wielosiarczkiem sodu w postaci lateksu. Podatne na wulkanizacj tlenkiem cynkowym. Wykazuj odporno na dziaanie wikszoci rozpuszczalnikw za wyjtkiem wglowodorw aromatycznych oraz olejw mineralnych. Mog by stosowane w zakresie temperatury 55 +140C, w uszczelnieniach statycznych. Teflon (PTFE politetrafluoroethylene) stay polimer tetrafluoroetanu. Wykazuje doskona odporno na dziaanie rozpuszczalnikw organicznych i wszelkiego rodzaju olejw smarnych. Moe by stosowany w zakresie temperatury 40 +225C, zarwno w uszczelnieniach statycznych jak i dynamicznych. Viton kauczuk fluorowy, kopolimer fluorku winylidienu i hexafluoropropylenu. Wykazuje bardzo dobr odporno na dziaanie wielu agresywnych cieczy w tym olejw. W zalenoci od wykazywanej odpornoci wyrnia si gatunki A, B, C. Gatunki B i C mog by stosowane w kontakcie z olejami smarnymi. Moe by stosowany w zakresie temperatury 30 +200 (nawet do 225)C, zarwno w uszczelnieniach statycznych jak i dynamicznych.
2.7.2 Kompatybilno materiaw uszczelnie i cieczy eksploatacyjnych Wanym wymaganiem stawianym cieczom eksploatacyjnym jest zgodno materiaowa z materiaami uszczelnie i innych elementw wykonanych z kauczukw i tworzyw sztucznych (elastomerw). Zgodno materiaowa jest nazywana kompatybilnoci materiaw. Kompatybilno materiaw jest to waciwo stykajcych si materiaw, ktre pomimo rnego pochodzenia i skadu chemicznego mog ze sob wspdziaa, w okrelonych warunkach eksploatacji. Dziaanie cieczy eksploatacyjnych na elastomery moe powodowa nastpujce procesy: q absorpcj cieczy przez elastomer; proces ten powoduje tzw. pcznienie elastomeru, q ekstrakcj przez ciecz rozpuszczalnych skadnikw elastomeru; proces ten powoduje tzw. skurcz elastomeru, q reakcj chemiczn skadnikw cieczy ze skadnikami elastomeru. Naley si liczy rwnie z przypadkami, gdy ma miejsce wicej ni jeden z tych procesw. W przypadku jednoczesnej absorpcji i ekstrakcji, na og udzia absorpcji jest wikszy ni udzia ekstrakcji, wynikiem jest rwnie pcznienie. Absorpcja cieczy eksploatacyjnej przez elastomer, obok pcznienia, moe istotnie zmieni waciwoci fizyczne i chemiczne elastomeru, takie jak: q wytrzymao na rozciganie, q twardo, q wyduenie przy zerwaniu. Z tego wzgldu te waciwoci elastomerw s badane podczas oceny dziaania cieczy eksploatacyjnych. Ekstrakcja rozpuszczalnych skadnikw elastomerw (najczciej plastyfikatorw i inhibitorw utlenienia) moe rwnie by przyczyn zmian waciwoci fizycznych i chemicznych elastomeru, zwaszcza po usuniciu cieczy eksploatacyjnej (wysuszeniu). Z tych wzgldw przy ocenie kompatybilnoci cieczy eksploatacyjnych i elastomerw wykonuje si badania polegajce na kontaktowaniu elastomeru i cieczy eksploatacyjnej w okrelonych, cile znormalizowanych warunkach. Po badaniu najczciej oznacza si nastpujce parametry: q zmian masy elastomeru, q zmian objtoci elastomeru, q zmian wymiarw elastomeru, q zmian twardoci elastomeru, q ilo i rodzaj substancji wyekstrahowanych z elastomeru przez ciecz eksploatacyjn, q zmian waciwoci wytrzymaociowych elastomeru. W przypadku elastomerw pracujcych w warunkach stwarzajcych stae lub cykliczne naprenia elastomeru, celowe jest prowadzenie bada w warunkach modelujcych rzeczywiste warunki pracy lub w rzeczywistych warunkach pracy. W niektrych przypadkach bada kompatybilnoci, warunki pracy elastomeru w kontakcie z ciecz eksploatacyjn do dobrze modeluj rzeczywiste warunki eksploatacji, jednak naley si liczy, e w rzeczywistych warunkach pracy zachowanie si elastomeru moe by inne. Wynika to zarwno z wymiarw uszczelnie, kontaktu z tlenem powietrza, czasu pracy, a take stanu powierzchni elastomeru bdcej w kontakcie z ciecz eksploatacyjn. Elastomery pracujce w wysokich temperaturach s szczeglnie naraone na dziaanie tlenu atmosferycznego. Wyniki bada kompatybilnoci elastomerw
II
25
TABELA 2.7 Ciecze wzorcowe zalecane do bada kompatybilnoci elastomerw i rozpuszczalnikw naftowych oraz paliw nie zawierajcych zwizkw tlenowych Skadniki cieczy wzorcowej 2,2,4-Trimetylopentan (izooktan) Toluen Cieke wglowodory parafinowe o acuchu prostym C12 ... C18 1-Metylonaftalen Skad cieczy wzorcowej, %(V/V) A 100 B 70 30 C 50 50 D 60 40 E 100 F 80 20
Rys. 2.45 Przyrzd do badania dziaania cieczy eksploatacyjnej na jedn tylko powierzchni elastomeru 1 pytka dolna, 2 pokrywka do wlewania badanej cieczy eksploatacyjnej, 3 komora w ksztacie otwartego cylindra, 4 pytka z badanego elastomeru, 5 badana ciecz eksploatacyjna, 6 otwr w pytce dolnej umoliwiajcy ogldanie spodniej powierzchni elastomeru
i cieczy eksploatacyjnych prowadzone w danej temperaturze nie mog by przenoszone na temperatury wysze. Zasada ta dotyczy rwnie bada kompatybilnoci w temperaturach ujemnych, gdy elastomer w skrajnie niskich temperaturach moe wykazywa krucho, wywoujc mikropknicia, przez ktre bdzie si przesczaa ciecz eksploatacyjna. Badania kompatybilnoci elastomerw i cieczy eksploatacyjnych ze wzgldu na zmienno skadu tych ostatnich, zwaszcza w przypadku produktw naftowych, najczciej s prowadzone z uyciem tzw. cieczy wzorcowych. Funkcj cieczy wzorcowych jest narzucenie wymaga mieszankom gumowym, uywanym nastpnie do bada konkretnego produktu. Guma wzorcowa przed zastosowaniem do badania w konkretnym oleju wczeniej musi by oceniona w cieczy wzorcowej. Przykadowe ciecze wzorcowe modelujce paliwa nie zawierajce zwizkw tlenowych, przedstawiono w tabeli 2.7 Ciecze wzorcowe A E modeluj benzyny i rozpuszczalniki naftowe, a ciecz wzorcowa F nafty i oleje napdowe. Jako ciecze wzorcowe przedstawione w tabeli 2.7 mog rwnie by stosowane jako rozpuszczalniki i plastyfikatory naftowe. Skad cieczy wzorcowej moe by modyfikowany w zalenoci od rzeczywistego skadu cieczy eksploatacyjnej. Zaleca si, aby badania byy prowadzone na wicej ni jednej cieczy wzorcowej, wybranych w taki sposb, aby obejmoway one rzeczywiste zawartoci poszczeglnych skadnikw, wystpujce w stosowanych cieczach eksploatacyjnych, np. wglowodorw aromatycznych i parafinowych w rozpuszczalnikach wglowodorowych i olejach naftowych. W badaniach odpornoci elastomerw na dziaanie olejw
naftowych s stosowane ciecze wzorcowe bdce specjalnie wyselekcjonowanymi olejami mineralnymi bez dodatkw5, tzw. oleje odniesienia. W metodyce bada wg ISO 1817 s stosowane nastpujce oleje odniesienia: q Olej nr 1 (olej ASTM Nr 1); jest to olej wywoujcy may przyrost objtoci, skadajcy si z mieszaniny odpowiednio dobranych olejw mineralnych, o punkcie anilinowym 124C; q Olej nr 2 (olej IRM 902 wg ASTM D 471); jest to olej wywoujcy redni przyrost objtoci, skadajcy si z mieszaniny specjalnie obrabianych olejw mineralnych z rop naftenowych, o punkcie anilinowym 93C; q Olej nr 3 (olej IRM 903 wg ASTM D 471); jest to olej wywoujcy duy przyrost objtoci, skadajcy si z mieszaniny frakcji specjalnie obrabianych olejw mineralnych z rop naftenowych, o punkcie anilinowym 70C. Znormalizowano rwnie ciecze eksploatacyjne modelujce: oleje syntetyczne na bazie estrw (ciecz 101), specjalnych olejw hydraulicznych, przeznaczonych do pracy w ekstremalnie wysokich temperaturach (ciecz 102) oraz olejw hydraulicznych na bazie estrw fosforanowych (ciecz 103). W przypadkach badania odpornoci elastomerw na dziaanie cieczy eksploatacyjnych o skadzie chemicznym odbiegajcym od znormalizowanych w ISO 471, w badaniach naley stosowa ciecze wzorcowe o skadzie identycznym jak ciecz eksploatacyjna.
TABELA 2.8 Odporno podstawowych rodzajw elastomerw na dziaanie rodkw smarnych Kauczuki tiokolowe, polisulfidy (tiokole) (T) Kauczuki neoprenowe (chloroprenowe) (CR) Elastomery (oznaczenia wg ASTM D 1418) Viton, elastomery fluorowglowodorowe (FKM) qqqq qqqq qqqq qqq qqq qqq qqqq qqqq qqq qqqq Elastomery silikonowe (VMO) q qqq qqq qq qq qq q qq q qq
Kauczuki naturalne (NR)
Buna S, kauczuki styrenowobutadienowe (SBR)
Oleje
Oleje mineralne i rozpuszczalniki o niskim punkcie anilinowym Oleje mineralne i rozpuszczalniki o wysokim punkcie anilinowym Poli--olefiny Diestry Estry poliolowe Estry kompleksowe Silikony Estry krzemianowe Estry fosforanowe Estry polifenolowe
q q q q q q q q q q
q q q q q q q q q q
qqqq qqqq qqq qq qq qq qq qq q qq
qq qqq qqq q q q qq q q qq
Kauczuki butylowe (IIR) q q q q q q q q qqqq qq
Buna N, kauczuki nitrylowe (NBR)
qqqq qqqq qqqq q q q qq qq qq qqq
q - saba, qq - wystarczajca, qqq - dobra, qqqq - bardzo dobra
26
II

Badania odpornoci elastomerw na dziaanie cieczy eksploatacyjnych polegaj na zanurzeniu ksztatki elastomeru, o znormalizowanych wymiarach, w naczyniu szklanym tak, aby ksztatka bya cakowicie zanurzona, a stosunek objtoci cieczy do objtoci prbki elastomeru zgodny ze znormalizowanymi warunkami bada. Czas kontaktowania elastomeru z ciecz najczciej jest to 24 h, 72 h, 7 dni lub wielokrotno 7 dni. Znormalizowane (ISO 471) s rwnie temperatury badania. Do bada waciwoci wytrzymaociowych na rozciganie i zerwanie, s stosowane prbki gum o ksztacie wioseek (zgodnie z ISO 37). W badaniach, w ktrych s odtwarzane rzeczywiste warunki pracy elastomeru i cieczy eksploatacyjnej, stosuje si warunki bada zblione do rzeczywistych warunkw eksploatacji, w temperaturze standardowej, rwnej lub wyszej od temperatury pracy. W niektrych przypadkach, np. elastyczne zbiorniki na ciecze eksploatacyjne, rurocigi, we itp. wykonane z elastomerw, zachodzi konieczno badania oddziaywania cieczy eksploatacyjnej na jedn tylko powierzchnie elastomeru. Stosuje si wwczas przyrzd przedstawiony na rys. 2.45. Warunki bada odpornoci wyrobw wykonanych z elastomerw najczciej s szczegowo ustalone w normach produktowych na ciecz. Wymagania najczciej dopuszczaj znaczny przyrost objtoci elastomeru rzdu: + 10 +50% skurcz rzdu 5 10% oraz niewielk zmian twardoci. W wikszoci przypadkw s dostpne dan oraze dotyczce kompatybilnoci cieczy eksploatacyjnych i materiaw uszczelnie. Dla wikszoci cieczy eksploatacyjnych i elastomerw zostay opracowane specjalne tabele kompatybilnoci. Podczas doboru rodzaju elastomeru do wsppracy z okrelon ciecz eksploatacyjn, naley je jednak traktowa jako dane wyjciowe, ktre powinny by potwierdzone przynajmniej w badaniach laboratoryjnych. Porwnanie odpornoci podstawowych rodzajw elastomerw na dziaanie rnych cieczy stosowanych w skadzie rodkw smarnych przedstawiono w tabeli 2.8.
Oleje wzorcowe mog zawiera jedynie dodatki obniajce temperatur pynicia oleju (depresatory) w iloci nie przekraczajcej 0,1%.
II
27
NOTATKI
28
II
Rozdzia III: Klasyfikacje rodkw smarnych
Rozdzia III
KLASYFIKACJA RODKW SMARNYCH
Rnorodno skadu chemicznego i zwizanych z tym waciwoci eksploatacyjnych, bardzo dua liczba gatunkw handlowych, mnogo dokumentw normatywnych wydawanych przez rne organizacje oraz szeroki zakres zastosowa, utrudnia waciwy dobr rodkw smarnych. Aby zminimalizowa ten problem, podejmowano liczne prby opracowania stosownych klasyfikacji, opartych na rnych kryteriach podziau. Mimo de do stworzenia klasyfikacji uniwersalnej, przypisujcej okrelone waciwoci cieczy eksploatacyjnych wymuszeniom termicznym i mechanicznym, jakie wystpuj w eksploatacji, wikszo opracowanych klasyfikacji jest fragmentaryczna lub zastosowane kryteria podziau dotycz ograniczonego asortymentu i wybranych waciwoci: zakresu temperatury stosowania, okrelonego zakresu wymusze itp. Prb opracowania klasyfikacji obejmujcej wszystkie ciecze eksploatacyjne podjy organizacje amerykaskie: ASTM, SAE, API oraz NLGI. Na postawie prac tych organizacji, przy uwzgldnieniu opracowa DIN, Midzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ISO) znormalizowaa klasyfikacj obejmujc zdecydowan wikszo cieczy eksploatacyjnych. Klasyfikacja ta obejmuje prawie wszystkie przemysowe rodki smarne. Nie
obejmuje natomiast olejw silnikowych i olejw do przekadni pojazdw, dla ktrych funkcjonuj odrbne klasyfikacje. Obok klasyfikacji ISO, w poszczeglnych krajach, regionach lub dziedzinach techniki, s stosowane klasyfikacje zwyczajowe. Punktem wyjcia klasyfikacji ISO, jest oglna klasyfikacja produktw naftowych wg normy ISO 8681, ktrej fragment przedstawiono w tabeli 3.1. Dzieli ona przetwory naftowe i produkty pokrewne na 5 klas wg zastosowania. System klasyfikacji wg ISO 8681 obejmuje wszystkie przeTABELA 3.1 Oglna klasyfikacja przetworw naftowych i produktw pokrewnych. Definicja klas wg ISO 8681:1986 (PN-91/C-96200) Klasa F S L W B Fuels Solvents and raw materials for the chemical industry Lubricants, industrial oils and related products Waxes Bitumen Okrelenie klasy Paliwa Rozpuszczalniki i surowce dla przemysu chemicznego rodki smarne, oleje przemysowe i produkty pokrewne Woski Asfalty (bitumy)
TABELA 3.2 Klasyfikacja lepkociowa olejw przemysowych wg ISO 3448 oraz inne, czsto stosowane klasyfikacje lepkociowe Klasy ISO VG wg ISO 3448 1 2 3 5 7 10 15 22 32 46 68 100 150 220 320 460 680 1000 1500 Przedzia lepkoci w temp. 40 C, mm2/s, wg ISO 3448 2 1,98 ... 2,42 2,88 ... 3,52 4,14 ... 5,06 6,12 ... 7,48 9,00 ... 11,0 13,5 ... 16,5 19,8 ... 24,2 28,8 ... 35,2 41,4 ... 50,6 61,2 ... 74,8 90 ... 110 135 ... 165 198 ... 242 288 ... 352 414 ... 506 612 ... 748 900 ... 1100 1350 ... 1650 1 2/2EP 3/3EP 4/4EP 5/5EP 6/6EP 7Comp/7EP 8Comp/8EP 8Acomp/8AEP 250 85W / 140 80W / 90 90 75W 0W, 5W 10W 20W 20 30 40 50 60 150 Bright Stock 175 Bright Stock 190 Bright Stock Ciki olej opaowy 100 SAE 150 SAE 200 SAE 300 SAE 450 SAE 600 SAE Lekkie destylaty naftowe Klasy lepkociowe olejw przekadniowych AGMA Regular/EP 3 Klasy lepkociowe SAE J 306 olejw przekadniowych 4 Klasy lepkociowe SAE J300 olejw silnikowych 5 Klasa lepkociowa SAE typowych olejw bazowych 6
III
twory naftowe. Dalszy podzia poszczeglnych klas jest okrelany norm klasyfikacyjn dla danej klasy. W przypadku rodkw smarnych, olejw przemysowych i produktw pokrewnych (cieczy eksploatacyjnych), jest to norma ISO 6743/99. Dla obszaru przemysowych rodkw smarnych jest istotna klasa L, obejmujca: rodki smarne, oleje przemysowe i produkty pokrewne, dalej zwane przemysowymi rodkami smarnymi. Klasyfikacja przemysowych rodkw smarnych jest oparta na dwch, podstawowych kryteriach podziau: q lepkoci kinematycznej, a w przypadku smarw plastycznych tzw. konsystencji, q przeznaczenia, w niektrych przypadkach z uwzgldnieniem skadu chemicznego.
3.1 Klasyfikacja lepkociowa ISO przemysowych rodkw smarnych

Powszechnie stosowan klasyfikacj przemysowych rodkw smarnych jest klasyfikacja lepkociowa wg ISO 3448. Definiuje ona 18 klas lepkociowych olejw przemysowych, dla ktrych przedziay lepkoci kinematycznej s okrelone dla temperatury 40C. Symbolem tej klasyfikacji jest akronim ISO VG (VG viscosity grade), po ktrym nastpuje liczbowy symbol klasy. Klasyfikacj t przedstawiono w tabeli 3.2. W kolumnie 1 tej tabeli podano liczbowy symbol klasy lepkociowej, a w kolumnie 2 przedzia lepkoci kinematycznej w temperaturze 40C. W tabeli tej obok klas ISO VG przytoczo-
TABELA 3.3. Graficzne porwnanie klas lepkociowych wedug rnych klasyfikacji
III

no, dla porwnania, inne powszechnie stosowane klasyfikacje lepkociowe: q klasyfikacj lepkociow olejw przekadniowych wg AGMA (klasy: regular i EP) (kolumna 3); q fragment klasyfikacji lepkociowej SAE J306 przekadniowych olejw samochodowych, w czci dotyczcej lepkoci kinematycznej w temperaturze 40C (kolumna 4); q fragment klasyfikacji lepkociowej SAE J300 silnikowych olejw samochodowych, w czci dotyczcej lepkoci kinematycznej w temperaturze 40C (kolumna 5); q klasyfikacj lepkociow baz olejowych wg SAE (kolumna 6). Liczba przypisana klasie lepkociowej ISO VG oznacza redni lepko kinematyczn danej klasy; w praktyce oleje klasy np. ISO VG 46 mog mie lepko w przedziale 4610%. Graficzne porwnanie klas lepkociowych wg powyszych klasyfikacji przedstawiono w tabeli 3.3. Poszczeglne kolumny tej tabeli odpowiadaj odpowiednim kolumnom w tabeli 3.2. W tabeli tej lepko kinematyczna w temperaturze 100C odnosi si do olejw o wspczynniku lepkoci VI = 95. W tabeli 3.3 oznaczono: LDN lekkie destylaty naftowe, BS Bright Stock, COO frakcja cikiego oleju opaowego, ON frakcja oleju napdowego Zasady klasyfikacji NLGI smarw plastycznych wg konsystencji, omwiono w p. 19. 3.2 Klasyfikacja jakociowa ISO przemysowych rodkw smarnych Coraz powszechniejsze zastosowanie znajduje klasyfikacja jakociowa olejw przemysowych rodkw smarnych wg ISO 6743/99. Stopniowo eliminuje ona inne, dotychczas stosowane klasyfikacje. Aktualna klasyfikacja jakociowa ISO 6743/99 przemysowych rodkw smarnych wyrnia 18 rodzin. Poszczeglnym rodzinom s przypisane kody literowe, podane w kolumnie 2 tabeli 3.4. Poszczeglne rodziny maj rozbudowan klasyfikacj. Kada z rodzin jest klasyfikowana odrbn norm, uszczegawiajc klasyfikacj literow w kolejnych normach arkuszowych ISO 6743. Szczegowe klasyfikacje poszczeglnych rodzin s przytoczone w rozdziaach odpowiadajcych tym rodzinom. Dla niektrych rodzin opracowano specyfikacje obejmujce szczegowe wymagania jakociowe, ujte w odpowiednich normach ISO. Istnienie takich wymaga jest sygnalizowane w rozdziaach odpowiadajcych poszczeglnym rodzinom. Prace nad doskonaleniem klasyfikacji wg ISO 6743/99 s kontynuowane. Wedug tej klasyfikacji kady produkt objty zakresem stosowania tej normy moe by oznaczony symbolem skadajcym si z: q symbolu ISO, q litery oznaczajcej rodzin (tabela 3.4, kolumna 2) oddzielonej od pozostaych skadnikw symbolu, q kodu literowego skadajcego si z 1 4 liter, oznaczajce-
TABELA 3.4 Klasyfikacja przemysowych rodkw smarnych i pokrewnych wg ISO 6743-99 Arkusz normy ISO 6743/99 1 6743-0:1981 6743-1:2000 6743-2:1981 6743-3A:1987 6743-3B:1988 6743-4:1999 6743-5:1988 6743-6:1990 6743-7:1986 6743-8:1987 6743-9:1987 6743-10:1989 6743-11:1990 6743-12:1989 6743-13:1989 6743-14:1994 6743-15:2000 6743- ?: 6743- ?: IEC 61039 6743-99:2002 Kod rodziny 2 A F D D H T C M R X Y P Q G U E B Z N General Family A Total loss systems Family F Spindle, bearings, and associated clutches Family D Compressors Family D Gas and refrigeration compressors Family H Hydraulic systems Family T Turbines Family C Gears Family M Metalworking PN-84/C-96099/09 (nieaktualna) PN-91/C-96099/15 PN-92/C-96099/04 PN-90/C-96099/10 Grupa H Ukady hydrauliczne Grupa T Turbiny Grupa C Przekadnie zbate Grupa M Ciecze do obrbki metali Grupa R rodki do czasowej ochrony przeciwkorozyjnej Grupa X - Smary Tytu normy w j. angielskim 3 4 PN-84/C-96099/01 (nieaktualna) PN-84/C-96099/02 (nieaktualna) PN-84/C-96099/07 PN-91/C96099/05 Zasady oglne Grupa A Przelotowe ukady smarownicze Grupa F Osie, oyska i skojarzone sprzga Grupa D Sprarki Prace w toku: ISO/CD 6743-3:1994 Istnieje EN-ISO 6743-4:2001 Odpowiedniki w zbiorze norm PN 5 Uwagi 6 ISO 6743-0 zastpiona ISO 6743-99 Prace w toku: ISO/DIS 6743-1:2001
Family R Temporary protection PN-93/C-96099/14 againts corrosion Family X Greases Family Y Miscellaneous Family P Pneumatic tools Family Q Head transfer fluids Family G Slideways Family U - Heat treatment Family E Internal combustion engine oils Family B Mould release Family Z Cylinders of steam machines Family N Insulating olils General PN-93/C-96099/17 Inne zastosowania
Narzdzia pneumatyczne Noniki ciepa Prowadnice Obrbka cieplna Silniki wewntrznego spalania Smarowanie form odlewniczych Cylindry maszyn parowych Elektroizolacje Zasady oglne ISO 6743/99 zastpia ISO 6743/0 W opracowaniu W opracowaniu Prace w toku: ISO/DIS 6743-13:(2001)
III
TABELA 3.5 Klasyfikacja jakociowa rodkw smarnych wg DIN 51 502 Baza 1 Mineralna (oleje smarne i specjalne) Rodzaj (zastosowanie) 2 Oleje smarne AN (normalne) Oleje ATF (automatyczne skrzynie przekadniowe) Oleje smarne B (w tym zawierajce bitumy) Oleje smarne C (smarowanie obiegowe0 Oleje smarne CG (prowadnice lizgowe) Oleje smarne D (urzdzenia pneumatyczne) Oleje F (filtry powietrza) Oleje FS (przeciwadhezyjne do form) Oleje hydrauliczne H Oleje hydrauliczne HV Oleje HD (silnikowe) Oleje HYP (przekadnie hipoidalne) Oleje J (izolacyjne) Oleje K (do sprarek chodniczych) Oleje L (hartownicze i do obrbki cieplnej) Olejowe noniki ciepa Q Oleje R (ochrona czasowa) Oleje S (obrbka metali skrawaniem) Oleje smarne i przyrzdowe TD Oleje smarne V (sprarki powietrzne) Oleje W (maszyny walcownicze) Oleje smarne Z (cylindry maszyn parowych) Niepalne ciecze hydrauliczne Emulsje typu olej w wodzie Emulsje typu woda w oleju Wodne roztwory polimerw Niewodne ciecze niepalne Ciecze syntetyczne i czciowo syntetyczne Estry organiczne Ciecze perfluorowe Syntetyczne wglowodory Estry fosforanowe Poliglikole Oleje silikonowe Specjalne Symbol grupy 3 AN ATF B C CG D F FS H HV HD HYP J K L Q R S TD V W Z HFA HFB HFC HFD E FK HC PH PG SI X Norma produktowa Norma 4 DIN 51 501 DIN 51 513 DIN 51 517 (cz.1 do 3) DIN 51 524 (cz. 1 i 2) DIN 51 524 (cz. 3) DIN 51 503 (cz.1) DIN 51 522 DIN 51 515 (cz. 1) DIN 51 506 DIN 51 510 DIN 24 320 Klasy 5 LAN BA, BB, BC C, CL, CLP HL, HLP HVLP JA, JB KA, KC LTD VB, VBL, VC, VCL, VDL ZA, ZB, ZC HFAE, HFAS HFDR, HFDS, HFDT, HFDU
go przynaleno produktu do okrelonego rodzaju; kada z litr tego kodu z osobna moe nie mie znaczenia, q liczby uzupeniajcej ustalanej w normie klasyfikacyjnej danej rodziny; jest to w przypadku olejw klasa lepkoci wg ISO 3448, a w przypadku smarw plastycznych klasa konsystencji wg NLGI. Przykad budowy penego symbolu klasyfikacyjnego oleju do smarowania metalowych prowadnic lizgowych (GA) o klasie lepkoci ISO VG 68 wg ISO 3448, podano wzorem 3.1.
3.3 Inne klasyfikacje jakociowe

W wielu przypadkach, jeszcze w powszechnym uyciu, jest klasyfikacja jakociowa rodkw smarnych wg DIN 51 502. Przytoczono j w tabeli 3.5. Dzieli ona rodki smarowe na grupy (kolumna 3) i klasy (kolumna 4). Dla niektrych klas opublikowane zostay normy wymaga szczegowych (kolumna 5). Przejcie z klasyfikacji jakociowej wg ISO 6743/99 na klasyfikacj wg DIN 51 502 przytoczono w tabeli 3.6. W instrukcjach obsugi niektrych maszyn jest jeszcze przywoywana klasyfikacja olejw przemysowych wg GOST 17749.4. Klasyfikacja ta wyrnia cztery grupy olejw przemysowych, do nastpujcych zastosowa: skojarzenia trce lekko obcione (wrzeciona oyska i mechanizmy wsppracujce), systemy hydrauliczne, H systemy prowadnicowe, T skojarzenia trce silnie obcione (przekadnie mechaniczne).
Symbol ISO
ISO
Kod rodziny (klasa) L
Rodzaj
Liczba
GA
68
(3.1)
Na tym przykadzie, penym symbolem tego oleju bdzie: ISO-L-GA-68. Zazwyczaj, gdy nie stwarza to wtpliwoci, jest stosowany symbol uproszczony, w ktrym jest opuszczony symbol ISO. W omawianym przypadku bdzie to symbol: L-GA-68 lub GA-68.
III

W tej klasyfikacji symbol klasyfikacyjny jest czteroczonowy (3.2): A b c W niektrych przypadkach wystpuje potrzeba przejcia z jednej klasyfikacji na inn. W tym celu, w tabeli 3.8, podano symbole wybranych rodzin olejw przemysowych, wg omawianych klasyfikacji, wedug zastosowa.
gdzie: symbol oleju przemysowego, A symbol grupy, b symbol podgrupy wg tabeli 3.7, c klasa lepkoci (identyczna jak wg ISO 3448).
TABELA 3.6 Klasyfikacja rodkw smarnych wg ISO 6743/99 i odpowiedniki klas wg DIN 51 502 Kod rodziny A B C D E F G H M N P Q R T U X Y Z Przeznaczenie Przelotowe ukady smarowe Smarowanie form odlewniczych Przemysowe przekadnie zbate Sprarki Przemysowe silniki spalinowe Osie, oyska, sprzga Prowadnice lizgowe Ukady hydrauliczne Ciecze do obrbki metali Elektroizolacje Ukady pneumatyczne Noniki ciepa Czasowa ochrona przed korozj Turbiny Obrbka cieplna Zastosowania wymagajce smarw plastycznych Inne zastosowania Cylindry maszyn parowych Odpowiedniki klas jakociowych wg DIN 51 202 AN, B FS C, Hyp V, K HD C CG H, HL, HV,HF, ATF S, W J D Q R TD L K, G, OG, M F Z
TABELA 3.7 Klasyfikacja olejw przemysowych wg GOST 17479.4 [20] Podgrupa olejw A Skad oleju Oleje mineralne, bez dodatkw Zalecany obszar zastosowa Maszyny i mechanizmy w zastosowaniach przemysowych, warunki pracy ktre nie wymagaj od oleju specjalnych waciwoci: przeciwutleniajcych i przeciwkorozyjnych.
Maszyny i mechanizmy w zastosowaniach przemysowych, warunki pracy ktre Oleje mineralne z dodatkami przeciwutlestwarzaj podwyszone wymagania wzgldem waciwoci: przeciwutleniajcych niajcymi i przeciwkorozyjnymi i rzeciwkorozyjnych oleju. Maszyny i mechanizmy w zastosowaniach przemysowych, wyposaone w urzdzenia Oleje mineralne z dodatkami przeciwutlezawierajce przeciwzuyciowe stopy metali kolorowych, warunki pracy wymagajce niajcymi, przeciwkorozyjnymi i przeciwstosowania olejw o waciwociach przeciwutleniajacych, przeciwkorozyjnych i przezuyciowymi ciwzuyciowych. Oleje mineralne z dodatkami przeciwutle- Maszyny i mechanizmy w zastosowaniach przemysowych, warunki pracy ktre stwaniajcymi, przeciwkorozyjnymi, przeciwzu- rzaj podwyszone wymagania w odniesieniu do waciwoci: przeciwutleniajcych, yciowymi iprzeciwzatarciowymi (EP) przeciwkorozyjnych, przeciwzuyciowych i przeciwzatarciowych (EP) oleju. Oleje mineralne z dodatkami przeciwutleniajcymi, przeciwkorozyjnymi, przeciwzuyciowymi, przeciwzatarciowymi (EP) i adhezyjnymi Maszyny i mechanizmy w zastosowaniach przemysowych, warunki pracy ktre stwarzaj podwyszone wymagania w odniesieniu do waciwoci: adhezyjnych, przeciwutleniajcych, przeciwkorozyjnych, przeciwzuyciowych i przeciwzatarciowych (EP) oleju.
TABELA 3.8 Symbole wybranych rodzin olejw przemysowych, wg rnych klasyfikacji (zastosowania) Podstawowe zastosowania Ukady smarowania przelotowego Przekadnie przemysowe Wrzeciona oyska i sprzga wsppracujce Prowadnice lizgowe Ukady hydrauliczne Narzdzia pneumatyczne ISO 6743/99 A C F G H P DIN 51 502 AN B CC, CL, CLC CG H, HV D GOST 17479.4 PN -84/C-96099/01 A C F G H P
III
NOTATKI
III
Rozdzia IV: Podstawowe metody oceny jakoci...
Rozdzia IV
PODSTAWOWE METODY OCENY JAKOCI PRZEMYSOWYCH RODKW SMARNYCH I ICH ZNACZENIE EKSPLOATACYJNE
4.1. Gsto
Operacje magazynowania, transportu i dystrybucji paliw pynnych, olejw i innych cieczy eksploatacyjnych, wymagaj rozlicze materiaowych wykonywanych w jednostkach masy (kg, tony, itp.) lub objtoci (litry, m3 itp.). Obrt paliwami pynnymi i rozpuszczalnikami czsto jest dokonywany w jednostkach masy, podczas gdy pomiar iloci produktu do celw formalnych i finansowych wykonywany w jednostkach objtoci. Przy masowym obrocie produktami, brak umiejtnoci wzajemnego przeliczania jednostek masy i objtoci moe by rdem powanych strat lub nieuzasadnionych zyskw. W skrajnych przypadkach bd pomiaru moe dochodzi do 1,5% wartoci rzeczywistej. W przypadku olejw i innych cieczy roboczych najczciej stosowanymi w obrocie jednostkami s litry, podczas gdy pomiar jest najczciej wykonywany w kilogramach. Wielkoci pozwalajc na wzajemne przeliczanie masy i objtoci jest gsto. Gsto jest take wielkoci charakteryzujc jako niektrych cieczy eksploatacyjnych i pozwalajc na odrnienie poszczeglnych gatunkw tych cieczy, a niekiedy nawet ustalenie, z jakiego zakadu produkcyjnego pochodz.
Czasami jest stosowane pojcie gstoci wzgldnej. Jest to stosunek gstoci substancji w okrelonej temperaturze do gstoci wzorca. Jako wzorzec najczciej jest stosowana woda w temperaturze 4C, 15C lub 20C, a w niektrych krajach anglosaskich w temperaturze 60F. Symbolem gstoci wzgldnej jest , z indeksami: grnym oznaczajcym temperatur pomiaru gstoci dla badanej substancji oraz dolnym oznaczajcym temperatur odniesienia dla substancji wzorcowej, najczciej wody w temperaturze 4C. Midzy gstoci i gstoci wzgldn jest zaleno (4.2): tt1w= t t1w
(4.2)
gdzie: t gsto produktu w temperaturze t, t1w gsto wzorca w temperaturze t1, przy czym t i t1 mog ale nie musz by sobie rwne. Gsto wzgldna jest wielkoci bezwymiarow.
4.1.1 Pojcie gstoci Gsto jest jedn z podstawowych cech materii, jest ona definiowana nastpujco: Gsto (masa waciwa) jest to masa jednostki objtoci ciaa, lub stosunek masy ciaa do jego objtoci. Z definicji tej wynika, e gsto , moe by wyraona jako stosunek masy ciaa m, do jego objtoci V, mierzonych w tej samej temperaturze, co wyraa wzr (4.1). = m V
(4.1)
Zdarza si, e w dokumentacji produktw naftowych jest stosowane pojcie ciaru waciwego, oznaczanego symbolem . Jest to ciar jednostki objtoci substancji. Jest on wyraany jako stosunek ciaru ciaa G do jego objtoci V, wg wzoru (4.3): = G V
(4.3)
Analogicznie jak w przypadku gstoci wzgldnej, istnieje pojcie wzgldnego ciaru waciwego. Midzy wzgldnym ciarem waciwym a gstoci wzgldn, w tych samych temperaturach odniesienia istnieje zaleno (4.4): ttw = ttw
(4.4)
Obowizujc jednostk gstoci, w ukadzie SI, jest kilogram na metr szecienny [kg/m3], a take tona na metr szecienny [t/m3]. W praktyce take jeszcze jest stosowana jednostka CGS [g/cm3] lub [g/ml], a take [kg/dm3] lub [kg/l]. W Polsce obowizujc jednostk gstoci jest [kg/m3], a dopuszczalnymi tona na metr szecienny [t/m3] oraz kilogram na litr [kg/l] . Aktualnie podstawow temperatur, dla ktrej podaje si gsto produktw naftowych jest 15C.
Pojcie ciaru waciwego wspczenie nie jest uywane. W Stanach Zjednoczonych i niektrych innych krajach gsto czsto jest wyraana w umownych jednostkach stustopniowej skali American Petroleum Institute (API). Zaleno miedzy gstoci wyraan w stopniach API i gstoci wzgldn, jest wyraana wzorem (4.5): API = 141,5 60 F
60 F
131,5
(4.5)
IV
4.1.2 Zaleno gstoci od temperatury Gsto ciaa jest zalena od cinienia i temperatury. Wraz ze wzrostem cinienia gsto cia wzrasta. Zaleno ta jest szczeglnie istotna w przypadku gazw. W przypadku olejw, paliw pynnych i innych cieczy eksploatacyjnych moe by pominita, natomiast moe mie istotne znaczenie w przypadku cieczy hydraulicznych. Due znaczenie praktyczne ma zaleno gstoci od temperatury. W pierwszym przyblieniu, przy niewielkich zmianach temperatury, mona przyj, e zmiana objtoci cieczy V jest zalena od zmiany temperatury wedug wzoru (4.6): V = V . . T
(4.6)
Zakadajc, e redni temperaturowy wspczynnik zmian gstoci dla olejw mineralnych ma warto (4.7): = 0,007 na 1C
(4.7)
na podstawie wzoru (4.6), po odpowiednich przeksztaceniach matematycznych, otrzymuje si wzr (4.8), pozwalajcy na przyblione obliczenie gstoci w dowolnej temperaturze t (zblionej do temperatury 15C). 15 = t 1 . (t 15) 1+
Rys. 4.2 Zaleno gstoci od temperatury produktw naftowych o rnej gstoci
(4.8)
gdzie: 15 gsto w temperaturze 15C, t gsto w temperaturze t, C, wspczynnik temperaturowych zmian gstoci, t temperatura pomiaru gstoci, C. Wspczynnik temperaturowych zmian gstoci dla rnych cieczy jest na og rny. Poniewa gsto zaley od temperatury, przy symbolu gstoci podawana jest temperatura jej pomiaru (t), np. (t), Przykadowo gsto w temperaturze 15C jest oznaczana jako 15, a w temperaturze 20C jako 20. Temperatura moe by wyraana w rnych innych jednostkach, np.: stopniach Fahrenheita (F = deg F), Kelvinach (K). Aktualnie podstawow temperatur, dla ktrej podaje si gsto produktw naftowych jest 15C.
Przykadow zaleno gstoci wybranych cieczy od temperatury przedstawiono na rys. 4.1. Wzajemne przeliczanie masy na objto oraz gstoci w rnych temperaturach, dla celw formalnych i finansowych powinno by wykonywane metodami znormalizowanymi, zgodnie z PN-ISO 91-11 oraz PN-ISO 91-22 wg specjalnych tabel ASTM D 12503. Istniej rwnie odpowiednie komputerowe programy przeliczeniowe. Zaleno gstoci od temperatury dla przetworw naftowych o rnej gstoci przedstawiono na rys. 4.2. 4.1.3 Zaleno gstoci od cinienia ciliwo czystych cieczy: paliw, rozpuszczalnikw, olejw mineralnych i syntetycznych jest niewielka, jednake nie mona jej pomin w zastosowaniach przy wysokich cinieniach. Jeeli ciecz znajduje si pod dziaaniem cinienia w staej temperaturze, zmniejszanie objtoci jest zwizane ze wzrostem cinienia wedug zalenoci (4.9): V = V0 p
(4.9)
gdzie: (kappa) jest wspczynnikiem ciliwoci, charakterystycznym dla kadego rodzaju cieczy. Dla niektrych cieczy wartoci s stabelaryzowane. Po odpowiednich przeksztaceniach otrzymujemy zaleno (4.10), pozwalajc na obliczenie gstoci pod dowolnym cinieniem: = 15 1 p
(4.10)
Zaleno gstoci od cinienia innego ni atmosferyczne dla cieczy hydraulicznych w temperaturach 15, 50 i 100C, przedstawiono na rys. 4.3.
Rys. 4.1 Zaleno gstoci niektrych zwizkw chemicznych i produktw naftowych od temperatury 1 glikol etylenowy, 2 woda, 3 eter monoetylowy glikolu etylenowego, 4 benzen, 5 metanol, 6 etanol, 7 cykloheksan, 8 izooktan (2,2,4 trimetylopentan), 9 n heksan, 10 n pentan, 11 n butan, 12 n propan
1 2 3
PN-ISO 91-1: 1999 Tablice przeliczeniowe dla przetworw naftowych Tablice oparte na temperaturach odniesienia 15C i 60F. PN-ISO 91-2: 1999 Tablice przeliczeniowe dla przetworw naftowych Tablice oparte na temperaturze odniesienia 20C. ASTM D 1250- Petroleum Measurement Tables.
IV

W przypadku pomiaru gstoci produktw naftowych o duej lepkoci (powyej 200 mm2/s w temp. 40C), produkt naley uprzednio rozcieczy naft o znanej gstoci w temp. 20C, w stosunku objtociowym 1 : 1 i zmierzy gsto otrzymanego roztworu. Wynik zredukowa do temperatury 20C zgodnie z wzorem (4.11). 4 = 4 + (t 20) wspczynnik jak we wzorze 4.7. Gsto produktu obliczy wg wzoru (4.12): 20 = 21 2
(4.12)
20 t
(4.11)
gdzie: 1 gsto roztworu badanego produktu w nafcie, w temp. 20C, 2 gsto nafty w temp. 20C.
Rys. 4.3 Zaleno gstoci cieczy hydraulicznych od cinienia, dla rnych temperatur
4.1.4 Pomiar gstoci Pomiar gstoci moe by wykonywany wieloma przyrzdami. Najprostszym sposobem jest pomiar przy uyciu areometru, z jednoczesnym pomiarem temperatury lub czciej odmian areometru z wbudowanym termometrem tzw. termoareometrem. Budow areometru i termoareometru przedstawia rys. 4.4. Najczciej s stosowane termoareometry o najmniejszej podziace 0,0005 lub 0,001 g/ml. Zasada pomiaru gstoci areometrem polega na wlaniu badanej cieczy do szklanego cylindra, woeniu do cieczy areometru i odczytaniu, do jakiego poziomu zanurzy si jego nka. Gsto pynu eksploatacyjnego odczytuje si na skali termoareometru; dla produktw jasnych (np. paliwa pynne) na poziomie cieczy (rys. 4.5A, dla produktw ciemnych (np. oleje) na wysokoci, do ktrej ciecz zwila nk areometru (rys. 4.5B).
Dla metody z aerometrem bd pomiaru produktw ciemnych wynosi 0,0015, a jasnych 0,001. Wiksz dokadno pomiaru mona uzyska stosujc piknometr. Istniej piknometry o rnej konstrukcji (rys. 4.6) i rnej objtoci: 10 50 cm3. Pomiar gstoci przetworw naftowych przy uyciu piknometru powinien by wykonywany w laboratorium wyposaonym w wagi analityczne i termostaty. Z tych wzgldw technika ta nie znalaza szerszego zastosowania w warunkach obrotu produktami naftowymi. Jest natomiast stosowana do rozstrzygni arbitraowych lub w pracach badawczych.
Rys. 4.6 Rne typy piknometrw A Wardena, B z korkiem kapilarnym, C Hubbarda
Rys. 4.4 Termoareometr (A) i areometr (B) 1 skala gstoci, 2 skala temperatury, 3 obcinik, 4 zbiornik rtci termometru
Zasada metody z uyciem piknometru polega na pomiarze stosunku masy badanego produktu wprowadzonego do piknometru, do masy wody o tej samej objtoci, w tej samej temperaturze. Pomiar gstoci polega na zwaeniu pustego piknometru (m1), piknometru z wod (m3), a nastpnie piknometru napenionego badanym produktem (m2). Wszystkie pomiary powinny by wykonane w tej samej temperaturze. Gsto produktu w temperaturze badania t moe by obliczona na podstawie wzoru (4.13): = (m1 m2) t H20 m3 +C
(4.13)
gdzie: t H 2 0 gsto wody w temperaturze badania (odczytywana z tabel), C poprawka na cinienie atmosferyczne (odczytywana z tabel).
Rys. 4.5 Sposb odczytu gstoci produktw przy uyciu areometru A dla produktw jasnych, B dla produktw ciemnych
IV
Pomiar gstoci moe by rwnie wykonywany metodami automatycznymi poprzez stosowanie tzw. piknometru z oscylujc u-rurk. Coraz szersze zastosowanie do pomiaru gstoci zyskuj mierniki elektroniczne z wywietlaczem cyfrowym do pomiarw stacjonarnych oraz w przepywie. Pozwalaj one na szybki pomiar gstoci z jednoczesnym zredukowaniem wyniku do zadanych warunkw temperaturowych. Pomiar przy uyciu przyrzdu stacjonarnego polega na wprowadzeniu do badanej cieczy sscej rurki przyrzdu, zassaniu cieczy lub wlaniu do specjalnego zbiorniczka i odczycie skorygowanego wyniku. Gsto cieczy w zbiorniku w jego poszczeglnych warstwach moe nie by jednakowa. Przyczynami tego zjawiska mog by: q rnice gstoci poszczeglnych partii produktu wlewanego kolejno do zbiornika strumieniem laminarnym, bez dokadnego wymieszania, q rnice temperatury poszczeglnych warstw produktu, powstajce w wyniku nagrzewania lub schadzania okrelonych czci zbiornika lub wlewania do zbiornika kolejnych partii tego samego produktu, posiadajcego rn temperatur. Oczywiste jest, e niezalenie od przyczyny, warstwa produktu o wikszej gstoci znajduje si bliej dna zbiornika. Aby zmniejszy bd pomiaru redniej gstoci produktu, naley do pomiaru pobra redni prbk, z caego supa produktu. Pobranie prbki z warstwy grnej moe by powodem, e pomiar gstoci da wynik mniejszy od wartoci redniej dla caego produktu zawartego w zbiorniku, a tym samym zmierzona ilo produktu zostanie oceniona jako mniejsza ni w rzeczywistoci i odwrotnie, pobranie prbki z warstwy dennej w wyniku zawyenia gstoci da pomiar iloci produktu zawyony w stosunku do rzeczywistej iloci. 4.1.5 Przeliczanie masy na objto Jak wynika ze wzoru (4.1), mierzc gsto produktu () i jego objto (V) mona obliczy jego mas (wzr 4.14), a znajc gsto () oraz mas (m) mona obliczy objto, na podstawie wzoru (4.15): m=.V V= m
(4.14)
wanym w temperaturze 20C na gsto mierzon areometrem kalibrowanym w temperaturze15C. Do tych celw jest stosowany wzr (4.16) sucy do obliczania poprawek odczytw areometrw wykonanych ze szka sodowo-wapniowego, kalibrowanych w temperaturze innej ni 15C. 15 = t 1 23 . 106 (t 15) 2 . 108 (t 15)2
(4.16)
gdzie: 15 gsto w temperaturze 15C; t temperatura w stopniach Celsjusza, w jakiej wykonano oznaczenie; t odczyt areometru w temperaturze t. Po zastosowaniu obliczonej w ten sposb poprawki, do odczytu areometru kalibrowanego w temperaturze 20C uzyskuje si wynik z tego areometru skorygowany na wskazania areometru kalibrowanego w 15C. W niektrych przypadkach zachodzi konieczno obliczenia ciaru produktu (W) w powietrzu. Przeliczenie naley wykona wedug wzoru (4.17), przytoczonego za DIN 51 757, z ktrego wynika, e od gstoci w temperaturze 15C naley odj liczb 1,1: W = V . ( 1,1) We wzorze tym jest wyraone w kg/m3, a V w m3. Pojcie ciaru w powietrzu cile wie si z prawem Archimedesa: Ciao zanurzone w cieczy traci pozornie na wadze tyle, ile wynosi ciar cieczy wypartej przez to ciao. Poniewa produkt jest zanurzony w powietrzu traci on pozornie na ciarze tyle ile way powietrze o objtoci rwnej objtoci produktu, std wzr (4.17). Na tej podstawie masa produktu uzyskana z mnoenia objtoci przez gsto bdzie zawsze wiksza od masy produktu uzyskanej w operacji bezporedniego waenia. Rozbieno ta ma znaczenie praktyczne wtedy, gdy cz operacji przeadunkowych jest wykonywana objtociowo (zaadunek zbiornikowca) i potem ma miejsce przeliczanie na mas, a cz operacji przeadunkowych jest wykonywana poprzez waenie (cysterny kolejowe).
(4.17)
(4.15)
4.2 Charakterystyki reologiczne

W przypadku cieczy eksploatacyjnych, charakterystyki reologiczne obejmuj kilka podstawowych parametrw, do ktrych zalicza si: q lepko dynamiczn, q lepko kinematyczn, q lepko wzgldn. Lepko jest to parametr charakteryzujcy opory przepywu, jakie stawia pyn (ciecz lub gaz) podczas przemieszczania si. Lepko okrela wewntrzne tarcie pynu i jest odpowiednikiem wspczynnika tarcia, wystpujcego w przypadku wzajemnego przemieszczania si cia staych. Opory ruchu pynu zale od struktury jego czsteczek i s bezporednio odpowiedzialne za wielko si, jakie musz by przyoone aby wymusi przepyw. Do charakterystyk reologicznych zalicza si rwnie wskanik lepkoci (indeks wiskozowy), oznaczany akronimem VI. Lepko cieczy jest funkcj temperatury, maleje wraz z jej wzrostem. Dla olejw smarnych i cieczy eksploatacyjnych zjawisko to ma due znaczenie. Dla kadego ukadu technicznego istnieje optymalny zakres lepkoci cieczy stosowanych jako substancje smarujce, ciecze hydrauliczne lub inne ciecze eksploatacyjne. Zwikszenie lepkoci przy obnianiu temperatury powoduje zwikszenie strat energii na pokonywanie oporw tarcia. W skrajnych przypadkach, zwikszenie lepkoci cieczy smarujcej moe uniemoliwi dziaanie maszyny lub prowadzi do zniszczenia nie-
Wikszo wymaga na przetwory naftowe, przy pomiarze gstoci wymienia norm EN-ISO 3675 (PN-EN ISO 3675) lub EN-ISO 12185 (PN-EN ISO 12185). Wedug tych norm jako standardowe temperatury odniesienia przyjmuje si 15C lub 20C, natomiast pomiary s dokonywane w dowolnej temperaturze. W zalenoci od tego, w jakiej temperaturze by kalibrowany areometr, odczyty jego mona przeliczy odpowiednio na gsto w 15C lub 20C. W tym celu norma PN-ISO 3675 wymaga stosowania tabel przeliczeniowych, ISO 91-1 (PN-ISO 91-1) dla temperatury 15C i ISO 91-2 (PN-ISO 91-2) dla temperatury 20C. Normy ISO 91-1 i 91-2 powouj tabele zawarte w ASTM D 1250. Tabele te zostay opracowane przez API, ASTM oraz IP (dalej tabele API-ASTM-IP). Pozwalaj one na przeliczenia gstoci, objtoci i masy ropy naftowej oraz przetworw naftowych, z rnych temperatur na temperatury standardowe. Tabele te powinny by stosowane do legalizowanych pomiarw paliw, ropy naftowej oraz innych produktw naftowych. Dokadne oznaczenie gstoci lub gstoci wzgldnej ropy naftowej i jej przetworw jest konieczne do przelicze objtoci zmierzonej, na objto w temperaturze 15C lub 20C, a take do przeliczania objtoci na mas i odwrotnie. W wielu przypadkach areometry s kalibrowane w temperaturze 20C, podczas gdy objto produktw naftowych jest podawana w temperaturze 15C. W takich przypadkach zachodzi konieczno przeliczania gstoci zmierzonej areometrem kalibro-
IV

ktrych jej czci. Zmniejszenie lepkoci, towarzyszce wzrostowi temperatury cieczy smarujcej, moe spowodowa jej wyciek spomidzy smarowanych elementw, a w konsekwencji zwikszenie zuycia wsppracujcych powierzchni, a nawet zatarcie. 4.2.1 Lepko dynamiczna Kade ciao fizyczne pod wpywem dziaania si ulega deformacji. Przykadami tego zjawiska mog by: zgicie prta, rozciganie gumy, fale na powierzchni cieczy, wiatr itp. W przypadku cieczy, deformacja wywoana dziaaniem si jest zalena od: q wielkoci przyoonej siy, q wielkoci wzajemnie przemieszczajcych si powierzchni, q oporu tarcia wewntrznego. W przypadku pynw deformacja zaley rwnie od rodzaju wywoanego ruchu. Przyoona sia wywouje przepyw pynu. Wyrnia si dwa rodzaje przepywu: q laminarny, majcy miejsce wwczas, gdy warstewki pynu przesuwaj si po sobie rwnolegle, bez zawirowa, gwatownych zmian kierunku, pulsacji itp. (rys. 4.7), q burzliwy (turbulentny), majcy miejsce wwczas, gdy podczas ruchu pynu nastpuj zawirowania (rys.4.8). Zamy, e mamy do czynienia z przepywem laminarnym, ktrego model przedstawia rys. 4.9. Dwie warstwy cieczy o powierzchni S, odlege od siebie o dx, poruszaj si jedna z prdkoci v, druga z prdkoci v+dv. Przemieszczanie wzgldem siebie dwch warstw cieczy, w celu przezwycienia oporw stycznych cieczy, wymaga siy F. Wspczynnik proporcjonalnoci , pomidzy napreniem stycznym F/S a gradientem prdkoci dv/dx, okrela si jako lepko dynamiczn cieczy. Zaleno t wyraa wzr Newtona (4.18): F S =. dv dx
(4.18)
Przy zaoeniu liniowej zalenoci midzy prdkoci przepywu v i odlegoci midzy warstwami x, przeksztacajc odpowiednio wzr (4.18), otrzymuje si wzr (4.19) na lepko dynamiczn : = F x . S v
(4.19)
Wielko F/S (sia na powierzchni) jest wyraana w jednostkach cinienia paskalach [Pa], a wielko x/v (odlego do prdkoci) w jednostkach czasu sekundach [s]. Std, jednostk lepkoci dynamicznej jest paskalosekunda [Pa.s]. W praktyce jest uywana jednostka 1000 razy mniejsza milipaskalosekunda [mPa.s]. W starszych opracowaniach, w stosowanym wwczas ukadzie jednostek CGS, jako jednostk lepkoci dynamicznej stosowano puaz [P] lub jednostk 100 razy mniejsz centipuaz [cP]. Midzy jednostkami ukadu CGS, a stosowanymi obecnie jednostkami ukadu SI, istniej zalenoci wyraane wzorami (4.20) i (4.21): 1 P = 0,1 Pa . s 1 cP = 1 mPa . s
(4.20)
(4.21)
Dla zobrazowania jednostki lepkoci dynamicznej warto zapamita, e woda w temperaturze 20,2C ma lepko dynamiczn 1 mPa.s, a lepko dynamiczna oleju silnikowego, klasy lepkociowej SAE 15W/40, w temperaturze 15C, wynosi okoo 3500 mPa.s. Odwrotno lepkoci dynamicznej nazywa si pynnoci i jest wyraana wzorem (4.22): =
Rys. 4.7 Model laminarnego ruchu cieczy
(4.22)
Do rwnania (4.18) stosuj si wszystkie gazy, natomiast nie wszystkie ciecze. Ciecze, ktre stosuj si do tego rwnania, s nazywane cieczami newtonowskimi. Dla cieczy newtonowskich lepko dynamiczna jest waciwoci zalen tylko od ich waciwoci fizycznych i stanu termodynamicznego, tzn. jest funkcj temperatury i cinienia (4.23): = (T, p)
(4.23)
Rys. 4.8 Model burzliwego (turbulentnego) ruchu cieczy
Do cieczy newtonowskich naley wikszo substancji w stanie ciekym, a w szczeglnoci ciecze, majce mae czsteczki i mieszaniny takich cieczy oraz roztwory cia staych, o maych czsteczkach, w cieczach newtonowskich. Ciecze, ktrych lepko dynamiczna jest zwizana z istnieniem nadczsteczkowej, przestrzennej struktury i jest uzaleniona od prdkoci cinania, s nazywane cieczami nienewtonowskimi. Lepko tych cieczy jest nazywana lepkoci strukturaln. Charakter zalenoci zmian gradientu prdkoci od naprenia cinajcego (krzywe pynicia cieczy) dla poszczeglnych typw cieczy, przedstawiono na rys. 4.10. Rys. 4.10A przedstawia t zaleno dla cieczy newtonowskich. Zalenie od charakteru zmian gradientu prdkoci dv/dx, od naprenia cinajcego , ciecze nienewtonowskie s dzielone na:
Rys. 4.9 Model laminarnego ruchu cieczy definicja jednostki lepkoci dynamicznej
IV
dv dx
dv dx
dv dx
p = o (1 + ap)
(4.24)
gdzie: p lepko dynamiczna oleju przy cinieniu p, o lepko dynamiczna oleju przy cinieniu atmosferycznym, a wspczynnik dowiadczalny. Dla cinie wyszych ni 25 MPa, wraz ze wzrostem cinienia, nastpuje znaczne zwikszenie lepkoci. W tym zakresie jest stosowany wzr (4.25): p = o . ap
(4.25)
dv dx
dv dx
dv dx
gr
gr
gr
Rys. 4.10 Krzywe pynicia cieczy A newtonowska, B pseudoplastyczna, C dylatacyjna, D binghamowska, E tiksotropowa, F reopeksyjna
gdzie: p, o, p jak we wzorze (4.24), a staa dowiadczalna, dla olejw mineralnych: a = 1,002 1,004, dla olejw rolinnych i zwierzcych: a = 1,001 1,0015, dla p wyraonego w kg/cm2. Wzory te mog suy tylko do oblicze przyblionych. Dla oblicze dokadnych zalenoci s bardziej skomplikowane. Pomiary lepkoci dynamicznej najczciej s wykonywane tzw. lepkociomierzami rotacyjnymi. Zasad dziaania takiego lepkociomierza przedstawia rys. 4.11. W badanej cieczy 8 jest umieszczany wirnik lepkociomierza 7. Wirnikowi ruch obrotowy nadaje cinita spryna 3, poprzez sprzgo 6, 7. Moment obrotowy, bdcy miar lepkoci dynamicznej cieczy, jest odczytywany na skali 1. Istnieje wiele rozwiza konstrukcyjnych lepkociomierzy rotacyjnych. Najczciej jest stosowany cile znormalizowany lepkociomierz Brookfielda. Jest on wyposaony w kilka rnych wirnikw, dostosowanych do lepkoci badanej cieczy. Badanie mona wykonywa w rnych temperaturach. Napd wirnika w tym wiskozymetrze stanowi silnik elektryczny. Specjalne typy wiskozymetrw rotacyjnych s stosowane do pomiarw lepkoci dynamicznej olejw silnikowych. Pomiary z zastosowaniem tych wiskozymetrw stanowi podstaw do zakwalifikowania oleju silnikowego do okrelonej klasy lepkociowej wg SAE J300 oraz samochodowych olejw przekadniowych wg SAE J306. 4.2.2 Lepko kinematyczna W technice bardzo czsto jest stosowane pojcie lepkoci kinematycznej, zwanej rwnie lepkoci kinetyczn lub lepkoci bezwzgldn. Lepko kinematyczn definiuje si (4.26), jako stosunek lepkoci dynamicznej cieczy do jej gstoci : =
(4.26)
Ciecze pseudoplastyczne (rys. 4.10B) s to ciecze, ktrych lepko maleje wraz ze wzrostem gradientu prdkoci. Waciwoci tak odznaczaj si substancje, ktrych czsteczki maj budow wyduon i niesymetryczn. W miar zwikszania gradientu prdkoci uoenie czsteczek ulega uporzdkowaniu wzdu kierunku pynicia, wskutek czego zmniejszaj si opory tarcia wewntrznego. Ciecze dylatacyjne (rys. 4.10C) s to ciecze, ktrych lepko ronie wraz ze wzrostem gradientu prdkoci. Przykadem cieczy o takiej waciwoci, mog by sproszkowane spryste ciaa stae, zwilone ciecz stanowic czynnik smarujcy. Podczas pynicia ciecz jest wyciskana spomidzy czstek ciaa staego, a opory tarcia wewntrznego rosn wraz z prdkoci przemieszczania. Ciecze binghamowskie (rys. 4.10D) s to ciecze, ktre zaczynaj pyn wwczas, gdy naprenie cinajce osignie pewn warto graniczn gr. Poczynajc od tego momentu, ciecze binghamowskie zachowuj si jak ciecze newtonowskie. Ciecze binghamowskie w stanie spoczynku maj pewn struktur. Po osigniciu przez naprenie cinajce wartoci granicznej, struktura ta zostaje zniszczona, a ciecz zaczyna pyn. Po zmniejszeniu naprenia cinajcego poniej wartoci granicznej, struktura zostaje odbudowana. Przykadami cieczy tego typu s zawiesiny cia staych w cieczach newtonowskich, pasty. Ciecze tiksotropowe (rys. 4.10E) s to ciecze, ktre do pewnego momentu zachowuj si jak ciecze binghamowskie. Dalsze zwikszanie naprenia cinajcego powoduje niszczenie struktury wewntrznej. Stan zniszczenia struktury zaley od czasu dziaania naprenia cinajcego. Zaprzestanie dziaania naprenia cinajcego i pozostawienie cieczy w spokoju, powoduje odbudow struktury. Przykadami cieczy tiksotropowych s smary plastyczne, ktrych lepko strukturalna ulega zmniejszeniu pod wpywem oddziaywa mechanicznych. Ciecze reopeksyjne (rys. 4.10F) s to ciecze, w ktrych pod wpywem dziaania naprenia cinajcego powstaj struktury wewntrzne, ktrych ilo jest zalena od czasu dziaania naprenia. Ciecze lepkospryste s to ciecze, ktre zachowuj si jak ciecze newtonowskie, a jednoczenie speniaj w pewnym obszarze prawo sprystoci Hookea. S to ciecze o duej lepkoci. Przykadami mog by asfalty, szko, niektre tworzywa sztuczne. Lepko cieczy zaley od cinienia. Wraz ze wzrostem cinienia zwiksza si lepko. Zjawisko to ma znaczenie praktyczne przy projektowaniu ukadw hydraulicznych oraz w obliczeniach przekadni i innych mechanizmw, w ktrych miejscowo olej znajduje si pod wysokim cinieniem. Na og przyjmuje si, e dla olejw znajdujcych si pod cinieniem do 25 MPa, zaleno ta jest w przyblieniu liniowa, co przedstawia wzr (4.24):
Rys. 4.11 Zasada dziaania lepkociomierza rotacyjnego 1 skala, 2 wskazwka, 3 spryna, 4 oysko, 5,6 sprzgo, 7 wirnik, 8 badany olej
W ukadzie CGS, stosowan jednostk lepkoci kinematycznej jest stokes [St]. W praktyce uywa si jednostki 100 razy mniejszej zwanej centystokesem [cSt].
IV

gdzie: lepko kinematyczna k staa kapilary, t czas przepywu cieczy o okrelonej objtoci, przez kapilar. W celu zmierzenia lepkoci kinematycznej jest niezbdna znajomo wartoci k tzw. staej kapilary i czasu t przepywu przez kapilar ustalonej objtoci cieczy. Staa kapilary jest wyznaczana przez pomiar czasu przepywu przez kapilar, okrelonej objtoci oleju wzorcowego, o dokadnie znanej lepkoci. Urzdzenia do pomiaru lepkoci z kapilarami s nazywane lepkociomierzami kapilarnymi lub wiskozymetrami kapilarnymi. Przykadowe typy lepkociomierzy kapilarnych przedstawiono na rys. 4.12. Zasada pomiaru lepkoci kinematycznej lepkociomierzem kapilarnym Ostwalda-Pinkiewicza 4.12B 1, jest zilustrowana na rys. 4.13. Rys. 4.13A przedstawia stan napenienia zbiornika lepkociomierza bezporednio przed pomiarem, gdy poziom badanej cieczy jest zrwnany z grn kresk pomiarow 3, a rys. 4.13B w momencie gdy poziom badanej cieczy jest zrwnany z doln kresk pomiarow 4. Pomiar polega na zmierzeniu czasu przepywu badanej cieczy z ze zbiorniczka pomiarowego kapilary, o objtoci cile okrelonej kreskami pomiarowymi 3, 4 do zbiorniczka 5. Na podstawie znajomoci staej kapilary k oraz czasu przepywu cieczy t, po podstawieniu tych wartoci do wzoru (4.27) jest obliczana lepko kinematyczna badanej cieczy. Pomiar jest wykonywany w cile okrelonej temperaturze w termostatowanej ani cieczowej 2. Zarwno lepko dynamiczna, jak i kinematyczna zale od cinienia. Ma to istotne znaczenie w przypadku cieczy hydraulicznych pracujcych pod wysokimi cinieniami (powyej 5 bar). Zaleno lepkoci kinematycznej olejw mineralnych o lepkociach x z przedziau 1 100 mm2/s, w zakresie zmian cinienia 0 450 bar, przedstawia wykres na rys. 4.14.
Rys. 4.12 Lepkociomierze kapilarne a Ubbelohdego, b Ostwalda Pinkiewicza, b Canon-Fenske 1 zbiorniczek na badany produkt, 2, 3 kreski wyznaczajce poziom badanej cieczy przed pomiarem i po pomiarze, 4 kalibrowana kapilara, 5 zbiorniczek dolny na spywajc ciecz
Rys. 4.13 Zasada pomiaru lepkoci kinematycznej przy uyciu lepkociomierza kapilarnego A pocztek pomiaru, B koniec pomiaru, 1 lepkociomierz kapilarny OstwaldaPinkiewicza, 2 ania termostatyczna, 3 kreska wyznaczajca poziom badanej cieczy przed pomiarem, 4 kreska wyznaczajca poziom badanej cieczy w chwili pomiaru czasu wypywu ze zbiorniczka, 5 zbiorniczek dolny na spywajc ciecz 6 kierunek przepywu badanej cieczy
Jednostk lepkoci kinematycznej w ukadzie SI, jest metr kwadratowy na sekund [m2/s]. W praktyce uywa si jednostki 106 razy mniejszej [mm2/s]. Wzajemne relacje midzy tymi jednostkami s nastpujce: 1 St = 104m2/s 1 cSt = 1 mm2/s Aby przybliy te wielkoci dodajmy, e w temperaturze 20C lepko kinematyczna wody, wynosi okoo 1 mm2/s (1 cSt). Pomiary lepkoci kinematycznej cieczy s oparte o bezporedni lub poredni pomiar oporu, jaki stawia ciecz przy wzgldnym ruchu w stosunku do ciaa staego. Ruch cieczy powinien by laminarny. Ruch taki ma miejsce przy maych prdkociach i w przewodach o maej rednicy, zwanych kapilarami. W praktyce lepko kinematyczna jest obliczana na podstawie czasu przepywu, okrelonej objtoci cieczy przez kalibrowan kapilar, w cile okrelonych warunkach pomiaru i w cile ustalonej temperaturze, zgodnie z wzorem (4.27): =kt (4.27)
Rys. 4.14 Zaleno lepkoci kinematycznej olejw mineralnych od cinienia
IV
4.2.3 Lepko wzgldna W niektrych przypadkach, do oceny jakoci cieczy jest stosowana lepko wzgldna. Lepko wzgldna (wzgl) jest to stosunek lepkoci dynamicznej badanej cieczy (c) do lepkoci dynamicznej cieczy wzorcowej (w), wg wzoru (4.28): wzgl = c w
(4.28)
Lepko wzgldna jest wielkoci bezwymiarow. W przypadku, gdy za wzorzec jest przyjta woda w temperaturze 20,2C, wwczas lepko wzgldna liczbowo jest rwna lepkoci dynamicznej wyraonej w mPas, w temperaturze 20,2C. W wikszoci przypadkw lepko wzgldna jest wyraana w jednostkach umownych, stanowicych stosunek czasu wypywu badanej cieczy do czasu wypywu takiej samej objtoci cieczy wzorcowej, w okrelonej temperaturze lub jest podawana jako czas wypywu badanej cieczy ze znormalizowanego aparatu w cile okrelonych warunkach. Std w krajach anglosaskich jednostkami lepkoci wzgldnej, w zalenoci od stosowanego aparatu, s odpowiednio: q sekundy Redwooda nr 1 [SR], q sekundy Redwooda Admirality [SRA], q sekundy Saybolta Uniwersalne [SUS], Saybolta Furol [SSF]. We Francji s stosowane stopnie Barbe [B]. W Polsce i wikszoci krajw europejskich s stosowane stopnie Englera [E], wyraajce stosunek czasu wypywu 200 cm3 badanej cieczy do czasu wypywu 200 cm3 wody destylowanej w temperaturze 20C, przez kapilar, cile znormalizowanego aparatu Englera. Dla celw wzajemnego przeliczania, jednostek lepkoci wzgldnej oraz lepkoci dynamicznej i kinematycznej, s stosowane specjalne tabele przeliczeniowe i nomogramy. Maj one charakter przybliony. W przypadkach gdy s niezbdne dokadne wartoci, jest konieczne wykonanie odpowiednich pomiarw. W ostatnim czasie lepko wzgldna jest stosowana w bardzo ograniczonym zakresie. 4.2.4 Wskanik lepkoci Zaleno lepkoci od temperatury ma charakter wykadniczy, co zilustrowano na rys. 4.15. Rysunek ten przedstawia przykad zmiany lepkoci w funkcji temperatury dla olejw: mineralnego
o duej zmiennoci lepkoci od temperatury (krzywa 2) i syntetycznego o mniejszej zmiennoci lepkoci od temperatury (krzywa 1), w ukadzie, wsprzdnych: temperatura T lepko . Ze wzgldu na du stromo krzywej lepkoci, stosowanie ukadu wsprzdnych T jest ograniczone do przypadkw maych przedziaw temperatury. W ukadzie wsprzdnych lg T lg lg , zaleno lepkoci od temperatury moe by przedstawiona jako linia prosta. Rys. 4.16 przedstawia zaleno lepkoci od temperatury dla tych samych olejw, co na rys. 4.15 ale w ukadzie wsprzdnych lg T lg lg . Taki ukad wsprzdnych najczciej jest stosowany do przedstawiania zalenoci lepkoci kinematycznej od temperatury dla olejw smarnych i innych cieczy eksploatacyjnych. Zaleno lepkoci od temperatury dobrze opisuje empiryczny wzr Walthera (4.29): lg lg ( + c) = k m . T gdzie: lepko kinematyczna, mm2/s, T temperatura, K, c, k, m stae dowiadczalne. Warto c dla produktw naftowych waha si w niewielkich granicach. W normach wikszoci krajw europejskich przyjmuje si c = 0,8, w normach amerykaskich c = 0,65 0,75. Przy ustalonej wartoci c, znajomo lepkoci w dwch dowolnych temperaturach T1 i T2 pozwala na obliczenie lepkoci w temperaturze T3, speniajcej warunek T1 > T3 > T2. To znaczy, e interpolacja jest dozwolona, natomiast ekstrapolacja, zwaszcza w kierunku niskich temperatur, moe prowadzi do znacznych bdw. Wzr na lepko kinetyczn 3, w temperaturze T3, w oparciu o znajomo lepkoci 1 i 2, w temperaturach T1 i T2 ma posta (4.30).
(4.29)
Rys. 4.15 Charakter zalenoci lepkoci od temperatury w ukadzie wsprzdnych -T 1 olej o maej zmiennoci lepkoci od temperatury, 2 olej o duej zmiennoci lepkoci od temperatury
Rys. 4.16 Zaleno lepkoci od temperatury w ukadzie wsprzdnych lg lg log T dla dwch cieczy o rnych wskanikach lepkoci 1 WL=150 2 WL=100
IV

lg lg (3 + 0,8) = m(lg T1 lg T3) + lg lg(1 + 0,8) gdzie m jest obliczane wg wzoru (4.31) m= lg lg (1 + 0,8) lg lg(2 + 0,8) lg T1 lg T2
(4.31) (4.30)
Rys. 4.18 ilustruje rnice zmian lepkoci od temperatury dla dwch przykadowo wybranych olejw, o duym wskaniku lepkoci wynoszcym VI = 150 (prosta 1) oraz o przecitnym VI = 100 (prosta 2).
Obliczenia wg wzorw (4.30) i (4.31) s do mudne. Z tego wzgldu, do celw technicznych czciej s stosowane oparte na nich nomogramy lub tabele. Warto m ze wzorw (4.30) i (4.31) jest rwna tangensowi kta nachylenia prostej, stanowicej zaleno lepkoci od temperatury w ukadzie wsprzdnych lg lg ( + c) lg T. Bd wyznaczania lepkoci na podstawie wzorw (4.30) i (4.31) nie przekracza na og 5 10%. Tylko w niskich temperaturach, w pobliu temperatury pynicia dochodzi do 30 60%. Obok lepkoci, wan waciwoci reologiczn olejw smarowych i niektrych innych cieczy technicznych jest wskanik lepkoci. Wskanik lepkoci jako parametr charakteryzujcy zmiany lepkoci olejw wraz ze zmian temperatury, zosta zaproponowany w 1929 r. przez Deana i Davisa. Z pewnymi modyfikacjami, jest on aktualnie znormalizowany w wikszoci krajw. Wskanik lepkoci WL (VI viscosity index) zosta opracowany na podstawie pomiarw lepkoci dwch serii olejw wzorcowych, oznaczonych H i L. Seria L charakteryzowaa si du zalenoci lepkoci od temperatury, natomiast seria H ma. Oleje zostay dobrane parami w taki sposb, e ich lepko w temperaturze 210F (98,89C) bya jednakowa, a jako miar zalenoci lepkoci od temperatury zastosowano lepko olejw wzorcowych w temperaturze 100F (37,78C) (rys. 4.17). Olejom serii L przypisano warto wskanika lepkoci rwn zero, a olejom serii H rwn 100. Odcinek 0 100 zosta podzielony na 100 czci. Punkty przecicia krzywych lepkoci olejw eksploatacyjnych, majcych w temperaturze 210F tak sam lepko jak oleje wzorcowe, z odcinkiem 0 100 wyznaczaj dla tych olejw warto wskanika lepkoci. Tak zdefiniowany wskanik lepkoci wyraa wzr (4.32): LU WL = 100 . LH
(4.32)
Rys.4.18 Porwnanie przebiegu krzywych lepkoci olejw o rnych wskanikach lepkoci 1 olej o WL=150, 2 olej o WL=100
Wzr (4.32), przewidziany pocztkowo do obliczania wskanikw lepkoci dla zakresu 0 100, po wprowadzeniu do produkcji i uytkowania olejw z dodatkami i syntetycznych, okaza si niewystarczajcy. Sekundy Saybolta SUS zastpiono jednostkami lepkoci kinematycznej, a temperatury 100F i 210F odpowiednio temperaturami 40C i 100C. Zmiany te wymagaj do wyznaczenia wskanika lepkoci mudnych oblicze logarytmowania i rachunku interpolacyjnego. Z tego wzgldu opracowano rnego rodzaju nomogramy i tabele. Do oblicze wskanika lepkoci z zakresu powyej 100 opracowany zosta wzr (4.33): WLR = anty log N 1 0,0075 + 100
(4.33)
gdzie: L lepko oleju wzorcowego serii L w temperaturze 100F, SUS, H lepko oleju wzorcowego serii H w temperaturze 100F, SUS, U lepko oleju badanego w temperaturze 100F, SUS. Ustalajc, e oleje w temperaturze 210F maj jednakow lepko, wartoci L i H dla rnych lepkoci w temperaturze 100F zostay stabelaryzowane. Znajc warto lepkoci oleju badanego w temperaturze 210F i 100F, na podstawie tabel mona odczyta wskanik lepkoci tego oleju.
gdzie: WLR rozszerzony wskanik lepkoci, N= lg H lg U37,78 lg U98,89
H lepko kinematyczna w temperaturze 37,78C oleju wzorcowego serii H o WL=100, majcego w temperaturze 98,89C tak sam lepko jak olej badany, mm2/s, U37,78, U98,89 lepko kinematyczna oleju badanego, odpowiednio w temperaturach 37,78C i 98,89C, mm2/s. Wspczesne tabele, nomogramy i programy komputerowe, suce do wyznaczania wskanika lepkoci, s oparte o pomiary lepkoci kinematycznej w temperaturach 40C i 100C. Jako parametr jakoci olejw, charakteryzujcy zaleno lepko temperatura, niekiedy przyjmuje si stosunek lepkoci w dwch rnych temperaturach np. 20/50; 20/50; 50/100 lub tzw. wspczynnik lepkoci, wyraony wzorem (4.34): KW = t1/t2 tir
(4.34)
gdzie: t1, t2 lepko kinematyczna oleju odpowiednio w temperaturach: t1, t2, t lepko kinematyczna oleju w temperaturze tr = t1 + t2 ir 2
Rys. 4.17 Graficzna interpretacja wskanika lepkoci 1 olej serii L, 2 olej serii H, 3 olej badany
Tego typu wskaniki maj charakter orientacyjny. Ich zalet jest prostota oblicze.
IV
4.3 Waciwoci niskotemperaturowe

Obnianie temperatury cieczy, powoduje zwikszenie jej lepkoci, a dla wikszoci substancji rwnie gstoci. Zmianie ulegaj rwnie inne waciwoci. Charakter tych zmian, ma cisy zwizek z budow zwizkw chemicznych wchodzcych w skad cieczy. Ciecze newtonowskie, bdce czystymi zwizkami chemicznymi, zmieniaj swoje waciwoci w sposb w przyblieniu proporcjonalny do zmian temperatury, a do temperatury krzepnicia. W temperaturze krzepnicia odprowadzanie ciepa nie powoduje dalszego obniania temperatury, lecz zwikszanie iloci skrzepnitej cieczy. Temperatura, w ktrej nastpuje krzepnicie cieczy, jest nazywana temperatur krzepnicia. Taki przebieg zjawiska ma miejsce, a do momentu, gdy caa ciecz skrzepnie. Odwrcenie procesu, tj. dostarczanie ciepa do skrzepnitej cieczy, powoduje zjawisko topnienia. Temperatura, w ktrej nastpuje topnienie ciaa staego, jest nazywana temperatur topnienia. Temperatura krzepnicia i topnienia s to wielkoci charakterystyczne dla czystych zwizkw chemicznych. Substancje o jednorodnym skadzie chemicznym maj jednakow temperatur krzepnicia i topnienia. Zale one od cinienia. Z tego wzgldu, w okrelonych przypadkach, ta waciwo substancji jest podawana wraz z cinieniem, w ktrym zostaa zmierzona. Zjawiska krzepnicia i topnienia s nazywane przemianami fazowymi. Przykadem substancji, zachowujcej si w podany sposb, jest woda. Przy cinieniu atmosferycznym, temperatura krzepnicia i topnienia wody jest jednakowa i wynosi 0C. Ciecze o duej masie molowej, lub mieszaniny wielu zwizkw chemicznych, np. produkty naftowe, zachowuj si odmiennie. Odprowadzanie ciepa od takich cieczy powoduje pynn zmian ich temperatury i waciwoci. Zwiksza si lepko i gsto, a do uzyskania konsystencji ciaa staego, a substancja w dalszym cigu jest ciecz. W przypadku takich substancji, nie mona jednoznacznie wyrni temperatury przemiany fazowej. Przyjmuje si, e temperatura krzepnicia takich cieczy, jest temperatur, w ktrej ciecz osignie okrelon lepko (konsystencj) i jest nazywana temperatur pynicia. Podczas obniania temperatury cieczy, bdcej roztworem cia staych lub innych cieczy, rozpuszczone substancje mog wypada z roztworu w postaci krysztakw lub odrbnej fazy ciekej, tworzc zawiesin lub emulsj. Wypadanie substancji z roztworu, nastpuje w temperaturze i w warunkach, gdy stenie tej substancji jest wiksze ni jej rozpuszczalno. Temperatura, w ktrej rozpoczyna si wypadanie rozpuszczonej substancji z roztworu, jest nazywana temperatur pocztku krystalizacji lub temperatur mtnienia. Zjawisku wypadania rozpuszczonej substancji z roztworu, towarzyszy skokowa zmiana waciwoci reologicznych roztworu. W wikszoci przypadkw ciecz newtonowska przechodzi w ciecz nienewtonowsk. Temperatury przemian fazowych s wanymi wielkociami, charakteryzujcymi produkty naftowe i inne ciecze eksploatacyjne. Okrelaj one doln granic, w ktrej ciecz moe by jeszcze uytkowana. Na og, jest stosowany pewien margines bezpieczestwa. Ciecz powinna by uytkowana w temperaturze nieco wyszej ni temperatura przemian fazowych. Szczegy dotyczce moliwoci stosowania cieczy eksploatacyjnych w warunkach niskich temperatur podano w rozdziaach dotyczcych poszczeglnych rodzajw cieczy. Schadzanie rozpuszczalnikw, a take paliw ciekych, obok zmian lepkoci powoduje w pewnej temperaturze zmtnienie, wywoane wydzielaniem si odrbnej fazy staej lub ciekej, np.: benzenu, parafiny, wody lub innych substancji staych. W temperaturze mtnienia rozpuszczalnik zachowuje jeszcze pynno, nastpuje jednak skokowa zmiana lepkoci, utrudniona jest filtracja i przepyw przez szczeliny. Dalsze obnianie temperatury rozpuszczalnika bdcego mieszanin, powoduje wypadanie krysztakw rozpuszczonych substancji, ktre w tej temperaturze maj konsystencj sta.
Przebieg procesu krystalizacji, jest zaleny od warunkw schadzania. Jeeli w rozpuszczalniku znajduj si zarodki krystalizacji, np. zanieczyszczenia mechaniczne, krysztay zaczynaj rosn wanie na nich. W przypadku braku zarodkw krystalizacji, moe doj do zjawiska przechodzenia, tzn. braku krystalizacji, pomimo obnienia temperatury poniej temperatury pocztku krystalizacji. Zewntrzny bodziec lub wprowadzenie zarodkw krystalizacji, powoduje gwatowne wypadanie krysztaw. Okrelona ilo wypadnitych krysztaw moe np. zablokowa instalacj. W wyniku schadzania olejw i niektrych innych cieczy eksploatacyjnych, po przekroczeniu pewnej temperatury, lepko jest tak dua, e przestaj by przydatne jako substancje smarujce lub ciecze robocze. Uytkowanie wikszoci cieczy eksploatacyjnych poniej temperatury przejcia ze stanu ciekego w stan stay lub zbliony konsystencj do staego jest niecelowe, albowiem najczciej taki pyn przestaje spenia swoje funkcje. Oznaczanie temperatury przemian fazowych, w przypadku pynw eksploatacyjnych, wymaga zachowania wielu warunkw jednoznacznie ustalajcych przebieg procesu schadzania oraz kryteria, przy ktrych naley uzna, e ciecz osigna okrelony stan przemiany fazowej. Z tego wzgldu definiuje si wiele rnych poj okrelajcych temperatur przemiany fazowej. Temperatura krystalizacji (krzepnicia) jest to temperatura przejcia cieczy w stan stay podczas ozibiania, w znormalizowanych warunkach oznaczania. Zasada pomiaru temperatury krystalizacji polega na wstpnym ogrzaniu badanego produktu (w celu rozpuszczenia ewentualnych zarodkw krystalizacji) w aparacie, ktrego zasadnicz cz przedstawia rys. 4.19, a nastpnie ozibianiu w warunkach ustalonych odpowiedni norm, a do pojawienia si pierwszych krysztakw. Pojcie temperatury krystalizacji najczciej jest stosowane do charakteryzowania substancji (np. rozpuszczalnikw) bdcych czystymi zwizkami chemicznymi i stanowi ich charakterystyczn waciwo. Temperatury krystalizacji czystych zwizkw chemicznych s stabelaryzowane. Obecno rozpuszczonych substancji obcych (zanieczyszcze i innych skadnikw) obnia temperatur krystalizacji, w stosunku do wartoci tabelarycznej. W przypadku substancji bdcych mieszanin rnych zwizkw chemicznych (np. rozpuszczalnikw naftowych) do charakteryzowania ich wa-
Rys. 4.19 Schemat czci pomiarowej aparatu do oznaczania temperatury krzepnicia i krystalizacji 1 termometr do pomiaru temperatury ani, 2 termometr do pomiaru temperatury badanego produktu, 3 probwka z badanym produktem, 4 ania ozibiajca
10
IV

ciwoci niskotemperaturowych czciej s stosowane: temperatura mtnienia i temperatura pynicia. Temperatura mtnienia jest to najwysza temperatura, w ktrej przezroczysty produkt, schadzany w sposb znormalizowany staje si mtny, wskutek wydzielenia odrbnej fazy staej lub ciekej. Zasada pomiaru temperatury mtnienia polega na ozibieniu prbki badanego produktu, w aparacie, ktrego zasadnicz cz przedstawia rys. 4.20, do temperatury, w ktrej pojawi si zmtnienie, a nastpnie po dalszym schadzaniu a do pojawienia si pierwszych krysztaw. W metodzie oznaczania wane jest pooenie zbiornika termometru. Musi on znajdowa si w pobliu dna badanego produktu. Odczyt temperatury moe by wykonywany wzrokowo lub z uyciem odpowiednich czujnikw dziaajcych automatycznie. Temperatura pynicia jest to najnisza temperatura, w ktrej obserwuje si jeszcze pynno badanego produktu podczas jego ozibiania, w znormalizowanych warunkach. Zasada pomiaru polega na wstpnym ogrzaniu produktu, a nastpnie ozibianiu w warunkach ustalonych norm. Badanie wykonuje si w aparacie, ktrego schemat zasadniczej czci (probwki) umieszczonej w ani ozibiajcej, przedstawia rys. 4.21. W metodzie oznaczania wane jest pooenie zbiornika termometru. Musi on znajdowa si w pobliu powierzchni badanego produktu (odmiennie ni w przypadku temperatury krystalizacji). Ocen ruchliwoci menisku wykonuje si metod polegajc na stopniowym schadzaniu produktu w probwce, okresowym przechylaniu probwki, pod ktem 90, na 5 sekund i ocenie wzrokowej lub automatycznej zachowania si menisku. Najnisz temperatur, w ktrej obserwuje si jeszcze ruchliwo menisku badanego produktu, po doprowadzeniu probwki do pozycji poziomej, przyjmuje si za temperatur pynicia. Istnieje wiele metod oznaczania niskotemperaturowych waciwoci cieczy eksploatacyjnych, specyficznych dla okrelonych rodzajw tych cieczy. Metody te najczciej modeluj rzeczywiste warunki uytkowania tych pynw. Do metod takich mona zaliczy: q temperatur mtnienia paliw silnikowych, q temperatur pocztku krystalizacji paliw silnikowych, q temperatur pocztku krystalizacji paliw lotniczych, q temperatur krystalizacji paliw lotniczych, q temperatur zablokowania zimnego filtra (oleje napdowe i oleje opaowe), q temperatur krzepnicia woskw naftowych i petrolatum.
Rys. 4.21 Schemat czci pomiarowej aparatu do oznaczania temperatury pynicia 1 termometr do pomiaru temperatury ani, 2 termometr do pomiaru temperatury badanego produktu, 3 naczynie szklane lub metalowe z badanym produktem, 4 ania ozibiajca
4.4 Skad frakcyjny

W celu charakteryzowania skadu lotnych produktw (paliw ciekych, rozpuszczalnikw i niektrych innych cieczy eksploatacyjnych) czsto jest badany tzw. skad frakcyjny. Jest to zaleno midzy temperatur destylacji a udziaem w produkcie skadnikw destylujcych do tej temperatury, w warunkach znormalizowanych. Zaleno ta jest okrelana przez wyznaczenie kilku temperatur, do ktrych oddestyluje okrelony procent objtociowy produktu, lub przez wyznaczenie procentu objtociowego produktu, jaki oddestyluje do okrelonej temperatury. Sposb pierwszy pozwala na przedstawienie skadu frakcyjnego jako zalenoci w postaci wzoru (4.35). W sposobie drugim skad frakcyjny przedstawiono jako zaleno w postaci wzoru(4.36). %(V/V) = f(t)
(4.35)
t = F{%(V/V)}
(4.36)
W okrelonych przypadkach stosuje si oba sposoby jednoczenie, dla rnych punktw krzywej destylacji. Funkcje przedstawione we wzorach (4.35 i 4,36) opisuj krzyw destylacji. W zalenoci od sposobu zdefiniowania skadu frakcyjnego, krzywa destylacji moe by przedstawiana w ukadzie wsprzdnych, gdzie na osi rzdnych jest odoona temperatura, a na osi odcitych procent oddestylowania (objtociowy), jak to pokazano na rys. 4.22A lub czciej z odwrconymi osiami wsprzdnych, jak to pokazano na rys. 4.22B. Oba rysunki przedstawiaj skad frakcyjny tego samego produktu naftowego benzyny silnikowej.
Rys. 4.20 Schemat czci pomiarowej aparatu do oznaczania temperatury mtnienia i pocztku krystalizacji 1 mieszadeko, probwka szklana o podwjnych ciankach, 2 termometr do pomiaru temperatury badanego produktu, 3 probwka szklana o podwjnych ciankach, z badanym produktem, 4 przezroczyste naczynie Dewara
IV
11
Rys. 4.22 Funkcje skadu frakcyjnego A Zaleno skadu frakcyjnego odtemperatury destylacji B Temperatura destylacji jako funkcja objtoci destylatu
Skad frakcyjny jest oznaczany przy uyciu aparatu rcznego lub automatycznego. Oba typy aparatw dziaaj na identycznej zasadzie, przy czym w wersji automatycznej parametry oznaczania s regulowane samoczynnie, a rezultaty badania obrabiane przez komputer i mog by wywietlane na monitorze oraz zapamitywane i porwnywane dla kolejnych wynikw bada. Aparat rczny przedstawiono na rys. 4.23.
Rys. 4.23 Aparat do oznaczania skadu frakcyjnego 1 kolba destylacyjna (rys. 4.24), 2 termometr, 3 ania ozibiajca z pokryw, 4 chodnica, 5 odbieralnik, 6 palnik
Jego zasadniczymi czciami s: q kolba destylacyjna 1 (rys. 4.24), o nominalnej pojemnoci 100 ml, q termometr 2 lub termopara, q ania ozibiajca 3 z umieszczon wewntrz chodnic 4, w ktrej s skraplane pary destylujcej cieczy, q palnik 5 lub grzejnik elektryczny, q odbieralnik 6, stanowicy cylinder miarowy pojemnoci 100 ml, q pozostae elementy stanowice konstrukcj mocujc elementy zasadnicze. Prbk na podstawie jej skadu i przewidywanej charakterystyki lotnoci przypisuje si do jednej z piciu grup produktw o zdefiniowanym sposobie zmontowania aparatu do oznaczania skadu frakcyjnego, temperatury w chodnicy oraz sposobu wykonania pomiaru. Zasada oznaczania polega na umieszczeniu 100 ml badanego produktu w kolbie destylacyjnej, umieszczeniu w szyjce kolby termometru, a nastpnie zamontowaniu kolby w szafce aparatu. Bardzo wane jest, aby zbiornik z rtci termometru 2 znajdowa si na poziomie wylotu rurki bocznej kolby. Produkt w kolbie jest podgrzewany w znormalizowany sposb. Pary produktu przechodz do chodnicy 4, gdzie ulegaj skropleniu. Skroplone skadniki spywaj do odbieralnika 6. Ich objto jest mierzona jednoczenie z temperatur wskazywan przez termometr lub w wersji automatycznej przez termopar. Wskazania termometru koryguje si do cinienia barometrycznego. W celu uzyskania porwnywalnych wynikw bada, niezwykle wanym jest cise przestrzeganie warunkw oznaczania podanych w normie czynnociowej na metod oznaczania. Na podstawie pomiarw objtoci przedestylowanego produktu i temperatury s sporzdzane wykresy skadu frakcyjnego lub wyniki s porwnywane z wymaganiami dokumentw normatywnych. W skadzie frakcyjnym s definiowane liczne terminy pomocnicze, wystpujce w dokumentacji technicznej: q temperatura rozkadu wskazanie termometru, przy ktrym wystpi pierwsze oznaki termicznego rozkadu cieczy w kolbie; q temperatura suchego punktu wskazanie termometru, ktre obserwuje si w momencie odparowania ostatniej kropli cieczy z dna kolby; pomija si jakiekolwiek krople lub film cieczy na ciance kolby lub na termometrze; q temperatura koca destylacji (FBP), koniec destylacji maksymalne wskazanie termometru zaobserwowane w czasie badania; temperatura koca destylacji jest zazwyczaj obserwowana po odparowaniu caej cieczy z dna kolby; q temperatura pocztku destylacji (IBP) wskazanie termometru, ktre obserwuje si gdy pierwsza kropla destylatu spadnie do kolby z dolnej krawdzi chodnicy;
Rys. 4.24 Kolba destylacyjna z prawidowo umieszczonym termometrem i wlanym produktem do bada 1 podkadka piercieniowa, 2 kolba, 3 badany produkt, 4 termometr, 5 szyjka kolby, 6 chodnica
12
IV

Rys. 4.25 Konstrukcja krzywej destylacji A krzywa destylacji, B diagram obrazujcy objto destylatu przypadajc na okrelone przedziay temperatur, 1 krzywa destylacji, 2 pozostao po destylacji
q odparowanie suma uzysku (objtoci destylatu) i strat, w %(V/V); q procent strat 100% pomniejszone o sumaryczny odzysk produktu, w %(V/V); q strata skorygowana procent strat skorygowany do cinienia barometrycznego, w czasie wykonywania oznaczenia; q procent uzysku objto destylatu, wyraona w procentach jako uamek objtoci wyjciowej obserwowany w odbieralniku, w dowolnym momencie destylacji, odniesiony do jednoczesnego odczytu temperatury; q uzysk maksymalna objto destylatu, wyraona w %(V/V) objtoci wyjciowej; q pozostao objto pozostaoci w kolbie w cm3; q uzysk cakowity wyraona w %(V/V) suma uzysku i pozostaoci; q wskazanie termometru temperatura nasyconych par mierzona w szyjce kolby destylacyjnej poniej rury chodnicy; q odczyt temperatury wskazanie termometru lub termopary skorygowane do cinienia barometrycznego 101,3 kPa. Pod pojciem destylacja normalna naley rozumie sposb oznaczania skadu frakcyjnego w znormalizowanej aparaturze. Obok parametrw podanych wyej, najczciej s oznaczane: temperatura destylacji: 10, 50, 90, 97,5, 98 %(V/V). W przypadku paliw ciekych take moe by oznaczana suma temperatur oddestylowania 10 i 50 %(V/V). Skad frakcyjny charakteryzuje zdolno produktu do przechodzenia w stan pary (lotno). W przypadku produktw naftowych i rozpuszczalnikw skad frakcyjny ma istotne znaczenie dla bezpieczestwa ich stosowania, a w przypadku paliw ciekych znaczco wpywa na ich waciwoci eksploatacyjne. Znajomo skadu frakcyjnego pozwala na wnioskowanie, z jakiej liczby i iloci skadnikw skadaj si poszczeglne produkty, co ilustruje rys. 4.26. Na tym rys., krzywa 1 ilustruje skad frakcyjny produktu naftowego (skadajcego si z bardzo wielu rnych wglowodorw) o zakresie temperatur destylacji t1 t5. Krzywa 2 przedstawia skad frakcyjny mieszaniny dwuskadnikowej, o temperaturze wrzenia skadnikw t2 oraz t4. Z krzywej destylacji mona odczyta, e skadnika o temperaturze wrzenia t2 mieszanina zawiera okoo 30%(V/V), a skadnika o temperaturze wrzenia t4 okoo 70%(V/V). Krzywa 3 przedstawia skad frakcyjny substancji technicznie czystej, destylujcej w temperaturze t3. Na podstawie krzywej destylacji moe by skonstruowany diagram (rys. 4.25 A i B) okrelajcy jaka cz produktu destyluje w dowolnie wybranych przedziaach temperatury.
Rys. 4.26 Krzywe destylacji 1 wieloskadnikowego produktu naftowego o zakresie destylacji t1 t5, 2 substancji jednoskadnikowej o temperaturze wrzenia t3, 3 mieszaniny dwuskadnikowej skadajcej si z 30 % skadnika o temperaturze wrzenia t2 i 70 % skadnika o temperaturze wrzenia t4
IV
13
Skad frakcyjny produktw o wysokich temperaturach wrzenia, takich jak: bazy olejowe, oleje mineralne, oleje rolinne, oleje syntetyczne, niektre ciecze hydrauliczne i inne, majce temperatur koca destylacji wysz ni 360C jest oznaczany pod zmniejszonym cinieniem, z zastosowaniem specjalnej aparatury.
4.5 Lotno
Pod pojciem lotnoci rozumie si pojcia charakteryzujce atwo parowania substancji. W tym zrozumieniu skad frakcyjny, przedstawiony w p. 4.4, jest jednym z parametrw charakteryzujcych lotno. Lotno w znacznym stopniu zaley od temperatury. Teoretycznie pojcie lotnoci jest definiowane nastpujco: Lotno jest to stosunek prnoci czstkowej skadnika w stanie pary do jego uamka molowego w fazie ciekej. W przypadku czystych cieczy lotno jest rwna prnoci pary nasyconej. Do celw praktycznych jest definiowana lotno wzgldna, wyraana jako stosunek lotnoci dwu skadnikw w procesie destylacji i charakteryzuje ona stopie trudnoci rozdzielania mieszanin metodami destylacji. Obok metod stosowanych podczas kontroli lotnoci przetworw naftowych i rozpuszczalnikw, s stosowane metody specyficzne, ktrymi oznacza si: q czas odparowania, q szybko parowania, q prno par. Czas odparowania jest to parametr charakteryzujcy zdolno rozpuszczalnika do odparowywania, okrelany czasem odparowania okrelonej iloci rozpuszczalnika z nasczonej nim bibuy filtracyjnej. Czas odparowania jest wyraany w sekundach lub w jednostkach wzgldnych, w ktrych przyjmuje si jako rozpuszczalniki odniesienia: q eter dietylowy = 1, q octanu butylu = 1, q trichloroetylen 1,1,1 (tri) = 1. Czas odparowania jest parametrem stosowanym do oceny atwoci odparowania rozpuszczalnikw z powierzchni porowatych, takich jak: tkaniny, pianki, papier itp. Szybko parowania jest to parametr charakteryzujcy zdolno rozpuszczalnika do odparowywania z powierzchni. Szybko parowania najczciej jest okrelana jako masa rozpuszczalnika, ktra odparowuje w okrelonych warunkach cinienia i temperatury, z jednostki powierzchni rozpuszczalnika, wyraana w kg/m2h. Badanie szybkoci parowania najczciej jest wykonywane w dwch znormalizowanych temperaturach: q 30C dla rozpuszczalnikw, ktrych 90% destyluje do temperatury poniej 125C, q 80C dla rozpuszczalnikw, ktrych 90% destyluje do temperatury powyej 125C. W przypadku lekkich produktw naftowych, w szczeglnoci ciekych paliw i niektrych rozpuszczalnikw, podstawowym parametrem charakteryzujcym ich lotno jest, przedstawiona dalej prno par wg Reida. Prno par jest to cinienie, jakie wykazuje para produktu znajdujca si w rwnowadze dynamicznej z faz ciek (para nasycona).
W przypadku lotnych cieczy, za moment rwnowagi uwaa si stan, w ktrym liczba czstek odrywajcych si od powierzchni fazy ciekej i skraplajcych si, jest jednakowa. Praktycznie jest to moment ustalenia si cinienia fazy gazowej w warunkach pomiaru. Prno pary nasyconej w sposb zasadniczy zaley od temperatury, a w mniejszym stopniu od ksztatu powierzchni cieczy i obecnoci gazu obojtnego. Prno pary czystych zwizkw chemicznych nie zaley od stosunku objtoci fazy ciekej do objtoci stykajcej si z ni fazy gazowej. W okrelonej temperaturze, prno par jest wielkoci charakterystyczn dla danego zwizku chemicznego. Zaleno prnoci pary od temperatury jest opisywana rwnaniem Clausiusa-Clapeyrona (4.37): p T gdzie: p przyrost prnoci pary, wywoany przyrostem temperatury T w stanie rwnowagi fazowej, q ciepo parowania, V zmiana objtoci substancji podczas parowania. Prno pary czystych zwizkw chemicznych, w okrelonej temperaturze, moe by obliczona na podstawie wzoru Antonie (4.38): log p = a t gdzie: a, b, c wielkoci dowiadczalne, charakterystyczne dla kadego zwizku, t temperatura,C. Wartoci a, b, c dla wielu wglowodorw s stabelaryzowane. Zaleno prnoci par od temperatury, dla przykadowo wybranych wglowodorw, przedstawiono na rys. 4.27. b c1
(4.38)
q V T
(4.37)
Rys. 4.27 Zaleno prnoci par niektrych wglowodorw od temperatury 1 cyklopentan C5H10, 2 n heksan C6H14, 3 benzen C6H6, 4 izooktan (2,2,4 trimetylopentan) C8H18, 5 etylobenzen C8H10.
14
IV

Przy wzrocie temperatury, w momencie zrwnania prnoci pary nasyconej z cinieniem atmosferycznym, nastpuje parowanie cieczy w caej objtoci, czyli wrzenie. Na rys. 4.27 zaznaczono prnoci par zwizkw pod cinieniem atmosferycznym i odpowiadajce temu cinieniu temperatury wrzenia. Prno par mieszanin zwizkw chemicznych jest okrelona prawem Daltona. Wedug tego prawa prno par mieszaniny jest sum prnoci par (cinie czstkowych) wszystkich jej skadnikw. Prno par mieszaniny zaley od zawartoci w niej poszczeglnych skadnikw oraz od stosunku objtoci faz gazowej i ciekej. Przechodzenie skadnikw lotnych z fazy ciekej do fazy gazowej zachodzi tym intensywniej, im ten stosunek jest wikszy i im wiksza jest powierzchnia obu faz. Prno par jest wyraona w jednostkach cinienia w ukadzie SI w paskalach [Pa]. W niektrych krajach, jednostk stosowan do okrelenia prnoci par jest cal supa rtci, [Hg] = 3386,4 Pa. Istnieje wiele metod pomiaru prnoci par. Stosowane najczciej s oparte na nastpujcych zasadach: q metody statyczne polegaj na bezporednim pomiarze prnoci par, znajdujcych si w rwnowadze z faz ciek. Metody statyczne s stosowane do pomiaru prnoci par cieczy i cia staych, powyej 130 Pa, q metody dynamiczne polegaj na pomiarze w temperaturze wrzenia cieczy, odpowiadajcej danemu cinieniu. Metody dynamiczne s stosowane do pomiaru prnoci par cieczy do 260 kPa, q metody nasycenia gazowego polegaj na przepywie nad badan ciecz laminarnego strumienia gazu obojtnego. Prno par jest obliczana na podstawie pomiaru iloci odparowanej cieczy. Metody nasycenia gazowego s stosowane do pomiaru prnoci par do 13 Pa. Stosowanie innych metod pomiaru prnoci par jest ograniczone do celw badawczych. Prno par ciekych paliw, rozpuszczalnikw i niektrych innych cieczy eksploatacyjnych, o prnoci par nie wikszej ni 180 kPa, jest oznaczana znormalizowanymi metodami, o cile ustalonym stosunku objtoci fazy gazowej do fazy ciekej. Najczciej jest stosowana metoda Reida. W metodzie tej stosunek objtoci fazy gazowej do fazy ciekej wynosi 4 : 1. Zasadnicz czci aparatu jest tzw. bomba Reida (rys. 4.28), ktrej elementami s: komora cieczy 1, komora par 2, oraz manometr 4. W czasie pomiaru bomba jest zanurzona w ani wodnej o okrelonej norm temperaturze, najczciej jest to temperatura 37,8C, ale moe by inna jeeli nakazuje to norma produktowa. Komor cieczy, napenion badanym produktem, czy si z komor par i manometrem. Aparat zanurza si w ani wodnej do poziomu szyjki manometru. Po pewnym czasie cinienie w komorze par ustala si. Wynik pomiaru cinienia (z poprawkami na prno pary wodnej i cinienia powietrza) jest prnoci par produktu. Metoda Reida zostaa przyjta w wikszoci pastw, w tym rwnie w Polsce.
1
Rys. 4.28 Bomba Reida do oznaczania prnoci par 1 komora cieczy, 2 komora par, 3 zawr, 4 manometr
Wyrnia si nastpujce podstawowe pojcia z zakresu prnoci par lotnych rozpuszczalnikw oraz paliw ciekych: q prno par wg Reida metod such (RVP), przeznaczona do ciekych paliw silnikowych i lotnych rozpuszczalnikw zawierajcych skadniki rozpuszczalne w wodzie (np. zwizki tlenowe w benzynach), q prno par wg Reida metod mokr, przeznaczona do ciekych paliw silnikowych i lotnych rozpuszczalnikw nie zawierajcych skadnikw rozpuszczalnych w wodzie q prno par nasyconych powietrzem (AVSP). Prno par wg Reida metod such (RVP) jest to cakowite cinienie wytwarzane przez pary produktu, przy braku nierozpuszczonej wody w prbce. Prno par wg Reida metod mokr jest to cakowite cinienie wytwarzane przez pary produktu nasycone powietrzem, gdy badana prbka zawiera wod w postaci nierozpuszczonej. Obie metody wg Reida s przeznaczone do oznaczania prnoci par ropy naftowej i lekkich produktw naftowych o maej lepkoci, ktrych prno par jest nisza ni 180 kPa. Prno par nasyconych powietrzem (AVSP) jest to cakowite cinienie wytwarzane w prni przez pary produktu nasycone powietrzem, gdy badana prbka nie zawiera wody w postaci nierozpuszczonej. Prno par jest wanym parametrem stosowanym do oceny jakoci lotnych cieczy eksploatacyjnych. W przypadku paliw ma ona obok skadu frakcyjnego decydujce znaczenie dla tworzenia mieszanek paliwowo-powietrznych, a take ma wpyw na zjawiska tworzenia si korkw gazowych w przewodach paliwowych, strat paliwa oraz zjawiska kawitacji i zwizanej z nimi korozji kawitacyjnej. Prno par paliw i lotnych rozpuszczalnikw jest uwzgldniona przy projektowaniu zamknitych zbiornikw rozpuszczalnikw i paliw. Prno par rozpuszczalnikw i innych cieczy eksploatacyjnych okrela skonno do tworzenia z powietrzem mieszanek wybuchowych i palnych, a tym samym decyduje o bezpieczestwie pracy z tymi cieczami. Pobieranie prbek do badania prnoci par, ze wzgldu na istotn zaleno wynikw pomiarw od strat, powodowanych przez odparowanie najbardziej lotnych skadnikw, musi odbywa si z zachowaniem szczeglnych rodkw ostronoci. Nie jest zalecane stosowanie technik automatycznych, a take technik polegajcych na wypieraniu produktu wod. Rwnie w odniesieniu do pojemnikw i sposobw postpowania z prbk, normy zalecaj specjalne postpowanie tak, aby zapobiec utracie lekkich frakcji. Prbka i pojemniki powinny by schodzone i przechowywane w lodwce. Zalecany sposb pobierania prbki do badania prnoci par z prbki oglnej, zilustrowano na rys. 4.29. Wedug tej procedury zalecany jest nastpujcy tok postpowania: q pojemnik z prbk ogln (rys. 4.29A) powinien by wypeniony przynajmniej w 70% i szczelnie zamknity, q do pojemnika naley wprowadzi korek wyposaony w dwie rurki 4, jedn sigajc dna, a drug do przestrzeni gazowej (rys. 4.29B), q na rurk poczon z przestrzeni gazow naoy pojemnik na prbk do bada prnoci par 5 tak, aby lotne pary produktu mogy by schwytane w tym pojemniku (rys. 4.29C), q pojemnik z prbk ogln naley odwrci tak, aby ciecz wylewaa rurk si pod wasnym ciarem, a powietrze przedostawao si do przestrzeni par przez drug rurk (rys. 4.29D). Podczas pobierania, przechowywania i badania prbki naley zachowa wszelkie moliwe rodki ostronoci tak, aby lotne skadniki nie zostay utracone.
IV
15
Rys. 4.29 Prawidowy sposb pobierania prbki z prbki oglnej paliw i lotnych rozpuszczalnikw do badania prnoci par A zamknity pojemnik z prbk, B pojemnik z rurkami zapobiegajcymi ulatnianiu si par, C napenianie pojemnika na prbk do bada prnoci par produktu, D napenianie pojemnika produktem do bada prnoci par 1 badany produkt, 2 pojemnik z prbk zbiorcz, 3 przestrze par produktu, 4 korek z rurkami, 5 pojemnik na prbk do bada prnoci par
Smary plastyczne i oleje smarne mog zawiera lotne substancje. Na og s to skadniki niepodane. Odparowuj one podczas pracy smaru czy oleju, co powoduje zmian ich waciwoci uytkowych. Lotne skadniki oleju mog by przyczyn jego pienienia, a take kawitacji, wywoujcej korozj kawitacyjn.
Do oceny zawartoci lotnych skadnikw smarw plastycznych i niektrych olejw smarnych jest stosowana metoda, polegajca na ogrzewaniu zwaonej prbki produktu w cigu 22 godzin, w specjalnym urzdzeniu (rys. 4.30), umieszczonym w termostatujcym bloku aluminiowym 8. Temperatura badania jest ustalana norm produktow, na og w przedziale temperatury 100 350C. Ponad powierzchni prbki 5 przepywa strumie ogrzanego w bloku powietrza, z ktrym, poprzez kana 2, s unoszone lotne skadniki produktu. Do badania zawartoci lotnych skadnikw w olejach przeznaczonych do pracy w wysokich temperaturach (np. olejach do turbinowych silnikw lotniczych), olejach silnikowych i samochodowych s stosowane specjalne metody (np. metoda Noacka). Do celw badawczych s stosowane metody derywatograficzne (analiza termograwimetryczna), polegajce na cigej rejestracji masy prbki ogrzewanej stopniowo, w znormalizowanych warunkach.
4.6 Waciwoci zaponu i palenia

Ogrzewanie produktw naftowych i innych palnych cieczy powoduje wydzielanie lejszych frakcji. Tworz one z powietrzem mieszaniny, ktre w zetkniciu z pomieniem lub iskr mog ulec zaponowi. Jednym z warunkw powstania zaponu jest, aby pomie lub iskra wniosy do ukadu energi wiksz od niezbdnej do wywoania acuchowej reakcji palenia tzw. energi zaponu. Pomie lub iskra, o energii mniejszej ni energia zaponu powoduje, e w reakcj wchodzi zbyt maa liczba czstek, aby wytworzone w wyniku reakcji ciepo zapocztkowao reakcj spalania nastpnych czstek. Jeeli ilo ciepa, wydzielonego w wyniku reakcji, jest wiksza od iloci ciepa odprowadzanego do otoczenia, to reakcja przebiega a do spalenia caej iloci par substancji. Warto energii zaponu jest zalena od wielu czynnikw, jak: skad chemiczny produktu, cinienie, temperatura mieszaniny, ciepo waciwe skadnikw mieszaniny, charakter pomienia itp. Wielko energii zaponu, w zalenoci od temperatury mieszanek z powietrzem wybranych ciekych paliw i rozpuszczalnikw naftowych, przedstawiono na rys. 4.31. W przypadku wikszoci wglowodorw, energia zaponu wynosi 5 mJ. Pary produktu mog ulec zaponowi tylko wwczas, gdy ich stenie zawiera si w okrelonych granicach, zwanych granicami zaponu. Wyrnia si doln i grn granic zaponu. Dolna granica zaponu jest to minimalne stenie par produktu w powietrzu, przy ktrym wprowadzenie pomienia lub iskry, o energii
4.30 Zasadnicza cz aparatu do badania zawartoci lotnych skadnikw w smarach plastycznych i olejach 1 pokrywa, 2 wylot powietrza i par oleju, 3 uchwyt pokrywy, 4 komora w bloku aluminiowym, 5 badana prbka oleju, 6 wlot powietrza, 7 naczyko z badan prbk, 8 blok aluminiowy
16
IV

wikszej ni energia zaponu, spowoduje zapon. Grna granica zaponu jest to stenie par produktu, powyej ktrego zapon nie nastpuje. Jest to spowodowane zbyt maym steniem tlenu, ktry jest niezbdny do podtrzymywania acuchowej reakcji spalania. Granice zaponu zale od wielu czynnikw, z ktrych najwaniejsze to: skad chemiczny par substancji, cinienie, stenie tlenu, stenie gazw obojtnych, umiejscowienie pomienia. Zdolno do zapalania si par produktw w warunkach otoczenia charakteryzuje temperatura zaponu. Temperatura zaponu jest to najnisza temperatura, przy ktrej produkt ogrzewany w znormalizowanych warunkach wydzieli ilo par, wystarczajc do wytworzenia z powietrzem mieszaniny zapalajcej si po zblieniu pomienia. W warunkach, gdy ilo wytwarzanych par jest niewystarczajca do podtrzymywania pomienia, po wypaleniu wydzielonych par, pomie ganie. Oznaczanie temperatury zaponu jest wykonywane w aparatach o cile znormalizowanej budowie i w ustalonym trybie postpowania: szybkoci podgrzewania, czstotliwoci wprowadzania pomienia do przestrzeni, w ktrej nastpuje zapon itp. Metody oznaczania temperatury zaponu i stosowane aparaty dzieli si na dwie zasadnicze grupy: q w tyglu zamknitym, w ktrym przestrze nad produktem jest zakryta specjaln pokrywk, q w tyglu otwartym, w ktrych ta przestrze jest odkryta. Do oznaczania temperatury zaponu w tyglu zamknitym s stosowane rne aparaty, wrd ktrych, najwiksze zastosowanie znalazy:
Rys. 4.31 Zaleno minimalnej energii zaponu od temperatury (mieszanek paliwo powietrznych) wybranych produktw naftowych 1 lekka benzyna (rozpuszczalnik), 2 benzyna lotnicza, 3 lotnicze paliwo szerokofrakcyjne, 4 benzyna lakowa, 5 nafta lotnicza
Rys. 4.32 Aparat do oznaczania temperatury zaponu w tyglu zamknitym wg Abel-Pensky 1 termometr do pomiaru temperatury badanego produktu, 2 termometr do pomiaru temperatury ani wodnej, 3 mechanizm zapalajcy, 4 tygiel wewntrzny z badanym produktem, 5 ania wodna
Rys. 4.33 Aparat do oznaczania temperatury zaponu w tyglu zamknitym wg TAG 1 termometr do pomiaru temperatury badanego produktu, 2 mechanizm zaponowy, 3 termometr do pomiaru temperatury ani, 4 pokrto uruchamiajce palnik, 5 badany produkt, 6 ania wodna, 7 palnik
Rys. 4.34 Aparat do oznaczania temperatury zaponu w tyglu zamknitym wg Martens-Pensky 1 zawr do regulacji dopywu gazu, 2 palnik, 3 tygiel z badanym produktem, 4 osona, 5 blok metalowy, 6 urzdzenie zaponowe z ruchomym palniczkiem, 7 napd mieszadeka, 8 termometr do pomiaru temperatury produktu, 9 pokrto uruchamiajce otwarcie okienka i nachylenie palniczka, 10 mieszadeko
IV
17
Rys. 4.36 Zaleno midzy temperatur zaponu wg Cleveland i Marcusson
Rys. 4.35 Aparat do oznaczania temperatury zaponu w tyglu otwartym wg Cleveland 1 palnik, 2 pytka metalowa, 3 dwignia do przemieszczania palniczka, 4 tygielek na badan prbk, 5 palniczek, 6 termometr, 7 badany produkt
q Abel-Pensky (rys. 4.32) Europa, q TAG Closed Cup (rys.4.33) Stany Zjednoczone, kraje anglosaskie, q Martens-Pensky (rys. 4.34) wikszo krajw. Aparaty te s wyposaone w automatyczny, zegarowy mechanizm zapalajcy, co pozwala na zwikszenie dokadnoci wynikw oznaczania. Aparaty z tyglem zamknitym s stosowane do oznaczania temperatury zaponu paliw i rozpuszczalnikw oraz niektrych olejw smarnych i innych stosunkowo lotnych cieczy eksploatacyjnych, w szczeglnoci stosowanych w ukadach zamknitych. W przypadku cieczy eksploatacyjnych o maej lotnoci s stosowane aparaty z tyglem otwartym. Do najczciej stosowanych nale: q Cleveland (COC Cleveland Open Cup) (rys. 4.35) w wikszoci krajw w tym w Polsce, q Marcusson, w wikszoci krajw Europy, w tym i w Polsce, q Tag (Tag Open Cup), w krajach anglosaskich (USA, Anglia), ostatnio rwnie w innych krajach europejskich, q Brenken, w Rosji i niektrych innych krajach.
TABELA 4.1 Zastosowanie metod oznaczania temperatury zaponu Metoda oznaczania Tygiel zamknitym Abel-Pensky Tag Closed Cup Pensky-Martens (PM) Tygiel otwarty Cleveland (COC) Marcusson Tag Open Cup Brenken Temperatura zaponu Temperatura palenia Temperatura zaponu Temperatura palenia Temperatura zaponu Temperatura palenia Temperatura zaponu Temperatura palenia Powyej 79C Powyej 80C Poniej 160C Powyej 70C Temperatura zaponu Temperatura zaponu Temperatura zaponu Powyej 15C Poniej 90C 20 ... 275C Rodzaje oznaczenia Zakres temperatury
Temperatura zaponu w tyglu otwartym jest oznaczana dla olejw smarnych i innych cieczy eksploatacyjnych, w szczeglnoci pracujcych w ukadach otwartych. Temperatura zaponu, oznaczona w aparatach z tyglem zamknitym, jest o kilkanacie stopni nisza od wynikw uzyskiwanych w aparatach z tyglem otwartym. Praktycznie, temperatury zaponu oznaczane jedn z przytoczonych metod w kadej z obu grup, nie rni si istotnie. Przykad, dla przypadku metod wg Cleveland i Marcusson ilustruje wykres przedstawiony na rys. 4.36. Stosowanie tej lub innej metody wynika z tradycji kraju. W przypadku niektrych produktw jest oznaczana temperatura zaponu w tyglu otwartym i zamknitym. Rnica temperatury zaponu, oznaczona obydwoma metodami, jest do dokadn miar zawartoci w produkcie substancji lotnych. Im ta rnica jest mniejsza, tym mniejsza jest zawarto substancji lotnych. Temperatura zaponu jest parametrem charakteryzujcym produkty naftowe i inne ciecze eksploatacyjne pod wzgldem skonnoci do tworzenia z powietrzem mieszanek palnych lub wybuchowych. Na podstawie temperatury zaponu mona rwnie wnioskowa o obecnoci w produkcie substancji lotnych, bdcych zanieczyszczeniami lub pozostaociami z procesw technologicznych.
Rodzaje produktw Rozpuszczalniki, benzyny lakiernicze, nafty Cieke produkty naftowe o lepkoci poniej 5,5 mm2/s w temperaturze 40C lub poniej 9,5 mm2/s w temperaturze 25C Cieke produkty naftowe o lepkoci poniej 5,5 mm2/s w temperaturze 40C lub poniej 9,5 mm2/s w temperaturze 25C Cieke produkty naftowe o temperaturze zaponu powyej 79C, z wyczeniem olejw opaowych Cieke produkty naftowe Cieke produkty naftowe, asfalty Oleje napdowe, oleje smarne, asfalty i inne ciecze eksploatacyjne
18
IV

Podnoszenie temperatury produktu powyej temperatury zaponu prowadzi do osignicia stanu, w ktrym ilo wydzielanych par jest rwna iloci par spalanych w jednostce czasu. Temperatura, w ktrej nastpuje taka rwnowaga, nazywa si temperatur palenia. Temperatura palenia jest to najnisza temperatura, w ktrej zapalone pary produktu pal si przez okrelony czas. Temperatura palenia jest zwizana z lotnoci produktu. Im wysza temperatura wrzenia, tym wysza temperatura palenia. Na temperatur palenia ma wpyw prno par, skad frakcyjny, skad chemiczny, cinienie, stenie gazw obojtnych, a take warunki geometryczne przestrzeni, w ktrej nastpuje palenie. Oznaczanie temperatury palenia jest wykonywane w aparatach z tyglem otwartym przez dalsze ogrzewanie produktu po osigniciu temperatury zaponu, a do momentu, w ktrym pary po zapaleniu nie gasn w cigu ustalonego czasu. W tabeli 4.1 podano podstawowe zastosowania poszczeglnych metod oznaczania temperatury zaponu. Do zastosowa specyficznych (np. do farb i lakierw) oraz w celu zwikszenia precyzji wynikw bada, opracowano i znormalizowano wiele innych metod oznaczania temperatury zaponu. Od temperatury zaponu naley odrni temperatur samozaponu. Temperatura samozaponu jest to najnisza temperatura, w ktrej nastpuje samoczynne zapalenie si par produktu w atmosferze powietrza. Oznaczanie jest wykonywane przy zastosowaniu aparatu (rys. 4.37) o specjalnej konstrukcji. W metodzie tej produkt jest wkraplany, przy uyciu biurety do specjalnej komory ogrzewanej blokiem aluminiowym. Przy pracy z produktami w temperaturze wyszej ni ich temperatura zaponu, naley stosowa szczeglne rodki ostronoci. Praca z produktami powyej ich temperatury samozaponu jest niedopuszczalna, z wyjtkiem przypadkw, w ktrych produkty ulegaj spaleniu, np. w silnikach. Lekkie produkty naftowe i rozpuszczalniki s cieczami atwopalnymi. Mog one ulec zapaleniu przy zetkniciu si par z otwartym ogniem, iskr elektryczn lub nagrzan powierzchni, a nawet wybuchowi, wywoanemu wyadowaniem elektrycznoci statycznej lub piorunem.
TABELA 4.2 Klasy niebezpieczestwa poarowego cieczy atwopalnych Klasa niebezpieczestwa poarowego I II III Temperatura zaponu cieczy, C <21 2155 55100 Metoda oznaczania temperatury zaponu Abel-Pensky Abel-Pensky Martens-Pensky
TABELA 4.3 Grupy samozaponu gazw i par cieczy atwo zapalnych Grupa samozaponu G1 G2 G3 G4 G5 Temperatura samozaponu, C >450 300450 200300 135200 100135
Rys. 4.37 Aparat do oznaczania temperatury samozaponu 1 rurka mosina do podgrzewania powietrza, 2 biureta z badanym produktem, 3 pokrywa, 4 komora spalania, 5 wkadka metalowa, 6 termometr do pomiaru temperatury bloku grzejnego, 7 blok aluminiowy, 8 osona
Nad swobodn powierzchni tworzy si mieszanina par wglowodorw i powietrza. Jeeli stenie par w utworzonej mieszaninie osignie odpowiedni warto, to pomie lub iskra o wystarczajcej energii spowoduje zapon. Po zapaleniu pomie rozchodzi si po powierzchni z prdkoci zalen od panujcych warunkw. Prdko rozchodzenia si pomienia nad spokojn, otwart powierzchni wynosi 1,2 1,4 m/s. Jeeli produkt znajduje si w przestrzeni zamknitej, np. w zbiorniku, prdko ta wynosi 0,3 0,6 m/s, a przy turbulentnym ruchu 10 30 m/s. Po zapaleniu na caej powierzchni, jeeli warunki, w ktrych moe zachodzi palenie bd zachowane, caa ilo produktu ulegnie wypaleniu. Prdko wypalania si z powierzchni paliw i lotnych rozpuszczalnikw wynosi 2,5 10 mm/min. Z punktu widzenia bezpieczestwa poarowego najwaniejsza jest znajomo warunkw, w ktrych pary produktu mog ulec zapaleniu lub wybuchowi. Warunki te s oceniane na podstawie nastpujcych charakterystyk zapalnoci: temperatury zaponu, temperatury samozaponu, przedziau temperaturowego tworzenia mieszanin wybuchowych (granicy wybuchowoci), przedziau steniowego tworzenia mieszanin wybuchowych oraz przedziau prnoci par produktu, przy ktrych moe nastpi wybuch. Charakterystyki zapalnoci produktw naftowych zale od cinienia. Najprostszym wskanikiem charakteryzujcym zapalno produktu jest temperatura zaponu. Dla paliw i lotnych rozpuszczalnikw jest ona oznaczana w tyglu zamknitym, metod AblaPenskyego lub Martensa-Penskyego. W warunkach oznaczania energia pomienia, zapalajcego wynosi 5 6 mJ, a prno par w zamknitej przestrzeni tygla wynosi 1 1,3 kPa. Aby taka prno par zostaa osignita, produkt musi mie odpowiedni temperatur. Temperatury zaponu wikszoci rozpuszczalnikw i benzyn s ujemne. Z tego wzgldu w toku kontroli jakoci nie s one oznaczane, natomiast temperatury zaponu ciszych rozpuszczalnikw i paliw s traktowane jako wane charakterystyki ich jakoci. Temperatura zaponu m.in. charakteryzuje bezpieczestwo obchodzenia si z produktami i jest podstaw do zakwalifikowania poszczeglnych rodzajw do odpowiedniej klasy bezpieczestwa poarowego. Polskie przepisy dziel ciecze palne na trzy klasy niebezpieczestwa poarowego (tab. 4.2). Temperatura samozaponu jest wan waciwoci, charakteryzujc bezpieczestwo poarowe paliw i innych lotnych wglowodorw. W warunkach eksploatacji zjawisko samozapalenia produktu moe mie miejsce wwczas, gdy krople lub pary produktu zetkn si np. z nagrzan powierzchni silnika. W zalenoci od temperatury samozaponu par cieczy atwo zapalnych, dzieli si je na pi grup samozaponu (tab. 4.3) W zalenoci od klasy niebezpieczestwa poarowego i grupy samozaponu obowizuj rne przepisy przy postpowaniu z ciecz. Wan, z punktu widzenia bezpieczestwa poarowego, waciwoci lotnych produktw naftowych s granice wybuchowoci. W przypadku, gdy w okrelonej przestrzeni stenie par produktu
IV
19
TABELA 4.4 Stenie gazu obojtnego w powietrzu, zabezpieczajce przed wybuchem par substancji lotnych Gaz obojtny Bromek metylu Czterochlorek wgla Dwutlenek wgla Azot Wzr chemiczny CH3Br CCl4 CO2 N2 Minimalne stenie gazu obojtnego, % (V/V) 4,0 7,5 23,0 31,0
bdzie w granicach wybuchowoci, zblienie pomienia lub zaiskrzenie powoduje wybuch. Powane niebezpieczestwo stwarzaj oprnione zbiorniki po produkcie. Ilo produktu, jaka znajduje si w oprnionym zbiorniku jest zazwyczaj niewystarczajca do wytworzenia takiej iloci par, aby osignita zostaa grna granica wybuchowoci. Natomiast dolna granica wybuchowoci par lotnych rozpuszczalnikw i paliw wglowodorowych jest bardzo niska. Jest to powodem, e oprniony zbiornik jest zagroony wybuchem prawie w kadych warunkach. Z tego wzgldu wszelkie prace z pustymi zbiornikami po produktach naftowych powinny by prowadzone z najwysz ostronoci i zgodnie z obowizujcymi w tym zakresie przepisami, przez wyspecjalizowany personel. Zaistnieniu warunkw do wybuchu przeciwdziaa si wieloma metodami: dokadne usunicie pozostaoci produktu, wtaczanie gorcej pary wodnej (parowanie zbiornikw), uziemianie, a take wprowadzanie do zbiornikw gazu obojtnego. Zjawisko zawania granic wybuchowoci, przez wprowadzenie do przestrzeni gazowej zbiornika gazu obojtnego, jest wykorzystywane w niektrych konstrukcjach zbiornikw magazynowych. W tym przypadku produkt jest przepukiwany gazem obojtnym, gazem tym jest wypeniana rwnie poduszka powietrzna nad produktem. Jako gazy obojtne s stosowane: dwutlenek wgla, azot, hel, bromek metylu, czterochlorek wgla, gazy spalinowe. Stenie niektrych gazw obojtnych, zabezpieczajce przed wybuchem podano w tabeli 4.4.
materiau, o ksztacie usek. uszczenie ma miejsce przy suchym styku podczas toczenia z polizgiem. Pod wpywem cyklicznego oddziaywania napre powstaj mikropknicia, ktrych ostatecznym efektem jest odrywanie materiau z powierzchni. Pitting jest odmian zuycia powierzchniowego. Powstaje on wskutek zmczenia wierzchnich warstw materiau. W pocztkowym okresie powstaj mikropknicia, ktre powikszajc si, obejmuj coraz wiksz powierzchni. W mikropknicia wnika substancja smarujca. Rozsadza ona szczeliny a do powstania ubytkw materiau. Zuycie zmczeniowe powstaje wskutek zmczenia powierzchni materiau w wyniku cyklicznego powstawania napre. Powstaj mikropknicia, w wyniku rozszerzenia ktrych powstaj nastpnie makropknicia. Efektem ostatecznym jest odrywanie czstek materiau od podoa. Fretting jest to zuycie zmczeniowe przy niewielkich przemieszczeniach stykajcych si powierzchni (pulsacja, drgania, drobne ruchy). Jest to zuywanie miejscowe. Towarzyszy mu najczciej szereg zjawisk, jak: korozja, zuycie cierne, utlenianie materiau itp. Ocena waciwoci trybologicznych substancji smarujcych jest dokonywana metodami laboratoryjnymi (modelowymi) lub w toku bada eksploatacyjnych, prowadzonych w rzeczywistych warunkach pracy maszyny. Zaletami bada modelowych jest ich niska cena oraz krtki czas, wad natomiast czsta niezgodno stosowanego do bada modelu z rzeczywistymi warunkami pracy
4.7 Waciwoci smarne i przeciwzuyciowe

Zuycie spowodowane procesami tarcia w skojarzeniach trcych, jest nazywane zuyciem ciernym a niekiedy zuyciem trybologicznym. Intensywno zuywania w obszarze tarcia jest zalena midzy innymi od waciwoci substancji smarujcej, ale take od geometrii styku, rodzaju ruchu oraz waciwoci materiaw konstrukcyjnych skojarzenia trcego. Rozrnienie poszczeglnych procesw zuywania pozwala czsto na wycignicie wnioskw, dotyczcych waciwoci substancji smarujcej. Rozrnia si nastpujce rodzaje zuycia: Zuycie cierne jest wywoane mikroskrawaniem, bruzdowaniem lub rysowaniem powierzchni materiau. Jest ono powodowane obecnoci w obszarach tarcia czstek zanieczyszcze mechanicznych o twardoci wikszej lub porwnywalnej z twardoci materiau, lub te wystajcymi nierwnociami twardszego materiau. Proces zuywania ciernego wystpuje w miejscach tarcia suchego lub granicznego; w przypadku obecnoci w substancji smarujcej twardych zanieczyszcze lub, gdy nie nastpi wytworzenie tzw. klina smarujcego. Zuycie adhezyjne wystpuje w obszarach wierzchokw chropowatoci powierzchni. Powstaj szczepienia powierzchni trcych. Czstki materiau s odrywane i rozmazywane na trcych powierzchniach. Zuycie adhezyjne ma miejsce przy tarciu lizgowym, o maych prdkociach wzgldnych (do 0,2 m/s) i duych naciskach jednostkowych (do 11 MPa). Scuffing jest gwatownym zuyciem adhezyjnym. Wystpuje on w miejscach przerwania filmu granicznego. Nastpuje wwczas sczepienie, zadzieranie lub zespawanie. uszczenie (scaling) charakteryzuje si miejscowymi ubytkami
Rys. 4.38 Przykady rozwiza konstrukcyjnych skojarze trcych maszyn do bada waciwoci smarnych A kula z paszczyzn styk punktowy, B walec z walcem styk liniowy, C kula z walcem styk punktowy, D walec z paszczyzn pask styk liniowy, E kula z kulami styk punktowy, F trzpie z paszczyzn styk powierzchniowy, G kule z paszczyzn styk punktowy, H walec z walcem styk liniowy, I kule z paszczyzn styk punktowy, J paszczyzna z paszczyzn styk powierzchniowy
20
IV

substancji smarujcej. Badania modelowe pozwalaj na odtworzenie najwyej kilku parametrw procesw. Aby dostatecznie dobrze odtwarzay one warunki rzeczywiste, konieczne jest stosowanie wikszej liczby rnych modeli. Zalet bada eksploatacyjnych jest cakowita zgodno warunkw bada z warunkami eksploatacji; wadami natomiast wysokie koszty i najczciej dugi czas uzyskania wynikw. Pomiar wspczynnikw tarcia jest dokonywany najczciej przy zastosowaniu rnego rodzaju momentomierzy typu: dynamometrw, czujnikw elektrycznych, piezoelektrycznych lub indukcyjnych. Waciwoci trybologiczne substancji smarujcych s oceniane przy uyciu maszyn do bada trybologicznych. W zalenoci od zastosowanych rozwiza konstrukcyjnych i oprzyrzdowania pomiarowego, maszyny do bada trybologicznych przy zadanych warunkach pracy (geometria skojarzenia trcego, naciski, prdkoci wzgldne trcych powierzchni, rodzaj tarcia, temperatura, obecno gazw itp.), pozwalaj na pomiar niektrych spord nastpujcych parametrw tarcia: siy tarcia, zuycia powierzchni materiaw trcych, intensywno zuywania, temperatury w obszarach styku trcych powierzchni, naciskw przy zatarciu. Podstawow charakterystyk, wg ktrej s klasyfikowane maszyny do bada trybologicznych, jest geometria styku trcych elementw. Pod tym wzgldem maszyny trybologiczne s dzielone na trzy podstawowe grupy: q ze stykiem punktowym, q ze stykiem liniowym, q ze stykiem powierzchniowym. Pod wzgldem rodzaju ruchu wyrnia si maszyny tarciowe, w ktrych jest realizowany: q ruch toczny, q ruch lizgowy, q ruch toczno-lizgowy. Przykady rozwiza konstrukcyjnych skojarze trcych wystpujcych w maszynach do bada trybologicznych, przedstawiono na rys. 4.38. Wybr geometrii skojarzenia trcego w badaniach waciwoci trybologicznych substancji smarnej powinien odwzorowywa geometri rzeczywistego skojarzenia trcego. 4.7.1 Maszyna czterokulowa Do oceny waciwoci trybologicznych olejw smarowych najczciej jest stosowana maszyna czterokulowa. Jest to realizacja maszyny trybologicznej o styku punktowym i ruchu lizgowym. W maszynie czterokulowej prdko lizgania jest staa, ale w niektrych rozwizaniach konstrukcyjnych moe by zmieniana stosownie do potrzeb. Obcienie styku jest zmienne, w granicach od 0 do 8000 N. Temperatura rodka smarowego moe by ustalana. Najczciej badania s wykonywane w temperaturze pokojowej. Schemat maszyny czterokulowej przedstawiono na rys. 4.39 Skojarzenie trce w tej maszynie jest utworzone z czterech kul (rys. 4.40) o rednicy 12,7 mm, wykonanych ze stali oyskowej 62,7 HRC. Trzy kule s umieszczone w pojemniku w ksztacie miseczki, do ktrej jest wlewana badana substancja smarujca. Czwarta kula jest zamocowana w uchwycie. W czasie badania obraca si ona z prdkoci 1500 obr/min, co odpowiada prdkoci przesuwu trcych powierzchni 0,55 m/s. Kule znajdujce si w miseczce s dociskane do kuli zamocowanej w uchwycie za pomoc dwigni. Sia dociskajca (obcienie zadane) jest zmieniana w sposb cigy lub skokowy. Moe ona dochodzi do 12 000 N.
Rys. 4.39 Maszyna czterokulowa schemat kinematyczny 1 pokrywa mocujca kulki dolne, 2 uchwyt kulki grnej, 3 kulka grna (obracana), 4 kulki dolne (nieruchome), 5 naczynie z badanym olejem, 6 pryzmat, 7 dwignia, 8 obciniki, 9 badany olej
Rys. 4.40 Skojarzenie trce maszyny czterokulowej 15 oznaczenia jak na rys. 4.39.
Maszyna ma zamontowane urzdzenia do termostatowania skojarzenia trcego w zakresie temperatury 233 573 K. Prac maszyny charakteryzuj nastpujce parametry: q obcienie rzeczywiste kulek, Pr, obliczone wg rozkadu si, moe by wyznaczone ze wzoru (4.39): Pr = 0,408 P
(4.39)
q obcienie waciwe, Pw, zwane obcieniem zuycia, przypadajce na zwikszon w wyniku zuycia powierzchni styku, obliczane jest ze wzoru (4.40): Pw = 0,52 P d2
(4.40)
q obcienie skorygowane Ps, obliczane jest ze wzoru (4.41): Ps = P . DH d

(4.41)
IV
21
We wzorach (4.39 4.41) oznaczono: P obcienie zadane, d rednica skazy (ladu zuycia), DH rednica odksztacenia sprystego kulki wg Hertza (tzw. rednica skaz Hertza) obliczana ze wzoru (4.42): DH = 0,0873 P
3
(4.42)
Skazy Hertza mona praktycznie zaobserwowa na powierzchni kulek, gdy po ich umieszczeniu w gniedzie maszyny czterokulowej zada si odpowiednie obcienie bez nadawania maszynie obrotw. Kulki takie maj odcinite lady o rednicach, ktre mog by obliczone wg wzoru (4.42). rednice skaz Hertza w ukadzie wsprzdnych log-log tworz lini prost (patrz rys. 4.41). Podstawowymi miarami waciwoci trybologicznych (smarnych) substancji smarowej, wyznaczanymi przy zastosowaniu maszyny czterokulowej, s: q obcienie dla 1 mm, (P1), obcienie nadane, dla ktrego rednica skazy wynosi 1 mm; q najwiksze obcienie nie zacierajce, (PN), obcienie nadane, dla ktrego rednica skazy nie przekracza wicej ni 5% skompensowanej rednicy skaz, dla danego obcienia; q rednica skaz, (P60s), wytartych na powierzchniach kulek, przy zadanym obcieniu na dwigni, w czasie jednominutowego biegu maszyny; q obcienie zacierajce, (PZ), definiowane jako najmniejsze obcienie nadane, przy ktrym nastpi wyrane zwikszenie oporw tarcia, wskazujce na przerwanie filmu smarujcego; parametr ten jest traktowany jako miara wartoci nacisku, jaki nie moe ju by przeniesiony przez film smarujcy; q graniczne obcienie zuycia, (GOZ), definiowane jako nacisk jednostkowy, wyraany w N/m2, okrelajce nacisk w skojarzeniu trcym przy staym obcieniu nadanym i obliczane na podstawie redniej rednicy skaz powstaych na kulkach dolnych, w czasie biegu maszyny pod tym obcieniem; q wskanik zuycia pod obcieniem, (IH), obliczany na podstawie wynikw pomiarw rednic skaz dla 10 biegw, wyko-
nanych z kolejnymi obcieniami, poprzedzajcymi obcienie zespawania; q obcienie zaspawania, (GZ PZ), najnisze obcienie na dwigni maszyny, przy ktrym w czasie jednominutowego biegu maszyny nastpi zespawanie grnej kulki z zestawem trzech kulek dolnych. Jeeli wykonany zostanie pomiar rednicy skaz pod rnymi obcieniami, nadanymi na dwigni maszyny, to na podstawie tych pomiarw jest sporzdzany wykres tzw. krzywa zuycia pod obcieniem, obrazujcy waciwoci smarne badanej substancji smarujcej, co przedstawia rys. 4.41A. Spord dwch substancji smarujcych, przy identycznych warunkach badania, ta ma lepsze waciwoci smarne, dla ktrej skutki wywoane takim samym obcieniem grnej kulki s mniejsze. Przebieg zuywania kul maszyny czterokulowej dla kilku wybranych olejw, w zalenoci od obcienia, pokazano na rys. 4.41B. Na podstawie pomiarw rednic skaz przy kolejnych obcieniach, jest wykonywany wykres, tzw. krzywa zuycia pod obcieniem, przedstawiajcy waciwoci smarne i przeciwzuyciowe badanego rodka smarowego. Na wykresie krzywej zuycia zaznaczono charakterystyczne punkty, odnoszce si do przebiegu zuywania. Najprostsza interpretacja rezultatw bada polega na porwnaniu scharakteryzowanych parametrw dla oleju badanego i wzorcowego. Przyjmuje si, e spord dwch rodkw smarowych, przy identycznych warunkach badania, ten ma lepsze waciwoci smarne i przeciwzuyciowe, dla ktrego skutki wywoane zadanym obcieniem s mniejsze. Istnieje wiele moliwoci interpretowania wynikw uzyskiwanych przy zastosowaniu maszyny czterokulowej. Przy uyciu rnych wersji maszyny czterokulowej s realizowane dwa podstawowe testy: Przeciwzuyciowy (antiwear test AW). W tecie tym s utrzymywane obroty 1200 min1 lub w innej wersji 1800 min1. Obcienie nadane wynosi 15 kG (metoda A) lub 40 kG (metoda B). Normatywny czas biegu maszyny 1 godzina. Obcienie kulek (tzw. obcienie nadane), uzyskuje si poprzez naoenie na rami dwigni obcinikw lub w inny sposb, zalenie od konstrukcji
Rys. 4.41 Wyniki bada waciwoci smarnych na maszynie czterokulowej A typowy przebieg zmian zalenoci rednicy skazy od obcienia osiowego na grn kulk, ABE linia kompensacyjna, B zatarcie, D zespawanie, F linia rednic Hertza. B wyniki bada wybranych olejw 1 mineralny olej turbinowy, 2 turbinowe oleje syntetyczne, 3,4,5 oleje turbinowo-przekadniowe, 6 silnikowy olej lotniczy, 7 olej przekadniowy
22
IV

maszyny. Szereg obcie jest dobrany tak, e logarytmy ich kolejnych wartoci rni si midzy sob o 0,1. W wersji podstawowej, grnej kulce nadawany jest ruch obrotowy. Napd kulki grnej jest nadawany silnikiem elektrycznym o mocy 1,5 2 kW. Przeciwzatarciowy (extreme pressure EP). W tecie tym s utrzymywane stae obroty na poziomie 1450 +/ 50 min1, co odpowiada prdkoci przesuwu trcych powierzchni 0,55 m/s. Maksymalne obcienie nadane moe wynosi 12 000 N. Na kulki s nadawane coraz wiksze obcienia, a nastpnie jest mierzona rednica skaz powstaych na kulkach dolnych, po biegu maszyny na nadanym obcieniu. W niektrych przypadkach zwikszanie obcienia kontynuje si a do przerwania filmu olejowego (zatarcie) lub wystpienia objaww zespawania. Nastpuje wwczas zatrzymanie biegu silnika lub gwatowne zmniejszenie jego prdkoci obrotowej. Uniwersalno maszyny czterokulowej pozwala na realizacj wielu rnych programw bada, ktre rozszerzaj charakterystyki waciwoci smarnych olejw smarnych i smarw plastycznych. Wyniki bada, uzyskiwane przy zastosowaniu maszyny czterokulowej, su do przyblionej oceny waciwoci smarnych substancji smarowych, gwnie olejw i smarw plastycznych stosowanych do smarowania przekadni i oysk. 4.7.2 Maszyna Timken Do oceny waciwoci smarnych olejw smarowych i smarw plastycznych uywana jest maszyna Timken, ktrej uproszczony schemat i zasad dziaania przedstawia rys. 4.42A. W skojarzeniu trcym maszyny Timken wystpuje styk liniowy. Maszyna suy do oceny trwaoci filmu smarowego midzy lizgowymi elementami trcymi oraz do pomiaru wspczynnika tarcia. Testowe skojarzenie trce o styku liniowym, stanowi klocek i piercie (rys. 4.42B), wykonane ze stali o twardoci 60 62 HRC. Piercie jest obracany, a klocek dociskany dwigni do piercienia si 50 1000 N. Prdko obrotowa piercienia jest nastawiana na 500, 750, 1000 i 1500 min1, co odpowiada prdkociom polizgu, odpowiednio: 0,92; 1,37; 1,84 i 2,74 m/s. Powierzchnie trce s smarowane substancj smarujc spywajc ze zbiornika. Waciwoci smarne oleju lub smaru plastycznego s oceniane na podstawie pomiaru momentu oraz ubytku masy klocka po okrelonym czasie badania oraz wartoci momentu tarcia. Mog by oceniane nastpujce parametry: q najwiksze obcienie nie zacierajce, q wytrzymao rodka smarnego na naciski, q wspczynnik tarcia, q przebieg procesu zuywania. Rezultaty testw na maszynie Timken su do wstpnej oceny przydatnoci rodka smarowego do smarowania oysk lizgowych oraz przekadni zbatych. 4.7.3 Maszyna Falex W skojarzeniu trcym w maszynie Falex wystpuje styk liniowy. Model skojarzenia trcego (rys. 4.43) o styku liniowym, skada si z dwch blokw z wyciciami (szczk) dociskanych do waka obracajcego si ze sta prdkoci obrotow 240 +/ 10 min1, co odpowiada prdkoci polizgu okoo 0,1 m/s. Podstawowe metody bada na tej maszynie polegaj na wyznaczeniu obcienia, przy ktrym nastpuje zatarcie skojarzenia trcego maszyny, zanurzonego w badanym rodku smarnym. W badaniu tym prdko obrotowa jest staa, a obcienie jest zwikszane w sposb cigy lub dyskretny. Maszyna Falex pozwala zarwno na badanie waciwoci EP
Rys. 4.43 Zasadnicze elementy skojarzenia trcego maszyny Falex 1 szczki, 2 waek, 3 trzpie mocujcy waek, 4 gowica napdu
Rys. 4.42 Zasadnicze elementy maszyny Timken A schemat maszyny, B skojarzenie trce 1,2 pirecie i blok skojarzenia trcego, 3 obciniki, 4 dwignia, 5 pompa przetaczajca badany olej, 6 zbiornik badanego oleju
jak i waciwoci AW. Suy ona do oceny waciwoci smarnych ciekych rodkw smarnych przy ekstremalnych obcieniach. W tecie EP s realizowane dwa podstawowe badania: A w ktrym obcienie jest zwikszane w sposb cigy , B w ktrym obcienie jest zwikszane w sposb dyskretny, w tempie 1112 N na minut. W tecie AW s badane waciwoci przeciwzuyciowe olejw smarnych. Rezultaty testw na maszynie Falex su do oceny trwaoci filmu olejowego rodka smarnego oraz pomiaru wspczynnika tarcia.
IV
23
4.7.4 Maszyna FZG Maszyna FZG jest jednym z podstawowych testw stosowanych do oceny waciwoci smarnych i przeciwzuyciowych olejw przekadniowych i smarw plastycznych, stosowanych do smarowania przekadni zbatych. Zasadnicze podzespoy aparatu FZG przedstawiono na rys. 4.44. Elementami badawczymi maszyny FZG jest para k zbatych (mae i due) o zbach prostych. S one napdzane silnikiem elektrycznym poprzez przekadni przenoszc obcienia. Koa badawcze i przenoszce obcienia s poczone dwoma waami. Wa koa maego jest podzielony i poczony ze sprzgem obciajcym. Cz sprzga obciajcego jest przymocowana do podstawy, podczas gdy druga cz (wa skrtny) jest obciany ciarkami poprzez dwigni. Po skrceniu sprzga nastpuje jego odcienie. W ten sposb jest przykadany statyczny moment obrotowy, ktry mona zmierzy przy uyciu waka skrtnego i miernika. Stopie obcienia jest ustalany w zakresie 112. Asynchroniczny silnik elektryczny kompensuje straty tarcia w ukadzie. Koa badawcze (cile znormalizowane) s smarowane zanurzeniowo badanym olejem, ktry jest podgrzewany grzak zamontowan w skrzyni przekadniowej do ustalonej temperatury w zakresie do 150C, przy czym za normatywn uznano temperatur 90C. W wersjach badawczych moliwe s inne rozwizania ukadu smarowania k zbatych, np. natryskowo. Zuycie k zbatych (m) jest oceniane poprzez pomiar (ubytek) ich masy po kadym z 13 biegw, dla kadego z k. W przypadku gdy rodek smarny spenia wymagania dla momentu obrotowego 12, taki wynik jest oznaczany jako: 12+ , 12 przechodzi lub 13. Stanowisko badawcze FZG pozwala na ocen moliwoci przenoszenia obcie w ukadzie przekadni zbatej, o zbach prostych. Najczciej s realizowane dwa podstawowe testy: q A/8,3/90 wedug tego testu s oceniane odporno na zatarcie i waciwoci przeciwzuyciowe olejw przekadniowych, metod wagow. Koa zbate (typu A) s stopniowo obciane w 15 minutowym biegu, przy prdkoci obwodowej 8,3 m/s i temperaturze pocztkowej oleju wynoszcej 90C. Po kadym biegu koa badawcze s wymontowywane i jest okrelany ubytek ich masy. Z przebiegu krzywej (rys. 4.45) s obliczane: zatarcie waciwe oraz stopie obcienia niszczcego, na podstawie skokowej zmiany masy. q A/2,76/50 wedug tego testu s oceniane waciwoci przekadniowych smarw plastycznych. W tecie tym prdko obwodowa wynosi 2,76 m/s, a temperatura smaru 50C. Poniewa w przypadku smarw plastycznych, wiksze znaczenie eksploatacyjne maj waciwoci przeciwzuyciowe ni przeciwzatarciowe wykonuje si biegi 45 minutowe, a czas trwania testu wynosi: 30, 100 lub 200 godzin. Rezultaty testw s nanoszone na wykres (rys, 4.45) z ktrego odczytywane s podstawowe waciwoci rodka smarnego: dolna i grna granica zacierania (stopie obcienia niszczcego), jednostkowa zmiana masy dla wybranego przedziau stopni obcienia. Nowsze, lepiej wyposaone wersje aparatu FZG pozwalaj na wykonanie dodatkowych testw, jak test na zacieranie A/057/ 121/10, test Rydera R/46,5/74, test na cinanie A/16/6/90/5, test zmatowienia powierzchni, test na pitting. We wszystkich testach s stosowane oleje wzorcowe o dokadnie znanych waciwociach. Badania olejw i smarw przekadniowych na aparacie FZG pozwalaj na wszechstronn ocen rodkw smarnych. Z tego
Rys. 4.44 Zasadnicze podzespoy maszyny FZG 1 badany olej, 2 zbate koa testowe, 3 sprzgo pomiarowe momentu obrotowego, 4 waek napdzajcy koo zbate due (prdko obrotowa 1760 min 1), 5 przekadnia przenoszca obroty z silnika, 6 sprzgo obciajce, 7 waek napdzajcy koo zbate mae (prdko obrotowa 2640 min1), 8 obciniki
Rys. 4.45 Rezultaty testu FZG przykadowa zaleno zuycia k zbatych od energii przenoszonej przez przekadni testow oraz stopnia obcienia przekadni 1 krzywa zuycia koa maego, 2 krzywa zuycia koa duego, 3 sumaryczne zuycie obu k testowych
wzgldu, s one powszechnie stosowane do oceny waciwoci eksploatacyjnych rodkw smarnych przeznaczonych do przekadni przemysowych. Jednak naley mie na wzgldzie, e rodek smarny wykazujcy w tecie FZG wysoki stopie obcienia niszczcego nie gwarantuje rwnie dobrych waciwoci eksploatacyjnych. Rezultaty testu FZG mog jedynie stanowi wstpn przesank do oceny waciwoci przeciwzatarciowych i przeciwzuyciowych. 4.7.5 Maszyna L-60 Maszyna L-60 suy do oceny skonnoci olejw przekadniowych do wydzielania szlamw i lakw w podwyszonych temperaturach pracy przekadni. Laki i szlamy mog spowodowa przypieszone zuywanie powierzchni skojarze trcych oraz
24
IV

TABELA 4.5 Podstawowe charakterystyki najczciej stosowanych maszyn do bada waciwoci smarnych i przeciwzuyciowych cieczy eksploatacyjnych
Maszyna badawcza Czterokulowa
Normy na metody bada ASTM D 2596 ASTM D 2783 ASTM D 4172 ASTM D 5183 DIN 51350/1/4 PN-76/C-04147 ASTM D 2509 ASTM D 2782 IP 326 IP 240 DIN 51434/T3 PN-C-04073 ASTM D 2670 ASTM D 2714 ASTM D 3233 ASTM D 3704 Instrukcja producenta
Skojarzenie trce
Rodzaj styku Punktowy
Zastosowanie testw Badania waciwoci przeciwzuyciowych i EP olejw smarnych, smarw plastycznych i innych cieczy eksploatacyjnych.
Timken
Liniowy
Badania waciwoci przeciwzuyciowych oraz EP smarw plastycznych. Badania waciwoci EP, przeciwzuyciowych olejw smarnych.
Falex
Liniowy
Badania waciwoci staego filmu smarujcego. Badania waciwoci EP, przeciwzuyciowych olejw smarnych. Badania waciwoci smarw plastycznych.
Almen Wieland
Powierzchniowy
Badanie waciwoci przeciwzuyciowych i maksymalnego obcienia olejw smarnych i smarw plastycznych.
FZG
ASTM D 1947 ASTM D 5182 IP 334 IP 351 DIN 51374/1 ISO 144635-1 PN-78/C-04169 ASTM D 11947
Liniowy
Badane waciwoci przeciwzuyciowych olejw smarnych i smarw plastycznych; w szczeglnoci olejw przekadniowych.
Ryder
Liniowy
Badane waciwoci przeciwzuyciowych turbinowych olejw lotniczych.
I. A. E.
IP 166
Liniowy
Badane waciwoci przeciwzuyciowych turbinowych olejw lotniczych.
Vickers
ASTM D 2882 IP 281 DIN 51 389 PN-87/C-04048
Punktowy
Badanie waciwoci przeciwzuyciowych termooksydacyjnych cieczy hydraulicznych, olejw turbinowych, olejw przekadniowych.
uszkodzenia uszczelnie. Test L-60, pocztkowo przewidziany do oceny olejw do przekadni pojazdw, znajduje coraz powszechniejsze zastosowanie do bada precyzyjnych przekadni przemysowych pracujcych w wysokich temperaturach i w warunkach powodujcych utlenianie oleju. Badania s wykonywane na specjalnym stanowisku, wyposaonym w przekadni testow, zoon z dwch k zbatych. Temperatura oleju jest regulowana i moe by dostosowana do temperatury pracy oleju w rzeczywistej przekadni. W komorze przekadni umieszcza si 120 ml badanego oleju oraz miedziany katalizator utlenienia. Przez olej jest przepuszczany strumie powietrza w iloci 1,1 litra/godz. Obracajce si koa zbate rozpraszaj powietrze w oleju. Badanie najczciej jest prowadzone w cigu 50 godzin, ale w szczeglnych przypadkach moe by przeduone. Po upywie ustalonego czasu pracy olej jest zlewany, a przekadnia rozmontowywana. Ocena skonnoci oleju do wydzielania osadw i lakw jest dokonywana na podstawie iloci lakw i szlamw odoonych na koach zbatych, zmiany lepkoci oleju oraz zawartoci substancji nierozpuszczalnych w pentanie i toluenie. Test L-60 jest stosowany zarwno do oceny gotowych olejw przekadniowych jak i w przypadku ustalania zestawu (pakietu) dodatkw. Ocenia si, e na powstawanie osadw i lakw decydujcy wpyw maj dodatki zawarte w oleju, natomiast oleje bazowe maj znaczenie drugorzdne.
4.7.6 Pompa Vickers Do bada waciwoci smarnych i stabilnoci termicznej cieczy hydraulicznych jest stosowana tzw. pompa Vickers, ktrej schemat obiegu cieczy hydraulicznej i podstawowe elementy przedstawiono na rys. 4.46. W aparacie tym ciecz hydrauliczna jest przetaczana przez ukad przy pomocy nurnikowej pompy testowej 1, pod cinieniem 1000 psi (funt/cal2) w cigu 1000 godzin. Temperatura cieczy hydraulicznych na bazie wodnej jest utrzymywana na poziomie 150F a cieczy na bazie olejw 175F. Stabilno termooksydacyjna badanej cieczy hydraulicznej jest oceniana na podstawie zmian: lepkoci kinematycznej, liczby kwasowej i barwy, a waciwoci przeciwzuyciowe na podstawie zuycia cz nurnikw. Test na pompie Vickers jest powszechnie stosowany w badaniach wysokiej jakoci cieczy hydraulicznych oraz olejw wielofunkcyjnych, np.: przekadniowo-hydraulicznych, silnikowo-przekadniowo-hydraulicznych, a take innych cieczy przeznaczonych do pracy w ukadach wyposaonych w pompy nurnikowe. uuu W tabeli 4.5 przedstawiono podstawowe charakterystyki najczciej stosowanych maszyn do bada waciwoci smarnych. Zasadnicz rnic w budowie tego typu maszyn jest konstrukcja skojarzenia trcego oraz rodzaj realizowanego styku.
IV
25
Rys. 4.46 Podstawowe zespoy i zasada dziaania pompy Vickers, do badania waciwoci przeciwzuyciowych i stabilnoci termooksydacyjnej cieczy hydraulicznych 1 pompa nurnikowa Vickers, 2 zawr jednokierunkowy, 3 manometr, 4 regulator cinienia, 5 zbiornik cieczy hydraulicznej, 6 regulacja przepywu czynnika chodzcego, 7 termometr do pomiaru temperatury badanej cieczy hydraulicznej, 8 chodnica, 9 filtr
eksploatacji. Niektre produkty utleniania i rozkadu termicznego s wytrcane z oleju, jako tzw. zanieczyszczenia mechaniczne. Dynamika utleniania i rozkadu termicznego oleju zaley od odpornoci termicznej i termooksydacyjnej oleju a take od bardzo wielu czynnikw zewntrznych. Czynnikami zewntrznymi, wpywajcymi na szybko procesw rozkadu termicznego i termooksydacyjnego s: q temperatura pracy, q obecno metali katalizujcych procesy utleniania (Cu, Pb, Fe), q czas pracy, q atwo dyfuzji tlenu w gb warstwy oleju, q cinienie. W procesie utleniania olejw wglowodorowych powstaj produkty utleniania, takie jak: alkohole, aldehydy, kwasy organiczne. Proces utleniania rozpoczyna si od powstania nadtlenkw. Proces ten, w daleko idcym uproszczeniu, zachodzi w sposb nastpujcy: tlen przycza si do wizania CH, tworzc hydroksynadtlenek. W wyniku rozkadu hydroksynadtlenku powstaje keton lub aldehyd, wg reakcji (4.43). H O I // RCH2CH3 + O2 RCH2COOH RCH2C H + H2O (4.43) I H
wglowodr hydroksynadtlenek aldehyd
Urzdzenia te lepiej lub gorzej modeluj rzeczywiste warunki pracy okrelonych substancji smarnych lub innych pynw eksploatacyjnych.
4.8 Stabilno termiczna i termooksydacyjna

Jednoczesne dziaanie podwyszonej temperatury, tlenu z powietrza oraz katalitycznego dziaania metali, s powodem utleniania rodkw smarnych. Proces ten prowadzi do zmian skadu chemicznego rodka smarnego. Utlenianie zachodzi zarwno w olejach smarnych jak i smarach plastycznych. Niektre skadniki ulegaj termicznemu rozkadowi, inne polimeryzuj, a jeszcze inne ulegaj przemianom chemicznym, ktre najczciej prowadz do powstawania substancji o charakterze kwasw i zwizkw wielkoczsteczkowych. Produkty utleniania oddziaywaj na materiay konstrukcyjne ukadu smarowania i smarowanych skojarze trcych, a take osadzaj si na wewntrznych ciankach ukadu. Zachodzce procesy utleniania i rozkadu termicznego zmieniaj waciwoci eksploatacyjne rodka smarnego. Powstajce produkty rozkadu przyspieszaj procesy utleniania pozostaych skadnikw oleju. Proces ten czsto jest nazywany starzeniem rodka smarnego. Po pewnym czasie eksploatacji zmiany waciwoci s tak gbokie, e zachodzi konieczno wymiany rodka smarnego na nowy. Procesy rozkadu termicznego i termooksydacyjnego s szczeglnie istotne w przypadku olejw smarnych i innych cieczy eksploatacyjnych pracujcych w podwyszonych temperaturach, tj.: olejw silnikowych, olejw sprarkowych, olejw hydraulicznych, olejowych nonikw ciepa, olejw hartowniczych, olejw obrbczych, smarw wysokotemperaturowych, ale rwnie i pozostaych. W wyniku rozkadu termicznego (krakowania), powstaj koksy oraz wielkoczsteczkowe ywice, zwane lakami. Wchodz one w skad nagarw i lakw, odkadajcych si na wewntrznych ciankach ukadu smarowania, filtrach olejowych, obrabianych termicznie czciach itp., zatykaj przewody doprowadzajce olej do smarowanych skojarze trcych. Istotnym zmianom ulegaj lepko, liczba kwasowa, liczba zasadowa, temperatura zaponu, dziaanie korodujce i inne waciwoci istotne z punktu widzenia
Dalsze utlenianie aldehydu prowadzi do powstania kwasu organicznego, wg reakcji (4.44). O // 2 RCH2C H + O2 2 RCH2COOH
aldehyd kwas
(4.44)
Na przebieg procesw utleniania i rozkadu termicznego ma wpyw skad chemiczny oleju. Wglowodory parafinowe wykazuj najwiksz odporno na utlenianie. Przy czym, odporno na utlenianie tej grupy wglowodorw zaley od rozgazienia acucha. W czsteczce wglowodoru najbardziej podatny na utlenianie jest trzeciorzdowy atom wgla. Wglowodory aromatyczne bez podstawnikw wykazuj znaczn odporno na utlenianie. Piercie aromatyczny na og nie ulega rozerwaniu. Boczne podstawniki utleniaj si stosunkowo atwo. Wglowodory naftenowe, w zakresie odpornoci na utlenianie, zajmuj miejsce porednie. Skadniki olejw syntetycznych na og s tak dobierane, aby ich odporno na oddziaywanie tlenu bya wystarczajco dobra w warunkach eksploatacji. Poszczeglne grupy olejw syntetycznych wykazuj zrnicowan odporno na utlenianie. Na stan utlenienia olejw ma rwnie wpyw: katalityczne oddziaywanie metali, czas pracy, dolewki, zawarto dodatkwa szczeglnie inhibitorw utlenienia. Przykadowy przebieg utlenienia oleju smarnego, w zalenoci od czasu pracy i temperatury, oceniany poprzez liczb kwasow oraz lepko, przedstawia rys. 4.47. Metody oceny stabilnoci termicznej i termooksydacyjnej olejw smarnych s zrnicowane i jest ich wiele. Na og modeluj one warunki pracy oleju w zakresie: temperatury, czasu, kontaktu z powietrzem, katalitycznego oddziaywania metali i innych parametrw, istotnych z punktu widzenia warunkw uytkowania. Rne metody s stosowane w przypadku olejw silnikowych, hydraulicznych, turbinowych itp. Opracowano i znormalizowano kilka metod majcych charakter uniwersalny. Nale do nich:
26
IV

q test w bombach rotujcych (RBOT rotating bomb oxidation test), q test stabilnoci termooksydacyjnej inhibitowanych olejw turbinowych, q test stabilnoci olejw turbinowych (TOST turbine oil stability test). Test RBOT w bombach rotujcych jest wykonywany z zastosowaniem aparatu przedstawionego na rys. 4.48. Zasadnicz czci aparatu jest bomba z podczonym rejestratorem cinienia. W bombie, w szklanym pojemniku, jest umieszczany katalizator w postaci spirali wykonanej z drutu miedzianego, prbka badanego oleju (50 g) oraz 5 ml wody. Do bomby jest wtaczany tlen pod cinieniem (90 psi). Zestaw bomba-rejestrator jest umieszczany w ani wodnej o temperaturze 95C lub olejowej najczciej o temperaturze 150C i obracany z prdkoci 100 obr/min. Czas badania wynosi 24 h lub do okrelonego spadku cinienia. Miar odpornoci oleju na utlenianie jest czas, po ktrym cinienie tlenu obniy si do 25 psi. RBOT jest gwnie przeznaczony do badania inhibitowanych olejw turbinowych. Jest on rwnie, z rnymi modyfikacjami, stosowany do innych rodzajw olejw, np.: q oleje przekadniowe s badane w temperaturze ani wynoszcej 130C; q oleje elektroizolacyjne w temperaturze 140C, itp. Do oceny stabilnoci termooksydacyjnej olejw i innych cieczy eksploatacyjnych zawierajcych dodatki EP, np. olejw: przekadniowych, hydraulicznych i wielu innych, jest stosowany test utleniania (TOST), dla ktrego schemat aparatury przedstawiono na rys. 4.49. Badanie jest prowadzone w temperaturze 95C przy cigym przepywie powietrza z wydatkiem 10 litrw/h, przez prbk oleju o objtoci 300 ml umieszczon w specjalnej probwce. Wedug tej metody s badanie oleje: turbinowe, hydrauliczne i inne. Badanie olejw mineralnych i syntetycznych z inhibitorami utlenienia jest prowadzone z uyciem aparatury analogicznej jak w przypadku TOST, ale czynnikiem utleniajcym jest tlen, przepywajcy przez badan prbk oleju z wydatkiem 3 litry/h. Prbka w iloci 300 ml jest umieszczona w probwce (rys. 4.50) w kontakcie z 60 ml wody i spiralnie nawinitym katalizatorem (np.: Cu). Standardowa temperatura ani wynosi 95C, a czas badania 1000 h. Analogiczne metody badania odpornoci na utleniane s stosowane w odniesieniu do rnych olejw smarowych. Metody te rni si temperatur pomiaru, czasem trwania badania, stosowanymi katalizatorami i objtoci prbki. W wikszoci przypadkw, odporno na utlenianie olejw jest oceniana na podstawie zmiany jednego lub kilku z nastpujcych parametrw:
Rys. 4.47 Charakter zmian lepkoci i liczby kwasowej oleju smarowego od czasu pracy w maszynie 1 lepko, 2 liczba kwasowa
Rys. 4.48 Stanowisko do badania odpornoci termooksydacyjnej olejw smarnych w bombach rotujcych (RBOT) 1 silnik elektryczny, 2 przekadnia pasowa, 3 ania wodna lub olejowa, 4 poziom oleju, 5 bomba z prbk badanego oleju, 6 zawr, 7 rejestrator cinienia, 8 izolacja cieplna
Rys. 4.49 Schemat aparatu do badania stabilnoci termooksydacyjnej olejw smarnych z dodatkami EP 1 wlot powietrza, 2 kolumna absorpcyjna, 3 el krzemionkowy (osuszacz), 4 spryna, 5 zawr do regulacji przepywu powietrza, 6 przepywomierz, 7 zwka przepywomierza, 8 probwka na badany olej, 9 termometr do pomiaru temperatury ani, 10 mieszado, 11 badany olej, 12 odprowadzenie nadmiaru powietrza
IV
27
Rys. 4.50 Pomiarowa cz aparatu do badania stabilnoci termooksydacyjnej inhibitowanych olejw turbinowych 1 chodnica wodna, 2 doprowadzenie wody, 3 przewd doprowadzajcy tlen, 4 prbka badanego oleju, 5 woda, 6 bekotka, 7 katalizator
q q q q
lepkoci w temperaturze 40C i/lub 100C, liczby kwasowej, zawartoci osadw, mierzonej rnymi metodami, pozostaoci po koksowaniu i w razie potrzeb innych.
W przypadku olejw, ktre podczas pracy nie maj kontaktu z powietrzem obok odpornoci termooksydacyjnej jest badana odporno termiczna. Badanie jest prowadzone w okrelonej temperaturze i czasie, bez dostpu powietrza. Do takich olejw nale np. olejowe noniki ciepa (patrz p. 15). W przypadku niektrych olejw smarowych badanie odpornoci na utlenianie jest prowadzone jednoczenie z badaniem dziaania korodujcego na metale (patrz p. 4.9).
4.9 Waciwoci przeciwkorozyjne i ochronne

Jedn z podstawowych waciwoci, jaka jest wymagana od rodkw smarnych i innych cieczy eksploatacyjnych, jest brak skonnoci do wywoywania korozji metali oraz ochrona przed korozj i rdzewieniem. Produkty naftowe i inne ciecze eksploatacyjne o niewaciwym skadzie lub le dobrane, mog oddziaywa na materiay konstrukcyjne ukadw, z ktrymi s w kontakcie. Przyczyn moe by niewaciwy proces technologiczny ich otrzymywania, niekompatybilno dodatkw z okrelonymi materiaami, a take nieodpowiednie warunki pracy (np. zbyt wysoka temperatura pracy). Jednym ze sposobw przeciwdziaania tym niekorzystnym zjawiskom jest kontrola jakoci w zakresie dziaania korodujcego.
W wielu przypadkach badania takie s prowadzone w warunkach modelujcych rzeczywiste warunki pracy produktu. Istniej rwnie metody uniwersalne. Metody badania dziaania korodujcego mog by modyfikowane w zakresie nastpujcych parametrw: q materiaw, z ktrymi kontakt ma badana ciecz eksploatacyjna, q temperatury badania, q czasu badania, q dostpu powietrza, q kontaktu z wod. Niektre metody badania dziaania korodujcego pozwalaj na jednoczesn ocen stabilnoci termicznej produktu. W takich przypadkach metale, z ktrymi produkt ma kontakt w czasie badania s traktowane jako katalizatory procesu utleniania. Metalami, ktre wykazuj szczeglnie du wraliwo na oddziaywanie korozyjne produktw naftowych, s: q mied i jej niektre stopy, q srebro, q stopy oyskowe: babbity, stopy miedziowo-oowiowe, q stopy kadmu, q stopy magnezu, q niektre stopy elaza. Korozj mog powodowa: q aktywne zwizki siarki, q nierozpuszczalne w wodzie kwasy organiczne, pochodzce z procesw utleniania produktu, q rozpuszczalne w wodzie mocne kwasy organiczne (np. octowy) lub nieorganiczne, bdce pozostaoci procesw technologicznych, np. rafinacji kwasowej, q rozpuszczalne w wodzie zasady nieorganiczne (np. wodorotlenek sodowy) bdce pozostaoci procesw technologicznych (rafinacja ugowa), q niektre dodatki smarnociowe. Do aktywnych zwizkw siarki, mogcych wystpowa w produktach naftowych, wywoujcych korozj metali nale: q siarkowodr (H2S), q merkaptany (tiole) zwizki siarki zawierajce grup funkcyjn SH. Substancje te ju w bardzo maych steniach mog by przyczyn korozji srebra oraz miedzi i jej stopw. Wspczesne procesy rafinacji produktw na og eliminuj te zwizki ze skadu produktw, ale w przypadku le przeprowadzonych procesw technologicznych i niedostatecznej kontroli jakoci mog one by w nich obecne. Jednym ze sposobw kontroli obecnoci aktywnych zwizkw siarki w produktach naftowych jest badanie dziaania korodujcego na pytkach miedzianych. W przypadku wielu cieczy eksploatacyjnych i rozpuszczalnikw badania na obecno w produkcie siarkowodoru i merkaptanw s prowadzone odrbnie, niezalenie od badania dziaania korodujcego. Podczas kontroli jakoci cieczy eksploatacyjnych i rozpuszczalnikw s prowadzone badania dziaania korodujcego, na nastpujcych metalach: q srebro, q mied, q eliwo, q stale okrelonych gatunkw. Brak stwierdzonego dziaania korodujcego na wymienionych metalach, wg jednej lub kilku z zastosowanych metod bada, wyklucza na og moliwo wywoania korozji na innych, mniej wraliwych metalach. W szczeglnych przypadkach cieczy eksploatacyjnych, takich jak: pyny do chodnic samochodowych, syntetyczne oleje lotnicze i inne, badania dziaania korodujcego s prowadzone na tzw. pakietach, stanowicych zestawy pytek korozyjnych, wykonanych z metali wystpujcych w rzeczywistych konstrukcjach ukadw. Pakiety takie s izolowane elektrycznie, co modeluje ewentualne ogniwa elektryczne wystpujce w ukadzie. W takich przypadkach badania s wykonywane w najwyszych temperaturach,
28
IV

jakie osiga ciecz eksploatacyjna w ukadzie. Na ich podstawie jest take oceniana stabilno termooksydacyjna produktu. Badaniem, bardzo czsto przywoywanym w normach produktowych na paliwa, lekkie oleje i rozpuszczalniki itp., jest dziaanie korodujce na pytkach miedzianych. Badanie to polega na umieszczeniu w badanym produkcie starannie oszlifowanej i umytej pytki miedzianej, w sposb pokazany na rys. 4.51; czas badania (najczciej 3 h, smary plastyczne 24 h) oraz temperatur (najczciej 100C lub czasami 50C) okrela norma produktowa. Prbka z pytk korozyjn jest umieszczana w specjalnej bombie testowej. W przypadku gazw i bardzo lotnych rozpuszczalnikw badanie dziaania korodujcego na pytce miedzianej jest wykonywane w bombie o specjalnej konstrukcji (rys. 4.52). Po kontaktowaniu z badanym produktem pytka miedziana jest myta, a jej wygld porwnywany z wzorcami korozji wg ASTM D 130 lub odnoszony do opisowej skali wzorcw, przedstawionej w tabeli 4.6. Skala jest 4 stopniowa, z podpunktami szczegowo przedstawiajcymi dziaanie korodujce produktu na mied. Normy produktowe na paliwa, rozpuszczalniki, gazy i lekkie oleje najczciej dopuszczaj, aby produkt wykazywa dziaanie korodujce odpowiadajce nie wyszym stopniom korozji wzorcw 0 lub 1. Badanie dziaania korodujcego na pytkach srebrnych jest czsto badaniem alternatywnym w stosunku do badania na pytkach z miedzi. Srebro jest bardziej wraliwe ni mied na obecno w produkcie siarkowodoru, merkaptanw lub innych aktywnych zwizkw siarki. Z tego wzgldu ta metoda jest stosowana do produktw, ktrym s stawiane szczeglnie ostre wymagania, np.: paliwa do turbinowych silnikw lotniczych, niektre rozpuszczalniRys. 4.53 Zestaw do badania dziaania korodujcego na srebro olejw z dodatkami, przeznaczonych do pracy w cikich warunkach 1 pytka miedziana (katalizator), 2 mieszado (300 obr/min), 3 srebrna pytka testowa (panewka), 4 badany olej, 5 ania olejowa
ki wglowodorowe, a ze wzgldu na stosowanie w niektrych silnikach panewek wykonanych ze srebra, rwnie oleje przeznaczone do cikich warunkw pracy. W przypadku olejw smarnych, badanie dziaania korodujcego na srebro jest stosowane do oceny waciwoci korozyjnych olejw zawierajcych dodatki EP. Badanie jest wykonywane w temperaturze 150C (300F) w czasie 72 godzin. Pytka srebrna jest zawieszana w naczyniu zawierajcym 250 ml oleju i termostatowana (rys. 4.53). Ocena dziaania korodujcego jest dokonywana w skali czterostopniowej, przedstawionej w tabeli 4.7, na podstawie wygldu i zmiany masy pytek.
TABELA 4.6 Opisowa skala wzorcw korozji na pytkach miedzianych wg ASTM D 130 (PN-ISO 6251) Stopnie korozji Pytka wieo wypolerowana 1 Brak zmatowienia Nieznaczne zmatowienie a Opis Barwa jasnopomaraczowa, prawie taka sama jak pytki wieo wypolerowanej Barwa pomaraczowa Barwa ciemnopomaraczowa Barwa bordowoczerwona Wielobarwna, z fioletowym i/lub srebrnym nalotem na tle barwy bordowoczerwonej Barwa srebrna Barwa mosidzu lub zota Nalot purpurowy na tle barwy mosidzu Wielobarwna z plamami czerwonymi i zielonymi (pawia) Barwa czarna przewitujca lub ciemnoszara lub brzowa z plamami zielonymi (pawia) Barwa czarna grafitowa lub czarna matowa Barwa czarna poyskujca lub kruczoczarna
b 2 rednie zmatowienie a b c
d e 3 Silne zmatowienie a b 4 Korozja a
b c
Tabela 4.7 Skala ocen dziaania korodujcego olejw smarowych na srebro

Rys. 4.51 Bomba do badania dziaania korodujcego na pytkach miedzianych 1 pokrywka, 2 uszczelka z tworzywa odpornego na badane ciecze eksploatacyjne, 3 korpus bomby, 4 probwka szklana, 5 pytka miedziana Rys. 4.52 Bomba do badania dziaania korodujcego na pytkach miedzianych gazw i lotnych rozpuszczalnikw 1 zawr wlotowy, 2 pytka miedziana, 3 rurka do utrzymywania poziomu skroplonego gazu, 4 pokrywka, 5 zawr wylotowy
Ocena Doskonaa Wystarczajca Akceptowalna Niedostateczna
Wygld pytki Bez zmian Pociemnienie Bardzo ciemny nalot Wyrane osady
Ubytek masy pytki, mg 0 ... 3 3 ... 5 5 ... 25 Powyej 25
IV
29
Rys, 4.55 Zestaw do badania waciwoci ochronnych smarw plastycznych 1 naczynie z pokrywk, 2 rozbieralne oysko waeczkowe, wypenione badanym smarem, 3 woda destylowana (5 ml)
Rys. 4.54 Zestaw do badania dziaania korodujcego olejw (na stalowych trzpieniach) 1 zlewka szklana, 2 termometr do pomiaru temperatury badanego oleju, 3 mieszado, 4 uchwyt trzpienia, 5 termometr do pomiaru temperatury ani, 6 trzpie stalowy (testowy), 7 prbka badanego oleju, 8 ania termostatu
Sprawdzenie dziaania korodujcego na metale inne ni srebro i mied jest wykonywane na pytkach wykonanych z metali okrelonych norm produktow. Najczciej jest to stal rnych gatunkw, eliwo, aluminium i jego stopy, mosidze, brzy i inne. Badanie polega na zanurzeniu pytki z okrelonego metalu w produkcie naftowym. Temperatur i czasu badania ustala norma produktowa. Podobnie jak w metodach przedstawionych wczeniej, pytki s starannie przygotowywane i umieszczane w naczyniu zawierajcym badany produkt. Naczynia s umieszczane w ani termostatujcej. Po okrelonym czasie pytki s wyjmowane, myte rozpuszczalnikiem. Ocenia si, e badany produkt wytrzymuje badanie jeeli na powierzchniach pytek nie ma ladw korozji (rdzy, nalotw, plam, kropek, werw), ocenianych okiem nieuzbrojonym. Badanie waciwoci przeciwkorozyjnych i ochronnych olejw smarnych i hydraulicznych, od ktrych s wymagane waciwoci ochronne w stosunku do stali pracujcej w zetkniciu z wod zwyk lub morsk, jest wykonywane na tzw. trzpieniach. Metody nie stosuje si do badania olejw ochronnych (konserwacyjnych). Badanie polega na obserwacji objaww korozji na trzpieniu wykonanym ze stali, zanurzonym w mieszaninie badanego oleju i wody zwykej lub morskiej (syntetycznej). Czas badania wynosi 24 godziny, ale moe by ustalony inny, uzaleniony od wymaga normy produktowej. Wyniki bada s oceniane na podstawie opisowej czterostopniowej skali wzorcw, jako: q brak korozji brak ladw korozji w postaci plam i punktw, q lady korozji nie wicej ni 6 ciemnych punktw i plam o rednicy nie wikszej ni 1 mm, q umiarkowana korozja plamy i zmatowienia zajmuj nie wicej ni 2% powierzchni trzpienia, q silna korozja plamy, zmatowienia i naloty zajmuj ponad 5% powierzchni trzpienia. Obok wyniku podawane s warunki badania: woda zwyka lub morska.
Badanie waciwoci ochronnych rodkw smarnych jest wykonywane metodami odwzorowujcymi ich rzeczywiste warunki pracy oraz materiay konstrukcyjne, z ktrymi si stykaj. Jest stosowane wiele takich metod. Przykadem moe by metoda badania waciwoci ochronnych oyskowych smarw plastycznych. Badanie polega na umieszczeniu rozbieralnego oyska waeczkowego wypenionego badanym smarem, w zamknitym naczyniu szklanym (rys. 4.55) z niewielk iloci wody na dnie (5 ml), zapewniajc 100% wilgotno wzgldn. Tak przygotowany zestaw jest ogrzewany w ani do temperatury 52C i trzymany w tych warunkach w okresie 48 godzin. Niektrzy producenci oysk zalecaj duszy czas badania (do 14 dni) i nisz temperatur badania (25C). Po tym okresie oysko jest rozbierane i oceniany stan skorodowania bieni, wg specjalnej skali.
4.10 Odczyn
Produkty naftowe i inne ciecze eksploatacyjne mog zawiera pewne iloci nie zobojtnionych substancji kwanych lub zasadowych. Ich obecno w produktach jest wynikiem niedoskonaoci technologii, procesw starzenia zachodzcych w okresie magazynowania lub eksploatacji, bd zanieczyszczenia produktami obcymi. Niektre produkty zawieraj celowo wprowadzone dodatki uszlachetniajce o charakterze kwanym lub zasadowym. Zawarte w cieczach eksploatacyjnych substancje, o charakterze kwasw mona podzieli na dwie zasadnicze grupy: q rozpuszczalne w wodzie kwasy mineralne i niektre rozpuszczalne w wodzie kwasy organiczne, q nierozpuszczalne w wodzie kwasy organiczne. Kwasy lub zasady obecne w nadmiernych ilociach w rozpuszczalnikach, ciekych paliwach, cieczach hydraulicznych, olejach smarnych i smarach plastycznych, mog by przyczyn powstawania korozji metali i wykazywania przez produkt skonnoci do niekorzystnych zmian niektrych waciwoci eksploatacyjnych, zarwno podczas magazynowania jak i w okresie eksploatacji. Obecno w produkcie kwasw mineralnych (tzw. mocnych kwasw) moe by spowodowana niedokadnym ich oczyszczeniem, po procesie rafinacji kwasem siarkowym lub zanieczyszczeniem podczas transportu i magazynowania. Kwasy mineralne zawarte w produkcie mog spowodowa korozj. Korozja taka wystpuje najczciej w obecnoci niewielkich iloci wolnej wody. Woda ekstrahuje kwasy i je zata. Cigy przepyw produktu
30
IV

nad warstw wody w rezultacie zachodzcej ekstrakcji powoduje zwikszenie stenia kwasw. Powoduj one korozj chemiczn instalacji, w miejscach gromadzenia si zakwaszonej wody. Obecno w cieczach eksploatacyjnych niewielkich iloci nierozpuszczalnych w wodzie kwasw organicznych (tzw. sabych kwasw), w wikszoci przypadkw jest nieunikniona. Metodami technologicznymi dy si do ograniczenia ich stenia. Ich niekorzystne dziaanie polega na przypieszaniu procesw starzenia, tworzeniu nierozpuszczalnych osadw oraz tworzeniu myde z niektrymi metalami. Myda wchodzc w skad osadw, rwnie mog katalizowa procesy utleniania, przyczyniaj si do tworzenia trwaych emulsji z wod. Z drugiej strony, obecno w produkcie niewielkich iloci kwasw korzystnie wpywa na waciwoci smarne. W niektrych przypadkach, odpowiednio dobrane kwasy organiczne s wprowadzane do produktw w celu poprawienia waciwoci smarnych. Odczyn jest pojciem okrelajcym zawarto (lub obecno) kwasw lub zasad w produkcie. Wyrnia si nastpujce pojcia dotyczce odczynu: q odczyn wycigu wodnego, q kwasowo, q liczb kwasow, q liczb zasadow, q rezerw alkaliczn, q liczb zmydlenia, q liczb estrow, q wykadnik wodorowy (pH). 4.10.1 Odczyn wycigu wodnego W celu stwierdzenia nieobecnoci w produkcie mocnych kwasw lub zasad jest wykonywane badanie odczynu wycigu wodnego. Jest to badanie jakociowe. Polega ono na wyekstrahowaniu z produktu kwasw lub zasad wod destylowan, dodaniu do jednej czci ekstraktu wskanika roztworu fenoloftaleiny, a do drugiej roztworu oranu metylowego. Zabarwienie roztworu z fenoloftalein na kolor purpurowofioletowy, wiadczy o obecnoci w produkcie rozpuszczalnych w wodzie zasad (odczyn zasadowy). Zmiana barwy roztworu oranu metylowego z pomaraczowej na czerwon, wiadczy o obecnoci w produkcie rozpuszczalnych w wodzie mocnych kwasw (odczyn kwany). Brak zmiany barwy obu roztworw wiadczy o nieobecnoci w produkcie rozpuszczalnych w wodzie kwasw i zasad (odczyn obojtny). Odczyn wycigu wodnego jakociowo stwierdzona obecno lub nieobecno w produkcie rozpuszczalnych w wodzie substancji o charakterze kwasw lub zasad, w znormalizowanych warunkach oznaczania. Ciecze eksploatacyjne, poza okrelonymi przypadkami, nie powinny zawiera mocnych kwasw i zasad. Jeeli produkt nie zawiera kwasw lub zasad rozpuszczalnych w wodzie, pozostae kwasy lub zasady uwaa si za organiczne (sabe). 4.10.2 Kwasowo Stenie kwasw organicznych w paliwach i rozpuszczalnikach, niekiedy jest wyraana jako kwasowo. Parametr ten jest stosowany wwczas, gdy zawarto kwasw w produkcie jest stosunkowo niewielka. Kwasowo (K) jest to warto wyraajca ogln ilo substancji o charakterze kwasowym, w okrelonej masie lub objtoci produktu, najczciej w przeliczeniu na kwas octowy (CH3COOH), ale rwnie jako ilo wodorotlenku sodowego (NaOH) lub wodorotlenku potasowego (KOH), niezbdna do zobojtnienia kwasw zawartych w 100 cm3 produktu, przy miareczkowaniu w znormalizowanych warunkach oznaczania. 4.10.3 Liczba kwasowa Zawarto w produktach naftowych substancji kwanych, jest charakteryzowana tzw. liczb kwasow. W tym zakresie wyrnia si pojcia: q liczba kwasowa, q liczba kwasowa kwasw mocnych. Liczba kwasowa (TAN total acid number) jest to ilo zasady, wyraona w miligramach wodorotlenku potasowego (KOH), niezbdna do neutralizacji (zobojtnienia) wszystkich kwasw zawartych w 1 gramie produktu, przy miareczkowaniu w znormalizowanych warunkach oznaczania. Oznaczenie liczby kwasowej polega na miareczkowaniu roztworu odwaonej iloci badanej substancji, w rozpuszczalniku zawierajcym wskanik. Jako rozpuszczalnik jest stosowany roztwr zawierajcy toluen (500 ml), alkohol izopropylowy (495 ml) i wod (5 ml). Miareczkowanie jest wykonywane mianowanym alkoholowym roztworem wodorotlenku potasu (KOH), potencjometrycznie lub wobec wskanika. Zestaw do miareczkowania wobec wskanika przedstawia rys. 4.56. Midzy kwasowoci K i liczb kwasow TAN istnieje przybliona zaleno (4.45) K = 100..TAN gdzie gsto produktu. W przypadkach, gdy zachodzi konieczno oznaczenia zawartoci w produkcie kwasw rozpuszczalnych w wodzie, jest oznaczana tzw. liczba kwasowa kwasw mocnych. Liczba kwasowa kwasw mocnych (SAN strong acid number) jest to ilo zasady wyraona w miligramach wodorotlenku potasowego (KOH), niezbdna do neutralizacji (zobojtnienia) mocnych kwasw zawartych w 1 gramie produktu, przy miareczkowaniu w znormalizowanych warunkach oznaczania. Przy oznaczeniu liczby kwasowej kwasw mocnych, do ich ekstrakcji jest stosowana gorca woda. Miareczkowany jest ekstrakt wodny. 4.10. 4 Liczba zasadowa mocnych zasad Oleje mog zawiera zanieczyszczenia chemiczne, w postaci wolnych mocnych zasad. W niektrych przypadkach mocne zasady s uznawane za szkodliwe. Miar zawartoci w produkcie wolnych mocnych zasad jest tzw. liczba zasadowa mocnych zasad. Liczba zasadowa mocnych zasad (SBN strong base number) jest to ilo mocnych zasad, rwnowana iloci miligramw wodorotlenku potasowego (KOH), zawartych w 1 gramie produktu, przy miareczkowaniu w znormalizowanych warunkach oznaczania.
(4.45)
Rys. 4.56 Zestaw do oznaczania liczby kwasowej i liczby zasadowej 1 biureta, 2 roztwr do miareczkowania, 3 kran, 4 kolba stokowa, 5 roztwr produktu
IV
31
Metoda miareczkowa oznaczania liczby zasadowej produktw jest oznaczana analogicznie jak liczba kwasowa, przy czym do miareczkowania jest stosowany mianowany, alkoholowy roztwr kwasu solnego (HCl). Liczba zasadowa mocnych zasad jest oznaczana metod potencjometryczn. Potencjometria jest to grupa metod analizy instrumentalnej z grupy metod elektrochemicznych, polegajca na pomiarze potencjau elektrody wskanikowej, zanurzonej w badanym roztworze (elektrolicie). Warto potencjau elektrody, zalena od stenia oznaczanego jonu, najczciej jest odnoszona do wartoci potencjau nie polaryzujcej si elektrody porwnawczej. W analizie cieczy eksploatacyjnych metody potencjometryczne znalazy rwnie zastosowanie np. do badania zawartoci maych ste wody metod K. Fischera (patrz p. 4.23) i wielu innych przypadkach. 4.10.5 Rezerwa alkaliczna Oleje smarne mog take zawiera sabe zasady. Miar zawartoci w produkcie sabych zasad jest tzw. liczba zasadowa zwana rwnie rezerw alkaliczn. Liczba zasadowa (rezerwa alkaliczna) (TBN total base number) jest to ilo miligramw wodorotlenku potasowego (KOH), rwnowana wszystkim skadnikom o charakterze zasadowym zawartych w 1 gramie produktu, przy miareczkowaniu w znormalizowanych warunkach oznaczania. Rezerwa alkaliczna jest to parametr charakteryzujcy oleje silnikowe z dodatkami i niektre inne ciecze eksploatacyjne (np. ciecze do obrbki metali skrawaniem). Rezerwa alkaliczna jest oznaczana w olejach smarnych zawierajcych dodatki o charakterze zasadowym, np. olejach silnikowych z tzw. rezerw alkaliczn. Dodatki tego rodzaju, przewanie detergenty, su do neutralizowania kwasw powstajcych w procesie spalania paliw silnikowych, zawierajcych siark oraz dyspergowania czstek sadzy. Siarka podczas spalania przechodzi w ditlenek siarki (SO2), ktry z wod bdc w spalinach tworzy agresywny kwas siarkawy (H2SO3), a nawet w pewnych warunkach siarkowy (H2SO4). Dodatki o charakterze zasadowym, zawarte w oleju silnikowym, neutralizuj te kwasy. Rezerwa alkaliczna ma due znaczenie dla oceny waciwoci eksploatacyjnych olejw silnikowych, w szczeglnoci prbek olejw pobranych podczas pracy w ukadzie (olejw przepracowanych), w celu okrelenia moliwoci ich dalszej pracy. Im wiksza jest warto rezerwy alkalicznej tym pniej powstaj w oleju kwane produkty starzenia. Metoda miareczkowa oznaczania liczby zasadowej produktw jest analogiczna jak metoda przy liczbie kwasowej, przy czym do zobojtniania jest stosowany mianowany alkoholowy roztwr kwasu solnego (HCl), dodawany w nadmiarze. Nadmiar jest miareczkowany alkoholowym roztworem KOH. Rezerwa alkaliczna jest oznaczana metod potencjometryczn (patrz p. 4.21). Obok metod miareczkowych wobec wskanika, do oznaczania liczby kwasowej i liczby zasadowej jest stosowana metoda miareczkowania potencjometrycznego. Miareczkowanie jest prowadzone wobec elektrod szklanej i odniesienia. Za punkt rwnowanikowy przyjmuje si punkt przegicia krzywej miareczkowania lub odczyt potencjau dla roztworu buforowego o okrelonym potencjale, wyraonym w mV. 4.10.6 Liczba zmydlenia i liczba estrowa W produktach naftowych i olejach syntetycznych, obok wolnych kwasw mog wystpowa kwasy zwizane w postaci estrw. czna zawarto w produkcie kwasw wolnych i zwizanych w postaci estrw jest okrelana jako tzw. liczba zmydlenia.
Liczba zmydlenia (SN saponification number) jest to ilo miligramw wodorotlenku potasowego (KOH), potrzebna do zmydlenia 1 grama produktu i zobojtnienia zawartych w nim wolnych kwasw organicznych oraz kwasw zawartych w estrach, w znormalizowanych warunkach oznaczania. Oznaczenie liczby zmydlenia polega na zmydleniu estrw na gorco, nadmiarem alkoholowego roztworu KOH, a nastpnie odmiareczkowaniu nieprzereagowanego KOH mianowanym roztworem kwasu solnego (HCl), wobec wskanika. Liczba estrowa (EN estrification number) to ilo miligramw wodorotlenku potasowego (KOH), potrzebna do zmydlenia estrw zawartych w 1 gramie produktu. Zawarto w produkcie estrw jest oceniana poprzez oznaczenie liczby estrowej. Liczb estrow oblicza si jako rnic midzy liczb zmydlenia i liczb kwasow, wg wzoru (4.46): EN = SN TAN
(4.46)
Liczba zmydlenia i liczba estrowa s wanymi parametrami jakociowymi olejw syntetycznych, zawierajcych w swoim skadzie estry (tzw. oleje estrowe) oraz olejw mineralnych, zawierajcych estry jako dodatki. 4.10.7 Stenie jonw wodorowych pH Istotnym parametrem, okrelajcym jako cieczy eksploatacyjnych, bdcych roztworami lub emulsjami wodnymi, jest tzw. wykadnik wodorowy. Jest to parametr okrelajcy stenie jonw wodorowych [H+] w roztworze, oznaczany symbolem pH. Wykadnik wodorowy (pH) jest to ujemny logarytm ze stenia jonw wodorowych [H+] w roztworze. Midzy wartoci pH a steniem jonw wodorowych [H+], istnieje zaleno (4.47) pH = -lg[H+] = lg 1 [H+]
(4.47)
pH przyjmuje wartoci z przedziau 1 14, przy czym: q q q q q dla roztworw silnie kwanych dla roztworw kwanych dla roztworw obojtnych dla roztworw zasadowych dla roztworw silnie zasadowych pH = 1, pH < 7, pH = 7, pH > 7, pH = 14.
Przybliona warto pH roztworw moe by oceniona przy uyciu tzw. papierkw wskanikowych. Pomiar polega na porwnaniu zabarwienia papierka wskanikowego, zwilonego badanym produktem, z barwn skal wzorcw. Dokadno pomiaru pH, przy uyciu papierka wskanikowego, na og jest wystarczajca do celw praktycznych. Znacznie dokadniejsze wyniki pomiarw mona uzyska przy uyciu specjalnych aparatw, zwanymi pH-metrami. Pomiar polega na zmierzeniu siy elektromotorycznej ogniwa, ktrego jedna elektroda jest zanurzona w badanym produkcie, a druga we wzorcowym roztworze, o znanym pH. Niektre wspczesne elektrody do pomiaru pH, elektrod odniesienia maj wbudowan wewntrz elektrody pomiarowej (elektrody zespolone). Wikszo pH-metrw obok wyskalowania w jednostkach pH, maj rwnie skal pomiarow w miliwoltach [mV]. Pomiar pH, podczas miareczkowania roztworw wodnych kwasami lub zasadami, pozwala na dokadne ustalenie zawartoci w produkcie substancji o charakterze zasadowym lub kwanym. W przypadku wielu cieczy eksploatacyjnych, takich jak:
32
IV

q q q q ciecze (wodne) do obrbki metali skrawaniem, trudnopalne ciecze hydrauliczne (wodne), pyny do ukadw chodzenia, pyny do spryskiwaczy szyb samochodowych. Odpowiednia warto pH gwarantuje ich waciwoci uytkowe.
4.11 Odporno na cinanie

Niektre oleje smarne, np. silnikowe, przekadniowe i niektre inne oraz ciecze hydrauliczne zawieraj dodatki: wiskozatory lub zagszczacze, podwyszajce lepko oleju podstawowego oraz wskanik lepkoci. Z chemicznego punktu widzenia dodatki te s polimerami, o masach czsteczkowych rzdu 1000 500 000. W czasie pracy olejw zawierajcych wiskozatory, obserwuje si zmniejszenie ich lepkoci. Oleje nie zawierajce wiskozatorw, zjawisku temu nie podlegaj lub podlegaj w nieznacznym tylko stopniu. Natomiast podlegaj mu niektre oleje syntetyczne, nawet nie zawierajce wiskozatorw. W niektrych przypadkach, zmniejszenie lepkoci moe dochodzi do 50%, a wskanika lepkoci o kilkanacie jednostek. Przyczyn zmniejszenia lepkoci jest fizyczna destrukcja wiskozatorw lub czsteczek oleju podstawowego, pod wpywem dziaania si cinajcych. Proces destrukcji polimerw jest nazywany cinaniem, a odporno oleju na dziaanie si cinajcych, odpornoci na cinanie lub odpornoci na dziaanie si mechanicznych. Zjawisko cinania jest obserwowane w nastpujcych warunkach pracy olejw: q podczas tarcia dwch powierzchni, midzy ktrymi znajduje si warstwa oleju, w warunkach tarcia granicznego, w szczeglnoci w warunkach duych naciskw bd duych prdkoci przemieszczania si, q podczas przepywu przez szczeliny, q w miejscach wystpowania kawitacji ultradwikowej, np. w miejscach wystpowania wirw, wywoanych przez pulsujce pcherzyki kawitacyjne oraz nierwnoci w przewodach, przez ktre przepywa olej. Procesy destrukcji mog zachodzi rwnie pod wpywem dziaania promieniowania radioaktywnego oraz czynnikw chemicznych. W eksploatacji olejw i cieczy hydraulicznych najwiksze znaczenie maj czynniki typu mechanicznego, wystpujce w maszynach, jak: tarcie, przepywy przez szczeliny, kawitacja, naciski itp. W warunkach tarcia granicznego olej znajduje si w szczelinach midzy wsppracujcymi powierzchniami. Przesuwanie po sobie powierzchni trcych jest przyczyn powstawania bardzo duych gradientw prdkoci si cinajcych lub duych napre stycznych. Kolejne nachodzenie wzniesie i bruzd, jak to pokazano na rys. 4.57, powoduje gwatowne zmiany odlegoci pomidzy wsppracujcymi powierzchniami. Olej jest przeciskany przez szczeliny, do niecakowicie wypenionych rowkw. Prdko przepywu jest zmienna. Jeeli czsteczka polimeru zostanie usytuowana wzdu kierunku, na ktrym rnica prdkoci jest znaczna, nastpuje jej mechaniczne rozerwanie. Czynnikiem sprzyjajcym rozrywaniu czsteczek jest miejscowy wzrost temperatury oleju, wywoany tarciem. W podwyszonej temperaturze czsteczki polimeru rozwijaj si w struktury liniowe, atwiejsze do rozrywania pod wpywem si cinajcych. Takie warunki cinania istniej np. w przekadniach zbatych i rubowych oraz w innych skojarzeniach trcych, w ktrych tr o siebie dwie rwnolege paszczyzny materiau. W warunkach przepywu przez szczeliny strumie oleju w rnych miejscach przewodu ma rne prdkoci. Wynika to z warunku zachowania wydatku. W miejscach, gdzie prdko strumienia gwatownie wzrasta, cz czsteczki polimeru znajduje si w obszarze mniejszej prdkoci, a cz w obszarze duej prdkoci. W tych warunkach moe dochodzi do zrywania acucha polimeru. Warunki sprzyjajce cinaniu maj take miejsce w szczelinach
Rys. 4.57 Schematyczne przedstawienie zjawiska cinania A w warunkach tarcia, B podczas przepywu przez szczelin, C mechanizm rozrywania czsteczek polimeru
urzdze hydraulicznych, oyskach, przewodach olejowych, pompach i innych miejscach maszyn, gdzie olej przepywa przez szczeliny z duymi prdkociami. Mechanizm cinania w warunkach kawitacji jest bardziej zoony. Czsteczka polimeru znajdujca si w pobliu zapadajcego si pcherzyka kawitacyjnego, najpierw zostaje zorientowana wzdu promienia pcherzyka. W nastpnej fazie cz czsteczki polimeru jest wcigana do pustej przestrzeni pcherzyka, z prdkociami dochodzcymi do prdkoci dwiku. Pozostaa cz acucha jest przetrzymywana siami spjnoci cieczy, w przestrzeni otaczajcej pcherzyk. Siy dziaajce wzdu acucha polimeru s przyczyn jego rozrywania. Takie warunki cinania zdarzaj si wszdzie tam, gdzie wystpuje zjawisko kawitacji, np.: w pompach hydraulicznych, w pobliu drgajcych elementw maszyn, w przewodach olejowych itp. Zjawisko cinania, niezalenie od przyczyn przez ktre zostao spowodowane, zaley od wystpujcych gradientw prdkoci cieczy. Im te gradienty s wiksze, tym wiksza szybko cinania. Z punktu widzenia eksploatacji oleju wanym parametrem, wpywajcym na proces cinania, jest jako i ilo dodatku zagszczajcego zawartego w oleju. Znaczenie ma rwnie budowa chemiczna polimeru. Czsteczki o duszych acuchach efektywniej zwikszaj lepko i wskanik lepkoci, jednak atwiej ulegaj cinaniu. Zmniejszenie lepkoci oleju podczas pracy, jest tym szybsze, im wicej zawiera on dodatku zagszczajcego. Wynika std konieczno dysponowania metodami oceny odpornoci olejw na cinanie. Aparaty do badania odpornoci olejw na cinanie, mona podzieli na dwie zasadnicze grupy: q modelujce warunki pracy oleju w urzdzeniu, q odwzorowujce gradienty prdkoci, wystpujce w ukadach eksploatacyjnych.
IV
33
Do pierwszej grupy mona zaliczy znormalizowane metody, oparte na przetaczaniu oleju za pomoc pompy przez szczelin, std nazwa aparatw: pompa szczelina. Przykadem aparatw, zaliczanych do drugiej grupy, s urzdzenia ultradwikowe. Schemat tego typu aparatu przedstawiono na rys. 4.58. Metoda ultradwikowa jest przeznaczona do oceny odpornoci na cinanie olejw silnikowych i cieczy hydraulicznych, zawierajcych wiskozatory oraz niektrych typw olejw syntetycznych. Do kontroli jakoci olejw zawierajcych wiskozatory, opracowano wiele metod, zarwno odwzorowujcych czciowo warunki pracy oleju, jak i cile laboratoryjnych, np. iniektorowe, w ktrych proces cinania polimeru zachodzi w specjalnej konstrukcji iniektorze, oraz oparte konstrukcyjnie na lepkociomierzu rotacyjnym, w ktrym proces cinania zachodzi wskutek rnicy prdkoci warstw oleju przylegajcych do cianek rotora i naczynia. W urzdzeniach tego typu, jednoczenie ze cinaniem, jest dokonywany pomiar lepkoci oleju. Przykadowe krzywe, przedstawiajce proces cinania dodatkw zawartych w olejach, w warunkach eksploatacyjnych i w badaniach laboratoryjnych, ilustruje rys. 4.59. Olej silnikowy lub ciecz hydrauliczna, ktrej lepko w wyniku cinania zmniejszy si poniej ustalonej jako dopuszczalna, powinny zosta wymienione. Zakresy szybkoci cinania dla rnych rodzajw skojarze trcych, wystpujcych w silnikach, urzdzeniach hydraulicznych i przekadniach, przedstawiono na rys. 4.60. Szybko cinania zaley take od objtoci oleju pracujcego w ukadzie. Im objto oleju jest wiksza, tym mniejsze obserwowane zmniejszenie jego lepkoci. Miar cinania jest zmniejszenie lepkoci kinematycznej po badaniu w okrelonych warunkach w stosunku do lepkoci pocztkowej. cinanie S oblicza si zgodnie z wzorem 4.48 i podaje si go w procentach. S [%] = 0 s 0 . 100
(4.48)
Rys. 4.59 Krzywe przedstawiajce proces cinania dodatkw zagszczajcych 1 w eksploatacji, 2 w badaniach przy uyciu aparatu ultradwikowego
Rys. 4.60 Szybko cinania, w warunkach eksploatacyjnych olejw
4.12 Napicie powierzchniowe

Warstwa powierzchniowa cieczy ma inne waciwoci ni pozostaa ciecz. Kada czsteczka cieczy podlega dziaaniu sia midzyczsteczkowych. Dziaanie tych si na czsteczki znajdujce si wewntrz cieczy jest skompensowane, a wypadkowa tych si jest rwna zero. Dziaanie si midzyczsteczkowych na czsteczk znajdujc si na powierzchni nie jest kompensowane. Wypadkowa tych si jest skierowana do wntrza cieczy i powoduje, e
Rys. 4.58 Schemat aparatu ultradwikowego, do badania odpornoci na cinanie olejw 1 generator, 2 przetwornik magnetostrykcyjny, 3 koncentrator, 4 naczynie pomiarowe z wymiennikiem ciepa, 5 badany olej
Rys. 4.61 Siy midzyczsteczkowe oddziaujce na czsteczk cieczy A znajdujc si w gbi cieczy (W = 0), B znajdujc si na powierzchni cieczy (W > 0)
34
IV

ciecz dy do zmniejszenia swojej powierzchni (denie do przybierania ksztatu kulistego). Dziaanie si midzyczsteczkowych na czsteczk znajdujc si wewntrz cieczy (4.61A) oraz na jej powierzchni (4.61B), przedstawiono na rys. 4.61. Zjawisko to jest nazywane napiciem powierzchniowym. Napicie powierzchniowe jest to waciwo warstwy powierzchniowej cieczy, wynikajca z odmiennej sytuacji energetycznej czsteczek warstwy powierzchniowej, w stosunku do czsteczek znajdujcych si we wntrzu cieczy; jest to sia (w dynach) dziaajca pod ktem prostym do dowolnej linii o dugoci 1 cm, stycznej do powierzchni cieczy. Na czsteczk cieczy znajdujc si na powierzchni cieczy dziaaj siy midzyczsteczkowe, pochodzce od czsteczek fazy znajdujcej si po zewntrznej stronie powierzchni cieczy. W takim przypadku jest stosowany termin napicie midzyfazowe. Warto si midzyczsteczkowych jest zalena od waciwoci czsteczek. Z tego wzgldu, kada ciecz wykazuje charakterystyczn dla niej warto napicia powierzchniowego i midzyfazowego. Napicie powierzchniowe nie jest waciwoci addytywn. W przypadku mieszanin cieczy, zaley od charakteru chemicznego i udziau skadnikw w mieszaninie (roztworze). Warto napicia powierzchniowego zaley od temperatury. Przyjmuje si, e zaleno ta jest liniowa i w przyblieniu moe by okrelona wzorem (4.49) = (Tk T )
(4.49)
Rys. 4.62 Tensometr 1 naczynie z badan ciecz, 2 badana ciecz, 3 piercien platynowy, 4 wskanik wosowy do ustalania poziomu prta skrtnego, 5 prt metalowy sztywno zamocowany, 6 zamocowanie skrtnego prta stalowego, 7 tarcza pomiarowa, 8 wskanik z noniuszem
gdzie: Tk temperatura nisza od temperatury krytycznej1 o okoo 6 K, T temperatura cieczy, K, , stae dowiadczalne, charakterystyczne dla danej cieczy. Napicie powierzchniowe jest wyraane jako praca, niezbdna do przemieszczenia czstek z wntrza cieczy na jej powierzchni. W tym przypadku, miar napicia powierzchniowego jest stosunek tej pracy do przyrostu powierzchni cieczy i wyraany w ergach na centymetr kwadratowy [erg/cm2]. Napicie powierzchniowe moe rwnie by okrelone jako stosunek siy dziaajcej stycznie do powierzchni cieczy, w kierunku prostopadym do liniowego przekroju warstwy, do dugoci, na ktrej nastpio rozerwanie warstwy. W tym przypadku, napicie powierzchniowe jest wyraane w dynach na centymetr [dyn/cm]. [dyna/cm] = [mN/m] = [erg/cm ]
2
Tabela 4.8 Wartoci napicia powierzchniowego i midzyfazowego przykadowo wybranych cieczy, w temperaturze 200C Ciecz Alkohol etylowy Alkohol metylowy Benzen Toluen n-Heksan Benzyna Nafty Oleje napdowe Oleje maszynowe Oleje silnikowe Oleje przepracowane Woda Napicie powierzchniowe wzgldem powietrza, dyna/cm 22,2 22,6 22,8 28,4 18,4 20,3 ... 23,8 24,0 ... 26,2 28,7 ... 30,2 35,7 ... 36,0 29,5 ... 40,5 11,2 ... 30,7 73,0 Napicie midzyfazowe wzgldem wody, dyna/cm 35,0 36,2 51,1 41,7 ... 49,2 44,3 ... 49,3 48,8 ... 49,9 36,5 ... 37,8
(4.50)
Pomiar napicia powierzchniowego jest wykonywany rnymi metodami. Najczciej jest stosowana metoda pomiaru przy uyciu tzw. tensometru (rys. 4.62). Badanie polega na pomiarze maksymalnej siy, niezbdnej do oderwania z powierzchni cieczy platynowego piercienia (lub ramki) o cile okrelonych wymiarach. Istniej rwnie metody pomiaru oparte na innych zasadach: q stalagmometryczna, polegajca na pomiarze objtoci lub masy wiszcych, odrywajcych si kropel od kocwki rurki specjalnego przyrzdu stalagmometru, q tensometryczna, polegajca na zrwnowaenia cienkiej pytki szklanej, pionowo przecinajcej granic faz, q oceny poziomu wznoszenia si supa cieczy w rurce kapilarnej. Spord wglowodorw najwiksze napicie powierzchniowe maj wglowodory aromatyczne, rednie naftenowe, a najmniejsze parafiny (rys. 4.63). Zwikszeniu masy czsteczkowej wglowodorw na og towarzyszy zwikszenie napicia powierzchniowego. Produkty naftowe najczciej zawieraj substancje powierzchniowoczynne: ywice, kwasy naftenowe, myda niektrych metali, dodatki itp., z tego wzgldu ich napicie powierzchniowe waha si w do szerokich granicach, co ilustruj dane w tabeli 4.8.
Niektre badania, stosowane do oceny waciwoci cieczy eksploatacyjnych, takie jak: q skonno do pienienia, q wskanik wydzielania wody, q stan powierzchni midzyfazowej, s oparte na ocenie napicia powierzchniowego lub midzyfazowego, w sposb poredni. Wan waciwoci niektrych cieczy eksploatacyjnych: rozpuszczalnikw, cieczy hartowniczych, zmywaczy itp. jest zwilalno. Charakteryzuje ona zdolno do rozpywania si cieczy po powierzchni cia staych. Miar zwilalnoci ciaa staego przez ciecz jest kt zwilania , tj. kt, jaki tworzy styczna do powierzchni cieczy, z powierzchni ciaa staego, w punkcie zetknicia si trzech faz: staej 1, gazowej 2, i ciekej 3 (rys. 4.64).
Temperatura krytyczna graniczna temperatura, powyej ktrej nie mona skropli gazu.
IV
35
Ocena zwilalnoci materiaw konstrukcyjnych przez ciecze eksploatacyjne, najczciej jest dokonywana z zastosowaniem metod modelujcych rzeczywiste warunki eksploatacji. Przy czym, wpyw zwilalnoci naley odrni od przypadkw, gdy skadniki cieczy reaguj z powierzchni ciaa staego tworzc zwizki chemiczne.
4.13 Skonno do pienienia

Niektre ciecze eksploatacyjne, w szczeglnoci oleje smarowe, wykazuj skonno do pienienia. W wikszoci zastosowa jest to waciwo szkodliwa. Pienienie cieczy eksploatacyjnych moe powodowa w eksploatacji maszyn nastpujce skutki: q niedostateczne smarowanie, w rezultacie zbyt maej iloci rodka smarowego doprowadzanego do skojarzenia trcego, q zwikszenie ciliwoci cieczy eksploatacyjnej, ze wzgldu na du ciliwo pcherzykw powietrza, szczeglnie szkodliwe jest to w przypadku ukadw hydraulicznych, q wypywanie cieczy eksploatacyjnych ze zbiornikw maszyny, poprzez otwory odpowietrzajce, q zwikszenie skonnoci do wystpowania zjawiska kawitacji, Skonno do pienienia jest wyraana objtoci powstajcej piany oraz jej trwaoci. Znormalizowana metoda pomiaru skonnoci do pienienia polega na przedmuchiwaniu przez prbk umieszczan w termostatowanym cylindrze pomiarowym, i napowietrzaniu w cigu 5 minut, w sposb przedstawiony na rysunku 4.65. Badana ciecz jest napowietrzana porowat bekotk wykonan ze spieku szklanego lub metalowego, cile dozowanym osuszonym powietrzem atmosferycznym. Miar skonnoci cieczy eksploatacyjnej do pienienia jest objto powstaej piany, wyraana w cm3. Po wykonaniu pomiaru skonnoci do pienienia odczekuje si 10, 5 lub 1 minut (w zalenoci od wymaga normy produktowej) i ponownie mierzy objto piany. Zmierzona objto piany po tym czasie jest nazywana trwaoci piany. Badania skonnoci do pienienia s wykonywane w tzw. sekwencjach. Wyrnia si: q sekwencja I pomiar w temperaturze 25C, q sekwencja II pomiar w temperaturze 90 lub 95C (nowa prbka), q sekwencja III pomiar w temperaturze 25C wykonywany dla prbki po pomiarze w temperaturze 90 lub 95C. Niektre normy produktowe nakazuj badania w temperaturach innych ni podano powyej. Wymagania w zakresie skonnoci do pienienia s podawane w nastpujcy, przykadowy sposb: Sekwencja I (w temperaturze 25C), objto piany , cm3, nie wicej ni 50/10, Sekwencja II (w temperaturze 95C), objto piany , cm3, nie wicej ni 100/10, Sekwencja III (w temperaturze 25C po prbie w 95C), objto piany, cm3, nie wicej ni 50/10. W wyniku badania pierwsza liczba jest
Rys. 4.63 Zaleno napicia powierzchniowego ciekych wglowodorw od ich gstoci, 1 alkany, 2 nafteny, 3 wglowodory aromatyczne
Kt zwilania jest zwizany z napiciem midzyfazowym zalenoci (4.51): cos = 2,3 1,3 1,2
(4.51)
gdzie: 1,2; 1,3; 2,3 napicie midzyfazowe odpowiednio na granicy faz: ciekej i gazowej, ciekej i staej, oraz gazowej i staej. Pomiar kta zwilania najczciej jest dokonywany przy uyciu mikroskopu; bezporednio na podstawie pomiaru obrysu lub wysokoci kropli cieczy o znanej objtoci. Jeeli = 0, to ciecz cakowicie zwila ciao stae. Umownie przyjmuje si, e jeeli 90< < 180, to ciao stae jest niezwilalne przez ciecz. Zwilalno ma istotne znaczenie dla eksploatacji, m.in. ma ona wpyw na procesy: q dyspergowania zanieczyszcze staych, q odrywania czstek osadw i produktw korozji od powierzchni metali, q filtracji, q mycia. Do niektrych cieczy eksploatacyjnych s wprowadzane specjalne dodatki, zwikszajce zwilalno. Zwilalno ponadto jest zwizana z takimi waciwociami jak: waciwoci smarne i przeciwzuyciowe, waciwoci ochronne. Zwilalno szczeglne znaczenie ma w przypadku: q rodkw do czasowej ochrony metali przed korozj (patrz p. 16), q olejw do obrbki cieplnej metali (patrz p. 18), q cieczy do obrbki metali (patrz p. 12), q rodkw antyadhezyjnych (patrz p. 6).
Rys. 4.64 Zwilalno powierzchni ciaa staego ciecz A ciecz zwilajca, B ciecz niezwilajca, 1 ciecz, 2 gaz (powietrze), 3 ciao stae
Rys. 4.65 Cz pomiarowa aparatu do badania skonnoci olejw do pienienia 1 bekotka ze spieku, 2 badany olej, 3 piana, 4 cylinder pomiarowy, 5 rurka doprowadzajca powietrze
36
IV

wymaganiem dotyczcym skonnoci do pienienia, a druga trwaoci piany (po okrelonym norm czasie). W przypadkach niektrych cieczy eksploatacyjnych obok oznaczania skonnoci do pienienia jest oznaczana zdolno do uwalniania powietrza.
4.14 Deemulgowalno
Niektre ciecze eksploatacyjne maj skonno do tworzenia emulsji olejowo-wodnych. Waciwo ta jest niekorzystna w przypadku, gdy do oleju, paliwa lub innej cieczy eksploatacyjnej moe przedosta si woda i gdy istniej warunki do utworzenia trwaej zawiesiny (emulsji) jednej cieczy w drugiej. Emulsja ukad zoony z dwch wzajemnie nierozpuszczalnych cieczy, z ktrych jedna jest rozproszona (faza rozproszona) w postaci maych kropelek w drugiej (faza rozpraszajca). rednica kropelek fazy rozproszonej wynosi najczciej 1... 50 mikrometrw. W przypadku, gdy czsteczki fazy rozproszonej maj rednice poniej 1 mikrometra, utworzona mieszanina ma waciwoci ukadu koloidalnego. Wyrnia si emulsje typu woda w oleju wwczas, gdy faz rozpraszajca jest olej, a faz rozproszon woda oraz typu olej w wodzie, gdy faz rozpraszajc jest woda, a rozproszon olej. W przypadku cieczy eksploatacyjnych, najczciej mamy do czynienia z emulsjami typu woda w oleju. Tworzeniu si emulsji sprzyjaj: q mae napicie midzyfazowe na granicy faz oleju i wody, q obecno w oleju substancji nazywanych emulgatorami, q dziaanie si mechanicznych, q zmiany temperatury. Skonno oleju do tworzenia emulsji z wod mog zwiksza niektre dodatki przeciwkorozyjne i smarnociowe, ale take pozostaoci po niedokadnym odmyciu oleju po rafinacji oraz zanieczyszczenia. Do oceny deemulgowalnoci olejw i niektrych ciekych paliw s stosowane nastpujce metody: q badanie wydzielania wody, q charakterystyki deemulgowalnoci olejw smarowych w warunkach statycznych, q charakterystyki deemulgowalnoci metod dynamiczn. Badanie wydzielania wody polega na umieszczeniu w cylindrze pomiarowym o poj. 100 cm3 40 ml wody i 40 ml badanego oleju. Cylinder z zawartoci jest umieszczany w ani wodnej lub olejowej o temperaturze 130F (54,4C) lub 180F (82,2C). Nastpnie zawarto jest intensywnie mieszana przez 5 minut, w rezultacie czego powstaje emulsja wodno-olejowa. Po procesie mieszania cylinder z emulsj jest odstawiany na 60 minut. W odstpach czasu okrelonych norm produktow, jest notowana objto warstwy wodnej, emulsji i oleju. Kolejne etapy badania wydzielania wody przedstawia rys. 4.66. Badanie wydzielania wody jest stosowane do oceny olejw smarnych o lepkoci powyej 90 mm2/s oraz niektrych cieczy syntetycznych, a take rozpuszczalnikw i ciekych paliw. Badanie deemulgowalnoci olejw smarnych w warunkach statycznych, jest prowadzone z zastosowaniem specjalnego cylindra pomiarowego 4 z odstojnikiem i zaworkiem drenaowym (rys. 4.67), zaopatrzonego w wysokoobrotowe mieszado 3. Prbka oleju (405 ml) i wody (45 ml) jest termostatowana do temperatury pomiaru: 130F (54,4C) lub 180F (82,2C) i intensywnie mieszana przez 5 minut. Po tym czasie z warstwy emulsyjnej jest odbierana prbka i poddawana wirowaniu w specjalnej wyskalowanej probwce, w sposb analogiczny jak w przypadku oznaczania zawartoci wody i osadw metod wirwkow (patrz p. 4.21). Miar jakoci oleju w tym zakresie, jest ilo wody wydzielonej z pobranej prbki emulsji.
Rys. 4.66 Kolejne fazy badania wydzielania wody z olejw 1 woda, 2 badany olej, 3 mieszado, 4 emulsja wodno olejowa, 5 warstwa olejowa, 6 warstwa wodna
Rys. 4.67 Zasada badania deemulgowalnoci olejw smarowych w warunkach statycznych 1 woda, 2 badany olej, 3 szybkoobrotowe mieszado, 4 cylinder pomiarowy z odstojnikiem, 5 pobieranie prbki emulsji, 6 warstwa olejowa, 7 emulsja wodno-olejowa, 8 wydzielona woda
Badanie deemulgowalnoci olejw smarnych w warunkach statycznych jest przewidziane do oceny olejw zawierajcych inhibitory korozji i rdzewienia, np.: olejw o duej lepkoci do ukadw cyrkulacyjnych oraz olejw przekadniowych do silnie obcionych przekadni otwartych. Badanie deemulgowalnoci olejw w warunkach statycznych nie w kadym przypadku dobrze modeluje rzeczywiste warunki pracy oleju i z tego wzgldu uzyskiwane wyniki bada nie mog by miarodajne dla przypadkw, gdy olej i woda s w kontakcie w warunkach dynamicznych. Do oceny olejw przeznaczonych do takich warunkw, jest stosowane badanie deemulgowalnoci olejw w warunkach dynamicznych. Badanie jest prowadzone z zastosowaniem aparatu, ktrego schemat przedstawia rys. 4.68. Badanie polega na cigym dozowaniu wody do intensywnie mieszanego oleju. Wytworzona emulsja jest przetaczana do zbiornika oleju, gdzie nastpuje jej rozwarstwianie. W zbiorniku, przy uyciu grzaki elektrycznej, jest utrzymywana temperatura 180F (82,2C). Wydzielona woda jest odprowadzana przez specjalny zawr drenaowy, rcznie lub automatycznie. Warstwa grna, zawierajca wydzielony olej, przelewem jest zawracana do zbiornika z mieszadem. Do bada jest odbierana prbka powierzchniowa oraz poprzez specjalny ukad prbka denna. Jako oleju jest oceniana na podstawie gruboci warstwy oleju, jaka si wydzieli podczas wirowania odebranych prbek, analogicznie jak w metodzie statycznej.
IV
37
Rys. 4.68 Schemat aparatu do badanie deemulgowalnoci olejw smarowych w warunkach dynamicznych 1 zawr spustowy, 2 grzaka elektryczna, 3 termometr, 4 zbiornik oleju, 5 emulsja wodno olejowa, 6 przelew, 7 mieszado, 8 zbiornik do wytwarzania emulsji, 9 pompa dozujca emulsj do zbiornika oleju, 10 ukad dozowania wody z przepywomierzem, 11 zbiornik z wod, 12 ukad odbioru prbki dennej, 13 pojemnik z prbk denn
Odporno na emulgowanie olejw do turbin parowych jest oceniana specjaln metod z par wodn.
4.15 Skad grupowy

Waciwoci eksploatacyjne olejw smarnych, ciekych paliw i rozpuszczalnikw w znacznej mierze s uwarunkowane waciwociami bazy, stanowicej na og wydestylowan frakcj ropy naftowej. Skad chemiczny bazy ma due znaczenie dla doboru dodatkw i rzutuje na eksploatacyjne waciwoci produktu, ale nawet producentowi, na og jest on znany tylko czciowo. Wynika to z faktu, e ropa naftowa i wydestylowane z niej frakcje s to mieszaniny od kilkudziesiciu do kilkuset rnych zwizkw chemicznych, przewanie wglowodorw, ale take, w relatywnie mniejszych ilociach, organicznych zwizkw siarki, tlenu, azotu i innych pierwiastkw. W celu uzyskania produktu o oczekiwanych waciwociach, na og s wystarczajce informacje o tzw. skadzie grupowym oraz zawartoci zwizkw lub grup zwizkw, ktrych obecno w kocowym produkcie jest niepodana. Oznaczanie skadnikw, niekorzystnie wpywajcych na waciwoci produktu, wymaga stosowania specyficznych technik analitycznych, zalenych od waciwoci i ste oznaczanych zwizkw. Skad grupowy natomiast jest oznaczany metodami oglnymi, praktycznie przydatnymi dla wikszoci produktw naftowych, nie zawierajcych dodatkw. Pod pojciem skadu grupowego rozumie si zawarto w ropie lub produkcie naftowym, podstawowych grup wglowodorw: q alkanw, zwanych wglowodorami parafinowymi lub parafinami, q cykloalkanw, zwanych wglowodorami alicyklicznymi, cykloparafinami lub naftenami, q arenw, najczciej zwanych wglowodorami aromatycznymi, q alkenw, zwanych olefinami lub wglowodorami nienasyconymi. Czasami pod pojciem skadu grupowego rozumie si bardziej szczegow znajomo skadu chemicznego, np. zawarto wglowodorw aromatycznych jedno-, dwu- i wielopiercieniowych lub w zalenoci od potrzeb, innych grup wglowodorw. Alkany (parafiny) s to zwizki wgla i wodoru o oglnym wzorze CnH2n+2, charakteryzujce si pojedynczymi wizaniami pomidzy atomami wgla i acuchow, niecykliczn budow strukturaln.
Alkany charakteryzuj si biernoci chemiczn. Alkany o liczbie atomw wgla w czsteczce 1 4 s w normalnych warunkach gazami, zawierajce 5 18 atomw wgla cieczami, a o wikszej liczbie atomw wgla ciaami staymi. Alkany o acuchu prostym, nazywane s normalnymi. Przed nazw takiego zwizku zamieszczana jest litera n-. Alkany o acuchu rozgazionym, nazywane s izo-alkanami, a przed nazw takiego zwizku umieszcza si przedrostek izo- lub liter i-. Rozgazienia acucha wglowego w czsteczce alkanu maj istotny wpyw na niektre waciwoci zwizku. Np. temperatura krzepnicia n-alkanw jest z reguy wysza ni odpowiednich ialkanw. Rnice takie uwidaczniaj si w wielu waciwociach, np.: lepkoci, prnoci par, odpornoci na utlenianie, odpornoci na spalanie stukowe i innych, zalenych od budowy zwizku chemicznego. Natomiast gsto, wspczynnik zaamania wiata, ciepo spalania s waciwociami, zalenymi od liczby i rodzaju atomw w czsteczce zwizku i z tego powodu dla n-alkanw oraz i-alkanw wykazuj niewielkie rnice. Przykady alkanw podano niej: CH3 | CH3CH2CH2CH2CH3 CH3CCH3 | CH3
n-pentan 2,2-dimetylopropan (izopentan)
(4.52)
CH3 (CH2)4CH3
CH3 CH3 | | CH3CCH2CCH3 | | CH3 H

2,2,4-trimetylopentan (izooktan)
n-heksan
Cykloalkany (nafteny) s to zwizki wgla i wodoru, charakteryzujce si pojedynczymi wizaniami pomidzy atomami wgla i cykliczn, piercieniow budow. Czsteczki cykloalkanw mog skada si z jednego lub kilku poczonych piercieni. Czsteczki cykloalkanw maj dwa atomy wodoru mniej na kady piercie, ni alkany o tej samej liczbie atomw wgla. Wzr sumaryczny monocykloalkanw CnH2n. Atomy wodoru, zwizane z atomami wgla w piercieniach, mog by podstawione acuchami wywodzcymi si z alkanw (alkila-
38
IV

mi). Cykloalkany, podobnie jak alkany, maj charakter nasycony i nie s reaktywne chemicznie. Cykloalkany, w porwnaniu z alkanami, maj wiksz gsto, wysze temperatury wrzenia i mniejsze ciepo spalania. Alkany i cykloalkany cznie s nazywane wglowodorami nasyconymi. Przykady cykloalkanw dodano poniej: CH2CH2 | | = CH2 CH2 CH2 CH2 H CH2 | CH2 CH2 | = CH2 CH2
cyklopentan cykloheksan
Alkeny (olefiny) jest to grupa zwizkw wgla i wodoru o budowie acuchowej, w ktrej skad wchodz zwizki posiadajce w czsteczce pomidzy wglami, co najmniej jedno wizanie podwjne. Przykady budowy alkenu podano poniej: CH2 = CH CH = CH2
buten-1,3 (butadien)
(4,55)
(4.53)
Areny (wglowodory aromatyczne, aromaty) s to zwizki wgla i wodoru o cyklicznej budowie i wizaniach o specjalnym charakterze (aromatycznym), pomidzy atomami wgla. Podstawowy piercie wglowodorw aromatycznych skada si z szeciu atomw wgla. Do kadego atomu wgla, znajdujcego si w piercieniu, jest przyczony jeden atom wodoru lub podstawnik. Specyfika wizania pomidzy atomami wgla w piercieniu, polega na jego specjalnej budowie (tzw. wizanie aromatyczne). Umownie mona przyj, e pomidzy kadymi dwoma wglami jest ptora wizania. W rzeczywistoci wizanie aromatyczne jest utworzone z szeciu elektronw, pochodzcych po jednym od kadego z wgli. Wizanie to powoduje, e zwizki takie posiadaj specjalne waciwoci, wyrniajce ich spord pozostaych grup wglowodorw. Wglowodory aromatyczne, w porwnaniu z wglowodorami nasyconymi o tej samej liczbie atomw wgla w czsteczce, wykazuj wiksz gsto, wysz temperatur krzepnicia i wrzenia oraz wiksze ciepo spalania na jednostk objtoci. Jako skadniki paliw i olejw, ze wzgldu na gorsz stabilno termiczn, skonno do niepenego spalania oraz wysze temperatury krzepnicia i inne waciwoci, s skadnikami niekorzystnymi i w niektrych produktach ich zawarto jest ograniczana. H | C HC | HC C | H
benzen
Obecno w czsteczce wiza podwjnych (nienasyconych) powoduje, e zwizki te wykazuj du reaktywno chemiczn. W miejscu wizania podwjnego mog by przyczone rne atomy lub grupy atomw. Pod wpywem dziaania czynnikw utleniajcych, alkeny przechodz w alkohole, aldehydy lub kwasy organiczne. Alkeny ulegaj te polimeryzacji, tworzc zwizki wielkoczsteczkowe polimery. W ropie naftowej olefiny nie wystpuj. Ich obecno w niektrych produktach naftowych, jest wynikiem reakcji chemicznych, zachodzcych w trakcie procesw przetwrczych. Ze wzgldu na reaktywno chemiczn, olefiny s szkodliwymi skadnikami produktw naftowych. Ich obecno pogarsza wiele waciwoci, m.in. stabilno termiczn, odporno na utlenianie. W przypadku, gdy stosowana technologia przerbki ropy naftowej moe w procesach ubocznych prowadzi do otrzymania alkenw, ich zawarto w gotowych produktach jest ograniczana. uuu Opracowano wiele metod oznaczania skadu grupowego produktw naftowych. Wikszo z nich polega na wykorzystaniu do celw analitycznych, specyficznych waciwoci oznaczanej grupy wglowodorw takich, ktre j wyrniaj spord innych grup. Do bada paliw i rozpuszczalnikw jest stosowana metoda chromatograficzna, znana pod nazw FIA (Fluorescent Indicator Adsorption). Metoda FIA jest znormalizowana w wielu krajach. Przy jej zastosowaniu mona oznaczy, wyraone w %(V/V): wglowodory aromatyczne wraz z niektrymi olefinami i wglowodory nasycone oraz heterozwizki siarki i azotu. Zasada metody polega na wprowadzeniu prbki badanego produktu do kolumny adsorpcyjnej (rys. 4.69), wypenionej elem krzemionkowym. Grna warstwa elu zawiera mieszanin barwnikw fluorescencyjnych. Produkt adsorbuje si na elu, a nastpnie do
CH || CH
= CH3 | |
(4.54)
toluen
CH3 CH3
CH3 CH3
CH3
CH3
orto-ksylen meta-ksylen para-ksylen
naftalen
difenyl
Rys. 4.69 Zasada chromatograficznego oznaczania skadu grupowego produktw naftowych metod FIA 1 lampa UV, 2 kolumna chromatograficzna, 3 szlif kulisty, 4 dopyw powietrza pod cinieniem, 5 roztwr produktu i rozpuszczalnika, 6 wypenienie kolumny, 7 szyjka kolumny, 8 separator, 9 analizator, 10 skala pomiarowa, 11 kapilara
IV
39
kolumny jest wprowadzany desorbent alkohol izopropylowy. Wypiera on prbk w d kolumny. Dodatkowo, w celu przyspieszenia przepywu, na gr kolumny jest podawane powietrze lub azot pod cinieniem do 100 kPa. Poszczeglne grupy wglowodorw maj rn zdolno do adsorbowania si na elu, i w czasie wymywania przez desorbent, rozdzielaj si selektywnie. Mieszanina barwnikw fluorescencyjnych, z ktrych kady wykazuje powinowactwo do odpowiedniej grupy wglowodorw, rozdziela si podobnie jak wglowodory. W momencie, gdy caa prbka wraz z barwnikami przemieci si do analitycznej czci kolumny, jest owietlana ona wiatem nadfioletowym. Granice kadej grupy wglowodorw s oznakowane fluoryzujcym barwnikiem. Oznaczenie skadu grupowego polega na pomiarze dugoci odcinkw pomidzy pocztkiem i kocem prbki, odpowiadajcych kadej z oznaczanych grup wglowodorw. Stosunek dugoci poszczeglnych odcinkw do sumarycznej dugoci, odpowiadajcej caej prbce, jest objtociowym udziaem odpowiedniej grupy wglowodorw w produkcie. Skad grupowy frakcji nafty o temperaturze pocztku wrzenia powyej 180C, jest oznaczany metod chromatografii cieczowej, ktra jest szczeglnie przydatna do bada frakcji olejowych oraz olejw, nie zawierajcych dodatkw. Metoda przewiduje dwa warianty oznaczania: szczegowy, stosowany wwczas, gdy jest niezbdna informacja o skadzie wglowodorw aromatycznych, w rozbiciu na jedno-, dwu- i wielopiercieniowe; oraz skrcony, gdy wystarczajca jest informacja o oglnej zawartoci wglowodorw aromatycznych. Przy zastosowaniu metody jest oznaczana rwnie zawarto wglowodorw nasyconych i ywic. Rozdzia prbki na poszczeglne grupy wglowodorw jest dokonywany przy uyciu kolumny chromatograficznej, wypenionej elem krzemionkowym (SiO2) oraz tlenkiem glinu (Al2O3). Zasada metody polega na rozfrakcjonowaniu roztworu badanego produktu w odpowiednio dobranym rozpuszczalniku, nie zawierajcym wglowodorw aromatycznych, odparowaniu rozpuszczalnika i oznaczeniu w kadej frakcji wspczynnika zaamania wiata. Na podstawie wyznaczonego wspczynnika zaamania wiata jest sporzdzany wykres, z ktrego jest odczytywana zawarto poszczeglnych grup wglowodorw. Zawarto wgli, zwizanych w strukturach aromatycznych, naftenowych i parafinowych, moe by rwnie wyznaczona metodami spektrometrii w podczerwieni, spektrometrii masowej oraz spektroskopii w nadfiolecie i innymi metodami analizy instrumentalnej. Metody tego typu s w szczeglnoci stosowane do oznaczania zawartoci wglowodorw aromatycznych, ktrym jest przypisywane dziaanie kancerogenne (rakotwrcze). Nale do nich benzen oraz wielopiercieniowe wglowodory aromatyczne tj. takie, ktre w czsteczce zawieraj nie mniej ni dwa skondensowane piercienie. Zawarto benzenu jest oznaczana w wielu produktach naftowych zwaszcza paliwach i rozpuszczalnikach naftowych. Jego zawarto w produktach naftowych jest ograniczana do minimum, jakie moe by osignite wspczenie dostpnymi technologiami. Zawarto benzenu w wielu krajach jest regulowana odpowiednimi przepisami lub normami. Wielopiercieniowe wglowodory aromatyczne wystpuj w wysokowrzcych frakcjach niektrych gatunkw ropy naftowej. Ich zawarto w plastyfikatorach i olejach stosowanych w farmacji i przemyle kosmetycznym (olejach biaych) jest ograniczana bardzo surowymi dyrektywami Unii Europejskiej. Do tego typu wglowodorw aromatycznych zalicza si: q benzo(a)piren, q benzo(a)antracen, q benzo(b)fluoren, q benzo(k)fluoren, q benzo(j)fluoren, q dibenzo(a,h)antracen.
Zawarto w produktach naftowych tego rodzaju wglowodorw jest oznaczana metodami spektrometrii masowej (patrz p. 4.21). Metody bezporednie oznaczania skadu grupowego wglowodorw stwarzaj okrelone trudnoci analityczne i wymagaj stosowania specjalnej aparatury. Z tych wzgldw s stosowane porednie metody obliczeniowe. Polegaj one na oznaczaniu, metodami analitycznymi, atwo oznaczanych waciwoci produktu i obliczeniu na ich podstawie, skadu grupowego. Dla potrzeb kontroli jakoci zostay opracowane proste, laboratoryjne metody oznaczania zawartoci grup wglowodorw, niekorzystnie wpywajcych na jako produktw naftowych: wglowodorw aromatycznych i alkenw. Do oznaczania zawartoci wglowodorw aromatycznych najczciej jest stosowana metoda, polegajca na przereagowaniu produktu ze stonym kwasem siarkowym. W warunkach reakcji wglowodory aromatyczne ulegaj sulfonowaniu, a alkany i alkeny pozostaj nienaruszone. Produkt reakcji kwasy sulfonowe jest rozpuszczalny w wodzie, co pozwala na jego usunicie przez ekstrakcj. Miar zawartoci wglowodorw aromatycznych w produkcie naftowym jest rwnie punkt anilinowy (patrz p. 4.16). Podwjne wizanie alkenw atwo ulega rozpadowi pod wpywem czynnikw utleniajcych, m.in. przycza ono dwa atomy jodu lub bromu. W znormalizowanych warunkach oznaczania jod i brom nie reaguj z pozostaymi grupami wglowodorw. Tak wic ilo przereagowanego bromu lub jodu jest miar podwjnych wiza, a tym samym miar zawartoci wglowodorw nienasyconych. Oznaczenie liczby jodowej lub liczby bromowej indywidualnych wglowodorw (patrz p. 4.17), pozwala na obliczenie liczby podwjnych wiza w czsteczce. Do badania skadu zwizkw organicznych szerokie zastosowanie znalaza spektrofotometria w podczerwieni, zwana rwnie spektrometri IR (lub spektroskopi IR). Spektroskopia w podczerwieni, spektroskopia IR (IR infrared) jest to grupa metod analizy instrumentalnej, oparta na badaniach widm elektronowych zwizkw chemicznych, zawierajcych w czsteczce okrelone wizania chemiczne. Spektroskopia w podczerwieni jest rwnie stosowana do oznaczania zawartoci niektrych zwizkw chemicznych w mieszaninach. W takim przypadku pomiar jest dokonywany dla ustalonej dugoci fali. Na podstawie uzyskanych widm i widm wzorcw wnioskuje si o zawartoci zwizku w badanej substancji. Przyrzdy umoliwiajce taki pomiar, s nazywane spektrofotometrami do podczerwieni lub spektrofotometrami IR. Metody te s stosowane do oznaczania: zawartoci niektrych dodatkw i skadnikw niepodanych. Analogiczne metody w obszarze wiata widzialnego i ultrafioletu s stosowane do badania zawartoci niektrych zwizkw organicznych i nieorganicznych (patrz p. 4.21).
4.16 Punkt anilinowy

Jedn z tradycyjnych metod bada, stosowan do przyblionej oceny skadu grupowego wglowodorw i waciwoci rozpuszczania rozpuszczalnikw wglowodorowych, jest tzw. punkt anilinowy. Punkt anilinowy (AP aniline point) jest to najnisza temperatura, w ktrej rwne objtoci aniliny i badanego produktu s cakowicie mieszalne, w warunkach znormalizowanych. Wglowodory jednej grupy o zblionym skadzie frakcyjnym, destylujce w wskich przedziaach temperatury, maj zblione wartoci punktu anilinowego. Natomiast wglowodory rnych grup maj rne punkty anilinowe. Z tego wzgldu, pomiar punktu anilinowego pozwala na przyblion ocen skadu grupowego mieszanin wglowodorw.
40
IV

sadnicz cz aparatu rcznego do oznaczania punktu anilinowego i mieszanego punktu anilinowego, przedstawia rys. 4.70. Pomiar polega na wymieszaniu odpowiednio produktu lub roztworu produktu w n-heptanie, z rwn iloci aniliny. Podgrzaniu mieszaniny powyej punktu anilinowego i schadzaniu w sposb znormalizowany (1C/min), przy cigym mieszaniu. Temperatura, w ktrej naczyko rtciowe termometru stanie si widoczne w wietle odbitym, jest punktem anilinowym. W przypadku, gdy w temperaturze pokojowej mieszanina produktu i aniliny jest jednorodna, naley j ochodzi a do zmtnienia, a nastpnie dopiero podgrzewa. Punkt anilinowy znalaz zastosowanie do szybkiego, przyblionego oznaczania zawartoci wglowodorw aromatycznych. Opracowano rne zalenoci, pozwalajce na przyblione obliczenie poszczeglnych grup wglowodorw w mieszaninie. Punkt anilinowy jest jednym z podstawowych parametrw charakteryzujcych waciwoci rozpuszczalnikw wglowodorowych, pod wzgldem zdolnoci rozpuszczania rnych substancji. Znajomo punktu anilinowego pozwala przewidzie dziaanie produktu na elastomery. Im niszy punkt anilinowy, tym wiksza skonno produktu do spczniania gum.
Rys. 4.70 Aparat (rczny) do oznaczania punktu anilinowego i mieszanego punktu anilinowego 1 mieszadeko, 2 probwka zewntrzna, 3 probwka wewntrzna, 4 korki uszczelniajce, 5 termometr
4.17 Liczba bromowa, liczba jodowa

Zwizki nienasycone, zawarte w produktach naftowych i innych cieczach eksploatacyjnych, s reaktywne. Mog one ulega polimeryzacji, reakcji z tlenem z powietrza oraz innym reakcjom chemicznym, ktrych produkty s uwaane za szkodliwe w cieczach eksploatacyjnych. Z tych wzgldw ich zawarto jest oznaczana. W wglowodorach mog one by oznaczane metodami stosowanymi do oznaczania skadu grupowego (p. 4.15), s to metody kosztowne i dugotrwae. Ponadto, nie mog by zastosowane do wszystkich zwizkw nienasyconych. Z tego wzgldu, opracowano i znormalizowano proste, laboratoryjne metody bada, ktrych wyniki mog by miar zawartoci zwizkw nienasyconych. Nale do nich liczba bromowa i liczba jodowa. Liczba bromowa (BI bromine index) jest to masa bromu (Br2), ktra w znormalizowanych warunkach wejdzie w reakcj ze 100 gramami substancji. Liczba jodowa (II iodine index) jest to masa jodu (I2), ktra w znormalizowanych warunkach wejdzie w reakcj ze 100 gramami substancji. Midzy liczb bromow (BI) i liczb jodow (II) zachodzi zwizek (4.56), ktry jest stosowany do wzajemnych przelicze tych wielkoci. BI [mg Br2/100 g] = 0,6299 II [mg I2/100 g] (4.56) Oznaczanie liczby bromowej polega na dziaaniu roztworu bromu w alkoholu etylowym na badany produkt i odmiareczkowaniu nadmiaru bromu. Oznaczanie liczby jodowej jest wykonywane analogicznie, przy czym roztwr bromu jest zastpiony roztworem jodu.
Najniszym punktem anilinowym charakteryzuj si wglowodory aromatyczne, a najwyszym parafinowe. Wglowodory naftenowe i olefinowe maj porednie wartoci punktu anilinowego. Przykadowo, wglowodory C8 maj nastpujce wartoci punktu anilinowego (w przyblieniu): q aromatyczne < 20C, q naftenowe 45C, q parafinowe 70C. Rozpuszczalno wglowodorw aromatycznych w anilinie jest wiksza ni alkanw i alkenw. Rozpuszczalno dwch ostatnich grup wglowodorw szybko maleje wraz z obnieniem temperatury, a w pewnej temperaturze roztwr rozwarstwia si. Im niszy punkt anilinowy produktu naftowego, tym wiksza w nim zawarto wglowodorw aromatycznych. Punkt anilinowy jest wielkoci charakterystyczn indywidualnych wglowodorw. W obrbie okrelonej grupy wglowodorw punkt anilinowy wzrasta wraz ze zwikszeniem masy czsteczkowej. Wartoci punktu anilinowego [C] przykadowo wybranych rozpuszczalnikw, podano poniej: q rozpuszczalniki wglowodorowe (oglnie): 41... 81, q rozpuszczalniki aromatyczne: 9 16, q benzyna lakiernicza: 56 67, q nafta oczyszczona niskoaromatyczna: 64 78, q oleje mineralne, parafinowe: 93 117, q plastyfikatory wglowodorowe na bazie wglowodorw aromatycznych: 25 45, q plastyfikatory wglowodorowe z du zawartoci wglowodorw aromatycznych: 42 77, q plastyfikatory wglowodorowe niskoaromatyczne: 110. W przypadku, gdy badany produkt ma punkt anilinowy poniej temperatury topnienia aniliny (6C), jest oznaczany tzw. mieszany punkt anilinowy. Mieszany punkt anilinowy jest to najnisza temperatura, w ktrej dwie objtoci aniliny, jedna objto n-heptanu oraz jedna objto badanego produktu s cakowicie mieszalne, w znormalizowanych warunkach. Oznaczanie punktu anilinowego oraz mieszanego punktu anilinowego jest wykonywane metod rczn lub automatyczn. Za-
4.18 Zawarto siarki

Ropa naftowa i produkty z niej otrzymywane, obok wglowodorw, zawieraj pewne iloci zwizkw siarki. Zwizki siarki zawarte w produktach naftowych, oddziauj niekorzystnie na materiay konstrukcyjne ukadw paliwowych i olejowych. Odgrywaj istotn rol w tworzeniu zwizkw ywicznych, sm i nierozpuszczalnych osadw. Dua zawarto siarki wystpuje w nagarach, lakach i produktach korozji. Stwierdzono niekorzystny wpyw siarki na stabilno termiczn i termooksydacyjn
IV
41
oraz na skonno rozpuszczalnikw, paliw i olejw smarnych do wywoywania korozji metali. Produkty spalania paliw, o duej zawartoci siarki, zawieraj due iloci tlenkw siarki (SO2 i SO3). Tworz one z wod kwasy, silnie korodujce elementy ukadw wydechowych silnikw i zanieczyszczajce rodowisko naturalne (tzw. kwane deszcze). W ropie naftowej siarka wystpuje w nastpujcych rodzajach zwizkw: merkaptany, siarczki, di- i polisiarczki, tiofeny oraz wielopiercieniowe zwizki, o zoonej strukturze czsteczek. Udzia zwizkw siarki w poszczeglnych frakcjach ropy naftowej nie jest rwnomierny. Lekkie frakcje benzynowe zawieraj niewielkie iloci zwizkw siarki. Wraz ze wzrostem temperatury wrzenia frakcji naftowych, na og zwiksza si zawarto zwizkw siarki tak, e pozostao z destylacji moe skada si wycznie z organicznych zwizkw siarki. Produkty otrzymywane z ropy naftowej, mog rwnie zawiera siarkowodr i rozpuszczon siark elementarn (pierwiastkow). Opracowano wiele procesw technologicznych, umoliwiajcych usunicie znacznej czci zwizkw siarki, z poszczeglnych frakcji ropy naftowej. Usunicie wszystkich zwizkw siarki, przy zastosowaniu powszechnie stosowanych technologii, jest trudne lub nieekonomiczne. Std wikszo produktw naftowych zawiera pewne iloci siarki w postaci rnych zwizkw organicznych. Szkodliwo zwizkw siarki, zawartych w produktach naftowych jest rna. Za najbardziej niekorzystne uwaa si siarkowodr, merkaptany i siark elementarn. Najmniej reaktywnymi s tiofeny. Siarka elementarna wystpuje w produktach naftowych w postaci rozpuszczonej lub czciowo zwizanej w polisiarczkach. Produkty naftowe w zalenoci od skadu chemicznego i zakresu temperatury wrzenia, mog rozpuszcza od 0,5 5% siarki elementarnej. Siarka elementarna zawarta w produktach naftowych, silnie oddziauje korozyjnie na mied i jej stopy oraz srebro i nikiel. Nie obserwuje si natomiast korozyjnego oddziaywania siarki na pokrycia ochronne, wykonane z kadmu lub cynku. Ropa naftowa zawiera niekiedy minimalne iloci siarkowodoru. Jego obecno w produktach naftowych jest wynikiem termicznego rozkadu siarczkw i polisiarczkw lub niedokadnoci oczyszczania (np. strippingu) produktw rafinowanych wodorem. Siarkowodr jest silnie reaktywny. Dziaa korodujco na mied i jej stopy oraz na srebro, glin i stopy elaza, tworzc siarczki. Jednoczesna obecno w produktach naftowych siarkowodoru i siarki elementarnej, moe powodowa znacznie silniejsz korozj ni wynika to z sumy skadnikw (dziaanie synergetyczne). W wyniku spalania siarkowodoru powstaje siarka, ditlenek siarki (SO2) lub tritlenek siarki (SO3). Merkaptany (tiole) s to organiczne zwizki siarki, zawierajce grup SH poczon z podstawnikiem wglowodorowym. Merkaptany s sabymi kwasami. Wodr w grupie SH moe by podstawiony metalem, tworzc tzw. merkaptydy. Utlenianie merkaptanw prowadzi do disiarczkw lub kwasw sulfonowych. Pod dziaaniem wodoru przy wysokim cinieniu i temperaturze, w obecnoci katalizatorw zachodzi reakcja, prowadzca do powstania wglowodoru i siarkowodoru wg reakcji (4.57): RSH + H2 RH + H2S
(4.57)
W podwyszonych temperaturach siarczki rozpadaj si, tworzc zoon mieszanin wglowodorw, merkaptanw i siarkowodoru. Rafinacja siarczkw wodorem, podobnie jak w przypadku merkaptanw, prowadzi do ich usunicia w postaci siarkowodoru. Aktywno korozyjna siarczkw jest mniejsza ni siarkowodoru oraz merkaptanw i rwnie zaley od budowy podstawnikw wglowodorowych. Disiarczki i polisiarczki s to organiczne zwizki siarki, zawierajce dwa lub wicej zwizane ze sob atomy siarki: R1SSR2 R1 (S)nR2
(4.58)
Podobnie jak w przypadku siarczkw mona wyrni dii polisiarczki alifatyczne, aromatyczne, alifatyczno-aromatyczne itp. W podwyszonej temperaturze przechodz one w merkaptany, siarkowodr i wglowodory. Aktywno korozyjna di- i polisiarczkw jest zbliona do aktywnoci korozyjnej siarczkw. Niektre polisiarczki atwo odczajce siark pierwiastkow, odznaczaj si silnym dziaaniem korozyjnym. Tiofeny s to zwizki, zawierajce w czsteczce picioczonowy piercie z heteroatomem siarki. Do piercienia tiofenu moe by przyczony rodnik alkilowy, piercie aromatyczny lub naftenowy, np.: CH3 S
tiofen
(4.59)
S
2-metylototiofen
Tiofeny, podobnie jak zwizki aromatyczne, s mao reaktywne i sabo oddziauj na metale. Siarka w postaci zwizkw chemicznych i siarka elementarna, zawarta w ropie naftowej lub produktach naftowych, jest nazywana siark ogln. Ze wzgldu na szkodliwe oddziaywanie siarki i jej zwizkw, zawartych w produktach naftowych, opracowano wiele metod pozwalajcych na oznaczenie zarwno siarki oglnej, jak i jej aktywnych pocze. Zawarto siarki oglnej w paliwach i rozpuszczalnikach, najczciej jest oznaczana tzw. metod lampkow. Aparatura do tej metody (rys. 4.71) skada si z lampki i pochaniacza z kominkiem oraz apacza kropel. Odwaona ilo produktu jest umieszczana
Rys. 4.71 Aparat do oznaczania siarki metod lampkow 1 lampka z prbk produktu, 2 kominek, 3 pochaniacz z roztworem pochaniajcym ditlenek siarki, 4 apacz kropel
Reakcja ta jest wykorzystywana w procesach oczyszczania i rafinacji wodorem (hydrooczyszczanie, hydrorafinacja, hydrokreking). Merkaptany silnie oddziauj korozyjnie na mied i jej stopy oraz srebro. Aktywno korozyjna merkaptanw zaley od budowy rodnika wglowodorowego. Siarczki organiczne s to zwizki siarki, w ktrych do atomu siarki s przyczone dwa podstawniki wglowodorowe. Budowa ich jest analogiczna do budowy eterw, z tego wzgldu nazywane s rwnie tioeterami.
42
IV

Rys. 4.72 Aparat Conradsona do oznaczania pozostaoci po koksowaniu 1 osona z kominkiem, 2 pokrywka, 3 pokrywka wewntrzna, 4 tygiel zewntrzny z blachy stalowej, 5 tygiel wewntrzny z blachy stalowej, 6 tygiel porcelanowy z prbk badanego oleju, 7 palnik
aktywnych zwizkw siarki jest stosowana tzw. prba Doctora. Badany produkt jest wytrzsany z roztworem oowinu sodowego5 z dodatkiem siarki elementarnej (kwiat siarczany). W obecnoci merkaptanw barwa siarki ulega szybko zmianie na czerwon. Jeeli produkt zawiera siark elementarn lub siarkowodr, wczeniej powinny one by usunite przez wytrzsanie z roztworem soli kadmu. Oznaczanie ilociowe zawartoci merkaptanw, na og jest wykonywane po uzyskaniu pozytywnego rezultatu w prbie Doctora. Obok tych metod s stosowane liczne metody instrumentalne, np. spektrometrii w podczerwieni lub spektrometrii masowej i inne. Wybr metody oznaczania jest uzaleniony od poziomu wymaga normy przedmiotowej na badany produkt oraz wymaganej dokadnoci pomiarw.
4.19 Skonno do koksowania

Oleje mineralne i niektre oleje syntetyczne, nagrzewane do wysokiej temperatury bez dostpu tlenu i w dugim czasie, przechodz przemiany chemiczne, ktrych ostatecznym efektem jest koks. Mechanizm koksowania oleju jest nastpujcy: pod wpywem wysokiej temperatury lotne skadniki oleju odparowuj, natomiast cikie ulegaj termicznemu rozkadowi. W pierwszym etapie nastpuje odwodornienie i powstaj wielkoczsteczkowe zwizki nienasycone. Zwizki te polimeryzuj, tworzc czciowo zwizki cykliczne. Cz parafin cyklizuje, tworzc nafteny. W wysokiej temperaturze nastpuje dalsze odwodornienie powstaych zwizkw cyklicznych, a do utworzenia skondensowanych zwizkw piercieniowych, ktre ogrzewane przechodz w substancje asfaltowo-ywiczne, a nastpnie w koks. Poszczeglne gatunki olejw mineralnych wykazuj rn skonno do tworzenia koksu. Zaley ona od skadu chemicznego oleju oraz sposobu i gbokoci rafinacji. Ze zwikszeniem lepkoci oleju (przy zblionym skadzie chemicznym i stopniu rafinacji) skonno do koksowania zwiksza si. W warunkach laboratoryjnych skonno olejw smarnych do koksowania jest oceniana dwoma metodami: Conradsona i Ramsbottoma. Zasada obu metod jest zbliona: olej jest poddawany dziaaniu wysokiej temperatury bez dostpu powietrza, a pozostao po skoksowaniu jest waona i wyraona najczciej w % w stosunku do masy oleju, uytego do badania. W Europie powszechnie jest stosowana metoda Conradsona; jest ona szybsza, ale mniej dokadna, natomiast metoda Ramsbottoma znalaza zastosowanie w USA i niektrych innych krajach. Oznaczanie jest wykonywane przy uyciu aparatu, ktrego przekrj pokazano na rys. 4.72. Skada si on ze statywu z oson i kominkiem 1, do ktrego jest przymocowany prt, sucy jako wskanik wysokoci pomienia spalajcych si par produktu. Wewntrz znajduj si dwa tygle stalowe 4 i 5, nakryte nieszczelnymi pokrywkami 2 i 3 oraz tygiel porcelanowy 6, do ktrego jest nalewany badany olej. Tygle s ogrzewane palnikiem. Pary podgrzewanego oleju wypychaj z tygli powietrze tak, e jego rozkad odbywa si bez dostpu tlenu. Pary oleju i produkty jego rozkadu, wydostajce si z tygli ulegaj spaleniu w strumieniu powietrza i produktw spalania z palnika. Rozkadajcy si olej wydziela koks, ktry osadza si na ciankach tygla porcelanowego. Metoda Ramsbottoma jest oparta na tej samej zasadzie, co metoda Conradsona. Schemat aparatu do tej metody przedstawia rys. 4.73. Prbka oleju w szklanej ampuce jest umieszczana w bloku aluminiowym i ogrzewana elektrycznie w staej temperaturze 550C, a do cakowitego skoksowania. Wyniki oznacze uzyskane tymi metodami s wzajemnie przeliczalne, na podstawie wykresu przedstawionego na rys. 4.74
5
w zbiorniku lampki, ktrej pomie pali si w kominku. Przepyw powietrza jest zapewniony przez odsysanie niezabsorbowanych produktw spalania przez apacz kropel. W pochaniaczu jest umieszczony roztwr wicy, powstay podczas spalania dwutlenku siarki. Jako substancje absorbujce s stosowane wodne roztwory: wglan sodu (Na2CO3), nadtlenku wodoru (H2O2) lub chlorku baru (BaCl2). W metodach tych powstajcy dwutlenek siarki tworzy z wod kwas siarkawy, ktry w przypadku stosowania roztworu wglanu sodu, uwalnia ditlenek wgla, tworzc siarczyn sodu, wg reakcji 4.60: SO2 + H2O H2SO3
(4.60)
Na2CO3 + H2SO3 H2O + CO2 + Na2SO3 Nieprzereagowany wglan sodu jest miareczkowany mianowanym roztworem HCl. W przypadku stosowania roztworu nadtlenku wodoru, kwas siarkawy utlenia si do kwasu siarkowego, ktry jest miareczkowany mianowanym roztworem wodorotlenku sodowego. Stosowanie roztworu chlorku baru pozwala na wagowe lub miareczkowe oznaczenie zawartoci siarki. Siarka oglna w lekkich i cikich produktach naftowych i innych cieczach technicznych, moe by oznaczona metod katalitycznego spalania w specjalnym piecu rurowym, tzw. metodami analizy elementarnej. Do oznaczania siarki oglnej w olejach smarowych i innych cikich produktach naftowych jest stosowana metoda, polegajca na spaleniu badanego produktu w bombie kalorymetrycznej. Do bomby jest wkadany tygiel z prbk badanego produktu, na dno jest wlewany wodny roztwr NaOH. Bomba kalorymetryczna jest napeniana tlenem pod cinieniem 3 4 MPa. Spalanie prbki jest przeprowadzane analogicznie, jak przy oznaczaniu wartoci opaowej. Powstay podczas spalania trjtlenek siarki jest absorbowany w roztworze NaOH, a nastpnie przeprowadzany w nierozpuszczalny siarczan baru (BaSO4). Zawarto siarki oglnej jest obliczana ze znajomoci masy otrzymanego siarczanu baru. Oznaczanie zawartoci siarkowodoru jest wykonywane metod potencjometryczn. czna zawarto siarkowodoru i siarki merkaptanowej jest oznaczana przez miareczkowanie prbki produktu amoniakalnym roztworem azotanu srebra. Bardzo wanym wskanikiem jakociowym produktw naftowych, zwaszcza rozpuszczalnikw i paliw jest zawarto siarki merkaptanowej. W celu wykrycia obecnoci merkaptanw i innych
Oowin sodowy, ze wzgldu na sodki smak jest nazywany cukrem oowinowym std proces nosi potoczn nazw sodzenie.
IV
43
Rys. 4.73 Aparat Ramsbottoma do oznaczania pozostaoci po koksowaniu 1 termopara, 2 probwka z badanym olejem, 3 blok aluminiowy, 4 spirala grzejna, 5 izolacja cieplna, 6 regulator temperatury bloku aluminiowego
ze wzgldu na stosowane dodatki, zapobiegajce powstawaniu twardego koksu. Dla olejw mineralnych i syntetycznych o maej lepkoci, skonno do koksowania nie jest stosowana jako parametr oceny ich jakoci. Natomiast dla olejw mineralnych i syntetycznych o wikszych lepkociach oraz zawierajcych wiskozatory, skonno do koksowania jest uwaana za wany parametr jakociowy. Oleje z dodatkami popioowymi wykazuj pozorn wiksz skonno do koksowania, z tego wzgldu niektre normy przewiduj oznaczanie skonnoci do koksowania dla olejw bazowych, przed wprowadzeniem do nich dodatkw. Obie omwione metody oznaczania pozostaoci po koksowaniu s wykonywane w warunkach statycznych, nie zawsze dobrze modelujcych warunki pracy oleju. Skonno olejw silnikowych, sprarkowych i niektrych innych do koksowania i tworzenia lakw jest oceniana w badaniach prowadzonych w warunkach dynamicznych. Opracowano wiele takich metod bada. Przykadem moe by czsto stosowana metoda Panel Coker Test, modelujca warunki pracy olejw silnikowych. Schemat aparatu stosowanego w tej metodzie, przedstawia rys. 4.75. Badany olej ogrzany do okrelonej temperatury w zbiorniku 2, modelujcym misk olejow, jest rozbryzgiwany szczotk 5, na pytk aluminiow 3, modelujc denko toka. Poziom oleju jest uzupeniany z cylindra pomiarowego 7, stanowicego zbiorniczek do uzupeniania oleju. Pytka jest ogrzewana do okrelonej, dokadnie ustalanej temperatury. Ocena skonnoci oleju do koksowania i lakowania jest dokonywana wzrokowo i wagowo na podstawie iloci odoonych koksw na pytce testowej oraz iloci oleju zuytego w trakcie badania.
4.20 Pozostao po spopieleniu

Produkty naftowe i inne ciecze eksploatacyjne zawieraj pewne iloci organicznych zwizkw metali i zanieczyszcze mineralnych, w postaci: q myde kwasw naftenowych i metali, pochodzcych z ropy naftowej q pyw atmosferycznych, q zanieczyszcze pochodzcych z procesw rafinacji, q produktw korozji armatury i zbiornikw, q katalizatorw, z procesw technologicznych, a w przypadku cieczy pracujcych, cieru pochodzcego z procesw zuywania wsppracujcych powierzchni skojarze trcych. Substancje te s uznawane za zanieczyszczenia, szkodliwe z punktu widzenia eksploatacji. Ich zawarto jest kontrolowana poprzez oznaczenie: q pozostaoci po spopieleniu, q popiou tlenkowego, q popiou siarczanowego. Pozostao po spopieleniu jest to pozostao nie zawierajca wgla, wyraona w uamku masowym, uzyskana w wyniku spalenia i pirolizy produktu. Pozostao po spopieleniu jest oznaczana poprzez spalenie odwaonej iloci badanego produktu, w tyglu o dokadnie znanej masie w taki sposb, aby produkty spalania i wypraania byy wolne od czci zwglonych. Produkty wypraania przemywa si gorc wod, aby usun z nich lotne alkaliczne tlenki sodu i potasu. Pozostao po przemywaniu jest sczona ilociowo, suszona, a nastpnie spalana wraz z sczkiem, z dodatkiem silnych bezpopioowych utleniaczy: kwasu azotowego lub azotanu amonu. Tak otrzymany popi jest waony. Pozostao po spopieleniu jest wyraana w %(m/m), w stosunku do masy produktu wzitego do spalania.
Rys. 4.74 Zaleno wynikw bada pozostaoci po koksowaniu wg Conradsona i Ramsbottoma
Rys. 4.75 Schemat aparatu Panel Coker do badania skonnoci olejw smarnych do lakowania i koksowania w warunkach dynamicznych 1 termometr do pomiaru temperatury oleju w misce olejowej, 2 zbiornik (miska olejowa) z badanym olejem, 3 testowa pytka aluminiowa (denko toka), 4 termopara do pomiary temperatury pytki testowej, 5 szczotka rozbryzgujca olej, 6 regulator temperatury, 7 zbiorniczek do uzupeniania oleju i pomiaru jego zuycia, 8 silnik napdzajcy szczotk 5
Pocztkowo na podstawie waciwoci koksu rozrniano oleje parafinowe, ktre daway koksy twarde i naftenowe, z ktrych koksy byy mikkie. Aktualnie rozrnianie takie nie ma miejsca
44
IV

q mied (Cu), q wap (Ca), q chrom (Cr), q kadm (Cd), q cyna (Sn), q lit (Li), q elazo (Fe), q glin (Al), q wanad (V), q molibden (Mo), q tytan (Ti), q sd (Na), q magnez (Mg), q nikiel (Ni), q ow (Pb), q kobalt (Co), q srebro (Ag), q potas (K)
Popi tlenkowy jest to pozostao po spaleniu produktu w powietrzu i nastpnie wygrzewaniu w piecu, w okrelonej temperaturze, wyraona w uamku masowym. Popi tlenkowy jest oznaczany analogicznie jak pozostao po spopieleniu bez przemywania wod produktw wyarzania. Pojcie popiou tlenkowego ma zastosowanie do produktw bez dodatkw zawierajcych metale. Niektre oleje smarne i inne ciecze eksploatacyjne zawieraj dodatki uszlachetniajce bdce rozpuszczalnymi w produkcie zwizkami metali, np. wapnia i magnezu. W takim przypadku, zawarto dodatku jest oznaczana jako popi siarczanowy. Popi siarczanowy jest to pozostao po spaleniu produktu w powietrzu, potraktowaniu zwglonej pozostaoci kwasem siarkowym i wypraeniu w piecu, w okrelonej temperaturze, wyraona w uamku masowym. Popi siarczanowy jest oznaczany analogicznie jak pozostao po spopieleniu, przy czym do produktw wypraania jest dodawane kilka kropel wody i kwasu siarkowego, co powoduje przejcie lotnych tlenkw metali w nielotne siarczany. Wypraanie jest wykonywane w cile okrelonej temperaturze, 775C. Przekroczenie tej temperatury moe spowodowa ulotnienie si lub rozkad niektrych skadnikw popiou. Oznaczanie popiou siarczanowego ma zastosowanie do wieych olejw smarnych z dodatkami, ktre podczas spalania i spopielania mog tworzy lotne tlenki metali. Szczegowe badania skadu popiou wykazay, e zawiera on zwizki takich metali jak: Ni, V, Fe, Na, Al, Zn oraz Mg i Ca oraz krzemionk (SiO2). W przypadku cikich paliw (olejw opaowych i olejw napdowych) za bardzo szkodliwe uznaje si zwizki niklu i wanadu. Powoduj one tzw. korozj wysokotemperaturow komr spalania i ukadw wylotowych silnikw i piecw. Zwizki niklu i wanadu i elaza pochodz z ropy naftowej, gdzie wystpuj w postaci zwizkw kompleksowych tzw. porfiryn. Zwizki elaza i cynku mog rwnie pochodzi z wewntrznych, skorodowanych powierzchni armatury i zbiornikw. Niektre rurocigi maj wewntrzne pokrycia cynkowe. Sd przedostaje si do produktw naftowych wraz z solank towarzyszc ropie naftowej lub stosowanej jako puczka podczas wierce poszukiwawczych. Glin i krzemionka stanowi zanieczyszczenia pochodzce z zanieczyszcze staych towarzyszcych ropie naftowej (glinokrzemiany i piasek), a take z zanieczyszcze wtrnych przedostajcych si do produktw w procesach magazynowania i dystrybucji. Zwizki magnezu i wapnia, poza przypadkami gdy s wprowadzane w skadzie dodatkw, mog stanowi zanieczyszczenie produktu olejami zawierajcymi dodatki w postaci zwizkw tych metali.
a take fosfor (P), krzem (Si) lub krzemionka (SiO2). Wybr pierwiastkw, ktre powinny by oznaczane w konkretnym rodku smarnym, jest ustalany odpowiedni norm produktow lub specyfikacj. W przypadku prowadzenia nadzoru nad stanem maszyny, wykaz pierwiastkw, ktre powinny by oznaczane, najczciej podaje producent maszyny. W przypadkach niektrych olejw zawarto pierwiastkw jest oznaczana z pozostaoci po spopieleniu. Wedug wymaga norm produktowych, zawarto pierwiastkw w steniach ladowych jest oznaczana przede wszystkim w nastpujcych rodzajach olejw: q do turbinowych silnikw lotniczych, q do tokowych silnikw lotniczych, q hydraulicznych, q elektroizolacyjnych (transformatorowych). Jeeli olej lub smar plastyczny zawiera skadniki lub dodatki zawierajce metale, niektre normy produktowe nakazuj oznaczanie tych metali. Przykadowo, w przypadku olejw silnikowych i niektrych innych cieczy eksploatacyjnych s oznaczane Ca oraz Mg, bdce skadnikami dodatkw do tego typu olejw. W olejach tych jest rwnie oznaczany fosfor, jako skadnik niektrych dodatkw. W smarach plastycznych s oznaczane pierwiastki wchodzce w skad zagszczaczy mydlanych: Na, Ca, Li, Al i czasami inne w zalenoci od rodzaju zagszczacza. Spektroskopia w wietle widzialnym i nadfiolecie jest to grupa metod analizy instrumentalnej oparta na badaniach widm elektronowych zwizkw chemicznych, zawierajcych w czsteczce chromofory6 lub barwne jony. Spektroskopia w wietle widzialnym i nadfiolecie jest rwnie stosowana do ustalania stenia roztworw (np. zwizkw metali i fosforu). W takim przypadku pomiar jest dokonywany dla ustalonej dugoci fali. Na podstawie uzyskanych widm i widm wzorcw wnioskuje si o zawartoci pierwiastka lub zwizku w badanej substancji. Przyrzdy umoliwiajce taki pomiar s nazywane spektrofotometrami. Metody te s stosowane do oznaczania zawartoci niektrych dodatkw i zanieczyszcze. Analogiczne metody w obszarze podczerwieni s stosowane do badania skadu chemicznego zwizkw organicznych (patrz p. 4.15). Spektroskopia emisyjna jest to grupa metod analizy instrumentalnej, oparta na identyfikacji i badaniu widm uzyskanych przez rozszczepienie wiata widzialnego (lub innego promieniowania), wysyanego lub pochanianego przez pary atomw lub jony, otrzymywane przez odparowanie badanej substancji w uku elektrycznym Spektrogramy w tych metodach s otrzymywane metodami fotograficznymi w postaci prkw, charakterystycznych dla atomw lub jonw. Prki te s porwnywane z prkami wzorcw, zawierajcych okrelone metale lub identyfikowane na podstawie danych zawartych w katalogach widm. Metody te odznaczaj si du czuoci (do 105 %). Metodami spektroskopii emisyjnej s oznaczane niektre metale i niektre pierwiastki niemetaliczne. W analizie produktw naftowych metoda spektrometrii emisyjnej jest stosowana do badania produktw korozji i zuycia oraz rnego rodzaju osadw zawierajcych metale, np. nagarw, pozostaoci po spopieleniu, a take do identyfikacji i oznaczania dodatkw i skadnikw zawierajcych metale. Spektroskopia absorpcyjna atomowa jest to grupa metod analizy instrumentalnej oparta na badaniach absorpcji promieniowania o okrelonej dugoci fali, emitowanego przez specjalne lampy z katod wnkow wykonan z oznaczanego pierwiastka (metalu). Lampy emituj promieniowanie o takiej dugoci fali, jakie absorbuje oznaczany pierwiastek Promieniowanie przechodzi
4.21 Zawarto pierwiastkw w steniach ladowych

W przypadkach cieczy eksploatacyjnych, przeznaczonych do smarowania precyzyjnych mechanizmw oraz zawierajcych dodatki uszlachetniajce zawierajce zwizki wymienionych dalej pierwiastkw, zachodzi potrzeba oznaczania ich zawartoci w steniach ladowych. Badania zawartoci pierwiastkw s take prowadzone podczas prowadzenia nadzoru nad stanem maszyny, poprzez badania oleju (patrz p. 23). W typowych przypadkach jest oznaczana zawarto wybranych pierwiastkw, spord nastpujcych:
6
Chromofory s to ugrupowania atomw w zwizkach organicznych o charakterze nienasyconym, ktrych obecno w czsteczce powoduje pochanianie fal elektromagnetycznych odpowiedniej dugoci, w przypadku wiata widzialnego barw zwizku.
IV
45
Rys. 4.76 Schemat czci pomiarowej spektrometru absorpcji atomowej 1 rdo pulsujcego napicia, 2 zasobnik lamp, ktrych katody s wykonane z oznaczanych metali, 3 lampa, 4 automatyczny dozownik prbek, 5 kuwety z prbkami, 6 utleniacz, 7 badany produkt, 8 rozpylacz, 9 pompka gazowa, 10 palnik, 11 zwierciado, 12 przesona, 13 fotopowielacz, 14 komputer, 15 urzdzenia rejestrujce
przez pomie palnika, do ktrego jest doprowadzana substancja zawierajca oznaczany pierwiastek. Schemat czci optycznej spektrofotometru absorpcji atomowej, przedstawiono na rys. 4.76. wiato z wybranej lampy 3 przechodzi przez pomie palnika 10, do ktrego s dostarczane w sposb cigy badane prbki 5, pobierane z magazynu prbek 4 i dyspergowane w iniektorze. Po przejciu przez palnik promie wiata jest kierowany poprzez monochromator 12, do detektora 13. Impulsy z detektora s wzmacniane i po obrbce elektronicznej przesyane do urzdze rejestrujcych: monitora drukarki, pamici komputera itp. W analizie cieczy eksploatacyjnych spektroskopia absorpcyjna atomowa jest stosowana do oznaczania pierwiastkw w steniach ladowych, zarwno w produktach wieych jak i pochodzcych z ukadw smarowania. Metoda odznacza si du selektywnoci i rozdzielczoci. Szczeglnie przydatna do analiz duej liczby prbek. Spektroskopia elektronowa rezonansu paramagnetycznego jest to grupa metod analizy instrumentalnej oparta na badaniach przej niesparowanych elektronw midzy poziomami spinu. Poszczeglnym przejciom odpowiada absorpcja rezonansowa zmiennego pola magnetycznego, o czstotliwociach mikrofalowych. W analizie ladowych ste pierwiastkw metoda znalaza zastosowanie do oznaczania jonw metali ziem rzadkich, a take wanadu. Ponadto, w analizie produktw naftowych metoda znalaza zastosowanie do bada ywic, asfaltenw i produktw starzenia. Spektroskopia masowa jest to grupa metod analizy instrumentalnej oparta na badaniach widm mas atomw, jonw, rodnikw i czsteczek. W metodzie tej zjonizowane atomy i czsteczki s rozdzielane w polu elektrycznym i magnetycznym, ze wzgldu na mas czsteczki lub atomu lub wg stosunku masy czsteczki do wielkoci jej adunku elektrycznego (m/e) i rejestrowane jako widmo mas. Z przebiegu widma wyznaczane s wartoci mas oraz zawarto poszczeglnych skadnikw badanej substancji. S one porwnywane z katalogiem widm w pamici komputera. Spektroskopia masowa znalaza szerokie zastosowanie w analizie izotopw, rodnikw organicznych oraz w tzw. analizie ladowej (wykrywanie bardzo maych domieszek substancji) W analizie produktw naftowych jest stosowana m.in. do bada: procesu spalania, skadu gazw spalinowych, skadu osadw, nagarw, produktw korozji itp. Analiza aktywacyjna jest to grupa metod analizy instrumentalnej, polegajcych na wytworzeniu w prbce izotopw promieniotwrczych i pomiarze natenia promieniowania jdrowego utworzonych izotopw. Do napromieniowania prbki najczciej jest stosowane promieniowanie pochodzce z iztopw promie-
niotwrczych, neutrony lub inne promieniowanie korpuskularne. Wzbudzone atomy emituj charakterystyczne dla nich promieniowanie, ktrego natenie jest rejestrowane przez detektor. Na tej zasadzie jest oparte wiele metod analitycznych. Analiza aktywacyjna pozwala na oznaczenie ladowych iloci pierwiastkw metalicznych na powierzchni lub w cienkowarstwowych prbkach. Metoda jest stosowana np. do oznaczania pierwiastkw metalicznych w olejach podczas detekcji stanw przedawaryjnych (patrz p. 23). Kolorymetria jest to grupa metod ilociowej analizy instrumentalnej, w ktrej stenie substancji okrela si na podstawie natenia barwy zwizkw chemicznych, niekiedy uzyskanych z oznaczanej substancji na drodze przemian chemicznych. Zasada pomiaru polega na og na ustaleniu takiej gruboci warstwy roztworu wzorcowego, dla ktrej natenie barwy jest identyczne jak natenie barwy roztworu badanego. Pomiar natenia barwy jest dokonywany wzrokowo lub przy uyciu fotokomrki. Kolorymetry, w ktrych dugo fali wiata moe by dowolnie zmieniana (najczciej od bliskiego ultrafioletu do bliskiej podczerwieni), s nazywane spektrofotokolorymetrami. Metody kolorymetryczne s stosowane do oznaczania zawartoci pierwiastkw i substancji organicznych. Znalazy one szerokie zastosowanie w badaniach produktw naftowych i innych cieczy eksploatacyjnych (dodatki, zanieczyszczenia, indywidualne skadniki). Polarografia jest to grupa metod analizy instrumentalnej oparta na rejestracji zmian natenia prdu pyncego przez naczynie elektrolityczne, w zalenoci od napicia przyoonego do ukadu elektrod, podczas redukcji lub utleniania skadnikw substancji na kroplowej elektrodzie rtciowej lub elektrodach staych. Przyrzdy stosowane w analizie polarograficznej s nazywane polarografami. Polarografia jest stosowana do oznaczania ladowych iloci pierwiastkw i zwizkw chemicznych oraz badania kinetyki reakcji chemicznych. W badaniach produktw naftowych techniki polarograficzne s stosowane do oznaczania rnych rodzajw zwizkw siarki, azotu, tlenu itp., oznaczania pierwiastkw wchodzcych w skad dodatkw, pierwiastkw w steniach ladowych.
4.22 Zanieczyszczenia stae

Ciecze eksploatacyjne mog zawiera zanieczyszczenia stae stanowice odrbn faz, zwan rwnie ciaami staymi obcymi, a potocznie zanieczyszczeniami mechanicznymi. Przyjmuje si, e czsteczki zanieczyszcze staych maj rednice wiksze od
46
IV

TABELA 4.9 rda zanieczyszcze staych Zanieczyszczenia stae
Zanieczyszczenia wewntrzne
Zanieczyszczenia zewntrzne
Z procesu technologicznego
Powstajce w cieczy eksploatacyjnej
Produkty korozji i zuywania czci maszyn
Zanieczyszczenia atmosferyczne i pochodzce z opakowa
pozostaoci katalizatorw, produkty korozji i zuywania instalacji przemysowych, zanieczyszczenia pochodzce z surowcw.
produkty rozkadu skadnikw powstajce w procesach ich wytwarzania, produkty przemian chemicznych powstajce w eksploatacji.
produkty zuywania ukadu: cier, materiay uszczelnie, produkty korozji, skadniki lakierw i materiaw filtracyjnych, zanieczyszczenia biologiczne.
pyy atmosferyczne, materiay pochodzce z opakowa, skadniki cieczy obcych, skadniki wyrobw.
0,1 mikrometra. S one zawieszone w caej objtoci produktu lub osadzone na dnie zbiornika lub armatury. Pod wpywem mieszania produktu lub ruchw konwekcyjnych, osadzone zanieczyszczenia stae mog zosta ponownie zdyspergowane i zawieszone w produkcie. Zanieczyszczeniom staym czsto towarzyszy wolna lub zdyspergowana woda, ktra jednak jest traktowana jako odrbne zanieczyszczenie. Zanieczyszczenia stae (ciaa stae obce, zanieczyszczenia mechaniczne) jest to odrbna faza staa zdyspergowana w produkcie lub atwo przechodzca w taki stan, pod wpywem czynnikw zewntrznych. W niniejszym opracowaniu jest stosowane pojcie zanieczyszczenia stae. 4.22.1 rda zanieczyszcze staych rda zanieczyszcze staych s wielorakie. Syntetycznie sklasyfikowano je w tabeli 4.9. Zanieczyszczenia wewntrzne s to produkty pochodzce z surowcw stosowanych w procesach produkcji, np. z ropy naftowej oraz jako produkty stosowanych procesw technologicznych, np. nie oddzielone czstki katalizatorw, produkty korozji armatury itp. Do zanieczyszcze wewntrznych s zaliczane take czstki powstajce z niestabilnych skadnikw surowcw i gotowego produktu w procesie produkcyjnym, podczas transportu i uytkowania. Zanieczyszczenia zewntrzne s to najczciej produkty korozji zbiornikw i armatury, stosowanych podczas dystrybucji oraz powstajce w procesie uytkowania produkty korozji i zuywania powierzchni skojarze trcych. Zanieczyszczenia stae mog rni si znacznie midzy sob. Ich podziau mona dokona wedug rnych kryteriw: q wielkoci (rednic) czstek, q natury chemicznej: nieorganiczne, organiczne, q twardoci, q reaktywnoci chemicznej, q ksztatu, q rozpuszczalnoci w cieczy eksploatacyjnej, q charakteru elektrycznego. Przy opisie zjawiska zanieczyszczania cieczy eksploatacyjnych s stosowane nastpujce pojcia: q rednica zastpcza czstki zanieczyszczenia, q zawarto zanieczyszcze, q skad granulometryczny zanieczyszcze, q klasa (poziom) czystoci cieczy.
4.22.2 Pojcie rednicy czstki Czstki zanieczyszcze staych maj bardzo zrnicowane ksztaty. W wielu przypadkach zachodzi potrzeba zdefiniowania rednicy czstki zanieczyszczenia, np. w procesach: oczyszczania, odstawania, filtracji, wirowania, oceny stanu czystoci i precyzowania wymaga w zakresie czystoci oraz podczas doboru filtrw. Opracowano wiele definicji rednic czstek zanieczyszcze, dostosowujc je do moliwoci technicznych aparatury pomiarowej oraz potrzeb wynikajcych z mechanizmw stosowanych w procesach oczyszczania. Podane dalej przykady definicji rednic czstek s najczciej stosowane podczas kontroli czystoci cieczy eksploatacyjnych i w procesach oczyszczania. Poniewa jednoznaczne okrelenie rednicy czstki nie jest moliwe, rednica czstki definiowana jednym z dalej podanych sposobw jest nazywana rednic zastpcz.
Definicja 1 rednica zastpcza czstki, D1, jest to rednica kuli o objtoci rwnej objtoci czstki. Definicja 2 rednica zastpcza czstki, D2, jest to rednica koa o powierzchni rwnej powierzchni projekcyjnej czstki, z uwzgldnieniem powierzchni porw wewntrznych. Definicja 3 rednica zastpcza czstki, D3, jest to rednica koa o powierzchni rwnej powierzchni projekcyjnej czstki, bez uwzgldnienia powierzchni porw wewntrznych. Definicja 4 rednica zastpcza czstki,D4, jest to rednica koa rwna dugoci rzutu czstki na o pionow lub na o poziom (rednica Feretsa). Definicja 5 rednica zastpcza czstki, D5, jest to rednica koa stanowica sum dugoci rzutu czstki i jej wewntrznych porw na o pionow. Definicja 6 rednica zastpcza czstki, D6, jest to rednica koa rwna najwikszemu wymiarowi poziomemu czstki. Definicja 7 rednica zastpcza czstki, D7, jest to rednica koa rwna najwikszemu z czterech wymiarw projekcyjnych czstki na cztery osie, ustawione wzgldem siebie pod ktem 45 0.
IV
47
Rys. 4.78 Aparat filtracyjny do pobierania prbek zanieczyszcze w warunkach laboratoryjnych 1 badana ciecz, 2 odfiltrowane zanieczyszczenia, 3 filtr membranowy, 4 podkadka filtra, 5 przefiltrowana ciecz
Rys. 4.77 Porwnanie rednic zastpczych przykadowej czstki zanieczyszczenia, wg rnych definicji zastpczej rednicy czstki
Definicja 8 rednica zastpcza czstki, D8, jest to rednica koa rwna najwikszemu wymiarowi projekcyjnemu czstki. W celu zilustrowania zalenoci midzy zastpczymi rednicami tej samej czstki, na rys. 4.77 przedstawiono graficzne porwnanie tych rednic przykadowo wybranej czstki. Tylko w przypadku czstki o ksztacie kuli, warto rednicy zastpczej bdzie taka sama niezalenie od przyjtej definicji. rednica zastpcza czstki zanieczyszczenia najczciej jest podawana w mikrometrach [m], zawarto czstek w sztukach w 100 cm3 [szt/100 cm3] lub w sztukach w 1 cm3 [szt/cm3]. Biorc pod uwag przedstawiony przykad, w rozwaaniach dotyczcych zanieczyszcze staych, w przypadkach gdy rednice czstek odgrywaj istotn rol, naley jednoznacznie definiowa zastpcz rednic czstki. Ma to w szczeglnoci znaczenie np. przy zastosowaniu rnych metod pomiaru rednic czstek, w celu ustalenia tzw. skadu granulometrycznego zanieczyszcze oraz dla oceny jakoci filtrw. Pomimo stosowania rnych rodkw ostronoci, majcych na celu zachowanie duej czystoci cieczy eksploatacyjnej, moe ona ulec zanieczyszczaniu czstkami staymi rnego pochodzenia. W niektrych typach ukadw (np. hydraulicznych) moe by konieczne kontrolowanie cieczy pod wzgldem zawartoci zanieczyszcze staych. Przy tego typu kontroli procedura pobierania prbek nabiera wikszego znaczenia ni w przypadku innych bada kontrolnych. Konieczne jest przestrzeganie znormalizowanego sposobu pobierania prbek czystoci pojemnikw na prbki oraz sposobu postpowania z prbk. 4.22.3 Zawarto zanieczyszcze Podstawow wielkoci charakteryzujc stan czystoci cieczy jest zawarto zanieczyszcze staych. Zawarto zanieczyszcze jest to masowy lub objtociowy udzia zanieczyszcze, o rednicach zastpczych wynikajcych z zastosowanej metody pomiaru, zawartych w jednostce masy lub objtoci cieczy. Istnieje wiele metod oznaczania zawartoci zanieczyszcze staych w cieczach eksploatacyjnych. Laboratoryjne metody o duej dokadnoci, najczciej polegaj na odfiltrowaniu zanieczyszcze z okrelonej objtoci cieczy na uprzednio zwaonym sczku o okrelonej nominalnej rednicy porw. Odfiltrowane zanieczyszczenia s przemywane rozpuszczalnikiem, suszone i waone. Typowe urzdzenie filtracyjne, do wydzielania zanieczyszcze staych, przedstawia rys. 4.78. W zalenoci od zastosowanej metody pomiaru, jako zanieczyszczenia stae mog by uznane czstki o rednicach zastpczych wikszych od okrelonej. rednica czstki do tego typu bada, najczciej jest definiowana nominaln rednic porw sczka, na ktrym s wydzielane zanieczyszczenia. W systemach oceny jakoci, w zalenoci od wymaga urzdzenia, do ktrego ciecz jest przewidziana, jako graniczne stosuje si rednice nominalne porw sczkw: 0,2; 0,45; 0,8; 1,2; 5; 10 m. Stosowane s rwnie sczki o innych rednicach nominalnych. Sczki membranowe s produkowane z rnych materiaw odpornych na dziaanie cieczy eksploatacyjnych, o rnym skadzie chemicznym. Do bada czystoci produktw naftowych s stosowane sczki wykonane z nitrocelulozy. W przypadku wykonywania bada czystoci cieczy w rurocigach przesyowych lub w ukadach hydraulicznych, badana ciecz jest pobierana bezporednio przez bocznik, przy uyciu specjalnego urzdzenia do pobierania prbek zanieczyszcze (rys. 4.79). Ciecz przepywajca w rurocigu (najczciej paliwo) jest pobierana poprzez specjalny bocznik 2, do ktrego szybkozczem jest przyczone urzdzenie umoliwiajce pobranie prbki. ZasadniRys. 4.79 Zasada pobierania prbek zanieczyszcze z rurocigu 1 ciecz przepywajca przez rurocig, 2 bocznik do pobierania prbek cieczy do bada, 3 monitorek (rys. 4.80), 4 pompka powietrzna do usuwania cieczy z monitorka, 5 bocznik do przepukiwania ukadu, 6 zbiornik pomiarowy na przefiltrowan ciecz
48
IV
Rys. 4.80 Monitorek do pobierania prbek zanieczyszcze 1 pokrywka, 2 jeden lub dwa filtry membranowe, 3 podkadka filtra, 4 podstawka
cz czci urzdzenia jest tzw. monitorek 3, zawierajcy sczek membranowy. Budow monitorka przedstawia rys. 4.80. Paliwo lotnicze jest filtrowane przez dwa sczki membranowe 2, pooone bezporednio jeden na drugim. Sczek grny jest sczkiem pomiarowym, a dolny kontrolnym. Sczek kontrolny jest przeznaczony do skorygowania wyniku oznaczania, gdy na sczku wierzchnim zostan zaadsorbowane ywice zawarte w paliwie. Po przefiltrowaniu okrelonej objtoci cieczy (najczciej 1 litr), ciecz z aparatu jest usuwana rczn pompk 4, monitorek wyjmowany i przesyany do laboratorium, w celu wykonania dalszych bada tak jak w metodzie laboratoryjnej. W przypadku olejw hydraulicznych i niektrych innych cieczy eksploatacyjnych zawarto zanieczyszcze staych jest badana na jednym sczku membranowym. Zawarto zanieczyszcze staych w paliwach lotniczych, cieczach hydraulicznych i innych cieczach eksploatacyjnych, w stosunku do ktrych jest wymagana kontrola czystoci w warunkach eksploatacyjnych (polowych), jest oznaczana metod kolorymetryczn. Zasada metody polega na odfiltrowaniu na sczku membranowym o okrelonej nominalnej rednicy porw, okrelonej objtoci badanej cieczy (np.: paliwa lotnicze 5 litrw, ciecze hydrauliczne 1 litr) w urzdzeniu do polowego pobierania prbek zanieczyszcze (rys. 4.81). Wygld sczka z odfiltrowanymi zanieczyszczeniami jest porwnywalny ze skal wzorcw barwnych. Metoda ta rwnie jest stosowana do przyblionej oceny skadu granulometrycznego zanieczyszcze. W tym przypadku skala wzorcw ma naniesione czstki zanieczyszcze. Inn, powszechnie stosowan metod oznaczania zawartoci zanieczyszcze staych w cieczach eksploatacyjnych, jest tzw. metoda wirwkowa. Zasada metody polega na odwirowaniu w wirwce zanieczyszcze z okrelonej objtoci cieczy (100 ml lub 50 ml). Ciecz jest umieszczana w wyskalowanej probwce o stokowym dnie (rys. 4.81), a nastpnie wirowana przez 10 minut z prdkoci 1500 obr/min. Zawarto zanieczyszcze w %(V/ V) jest odczytywana na podziace skali umieszczonej na probwce. W tej metodzie rwnoczenie jest oznaczana zawarto wody, wyraona w %(V/V). Metoda wirwkowa jest przeznaczona do cieczy, w ktrych zawarto zanieczyszcze staych lub wody jest wiksza od 0,1 %(V/V). W przypadku olejw smarnych o duej lepkoci jest stosowana metoda analogiczna, polegajca na odwirowaniu zanieczyszcze staych zawartych w 10 ml oleju, ktry jest rozpuszczony w 90 ml nafty lub 90 ml toluenu. Wynik podaje si z uzupeniajcym okreleniem: zawarto zanieczyszcze staych, odpowiednio nie rozpuszczalnych w nafcie lub toluenie. W dokumentacji technicznej w jzyku angielskim, oznaczona w ten sposb zawarto zanieczyszcze jest okrelana jako: precipitation number.
Rys. 4.81 Probwka do oznaczania zawartoci zanieczyszcze mechanicznych i wolnej wody metod wirwkow A probwka z wydzielonymi zanieczyszczeniami, B Probwka z zanieczyszczeniami i wod, 1 odwirowane zanieczyszczenia mechaniczne, 2 odwirowana woda, 3 badany olej
Zawarto zanieczyszcze staych jest podawana w [%(m/m)] lub w [%(V/V)] lub w [mg/dm3]. 4.22.4 Skad granulometryczny Zanieczyszczenia stae podlegaj prawom wielkich liczb. Z tego wzgldu, do ich opisu mog by do zastosowane pewne modele matematyczne oparte na prawach statystyki. Na tych zasadach jest okrelone pojcie zwane skadem granulometrycznym. Skad granulometryczny jest to zaleno midzy rednic czstek, a liczb lub udziaem czstek przypadajcych na okrelony przedzia rednic. Przykad skadu granulometrycznego zanieczyszcze staych przedstawiono na rys. 4.82A. Rys. przedstawia procentowy udzia czstek dla przedziaw rednic czstek Dn Dn+1. Przykadowo z tego rys. mona odczyta, e udzia liczby czstek w przedziale rednic 6 8 mikrometrw, w stosunku do oglnej liczby czstek wynosi 15%. W rozwaaniach statystycznych zaleno przedstawiona na rys. 4.82A, jest nazywana gstoci rozkadu statystycznego. Sumujc udziay czstek tak, aby powstaa zaleno midzy rednic czstki D a udziaem czstek o rednicach wikszych od D, otrzymuje si zaleno w statystyce zwan dystrybuant rozkadu statystycznego, przedstawion na rys. 4.82B. Z zalenoci tej mona odczyta jaki jest udzia czstek o rednicach mniejszych od D, a znajc ogln liczb czstek rwnie liczb czstek o rednicach wikszych od D. Do opisu zalenoci statystycznych midzy rednic czstki a liczb czstek, zawartych w jednostce objtoci cieczy, opracowano kilka modeli statystycznych, z ktrych najczciej jest sto-
IV
49
TABELA 4.10 Klasy czystoci wedug NAS 1638 liczba czstek w 100 cm3 cieczy Klasa czystoci 00 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Liczba czstek o rednicach z przedziau wymiarowego, mikrometry 5 ... 15 125 250 500 1 000 2 000 4 000 8 000 16 000 32 000 64 000 128 000 256 000 512 000 1 024 000 15 ... 25 22 44 89 178 356 712 1 425 2 850 5 700 11 400 22 800 45 600 91 200 182 400 25 ... 50 4 8 16 32 63 126 253 506 1 012 2 025 4 050 8 100 16 200 32 400 50 ... 100 1 2 3 6 11 22 45 90 180 360 720 1 440 2 880 5 760 >100 0 0 1 1 2 4 8 16 32 64 128 256 512 1 024
cze czstek zanieczyszcze o rednicach wikszych od dowolnych dwch wymiarw (np. 5 i 15 m), mona wyznaczy liczb czstek o rednicach wikszych od dowolnego wymiaru. Praktyczne zastosowanie tej zalenoci pozwolio na opracowanie kryteriw czystoci uwzgldniajcych liczb czstek o okrelonych rednicach. 4.22.5 Klasy czystoci cieczy eksploatacyjnych
Rys. 4.82 Skad granulometryczny zanieczyszcze mechanicznych A gsto rozkadu statystycznego, B dystrybuanta rozkadu statystycznego.
Rys. 4.83 Zaleno midzy liczb czstek N wikszych od rednicy D i rednic czstki D, w ukadzie wsprzdnych lg2D lgN
sowany tzw. rozkad logarytmiczno-normalny. W tym rozkadzie, wykres zalenoci liczby czstek N o rednicach wikszych od rednicy czstki D, przypadajcych na jednostk objtoci cieczy, w ukadzie wsprzdnych lg2 D lgN jest lini prost, co ilustruje rys. 4.83. Posugujc si tego typu wykresem, na podstawie zli-
Na podstawie przedstawionych zalenoci, dla skadu granulometrycznego zostay opracowane kryteria czystoci cieczy eksploatacyjnych. Stosowane s dwa podstawowe systemy, wg norm: q NAS 1638, q ISO 4406. Specyfikacja wg NAS 1638 okrela 14 klas czystoci, w zalenoci od liczby czstek o rednicach zastpczych z okrelonych przedziaw wymiarowych. Klasyfikacj t przedstawiono w tabeli 4.10. Poziomy czystoci cieczy wg ISO 4406 s okrelane przez dwie lub trzy liczby (w zalenoci od definicji rednicy zastpczej czstki zwizanej z metod oznaczania: mikroskopow lub automatyczn) odpowiadajce: q liczbie czsteczek o rednicach powyej 5 m w 1 ml cieczy, q liczbie czsteczek o rednicach powyej 15 m w 1 ml cieczy, lub q liczbie czsteczek o rednicach powyej 4 m(c) w 1 ml cieczy, q liczbie czsteczek o rednicach powyej 6 m(c) w 1 ml cieczy, q liczbie czsteczek o rednicach powyej 14 m(c) w 1 ml cieczy. Przy czym skala poziomw czystoci 5 i 15 m odnosi si do metody mikroskopowej, a skala: 4, 6, 14 m (c) do metody automatycznej. Przykadowo, poziom czystoci 18/13 oznacza, e w 1 ml cieczy znajduje si 13 000 25 000 (13.103 25.103) czstek zanieczyszcze o rednicach wikszych od 5 m oraz 40 80 czstek zanieczyszcze o rednicach wikszych od 15 m, oznaczanych metod mikroskopow wg ISO 4407. Poziom czystoci 12/8/3 oznacza, e w 1 ml cieczy znajduje si 2 000... 4 000 czstek zanieczyszcze o rednicach wikszych od 4 m, 13 25 czstek zanieczyszcze o rednicach wikszych od 6 m oraz 0,04 0,08 czstek zanieczyszcze o rednicach wikszych od 14 m, oznaczanych metod opart opartych na pomiarze kontrastu optycznego wg ISO 11500. Przyjmuje si, e wyniki zlicze metod mikroskopow (m) odpowiadaj wynikom zlicze metod automatyczn, w nastpujcy sposb:
50
IV

TABELA 4.11 Przypisanie liczby czstek zanieczyszcze staych do numeru skali wg ISO 4406 Liczba czstek zanieczyszcze staych w 1 mililitrze cieczy, wicej od 2 500 000 1 300 000 640 000 320 000 160 000 80 000 40 000 20 000 10 000 5 000 2 500 1 300 640 320 160 80 40 20 10 5 2,5 1,3 0,64 0,32 0,16 0,08 0,04 0,02 0,01 0,00 Numer skali > 28 28 27 26 25 24 23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
Rys. 4.84 Sposb wyznaczania poziomu czystoci wg ISO 4406, na podstawie pomiaru skadu granulometrycznego
5 m(m) 6 m(c) 15 m(m) 14 m(c) W tabeli 4.11 przedstawiono zasady przypisywania poziomu czystoci wg ISO 4406, na podstawie obu omwionych metod zliczania czstek. Do tego celu mona rwnie posugiwa si siatk wg ISO 4406 (rys. 4.84). Na wykresie tym naniesiono dane z podanego przykadu, dotyczcego wynikw zlicze metoda mikroskopow. Przykadowo, czc lini prost punkty odpowiadajce liczbie czstek o rednicach wikszych od 5 i 15 m; na podstawie tej siatki, mona z dobrym przyblieniem odczyta liczb czstek o rednicach wikszych od dowolnie wybranej z przedziau wymiarowego 5 15 m. Analogicznie postpuje si w przypadku poziomw czystoci oznaczanych metod automatyczn. Zasady opracowania wynikw pomiarw skadu granulometrycznego wg ISO 4406, znormalizowano w normie ISO 3938. Stosowane s rwnie inne systemy oceny stanu czystoci cieczy wedug norm: MIL STD 1246 A, SAE-791, GOST 17216-71. Istniej zalenoci pozwalajce na przeliczanie z jednego systemu na inne. Opierajc si na zaoeniach przyjtych w normach ISO, przy znanej zawartoci zanieczyszcze mona wyznaczy przyblion liczb czstek zanieczyszcze o dowolnych rednicach, wikszych od okrelonej rednicy D. Metod ilustruje diagram przedstawiony na rys. 4.85.
Rys. 4.85 Nomogram umoliwiajcy wzajemne przeliczanie zawartoci zanieczyszcze mechanicznych na skad granulometryczny
Na rysunku tym przykadowo wyznaczono liczb czstek o rednicach wikszych od 50 m, dla przypadku cieczy zawierajcej 20 mg zanieczyszcze w 100 ml. Wynosi ona 35 szt/100 ml.
IV
51
4.22.6 Metody oznaczania skadu granulometrycznego W metodach oznaczania skadu granulometrycznego mona wydzieli trzy zasadnicze grupy, oparte na odrbnych zasadach: q metody mikroskopowe, rczne i automatyczne, q metody automatyczne przy uyciu specjalnych licznikw czstek, q metody oparte na zjawisku kolmatacji. W kadej z tych grup istnieje wiele odmian rnicych si rozwizaniami konstrukcyjnymi aparatury i przyjtymi definicjami zastpczej rednicy czstki zanieczyszczenia. Metody mikroskopowe polegaj na przefiltrowaniu okrelonej objtoci badanej cieczy przez filtr membranowy, o okrelonej nominalnej rednicy porw. Do tego celu najczciej jest stosowany filtr membranowy z naniesion kratk, uatwiajc wybr pl do zliczania. Filtracja cieczy moe by wykonana z zastosowaniem aparatu przedstawionego na rys. 4.79, lub przy uyciu monitorka wg rys. 4.81 aparatem przedstawionym na rys. 4.80. W przypadku cieczy, od ktrych jest wymagana bardzo dua czysto, s stosowane aparaty zabezpieczajce przed zanieczyszczeniami pochodzcymi z otoczenia. Przykad takiego aparatu przedstawia rys. 4.86. W aparacie tym zabezpieczenie przed zanieczyszczeniami z otoczenia stanowi monitorki 4, zawierajce filtry membranowe o rednicy porw mniejszej od najmniejszej rednicy, dla ktrej s zliczane czstki. Po przefiltrowaniu okrelonej objtoci cieczy, filtr z zanieczyszczeniami 6 jest przemywany i suszony. Czstki s zliczane pod mikroskopem, ktrego okular jest wyposaony w specjaln podziak. W wikszoci przypadkw, w metodzie mikroskopowej podczas zlicze s stosowane definicje rednicy czstki: D6 i D8.
Rys. 4.87 Zasada pomiaru skadu granulometrycznego licznikiem czstek, opartym na kontracie elektrycznym A budowa celki pomiarowej; B szczelina z przepywajc czstk 1 zbiornik kompensacyjny, 2 zaworek odpowietrzajcy, 3 obudowa elektrody, 4,5 elektrody, 6 rejestrator
Rys. 4.86 Aparat do pobierania prbek zanieczyszcze do mikroskopowej metody oznaczania skadu granulometrycznego 1 silnik mieszada magnetycznego, 2 magnes stanowicy mieszadeko, 3 badana ciecz z zanieczyszczeniami, 4 monitorek z filtrem zabezpieczajcym przed zanieczyszczeniami atmosferycznymi, 5 lejek z odmierzon iloci badanej cieczy, 6 filterek membranowy, 7 kolba ssawkowa
Do oznaczania skadu granulometrycznego s stosowane rwnie mikroskopowe metody automatyczne (skaningowe). W metodach tych, sczek z pobran prbk zanieczyszcze jest nawilany ciecz, powodujc e stanie si on przezroczysty. Tak spreparowany sczek jest umieszczany pod obiektywem mikroskopu wyposaonego w kamer telewizyjn, poczon z analizatorem komputerowym. Obraz z zanieczyszczeniami jest analizowany, a wynik pomiaru podawany jako liczba czstek definiowanych rednicami zastpczymi: D1, D3, D4, D5, D6, D7, D8. Pomiary z uyciem mikroskopu mog by przetwarzane na wiele sposobw. Metod t mona odrbnie zlicza czstki o okrelonych ksztatach, np. wkienka, lub czstki o okrelonej barwie np. metaliczne itp. Inna grupa metod oznaczania skadu granulometrycznego posuguje si tzw. licznikami czstek. Istniej trzy rodzaje tego typu aparatw, o odmiennej zasadzie dziaania: q oparta na pomiarze kontrastu elektrycznego, przeznaczona do cieczy bdcych elektrolitami. q oparta na pomiarze kontrastu optycznego, przeznaczona do dowolnych cieczy o maej lepkoci, w tym do produktw naftowych, q metody oparte o zjawisko kolmatacji. Schemat pomiarowej czci automatycznych licznikw czstek opartych na pomiarze kontrastu elektrycznego, przedstawiono na rys. 4.87. Ciecz, ktrej skad granulometryczny zanieczyszcze staych jest badany musi przewodzi prd elektryczny. Aparat ma dwie elektrody 4 i 5, z ktrych jedna jest umieszczana w badanej prbce a druga w specjalnym zbiorniku 3. Do elektrod jest przyoone stae napicie. Prbka i ciecz w zbiorniku 3 s oddzielone przegrod z okienkiem (rys, 4.87B). Gdy okienko jest odsonite natenie przepywajcego prdu elektrycznego jest stae. W momencie przepywania przez okienko czstki zanieczyszczenia napicie spada, co jest rejestrowane jako impuls elektryczny. Wielko tego impulsu jest proporcjonalna do rednicy czstki, wg definicji D1. Impulsy s podawane na bramk elektryczn, poczon z komputerem 6, ktra je segreguje i zlicza wg wielkoci proporcjonalnych do rednic czstek. Istnieje moliwo kalibrowania tego typu licznikw pyami wzorcowymi, dla ktrych definicje rednic s inne ni D1. Zasadniczym elementem automatycznych licznikw czstek opartych na pomiarze kontrastu optycznego (fotoelektrycznych) jest czujnik pomiarowy, ktrego zasad dziaania przedstawia rys. 4.88. Dziaa on na zasadzie kontrastu optycznego (przesanianie rda wiata). Badana ciecz przepywa przez szczelin pomiarow (rys. 4.88A). Po jednej stronie szczeliny jest zamontowana lampa a po drugiej fotodioda (rys. 4.88B). Strumie wiata przechodzi przez stref pomiaru, prostopadle do kierunku przepywu badanej cieczy i pada na okno fotodiody. Sygna z fotodiody jest
52
IV
Rys. 4.90 Mechanizm erozji wywoywanej czstkami twardych zanieczyszcze
4.22.7 Mechanizmy oddziaywania zanieczyszcze staych

Rys. 4.88 Zasada pomiaru skadu granulometrycznego licznikiem czstek, opartym na kontracie optycznym A szczelina pomiarowa, B zasada pomiaru, 1 kana szczeliny pomiarowej, 2 czstka zanieczyszczenia, 3 lampa, 4 fotodioda
podawany do wzmacniacza. Gdy w wietle okna brak jest czstek, na fotodiodzie wytwarzany jest sygna o staym napiciu. Czstka zanieczyszczenia przechodzc przez stref pomiarow, czciowo przesania wizk wiata. W tym momencie sygna z fotodiody jest mniejszy od szczytowego, proporcjonalnie do powierzchni przesonitego strumienia wiata. Impulsy napicia, podawanego na wzmacniacz, odpowiadaj zastpczym rednicom czstek wg definicji D3. S one szeregowane w ukadzie wielobramkowym lub progowym. W ten sposb uzyskuje si skad granulometryczny, czyli liczb czstek o rednicach projekcyjnych, przypadajcych na okrelone przedziay wymiarowe (jak na rys. 4.82A) lub wikszych od okrelonych wymiarw (jak na rys 4.88B). Metody kolmatacyjne s oparte na zjawisku zatrzymywania w orodku porowatym (filtrze) lub na szczelinie zawiesiny czstek, znajdujcych si w cieczy przepywajcej przez ten orodek lub szczelin. Zasada dziaania kolmatomierza jest oparta na zalenociach midzy rnic cinienia cieczy na szczelinie, nateniem przepywu i zawartoci czstek o wymiarach wikszych od wymiaru szczeliny. Wymiary szczeliny s regulowane tak, aby oceni liczb czstek o rednicach wikszych od uznanego za szkodliwe dla urzdzenia. Kolmatomierze s szczeglnie przydatne do montowania w przewodach. Najczciej s stosowane w precyzyjnych ukadach hydraulicznych, gdzie jest wymagana ciga kontrola stanu czystoci cieczy hydraulicznej.
Rys. 4.89 Mechanizm szlifowania powierzchni przez przepywajce czstki zanieczyszcze, o wymiarach zblionych do luzw technologicznych
Zuycie materiaw konstrukcyjnych skojarze trcych wywoywane obecnoci zanieczyszcze staych w cieczach eksploatacyjnych, wynika z nastpujcych mechanizmw: q zuycie cierne, q erozja, q zuycie na skutek kontaktw powierzchniowych, q zuycie zmczeniowe materiau, q zuycie kawitacyjne, q zuycie korozyjne. Zuycie cierne jest powodowane przez czstki o wymiarach zblionych do wielkoci luzw technologicznych pomidzy wsppracujcymi powierzchniami. Powstaj bruzdy i wyobienia na powierzchniach, wzrastaj luzy i naprenia zmczeniowe w obcionych czciach. Zuycie cierne jest rwnie wywoywane czstkami mniejszymi od wielkoci luzw technologicznych (rys. 4.89). Erozja materiau wystpuje w przypadku duej prdkoci strumienia cieczy. W takich ukadach czstki zanieczyszcze zawieszone w cieczy podlegaj znaczcym przypieszeniom. Energia kinetyczna tych czstek (pomimo ich maej masy) moe by znaczna, osigaj one bowiem prdkoci do 120 m/s. Uderzenia czstek w powierzchnie materiau powoduje wyrwanie jego fragmentw. Mechanizm erozji ilustruje rys. 4.90. Zuycie na skutek kontaktw powierzchniowych wystpuje podczas dugotrwaej wsppracy powierzchni skojarze trcych, rozdzielonych zanieczyszczonym rodkiem smarnym (rys. 4.90). Podczas prawidowej eksploatacji wsppracujce powierzchnie s oddzielone filmem olejowym. W przypadku przerwania filmu smarujcego, wystpuje zjawisko tarcia granicznego lub suchego. Dochodzi wwczas do bezporedniego kontaktu powierzchni skojarze trcych z czstkami zanieczyszcze staych. Czstki zanieczyszcze zawarte w cieczy eksploatacyjnej intensyfikuj ten proces. W takiej sytuacji moe dochodzi do przypieszonego zuycia, mikrozespawa, a w skrajnym przypadku do zatarcia. Zuycie zmczeniowe materiau wystpuje gwnie w oyskach lizgowych wwczas, gdy twarde czstki przedostaj si midzy wsppracujce powierzchnie. Wywierane naciski powoduj naruszenie struktury materiau, a nastpnie wypadanie jego fragmentw. Mechanizm zuycia zmczeniowego przedstawiono na rys. 4.91. Zuycie kawitacyjne ma miejsce m w przypadku, gdy w ukadzie wystpuje zjawisko kawitacji. Obecno czstek zanieczyszcze staych przypiesza procesy zuycia. Kawitacja (korozja kawitacyjna) jest to skomplikowane zjawisko, polegajce na implozji pcherzykw gazu w cieczy. Pcherzyki powstaj w ukadzie w miejscach, gdzie nastpuje gwatowne obnienie cinienia. Przemieszczaj si one wraz ze
IV
53
Rys. 4.92 Mechanizm zuycia zmczeniowego A nacisk na powierzchni przez czsteczk zanieczyszczenia, B naruszenie struktury materiau, C wypadanie fragmentw materiau
Rys. 4.91 Mechanizm zuycia wywoany zanieczyszczeniami w wyniku bezporednich kontaktw powierzchni
strug cieczy i gwatownie zanikaj w momencie, gdy cinienie wzrasta. Powodem ich pojawiania si mog by rwnie drgania stae w ukadzie. Gwatowno implozji pcherzykw powoduje powstawanie fal uderzeniowych, o dugoci 0,1 0,2 m, ktre atakuj powierzchni z ogromnymi prdkociami, dochodzcymi do 1 km/s (lokalne wzrosty cinienia do dziesitek tysicy barw) i wyrywaj fragmenty metalu tworzc gbokie wery kawitacyjne. Oderwane czstki metalu zanieczyszczaj ukad. Elementami ukadw hydraulicznych, najbardziej naraonymi na kawitacj s: pompy, dawiki i rozdzielacze. Jednym z najprostszych sposobw zapobiegania kawitacji jest stosowanie specjalnych dodatkw uszlachetniajcych w cieczy, ktre poprzez modyfikacj warstwy przyciennej zapobiegaj skutkom implozji. Kawitacja jest powodowana zazwyczaj problemami po stronie sscej pompy (niskie cinienie) i daje o sobie zna gon prac ukadu hydraulicznego. Czasem moe by konieczne zmodyfikowanie ukadu ssania. Gwnymi czynnikami sprzyjajcymi powstawaniu zjawiska kawitacji, s: q zbyt lepki olej (szczeglnie przy rozruchu instalacji pracujcej na powietrzu, w niskiej temperaturze), q zanieczyszczenie kosza sscego, q zacinicie przewodu sscego, q niewaciwa zamiana oleju mineralnego na ciecz hydrauliczn trudnopaln. Naley pamita, e niektre ciecze trudnopalne maj gsto wiksz ni 1 kg/dm3, znacznie wiksz od gstoci olejw mineralnych. Podczas przechodzenia z oleju mineralnego na ciecz trudnopaln, celem uniknicia kawitacji w instalacji, w konstrukcji ktrej tego nie przewidziano od pocztku, moe by konieczna modyfikacja ukadu ssania (zmiana wysokoci ssania, powikszenie rednicy przewodu sscego, zmniejszenie dawienia na zaworze sscym). Zuycie korozyjne moe by przypieszane obecnoci zanieczyszcze staych, wskutek staego odsaniania pasywowanej powierzchni materiau. Korozja jest zjawiskiem elektrochemicznym i zaley od wielu rnych czynnikw. Pewne zwizki chemiczne, zawarte w cieczach hydraulicznych mog by agresywne wobec niektrych metali. W celu przeciwdziaania temu zjawisku, metale konstrukcyjne s dobierane w taki sposb aby w rodowisku cieczy eksploatacyjnej ulegay one pasywacji. Zdzieranie przez zanieczyszczenia stae warstewki pasywacyjnej powoduje korozj kolejnych warstw materiau. Zamulanie jest to proces osadzania si czstek zanieczyszcze staych, o wymiarach 2 5 m, na og mniejszych od wielkoci luzw technologicznych i porw filtra, w takich miejscach ukadu, gdzie strumie przepywajcej cieczy nie moe ich przemieci. Zamulanie prowadzi do zwikszenia czasu odpowiedzi na sygna, zmienia charakterystyk dynamiczn ukadu, czstotliwo (szczeglnie w przekanikach proporcjo-
nalnych) oraz zostaje ograniczony zakres regulacji. Zamulanie moe doprowadzi do cakowitego zatkania i unieruchomienia ukadu. Przewanie jest to powodowane przez czstki zanieczyszcze, o wymiarach zblionych do wielkoci luzw technologicznych. Proces zamulania postpuje w czasie. Gdy ilo osadu jest dua, moe on powodowa zuycie krawdzi wsppracujcych elementw dziaajc na zasadzie materiau szlifierskiego. Mechanizm tego zjawiska przedstawia rys. 4.93. 4.22.8 Skutki obecnoci zanieczyszcze W wyniku obecnoci zanieczyszcze nastpuje niszczenie elementw ukadu: zaworw, pomp, regulatorw i innych precyzyjnych mechanizmw, a take oysk, przekadni itp. Szczeglnie znaczce s uszkodzenia pomp hydraulicznych, regulatorw, wtryskiwaczy, majcych bezporedni kontakt z zanieczyszczon ciecz eksploatacyjn. Niszczce dziaanie zanieczyszcze na czci wsppracujce z ciecz eksploatacyjn, zaley zarwno od zawartoci zanieczyszcze, ich skadu granulometrycznego, jak i twardoci. Wpyw zawartoci zanieczyszcze w oleju smarujcym oysko ilustruje przykadowo rys. 4.94, na ktrym przedstawiono zaleno ubytku masy oyska od zawartoci zanieczyszcze w oleju (wg Timken). Czstki zanieczyszcze szlifuj bieni oyska, kulki i piercie uszczelniajcy. W rezultacie w oysku powstaj luzy, co w efekcie prowadzi do jego uszkodzenia.
Rys. 4.93 Mechanizm dziaania mikroszlamw na blokowanie i zuycie 1 miejsca przypieszonego zuywania krawdzi, 2 blokowanie ruchu
54
IV
Rys 4.94 Wpyw zawartoci zanieczyszcze w oleju smarnym na zuycie oyska, mierzone ubytkiem jego masy, przy jednakowym czasie pracy oyska 1 przypieszone zuywanie krawdzi, 2 blokowanie ruchu
Rys. 4.96 Wpyw poziomu zanieczyszcze w cieczy hydraulicznej na niezawodno ukadw hydraulicznych A zakres czystoci nominalnej, B niewielkie odchylenia od czystoci nominalnej, nie powodujce istotnych zmian niezawodnoci ukadu, C due odchylenia od czystoci nominalnej, powodujce istotne zmniejszenie niezawodnoci ukadu, D bardzo due odchylenia od czystoci nominalnej, powodujce zrnicowane zmniejszenie niezawodnoci ukadu
Wpyw skadu granulometrycznego zanieczyszcze na trwao oyska, na podstawie rezultatw bada Timken, przedstawia rys. 4.95. Wykres na rys. ilustruje wpyw poziomu czystoci, wg ISO 4406 na wzgldn trwao typowego oyska. Wynika z niego, e aby zapewni dugotrwa prac oyska, powinno ono by smarowane olejem o poziomie czystoci do 14/12, a liczba czstek o rednicach wikszych ni 5 mikrometrw w mililitrze, nie powinna przekracza 100 szt. Poziom czystoci powyej tej wartoci jest szkodliwy, przypiesza proces zuywania oyska. Stan czystoci cieczy eksploatacyjnej ma istotne znaczenie dla niezawodnoci precyzyjnych ukadw. W sposb uoglniony ilustruje to wykres przedstawiony na rys. 4.96. Przedstawia on zaleno niezawodnoci od umownego poziomu czystoci cieczy. Przyjmujc e obszar A prezentuje poziom czystoci nominalny, tj. w sposb optymalny dobrany przez producenta, niewielkie odchylenie od poziomu nominalnego (obszar B) ju powoduje zmniejszenie niezawodnoci. Due odchylenie od poziomu nominalnego (obszar C) powoduje istotne zmniejszenie niezawodnoci,
TABELA 4.12 Wymagania w zakresie czystoci przykadowo wybranych mechanizmw, wg danych rnych producentw Mechanizm Serwomechanizmy Ukady hydrauliki siowej Due oyska toczne Mae oyska toczne Osiowe pompy toczkowe Ciecz hydrauliczna w ukadach hydraulicznych statkw powietrznych Ciecz robocza w ukadach olejowych silnikw statkw powietrznych Poziom czystoci wg ISO 4406 < 11/8 <15/12 < 17/14 < 15/12 < 13/11 11/8 ... 13/11 Klasa czystoci wg NAS 1638 <2 <6 <8 <6 <4 2 ... 4
15/12 ... 18/13
6 ... 9
a znaczne przekroczenie (obszar D) powoduje, e zmiany niezawodnoci s bardzo zrnicowane i praktycznie niemoliwe do przewidzenia. 4.22.9 Wymagania w zakresie czystoci cieczy eksploatacyjnych Zawarto zanieczyszcze staych oraz liczba i twardo czstek o okrelonych wymiarach maj istotny wpyw na zuycie elementw precyzyjnych ukadw. Zazwyczaj producent precyzyjnego ukadu podaje, jak czysto powinna mie ciecz eksploatacyjna w ukadzie, podajc klas czystoci wg NAS 1638 albo jako poziom czystoci wg ISO 4406. Wymagana czysto cieczy eksploatacyjnej zaley od konstrukcji ukadu oraz maksymalnego cinienia w ukadzie. Dla typowych urzdze wymagane poziomy czystoci przytoczono w tabeli 4.12. W przypadku braku takich danych, do oceny czy ciecz eksploatacyjna ma czysto wymagan dla danego ukadu, mona posuy si danymi moliwymi do odczytania z wykresu, przedstawionego na rys. 4.97.
mm
Rys. 4.95 Zaleno wzgldnej trwaoci oyska od poziomu czystoci oleju smarnego (wg Timken) A obszar waciwego poziomu czystoci, B obszar poziomu czystoci powodujcego istotne pogorszenie trwaoci oyska, C obszar poziomu czystoci powodujcy bardzo due pogorszenie trwaoci oyska (niedopuszczalny)
4.23 Zawarto wody

Zanieczyszczeniem, ktre czsto towarzyszy produktom naftowym, jest woda. Wod zawart w produktach naftowych, uznaje si za zanieczyszczenie o duej szkodliwoci dla eksploatacji. Stopie
IV
55
Rys. 4.97 Wymagania dotyczce czystoci cieczy w ukadach hydraulicznych (wg Timken) 1 serwohydraulika, 2 hydraulika siowa
szkodliwoci wody jest zaleny od: rodzaju produktu i warunkw jego stosowania, wraliwoci smarowanego ukadu oraz postaci wody zawartej w produkcie. Najwaniejsze znaczenie dla eksploatacji i dystrybucji ma woda w postaci: q woda rozpuszczona w produkcie, q woda zemulgowana w produkcie w postaci kropelek tworzcych zawiesin, q woda wolna w postaci odrbnej fazy na dnie lub ciankach zbiornikw i przewodw, q ld zdyspergowany w produkcie w postaci drobnych krysztakw, q ld w postaci odrbnej fazy na dnie zbiornika lub na ciankach przewodw. W zalenoci od warunkw: temperatury, cinienia fazy ciekej i wilgotnoci fazy gazowej nad produktem, jedna posta wody w produkcie moe przeksztaca si w inn. Woda rozpuszczona w produkcie naftowym tworzy roztwory molekularne, nie dysocjuje na jony. Rozpuszczalno wody w czystych wglowodorach i produktach naftowych jest ograniczona i zaley od ich budowy chemicznej, temperatury oraz cinienia i wilgotnoci powietrza nad produktem. Dla kadych warunkw ustala si stan rwnowagi, ktrego efektem jest okrelona rozpuszczalno wody w wglowodorach lub mieszaninach wglowodorw. Rozpuszczalno wody w wglowodorach zwiksza si wraz z temperatur. Do ilociowego opisu tej zalenoci najczciej jest stosowany wzr empiryczny, o postaci (4.61): log C = a b T
(4.61)
Rys.4.98 Zaleno rozpuszczalnoci wody od temperatury, dla wybranych grup wglowodorw i produktw naftowych, w ukadzie wsprzdnych: 1/T lgC 1 benzyna, 2 nafta, 3 olej napdowy, A parafiny, B nafteny, C wglowodory aromatyczne
gdzie: C maksymalne stenie wody rozpuszczonej w produkcie w temperaturze T, a, b stae dowiadczalne, zalene od budowy wglowodoru lub skadu chemicznego produktu naftowego. W ukadzie wsprzdnych log C i
1 zaleno ta jest lini T
prost. Znajc rozpuszczalno wody w dwch temperaturach T1 i T2, mona obliczy wartoci a, c, a zatem obliczy rozpuszczalnoci wody w dowolnej temperaturze z przedziau T1 < T <T2. Zaleno rozpuszczalnoci wody od temperatury, dla wybranych produktw naftowych i indywidualnych wglowodorw, przedstawiono na rys. 4.98. Jeeli produkt naftowy jest w cigym kontakcie z wod (np. znajdujc si na dnie zbiornika) lub z wilgotnym powietrzem, to podwyszenie temperatury powoduje wzrost stenia wody rozpuszczonej. Szybko osigania stanu nasycenia jest tym wiksza, im mniejszy jest stosunek objtoci produktu do powierzchni mi-
dzyfazowej oraz im intensywniejsze s ruchy produktu. Obnianie temperatury produktu naftowego, nasyconego wod powoduje wydzielanie nadmiaru wody w postaci drobnych kropelek tworzcych emulsj. W okrelonej temperaturze, rozpuszczalno wody jest wprost proporcjonalna do wzgldnej wilgotnoci powietrza, z jakim si produkt kontaktuje. Wpyw cinienia atmosferycznego na rozpuszczalno wody ma charakter liniowy i zaley od skadu chemicznego produktu naftowego. Obnianie cinienia powoduje zmniejszanie rozpuszczalnoci wody. Wglowodory wchodzce w skad paliw, pod wzgldem rozpuszczalnoci w nich wody (od najwikszej do najmniejszej), mona uszeregowa w nastpujcy sposb: wglowodory aromatyczne, nafteny, parafiny. Zmiana warunkw: temperatury, cinienia, wilgotnoci powietrza moe spowodowa wydzielenie si pewnej iloci wody w postaci odrbnej fazy. Woda w postaci odrbnej fazy moe ju stanowi zagroenie dla eksploatacji oraz niekorzystnie wpywa na jako magazynowanych produktw naftowych. W wielu przypadkach zachodzi konieczno oznaczania zawartoci wody w produkcie. Metodami najczciej stosowanymi do oznaczania zawartoci wody rozpuszczonej s: metoda Karola Fischera, oraz tzw. metoda wodorkowa. Metoda K. Fischera w licznych odmianach jest znormalizowana w wikszoci krajw. Zasada tej metody polega na bezporednim miareczkowaniu produktu (jeeli stenie wody zawiera si w granicach 0,005... 0,5%) lub miareczkowaniu ekstraktu glikolowego wody z produktu (dla zawartoci wody 0,0005 0,005%) odczynnikiem Fischera, ktrego zasadniczymi skadnikami s ditlenek siarki (SO2) i jod pierwiastkowy (J2). Substancje te s rozpuszczone w bezwodnym rozpuszczalniku. Jeeli w produkcie nie ma wody, reakcja pomidzy ditlenkiem siarki i jodem nie zachodzi. Jeeli w produkcie znajduje si pewna ilo wody, zachodzi reakcja (4.62): 2H2O + SO2 + J2 H2SO3 + 2HJ
(4.62)
56
IV
Rys.4.99 Aparat do oznaczania zawartoci wody w produktach naftowych metod wodorkow 1 napd mieszada magnetycznego, 2 mieszadeko magnetyczne, 3 badany produkt, 4 korek z wyobieniem na wodorek wapnia, 5 puczka ze stonym kwasem siarkowym, 6 zawr biurety gazowej, 7 kran do usuwania gazu z biurety, 8 zbiornik wyrwnawczy, 9 biureta gazowa wypeniona wod
Rys. 4.100 Zaleno prdkoci opadania kropel wody w produktach naftowych od rednicy kropli 1 lekkie benzyny, 2 benzyny, 3 lekkie nafty, 4 nafty, 5 oleje napdowe, 6 lekkie oleje turbinowe
Koniec miareczkowania jest okrelony potencjometrycznie (patrz p. 4.11) lub na podstawie zmiany zabarwienia mieszaniny reakcyjnej na kolor tobrzowy, wskutek dodania nadmiaru jodu. Metoda miareczkowania odczynnikiem K. Fischera nadaje si rwnie do oznaczania cznej zawartoci wody rozpuszczonej i zemulgowanej w produkcie. Wad tej metody jest konieczno stosowania hermetycznego ukadu do miareczkowania tak, aby odczynnik nie uleg zawodnieniu oraz wysoki koszt odczynnikw. Zalet jest dua dokadno. Do oznaczania zawartoci wody rozpuszczonej jest stosowana rwnie tzw. metoda wodorkowa. Oznaczanie wedug tej metody polega na pomiarze objtoci wodoru, wydzielonego podczas reakcji pomidzy wod a wodorkiem wapnia (CaH2) lub niektrymi innymi wodorkami metali, np.: H2O + CaH2 Ca(OH)2 + H2
(4.63)
Objto wydzielonego w reakcji wodoru jest proporcjonalna do zawartoci wody w produkcie. Aparatur stosowan do oznaczania zawartoci wody metod wodorkow, przedstawia rys. 4.99. Metoda pozwala na oznaczanie zawartoci wody z przedziau 0,005 5%, z dokadnoci ok. 20% wartoci wyniku. Woda zemulgowana w produkcie w postaci kropelek, tworzcych zawiesin, jest obserwowana najczciej jako zmtnienie lub opalescencja. Tworz je kropelki wody o rednicach ocenianych na 0,05 1,0 m. Gsto optyczna produktu zaley od iloci i wielkoci kropel wody. Zmienia si te wygld zewntrzny produktu. Trwao wytworzonej emulsji zaley od lepkoci produktu, zawarto w nim substancji powierzchniowoczynnych oraz warunkw przechowywania. Im wysza lepko produktu naftowego, tym wolniej zachodz procesy czenia si kropel wody.
W praktyce jest obserwowane utrzymywanie si emulsji w czasie od kilku godzin do kilku dni. W niektrych przypadkach, jedynym praktycznym sposobem oddzielenia zemulgowanej wody z produktu jest zastosowanie do jego odwadniania filtrw separatorw lub wirwek. Tworzenie emulsji jest najczciej wynikiem obniania si temperatury produktu nasyconego wod. Ilo wydzielonej wody jest zalena od stanu nasycenia produktu wod, wynika to ze zmian rozpuszczalnoci w rnych warunkach. Emulsja moe rwnie wytworzy si w wyniku rozdrabniania wolnej wody w produkcie, np. podczas przepywu przez pompy. Wydzielone kropelki wody powoli opadaj na dno zbiornika. Proces ten nazywany jest odstawaniem. Szybko osadzania kropli jest zalena od gstoci i lepkoci produktu oraz rednicy kropli. Odstawanie najszybciej przebiega w benzynach, wolniej w naftach, jeszcze wolniej w paliwach cikich, a najwolniej w olejach. Prdko opadania kropel wody, w zalenoci od ich rednicy i rodzaju produktu przedstawiono na rys. 4.100. Odstawanie jest jednym z technicznych sposobw usuwania zemulgowanej wody z produktw naftowych. Wydzielone kropelki mog powiksza si wskutek wzajemnego czenia, a take w czasie ochadzania produktu wskutek wydzielania si dalszych iloci wody. W warunkach laboratoryjnych zawarto wody zemulgowanej jest oznaczana metodami K. Fischera lub wodorkow, przez pomiar cznej zawartoci wody zemulgowanej oraz rozpuszczonej i odjcie od tej wartoci zawartoci wody rozpuszczonej. Stosowane s rwnie metody turbidymetryczne i nefelometryczne. W paliwach cikich, olejach i smarach plastycznych zawarto wody zemulgowanej jest oznaczana rwnie metod destylacyjn (Deana-Starka). Aparat do oznaczania zawartoci wody metod destylacyjn przedstawiono, na rys. 4.101. Zasada metody polega na oddestylowaniu zawartej w produkcie wody z dodan ciecz azeotropujc i zmierzeniu iloci oddestylowanej wody w odbieralniku z naniesion skal pomiarow. Jako
m/h
IV
57
Rys. 4.101 Aparat do oznaczania zawartoci wody metod destylacyjn (Deana Starka) 1 warstwa wody, 2 warstwa cieczy azeotropujcej, 3 odbieralnik, 4 chodnica wodna, 5 kolba z badanym produktem i ciecz azeotropujc, 6 palnik Rys. 4.102 Sposb pobierania prbki do kontroli zawartoci wody zdyspergowanej, w lekkich produktach naftowych, z zastosowaniem wskanika wodoczuego 1 strzykawka lekarska, 2 monitorek ze wskanikiem wodoczuym, 3 prbka badanego produktu
ciecz azeotropujca s stosowane: benzyny do ekstrakcji, toluen lub ksylen. Dla eksploatacji due znaczenie maj polowe metody oznaczania wody zemulgowanej. Przykadowo, badania takie s prowadzone w ramach tzw. lotniskowej kontroli jakoci paliw. Najszersze zastosowanie do oznaczania zawartoci wody zdyspergowanej w warunkach polowych znalaza metoda, polegajca na przefiltrowaniu prbki badanego paliwa przez filtr nasycony substancjami zmieniajcymi kolor pod wpywem wolnej lub zdyspergowanej wody. Filtr z naniesion substancj czu na wod jest umieszczany na strzykawce lekarskiej. Oznaczanie polega na zacigniciu do strzykawki, w sposb pokazany na rys. 4.102, okrelonej objtoci produktu i porwnaniu zabarwienia filtra ze skal wzorcw. Odmian tej metody jest filtrowanie zawodnionego produktu przez filtr z naniesion substancj reagujc z wod tworzc zwizki wiecce w ultrafiolecie. Intensywno wiata w zakresie UV jest miar zawartoci zdyspergowanej wody. Metody te stosuje si do badania paliw lotniczych, rozpuszczalnikw i innych lekkich produktw naftowych. W przypadkach koniecznoci cigej kontroli zawartoci wody zdyspergowanej, jest ona oznaczana metodami nefelometrycznymi, polegajcymi na porwnaniu zmtnienia produktu zawierajcego wod zdyspergowan z tym samym produktem wolnym od wody. Zasad metody nefelometrycznej przedstawiono na rys. 4.103. Pomiarowa cz aparatu skada si z dwch celek. Na kocu kadej z celek jest umieszczona fotodioda 1. Przez celk 2 przepywa ciecz zawierajca wod zdyspergowan, przez celk 4 ta sama ciecz nie zawierajca zdyspergowanej wody. wiato emitowane przez lamp 3 przechodzi przez ukad optyczny aparatu i pada na fotodiody. Porwnanie napicia na fotodiodach pozwala na ilociow ocen zawartoci wody zdyspergowanej. Istnieje wiele innych metod oznaczania zawartoci wody rozpuszczonej jak i zdyspergowanej, a take metod, ktre sygnalizuj obecno wody wolnej na dnie zbiornika.
4.24 Wspczynnik zaamania wiata

Wan waciwoci produktw naftowych i innych cieczy eksploatacyjnych, z punktu widzenia metod kontroli jakoci, jest wspczynnik zaamania wiata. Znaczenie tego parametru wynika z prostoty i duej dokadnoci metod oznaczania, istnienia licznych zalenoci wicych ten parametr z innymi wanymi parametrami, okrelajcymi jako produktw jak: masa molowa, gsto, napicie powierzchniowe, lepko, skad chemiczny itp.; oraz addytywno refrakcji waciwej. Addytywno refrakcji waciwej jest specjaln funkcj, zbudowan na podstawie wspczynnika
Rys. 4.103 Zasada dziaania czci pomiarowej aparatu do cigej kontroli zawartoci wody zdyspergowanej w produktach naftowych 1 fotodiody, 2 celka robocza z zawodnionym produktem 3 rdo wiata, 4 celka odniesienia z produktem nie zawierajcym wody zdyspergowanej, 5 fitr optyczny
58
IV

t oznaczony jest symbolem ntD . Najczciej wspczynnik zaamania wiata jest oznaczany w temperaturze 20C n20D lub n20. Pomiar wspczynnika zaamania wiata opiera si najczciej na wykorzystaniu zjawiska cakowitego wewntrznego odbicia wiata. Ma ono miejsce wwczas, gdy promie wietlny biegnie ze rodowiska o mniejszej gstoci optycznej (rys. 4.104), np. z wody do powietrza. Jeeli promie pada na powierzchni graniczn, pod ktem wikszym od tzw. kta granicznego, czyli takiego kta, e kt zaamania w rodowisku rzadszym wynosi 90, to wspczynnik zaamania wiata n moe by wyraony wzorem (4.65): n= sin 90 sin gr. = 1 sin gr.
(4.65)
Rys. 4.104 Zjawisko zaamania wiata 1 rodowisko o wikszej gstoci optycznej, 2 rodowisko o mniejszej gstoci optycznej, a droga promienia zaamanego, b droga promienia padajcego na granic faz, pod ktem granicznym, c droga promienia, ktry ulega cakowitemu wewntrznemu odbiciu
Przyrzdem, najczciej stosowanym do wyznaczania wspczynnika zaamania wiata jest refraktometr Abbego. Pomiar jest oparty na wyznaczeniu granicznego kta zaamania przy przejciu promienia wiata z powietrza do badanej substancji. Zasad dziaania refraktometru Abbego przedstawia rys. 4.105. Promienie wiata przechodz przez dwa prostoktne pryzmaty ze szka flintowego. Midzy te pryzmaty jest wprowadzona badana substancja. Tworzy ona cienk pask warstewk, na ktr pod rnymi ktami padaj promienie wychodzce z pryzmatu 1. Cz tych promieni ulega cakowitemu odbiciu na powierzchni cieczy, cz przechodzi dalej przez pryzmat 2 i opuszcza go nie zmieniajc kierunku. Promienie padajce pod ktem wikszym od granicznego, ulegaj cakowitemu odbiciu. Pole widzenia lunetki 3 jest podzielone na dwie czci: jasn i ciemn, oddzielone ostr lini graniczn. Przez wstawienie lunetki tak, aby krzy umieszczony w paszczynie ogniskowej znalaz si w linii granicznej, mona odczyta gr, a std wspczynnik zaamania wiata. Pojciami cile zwizanymi ze wspczynnikiem zaamania wiata, s refrakcja molowa R i refrakcja waciwa r, wyraone wzorami (4.66): R= n2 1 M n2 1 1 ; r= 2 2 n +2 n +2
(4.66)
zaamania wiata. Wiele metod analizy zwanych refraktometrycznymi, polega na pomiarze wspczynnika zaamania wiata. Promie wietlny ulega zaamaniu przy przejciu z jednego orodka do drugiego. Przyczyn zaamania promienia wietlnego jest rna prdko wiata w orodkach o rnej gstoci. Oparty na tym zjawisku wspczynnik zaamania wiata jest definiowany jako stosunek prdkoci wiata w obu orodkach lub jako stosunek sinusw kta padania i zaamania wiata, co opisuje wzr (4.64) i ilustruje rys. 4.104. n= sin sin = V1 V2
(4.64)
gdzie: n wspczynnik zaamania wiata, M masa molowa, gsto. Refrakcja molowa jest wielkoci charakterystyczn dla danego zwizku chemicznego i moe by obliczona przez zsumowanie refrakcji atomw wchodzcych w skad zwizku chemicznego. Refrakcja mieszanin wglowodorw jest redni arytmetyczn refrakcji skadnikw. W oparciu o pomiar wspczynnika zaamania wiata mona wnioskowa o jakoci i skadzie chemicznym produktw naftowych i innych cieczy eksploatacyjnych. Poszczeglne grupy wglowodorw maj rne wspczynniki zaamania wiata: najwiksze wglowodory aromatyczne, porednie nafteny, a najmniejsze parafiny.
Wspczynnik zaamania wiata orodka wzgldem prni, odpowiadajcy przejciu wiata z prni do danego orodka, nazywa si bezwzgldnym wspczynnikiem zaamania wiata. Rni si on nieznacznie od wspczynnika zaamania wiata wzgldem powietrza. Wspczynnik zaamania wiata jest zaleny od czstoci drga fali wietlnej, tj. od barwy wiata oraz temperatury. Wspczynnik zaamania wiata, wyznaczony dla tego dubletu sodowego D o dugoci fali = 589 589,6 i dla okrelonej temperatury
Rys. 4.105 Zasada dziaania refraktometru Abbego 1 zesp pryzmatw prostoktnych, 2 badana ciecz, 3 lunetka, 4 skrzyowane wosy, 5 obraz
gr
IV
59
4.25 Barwa i przezroczysto

Barwa produktw naftowych i innych cieczy eksploatacyjnych jest wan waciwoci, suc do ich identyfikacji i oceny jakoci. Niektre produkty, jak: benzyna etylizowana, ciecze do amortyzatorw, ciecze do ukadw hydraulicznych itp., s specjalnie barwione. Pozwala to na uniknicie pomyek podczas ich stosowania. Naturalna barwa produktw naftowych wiadczy o stopniu ich oczyszczania z ywic, asfaltenw i innych zwizkw ywicznych. Barwa niebarwionych produktw naftowych jest oceniana na podstawie arbitralnych skal umoliwiajcych liczbowe wyraenie barwy. Najczciej stosowanymi s skale w kolejnoci wg czuoci: q platynowo-kobaltowa (Hazena): skala od 0 (najjaniejsza) do 500 (najciemniejsza), stosowana do oceny barwy rozpuszczalnikw, plastyfikatorw, niektrych syntetycznych baz olejowych i lekkich frakcji naftowych, q Saybolta: skala od + 30 (najjaniejsza) do 16 (najciemniejsza), stosowana do oceny barwy nafty gospodarczej, niektrych rozpuszczalnikw, paliw do lotniczych silnikw turbinowych i innych lekkich produktw naftowych, q ASTM: skala od 0,5 (najjaniejsza) do 8 (najciemniejsza), stosowana do oceny barwy rednich destylatw naftowych, naft gospodarczych, olejw opaowych i paliw eglugowych. Analogiczna skala, o nieco przesunitym zakresie pomiarowym, jest ujta w metodzie Lovibond. q Stammera: skala wyraana w milimetrach, ktrych liczba odpowiada wysokoci supa badanego produktu o intensywnoci
zabarwienia analogicznej do zabarwienia filtru wzorcowego, stosowana do oceny barwy: rozpuszczalnikw, benzyn, naft, olejw napdowych, oleju wazelinowego oraz parafin. W przypadku produktw barwionych, do oceny ich zabarwienia najczciej jest stosowana metoda wg Lovibonda. W metodzie tej s okrelone trzy skale wzorcowe wzgldem wzorcw: czerwonego, tego i niebieskiego. Wzorce te mog by nakadane, dajc pen palet barw. Liczbowa ocena barwy jest wyraana w jednostkach Lovibonda, wzgldem wzorcw. W metodzie tej ten sam produkt moe by opisany wicej ni jedn wartoci barwy. Jakociowa ocena jest wykonywana na podstawie kryterium: spenianie spenia, wzgldem wzorcw barwnych o intensywnoci maksymalnej i minimalnej. Produkty barwione s czsto opisywane przez podanie okrelonych barwnikw i ich ste w skali wzorcowej. Metody oceny barwy, niebarwionych produktw naftowych, najczciej s oparte na metodach kolorymetrycznych. Zasada pomiaru intensywnoci barwy polega na okreleniu wysokoci supa produktu, ktry ma tak sam intensywno barwy, jak filtr wzorcowy. Konstrukcje przyrzdw, stosowanych do oceny barwy w rnych krajach s zrnicowane. Bardzo czsto jest stosowany kolorymetr typu Stammera, schemat ktrego przedstawiono na rys. 4.106. Jest on zaopatrzony w dwa identyczne filtry, oznaczone symbolem n. W zalenoci od intensywnoci barwy produktu, jeden lub dwa filtry s wstawiane do tubusu przyrzdu, a do drugiego jest wlewany badany produkt. W ten sposb jedna strona okularu jest owietlona wiatem przechodzcym przez filtr, a druga przechodzcym przez badan ciecz. Wysoko supa cieczy reguluje si, a do uzyskania identycznej intensywnoci zabarwienia na obu czciach okularu. Wynik jest podawany w milimetrach supa cieczy, z zaznaczeniem liczby filtrw umieszczonych w tubusie kolorymetru. W niektrych krajach, zamiast filtrw wzorcowych s stosowane ciecze wzorcowe. W takim przypadku, intensywno barwy produktu jest okrelana przez ustalenie wysokoci, odpowiadajcego jej supa cieczy wzorcowej. Barwa w wymaganiach technicznych na produkty naftowe i niektre inne ciecze eksploatacyjne, najczciej jest podawana w sposb opisowy. Zmiana zabarwienia produktw w okresie magazynowania lub eksploatacji, na og jest sygnaem zachodzcych procesw starzenia lub oddziaywania materiau konstrukcyjnego na produkt. Przezroczysto, podobnie jak barwa jest waciwoci identyfikujc produkt, a take wiadczc o jego jakoci. Zmtnienie produktu przezroczystego wiadczy o zmieszaniu z innym produktem lub wytrceniu obcej fazy. Zmtnienie produktw naftowych najczciej jest spowodowane obecnoci w nich zemulgowanej wody lub zanieczyszcze staych. Przezroczysto produktw naftowych i innych cieczy eksploatacyjnych jest oceniana metodami jakociowymi, najczciej na podstawie oceny wzrokowej, rzadziej przez porwnywanie ze wzorcami zmtnienia, przy uyciu tzw. nefelometrw (patrz p. 4.23). Prost i do dokadn metod oceny przezroczystoci jest badanie polegajce na ocenie wielkoci druku wzorcowego, ktry moe by czytany przez warstw badanej cieczy o okrelonej gruboci. W tym przypadku, ocena przezroczystoci jest podawana w stopniach skali umownej, odpowiadajcej poszczeglnym wzorcom druku. W przypadkach okrelonych normami produktowymi, barwa i klarowno (wygld) produktu s podawane opisowo. Pod pojciem wygld naley rozumie wzrokow ocen produktu, bezporednio albo z zastosowaniem okrelonego przyrzdu z okularem (np. lupy). W ocenie wygldu okrela si obecno lub brak nierozpuszczonej wody lub innej fazy (np. nierozpuszczonych parafin), ktre powoduj zmtnienie produktu oraz obecno lub brak przypadkowych zanieczyszcze staych.
Rys. 4.106 Schemat i zasada dziaania kolorymetru Stammera 1 cylinder z badanym produktem, 2 ruchoma tuleja, 3 filtr, 4 ekran, 5 pryzmat, 6 obraz pola widzenia
60
IV
Rozdzia V: Smarowanie przelotowe
Rozdzia V
SMAROWANIE PRZELOTOWE
W wielu rozwizaniach konstrukcyjnych maszyn, skojarzenia trce s smarowane przez ukady smarowania przelotowego, zwane rwnie ukadami ze strat rodka smarnego lub ukadami stratnymi. Ukady smarowania przelotowego, ze wzgldu na prostot rozwiza, znalazy zastosowanie w przypadkach, gdy stosowanie ukadw obiegowych jest konstrukcyjnie trudne do rozwizania lub zbyt kosztowne. Jest to najstarszy sposb smarowania. Ukady smarowania przelotowego pozwalaj na efektywne smarowanie pojedynczych skojarze trcych, wymagajcych niewielkiej iloci rodka smarnego, ale take jednoczesne smarowanie kilku skojarze trcych, zgrupowanych w niewielkiej przestrzeni. W tego typu rozwizaniach, rodek smarny jest podawany do skojarzenia trcego w sposb cigy lub okresowy, najczciej w zalenoci od aktualnego zapotrzebowania. W ukadach smarowania przelotowego s stosowane zarwno oleje jak i smary plastyczne.
5.1 Ukady smarowania przelotowego

Zasadnicz cech smarowania przelotowego jest jednokrotne przejcie rodka smarnego przez smarowane skojarzenia trce i usunicie tego rodka, najczciej do otoczenia lub zbiornika z olejem przepracowanym. Przepyw rodka smarnego odbywa si wg schematu (5.1): zbiornik rodka smarnego (pompa) skojarzenie trce otoczenie W przelotowym ukadzie smarowania, rodek smarny obok funkcji smarowania (zmniejszenia tarcia) spenia take inne wane zadania: wynoszenia zewntrznych zanieczyszcze staych i produktw zuycia skojarze trcych oraz ochrony przed korozj i rdzewieniem. Ukady smarowania przelotowego znalazy zastosowanie w takich urzdzeniach jak: q lekko obcione precyzyjne mechanizmy maszyn, q otwarte przekadnie zbate, q lekko obcione zamknite przekadnie zbate, zarwno reduktory jak i wariatory, q oyska lizgowe, q mechanizmy smarowane mg olejow, q przekadnie linowe i acuchowe, q osie pojazdw szynowych, q obrzea k pojazdw szynowych lub gwek szyn, a w niektrych rozwizaniach konstrukcyjnych take: q cylindry silnikw, q oyska podpr silnikw turbinowych. W ukadzie smarowania przelotowego zasadnicza cz rodka smarnego jest zgromadzona w zbiorniku. Do skojarzenia trcego rodek smarny jest podawany grawitacyjnie lub jest przetaczany. Wikszo rozwiza konstrukcyjnych smarowania przeloto-
wego jest realizowana jako smarowanie indywidualne. Przykady indywidualnych olejarek i smarownic znajdujcych zastosowanie systemach smarowania przelotowego, zaprezentowano w p. 2.6. W tym systemie okresy smarowania i ilo podawanego rodka smarnego najczciej s ustalane dowiadczalnie. Na rys. 5.1 przedstawiono rozwizanie konstrukcyjne smarowania przelotowego, barykowego oyska tocznego. W rozwizaniu tym olej jest podawany z olejarki kroplowej 1 (patrz rys. 2.34) bezporednio do przestrzeni oyska. Krople oleju spadaj na wirujcy element 4, w postaci migieka zamontowanego na kocu wau. opatki migieka odrzucaj olej w kierunku oyska. Po przejciu przez oysko olej jest odprowadzany przewodem odpywowym 6, na zewntrz. Przykadowe rozwizanie konstrukcyjne smarowania przelotowego poprzecznego oyska lizgowego, smarowanego tzw. smarownic butelkow, przedstawiono na rys. 5.2. Zaworek zbiornika jest uruchamiamy mechanizmem aktywowanym przez drgania wau. Olej spywa na oysko lizgowe w sposb cigy tylko podczas obracania si wau, a po przejciu przez oysko spywa przewodem odpywowym do zbiornika pooonego poniej, skd jest usuwany okresowo jako olej przepracowany. Smarowanie przelotowe moe by stosowane w centralnych systemach smarowania. Schematy takich rozwiza przedstawiono na rys. 2.38, 2.41 oraz 2.43. Typowym przykadem smarowania przelotowego jest smarowanie obrzey k pojazdw szynowych na odcinkach krzywizny torw, w celu zmniejszenia tarcia pomidzy obrzeem koa i gw-
Rys. 5.1 Ukad przelotowego smarowania tocznego oyska barykowego, olejark kroplow 1 olejarka kroplowa (jak na rys. 2.34) z olejem, 2 wziernik olejarki, 3 oysko barykowe, 4 migieko do rozbryzgiwania oleju, 5 pokrywa, 6 odpyw
Rys. 5.2 Ukad przelotowego smarowania poprzecznego oyska lizgowego olejark butelkow 1 zbiornik oleju butelka, 2 iglica, 3 olej, 4 gniazdo smarownicze do zamocowania butelki, 5 wa poprzecznego oyska lizgowego, 6 rowek odpywowy
Rys. 5.3 Schemat dziaania urzdzenia do smarowania obrzey k pojazdw szynowych 1 przewd doprowadzajcy olej ze zbiornika, 2 mechanizm wtryskiwacza, 3 dysza wtryskiwacza, 4 obrzee koa
k szyny. Schemat dziaania urzdzenia do smarowania obrzey k przedstawiono na rys. 5.3. W przypadku smarowania tym systemem olej spywa na torowisko.
5.2 Oleje do ukadw przelotowych

Do ukadw przelotowych s stosowane rafinowane lub nierafinowane oleje mineralne, ktre mog zawiera nastpujce dodatki: q przeciwutleniajce, q przeciwkorozyjne, q poprawiajce waciwoci adhezyjne, q substancje bitumiczne, q smarnociowe (EP). Klasyfikacj rodziny A, olejw do ukadw przelotowych wg ISO 6743-1: 2000, przedstawiono w tabeli 5.1. W ukadach przelotowych, w zalenoci od naciskw jednostkowych i obrotw, s stosowane oleje o klasie lepkoci ISO VG w 32 320. Jedynie w specjalnych przypadkach stosuje si oleje o wikszej lepkoci. Im wiksze obcienie tym wiksza powinna by lepko oleju i im wiksze obroty tym mniejsza lepko. Opracowano wiele metod obliczania optymalnej lepkoci oleju, uwzgldniajcych takie parametry pracy oysk jak: typ oyska, prdko obrotowa,
TABELA 5.1 Klasyfikacja olejw przemysowych, rodzina A (ukady przelotowe) wg ISO 6743-1:2000 Symbol ISO-L AY Skad i waciwoci Zastosowania
rednio rafinowane oleje Smarowanie zgrubne, smaromineralne. Niektre oleje tej wanie osi i obrzey k pojazgrupy mog zawiera skad- dw szynowych itp. niki mogce zagraa zdrowiu lub rodowisku naturalnemu. Rafinowane oleje mineralne. Lekko obcione elementy (oyska toczne, przekadnie), oyska lizgowe ze smarowaniem hydrodynamicznym. Otwarte przekadnie zbate, przekadnie linowe, przekadnie acuchowe, gdzie nie moe by zastosowany smar plastyczny.
przenoszone obcienia i zakres temperatur pracy. Podobne zalenoci opracowano dla przekadni zbatych. Temperatura pynicia olejw do ukadw przelotowych powinna by dostosowana do temperaturowych warunkw pracy oleju. Typowym olejom rodziny ISO- L-A najczciej stawia si nastpujce wymagania: q wysoki naturalny wskanik lepkoci, w granicach: 90 ... 100, q temperatura pynicia poniej 9 ... 15C, q temperatura zaponu powyej 210 ... 305C, q dobra odporno na utlenianie, q dobre waciwoci AW i EP, q dobre waciwoci przeciwkorozyjne, q dobre waciwoci przeciwpienne. Oleje rodziny ISO-L-AN mog by rwnie stosowane w ukadach hydraulicznych, wymagajcych stosowania olejw ISO-L-HH, a oleje rodziny ISO-L-AB w ukadach wymagajcych stosowania olejw ISO-L-FD oraz do smarowania przekadni w przypadkach, gdy s wymagane oleje ISO-L-CKB. W ostatnim okresie czasu, ze wzgldu na ochron rodowiska, do smarowania ukadw przelotowych, zwaszcza w transporcie szynowym, s stosowane biodegradowalne oleje i smary plastyczne. S to oleje rolinne lub estry kwasw tuszczowych, z dodatkami przeciwutleniajcymi, przeciwrdzewnymi i EP. Przedostajc si do rodowiska naturalnego ulegaj one szybkiej biodegradacji. Rwnie oleje do smarowania acuchw pi acuchowych zawieraj skadniki biodegradowalne. Nie mog one zawiera skadnikw, ktre mog zagraa zdrowiu lub rodowisku naturalnemu. Wymagania dla tego rodzaju olejw s ujte w odrbnej normie ISO 11679. Smarom plastycznym, przeznaczonym do stosowania w ukadach przelotowych s stawiane podobne wymagania eksploatacyjne jak olejom. Najczciej s stosowane smary o klasie konsystencji NLGI 000 . 3.
AN
AB
Rafinowane oleje mineralne, zawierajce substancje bitumiczne lub inne dodatki np. poprawiajce waciwoci adhezyjne, EP, przeciwkorozyjne.
AC
Oleje inne ni mineralne, tusz- acuchy pi acuchowych. cze zwierzce, oleje rolinne, a take oleje syntetyczne, zawierajce odpowiednie dodatki niezbdne do uzyskania wymaganych waciwoci.
Rozdzia VI: rodki antyadhezyjne...
Rozdzia VI
RODKI ANTYADHEZYJNE DO UWALNIANA WYROBW Z FORM
Istnieje dua grupa rodkw przeznaczonych do uatwiania uwalniania wyrobw z form. Dotychczas nie zostay one jednoznacznie sklasyfikowane. Ze wzgldu na ich due znaczenie w praktyce przemysowej, omwiono je stosujc wasne kryteria podziau. Do tej grupy zaliczono rodki antyadhezyjne do uwalniania: q betonu, q wyrobw ceramicznych, q wyrobw z tworzyw sztucznych i elastomerw, q wyrobw szklanych. Adhezja (ac. adhaesio) przylgnicie, przystawanie, czenie si powierzchni dwch rnych cia (staych lub ciekych) na skutek przycigania midzyczsteczkowego. Antyadhezja przeciwdziaanie adhezji, poprzez rozdzielenie powierzchni dwch rnych cia, w wyniku zastosowania substancji rozdzielajcych.
6.1 rodki antyadhezyjne do uwalniania betonu z form

Beton obok stali sta si podstawowym materiaem konstrukcyjnym wspczesnych budowli. Materiaami eksploatacyjnymi, ktre rwnie znalazy powszechne zastosowanie w budownictwie s rodki antyadhezyjne do uwalniania betonu z form, zwane rwnie rodkami lub olejami formierskimi do betonu.
6.1.1 Cement
Podstawowymi surowcami do produkcji wyrobw betonowych jest cement, piasek i woda. Dwa ostatnie surowce nie wymagaj szczeglnego omwienia, aczkolwiek ich jako moe mie istotne znaczenie dla procesw technologicznych, trwaoci czy te estetyki wyrobw. Cementami nazywa si szerok grup spoiw otrzymywanych w rnych procesach i z rnych surowcw. Wyrnia si nastpujce podstawowe gatunki cementw: q cementy waciwe, otrzymywane przez wypalanie mieszanin gliny z marglem, wice si pod wpywem wody, q cementy krzemianowe, wice si wskutek reakcji ze szkem wodnym, q cementy organiczne, na osnowie tworzyw sztucznych, w licznych odmianach, w zalenoci od zastosowanych w ich skadzie tworzyw sztucznych, q cementy bitumiczne, w ktrych lepiszczem s produkty przerbki ropy naftowej i smoy pogazowej (cementy kwaso- i ugoodporne), q cementy glejtowo-glicerynowe (cementy kwasoodporne), q cementy gipsowe.
Podstawow grup cementw stanowi cementy waciwe, do ktrych zalicza si: q Cement portlandzki i jego liczne modyfikacje i odmiany, jest otrzymywany z margli lub wapieni zmieszanych z glin. Po zmieszaniu skadniki s spiekane w temperaturze okoo 1100C w specjalnych obrotowych piecach, dajc tzw. klinkier. Po dodaniu niewielkiej iloci gipsu, klinkier jest mielony w mynach kulowych. Gatunki cementu portlandzkiego s oznaczane liczbami, np.: 250, 350, 400, oznaczajcymi wytrzymao twardej zaprawy na ciskanie, wyraon w kG/cm2. q Cement glinowy jest otrzymywany z mieszaniny boksytu i wapienia. W porwnaniu z cementem portlandzkim, odznacza si on znacznie krtszym okresem twardnienia oraz odpornoci na dziaanie wody morskiej. q Cement hutniczy jest otrzymywany z mieszaniny ula wielkopiecowego, klinkieru i gipsu. Po stwardnieniu jest odporny na wysokie temperatury i dziaanie wd agresywnych. q Cement gipsowy w licznych odmianach, otrzymywany z ula wielkopiecowego, gipsu pwodnego i cementu portlandzkiego lub wapna hydratyzowanego. Przeznaczony do produkcji elementw naraonych na dziaanie wd agresywnych. q Cement naturalny (romaski) jest otrzymywany w procesie wypalania margli, zawierajcych wglan wapniowy i substancje ilaste. Ma waciwoci porednie pomidzy wapnem hydraulicznym a cementem portlandzkim. q Cement magnezjowy (cement Sorela), jest to spoiwo otrzymywane z wypalonego magnezytu ze stonym roztworem chlorku magnezowego, przeznaczony do stosowania jako spoiwo oraz skadnik ksylolitu, stosowanego jako materia wykadziny podogowej oraz do blatw stow laboratoryjnych itp. q Cementy specjalne, otrzymywane z rnych surowcw i przeznaczone do specjalnych zastosowa, np.: cementy ekspansywne jako materiay uszczelniajce. Cementy mog zawiera rozmaite wypeniacze, jak mczki kwasoodporne, grafit, sproszkowany wgiel, uel, substancje wkniste, itp. oraz dodatki, dajc cementy o specyficznych waciwociach. Zastosowanie odpowiednich gatunkw cementu pozwala na uzyskanie wyrobw betonowych o wymaganych waciwociach.
6.1.2 Beton
Beton jest to mieszanina cementu i kruszywa, zarobiona wod, twardniejca wskutek procesw wizania i twardnienia cementu. Najwaniejszym skadnikiem cementu jest bezwodny krzemian wapniowy (SiO23 CaO). Reaguje on z wod, wg reakcji (6.1), tworzc hydrat 2(SiO2CaO)5H2O, stanowicy lepiszcze kruszywa. 2(SiO2CaO) + 9H2O = 2(SiO2CaO)5H2O + 4 Ca(OH)2
(6.1)
VI
Powstajcy w tej reakcji wodorotlenek wapnia reaguje (6.2) z atmosferycznym ditlenkiem wgla, tworzc wglan wapnia, ktry rwnie jest materiaem wicym. Ca(OH)2 + CO2 = CaCO3 + H2O
(6.2)
q q q q q
kaflarskie, kamionkowe, garncarskie, ogniotrwae, porcelitowe i inne.
Zachodzce przy tym reakcje s egzotermiczne, co powoduje wzrost temperatury i przypiesza proces wizania betonu. Beton kruszywowy najczciej otrzymuje si poprzez zmieszanie kruszywa, cementu i wody oraz ewentualnie domieszek w mieszalnikach, zwanych betoniarkami. Beton kruszywowy stosuje si do wznoszenia konstrukcji betonowych i elbetonowych, przegrd izolujcych termicznie i akustycznie oraz do wyrobu rnych elementw prefabrykowanych (pyty stopowe, pyty cienne, dwigary, prefabrykowane konstrukcje szkieletowe, pustaki cementowe, kostki drogowe itp.). Wyrnia si wiele gatunkw betonu kruszywowego. W zalenoci od gstoci beton kruszywowy dzieli si na: q ciki - o gstoci powyej 2600 kg/m3, q zwyky - o gstoci 18002600 kg/m3, q lekki - o gstoci poniej 1800 kg/m3. W zalenoci od stopnia plastycznoci wyrnia si beton kruszywowy: lany (cieky), pcieky (plastyczny), ubijany. W zalenoci od rodzaju zastosowanego kruszywa, wyrnia si: q wirobeton, q ulobeton, q beton z kruszywem lekkim, q gruzobeton, q beton trocinowy. Beton moe by zbrojony stal (elbet) a take sprony (kablobeton, strunobeton). Specjaln odmian betonu jest tzw. beton komrkowy. Beton komrkowy, zwany rwnie gazobetonem jest aktualnie najpopularniejszym materiaem budowlanym. Wytwarza si go z piasku i/lub lotnych popiow, cementu i wody, z zastosowaniem specjalnych spulchniaczy oraz detergentw. Skadniki miesza si w odpowiednich proporcjach i wlewa do stalowych lub aluminiowych form, ktrych wewntrzne powierzchnie s pokryte bardzo cienk warstewk oleju formierskiego. Mas pozostawia si do ostygnicia i zwizania. Ju w trakcie stygnicia masa betonowa zwiksza swoj objto (ronie) i uzyskuje specyficzn chropowat faktur. W odpowiednim momencie, gdy masa betonowa daje si jeszcze ksztatowa, czciowo zapenione formy wkada si do pieca o temperaturze 150200C. W tym procesie beton zwiksza swoj objto okoo 3 razy, wypeniajc dokadnie form. W kocowej fazie wygrzewania beton twardnieje i zwiksza swoj wytrzymao. Beton komrkowy jest lekki; jego gsto w zalenoci od przewidywanych zastosowa wynosi okoo 5501300 kg/m3, a wytrzymao na ciskanie 4075 kG/cm2. Stanowi on doskona izolacj termiczn, mona go ci, wycina rowki i szczeliny, wierci pod kable i przewody rurowe itp. Wytwarza si z niego bloki cienne, pyty oraz elementy zbrojone. Beton komrkowy jest klasyfikowany wg: zastosowanych surowcw, sposobu wytwarzania, porw, przeznaczenia (konstrukcyjne oraz izolacyjne), a take wg technologii wytwarzania: Siporex, Ytong, Hebel, Unipol itd. Aktualnie w Unii Europejskiej s opracowywane przepisy dotyczce ekologicznych technologii i wymaga na wyroby z betonu komrkowego. Przewiduje si, e przepisy te bd rwnie dotyczyy wymaga na oleje formierskie. Powinny one by nietoksyczne i biodegradowalne. W produkcji cegie, dachwek i innych wyrobw ceramicznych, jako surowiec jest stosowana glina. Jest to pospolity surowiec ilasty, zawierajcy mineray: kaolin, itillity, montmorillonit oraz tlenki elaza, nadajce czerwony kolor wyrobom po wypaleniu. Wyrnia si nastpujce podstawowe gatunki glin: q ceglarskie, q fajansowe,
6.1.3 Problem uwalniania wyrobw betonowych z form

Jednym z problemw, jaki wystpuje w budownictwie i produkcji elementw budowlanych, s uszkodzenia powierzchni wyrobw bezporednio przylegajcych do form lub szalunkw. Uszkodzenia takie s rezultatem zbyt silnego przylegania betonu do powierzchni formy lub szalunku w procesie wizania betonu. Czstym tego powodem jest niestosowanie olejw formierskich, stosowanie niewaciwych olejw lub stosowanie ich w nadmiarze, a take stosowanie zabrudzonych form. Rezultatem s zwikszone koszty zwizane z odrzuceniem wykonanych elementw przez kontrol jakoci lub pogorszenie estetyki wyrobu, a niekiedy nawet pogorszenie parametrw wytrzymaociowych. W praktyce, w celu zapobiegnicia takim przypadkom, s stosowane oleje formierskie do uwalniania betonu z form. W zalenoci od gatunku betonu, stosowanego procesu technologicznego, ksztatu formy, temperatury wizania betonu, s stosowane oleje formierskie o zrnicowanych waciwociach. Jednym z warunkw uzyskania gadkiej powierzchni wyrobw betonowych jest stosowanie olejw formierskich, dostosowanych do danej technologii, gatunku betonu, ksztatu i materiau formy, a take do wymaga na wyrb lub faktur powierzchni, np. w przypadku stosowania technologii licem w d.
6.1.4 rodki formierskie do betonu

Klasyfikacja tej grupy rodkw dotychczas przez ISO nie zostaa opracowana. rodki formierskie do betonu, norma PN-B-19305: 1996 klasyfikuje jako: q olejowe, oznaczane symbolem (O), q emulsyjne, oznaczane symbolem (E). W zalenoci od rodzaju formowanego betonu norma wyrnia dwa rodzaje olejw: q do betonu kruszywowego, oznaczane symbolem (K), q do betonu komrkowego, oznaczane symbolem (L). PN-B-19305 przewiduje kilka metod bada i wymaga, istotnych z punktu widzenia waciwoci uytkowych rodkw do uwalniania betonu z form. Bada si midzy innymi: q zatuszczenie powierzchni betonu, q zmian barwy powierzchni betonu, q wpyw rodka adhezyjnego na powierzchni formy, obejmujcy: przywieranie i korozj form, q wpyw rodka adhezyjnego na trwao betonu, obejmujcy: wytrzymao betonu na ciskanie oraz skuteczno dziaania w zalenoci od czasu formowania, q wpyw rodka adhezyjnego na warunki sanitarne, obejmujcy: dziaanie toksyczne, dranice i uczulajce oraz zanieczyszczenia ciekw, zanieczyszczenia powietrza, q trwao rodka adhezyjnego: olejowego i emulsyjnego, q wpyw rodka adhezyjnego na trwao styropianu. Do oceny tych waciwoci, PN-B-19305 przewiduje specyficzne metody bada i okrela wymagania. Praktycy budownictwa i producenci wyrobw betonowych czsto posuguj si wasnymi klasyfikacjami wedug: przeznaczenia, mechanizmu dziaania, ale take wedug innych kryteriw, istotnych w praktyce eksploatacyjnej. Wyrnia si trzy podstawowe rodzaje rodkw formierskich do uwalniania betonu z form: q do bezporedniego stosowania jako olej, q do stosowania w postaci emulsji wodno-olejowych, q do stosowania w postaci elu.
VI

Ponadto, czsto s wyrniane oleje formierskie do betonu komrkowego oraz do wyrobw ze materiaw specjalnych, np. YTONG czy te betonu wknistego. Specjaln grup tego typu rodkw stanowi biodegradowalne oleje formierskie. Dotychczas nie zostay wypracowane szczegowe wymagania normatywne dotyczce jakoci tego typu olejw. Poszczeglni producenci olejw, a take wielkie firmy produkujce prefabrykaty z betonu stosuj wasne, wewntrzne wymagania, oparte o uzyskane dowiadczenia i wieloletni wspprac z czoowymi firmami budowlanymi, zajmujcymi si przetwrstwem betonu, produkcj wyrobw ceramicznych itp. W niektrych przypadkach, w celu przypieszenia procesu wizania betonu, stosowana technologia wymaga podgrzewania form, najczciej do temperatury 6080C. Oleje formierskie do tych celw powinny odznacza si odpornoci na utlenianie. Oleje takie, obok stabilnej chemicznie bazy, musz zawiera specjalny zestaw inhibitorw utlenienia zapobiegajcych przypieszonemu rozkadowi oleju. Ponadto, oleje formierskie przeznaczone do stosowania w formach stalowych powinny zawiera inhibitory korozji, w celu przeciwdziaania rdzewieniu powierzchni form. W zakres olejw formierskich wchodz rwnie oleje do produkcji elementw ze zwykej gliny wypalanej, wyrobw garncarskich, i armatury z porcelitu oraz do ochrony przed przyleganiem betonu betoniarek i sprztu mieszajcego. W produkcji tego rodzaju wyrobw s stosowane oleje formierskie o bardzo duej kwasowoci, co uatwia szybkie uwalnianie wyrobw z form. substancje o charakterze kwanym (aktywne chemicznie) lub powierzchniowo aktywne (aktywne fizycznie) - najczciej specjalnie dobrane estry. Zarwno konwencjonalne jak i biodegradowalne oleje formierskie do betonu mog zawiera inhibitory korozji i rdzewienia, zapobiegajce rdzewieniu powierzchni form stalowych oraz inhibitory utlenienia, zapobiegajce rozkadowi skadnikw oleju pod wpywem: podwyszonej temperatury, tlenu powietrza, wiata, a take katalitycznego dziaania metali i pyu cementowego. Specjaln grup olejw formierskich stanowi oleje przeznaczone do stosowania w postaci emulsji wodnych (tzw. oleje emulgujce). Obok skadnikw typowych, zawieraj one substancje powierzchniowoczynne uatwiajce tworzenie emulsji z wod. Oleje takie s dostarczane jako tzw. koncentraty, a emulsje, zawierajce 1020% koncentratu, s sporzdzane bezporednio w zakadzie produkcyjnym lub na budowie. Wad tego typu technologii jest stosunkowo maa trwao emulsji, na og nie przekraczajca jednego dnia. Po tym czasie ulega ona rozwarstwieniu i powtrne jej uycie wymaga mieszania. Ponadto emulsja jest czua na niskie temperatury i nie powinna by przechowywana w temperaturze poniej 0C. Zalet olejw emulgujcych jest dobre krycie powierzchni i zwizane z tym mae zuycie na jednostk powierzchni formy. Emulsja naoona na form po pewnym czasie odparowuje wod, a skadnik olejowy silnie przywiera do podoa. W przypadku nowych form drewnianych, emulsja powinna by nakadana dwukrotnie: po raz pierwszy na dwie godziny przed uyciem formy, a nastpnie bezporednio przed jej uyciem. Kolejne uytkowanie form drewnianych wymaga jednokrotnego nanoszenia emulsji.
6.1.5 Skad chemiczny rodkw formierskich do betonu

Pierwotnie jako rodek do uwalniania betonu z form stosowano (i jeszcze niekiedy s stosowane) mieszaniny oleju napdowego lub lekkiego oleju opaowego z olein (technicznym kwasem oleinowym). Jako rodek do uwalniania betonu z form s stosowane rwnie tanie oleje smarowe, czasami nawet oleje przepracowane. Wad olejw napdowych jest ich toksyczno, zwizana z obecnoci w ich skadzie szkodliwych wglowodorw aromatycznych, palno (klasa II), nieprzyjemny zapach oraz agresywno wzgldem rodowiska naturalnego. Jeszcze bardziej szkodliwe s oleje smarowe i oleje przepracowane, ktre ze wzgldu na dziaanie rakotwrcze w ogle nie powinny by stosowane do tych celw. Z tych wzgldw, w wikszoci krajw uprzemysowionych, o wysokiej kulturze technicznej i wraliwoci ekologicznej spoeczestw, zaistniay silne tendencje w kierunku poszukiwa olejw formierskich nieszkodliwych i kompatybilnych ze rodowiskiem naturalnym. Tendencje te wynikaj z nastpujcych przesanek: q zwikszonej troski o bezpieczestwo i komfort pracownikw, q zwikszonej troski o bezpieczestwo przyszych uytkownikw, q zwikszonej troski o rodowisko naturalne. W odpowiedzi na te tendencje i zapotrzebowanie powstay specjalne receptury olejw biodegradowalnych, nietoksycznych i o zmniejszonej szkodliwoci dla czowieka i rodowiska. Ze wzgldu na wiksze koszty surowcw, oleje tego typu s nieco drosze od konwencjonalnych, lecz zadbano by byy bardziej wydajne, przynajmniej na poziomie rekompensujcym zwikszenie ceny. Wspczesne oleje formierskie s komponowane wg wielu receptur, dostosowanych do specjalistycznych technologii stosowanych w zakadach produkcyjnych. Specjaln grup olejw formierskich stanowi oleje biodegradowalne, co oznacza, e s one rozkadane w naturalnym rodowisku przez bakterie i nie zawieraj skadnikw toksycznych. S one produkowane na bazie olejw rolinnych (rzepakowy, sonecznikowy, itp.) oraz/lub rozpuszczalnikw nie zawierajcych szkodliwych wglowodorw aromatycznych. Ich biodegradowalno wynosi okoo 95%, podczas gdy biodegradowalno olejw mineralnych nie przekracza 40%. Oleje biodegradowalne czsto (ale nie zawsze) maj w nazwie przedrostek bio lub eco. W ich skad, podobnie jak w przypadku olejw konwencjonalnych, mog wchodzi
6.1.6 Mechanizm dziaania rodkw formierskich do betonu

Mechanizm dziaania olejw formierskich do betonu jest bezporednio zwizany z ich skadem chemicznym. Wyrnia si oleje: q chemicznie aktywne, q fizycznie aktywne, q fizycznie i chemicznie aktywne. W przypadku olejw chemicznie aktywnych, zawarty w oleju komponent o charakterze kwanym (kwasy organiczne) neutralizuje wapno na powierzchni odlewu betonowego, w rezultacie czego reakcja wizania cementu zostaje zatrzymana. Powierzchnia betonu w kontakcie z form jest mechanicznie osabiona, co umoliwia atwe uwolnienie odlewu z formy. W niektrych przypadkach (produkcja cegie, dachwek itp.) dua kwasowo olejw formierskich jest niezbdna dla prawidowego lub szybkiego uwalniania odleww z form. Zawarte w oleju substancje kwane neutralizuj alkaliczne skadniki gliny. Wane jest, aby neutralizacja odbywaa si jedynie na powierzchni wyrobu i nie zachodzia w gbszych warstwach. Z tego wzgldu zawarte w oleju substancje kwane, musz mie specjalnie dobran budow chemiczn. Niedoskonaoci tego typu olejw formierskich jest osabienie mechaniczne powierzchni odlewu, co jest szczeglnie niekorzystne na krawdziach i przy nadmiarze oleju. Powierzchnia odlewu nie jest idealnie gadka i generuje kurz. W przypadku olejw fizycznie aktywnych, zawarty w oleju skadnik polarny (przewanie ester, ale i inne substancje polarne rwnie s stosowane) fizycznie adsorbuje si na powierzchni metalu i tworzy na niej silnie przylegajcy film olejowy. Film olejowy rozdziela powierzchni formy i odlewu, co umoliwia atwe uwolnienie odlewu z formy. Kurz nie jest generowany a powierzchnia odlewu jest gadka. Niedoskonaoci tego typu olejw formierskich, jest sabe przywieranie filmu olejowego do powierzchni drewnianych i plastikowych, a take do zabrudzonych powierzchni metalowych. W tych przypadkach s stosowane oleje formierskie o duej lepkoci. W przypadku olejw fizycznie i chemicznie aktywnych maj miejsce oba, wyej opisane mechanizmy dziaania. Przewaga w skadzie oleju jednego ze skadnikw kwanego lub polarnego,
VI
Tabela 6.1 Wpyw kwasowoci i zawartoci estrw o charakterze polarnym, w olejach formierskich, na uwalnianie betonu z form
powoduje przewag jednego z wspomnianych mechanizmw dziaania. Jako skadnikw aktywnych i ich zawarto w sposb zasadniczy wpywaj na jako olejw formierskich. Wpyw kwasowoci i zawartoci estrw (zwizki polarne) w olejach formierskich na uwalnianie betonu z form, ilustruje tabela 6.1.
6.1.7 Nakadanie na powierzchnie form

O ekonomicznej stronie stosowania olejw formierskich decyduj nastpujce czynniki: q sposb nakadania, q rodzaj zastosowanego oleju formierskiego: czysty olej lub emulsja wodna, q lepko oleju formierskiego, q materia formy, q czysto powierzchni formy, q mechanizm dziaania oleju formierskiego, q porowato betonu. Oleje formierskie na powierzchni formy s nakadane jednym z czterech, opisanych poniej, sposobw. Natrysk poprzez specjalne dysze jest sposobem najczciej stosowanym w duych, zmechanizowanych wytwrniach wyrobw z betonu i gliny. Jest to sposb najbardziej ekonomiczny, pod warunkiem waciwego dozowania oleju. Ilo dozowanego rodka powinna by minimalna, ale zapewniajca rwnomierne pokrycie powierzchni formy cieniutk warstewk. Stosowanie nadmiaru oleju formierskiego nie tylko zwiksza jego zuycie, ale take jest powodem uszkodze powierzchni wyrobw, zmniejszenia ich wytrzymaoci, a take powstawania plam i przebarwie. Zanurzenie formy w oleju formierskim jest metod czsto stosowan na zmechanizowanych liniach prefabrykatw. Forma jest zanurzana w pojemniku z olejem formierskim, po obciekniciu, na powierzchni formy pozostaje cienka warstwa oleju. Zalet tego sposobu jest gwarancja dokadnego pokrycia olejem caej wewntrznej powierzchni formy. O iloci oleju formierskiego jaki pozostanie na powierzchni formy, decyduje jego lepko oraz czas obciekania. Czas obciekania powinien by dobrany do lepkoci oleju tak, aby na powierzchni pozostawi on bardzo cienki film olejowy. Im wiksza lepko oleju, tym czas obciekania powinien by duszy. I w tym przypadku nadmiar oleju moe by szkodliwy. Nakadanie wakiem jest najczciej stosowane w mniejszych wytwrniach oraz tam, gdzie wyroby betonowe s wytwarzane na liniach o maym stopniu zmechanizowania oraz bezporednio na budowie, w przypadkach powlekania olejem szalunkw. Wad tego systemu jest moliwo wystpienia niedokadnoci w pokryciu powierzchni formy, a tym samym przyklejanie betonu do formy i zwizane z tym ukruszenia.
Nakadanie pdzlem jest stosowane w przypadkach wyrobw jednostkowych oraz w maych wytwrniach, a take w przypadkach szalunkw drewnianych lub stalowych, bezporednio na budowie. Podobnie jak w przypadku nakadania wakiem, wad tego systemu jest moliwo wystpienia niedokadnoci w pokryciu powierzchni formy. O iloci zuytego oleju formierskiego decyduje rwnie rodzaj zastosowanego rodka formierskiego: czysty olej lub emulsja wodna. W przypadkach czystych olejw ich zuycie jest nieco wiksze ni w przypadku stosowania emulsji. Emulsje, o steniu oleju 1020%, najczciej s stosowane w przypadkach form drewnianych i szalunkw, ale rwnie w przypadku form stalowych. Zawarta w emulsji woda wsika w podoe, a take odparowuje. Na powierzchni formy pozostaje cienka warstewka filmu olejowego. W zastosowaniach do powlekania form stalowych naley upewni si czy olej zawiera inhibitory rdzewienia. Jeeli drewniana forma nie bya dotychczas powlekana emulsj olejow, zabieg powlekania powinien by wykonany dwukrotnie; najpierw na 12 godzin przed uyciem formy, a nastpnie bezporednio przed jej uyciem. W praktyce, najczciej stosuje si oleje formierskie o maej lepkoci, wynoszcej 435 mm2/s, w temperaturze 40C. Maa lepko pozwala na dokadne spryskiwanie formy, a w przypadku technologii polegajcej na zanurzaniu formy, powoduje szybkie spynicie nadmiaru oleju, pozostawiajc na powierzchni cienki film olejowy. Oleje o duej lepkoci, najczciej wynoszcej 35350 mm2/s w temperaturze 40C, s stosowane w do powlekania stalowych form do betonu komrkowego oraz w tych przypadkach, gdy zachodzi niebezpieczestwo spynicia oleju z powierzchni formy oraz gdy olej na drewniane powierzchnie szalunkw jest nanoszony rcznie. Dua lepko zapobiega wnikaniu oleju w gb porw wyrobu lub formy, zmniejszajc tym samym zuycie oleju. W olejach o duej lepkoci zanieczyszczenia stae bardzo powoli sedymentuj, jest to powodem, e wraz z olejem s one nanoszone na form i mog uszkadza wyroby. Z tego wzgldu naley szczeglnie dba o czysto tego rodzaju olejw. O wydajnoci oleju formierskiego decyduje rwnie materia formy. Olej wnika w pory form drewnianych, w tym przypadku zuycie jest znacznie wiksze ni w przypadku form metalowych lub plastikowych. Naley rwnie mie na wzgldzie, e nie wszystkie oleje na powierzchni form plastikowych tworz cienki film olejowy. Niektre tworzywa sztuczne odznaczaj si ma zdolnoci do zwilania olejem. W takich przypadkach powinny by stosowane oleje zawierajce specjalnie dobrane substancje powierzchniowoczynne. Na uzyskanie czystej i gadkiej powierzchni wyrobu oraz wydajno oleju formierskiego duy wpyw ma czysto powierzchni
VI

formy. Przylepione czstki betonu nie tylko zanieczyszczaj powierzchni odlewu, ale rwnie wchaniaj olej formierski, przyczyniajc si do zwikszenia jego zuycia. Wydajno oleju formierskiego zaley rwnie od opisanego wczeniej (p. 6.1.6) mechanizmu jego dziaania. W przypadku olejw dziaajcych chemicznie, pewna ilo oleju wsika do betonu reagujc z jego powierzchniow warstewk; zuycie ich jest nieco wiksze ni w przypadku - nieco mniej skutecznych - olejw dziaajcych jedynie fizycznie. Z tego wzgldu szerokie rozpowszechnienie znalazy oleje uniwersalne, w ktrych oba mechanizmy dziaaj jednoczenie. Wrd czynnikw decydujcych o zuyciu oleju formierskiego naley rwnie bra pod uwag porowato betonu. Warstwa powierzchniowa wyrobw wykonanych z betonu o duej porowatoci, w przypadku nadmiaru oleju formierskiego wchania olej. W takich przypadkach s stosowane oleje o duej lepkoci lub oleje oddziaywujce fizycznie, nanoszone bardzo cienk warstw. Podane zasady stosowania olejw formierskich zostay wypracowane w praktycznym uytkowaniu oraz w toku bada eksploatacyjnych, a take poprzez weryfikacj wynikw tych bada przez renomowane firmy budowlane i produkujce wyroby betonowe. Poniewa skuteczno dziaania olejw formierskich zaley od bardzo wielu czynnikw, ich wydajno oraz efektywno dziaania powinny by weryfikowane w praktyce. by magazynowane i stosowane w temperaturze poniej 0C. W takim przypadku emulsja moe ulec rozkadowi, a pierwotny stan emulsji moe by przywrcony poprzez intensywne mieszanie, co jest powanym utrudnieniem.Od emulsji na og wymaga si trwaoci nie mniejszej ni 6 godzin. Gdy od wyrobu betonowego jest wymagana szczeglna czysto powierzchni, s stosowane oleje formierskie jasne - nie plamice. W przypadku tego typu olejw formierskich, jest oznaczana barwa oleju metod wzrokow lub wg skali ASTM D 1500. Parametry te s istotne np. w przypadku betonw, ktre nie bd pokrywane farbami lub wykadzinami, a ktre bd stanowiy element elewacji. W przypadku nowoczesnych, biodegradowalnych olejw nietoksycznych oznaczana jest ponadto biodegradowalno wg metody CEC-L-33-A94 lub innej.
6.2 rodki antyadhezyjne do produkcji wyrobw ceramicznych

Ceramika wyroby wytwarzane z rozdrobnionych substancji nieorganicznych, niekiedy take organicznych i pigmentw, z rnymi dodatkami technologicznymi, wypalane w wysokiej temperaturze. Do ceramiki s zaliczane wyroby: porcelanowe, porcelitowe, fajansowe, kamionkowe, spieki szklane i inne. Ceramika jest wytwarzana z rnych gatunkw gliny lub mieszanek zawierajcych w swoim skadzie gliny. W etapie wstpnym jest otrzymywane tzw. ciasto glinowe (ciasto ceramiczne), zarobione wod. Ze wzgldu na plastyczno i cigliwo ciasta glinowego, moe ono by ksztatowane stosownie do ksztatu wyrobu kocowego. Niektre wyroby ceramiczne s otrzymywane z surowcw innych ni glina, tj.: krzemionka, skalenie, tlenki metali glinki porcelanowe, szamot, kordieryty, kaoliny, itd. Surowce te s stosowane najczciej w wysokim stopniu rozdrobnienia. Wedug niektrych technologii ksztat wyrobu ceramicznego jest nadawany poprzez stosowanie form lub przez wytaczanie na prasach mechanicznych. Kolejny etap produkcji polega na suszeniu uksztatowanej masy ceramicznej, w etapie tym nastpuje kurczenie si wyrobu, co jest uwzgldniane poprzez stosowanie odpowiednio wikszej formy. Wstpnie nadany ksztat wyrobu jest utrwalany poprzez wypalanie. Po wypaleniu, wyrb uzyskuje odpowiedni ksztat, wymagan twardo i wytrzymao mechaniczn. Do uwalniania z form wyrobw ceramicznych (kamionka, porcelit) s stosowane mieszaniny nie rafinowanej lub rafinowanej nafty z kwasami naftenowymi lub olein techniczn. Wprowadzenie kwasw naftenowych lub oleiny ma na celu zwikszenie liczby kwasowej, najczciej do poziomu 36 mgKOH/g. Podobnie jak w przypadku rodkw do uwalniania betonu z form, kwasy naftenowe reaguj z powierzchni wyrobu, umoliwiajc w ten sposb oddzielenie powierzchni wyrobu od powierzchni formy. Na podstawie skadu chemicznego wyrnia si dwa podstawowe rodzaje tego typu rodkw: A (na kwasach naftenowych), B (na oleinie). rodki typu A s stosowane przy produkcji wyrobw kamionkowych i porcelitowych dla przemysu i gospodarstwa domowego. rodki typu B s stosowane przy produkcji porcelany elektrotechnicznej. W przypadku wyrobw ceramicznych z porcelitu i porcelany, przeznaczonych do celw spoywczych s stosowane nafty gboko rafinowane wodorem z dodatkiem oleiny rolinnej. W procesach produkcji wyrobw ceramicznych obok rodkw antyadhezyjnych do uwalniania z form, s stosowane rodki smarne zwane plastyfikatorami i upynniaczami. S one wprowadzane do mas ceramicznych w celu uatwienia formowania i nadawania odpowiedniej elastycznoci. Jako upynniacze s stosowane rnego rodzaju substancje nieorganiczne, organiczne oraz syntetyczne polimery. Ich zasadniczym zadaniem jest nadanie odpowiedniej lepkoci oraz stabilnoci ciastu ceramicznemu.
6.1.8 Waciwoci rodkw formierskich do betonu

W Polsce waciwoci i wymagania dla rodkw formierskich do betonu s sprecyzowane w PN-B19305. Norma ta jest nieco przestarzaa i nie obejmuje rodkw stanowicych wiatowe osignicia ostatnich lat. Aktualnie nie s ustanowione odpowiednie normy ISO oraz EN. W tej sytuacji bardzo czsto s stosowane specyfikacje duych firm budowlanych lub czoowych producentw rodkw do uwalniania betonu. Podstawowe wymagania fizykochemiczne stawiane rodkom formierskim do betonu najczciej obejmuj: q gsto w temperaturze 15C, q lepko kinematyczn w temperaturze 20C , 40C oraz w 50C. Oleje formierskie o duej lepkoci wykazuj mniejsz skonno do spywania z bocznych i nachylonych powierzchni form. Stosuje si je w przypadkach, gdy taka moliwo moe mie miejsce. Oleje o maej lepkoci czsto zawieraj rozpuszczalnik, ktry odparowuje przed zalaniem formy betonem. q liczb kwasow (TAN), decydujc o mechanizmie dziaania oleju w procesie uwalniania z formy. q liczb zmydlenia, wiadczc o zawartoci w nich zwizkw powierzchniowoczynnych lub biodegradowalnych. S to specjalnie dobrane estry lub inne zwizki chemiczne, ulegajce zmydleniu. Im wiksza liczba zmydlenia, tym wiksza zawarto estru w oleju. q temperatur zaponu w tyglu odkrytym, oznaczan wg metody Cleveland (COC) lub w tyglu zakrytym, wg metody Pensky-Martens (PM). Temperatura zaponu jest podstaw do zakwalifikowania oleju do okrelonej klasy niebezpieczestwa poarowego. Metoda wg Cleveland, najczciej jest stosowana dla zakresu temperatury zaponu w granicach 79400C, natomiast metoda Pensky-Martens, dla zakresu temperatury z przedziau 65200C. Oleje formierskie do betonu najczciej zalicza si do klasy niebezpieczestwa poarowego A III (przedzia temperatury zaponu 55100C) lub s pozaklasowe (temperatura zaponu >100C). q temperatur pynicia, bdc parametrem okrelajcym najnisz temperatur, w ktrej olej moe by stosowany. Temperatura stosowania powinna by o okoo 15C wysza od temperatury pynicia oleju. Olejw formierskich nie naley magazynowa w temperaturze niszej ni temperatura pynicia. Uwaga: Emulsje wodno olejowe, sporzdzane w wytwrni wyrobw betonowych lub bezporednio na budowie, nie powinny
VI
Jako plastyfikatory s stosowane rne substancje organiczne i nieorganiczne wprowadzane do ciasta ceramicznego w postaci emulsji wodnych, elw, proszkw oraz olejw. Ich zadaniem jest: stabilizacja zawiesiny tworzcej ciasto ceramiczne, uatwienie formowania wyrobu, zwikszenie mechanicznej wytrzymaoci gotowego wyrobu.
6.3 rodki antyadhezyjne do produkcji wyrobw z tworzyw sztucznych i elastomerw

W celu rozdzielenia powierzchni wyrobu i formy w procesach produkcji wyrobw z tworzyw sztucznych i elastomerw, metodami wtrysku, toczenia i prniow, a take w procesach formowania i spawania tworzyw sztucznych, s stosowane specjalne rodki antyadhezyjne. Nanoszone na powierzchni formy, tworz one cienk, niekiedy tust warstewk, cile przylegajc do powierzchni formy. Ich zadaniem jest zapobieganie zapieczeniu wyrobu i uatwienie wyjmowania z formy, a take uszczelnianie formy. rodki antyadhezyjne s take stosowane do smarowania dysz przdzalniczych, w procesach produkcji wkien polipropylenowych, poliamidowych, poliestrowych i innych. Znajduj te one zastosowane w przemysach: gumowym, spoywczym, zabawkarskim, farmaceutycznym, tekstylnym, poligraficznym i obuwniczym. W przetwrstwie wikszoci tworzyw termoplastycznych, a take termoutwardzalnych s stosowane nastpujce rodki antyadhezyjne: q frakcje wglowodorowe niezawierajce aromatw, q woski w postaci zawiesin, q poliolefiny, q poliamidy, q poliwglany, q etery, np. dibutyloeter, q silikony. rodkom antyadhezyjnym do wyrobw z tworzyw sztucznych i elastomerw s stawiane nastpujce, podstawowe wymagania; powinny one: q tworzy na powierzchni formy trwa warstewk, q nie wchodzi w reakcje chemiczne z tworzywem, q nie plami powierzchni tworzywa, q nie nawarstwia si na powierzchni formy, q uszczelnia form, q wytrzymywa wymagan temperatur powierzchni formy, najczciej w przedziale 150300C, q chroni powierzchni formy przed korozj, q mie saby i niedranicy zapach, q przeciwdziaa pkniciom napreniowym (formowanie obrotowe), q umoliwia drukowanie, zgrzewanie, klejenie powierzchni wyrobu. W przypadku rodkw antyadhezyjnych stosowanych w produkcji zabawek, opakowa ywnoci itp. nie powinny one wykazywa waciwoci toksycznych, a w okrelonych przypadkach take by przystosowane do kontaktu z wod pitn i innymi rodkami spoywczymi, w tym z alkoholami. Zrnicowanie wymaga musi take uwzgldnia: materia, z ktrego jest wykonana forma, obcienie i temperatur pracy formy, wymagan gadko wyrobu (byszczcy lub matowy).
staje si ciaem sztywnym, twardym i kruchym. Po schodzeniu w szkle wystpuj znaczne naprenia. Po odpreniu, w temperaturze poniej temperatury przemiany, szko wykazuje jednakowe waciwoci we wszystkich kierunkach. Zdolno do tworzenia szka wykazuje wiele substancji, z tego wzgldu istnieje wiele gatunkw szka. Skadnikami podstawowych gatunkw szka, ktre znalazy szerokie zastosowanie s ditlenek krzemu (SiO2) i tritlenek boru (B2O3), mieszaniny tych tlenkw oraz ich stopy z tlenkami potasowcw (Na2O, K2O, Li2O) i wapniowcw (CaO, MgO, BeO, ZnO) oraz tlenkami oowiu (PbO), a w szczeglnych przypadkach tlenkami innych pierwiastkw. Dobierajc odpowiednie skadniki, otrzymuje si rne gatunki szka rnice si waciwociami uytkowymi: odpornoci na dziaanie czynnikw atmosferycznych, rozcieczonych kwasw, podwyszonej temperatury, poyskiem, gadkoci powierzchni, przezroczystoci. Najszersze zastosowania znalazy tzw. szka krzemianowe. S one stosowane w wyrobach powszechnego uytku, takich jak: butelki, soiki, opakowania dla przemysw: spoywczego, kosmetycznego i farmaceutycznego, ale take w wyrobach dla budownictwa: szyby, izolatory elektryczne itp. Ze wzgldu na swoje waciwoci szko znalazo zastosowanie w przemyle chemicznym, badaniach (laboratoryjna aparatura szklana) i w wielu innych dziedzinach. Szko jest klasyfikowane na wiele sposobw, ze wzgldu na: zastosowanie, skad masy szklarskiej, wygld oraz inne waciwoci. Podstawowa klasyfikacja ze wzgldu na zastosowanie obejmuje nastpujce gatunki szka: q paskie, q do wyrobu opakowa, q gospodarcze, q owietleniowe, q techniczne, q budowlane, q optyczne, q bezpieczne, q piankowe, q wkna szklane. Przemysowa produkcja poszczeglnych wyrobw ze szka skada si z wielu procesw jednostkowych, specyficznych dla okrelonych gatunkw. Pomijajc procesy otrzymywania ciekej masy szklarskiej, przemysow produkcj opakowa oraz szka gospodarczego i niektrych innych wyrobw szklanych, schematycznie przedstawiono na rys. 6.1. Na rysunku i w opisie uwypuklono te elementy procesu produkcji wyrobw ze szka, ktre wymagaj stosowania rodkw antyadhezyjnych. Wedug przedstawionego schematu, kolejne etapy nowoczesnej produkcji opakowa szklanych obejmuj: q cicie strumienia masy szklarskiej specjalnymi noycami - tworzenie kropli stopionej masy szklarskiej, q podawanie kropli masy szklarskiej do przedformy, specjalnymi prowadnicami, q wstpne formowanie wyrobw w przedformach, wraz z ksztatowaniem specjalnych elementw wyrobw (np. gwek butelek i soikw), q ostateczne formowanie wyrobu w formach.
6.4.2 rodki antyadhezyjne do wyrobw szklanych

Prawidowy przebieg procesw produkcji wyrobw szklanych (rys. 6.1) wymaga stosowania specjalnie dobranych rodkw antyadhezyjnych. rodki smarne do natrysku noyc, stosowane w etapie 1, zapewniaj smarowanie, chodzenie i ochron przed korozj ostrzy noyc. Stosowanie odpowiednich rodkw antyadhezyjnych przekada si na mniejsze lady cicia, wyduenie czasu ycia ostrz tncych i atw konserwacj ukadu spryskiwania noyc. Zalecane jest stosowanie rodkw biodegradowalnych, na bazie tuszczw zwierzcych, olejw rolinnych lub olejw syntetycznych, zawiera-
6.4 rodki antyadhezyjne do produkcji wyrobw szklanych

6.4.1 Szko i produkcja wyrobw ze szka
Szko jest to substancja nieorganiczna, ktra w procesie ochadzania przesza ze stanu zwykej cieczy w stan, w ktrej jej lepko jest wiksza ni 1013 P. Szko naley traktowa jako ciecz przechodzon. W stan taki cieka masa szklana przechodzi podczas ozibiania w temperaturze 400600C. Poniej tej temperatury szko
VI
Rys. 6.1 Schemat przemysowej produkcji opakowa szklanych 1 tworzenie kropli stopionej masy, 2 transport grawitacyjny kropli masy szklarskiej do przedform prowadnicami (rynnami), 3 wstpne formowanie wyrobu w przedformach, 4 ostateczne formowanie wyrobu w formach, 5 gorca obrbka kocowa, 6 zimna obrbka kocowa
jcych rodki powierzchniowo czynne. S one rozcieczane wod, utworzone emulsje, w postaci sprayu s nanoszone na ostrza noyc. Niektre z nich maj podwyszone pH, co zapewnia dodatkow ochron korozyjn i ogranicza namnaanie si bakterii. rodki do powlekania instalacji transportujcej kropl, stosowane w etapie 2, zapewniaj may wspczynnik tarcia, umoliwiajc dopiero co odcitej porcji pynnej masy szklarskiej atwy, grawitacyjny transport do przedformy. Tworz one powoki izolujce porcje masy szklarskiej przed nadmiern utrat ciepa. Powoki te mocno przylegaj do powierzchni, wydajnie zapobiegajc przenikaniu czstek zanieczyszcze staych do szka. Jako rodki do powlekania instalacji transportujcej kropl s stosowane: q mieszanina ywicy epoksydowej z grafitem, ktra jest nakadana na elementy instalacji transportujcej celem uatwienia wprowadzenia porcji szka do przedformy, q oleje mineralne i czciowo syntetyczne wprowadzane drog natrysku, ktre przyczyniaj si do lizgania si porcji szka zwaszcza w przypadkach, gdy porcja szka musi by przetransportowana na dugim odcinku. Powoki wstpne (warstwy podkadowe), stosowane w etapie 3, pozostawiaj grafitowy film smarowy na powierzchniach przedform i foremek gwkowych, uatwiajc rozpoczcie procesu formowania, zaadunek porcji szka i uwolnienie baki z przedformy. S one stosowane w postaci: q aerozolu na bazie rozpuszczalnika, ktry moe by atwo nanoszony na powierzchnie formujce, nawet w tych miejscach huty szka gdzie nie ma instalacji spronego powietrza, q na bazie wodnej, stosowane w temperaturze pokojowej przy uyciu pistoletu natryskowego lub w postaci atwego do uycia aerozolu, q wodnego roztworu kwasu fosforowego (stosowanie pod wycigiem), z przeznaczeniem do form, ktre s ogrzane. rodki tego typu zapewniaj trway film i wyduone okresy smarowania.
rodki do przecierania przedform i form waciwych, stosowane w etapach 3 i 4, tworz jednolity, termicznie stabilny film grafitowy na przedformie lub na powierzchni formy waciwej. Powoki te zapewniaj sprawne zaadowanie porcji szka i termiczn izolacj, ktra sprzyja procesowi produkcji i uatwia uwolnienie baki z przedformy. Wyrnia si nastpujce rodki do przecierania przedform: q oglnego stosowania, przeznaczone do wszystkich rodzajw wyrobw szklanych i zastosowa, q przeznaczone do wyrobw z krzemionki oraz do butelek do kosmetykw i lekw, q do wysokich temperatur, q do procesw, w ktrych najwaniejsza jest czysto wyrobu. rodki do przecierania form gwkowych, stosowane w etapie 4, s przeznaczone do wnikania w piercieniowe powierzchnie i tworzenia tam jednolitego filmu grafitowego. Te rodki zawieraj specjalny grafit, substancje zwilajce oraz dodatki zapewniajce smarowanie i uwalnianie z formy. Eliminuj one spkania i nawarstwianie oraz redukuj spkania termiczne oraz mechaniczne. S one przeznaczone do zastosowa, gdzie wystpuj due szybkoci i wysokie temperatury. rodki do przecierania form, stosowane w etapach 3 i 4, s opracowane z przeznaczeniem do wielu rodzajw form o specjalnych ksztatach. Te rodki smarne mona stosowa do przedform, a do smarowania form tylko wwczas, gdy jest stosowany bardzo suchy przecierak, a rodek jest stosowany tylko w grnej czci, na ramiona i doln pyt formy. W praktycznych zastosowaniach s stosowane nastpujce rodki smarne do form: q nie zawierajce siarki, z przeznaczeniem do form z mosidzu, q grafitowe, zalecane do przecierania wikszoci stosowanych form, q bez grafitowe, zawierajce biay pigment zamiast grafitu, q polimery polisiarczkowe, nie zawierajce grafitu, stosowane do stykowego przecierania form waciwych,
VI
q ciecze do przecierania, q polimery kauczukowe, ktrymi pociera si niektre powierzchnie form waciwych. Powoki do kocowej obrbki gorcej, stosowane w etapie 5, zapewniaj jednolit warstewk tlenku cyny na powierzchni szka, ktra powoduje zwikszenie wytrzymaoci mechanicznej i ochron przed zarysowaniem. Ukad skada si z duej liczby wyspecjalizowanych urzdze do powlekania. Dodatkowo, coraz czciej jest stosowany skruber , ktry zapewnia spenienie wymaga przepisw z zakresu czystoci powietrza w hucie szka i poza ni. Powoki do kocowej obrbki na zimno, stosowane w etapie 6, s produktami wodnymi, natryskiwanymi na wyroby, gdy te opuszczaj odprark tunelow. Pozostawiaj one na powierzchni zewntrznej wyrobu szklanego powok ochronn i smarow oraz zapewniaj adny wygld wyrobu i trzymanie si etykiety. W tym celu s stosowane: emulsja polietylenowa, jako produkt oglnego stosowania oraz emulsje na bazie polimetakrylanu, do zastosowa specjalnych. Obok rodkw antyadhezyjnych do smarowania skojarze trcych maszyn szklarskich s stosowane specjalistyczne rodki smarne. S to oleje smarowe o skadzie zestawionym pod ktem
zapewnienia smarowania, ochrony przed korozj, ograniczenia powstawania nawarstwie i zapewnienia atwego, bezproblemowego uruchomiania rnych typw maszyn, stosowanych w przemyle szklarskim. W tym zakresie zastosowanie znalazy: q oleje syntetyczne, szczeglnie przeznaczone do stosowania w ukadach smarowania maszyn typu Lincoln; maj one wiele zalet w porwnaniu z produktami na bazie olejw naftowych, s to: mniejsze tarcie i zuycie, czystsze skojarzenia trce, wyduone okresy midzyobsugowe i midzyremontowe oraz brak skonnoci do tworzenia nagarw i lakw, q oleje naftowe do smarowania maszyn, dostpne w wielu rnych klasach lepkociowych i w rnych zestawieniach, odpowiednich do rnych aplikacji, q smary do wysokich temperatur na bazie syntetycznej, o zakresie temperatur pracy od 30 do +600C, q wodnografitowe rodki smarne, ktre mog by nanoszone na siatki odprarek i elementy transporterw pytkowych gorcego koca, zarwno metod spryskiwania jak i smarowania pdzlem. Pozostawiaj one grafitowy film, ktry pomaga ograniczy liczb brakw.
VI
Rozdzia VII: Smarowanie przekadni mechanicznych
Rozdzia VII
SMAROWANIE PRZEKADNI MECHANICZNYCH
7.1 Przekadnie mechaniczne

Przekadnie mechaniczne s to czci maszyn (mechanizmy), ktrych zadaniem jest przenoszenie ruchu z wau czynnego (napdzajcego) na wa bierny (napdzany), najczciej z jednoczesn zmian prdkoci i momentu obrotowego. Wyrnia si przekadnie proste, przenoszce moc z jednego wau na drugi bez jakichkolwiek waw porednich oraz przekadnie wielokrotne (zoone) przenoszce moc z wau czynnego na wa bierny, poprzez jeden lub wicej waw porednich. Podstawowymi wielkociami charakteryzujcymi przekadnie s: q przeoenie, q moc, q moment obrotowy, q sprawno. Przeoenie przekadni {I} jest to stosunek prdkoci ktowej wau napdzajcego {1} do prdkoci ktowej wau napdzanego {2}, wedug wzoru (7.1) lub odpowiednio, stosunek liczby obrotw w jednostce czasu, wau napdzajcego {n1} do liczby obrotw {n2} wau napdzanego, wedug wzoru (7.2): I= 1 2 n1 n2
(7.1.)
przekadni. Moc przekadni jest czsto podana na tabliczce znamionowej. Stosowane jest pojcie moc uyteczna przekadni, jest to moc maksymalna dostpna na biernym wale przekadni. W dokumentacji technicznej, najczciej spotykane jednostki mocy to: q w ukadzie SI wat [1W = 1 kg m2/s3], q w ukadzie CGS erg/s [g cm2/s3], q w ukadzie technicznym [kG m/s] q czsto jeszcze stosowan jednostk mocy jest ko mechaniczny (1KM = 75 kG m/s) Moment obrotowy jest to moment si zewntrznych powodujcych ruch obrotowy wau przekadni, obliczany wg wzoru (7.5). Mobr = No
(7.5)
gdzie: No moc woona oglna, prdko ktowa wau w radianach na sekund [rad/s] Najczciej stosowanymi jednostkami momentu obrotowego jest [kG m] lub [N m] Stosunek mocy uytecznej przekadni do mocy pobieranej jest sprawnoci przekadni, obliczan wg wzoru (7.6). Sprawno przekadni jest to stosunek mocy (energii) uytecznej Nu (Lu) do mocy (energii) woonej oglnej No (Lo) i wyraa si wzorem (7.6): = Nu No = Lu Lo
(7.6)
I=
(7.2.)
Przeoenie przekadni wielokrotnej jest iloczynem przeoe, zainstalowanych w niej przekadni prostych i jest obliczane wg wzoru (7.3): Il, n = I1,2 x I2,3 x I3,4 x x I(n1)n
(7.3)
Moc (pobierana) przekadni (M) jest to ilo pracy dostarczonej do wau napdzajcego przekadni w jednostce czasu i wyraa si wzorem (7.4): M= L t
(7.4)
W zalenoci od penionej funkcji spenianej przez przekadni, wyrnia si: Przekadnie podatne o zmieniajcym si przeoeniu w miar zwikszania obcienia; nale do nich przekadnie: cignowe linowe i pasowe oraz niektre typy przekadni ciernych. Przekadnie przymusowe o niezmiennym przeoeniu; nale do nich przekadnie: zbate i acuchowe. Przekadnie redukcyjne (reduktory) przekadnie cierne, cignowe, zbate lub inne, suce do zmniejszania prdkoci ktowej wau czynnego, w stosunku do prdkoci ktowej wau biernego.
gdzie: L praca dostarczona do przekadni w okresie t, t okres czasu. Moc pobierana przekadni jest obliczana na podstawie bezporedniego pomiaru momentu napdzajcego przekadni lub porednio przez pomiar mocy pobieranej przez silnik napdzajcy
VII
TABELA 7.1 Podstawowe charakterystyki wybranych rodzajw przekadni mechanicznych Rodzaj przekadni Zbata prosta limakowa Cierna acuchowa Cigowa Pasowa paska Pasowa klinowa Linowa Przeoenie redukcyjne Spotykane 1: 10 1: 40 1: 6 1: 6 1: 6 1:8 1:6 Osigane 1: 12 1: 48 1: 10 1: 10 1: 8 1:15 1:8 Prdko obwodowa, m/s Spotykana 40 20 20 8 22 22 22 Osigana > 120 30 30 15 50 40 35 Przenoszona moc, kW Spotykana 4000 750 300 6 000 2 200 1 500 2 200 3 000 2 000 3 000 Osigana > 50 000 10 000 1 000 Sprawno, % Normalna >99 90 96 98 95 97 85 96 98 99 97 98 88 Osigana
Przekadnie multiplikacyjne (multiplikatory) przekadnie cierne, cignowe, zbate lub inne, suce do zwikszania prdkoci ktowej wau biernego, w stosunku do prdkoci ktowej wau czynnego. Przekadnie w szczelnych obudowach, s zwane odpowiednio: reduktorami, multiplikatorami lub niekiedy wariatorami. Ze wzgldu na rozwizania konstrukcyjne i speniane funkcje, wyrnia si nastpujce rodzaje przekadni mechanicznych: q zbate, q acuchowe, q pasowe, q linowe, q urzdzenia przegubowe, q sprzga mechaniczne, q hamulce cierne. Przekadnie acuchowe, pasowe i linowe zwane s przekadniami cignowymi. Do przekadni mechanicznych zalicza si rwnie: mechanizmy dwukorbowe, mechanizmy jarzmowe obrotowe, mechanizmy maltaskie, niektre mechanizmy zapadkowe i inne, o rnych rozwizaniach konstrukcyjnych. Podstawowe charakterystyki wybranych rodzajw przekadni mechanicznych, przedstawiono w tabeli 7.1. 7.2 Przemysowe przekadnie zbate Przekadnie zbate znane byy ju w staroytnoci. Byway one czci mechanizmw otwierania bram w warowniach, funkcjonoway jako mechanizmy przenoszenia obrotw w rnego rodzaju napdach, windach, studniach gbinowych itp. Najstarszym znanym typem przekadni zbatej, s przekadnie palcowe. Byy one powszechnie stosowane w mechanizmach zegarowych, kieratach rolniczych oraz innych maszynach, ktrych obroty i przenoszone moce s stosunkowo niewielkie. Na og przekadnie tego typu nie wymagaj smarowania zbw. Zachoway si liczne urzdzenia redniowieczne, w ktrych napd by przenoszony przy uyciu palcowej przekadni zbatej. Zbate przekadnie palcowe s jeszcze stosowane wspczenie, np. w turbinach wodnych, do nawadniania p. Przykad takiej przekadni przedstawia rys. 7.1. Rwnie staroytne jak przekadnie palcowe, s przekadnie
linowe. Byy one stosowane w rozmaitych konstrukcjach, w ktrych odlego midzy osiami k czynnego i biernego bya dua, przykadem mog by napdy promw, dwigi, wycigi itp. Przekadnia zbata jest to przekadnia mechaniczna, w ktrej ruch obrotowy jednego wau jest przenoszony na drugi, w wyniku zazbienia si koa zbatego czynnego z koem biernym. Zasadniczym elementem przekadni zbatej jest para k zbatych, zwanych przekadni zbat, prost. W duym uproszczeniu, charakterystyki przekadni prostych zale od rednic wsppracujcych k zbatych; ich wzajemnego usytuowania oraz wielkoci i ksztatu zbw. Podstawowe wielkoci i terminy odnoszce si do rnych czci zbw oraz k zbatych przedstawiono na rys. 7.2 i 7.3. W zalenoci od ksztatu zbw, przekadnie zbate s klasyfikowane na wiele rnych sposobw. Najbardziej rozpowszechnion klasyfikacj przekadni prostych, przedstawiono w tabeli 7.2.
Rys. 7.2 Fragment wieca zbatego i zasadnicze wielkoci zbw 1 podziaka nominalna, 2 wrb, 3 bok zba, 4 stopa zba, 5 gowa zba, 6 wierzchoek zba, 7 krawd zba, 8 linia zba, 9 wysoko gowy zba (ha), 10 wysoko stopy zba (hf), 11 dno wrbu, 12 rednica dna wrbu (df ), 13 rednica podziaowa (d), 14 rednica wierzchokowa (da)
Rys. 7.1 Przekadnia palcowa w zastosowaniu do przenoszenia napdu z turbiny wodnej na koo czerpakowe do nawadniania pl (Egipt, El Badari rysunek z autopsji)
Rys. 7.3 Zasadnicze wielkoci uzbienia pary wsppracujcych k zbatych o zarysie ewolwentowym A koo zbate napdzajce, B koo zbate napdzane
VII

TABELA 7.2 Klasyfikacja przekadni prostych
Przekadnia zbata czoowa przekadnia, w ktrej zazbienie odbywa si na powierzchni czoowej k. Wyrnia si przekadnie czoowe walcowe (rys. 7.4 7.9), gdy osie k zbatych s rwnolege oraz przekadnie zbate czoowe, stokowe (rys. 7.10 7.12), gdy osie k zbatych przecinaj si. Wrd przekadni zbatych czoowych wyrnia si przekadnie zbatkowe, ktre mog mie zby proste (rys. 7.5), o zazbieniu wewntrznym (rys. 7.6), lub zby rubowe (rys. 7.8). Stosowane s rwnie inne rozwizania konstrukcyjne zbatych przekadni czoowych. Przekadnia czoowa rubowa (wichrowata) przekadnia, w ktrej osie k s wichrowate (nie przecinaj si). Przykady przekadni rubowych przedstawiono na rys. 7.13 7.18. Wyrnia si przekadnie rubowe: hyperboidalne (rys. 7.13 7.15), w tym walcowe (rys. 7.13) i hipoidalne (rys. 7.14 i 7.15) oraz limakowe (rys 7.16 7.18), a wrd nich:
limakowe walcowe: (rys. 7.16 i 7.17) i limakowe globoidalne (rys. 7.18). W rozwizaniach konstrukcyjnych przekadni wyrnia si przekadnie otwarte i przekadnie zamknite. Przekadnie otwarte maj nie obudowane koa zbate cakowicie lub czciowo zanurzone w oleju znajdujcym si w tzw. miskach olejowych. S one stosowane w maszynach prostych np. wycigarkach, koowrotach, kieratach itp. Przekadnie zamknite znajduj si w specjalnych skrzyniach przekadniowych, chronicych koa zbate i rodek smarny przed czynnikami zewntrznymi. Zapewniaj one wiksze bezpieczestwo pracy. Specjalnym rodzajem przekadni s tzw. przekadnie planetarne. S to przekadnie zbate lub cierne, lub jednoczenie zbate i cierne, w ktrych co najmniej jedno z k, tzw. koo obiegowe lub satelita jest ulokowane w obrotowym jarzmie tak, e toczy si po kole centralnym zwanym sonecznym. Istnieje wiele rozwiza konstrukcyjnych przekadni planetarnych. Przykadami przekadni
Rys.7.4 Przekadnia walcowa, czoowa, rwnolega o zbach prostych.
Rys. 7.5 Przekadnia walcowa, czoowa, rwnolega o zbach prostych, zbatkowa
Rys. 7.6 Przekadnia walcowa, czoowa, rwnolega o zbach prostych, zbatkowa o zazbieniu wewntrznym
Rys. 7.7 Przekadnia walcowa, czoowa, rwnolega o zbach rubowych
Rys. 7.8 Przekadnia walcowa, czoowa rwnolega o zbach rubowych zbatkowa
Rys. 7.9 Przekadnia walcowa, czoowa rwnolega o zbach strzakowych i daszkowych
Rys. 7.10 Przekadnia zbata czoowa, stokowa (ktowa), o zbach prostych
Rys. 7.11 Przekadnia zbata czoowa, stokowa (ktowa), o zbach rubowych
Rys. 7.12 Przekadnia zbata czoowa, stokowa (ktowa), o zbach ukowych
Rys. 7.13 Przekadnia zbata rubowa, hiperboidalna, walcowa
Rys. 7.14 Przekadnia zbata Rys. 7.15 Przekadnia zbata Rys. 7.16 Przekadnia zbata rubowa, hiperboidalna o zrubowa, hiperboidalna o zrubowa, limakowa, walcowa, bach stokowych (hipoidalnych) bach stokowych (hipoidalnych) o zbach skonych i duym przeoeniu
Rys. 7.17 Przekadnia zbata rubowa, limakowa, walcowa, o zbach rubowych
Rys. 7.18 Przekadnia zbata rubowa, limakowa, globoidalna
VII
Rys. 7.19 Zasada grawita- Rys. 7.20 Zasada smaroRys. 7.21 Zasada smarocyjnego smarowania ci- wania okresowego otwar- wania natryskowego gego otwartej przekadni tej przekadni zbatej zbatej 1 pojemnik na olej, 2 kurek
planetarnych s dyferencjay pojazdw, sprzga maszyn budowlanych i grniczych, czogw itp. Smarowanie przekadni planetarnych, jednoczenie zbatych i ciernych, wymaga specjalnych olejw, ktrych wspczynnik tarcia jest optymalizowany musi by na tyle may aby zapewni smarowanie zbw a jednoczenie na tyle duy aby zapewni prawidow prac przekadni Rys. 7.22 Wtryskiwacz do ciernej. smarowania natryskoweZ punktu widzenia techniki smarownigo zamknitej przekadni czej, zasadnicza rnica midzy poszczezbatej. 1 przewd doprowadza- glnymi rodzajami przekadni zbatych, jcy olej, 2 wtryskiwacz, polega na sposobie przenoszenia naciskw. 3 koa zbate W przekadniach walcowych nacisk jednostkowy na zby jest przenoszony na styku liniowym, ktry jest lini prost w przypadku przekadni czoowych o zbach prostych, jest lini prost lub odpowiedniego ksztatu krzyw w przypadku przekadni rubowych. W przekadniach hipoidalnych styk jest realizowany punktowo, std przenoszone naciski jednostkowe s bardzo due. W przekadniach zbatych wystpuj dwa rodzaje tarcia: q tarcie toczne zby tocz si po sobie, q tarcie lizgowe powierzchnie zbw lizgaj si wzgldem siebie. W zalenoci od przewagi jednego z wymienionych rodzajw tarcia, uwarunkowanej konstrukcj przekadni zbatej, naciski jednostkowe s rne: od stosunkowo maych, w przypadku przekadni czoowych, do bardzo duych w przypadku przekadni hipoidalnych. Zadaniem rodka smarnego w przekadni jest zmniejszenie tarcia poprzez likwidacj bezporedniego styku midzy powierzchniami zbw, eliminacj tarcia suchego, a tym samym zuywania adhezyjnego. Dodatkowo, bdcy w obiegu rodek smarny polepsza odprowadzenie ciepa powstajcego w procesie tarcia oraz powoduje odprowadzenie z obszaru tarcia produktw zuycia wsppracujcych powierzchni skojarzenia trcego. W przypadku przekadni zbatych s stosowane rne sposoby smarowania i rozwiza konstrukcyjnych urzdze sucych do doprowadzenia rodka smarnego do skojarze trcych. Ze wzgldu na ilo podawanego rodka smarnego, moe to by smarowanie cige (rys. 7.19) lub okresowe (rys. 7.20). Ze wzgldu na sposb doprowadzania rodka smarnego wyrnia si smarowanie: grawitacyjne (rys. 7.19), zanurzeniowe, rozbryzgowe oraz natryskowe, na og cinieniowe (rys 7.21, i 7.22). Rozwizania konstrukcyjne ukadw smarowania przekadni zbatych s czsto zoone. Musz one zapewni dostarczenie odpowiedniej iloci rodka smarnego do kadej przekadni prostej. Na rys. 7.23 i 7.24, przedstawiono przykadowe rozwizania konstrukcyjne ukadw smarowania duych, jednostopniowych przekadni zamknitych. Rysunek 7.25 przedstawia rozwizanie konstrukcyjne zanurzeniowego ukadu smarowania, trzystopniowej zamknitej przekadni
Rys. 7.23 Rozwizanie konstrukcyjne zanurzeniowego ukadu smarowania, jednostopniowej, redukcyjnej przekadni limakowej, z waem wychodzcym pionowym
Rys. 7.24 Rozwizanie konstrukcyjne ukadu smarowania zanurzeniowego jednostopniowej, redukcyjnej przekadni limakowej, z waem wychodzcym poziomym
Rys. 7.25 Rozwizanie konstrukcyjne ukadu smarowania zanurzeniowego wielostopniowej, redukcyjnej przekadni zbatej 1, 2, 3 koa zbate napdzajce, 4, 5, 6 koa zbate napdzane, 7, 8, 9 miski olejowe kolejnych stopni przekadni, 10 obudowa przekadni, 11 bagnetowy wskanik poziomu oleju, 12 wlew oleju, 13 wziernik
VII
Rozdzia VII: Smarowanie przekadni mechanicznych 7.3 Inne typy przekadni mechanicznych
7.3.1 Przekadnie cignowe Przekadnie cignowe s to przekadnie koowe, w ktrych ruch obrotowy jest przenoszony z jednego wau na drugi poprzez cigno opasujce koa przekadni. Przekadnie cignowe umoliwiaj przenoszenie ruchu midzy waami znacznie od siebie oddalonymi. Wrd przekadni cignowych wyrnia si przekadnie: q acuchowe, q pasowe, q linowe. Przekadnie acuchowe s to przekadnie, w ktrych cignem jest acuch zazbiajcy si z koami acuchowymi. Wyrnia si przekadnie acuchowe z acuchami drabinkowymi (rys. 7.28), zbatymi (rys. 7.29) oraz piercieniowymi (rys. 7.30) i wiele innych rodzajw. Przekadnie acuchowe s stosowane do przenoszenia mocy oraz jako rodki napdu, szczeglnie w przypadkach, gdy odlego midzy osiami waw jest dua. Znajduj one zastosowanie w rnego rodzaju maszynach przemysowych, rolniczych, obrabiarkach, motocyklach, rowerach itp. Przykadem przekadni acuchowej z acuchem drabinkowym jest przekadnia, powszechnie stosowana w rowerach, natomiast przykadem acuchowej przekadni zbatej mog by gsienice cignikw, czogw i innych pojazdw na podwoziu gsienicowym. Przekadnie tego typu s take stosowane w urzdzeniach transportowych do przenoszenia elementw o duym ciarze. Przekadnie acuchowe z acuchami piercieniowymi s stosowane w przypadku przenoszenia duych momentw obrotowych, przy maych prdkociach obrotowych waw. W przekadni acuchowej rodek smarny spenia nastpujce funkcje: q zabezpieczenie powierzchni zbw i stykajcych si z nimi czci acucha przed nadmiernym zuyciem; z tych wzgldw s wymagane: waciwoci przeciwzuyciowe (AW), waciwoci przeciwzatarciowe (EP) oraz dobre waciwoci adhezyjne zapobiegajce odrzucaniu rodka smarowego siami odrodkowymi, q zmniejszenie oporw tarcia na styku: zb acuch, z czym jest zwizana lepko oleju, a w przypadku smarw plastycznych jego klasa konsystencji, q zagwarantowanie precyzji i cigoci ruchu, z czym s zwizane waciwoci smarne oraz adhezyjne,
Rys. 7.26 Zanurzeniowy ukad smarowania trzystopniowej parowozowej przekadni zbatej
redukcyjnej. Elementami poredniczcymi w smarowaniu s due koa zbate kadego ze stopni przekadni. Kade z k ma wasn misk olejow. W przypadku przepenienia miski olejowej trzeciego stopnia przekadni olej spywa do pooonej niej miski olejowej drugiego stopnia, a po jej napenieniu do miski olejowej stopnia pierwszego. Olej do styku zbw jest przenoszony na wiecach kadego z napdzajcych k zbatych, skd spywa do umieszczonej poniej miski olejowej. Cz oleju jest odrzucana si odrodkow na wewntrzn powierzchni obudowy i spywajc po ciankach smaruje oyska k. W czasie pracy przekadni ustala si rwnowaga zapewniajca smarowanie wszystkich stopni przekadni. Minimalny poziom oleju w najniej pooonej misce olejowej, powinien gwarantowa zanurzenie najwikszego koa zbatego na wymagan gboko. W przypadku przekadni szybkoobrotowych, gboko zanurzenia powinna wynosi jedn wysoko zba, a w przypadku przekadni wolnoobrotowych dwie wysokoci zba. Takie rozwizanie konstrukcyjne smarowania przekadni zbatych jest stosowane powszechnie w przypadku wolno- i rednio- obrotowych, mocno obcionych przekadni. Zbyt wysoki poziom oleju powoduje zwikszenie oporw i spienianie oleju w misce olejowej, nie wpywajc istotnie na przenoszenie oleju do styku zbw. Na rys. 7.25 i 7.26 przedstawiono rozwizania konstrukcyjne ukadw smarowania rnych typw wielostopniowych, zamknitych przekadni zbatych, smarowanych systemem zanurzeniowym. Rysunek 7.27 przedstawia system smarowania natryskowego jednostopniowej, szybko-obrotowej zamknitej przekadni zbatej.
Rys. 7.28 Przekadnia acuchowa z acuchem drabinkowym 1 acuch drabinkowy, 2 zarys wieca koa zbatego
Rys. 7.29 Przekadnia acuchowa z acuchem zbatym 1 pytka robocza acucha zbatego, 2 zarys wieca koa zbatego
Rys. 7.27 Cinieniowonatryskowy ukad smarowania zamknitej, dwustopniowej przekadni redukcyjnej
Rys. 7.30 Przekadnia acuchowa z acuchem piercieniowym 1 acuch piercieniowy, 2 zarys wieca koa zbatego
VII
TABELA 7.3 Zalecane rodki smarowe i stosowane techniki smarownicze w przekadniach acuchowych, w zalenoci od przenoszonej mocy i prdkoci obrotowej Prdko acucha Maa Olej przekadniowy o duej lepkoci lub smar plastyczny. Smarowanie okresowe, rczne. Olej przekadniowy. < 35 KW Smarowanie cige grawitacyjne. Olej przekadniowy. > 35 KW Smarowanie cige grawitacyjne. < 5 m/s Olej przekadniowy. Smarowanie okresowe, rczne lub cige grawitacyjne. Olej przekadniowy. Smarowanie cige grawitacyjne. Olej przekadniowy. Smarowanie cige grawitacyjne lub miski olejowe. 5 ... 10 m/s Olej przekadniowy. Smarowanie okresowe, rczne lub cige grawitacyjne. Olej przekadniowy. Miski olejowe. Olej przekadniowy. > 10 m/s Olej przekadniowy. Smarowanie rozbryzgowe. Olej przekadniowy. Smarowanie rozbryzgowe. Olej przekadniowy.
Moc Przenoszona
Maa
Smarowanie rozbryzgowe lub Smarowanie cinieniowe, miski olejowe. rozbryzgowe.
q zapewnienie ochrony przeciwrdzewnej i przeciwkorozyjnej, w przypadku przekadni otwartych istotn waciwoci jest odporno na wymywanie wod, q odprowadzenie staych produktw zuycia wsppracujcych powierzchni, q odprowadzenie wytwarzanego ciepa (chodzenie). W zalenoci od warunkw pracy przekadni, s stosowane rnorodne rozwizania konstrukcyjne ukadw smarowania. W przypadku otwartych przekadni acuchowych, do ich smarowania s stosowane smary plastyczne. Na og smarowanie odbywa si okresowo. W przypadku zamknitych przekadni acuchowych, najczciej jest stosowany system zanurzeniowy, w ktrym koo osadzone na wale czynnym lub acuch s zanurzone w specjalnej misce olejowej. W niektrych rozwizaniach, np. w przypadku wysokoobrotowych przekadni o duej mocy s stosowane automatyczne systemy rozbryzgowe lub atomizery, pracujce pod cinieniem. Zalecane rodki smarne do smarowania przekadni acuchowych, w zalenoci od przenoszonej przez przekadni mocy i prdkoci acucha, podano w tabeli 7.3. Przekadnie pasowe s to przekadnie cierne, w ktrych cignem jest pas, dziel si one na przekadnie tamowe i klinowe.
lina koo napdowe. Stosowane s rnorodne techniki smarownicze od nasycania lin substancj smarn, podczas ich wytwarzania, poprzez rczne smarowanie okresowe, smarowanie cige przy uyciu specjalnych smarownic, a do cigego lub okresowego smarowania automatycznego. Schemat przykadowego urzdzenia do cigego smarowania przekadni linowej, przedstawiono na rys. 7.31. Do smarowania przekadni linowych najczciej s stosowane smary plastyczne o konsystencji wg NLGI 2 4 oraz oleje przekadniowe o duej lepkoci. Niektre rozwizania konstrukcyjne przekadni linowych nie wymagaj smarowania, a czasami smarowanie ich z punktu widzenia poprawnoci dziaania mechanizmu byoby szkodliwe, gdy prowadzioby do zwikszenia polizgu. 7.3.2 Urzdzenia przegubowe Urzdzenia przegubowe (przeguby) s to zcza ruchowe (pary kinematyczne), umoliwiajce ruch obrotowy oscylacyjny jednego z wsppracujcych elementw, wzgldem drugiego.
Wyrnia si przeguby paskie i przestrzenne. Istnieje wiele odmian konstrukcyjnych przegubw. Najbardziej znanym jest Przekadnie pasowe nie wymagaj smarowania na styku koo tzw. uniwersalny przegub Cardana lub Hooka. Na rys. 7.32, pasowe pas. przedstawiono schemat tzw. uniwersalnego przegubu krzyakowego. Przekadnie linowe s to cignowe przekadnie cierne, w ktW przypadku urzdze przegubowych, typowe warunki pracy rych cignem jest lina. charakteryzuj si: Istnieje wiele rozwiza konstrukcyjnych tego typu przekadni. q maymi prdkociami obrotowymi, W wikszoci przypadkw wymagaj one smarowania, na styku q duymi prdkociami ktowymi (obwodowymi), q duymi obcieniami (naciskami jednostkowymi), q agresywnym rodowiskiem pracy (woda, kurz, zmienne temperatury), q niecig prac. Z takich warunkw pracy wynikaj nastpujce, podstawowe wymagania w stosunku do stosowanych rodkw smarnych: q bardzo dobre waciwoci przeciwzuyciowe (AW) oraz przeciwzatarciowe (EP), q odporno na dziaanie si odrodkowych, q odporno na wymywanie wod, q waciwoci ochronne, przeciwkorozyjne i przeciwrdzewne. Najczciej stosowan technik smarowania urzdze przegubowych jest okresowe smarowanie smarami plastycznymi, cige olejem pod cinieniem Rys. 7.31 Schemat urzdzenia do cigego Rys. 7.32 Czci skadowe przekadni przegubowej smarowania przekadni linowej oraz okresowe przy uyciu rcznych pomp lub urz1 pompa podajca powietrze pod ciniedze smarowych o rnej konstrukcji. W zwizku niem, 2 regulator cinienia, 3 zasobnik z gromadzeniem si w przegubie produktw zurodka smarowego, 4 rozdzielacz, 5 wtryskiwacz, 6 koo przekadni linoycia wsppracujcych powierzchni, w zalenoci
wej z nawinit lin
VII

przeciwzatarciowe (EP), modyfikatory tarcia, inhibitory utlenienia, przeciwrdzewne i przeciwkorozyjne, depresatory, dyspergatory, przeciwpienne. Oglna zawarto dodatkw, w zalenoci od wymaga w stosunku do jakoci oleju, najczciej waha si w granicach 2 4%. W przypadku olejw przeznaczonych do przekadni duej mocy jako dodatki stosuje si substancje stae, np. grafit, disiarczek molibdenu, teflon i inne. q q q q q q q 7.4.1 Wymagania oglne Olejom do przekadni przemysowych s stawiane nastpujce wymagania oglne: q dobre waciwoci przeciwzuyciowe (AW), q dobre waciwoci przeciwzatarciowe (EP) zdolno do przenoszenia duych naciskw jednostkowych i obcie udarowych, q odpowiednie do warunkw pracy oleju waciwoci reologiczne, uwzgldniajce ekstremalne warunki pracy (najnisze i najwysze temperatury), q brak skonnoci do pienienia, q dobre waciwoci ochronne przed korozj i rdzewieniem, q dobre waciwoci adhezyjne, q odporno na wymywanie wod (zwaszcza w przypadku olejw do przekadni otwartych, lin, acuchw, przegubw itp. majcych kontakt z atmosfer), q dobre waciwoci antyutleniajce, q kompatybilno z materiaami konstrukcyjnymi przekadni, co ma istotne znaczenie zwaszcza w przypadku gdy rodek smarny zawiera dodatki EP. 7.4.2 Klasyfikacje jakociowe W praktyce eksploatacyjnej i dla celw doboru olejw do przekadni przemysowych, s stosowane nastpujce klasyfikacje jakociowe: q ISO 6743-6:1990, q DIN 51 517, q DIN 51 502, q AFNOR NF E 60 200. Najczciej jest stosowana klasyfikacja ISO 6743-6:1990 (PN92/C-96099/04). Oleje do przekadni przemysowych s zaliczane do klasy L (rodki smarne) wg ISO 8681 oraz grupy C, wg ISO 6743 (PN-84/C-96099/01). Kada klasa jakociowa rodka smarnego jest oznaczana czteroliterowym kodem. Pozostae dwie litery kodu nie maj samodzielnego znaczenia. Wystpujca w kodzie litera K zostaa wczona do wszystkich kodw literowych, w celu uniknicia pomyek z oznaczeniami Amerykaskiego Instytutu Naftowego (API) z oznakowaniami olejw do silnikw diesla (CA, CB, CD...). Klasyfikacja wg ISO 6743-6 nie obejmuje rodkw smarnych do przekadni pojazdw, w stosunku do ktrych s opracowane i stosowane odrbne klasyfikacje i wymagania jakociowe. Wedug klasyfikacji ISO 6743-6 rodki smarne do przekadni przemysowych, s podzielone na 11 klas, wedug skadu i waciwoci. Poszczeglne klasy zostay scharakteryzowane w tabeli 7.4. Klasyfikacja ISO 6743-6 jest oparta o dwa podstawowe parametry, okrelajce warunki pracy przekadni przemysowych: q temperatur oleju lub otoczenia, q warunki pracy zbw k zbatych przekadni: wielko obcienia i prdko polizgu. Okrelenia odnoszce si do temperatury oleju, uyte w tabeli 4, dotyczce temperatury, sprecyzowano w tabeli 7.5. Okrelenia uyte w tabeli 7.4, dotyczce obcie oraz warunkw pracy przekadni, s scharakteryzowane nastpujco:
Rys. 7.33 Przekrj sprzga z przekadni zbat
od wymaga serwisowych, co pewien czas zuyty smar lub olej powinien by usunity i zastpiony nowym. 7.3.3 Sprzga mechaniczne Sprzga mechaniczne s to urzdzenia stosowane do trwaego lub okresowego czenia waw. Sprzga mechaniczne skadaj si z dwch czonw: napdzajcego (czynnego) i napdzanego (biernego) oraz sprzgajcego je cznika. Sprzga mechaniczne mog spenia inne zadania, jak np.: kompensacja niedokadnoci wzajemnego pooenia waw. W zalenoci od spenianych funkcji istnieje wiele rnorodnych konstrukcji sprzgie mechanicznych. Przykad konstrukcji sprzga mechanicznego z przekadni zbat przedstawia rys. 7.33. Niektre sprzga wymagaj cigego lub okresowego smarowania. W niektrych typach sprzgie (hydrodynamiczne i hydrokinetyczne) moment obrotowy jest przenoszony przy uyciu cieczy (oleju). Sprzga tego typu, niekiedy niesusznie s nazywane sprzgami hydraulicznymi. W zalenoci od konstrukcji, sprzga mog by smarowane olejem lub smarem plastycznym. Cikie warunki pracy wymuszaj stosowanie rodkw smarnych z dobrymi waciwociami AW i EP. W przypadkach przekadni naraonych na obcienia udarowe niezbdnym jest stosowanie rodkw smarnych z dodatkami EP. Od rodkw smarnych, obok wymaganej przez producenta konsystencji smaru plastycznego lub klasy lepkoci oleju, wymaga si take dobrych waciwoci adhezyjnych, ochrony przed korozj i rdzewieniem. Do smarowania sprzgie, najczciej s stosowane smary plastyczne o konsystencji wg NLGI 2 4 oraz oleje przekadniowe, a niekiedy hydrauliczne. Do smarowania sprzgie hydrokinetycznych oraz bezstopniowych przekadni przemysowych s przeznaczone oleje o maej lepkoci, ktre obok waciwoci charakterystycznych dla olejw przekadniowych, odznaczaj si rwnie dobrymi waciwociami myjcymi. Szczegln uwag naley powici sprzgom smarowanym olejami, ktre powinny gwarantowa kompatybilno z zastosowanymi w sprzgle elastomerami uszczelnie. Nie zaleca si przechodzenia ze smarw plastycznych na oleje. Wycieki oleju niekiedy prowadz do uszkodzenia sprzga.
7.4 Oleje do przekadni przemysowych

Jako rodki smarne do smarowania przekadni przemysowych s stosowane oleje na bazie mineralnej, syntetycznej wglowodorowej lub poliglikolowej. Oleje przekadniowe, w zalenoci od przewidywanych warunkw pracy mog zawiera dodatki: q przeciwzuyciowe (AW),
VII
TABELA 7.4 Klasyfikacja olejw przemysowych wg ISO 6743/6: 1990. Rodzina C (przekadnie zbate) Symbol ISO CKB CKC CKD CKE CKS CKT CKG Skad i waciwoci Rafinowane oleje mineralne, odporne na utlenienie, posiadajce waciwoci przeciwkorozyjne i nie pienice si. Oleje CKB z poprawionymi waciwociami EP i przeciwzuyciowymi. Oleje typu CKC z poprawion odpornoci na utlenianie i termiczn, umoliwiajc stosowanie olejw w wysokich temperaturach. Oleje typu CKB o niskim wspczynniku tarcia. Oleje odporne na utlenianie o waciwociach przeciwzatarciowych i przeciwkorozyjnych. Oleje typu CKS o waciwociach umoliwiajcych stosowanie przy duych obcieniach. Smary o waciwociach EP i przeciwzuyciowych. Zastosowania Lekko obcione przekadnie zbate. Przekadnie pracujce w staych temperaturach przy obcieniach od normalnych do wysokich. Przekadnie pracujce stale w wysokich temperaturach i przy wysokim obcieniu. Przekadnie pracujce przy wysokim tarciu np. limakowe. Stosowane do przekadni pracujcych w ekstremalnych temperaturach (niskich i wysokich) pod niskimi obcieniami. Stosowane do przekadni pracujcych w ekstremalnych temperaturach (niskich i wysokich) przy wysokich obcieniach. Do smarowania cige rozbryzgowego przekadni zbatych lekko obcionych. Przekadnie zbate cylindryczne i stokowe pracujce w umiarkowanych temperaturach otoczenia przy niewielkich obcieniach. Produkty te mog by uywane z lotnymi rozpuszczalnikami. Przekadnie zbate cylindryczne lub stokowe pracujce w wysokich temperaturach i przy wysokim obcieniu. Przekadnie pracujce sporadycznie przy bardzo duych obcieniach. Przekadnie zbate zamknite (smarowanie cige rozbryzgowe lub mg olejow)
Przekadnie otwarte (smarowanie okresowe przez zanurzenie lub mechaniczne) CKH CKJ CKL CKM Produkty typu bitumicznego o waciwociach przeciwkorozyjnych. Produkty CKH z poprawionymi waciwociami EP i przeciwzuyciowymi. Smary z poprawionymi wasnociami EP, przeciwzuyciowymi, przeciwkorozyjnymi i stabilnoci termiczn. Produkty o waciwociach umoliwiajcych stosowanie w warunkach korozyjnych i przy ekstremalnych obcieniach.
TABELA 7.5 Okrelenia uyte w tabeli 7.4 Okrelenia uyte w tabeli 7.4 temperatura oleju (w masie) lub otoczenia Bardzo niska Niska Normalna rednia Wysoka Bardzo wysoka Zakres temperatury, C
0
< - 34 - 34 ... - 16 - 16 ... + 70 + 70 ... + 100 + 100 ... + 120 > + 120
W przypadkach przekadni wyprodukowanych w Niemczech do roku 1990, a niekiedy i pniej, przywoywana jest klasyfikacja wg DIN 51 5021. Norma ta klasyfikuje rodki smarne w sposb oglny, powoujc rodki smarne do przekadni redukcyjnych, dla ktrych wymagania s zawarte w normie DIN 51 5172, powoujca trzy klasy olejw przekadniowych C (cz 1), CL (cz 2) oraz CLP (cz 3) o wzrastajcej jakoci. Klasyfikacja lepkociowa olejw przekadniowych wg norm DIN jest identyczna z klasyfikacj ISO VG wg ISO 3448. Normy klasyfikacyjne DIN utraciy znaczenie w zwizku z ustanowieniem klasyfikacji ISO 6743-6 i aktualnie s stosowane coraz rzadziej. 7.4.3 Klasyfikacje lepkociowe Przy doborze oleju do przekadni przemysowej istotn waciwoci jest jego lepko. Z tego wzgldu, w symbolu klasyfikacyjnym oleju do przekadni przemysowych jest podawana klasa lepkociowa oleju. Najczciej s stosowane klasyfikacje wg ISO 3448 (patrz p. 3) oraz klasyfikacja jakociowo-lepkociowa, wg AGMA (American Gear Manufacturers Association).
TABELA 7.6 Odniesienie klasyfikacji lepkociowych AGMA i ISO VG Klasy lepkociowe wg AGMA R&O 1 2 3 4 5 6 7 comp 8 comp 8A comp 2 EP 3 EP 4 EP 5 EP 6 EP 7 EP 8 EP EP Lepko kinematyczna w temp. 400C, mm2/s 41,4 ... 50,6 61,2 ... 74,8 90 ... 100 135 ... 165 198 ... 242 288 ... 352 414 ... 506 612 ... 748 900 ... 1000 Klasy lepkociowe ISO 3448 VG 46 VG 68 VG 100 VG150 VG 220 VG 320 VG 460 VG 680 VG 1000
Obcienie mae obcienie spotykane zazwyczaj w tzw. lekkoobcionych przekadniach z naciskiem na powierzchni zba, na og poniej 500 MPa (500 N/mm2) i z maksymaln prdkoci polizgu (Vg) powierzchni zba, na og mniejsz ni 1/3 prdkoci obwodowej (V) na okrgu podziaowym, przy wsppracy k zbatych o rednicach tocznych rwnych rednicom podziaowym. Obcienie due poziom obcienia spotykany zazwyczaj w tzw. mocno obcionych przekadniach z naciskiem na powierzchni zba, na og powyej 500 MPa (500 N/mm2) i z maksymaln prdkoci polizgu (Vg) powierzchni zba, mogc przekracza 1/3 prdkoci obwodowej (V) na okrgu podziaowym, przy wsppracy k zbatych o rednicach tocznych, rwnych rednicom podziaowym. Peny symbol klasyfikacyjny oleju do przekadni przemysowych skada si z czterech czonw, oznaczajcych kolejno: q symbol klasyfikacji (ISO), q symbol klasy, q kod literowy rodka smarnego, q klasa lepkoci wg ISO 3448. Przykadowo, dla oleju mineralnego o podwyszonych waciwociach przeciwzuyciowych i przeciwzatarciowych, odpornego na utlenianie, o dobrych waciwociach przeciwkorozyjnych i przeciwpiennych, klasy lepkociowej VG = 460 wg ISO 3448, przeznaczonego do smarowania zamknitych przekadni, pracujcych w staej normalnej temperaturze z przedziau: 16C + 70C i przy duym obcieniu, podano poniej: ISOLCKC 460
1 2
DIN 51 502 Schmierstoffe und verwnde Stoffe - Kurzbezeichnung der Shmierstoffe und Kennzeichnung der Schmierstoffbehlter, Schmierstellteen. DIN 51 517 Schmierstoffe Schmierle C Mindestanforderungen (Teil 1, 2, 3).
VII

Tabela 7.7 Podstawowe metody typowych bada olejw przekadniowych Lp. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Waciwoci Barwa Gsto Lepko kinematyczna w temp. 40C i 100 C Wskanik lepkoci Temperatura pynicia Temperatura zaponu w tyglu otwartym (Cleveland) Temperatura palenia (Cleveland) Liczba kwasowa Stabilno hydrolityczna Skonno do pienienia Odporno na emulgowanie z wod (deemulgowalno Dziaanie korodujce na mied (3h w temp. 100 C) (procedura A) Dziaanie korodujce na stal w obecnoci wody (procedura A i B) Odporno na utlenianie olejw smarnych pod maksymalnym obcienie Punkt anilinowy Pozostao po spopieleniu ASTM D 1500 1298 445 2270 97 92 92 974 2619 892 1401 130 665 2893 611 482 ISO 2049 3675 3104 2909 3016 2592 2592 6618 6247 6614 2160 7120 2977 6245
testy. Podstawowe badania i testy smarnociowe bliej opisano w p. 4.7. 7.5.2 Kontrola jakoci oleju w eksploatacji W maych przekadniach o nieduej mocy, praktycznie nie prowadzi si kontroli jakoci oleju, a olej wymienia si zgodnie z zaleceniami producenta przekadni (maszyny). W przypadku duych wielostopniowych przekadni, o duym momencie obrotowym i duej mocy jest zalecany jest nadzr stanu jakociowego oleju oraz stanu technicznego przekadni na podstawie zmian jakociowych oleju. TOTAL opracowa specjalny system bada laboratoryjnych sucych temu celowi pod nazw LUBIANA. Zaoenia tego systemu, przedstawiono w dalszej czci opracowania. Uytkownikom przekadni zaleca si zapoznanie si z tym rozdziaem, a w szczeglnoci z podanym w nim przykadem. System ten, w przypadku olejw do przekadni przemysowych, przewiduje kontrol nastpujcych parametrw oleju: q wygld oleju, q zawarto wody, q zawarto nierozpuszczalnych osadw, q lepko kinematyczn, q liczb kwasow, q zawarto pierwiastkw: P, Zn, Fe, Cu, Al. Pb, Si, Cr, Sn, q analityczny wskanik czstek. Na podstawie wynikw przeprowadzonych bada oleju, wnioskuje si o stanie technicznym maszyny oraz koniecznoci wymiany oleju. System LUBIANA pozwala nie tylko na racjonalne gospodarowanie olejem, ale rwnie na zapobieganie powanym awariom przekadni. Uczestnictwo uytkownikw przekadni w systemie bada laboratoryjnych LUBIANA przynosi okrelone korzyci ekonomiczne, zwaszcza w przypadku kosztownych maszyn o dugim okresie uytkowania.
Klasyfikacja AGMA przewiduje 9 klas lepkociowych, w dwch klasach jakociowych: q R oleje z inhibitorami rdzewienia i korozji, q O oleje z inhibitorami utlenienia, q EP lubricants oleje o waciwociach EP (z dodatkami EP). Wzajemne powizanie klasyfikacji AGMA i ISO VG przedstawiono w tabeli 7.6.
7.5 Metody kontroli jakoci

Jako olejw przekadniowych jest oceniana na podstawie parametrw stosowanych w systemach kontroli jakoci innych olejw przemysowych. Znormalizowane metody bada rutynowych, najczciej stosowane w przypadku kontroli jakoci wieych olejw przekadniowych, podano w tabeli 7.7. 7.5.1 Specyficzne metody bada Waciwoci smarne i przeciwzuyciowe olejw do przekadni przemysowych s kontrolowane metodami stosowanymi do oceny rwnie innych rodkw smarnych. Nale do nich: q testy realizowane z uyciem maszyny czterokulowej, q testy na maszynie Falex, q testy na maszynie Timken i inne. Testy te szerzej omwiono w p. 4.7. Obok bada typowych, podczas opracowywania skadu oraz w systemie kontroli jakoci olejw przekadniowych s stosowane metody specyficzne, modelujce warunki pracy przekadni mechanicznych. Nale do nich testy na maszynach, ktrych badawczym skojarzeniem trcym jest para testowych k zbatych, takie jak: q Test FZG jest jednym z podstawowych testw, stosowanych do oceny waciwoci smarnych i przeciwzuyciowych olejw przekadniowych i smarw plastycznych, stosowanych do smarowania przekadni zbatych. q Test L-60 sucy do oceny skonnoci olejw przekadniowych do wydzielania szlamw i lakw, w podwyszonych temperaturach pracy przekadni. Laki i szlamy mog spowodowa przypieszone zuywanie powierzchni skojarze trcych oraz uszkodzenia uszczelnie. W przypadkach rodkw smarnych przeznaczonych do przekadni pracujcych w specyficznych warunkach, do modelowania procesw tarcia i smarowania przekadni s stosowane inne liczne
7.6 Dobr oleju do przekadni

W przypadkach zaistnienia koniecznoci doboru do smarowania przekadni rodka smarnego, innego ni dotychczas stosowany, naley kierowa si przede wszystkim zaleceniami producenta przekadni. Zazwyczaj producent przekadni podaje podstawowe charakterystyki zalecanego rodka smarnego. W aktualnie produkowanych przekadniach jest zazwyczaj podana klasa jakociowa oleju, zgodnie z klasyfikacj ISO 6743-6 oraz klasa lepkociowa wg ISO 3448. W takiej sytuacji, dobr rodka smarnego polega na porwnaniu wymaga producenta przekadni z danymi katalogowymi rodka smarnego. W przypadkach, gdy przekadnia pracuje w ujemnych temperaturach, naley bra pod uwag rwnie niskotemperaturowe waciwoci oleju, a zwaszcza jego temperatur pynicia. Powinna ona by nisza o 5 10C od przewidywanej, najniszej temperatury uruchamiania przekadni. Dobr rodka smarnego do przekadni przemysowych, ma istotne znaczenie dla poprawnej pracy przekadni oraz jej trwaoci. Zagadnieniu temu powicono wiele prac teoretycznych i bada na realnych przekadniach. Przy doborze oleju uwzgldniane s nastpujce czynniki eksploatacyjne oraz konstrukcyjne : q typ przekadni, q prdko obrotowa, q stopie redukcji, q zakres temperatury pracy, a zwaszcza temperatura najnisza i najwysza, q przenoszona moc, q powierzchnia styku zbw, q charakterystyka obcie, q sposb sterowania, q sposb smarowania, q zawarto wody w oleju, q moliwo wyciekw oleju.
VII
TABELA 7.8 Dobr oleju do czoowych zbatych przekadni otwartych - zalecenia AGMA Klasa oleju wg AGMA, rednica koa w temperaturze pracy zbatego, przekadni: o najmniejszych obrotach, mm 10 0C ... +10 0C +10 0C ... +50 0C < 200 200 ... 500 > 500 < 200 > 200 < 200 200 ... 500 > 500 < 400 > 400 2 ... 3 2 ... 3 3 ... 4 2 ... 3 3 ... 4 2 ... 3 3 ... 4 4 ... 5 2 ... 3 3 ... 4 3 ... 4 4 ... 5 4 ... 5 3 ... 4 4 ... 5 3 ... 4 4 ... 5 5 ... 6 3 ... 4 4 ... 5
Typ przekadni
Jednokrotna redukcja Dwukrotna redukcja Trzykrotna redukcja Przekadnie planetarne
TABELA 7.9 Dobr oleju do przekadni rubowych i szybkoobrotowych - zalecenia AGMA Charakterystyka przekadni Odlego midzy osiami < 300 mm Odlego midzy osiami < 300 mm Prdko obrotowa > 3600 obr/min lub Prdko liniowa > 25 m/s Klasa oleju wg AGMA, w temperaturze pracy przekadni: 100C ... +100C +100C ... +500C Przekadnie o zbach rubowych Przekadnie silnikowe Wysokoobrotowe przekadnie 2 ... 3 3 ... 4 2 ... 3 4 ... 5 5 ... 6 4 ... 5
W wikszoci przypadkw producent przekadni podaje w instrukcji eksploatacji wymagania, jakim powinien odpowiada stosowany rodek smarny. Jednak w bardzo wielu przypadkach, zwaszcza przekadni produkowanych do lat 1960, w instrukcjach eksploatacji byy stosowane zapisy dotyczce olejw i smarw plastycznych, ktrych produkcja zostaa dawno zaniechana lub stawiane im wymagania s powizane z niestosowanymi ju metodami oceny jakoci. W takich przypadkach, oraz w przypadkach opracowywania nowych konstrukcji przekadni, zachodzi konieczno doboru rodka smarnego. Podane dalej reguy i zalecenia nie zawsze gwarantuj optymalny wybr. Pozwalaj one jedynie na przyblione okrelenie podstawowych charakterystyk rodka smarnego, ktry moe by zastosowany do smarowania przekadni. W doborze rodka smarnego do przekadni przemysowych coraz czciej s stosowane zalecenia wynikajce z normy ISO 6743-6. Rwnie czsto s stosowane zalecenia AGMA , jak i producentw olejw przekadniowych. Zalecenia dotyczce doboru olejw do przekadni przemysowych opracowa rwnie TOTAL. 7.6.1 Zalecenia AGMA Opracowane przez AGMA zasady doboru rodkw smarnych do przekadni przemysowych s oparte na lepkoci oleju w temperaturze 40C (patrz p. 7.4.3) oraz waciwociach przeciwzuyciowych (AW) i przeciwzatarciowych (EP). W tabeli 7.8 podano zalecenia dotyczce doboru oleju do przemysowych, czoowych, otwartych przekadni zbatych: spiralnych, daszkowych, ktowych i spiralnych, w zalenoci od zakresu temperatury oleju podczas pracy oraz liczby stopni redukcji i rednicy koa zbatego o najmniejszych obrotach. W tabelach 7.9, 7.10 i 7.11, podano analogiczne zalecenia do przemysowych przekadni rubowych i jednostek o duych prdkociach obrotowych. 7.6.2 Zalecenia TOTAL TOTAL, na podstawie dowiadcze wasnych i uytkownikw przekadni, opracowa wasne zalecenia doboru rodkw smarnych do przekadni przemysowych, pracujcych w zakresie temperatury 45 90C. Wymagan lepko oleju mona obliczy na podstawie poniszych wzorw: q przedzia wartoci lepkoci wzgldnej oleju w temperaturze 50C, wyraonej w stopniach Englera (E), mona obliczy wg wzoru (7.7): 14 V0,42 w ktrym: V= DN 60 000 28 V0,42
Typ przekadni
TABELA 7.10 Dobr oleju do redukcyjnych, cylindrycznych przekadni limakowych - zalecenia AGMA rednica limaka, mm < 150 150 ... 300 300 ... 450 450 ... 600 > 600 Prdko obrotowa, min-1, do: 700 450 450 300 300 250 250 200 200 Prdko obrotowa, min-1, powyej: 700 Klasa oleju wg AGMA, w temperaturze pracy przekadni:
100C ... + 100C +10 0C ... + 500C
7 comp, 7 EP 8 comp, 8 EP 7 comp, 7 EP 8 comp, 8 EP 7 comp, 7 EP 7 comp, 7 EP 7 comp, 7 EP 8 comp, 8 EP 7 comp, 7 EP 7 comp, 7 EP 7 comp, 7 EP 8 comp, 8 EP 7 comp, 7 EP 8 comp, 8 EP 7 comp, 7 EP 8 comp, 8 EP 7 comp, 7 EP 7 comp, 7 EP
(7.7)
TABELA 7.11 Dobr oleju do przekadni redukcyjnych, limakowych, globoidalnych - zalecenia AGMA rednica limaka, mm < 150 150 ... 300 300 ... 450 450 ... 600 > 600 Prdko obrotowa, min-1, do: 700 700 450 450 300 300 250 250 200 200 Prdko obrotowa, min-1, powyej: Klasa oleju wg AGMA, w temperaturze pracy przekadni:
100C ... + 100C +10 0C ... + 500C
8 comp 8 comp 8 comp 8 comp 8 comp 8 comp 8 comp 8 comp 8 comp 8 comp
8A comp 8 comp 8A comp 8 comp 8A comp 8 comp 8A comp 8 comp 8A comp 8 comp
D rednica podziaowa maego koa przekadni [mm], N prdko obrotowa maego koa przekadni[obr/min]. q lepko kinematyczn n50 oleju w temperaturze 50C, wyraon w mm2/s (cSt), mona obliczy wg wzorw (7.7) lub (7.8) w zalenoci od maksymalnej temperatury pracy przekadni: dla temperatury pracy przekadni, wynoszcej 45C: g50 = 100 V0,4 200 V0,4
(7.7)
dla temperatury pracy przekadni, wynoszcej 90C: g90 =

(7.8)
Wymagana lepko oleju moe by rwnie dobrana do przekadni na podstawie danych, przytoczonych w tabelach 7.12 i 7.13 w przypadku przekadni czoowych, oraz w tabelach 7.14 i 7.15
10
VII

TABELA 7.12 Dobr lepkoci oleju do czoowych przekadni redukcyjnych - smarowanie natryskowe - zalecenia TOTAL Prdko obrotowa koa najbardziej obcionego, obr/min-1 Moc przenoszona, KM < 30 < 300 30 ... 100 100 ... 1000 > 1000 < 30 300 ... 1000 30 ... 100 100 ... 1000 > 1000 < 10 1000 ... 2500 10 ... 50 > 50 < 10 > 2500 10 ... 50 > 50 32 32 - 46 68 100 - 150 22 - 32 32 32 - 46 10 - 15 - 22 - 32 32 32 - 46 - 68 Stopie redukcji < 10 Temperatura pracy < 5C 32 - 46 68 100 - 150 5 ... 30C 150 - 220 220 320 460 150 220 220 320 46 - 68 100 - 150 150 - 220 32 - 46 - 68 68 - 100 100 - 150 - 220 > 30C 220 - 320 - 460 460 - 680 - 1000 1000 - 1500 1000 - 1500 220 - 320 220 - 320 - 460 460 - 680 - 1000 1000 - 1500 150 - 220 220 - 320 220 - 320 - 460 68 - 100 -150 150 - 220 220 - 320 - 460 32 68 100 - 150 150 32 32 - 46 46 - 68 - 100 < 5C 68 100 - 150 150 5 ... 30C 220 320 460 1000 220 220 320 460 100 - 150 150 - 220 220 > 30C 450 1000 1000 - 1500 1000 - 1500 220 - 320 - 460 460 460 - 680 - 1000 1000 - 1500 220 - 320 220 - 320 - 460 460 - 680 - 1000 Klasa lepkoci wg ISO 3448 Stopie redukcji > 10
Zalecane oleje tych samych klas lepkociowych, co w przypadku stopnia redukcji < 10
TABELA 7.13 Dobr lepkoci oleju do czoowych przekadni redukcyjnych - smarowanie obiegowe (cyrkulacyjne) - zalecenia TOTAL Prdko obrotowa koa najbardziej obcionego, obr/mi-1 Moc przenoszona, KM Stopie redukcji < 10 Temperatura pracy < 5C 32 32 - 46 - 68 68 - 100 100 - 150 15 - 22 - 32 32 32 - 68 68 10 - 15 - 22 22 - 32 32 32 - 46 - 68 10 - 15 - 22 22 - 32 32 5 ... 30C 100 - 150 150 - 220 220 320 46 - 68 100 - 150 150 - 220 220 22 - 32 46 - 68 100 - 150 150 - 220 22 - 32 32 - 46 46 - 68 - 100 > 30C 150 - 220 220 460 460 100 - 150 150 - 220 220 320 46 - 68 100 - 150 150 - 220 220 32 - 46 68 - 100 - 150 150 - 220 < 5C 32 - 46 - 68 68 - 100 100 - 150 150 22 32 - 46 - 68 68 - 100 100 - 150 22 - 32 32 32 - 46 46 - 68 5 ... 30C 150 - 220 220 320 460 100 - 150 150 - 220 220 320 68 100 - 150 150 - 220 220 > 30C 220 320 460 460 150 - 220 220 320 460 100 - 150 150 - 220 220 320 Klasa lepkoci wg ISO 3448 < 30 < 300 30 ... 100 100 ... 1000 > 1000 < 30 300 ... 1000 30 ... 100 100 ... 1000 > 1000 < 10 1000 ... 2500 10 ... 50 50 ... 500 > 500 < 10 > 2500 10 ... 50 > 50 Stopie redukcji > 10
Zalecane oleje tych samych klas lepkociowych, co w przypadku stopnia redukcji < 10
Tabela 7.14 Dobr lepkoci oleju do hipoidalnych przekadni redukcyjnych - smarowanie natryskowe - zalecenia TOTAL Prdko obrotowa koa najbardziej obcionego, obr/min. < 50 50100 < 50 >= 50 < 10 5002500 1050 > 50 <3 > 2500 320 > 20 Moc przenoszona, KM Stopie redukcji < 10 Temperatura pracy < 5C 320 100150 220 100 - 150 100 - 150 220 4668 68 100 - 150 530C 460 220 320 100 - 150 220 230 68 100 - 150 220 > 30C 680 - 1000 320 460 220 320 460 100 - 150 220 320 < 5C 320 220 320 100 - 150 220 230 100 150 150 220 530C 460 320 460 220 320 460 100 150 220 320 > 30C 680 - 1000 460 6801000 320 460 680 - 1000 220 320 460 Klasa lepkoci wg ISO 3448 Stopie redukcji > 10
VII
11
Tabela 7.14 Dobr lepkoci oleju do hipoidalnych przekadni redukcyjnych - smarowanie natryskowe - zalecenia TOTAL Prdko obrotowa koa najbardziej obcionego, obr/min. < 50 50100 < 50 >= 50 < 10 5002500 1050 > 50 <3 > 2500 320 > 20 Moc przenoszona, KM Stopie redukcji < 10 Temperatura pracy < 5C 320 100150 220 100 - 150 100 - 150 220 4668 68 100 - 150 530C 460 220 320 100 - 150 220 230 68 100 - 150 220 > 30C 680 - 1000 320 460 220 320 460 100 - 150 220 320 < 5C 320 220 320 100 - 150 220 230 100 150 150 220 530C 460 320 460 220 320 460 100 150 220 320 > 30C 680 - 1000 460 6801000 320 460 680 - 1000 220 320 460 Klasa lepkoci wg ISO 3448 Stopie redukcji > 10
w przypadku przekadni limakowych. Lepko kinematyczna oleju jest dobierana jako funkcja prdkoci obrotowej maego koa przekadni i przenoszonej mocy. Dane w tabelach 7.12 7.15 naley traktowa jako orientacyjne. Odnosz si do olejw przekadniowych o wspczynniku lepkoci VI w granicach 90 100. W tabeli 7.16, podano wspczynniki korekcyjne do mocy silnikw napdzajcych przekadni, podanych w tabelach 7.12 7.15. Rzeczywist moc silnika naley pomnoy przez wspczynnik odczytany z tabeli 7.16, a nastpnie dobra odpowiedni lepko oleju przekadniowego. UWAGA Olejw przekadniowych na bazie poliglikolowej nie mona miesza z innymi olejami do przekadni przemysowych s wzajemnie nierozpuszczalne. UWAGA Oleje do przekadni przemysowych, specjalnie dostosowane do potrzeb przemysu spoywczego, zostay omwione w p. 21.
TABELA 7.15 Dobr lepkoci oleju do czoowych przekadni redukcyjnych smarowanie obiegowe (cyrkulacyjne) zalecenia TOTAL Prdko Moc obrotowa koa przenoszona, najbardziej KM obcionego, -1 obr/min < 50 50 ... 100 < 50 >= 50 < 10 500 ... 2500 10 ... 50 > 50 <3 > 2500 3 ... 20 > 20 Stopie redukcji < 10 Temperatura pracy < 5C 220 100 - 150 220 100 - 150 150 220 46 - 68 68 100 - 150 5 ... 30C 320 220 320 150 220 320 68 100 - 150 220 > 30C 460 220 - 320 320 - 460 220 220 - 320 320 - 460 100 - 150 220 220 - 320 Klasa lepkoci wg ISO 3448
Tabela 7.16 Dobr lepkoci oleju do przekadni czoowych wspczynniki multiplikacyjne do mocy silnika w tabelach 7.12 ... 7.15 zalecenia TOTAL Przekadnia wsppracujca z silnikiem O ruchu obrotowym (silniki elektryczne, turbiny, itp.) O ruchu postpowo zwrotnym (tokowe) Obcienie rwnomierne 1 1,25 Lekkie wstrzsy 1,25 1,50 Gwatowne wstrzsy 1,75 2
12
VII
Rozdzia VIII: Smarowanie sprarek
Rozdzia VIII
SMAROWANIE SPRAREK
8.1 Sprarki
Sprarki zwane te kompresorami, s to maszyny zwikszajce cinienie spranego czynnika (powietrza, gazu). Sprarki charakteryzuje si stopniem sprania (sprem), oznaczanym symbolem P, bdcym stosunkiem cinienia toczenia pt do cinienia ssania ps, wyraonym wzorem (8.1): pt = p s Inne parametry charakteryzujce sprarki to: V wydajno, N zapotrzebowanie mocy, Dp przyrost cinienia, sprawno, wskanik spitrzenia (sprarki przepywowe). Przebiegi zmian wielkoci: p, Dp, , N, zazwyczaj s przedstawiane w funkcji V, a prdko obrotowa jest traktowana jako parametr. Ponadto w przypadku sprarek przepywowych, czsto s stosowane charakterystyki bezwymiarowe, uatwiajce porwnywanie rnych konstrukcji. Obowizujc jednostk cinienia (system SI) jest Pascal [Pa], przy czym [1 Pa = 1 N/m2]. Pascal jest to bardzo maa jednostka i dlatego uywa si jego wielokrotnoci hekto-Pascali [hPa = 100 Pa], w przypadku pomp prniowych oraz kilo-Pascali [kPa = 1000 Pa] w przypadku sprarek. Czsto rwnie jest uywany skrt bar, przy czym [1 bar = 105 (100000) Pa lub 100 kPa]. Ponadto naley pamita, e [1 bar = 1,02 kG/cm2] oraz, e [1 hPa = 1 mbar]. Sprarki s klasyfikowane pod wzgldem: A) zastosowania na: q sprarki powietrza, q sprarki gazowe, q sprarki chodnicze, q pompy prniowe; B) realizacj sposobu sprania na: q wyporowe, q przepywowe; C) konstrukcji mechanicznej: q sprarki tokowe: bezwodzikowe, wodzikowe i inne liczne konstrukcje, q sprarki rotacyjne: jednowaowe: opatkowe, z piercieniem cieczowym, mimorodowe,
(8.1)
dwuwaowe (wielowaowe): rubowe, Rootsa, zbate, przepywowe: odrodkowe, osiowe. W przypadkach, gdy jest niezbdne wysokie cinienie toczenia, spranie jest realizowane na dwch lub wicej stopniach. Takie sprarki s nazywane wielostopniowymi. W sprarkach wielostopniowych, sprony gaz jest praktycznie zawsze schadzany midzy kolejnymi stopniami, w porednich chodnicach powietrznych lub wodnych. Jest on rwnie czsto chodzony po ostatnim stopniu. Ze wzgldu na bogactwo konstrukcji, istnieje wiele rnych klasyfikacji sprarek, biorcych jako podstaw podziau rne cechy konstrukcyjne, speniane funkcje, liczb stopni sprania, zastosowania itd.
8.2 Sprarki powietrza

8.2.1 Sprarki tokowe
Sprarki tokowe s to sprarki wyporowe o posuwistozwrotnym ruchu toka. S one budowane w rnych ukadach konstrukcyjnych, rnicych si liczb i rozmieszczeniem cylindrw oraz typem mechanizmu korbowego, ktry moe by bezwodzikowy (rys. 8.1) lub wodzikowy (rys. 8.2). W sprarkach, w odrnieniu od silnikw tokowych, zawory (lub zawory wzniosowe) wlotowe i wylotowe nie s sterowane, ale funkcjonuj automatycznie. Ich otwarcie i zamknicie jest powodowane rnic cinienia gazu. Obecno spryny suy jedynie do amortyzacji uderzenia zaworu o kie zderzaka podczas otwarcia i do przyspieszenia jego zamknicia. Prdko uderze zaworw
Rys. 8.1 Zasada dziaania jednocylindrowej sprarki tokowej, o jednostronnym dziaaniu, z tulej suwakow i chodnic wodn A ssanie, B toczenie, 1 wa korbowy, 2 chodnica wodna, 3 zawr wlotowy (ssania), otwarty, 4 zawr wylotowy (toczenia), zamknity, 5 ssanie, zstpujcy ruch toka, 6 korbowd, 7 spranie, wstpujcy ruch toka, 8 zawr ssania (zamknity), 9 zawr toczenia (otwarty), 10 tok
VIII
Rys. 8.2 Zasada dziaania jednocylindrowej sprarki tokowej, o dwustronnym dziaaniu, z wodzikiem 1 tuleja, 2 tok, 3 toczysko, 4 wodzik, 5 zawory wlotowe (ssania), 6 zawory wylotowe (toczenia)
praktycznie ogranicza prdko obrotow sprarek tokowych do 2000 obrotw/minut. Zasad dziaania jednostopniowej sprarki tokowej przedstawiono na rys. 8.1. W sprarkach tego typu wyrnia si dwa suwy: ssania (rys. 8.1 A) i sprania (rys. 8.1 B). W suwie ssania ruch toka powoduje zasysanie powietrza z obszaru ssania do przestrzeni roboczej cylindra. Wwczas jest otwarty zawr ssania i zamknity zawr toczenia. W suwie toczenia ruch toka powoduje wytaczanie powietrza z przestrzeni roboczej cylindra do obszaru toczenia. Zamyka si wwczas zawr ssania, a otwiera zawr toczenia. Sprarki wodzikowe maj dwie komory i odpowiednio usytuowane zawory. Suw ssania w jednej z komr jest poczony z suwem sprania w drugiej, co ilustruje rys. 8.2. Z termodynamicznego punktu widzenia, sprarki tokowe s
charakteryzowane tzw. obiegiem Carnota, ktry przedstawia zaleno cinienia p spranego gazu od jego objtoci V. Wyrnia si tzw. obieg teoretyczny i rzeczywisty, przykadowo przedstawiony na rys. 8.3. Zmiennymi w obiegu Carnota s: cinienie p, objto V i temperatura bezwzgldna T gazu. W obiegu Carnota wyrnia si nastpujce cykle: q ssanie (I), podczas ktrego: zawr wlotowy (A) jest otwarty, a zawr wylotowy (B) zamknity, przy czym: p4 = p1 ; V4 V1; T4 = T1; q spranie (II), podczas ktrego: zawory wlotowy (A) i wylotowy (B) s zamknite, przy czym: p1 p2; V1 V2; T1 T2; q wytaczanie (III), podczas ktrego: zawr wlotowy (A) jest zamknity, a zawr wylotowy (B) otwarty, przy czym: p2 = p3 ; V2 V3 ; T2 = T3; q rozpranie przestrzeni martwej (IV), podczas ktrego: zawr wlotowy (A) jest otwarty, a zawr 00 wylotowy (B) zamknity, przy czym: p3 p4 (rozpranie przestrzeni martwej); V3 V4 ; T3 = T4. W praktyce eksploatacyjnej wanym wnioskiem z obiegu Carnota jest wzrost temperatury z T1 do T2 podczas sprania gazu od p1 do p2. Ten wzrost temperatury jest powodem ograniczenia spru, zarwno w przypadku sprarek tokowych, jak i rotacyjnych sprarek rubowych. Temperatura spranego gazu moe osign bardzo due wartoci, jak to przedstawiono na rys. 8.4. Wysoko osiganej przez gaz temperatury ogranicza maksy-
Rys. 8.4 Przebieg zmian temperatury na wylocie, w zalenoci od cinienia na wylocie przy adiabatycznym spraniu powietrza o temperaturze 21C 1 sprarka jednostopniowa, 2 sprarka dwustopniowa, 3 sprarka trjstopniowa
Rys. 8.3 Uproszczony, rzeczywisty obieg Carnota jednostopniowej sprarki tokowej I ssanie, II spranie, III toczenie, IV rozpranie, 1 zamknicie zaworu A, wlotowego (p1V1T1), 2 otwarcie zaworu B, wylotowego (p2V2T2), 3 zamknicie zaworu B, wylotowego (p3V3T3), 4 otwarcie zaworu A, wlotowego (p4V4T4), Va objto przestrzeni martwej (szkodliwej), Vb objto wynikajca ze skoku toka, Vc objto zasysania, ps cinienie ssania, Pt cinienie toczenia
malne cinienie toczenia do okoo 810 bar, w przypadku sprarek jednostopniowych. Aby ograniczy temperatury toczenia, sprarki tokowe s schadzane wod lub powietrzem, na poziomie cylindra lub gowicy cylindra. Wielkie jednostki s chodzone przede wszystkim wod, a w przypadku sprarek powietrznych lub gazw wilgotnych, chodzenie powietrzem przedstawia zalet polegajc na ograniczaniu skraplania wody w ukadzie rozrzdu. Jednym z zasadniczych problemw spotykanych w tokowych sprarkach powietrznych, jest ryzyko poaru, a nawet wybuchu mieszanki powietrzno-olejowej w momencie, gdy trjkt ognia (tlen + paliwo + ciepo) skumuluje krytyczne warunki sprzyjajce samozapaleniu. Jest to moment, w ktrym koncentracja par z zestarzonego oleju, a zwaszcza mgy olejowej, w gorcym przetoczonym powietrzu osignie krytyczny prg (dolna granica wybuchowoci), ktry znajduje si pomidzy 20 i 50 ml oleju na metr szecienny powietrza w warunkach normalnych (23...30 g/m3), a przypadkowe przegrzanie rozpoczyna spontaniczny proces palenia. Moe si to zdarzy z wielu powodw: gdy temperatura toczonego powietrza osignie (nawet jedynie miejscowo) temperatur samozaponu oleju w powietrzu lub gdy dopyw ciepa wskutek
VIII

tarcia, albo mechanicznego czy te termicznego zaiskrzenia, sposmarownicami napdzanymi przez wa korbowy lub niezaleny woduje zapalenie si. Splot takich okolicznoci moe spowodowa silnik elektryczny. detonacj stwarzajc powane niebezpieczestwo dla osb przeW przypadku sprarek o duej mocy czsto s one smarowabywajcych w pobliu sprarki i znaczne straty materialne. ne obiegowo pod cinieniem, z zastosowaniem pompy olejowej. W przypadkach, kiedy niezbdne jest wysokie cinienie toczeObieg smarowania zawiera filtry, zawr odciajcy, czujnik temnia, odpowiedni spr uzyskuje si na dwch lub wicej stopniach. peratury, manometr kontrolujcy cinienie, czujnik reagujcy na Dziki poredniemu schadzaniu gazu obnia si jego temperatura spadek cinienia oraz chodnic oleju. Olej przez smarowniczki me(patrz rys. 8.4), poprawia si sprawno sprarki, a w konsekwencji chaniczne jest wtryskiwany bezporednio do cylindrw i ewentualzmniejsza zuycie energii. nie przetaczany do piercieni uszczelniajcych trzony tokowe. Jest Dziaanie wielostopniowej sprarki tokowej polega na okreon podawany pompami nurnikowymi o bardzo maej pojemnoci sowym wprowadzaniu powietrza (gazu) do poszczeglnych cylinskokowej, napdzanymi przez wa rozrzdu lub mimorodowy, drw, w ktrych ulega spreniu wstpnemu i wytoczeniu spropoczony sztywno ze sprark, co pozwala na automatyczne donego powietrza do kolejnych stopni sprarki. Z ostatniego stopnia zowanie oleju, proporcjonalne do prdkoci obrotowej sprarki. sprone powietrze jest podawane do kolektora tocznego. Najczciej s stosowane pompy o zazbieniu zewntrznym albo Najczciej stosowanymi rozwizaniami konstrukcyjnymi sprpompy krzywkowe. Punkty dozowania oleju do cylindrw s wyarek tokowych s ukady: rzdowy, widlasty, ktowy, lecy oraz posaone w zawory zwrotne, aby unikn wstecznego toczenia bokser. oleju przez cinienie spranego powietrza lub gazu. Za kadym Wyrnia si: razem wydatek oleju przy rozruchu jest regulowany rub, ktra q sprarki mae s to sprarki jedno lub dwustopniowe: dajzmienia skok nurnika. ce cinienia poniej 7 bar i o mocy poniej 55 kW: W maych sprarkach, o tokach z tulej suwakow i cho pionowe: zwykle smarowane obiegowo, przez zastosowanie dzeniem powietrzem, olej w skrzyni korbowej jest obowizkowo typowego ukadu smarowania, olejem do sprarek. Mechanizmy s smarowane rozbryzgowo, poziome, wwczas cylindry s zawsze smarowane poprzez a cylindry przez natrysk. Do smarowania rozbryzgowego su widoczne mechaniczne smarownice przepywowe, a inne opatki (yki) przeduajce stop korbowodu i zagbiajce si mechanizmy ruchome poprzez smarowanie rozbryzgowe raz przy kadym obrocie w ani olejowej albo w pojemniku skrzyni lub obiegowe; korbowej lub te w czarce (korytku) o staym poziomie, zasilanych q duej i redniej mocy s one zawsze wielostopniowe (cinieolejem przez ma pomp zbat. Smarowanie rozbryzgowe jest nie do 200 bar, a czasami do 400 bar). bardziej efektywne; moe zmniejszy zuycie piercienia umiejscoSmarowanie: w sprarkach tokowych smarowaniu podlegaj: wionego na kocu wau korbowego, ktry przetacza olej i przesya czci sprajce (cylinder tok stokowe piercienie uszczelgo poprzez natrysk do gwki korbowodu oraz do cylindrw. Ten niajce), czci wlotowe i wylotowe (zawory) i czci przekazujce system smarowania nie pozwala na regulacje natenia przepywu, ruch (oyska wau korbowego lub mimorodu, a w przypadku maszczeglnie cylindrw. Nadmiar oleju powoduje szybsze zanieych sprarek, oyska gwki i stopy korbowodu). czyszczenie zaworw, a ponadto powoduje zawracanie do skrzyni W przypadku sprarek wodzikowych, dochodz problemy korbowej czci oleju, ktry smarowa cylindry. Olej ten, zdegrasmarowania wodzika (tok-prowadnica w cylindrze lub wodzik na dowany termicznie i utleniony, zanieczyszcza misk olejow, co prowadnicy) i czci uszczelniajcych wzdu trzonu toka. powoduje konieczno jej oprniania, co okoo 2000 godzin. Intensywno smarowania sprarek tokowych jest cile Silnikosprarki s to poczone wsplnym korpusem sprzwizana z osigan temperatur toczenia. Temperatura sprarka i silnik. Napdzane s silnikiem tokowym: parowym lub anego gazu ogranicza wspczynnik sprania na kadym spalinowym. Dziel si one na: korbowe i bezkorbowe. Funkcjonustopniu. W przypadku duych sprarek przemysowych, jest je wiele rnorodnych konstrukcji tego typu sprarek. Sprarki ona rzdu 130...140C, a dla wikszoci maych sprarek wynosi bezkorbowe z napdem parowym byy powszechnie stosowane do okoo 160...170C, ale moe osign 220...210C, a nawet 250C, zasilania pneumatycznych urzdze hamulcowych w parowozach. w przypadku sprarek powietrznych do butli tlenowych dla peWrd silnikosparek na uwag zasuguj sprarki o swobodnych twonurkw. tokach (rys. 8.5). W konstrukcjach tych, centralnie umieszczona Naley rozrnia dwa zespoy czci przeznaczonych do komora spalania jest ograniczona dwoma tokami. Napd stanowi smarowania: dwusuwowy silnik diesla. Ruch tokw na zewntrz jest powodoq mechanizmy: oyska wau korbowego i korbowodu, wodziki, q cylindry: toki, piercienie tokowe uszczelniajce, cylindry i zawory. W duych sprarkach, na og wodzikowych, s dwa oddzielne ukady smarowania, a rodek smarny moe zosta dobrany w zalenoci od wymogw dotyczcych smarowania kadego z tego typu czci. Do smarowania mechanizmw najczciej jest uywany olej turbinowy lub ciecz hydrauliczna (HL, HM lub HV) i specjalny olej do smarowania cylindrw sprarek (naftenowy, parafinowy z inhibitorem utlenienia, alkilobenzen lub diester). W przypadku sprarek powietrznych, aktualne przewaaj tendencje do uywania jednego tylko oleju (oleju do sprarek), ktry chocia droszy od oleju do smarowania mechanizmw, bardzo uatwia czynnoci smarowania. Unika si w ten sposb zmieszania olejw, kiedy szczelno na poziomie trzonu toka nie jest do- Rys. 8.5 Silnikosprarka ze swobodnym tokiem napdzana silnikiem dwusuwowym Diesla skonaa. Sprarki gazowe wymagaj specjalnego oleju 1 tok sprarki, 2 wylot toczonego powietrza, 3 cylinder sprarki, 4 szczeliny przemywania do smarowania cylindrw, dlatego s one zwykle sma- cylindra silnika, 5 cylinder i komora spalania silnika Diesla, 6 wylot gazw spalinowych i przemywajcego powietrza, 7 szczeliny wylotowe, 8 powietrzna poduszka amortyzacyjna, 9 tok rowane dwoma rnymi olejami. amortyzujcy, 10 toki silnika, 11 wtryskiwacz oleju, 12 wlot powietrza przedmuchujcego, Mechanizmy sprarek s smarowane obiegowo, 13 wlot powietrza zasysanego
VIII
wany przez cinienie gazw spalinowych, a ruch powrotny energi rozprajcego si gazu, spranego w specjalnych komorach. Smarowanie: sprarki wsppracujce z silnikiem diesla o cyklu dwusuwowym, musz by smarowane olejem, odpowiednim do silnika, bardzo odpornym na utlenianie i dziaanie wysokiej temperatury. Oleje te powinny zawiera detergent, o moliwie jak najmniejszej zawartoci popiou siarczanowego, aby zmniejszy w ten sposb ilo osadw w szczelinach i na zaworach toczenia, w czci sprarkowej. W praktyce, silnikosprarki tej grupy, o swobodnych tokach, dobrze dziaaj przy zastosowaniu klasycznych olejw do silnikw diesla.
8.2.2 Sprarki rotacyjne, jednowaowe

Sprarki rotacyjne s to sprarki wyporowe, o obrotowym ruchu toka. Ze wzgldu na ksztat tokw, wyrnia si sprarki rotacyjne: opatkowe, z piercieniem cieczowym i mimorodowe. Sprarki rotacyjne, jednowaowe, opatkowe s to sprarki wyporowe, w ktrych gaz (powietrze) jest sprany przez ruchome opatki, przesuwajce si w gniazdach wirnika ruchem posuwistozwrotnym. O obrotu wirnika jest umieszczona mimorodowo wzgldem otworw w kadubie. Schemat i zasad dziaania rotacyjnej sprarki opatkowej przedstawia rys. 8.6. Podczas obrotu wirnika objto przestrzeni roboczej midzy opatkami ulega zmianie. W pooeniu A (rys. 8.6 A) objto ta jest najmniejsza i w miar obrotu wirnika do pooenia B zwiksza si do maksimum odpowiada to suwowi ssania w sprarce tokowej. Dalszy obrt wirnika (rys. 8.6 B) od pooenia B do C powoduje zmniejszenie objtoci oraz wzrost temperatury i cinienia odpowiada to suwowi sprania. Pod koniec suwu sprania, przesunicie opatki otwiera otwr wylotowy i sprony gaz przepywa do kolektora. W tego typu sprarkach prdko obrotowa wirnika jest ograniczana, z jednej strony minimaln si odrodkow niezbdn do wysunicia opatek z wirnika, z drugiej naciskiem opatek na powierzchni korpusu sprarki. Chodzenie, smarowanie i uszczelnienie midzy opatkami a korpusem pompy jest realizowane poprzez wtrysk oleju do powietrza po stronie sscej. Smarowanie. W sprarkach opatkowych rodek smarujcy, poza funkcj zasadnicz, spenia funkcj chodzenia spranego gazu. Wymaga si, aby rodek smarny: q zapewnia dobry polizg opatek w gniazdach, mimo przerywania warstewki oleju pod wpywem ugicia tyche opatek, q zmniejsza tarcie i zuycie midzy kocwkami opatek, a wewntrzn powierzchni korpusu, q polepsza szczelno poszczeglnych komr, tworzc uszczelnienie midzy opatkami a wewntrzn powierzchni korpusu,
q zapewnia smarowanie oysk (oyska: lizgowe, kulkowe lub waeczkowe), q chroni powierzchnie przed rdz i korozj. Istniej dwa rozwizania systemu smarowania tego typu sprarek: Metoda bezzwrotnego smarowania pod cinieniem, jest stosowana w przypadku wielkich sprarek stacjonarnych, na og wielostopniowych i chodzonych wod, z porednimi chodnicami spranego gazu. Mechaniczne smarowniczki maj wydajno od 7 do 20 gramw oleju na metr szecienny zasysanego gazu w czasie 1 godziny. Kanay boczne dostarczaj olej niezbdny do smarowania oysk, na przykad w iloci 3 do 4 kropel na minut. W przypadku, gdy opatki s wykonane z metalu, zalecanym rodkiem smarujcym jest olej silnikowy z detergentem i dodatkiem przeciwzuyciowym, aby z jednej strony unikn nagromadzenia si osadw w gniazdach wirnika, z drugiej przeciwdziaa zuyciu i zakleszczaniu si opatek. W przypadku sprarek jednostopniowych zalecane s klasy lepkoci SAE 30 lub 40. W przypadku sprarek dwustopniowych, toczcych powietrze w temperaturze rwnej lub wyszej od 160C zalecane s nawet lepkoci SAE 50. W przypadku, gdy opatki s wykonane z tworzywa sztucznego, s zalecane oleje nie zawierajce detergentw o lepkoci porwnywalnej z lepkoci olejw silnikowych, to znaczy zawart w zakresie ISO VG 100 do 220. Niektrzy konstruktorzy zalecaj nawet oleje klasy lepkociowej rzdu ISO VG 320, zarwno do sprarek powietrznych jak i sprarek gazowych. Stosowane oleje, nie zawierajce detergentw, s albo klasycznymi olejami do sprarek powietrznych typu mineralnego, parafinowanego, z antyutleniaczem (DAB lub DAA), lub olejami maszynowymi, albo te, w przypadku najniszych klas lepkoci olejami hydraulicznymi klasy HL. Metoda wtrysku oleju do powietrza (lub do gazu) na pocztku fazy sprania. Metoda ta jest stosowana w przypadku maych jednostek stacjonarnych i sprarek budowlanych. Na og, olej jest wstrzykiwany pod cinieniem nieco wikszym od rnicy cinienia na wlocie i wylocie, a zbiornik oleju jest utrzymywany pod cinieniem wikszym ni cinienie toczenia. W ten sposb wstrzyknity olej przyczynia si do schadzania spronego gazu. Olej jest oddzielany od spronego gazu w separatorze: cyklonowym, labiryntowym lub zderzeniowym. Urzdzenia te usuwaj okoo 98% oleju. Sprany gaz jest podawany na filtr wykonany ze sprasowanych wkien mineralnych (najczciej z wkien szklanych) lub spiekw ceramicznych, po przejciu ktrego gaz zawiera mniej ni 5 ppm oleju. Schemat ukadu sprania i smarowania jednowaowej sprarki opatkowej przedstawiono na rys. 8.7. W ukadzie takim powietrze jest zasysane przez filtr powietrza wlotowego 1, a ilo
Rys. 8.6 Schemat i zasada dziaania rotacyjnej, jednowaowej sprarki opatkowej A ssanie, B spranie, C toczenie, 1 wirnik, 2 opatka, 3 stojan, 4 wlot, 5 wylot
VIII

Tarcie pomidzy kocwkami opatek i cylindrem moe by znacznie zmniejszone, albo przez nachylenie krawdzi opatek, formujcych hydrodynamiczny klin olejowy; albo poprzez monta piercieni rwnowacych. Czstym problemem w sprarkach opatkowych jest blokada promieniowa opatek wskutek wypenienia szczelin nagarem i lakami. Powstaj one w wyniku utleniania i rozkadu termicznego oleju. Do sprarek rotacyjnych opatkowych s take zaliczane tzw. sprarki rotacyjne jednowaowe z piercieniem cieczowym. Istniej dwie podstawowe wersje takich sprarek. W pierwszej (rys. 8.8), wirnik wyposaony w stae opatki promieniste obraca si w cylindrycznym, nie centrycznym korpusie, zawierajcym pewn ilo cieczy, na og roztworu wody i glikolu. Pod wpywem obrotw wirnika, pod dziaaniem siy odrodkowej ciecz jest przemieszczana na ciank statora, ksztatujc tzw. piercie cieczowy, wsprodkowy w stosunku do cylindra korpusu. Przestrze w ksztacie Rys. 8.7 Schemat ukadu smarowania opatkowej sprarki powietrza sierpa, ograniczona przez piercie cieczowy i wirnik, 1 filtr powietrza wlotowego, 2 regulator przepywu powietrza, 3 sprarka, 4 zbiornik oleju, jest podzielona przez opatki wirnika na szereg komr 5 separator powietrzno-olejowy, 6 zawr spustowy oleju, 7 chodnica oleju, 8 wentylator sprania, o zmiennej objtoci, zwikszajcej si w obchodzcy, 9 filtr olejowy, 10 sprone powietrze szarze zasysania i zmniejszajcej w obszarze sprania podawanego powietrza jest regulowana ukadem zaworw regulai toczenia. tora przepywu powietrza 2. Sprone powietrze jest podawane do W drugim rodzaju wirnik, wyposaony w proste lub skrzywione separatora powietrznoolejowego 4, stanowicego jednoczenie opatki, jest usytuowany w korpusie o ksztacie owalnym. Piercie zbiornik oleju 5. Wydzielony w separatorze olej spywa bezporedcieczowy o eliptycznym ksztacie, ogranicza wraz z wirnikiem dwie nio do zbiornika, skd jego ewentualny nadmiar moe by usuprzestrzenie sprania w ksztacie naprzemiennie pooonych nity z ukadu poprzez zawr spustowy 6. Olej ze zbiornika 5 pod sierpw. Sprarki tego typu s stosowane zarwno do sprania wpywem wytwarzanego cinienia jest toczony do chodnicy 7, powietrza, jak i mocno nasyconej pary wodnej, a take do korozyjchodzonej wentylatorem 8 i przez filtr olejowy 9 jest podawany do nych gazw. powietrza na wlocie sprarki 3. Sprone i odolejone powietrze 10 Zalet tego typu sprarek jest brak zaworw i tarcia mechajest podawane ukadem przewodw do zastosowa. nicznego w statorze, gdy wystpuje jedynie wewntrzne tarcie Maszyny tego typu s rwnie stosowane jako pompy prniocieczy. Z tego powodu nie wystpuje zuycie powierzchni trcych, we, przy odwrotnym ruchu wirnika. za wyjtkiem ryzyka korozji (rdzy), erozji w wyniku kawitacji i erozji Stosowany olej ma na og mniejsz lepko od oleju uywaciernej, jeli gaz jest zanieczyszczony pyami. nego do smarowania sprarek o bezzwrotnym smarowaniu, ale Najwiksz niedogodnoci jest fakt, e powietrze (lub gaz) istniej take inne zalecenia konstruktorw. nasyca si wilgoci i porywa za sob cz wody z piercienia Niektre sprarki opatkowe s smarowane olejem mineralcieczowego, w postaci maych kropelek. Wymaga to staego donym z inhibitorem rdzewienia i utleniania, np.: olej turbinowy lub prowadzania wody oraz osuszania gazu, w bardzo skutecznych olej hydrauliczny klasy jakociowej HL, o klasie lepkoci ISO VG 32 separatorach wody. W zamian woda intensywnie chodzi toczone do 46. powietrze. W pewnych przypadkach, konstruktorzy zalecaj olej zawieraSmarowanie: jedynymi smarowanymi czciami s oyska wirjcy dodatki przeciwzuyciowe, aby przeciwdziaa nadmiernemu nika, ktre s zamontowane na zewntrz statora (wraz z uszczelniezuywaniu opatek i gadzi cylindra, np. olej hydrauliczny klasy HM. niem dla cieczy), na poziomie wyjcia waka na obrzee korpusu. S Jest rwnie moliwe uywanie pynu typu ATF1, mimo e te pyny o bardzo duym wskaniku lepkoci rzdu 150 do 200 zawieraj polimery, rzadko zalecane w tego typu sprarkach z powodu ich szybkiego mechanicznego cinania si na opatkach i relatywnie sabej odpornoci na rozkad termiczny. W rzeczywistoci, ta ostatnia wada moe spowodowa zamulenie separatorw powietrzeolej produktami polimerowymi, pochodzcymi z rozkadu dodatku lepkociowego (wiskozatora) w przypadku, gdy sprarka toczy gaz o wysokiej temperaturze. Niektre, starszego typu budowlane sprarki powietrzne napdzane silnikiem diesla, w trosce o racjonalizacj w dziedzinie smarowania, byy smarowane jednosezonowym olejem silnikowym bez dodatkw polimerowych i detergentw. Zwikszenie zawartoci dodatkw polarnych i polimerowych, do czsto pociga za sob powane problemy pienienia i emulgowania z wod (pochodzc ze skraplania) oraz odkadanie si osadw na filtrze koalescera. Aktualnie, czsto s zalecane oleje syntetyczne na bazie diesterw o klasach lepkociowych ISO VG 32 lub 46, a take oleje na bazie polialfaolefin (PAO), rekomendowane gwnie do sprarek rubowych.
1
Pyny ATF (Automatic Transmission Fluid) pyny (oleje) do automatycznych przekadni samochodowych .
Rys. 8.8 Schematyczny przekrj rotacyjnej, jednowaowej sprarki z piercieniem cieczowym i nie centrycznym wirnikiem 1 piercie cieczowy, 2 cylindryczny stator, 3 otwr toczenia, 4 wylot, 5 nie centryczny wirnik, 6 wlot, 7 otwr sscy
VIII
Rys. 8.9 Zasada dziaania rotacyjnej, jednowaowej sprarki z tokiem wirujcym A ssanie, B spranie, C toczenie, 1 wa, 2 wirujcy tok, 3 korpus, 4 wlot powietrza, 5 wylot, 6 opatka - przegroda, 7 zawr wylotowy
to na og oyska kulkowe lub waeczkowe, ktre smaruje si albo smarem plastycznym do oysk, klasy NLGI 2, albo przez zanurzenie w ani olejowej, wypenionej olejem turbinowym klasy lepkociowej rzdu ISO VG 32 do 68. Kiedy sprarka ma nie pracowa przez duszy czas, zaleca si oprnienie jej z cieczy, osuszenie i wlanie do cylindra maej iloci oleju najlepiej konserwacyjnego, aby zapobiec rdzewieniu. Sprarki rotacyjne mimorodowe, s to sprarki wyporowe o obiegowym ruchu mimorodowego toka osadzonego na wale, ktrego o obrotu pokrywa si z osi wewntrznej powierzchni korpusu sprarki. Wyrnia si dwa podstawowe typy takich sprarek: rotacyjne mimorodowe z tokiem wirujcym oraz, sprarki rotacyjne mimorodowe z tokiem oscylujcym. Sprarki rotacyjne mimorodowe z tokiem wirujcym, ktrych zasada dziaania jest przedstawiona na rys. 8.9. Tok (wirnik) obracajcy si odrodkowo w stosunku do skrzyni korbowej cylindra, zapewnia kolejno: zasysanie, spranie i toczenie gazu. opatka jest zainstalowana w szczelinie skrzyni korbowej. Przemienne przemieszczanie sterowane przez mimorodowy wirnik i przez spryn cofajc zapewnia oddzielenie obszaru zasysania od obszaru toczenia. Podobnie pracuj sprarki rotacyjne mimorodowe z tokiem oscylujcym, ktrych zasad dziaania ilustruje rys. 8.10.
Smarowanie: rodki smarne stosowane w tego typu sprarkach s analogiczne jak w przypadku sprarek opatkowych. Olej jest wtryskiwany w pocztkowym okresie fazy sprania. Zapewnia on smarowanie skojarzenia trcego opatka-wirnik oraz opatkaprowadnica opatki, a take chodzenie spranego gazu.
8.2.3 Sprarki rotacyjne, dwuwaowe

Sprarki rotacyjne rubowe s to sprarki wyporowe o obrotowym ruchu toka, w ktrych elementem roboczym, speniajcym rol toka, s zwoje dwch wirnikw rubowych, a rol przestrzeni roboczych speniaj midzyzwojowe komory tych wirnikw. Proces sprania polega na zmniejszeniu objtoci komr przez rubowe zwoje wirnikw, obracajcych si w przeciwnych kierunkach. Rotacja wirnika wspomagajcego jest powodowana bezporednio przez rub napdzan silnikiem gwnym, a chodzenie i smarowanie jest wykonywane poprzez wtrysk oleju po stronie sscej. Rotacja rub moe by rwnie synchronizowana poprzez zesp przekadni zbatych, w tym przypadku wtrysku oleju nie stosuje si. Spranie ma miejsce w przestrzeni zmiennej w trakcie rotacji, zawartej pomidzy zarysem spiralnym nawinitym rubowo dookoa dwch wirnikw o rwnolegych osiach: grubym wewntrznym (mskim), posiadajcym cztery zwoje gwintowe w ksztacie patkw lub lici. Zazbia si on, stykajc si lub nie, z wirnikiem zewntrznym (eskim) majcym sze sprzonych zwojw. Wirnik eski obraca si z prdkoci rwn 2/3 prdkoci wirnika mskiego. Istniej rwnie, wystpujce o wiele rzadziej sprarki rubowe, ktrych wirniki posiadaj odpowiednio 3 i 4 zby. Przekrj sprarki rubowej z uwidocznionym wirnikiem wewntrznym przedstawia rys. 8.11, a jej przekrj poprzeczny rys. 8.12. Obydwa wirniki mog by napdzane bez styku pomidzy nimi, przez synchronizujc przekadni zbat, lub jeden z wirnikw moe napdza drugi, poprzez styk. W tym drugim przypadku, to wanie mski wirnik napdza wirnik eski, ale istniej take sprarki rubowe, gdzie waek silnika jest wakiem wirnika eskiego. W tym systemie, natenie przepywu spronego gazu jest stae i nie zawiera resztkowego, nie przetoczonego gazu, tak jak to ma miejsce w przypadku sprarek postpowo-zwrotnych (tokowych). Inn zalet jest brak zaworw zasysania i toczenia. Sprarka jest wyposaona w prosty zawr wzniosowy, na og sterowany hydraulicznie, ktry reguluje natenie przepywu, zamykajc mniej lub bardziej przewd ssania i zawr bezpieczestwa ustawiany na minimalne cinienie rzdu 3 do 4 bar. Ten zawr, za-
Rys. 8.10 Zasada dziaania rotacyjnej, mimorodowej sprarki z tokiem oscylujcym 1 wa, 2 oscylujcy tok, 3 korpus
VIII

W pewnych przypadkach ruby s pokryte warstwami samosmarujcymi (mikkie metale, specjalne farby, warstewki polimerowe, lakiery polizgowe itd.), poprawiajcymi szczelno i smarowanie, przy luzach zmierzajcych do zera. Smarowanie: sprarek suchych ogranicza si do smarowania oysk i zsynchronizowanych przekadni zbatych. Ze wzgldu na du prdko obrotw tego typu maszyn, do smarowania jest zalecany olej maszynowy o stosunkowo maej lepkoci (ISO VG 32 lub VG 22), oleje hydrauliczne HM lub HV, ewentualnie oleje silnikowe SAE 10W, lub nawet pyny ATF. Sprarki z wtryskiem oleju lub sprarki wilgotne nie maj synchronizowanej przekadni zbatej. Silnik jest sprzony albo bezporednio albo najczciej porednio z wirnikiem mskim, poprzez par przekadni zbatych lub zesp koa pasowe - pasy napdowe pracujce jako multiplikator prdkoci, ktry napdza przez styk wirnik eski (lub odwrotnie). Ruch odpowiadajcy profilom sprzonym dwch rub, charakteryzuje si sabym wspczynnikiem polizgu w stosunku do oysk, co ogranicza przegrzanie wskutek tarcia i pozwala na dobr sprawno mechaniczn sprarki. Smarowanie aby zmniejszy tarcie i przeciwdziaa zuyciu, styk rub musi by smarowany. Poniewa w przypadku tego typu sprarek nie ma wielu moliwoci zewntrznego chodzenia przez komor wodn lub przez opatki (tak jak ma to miejsce w sprarkach tokowych), chodzenie zapewnia wtrysk znacznej iloci oleju do powietrza lub do gazu. Olej jest wtryskiwany pomidzy ruby mniej wicej w poowie dugoci wirnikw, bezporednio do gazu ju w trakcie sprania. Temperatura oleju wynosi zwykle 45 do 55C, a jego natenie przepywu jest dobrane tak, aby przetaczane powietrze miao temperatur od 80 do 100C. Taki dobr parametrw powoduje, e para wodna zawarta w powietrzu nie skrapla si w sprarce. Dziki duej prdkoci obrotu rub, wtryskiwany olej tworzy mg olejow. Ta mga zapewnia chodzenie spronego gazu oraz smarowanie powierzchni trcych rub. Stanowi to take zabezpieczenie przeciwkorozyjne, jak rwnie gwarantuje szczelno pomidzy dwoma rubami i pomidzy rubami a skrzyni korbow. oyska, ktre musz przenosi lekki napr osiowy do tyu (przeciwna strona napdu) s oyskami kulkowymi lub waeczkowymi. S one smarowane, tak jak i koa przekadni zbatych jeli taka istnieje, poprzez przewody gwnego obiegu podajcego olej. Przepyw oleju jest zapewniony dziki cinieniu toczenia wytworzonemu w zespole zbiornik-separator. Przy doborze rodka smarnego, poza wymogami oglnymi dotyczcymi smarowania mechanizmw (oyska, przekadnie zbate, prdkoci), naley bra rwnie pod uwag zdolno oleju do szybkiego wydzielenia powietrza (odpowietrzanie, odporno na pienienie); zdolno do atwego oddzielenia skroplonej wody (zdolno do deemulgacji), waciwoci ochronne metali elaznych przed rdzewieniem i nie elaznych przed korozj, a przede wszystkim dobr odporno na utlenianie ze wzgldu na wysokie temperatury, mogce wystpowa przy przetaczaniu (czasami ponad 110C, a nawet 120C) oraz na dokadne zmieszanie powietrza z mg olejow. Najwiksz niedogodnoci s skutki utleniania skadnikw oleju, co powoduje konieczno jego okresowej wymiany. Po duszej pracy olej staje si zbyt lepki, nie stanowi ju waciwej ochrony przed korozj, a take zawiera substancje powierzchniowoczynne, co powoduje e jest bardziej podatny na pienienie, napowietrzanie i emulgowanie wody. Obserwuje si rwnie tworzenie nierozpuszczalnych osadw, mogcych szybko zatka filtr separatora oleju. Ponadto, skadniki oleju musz mie dobr odporno na hydroliz, aby unikn korozji i powstawania osadw. W rodowisku wilgotnym nie s zalecane oleje na bazie estrw, podlegajcych hydrolizie lub oleje zawierajce alkiloditiofosforany cynku (patrz p. 2.5.3). Waciwoci oleju chronice przed zuyciem s rwnie wymagane przy niektrych rozwizaniach, majcych par podwymia-
Rys. 8.11 Schemat sprarki rubowej (przekrj wzdu wau napdzajcego) 1 korpus, 2 wlot, 3 ruba, 4 wylot, 5 wa napdowy
Rys. 8.12 Schemat sprarki rubowej (przekrj poprzeczny) 1 korpus, 2 wlot, 3 wirnik mski, 4 wirnik eski, 5 wylot
montowany na przetaczaniu, na og za separatorem oleju, jednoczenie odgrywa rol zaworu zwrotnego. Wykorzystujc cinienie toczenia zapewnia odpowiednie natenie przepywu w sprarce i utrzymuje w ten sposb korzystne warunki dobrego oddzielania powietrza od oleju. Istniej dwa podstawowe typy sprarek rubowych: suche i wilgotne. W sprarkach suchych, dwa wirniki s napdzane bez kontaktu pomidzy nimi, poprzez synchronizujc przekadni zbat. ruby nie s smarowane, co pozwala na przetaczanie gazu cakowicie pozbawionego wszelkich ladw oleju. Ta cecha jest ceniona w pewnych zastosowaniach: uzyskanie prni, spranie gazw niekompatybilnych z konwencjonalnymi rodkami smarnymi. W tym typie sprarek, brak styku metalmetal eliminuje wszelkie ryzyko awarii przez zmczenie lub zatarcie. Ta konstrukcja wymaga, aby luzy pomidzy zarysami rub i pomidzy rub a skrzyni korbow byy bardzo mae, natomiast prdko obrotw dua, w celu zapewnienia wystarczajcej szczelnoci, duego wspczynnika sprania oraz zadowalajcej wydajnoci.
VIII
Rys. 8.13 Przekrj poprzeczny sprarki typu Roots 1 korpus, 2 wirnik, 3 wylot, 4 wlot
Rys. 8.14 Przekrj sprarki rotacyjnej typu Zimmern 1 wa napdowy, 2 wirnik w ksztacie limaka globoidalnego, 3 satelitarne koa zbate
Rys. 8.15 Schemat dwuwaowej sprarki hakowej 1 przewd doprowadzajcy powietrze, 2 otwr wlotowy, 3 wirnik halowy (I stopie), 4 otwr toczenia, 5 wirnik halowy (II stopie), 6 przewd wyprowadzajcy powietrze
rowych przekadni zbatych lub napd poprzez wirnik eski, co tumaczy si bardziej intensywnymi warunkami zazbiania rub (polizg). Z tego powodu, w stosunku do oleju jest czsto wymagany odpowiedni poziom zdolnoci do przenoszenia obcie, odpowiadajcy FZG 10 lub speniajcy wymagania testu pompy opatkowej Vickers V 104C, dla olejw hydraulicznych. Do smarowania powietrznych sprarek rubowych s stosowane nastpujce rodzaje olejw: q typowe oleje sprarkowe, speniajce wymagania ISO 6743-3A lub DIN 51 506 lub PN-91/C-96073, q oleje turbinowe, klasy lepkociowej ISO VG 32, 46, 68, odpowiadajce poziomowi DAG klasyfikacji ISO 6743-3A, q oleje hydrauliczne HL, HM, HV, klasy lepkociowej ISO VG 22...68, q oleje silnikowe (w sprarkach napdzanych silnikami diesla), klasy lepkociowej SAE 10W, 20W - 20, q pyny ATF, q nowoczesne sprarkowe oleje syntetyczne na bazie PAO, poliglikoli oraz estrw. Sprarki rotacyjne dwuwaowe typu Rootsa, nie s sprarkami w tradycyjnym tego sowa znaczeniu. Skadaj si ze skrzyni korbowej, o dwch otworach cylindrycznych, w ktrych obracaj si z rwn prdkoci, ale w odwrotn stron, dwa wirniki majce ksztat przekadni zbatej prostej, o 2 lub 3 zbach lub patkach (rys. 8.13). Oba wirniki s uoone w usk, przemieszczaj si bez styku midzy sob i bez kontaktu z korpusem. Zewntrzna przekadnia zbata (cylindryczna o zbach prostych lub helikoidalnych) zapewnia synchronizacj wirnikw. Nie ma smarowania wewntrznego, w konsekwencji - szczelno jest zwizana z luzem roboczym. Spranie jest ograniczone przeciekami przez luzy, wzdu profilu patkw. Natenia przepywu gazu s pulsujce i mog rni si w szerokich granicach (od 1 do 850 m3/min.), w zalenoci od zastosowania. Sprarki typu Rootsa s stosowane do: napowietrzania pomieszcze, suszenia, doadowania silnikw benzynowych do pojazdw sportowych lub wielkich morskich dwusuwowych silnikw diesla, a take w przenonikach pneumatycznych. Sprarki rotacyjne typu Zimmern. W tego typu sprarkach rotacyjnych (rys. 8.14), wirnik w ksztacie limaka globoidalnego (na og z brzu) zazbia si z dwoma satelitarnymi koami zbatymi, wykonanymi z ywic fenolowych wzmocnionych wknami. Z tego wzgldu s one czasami nazywane sprarkami trjwaowymi. Smarowanie tego typu sprarek dotyczy oysk lizgowych lub tocznych oraz zsynchronizowanych przekadni zbatych. Smarowane s one rozbryzgowo lub obiegowo pod cinieniem, w zalenoci od rozmiaru sprarki. Do smarowania s stosowane oleje zalecane do smarowania innych typw sprarek rubowych: turbinowe, do przekadni przemysowych, hydrauliczne o klasie lepkoci od ISO VG 32 do ISO VG 68 oraz oleje sprarkowe klas: DAG, DAH lub DAJ o klasie lepkoci ISO VG 32 lub 46. W niektrych sprarkach, oyska umiejscowione po przeciwnej stronie zsynchronizowanych przekadni zbatych s, z racji uproszczenia, smarowane klasycznymi smarami plastycznymi do oysk, klasy konsystencji NLGI 2. Najczciej s to smary plastyczne na bazie kompleksowych myde litowych. Sprarki rotacyjne dwuwaowe, hakowe. Ostatnio wprowadzono na rynek gam sprarek powietrznych nie smarowanych olejami, zasysajcych od 6 do 12 m3/min powietrza i toczcych pod cinieniem 7 do 8,5 bar. S to rotacyjne sprarki tokowe o dwch wakach, ktrych dwa wirniki o obrotach zsynchronizowanych i obracajce si w przeciwn stron, posiadaj kady jeden lub dwa zby w ksztacie haczyka (rys. 8.15) lub dzioba. Wirniki, bez styku midzy nimi lub z otworami w skrzyni korbowej, s poczone przez zsynchronizowan przekadni zbat. W trakcie rotacji, zamykaj lub otwieraj pozbawione zaworu otwory ssce i toczenia. Na kady obrt przypada jeden lub dwa cykle spranie-toczenie.
VIII

Sprarki tego typu s chodzone powietrzem lub wod. Toczone powietrze jest zupenie pozbawione oleju dziki bardzo efektywnym uszczelnieniom, umiejscowionym pomidzy blokami sprania a obudowami oysk i przekadni zbatych. S to piercienie samoustawne, oddzielone otworami drenau i uszczelnieniami typu labiryntowego, poczonymi z atmosfer. Smarowaniu w tego typu sprarek podlegaj oyska waeczkowe (od strony napdu) i proste oyska kulkowe lub stokowe (od strony przeciwnej napdowi) oraz dwie pary przekadni zbatych, o prostych lub helikoidalnych zbach. Smarowanie jest zapewniane przez wtrysk oleju przy uyciu pompy napdzanej przez wa napdowy sprarki. Do smarowania s stosowane oleje klasy lepkociowej ISO VG 32...68, w zalenoci od warunkw pracy sprarki, zgodnie z regu: im wysza temperatura, tym olej o wikszej lepkoci. Stosowane s mineralne oleje hydrauliczne (HL lub HM), oleje turbinowe, oleje maszynowe, o poprawionych waciwociach smarnych i przeciwzuyciowych oraz oleje syntetyczne na bazie PAO.
Rys. 8.17 Schemat turbodmuchawy 1 wirnik (wentylator), 2 wlot, 3 wylot
8.2.4 Sprarki przepywowe

Sprarki przepywowe (rotodynamiczne, turbosprarki) s to sprarki wirnikowe, w ktrych spranie powietrza odbywa si w sposb cigy przez opatki wiecw wirnika. Zalenie od kierunku wypywu powietrza opuszczajcego wirnik, sprarki przepywowe dziel si na odrodkowe (promieniowe) i osiowe. Sprarki odrodkowe (rys. 8.16) s to sprarki wyporowe, w ktrych elementem roboczym s wiece opatkowe wirnika. W tego typu sprarkach spranie odbywa si w sposb cigy. W sprarkach odrodkowych, nadanie prdkoci (wzrost energii kinetycznej) gazu nastpuje zawsze na jednym lub wielu koach opatkowych, ale kierunek przepywu gazu idzie ze rodka w stron obrzea koa, to znaczy promienicie, zalenie od kierunku wypywu gazu opuszczajcego wirnik. W przypadku sprarki osiowej elementy stae, zoone z dyfuzora (rury sscej) i kanaw rozprowadzajcych, przeksztacaj energi kinetyczn gazu we wzrost cinienia, odrzucajc powietrze lub gaz na obrzea ruchomego
Rys. 8.18 Schemat sprarki osiowej 1 wlot, 2 oysko podpory przedniej, 3 kadub komory ssania, 4 opatki kierownicy, 5 opatki wirnika, 6 kadub komory toczenia, 7 oysko podpory tylnej, 8 wylot, 9 wirnik
Rys. 8.16 Schemat jednostopniowej, wirnikowej sprarki odrodkowej 1 obudowa spiralna, 2 komora wlotowa, 3 dyfuzor, 4 wirnik, 5 wa napdowy
koa opatkowego i przenoszc je do rodka nastpnego koa, jeli sprarka zawiera kilka stopni. Sprarka odrodkowa jest duo bardziej rozpowszechniona w przemyle ni sprarka osiowa i istnieje jej wiele typw: q jednostopniowa ze wspornikowym koem opatkowym lub podtrzymywana pomidzy dwoma oyskami, q wielostopniowa, q z jednym lub podwjnym przepywem, q bez chodzenia lub z chodzeniem wewntrznym lub zewntrznym, q bez multiplikatora prdkoci z przekadni zbat, q ze skrzyni korbow, z poziomym lub pionowym ukadem pocze typu beczka. Sprarki te s dostosowane szczeglnie do sprania duych iloci powietrza (lub gazu). Natenia przepywu w tego typu sprarkach zawieraj si midzy 100 a 1 200 000 m3/h, w zalenoci od rozmiarw k. Kiedy cinienie toczenia jest nisze od 2,5 bar, sprarka odrodkowa jest nazywana turbodmuchaw (rys. 8.17). Sprarki osiowe (turbosprarki) (rys. 8.18) s na og wielostopniowe; przepyw gazu jest tu osiowy, a przeksztacenie w cinienie energii przekazanej do gazu przez opatki wirnika nastpuje poprzez ukad opatek kierujcych (lub rozpraszajcych) zamocowanych na statorze. Wzrost cinienia pomidzy stopniami jest niewielki, co wymaga znacznej iloci stopni (a do 20) w celu otrzymania cinienia toczenia, ktre na og nie przekracza 6 do 7 bar na jednym korpusie.
VIII
Spr wynosi zwykle midzy 2 a 5. Wysze cinienia toczenia, do 35 bar, mog zosta osignite w sprarkach osiowych wielokorpusowych. Zazwyczaj, przemysowe sprarki osiowe o prdkoci obrotowej od 1500 do 10 000 obr/min., napdzane silnikiem elektrycznym, turbin parow lub turbin gazow, s uywane w przemyle chemicznym lub hutniczym, do wytwarzania bardzo duych nate przepywu powietrza lub gazu, od 40 000 do 2 600 000 m3/h, przy umiarkowanych poziomach cinienia na wylocie. Sprarki osiowe s rwnie uywane do sprania powietrza i gazw przemysowych oraz w turbinowych silnikach lotniczych: odrzutowych, migowych i migowcowych. Smarowanie turbosprarek, osiowych lub odrodkowych nie stanowi powanego problemu, gdy olej nie ma kontaktu ze spronym powietrzem lub gazem. Ilo oleju w ukadzie smarowania jest znaczna. Smarowane s: oyska (oyska k), oyska waw multiplikatora i oysko oporowe (wzdune), przeznaczone do kompensowania nacisku osiowego, mao obcione i szybkoobrotowe przekadnie zbate, zwikszajce prdko oraz sprzga. Z uwagi na to, e nie ma styku pomidzy wirnikiem a statorem, czci w ukadzie sprania nie wymagaj smarowania; jeli szczelno pomidzy oyskami i spronym gazem jest dobra, toczone powietrze lub gaz nie zawieraj ladw oleju. W przypadku typowych sprarek powietrznych, zcza oysk typu labiryntowego mog by powodem niewielkiego wycieku oleju. Jeli to niewielkie zanieczyszczenie olejem jest niepodane, co ma miejsce w przypadku sprarek gazowych stosowanych w przemyle chemicznym, sprarek gazw korozyjnych, toksycznych lub wybuchowych, ktre z rnych wzgldw musz pozosta czyste, stosuje si bardziej precyzyjne uszczelnienia oraz podwjne uszczelnienia labiryntowe przez uszczelki lizgowe z grafitu lub z PTFE lub uszczelnienia hydrodynamiczne, w ktrych szczelno jest zapewniona przez warstewk oleju. Wymagane waciwoci rodka smarnego s takie jak wymagania dla olejw turbinowych i s one, nastpujce: q doskonaa odporno chemiczna (odporno na utlenianie i hydroliz) i termiczna, ze wzgldu na znaczny czas uytkowania od kilku tysicy godzin do kilku dziesitek tysicy godzin, q maa skonno do pienienia, q atwe uwalnianie powietrza, poniewa czas przebywania oleju w zbiorniku jest czsto do krtki, q dobre zabezpieczenie czci stalowych przeciw rdzewieniu i antykorozyjne w stosunku do miedzi i jej stopw (stopw panewek oysk, brzu, itp.), q kompatybilno z materiaami, z ktrych s wykonane uszczelnienia, q dobre waciwoci przeciwzuyciowe. Do smarowania tego typu sprarek s zalecane nastpujce rodki smarne: q oleje turbinowe typu ISO-L-TSA, klasy lepkociowej rzdu ISO VG 32, do normalnej pracy i ISO VG 46 przy wysokich temperaturach, w przypadku sprarek z napdem bezporednim. S to oleje na bazie mineralnej, parafinowej, gboko rafinowane, o dobrych waciwociach przeciwutleniajcych i przeciwrdzewnych, q oleje turbinowe typu ISO-L-TSA, o lepkoci VG 68, w przypadku sprarek, ktre s zasilane przez multiplikator prdkoci, relatywnie sabo obciony, q oleje turbinowe typu ISO-L-TSE, o lepkoci VG od 32 do 68, do sprarek z intensywnym i zoonym multiplikatorem prdkoci, q oleje do turbin gazowych typu ISO-L-TGB (na bazach mineralnych) lub TGC (na bazach syntetycznych: PAO lub estrw). W przypadku sprarek napdzanych turbin gazow, ze wsplnym obiegiem do smarowania, najczciej s stosowane oleje o lepkoci ISO VG 32. Rnorodno stosowanych rozwiza konstrukcyjnych przepywowych sprarek powietrza nie pozwala na omwienie wszystkich ich typw i odmian. Stosowane s rne rozwizania
ukadw smarowania, a konstruktorzy zalecaj stosowanie rnych rodkw smarnych. W przypadku nowoczesnych sprarek na og s zalecane oleje turbinowe, o okrelonej przez konstruktora lepkoci wedug klasyfikacji ISO VG. Ze wzgldu na trwao i niezawodno, naley bezwzgldnie przestrzega zalece producentw, dotyczcych stosowania rodkw smarnych, okresu ich wymiany, filtracji, konserwacji podczas dugotrwaych postojw itp. Ze wzgldw bezpieczestwa naley stosowa tylko oleje renomowanych firm, gwarantujcych jako swoich wyrobw. W przypadkach sprarek starszego typu, dla ktrych czsto byy zalecane oleje okrelonych marek, czsto dawno ju niedostpnych na rynku, dobr rodkw smarnych dobrze jest powierzy specjalistom lub zasign informacji od producenta, jeeli jeszcze istnieje.
8.3 Pompy prniowe

Pompy prniowe s to maszyny, stosowane do wytwarzania cinienia niszego ni cinienie atmosferyczne (podcinienia). Pompy prniowe mona traktowa jako sprarki podczone czci ssc do komory, gdzie ma by uzyskane podcinienie. Oglnie s to pompy rotacyjne, opatkowe. W zalenoci od zakresu cinie, z ktrymi pracuje pompa prniowa wyrnia si pompy do prni: wstpnej, poredniej i gbokiej. W rozwizaniach technicznych jako pompy prniowe znalazy zastosowanie pompy: q wyporowe tokowe, jedno- lub wielostopniowe, q wyporowe rotacyjne, olejowe, jednostopniowe lub dwustopniowe, q strumieniowe, jedno- lub wielostopniowe, q Rootsa, q dyfuzyjne, q molekularne. Do smarowania pomp prniowych w przypadku, gdy prnia nie jest gboka, stosuje si oleje do sprarek powietrza. W przypadku gbokiej prni s stosowane specjalne oleje, o niskiej prnoci par. Oleje do pomp prniowych s klasyfikowane w ISO 6743-3A2) w klasach DVA...DVF, w zalenoci od warunkw pracy, co zostao omwione dalej.
8.4 Ukady smarowania sprarek

Ukady smarowania sprarek s zrnicowane, podobnie jak ich konstrukcje. Niezalenie od budowy ukadu smarowania, cele smarowania sprarek pozostaj niezmienne, tak jak dla innych maszyn. Nale do nich: q zmniejszenie tarcia, q zmniejszenie zuycia wsppracujcych czci, q odprowadzenie ciepa, powstajcego zarwno w wyniku tarcia jak i w wyniku sprania gazu, q odprowadzenie produktw zuycia i innych zanieczyszcze staych z obszaru styku wsppracujcych czci, q ochrona przed korozj smarowanych czci, q uszczelnianie. W sprarkach znajduj zastosowanie praktycznie wszystkie techniki smarowania hydrostatycznego i hydrodynamicznego, a do smarowania sprarek s stosowane wszystkie rodzaje rodkw smarnych. Doprowadzenia rodka smarnego do skojarzenia trcego jest realizowane zarwno ukadami pod cinieniem jak i bezcinieniowo. W przypadku smarowania bezcinieniowego, s stosowane niemal wszystkie dostpne techniki doprowadzenia rodka smarujcego, a w szczeglnoci smarowanie: q rozbryzgowe, q grawitacyjne,
2
Aktualnie w opracowaniu norma ISO obejmujca wszystkie typy olejw sprarkowych: ISO/DIS 6743-3:2001 Lubricants, industrial oils and related products (class L) - Classification Part 3: Family D (Compressors).
10
VIII
Rys. 8.19 Rozbryzgowy ukad smarowania oysk i cylindra sprarki tokowej 1 odpowietrznik skrzyni korbowej, 2 wskanik poziomu oleju, 3 zawr toczny, 4 zawr nadmiarowy, 5 zawr upustowy, 6 zawr wlotowy, 7 paszcz wodny, 8 smarownica panewki
q kapilarne, q zanurzeniowe i wiele innych. W systemach cinieniowych, doprowadzenie rodka smarnego jest uzyskiwane na wiele sposobw. W szczeglnoci jest stosowane zarwno smarowanie przelotowe jak i obiegowe. Wyrnia si dwa zespoy czci przeznaczonych do smarowania: mechanizmy: oyska wau korbowego i korbowodu, wodziki, cylindry: toki, piercienie tokowe uszczelniajce, cylindry i zawory. Przykady rozwiza konstrukcyjnych sprarek tokowych przedstawiono na rys. 8.19...8.21. Na rysunkach tych ukad olejowy zosta zaznaczony kolorem czarnym, a ukad chodzenia wod, kolorem szarym. W maych sprarkach, olej ze skrzyni korbowej smaruje mechanizmy rozbryzgowo, a cylindry przez natrysk. Przykad takiego systemu smarowania przedstawiono na rys. 8.19. Smarowanie rozbryzgowe moe zmniejszy zuycie piercienia, umiejscowionego na kocu wau korbowego, ktry wywouje przepyw oleju na skutek rotacji i przemieszcza go, poprzez natryskiwanie, do gwki korbowodu i do cylindrw. Ten system smarowania nie pozwala na regulacj natenia przepywu oleju, szczeglnie na poziomie cylindrw. Nadmiar oleju wywouje szybsze zanieczyszczenie zaworw. W niektrych konstrukcjach maych sprarek powietrznych bywa stosowany cinieniowy ukad dostarczania rodka smarnego do skojarze trcych. Przykad takiego systemu smarowania przedstawiono na rys. 8.20. W duych sprarkach, niekiedy s dwa oddzielne ukady smarowania, a rodek smarny jest dobrany w zalenoci od wymogw dotyczcych smarowania kadego z zespow. Jednak, jeli chodzi o sprarki powietrzne, aktualne s tendencje uycia jednego tylko oleju. Jest on droszy od oleju do mechanizmw, ale bardzo uatwia czynnoci smarowania i unika si w ten sposb niezamierzonego zmieszania rnych olejw. Sprarki gazowe, wymagajce specjalnego oleju do cylindrw, na og s smarowane dwoma rnymi olejami. Olej, przez smarowniczki mechaniczne jest wtryskiwany bezporednio do cylindrw i przetaczany ewentualnie do piercieni
uszczelniajcych trzony tokowe w wielu punktach. S to wielosekcyjne pompy nurnikowe o bardzo maej pojemnoci skokowej, napdzane przez wa rozrzdu lub system mimorodowy poczony sztywno ze sprark, co pozwala na zapewnienie automatycznej i proporcjonalnej do prdkoci obrotowej sprarki dystrybucji oleju. Punkty dolotowe oleju do cylindrw s wyposaone w zawory zwrotne, aby unikn zwrotnego toczenia oleju przez cinienie spranego gazu. Typowe rozwizanie konstrukcyjne ukadu smarowania duej, wielostopniowej sprarki tokowej przedstawia rys. 8.21.
8.5 Oleje sprarkowe

8.5.1 Wymagania oglne
Oleje sprarkowe, ze wzgldu na specyfik warunkw pracy i wynikajce z nich wymagania, stanowi wyodrbnion grup rodkw smarnych, w oglnych klasyfikacjach zaliczan do olejw przemysowych. Wymagania dla olejw sprarkowych s zwizane z: q temperatur powietrza na kocowym stopniu sprania, q cinieniem spranego gazu, q wymagan czystoci spranego gazu, q konstrukcj ukadu smarowania. Na olej w sprarce oddziaowuje wysoka temperatura spranego gazu, a w przypadku sprarek powietrza obecno tlenu. Dlatego od olejw sprarkowych jest wymagana wysoka termiczna stabilno i odporno na utlenianie, a take brak skonnoci do koksowania i wydzielania osadw. Wymaga si, aby obok mgy olejowej szybko osiada na ciankach cylindrw. W przeciwnym przypadku rozgrzany koks, osadzony na ciankach ukadu wylotowego moe zapali mieszanin powietrza i mgy olejowej, co moe prowadzi do wybuchu sprarki (patrz p. 8.2.1). Powstajcy z oleju koks powinien by mikki i atwo usuwalny z powierzchni strumieniem gazu. Olej sprarkowy nie powinien zawiera lotnych skadnikw. Temperatura zaponu olejw sprarkowych powinna by wysza o 40...50C od najwyszej temperatury, wystpujcej w ukadzie.
VIII
11
Rys. 8.20 Ukad smarowania sprarki tokowej z wymuszonym obiegiem oleju 1 regulator przepywu oleju, 2 paszcz wodny, 3 sworze ciga regulatora, 4 filtr olejowy, 5 wskanik poziomu oleju, 6 regulator cinienia oleju i manometr, 7 wlot wody chodzcej, 8 zawr upustowy, 9 zawr wlotowy
Rys. 8.21 Ukad smarowania duej, dwustopniowej, wodzikowej sprarki tokowej 1 siatka filtracyjna, 2 pompa olejowa, 3 ukad przewodw doprowadzajcych olej do tokw, 4 paszcz wodny, 5 cylinder drugiego stopnia sprania, 6 cylindry pierwszego stopnia sprania, 7 uszczelnienie wodzika, 8 zbieracz oleju, 9 podgrzewacz oleju, 10 przewd do zalewania pompy olejowej
Lepko oleju powinna by na tyle dua, by waciwie smarowa on piercienie tokowe i tuleje cylindrowe w najwyszych temperaturach pracy sprarki, a z drugiej strony na tyle maa, by olej zosta szybko dostarczony do wszystkich smarowanych skojarze trcych podczas rozruchu. Oleje sprarkowe najczciej s otrzymywane z ropy naftenowej. Jako bazy s stosowane wskie frakcje prniowe, bardzo dokadnie odasfaltowane (maa pozostao po koksowaniu) i pozbawione innych niestabilnych skadnikw. Oleje klas L-DAA i L-DAB najczciej nie zawieraj dodatkw. Oleje wyszych klas jakociowych mog zawiera dodatki: przeciw-utleniajce, przeciwkorozyjne, myjce, przeciwpienne. Nie powinny zawiera polimerowych dodatkw poprawiajcych waciwoci niskotemperaturowe i reologiczne, ze wzgldu na ich skonno do koksowania. Jako bazy olejw sprarkowych rwnie s stosowane oleje syntetyczne, gownie polialfaolefiny (PAO) oraz estry poliolowe. Oleje do pomp prniowych powinny si charakteryzowa nisk prnoci par, waciwie dobran do uzyskiwanej prni, dobr stabilnoci chemiczn i termiczn. Jako oleje do pomp prniowych s stosowane oleje bazowe, otrzymywane w procesie destylacji prniowej gboko rafinowanych olejw mineralnych. W niektrych zastosowaniach do otrzymywania bardzo niskiej prni s stosowane specjalne oleje syntetyczne, o bardzo niskiej prnoci par.
12
VIII

8.5.2 Klasyfikacje olejw sprarkowych Aktualnie najczciej stosowan klasyfikacj olejw sprarkowych jest klasyfikacja wg ISO 6743-3A. Dotyczy ona rodkw smarnych do tokowych i rotacyjnych sprarek powietrza, jak rwnie przeznaczonych do smarowania mechanicznych pomp prniowych (grupa D wg klasyfikacji olejw przemysowych wg ISO 6743). rodki smarne do sprarek gazowych i chodniczych zostay sklasyfikowane odrbn norm ISO 6743-3B. Klasyfikacje te obejmuj podgrupy: q A (A - air) oleje do sprarek powietrza, q V (V vacuum) oleje do pomp prniowych, q G (G gas) oleje do sprarek gazw, q R (R refrigerator) oleje do sprarek chodniczych. Tabela 8.1, przedstawia fragment klasyfikacji wg ISO 6743-3A, bez uwzgldnienia zmian proponowanych w ISO/DIS 6743-3: 2001. Naley odnotowa, e klasyfikacja rodkw smarnych do sprarek suchych i do turbosprarek nie jest jeszcze sprecyzowana. Norma ISO 6743-3A podaje rwnie, jako wskazwki, graniczne wartoci cinienia wylotowego i temperatury na wylocie, rwnie stopie sprania, co moe by pomocne uytkownikom
TABELA 8.1 Klasyfikacja olejw przemysowych wg: ISO 6743/3A: 1987 Rodzina D (sprarki) ISO 6743/3B: 1988 Rodzina D (sprarki chodnicze i gazowe) Symbol ISO Skad i waciwoci Sprarki powietrza (ISO 6743-3A) DAA DAB DAC DAG DAH DAJ Oleje mineralne z dodatkami uszlachetniajcymi. Oleje mineralne z dodatkami uszlachetniajcymi. Oleje mineralne z dodatkami uszlachetniajcymi. Oleje mineralne z dodatkami uszlachetniajcymi. Oleje mineralne z dodatkami uszlachetniajcymi. Oleje mineralne z dodatkami uszlachetniajcymi. Sprarki tokowe lub rotacyjne do powietrza do lekkich warunkw pracy. Sprarki tokowe lub rotacyjne do powietrza do rednich warunkw pracy. Sprarki tokowe lub rotacyjne do powietrza do cikich warunkw pracy. Sprarki rotacyjne opatkowe i rubowe do powietrza do lekkich warunkw pracy. Sprarki rotacyjne opatkowe i rubowe do powietrza do rednich warunkw pracy. Sprarki rotacyjne opatkowe i rubowe do powietrza do cikich warunkw pracy. Pompy prniowe tokowe i rotacyjne, smarowane kropelkowo do niskiej prni do nieagresywnych gazw. Pompy prniowe tokowe i rotacyjne, smarowane kropelkowo do niskiej prni do agresywnych gazw. Pompy z wirujcym tokiem cieczowym do redniej prni do nieagresywnych gazw. Pompy z wirujcym tokiem cieczowym do redniej prni do agresywnych gazw. Pompy z wirujcym tokiem cieczowym do wysokiej prni do nieagresywnych gazw. Pompy z wirujcym tokiem cieczowym do wysokiej prni do nieagresywnych gazw. Sprarki do gazw (ISO 6743-3B) DGA DGB DGC DGD DGE Gboko rafinowane oleje mineralne do gazw, ktre nie reaguj z olejami mineralnymi lub nie obniaj lepkoci olejw mineralnych do stopnia uniemoliwiajcego ich stosowanie . Specjalne oleje mineralne do gazw zawierajcych wilgo i kondensat. Oleje najczciej syntetyczne do gazw o duej rozpuszczalnoci w olejach mineralnych. Zwykle oleje syntetyczne do gazw ktre reaguj chemicznie z olejem mineralnym. Zwykle oleje syntetyczne do gazw redukujcych, bardzo suchych (punkt rosy 40C ). Sprarki wyporowe tokowe i rotacyjne do gazw: N2, H2, NH3, Ar, CO2, He, SO2, H2S, CO. Sprarki wyporowe tokowe i rotacyjne. Sprarki wyporowe tokowe i rotacyjne (wglowodory, NH3, CO2 due cinienia). Sprarki wyporowe tokowe i rotacyjne (HCl, Cl2, O2, tlen z powietrzem, CO). Sprarki wyporowe tokowe i rotacyjne (N2, H2, Ar due cinienia). Sprarki tokowe i rotacyjne w konfiguracji hermetycznej, phermetycznej lub otwartej, do amoniaku i chlorowglowodorw do temperatur odparowalnika powyej 40C. Sprarki j.w. wyposaone w instalacje z suchymi parownikami, temperatury parownika poniej 40C, do amoniaku i chlorowcowglowodorw. Sprarki j.w. do temperatur parowalnika powyej 0C, do chlorowcowglowodorw. Sprarki j.w. typu otwartego, do zastosowa, gdzie olej i czynnik chodniczy nie mog si miesza i musz szybko si separow. Do zastosowa stosujcych czynniki chodnicze przyjazne dla rodowiska np. HFC 134a. Zastosowania
Pompy prniowe (ISO 6743-3A) DVA DVB DVC DVD DVE DVF Oleje mineralne i syntetyczne, wskie frakcje o maej prnoci par.
Sprarki chodnicze (ISO 6743-B) DRA Oleje mineralne naftenowe, parafinowe lub syntetyczne.
DRB DRC DRD DRE
Syntetyczne oleje wglowodorowe. Gboko rafinowane oleje mineralne lub syntetyczne wglowodory. Syntetyczne oleje, ktre s nie mieszalne z czynnikiem chodniczym mineralne oleje lub syntetyczne wglowodory. Oleje syntetyczne typu estrw mieszalne z czynnikiem chodniczym.
VIII
13
TABELA 8.2 Kryteria okrelania typu pracy dla sprarek powietrznych postepowo-zwrotnych ze smarowanymi cylindrami (fragment aneksu do normy ISO 6743-3A) Praca Lekka Symbol oleju DAA Praca okresowa Warunki pracy Wystarczajcy czas, aby pozwoli na schodzenie miedzy okresami pracy albo poprzez zatrzymanie sprarki, albo poprzez zmniejszenie obcienia a) cinienie na wylocie 1 000 kPa (10 bar), temperatura na wylocie 160C, stopie sprania <3 : 1, lub b) cinienie na wylocie >1 000 kPa (10 bar), temperatura na wylocie 140C, stopie sprania < 3 : 1. Wystarczajcy czas, aby pozwoli na schodzenie miedzy okresami pracy a) cinienie na wylocie 1 000 kPa (10 bar), temperatura na wylocie 160C, lub b) cinienie na wylocie 1 000 kPa (10 bar), temperatura na wylocie >140C ale 160C, lub c) stopie sprania >3 : 1. Tak samo przy redniocikich warunkach pracy, jeli wyej wymienione warunki, okrelone w punktach a), b) lub c) s spenione i jeli mona obawia si powstania nagaru w ukadzie wylotowym, przy intensywnej pracy, wedug wynikw otrzymanych poprzednio z olejem do warunkw rednich.
Praca ciga
rednia
DAB
Praca okresowa Praca ciga
Intensywna
DAC
Praca okresowa lub ciga
Rys. 8.22 Obszary warunkw pracy charakteryzujce intensywno pracy sprarek powietrznych
Rys. 8.23 Obszary warunkw pracy charakteryzujce intensywno pracy rotacyjnych sprarek powietrznych, z wtryskiem oleju
TABELA 8.3 Kryteria okrelania typu pracy powietrznych sprarek rotacyjnych z wtryskiem oleju (fragment aneksu do normy ISO 6743-3A) Praca Symbol oleju Warunki pracy
Lekka
DAG
Temperatura na wylocie powietrza przy wyjciu z bloku sprarki <90C Cinienie <800 kPa (<8 bar) Temperatura na wylocie powietrza przy wyjciu z bloku sprarki <100C Cinienie na wylocie od 800 do 1 500 kPa (8 do 15 bar) lub Temperatura na wylocie powietrza przy wyjciu z bloku sprarki midzy 100 a 110C Cinienie na wylocie <800 kPa (8 bar) Temperatura na wylocie powietrza przy wyjciu z bloku sprarki >100C Cinienie na wylocie <800 kPa (<8 bar) lub Temperatura na wylocie powietrza przy wyjciu z bloku sprarki 100C Cinienie na wylocie od 800 do 1 500 kPa (od 8 do 15 bar) lub Cinienie na wylocie >1 500 kPa (>15 bar)
przy ustalaniu rnic pomidzy: prac lekk, redni i intensywn. Odpowiednie dane przytoczono w tabeli 8.2 i zilustrowano rys. 8.22. Analogiczne dane dla sprarek rotacyjnych przytoczono w tabeli 8.3 i zilustrowano rys. 8.23. W Polsce jeszcze czsto jest stosowana klasyfikacja wg niemieckiej normy DIN 51506:1985. Norma ta skada si z czci klasyfikacji i czci specyfikacji (omwionej dalej) Stosuje si ona do czystych olejw mineralnych (kategorie VB i VC) jak rwnie do olejw zawierajcych dodatki przeciwutleniajce i przeciwkorozyjne (kategorie VB-L, VC-L i VD-L), przeznaczonych do smarowania sprarek powietrznych tokowych i rotacyjnych, smarowanych kropelkowo. Moe ona rwnie mie zastosowanie
rednia
DAH
TABELA 8.4 Kryteria klasyfikacji olejw bezpiecznych do sprarek, wedug DIN 5506 Dla przenonych sprarek powietrznych i wspomagajcych hamowanie, sprarek sygnalizatorw i regulatorw w pojazdach, w ktrych temperatura na wylocie wynosi: do 2200C do 2200C do 1400C Dla stacjonarnych sprarek powietrznych ze zbiornikiem spronego powietrza lub z sieci kanaw, w ktrych temperatura na wylocie wynosi: do 2200C do 1600C do 1400C
Klasa oleju
Intensywna
DAJ
VD-L VC VC-L VB VB-L
Przy korzystnych warunkach, olej do redniej pracy moe by uywany przy cinieniach na wylocie wyszych od 800 kPa (8 bar).
14
VIII

Tabela 8.5 Przejcie z wczeniejszych polskich klasyfikacji olejw sprarkowych na wspczesne wg ISO Norma wczeniejsza PN-75/C-96073 ZN-84/MPChiL/NF-169 Symbol oleju SP-6 SP-10 SPU-6 SPU-10 Symbol oleju wg PN-91/C-96073 L-DAA 46 L-DAA 100 L- DAB 46 L-DAB 100 Klasa jakociowa wg ISO 6743-3A L-DAA L-DAA L-DAB L-DAB Klasa lepkociowa wg ISO 3448 VG 46 VG 100 VG 46 VG 100
TABELA 8.6 Przejcie z rodkw smarnych do sprarek i pomp prniowych wg GOST na oleje sprarkowe wg klasyfikacji ISO Gatunek oleju Norma rosyjska Klasa wg ISO 6743-3A L-DAB L-DAH L-DAB L-DAH L- DAB L-DAC L- DAB L-DAC L-DAG L-DAC Klasa lepkociowa wg ISO 3448 Oleje sprarkowe Kp-8 K-12 K-19 KS-19 K-4-20 K-28 TU 38401641 GOST 1861 GOST 1861 GOST 9243 GOST 9243 TU 381-6-68 VG 68 VG 100 VG 220 VG 220 VG 320 VG-460 Sprarki tokowe i turbosprarki Sprarki tokowe jedno i wielostopniowe o rednim i wysokim stopniu sprania (2,5 ... 14,0 MPa, pracujce w zakresie temperatury otoczenia 25 ... 400C Sprarki tokowe jedno i wielostopniowe o stopniu sprania do 10 MPa, pracujce w zakresie temperatury otoczenia 10 ... 400C Turbosprarki o stopniu sprania do 20 MPa, pracujce w zakresie temperatury otoczenia 5 ... 500C Turbosprarki o stopniu sprania do 20 MPa, pracujce w zakresie temperatury otoczenia 5 ... 500C Sprarki o wysokim stopniu sprania, pracujce w zakresie temperatury otoczenia 5 ... 500C Pompy dyfuzyjne wspomagajce Pompy dyfuzyjne z kocowym cinieniem (1,33 x 10-1 ...1,33 x 10-7 Pa Pompy dyfuzyjne z kocowym cinieniem (1,33 ... 6,66) x 10-2 Pa Pompy specjalne z kocowym cinieniem do 1,33 Pa Pompy dyfuzyjne z kocowym cinieniem (1,33 x 10-1 ...1,33 x 10-7 Pa Pompy tokowe z kocowym cinieniem do 1,33 Pa Zastosowanie
Oleje do pomp prniowych WPN WM-1 WM-3 WM-4 WM-5 WM-6 GOST 23013 L-DVA L-DVE L-DVC L-DVA L-DVE L-DVC VG VG 100 VG 15 VG 68 VG 100 VG 150 VG 68
w przypadku smarowania mechanicznych pomp prniowych. Kryteria klasyfikacji olejw dla sprarek wedug DIN 51506 przedstawiono w tabeli 8.4. Aktualnie obowizujca Polska Norma PN-91/C-96073, klasyfikuje tylko oleje do tokowych sprarek powietrza L-DAA i L-DAB oraz wymagania na te oleje, ustalajc klasy lepkociowe analogiczne do ISO VG: 32, 46, 68, 100, 150. PN-91/C-96073 naley uzna za technicznie przestarza, wymagajc gruntownej nowelizacji. W polskiej dokumentacji technicznej z lat wczeniejszych, czsto wystpuj symbole olejw do tokowych sprarek powietrza, o stosowanych w tym czasie symbolach. W informacjach dodatkowych do PN-91/C-96073 podano przejcie z tych symboli na stosowane wspczenie. Przytoczono je w tabeli 8.5. Uytkownicy sprarek i pomp prniowych czsto sygnalizuj problemy doboru zamiennikw rodkw smarujcych do maszyn importowanych z byego ZSRR. Przejcie z systemu klasyfikacji stosowanego w byym ZSRR na systemy klasyfikacji stosowane aktualnie, podano w tabeli 8.6.
8.6 Metody oceny jakoci

8.6.1 Metody bada
Ocena jakoci i badania olejw sprarkowych s wykonywane metodami, stosowanymi rwnie do innych olejw smarnych. Ponadto s stosowane testy specyficzne czsto modelujce warunki pracy olejw do sprarek i pomp prniowych, obejmujce: q odporno ma utlenianie, q waciwoci smarne i przeciwzuyciowe,
waciwoci ochronne przed rdzewieniem, zdolno do uwalniania powietrza, zawarto substancji lotnych, oddziaywanie na elastomery i pokrycia lakiernicze, prno par. Za wyjtkiem odpornoci na utlenianie, metody te s analogiczne do stosowanych przy ocenie olejw hydraulicznych. W przypadku biodegradowalnych syntetycznych olejw estrowych, kontrolowane s rwnie parametry charakteryzujce baz olejow: q stabilno hydrolityczna, q zawarto wolnych grup hydroksylowych, a take parametry charakteryzujce oddziaywanie na rodowisko naturalne, np. biodegradowalno wg CEC L-33 A-93 i inne. Najbardziej newralgiczn waciwoci oceny olejw sprarkowych jest odporno na utlenianie. Jest ona ocenia nastpujcymi metodami: Test utleniania wg ISO 6617-Part 1, rwnowany badaniu wedug DIN 51352/1 modeluje warunki pracy olejw sprarkowych klasy DAA, a wedug DIN 51 506 dla olejw klas VB, VBL, VC, VCL. W tecie tym, 40 ml oleju, ogrzane do temperatury 200C, jest utleniane bez katalizatora w strumieniu powietrza 15 l/h, w czasie dwch 6 godzinnych okresw utleniania, przedzielonych przerw od 12 do 18 godzin. Wyniki s wyraone przez ubytek masy oleju w wyniku odparowania, jak rwnie przez pozostao po koksowaniu wg Conradsona. Test utleniania wg ISO 6617-Part 2, rwnowany badaniu wedug DIN 51352/2, zwany rwnie testem POT (PNEUROP Oxidation Test), jest przewidziany do olejw sprarkowych klasy DAB, a czasami DAC. W tecie tym 40 ml oleju ogrzanego q q q q q
VIII
15
do temperatury 200C jest utleniane w obecnoci katalizatora (Fe2O3) w strumieniu powietrza 15 l/h, w czasie dwch 6 godzinnych okresw utleniania przedzielonych przerw od 12 do 18 godzin. Wyniki s wyraane przez: ubytek masy oleju w wyniku odparowania, zmian liczby kwasowej, przyrost lepkoci kinematycznej w temperaturze 40C, jak rwnie poprzez pozostao po koksowaniu, wg Conradsona, z poprawk POT, uwzgldniajc zawarto katalizatora. Test utleniania olejw do sprarek rotacyjnych RCOT (Rotary Compressor Oxidation Test) wg ISO 6521-3 (zmodyfikowana prba wg DIN 51 352-1 i 2) jest przeznaczony do oceny jakoci olejw klas L-DAG (praca lekka) i L-DAH (praca rednia). W tecie tym standardowy czas utleniania wynosi 168 godzin, ale moe by skrcony lub wyduony w zalenoci od warunkw pracy oleju. Podobnie temperatura ustalona na 120C moe by podwyszona do 150C. Jako kryteria oceny oleju s stosowane: straty na odparowanie, zmiana liczby kwasowej, zmiana lepkoci kinematycznej w temperaturze 40C oraz ilo wydzielonych osadw. Dugotrway test utleniania olejw turbinowych TOST (Turbine Oxidation Stability Test) jest wykonywany wedug metody ISO 4263-2, odpowiadajcej ASTM D 943. Test polega na utlenianiu prbki oleju w temperaturze 95C, w obecnoci wody oraz miedzi i elaza jako katalizatorw. Proces utleniania jest prowadzony do osignicia przez olej liczby kwasowej 2,0 mg KOH/ g. Dla olejw o dobrej jakoci czas utleniania na og zawiera si w granicach 1 000...3 000 godzin. Uniwersalny test utleniania olejw UOT (Universal Oil Test) jest oparty na metodzie TOST wg ISO 4263-2, odpowiadajcej ASTM D 943. Polega on na utlenianiu prbki oleju powietrzem w temperaturze 150 lub 155C, wobec katalizatorw (mied i elazo), w czasie 168 godzin. Czas badania moe by wyduony nawet do 312 godzin, w przypadku olejw odpornych na utlenianie. Jako kryteria ocenowe oleju s stosowane: zawarto osadw na sczku membranowym o nominalnej rednicy porw 1,2 mikrometra oraz zmiana liczby kwasowej. Destylacja pod zmniejszonym cinieniem wedug metody ISO 6616 rwnowanej z metod DIN 51 356 lub z metod ASTM D 1160, jest wykonywana dla klas DAA i DAB. Polega ona na destylacji oleju pod cinieniem, w granicach 1 ...50 mm supa Hg (0,133 ...6,65 kPa), najczciej 10 mm Hg, w znormalizowanym specjalnym aparacie. Po oddestylowaniu 20, 50 lub 80% oleju, jest wykonywany pomiar lepkoci kinematycznej w temperaturze 40C, pozostao po koksowaniu wg Conradsona, a niekiedy pozostao po spopieleniu. Warunki testu odpowiadaj warunkom odparowania olejw klasy DAB oraz olejw do pomp prniowych.
8.6.2 Ocena jakoci olejw sprarkowych podczas eksploatacji Kontrola jakoci oleju, eksploatowanego w maych sprarkach, nie jest prowadzona. Olej jest wymieniany okresowo zgodnie z instrukcj obsugi. W duych, przemysowych sprarkach kontrola jakoci oleju jest niezbdna. Na jej podstawie wnioskuje si o terminie wymiany oleju, a take o stanie technicznym sprarki i poprawnoci jej eksploatacji. Najczciej kontrolowanymi parametrami s: q barwa oleju, q lepko kinematyczna, q zawarto wody, q zawarto osadw, q odporno pienienie. W tabeli 8.7 (patrz te tabela 22.11) podano najczciej wystpujce przyczyny niekorzystnych zmian tych waciwoci oraz sposoby przeciwdziaania, w przypadku duych powietrznych sprarek przemysowych.
8.7 Wymagania dla olejw sprarkowych

Podstawowe wymagania dla olejw sprarkowych podano w tabelach 8.8, 8.9, 8.10.
8.8 Dobr i pielgnacja olejw do sprarek

W przypadku zaistnienia koniecznoci doboru rodkw smarnych do sprarek powietrznych naley kierowa si zasadami podanymi w p. 8.2.2 oraz wymaganiami odpowiednich norm ISO i DIN. Niekiedy producent sprarki zaleca stosowanie rodkw smarnych, innych rodzajw ni oleje sprarkowe. Czsto oleje wymagane instrukcj obsugi nie s ju produkowane lub s niedostpne. W takim przypadku, jako materia pomocniczy mona zastosowa dane zawarte w tabeli 8.11. Przy doborze rodka smarnego do sprarki, istotnym czynnikiem, ktry musi by brany pod uwag, jest kompatybilno oleju i materiaw konstrukcyjnych, a w szczeglnoci materiaw uszczelnie. Szczegln ostrono naley zachowa w przypadku przejcia z oleju mineralnego na syntetyczny, zwaszcza estrowy. Informacji dotyczcych odpornoci uszczelnie na oleje powinni udzieli producenci olejw i uszczelnie. Oleje pracujce w sprarkach s naraone na specyficzne wymuszenia: wysok temperatur w czci sprajcej i na wylocie gazu,
TABELA 8.7 Przyczyny zmian jakoci olejw sprarkowych oraz sposoby przeciwdziaania Waciwo oleju Nienaturalnie szybkie pociemnienie oleju Lepko kinematyczna - zmniejszenie Najczciej wystpujce przyczyny Procesy utleniania. Rozkad termiczny oleju lub zastosowano olej z dodatkami polimerowymi. Do ukadu dolano olej o zbyt maej lepkoci . - zwikszenie Utlenianie oleju. Sposoby przeciwdziaania lub zalecane dziaania Stosowa olej o lepszej jakoci. Doda olej o wikszej lepkoci, wymaganej klasy jakociowej. Podczas wymiany zastosowa inny olej nie zawierajcy dodatkw polimerowych Stosowa olej o lepszej odpornoci na utlenianie. Uszczelni ukad od powietrza. Czciej wymienia olej. Doda olej o mniejszej lepkoci, wymaganej klasy jakociowej. Usun przecieki wody z ukadu chodzenia. Zastosowa bardziej efektywny filtr odwadniajcy. Stosowa olej skuteczniej dyspergujcy wod. Wyczyci ukad z nagarw. Stosowa olej lepszej jakoci. Rozway wymian oleju.
Do ukadu wprowadzono dodatek oleju o zbyt duej lepkoci. Obecno wody, mleczne zabarwienie oleju Obecno osadw Pienienie oleju Przecieki wody z ukadu chodzenia do oleju lub kondensacja pary wodnej. Utlenianie (koksowanie) oleju w wyniku zbyt wysokiej temperatury na wylocie powietrza ze sprarki. Do oleju przedostay si substancje powierzchniowoczynne.
16
VIII

TABELA 8.8 Projekt specyfikacji ISO/DIS 6521 dla rodkw smarnych na bazie olejw mineralnych do sprarek powietrznych klasy jakociowe L- DAA i L- DAB Waciwoci Klasa lepkoci ISO VG Lepko kinematyczna, m2/s, w temperaturze 100C w temperaturze 400C Temperatura pynicia , C Dziaanie korodujce na mied, (3h, 100C) numer wzorca Odporno na emulgowanie z wod < 3 ml emulsji, po czasie: w temperaturze badania brak wymaga Waciwoci przeciwrdzewne (24 godz. z destylowan wod) Odporno na utlenianie, test TOST: straty na odparowanie, % (m/m) zwikszenie pozostaoci po koksowaniu wg Conradsona, % Odporno na utlenianie, test PNEUROP: straty na odparowanie, % (m/m) zwikszenie pozostaoci po koksowaniu wg Conradsona, % Destylacja oleju pod zmniejszonym cinieniem (20 % objtoci) pozostao po koksowaniu wg Conradsona, % stosunek lepkoci kinematycznej w temp. 40 C oleju po badaniu do lepkoci wieego oleju brak wymaga 15 <1,5 <2,0 nie dotyczy <20 nie dotyczy 2,5 0,3 nie dotyczy <5 3,0 0,6 32 46 L-DAA 68 100 150 32 46 L-DAB 68 100 150
warto do ustalenia z dostawc oleju 32 46 68 <9 <1b 100 150
warto do ustalenia z dostawc oleju 32 46 68 <9 <1b <30 min. 54C brak rdzy < 60 min 82C 100 150
TABELA 8.9 Wstpny projekt specyfikacji ISO/DP 6521-3 dla olejw do sprarek powietrznych, na bazie olejw mineralnych klasy jakociowe L-DAG i L-DAH Waciwoci Klasa lepkoci ISO VG Lepko kinematyczna w 40 C, mm/s 10 % Wskanik lepkoci (VI) Temperatura pynicia, C Odporno na utlenianie, test TOST: czas do osignicia TAN = 2 mg KOH/g, h Odporno na utlenianie, test PNEUROP: straty na odparowanie, % (m/m) zwikszenie lepkoci w 100 C zwikszenie liczby kwasowej (TAN), mg KOH/g zawarto osadu, % (m/m) Odporno na emulgowanie z wod w temp. 54 C < 3 ml emulsji, po czasie: Waciwoci przeciwrdzewne (24 h, z wod destylowan) Dziaanie korodujce na mied (3 h, 100 C), numer wzorca Skonno do pienienia: (sekwencja 1 w temp. 24 C), ml objto piany po 5 min. stabilno piany po 10 min 32 32 46 46 L-DAG 68 68 90 < -9 >1 000 wymagania jeszcze nie okrelone 100 100 150 150 32 32 46 46 L-DAH 68 68 90 < -9 wymagania jeszcze nie okrelone 100 100 150 150
do zdefiniowania przez dostawc brak rdzy
do zdefiniowania przez dostawc brak rdzy
1 b < 300 brak piany
1 b < 300 brak piany
TABELA 8.10 Propozycja specyfikacji ISO dla olejw syntetycznych L-DAC i L-DAJ do intensywnej pracy, dla powietrznych sprarek tokowych (DAC) i rotacyjnych (DAJ). Waciwoci Klasa lepkoci ISO VG Lepko kinematyczna w 40 C, mm/s 10% Lepko kinematyczna w 100C, mm/s Temperatura pynicia, C Odporno na utlenianie: metoda A - metoda B Odporno na emulgowanie z wod w temperaturze badania < 3 ml emulsji, po czasie wynoszcym, minuty: Waciwoci przeciwrdzewne (24 h z destylowan wod) Dziaanie korodujce na mied (3 h, 100C), numer wzorca Skonno do pienienia (sekwencja 1 w temp. 24 C), ml 32 32 46 46 L-DAC 68 68 <9 do zdefiniowania 100 100 150 150 32 32 46 46 L-DAJ 68 68 <9 do zdefiniowania 100 100 150 150
do zdefiniowania przez dostawc
do zdefiniowania przez dostawc
54C <30 brak rdzy 1b
82C
54C <30 brak rdzy 1b <300/0 po 10 min
82C
VIII
17
Tabela 8.11 Zastosowanie olejw do sprarek powietrznych i pomp prniowych A - bardzo czste, B do czste, C- mniej czste, D rzadkie lub pojedyncze przypadki Typ oleju Oleje mineralne bez dodatkw Oleje sezonowe do silnikw diesla Warunki pracy, typ sprarki Praca lekka, sprarki tokowe starszej produkcji Mae sprarki tokowe, budowlane Scalone zespoy silnikosprarek Sprarki ze swobodnymi tokami Sprarki opatkowe Sprarki rubowe i typu Zimmeren Wielosezonowe oleje silnikowe do silnikw diesla i z zaponem iskrowym Pyny ATF typu Dexron i Dexron ID Oleje maszynowe lub oleje hydrauliczne klasy HL Oleje hydrauliczne HM z dodatkami przeciwzuyciowymi Oleje turbinowe Praca lekka, zastosowanie w przypadku maych sprarek tokowych A (a) A (b) Klasa lepkociowa oleju wg ISO VG 15 D 22 D B (a) 32 46 C B (b) 68 C 100 150 220 320 B B (c) B B (d) C D Uwagi Maa pozostao po koksowaniu i may wskanik lepko Klasa jakociowa API: CC lub CD. Klasa lepkociowa SAE: (a) 10W i 10W-20 (b) 20W-20, (c) 30, (d) 40 Klasa jakociowa API CC/SE (a) SAE 15W-40, 20W-40 (b) SAE 20W-50 Zastosowanie odradzane ze wzgldu na zawarto wiskozatora Zastosowanie odradzane ze wzgldu na zawarto wiskozator A B B C C Zastosowanie odradzane, lepiej stosowa oleje do sprarek typu L-DAA lub L-DA Pyn hydrauliczny HM moe zawiera ditiofosforan cynku Zalecane oleje sprarkowe L-DAA lub L-DAG
Praca lekka do redniej, w przypadku sprarek opatkowych i rubowych z wtryskiem oleju Praca lekka, Sprarki tokowe (ISO VG 100 i 150) Sprarki rotacyjne mao wysilone (ISO VG 32 i 46) Praca lekka. Sprarki tokowe (ISO VG 100 i 150) Sprarki rotacyjne mao wysilone (ISO VG 32 i 46) Stae sprarki tokowe, praca lekka do redniej Sprarki rotacyjne, rubowe lub opatkowe, praca lekka do redniej oyska turbosprarek Sprarki membranowe i z piercieniem cieczowym C B
A A
A B
Oleje mineralne kompoundowane Oleje mineralne, z inhibitorem utlenienia
Sprarki tokowe, praca lekka (t<1400C), wilgotne powietrze Sprarki tokowe, praca rednia
C A
C A
B B
C D
Zalecane oleje sprarkowe L-DAA Zalecane oleje sprarkowe L-DAA lub L-DAB. W niektrych przypadkach jest niezbdne stosowanie olejw L-DAJ Zalecane oleje sprarkowe L-DAH lub L-DAJ
Sprarki rotacyjne z wtryskiem oleju Oleje na bazie alkilobenzenw Sprarki tokowe i opatkowe z oyskami lizgowymi
D D B D
C C D
Zalecane oleje sprarkowe L-DAB lub L-DAC Zalecane oleje sprarkowe L-DAB
Oleje na bazie Sprarki tokowe, praca rednia mieszanin alkilobenzenw z bazami mineralnymi Oleje na bazie diestrw Praca intensywna, sprarki tokowe D D C D B
Oleje sprarkowe L-DAC. mog sprawia problemy w eksploatacji ze wzgldu na hydroliz i niekompatybilno z uszczelnieniami Zalecane oleje sprarkowe L-DAJ.
Oleje na bazach poliolowych Polialfaolefiny + dodatek estru
Sprarki rotacyjne z wtryskiem oleju Sprarki tokowe, praca intensywna
D D
B C D
D B
D C D
C D D D D D
Zalecane oleje sprarkowe L-DAC lub L-DAJ Zalecane oleje sprarkowe L-DAC lub L-DAJ Zalecane oleje sprarkowe L-DAC
Etery Sprarki tokowe i rotacyjne, praca polialkilenoglikolowe rednia do intensywnej Estry fosforanowe Sprarki tokowe, praca intensywna, lokalizacja w miejscach o duym stopniu ryzyka (np. kopalnie)
dziaanie tlenu z powietrza, w przypadku sprarek powietrznych, due naciski mechaniczne, oddziaywanie wilgoci, oddziaywanie produktw zuycia i korozji smarowanych powierzchni, oddziaywanie zanieczyszcze staych, pochodzcych z zasysanego powietrza,
odparowywanie bardziej lotnych frakcji. Czynniki te powoduj zmiany waciwoci fizykochemicznych i eksploatacyjnych oleju, a do stopnia uniemoliwiajcego dalsze jego uytkowanie. Wwczas olej powinien zosta wymieniony na nowy. Jednoczenie olej jest czciowo uzupeniany w postaci dolewek, kompensujcych ubytki, co wydua jego czas pracy w sprarce. W okresie uytkowania oleju naley okresowo dokonywa prze-
18
VIII

gldu filtrw, separatorw i przewodw powietrznych. W przypadku zaobserwowania nagarw i osadw, naley je usun mechanicznie lub przemy olejem wieym. Wymiana oleju. Zazwyczaj instrukcje obsugi sprarek podaj zalecan procedur wymiany oleju. W przypadku sprarek tokowych jest ona nastpujca: 1. Zla olej poprzez zawr spustowy. 2. Usun zanieczyszczenia i osady ze skrzyni korbowej. 3. Zdj gowice cylindrw i pokrywy boczne korpusu sprarki. Oceni stan cylindrw, tokw i zaworw. Usun odoone osady i nagary. 4. Usun zanieczyszczenia z przewodw powietrznych. 5. Przedmucha przewody powietrzne. 6. Przedmucha przewody olejowe. 7. Oczyci filtry i separatory. 8. Napeni ukad nowym olejem. W przypadku sprarek rotacyjnych, zalecana procedura wymiany oleju jest nastpujca: 1. Zla olej w momencie, gdy jest jeszcze ciepy. 2. Otworzy zawr odwadniajcy i spuci odstoje zebrane w zbiorniku separatora. 3. Podstawi naczynie (tac) pod dno zbiornika oleju i usun zalepk. Pozwoli wypyn caej zawartoci zbiornika. 4. Usun zalepk z dna chodnicy (wymiennika ciepa) oleju i pozwoli wypyn caej zawartoci zbiornika. 5. Wyczyci filtr oleju lub wymieni filtr albo wkad filtracyjny. 6. Odczy przewody moliwe do odczenia i oczyci je lub przepuka. 7. Napeni ukad nowym olejem. W przypadku przejcia z eksploatacji sprarki na oleju mineralnym na syntetyczny, jest niezbdne dokadne oprnienie a nastpnie przemycie caego ukadu olejem syntetycznym. Pozostawienie w ukadzie wicej ni 2% oleju mineralnego, moe niekorzystnie wpyn na jako oleju syntetycznego. Naley mie na wzgldzie, e oleje na bazie polialkilenoglikolowej (PAG) nie mog by mieszane z innymi olejami, w tym z innymi olejami syntetycznymi. oleje syntetyczne typu poliglikoli, ktre nie mieszaj si z olejami wglowodorowymi, kompozycje olejw mineralnych, o podwyszonej lepkoci, rwnie te, ktre stosuje si do sprarek powietrza. Wyrni przy tym naley problemy ze smarowaniem samonapdzajcych si sprarek do gazw wglowodorowych. Paliwem w tego typu silnikach jest sprany gaz. Cylindry silnika maj kontrolowany zapon i zazwyczaj s superdoadowane, jak wikszo wspczesnych silnikw duej mocy (ponad 100 kW na cylinder). Cylindry sprarki s wielostopniowe, jedno lub dwusuwowe. Silnik jest smarowany olejami silnikowymi, o maej pozostaoci po spopieleniu i odpornymi na nitrowanie. Sprarka moe nie by smarowana, a jeli jest smarowana, to tym samym olejem co silnik. Wwczas lepko oleju jest dostosowana do cinienia na wylocie gazu ze sprarki.
8.9.2 Klasyfikacja olejw do sprarek gazowych

Klasyfikacja olejw do sprarek gazowych ISO 6743-3, przedstawiona w tabeli 8.1, jest stosowana w ograniczonym zakresie. Powodem jest jej oglny charakter oraz zoono problemw smarowniczych, jakie wystpuj w przypadku tego typu maszyn. Wynikaj one z wzajemnego oddziaywania rodka smarnego i spranego gazu oraz koniecznoci uwzgldnienia jeszcze wielu innych czynnikw. W tej sytuacji producenci sprarek gazowych, z reguy przyjmuj zasad zalecania rodkw smarnych, ktre uzyskay u nich certyfikaty. Na og uzyskanie certyfikatu wie si z koniecznoci przeprowadzenia kosztownych bada laboratoryjnych, stanowiskowych, a czsto i eksploatacyjnych. Tylko niewiele firm, producentw maych sprarek, decyduje si na podanie w instrukcji obsugi oleju smarnego, poprzez podanie jego klasy jakociowej oraz klasy lepkociowej wg ISO 3448. Z tych wzgldw, aktualnie znaczenie klasyfikacji olejw do sprarek gazowych jest ograniczone i w wikszoci przypadkw stanowi ogln wytyczn dla producenta. Przy doborze oleju do sprarki gazowej, naley kierowa si wytycznymi producenta sprarki, podanymi w dokumentacji technicznej, a w przypadku niedostpnoci gatunkw olejw powoanych w tych instrukcjach naley bra pod uwag oleje renomowanych firm lub zasiga opinii specjalisty.
8.9 Sprarki gazowe

8.9.1 Relacja olej sprany gaz
Sprarki gazowe s to maszyny zwikszajce cinienie spranego gazu, na og innego ni powietrze. Z technicznego punktu widzenia, sprarki gazowe s podobne do sprarek powietrza i dziaaj na analogicznych zasadach. Rwnie rozwizania konstrukcyjne sprarek gazowych s analogiczne do rozwiza konstrukcyjnych sprarek powietrza. Jednak podczas ich eksploatacji s napotykane pewne odmienne problemy smarowania, zalenie od waciwoci spranego gazu. Wyrnia si: q gazy obojtne, tj. takie, ktre nie maj wpywu na olej, do ktrych zalicza si: wodr, hel, azot. Do sprarek tych gazw s uywane podobne rodki smarne, jak do sprarek powietrza, za wyjtkiem hiperkompresorw, w ktrych cinienie na wyjciu wynosi ponad 600 bar. W tych przypadkach s stosowane oleje mineralne o duej lepkoci, kompatybilne z danym gazem. Do smarowania ukadu cylinder-tok i innych mechanizmw s stosowane oddzielne ukady. q gazy aktywne np.: metan, etan, gaz ziemny i inne gazy wglowodorowe, o duej rozpuszczalnoci w olejach mineralnych, powodujce zmniejszenie lepkoci oleju (rozpuszczanie i spywanie filmu olejowego). W tych przypadkach do sprarek i hiperkompresorw s stosowane:
8.9.3 Wymagania dla olejw do sprarek gazowych

Dotychczas wymagania dla olejw do sprarek gazowych, nie zostay ustalone normami midzynarodowymi. Wynika to ze zoonoci problemw, jakie wystpuj w tym przypadku, zwizanych z rnorodnoci: skadu chemicznego gazu, skadu chemicznego oleju, a take budowy sprarki. W tej sytuacji do oceny jakoci olejw do sprarek gazowych s ustanawiane wymagania producentw sprarek, a producenci olejw podaj waciwoci swoich olejw wedug wasnych kryteriw jakociowych, czsto w porozumieniu z producentami sprarek.
8.10 Urzdzenia chodnicze

Urzdzenia chodnicze s to maszyny suce do schadzania do wymaganej temperatury, niszej ni temperatura otoczenia. Dziaanie urzdze chodniczych polega na odbieraniu ciepa przez krcy w ukadzie czynnik chodniczy, z orodka zimniejszego i oddawaniu tego ciepa orodkowi cieplejszemu. Aby obieg taki mg funkcjonowa, niezbdne jest dostarczanie energii z zewntrz. W zalenoci od sposobu dostarczania energii, urzdzenia chodnicze s dzielone na: q mechaniczne, w tym sprarkowe, ktre s przedmiotem dalszych rozwaa,
VIII
19
q absorpcyjne, q strumienicowe, q termoelektryczne. W urzdzeniach chodniczych sprarkowych, generowanie zimna jest oparte na procesie odparowania ciekych gazw. Odparowywanie ciekego gazu powoduje pochanianie ciepa z otoczenia. Teoretyczny ukad chodniczy (rys. 8.24) skada si z nastpujcych podstawowych elementw: q sprarki, ktra spra gaz, zwany czynnikiem chodniczym; w wyniku sprania gaz podgrzewa si, q chodnicy (kondensatora), w ktrej otaczajce powietrze lub cyrkulujca woda chodzi gorcy sprony gaz, a do temperatury, w ktrej przejdzie on w stan cieky (skropli si), q zaworu redukujcego cinienie, ktry kontroluje przepyw ciekego czynnika chodniczego, ze strony wysokiego cinienia na stron niskiego cinienia, q parowalnika, w ktrym cieky gaz odparowuje absorbujc ciepo z otoczenia, ktre w wyniku tego ulega ochodzeniu. Cykl przemian termodynamicznych w ukadzie chodniczym jest opisywany obiegiem idealnym (Carnota) lub obiegiem rzeczywistym. W obiegu idealnym, przedstawionym na rys. 8.25, czynnik chodniczy podlega nastpujcym przemianom: q izotermicznemu odbieraniu ciepa (Qp) od orodka zimniejszego (I), w wyniku odparowania czynnika chodniczego, q izentropowemu spraniu (II), wymuszonemu energi dostarczan z zewntrz (sprarka); w przemianie tej temperatura czynnika chodniczego wzrasta od temperatury (T1) orodka zimniejszego do temperatury (T2) orodka cieplejszego, q izotermicznemu oddawaniu ciepa (Qo) orodkowi cieplejszemu (III), w wyniku kondensacji, q izentropowemu rozpraniu (IV) od cinienia (p4), odpowiadajcego temperaturze orodka cieplejszego (T2) do cinienia (p1), odpowiadajcemu temperaturze orodka zimniejszego (T1). Podstawowym parametrem, charakteryzujcym obieg chodniczy, jest tzw. teoretyczny wspczynnik wydajnoci chodniczej (K) opisywany wzorem (8.2):
Rys. 8.25 Uproszczony obieg Carnota dla ukadu chodniczego I odparowanie izotermiczne, II spranie izentropowe, III kondensacja izotermiczna, IV rozpranie izentropowe, Qo ciepo oddawane przez ukad do otoczenia, Qp ciepo pobierane przez ukad z otoczenia
temperatury orodka cieplejszego i zimniejszego. Idealny obieg chodniczy (obieg Carnota) praktycznie jest nie do zrealizowania, z tego wzgldu do oceny wydajnoci dowolnego obiegu chodniczego s stosowane tzw. obiegi chodnicze porwnawcze. W praktyce, obieg chodniczy rzeczywisty, ze wzgldu na to, e wymiana ciepa pomidzy czynnikiem chodniczym a rdami ciepa nie przebiega izotermicznie, jak w obiegu idealnym, lecz izobarycznie, jest powodem, e wspczynnik wydajnoci chodniczej jest duo mniejszy od teoretycznego. Parametrem, charakteryzujcym urzdzenie chodnicze jest wydajno chodnicza jest to ilo ciepa odbierana w jednostce czasu przez urzdzenie chodnicze, jego okrelony zesp (np.: sprark, parownik, chodnic) lub czynnik chodniczy. Urzdzenia chodnicze s charakteryzowane praktycznym wspczynnikiem wydajnoci chodniczej. Jest to stosunek wydajnoci chodniczej do wielkoci pracy, niezbdnej do jej uzyskania. Jest on miar sprawnoci ukadu chodniczego. T1 K= (8.2) Zesp wszystkich elementw urzdzenia chodniczego jest T2 T1 nazywany ukadem chodniczym. Schemat prostego, przemysogdzie: wego ukadu chodniczego, przedstawia rys.k 8.26. Wyrnia si T1 temperatura bezwzgldna orodka zimniejszego, K, w nim dwie podstawowe czci: T2 temperatura bezwzgldna orodka cieplejszego, K. q niskiego cinienia, Jak wynika z wzoru (8.2), teoretyczny wspczynnik wydajq wysokiego cinienia. noci chodniczej dla urzdzenia chodniczego zaley tylko od W czci niskiego cinienia panuje cinienie parowania czynnika chodniczego. W czci wysokiego cinienia panuje cinienie par skraplania. Cinienie parowania i skraplania zaley od zastosowanego czynnika chodniczego. Odbieranie ciepa z orodka zimniejszego zazwyczaj ma na celu: q obnienie temperatury orodka do temperatury wymaganej, q utrzymanie temperatury orodka na staym, zaoonym poziomie, q inne jak: skroplenie gazw, zestalenie cieczy, krystalizacj z roztworw, itp. W zalenoci od przeznaczenia, ukady chodnicze s budowane w bardzo wielu odmianach i o rnej wydajnoci, od kilku kcal/h do kilkunastu milionw kcal/h. Ukad chodniczy moe by jednostopniowy lub wielostopniowy. W wikszoci konstrukcji, miejscem w ktrym panuje niska temperatura jest komora chodnicza, z ktrej czynnik chodniczy odbiera ciepo, a orodkiem cieplejRys. 8.24 Schemat teoretyczny ukadu chodniczego szym, w ukadach maych, jest powietrze atmosferycz1 zawr regulacyjny, 2 parowalnik, 3 sprarka i silnik, 4 skraplacz, 5 manometr po ne o temperaturze 10...40C, a w ukadach duych woda stronie niskiego cinienia, 6 manometr po stronie wysokiego cinienia, A strona wysokiego cinienia, B strona niskiego cinienia o temperaturze 10...30C.
20
VIII

q kaskadowe, skadajce si z dwch lub wicej stopni kaskady, poczonych szeregowo w taki sposb, e parowalnik najwyszego stopnia ochadza skraplacz stopnia niszego. Chodziarki kaskadowe s stosowane w takich przypadkach, gdy niezbdnej temperatury nie mona uzyska przy zastosowaniu urzdze wielostopniowych z jednym czynnikiem chodniczym. Ukady chodnicze maj bardzo rozlege zastosowania: od chodziarek i zamraarek domowych, szaf chodniczych do wielkich chodni przemysowych, lodowisk i innych urzdze, w ktrych, z rnych wzgldw, powinna panowa temperatura nisza ni temperatura otoczenia. Przykadem urzdzenia chodniczego jest urzdzenie klimatyzacyjne, ktrego uproszczony schemat przedstawia rys. 8.27. Ze wzgldu na wystpujce w tym przypadku procesy smarowania, dalej zostay omwione jedynie urzdzenia chodnicze sprarkowe, tj. takie, do ktrego energia, niezbdna do wywoania obiegu czynnika chodniczego, jest dostarczana w postaci pracy sprarki chodniczej.
Rys. 8.26 Schemat funkcjonalny jednostopniowego, przemysowego ukadu chodniczego ze sprark tokow i chodnic wodn. Podane parametry ukadu s dla czynnika chodniczego 134a i oleju do sprarek chodniczych 1 zawr regulacyjny, 2 parowalnik, 3 sprarka, 4 skraplacz, 5 przewody niskiego cinienia, 6 przewody wysokiego cinienia, 7 dopyw wody chodzcej, 8 olej smarowy z ciekym czynnikiem chodniczym, A strona wysokiego cinienia, B strona niskiego cinienia
8.11 Czynnik chodniczy

Czynnikiem chodniczym jest nazywana substancja, stosowana w urzdzeniach chodniczych, ktrej podstawowym zadaniem jest odbieranie ciepa od orodka zimniejszego (chodzonego) i oddawanie tego ciepa do orodka cieplejszego (chodnicy wodnej, powietrznej lub czynnikowi chodniczemu kaskady niszego stopnia) w skraplaczu. Jako czynniki chodnicze s stosowane: q amoniak NH3 (R717), q dwutlenek siarki SO2, q dwutlenek wgla CO2, q gazowe wglowodory: metan (CH4 R50), etan (C2H6 R170), propan (C3H8 R290), butany (C4H10 R311), q freony, q azeotropowe mieszaniny freonw i gazowych wglowodorw. Pod pojciem freonw rozumie si rne zwizki chemiczne, wglowodory, w ktrych niektre lub wszystkie atomy wodoru zostay zastpione fluorem (F) lub chlorem (Cl), o oglnym wzorze (8.3): CmHxFyClz
(8.3)
Rys. 8.27 Widok oglny urzdzenia klimatyzacyjnego 1 zawr regulacyjny, 2 przewody niskiego cinienia, 3 wentylator chodnicy powietrza, 4 parowalnik, 5 sprarka, 6 skraplacz, 7 wentylator skraplania, 8 przewody wysokiego cinienia, A strona wysokiego cinienia, B strona niskiego cinienia
Dziaanie sprarkowego ukadu chodniczego polega na zassaniu z parowalnika przez sprark par czynnika chodniczego, o cinieniu p0 i temperaturze T0. Pary przepywaj przez osuszacz i s sprane do cinienia pk, z jednoczesnym wzrostem temperatury do T0. Sprona para jest kierowana do odolejacza, gdzie nastpuje oddzielenie oleju od par czynnika chodniczego, a nastpnie do skraplacza, w ktrym zostaje skroplona, przy staym cinieniu i temperaturze T0, w wyniku chodzenia wod lub powietrzem. Skroplony czynnik chodzcy przepywa (czsto przez dochadzacz) do zaworu dawicego, po przejciu ktrego nastpuje rozprenie do cinienia po, a nastpnie dopywa do parowalnika, gdzie odparowuje przy staym cinieniu p0 i temperaturze T0. W parowalniku nastpuje odebranie ciepa od chodzonego orodka. Ukady chodnicze s budowane jako: q jednostopniowe, w ktrych niezbdny wzrost temperatury czynnika chodniczego jest uzyskiwany na jednym stopniu sprania, q wielostopniowe, w ktrych niezbdny wzrost temperatury czynnika chodniczego jest uzyskiwany w wyniku sprania na dwch lub wicej stopniach,
Na podstawie tego wzoru jest budowany midzynarodowy symbol wglowodorowego czynnika chodzcego, oznaczanego liter R (od Refrigerant), (dawniej F oraz X) z 3 cyfrowym wyrnikiem, w ktrym poszczeglne liczby oznaczaj: q pierwsza liczb atomw wgla w czsteczce zwizku minus jeden (m-1), q druga liczb atomw wodoru plus jeden (x+1), q trzecia liczb atomw fluoru. Liczba atomw chloru w czsteczce, w tym symbolu nie jest oznaczana. Przykadowo, zwizek CF2Cl2 jest oznaczany symbolem R12, a zwizek C2F3Cl2 symbolem R113. W przypadku, gdy w czsteczce zwizku jest atom bromu, oznacza si to dodajc do symbolu liter B i cyfr, oznaczajc liczb atomw bromu, np. zwizek CHBrF2 ma oznakowanie R13B1. Czsto s stosowane mieszaniny azeotropowe freonw. S to mieszaniny o takim skadzie, e skad pary jest identyczny ze skadem cieczy. Ich temperatura wrzenia jest staa. S one oznakowywane symbolami: R500, R501, R502, np.:
VIII
21
TABELA 8.12 System oznakowa literowych freonowych czynnikw chodzcych Grupa zwizkw Chloro-fluorocarbone Hydro-chloroflluoro-carbone Hydro-fluorocarbone Oznakowanie Oznakowanie CFC HCFC HFC HFA hydro-fluoroalcane Przykady R11, R12, R114, R115 R 22, R123, R124, R141, R 142 R23, R134, R125
z powodu wywoywania efektu cieplarnianego i dziury ozonowej, jest powodem intensywnych prac badawczych, zmierzajcych do zastpienia dotychczas powszechnie stosowanych czynnikw chodniczych typu CFC oraz HCFC, czynnikami chodzcymi typu HFC. Podstawowym problemem jest zastpienie freonowych czynnikw chodniczych, zawierajcych chlor, bezchlorowymi. Perspektywy w tym zakresie przedstawiono w tabeli 8.16.
8.12 Oleje do sprarek chodniczych

(8.4)
CHClF2 + C2ClF5 R502 (mieszanina R22 + R115)
8.12.1 Podstawowe waciwoci

Smarowanie sprarki chodniczej jest podobne do smarowania sprarki powietrza. Podstawowym problemem jest zastosowanie takiego oleju, ktry nie skrzepnie w parowalniku lub w innej zimnej czci ukadu. Stosowane oleje musz by odporne na utlenianie, nie mog powodowa odkadania nagarw lub szlamu, ktre mog spowodowa zuycie lub obnienie wydajnoci sprarki. Z tego wzgldu, s stosowane oleje mineralne lub syntetyczne o odpowiedniej lepkoci, o niskich temperaturach pynicia. Zapewnia to, e olej wrci do sprarki bez czci oleju odoonego w parowalniku, w postaci staej. Do bardzo niskich temperatur oraz tam, gdzie wystpuje problem mieszalnoci olejw mineralnych z czynnikami chodniczymi, s zalecane specjalne oleje syntetyczne.
TABELA 8.14 Przykadowe zastosowanie wybranych czynnikw chodniczych Czynnik chodniczy R11 Zakres temperatur chodzenia, 0C +5/0 Zastosowanie Systemy klimatyzacji. Klasyczne, przemysowe instalacje chodnicze, takie jak: chodziarki gospodarcze, chodnie przemysowe, systemy klimatyzacji, budynki, pojazdy, lodowiska, chodnie okrtowe. Jak R12. Chodnie przemysowe. Chodnie handlowe, magazynowe. Liofilizacja, zamraanie ywnoci, produkcja lodw. >100 0C.
Obok oznakowa przedstawionych powyej, w niektrych krajach s ponadto stosowane literowe oznakowania okrelonych grup freonw. System ten przedstawiono w tabeli 8.12. Wybrane waciwoci substancji najczciej stosowanych jako czynnik chodniczy, przedstawiono w tabeli 8.13. Wanym parametrem eksploatacyjnym, charakteryzujcym czynnik chodniczy jest zaleno jego prnoci par od temperatury. Parametr ten decyduje o zakresie temperatury jaka moe by osignita w orodku zimniejszym, przy zastosowaniu tego czynnika, a praktycznie o jego zastosowaniu w konkretnym urzdzeniu. Zaleno prnoci par od temperatury, dla wybranych czynnikw chodniczych przedstawia rys. 8.28, a wynikajce std zastosowania tabela 8.14. Freonowe czynniki chodnicze wykazuj okrelone zalety i wady. Do zalet zalicza si: niepalno i brak wybuchowoci w kontakcie z powietrzem, nieszkodliwo dla ludzi, brak agresywnoci korozyjnej, inne technologiczne. Za wady uznaje si: q oddziaywanie na ozon, w grnych warstwach atmosfery oraz niekorzystny wpyw na efekt cieplarniany, q tworzenie bardzo trujcego fosgenu w kontakcie z ogniem, q ma wydajno chodnicz, q due straty przy dawieniu, q przenikliwo przez odlewy eliwne, q rozpuszczalno w olejach. Syntetyczn ocen oddziaywania na rodowisko najczciej stosowanych czynnikw chodniczych, przedstawia tabela 8.15. Niekorzystny wpyw niektrych, aktualnie stosowanych freonowych czynnikw chodniczych na rodowisko, gwnie q q q q
TABELA 8.13 Waciwoci fizykochemiczne czynnikw chodniczych Waciwoci Ciar czsteczkowy Temperatura wrzenia, 0C Utajone ciepo parowania w temperaturze wrzenia, kcal/kg Objto waciwa w temp. 3 C, m /kg
0 3
R12
30/40
R500 R22 R502 R13B1 R13
30/40 30/60 40/60 80 100
Amoniak R717 17 33,75 326,5 0,96 270 150 10 132,4

2
Freony - chlorowcowglowodory R11 137,39 23,8 43,5 1,53 23 65 14 198 43 1,46 111,0 R114 170,91 3,6 32,8 0,52 42 35 11 146 32 1,44 +3,5 R12 120,92 29,8 39,5 O,16 165 55 7,5 112 41 1,29 29,8 R500 33,5 48,1 0,16 194 50 7,5 105,5 44,3 1,14 R22 86,48 40,8 55,9 0,14 273 80 7,5 96 49 1,18 -40,8 R502 45,6 42,5 0,09 268 55 6,5 82 42 1,22 57,8 28,4 0,04 385 55 5,5 67 40 1,5 45 (30 ...+25) 4 (30 ...+25) 28,9 39 1,30 (t =30) 81,4 35,5 0,02 R13B1 R13
Objtociowa wydajno chodnicza, kcal/m3 Teoretyczna temperatura toczenia, 0C Wspczynnik ciliwoci, -30/+30 0C Temperatura krytyczna, oC Cinienie krytyczne, kg/cm
116
0 3
Gsto cieczy, w temperaturze 30 C, kg/dm Temperatura krzepnicia, 0C
0,59 77,74
22
VIII

Klasyfikacja olejw do sprarek chodniczych wg PN74/C-96072 obejmuje oleje gatunkw: q do sprarek amoniakalnych: WZ, TZ-13, q do sprarek z obiegowym systemem smarowania: TZ-19, TZ-28, q do sprarek z freonowym czynnikiem chodniczym: Freol 16 i Freol 27. Mimo, e klasyfikacja jest nieaktualna, niektrzy producenci w dalszym cigu wytwarzaj oleje do sprarek chodniczych tych gatunkw.
8.12.3 Metody bada olejw do sprarek chodniczych

Ocena jakoci i badania olejw sprarkowych s wykonywane metodami stosowanymi rwnie do innych grup olejw przemysowych. Ponadto do kontroli jakoci olejw sprarkowych s stosowane testy modelujce warunki pracy olejw do sprarek i pomp prniowych.
Rys. 8.28 Zaleno prnoci par od temperatury dla rnych czynnikw chodniczych typu freonw
8.12.2 Klasyfikacje olejw do sprarek chodniczych

Oleje do sprarek chodniczych s ujte klasyfikacj wg ISO 6743-3B. Klasyfikacja ta zostaa zmodyfikowana i aktualnie jest ankietowana prbna wersja normy ISO/DIS 6743-3:1994. Wycig z tej klasyfikacji przedstawiono w tabeli 8.17. W niektrych rodowiskach technicznych funkcjonuje klasyfikacja wedug nieaktualnej ju normy DIN 51 503. Wyrnia ona dwie grupy olejw do sprarek chodniczych: q KA do sprarek amoniakalnych, q KC do sprarek z halogenowymi i azeotropowymi czynnikami chodniczymi.
8.12.4 Specyficzne metody bada

Obok metod standardowych, stosowanych rwnie do oceny jakoci innych olejw smarnych, w kontroli jakoci olejw sprarkowych s stosowane niektre metody, specyficzne tylko dla tej grupy olejw. Metody te najczciej dotycz: q stabilnoci chemicznej: odpornoci termicznej i termooksydacyjnej, kompatybilnoci z czynnikiem chodzcym; q mieszalnoci z czynnikiem chodzcym: w temperaturach niskich (parowalnik), w temperaturach wysokich (skraplacz);
TABELA 8.15 Ocena oddziaywania na rodowisko czynnikw chodniczych Czynnik chodniczy CFC R11, R12, R502 HCFC R22, FX10 FC R134a R404a Amoniak R717 Wglowodory Oddziaywanie na ozon (ODP) Ze rednie Dobre Dobre Dobre Wpyw na efekt cieplarniany (HGWP) Zy redni redni Dobry Dobry Toksyczno Dobra Dobra Dobra Za Za Zapalno Dobra Dobra Dobra Za Za
ODP Ozone Depletion Potential, HGWP Halocarbon Global Warming Potential TABELA 8.16 Zalecane zastosowania czynnikw chodzcych typu freonw, aktualne, przejciowe i perspektywiczne Podstawowe zastosowania t0 = 00C do + 20 0C Chodnie cieczowe do klimatyzacji budynkw t0 = 00C do + 150C Klimatyzacja, chodzenie wody, pompy grzewcze t0 = -400C do + 100C Instalacje chodni przemysowych, pompy grzewcze, ukady klimatyzacji samochodw, zamraarki, klimatyzacja domowa t0 = -500C do + 100C Chodnie handlowe, chodnie przemysowe, budynki, lodowiska, chodnie okrtowe t = -80 C do -40 C Instalacje chodnicze dwustopniowe, liofilizacja, krystalizacja
0 0 0
Czynnik chodniczy typu CFC/HCFC R11 R22 R12 R500 R115 R22 R502 R13B1 R13 R503
Czynnik chodniczy w okresie przejciowym typu HCFC R123 R22 R409A R401A R22 R402A, R408A
Alternatywny przyszociowy czynnik chodzcy typu HFC (bezchlorowy) adnego jeszcze nie znaleziono, ewentualnie R134a R134a sprarki due R407C sprarki rednie R410A sprarki mae R134a R134a sprarki mae R404A sprarki due R404A, R507 W opracowaniu R23 R508 R508b
t = -100 C do -60 C Zamraarki wielostopniowe (kaskadowe), kriostaty, liofilizacja

0 0 0
t0 = -1100C do -700C Zamraarki wielostopniowe (kaskadowe) do aparatury laboratoryjnej i zastosowa specjalnych
VIII
23
TABELA 8.17 Fragment klasyfikacji rodkw smarowych do sprarek chodniczych - kod D, wg ISO/DIS 6743-3, Przeznaczenie oglne Bardziej specyficzne zastosowanie, temperatura pracy, typ czynnika chodniczego Temperatura parowalnika powyej 40C. Amoniak, CFC, HCFC i/lub jego mieszaniny z HCFC zasadniczo nie zalecane. Temperatura parowalnika i skraplacza poniej 40C. Amoniak, CFC, HCFC i/lub jego mieszaniny z HCFC zasadniczo nie zalecane. Temperatura parowalnika i skraplacza powyej 0C i/lub przy duych rnicach temperatury i cinienia. Halogeny. Wszystkie temperatury parowalnika. Typ oleju Symbol ISO-L Typowe zastosowania Uwagi
Gboko rafinowane mineralne oleje (naftenowe, parafinowe i biae) i syntetyczne oleje wglowodorowe. Syntetyczne oleje wglowodorowe z uwzgldnieniem kontroli mieszalnoci wglowodr/czynnik chodniczy. Syntetyczne wglowodory powinny wykazywa mieszalno z innymi olejam Gboko rafinowane oleje mineralne. Syntetyczne oleje wglowodorowe o dobrej stabilnoci termicznej i chemicznej. Syntetyczne rodki smarowe nie mieszalne z czynnikiem chodniczym, oleje mineralne i syntetyczne wglowodory.
DRA
Ukady chodzenia. Ukady klimatyzacyjne. W instalacjach, z suchymi parowalnikami, w niektrych przypadkach mog by zastosowane gboko rafinowane oleje mineralne (z uwzgldnieniem mieszalnoci i waciwoci niskotemperaturowych). Syntetyczne oleje wglowodorowe przy zapewnieniu kontroli nad mieszalnoci: wglowodr/czynnik chodniczy lub wglowodr/ olej mineralny. Sprarki wszystkich rodzajw.
Sprarki tokowe i rotacyjne z ukadem hermetycznym, phermetycznym lub otwartym.
DRB
Ukady chodzenia.
DRC
Pompy grzewcze. Urzdzenia klimatyzacyjne. Ukady chodzenia. rodek smarowy i czynnik chodniczy powinny by nie mieszalne i dobrze si rozdzielajce Systemy klimatyzacyjne samochodowe, budynkw mieszkalnych i innych. Transport chodniczy. Stacjonarne systemy przemysowe i komercyjne.
DRD
Sprarki zamknite hermetyczne) i otwarte.
Systemy stosujce wysoko polarne czynniki chodnicze Ciecze polarne, zawierajce typu HFC, np. HFC 134a, tlen wykazujce dobr wszystkie temperatury. mieszalno z czynnikiem chodniczym Wglowodory.
DRE
Do zastosowa w systemach stosujcych czynnik chodniczy akceptowany przez ochron rodowiska, posiadajcy ODP na poziomie zero.
q waciwoci smarnych i przeciwzuyciowych, oznaczanych metodami: test PlintCameron, test Falex, test na maszynie czterokulowej; q oddziaywania z wod, w zakresie: higroskopijnoci, waciwoci elektroizolacyjnych, stabilnoci hydrolitycznej, dziaania korodujcego;
q oddziaywania na materiay elastomerw; q testy eksploatacyjne. Stabilno chemiczna i odporno na utlenianie olejw do sprarek chodniczych jest badana metodami waciwymi dla innych typw sprarek, przedstawionymi wczeniej (patrz p. 8.6). Wanym parametrem oceny jakoci tej grupy olejw jest kompatybilno chemiczna ukadu olej - czynnik chodniczy. Decyduje ona o moliwoci stosowania takiego ukadu. Kompatybilno oleju z czynnikiem chodniczym typu freonw, jest oceniana metod Philipaa. Metoda ta pozwala na ocen, czy czynnik chodzcy nie wchodzi w reakcj chemiczn ze skadnikami oleju, w wyniku czego powstawayby agresywne zwizki korozyjne, pogarszajce inne eksploatacyjne waciwoci oleju. Do bada jest stosowany aparat, ktrego schemat przedstawiony na rys. 8.29. Skada si on z bloku aluminiowego z systemem termostatowania, umoliwiajcego ogrzewanie prbki w rurce do bada oraz chodnicy w postaci ani wodnej, utrzymujcej temperatur 40C lub w przypadku badania lotnych czynnikw chodniczych, takich jak R22 ani ozibiajcej z ciekym azotem lub mieszanin staego dwutlenku wgla z alkoholem etylowym. Zasada metody polega na dziaaniu par czynnika chodzcego na olej, w temperaturze 250C, przez okres 96 lub wicej godzin i ocenie ewentualnej obecnoci osadu chlorku srebra, wypadajcego z roztworu azotanu srebra, przez ktry przechodz opary oraz stwierdzenia obecnoci kondensatu chlorowodoru (HCl) lub fluorowodoru (HF), skraplajcego si na ciankach rodkowej czci rurki aparatu. Mieszalno oleju z czynnikiem chodniczym jest oceniana metod polegajc na pomiarze najwyszej temperatury, w ktrej mieszanina oleju i czynnika chodniczego rozwarstwia si. Pole-
Rys. 8.29 Schemat aparatu Phillipa do badania kompatybilnoci oleju z czynnikiem chodniczym 1 blok aluminiowy, 2 termometr, 3 rurka do badania, 4 mieszanina badanego oleju i czynnika chodniczego, 5 nisko krzepncy stop metali (np. stop Wooda lub stop Lipowitza), 6 paszcz grzejny, 7 mieszanina ozibiajca lub cieky azot w naczyniu Dewara, 8 kondensat czynnika chodniczego
24
VIII
Rys. 8.30 Zaleno temperatury rozdziau faz od skadu mieszaniny - czynnik chodniczy R134a i oleju
ga ona na ozibianiu mieszaniny oleju i czynnika chodniczego w specjalnym pojemniku, a do temperatury, w ktrej nastpi rozwarstwienie obu skadnikw. Temperatura ta jest zalena od skadu oleju, waciwoci (rodzaju) czynnika chodniczego, a take udziau obu skadnikw w mieszaninie. Przykadowe zalenoci temperatury rozdziau faz od skadu mieszaniny olejw i czynnika chodniczego R134a, przedstawia rys. 8.30. Temperatura rozdziau faz jest parametrem okrelajcym najnisz temperatur stosowania ukadu olej czynnik chodniczy. Mieszalno olejw do sprarek chodniczych i czynnika chodniczego jest take oceniana poprzez pomiar parametru, specyficznego dla tych olejw - temperatury flokulacji, nazywanej rwnie temperatur kaczkowania. Temperatura flokulacji jest to najwysza temperatura, przy ktrej z jednorodnej mieszaniny oleju i czynnika chodniczego, w stosunku 1 : 9 (V/V), w czasie ozibiania w warunkach znormalizowanych, wydziel si pierwsze krysztaki parafiny lub powstanie zmtnienie. Temperatura flokulacji okrela najnisz temperatur, w jakiej olej moe pracowa w sprarce chodniczej, z danym czynnikiem chodzcym. Poniej tej temperatury, krystalizujce z oleju parafiny mog spowodowa zatkanie przewodw. Temperatura flokulacji jest oznaczana przy uyciu aparatu, ktrego schemat przedstawia rys. 8.31. Zasada metody badania polega na ozibianiu, z okrelon szybkoci mieszaniny oleju i czynnika chodniczego, umieszczonej w specjalnej ampuce i odczycie temperatury, przy ktrej pojawi si pierwsze krysztaki parafiny lub nastpi zmtnienie. Waciwoci smarne i przeciwzuyciowe s oceniane trzema metodami scharakteryzowanymi na rys. 8.32. Test Plint-Cameron jest wykonywany przy uyciu tribometru, ktrego zasad pokazuje rys. 8.33. Test modeluje skojarzenie trce stal aluminium (tok - cylinder), pracujce przy niewielkich naciskach. W tecie tym, aluminiowa iga ze sferycznym zakoczeniem, dociskana do pytki z si 0...250 N, jest przesuwana z czstotliwoci 50 Hz i amplitud 1...15 mm, po smarowanej kropelkowo stalowej pytce, nachylonej pod ktem 50 stopni. Mierzone s: wspczynnik tarcia, zuycie czoa igy oraz oporno elektryczna kontaktu iga pytka. W tym przypadku, wielko opornoci elektrycznej informuje o gruboci filmu smarujcego.
Rys. 8.31 Schemat aparatu do oznaczania temperatury flokulacji 1 naczynie Dewara z mieszanin ozibiajc, 2 ampuka z mieszanin (badany olej czynnik chodniczy), 3 termometr, 4 rurka z siatki metalowej, do pomieszczenia staego dwutlenku wgla, 5 podstawka dla ampuki, 6 mieszado
Test Falex oraz testy przy uyciu maszyny czterokulowej, ktrych zasad przedstawiono w p. 4.7. Pozytywne rezultaty wszystkich trzech testw smarnociowych, pozwalaj na zakwalifikowanie oleju do stosowania. Znaczenie testw smarnociowych do oceny tego typu oleju, wynika z faktu, e mae sprarki chodnicze, praktycznie s smarowane na cae ycie. Oddziaywanie z wod jest oceniane w celu stwierdzenia czy olej nie wykazuje waciwoci higroskopijnych (skonno do pochaniania wody) lub czy skadniki jego nie podlegaj rozkadowi (hydrolizie) pod wpywem wody. Skonnoci takie wykazuj niektre, niewaciwie skomponowane oleje na bazie estrw. Reakcja wwczas zachodzi wedug schematu: R1COOR2 + H2O Ester + woda R1COOH + R2OH kwas + alkohol
(8.4)
W wyniku tej reakcji mog powstawa substancje agresywne korozyjnie wzgldem materiaw konstrukcyjnych skojarze trcych, smarowanych olejem. W rezultacie wystpi moe wypadanie osadw, a take pogorszenie niektrych innych waciwoci
Rys. 8.32 Metodyka oceny waciwoci smarnych i przeciwzuyciowych olejw do sprarek chodniczych modelowanie warunkw pracy oleju
VIII
25
Rys. 8.33 Schemat skojarzenia trcego maszyny tarciowej Plint-Cameron 1 aluminiowa iga z pkolistym zakoczeniem, 2 stalowa pytka, 3 smarowanie kropelkowe
eksploatacyjnych oleju, jak skonno do platerowania miedzi, przenoszon ze stopw zawierajcych mied na czci wykonane ze stali lub eliwa. Zjawisko to zwane selektywnym przenoszeniem, w przypadku sprarek chodniczych jest uznawane jako szkodliwe, poniewa w jego wyniku nastpuje zmiana tolerancji midzy wsppracujcymi czciami. W wyniku hydrolizy skadnikw oleju, pogorszeniu ulegaj rwnie waciwoci elektroizolacyjne oleju, co moe wywoywa przebicie elektryczne z ukadu silnika elektrycznego, napdzajcego sprark. Waciwoci elektroizolacyjne olejw do sprarek chodniczych s oceniane w tecie na przebicie elektryczne (patrz p. 13.3). Mierzone jest napicie elektryczne, wyraane w kilowoltach (kV), przy ktrym na elektrodach zanurzonych cakowicie w oleju, nastpuje przebicie. Odporno na hydroliz olejw do sprarek chodniczych jest oceniana metod wedug ASTM D 2619 zwan testem CocaCola. W tecie tym prbk oleju (75g) i wody destylowanej (25g) umieszcza si wraz z pytk miedzian w szczelnie zamknitej butelce typu Coca-Cola (std nazwa testu). Butelka wraz z prbk jest poddawana powolnej rotacji, w cigu 48 godzin, w temperaturze 96C. Po zakoczeniu badania jest oceniana zmiana masy pytki, liczba kwasowa fazy wodnej, a take ilo wydzielonych osadw. W celu przeciwdziaania tym niekorzystnym waciwociom olejw estrowych, ktrych uytkowanie jest korzystne z innych wzgldw, stosuje si wiele rodkw zaradczych, do ktrych mona zaliczy: q stosowanie stabilnych estrw, nie podlegajcych atwo utlenieniu i hydrolizie (tzw. estrw zablokowanych), q skuteczne odwadnianie olejw, do poziomu <50 ppm zawartoci wody,
Rys. 8.35 Skad jednofazowej mieszaniny wybranych czynnikw chodniczych typu freonw i oleju typu naftenowego, w zalenoci od temperatury
q wprowadzanie do skadu oleju specjalnych dodatkw zapobiegajcych utlenianiu i hydrolizie, q stosowanie rozwiza konstrukcyjnych gwarantujcych szczelno ukadu, q pasywacj metali majcych kontakt z olejem. Oddziaywanie na elastomery jest oceniane standardowymi metodami (p. 2.7.2), polegajcymi na badaniu, czy elastomer zanurzony w oleju, w maksymalnej temperaturze pracy, nie wykazuje nadmiernego pcznienia lub skurczu. Producenci olejw do sprarek chodniczych, zazwyczaj podaj wykaz elastomerw odpornych (lub nieodpornych) na dziaanie oferowanego oleju. Testy eksploatacyjne s wykonywane, w przypadkach nowych kompozycji olejw, nowych czynnikw chodniczych lub zastosowania niestosowanych dotychczas rozwiza konstrukcyjnych sprarek lub ukadw chodzenia.
8.13 Ukad olej czynnik chodniczy

Ukad olej-czynnik chodniczy charakteryzuje si zoonymi zalenociami, wynikajcymi z wzajemnej, ograniczonej rozpuszczalnoci. Nawet w przypadku, gdy zostan przekroczone parametry (skad mieszaniny, temperatura, cinienie) wzajemnej mieszalnoci olej czynnik chodniczy, zawsze pewna ilo czynnika chodniczego jest zaabsorbowana przez olej. Przykadow zaleno, charakteryzujc absorpcj czynnika chodniczego R12 w oleju mineralnym, przedstawia rys. 8.34. Wynika z niego, e w miar wzrostu temperatury oleju, ilo zaabsorbowanego czynnika chodniczego maleje. Zwiksza si ona natomiast w miar wzrostu cinienia w ukadzie. Relacja olej czynnik chodniczy zaley rwnie od rodzaju bazy oleju, co ilustruje rys. 8.35, na ktrym, jako przykad przedstawiono zaleno rozpuszczalnoci czynnika chodniczego R22 w olejach sporzdzonych z rnych baz olejowych. Wynika z niego, e w pewnych warunkach, zalenie od skadu mieszaniny i temperatury mieszanina ta moe by jednofazowa (pena rozpuszczalno) lub dwufazowa (ograniczona rozpuszczalno). Procesy schadzania musz by tak zaprojektowane, aby w ukadzie nie nastpio rozwarstwienie mieszanki. Moe to spowodowa zmycie oleju ze smarowanych powierzchni, a tym samym przypieszy procesy zu-
Rys. 8.34 Zaleno iloci zaabsorbowanego czynnika chodniczego R12 w oleju mineralnym, od temperatury i cinienia
26
VIII

substancji smarnej. W stosunku do oleju czystego, jego mieszaniny z czynnikiem chodniczym maj znacznie gorsze waciwoci smarne i przeciwzuyciowe. Jest to kompensowane zwikszon zawartoci w oleju dodatkw przeciwzuyciowych (AW) i przeciwzatarciowych (EP). Rozcieczanie oleju czynnikiem chodniczym, ktrego lepko jest znacznie mniejsza ni oleju, jest przyczyn obnienia lepkoci. Ilustruje to rys. 8.37. Zjawisko obnienia lepkoci, jest kompensowane przez stosowanie oleju o zwikszonej lepkoci w stosunku do oleju stosowanego w sprarkach powietrza, o analogicznej konstrukcji.
8.14 Wymagania dla olejw do sprarek chodniczych

Dotychczas wymagania dla olejw do sprarek chodniczych nie zostay ustalone normami midzynarodowymi. Wynika to ze zoonoci problemw, jakie wystpuj w tym przypadku. Wynikaj one z rnorodnoci: czynnikw chodniczych, skadu olejw, a przede wszystkim budowy ukadw chodzenia. W niektrych krajach, podejmowano prby znormalizowania wymaga na tego typu olejw (DIN 503, PN-74/C-96072, BS 2526, GOST 5646 i inne), ale nie znalazy one akceptacji wrd producentw ukadw chodzenia i sprarek chodniczych. W tej sytuacji, do oceny jakoci olejw do sprarek chodniczych s ustanawiane wymagania producentw sprarek lub czynnikw chodniczych, a producenci olejw podaj waciwoci swoich olejw wedug wasnych kryteriw jakociowych i zabiegaj o aprobat producentw ukadw chodniczych i czynnikw chodniczych.
Rys. 8.36 Zaleno lepkoci kinematycznej mieszaniny oleju mineralnego i czynnika chodniczego R22 od skadu mieszaniny i temperatury 1 100 % oleju, 2 90 % oleju, 3 80 % oleju
ywania czci lub nawet zatarcie. Oczywicie w przypadku innych czynnikw chodniczych, zalenoci te maj inny przebieg, co musi by uwzgldnione przy doborze oleju do ukadu chodzenia. Podczas doboru oleju do ukadu chodzenia musi by rwnie uwzgldniona rozpuszczalno oleju w czynniku chodniczym. Zaley ona od rodzaju czynnika chodniczego i rodzaju bazy oleju. Zaleno tak, dla oleju typu naftenowego i rnych czynnikw chodniczych, przedstawia rys. 8.36. Wynika z niego, e dla pewnego skadu mieszaniny rozpuszczalno oleju w czynniku chodniczym jest najmniejsza (maksimum na krzywej). Dla tego skadu, olej wytrca si z mieszaniny przy najwyszej temperaturze. Skomplikowane zalenoci, jakie maj miejsce w przypadku mieszaniny olej czynnik chodniczy, rzutuj na procesy smarowania sprarek chodniczych poprzez zmian istotnych waciwoci
8.15 Pielgnacja olejw do sprarek chodniczych

W przypadku maych sprarek chodniczych, smarowanych raz na cae ycie, kontrola jakoci oleju nie jest prowadzona. W przypadku duych, przemysowych ukadw chodzenia, jako oleju powinna by kontrolowana. Ocenie powinny podlega takie parametry jak: q barwa oleju, q liczba kwasowa; zwaszcza w przypadku olejw estrowych, q zawarto wody i zanieczyszcze staych, q inne parametry, wymagane przez producenta oleju lub ukadu chodniczego. W przypadku niektrych ukadw chodniczych, okres wymiany oleju jest podawany w instrukcjach obsugi. Powinien on by bezwzgldnie przestrzegany.
Rys. 8.37 Obszary istnienia jednej lub dwch faz oleju w mieszaninie z czynnikiem chodniczym R22, w zalenoci od temperatury, dla rnych rodzajw olejw 1 oleje typu naftenowego, 2 oleje stanowice mieszanin naftenw i alkilobenzenw, 3 alkilobenzeny, 4 polialfaolefiny (PAO), 5 poliglikole
VIII
27
NOTATKI
28
VIII
Rozdzia IX: Smarowanie oysk, wrzecion i sprzgie
Rozdzia IX
SMAROWANIE OYSK, WRZECION I SPRZGIE
9.1 Poczenia ruchowe maszyn

Z punktu widzenia techniki smarowniczej, w maszynach mona wyrni kilka podstawowych rodzajw skojarze trcych, do ktrych zalicza si: q oyska toczne, q oyska lizgowe, q wrzeciona, q sprzga z nimi wsppracujce. 9.1.1 oyska toczne oyska s to czci maszyn, ktre podtrzymuj osie i way lub osadzone na nich czci i umoliwiaj wzajemny ruch obrotowy tych czci wzgldem innych. oyska dzieli si na dwa podstawowe rodzaje: q oyska toczne, w ktrych podstawowym rodzajem tarcia jest tarcie toczne, q oyska lizgowe, w ktrych podstawowym rodzajem tarcia jest tarcie lizgowe. Podstawowymi czciami typowego oyska tocznego (rys. 9.1), s: q elementy toczne (kulki, waeczki, stoki, igieki, baryki), umieszczone midzy piercieniem zewntrznym i wewntrznym oyska, stykajce si z bieniami, q piercie zewntrzny, osadzony nieruchomo w oprawie, na ktrego wewntrznej powierzchni znajduje si bienia piercienia zewntrznego, q piercie wewntrzny, osadzony nieruchomo na osi czopa lub wau, na ktrego zewntrznej powierzchni znajduje si bienia piercienia wewntrznego, q bienie: piercienia zewntrznego i wewntrznego, q koszyk, utrzymujcy czci toczne we waciwym dla oyska pooeniu. Ponadto, niektre oyska toczne maj czci dodatkowe: osonki, stokowe tuleje, gumowe uszczelki o rnych ksztatach i inne. Cz oysk tocznych moe nie mie ktrego z wymienionych, podstawowych elementw, a ich rol mog peni inne czci konstrukcyjne maszyny. Wymiary wikszoci stosowanych oysk s cile znormalizowane, co pozwala na ich szybk wymian w przypadku uszkodzenia. Zasadniczymi, znormalizowanymi wymiarami oyska tocznego (rys. 9.1, 9.2), stosowanymi przy konstruowaniu i do oblicze s: D zewntrzna rednica oyska, d wewntrzna rednica oyska, B szeroko oyska, w przypadku oysk poprzecznych, H wysoko oyska, w przypadku oysk wzdunych. oyska toczne s klasyfikowane wedug: rodzaju elementw
tocznych, kierunku przenoszenia obcie, pooenia osi piercieni, liczby rzdw elementw tocznych oraz liczby zwrotw.
Rys. 9.1 Zasadnicze elementy i wymiary oysk tocznych A oysko waeczkowe tu walcowe, B oysko kulkowe, 1 piercie zewntrzny, 2 piercie wewntrzny, 3 koszyk, 4 waeczki, 5 kulki, 6 bienia piercienia wewntrznego, 7 wa, D zewntrzna rednica oyska, d wewntrzna rednica oyska, B szeroko oyska
Rys. 9.2 Zasadnicze wymiary oysk tocznych A-oysko poprzeczne, kulkowe, jednorzdowe, B-oysko wzdune, kulkowe, jednorzdowe, C-oysko wzdune, kulkowe, dwurzdowe, D zewntrzna rednica oyska, d wewntrzna rednica oyska, B szeroko oyska, H wysoko oyska 1 piercie zewntrzny, 2 piercie wewntrzny, 3 koszyk, 4 waeczki, 5 kulki, 6 wa, 7 tulejka
IX
Rys. 9.3 Podzia oysk tocznych wedug rodzaju elementw tocznych
Rys. 9.6 oyska barykowe, wahliwe A poprzeczne, jednorzdowe, B poprzeczne, dwurzdowe, C wzdune jednorzdowe, jednokierunkowe 1 piercie zewntrzny, 2 piercie wewntrzny, 3 baryki
Podzia oysk tocznych wedug rodzaju elementw tocznych, przedstawia rys. 9.3. Wyrnia si oyska: q waeczkowe (rys. 9.1A), w ktrych elementem tocznym s waeczki o rnych ksztatach obrotowych, q kulkowe (rys.9.1B), w ktrych elementem tocznym s kulki. Wrd oysk waeczkowych, w zalenoci od ksztatu waeczkw, wyrnia si oyska: q walcowe (rys. 9.1A, 9.4), q stokowe (rys. 9.5), q barykowe (rys. 9.6), q igiekowe (rys. 9.7). Podzia wedug kierunku przenoszenia obcie (rys. 9.8) obejmuje oyska: q poprzeczne zwane rwnie promieniowymi (rys. 9.1, 9.2, 9.4, 9.7), przenoszce obcienia prostopade do osi oyska, q wzdune zwane rwnie oporowymi (rys. 9.13B), przenoszce obcienia rwnolege do osi,
Rys. 9.7 oyska waeczkowe, igiekowe, sztywne. A z piercieniem wewntrznym, B bez piercienia wewntrznego, 1 piercie zewntrzny, 2 piercie wewntrzny, 3 igieki, 4 koszyk
Rys. 9.8 Podzia oysk tocznych wedug kierunku przenoszenia obcie
Rys. 9.4 oyska stokowe A sztywne, jednorzdowe, z koszykiem, B sztywne, czterorzdowe. bez koszyka, 1 piercie zewntrzna, 2 piercie wewntrzny, 3 waeczki stokowe, 4 koszyk
Rys. 9.9 Podzia oysk tocznych wedug pooenia osi piercieni
Rys. 9.5 oyska walcowe w obudowie A sztywne, jednorzdowe, B wahliwe, dwurzdowe, 1 obudowa, 2 waeczki, 3 piercie wewntrzny, 4 piercie zewntrzny, 5 wa
Rys. 9.10 Podzia oysk tocznych wedug liczby rzdw elementw tocznych
IX
Rys. 9.11 oysko rubowe, kulkowe 1 kana prowadzcy kulki, 2 kulki, 3 wrzeciono, 4 rowek na wrzecionie prowadzcy kulki, 5 nakrtka, 6 piercie zamykajcy
Rys. 9.14 oysko niekompletne, w ktrym jako bienie wykorzystano elementy konstrukcyjne maszyny 1 pokrywa mocujca koo zbate, 2 koo zbate, 3 kulki oyska
Rys. 9.12 Podzia oysk tocznych wedug liczby zwrotw
q skone zwane rwnie poprzeczno wzdunymi (rys. 9.6C, 9.13A, 9.13B, 9.14), przenoszce jednoczenie obcienia prostopade i rwnolege do osi. Podzia wedug pooenia osi piercieni (rys. 9.9) obejmuje oyska: q sztywne (rys. 9.1, 9.2, 9.4A, 9.5, 9.6C, 9.7, 9.13, 9.14), w ktrych osie obu piercieni nie zmieniaj wzajemnego pooenia i pokrywaj si, q wahliwe (rys. 9.4B, 9.6A, 9.6B), ktrych piercienie mog si wychyla od pooenia wsposiowego. Podzia wedug liczby rzdw elementw tocznych (rys. 9.10) obejmuje oyska: q jednorzdowe (rys. 9.1, 9.2A, 9.4A, 9.5A, 9.6A, 9.6C, 9.7, 9.13A), q dwurzdowe (rys. 9.2B, 9.4B, 9.6B, 9.13B, 9.14), q wielorzdowe (rys. 9.5B), do ktrych rwnie s zaliczane oyska rubowe (rys.9.11). Podzia wedug liczby zwrotw (rys. 9.12) obejmuje oyska: q jednokierunkowe, przykadowo pokazane na rys.: 9.13A i 9.13B, q dwukierunkowe, stanowice wikszo stosowanych oysk. oyska jednokierunkowe, najczciej s to oyska stokowe (zazwyczaj mocowane parami rys. 9.13A) lub kulkowe o konstrukcji przedstawionej na rys. 9.13B. Dziki specjalnie skonstru-
Rys. 9.15 oyska z piercieniami z drutu A-oysko jednorzdowe, B-oysko dwurzdowe, 1 koo pasowe, 2 kulki, 3 piercienie z drutu, 4 koszyk, 5 piercie dociskajcy
owanej obudowie, nie maj one moliwoci wzdunych przesuni. Zacisk jest regulowany poprzez zmian gruboci podkadek lub rub kontrujc. Najczciej s one smarowane smarami plastycznymi, zabezpieczonymi szczeln pokryw przed dostpem zanieczyszcze i wilgoci. Ponadto wyrniane s oyska: q kompletne, ktre zawieraj wszystkie typowe elementy, stanowice wikszo stosowanych oysk, q niekompletne, ktre nie zawieraj jednego lub kilku typowych elementw np.: piercieni (rys. 9.7, 9.14), koszyka (rys. 9.4A, 9.4B, 9.5B, 9.6A, 9.6B, 9.13A, 9.14), stosowane w rozwizaniach konstrukcyjnych, w ktrych brak miejsca na zastosowanie oyska kompletnego lub z innych wzgldw konstrukcyjnych. W niektrych rozwizaniach konstrukcyjnych, jako elementy oyska s wykorzystywane elementy konstrukcyjne maszyn, jak to przykadowo przedstawia rys. 9.14. Istnieje rwnie wiele rodzajw oysk o konstrukcji kombinowanej: igiekowo-kulkowe, wiecowe, lizgowo-toczne o piercieniach z drutu, ktre bywaj jednorzdowe (rys. 9.15A) lub dwurzdowe (rys. 9.15B), mimorodowe i wiele innych, przeznaczonych do specjalnych zastosowa.
Rys. 9.13 oyska jednokierunkowe A stokowe, jedno rzdowe, zamocowane jako para na wsplnym wale, B kulkowe, dwurzdowe o specjalnej konstrukcji, 1 pokrywa, 2 uszczelka dystansowa, 3 piercienie, 4 nakrtka dociskajca piercie
IX
Rys. 9.16. Przykady uszczelnie oyska A-uszczelnienie cakowite, B-uszczelnienie czciowe, 1 uszczelka wykonana z tworzywa sztucznego, 2 uszczelka metalowa w postaci piercienia, 3 kulka, 4 piercie zewntrzny, 5 piercie wewntrzny, 6 koszyk
zamontowane na kocu osi (rys. 9.17A) lub na wale (rys. 9.17B), z uszczelkami gumowymi lub z tworzyw sztucznych. W zalenoci od konstrukcji maszyny, warunkw pracy, miejsca zabudowy istnieje bardzo wiele sposobw uszczelniania oysk tocznych smarowanych olejem, w ukadach przelotowych (patrz rozdzia 5) i obiegowych. Przykady takich rozwiza przedstawia rys. 9.18. Materia uszczelki w kadym przypadku powinien by kompatybilny z zastosowanym olejem lub smarem plastycznym, o czym naley pamita w przypadku doboru rodka smarnego do oyska lub ukadu. Ze wzgldw konstrukcyjnych i dokadnoci wykonania s wyrniane oyska: q szybkoobrotowe, o prdkoci obrotowej powyej 5 000 obr/min, q rednioobrotowe, o prdkoci obrotowej w granicach 500 5 000 obr/min, q wolnoobrotowe, o prdkoci obrotowej do 500 obr/min. Dla trwaoci oysk istotn rol ma rwnie sposb smarowania oraz dobr odpowiedniego rodka smarnego.
9.1.2 oyska lizgowe

oyska lizgowe s to oyska, w ktrych zasadniczym rodzajem tarcia jest tarcie lizgowe, zwane niekiedy tarciem posuwistym. Istnieje bardzo dua rnorodno rozwiza konstrukcyjnych oysk lizgowych. S one klasyfikowane na wiele sposobw. W zalenoci od kierunku przenoszonej siy wzgldem osi wau, oyska lizgowe s klasyfikowane jako: q poprzeczne, zwane rwnie promieniowymi, w ktrych wektor przenoszonej siy F jest prostopady (lub w przyblieniu prostopady) do osi oyska (rys. 9.19A). Przykady rozwiza konstrukcyjnych oysk poprzecznych, przedstawiaj rys.: 9.20 i 9.21, q wzdune, zwane rwnie osiowymi, w ktrych wektor przenoszonej siy F jest rwnolegy (lub w przyblieniu rwnolegy) do osi wau (rys. 9.19B), ktrego przykad rozwizania konstrukcyjnego, przedstawia rys. 9.22, q poprzeczno-wzdune, zwane rwnie skonymi, w ktrych wektor przenoszonej siy F tworzy z osi oyska kt ostry (rys. 9.19C) i mona go rozoy na wektory si: prostopady do osi F1 rwnolegy do osi F2. Wyrnia si oyska lizgowe poprzeczno-wzdune: poziome i pionowe. Przykad rozwizania kon-strukcyjnego oyska lizgowego poprzeczno-wzdunego, pionowego, przedstawia rys. 9.23. Way lub czopy oysk lizgowych poprzecznych (rys. 9.21) i poprzeczno-wzdunych (rys. 9.22 i 9.23) s osadzane w tzw. panwi, ktra przenosi siy poprzeczne na kadub. oyska lizgowe pionowe, wzdune i poprzeczno-wzdune (rys. 9.23) czsto zawieraj pytk oporow 3, zwan czasami kamieniem, ktra przenosi siy wzdune na kadub 4. Siy poprzeczne s przenoszone przez panew 2. Ze wzgldu na pooenie czopa wzgldem dugoci wau, s wyrniane oyska lizgowe: rodkowe (rys. 9.24A) oraz kocowe (rys. 9.24B).
Rys. 9.17 Przykady uszczelnie uoyskowania czopu i osi wau, poprzez specjalne pokrywki A uszczelnienie czopu wau, B jednostronne uszczelnienie osi wau, 1 czop wau, 2 o wau, 3 pokrywka, 4 uszczelka pokrywki
Rys. 9.18 Przykady sposobu uszczelniania oysk tocznych smarowanych olejem, w ukadach obiegowych A uoyskowanie i uszczelnienie czopu wau dwoma oyskami kulkowymi, B uoyskowanie i uszczelnienie czopu wau dwurzdowym oyskiem kulkowym, C uoyskowanie i uszczelnienie czopu wau dwurzdowym, wahliwym oyskiem kulkowym, 1 wa, 2 pokrywka uszczelniajca, 3 uszczelka wau, 4 uszczelka pokrywki, 5 kana dopywu oleju, 6 kana odpywu oleju
Z punktu widzenia techniki smarowniczej, obok sposobu osadzenia oyska na wale lub osi (sposobu zabudowy) istotne znaczenie ma sposb smarowania oraz sposb uszczelnienia oyska. Przykadowe sposoby zabudowy i uszczelnienia oysk tocznych, przedstawiono na rys. 9.16. Rysunek 9.16A przedstawia przykad oyska cakowicie uszczelnionego. W takim przypadku uszczelka najczciej jest wykonana z tworzywa sztucznego, a oysko smarowane smarem plastycznym na okres caego ycia. Rysunek 9.16B przedstawia oysko z uszczelnieniem czciowym, wykonanym w postaci metalowego piercienia, zapobiegajcego wypywaniu smaru plastycznego. Istniej rwnie oyska nie majce wasnych uszczelnie. Wwczas, najczciej s one uszczelniane poprzez specjalne pokrywki
Rys. 9.19 Podzia oysk lizgowych w zalenoci od kierunku przenoszonej siy A poprzeczne (promieniowe), B wzdune (osiowe), C poprzeczno-wzdune (skone)
IX

Rys. 9.20 oysko lizgowe poprzeczne, sztywne 1 panew, 2 kadub, 3 olej, 4 piercie smarujcy
Rys. 9.25 Rozkad si na styku czopa i panwi w oysku lizgowym A sztywnym, B-wahliwym (samonastawnym) Rys. 9.21 oysko lizgowe poprzeczne, dzielone, wahliwe (samonastawne) 1 pokrywa, 2 ppanew grna, 3 wa, 4 olej, 5 kadub, 6 ppanew dolna
Rys. 9.22 oysko lizgowe, poprzeczno-wzdune 1 pokrywa, 2 panew, 3 czop wau, 4 konierz, 5 olej, 6 piercienie smarujce, 7 korpus
Rys. 9.23 oysko lizgowe, poprzeczno-wzdune, pionowe osadzone na tzw. kamieniu 1 wa z czopem, 2 panew, 3 kamie, 4 korpus
Wyrnia si oyska lizgowe: q dzielone, gdy panew lub kadub oyska skada si z dwch lub wicej czci (np. rys. 9.19C), ktrego przykad rozwizania konstrukcyjnego, przedstawia rys. 9.22, q nie dzielone (rys. 9.19A i 9.19B), gdy panew oyska stanowi jedn cao. Istniej rwnie oyska lizgowe: q sztywne, ktrego schemat przedstawia rys.: 9.25A, stanowice wikszo stosowanych oysk lizgowych. Przykad rozwizania konstrukcyjnego oyska lizgowego sztywnego, przedstawia rys. 9.20, q wahliwe, zwane rwnie samonastawnymi (rys. 9.25B), ktrych panew ma moliwo wychylania si wzgldem kaduba pod naciskiem czopa wau lub osi. Przykady rozwiza konstrukcyjnych oysk wahliwych, przedstawiaj rys.: 9.21, 9.26 i 9.27. W oysku lizgowym sztywnym panew jest sztywno zamocowana w kadubie, a kadub sztywno poczony z konstrukcj non. W takim oysku, w rezultacie niedokadnoci montau, drga, uginania si wau, zmian temperatury i innych czynnikw, osie otworu oyska i czopa wau nie s rwnolege. Powoduje to nierwnomierny rozkad naciskw wzdu powierzchni styku czopa i panwi, co schematycznie przedstawia rys. 9.25A. Zjawisko to jest powodem nierwnomiernego zuywania zarwno czopa jak i panwi. W celu czciowego wyrwnania naciskw, czsto panew jest wykonywana z materiaw podatnych na uginanie, np. mikkich metali lub tworzyw sztucznych. Znacznie lepsze wyrwnanie naciskw i rwnomiernoci zuywania wsppracujcych powierzchni jest uzyskiwane w przypadku oysk lizgowych wahliwych (samonastawnych). W oysku takim, ktrego schemat przedstawia rys. 9.25B, a przykady rozwiza konstrukcyjnych rys. 9.20 i 9.22, panew jest osadzona
Rys. 9.24 Podzia oysk lizgowych ze wzgldu na pooenie czopa wzgldem dugoci wau; F kierunek dziaania siy przenoszonej przez oysko A-rodkowe, B-kocowe, 1 wa, 2 panew, 3 czop wau
Rys. 9.26 oysko lizgowe wahliwe (samonastawne), przegubowe 1 przegub, 2 kadub
IX
F1 < F2 < F3 < F4
(9.3)
Zalenie od rodzaju materiau panewki i czopa wau, maksymalnej prdkoci obrotowej wau, warunkw pracy oyska (rodzaju maszyny, w ktrej oysko jest zamontowane), wartoci dopuszczalnych naciskw jednostkowych kn, dla rnych rozwiza, zawieraj si w przedziale od 0,8 MPa do 50 MPa i do celw konstrukcyjnych s stabelaryzowane.
9.1.3 Wrzeciona
Rys. 9.27 oysko lizgowe sprynowe 1 wa, 2 spryna, 3 podstawa
w kadubie, w sposb umoliwiajcy wahania kaduba wzgldem podstawy. Wrd oysk lizgowych wahliwych wyrnia si wiele rnych konstrukcji: np. przegubowe (rys. 9.26), kuliste (rys. 9.19C), sprynowe (rys. 9.27) i wiele innych. Ponadto wyrnia si oyska lizgowe: nieodczne i odczne, pene i niepene, jednolite i zoone, suche i smarowane, maszynowe i pdniane. Poprawne smarowanie oysk lizgowych wymaga obecnoci rodka smarnego i wytworzenia tzw. klina smarujcego. W wikszoci rozwiza konstrukcyjnych oysk lizgowych, czop wau i panew oraz pytka oporowa s zanurzone w rodku smarnym (oleju smarnym lub smarze plastycznym). W niektrych rozwizaniach rodek smarny jest doprowadzany i odprowadzany specjalnymi kanaami. Rnorodno odmian konstrukcyjnych wynika z koniecznoci spenienia warunku dla nacisku jednostkowego p, podanego we wzorze (9.1). Wraz ze zwikszeniem siy F, musi zwiksza si powierzchnia S, styku czopa wau z oyskiem. p= F kn [MPa] S
(9.1)
Wrzecionami, tradycyjnie s nazywane niektre way obrabiarek skrawajcych, wiertarek, maszyn przdzalniczych, maszyn drukarskich i niektrych innych. Pierwotnie wrzecionami nazywano way maszyn przdzalniczych, majce bardzo due obroty. W zalenoci od rodzaju maszyny oraz warunkw pracy, istnieje wiele rozwiza konstrukcyjnych wrzecion i ich napdw. Przykady rozwiza konstrukcyjnych wrzecion maszyn przdzalniczych, przedstawiono na rys. 9.29, 9.30, 9.31. Na rys. 9.29 przedstawiono konstrukcj wrzeciona ze stalowym trzpieniem. Wrzeciono waciwe 1, zawsze jest oyskowane dwoma oyskami. W tym przypadku oysko grne 4, zwane szyjkowym, jest oyskiem tocznym walcowym, a oysko dolne (oporowe) 9, jest oyskiem lizgowym. Na wrzeciono jest wtoczony bloczek 2, opasywany przez napdzajc go tam wrzecionow 3. Drgania wrzeciona, wywoane przez zcza tamy wrzecionowej i niedoskonaoci wywaenia s tumione tulej tumic w postaci zwinitej paskiej spryny 8 oraz wprawianiem w ruch wirowy oleju 12, ktry znajduje si midzy zwojami spryny. Opr przepywu oleju tumi drgania oyska i wrzeciona. Przykadem innego rozwizania konstrukcyjnego wrzeciona przdzalniczego jest tzw. wrzeciono skrzydekowe, przedstawione
gdzie: F sia poosiowa, dziaajca na oysko, N, S powierzchnia czopa wau, stykajca si z oyskiem, mm2, kn dopuszczalny nacisk jednostkowy [MPa]. Przykadowo, rys. 9.28 przedstawia typowe odmiany konstrukcyjne oysk lizgowych waw pionowych. W kolejnych rozwizaniach: a, b, c, d zwiksza si powierzchnia czopa S, jak to przedstawia wzr (9.2). S1 < S2 < S3 < S4
(9.2)
Pozwala to na przenoszenie przez kolejne oysko lizgowe coraz wikszej siy (9.3).
Rys. 9.28 Odmiany konstrukcyjne pionowych oysk lizgowych kolejne konstrukcje a, b, c, d maj coraz wiksz powierzchni S czopa stykajc si z oyskiem, co pozwala na zwikszenie siy F
Rys. 9.29 Konstrukcja typowego wrzeciona przdzalniczego ze stalowym trzpieniem 1 wrzeciono waciwe (stalowy trzpie), 2 bloczek, 3 tama wrzecionowa, 4 oysko szyjkowe, 5 obudowa wrzeciona, 6 tuleja dystansowa, 7 tuleja zabezpieczajca oysko przed obracaniem w gniedzie, 8 tuleja tumica w postaci paskiej zwinitej spryny, 9 dolne oysko, 10 kowadeko, 11 koszykowa spryna centrujca, 12 olej
Rys. 9.30 Wrzeciono przdzarki skrzydekowej 1 wrzeciono waciwe, 2 oczko skrzydeka, 3 skrzydeko, 4 cewka, 5 oysko szyjkowe, 6 bczek, 7 osona oyska oporowego, 8 oysko oporowe
IX
Rys. 9.33 Wrzeciennik szybkoobrotowej obrabiarki 1 wrzeciono waciwe, 2 koa zbate napdu wrzeciona, 3 wa poredniczcy, 4 sprzgo kowe, 5 tuleja koa pasowego, 6 koo pasowe
Rys. 9.32 Konstrukcja napdu wrzeciona poprzez przekadnie limakow 1 wrzeciono waciwe, 2 oyska walcowe, 3 oysko oporowe, lizgowe, 4 limak, 5 limacznica, 6 wa napdzajcy Rys. 9.31 Konstrukcja wrzeciona obrczkowego 1 wrzeciono waciwe, 2 stoek, 3 oysko szyjkowe, 4 tulejka oyskowa, 5 dwignia hamulcowa, 6 nakrtka mocujca wrzeciono w obudowie, 7 obudowa wrzeciona, 8 tulejka, 9 oysko oporowe, 10 spryna, 11 haczyk sprynujcy, 12 olej
na rys. 9.30. Podobnie jak wrzeciono ze stalowym trzpieniem, wrzeciono skrzydekowe ma dwa oyska: grne (szyjkowe) 4 oraz dolne oporowe, lizgowe 8. Ruch obrotowy jest uzyskiwany poprzez bczek 6, przez ktry przebiega tama wrzecionowa lub w innych rozwizaniach pasek. W przdzarkach mokro- i suchoprzdnych powszechnie s stosowane tzw. wrzeciona obrczkowe. Przykadow konstrukcj wrzeciona przdzarki mokroprzdnej, przedstawia rys. 9.31. Podobnie jak w przypadku innych typw wrzecion przdzalniczych wrzeciono waciwe 1 jest uoyskowane dwoma oyskami: szyjkowym 5 oraz oporowym 8. Wrzeciono jest smarowane olejem 12, wypeniajcym do poowy tulejk oyskow 4 i wraz ze spryn 10, tumi on nieuniknione drgania wrzeciona. Wrzeciona mog by napdzane rcznie (dawniej) lub napdem mechanicznym, poprzez przekadnie pasowe lub zbate, zazwyczaj zwikszajce obroty. Wspczenie wrzeciona s napdzane silnikiem elektrycznym. W tym ostatnim przypadku najczciej s stosowane przekadnie redukcyjne. Wrzeciona mog by napdzane indywidualnie lub zespoowo: wiele wrzecion jest napdzanych jednym silnikiem, poprzez wa napdowy lub przekadnie pasowe. W napdzie stycznym wszystkie wrzeciona s napdzane jednym pasem. W niektrych rozwizaniach konstrukcyjnych do napdu wrzecion s stosowane ukady pneumatyczne (patrz p. 14). Przykad rozwizania konstrukcyjnego napdu wrzeciona poprzez przekadni limakow zamontowan na wale, przebiegajcym wzdu maszyny, przedstawia rys. 9.32. W tym przypadku olejem s smarowane oyska walcowe 2, osadzone na wrzecionie 1, oysko oporowe 3 oraz limak 4 i zamocowana na wale napdzajcym 6, limacznica 5. Wrzeciona maszyn obrbkowych najczciej s napdzane waem napdowym (zwanym rwnie waem napdzajcym). Wa napdowy, usytuowany wzdu wszystkich wrzecion maszyny jest wyposaony w zamocowane na nim limacznice. Na wrzecionach s zamontowane limaki. Obrt wau powoduje obrt wrzeciona. W takim przypadku smarowanie przekadni limakowej i jednocze-
nie oysk wrzeciona, wymaga stosowania oleju z jednej strony o podwyszonej lepkoci (przekadnia), za z drugiej o niewielkiej lepkoci (oyska). Rozwizaniem jest stosowanie oleju o redniej lepkoci i o podwyszonych waciwociach EP. Wrzeciona maszyn obrbkowych s oyskowane w tzw. wrzeciennikach, ktrego przykad rozwizania konstrukcyjnego przedstawia rys. 9.33. W tym przypadku, olejem s smarowane oyska wrzeciona 1 i wau poredniczcego 3, koa przekadni zbatych 2, oraz sprzgo kowe 4. Wrzeciennik obok oysk wrzeciona roboczego zawiera przekadnie suce do zmiany prdkoci obrotowej wrzeciona, przeczania prdkoci i inne niezbdne mechanizmy. Wyrnia si wrzecienniki: q stae nie zmieniajce pooenia w maszynie, q przestawne umoliwiajce zmian pooenia w celu odpowiedniego ustawienia pooenia wrzeciona do pracy, q przesuwne umoliwiajce w czasie pracy wykonywanie przez wrzeciono ruchw przesuwnych, na prowadnicach lizgowych. W tym ostatnim przypadku wrzeciennik jest zamocowany na prowadnicy lizgowej (patrz p. 10), ktra wymaga smarowania olejem o specjalnych waciwociach. W maszynach drukarskich i niektrych innych s stosowane tzw. wrzeciona pneumatyczne. W takim przypadku wrzeciona s wyposaone w wewntrzny system kanalikw doprowadzajcych sprone powietrze (pod cinieniem okoo 0,15 MPa) z mg olejow. Ujcia na powierzchni wrzeciona s zamknite specjalnymi uszczelkami gumowymi, wypenianymi spronym powietrzem. Ukad pneumatyczny jest uszczelniony przez zamknicie zaworu wrzeciona. System taki pozwala na szybkie czenie wrzeciona z waem napdowym bez naraania wau na uszkodzenia.
9.1.4 Sprzga Sprzga s to urzdzenia suce do przenoszenia momentu obrotowego czonych waw. Sprzga skadaj si z dwch czonw: napdzajcego i napdzanego (biernego). W zalenoci od tego czy way s poczone sprzgem na stae, czy mog by czone i rozczane, wyrnia si sprzga stae (nierozczne) oraz rozczne. Wrd sprzgie rozcznych wyrnia si: sterowane (wczane i wyczane z zewntrz) oraz automatyczne. Niektre konstrukcje sprzgie su do kompensowania niedokadnoci wzajemnego pooenia waw. Wg podstawowej klasyfikacji (rys 9.34) sprzga s dzielone na: q suce do czenia waw o osiach lecych na jednej prostej; stanowicych wzajemne przeduenie (rys. 9. 34 A),
IX
q suce do czenia waw wsposiowych, z ktrych jeden ma posta tulei, np. piasty koa pasowego lub koa zbatego (rys. 9. 34 B), q suce do czenia waw osadzonych luno jeden na drugim (rys.9.34 C), q suce do czenia waw o osiach rwnolegych (rys 9.34 D), q suce do czenia waw o osiach skonych wzgldem siebie (rys. 9.34 E). W zalenoci od spenianych funkcji oraz wymaga istnieje bardzo wiele rozwiza konstrukcyjnych sprzgie.
Rys. 9.34 Klasyfikacja sprzgie A o osiach lecych na jednej prostej; stanowicych wzajemne przeduenie, B wsposiowych, C osadzonych luno jeden na drugim, D o osiach rwnolegych, E o osiach skonych wzgldem siebie
9.2 Klasyfikacja olejw maszynowych

Oleje maszynowe (rodzina F) s sklasyfikowane w ISO 6743/2 (PN-84/C-96099/07). Klasyfikacj t wersji skrconej przedstawia tabela 9.1
TABELA 9.1 Klasyfikacja olejw przemysowych wg ISO 6743/2 :1981 Rodzina F (oyska wrzecion, oyska i skojarzone sprzga) Symbol ISO Skad i waciwoci Rafinowane oleje mineralne zawierajce dodatki poprawiajce waciwoci przeciwkorozyjne i przeciwutleniajce. Rafinowane oleje mineralne zawierajce dodatki poprawiajce waciwoci przeciwkorozyjne, przeciwutleniajce i przeciwzuyciowe (EP). Zastosowania Smarowanie pod cinieniem, zanurzeniowe, lub mg olejow: oysk tocznych i lizgowych oraz sprzgie wsppracujcych. Smarowanie pod cinieniem, zanurzeniowe lub mg olejow: oysk lizgowych i tocznych.
FC
FD
UWAGA: W przypadku sprzgie naley unika stosowania olejw z dodatkami EP lub przeciwzuyciowymi, ze wzgldu na moliwo wystpienia korozji.
W klasyfikacji rodziny F, rodki smarne s oznaczone symbolem skadajcym si z litery oznaczajcej klas (L), kodu oznaczajcego rodzin (F) oraz jednej z liter: C lub D, przypisanej odpowiedniemu rodzajowi. Symbol rodka smarnego jest uzupeniany liczb oznaczajc klas lepkociow oleju wg ISO 3448 (PN-78/C-96098). Przykadem symbolu klasyfikacyjnego oleju z rodziny F, rodzaju D, moe by: L FD 22
9.3 Oleje maszynowe

Pod pojciem oleje maszynowe tradycyjnie rozumie si oleje do smarowania: q wszelkiego rodzaju oysk tocznych, q oysk lizgowych,
q wrzecion, q wsppracujcych z nimi sprzgie. Oleje maszynowe jest to grupa olejw smarnych o zrnicowanych waciwociach, w zalenoci od spenianych funkcji i warunkw pracy. Oleje maszynowe s stosowane do smarowania rnych skojarze trcych, pracujcych w stosunkowo wskim zakresie temperatur 20+ 70C, w szerokim zakresie obcie i prdkoci przemieszczania wsppracujcych powierzchni, w kontakcie z powietrzem, a niekiedy take w przypadkowym kontakcie z wod i innymi substancjami. W wikszoci maszyn oleje maszynowe speniaj nastpujce funkcje: q zmniejszenie tarcia midzy wsppracujcymi powierzchniami skojarze trcych (zmniejszenie strat energii na tarcie), q zmniejszenie zuywania wsppracujcych powierzchni skojarze trcych, q ochrona przed korozj smarowanych powierzchni metali, q chodzenie skojarze trcych, q wynoszenie staych produktw zuycia wsppracujcych powierzchni i innych zanieczyszcze. Ze wzgldu na speniane funkcje, olejom maszynowym s stawiane nastpujce podstawowe wymagania: q odpowiednie do wymaga skojarze trcych waciwoci reologiczne: lepko kinematyczna, lepko dynamiczna, wskanik lepkoci, warunkujce sprawne dziaanie maszyn, q w zalenoci od najniszej temperatury pracy, odpowiednio niska temperatura pynicia, q dobra stabilno chemiczna i termiczna, warunkujca dugotrwa prac oleju bez wymiany, q waciwoci ochronne i przeciwkorozyjne w odniesieniu do metali, z ktrymi olej jest w kontakcie, q odpowiednie waciwoci przeciwzuyciowe (AW) i przeciwzatarciowe (EP), zalenie od wzgldnej prdkoci wsppracujcych powierzchni i przenoszonych obcie, q brak skonnoci do procesw utleniania i nadmiernego wydzielania osadw, q odpowiednia temperatura zaponu, charakteryzujca najwysz temperatur, do ktrej moe by podgrzany olej w warunkach eksploatacji, q brak skonnoci do pienienia, q brak skonnoci do tworzenia trwaych emulsji z wod i cieczami obrbkowymi zawierajcymi wod, q maa lotno, q kompatybilno z materiaami konstrukcyjnymi maszyn oraz obrabianych materiaw: metalami, materiaami uszczelnie, lakierami i innymi pokryciami przeciwkorozyjnymi, q minimalna zawarto staych cia obcych (zanieczyszcze mechanicznych) i wody, q nietoksyczno i biodegradowalno, q czasami obniona podatno do tworzenia mgy olejowej. W wielu przypadkach, jako oleje maszynowe s stosowane mineralne oleje bazowe, co najwyej zawierajce dodatki przeciwutleniajce i przeciwkorozyjne, jednak w wikszoci przypadkw oleje bazowe nie speniaj wszystkich wymaga, jakie wynikaj z warunkw pracy skojarze trcych maszyn. Z tego wzgldu, w celu uzyskania wymaganych waciwoci, odpowiednich do wymaga, do mineralnych olejw bazowych s wprowadzane dodatki uszlachetniajce, najczciej w nastpujcych steniach: q przeciwutleniajce (inhibitory utlenienia) 0,5 1,0%, q przeciwkorozyjne (inhibitory korozji) 0,1 0,5%, q przeciwrdzewne 0,1 0,5%, q przeciwzuyciowe (AW) 1,0 5, 0%, q przeciwzatarciowe (EP) 0,1 0,5%, q przeciwpienne 0,002 0,005%. W szczeglnych przypadkach w skad olejw maszynowych mog wchodzi: q depresatory 0,2 1,0%, q wiskozatory 0,1 1,0%.
IX

Niekiedy, zawarto dodatkw uszlachetniajcych w oleju moe by wiksza, ni podano powyej. Bazy olejw maszynowych s otrzymywane w procesach destylacji prniowej ropy naftowej i rafinacji uzyskanych frakcji. Bazy olejowe o niskiej temperaturze pynicia s otrzymywane z rop bezparafinowych lub z rop parafinowych, poddawanych specjalnym procesom odparafinowania. Niektre bazy olejw maszynowych, o wikszej lepkoci, s otrzymywane przez zmieszanie destylatw prniowych z bazami pozostaociowymi lub bright stockiem. Z punktu widzenia skadu chemicznego, wyrnia si nastpujce grupy olejw maszynowych: a) czyste oleje bazowe, o naturalnych waciwociach przeciwutleniajcych, klas lepkoci wg ISO od VG 2 do VG 460, stosowane do smarowania oysk tocznych, oysk lizgowych, wrzecion, prowadnic, lekko obcionych przekadni, niskocinieniowych ukadw hydraulicznych i innych lekko obcionych mechanizmw, w zakresie temperatury pracy -10 .... + 60C, b) oleje bazowe z dodatkami przeciwutleniajcymi i przeciwkorozyjnymi, stosowane do smarowania skojarze trcych jak w punkcie a), w warunkach obcie temperatury pracy i dziaania czynnikw korozyjnych, wymagajcych stosowania olejw o ulepszonych waciwociach, w zakresie odpornoci na utlenianie i ochrony przeciwkorozyjnej metali, c) oleje jak w punkcie b) z dodatkami przeciwzuyciowymi (AW), do smarowania skojarze trcych szybkoobrotowych, rednio obcionych, d) oleje mineralne, jak w punkcie c) z dodatkami przeciwzatarciowymi (EP) do pracy w warunkach duych obcie (duych naciskw jednostkowych), e) oleje mineralne, speniajce specyficzne wymagania, wynikajce z warunkw pracy smarowanych skojarze trcych, zawierajce specjalny zestaw dodatkw, f ) oleje syntetyczne na bazie: polialfaolefin, estrw, poliglikoli i innych, zawierajce specjalne zestawy dodatkw uszlachetniajcych, w zalenoci od specyfiki warunkw pracy smarowanych skojarze trcych, g) oleje syntetyczne, rolinne lub pochodzenia zwierzcego, stosowane w przypadkach, gdy zachodzi potrzeba szczeglnej ochrony rodowiska lub w przemyle spoywczym czy farmaceutycznym. q odprowadzenie staych cia obcych: produktw zuycia trcych powierzchni, pyw atmosferycznych, osadw olejowych itp. Konstrukcje ukadw smarowania olejem zazwyczaj s zoone. Z tego wzgldu wikszo oysk tocznych jest smarowana smarami plastycznymi. W tych przypadkach, gdy wzgldy konstrukcyjne i ekonomiczne na to pozwalaj, do smarowania oysk s stosowane bardziej efektywne oleje. Dotyczy to zwaszcza smarowania oysk: q pracujcych w wysokiej temperaturze, q waw w skrzyniach przekadniowych, q silnie obcionych, q szybkoobrotowych, q w systemach smarowania obiegowego. Podstawowym parametrem, charakteryzujcym oleje stosowane do smarowania oysk tocznych, jest lepko kinematyczna w temperaturze 40C, najczciej okrelana jako klasa lepkoci (VG) wg ISO 3448. W przypadku koniecznoci doboru lepkoci oleju do smarowania oysk tocznych, mona posuy si danymi p. 9.6. 9.4.2 Smarowanie oysk lizgowych Smarowanie oysk lizgowych ma na celu: q zmniejszenie tarcia lizgowego midzy powierzchniami czopa wau i panwi. q zmniejszenie zuycia wsppracujcych czci oyska: czopa wau i panwi, q odprowadzenie nadmiaru wydzielanego ciepa, q ochron przed korozj, q odprowadzenie staych cia obcych (zanieczyszcze mechanicznych). Czopy waw najczciej s wykonywane ze stali. Panwie natomiast s wykonywane z brzu, mosidzu lub eliwa szarego. Niekiedy s one wylewane wewntrz stopem oyskowym. W ostatnim czasie panwie czsto s wykonywane z tworzyw sztucznych i spiekw proszkw metali. Wspczynnik tarcia zaley od rodzaju wsppracujcych materiaw i rodzaju tarcia. Wartoci wspczynnikw tarcia w zalenoci od rodzaju wsppracujcych materiaw oraz rodzaju tarcia, podano w tabeli 9.2. Podane w tej tabeli wspczynniki tarcia naley traktowa jako wartoci przyblione uzyskane w badaniach z zastosowaniem maszyn tarciowych. W warunkach wystpujcych w technicznych skojarzeniach trcych, rzeczywiste wartoci wspczynnikw tarcia mog znacznie odbiega od podanych. oyska lizgowe s smarowane: q smarami plastycznymi na bazie myde: Al, Li, Mg, Ca, Na, q substancjami organicznymi: wosk, stae kwasy tuszczowe, q smarami staymi (grafit, disiarczek molibdenu, azotek boru, mika, boraks, siarczan srebra, jodek oowiawy, wernikulit), q olejami mineralnymi lub syntetycznymi z podwyszonymi waciwociami przeciwzuyciowymi (AW) i przeciwzatarciowymi (EP). Olej do oyska lizgowego jest doprowadzany otworami lub kanaami, najczciej wykonanymi w nieobcionej czci panwi; rzadziej kanaami wydronymi w czopie oyska. Olej jest rozprowadzany rowkami o przekroju trjktnym lub wycinka koa, rwnomiernie rozmieszczonymi w oysku, na og poprzecznie
9.4 Smarowanie oysk, osi i sprzgie

Poszczeglnym grupom olejw maszynowych s stawiane specyficzne wymagania, wynikajce z koniecznoci zapewnienia przez te oleje okrelonych wymaga eksploatacyjnych. 9.4.1 Smarowanie oysk tocznych Smarowanie oysk tocznych ma na celu: q zmniejszenie tarcia tocznego midzy bieni oyska i elementami tocznymi, q zmniejszenie zuycia wsppracujcych czci oyska: elementw tocznych, bieni, koszyka, q odprowadzenie nadmiaru ciepa z oyska, q ochron przed korozj,
TABELA 9.2 Wspczynniki tarcia lizgowego midzy materiaem czopa i panwi, w zalenoci od rodzaju tarcia Materia Stal eliwo Brz Mosidz Stop oyskowy Tworzywa sztuczne Stal, tarcie: suche 0,18 ... 0,4 0,16 ... 0,3 0,12 ... 0,3 0,12 ... 0,3 0,15 .... 0,45 graniczne 0,1 ... 0,2 0,08 ... 0,16 0,06 ... 0,14 0,06 ... 0,15 0,05 ... 0,12 0,02 ... 0,10 ppynne 0,05 ... 0,1 0,04 ... 0,08 0,03 ... 0,07 0,02 ... 0,05 0,03 ... 0,06 0,01 ... 0,08 suche 0,16 ... 0,3 0,14 ... 0,3 0,15 ... 0,3 0,15 .... 0,45 eliwo, tarcie graniczne 0,08 ... 0,16 0,07 ... 0,14 0,07 ... 0,14 0,02 ... 0,10 0,001 ... 0,0015 Tarcie pynne
IX
do kierunku ruchu. Rowki nie dochodz do brzegw oyska, aby unikn wypywu oleju poza oysko. Wymiary rowkw doprowadzajcych olej a tym samym natenie przepywu oleju, s zalene od rednicy oyska. Im rednica oyska lizgowego wiksza, tym wiksza powierzchnia przekroju rowkw smarowych. Waciwie uksztatowane rowki smarowe zapewniaj tworzenie si klina smarujcego. Podstawowym parametrem doboru oleju stosowanego do smarowania oysk lizgowych, jest lepko kinematyczna, okrelana jako klasa lepkoci (VG) wg ISO 3448, a take temperatura pynicia oleju, ktra powinna by nisza od minimalnej temperatury uruchamiania oyska o okoo 10C. W przypadku oysk lizgowych, pracujcych w szerokim zakresie temperatury z punku widzenia eksploatacji wany jest wskanik lepkoci, ktry powinien by moliwie najwikszy. W przypadku koniecznoci doboru lepkoci oleju do smarowania oysk tocznych mona posuy si danymi p. 7.2. W przypadku oysk lizgowych bardzo wanym parametrem s waciwoci smarne oceniane zazwyczaj z zastosowaniem maszyny Timken, maszyny czterokulowej lub innej maszyny tarciowej. 9.4.3 Smarowanie wrzecion Cech wyrniajc prac wrzecion jest dua prdko obrotowa. Zasadniczymi skojarzeniami trcymi wrzecion s oyska toczne i lizgowe. Smarowanie wrzecion ma na celu: q zmniejszenie tarcia, q zmniejszenie zuycia oysk tocznych i lizgowych wrzeciona, q zmniejszenie drga, q ochron przed korozj, q odprowadzenie wydzielanego ciepa, q odprowadzenie staych cia obcych (zanieczyszcze mechanicznych). Wrzeciona najczciej s smarowane indywidualnie lub rzadziej w systemie centralnym. W takim przypadku olej, ukadem przewodw olejowych, jest centralnie doprowadzany do poszczeglnych wrzecion skd odpywa do zbiornika. Wrzeciona starszych konstrukcji maszyn na og s smarowane indywidualnie. Wrzeciona s smarowane olejami mineralnymi o klasie lepkoci ISO VG 2... VG 22, tradycyjne zwanymi olejami wrzecionowymi, sklasyfikowane w normie ISO 6743/2 (klasa F) oraz PN-84/C96099/07. Oleje syntetyczne s stosowane tylko w przypadkach, gdy warunki pracy wrzeciona (bardzo niska lub bardzo wysoka temperatura) nie pozwalaj na stosowanie olejw mineralnych. Do smarowania wrzecion niekiedy s rwnie stosowane smary plastyczne NLGI 000... 0 na bazie olejw o maej lepkoci. 9.4.4 Smarowanie sprzgie Sprzga s smarowane w przypadkach, gdy zachodzi konieczno zapewnienia polizgu midzy elementami sprzgajcymi, w stanie rozczenia. Sprzga obudowane, stosowane w maszynach najczciej s smarowane olejami maszynowymi o klasie lepkoci ISO VG 22... ISO VG 150, o temperaturze pynicia dostosowanej do temperaturowych warunkw pracy. W przypadkach konstrukcji bardziej zoonych, do smarowania sprzgie pracujcych w nietypowych warunkach, s stosowane inne typy olejw, np. syntetyczne, a take, zwaszcza w przypadku sprzgie otwartych, smary plastyczne o zrnicowanych waciwociach i konsystencji wg NLGI (patrz p. 19). W niektrych mechanizmach sprzga s smarowane olejami waciwymi dla mechanizmu zasadniczego, np. ukadu hydraulicznego, przekadni czy silnika. W takich przypadkach s stosowane oleje hydrauliczne, przekadniowe wielofunkcyjne.
9.5 Kontrola jakoci

W ostatnich latach nie praktykuje si normalizacji wymaga dla olejw maszynowych lub praktyka taka jest stosowana w bardzo ograniczonym zakresie. Niektrzy producenci maszyn zastrzegaj sobie konieczno homologowania olejw do okrelonych zastosowa w ich maszynach, zwaszcza w okresie gwarancyjnym, niekiedy pod rygorem utraty gwarancji. Homologowane s oleje okrelonych gatunkw, wytwarzane przez wsppracujcych producentw olejw. W wikszoci przypadkw jako olejw maszynowych jest gwarantowana i kontrolowana tylko przez producenta oleju. Na potwierdzenie spenienia ustalonych wymaga wystawia on orzeczenie laboratoryjne (raport z bada) dla caej partii oleju. Firmy zuywajce due iloci oleju niekiedy kontroluj zgodno jakoci z danymi orzeczenia laboratoryjnego w zakresie jednego lub kilku charakterystycznych parametrw, np. lepkoci kinematycznej. Jako podstawowych olejw maszynowych jest oceniana metodami stosowanymi do oceny jakoci innych grup olejw, znormalizowanymi jako normy ISO, EN lub ich krajowe homologacje. W przypadku niektrych rodzajw olejw s kontrolowane waciwoci, ktre potwierdzaj ich waciwoci eksploatacyjne lub skad chemiczny. Do waciwoci takich nale: q waciwoci przeciwzuyciowe (AW) i przeciwzartarciowe (EP), oznaczane metodami przedstawionymi w p. 4.7, q dziaanie korodujce na miedzi lub stali oraz waciwoci przeciwrdzewne, stabilno termiczna i termooksydacyjna, q odporno na emulgowanie z wod (deemulgowalno) , q biodegradowalno. W praktyce przemysowej, jako olejw maszynowych w toku eksploatacji jest kontrolowana tylko w przypadkach stosowania ich w maszynach o obiegowym ukadzie smarowania, zawierajcych olej w iloci powyej 500 litrw. W takich przypadkach kontrolowane s: q lepko kinematyczna, q liczba kwasowa, q zawarto metali, wystpujcych w ukadzie smarowania, q zawarto wody, q zawarto zanieczyszcze mechanicznych. Jako olejw maszynowych do specyficznych zastosowa, od ktrych s wymagane specjalne waciwoci, jest kontrolowana z zastosowaniem metod w miar moliwoci odwzorowujcych te waciwoci. Przykadami mog by oleje do prowadnic lizgowych, ktrym stawia si wymaganie przeciwdziaania zjawisku stick-slip, czy te oleje do maszyn papierniczych, ktrym jest stawiane wymaganie ochrony metali przed korozj w fazie gazowej.
9.6 Dobr oleju

W przypadku doboru oleju do smarowania skojarze trcych maszyn, naley si kierowa nastpujcymi zasadami oglnymi: q olej powinien spenia minimalne wymagania jakociowe, jakie postawi konstruktor maszyny (urzdzenia), ktrej skojarzenia trce bd smarowane, q olej powinien by w klasie lepkociowej ISO VG, jakiej wymaga konstrukcja maszyny. W przypadku maszyn, wyprodukowanych w ostatnich dwudziestu latach, niezbdne dane najczciej s sprecyzowane w instrukcji obsugi lub dokumentacji ruchowej maszyny. W przypadku maszyn wyprodukowanych wczeniej, w instrukcjach smarowniczych najczciej s podane gatunki kilku olejw istniejcych wwczas firm, niestety czsto bez podania jakichkolwiek danych dotyczcych jakoci i lepkoci oleju. W takim przypadku niezbdne jest przeprowadzenie swoistego, niekiedy do kopotliwego dochodzenia, majcego na celu ustalenie podstawowych danych dotyczcych wczeniej zalecanego rodka smar-
10
IX

Tabela 9.3 Zalecenia dotyczce doboru klas lepkociowych (ISO VG) olejw do smarowania oysk tocznych waeczkowych) Temperatura pracy oyska, C Prdko obrotowa obr/min 10 ..150 <300 <500 <750 <1000 <1500 <3000 <5000 <10 000 30 <50 46 22/ 32 15 22 15 10/ 15 10 7 5/ 7 75 32/ 46 22 15 10/ 15 10 7/ 10 7 5/ 7 100 32 15/ 22 15 10 10 7 5/ 7 5 okoo 3 200 23/ 32 15 10 10 7 7 5/ 7 5 400 15/ 22 10/ 15 10 7 7 5/ 7 5 <=50 220/ 320 100 68 46 32/ 46 22/ 32 15/ 22 10/ 15 7 75 150 100 46/ 68 32/ 46 32 22 15 10/ 15 7 60 100 150 68 46 32 22/ 32 15/ 22 15 10 7 200 100 46 32 22/ 32 22 15 10 10 5/ 7 400 68 32/ 46 22/ 32 22 15 10/ 15 10 <=50 75 90 100 200 460 220 100/ 150 68/ 100 68 46 32 22 10/ 15 400 320 150 68/ 100 68 46 32/ 46 22 1000 <=50 75 120 100 200 400 1000/ 1500 rednica zewntrzna oyska, mm rednica zewntrzna oyska, mm rednica zewntrzna oyska, mm rednica zewntrzna oyska, mm 1000/ 680/ 1000 1500 1000 460 220/ 320 150 150 100 46 32/ 46 22 460 220 150 100 68/ 100 46 32 15/ 22 320 150 100/ 150 100 68 32/46 22/ 32 15
okoo 1500
1000/ 460/ 1000 1500 680 680/ 680/ 1000 1000 460 320 220 100/ 150 68/ 100 46 460 320 220 150 68/ 100 68 32 320 220 150 100 68
680/ 460/ 1000 680 460 320 150 100 46/ 68 460 220/ 320 150 100 46
nego. Czynno t najlepiej powierzy specjalicie. W przypadkach prostszych mona posuy si danymi, zawartymi w tabeli 9.3. W razie koniecznoci zastpienia dotychczas stosowanego oleju, innym, oprcz sprawdzenia zgodnoci klasy jakociowej i lepkociowej, naley uwzgldni: q mieszalno baz olejowych, tabela 9.4, q moliwo pracy nowego oleju w zakresie wystpujcych w eksploatacji wartoci temperatury, q kompatybilno nowego oleju z materiaami uszczelnie. W przypadku zamiany olejw z dodatkami, ze wzgldu na moliw niezgodno chemiczn zastosowanych dodatkw, przed napenieniem ukadu nowym olejem naley ukad dokadnie oprni z dotychczasowego oleju, oczyci ukad z osadw i zanieczyszcze. Gdy bazy zamienianych olejw s niemieszalne (tabela 9.4), jest niezbdne przemycie ukadu naft, lekkim olejem mineralnym
i niewielk iloci nowego oleju. Naley rwnie przypieszy pierwsz wymian oleju, po napenieniu ukadu nowym olejem.
Tabela 9.4 Mieszalno rnych baz olejowych Typ oleju mineralny wglowodorowy, syntetyczny poliglikolowy estrowy silikonowy mineralny wglowodorowy poliglikolowy syntetyczny estrowy silikonowy
J J L J L
J J L J L
L L J L L
J J L J L
L L L L J
IX
11
NOTATKI
12
IX
Rozdzia X: Smarowanie prowadnic lizgowych
Rozdzia X
SMAROWANIE PROWADNIC LIZGOWYCH
10.1 Poczenia prowadnicowe
Poczenia prowadnicowe, zwane rwnie zespoami prowadnicowymi, s to czci maszyn umoliwiajce wzajemny ruch w okrelonym kierunku zespow lub czci maszyn, lub ich utrzymanie w staym pooeniu. Podstawowymi elementami poczenia prowadnicowego jest prowadnica, nadajca kierunek ruchu i poruszajcy si po niej prowadnik. Poczenia prowadnicowe znajduj szerokie zastosowanie w maszynach, rodkach transportu, broni, urzdzeniach pomiarowych i wielu innych urzdzeniach technicznych. W wikszoci przypadkw poczenia prowadnicowe wymagaj smarowania, w celu zmniejszenia oporw tarcia midzy prowadnic i prowadnikiem oraz zapewnienia pynnoci ruchu. Wyrnia si poczenia prowadnicowe: spoczynkowe i ruchowe. Wrd pocze prowadnicowych spoczynkowych wyrnia si: q poczenia stae, gdy prowadnik nie zmienia pooenia wzgldem prowadnicy w czasie uytkowania zespou, q poczenia przestawne, gdy prowadnik moe by przemieszczany podczas przerw w pracy 10.1 Podstawowy podzia pocze prowadnicowych maszyny. Wrd pocze prowadnicowych ruchowych, w ktrych prowadnik porusza si podczas pracy maszyny, wyrnia si poczenia: q lizgowe (prowadnice lizgowe), q toczne, w ktrych prowadnik porusza si wzgldem prowadnicy po elementach tocznych. Ponadto, ze wzgldu na moliwoci regulacji wyrnia si urz10.2 Przykady rozwiza konstrukcyjnych rowkw smarowniczych pocze dzenia prowadnicowe nastawne i nienastawne. prowadnicowych Podstawowy podzia pocze prowadnicowych przedstawia rys. 10.1. W celu zmniejszenia tarcia midzy prowadnic i prowadnikiem oraz zmniejszenia zuycia torw prowadzcych, prowadnice s smarowane smarami plastycznymi lub olejami smarnymi. Doprowadzenie rodka smarnego najczciej jest realizowane poprzez rnego ksztatu rowki smarownicze (rys. 10.2), znajdujce si w prowadniku lub prowadnicy. Szczeglnym rodzajem pocze prowadnicowych s prowadnice lizgowe. S to wyrnione mechanizmy (czci konstrukcyjne maszyn) umoliwiajce cigy, wzgldny ruch innej czci maszyny (prowadnika). Prowadnica lizgowa ma na celu zapewnienie prowadnikowi okrelonego pooenia lub wymaganych zmian jego pooenia, w przestrzeni roboczej maszyny. Prowadnikami s wodziki, suwaki, kamienie lizgowe i inne. Prowadnica i pro- 10.3 Podstawowy podzia prowadnic lizgowych
wadnik tworz zesp zwany poczeniem prowadnicowym. W poczeniu tym prowadnica jest najczciej elementem nieruchomym, sucym do prowadzenia prowadnika po okrelonym torze lub utrzymania go w okrelonym pooeniu. Powierzchnie prowadnicy i prowadnika, s odpowiednio zwane torem prowadzcym prowadnicy i torem prowadnika. Zazwyczaj tor prowadzcy prowadnicy jest duszy od toru prowadnika, zwaszcza gdy prowadnik porusza si
po prowadnicy. W szczeglnych przypadkach poczenie prowadnicowe moe si skada z dwch prowadnic ruchowych o jednakowej dugoci, wzajemnie si prowadzcych. W zalenoci od wzdunego ksztatu toru rozrnia si: prowadnice prostoliniowe i koowe (obrotowe), a w zalenoci od poprzecznego zarysu toru: paskie i przestrzenne. Prowadnice przestrzenne s dzielone na zewntrzne, obejmujce prowadnik i wewntrzne, obejmowane przez prowadnik.
10.6 Przebieg zmian zjawiska stick-slip F nacisk, H wysoko pierwszego piku, [mm], t czas trwania zjawiska stickslip, [sekundy]
10.4 Przykady ksztatw prowadnic lizgowych
10.5 Przykad rozwizania ukadu smarowania (typu knotowego) prowadnicy lizgowej 1 prowadnica, 2 prowadnik, 3 olej, 4 knot, 5 kanaki w prowadniku, 6 rowki smarownicze w prowadnicy
Ponadto w prowadnicach wewntrznych, w zalenoci od ksztatu poczenia prowadnicy i prowadnika, wyrnia si prowadnice: rowkowe, wodzidowe i otworowe, a w prowadnicach wewntrznych: wypustowe, wodzikowe oraz drkowe. Podstawowy podzia prowadnic lizgowych przedstawia rys. 10.3, natomiast przykady ksztatw prowadnic lizgowych, przedstawia rys. 10.4. Niektre prowadnice lizgowe maj pokrycia wsppracujcych powierzchni wykonane z tworzyw sztucznych. W takim przypadku jest wymagane smarowanie specjalnie do tego celu dostosowanymi olejami. Przykad rozwizania konstrukcyjnego knotowego ukadu smarowania prowadnicy lizgowej, przedstawia rys. 10.5.
niach wystpujcych podczas powolnego przesuwania si dwch gadkich, przywierajcych do siebie powierzchni, np. podczas przesuwania prowadnika po prowadnicy. Im wikszy nacisk, tym intensywniejsze sczepianie lizgajcych si po sobie powierzchni. Zjawisko to okrelane jest z angielska jako stick-slip. Co bezporednio mona przetumaczy jako: zlepienie-polizg, w terminologii polskiej s to drgania cierne. Nierwnomierno przesuwu prowadnika po prowadnicy, moe mie niekorzystne skutki dla gadkoci i precyzji obrabianych powierzchni. Mechanizm zjawiska stick-slip nie jest jednoznacznie wyjaniony. Prawdopodobnie polega on na oddziaywaniu si van der Waalsa1. Zjawisko stick-slip moe rwnie by powodowane wydzielaniem si z oleju lub innej substancji, majcej kontakt z wsppracujcymi powierzchniami, np. lepkich, ywicowatych substancji, przeciwdziaajcych pynnemu (na og powolnemu), wzajemnemu przemieszczaniu si wsppracujcych powierzchni, a niekiedy wrcz ich zlepieniu. Zjawisko stick-slip wystpuje rwnie w innych przypadkach smarowania skojarze trcych, np. w analogowych mechanicznych ukadach przetwarzania danych. Przeciwdziaanie zjawisku stick-slip wymaga stosowania olejw zawierajcych specjalne dodatki (dodatki anty stick-slip). S to substancje polarne, silnie przywierajce do czsteczek i atomw znajdujcych si na powierzchni. Skutki zjawiska stick-slip obra-
10.2 rodki smarne do prowadnic lizgowych

Olejom do smarowania prowadnic lizgowych s stawiane specjalne wymagania. W urzdzeniach tych moe mie miejsce zjawisko, polegajce na drga-
10.7 Oglny widok staticinimetru przyrzdu do badania olejw pod ktem zapobiegania zjawisku stick-slip 1 prowadnica testowa, 2 prowadnik testowy, 3 obcinik, 4 rami dwigni, 5 zcze kompensacyjne, 6 jednostka wzbudzajca, 7 przetwornik elektryczny, 8 komparator zegarowy, 9 testowany olej
Rozdzia X: Smarowanie prowadnic lizgowych

Jako olejw do prowadnic lizgowych pod ktem zapobiegania zjawisku stickslip jest kontrolowana przy uyciu przyrzdu, modelujcego rzeczywiste warunki zjawiska, zwanego stacinimetrem. Oglny widok stacinimetru, przedstawiono na rys. 10.7, natomiast zasad jego dziaania obrazuje rys. 10.8. W przyrzdzie tym element badawczy (rys. 10.8a) skada si z prowadnicy testowej 1, smarowanej badanym olejem i prowadnika testowego 2, przesuwajcego si po prowadnicy pod naciskiem F, wytwarzanym 10.8 Zasada dziaania staticinimetru przez ciarek 3 osadzonym na ramieniu dwigni 4. Prowada zesp badawczy, b schemat dziaania, 1 prowadnica testowa, 2 prowadnik testonik, poprzez zcze kompensacyjne 5, jest przemieszczany wy, 5 zcze kompensacyjne, 6 jednostka wzbudzajca, 7 przetwornik elektryczny, 9 testowany olej jednostk napdzajc 6, z prdkoci V. Drgania prowadnika, poprzez przetwornik elektryczny 7 s przenoszone na komparator zegarowy 8 i rejestrowane na tamie, w postaci zalenoci prdkoci przesuwu od czasu przesuwu, jak to przedstawiono na rys. 10.9. W prowadzonym tecie, olej wykazujcy tendencj do powodowania zjawiska stick-slip, charakteryzuje si lini zbat (rys. 10.9a), podczas gdy olej majcy dobre waciwoci w tym zakresie, daje lini w miar gadk (rys. 10.9b). Do smarowania prowadnic lizgowych s stosowane rafinowane oleje mineralne, a w szczeglnych przypadkach syntetyczne (estrowe lub poliglikolowe) oraz rolinne, klasy jakociowej ISO-L-G, o lepkoci VG 68.... VG 220, w przypadku 10.9 Efekty zjawiska stick-slip prdko przesuwu lizgajcych si powierzchni bardzo obcionych prowadnic VG 320. Im wiksze obcismarowanych enie prowadnicy i im wysza temperatura jej pracy, tym lepko a olejem nie wykazujcym przeciwdziaania zjawisku, b olejem o dobrych oleju powinna by wiksza. Odrbne gatunki olejw s stosowane waciwociach przeciwdziaajcych zjawisku do urzdze prowadnicowych wykonanych z metalu oraz z tworzyw sztucznych. Oleje do smarowania prowadnic lizgowych nie zuje wykres zalenoci siy tarcia F, od czasu przesuwania t, przedpowinny powodowa zjawiska stick-slip. stawiony na rys. 10.6. Na wykresie tym, przedzia czasu, w ktrym wystpio zjawisko stick-slip, oznaczono jako ts. Wartoci charakteryzujc olej, pod tym wzgldem, jest wysoko najwyszego piku H oraz czas trwania zjawiska. Zjawisko stick-slip szczeglnie niekorzystne skutki wywouje w przypadku precyzyjnych obrabiarek, przeznaczonych do prac 1 Siy van der Waalsa - oddziaywania midzyczsteczkowe - siy przycigajce, szczeglnie dokadnych, od ktrych wymaga si dokadnoci ustaktrych wielko szybko maleje wraz z odlegoci. wienia zespow roboczych rzdu 1 mikrometra.
NOTATKI
Rozdzia XI: Ciecze do ukadw hydraulicznych
Rozdzia XI
CIECZE DO UKADW HYDRAULICZNYCH
11.1 Rodzaje napdw hydraulicznych

Napdy hydrauliczne s to elementy maszyn, ktre przekazuj i przeksztacaj energi w rnego rodzaju ruchy urzdze wykonawczych, odpowiednie dla potrzeb uytkownika. Wyrnia si dwa podstawowe typy napdw hydraulicznych: hydrokinetyczne i hydrostatyczne. Napdy hydrokinetyczne, s to mechanizmy (elementy maszyn) wykorzystujce energi kinetyczn cieczy. Zaliczane s do nich: q sprzga hydrokinetyczne, q przemienniki hydrokinetyczne, przekadnie hydrokinetyczne, przemienniki momentu obrotowego Napdy hydrokinetyczne s zbudowane z dwch gwnych elementw: wirnika silnika i wirnika odbiornika, zamontowanych we wsplnej obudowie, wypenionej ciecz hydrauliczn jak to przykadowo pokazano na rys. 11.1. Napdy hydrostatyczne, s to mechanizmy (elementy maszyn), gdzie energia jest przekazywana poprzez zmiany cinienia, bez duych zmian prdkoci cieczy hydraulicznej. Dziaanie napdw hydrostatycznych jest oparte na prawie Pascala. Prawo Pascala cinienie wewntrz cieczy (pynu) bdcej w rwnowadze, wywoane dziaaniem si powierzchniowych (cinieniowych) ma warto jednakow we wszystkich punktach cieczy (pynu). Przykadem ukadu hydrostatycznego jest prasa hydrauliczna, ktrej zasad dziaania przedstawia rys. 11.2, a opisuje j wzr (11.1): F1 : S1 = F2 : S2 gdzie: F1 - sia na wejciu, F2 - sia na wyjciu, S1 - powierzchnia toka napdu, S2 - powierzchnia toka roboczego.
(11.1)
Rys. 11.1 Schemat hydraulicznego przemiennika momentu obrotowego 1 waek napdzajcy, 2 wirnik akumulatora, 3 wirnik napdzany, 4 - turbina 5 waek napdzany, 6 ciecz hydrauliczna M1 moment waka napdzajcego, n1 obroty waka napdzajcego, M2 moment waka napdzanego, n2 obroty waka napdzanego
W ukadach hydraulicznych elementem generujcym energi jest pompa, a elementami odbierajcymi s siowniki hydrauliczne, ktre w zalenoci od wykonywanego ruchu dziel si na: q cylindry hydrauliczne, zmieniajce energi strumienia cieczy w ruch prostoliniowy, q silniki hydrauliczne, zmieniajce energi strumienia cieczy na ruch obrotowy.
11.2 Ukady hydrauliczne

Ukad hydrauliczny jest to zesp wzajemnie poczonych elementw przeznaczonych do przekazywania energii lub sterowania za porednictwem cieczy hydraulicznej pod cinieniem, w ukadzie zamknitym. W ukadach hydraulicznych elementem roboczym jest ciecz hydrauliczna (zwana rwnie ciecz robocz, olejem hydraulicznym lub pynem hydraulicznym), przekazuje ona energi z generatora do jednego lub kilku odbiornikw, wzgldnie do kilku elementw sterowania i regulacji.
Rys. 11.2 Zasada dziaania ukadu hydrostatycznego
XI
Poszczeglne zespoy ukadw hydraulicznych s poczone midzy sob przewodami hydraulicznymi. W niniejszym opracowaniu przedstawiono jedynie specyficzn grup cieczy hydraulicznych ciecze do ukadw hydrostatycznych. Podstawowymi elementami hydraulicznych ukadw hydrostatycznych s: q pompy hydrauliczne (trybikowe, tokowe, nurnikowe itp.), q siowniki hydrauliczne (silniki liniowe), q silniki hydrauliczne (obrotowe), q zawory, q filtry, q przewody hydrauliczne, q zbiornik cieczy hydraulicznej, q ukad odpowietrzajcy, q zespoy pomiarowe i pomocnicze (manometry, przepywomierze, krce do pobierania prbek, chodnice itp.), q ciecz hydrauliczna. Ukady hydrauliczne mog napdza jeden (pojedyncze) albo wiele (wielokrotne) cylindrw hydraulicznych lub silnikw hydraulicznych. Schemat hydrostatycznego ukadu hydraulicznego z siownikiem hydraulicznym i silnikiem hydraulicznym, przedstawiono na rys. 11.3
Rys. 11.3 Schemat hydrostatycznego ukadu hydraulicznego 1 zbiornik z ciecz hydrauliczn, 2 zawr zwrotny, 3 pompa hydrauliczna, 4 filtr (bypass), 5 zawr regulujcy dopyw cieczy hydraulicznej do silnika hydraulicznego, 6 silnik hydrauliczny, 7 zawr regulujcy dopyw cieczy hydraulicznej do siownika hydraulicznego, 8 siownik hydrauliczny, 9 filtr, 10 odpowietrzenie, 11 zawr do zlewania odstojw
11.3 Funkcje cieczy hydraulicznych

Poniewa ukady hydrauliczne znalazy liczne zastosowania, midzy innymi w przemysach: maszynowym, samochodowym, lotniczym, metalurgicznym, zbrojeniowym, tworzyw sztucznych, w automatyce, w obrabiarkach, w rolnictwie, w budownictwie, w robotach publicznych i wielu innych; w technice tej dokonuje si nieustajcy postp. Nowoczesne technologie wymagaj spenienia cile okrelonych i coraz ostrzejszych kryteriw w zakresie: q niezawodnoci i trwaoci stosowanych materiaw konstrukcyjnych,
q optymalnych parametrw cieczy hydraulicznych, q atwego dostosowania ukadw hydraulicznych do rnych maszyn i innych technologii (na przykad elektroniki), q przekazywania coraz wikszych mocy (na przykad moc rzdu 1000 kW w napdach wiertniczych), q coraz mniejszego stosunku masy ukadw hydraulicznych do przenoszonej mocy, q uproszczenia metod kontroli, przy jednoczesnym zwikszeniu ich precyzji, q atwej i szybkiej konserwacji. Wszystkie wymienione czynniki stawiaj przed ciecz hydrauliczn wymagania coraz trudniejsze do spenienia. Ciecz hydrauliczna ma za zadanie przenie energi z napdu hydraulicznego (najczciej pompy hydraulicznej) do odbiornikw (elementw wykonawczych), takich jak: cylindry i silniki hydrauliczne, wykonujcych czynnoci wymagane przez uytkownika. Ciecz hydrauliczna we wspczesnych ukadach hydraulicznych spenia nastpujce, podstawowe funkcje: q przenoszenie energii i sygnaw sterujcych, q smarowanie ruchomych elementw, q odprowadzanie ciepa, q odprowadzanie zanieczyszcze staych z ukadu, q uszczelnianie ukadu. oraz funkcje dodatkowe: q zmniejszanie zuycia czci ukadu hydraulicznego, q ochrona przed korozj, q zabezpieczenie przed szkodliwym dziaaniem wody, q zabezpieczenie przed szkodliwym dziaaniem powietrza. Funkcje te naley uwzgldni przy wyborze cieczy hydraulicznej. Celem zapewnienia poprawnoci dziaania oraz trwaoci i niezawodnoci ukadu hydraulicznego, ciecz hydrauliczna musi posiada pewne podstawowe waciwoci, niezbdne dla przekazywania energii, smarowania i ochrony, tj.: q odpowiedni lepko, q moliwie jak najmniejsze zmiany lepkoci w funkcji temperatury (wysoki wskanik lepkoci), q wymagan pompowalno w najniszej temperaturze uytkowania, q may modu ciliwoci (na przykad: obecno powietrza w cieczy zwiksza jej ciliwo), q brak skonnoci do pienienia, q szybkie wydzielanie powietrza, q dobre waciwoci przeciwzuyciowe, q dobre waciwoci przeciwkorozyjne i przeciwrdzewne, q stabilno w czasie pracy; to znaczy odporno na utlenianie, cinanie i degradacj termiczn. Pierwsz uywan ciecz hydrauliczn bya woda. Miaa ona wiele wad, powodowaa midzy innymi: korozj, osadzanie si kamienia kotowego, atwo odparowywaa, miaa zbyt ma lepko, ze waciwoci niskotemperaturowe, a przede wszystkim brak niezbdnych waciwoci smarnych i przeciwzuyciowych. Aktualnie, jedynie w niewielu pracujcych instalacjach przemysowych jako cieczy hydraulicznej uywa si jeszcze wody, zwykle z dodatkami przeciwkorozyjnymi. Przewaajca cz ukadw hydraulicznych, stacjonarnych lub przewonych, jest napeniona ciecz hydrauliczn, najczciej bdc uszlachetnionym olejem mineralnym lub rolinnym. Jednake, w niektrych szczeglnych przypadkach, kiedy ciecz hydrauliczna musi by trudnopalna, uywa si specjalnych cieczy syntetycznych lub w niektrych przypadkach cieczy zawierajcych wod. W hydraulice przepyw jest odpowiednikiem prdkoci w mechanice, natomiast cinienie odpowiednikiem siy. W ukadzie SI jednostk cinienia P jest Pascal (1 Pa = 1 N/m2). W praktyce przemysowej jako jednostk cinienia czsto stosuje si bary: 1 bar = 105Pa. Typowe cinienie w ukadach hydraulicznych wynosi od 0,5 bar do 100 bar. Jednostk przepywu Q jest metr szecienny na sekund (w praktyce: dm3/min lub litr/min).
XI
Rozdzia XI: Ciecze do ukadw hydraulicznych 11.4 Ciecze hydrauliczne

Jako ciecze hydrauliczne s stosowane oleje o klasach lepkoci od ISO VG 5 do ISO VG 300, o skadzie chemicznym dostosowanym do warunkw pracy i materiaw konstrukcyjnych ukadu. S to: q rafinowane oleje mineralne, q oleje syntetyczne na bazie PAO, q oleje na bazie estrw poliolowych, q oleje syntetyczne na bazie poliglikolowej, q oleje rolinne, oraz jako tzw. trudnopalne ciecze hydrauliczne: q estry kwasu fosforowego, q emulsje wodno-olejowe, q emulsje olejowo-wodne, q wodne roztwory glikoli i poliglikoli, q wodne roztwory polimerw. q niedostateczne smarowanie, q kawitacj. Z tych wzgldw, ukad hydrauliczny naley tak konstruowa i eksploatowa, aby unikn przedostawania si do niego powietrza. W przypadku, gdy powietrze dostanie si do ukadu z jakiegokolwiek powodu, wane jest, aby zostao ono jak najszybciej uwolnione z cieczy hydraulicznej. Od cieczy hydraulicznych wymaga si aby atwo uwalniay pcherzyki powietrza. Kontrola tej waciwoci polega na nasyceniu prbki cieczy hydraulicznej powietrzem wtaczanym przez dysz i ledzeniu zmian zawartoci powietrza w cieczy w funkcji czasu, poprzez pomiar gstoci, przy uyciu wagi hydrostatycznej. W tym badaniu, ciecze hydrauliczne o redniej lepkoci 3268 mm2/s (w temperaturze 40C), maj czas wydzielania powietrza w granicach 510 minut. Skonno do pienienia. W przypadku cieczy hydraulicznych, niezbdne jest zapewnienie dobrych waciwoci przeciwpiennych. Powstawanie piany w ukadzie hydraulicznym stwarza niebezpieczestwo wycieku cieczy hydraulicznej w postaci piany, lub dodatkowego zasysania powietrza, a w konsekwencji zakcenia w pracy ukadu. Waciwoci te s oceniane w badaniu skonnoci do pienienia (patrz p. 4.13), ktra polega na wdmuchiwaniu powietrza z butli lub sprarki do badanej cieczy hydraulicznej i mierzeniu objtoci oraz trwaoci wytworzonej piany, w rnych temperaturach, z zastosowaniem aparatu, przedstawionego na rys. 4.65 lub innymi metodami, modelujcymi warunki pracy cieczy hydraulicznej. W przypadkach niektrych rodzajw cieczy hydraulicznych, w celu zmniejszenia skonnoci do pienienia, do cieczy hydraulicznych s wprowadzane specjalne dodatki przeciwpienne (patrz p. 2.5.3). Zawarto wody. Woda w postaci wolnej jest bardzo szkodliwym zanieczyszczeniem cieczy hydraulicznych. Skutkiem jej obecnoci w ukadzie hydraulicznym mog by: q korozja elementw ukadu, q zacieranie wsppracujcych powierzchni (tokw, serwomechanizmw, regulatorw itp.), q rozkad bazy olejowej (np. hydroliza estrw) i dodatkw, q rozwj mikroflory w ukadzie, Woda moe przedostawa si do ukadw hydraulicznych poprzez: q nieszczelno w wymienniku ciepa, q kondensacj wilgoci atmosferycznej po kadym zatrzymaniu, q przenikanie, przy braku szczelnoci (uszczelki cylindra, uszczelki zbiornika) ze rodowiska zewntrznego, q przedostawanie si emulsji olejowo-wodnej z obrabiarki. Moliwo obecnoci wody w ukadzie hydraulicznym jest powodem, e od cieczy hydraulicznych wymaga si nastpujcych waciwoci: q przeciwrdzewnych i przeciwkorozyjnych, q odpornoci na hydroliz, q braku skonnoci do tworzenia emulsji (odporno na emulgowanie - deemulgowalno). Usuwanie wolnej wody z ukadw hydraulicznych jest wykonywane poprzez: q odstawanie i zlewanie odstojw specjalnym zaworem, zainstalowanym w dennej czci zbiornika ukadu, q filtracj poprzez specjalne filtry-separatory wody, q odwirowywanie z zastosowaniem wirwek lub cyklonw. W przypadkach, gdy w ukadzie powstanie trwaa emulsja olejowowodna, najczciej zachodzi konieczno cakowitej wymiany cieczy hydraulicznej. W kadym przypadku naley zidentyfikowa rdo przedostawania si wody do ukadu i wyeliminowa tak moliwo. Zawarto wody w nowych i eksploatowanych cieczach hydraulicznych jest oceniana metodami, przedstawionymi w p. 4.23. Odporno na hydroliz. Skadniki bazy olejowej, a take dodatki obecne w cieczy hydraulicznej (przeciwutleniajce, przeciwkorozyjne, przeciwzuyciowe) nie powinny ulega rozkadowi pod wpywem wody. Rozkad taki (zwany hydroliz) powodowaby,
11.5 Ocena waciwoci uytkowych cieczy hydraulicznych

11.5.1 Metody laboratoryjne
Waciwoci przeciwzuyciowe i przeciwzatarciowe (EP). Podstawowymi cechami uytkowymi cieczy hydraulicznych s waciwoci przeciwzuyciowe i przeciwzatarciowe. Urzdzenia hydrauliczne, szczeglnie pompy, s to urzdzenia bardzo precyzyjne.Ciecz hydrauliczna nie powinna powodowa ich nadmiernego zuycia, ktre prowadzioby do zwikszenia luzw, co moe powodowa utrat ich sprawnoci. Wysokie cinienia stanowi czynnik podwyszajcy ryzyko zuycia i jego konsekwencje. Stosowane dodatki uszlachetniajce, organiczne lub metaloorganiczne pozwalaj nada cieczy hydraulicznej wymagane waciwoci przeciwzuyciowe, nawet przy bardzo duych cinieniach. Tworz one na chronionej powierzchni metalu, warstewk filmu olejowego zmniejszajc moliwo wystpienia mikrozatar. Waciwoci przeciwzuyciowe i przeciwzatarciowe okrela si dwoma uzupeniajcymi si rodzajami testw (patrz p. 4.7), z wykorzystaniem: q standardowych maszyn do prb zuycia i tarcia, powszechnie stosowanych w przypadkach innych cieczy eksploatacyjnych, q specjalnych hydraulicznych stanowisk badawczych. Korelacja standardowych metod badawczych z praktyk eksploatacyjn nie zawsze jest atwa do jednoznacznego ustalenia. W zwizku z tym, opracowano metody bada na stanowisku wykorzystujcym rzeczywiste elementy ukadw hydraulicznych. Najbardziej znane metody tego typu wykorzystuj pompy opatkowe Vickers V 104 C lub V 105 C (patrz p. 4.7.6). Polegaj one na pomiarach (po pracy w ustalonych warunkach) ubytku masy stojana i opatek specjalnej pompy testowej. W zalenoci od wymaga stawianych cieczy hydraulicznej, istnieje wiele wersji tej metody, rnicych si od siebie cinieniem, prdkoci, temperatur lub czasem badania. Do bada cieczy hydraulicznych, stosuje si stanowisko badawcze (pompa Vickers), ktrego schemat przedstawiono na rys. 4.46. Przykadowo, przy stosowaniu tej metody ciecze hydrauliczne o dobrych waciwociach przeciwzuyciowych daj nastpujce wyniki: q stojan pompy: ubytek masy < 120 mg, q opatki pompy: ubytek masy < 30 mg. Zdolno do uwalniania powietrza. Obecno powietrza w ukadzie hydraulicznym moe pociga za sob moliwo wystpienia powanych zakce: q zwiksza ciliwo mieszaniny powietrze-ciecz, q przypiesza utlenianie oleju, q powoduje wzrost temperatury, zwizany ze zwikszon ciliwoci, a tym samym przyspieszone starzenie oleju,
XI
poza utrat skutecznoci dodatkw, zjawisko korozji i powstawanie osadw. Do oceny tej waciwoci, s stosowane badania odpornoci na hydroliz, najczciej z zastosowaniem testu Coca-Cola lub poprzez oznaczanie tzw. liczby zmydlenia (patrz p. 4.10.6). Odporno na tworzenie emulsji (deemulgowalno). Jeeli ciecz hydrauliczna jest poddawana regularnym i licznym kontaktom z wod (co moe wynika ze specyfiki ukadu), niezbdne staje si uywanie takiej cieczy hydraulicznej, ktra jest szczeglnie odporna na emulgowanie, to znaczy takiej, ktra szybko oddziela si od wody bez tworzenia trwaej emulsji. Waciwo ta pozwala na prawie cakowite odprowadzenie wody z ukadu hydraulicznego, poprzez separacj w zbiorniku. Odporno cieczy hydraulicznych na tworzenie emulsji jest oceniana w tecie, przedstawionym w p. 4.14, ktry polega na mieszaniu rwnych objtoci wody i cieczy hydraulicznej (40 ml cieczy hydraulicznej i 40 ml wody) opatkami obracajcymi si z prdkoci 1500 obr/min. Obserwuje si utworzon emulsj i mierzy si czas jej rozdzielania. Jako wynik podaje si w kolejnoci: objto warstwy olejowej, wodnej i emulsji oraz czas rozwarstwienia. Przykadowe wyniki badania deemulgowalnoci: 40-40-0 w 20 minut oznacza, e cakowite rozdzielenie warstw nastpuje po 20 minutach, 39-35-6 w 60 minut oznacza, e po upywie 60 minut obserwuje si 39 ml oleju, 35 ml wody i 6 ml emulsji. Waciwoci przeciwkorozyjne i przeciwrdzewne. Obecno ladw rdzy lub korozji na bardzo precyzyjnie spasowanych elementach ukadw hydraulicznych jest niedopuszczalna i czsto jest powodem powanych niesprawnoci ukadu, a nawet awarii. Dlatego ciecz hydrauliczna powinna mie bardzo dobre waciwoci przeciwrdzewne i przeciwkorozyjne. Waciwoci takie s uzyskiwane w wyniku zastosowania odpowiednich baz olejowych oraz dodatkw uszlachetniajcych, ktrych zadaniem jest zwikszenie powinowactwa oleju do powierzchni metalowych. Waciwoci przeciwrdzewne i przeciwkorozyjne cieczy hydraulicznych s oceniane metodami, przedstawionymi w p. 4.9. Ciecz hydrauliczna nie powinna oddziaywa korozyjnie na metale kolorowe, a w szczeglnoci na mied. Zachowanie wobec tego metalu jest oceniane na podstawie odniesienia do wzorcw korozji zmian zabarwienia testowej pytki miedzianej, zanurzonej w ocenianej cieczy hydraulicznej przez 3 godziny, w temperaturze 100C wg metody przedstawionej w p. 4.9. Na og wymaga si, aby ciecz hydrauliczna w tym tecie nie wykazywaa korozji wikszej od reprezentowanej wzorcem 1 lub 2 wg skali ASTM D 130/IP 154. Odporno na utlenianie. Kady wzrost temperatury, nawet chwilowy, moe powodowa pogarszanie si jakoci cieczy hydraulicznej poprzez jej utlenianie i rozkad termiczny. Warunki pracy niektrych ukadw maj tendencj do dosy silnego rozgrzewania cieczy hydraulicznej (temperatura powyej 60C). W takiej sytuacji jest konieczne, aby ciecz hydrauliczna wykazywaa dobre waciwoci przeciwutleniajce, co zapewnia dobr trwao cieczy bez ryzyka starzenia, korozji lub zanieczyszczania ukadu. Spord wielu moliwych metod badania tendencji do starzenia, zazwyczaj stosuje si badanie (patrz p. 4.8), polegajce na mieszaniu oleju przy uyciu spronego tlenu, w obecnoci wody oraz katalizatorw: elaznego i miedzianego, w temperaturze 95C. Po zakoczeniu badania, ktre trwa na og 1 000 lub 2 000 godzin, oznacza si liczb kwasow (LK, TAN) i ilo utworzonych osadw. Odporno na cinanie. Przy obecnym poziomie technologii rafinacji i oczyszczania, wikszo bazowych olejw mineralnych, stosowanych do produkcji cieczy hydraulicznych ma naturalne wskaniki lepkoci zawarte midzy 95 a 105. Znaczna cz cieczy hydraulicznych, dostpnych na rynku ma wskaniki lepkoci odpowiadajce tym wartociom; s to tzw. oleje o naturalnym wskaniku lepkoci. Jeeli chce si otrzyma ciecze hydrauliczne o wyszym wskaniku lepkoci, konieczne jest wprowadzenie dodatkw, nazywanych modyfikatorami lepkoci. Dodatki takie s polimerami o dugich acuchach. Wiskozatory musz by do-
bierane ostronie, poniewa niektre z nich maj tendencj do cinania podczas pracy. Proces cinania wiskozatorw zachodzi szczeglnie intensywnie, w przypadku szybkich zmian cinienia oraz wystpowania zjawiska kawitacji (patrz p. 4.11). Zjawisko to pociga za sob zmniejszenie lepkoci i wskanika lepkoci. Aby okreli odporno cieczy hydraulicznych na cinanie, najczciej stosuje si badania, polegajce na przepuszczaniu okrelonej objtoci cieczy hydraulicznej, w czasie np. 250 cykli, przez klasyczny wtryskiwacz firmy Bosch. Gwatowna zmiana cinienia (od 175 bar do 0 bar), po przejciu przez bardzo wski otwr (25 m), poddaje ciecz bardzo duym napreniom cinajcym. Mierzy si rnic lepkoci przed i po badaniu. Oddziaywanie na elastomery. Ciecze hydrauliczne, gitkie przewody, uszczelki statyczne i dynamiczne, w ukadzie hydraulicznym powinny by dobrane w taki sposb, aby nie wykazyway wzajemnego, niekorzystnego oddziaywania. Uszczelki powinny by dobrane rwnie zgodnie z zakadanym zakresem temperatur pracy. Jak wspomniano wczeniej, punkt anilinowy daje tylko przyblione informacje o zachowaniu olejw mineralnych wobec elastomerw. Ciecze hydrauliczne o niskich punktach anilinowych mog powodowa pcznienie, natomiast ciecze o wysokich punktach anilinowych powoduj skurcz. Jednake czynnikiem decydujcym o intensywnoci i rodzaju zachodzcych zmian jest typ elastomeru, z ktrego s wykonane uszczelnienia. Z tych wzgldw, producenci uszczelnie okrelaj optymalny punkt anilinowy dla swojego wyrobu, na podstawie bada z olejami odniesienia: ASTM 1, 2 i 3, o punktach anilinowych odpowiednio 124C, 93C i 60C. Pomiary te mog by uzupeniane badaniem twardoci i innych mechanicznych waciwoci uszczelek. Przyjmuje si, e ciecze hydrauliczne na bazie wglowodorowej s kompatybilne z uszczelnieniami typu: NBR, FPM i AU.
11.5.2 Specjalne metody bada trudnopalnych cieczy hydraulicznych

Ciecze hydrauliczne, przeznaczone do stosowania w ukadach gorcych (bloki energetyczne, piece stalownicze, grnictwo), tam gdzie istnieje groba poaru w przypadku niekontrolowanego wypywu cieczy hydraulicznej do otoczenia, musz by trudnopalne. Celem sprawdzenia trudnopalnoci takich cieczy zostay opracowane rne specyficzne testy, na przykad: q badanie odpornoci na zapalanie w strumieniu rozpylonym, pod wysokim cinieniem, q badanie odpornoci na palenie w silniku ze zmiennym stopniem sprania, q badanie rozprzestrzeniania si ognia, w mieszance zoonej z pyu wglowego i hydraulicznych cieczy trudnopalnych, q rozpylanie mgy cieczy hydraulicznej na stopiony metal, o temperaturze (800C), wyszej ni temperatura samozaponu, i ocenie czasu, po ktrym nastpi samozapon (metoda TUV). Ponadto, dla tego typu cieczy hydraulicznych, sprawdza si toksyczno w stanie wieym i po rozkadzie termicznym.
11.6 Klasyfikacja cieczy hydraulicznych

Aktualnie, powszechnie jest stosowana klasyfikacja cieczy hydraulicznych wg ISO 6743-4:1999 (EN-ISO 6743-4:2001), rodzina H (hydraulic systems), w skrcie przedstawiona w tabeli 11.1
11.6.1 Mineralne ciecze hydrauliczne

Wedug ISO 6743/4 wyrnia si nastpujce klasy jakociowe mineralnych cieczy hydraulicznych (olejw hydraulicznych), do ukadw hydrostatycznych: Mineralne ciecze hydrauliczne HM i HV s powszechnie stosowane w typowych ukadach hydraulicznych. Ciecze typu HH s czystymi olejami mineralnymi, ktre w wielu przypadkach mog waciwie speni
XI

TABELA 11.1 Klasyfikacja olejw przemysowych wg ISO 6743-4:1999 (EN-ISO 6743-4:2001). Rodzina H (ukady hydrauliczne). Symbol ISO HH HL HM HR HV HS HETG HEPG HEES HEPR HG HFAE HFAS HFB HFC HFDR HFDU HA HN Skad i waciwoci Rafinowane nieinhibitowane oleje mineralne Rafinowane oleje mineralne z poprawionymi waciwociami przeciwkorozyjnymi i przeciwutleniajcymi Oleje HL z poprawionymi waciwociami przeciwzuycioTypowe ukady hydrauliczne, ktre zawieraj mocno obcione elementy wymi Oleje HL z poprawionymi waciwociami lepkociowo-temperaturowymi Oleje HM z poprawionymi waciwociami lepkociowo-temBudownictwo i zastosowania morskie peraturowymi Ciecze syntetyczne, nie specyfikowane jako trudnopalne Trjglicerydy Poliglikole Syntetyczne estry PAO i inne produkty wglowodorowe Systemy hydrauliczne prowadnic, do maszyn z wsplnym systemem Oleje HM z poprawionymi waciwociami zapobiegajcymi smarowania hydrauliki i oysk, przy wystpowaniu niewielkich drga drganiom ciernym (stick/slip) ciernych Emulsje oleju w wodzie, zawierajce ponad 80 % (m/m) wody Roztwr zwizkw chemicznych w wodzie, ponad 80 % (m/m) wody Emulsje typu woda w oleju Roztwr polimeru w wodzie, zawierajcy ponad 35 %(m/m) wody Ciecze syntetyczne, nie zawierajce wody, estry fosforanowe Ciecze syntetyczne o innym skadzie, nie zawierajce wody Ukady hydrokinetyczne Przekadnie automatyczne Sprzga i przemienniki mocy Klasyfikacje nie s jeszcze dokadnie opisane, mog by uzupeniane Zastosowania wymagajce cieczy niepalnych Tam gdzie s potrzebne ciecze przyjazne dla rodowiska. Do ukadw hydraulicznych przewonych. Minimalna zawarto cieczy bazowej nie powinna by mniejsza ni 70% (m/m). Specjalne zastosowania Zastosowania Ukady hydrostatyczne
podstawow rol cieczy hydraulicznych, to jest przekazywanie energii. Zapewniaj one ochron przeciwkorozyjn i smarowanie w zakresie charakterystycznym dla olejw mineralnych bez dodatkw. Nadaj si do mao wymagajcych zastosowa. Wykazuj doskona odporno na dziaanie wody. S zalecane do urzdze o rednim cinieniu oraz wtedy, kiedy dodatki przeciwzuyciowe nie s konieczne.
11.6.2 Inne rodzaje olejw hydraulicznych

Jako ciecze hydrauliczne bywaj take stosowane inne oleje mineralne, na przykad: q oleje mineralne, o bardzo wysokim wskaniku lepkoci i bardzo niskiej temperaturze pynicia, przeznaczone do zastosowa w niskich temperaturach (np. w lotnictwie); odpowiadajce normom wojskowym, q oleje silnikowe oraz oleje do przekadni hydrokinetycznych; oleje te posiadaj wikszo waciwoci olejw hydraulicznych; s one zalecane przez rnych producentw maszyn budowlanych, rwnolegle z olejami hydraulicznymi, q oleje hydrauliczne z detergentami; s to oleje odpowiadajce kategorii HM, lecz z moliwoci dyspergowania pewnych iloci wody.
Znormalizowane wymagania na trudnopalne ciecze hydrauliczne typu HFAE, HFAS, HFB, HFC, HFDR i HFDU s zawarte w normach midzynarodowych: ISO 12 922:1999 + Cor.1:2001 (EN-ISO 12 922: 2001). Zalecenia dotyczce zastosowa tego typu cieczy s podane w normie ISO 7745:1989. W przemysowych ukadach hydraulicznych, najczciej uywanymi, trudnopalnymi cieczami hydraulicznymi s: HFC, HFDR i HFDU. Trudnopalne ciecze hydrauliczne mog nie miesza si z wglowodorowymi lub estrowymi olejami hydraulicznymi. Z tego wzgldu, w przypadku zmiany cieczy hydraulicznej z olejowej na trudnopaln naley posugiwa si specjalnymi zaleceniami, zawartymi w normie ISO 7745:1989.
11.6.4 Biodegradowalne ciecze hydrauliczne

Do tej grupy s zaliczane ciecze hydrauliczne w zasadzie nie zawierajce wody pyny: HETG, HEPG, HEES, HEPR. Dopuszczalna zawarto oleju bazowego nie powinna by mniejsza ni 70 %. Ciecze hydraluliczne tego rodzaju sa przeznaczone do urzdze mobilnych, stosowanych tam, gdzie ochrona rodowiska jest szczeglnie istotna: rezerwaty, parki narodowe, miejscowoci uzdrowiskowe, miejsca w pobliu wd powierzchniowych itp.
11.6.3 Trudnopalne ciecze hydrauliczne

W niektrych zastosowaniach, obecno substancji atwopalnych lub poddawanych bardzo wysokim temperaturom, moe spowodowa zapalenie olejw hydraulicznych, na przykad podczas przypadkowego pknicia elastycznego przewodu hydraulicznego i moliwego wtedy kontaktu rozlanego oleju z gorc powierzchni lub ogniem. W takim przypadku, konieczne jest stosowanie trudnopalnych cieczy hydraulicznych. Ciecze takie zostay opracowane gwnie dla potrzeb przemysu wglowego, metalurgicznego i energetycznego.
11.7 Czysto cieczy hydraulicznych

11.7.1 Zanieczyszczenia cieczy hydraulicznych
Od cieczy hydraulicznych wymaga si czystoci odpowiedniej do luzw i cinie w ukadzie hydraulicznym oraz braku zawartoci zanieczyszcze staych. Zanieczyszczona ciecz hydrauliczna moe spowodowa wadliw prac ukadu hydraulicznego lub nawet
XI
jego awari. Mechanizmy oddziaywania zanieczyszcze staych na mechanizmy zostay szerzej omwione w p. 4.22.7. Nieodpowiednia czysto cieczy hydraulicznej jest przyczyn ponad 80 % awarii ukadw hydraulicznych. Zanieczyszczenia stae w ukadach hydraulicznych mog pochodzi z czterech gwnych rde: q wewntrznych, zwizanych z funkcjonowaniem rnych czci skadowych ukadu hydraulicznego (pompa, zbiornik, odbiorniki, elementy sterujce), stanowicych produkty zuywania, q zewntrznych, przedostajcych si do ukadu przez przewody, zawory, trzpienie siownikw, obudowy pomp i silnikw, q wasnych instalacji hydraulicznej, tj. pozostaoci z procesw produkcji elementw ukadu, np.: wylewki produkcyjne, piasek z form odlewniczych, farby, q dodatkowych, mogcych przedosta si na przykad w czasie uzupeniania pynu hydraulicznego, konserwacji urzdze, itp. W zalenoci od wymiarw czstek zanieczyszcze staych, rne s ich rda pochodzenia i rne konsekwencje ich obecnoci w cieczy hydraulicznej, co bardziej szczegowo przedstawiono w p. 4.22.7 oraz 4.22.8. Obecno w cieczy hydraulicznej zanieczyszcze staych moe prowadzi do zniszczenia ukadu hydraulicznego lub zatkania filtrw. Skutkiem obecnoci zanieczyszcze staych jest przypieszone zuywanie elementw ukadu: zaworw, pomp. Szczeglnie grone s uszkodzenia pomp hydraulicznych i regulatorw suwakowych. W praktyce eksploatacyjnej, obok procesw zuywania wystpuj inne zjawiska, zwizane z obecnoci zanieczyszcze staych. Nale do nich zamulanie i zarastanie, prowadzce do zatykania przewodw ukadu hydraulicznego lub zmniejszania ich przekroju poprzecznego. Zamulanie prowadzi do zwikszenia czasu odpowiedzi ukadu hydraulicznego na impuls sterujcy, zmienia charakterystyk dynamiczn ukadu oraz czstotliwo (szczeglnie w przekanikach proporcjonalnych). Wynikiem tego zjawiska jest zmniejszenie zakresu moliwoci regulacji ukadu. Zamulanie moe doprowadzi take do cakowitego zatkania i unieruchomienia ukadu. Jest ono przewanie powodowane przez czstki zanieczyszcze o wymiarach zblionych do wielkoci luzw technologicznych.
11.7.3 Wspczynnik filtracji i skuteczno filtracji

Na czysto cieczy hydraulicznych pracujcych w ukadach hydraulicznych istotny wpyw ma jako filtrw zainstalowanych w ukadzie hydraulicznym. S one dobierane przez konstruktorw ukadw tak, aby podczas pracy ciecz hydrauliczna speniaa kryteria czystoci stawiane dla danego ukadu. Do oceny jakoci filtrw s stosowane nastpujce parametry: q wspczynnik filtracji, q skuteczno filtracji, q nominalna dokadno filtracji. Wspczynnik filtracji x jest to stosunek liczby czstek o wymiarze x, znajdujcych si w takiej samej objtoci cieczy hydraulicznej, przed filtrem, do liczby czstek o tym samym wymiarze x za filtrem, zgodnie ze wzorem (11.2), gdzie x jest rednic zastpcz czstki w mikrometrach, definiowan w jeden ze sposobw podanych w p. 4.22.2.
x =
n1 n2
(11.2)
gdzie: n1 - liczba czstek przed filtrem, n2 - liczba czstek za filtrem. Skuteczno (efektywno) filtracji ef (wyraona w procentach) okrela stosunek rnicy liczby czstek zanieczyszcze (n1) przed i (n2) za filtrem, do liczby czstek przed filtrem (n1), zgodnie ze wzorem (11.3).
ef =
n1 n1 n1
100%
(11.3)
Na przykad: jeli liczba czstek zanieczyszcze o rednicach zastpczych 20 m w cieczy hydraulicznej przed filtrem wynosi 100 000 szt., a po przejciu przez filtr 10 000 szt., to:
11.7.2 Metody oceny czystoci cieczy hydraulicznych

Czysto cieczy hydraulicznych okrela si nastpujcymi parametrami: q zawartoci zanieczyszcze staych, q skadem granulometrycznym zanieczyszcze staych, q zawartoci wolnej wody. Zawarto zanieczyszcze staych najczciej jest oznaczona metodami tzw. analizy grawimetrycznej (patrz p. 4.22.3). Polega ona na przefiltrowaniu 100 ml badanego oleju przez membran filtracyjn, najczciej o nominalnej rednicy porw 0,8 m. Poprzez waenie membrany czystej (przed filtracj) i z wydzielonymi zanieczyszczeniami, okrela si ilo zanieczyszcze staych, w jednostce objtoci cieczy hydraulicznej (najczciej w mg/100 ml). Skad granulometryczny zanieczyszcze staych (patrz p. 4.22.4), ocenia si na podstawie zliczania czstek zanieczyszcze o okrelonych wymiarach (rednicach zastpczych), przypadajcych na jednostk objtoci cieczy (najczciej na 1 ml lub 100 ml). Zawarto wody w cieczach hydraulicznych jest oceniana metodami: K. Fischera lub wodorkow (patrz p. 4.23). Metodami tymi jest oznaczana czna zawarto wody rozpuszczonej i wolnej (zdyspergowanej). W przypadku, gdy zawarto wody w sposb znaczcy przekracza rozpuszczalno, s stosowane metody: destylacyjna lub nefelometryczna.
x =
100 000 10 000
= 10
ef =
100 000 10 000 100 000
100% = 90%
Nominalna dokadno filtracji dn jest to najmniejsza zastpcza rednica czstek, zatrzymywanych przez filtr w 99,5% lub 99,95%. Nominalna dokadno filtracji najczciej jest podawana w mikrometrach (m).
11.7.4 Filtrowalno cieczy hydraulicznych

Zanieczyszczenia stae obecne w cieczy hydraulicznej, powinny atwo filtrow si. Z tego wzgldu, jest wymagana wana waciwo cieczy hydraulicznej filtrowalno. Moe ona by zdefiniowana jako podatno cieczy do filtracji, poprzez system filtracyjny ukadu hydraulicznego, bez blokowania filtrw, w obecnoci wody lub jej braku. Za filtrowalno cieczy hydraulicznej moe by spowodowana niewaciwym procesem produkcji cieczy, na przykad uyciem: q skadnikw niewystarczajco oczyszczonych, q skadnikw prowadzcych do tworzenia substancji galaretowatych, pochodzcych z reakcji dodatkw uszlachetniajcych oleju z wod obecn w ukadzie.
XI

Charakterystyki filtrowalnoci cieczy hydraulicznych s oceniane przy zastosowaniu wielu specyficznych metod. Najczciej stosowane jest badanie metod DENISON TP 02 100. Test ten jest przeznaczony rwnie do sprawdzania filtrowalnoci innych olejw. Charakterystyk filtrowalnoci ocenia si przez porwnywanie czasu filtracji 100 ml cieczy hydraulicznej zawierajcej wod (<2%) i jej nie zawierajcej, wedug okrelonej procedury. Do tego badania stosowany jest filtr membranowy o nominalnej rednicy porw 1,2 m. Metoda ta najczciej jest stosowana do oceny wieych cieczy hydraulicznych, nie nadaje si natomiast do oceny filtrowalnoci zanieczyszczonych cieczy hydraulicznych pracujcych w ukadzie. Do oceny filtrowalnoci cieczy podczas pracy s stosowane specjalne stanowiska, modelujce warunki pracy cieczy w ukadzie hydraulicznym. Specjalne stanowisko badawcze, opracowane przez firm TOTAL, pozwala ledzi zmian filtrowalnoci cieczy w obecnoci rnych zanieczyszcze: wody i produktw utleniania. Badanie to polega na oszacowaniu w rzeczywistym ukadzie hydraulicznym o niskim cinieniu (do 100 bar), tendencji do tworzenia si substancji nierozpuszczalnych wskutek chemicznej degradacji cieczy hydraulicznej. Zatykanie si filtra o porach 5 m obserwuje si poprzez pomiar spadku cinienia na filtrze. ciga filtracja przez filtr o nominalnej dokadnoci filtrowania 25 m, jest wymogiem minimalnym. W niektrych precyzyjnych ukadach hydraulicznych zalecane jest filtrowanie bardziej dokadne, na poziomie 10 m, a w ukadach precyzyjnych nawet z dokadnoci do 5 lub 1 m.
11.8.2 Temperatura pracy

Temperatura cieczy hydraulicznej w ukadzie ma istotne znaczenie dla jej trwaoci. Ciecz hydrauliczna starzeje si tym szybciej, im wysza jest temperatura jej pracy. Nadmiernie wysoka temperatura jest rwnie szkodliwa dla innych elementw ukadu, szczeglnie dla materiaw uszczelnie. Ideaem byoby nie przekraczanie temperatury 50C, poniewa wtedy starzenie dobrych cieczy hydraulicznych jest powolne. Przyjmuje si, e zwikszenie temperatury pracy cieczy hydraulicznej o kade 10C, powoduje skrcenie czasu jej pracy o poow. W niektrych przypadkach, jest konieczne zainstalowanie wymiennika ciepa w celu chodzenia cieczy hydraulicznej. Najczstszymi powodami przypadkowego przegrzewania ukadw hydraulicznych, s: q niewaciwie dobrana ciecz hydrauliczna pod wzgldem lepkoci, q le wyregulowany zawr zwrotny (zbyt duy przepyw), q zanieczyszczona chodnica, q zanieczyszczenie zbiornika, uniemoliwiajce odprowadzanie ciepa przez wypromieniowanie, q zbyt niski poziom cieczy hydraulicznej, q zanieczyszczone lub wygite przewody, q zuycie pompy hydraulicznej, q przedostanie si powietrza do ukadu.
11.8 Warunki prawidowej eksploatacji

Ukady hydrauliczne wymagaj bardzo starannej obsugi; najlepsza ciecz hydrauliczna nie da dobrych efektw w le utrzymanym ukadzie. Szczeglne znaczenie maj nastpujce czynniki: q obecno zanieczyszcze staych i wody oraz filtracja, q przegrzewanie, chodzenie, q zapowietrzanie, q kawitacja, q dobr i monta uszczelek, q cinanie.
11.8.3 Powietrze w ukadzie hydraulicznym

Powietrze w cieczy hydraulicznej moe by przyczyn powanych problemw. Najczstsze powody przedostawania si powietrza do ukadw hydraulicznych to: q nieszczelne przewody ssce, q nieszczelna pompa, q zbyt niski poziom cieczy hydraulicznej, q nadmierna turbulencja w zbyt maym zbiorniku, q przewody zwrotne, nie zanurzone w oleju (pienienie).
11.8.1 Nadzr nad filtrami

Zanieczyszczenia stae cieczy hydraulicznych, w szczeglnoci czstki materiaw twardych, (np. czstki cieru lub piasek) s najczstsz przyczyn nieprawidowej pracy i zuywania si ukadw hydraulicznych. Znaczna cz uszkodze jest powodowana obecnoci twardych czstek, takich jak: q pyy atmosferyczne i inne zanieczyszczenia zewntrzne, q cier metalowy, powstajcy w procesach zuywania wewntrznych powierzchni ukadw hydraulicznych, q produkty korozji i czsteczki rdzy, q drobiny lakierw itp. Podczas eksploatacji naley uwaa, aby nie miao miejsca przedostawanie si czstek zanieczyszcze do ukadu, poprzez: q dokadne pukanie przy pierwszym uruchamianiu urzdzenia, q zapewnienie rodkw ostronoci podczas napeniania zbiornika, q konserwacj uszczelek, q odpowiedni jako filtra powietrza w ukadzie odpowietrzania zbiornika. Mae luzy w mechanizmach hydraulicznych nie daj si pogodzi z wiksz iloci czstek zanieczyszcze staych. Naley wic przedsiwzi stosowne rodki ostronoci. Naley bardzo dokadnie nadzorowa proces filtracji, dbajc aby: q wkady filtrujce byy wymieniane zgodnie z okresami przewidzianymi dla danego typu ukadu, q elementy filtrujce nie byy uszkadzane podczas operowania nimi, q typ uytkowanego filtra powinien spenia wymagania sprecyzowane przez producenta ukadu hydraulicznego, w zakresie: x, ef, oraz dn. W powszechnie stosowanych ukadach hydraulicznych maszyn,
11.8.4 Uszczelnienia
Ciecz hydrauliczna powinna by tak dobrana, aby nie wykazywaa agresywnego dziaania wobec materiaw uszczelnie (patrz p. 2.7.2). Wymagania w tym zakresie, bd mniej ostre w przypadku elementw ukadu pracujcego w warunkach statycznych, ni dla szczelnoci elementw pracujcych w warunkach dynamicznych. W kadym przypadku, zakada si, e zmiana objtoci materiau uszczelek, przy prbie 72 godzinnej, w temperaturze 100C, nie moe przekracza 5%. Niektre specyfikacje nie dopuszczaj adnych zmian ujemnych, celem uniknicia ryzyka wystpienia przecieku. W przypadku koniecznoci doboru uszczelnie do okrelonych cieczy hydraulicznych, naley uwzgldnia zasady podane w p. 2.7. Nie wszystkie problemy z uszczelkami mog by przypisywane niewaciwemu doborowi cieczy hydraulicznej. W praktyce, wiele innych czynnikw moe by powodem uszkodzenia uszczelek: q Zbyt wysoka temperatura pracy cigej, nie przewidziana dla okrelonego rodzaju materiaw uszczelnie, zastosowanych w maszynie. Poniej podano kilka temperatur granicznych, ktre nie mog by przekroczone dla znanych typw uszczelek, stosowanych w ukadach hydraulicznych: dla kauczukw poliuretanowych (AU): 80C,
XI
Tabela 11.2 Zalecenia dotyczce doboru materiaw uszczelnie do trudnopalnych cieczy hydraulicznych wg ISO 7745:1989 Rodzaj hydraulicznej cieczy trudnopalnej HFAE HFB HFC HFDR HFDS HFDT HFDU Zalecane rodzaje elastomerw (patrz p.2.7) NBR, FPM NBR, FPM NBR, SBR, EPDM, IIR, NR FPM, EPDM, IIR FPM FPM Niezbdne testy kompatybilnoci
q niebezpieczestwo poaru. a take: q moliwo przedostawania si wody do ukadu, q zastosowanie metali konstrukcyjnych wraliwych na korozj.
11.9.2 Warunki klimatyczne

Temperatura pracy bezporednio rzutuje na lepko (klas lepkoci) dobieranej cieczy hydraulicznej. W przypadku ukadw hydraulicznych maszyn i pojazdw eksploatowanych w warunkach otoczenia, klasa lepkoci cieczy hydraulicznej powinna by dostosowana do warunkw klimatycznych, przy czym za optymalny przedzia lepkoci cieczy hydraulicznych w temperaturze pracy przyjmuje si wartoci od 16 do 36 mm2/s. Dobr klasy lepkociowej oleju w zalenoci od warunkw klimatycznych, w ktrych ukad hydrauliczny jest eksploatowany przedstawia rys. 11.4. Temperatura pynicia oleju powinna by co najmniej o 20C nisza od najniszej temperatury pracy maszyny. Jest to szczeglnie istotne w przypadku: pojazdw, maszyn samojezdnych i innych urzdze pracujcych na zewntrz.
dla kauczukw butadienowo-nitrylowych (NBR): 100C, dla kauczukw fluorowych (FPM lub FKM): 120C. q Niewaciwy monta lub uszkodzenie uszczelki podczas montau. q Zy stan powierzchni w miejscu montau uszczelki, ktrego przyczyn moe by: niewaciwa obrbka skrawaniem, rdza, rysy, wypywki, lady uderze narzdziami. W przypadku stosowania cieczy trudnopalnych, szczegln uwag naley zwrci na uszczelki. Ciecze hydrauliczne typu glikol-woda (typ HFC) nie sprawiaj specjalnych problemw, poniewa s obojtne wobec wikszoci materiaw uszczelnie. Jedynie poliuretany (AU) nie s zalecane. Zalecenia dotyczce doboru materiaw uszczelnie do trudnopalnych cieczy hydraulicznych zostay podane w normie ISO 7745: 1989. Przedstawiono je w tabeli 11.2.
11.9.3 Dobr lepkoci oraz wskanika lepkoci

Lepko kinematyczna w temperaturze 40C, dla normalnej i ustabilizowanej temperatury (midzy 40C a 60C) funkcjonowania ukadu hydraulicznego, jest okrelana przez producenta ukadu. Producent dobiera lepko cieczy hydraulicznej tak, aby uzyska dla instalacji optymaln wydajno, sprawno i trwao. Dobr typu cieczy hydraulicznej bdzie zalea rwnie od temperatury rozruchu. Dla rnych cieczy hydraulicznych, o takiej samej lepkoci kinematycznej w temperaturze 40C, lepko w temperaturach ujemnych moe wykazywa znaczne rnice. W przypadkach wtpliwych, naley uzyska dane dotyczce lepkoci cieczy hydraulicznej w przewidywanej, najniszej temperaturze uytkowania ukadu przy rozruchu. Lepkoci zalecane przez niektrych producentw ukadw hydraulicznych, podano w tabeli 11.3. W przypadku duej rozpitoci temperatur pracy (np. niska temperatura rozruchu i wysoka temperatura cigej pracy), naley dobra olej o wysokim wskaniku lepkoci, powyej 105. Dla ukadw hydraulicznych, pracujcych w pomieszczeniach ogrzewanych, generalnie mona stosowa ciecze o naturalnym wskaniku lepkoci na poziomie 95105, poza szczeglnymi przypadkami urzdze o bardzo duej dokadnoci, dla ktrych producent wymaga cieczy hydraulicznej, o wyszym wskaniku lepkoci.
11.9 Dobr cieczy hydraulicznej

11.9.1 Parametry decydujce o doborze
Dobierajc odpowiedni typ cieczy hydraulicznej, naley uwzgldni: q warunki klimatyczne q temperatur pracy cigej, maksymalnej, temperatur rozruchu, q warunki pracy,
11.9.4 Warunki pracy

Warunki pracy oraz uywany sprzt narzucaj typ stosowanej cieczy hydraulicznej, na przykad: q konstruktor pompy okrela, czy wymaga dobrych waciwoci przeciwzuyciowych (typ HM), czy te dopuszcza stosowanie cieczy hydraulicznej bez dodatkw przeciwzuyciowych (typ HL), q obecno metali bardzo wraliwych na korozj, takich jak srebro lub mied i jej stopy, moe wykluczy stosowanie niektrych dodatkw, q znaczna i staa obecno wody jest powodem wymagania od cieczy hydraulicznej doskonaych waciwociach przeciwrdzewnych, odpornoci na emulgowanie oraz dobrej stabilnoci hydrolitycznej.
Rys. 11.4 Dobr klasy lepkociowej cieczy hydraulicznej do warunkw klimatycznych pracy maszyny A ekstremalne warunki tropikalne, cikie warunki pracy, B ekstremalne warunki tropikalne, C warunki tropikalne, D warunki letnie klimatu umiarkowanego, E warunki zimowe klimatu umiarkowanego, F warunki arktyczne, G ekstremalne warunki arktyczne, H ekstremalne warunki arktyczne, dugie przestoje maszyny OPT optymalny zakres lepkoci cieczy hydraulicznej
XI

TABELA 11.3 Lepko kinematyczna cieczy hydraulicznych zalecana przez niektrych producentw Urzdzenia DENISON HYDRAULICS Pompy o tokach osiowych Pompy opatkowe COMMERCIAL HYDRAULICS Pompy zbate DANFOSS Silniki zbate wewntrzne HYDROPERFECT INTERNATIONAL Pompy zbate POCLAIN HYDRAULICS Pompy tokowe osiowe REXROTH SIGMA Pompy zbate Pompy tokowe (Hydromatik) SAUER/SUNDSTRAND Pompy tokowe VICKERS Pompy zbate Pompy opatkowe Pompy tokowe rzdowe promieniowe lub osiowe Pompy tokowe o osi amanej Silniki wolnobiene VOLVO HYDRAULIQUE Pompy tokowe rzdowe promieniowe lub osiowe Pompy tokowe o osi amanej Podczas pracy mm2/s 10 ... 160 10 ... 100 50 ... 100 21 ... 73 20 ... 40 9 ... 100 10 ... 300 10 ... 36 12 ... 600 13 ... 54 13 ... 54 13 ... 54 13 ... 54 13 ... 54 Podczas rozruchu mm2/s, max. 1620 860 1620 300 2000 500 300 1000 1000 860 860 220 860 110
10 ... 75 8 ... 80
1000 850
11.9.5 Stosowanie trudnopalnych cieczy hydraulicznych

Groba poaru lub przepisy bezpieczestwa, mog zmusza do stosowania trudnopalnej cieczy hydraulicznej. Ciecze typu HFA (E i S) oraz HFC s uywane w duych ukadach, gdzie istnieje znaczna groba przeciekw, na przykad w ukadach hydraulicznych maszyn stosowanych w kopalniach. Ciecze typu HFC s uywane w przemyle, pod warunkiem, e ukad nie posiada miejsc gorcych, o temperaturze przekraczajcej 5560 C. Konieczne staje si czste sprawdzanie zawartoci wody w pracujcej cieczy hydraulicznej. Ciecze typu HFC spotyka si czsto w urzdzeniach do odlewania aluminium pod cinieniem. Liczne rodzaje cieczy HFD (R, S, U) pozwalaj na ich stosowanie w ukadach gorcych (czsto uywanych w ukadach hydraulicznych piecw stalowniczych). Dla wszystkich cieczy tego typu, w zakresie bezpieczestwa pracy konieczne jest przestrzeganie zalece producenta, ze szczeglnym uwzgldnieniem nastpujcych czynnikw: q cinienie uytkowania, q filtracja, q uszczelki, q lakiery.
draulicznej powinny by okresowo kontrolowane (patrz p. 11.11), poprzez wykonywanie analiz laboratoryjnych pobieranych prbek. Pozwalaj one na: q oszacowanie stopnia starzenia i w konsekwencji okrelenie najwaciwszych okresw wymiany, q wykrywanie zanieczyszcze, szkodliwych dla ukadu, q okrelenie przyczyn ewentualnej usterki, q zapobieganie awariom. Liczne wytrcenia, stae lub cieke, mog zanieczyci ukady hydrauliczne. rda zanieczyszcze to najczciej: q obce ciecze eksploatacyjne, przedostajce si z zewntrz do ukladu hydraulicznego (np.oleje smarne, stosowane do smarowania innych czci maszyny), q czstki metalowe, pochodzce z zuycia, q rdza, q czstki lakieru, q kurz i piasek, q fragmenty uszczelek, q rodki czyszczce, q wkna tekstylne, q woda, q chodziwo do obrbki metali skrawaniem (w obrabiarkach), q rozpuszczalniki. W czasie pracy ciecz hydrauliczna moe ulec degradacji termicznej, co objawia si poprzez: q obecno kwasw organicznych (zwikszenie liczby kwasowej), q zwikszenie lepkoci, q tworzenie lakw, nagarw i osadw, q niszczenie wraliwych na korozj metali pod wpywem kwasw. Zwikszenie lepkoci cieczy hydraulicznej jest objawem starzenia, natomiast zmniejszenie lepkoci i wskanika lepkoci, jest wynikiem cinania dodatkw lepkociowych.
11.11 Badania cieczy hydraulicznych w trakcie pracy

11.11.1 Badania w miejscu pracy
Badania wykonywane bezporednio w miejscu pracy daj moliwo oszacowania wstpnego. Jeeli ciecz jest cakowicie klarowna, bez znacznych zmian koloru i zapachu, jest pewne, e nie wystpuj grone problemy starzenia termicznego lub zanieczyszczenia. Na tym etapie, mona wykry: q obecno niewielkiej iloci wody (kropelki), q obecno duej iloci wody (rozdzielanie na dwie fazy), q emulsj woda-olej (trway matowy tawy kolor), q pian - suspensja powietrze-olej (kolor biaawy, stopniowo zanikajcy), q wiksze czstki metali, rdzy lub farby, q starzenie termiczne (pyn o ciemnym kolorze i zapachu spalonego oleju), q osady. W przypadku obecnoci wody mona wzrokowo, w przyblieniu okreli jej stenie: q dla zawartoci 75100 ppm w ciemnym oleju moe pojawi si ledwo zauwaalne, janiejsze zabarwienie, q dla zawartoci okoo 400 ppm mona zauway mleczne zmtnienie, q dla zawartoci okoo 1000 ppm zmtnienie moe by biao-te, a olej nieprzezroczysty.
11.10 Zmiany jakoci cieczy hydraulicznych podczas pracy

W czasie pracy niektre waciwoci cieczy hydraulicznej mog si pogarsza z powodu starzenia, zanieczyszcze lub zuywania si dodatkw. Dotyczy to szczeglnie: q waciwoci przeciwzuyciowych, q waciwoci przeciwrdzewnych, q odpornoci na tworzenie emulsji (deemulgowanie), q waciwoci przeciwpiennych. Parametry okrelajce jako stosowanej w instalacji cieczy hy-
11.11.2 Kontrola okresowa

Klasyczna analiza cieczy hydraulicznych, w toku kontroli okresowej, powinna obejmowa badanie kilku wanych parametrw, do ktrych zalicza si:
XI
lepko kinematyczn, zawarto wody, liczb kwasow, produkty procesw zuycia metali, stan czystoci wg ISO 4406 lub NAS 1638. W szczeglnych przypadkach jest kontrolowana take zawarto niektrych dodatkw. Lepko kinematyczna. Pomiar lepkoci kinematycznej wykonuje si w temperaturze 40C, metodami podanymi w p. 4.2.2. Jeeli naley okreli wskanik lepkoci, to pomiar wykonuje si take w temperaturze 100C, a okrelenie tego parametru naley wykona zgodnie z zasadami podanymi w p. 4.2.4. Zwikszenie lepkoci moe wynika: q ze zmieszania z innym, nieodpowiednim olejem bardziej lepkim (uzupenianie lub przeciek oleju smarujcego do ukadu), q z utleniania oleju (naley potwierdzi to innymi badaniami), q z odparowania wody (w przypadku cieczy trudnopalnych typu HFC). Zmniejszenie lepkoci moe by skutkiem: q zmieszania z nieodpowiednim olejem, o mniejszej lepkoci - bardziej pynnym, q cinania, q pukania lub czyszczenia rozpuszczalnikiem. Dopuszczalne zmiany lepkoci kinematycznej w temperaturze 40C, wynosz 10%. Zawarto wody. Zawarto wody w klasycznych pynach hydraulicznych powinna utrzymywa si poniej 0,1%. Powyej tej wartoci, niezbdne jest poszukanie przyczyn i zapobieganie im. Liczba kwasowa (TAN) powinna by oznaczana metodami przedstawionymi w p. 4.10.3. W przypadku oleju mineralnego, czystego lub z ma iloci dodatkw uszlachetniajcych (z pocztkow liczb kwasow na poziomie zblionym do 0 mg KOH/g), zmiana liczby kwasowej moe by spowodowana tylko utlenianiem oleju (z wyjtkiem szczeglnych przypadkw zanieczyszczenia) i nie powinna ona by wiksza ni 0,5 mgKOH/g. W przypadku wieego oleju hydraulicznego zawierajcego dodatki o charakterze kwanym, pocztkowo moe wystpowa zmniejszenie liczby kwasowej, powodowane stopniowym zuywaniem dodatkw, a nastpnie wzrost powodowany utlenianiem. W tym przypadku, mona zaobserwowa przejcie liczby kwasowej przez minimum. q q q q q
Produkty procesw zuycia metali. Metody instrumentalne (patrz p. 4.21) pozwalaj okreli obecno czsteczek metali w cieczy hydraulicznej. Badania te umoliwiaj dokonanie oceny stanu technicznego elementw ukadu hydraulicznego oraz poszukiwanie ewentualnych przyczyn nadmiernego zuycia. q Spektrometria atomowa (emisyjna lub absorbcyjna) pozwala na okrelenie zawartoci metali w cieczy hydraulicznej. Najczciej mierzy si zawarto tych metali, z ktrych jest wykonany ukad hydrauliczny lub jego najwraliwsze elementy np.: elaza, miedzi, glinu, itd. q Ferrografia, jest to technika uzupeniajca, ktra pozwala okrela zuycie czci w zalenoci od liczby czstek cieru stalowego w prbce cieczy hydraulicznej. Stan czystoci cieczy hydraulicznej jest oceniany poprzez pomiar zawartoci zanieczyszcze staych (patrz p. 4.22.3) oraz ustalenie klasy czystoci wg NAS 1638 lub poziomu czystoci wg ISO 4406 (patrz p. 4.22.6). Mog by uywane rne metody pomiaru i oceny stanu czystoci cieczy hydraulicznej. Najczciej s stosowane metody polowe, pozwalajce na ocen stanu czystoci cieczy hydraulicznej bezporednio w prbce pobranej z ukadu. Konieczne jest przestrzeganie znormalizowanego sposobu pobierania prbek. Pomimo stosowania rnych rodkw ostronoci, ciecz moe ulec zanieczyszczeniu czstkami staymi z rnych rde. W celu zagwarantowania wymaganej czystoci cieczy hydraulicznej, w niektrych typach precyzyjnych ukadw hydraulicznych, moe by konieczne kontrolowanie cieczy pod wzgldem zawartoci zanieczyszcze staych. Przy tego typu kontroli, procedura pobierania prbek nabiera jeszcze wikszego znaczenia ni przy pozostaych badaniach. Producent ukadu hydraulicznego zazwyczaj definiuje jak czysto powinna mie ciecz hydrauliczna w ukadzie, podajc klas czystoci wg NAS 1638 albo poziom czystoci wg ISO 4406. Wymagana czysto cieczy hydraulicznej zaley od konstrukcji ukadu hydraulicznego oraz maksymalnego cinienia w ukadzie, co zasygnalizowano w p. 4.22. W przypadku braku takich danych, do oceny czy ciecz hydrauliczna ma czysto wymagan dla danego ukadu hydraulicznego, mona posuy si przyblionymi danymi, odczytanymi z wykresu (rys. 4.97).
10
XI
Rozdzia XII: Ciecze do obrbki metali
Rozdzia XII
CIECZE DO OBRBKI METALI
12.1 Obrbka powierzchniowa metali

Obrbka powierzchniowa metali operacje technologiczne majce na celu otrzymanie z ksztatki metalu zamierzonej czci wyrobu, poprzez usunicie nadmiaru materiau narzdziami skrawajcymi. Zalenie od geometrii ostrza narzdzia obrbczego, wyrnia si: obrbk skrawaniem (wirow) i obrbk ciern. Obrbka skrawaniem (wirowa) proces technologiczny realizowany przy uyciu narzdzi skrawajcych (noy) o jednym lub wicej ostrzach, o rnych ksztatach geometrycznych. W procesie tym skrawana warstwa materiau jest usuwana w postaci wirw. Podstawowymi sposobami obrbki skrawaniem s: toczenie, struganie, dutowanie (rys. 12.1), frezowanie (rys. 12.2), wiercenie (rys. 12.3), a take: rozwiercanie, przeciganie i inne procesy obrbki oparte na podobnych zasadach. Obrbka cierna proces technologiczny realizowany przy uyciu ziaren materiau ciernego o mnogiej liczbie ostrzy i bliej nieokrelonej geometrii.
W procesie obrbki ciernej obrabiana warstwa materiau jest usuwana z pozostaego w postaci mikrowirw, trudno dostrzegalnych nieuzbrojonym okiem, czciowo podlegajcych utlenieniu w kontakcie z tlenem z powietrza. Zasad obrbki ciernej przedstawia rys. 12.4. Podstawowymi sposobami obrbki ciernej s: szlifowanie, gadzenie, docieranie, polerowanie itp.
12.2 Chodzenie
Ocenia si, e podczas procesu skrawania najwicej energii ulega przetworzeniu w ciepo. A 80% ciepa, pochania wir. Bilans wydzielanego ciepa przedstawiono na rys. 12.5. Na rys. 12.6
Rys. 12.5 Bilans ciepa podczas procesu skrawania
Rys. 12.1 Toczenie, struganie i dutowanie
Rys. 12.2 Frezowanie
Rys. 12.3 Wiercenie
Rys. 12.4 Szlifowanie
Rys. 12.6 Rozkad temperatury podczas procesu skrawania stali (wg Kronenberg M.: Machining Science and Application, Pergamon Press 1996)
XII
przedstawiono rozkad temperatur wira i narzdzia skrawajcego w czasie procesu skrawania stali. Tak wysokie temperatury narzdzia skrawajcego mog by przyczyn jego przypieszonego zuycia, a take mog niekorzystnie wpywa na stan warstwy wierzchniej obrabianej powierzchni metalu. Mog zachodzi procesy utleniania i mikrospawa, a nawet przemiany krystaliczne warstw pooonych gbiej. W celu obnienia temperatury ostrzy narzdzi skrawajcych i zwikszenia w ten sposb ich trwaoci, a take w celu obnienia temperatury powierzchni obrabianego materiau i jego ochrony przed korozj stosuje si chodzenie: noa, obrabianego materiau oraz przestrzeni obrbki. Do chodzenia s stosowane ciecze do obrbki metali zwane te cieczami obrbczymi lub cieczami chodzco-smarujcymi. Najczciej jest stosowane chodzenie zewntrzne, polegajce na kierowaniu strugi cieczy obrbczej na skrawan warstw, powierzchni natarcia i wir od gry (rys. 12.7A) lub na powierzchni przyoenia ostrza od dou (rys. 12.7B). W niektrych szczeglnych przypadkach jest stosowane chodzenie wewntrzne, polegajce na podawaniu cieczy obrbczej przez samo narzdzie skrawajce.
W przypadku obrbki wirowej wikszo wirw porywanych przez ciecz obrbcz jest zatrzymywana na siatce, natomiast w przypadku szlifowania drobne wiry spywaj do zbiornika i s usuwane przy uyciu specjalnych filtrw oraz w czasie okresowego czyszczenia zbiornika. Przy obrbce materiaw magnetycznych w usuwaniu drobnych wirw s bardzo pomocne specjalne filtry magnetyczne zainstalowane w ukadzie przepywu cieczy.
12.3 Co to jest ciecz obrbcza?

Jako ciecze obrbcze mog by stosowane: q oleje obrbcze, q emulsje do obrbki metali, zwane chodziwami lub cieczami chodzco-smarujcymi, otrzymywane przez zmieszanie olejw emulgujcych z wod, q mikroemulsje, q ciecze syntetyczne roztwory substancji chemicznych, q pasty obrbcze, q gazy. W szczeglnych przypadkach jako ciecze obrbcze s ponadto stosowane: stopy metali, sole, rnego rodzaju zwizki organiczne i inne. Oleje obrbcze s wytwarzane i sprzedawane w stanie gotowym do uycia. Chodziwa najczciej s sprzedawane w postaci koncentratw, zawierajcych obok substancji emulgujcych take: dodatki smarnociowe, przeciwkorozyjne, zapobiegajce rozwojowi mikroorganizmw, barwniki itp. Stosuje si je jako emulsje, mikroemulsje lub roztwory wodne, o steniu koncentratu najczciej 2 8%(V/V). W niektrych szczeglnych przypadkach koncentraty s stosowane bez rozcieczania. 12.3.1 Oleje obrbcze Oleje obrbcze s to oleje o lepkoci kinematycznej w temperaturze 40C w przedziale 10 800 mm2/s: mineralne, zwierzce (olej smalcowy) lub rolinne (rzepakowy), niekiedy syntetyczne oraz ich mieszaniny. Rozrnia si oleje obrbcze zwyke (chemicznie bierne) i oleje obrbcze aktywowane. Te ostatnie uzyskuje si przez wprowadzenie do zwykego oleju substancji aktywnych: siarki elementarnej, zwizkw siarki, chloru lub innych. Olej zawierajcy zwizki siarki jest nazywany sulfofrezolem, oleje z zawartoci chloru (najczciej chlorowanych parafin) olejami chlorowanymi. Oleje aktywowane wykazuj lepsze waciwoci smarne i przeciwzuyciowe, istotne zwaszcza przy duych prdkociach obrabiania metalu i duych naciskach. Wad olejw obrbczych jest ich mae ciepo waciwe, co powoduje powolniejsze odprowadzanie ciepa z narzdzia i obrabianego materiau. Oleje obrbcze zwyke s stosowane w przypadkach, gdy zaley na uzyskaniu duej dokadnoci zarysu narzdzi skrawajcych (np.: noy, frezw, ciernic ksztatowych). Oleje obrbcze aktywowane s stosowane w przypadkach obrbki materiaw trudno obrabialnych, lub gdy wystpuj bardzo due naciski midzy narzdziem i obrabianym materiaem. Zawieraj one: inhibitory korozji i utleniania oraz dodatki EP. Stosuje si take tzw. oleje atwo lotne (rozpuszczalnikowe) zawierajce lotny rozpuszczalnik, ktry odparowuje podczas obrbki intensyfikujc proces chodzenia. Rozpuszczalnik jest wychwytywany przez instalacj wycigow, czasami skraplany i zawracany do oleju obrbczego. 12.3.2 Oleje emulgujce (koncentraty) i emulsje olejowe Oleje emulgujce (koncentraty emulsji) s to oleje o lepkoci kinematycznej w temperaturze 40C, w przedziale 30 200 mm2/ s: mineralne, zwierzce (olej smalcowy) lub rolinne (rzepakowy), niekiedy syntetyczne oraz ich mieszaniny. Zawarto oleju w koncentracie jest nie mniejsza ni 60%(V/V).
Rys. 12.7 Sposoby podawania cieczy chodzcych do obszaru skrawania A na powierzchni natarcia i wir, B na powierzchni przyoenia ostrza; 1 obrabiany detal, 2 narzdzie skrawajce, 3 przewd podajcy ciecz chodzco-smarujc
Zasadniczymi czciami typowego systemu chodzenia wybranej maszyny, przedstawionego na rys. 12.8, s: zbiornik cieczy obrbczej 2, pompa 1, zawr ustalajcy przepyw 4, zawr przelewowy 3, wanna 6 oraz system przewodw podajcych ciecz obrbcz 5. Ciecz obrbcza do chodzonego obszaru jest podawana pomp, poprzez kurek regulujcy natenie przepywu cieczy. W przypadku nadmiernego wzrostu cinienia cz cieczy wraca do zbiornika poprzez zawr przelewowy. Zanieczyszczona ciecz obrbcza spywa przez siatk oddzielajc grube wiry, do wanny, w ktrej osadzaj si drobne wiry, a nastpnie do zbiornika. W duych zakadach stosujcych obrbk skrawaniem s stosowane urzdzenia chodzce z centralnym zbiornikiem i odstojnikiem. Ciecz obrbcza jest podawana do strefy obrbki poszczeglnych maszyn wspln pomp. W przypadku bardzo dokadnej obrbki (np. szlifowanie dokadnych gwintw, zbw precyzyjnych k zbatych, honowanie itp.) stosuje si dodatkowe chodzenie.
Rys. 12.8 Typowy system chodzenia pojedynczej obrabiarki 1 pompa, 2 zbiornik cieczy chodzco-smarujcej, 3 zawr przelewowy, 4 kurek do regulacji przepywu, 5 obrabiana cz, 6 wanna
XII

Zawieraj one: inhibitory korozji i utlenienia, dodatki EP oraz biocydy. Emulsje olejowe s otrzymywane z olejw emulgujcych (koncentratw), przez ich zmieszanie z wod rednio tward (nigdy tward). Oleje emulgujce mieszaj si z wod w dowolnym stosunku, tworz stabilne emulsje, koloru mleka. W praktyce eksploatacyjnej stosuje si emulsje olejowe zawierajce najczciej 2 8%(V/V) oleju emulgujcego. W niektrych tylko przypadkach s stosowane emulsje o steniu do 10%(V/V). Wielko czstek oleju w cieczach chodzco-smarujcych bdcych emulsjami wynosi, wedug rnych autorw, 0,1 20 mikrometrw. Emulsje olejowe znajduj szerokie zastosowanie w przypadkach obrbki z duymi prdkociami, przy niewielkich obcieniach w strefie kontaktu narzdzie obrabiany metal. 12.3.3 Mikroemulsje Mikroemulsja, zwana niekiedy pseudoemulsj, jest to specyficzny rodzaj stanu skupienia. Skadniki mikroemulsji s tak dokadnie zdyspergowane, e tworz mieszanin zblion do mieszaniny czsteczkowej (roztworu). Oznacza to, e kada czsteczka skadnika fazy zdyspergowanej (oleju) znajduje si w odpowiadajcym jej otoczeniu fazy cigej (wody). Z tego wzgldu mikroemulsje s przeroczyste lub tylko lekko biaawe. Czasami s one barwione na rne kolory. W czasie pracy stopniowo staj si nieprzejrzyste. Niektre koncentraty cieczy chodzco-smarujcych, obok oleju zawieraj skadniki syntetyczne s one nazywane cieczami psyntetycznymi lub semisyntetycznymi. Koncentraty mikroemulsji lub cieczy psyntetycznych zawieraj olej w iloci poniej 60%(V/V), najczciej 10 40%(V/V) oraz wiksz zawarto emulgatora. Starsze wersje zawieraj azotyny i azotany oraz dietanoloamin szkodliwe dla organizmu czowieka. Mikroemulsje dobrze mieszaj si z wod w dowolnych proporcjach. Mona przyj, e w kadym punkcie roztworu mikroemulsji s obecne wszystkie skadniki koncentratu. Pozwala to na zachowanie waciwoci przeciwkorozyjnych i przeciwdziaajcych rozwojowi mikroorganizmw nawet w bardzo rozcieczonych roztworach. Mikroemulsje, w stosunku do emulsji olejowych, maj wiele zalet: q pozwalaj na prac maszyny z wikszymi prdkociami skrawania (metale elazne i kolorowe) ze wzgldu na zwikszon zdolno chodzenia, q zwikszaj trwao narzdzi skrawajcych na skutek likwidacji zjawiska ywiczenia, q zwikszaj trwao i niezawodno maszyn ze wzgldu na lepsze waciwoci smarne i przeciwzuyciowe, q zapewniaj nieporwnywalnie dusz trwao chodziwa i nie wymagaj stosowania biocydw ze wzgldu na biostabilno, q maj lepsze, stabilne w czasie, waciwoci przeciwkorozyjne ze wzgldu na stabilno pH, q pozwalaj na zmniejszenie asortymentu i ograniczenie zapasw ze wzgldu na wielostronno zastosowa. Ponadto mikroemulsje maj inne dodatnie cechy: q charakteryzuj si wyjtkow neutralnoci dermatologiczn, nie s agresywne wzgldem skry, q nie wydzielaj nieprzyjemnych zapachw i szkodliwych substancji gazowych, q nie zawieraj skadnikw toksycznych wzgldem ludzi i rodowiska naturalnego, q charakteryzuj si maym napiciem powierzchniowym, co gwarantuje dobr zwilalno narzdzi i obrabianego materiau, q rozprowadzaj si atwo na powierzchni metalu, tworzc bardzo cienki film smarujcy, co pozwala na osignicie prawidowej obrbki, przy bardzo maym steniu koncentratu w chodziwie, q unieszkodliwianie zuytego chodziwa nie stanowi wikszego problemu; naley go zobojtni zgodnie z obowizujcymi przepisami i podanymi recepturami, q atwo si filtruj. Mimo, e ceny mikroemulsji s wysze ni w przypadku emulsji, ich stosowanie przynosi wymierne efekty ekonomiczne i popraw warunkw pracy personelu. rednica kropelek oleju w cieczach chodzco-smarujcych, bdcych mikroemulsjami wynosi od 0,01 do 0,1 mikrometra. 12.3.4 Roztwory substancji chemicznych Roztwory substancji chemicznych, zwane czasami syntetycznymi cieczami obrbczymi s sprzedawane w postaci koncentratu specjalnie dobranych substancji chemicznych. Nie zawieraj one oleju mineralnego. Ciecze syntetyczne s zestawiane na bazie wody (rozcieczone do 99,5%), glikoli, produktw kondensacji alkanoamin i kwasu borowego, soli nieorganicznych oraz dodatkw typu: inhibitorw korozji i utleniania oraz smarnociowych i EP. Ze wzgldu na biostabilno i dobre waciwoci eksploatacyjne, zastosowanie tego typu cieczy chodzco-smarujcych jest coraz powszechniejsze. Wielko czstek w cieczach chodzco-smarujcych, bdcych cieczami syntetycznymi wynosi 0,001 0,01 mikrometrw. Zaletami tego typu cieczy chodzco-smarujcych, w stosunku do mikroemulsji, s take: q dugi okres ywotnoci, q niskie koszty utylizacji, q stabilno mikrobiologiczna (brak przykrego zapachu i skonnoci do wywoywania korozji), q mniejszy potencja zagroenia i mniejsza szkodliwo dermatologiczna. 12.3.5 Pasty W niektrych przypadkach, np. przy wytaczaniu lub przy braku w maszynie ukadu chodzenia, jako czynnik chodzcy i smarujcy s stosowane rnego rodzaju pasty, zawierajce drobno zdyspergowane substancje smarujce, jak: grafit, disiarczek molibdenu, azotek boru, tlenki metali (zwane wypeniaczami) i substancje wice, np. myda, parafiny, cerezyny itp. Pasty niekiedy s stosowane jako mieszaniny z wod lub dodawane do innych cieczy chodzco-smarujcych. Zastosowanie tego typu cieczy obrbczych jest ograniczone do przypadkw, gdy wystpuj bardzo due naciski, w szczeglnoci podczas ksztatowania na gorco. 12.3.6 Gazy Podczas tzw. obrbki na sucho jako czynnik chodzcy niekiedy s stosowane gazy (chodziwa gazowe): powietrze, ditlenek wgla w postaci tzw. suchego lodu, otrzymywanego w wyniku rozprania ciekego ditleneku wgla, azot oraz inne gazy. Wyrnia si chodziwa gazowe: obojtne i aktywne. Tego typu chodzenie nie jest rozpowszechnione, stosuje si je najczciej przy obrbce narzdziami skrawajcymi wykonanymi ze spiekanych wglikw.
12.4 Klasyfikacja cieczy obrbczych

Funkcjonuje wiele klasyfikacji cieczy obrbczych. Wikszo jest oparta na skadzie chemicznym i zastosowaniach. Oficjalna, znormalizowana klasyfikacja polska, wg PN-90/C-96099/10, jest tosama z klasyfikacj ISO 6743/7:1986. Wedug ISO 6743/7:1986, ciecze obrbcze s zaliczane do klasy L (rodki smarne lubricants) i dzielone na 17 rodzajw. Kady rodzaj ma przydzielony kod literowy, skadajcy si z litery M (Metalworking), ktry jest symbolem grupy i jednej z liter H lub A, oznaczajcej zakres stosowania oraz kolejnych liter alfabetu,
XII
TABELA 12.1 Uproszczona klasyfikacja cieczy obrbczych grupy L-M wg ISO 6743/7 Kod literowy MHA MHB MHC MHD MHE MHF MHG MHH MAA MAB MAC MAD MAE MAF Wyrniajce waciwoci Przeciwkorozyjne Jak MHA oraz zmniejszajce tarcie Jak MHA oraz poprawione waciwoci EP, chemicznie nieaktywne Jak MHA oraz poprawione waciwoci EP, Operacje wymagajce gwnie chemicznie aktywne dodatki EP smarowania. Jak MHB oraz poprawione waciwoci EP, Obrbka metali: skrawaniem, cierna, chemicznie nieaktywne dodatki EP elektroerozyjna, toczenie, cignienie cicie, Jak MHB oraz poprawione waciwoci EP, wyciskanie, walcowanie na zimno chemicznie aktywne dodatki EP Smary, pasty, woski stosowane w stanie pierwotnym lub rozcieczane ciecz typu MHA Myda, proszki, stae rodki smarne oraz ich mieszaniny Koncentraty, tworzce z wod mleczne emulsje o waciwociach przeciwkorozyjnych Koncentraty rodzaju MAA, majce waciwoci zmniejszania tarcia Koncentraty rodzaju MAA, majce poprawione waciwoci EP Koncentraty rodzaju MAB, majce popra- Operacje wymagajce gwnie chodzenia. Emulsje olejowe, rozcieczane wod wione waciwoci EP Obrbka metali: skrawaniem, cierna, W czasie eksploatacji emulsje te mog by Koncentraty, tworzce z wod mikroemul- toczenie, kucie, cignienie, cicie, wyciska- nieprzezroczyste. nie, walcowanie na zimno i na gorco sje, majce waciwoci przeciwkorozyjne Koncentraty rodzaju MAE majce waciwoci zmniejszania tarcia i poprawione waciwoci EP Koncentraty tworzce z wod przeroczyste roztwory majce waciwoci przeciwkorozyjne Koncentraty rodzaju MAG majce waciwoci zmniejszania tarcia i/lub poprawione waciwoci EP Smary i pasty, stosowane w postaci mieszaniny z wod Dla niektrych zastosowa mog zawiera wypeniacze Oleje obrbcze, uywane w stanie nierozcieczonym, mog zawiera inhibitory utlenienia lub wypeniacze dla szczeglnych operacji ksztatowania Dla niektrych zastosowa mog zawiera wypeniacze Zakres zastosowania Objanienia
MAG
MAH MAI
TABELA 12.2 Klasyfikacja cieczy obrbczych wg DIN 51 385 Nr 0 1 2 Nazwa Ciecz chodzcosmarujca Nie mieszajce si z wod Mieszajce si z wod Oznaczenie Okrelenie S SN SE SEM SES Substancje do chodzenia, smarowania i czciowego oddzielania, stosowane w obrbce materiaw Do stosowania bez mieszania z wod (oleje obrbkowe) Do stosowania po z wod (koncentraty) zmieszaniu
Posiadajce 2.1 tendencj do emulgowania 2.2 Emulgujce Rozpuszczalne 2.3 w wodzie 3 3.1 3.2 Zawierajce wod Emulsje typu olej w wodzie Emulsje typu woda w oleju
Mogce tworzy niejednorodn emulsj ukadu woda - olej(koncentraty) Mogce tworzy jednorodn emulsj ukadu woda - ole (koncentraty) Zdolne tworzy z wod mieszaniny i roztwory. Przy czym, obok waciwych roztworw mog powstawa mikroemulsje Mieszaniny z wod (gotowe do stosowania) Emulsja zmieszana z wod (gotowa do natychmiastowego stosowania) Emulsja zmieszana z wod (gotowa do natychmiastowego stosowania) Roztwr wodny (gotowy do natychmiastowego stosowania)
oznaczajcych rodzaj cieczy obrbczej. Symbol grupy moe by uzupeniony liczb oznaczajc klas lepkociow wg ISO 3448 (PN-78/C-96098). Uproszczon klasyfikacj cieczy obrbczych grupy L-M przedstawiono w tabeli 12.1. Klasyfikacja ISO nie znalaza jeszcze penej aprobaty wrd producentw i uytkownikw cieczy obrbczych. W Niemczech, Polsce i niektrych innych krajach, w dalszym cigu w powszechnym uytkowaniu jest klasyfikacja niemiecka wg DIN 51 385, ktr przytoczono w tabeli 12.2. Jest ona oparta o ogln klasyfikacj ujt w DIN 51 502, odmienn od klasyfikacji ISO 6743/7:1986.
12.5 Funkcje cieczy obrbczych

Do podstawowych funkcji spenianych w procesie obrbki metali przez ciecz obrbcz, zalicza si: q chodzenie narzdzia skrawajcego, q chodzenie obrabianego przedmiotu, q smarowanie w strefie styku ostrza narzdzia skrawajcego z obrabianym materiaem i wirem, q zmniejszenie wspczynnika tarcia, q popraw jakoci obrabianej powierzchni (dziki waciwociom smarnym cieczy obrbczej), q usuwanie wirw z obszaru obrbki, q ochrona powierzchni obrabianego materiau przed korozj. W wyniku stosowania waciwych cieczy obrbczych, uzyskuje
SEW SEMW SESW -
3.3 Roztwory
XII

TABELA 12.3 Podzia cieczy obrbczych ISO-L-M, wedug zastosowania do operacji obrbki metali Kod literowy MHA MHB MHC MHD MHE MHF MHG MHH MAA MAB MAC MAD MAE MAF MAG MAH MAI P - zastosowanie podstawowe, D - zastosowanie dopuszczalne P P P P P P D P D P P P P D P P P P P D P P P D D Skrawane P P P P P P P P P Obrbka cierna Obrbka elektroizolacyjna P P P P P P P P P D P P P P D P D Toczenie Wyciganie, zgniatanie obrotowe Cignienie drutu Ksztatowanie, kucie matrycowe Walcowanie P P
si zwikszenie wydajnoci maszyn do obrbki metali poprzez: zwikszenie prdkoci skrawania, popraw jakoci obrabianych powierzchni, przeduenie ywotnoci narzdzia skrawajcego, zmniejszenie tarcia i zuycia energii oraz odprowadzenia wytwarzanego ciepa.
12.6 Podstawowe waciwoci uytkowe

Normy ISO 6743-7 i PN-78/C-96098/10 ustalaj rwnie podzia cieczy obrbczych wedug zastosowa. Klasyfikacj t przytoczono w tabeli 12.3. Zastosowania, podane w tabeli 12.3, naley traktowa jako informacje oglne. Nie wyczerpuj one innych moliwoci zastosowa. Profesjonalni uytkownicy mog dokona doboru cieczy obrbczych do innych, ni podane, operacji obrbki metali. Ponadto, poszczeglni producenci cieczy obrbczych, przez stosowanie specjalnych dodatkw uszlachetniajcych rozszerzaj niekiedy zastosowania oferowanych cieczy.
12.7 Skad cieczy obrbczych

Skad chemiczny cieczy obrbczych jest zrnicowany, w zalenoci od ich przeznaczenia i wymaganych waciwoci eksploatacyjnych. Podany dalej skad olejw obrbczych i koncentratw cieczy chodzco-smarujcych, stosowanych w mieszaninach z wod, jest pewnym uproszczeniem. Poszczeglni producenci, na podstawie wynikw bada wasnych laboratoriw i dowiadcze eksploatacyjnych, cigle udoskonalaj skad swoich cieczy obrbczych. Oleje obrbcze (do obrbki skrawaniem): baza mineralna, rolinna lub syntetyczna oraz dodatki, ktrych skad jest zaleny od przewidywanego zastosowania oleju. Oleje obrbcze nie zawieraj wody i nie tworz z ni trwaych emulsji. Koncentraty emulsji oraz cieczy psyntetycznych: stanowi mieszanin bazy olejowej: rafinowanego oleju mineralnego, zwierzcego, rolinnego, syntetycznego oraz emulgatora i rnych substancji chemicznych, tworzcych z wod roztwory lub mieszaniny tych substancji, w dowiadczalnie okrelonych proporcjach oraz dodatkw: przeciwkorozyjnego i biocydu lub biostatu, prze-
ciwzuyciowego, EP, inhibitora utlenienia a take innych, zalenie od przeznaczenia emulsji. Koncentraty tego typu zawieraj wod i tworz z ni trwae, mleczne emulsje wodne (ciecze chodzcosmarujce). Emulsje, sporzdzone na bazie cieczy psyntetycznych mog by przeroczyste lub lekko opalizujce. Koncentraty mikroemulsji: baza olejowa w ktrej skad wchodz: rafinowany olej mineralny, rolinny lub syntetyczny lub ich mieszaniny, emulgator, biostabilne skadniki syntetyczne oraz dodatki, zalenie od przeznaczenia mikroemulsji. Koncentraty tego typu zawieraj wod i tworz z ni trwae, przezroczyste emulsje wodne (mikroemulsje). Koncentraty cieczy syntetycznych: obok bazy, najczciej wody, zawieraj skadniki syntetyczne aktywne chemicznie, powodujce zmiany na powierzchni miedzi i jej stopw w odrnieniu od skadnikw nieaktywnych, ktre takich zmian nie powoduj oraz pakiet dodatkw. Koncentraty tego typu zawieraj wod i tworz z ni trwae, przezroczyste roztwory. Skadniki cieczy syntetycznych s biostabilne i z tego wzgldu, na og nie zawieraj biocydw. Pasty, na og skadaj si ze staego rodka smarnego, wypeniacza (np. grafitu, disiarczku molibdenu, myde i soli metali, tlenkw metali itp.). Stae rodki smarne s dodawane w celu poprawienia waciwoci smarnych w procesach obrbki metali, w ktrych wystpuj szczeglnie due naciski, np. w procesach
Rys. 12.9 Porwnanie skadu chemicznego olejw obrbczych i koncentratw cieczy obrbczych
XII
Rys. 12.10 Porwnanie budowy rnych typw cieczy chodzco-smarujcych
ksztatowania i w operacjach na gorco. Niekiedy pasty s dodawane do innych cieczy obrbczych lub s emulgowane z wod. Porwnanie skadu poszczeglnych cieczy: olejw obrbczych,
Tabela 12.4 Skad chemiczny cieczy obrbczych Skadniki Baza Oleje obrbcze
koncentratw olejw emulgujcych (makroemulsji), koncentratw mikroemulsji i cieczy syntetycznych przedstawia rys. 12.9, natomiast porwnanie struktury rnych rodzajw emulsji przedstawia rys. 12.10. Skad chemiczny typowych cieczy obrbczych przedstawiono w tabeli 12.4. Naley zdawa sobie spraw z faktu, e skad wielu firmowych cieczy obrbczych jest cile chroniony. Wyjtkiem s substancje, ktre mog stanowi zagroenie dla rodowiska naturalnego lub uytkownika w przypadku uycia niezgodnego z przeznaczeniem. S one wwczas podawane w udostpnianych przez producentw Kartach charakterystyki preparatu. Zasadniczymi rnicami miedzy emulsjami, otrzymywanymi z olejw emulgujcych i mikroemulsjami jest wielko czstek fazy olejowej oraz zwizane z tym rnice we waciwociach. W emulsjach olejowych czstki oleju maj rednic > 1 m, natomiast rednica czstek w mikroemulsjach zawiera si w granicach 0,01 0,1 m. Wielko czstek cieczy syntetycznych jest oceniana na < 0,01 m. Wedug wspczesnych pogldw, skad chemiczny chodziwa
Ciecze syntetyczne
Makroemulsje i mikroemulsje
Olej mineralny, oleje tuszczowe, Olej mineralny, oleje tuszczowe, estry, Glikol etylenowy, Glikol propylenowy produkty uwodornienia kwasw produkty uwodornienia kwasw tusztuszczowych czowych Myda (sole kwasw tuszczowych), sulfoniany sodowe, produkty hydrolizy tuszczw rolinnych i zwierzcych Wysze alkohole Estry, alkanoaminy i sole kwasu borowego, Estry, alkanoaminy i sole kwasu boroweestry kwasw karboksylowych go, estry kwasw karboksylowych, estry fosforanowe Krzemiany, silikony Aminy Krzemiany, silikony Aminy Poliglikole, kwasy tuszczowe, alkanoamidy
Emulgatory
Stabilizatory Skadniki biostatyczne
Dodatki przeciwpienne Dodatki alkalizujce Dodatki smarnociowe i lepkociowe
Substancje natuszczajce, Tuszcze zwierzce i rolinne, Tuszcze zwierzce i rolinne, oleje synte- (polarne) oleje syntetyczne tyczne Dodatki EP Chlorowane parafiny, sulfo- Chlorowane parafiny, sulfonowane tusz- Chlorowane kwasy tuszczowe, estry nowane tuszcze, estry kwasu cze, estry kwasu fosforowego, dyspersje kwasu fosforowego, organiczne zwizki fosforowego metali i tlenkw metali siarki, polimery Sulfoniany wapnia i baru Benzotriazol Poliizobutyleny Grafit, siarczek molibdenu Typu tuszczowego Olejki zapachowe Odpowiednie aminy Benzotriazol Etery poliglikolowe Odpowiednie aminy Sole kwasw organicznych i metali alkalicznych, zwizki siarki i fosforu
Inhibitory rdzewienia Inhibitory korozji miedzi i jej stopw Dodatki przeciwmgielne Stae substancje smarne Biocydy Barwniki Dodatki zapachowe
Grafit, disiarczek molibdenu, proszki szli- fierskie Fenole, aminy Fenole, aminy, hydroksyloaminy Typu tuszczowego lub wodorozpuszczal- Wodorozpuszczalne ne lub pigmenty
TABELA 12.5 Podzia cieczy obrbczych na grupy MH, wedug skadu i waciwoci wg ISO 6743/7 Kod literowy Skad cieczy Rafinowane oleje mineralne lub ciecze syntetyczne MHA MHB MHC MHD MHE MHF MHG MHH + + + + + + + + + + + + Smary Myda + + + Inne Zmniejszanie tarcia Waciwoci Podwyszone waciwoci smarne (EP) chemicznie nie aktywne EP chemicznie aktywne EP Objanienia
XII

Biostaty s to skadniki cieczy obrbczych, gwnie olejw emulgujcych i koncentratw mikroemulsji, zapobiegajce rozwojowi mikroflory. Skadniki biostabilne, w wielu przypadkach speniaj rwnie rol emulgatorw, inhibitorw korozji i utleniania itp. Stosowanie biostatw w skadzie emulsji pozwala na wyduenie ich czasu pracy. W odrnieniu od biocydw nie wymagaj one uzupeniania. Powszechnie stosowanym skadnikiem biostabilnym s estry (estry boranowe) lub inne pochodne kwasu borowego oraz inne zwizki boru. W ostatnich latach jako skadniki biostabilne s stosowane estry i inne pochodne kwasw karboksylowych. Niektre skadniki chodziw wykazuj dziaanie uczulajce, toksyczne, a nawet rakotwrcze. Bardziej szczegowe omwienie zwizanych z tym problemw, przedstawiono w p. 12.13.
12.8 Procesy biologiczne

W chodziwach, stosowanych w procesach obrbki metali, czsto rozwijaj si mikroorganizmy. Intensywno ich rozwoju zaley od skadu chodziwa i warunkw uytkowania. Warunkiem niezbdnym rozwoju mikroorganizmw jest obecno wody oraz wglowodorw lub innych substancji organicznych, jak: tuszcze, estry itp. Rzadziej s one spotykane w olejach obrbczych, chocia i tam moe znajdowa si woda, pochodzca np. z kondensacji pary wodnej. Znacznie czciej zakaenie mikroorganizmami wystpuje w emulsjach wodno-olejowych, gdzie znajduj one wszelkie skadniki niezbdne do rozwoju. Rozwj mikroorganizmw w cieczach syntetycznych jest bardzo powolny lub cakowicie wyhamowany. Rozwj mikroorganizmw jest powanym problemem przemysu metalowego, z ktrym chemicy, z rnymi skutkami, walcz ju kilkadziesit lat. 12.8.1 Rodzaje mikroorganizmw W chodziwach stwierdza si obecno: bakterii, grzybw nitkowych, grzybw pleniowych i drody. Najczciej s spotykane: q bakterie: Pseudomonas, Flavobacterium, Achromobacter, Caliform bacilli, Escherica coli, Desulfovibro; q grzyby, drode: Fusarium, Penicillium, Aspergillus, Candida. Niekiedy, w okrelonych warunkach, rozwijaj si rwnie: q organizmy chorobotwrcze: Streptococci, Straphylococci, Salmonella, Dermatophytes. Mikroorganizmy, wystpujce w chodziwach, dzieli si rwnie na: q aerobowe (tlenowe) pobierajce niezbdny do metabolizmu tlen z powietrza, rozpuszczonego w wodzie, q anaerobowe (beztlenowe) realizujce procesy metabolizmu na drodze fermentacji; do ich rozwoju tlen nie jest potrzebny; odpowiadaj one gwnie za degradacj mikrobiologiczn emulsji olejowych. Mikroorganizmy na og nie s wprowadzane do chodziwa wraz koncentratem, lecz rozwijaj si w trakcie jego uytkowania. Rozwj mikroorganizmw stwierdza si nawet w chodziwach,
Podstawowe waciwoci Inne Zmniejszanie zatarcia Podwyszone waciwoci EP Objanienia
Rys. 12.11 Mechanizm dziaania dodatkw przeciwzuyciowych (AW) adsorpcja i przeciwzatarciowych (EP) chemisorpcja
powinien by opracowany zgodnie z zasadami obowizujcymi w tzw. cyklu ycia (life cycle)1. Skad cieczy obrbczych ma istotne znaczenie dla ich zastosowa. Powizanie midzy skadem cieczy grupy M wg ISO 6743/7-1986 i PN-90/C-96099/10, a zastosowaniem przedstawiono w tabeli 12.5. W praktyce eksploatacyjnej cieczy obrbczych, istotne znaczenie maj waciwoci przeciwzuyciowe (AW) oraz przeciwzatarciowe (EP). W celu uzyskania odpowiednich waciwoci AW i EP stosuje si dodatki. Mechanizm ich dziaania polega na tworzeniu na powierzchni metalu, mniej lub bardziej trwale przylegajcego filmu olejowego. Dodatki AW s zwizane z powierzchni metalu siami adsorpcji i/lub chemisorpcji, a dodatki EP siami chemisorpcji tworz z atomami metalu zwizki chemiczne, jak to pokazano na rys. 12.11. W pewnych warunkach adsorpcja moe przechodzi w chemisorpcj. W tabeli 12.6 przedstawiono podzia cieczy obrbczych grupy M (emulsje i roztwory), wedug skadu i waciwoci przeciwzuyciowych i przeciwzatarciowych. Wspczesne chodziwa, obok skadnikw gwarantujcych waciwoci funkcjonalne, zawieraj take skadniki przeciwdziaajce rozwojowi mikroorganizmw, s to tzw. biostatyczne substancje, nie podlegajce przyswajaniu przez mikroorganizmy i hamujce procesy ich rozwoju oraz biocydy toksyczne dla mikroorganizmw (patrz p. 12.9.2 i 12.13).
1
Patrz: Gawroska H., Grski W.: Analiza cyklu yciowego cieczy eksploatacyjnych, Paliwa, Oleje i Smary w Eksploatacji, 33, 1997.
TABELA 12.6 Podzia cieczy obrbkowych grupy M, wedug skadu i waciwoci - emulsje i roztwory Kod literowy Emulsje MAA MAB MAC MAD MAE MAF MAG MAH MAI + + + + + + + + + + i / lub + Smary, pasty + i / lub + + + + + Typ cieczy Mikroemulsje Roztwory
XII
uznawanych za biostabilne, aczkolwiek nastpuje on po duszych okresach eksploatacji. Istniej rwnie mikroorganizmy pobierajce tlen z zawartych w chodziwie zwizkw chemicznych, takich jak: azotany i siarczany. Substancjami bdcymi poywk dla mikroorganizmw, s organiczne zwizki wgla, gwnie wglowodory oraz zwizki: azotu, fosforu i siarki. Rozwojowi mikroorganizmw sprzyja temperatura, w przedziale 20 30C oraz pH = 6 8,5. Bakterie preferuj grny zakres tego przedziau, natomiast grzyby dolny. Rozwj mikroorganizmw przy pH > 9 jest bardzo powolny, std wikszo wspczesnych cieczy obrbczych zawierajcych w swoim skadzie wod, jest utrzymywane na poziomie pH > 9. 12.8.2 rda zakae rdami zakaenia chodziw najczciej s: q woda uywana do sporzdzania emulsji. Woda pitna zawiera do 102 kolonii mikroorganizmw/ml. Wody powierzchniowe mog zawiera znacznie wiksze iloci kolonii; q skupiska osadw, gromadzce si w martwych przestrzeniach ukadu chodzenia. Skupiska te mona usun jedynie poprzez zastosowanie specjalnych rodkw dezynfekujco-myjcych, przy wymianie chodziwa; q brud i zanieczyszczenia, przedostajce si do ukadu z obrabianych detali i otoczenia; q zarodniki, znajdujce si zawsze w powietrzu. 12.8.3 Skutki rozwoju mikroorganizmw Efektem rozwoju mikroorganizmw w ukadzie chodzenia jest stopniowy rozkad skadnikw chodziwa. Towarzysz temu nastpujce objawy: q zmniejszenie pH chodziwa, q zwikszanie mikrokropelek fazy zawieszonej (oleju), a w konsekwencji utrata stabilnoci emulsji i wydzielanie si oleju (rozwarstwianie emulsji), q pogorszenie waciwoci smarnych chodziwa, q pogorszenie jakoci obrabianych powierzchni, q zwikszenie agresywnoci korozyjnej chodziwa, w wyniku zwikszania si stenia kwanych produktw metabolizmu mikroorganizmw, takich jak: kwas mlekowy, kwas octowy, kwas mrwkowy, q wydzielanie przez chodziwo nieprzyjemnego zapachu, na skutek wydzielania si zredukowanych, lotnych zwizkw siarki i azotu. Jest to szczeglnie czsto wyczuwalne po okresie przestojw produkcyjnych (sobota, niedziela), q pogarszanie si warunkw higieny pracy; powstawanie uczule i infekcji wrd pracownikw, q zatykanie filtrw w ukadach cyrkulacyjnych przez skupiska drody i grzybw. Powysze objawy skutkuj skrceniem ywotnoci chodziw, zwikszeniem kosztw eksploatacji, przestojami produkcyjnymi, zwizanymi z wymian chodziwa. 12.8.4 Kontrola mikrobiologiczna chodziw Kontrola mikrobiologiczna chodziw w ukadzie jest zalecana z powodu koniecznoci podjcia odpowiednich dziaa, majcych na celu zapobieganie rozwojowi flory bakteryjnej i grzybw, w czasie umoliwiajcym przeciwdziaanie destrukcji chodziwa. Do tego celu zaleca si stosowa zanurzeniowy test pytkowy dla bakterii i grzybw, szczegowo opisany w p. 12.10.4. Jednym z istotnych elementw kontroli mikrobiologicznej jest take kontrola pH chodziwa. Niewaciwa dla chodziwa warto pH wiadczy o rozcieczeniu lub nadmiernym zateniu koncentratu, a szybkie zmniejszanie pH wiadczy o rozwoju mikroorganizmw i powinno by sygnaem do podjcia procedur zaradczych.
Rys. 12.12 Stanowisko do bada mikrobiologicznej stabilnoci cieczy chodzcosmarujcych 1 poziomowskaz, 2 badana ciecz chodzco-smarujca, 3 kulki szklane i wiry, 4 pompa, 5 zbiornik cieczy chodzco-smarujcej, 6 chodnica wodna
Nowoczesne chodziwa, przed ich wprowadzeniem do obrotu i eksploatacji s szczegowo badane, m. in. pod ktem ich biostabilnoci. Badania takie s wykonywane na specjalnych stanowiskach (rys. 12.12), modelujcych rzeczywiste, dynamiczne warunki pracy. Badane chodziwo zadaje si specjalnie dobranymi bakteriami, symulujcymi zakaenia w rzeczywistym rodowisku panujcym w obrabiarce. Na stanowisku, chodziwo (emulsja) w temperaturze 37C, cyrkuluje w warunkach sprzyjajcych rozwojowi bakterii. Test ten trwa kilka tygodni, nawet kilka miesicy, a do osignicia okrelonego poziomu zakaenia. Przykadowe wyniki bada mikroemulsji oraz emulsji olejowej na takim stanowisku, w rzeczywistych warunkach pracy, przedstawiono na rys. 12.13. O braku rozwoju mikroorganizmw w badanej cieczy chodzco-smarujcej wiadczy stabilno pH.
Rys. 12.13 Przykadowe wyniki dynamicznych bada stabilnoci mikrobiologicznej emulsji poprzez pomiar pH 1 biostabilna ciecz chodzco-smarujca, badana na stanowisku wg rys. 12.12, 2 ta sama ciecz w praktycznej eksploatacji, 3 ciecz obrbcza nie biostabilna ((strzakami oznaczono: czyszczenie, dodatek biocydu i koncentratu)
12.8.5 Pielgnacja chodziw Pielgnacja chodziw ma na celu przeciwdziaanie skaeniom mikrobiologicznym i rozwojowi mikroflory. Sprowadza si ona do dziaa zapobiegawczych, zwizanych z higien produkcji oraz interwencyjnych, polegajcych na wprowadzeniu do chodziwa specjalnych rodkw chemicznych (biocydw), niszczcych zarodniki mikroorganizmw i przeciwdziaajcych ich rozwojowi.
XII

Zasady waciwej pielgnacji chodziwa: q ukady cyrkulacyjne powinny by wykonane tak, aby nie wystpoway przestrzenie martwe. W takich przestrzeniach gromadz si zarodniki mikroorganizmw, skaajce nowe chodziwo, q w duych ukadach kanay obiegowe powinny by zabezpieczone przed dostawaniem si do nich kurzu i zanieczyszcze z hal fabrycznych i atmosfery, q zanieczyszczenia stae powinny by usuwane z chodziwa w sposb cigy, przy uyciu: filtrw siatkowych, filtrw tamowych, filtrw przegrodowych, hydrocyklonw, separatorw itp., q ukady w ktrych znajduje si chodziwo powinny by skutecznie wentylowane i napowietrzane, co zapobiega rozwojowi mikroorganizmw beztlenowych, q przed wymian chodziwa ukady powinny by myte i dezynfekowane, q rodki odkaajce (biocydy) uywane do odkaania chodziw powinny by dodawane w optymalnym steniu. Zbyt mae stenie biocydu moe doprowadzi do uodpornienia mikroorganizmw na ich dziaanie, a w efekcie do szybkiego rozwoju mikroorganizmw szczeglnie odpornych na dziaanie biocydu. Stenie zbyt due moe dziaa uczulajco na personel i podwysza koszty odkaania, q stosowane rodki odkaajce powinny mie szerokie spektrum dziaania na rne grupy mikroorganizmw; najlepiej gdy pochodz z renomowanych firm majcych due dowiadczenie w produkcji tego typu rodkw, q rodki odkaajce naley stosowa okresowo, zgodnie z zaleceniami instrukcji stosowania lub bazujc na wynikach bada i obserwacji, tak aby nie dopuci do zakaenia ukadu, q naley stosowa koncentraty chodziw dobrej jakoci, waciwie zabezpieczone mikrobiologicznie (zawierajce w swoim skadzie biostaty) na etapie produkcji, q personel powinien by odpowiednio przeszkolony, aby nie dopuszcza do zanieczyszczenia chodziw i skaenia ukadw. 12.8.6 Mycie i odkaanie Dobre efekty w przeciwdziaaniu skaeniom mikroorganizmami daje mycie i odkaanie ukadu. Zaleca si je przeprowadza przed kad wymian chodziwa. Jedynym racjonalnym sposobem waciwego przygotowania ukadu do wymiany chodziwa jest nastpujce postpowanie: q cakowite zlanie zuytego chodziwa, q usunicie moliwie dokadnie nagromadzonych osadw, q umycie ukadu wodnym roztworem rodka myjco-odkaajcego.
TABELA 12.7 Objawy i skutki niewaciwej jakoci olejw obrbczych Podstawa oceny Wygld Objawy Mtny olej, mga w otoczeniu maszyny Drastyczne obnienie jakoci wyrobu Charakterystyczny zapach utlenionego oleju, podwyszenie temperatury oleju Utlenienie oleju Diagnoza Olej zawiera wod Skutki i dziaania zaradcze Ryzyko niewaciwej jakoci wyrobu, korozja: zapobiega zawodnieniu oleju odwodni olej wyeliminowa rdo wody zla odstj ze zbiornika olej Ryzyko powstawania nierwnoci i rys: wymieni olej, jeli liczba kwasowa osignie warto >4 mgKOH/g Ryzyko powstawania nierwnoci i rys: wymieni olej zmniejszy prdko obrbki Ryzyko poaru wymieni olej Ryzyko niewaciwej jakoci wyrobu: zmniejszy prdko obrbki
Roztwr rodka myjco-odkaajcego moe by rwnie wprowadzony do starego chodziwa, na okres od 6 do 24 h, lub jeeli to moliwe na duej, przy wczonej cyrkulacji.
12.9 Sposoby pielgnacji chodziw

12.9.1 Objawy niewaciwej jakoci chodziw Niewaciwa jako cieczy obrbczej moe mie wiele przejaww, jak: korozja obrabianych metali, za jako powierzchni, dziaanie toksyczne na organizm pracownikw lub uczulajce na ich skr, odstrczajcy zapach i wiele innych. Obserwowana za jako cieczy obrbczej moe by spowodowana niewaciwym dobraniem jakoci cieczy do procesu technologicznego, ale rwnie wynikiem niechlujstwa personelu. Znajomo objaww pozwala na podjcie waciwych rodkw zaradczych. Objawy niewaciwej kondycji olejw obrbczych przedstawiono w tabeli 12.7, a emulsji wodno-olejowych w tabeli 12.8. 12.9.2 rodki odkaajce (biobjcze) Pielgnacj chodziw w czasie ich eksploatacji prowadzi si poprzez dodawanie rodkw odkaajcych, tzw. biocydw. rodki te nie powinny oddziaywa niekorzystnie na czowieka (nie mog uczula, by toksyczne). Ponadto od rodkw odkaajcych wymaga si nastpujcych cech, wanych z eksploatacyjnego punktu widzenia: q nie powinny reagowa z obrabianymi powierzchniami metali, q nie powinny reagowa ze skadnikami chodziw ani pogarsza ich podstawowych waciwoci, q nie powinny wydziela przykrego zapachu, q nie powinny barwi skry i obrabianych powierzchni, q powinny ulega biodegradacji przy duym rozcieczeniu. Wspczesne biocydy s to substancje chemiczne o dziaaniu biobjczym (bakteriobjczym, grzybobjczym, pleniobjczym). Najszersze zastosowanie znajduj rodki o szerokim spektrum dziaania, jednoczenie niszczce wszystkie grupy mikroorganizmw. Ich dziaanie powinno by rozcignite w czasie i trwa a do wprowadzenia kolejnej porcji, co poprawia ekonomik ich stosowania. Od rodkw biobjczych wymaga si niemal natychmiastowego dziaania. Powinny one szybko niszczy yjce w chodziwie mikroorganizmy, a take ich zarodniki. Tym samym hamuj proces wytwarzania enzymw, rozkadajcych oleje. Powoduj one zahamowanie rozwoju mikroorganizmw, w wyniku oddziaywa
Woda > 0,02% Zwikszenie lepkoci oleju o wicej ni 15 % i liczby kwasowej wicej ni 1 mg KOH/g Obnienie temperatury zaponu oleju o wicej ni 300C jeli liczba kwasowa oleju nie ulega istotnej zmianie
Rozkad oglny oleju, obrbka Objawy utlenienia oleju jak pociem- z prdkoci poza dozwolonym nienie, i charakterystyczny zapach limitem Zapach rozpuszczalnika Olej zawiera rozpuszczalnik Obrbka z prdkoci poza dozwolonym limitem Olej nieprzystosowany do stosowanej prdkoci obrbki
Uszkodzenia obrabianego detalu
Rysy i odksztacenia
XII
TABELA 12.8 Objawy i skutki niewaciwej jakoci emulsji wodno-olejowych oraz rodki zaradcze Parametr Czstotliwo i metody kontrol Codziennie, wzrokowo Objawy luz w oleju Przyczyny Atak grzybw Nastpstwa Maa trwao emulsji, klejenie si Za jako wyrobu, krtka ywotno narzdzi Zalecenia Wymieni emulsj, wyczyci i odkazi ukad chodzenia Sprawdzi system filtracji i podj dziaania naprawcze Odseparowa olej, sprawdzi i naprawi uszczelnienia
Wygld
Obecno staych zanieczyszcze Zabrudzenie powierzchni chodziwa olejem
Awaria systemu filtracyjnego
Przedostawanie si ole- Maa trwao emulsji, ju obcego, uszkodzenie za ochrona przeciwuszczelnie korozyjna, niebezpieczestwo rozwoju mikroorganizmw Rozwj mikroflory Maa trwao emulsji, niewaciwe proporcje koncentratu i wody, obecno obcych olejw Wypywanie emulsji ze zbiornika
Codziennie Zapach Wzrokowo, codziennie podczas pracy
Nieprzyjemny zapach chodziwa
Zastosowa biocyd, unika zanieczyszczenia emulsji, oczyci ukad Doranie stosowa dodatek przeciwpienny, stosowa wod o wymaganej twardoci Zmniejszy stenie emulsji
Pienienie si emulsji
Zbyt twarda woda
Pienienie
Stenie koncentratu odnosi do karty wyrobu lub wymaga procesu technologicznego
Wspczynnik zaamania wiata (patrz p. 10.5) lub metod wysalania (patrz p. 10.6) W zalenoci od procesu i stosowanego chodziwa: codziennie lub dwa razy na tydzie
Wiksze ni wymagane
Straty wody w wyniku odparowania, niewaciwe proporcje koncentratu i wody
Pojawienie si zapachu, niskie pH, maa trwao emulsji, korozja obrabianych materiaw, objawy skrne u personelu
Mniejsze ni wymagane; pH mniejsze ni 8,8 jest grone
Niewaciwe proporcje koncentratu i wody
Za ochrona przeciwZwikszy stenie korozyjna, niebezpieczestwo rozwoju mikroorganizmw, za jako wyrobw, krtka ywotno narzdzia skrawajcego Wymieni lub rozcieczy emulsj
Odczyn (pH)
Pehametr lub papierki wskanikowe,
pH powyej wymaganego
Uycie niewaciwego Za jako wyrobu, koncentratu lub rodka objawy skrne u perczyszczcego, za dua sonel zawartoc biocydw, Moe nastpi dalszy rozwj mikroorganizmw
pH poniej wymagane- Podejrzenie o rozwj go o 0,5 jednostki mikroorganizmw (sprawdzi testem mikrobiologicznym pH poniej wymaganego o wicej ni 1 jednostk Testy mikrobiologiczne (patrz p. 10.4) kontrola 1 do 2 razy w miesicu lub w przypadku zaobserwowania innych objaww Test na azotyny (patrz p. 10.8) kontrola raz na tydzie Zawarto azotynw Bakterie powyej 104 kolonii/litr, grzyby i drode powyej niewielkiej obecnoci Rozwj bakterii, zbyt mae stenie koncentratu Rozwj mikroorganizmw, mae stenie koncentratu, zmniejszenie stenia biocydw
Doda biocyd
Korozja wyrobw, maa Doda stonej emultrwao emulsji, twosji, zastosowa biocyd rzenie si nitrozoamin Przykry zapach, maa zasadowo (zbyt niskie pH), maa trwao emulsji, korozja obrabianych materiaw i objawy skrne u personelu Doda stonej emulsji, doda biocyd. W przypadku rozwoju grzybw lub drody odkazi ukad przy uyciu rodkw myjcych i wymieni pyn emulsji Czciowa wymiana emulsji, kontrola stenia nitrozoamin, wprowadzenie do emulsji inhibitorw korozji
Skaenie mikroorganizmami
Zawarto azotynw powyej 20mg/l lub azotanw powyej 50 mg/l
Rozwj bakterii, Obecno amin drugoprzedostanie si z rzdowych powoduje wod azotanw lub powstanie nitrozoamin azotynw, obecno olejw obcych, kontakt emulsji ze spalinami z atmosfery lub z powierzchni obrabianego materia Niewaciwie dobrany koncentrat, pH nisze od wymaganego procesem technologicznym Korozja wyrobw z eliwa i stali
lady korozji na eliwie i stali
Test Forda lub Herberta Wynik badania > 0 (w (patrz p. 10.7) niektrych uzasadnionych przypadkach >1)
Dobra waciwy koncentrat zawierajcy inhibitory korozji, doda inhibitor korozji, postpowa jak podano przy pH
na istotne dla ycia mikroorganizmw procesy fizjologiczne. Jako skadniki biostatyczne najczciej s stosowane rozpuszczalne w olejach estry kwasu borowego (estry boranowe) oraz inne zwizki boru. Jako biocydy jest stosowana grupa organicznych zwizkw chemicznych lub mieszanin takich zwizkw. Wyklucza si zwizki niekorzystnie odziaywujce na organizm (np. wydzie-
lajce formaldehyd, tworzce nitrozoaminy dziaajce rakotwrczo), a w szczeglnoci na skr czowieka. Produkty ich przemian chemicznych i mikrobiologicznych rwnie nie mog wykazywa dziaania toksycznego, rakotwrczego, uczulajcego itp. np. w USA jako biocydy do stosowania s dopuszczone zaledwie 22 zwizki chemiczne i 8 mieszanin. Z tych wzgldw jako biocydy naley
10
XII

stosowa substancje produkowane przez renomowane firmy. S one na pewno dokadnie sprawdzone pod wzgldem toksykologicznym. Problemy toksycznoci biocydw omwiono w p. 12.13. 12.9.3 Konserwacja chodziw Konserwacja chodziw ma na celu zapobieganie zakaeniu emulsji i ukadu oraz odkaanie zakaonych ju emulsji. Zapobieganie skaeniom chodziw uzyskuje si rwnie poprzez stosowanie chodziw biostabilnych, odpornych na rozwj mikroorganizmw oraz przez utrzymanie chodziwa w czystoci. W tym zakresie zaleca si nastpujce dziaania: q okresowy monitoring jakoci chodziwa i podejmowanie dziaa korygujcych w przypadkach zaobserwowanych odchyle od wartoci normatywnych i typowych, q utrzymywanie cieczy w czystoci: usuwanie obcych olejw, usuwanie wirw, zapobieganie przedostawaniu si zanieczyszcze z otoczenia. Usuwanie obcych olejw wygodnie jest przeprowadza przy uyciu specjalnego urzdzenia. Schemat tego urzdzenia przedstawia rys. 12.14. Dziaanie urzdzenia polega na cigym wychwytywaniu obcego oleju z powierzchni emulsji przez obracajc si tarcz, z ktrej olej jest usuwany zbierakiem do specjalnego pojemnika. q odkaanie cieczy, zbiornikw i ukadu. Odkaanie chodziw polega na wprowadzeniu do nich rodkw odkaajcych. Wymaga si, aby rodki odkaajce dziaay natychmiastowo, poniewa po rodek biobjczy siga si wwczas, gdy proces rozwoju mikroorganizmw jest zaawansowany. Ze wzgldu na zrnicowan jako rodkw biobjczych, czstotliwo ich dodawania i ich iloci s zrnicowane. Zale od skutecznoci dziaania biocydw i skutecznoci biostatycznej skadnikw cieczy chodzco-smarujcej. Wpyw maj rwnie czynniki eksploatacyjne jak: stosowana technologia, higiena produkcji, czysto ukadu, a przede wszystkim jako koncentratu. Przedziay czasowe midzy wprowadzaniem kolejnych porcji biocydu wahaj si od tygodnia do kilku miesicy.
Rys. 12.15 Porwnanie stabilnoci mikrobiologicznej rnych rodzajw chodziw 1 poziom naturalny, 2 chodziwo klasyczne bez dodawania biocydw, 3 chodziwo klasyczne z dodawaniem biocydw, 4 moment wprowadzenia biocydu, 5 chodziwo biostabilne (mikroemulsja)
Waciwe stosowanie rodkw odkaajcych moe w istotny sposb wpyn na ekonomik produkcji. W kalkulacji naley rwnie uwzgldni koszt przestojw, zwizanych z wymian chodziwa, koszty sporzdzania nowego i utylizacji zuytego chodziwa oraz ewentualnego obnienia jakoci wyrobw. Porwnanie przebiegu rozwoju mikroflory w chodziwach, stanowicych emulsje, bez uzupeniajcego dozowania biocydw i z okresowym dozowaniem biocydw oraz biostabilnych mikroemulsji, przedstawia rys. 12.15. Naley zauway, e w chodziwie bez dodatku biocydu rozwj mikroorganizmw jest nieograniczony, a do wyczerpania substancji odywczych. 12.9.4 Nadzorowanie stenia emulsji W czasie pracy, z rnych wzgldw, stenie koncentratu w emulsji moe ulec zmianie. Poniewa stenie koncentratu w emulsji jest specjalnie dobierane (optymalizowane) zalenie od obrabianego metalu oraz typu stosowanych procesw obrbczych, powinno ono podlega okresowej kontroli. Kontrola zawartoci koncentratu polega na pomiarze wspczynnika zaamania wiata, przy uyciu refraktometru. W celu obliczenia aktualnego stenia emulsji, bezporednie odczyty z refraktometru naley pomnoy przez wspczynnik korygujcy, zazwyczaj podawany w karcie wyrobu. Wspczynniki korygujce s rne dla emulsji, sporzdzonych z rnych rodzajw koncentratw. Podane przykadowo wspczynniki korygujce odnosz si wycznie do okrelonej emulsji. Naley je ustala odrbnie dla kadego gatunku cieczy obrbczej. Jeeli stenie koncentratu jest wiksze ni wymagane, naley doda wody, a jeeli mniejsze, naley doda nowej emulsji o duym steniu. Naley unika dodawania koncentratu bezporednio do emulsji znajdujcej si w zbiorniku maszyny. Ponowne ustalenie stenia emulsji przywraca rwnie waciwe pH.
12.10 Laboratoryjne metody bada

Kontrola jakoci koncentratw i cieczy chodzco-smarujcych, czciowo jest wykonywana standardowymi metodami waciwymi dla olejw smarnych (np. cieczy hydraulicznych), a czciowo metodami specyficznymi dla tej grupy cieczy eksploatacyjnych. Uytkownikw najbardziej interesuj metody bada stosowane bezporednio podczas eksploatacji cieczy chodzco-smarujcych, bardziej szczegowo opisane w p. 12.10.3 12.10.9.
Rys. 12.14 Urzdzenie do usuwania obcych olejw z powierzchni emulsyjnych cieczy obrbczych 1 statyw, 2 tarcza zbierajca olej, 3 silnik napdzajcy tarcze zbierajc, 4 odprowadzenie oleju, 5 zbierak
XII
11
12.10.1 Standardowe metody bada Podstawowe, laboratoryjne metody kontroli jakoci koncentratw, w wielu przypadkach polegaj na oznaczeniu znormalizowanych parametrw, stosowanych w badaniach olejw smarnych: q barwa, q gsto w temp. 15C, q lepko kinematyczna w temp. 40C, q temperatura zaponu, q liczba kwasowa, q liczba zmydlenia, q waciwoci smarne, q dziaanie korodujce na mied, q odporno na pienienie, W szczeglnych przypadkach cieczy stosowanych do obrbki wyrobw przeznaczonych do kontaktu z ywnoci badana jest zawarto benzenu i wglowodorw aromatycznych. 12.10.2 Specyficzne metody bada Obok typowych metod standardowych, zostay opracowane i s powszechnie stosowane metody specyficzne, nie stosowne w przypadku innych cieczy eksploatacyjnych. Zestawienie metod bada specyficznych dla tej grupy cieczy eksploatacyjnych, przedstawia tabela 12.9. Do celw kontroli wybranych parametrw, szczeglnie istotnych ze wzgldw eksploatacyjnych, poszczeglne firmy dysponuj specjalnymi, walizkowymi zestawami testw.
TABELA 12.9 Specyficzne metody bada koncentratw i roztworw cieczy chodzco-smarujcych Waciwoci Metody bada Producentw (francuskie) Mtno Mieszalno z wod Rezerwa alkaliczna CNOMO D 651692 CNOMO D 655202 CNOMO D 601704 PN-85/C-04066 ASTM D 2896 ASTM D 974 NFT 60112 PN-89/C-04963 DIN 51369 PN-81/C-04952 DIN 51368 CNOMO D 695201 CNOMO D 635200 PN-92/M-55789, DIN 51360, IP 287 Inne
Pomiar odczynu chodziw najczciej jest wykonywany kolorymetrycznie, przy uyciu tzw. papierka wskanikowego. Pomiar polega na porwnaniu zabarwienia papierka wskanikowego zwilonego chodziwem z barwn skal wzorcw, ktrej odpowiednie barwy oznaczaj okrelone pH. Dokadno pomiaru pH przy uyciu papierka wskanikowego nie zawsze jest wystarczajca do celw praktyki uytkowania chodziw. Znacznie dokadniejsze wyniki pomiarw mona uzyska przy uyciu potencjometrycznie pehametrw laboratoryjnych lub przenonych. 12.10.4 Kontrola mikrobiologiczna Do kontroli mikrobiologicznej chodziwa podczas pracy stosuje si specjalne zestawy, w skad ktrych najczciej wchodz: q pojemnik z pytk testow (dip slide) pokryt odpowiednimi poywkami, q pojemnik z ciek poywk, q strzykawka, q wzorce. Strona janiejsza pytki testowej suy do wykrywania obecnoci bakterii, a strona ciemniejsza do wykrywania obecnoci drody i grzybw. Wszystkie skadowe czci zestawu, istotne dla wyniku oznaczania, s sterylne. Oznaczanie polega na pobraniu prbki badanej cieczy, jej ujednorodnieniu poprzez wytrzsanie, a nastpnie pobraniu 2 ml ujednorodnionej prbki przy uyciu strzykawki i przeniesieniu tej porcji do pojemnika, zawierajcego ciek poywk. Do tej mieszaniny naley woy pytk testow i energicznie wytrzsn 10 razy. Pytk testow przenosi si nastpnie do naczynia, w ktrym bya umieszczona pierwotnie (niektre zestawy do mikrobiologicznej kontroli emulsji wodno-olejowych, nie przewiduj stosowania rozcieczania i ciekej poywki). Skaone pytki inkubuje si przez 48 godzin (bakterie) lub 96 godzin (drode i grzyby) w temperaturze 27 30C. Po czasie inkubacji porwnuje si liczb powstaych na pytkach kolonii mikroorganizmw ze wzorcami (rys. 12.16). Liczb kolonii bakterii w 1 ml chodziwa okrela si poprzez pomnoenie przez 10, liczby wynikajcej z wzorca. Mnonik wynika z rozcieczenia prbki. W przypadku pomiaru bez rozcieczania, mnonika nie naley stosowa. Stan skaenia drodami i grzybami okrela si jako: niewielki, redni lub duy.
Warto pH Wspczynnik zaamania wiata Stenie metod wysalania Trwao w czasie przechowywania Test korozyjnoci materiaw elaznych Test korozyjnoci materiaw nieelaznych (aluminium, mied, mosidz, brz) Odporno na pienienie w obiegu Odporno na ywiczenie Kontrola mikrobiologiczna Azotany i azotyny Twardo wody
CNOMO D 151666 CNOMO D 651667
CNOMO D 635223 CNOMO D 655212 CNOMO D 651663 NF M 07070 PN-73/C-04576 DIN 38 405 PN-71/C-04554
Uwaga! Przed zastosowaniem norm sprawdzi ich aktualno.
12.10.3 Stenie jonw wodorowych pH Istotnym parametrem, okrelajcym jako chodziw, stanowicych emulsje wodno-olejowe lub roztwory wodne jest ich odczyn (zasadowo lub kwasowo), przewanie okrelany poprzez podanie pH (patrz p. 4.10.7) roztworu.
Rys. 12.16 Wzorce iloci mikroorganizmw
12
XII

12.10.5. Wspczynnik zaamania wiata Pomiar wspczynnika zaamania wiata cieczy chodzcosmarujcych wykonuje si przy uyciu refraktometrw laboratoryjnych lub polowych (patrz p. 4.24), poprzez naniesienie kropelki badanej cieczy na pryzmat urzdzenia pomiarowego i naprowadzeniu pokrtem krzya siatki na lini podziau. Odczyt wartoci wspczynnika zaamania wiata nastpuje na skali, najczciej umieszczonej w okularze przyrzdu. Do celw korekty skadu cieczy chodzcych jest wystarczajce stosowanie refraktometru typu polowego. W przypadku wikszoci emulsji zaleno midzy steniem emulsji a wspczynnikiem zaamania wiata jest liniowa, co przykadowo dla emulsji sporzdzonych z rnych koncentratw pokazano na rys. 12.17. Prostoliniowa zaleno pozwala w praktyce eksploatacyjnej na okrelenie stenia S koncentratu w emulsji, na podstawie wzoru (12.1): S = n20D W
(12.1)
12.10.7 Dziaanie korodujce na stopy elaza Wan waciwoci cieczy obrbczych jest brak dziaania korodujcego na stopy elaza. Do oceny s stosowane dwie stosunkowo proste, znormalizowane metody: Herberta i Forda. Zasada obu metod jest podobna. W przypadku metody Herberta, polega na przetrzymaniu przez 24 h w okrelonych warunkach pytki eliwnej z naoonymi wirkami stalowymi, zwilonymi badan ciecz i nastpnie ocenie stanu skorodowania powierzchni pytki. W przypadku metody Ford-Test, zasada metody polega na przetrzymaniu przez 2 h, w okrelonych warunkach bibuy filtracyjnej z naoonymi wirkami eliwnymi, nasczonymi badan ciecz i nastpnie ocenie stanu powierzchni bibuy. W obu metodach stan skorodowania jest oceniany na podstawie wielkoci powierzchni, na ktrej wystpiy lady korozji, wyraonej w %. Obie metody odnosz si do siedmiostopniowych skal stopnia skorodowania. W ktrych 0 - oznacza brak korozji, a 6 - bardzo silne dziaanie korodujce. 12.10.8 Test na azotyny (nitrozoaminy) Powody, dla ktrych kontrola nitrozoamin jest niezbdna, omwiono szerzej w p. 12.13. Bezporednie oznaczanie nitrozoamin wymaga specjalnej aparatury i jest dugotrwae. Z tych wzgldw dostpne metody oznaczania nie s przydatne w praktyce eksploatacyjnej. Nitrozoaminy mog wystpi w cieczy obrbczej tylko wwczas, gdy zaistniej w niej jednoczenie aminy i azotyny. Poniewa aminy s czstym skadnikiem chodziw, obecno azotynw jest warunkiem koniecznym pojawienia si nitrozoamin. W tej sytuacji, metod oznaczania nitrozoamin zastpiono metod oznaczania azotynw. Polega ona na zanurzeniu w chodziwie paska, na kocu ktrego jest naniesiony wskanik zmieniajcy barw, w zalenoci od stenia azotynw (porednio nitrozoamin). 12.10.9 Kontrola twardoci wody Twardo wody jest to jej waciwo, zwizana z obecnoci w niej soli wapnia i magnezu. Miar twardoci wody jest umowna warto, okrelajca zawarto soli wapnia lub rwnowanych iloci soli magnezu. W Polsce dotychczas powszechnie byy stosowane tzw. stopnie niemieckie (1n). Stopie niemiecki odpowiada zawartoci 1 czci wagowej tlenku wapnia CaO w 100 000 czciach wody. Aktualnie obowizujc w Polsce jednostk twardoci wody jest milival/litr (mval/l). Milival/litr jest to twardo, jak nadaje wodzie 1 miligramo-rwnowanik jonw Ca (20,04 mg) lub Mg (12,16 mg): 1 mval/l = 2,8n. W innych krajach s stosowane inne stopnie twardoci wody: q we Francji stopnie francuskie: 1f = 0,56n, q w Wielkiej Brytanii stopnie angielskie: 1 ang. = 0,80n. q w Rosji tonostopie = 1000n. W tabeli 12.10 podano zwyczajowe okrelenia twardoci wody, odniesione do rnych jednostek. Uwaga: W dokumentacji technicznej twardo wody jest czsto oznaczana symbolem TH, i podawana w stopniach francuskich (f ). Wedug francuskiej klasyfikacji wyrnia si nastpujce klasy twardoci wody: q woda mikka: TH = 0 20f (0 4 mval/l), q woda o redniej twardoci: TH = 20 35f (4 7 mval/l), q woda twarda: TH = 35 100f (7 40 mval/l). Twardo wody jest oznaczana metodami miareczkowymi (w wyspecjalizowanych laboratoriach). Do celw technicznych, oznaczanie twardoci wody wykonuje si poprzez zanurzenie w niej specjalnego papierka wskanikowego i porwnanie jego zabarwienia z zaczon skal wzorcw.
gdzie: n20D wspczynnik zaamania wiata badanej emulsji wodnoolejowej, W korygujcy wspczynnik refraktometryczny, podawany w kartach katalogowych. Naley bra pod uwag fakt, e dokadny wynik pomiaru
Rys. 12.17 Zaleno wspczynnika zaamania wiata od stenia koncentratu dla przykadowo wybranych emulsji 1 emulsja olejowa, 2 emulsja semisyntetyczna
uzyskuje si w przypadku emulsji wieo sporzdzonych. Dokadno pomiaru maleje w miar zanieczyszczania emulsji. 12.10.6 Pomiar stenia metod wysalania W praktyce eksploatacyjnej, czsto stosowan metod kontroli stenia jest metoda wysalania. Zasada metody polega na wprowadzeniu do 100 ml emulsji, umieszczonej w specjalnej kolbie pomiarowej wg DIN 51368 (rys.12.18) 30 ml 50% kwasu siarkowego, wymieszaniu i wygrzaniu mieszaniny w temperaturze 95C, w czasie 8 godzin. Po schodzeniu kolby odczytuje si ilo wydzielonego oleju. Stenie koncentratu w emulsji oblicza si, mnoc otrzymany wynik przez wspczynnik wysalania, waciwy okrelonemu gatunkowi koncentratu.
Rys. 12.18 Kolba do wysalania wg DIN 51368
XII
13
12.11 Dobr cieczy obrbczych do zastosowa

Dobr olejw obrbczych do zastosowa jest dokonywany gwnie wedug lepkoci kinematycznej i wymaganych waciwoci smarnych (AW lub EP), w zalenoci od prdkoci obrbki, rodzaju obrabianego materiau i niektrych innych parametrw. Najlepsze rezultaty uzyskuje si przez sprawdzenie w praktyce. Dobr emulsji wodno-olejowych zaley rwnie od rodzaju obrabianego materiau, prdkoci skrawania i waciwoci emulsji. Przykadowe prdkoci obrbki rnych metali podano w tabeli 12.11. Ze wzgldu na mnogo czynnikw, wpyTABELA 12.10 Okrelenia twardoci wody wyraone w rnych jednostkach Okrelenie twardoci wody Bardzo mikka Mikka rednio twarda Do twarda Twarda Bardzo twarda Stopnie niemieckie 0 n 0 ... 4 4 ... 8 8 ... 12 12 ... 18 18 ... 30 > 30 Stopnie francuskie 0 f 0 ... 7,1 7,1 ... 14,3 14,3 ... 21,4 21,4 ... 32,1 32,1 ... 53,6 > 53,6 Stopnie angielskie 0 ang. 0 ... 5 5 ... 10 10 .. 15 15 ... 22,5 22,5 ... 37,5 > 37,5 Milivale/litr mval/l 0 ... 1,43 1,43 ... 2,86 2,86 ... 4,28 4,28 ... 6,43 6,43 ... 10,7 > 10,7
wajcych na jako obrbki oraz zrnicowanie waciwoci koncentratw rnych firm, dane zawarte w tabeli 12.11 naley traktowa jako orientacyjne.
12.12 Zalecenia praktyczne

12.12.1 Jako wody Poniewa woda w skadzie cieczy chodzco-smarujcych stanowi 88 96% (V/V), dla jakoci sporzdzanej emulsji istotne znaczenie ma nie tylko jako zastosowanego koncentratu, ale take jako uytej wody. Podstawowymi waciwociami, jakich wymaga si od wody uywanej do sporzdzania wodnych cieczy chodzco-smarujcych s: q odczyn obojtny (pH okoo 7), q twardo od mikkiej do redniej, nigdy twarda lub bardzo twarda, q brak chlorkw [Cl], siarczanw [SO42] i wglanw [HCO3][CO32] powyej dopuszczalnych norm dla wody pitnej, q brak skae mikrobiologicznym, w stopniu wikszym ni wymagania dla cieczy chodzco-smarujcych. O jakoci cieczy chodzco-smarujcych wiadczy rwnie proporcja zawartoci jonw wapnia i magnezu zawartych w wodzie. Decyduje ona o skonnoci do tworzenia piany, a take o tworzeniu nierozpuszczalnych myde. Z tych wzgldw, przy sporzdzaniu emulsji i roztworw, oglna twardo wody moe by jedynie wskazwk wstpn; ostateczn odpowied mog da jedynie prby. Wpyw skadu chemicznego wody, na eksploatacyjne waciwoci emulsji, przedstawia tabela 12.12. 12.12.2 Sporzdzanie emulsji i przygotowanie maszyny Do sporzdzania emulsji naley stosowa czyst wod o maej twardoci, okresowo kontrolowan. Temperatura wody powinna wynosi powyej 10C. Emulsj naley sporzdza w urzdzeniu,
TABELA 12.11 Szybko skrawania rnych metali przy zastosowaniu emulsji Obrabiane materiay eliwo: szare (grafitowe), perlityczne, ferrytyczne Stal: mikka, rednio twarda, twarda Szybko skrawania, m/min 200 ... 300 100 200 Istotne waciwoci emulsji myjce chodzce przeciwkorozyjne usuwanie wirw stabilno myjce chodzce zwilajce smarno (czasami) przeciwkorozyjne stabilno zwilajce chodzce smarno przeciwkorozyjne myjce stabilno
100 ... 200
Aluminium i stopy aluminium
W zalenoci od gatunku 200 ... 1000
Stale stopowe: martenzytyczne, austenityczne, ferrytyczne Mied i stopy miedzi
200 ... 400
obrbkowe zwilajce smarno dostosowanie do warunkw uytkowania stabilno zwilajce chodzce smarno
Rys. 12.19 Schemat urzdzenia mieszajco-dozujcego, do sporzdzania emulsji wodno-olejowych i roztworw cieczy obrbkowych 1 zbiornik koncentratu, 2 mieszalnik, 3 dopyw wody, 4 zbiornik emulsji
W zalenoci od gatunku 200 ... 500
TABELA 12.12 Wpyw skadu wody na waciwoci eksploatacyjne emulsji Waciwoci wody Twardo Zawarto [Cl-] Zawarto [SO42-] Zawarto [HCO3-] [CO32-]
Waciwoci emulsji
atwo tworzenia emulsji Stabilno w warunkach statycznych Waciwoci przeciwkorozyjne Skonno do pienienia Odporno na skaenie bakteriami Odczyn (pH) Skonno do ywiczenia - maleje, - ronie, bez wpywu
14
XII
Rozdzia XII: Ciecze do obrbki metali 12.13 Ciecze do wytaczania

12.13.1 Wytaczanie Wytaczanie proces technologiczny obrbki metali, w ktrym materia wyjciowy w postaci pytki (blachy) zostaje przeksztacony w wytoczk. Proces wytaczania jest prowadzony narzdziami staymi w postaci stempla cigowego o wewntrznym ksztacie wykonywanej czci i matrycy o zewntrznym ksztacie tej czci. W niektrych przypadkach jedno z tych narzdzi jest zastpowane gum lub ciecz. W niektrych procesach wytaczania jest stosowany dociskacz, ktrego zadaniem jest zapobieganie tworzenia si sfadowa w trakcie przemieszczania metalu. Istotnym parametrem jest wspczynnik toczenia (G), zaleny od rednicy toczenia (S) i rednicy pytki wyjciowej (P). Wspczynnik toczenia jest okrelany wzorem (12.2): G= S P
(12.2)
Rys. 12.20 Schemat instalacji rozdzielania emulsji 1 zbiornik na zuyt emulsj, 2 zuyta emulsja, 3 reaktor, 4 kwas reakcyjny, 5 grzanie, 6 zbiornik do odstawania i dekantacji oleju, 7 olej, 8 roztwr ugu sodowego, 9 neutralizator, 10 zneutralizowana woda, 11 zanieczyszczenia stae, 12 obce oleje
ktrego schemat przedstawia rys. 12.20 lub przy uyciu specjalnego urzdzenia mieszajco-dozujcego. W kadym przypadku naley przestrzega zasady, aby koncentrat dolewa do wody, a nie wod do koncentratu. Powanym bdem jest sporzdzanie emulsji w zbiorniku maszyny. Nie naley rwnie dolewa koncentratu lub wody bezporednio do zbiornika maszyny. Przed wprowadzeniem nowej emulsji (chodziwa) do maszyny, naley starannie usun zanieczyszczenia istniejce w ukadzie: szlamy, wiry, produkty korozji, itp. Zbiornik maszyny oraz instalacj obiegow naley wymy wodnym roztworem pynu dezynfekujco-czyszczcego. Po spuszczeniu roztworu myjcego, ukad naley wypuka czyst wod i dopiero wwczas napeni nowo sporzdzon emulsj. 12.12.3 Utylizacja zuytej emulsji Zuytego chodziwa, w adnym przypadku, nie naley odprowadza do ciekw lub gruntu, ze wzgldu na jego toksyczne dziaanie na organizmy ywe oraz moliwo skaenia wd gruntowych. Istnieje wiele technologii utylizacji zuytych chodziw. Najczciej stosowane w praktyce polegaj na: q dziaaniu okrelonych rodkw chemicznych jak kwas siarkowy, chlorek magnezu, jednozasadowy fosforan sodowy itp. lub czynnikw fizycznych, przypieszajcych rozdzielenie emulsji (podgrzewanie i mieszanie) oraz doprowadzeniu wody do stanu, umoliwiajcego odprowadzenie jej do ciekw, q odparowaniu wody w cienkiej warstwie i spaleniu wydzielonego oleju w specjalnych piecach. Ciepo pary wodnej jest wykorzystywane do ogrzewania innych urzdze, q odwirowywaniu zanieczyszcze i oleju przy uyciu specjalnych wirwek. Przykadem pierwszego sposobu, najczciej stosowanego jest technologia, ktrej schemat przedstawiono na rys. 12.20. Zuyte chodziwo jest wprowadzane do wydzielonego zbiornika magazynowego. W zbiorniku tym nastpuje oddzielenie czci olejw obcych oraz odstanie zanieczyszcze staych (wirw), ktre s okresowo odprowadzane. Emulsja ze zbiornika magazynowego jest dekantowana znad osadu i przetaczana do reaktora, wyposaonego w mieszado oraz grzejniki. Do reaktora jest wprowadzany 20% kwas siarkowy (H2SO4). Roztwr jest podgrzewany. Proces rozdzielana emulsji trwa okoo 8 godzin. Zakwaszone chodziwo jest wprowadzane do separatora, w ktrym nastpuje oddzielenie oleju i rozpuszczonych w nim skadnikw. Wydzielony olej jest zazwyczaj spalany w specjalnych piecach. Zakwaszona woda jest przetaczana do neutralizatora, do ktrego jest wprowadzany ug sodowy (NaOH) w iloci zapewniajcej neutralizacj kwasu siarkowego. Zneutralizowana woda jest odprowadzana do instalacji ciekowej.
Zasad wytaczania przedstawiono na rys. 12.21. Blachy cienkie wytacza si na zimno, a blachy grube na gorco. Procesowi wytaczania mog by poddawane wszystkie materiay wykazujce wystarczajco duy margines midzy granic plastycznoci a obcieniem niszczcym. S to np.: stal, stal nierdzewna, cynk, tytan, stopy glinu, mosidze i brzy. Wytaczanie jest prowadzone przy uyciu pras hydraulicznych lub mechanicznych.
Rys. 12.21 Zasada wytaczania 1 pytka wyjciowa, 2 stempel cigowy, 3 dociskacz, 4 matryca, S rednica toczenia, P rednica pytki wyjciowej
Rys. 12.22 Wytaczanie przez roztaczanie
XII
15
Rys. 12.23 Wytaczanie przez obciskanie
Procesy obrbki plastycznej jak: wytaczanie, wykrawanie, roztaczanie, obciskanie, przeciganie itp. s stosowane w produkcji: czci samochodowych, puszek, czci ukadw elektrycznych i rnego rodzaju ksztatek wytwarzanych masowo. 12.13.2 Smarowanie w procesach wytaczania W procesach wytaczania, smarowanie jest bardzo wan funkcj. W wyniku stosowania waciwego smarowania unika si przegrzania i nadmiernego zuycia narzdzi. W wyniku waciwego smarowania jest moliwe uzyskanie znacznych efektw ekonomicznych, polegajcych na: q polepszeniu jakoci wyrobw, q zwikszeniu wydajnoci, q zmniejszeniu zuycia narzdzi, q zmniejszeniu nacisku stempla. W szczeglnie trudnych operacjach obrbki plastycznej s stosowane ciecze z poprawionymi waciwociami EP. W procesach wytaczania jest stosowana szeroka gama cieczy obrbczych stosowanych take w procesach: skrawania, obrbki ciernej, cignienia, kucia matrycowego itd., co uwidoczniono w tabeli 12.3. Dla kocowego efektu jakociowego i ekonomicznego istotne znaczenie ma dobr waciwej cieczy obrbczej o dopasowanych do procesu waciwociach. Jest to problem bardzo zoony, a do jego rozwizania s niezbdne dowiadczenie i wiedza praktyczna. Niekiedy zmiana gatunku cieczy obrbczej na lepiej dostosowan do danego procesu moe przynie znaczne efekty finansowe oraz istotn popraw jakoci wyrobu. Przykadowo, na rys. 12.25, na podstawie wynikw bada Centrum Badawczego TOTAL zobrazowano efekt zmniejszenia siy toczenia z 70 barw do 30 barw w odniesieniu do zastosowania tradycyjnych rodkw smarnych, jest to wynik zastosowania nowoczesnych, specjalnych rodkw smarnych.
Rys. 12.24 Wytaczanie mieszane (roztaczanie + obciskanie) 1 stempel cigowy, 2 dociskacz, 3 matryca, 4 pytka
Proces wytaczania jest realizowany dwoma podstawowymi metodami: q roztaczaniem, q obciskaniem, oraz metod mieszan. Roztaczanie (rys. 12.22) jest procesem polegajcym na rozciganiu materiau w kierunku dwch osi pod naciskiem pkolistego stempla cigowego. Rozcigana blacha staje si ciesza pod wpywem dziaania stempla. Obciskanie (rys. 12.23) jest procesem polegajcym na rozciganiu promieniowym w czci pionowej elementu poddawanego obrbce, poczonym ze ciskaniem stycznym, pod wpywem stempla cigowego o paskim spodzie. W tym przypadku pytka wyjciowa przelizguje si midzy matryc, a dociskaczem i nastpuje pogrubienie materiau. Wytaczanie mieszane (rys. 12.24) jest procesem polegajcym na jednoczesnym zastosowaniu roztaczania i obciskania. W ostatnim czasie metoda wytaczania znajduje coraz wiksze zastosowanie ze wzgldu na du wydajno dochodzc do 30 000 sztuk wyrobw na godzin oraz moliwo produkcji czci o zoonych ksztatach i bardzo dokadnej tolerancji wymiarw. Wytaczanie jest procesem precyzyjnym zwizanym z wieloma czynnikami istotnymi dla efektu kocowego, do ktrych mona zaliczy: q elastyczno, plastyczno i opory wewntrzne materiau (lepko), q przemiany struktury krystalicznej materiau w trakcie toczenia, q wymiary pytki wyjciowej; dobr rednicy wyjciowej jest czynnoci bardzo trudn i wymagajc duego dowiadczenia. oraz wielu innych czynnikw, ktre maj istotny wpyw i znaczenie dla procesu.
Rys. 12.25 Efekt zmniejszenia siy toczenia w wyniku zastosowania mikroemulsji w odniesieniu do tradycyjnego rodka smarnego 1 z zastosowaniem mikroemulsji, 2 z zastosowaniem rodka tradycyjnego
12.13.3 rodki smarne do procesw wytaczania Wspczesne rodki smarne stosowane w procesach wytaczania s rezultatem bada i poszukiwa w dziedzinie techniki smarowniczej. W wyniku stosowania nowoczesnych rodkw smarnych uzyskuje si: q maksymalne wykorzystanie waciwoci metali poddawanych obrbce, q zmniejszenie wspczynnikw tarcia, w wyniku zastosowania specjalnie dobranych modyfikatorw tarcia. Wspczynnik tarcia suchego wynosi f = 0,3 0,5, a przy zastosowaniu nowoczesnego rodka smarnego f = 0,05, q zwikszenie czasu uytkowania narzdzi stosowanych w procesie wytaczania,
16
XII

q dostosowanie do kadego procesu wytaczania, q dziaanie myjce, q dziaanie ochronne (przeciwkorozyjne) na obrabiane powierzchnie. Wyrnia si nastpujce grupy rodkw smarnych do wytaczania i wykrawania stali zwykych i nierdzewnych, aluminium i jego stopw, metali kolorowych i ich stopw oraz innych, np. tytanu: q oleje obrbcze, o zrnicowanej lepkoci i dobrej smarnoci, co pozwala na wszechstronne ich uytkowanie we wszystkich procesach wytaczania, q oleje emulgujce tworzce z wod trwae emulsje olejowowodne, stosowane w steniach 25 30%, czce skuteczno stosowania z oszczdnoci, q oleje z lotnymi rozpuszczalnikami, co umoliwia bezporednie toczenie czci a nastpnie ich spawanie i malowanie, bez koniecznoci uprzedniego odtuszczania, q pasty do wytaczania.
Rys. 12.26 Podatno metalu na toczenie w wyniku zastosowania mikroemulsji 1 olej klasyczny, 2 mikroemulsja
12.13.4 Praktyka eksploatacyjna W zalenoci od typu rodka smarnego istnieje wiele sposobw ich nanoszenia: q zanurzanie (proces cigy w przypadku toczenia z blach w zwoju), q nanoszenie wakiem filcowym z aplikatorem, q rozpylanie (szczeglnie w miejscach trudnodostpnych), q zraszanie i przepyw (zwaszcza przy duym rytmie pracy maszyny i maych czciach, gdy konieczne jest chodzenie urzdzenia). rodki smarne powinny by atwe do usunicia z powierzchni metalu: q na gorco, poprzez zanurzanie lub spryskiwanie detergentem alkalicznym, q poprzez odtuszczanie przy uyciu rozpuszczalnikw, q poprzez zmycie wod. Dobr optymalnego rodka smarnego do celw zwizanych z toczeniem jest trudnym problemem. Naley przy tym bra pod uwag nastpujce czynniki: q wspczynnik toczenia wg wzoru (12.4), im jest on mniejszy tym mniejsze naprenia wystpuj w toczonym metalu, q grubo blachy (pyty) wyjciowej, im jest ona wiksza tym lepsze waciwoci smarne i wiksz zdolno do przenoszenia ekstremalnych naciskw powinna mie ciecz smarujca, q waciwoci toczonego metalu, z ktrym ciecz obrbkowa powinna by kompatybilna, q typ stosowanej prasy i zwizane z tym warunki wytaczania: prdko, naciski, q warunki skadowania detali niekiedy wymuszaj stosowanie cieczy obrbczych o dobrych waciwociach przeciwkorozyjnych i ochronnych, q technologia nanoszenia rodka smarnego gwarantujca jednolite smarowanie, ktra musi uwzgldnia zoono ksztatw, wymagane tolerancje, q proces odtuszczania (mycia) powinien by starannie dobrany zarwno do ksztatu produkowanej czci jak i rodzaju materiau, z ktrego jest ona wykonana.
Rys. 12.27 Mechanizm przeciwdziaania powstawaniu mikrospoin i zatar w wyniku stosowania mikroemulsji A powstawanie mikrospoiny lub zatarcia w wyniku zastosowania niewaciwego rodka smarnego, B mechanizm przeciwdziaania powstawaniu mikrospoin i zatar w wyniku zastosowania mikroemulsji, zawierajcej specjalny dodatek smarnociowy: 1 narzdzie, 2 obrabiana cz, 3 rodek smarny, 4 specjalny dodatek smarnociowy
q oszczdno energii w wyniku zmniejszenia wymaganej siy nacisku, q zwikszenie o okoo 25% zdolnoci metalu do odksztace (patrz rys. 12.26). rodki smarne stosowane w procesach wytaczania, wykazuj wiele wyrniajcych waciwoci, majcych istotny wpyw na przebieg procesu wytaczania. Do takich waciwoci mona zaliczy: q doskonae zwilanie powierzchni obrabianego materiau i narzdzi, q trwa warstw smarujc, odporn na wysuszanie przy znacznych obcieniach, q zmniejszenie iloci mikrospoin i zatar (rys. 12.27), w wyniku zastosowania specjalnych dodatkw smarnociowych, a w efekcie obnienie temperatury narzdzi i obrabianych materiaw, co pozwala na zwikszenie wydajnoci produkcji,
12.14 Walcowanie
Walcowanie sposb obrbki plastycznej metali, ktrego zasada polega na odksztacaniu metalu obracajcymi si walcami lub przesuwajcymi si szczkami w celu uzyskania podanego ksztatu, zmiany struktury a w konsekwencji waciwoci mechanicznych. Procesy walcowania polegaj na wywoaniu walcami lub szczkami, postpowego, obrotowego lub jednoczenie postpowego
XII
17
Rys. 12.28 Walcowanie wzdune 1 walce przeciwbiene, 2 walcowana blacha
i obrotowego ruchu metalu, z jednoczesn zmian jego ksztatu, wywoanego tarciem midzy powierzchni narzdzia i powierzchni obrabianego metalu. Wyrnia si walcowanie: q Wzdune, wwczas gdy kierunek wyduania metalu jest zgodny z kierunkiem wektora obwodowej prdkoci walcw o przeciwnych kierunkach obrotw (rys. 12.28). W procesie walcowania wzdunego otrzymuje si wyroby o zrnicowanych ksztatach przekroju poprzecznego, jednakowego na caej dugoci wyrobu (blachy, tamy, ksztatowniki, prty, szyny, rury itp.) lub zmiennego w rezultacie tzw. walcowania okresowego, q Poprzeczne, wwczas gdy obrabiany metal ma ruch obrotowy i wydua si w kierunku prostopadym w stosunku do wektora prdkoci obrotowej walcw (rys.12.29). Do walcowania poprzecznego zalicza si rwnie walcowanie gwintw, molety, rowkw, itp. szczkami paskimi (rys. 12.30). W procesie walcowania poprzecznego otrzymuje si wyroby o ksztacie walcowym (rury, prty itp.), kulistym lub rubowym (ruby, koa zbate); q Skone, wwczas gdy wyduenie metalu nastpuje w kierunku rnym od prostego, w stosunku do wektora obwodowej prdkoci walcw o osiach wichrowatych i takim samym kierunku obrotw (rys. 12.31). W procesie walcowania skonego otrzymuje si wyroby o ksztacie walcowym (rury, prty itp.) lub rubowym (ruby, koa zbate, limaki itp.). W zalenoci od temperatury walcowania wyrnia si: q Walcowanie na gorco, w ktrym materia jest odksztacany i jednoczenie nastpuje rekrystalizacja metalu. W procesach odksztacania na gorco otrzymuje si wyroby o duym przekroju lub gruboci, z trudno odksztacalnych stali i stopw oraz surowcw do walcowania na zimno, q Walcowanie na zimno, w ktrym materia jest tylko odksztacany. W procesach odksztacania na zimno otrzymuje si cienkie blachy, tamy, folie, rury o niewielkich rednicach. 12.14.1 Smarowanie w procesach walcowania W procesach walcowania smarowanie jest bardzo wan czynnoci. Stosowanie waciwego smarowania pozwala na: q zmniejszenie zuycia walcw, q otrzymywanie wyrobw o podanych wymiarach i powierzchniach, q zwikszenie wydajnoci. 12.14.2 rodki smarne do procesw walcowania W procesach walcowania szczeglnie istotne s waciwoci smarne stosowanych rodkw smarnych. W wikszoci operacji walcowania s stosowane rodki smarne z poprawionymi waciwociami EP. Wyrnia si rodki smarne do procesw walcowania na gorco i na zimno.
Rys. 12.29 Walcowanie poprzeczne 1 walce wspbiene, 2 walcowany materia
Rys. 12.30 Walcowanie poprzeczne szczkami paskimi 1 szczka ruchoma, 2 szczka nieruchoma 3 walcowany materia
12.15 Obrbka elektroerozyjna

Obrbka elektroerozyjna proces technologiczny ksztatowania metali polegajcy na wykorzystaniu zjawiska erozji elektrycznej do usuwania nadmiaru materiau. Do tej grupy metod obrbki metali zalicza si: q obrbk elektroiskrow, q obrbk anodowo-mechaniczn, q obrbk elektrokontaktow. Techniki te stosuje si, gdy ze wzgldu na wymagany ksztat obrabianego detalu lub inne ograniczenia, nie mona stosowa technik konwencjonalnych. Proces obrbki elektroerozyjnej jest prowadzony przy uyciu specjalnych maszyn: drarek elektro-
Rys. 12.31 Walcowanie skone 1 walce o osiach skonych, 2 walcowany materia (w tym przypadku rura)
18
XII
Rys. 12.32 Drenie metod elektroerozyjn 1 elektroda robocza, 2 obrabiany przedmiot, 3 ciecz obrbcza, 4 generator impulsw
Rys. 12.35 Szlifowanie metod elektroerozyjn 1 elektroda robocza, 2 obrabiany przedmiot, 3 ciecz obrbkowa (dielektryczna), 4 generator impulsw
Rys. 12.33 Przecinanie metod elektroerozyjn 1 elektroda robocza, 2 obrabiany przedmiot, 3 ciecz obrbcza, 4 generator impulsw
midzy elektrod robocz a obrabianym detalem, stanowicym drug elektrod. Procesy obrbki przebiegaj w cieczy dielektrycznej, ktra wypenia przestrze midzy elektrodami. Jako rdo wyadowa elektrycznych s stosowane generatory impulsw elektrycznych. Uzyskiwane efekty zale m.in. od napicia, natenia i mocy impulsw elektrycznych, a take od rodzaju i jakoci stosowanej cieczy dielektrycznej, a zwaszcza zawartoci w niej zanieczyszcze staych i wody. Technika ta jest stosowana w operacjach drenia (rys. 12.32), przecinania (rys. 12.33), grawerowania (rys. 12.34) i szlifowania (rys. 12.35). W technikach elektroerozyjnych, w drarkach elektroiskrowych, s stosowane ciecze bdce dielektrykami, a w obrabiarkach anodowo-mechanicznych elektrolity np. roztwory szka wodnego, roztwory soli nieorganicznych, a nawet woda. W drarkach elektroiskrowych ciecz dielektryczna stanowi orodek, w ktrym jest zanurzony obrabiany detal oraz elektroda robocza. Od cieczy do obrbki elektroiskrowej wymaga si dobrych waciwoci dielektrycznych i dejonizacyjnych, stosunkowo maej lepkoci, odpowiednio dobranej do zastosowania oraz jak najwyszej temperatury zaponu. Te dwa ostatnie warunki nios w sobie sprzeczno. W przypadku cieczy organicznych, bdcych czsto dobrymi dielektrykami, im mniejsza ich lepko tym na og nisza temperatura zaponu. Jako ciecze do obrbki elektroiskrowej s stosowane wskie frakcje lekkich destylatw naftowych, zblione do oleju transformatorowego, oleju napdowego lub nafty wietlnej, odpowiednio oczyszczone i uszlachetnione, poprzez wprowadzenie do ich skadu odpowiednich dodatkw. Wedug klasyfikacji ISO 6743/7 s to ciecze zaliczane do grupy MHA.
12.16 Bezpieczestwo pracy

Rys. 12.34 Grawerowanie metod elektroerozyjn 1 elektroda robocza, 2 obrabiany przedmiot, 3 ciecz obrbcza, 4 generator impulsw
12.16.1 Problemy toksycznoci cieczy obrbczych Ciecze obrbcze zawieraj substancje, ktre mog by nieobojtne dla zdrowia czowieka i rodowiska naturalnego. Substancje takie, w pewnych warunkach, mog take tworzy si podczas pracy. Uzyskiwanie wymaganych waciwoci wspczesnych chodziw, przeznaczonych do obrbki metali, zapewnia si wycznie, przez wprowadzenie odpowiednich skadnikw i dodatkw. Znaczc popraw jakoci chodziw rzadko uzyskuje si przez dodanie pojedynczego skadnika. Zasadniczo wzbogacanie dodatkami chodziw ma na celu: q zachowanie odpowiednich waciwoci, przez dugi okres,
iskrowych, szlifierek i pi anodowo-mechanicznych i innych, opartych na podobnej zasadzie. Typowymi przykadami zastosowania obrbki elektroerozyjnej s: obrbka spiekw (np. wglikw spiekanych) i innych trudnoskrawalnych metali, regeneracja narzdzi do plastycznej obrbki metali (np. matryc kuniczych). Technika ta jest take stosowana do usuwania z otworw zamanych narzdzi, urwanych rub itp. (przenone drarki elektroimpulsowe). Szczegln odmian obrbki elektroerozyjnej jest obrbka elektroiskrowa. Polega ona na usuwaniu nadmiaru obrabianego metalu iskrowymi wyadowaniami elektrycznymi, wytwarzanymi
XII
19
q poprawienie waciwoci uytkowych aktualnie stosowanych chodziw, q dostosowanie chodziwa do stosowanego procesu obrbki. Zawarto wprowadzanych dodatkw moe siga 30%. Dodatki mog zawiera inne szkodliwe substancje, bdce ich zanieczyszczeniami. Niektre skadniki cieczy obrbczych i przypadkowe zanieczyszczenia, wystpujce w nieprzewidzianych ilociach, niekiedy mog reagowa midzy sob, nieoczekiwanie tworzc substancje szkodliwe. Podobne reakcje mog zachodzi w przypadku mieszania cieczy pochodzcych od rnych producentw. Kada z tych cieczy moe nie by szkodliwa, podczas gdy ich mieszanina bdzie wykazywa dziaanie toksyczne lub uczulajce. Z tych wzgldw mieszanie cieczy rnych, nawet renomowanych producentw, nie jest zalecane. W celu wyjanienia szkodliwego oddziaywania skadnikw i dodatkw, obszerniej omwiono moliwe szkodliwe dziaania poszczeglnych grup substancji, stosowanych w skadzie cieczy chodzco-smarujcych. Przy czym naley wyrni: q oleje bazowe, q dodatki wprowadzone przez producenta, q zanieczyszczenia wprowadzone w trakcie procesu obrbki, q substancje wiadomie wprowadzane do ukadu chodziw w trakcie dezynfekcji (biocydy) i czyszczenia ukadu. Oleje bazowe mog wnosi do chodziw pewne substancje szkodliwe. Dotyczy to: q wglowodorw, bdcych skadnikami olejw mineralnych, q syntetycznych wglowodorw, q czciowo syntetycznych olejw, q olejw rolinnych np.: rzepakowego, rycynowego i innych. Mineralne oleje wglowodorowe, stanowice gwne skadniki olejw obrbczych oraz skadniki koncentratw chodziw emulgujcych z wod, wystpuj jako kombinacje wglowodorw: parafinowych, naftenowych i aromatycznych. Zagroenia mog wystpowa, ze wzgldu na obecno ladowych iloci policyklicznych wglowodorw aromatycznych. Typowym reprezentantem tej grupy jest benzopiren (benzochryzen). Zawarto w chodziwie benzopirenu wynoszca 50 mg/kg (50 ppm) lub wiksza, jest traktowana si jako stenie rakotwrcze. W emulsjach wodno-olejowych, zwykle nie napotyka si na znaczce iloci benzopirenu, gdy zawarto w nich oleju bazowego nie przekracza 10%, a wysokie temperatury pracy waciwe dla tworzenia si benzopirenw ze wzgldu na du zawarto wody, praktycznie nie wystpuj. W przypadkach wtpliwych, np. przy dugotrwaym przechowywaniu chodziw z dodatkami EP, wydaje si celowe oznaczanie w nich zawartoci benzopirenu. W obiegach olejw obrbczych panuj w zasadzie wysokie temperatury i dusze czasy przestoju. Take i w takich przypadkach, przy dugim czasie przestoju, stenia benzopirenu na og nie wynosz powyej 50 ppm. Oddziaywanie oleju bazowego na skr poprzez zmywanie ochronnej warstwy tuszczu, obecnego na skrze, oraz zamykanie przez olej porw skry, prowadzi niekiedy do powstania tzw. trdziku olejowego. Opary i aerozole chodziw. Dua wydajno obrbki skrawaniem wymaga znacznych obrotw, co w powizaniu z podwyszeniem temperatury prowadzi do wzmoonego wydzielania oparw i tworzenia aerozoli. Kontakt z powietrzem zanieczyszczonym obcymi substancjami wystpujcymi na stanowisku pracy, moe powodowa podranienia skry i drg oddechowych. Stenie mgy olejowej w powietrzu nie powinno przekracza: 15 mg/m3 dla 15 minut pracy, 5 mg/m3 dla 8 godzin pracy.
Takie stenie powinien zapewnia sprawny system wentylacji. W skadzie olejw obrbczych, w celu zmniejszenia wydzielania oparw i aerozoli stosuje si dodatki przeciwmgielne powodujce powstawanie duych kropli, ktre pod dziaaniem si grawitacyjnych lub przez zastosowanie odpowiedniego oddzielacza s atwo usuwane z powietrza otaczajcego maszyn. Dodatkw takich nie naley wprowadza do cieczy obrbczych bez porozumienia z ich producentem, poniewa pomidzy dodatkami i skadnikami cieczy mog zachodzi reakcje chemiczne, prowadzce do powstania substancji toksycznych. Emulgatory, s to skadniki umoliwiajce wytwarzanie stabilnych emulsji chodziw otrzymywanych z koncentratw, zawierajcych oleje wglowodorowe i inne, nie mieszajce si z wod. Ze wzgldu na rozpuszczanie i zmywanie przez emulgatory tuszczw ze skry oraz ich dziaanie alkalizujce, istnieje niebezpieczestwo uszkodzenia kwanej, ochronnej warstwy skry. Na wspomniane zagroenia szczeglnie naley uwaa w trakcie manipulowania koncentratami, przy wyschniciu emulsji na skrze lub przy przenikaniu cieczy przez odzie. Inhibitory korozji mog powodowa podranienia skry. Wynika to z agresywnoci stosowanych zwizkw chemicznych oraz ich zdolnoci do rozpuszczania i zmywania tuszczw ze skry oraz alkalicznego odczynu. Nitrozoaminy s grup zwizkw chemicznych, stanowicych powane zagroenie. Testy przeprowadzane na zwierztach wykazay, e s to substancje rakotwrcze. Nitrozoaminy (mog wystpi w chodziwach) stwarzaj zagroenia rakotwrcze dla ludzi oraz mog dziaa szkodliwie na odek, puca, przewd pokarmowy, wtrob, a take powodowa powstawanie pcherzy na skrze. Nitrozoaminy s to zwizki chemiczne o oglnym wzorze (12.3): R1 \ N N =O / R2
(12.3)
Zwizki te mog wystpowa podczas eksploatacji niektrych cieczy chodzco-smarujcych. Mog one powstawa z powszechnie wystpujcych w przyrodzie: amin i azotynw, w reakcji przebiegajcej wedug wzoru (12.4): AMINY + AZOTYNY = NITROZOAMINY
(12.4)
Szczeglnie niebezpieczne s nitrozoaminy powstajce z II i III- rzdowych amin. Aminy byy i s stosowane w niektrych koncentratach cieczy chodzco-smarujcych. Stosuje si je celem uzyskania dobrego zabezpieczenia przeciwkorozyjnego, podwyszenia pH oraz uzyskania efektu buforowego, istotnego w czasie uytkowania emulsji. Najczciej stosowano do tego celu dietanoloamin. Azotyny (np. azotyn sodu NaNO2) byy wczeniej czsto stosowane w koncentratach cieczy chodzco-smarujcych, jako dodatek przeciwkorozyjny. S one same w sobie substancj bardzo trujc i rakotwrcz. Od pewnego czasu azotyny nie s stosowane jako skadnik koncentratw. W zwizku z tym brak drugiego ogniwa reakcji do powstania nitrozoamin. Jednak nie zaatwio to cakowicie problemu nitrozoamin, poniewa azotany i azotyny mog przedostawa si do cieczy chodzco-smarujcych z otoczenia, np. z: q azotynw z hartowania w kpielach solnych,
20
XII

q produktw przemiany materii mikroorganizmw, q wody, stosowanej do sporzdzania emulsji, q tlenkw azotu z atmosfery, powstajcych w wyniku wyadowa atmosferycznych, emisji spalin, poarw itp. q spukiwanych rodkw myjcych, czyszczcych i przeciwkorozyjnych zawierajcych azotyny, q przez zmieszanie z innymi cieczami chodzco-smarujcymi starej generacji, zawierajcymi azotyny. Z tych wzgldw, nawet przy stosowaniu cieczy chodzcosmarujcych wolnych od azotynw, mog powstawa nitrozoaminy. Dotychczas nie opracowano prostych metod kontroli zawartoci nitrozoamin. Parametr ten moe by kontrolowany porednio, poprzez oznaczanie zawartoci azotynw (patrz p. 12.10.8). Opracowane we Francji normy dopuszczajce zawarto azotynw, w cieczach chodzco-smarujcych, wynosz 20 mg/l, a dla azotanw 50 mg/l. Poniej tych wartoci stenie nitrozoamin nie jest wykrywalne. W Polsce, azotyn sodu jest uznany za siln trucizn i jego stosowanie musi by prowadzone pod szczegln kontrol, przewidzian dla trucizn. W celu zmniejszenia ryzyka dla zdrowia pracownikw, obecnie koncentraty cieczy chodzco-smarujcych nie zawieraj skadnikw podatnych na proces powstawania nitrozoamin. Oznacza to, e jeli nawet w emulsji zostanie stwierdzona obecno azotynw (np. z obcych rde), to nie musi prowadzi do powstania rakotwrczej nitrozodietanoloaminy. Zasygnalizowany problem nitrozoamin wskazuje na konieczno wymiany cieczy chodzco- smarujcych starych generacji, zawierajcych dietanoloamin na nowoczesne, nie zawierajce w swoim skadzie tej substancji. Z tych wzgldw, chodziwa nie powinny zawiera jakichkolwiek amin drugorzdowych, stosowanych jak dodatki. Zawarto drugorzdowych amin w chodziwach, traktowanych jako zanieczyszczenia, np. jako czci skadowe mgie, nie moe przekracza 0,2% masy (w odniesieniu do koncentratu chodziwa). Wzmiankowana warto graniczna, zgodnie z odpowiednimi przepisami, nie dotyczy specjalnych atwo podlegajcych nitrozowaniu amin drugorzdowych tak zwanych wychwytujcych, lub podobnych amin pierwszorzdowych, ktre s stosowane celem zapobiegania tworzenia si nitrozoamin. Rwnie rodki do mycia nie powinny zawiera drugorzdowych amin lub ukrytych amin drugorzdowych, jakie np. istniej w etanoloamidowych kwasach tuszczowych. Jeeli producent przewiduje zastosowanie alkanoamin jako rodka przeciwkorozyjnego, przypadkowe azotyny mog wchodzi w reakcj tworzenia nitrozoamin. Dlatego, kade przypuszczenie, dotyczce obecnoci azotynw w chodziwie, powinno by skontrolowane, poprzez stosowanie paskowych wskanikw testowych. Estry aminowe kwasw borowych nie s publikowane w wykazach substancji niebezpiecznych. Jednak kwas borowy oraz jego pochodne s stosowane jako rodki hamujce wzrost niektrych rolin, co moe mie znaczenie dla ochrony rodowiska. Z tego wzgldu, wartoci graniczne zawartoci kwasu borowego s ujte w rozporzdzeniach dotyczcych ciekw. Ten typ zwizkw dziaa jednoczenie hamujco na wzrost grzybw tak, e pod wzgldem recepturowym traktowany jest jako fungicyd. Dodatki smarnociowe AW. Jako dodatki smarnociowe (AW) s stosowane tuszcze rolinne i zwierzce. Wpywaj one na zwilanie oraz przyczepno olejw mineralnych wzgldem powierzchni metalowych. Jest to wynik oddziaywa polarnych, ktre ukierunkowuj adunki drobin na powierzchniach metali. Poprzez ten efekt poprawia si waciwoci smarne, zarwno olejw obrbczych jak i chodziw zawierajcych wod. Dodatki EP. Jeeli nie uzyskuje si zamierzonego efektu w wyniku dodania tuszczw lub estrw syntetycznych, wtedy znajduj zastosowanie tzw. dodatki EP. W trakcie rozkadu dodatkw EP mog powstawa substancje, oddziaywujce szkodliwie na zdrowie czowieka, cznie z uszkodzeniem skry (np. odtuszczenie, podranienie, uczulenie). Przy stosowaniu chodziw zawierajcych siarkowe dodatki EP, naley zachowa szczegln ostrono, ze wzgldu na ich uczulajce oddziaywanie. Fosforany trikrezolowe, stosowane powszechnie jako dodatki EP, mog zawiera fosforany o-trikrezolowe jako zanieczyszczenia, ktre ze wzgldu na ich toksyczno, nie powinny wystpowa w skadzie chodziw. Fosforowodr (fosfina) jest silnie trujcym gazem o charakterystycznym zapachu czosnku. Wpywa on szkodliwie na ukad nerwowy, krew i procesy przemiany materii. Powstanie fosforowodoru jest moliwe podczas obrbki (frezowanie, obrbki skrawaniem, wiercenie) eliwa sferoidalnego (odlewy eliwne zawierajce grafit w postaci kulek), z zastosowaniem mieszajcych si z wod chodziw. Dotychczas dokonywane pomiary nie wykazay wystpowania na stanowiskach pracy najwyszych dopuszczalnych ste fosfiny. Jednake podczas obrbki wikszych powierzchni (np. przy zwilaniu chodziwami usypisk wirw) dopuszczalne stenia fosfiny na stanowisku pracy wynosi 0,1 ppm, o ile pomieszczenie nie jest naleycie przewietrzane. O kadym przypadku wystpienia zapachu czosnku (nie pochodzcego ze rde naturalnych), naley poinformowa personel odpowiedzialny za sprawy bhp. Biocydy. Producenci oferuj wielk ilo rnych rodkw konserwujcych, ktre czciowo figuruj w kartach bezpieczestwa produktu, pod nazw stabilizatorw lub mog by ukryte jako dodatki przeciwkorozyjne. Biocydy uczestnicz w przemianie materii lub w strukturalnej zmianie organizmw bakterii lub grzybw z jednej strony, a z drugiej strony wpywaj na czowieka. Oddziaywujc skutecznie na mikroorganizmy, u ludzi stwarzaj zagroenie alergiczne (uczuleniowe) tak, jak wszystkie rodki konserwujce. Stosowanie duych ste biocydw zwiksza to uczulenie. Przy nabytej alergii rwnie zwiksza si z czasem wraliwo na mae iloci tych substancji. Podczas stosowania biocydw nie naley ich przedawkowa. Przy stosowaniu biocydw w zbyt maej iloci mona uodporni zarodniki, przez co dalsze zwikszanie tych rodkw nie prowadzi do unicestwienia mikroorganizmw. W takim przypadku naley zmieni typ biocydu. Przy przedawkowaniu biocydw, u osb majcych kontakt z chodziwami, wystpuj zwykle podranienia skry lub alergiczne choroby skry. Przy stosowaniu, np. produktw formalinopochodnych dochodzi take zanieczyszczenie powietrza na stanowisku pracy. Formaldehyd by najwczeniej wprowadzonym do chodziw, czystym zwizkiem o dziaaniu biobjczym. Niedogodnoci jego stosowania by wymg stosowania stosunkowo duego stenia w chodziwie, zmniejszao si ono szybko w trakcie pracy w wyniku ulatniania si i szybkiego rozkadu. Powodowao to przenikanie formaldehydu do powietrza wok stanowiska pracy oraz ograniczenie jego waciwoci biobjczych. Ponadto naley zaznaczy, e formaldehyd wykazuje sabe oddziaywanie na grzyby. Formaldehyd prawdopodobnie posiada waciwoci rakotwrcze, przez co jako czysta substancja nie moe by stosowany. Jednake zostay opracowane substancje, ktre w miar upywu czasu uwalniaj minimalne iloci formaldehydu, s to
XII
21
preparaty o przeduonym dziaaniu. S one mniej lotne od formaldehydu i gwarantuj skuteczno oddziaywania przez duszy czas. Do tej grupy, pod wzgldem budowy chemicznej naley zaliczy: q o-formale, np. benzyloalkoholohemiformale, q n-formale, np. heksahydrotriazyn, morfolin lub pochodne oksazolidyny. O-formale, chocia s mniej stabilne pod wzgldem chemicznym, jako biocydy dziaaj szybciej. N-formale w trakcie rozkadu uwalniaj aminy, ktre przywracaj pH emulsji, obnione przez oddziaywanie zarodnikw. Niektre n-formale w trakcie hydrolizy tworz take nitrozowane aminy. Wobec heksahydrotriazyny, ktra jest stosowana w chodziwach jako rodek konserwujcy, bakterie i grzyby mog zachowywa si obojtnie. Za wysokie temperatury wpywaj na rozkad tego zwizku chemicznego. Wystpujce, alergiczne choroby przypisuje si wprowadzonym wczeniej do chodziw nadmiernym ilociom formaldehydu, lecz mog wystpowa rwnie alergie, spowodowane take preparatami formaldehydowymi. Ilo formaldehydu w powietrzu, na stanowisku pracy, nie powinna przekracza 0,5 ppm. Tiazole, np. 2-merkaptobenzotiazol, majce znakomite wasnoci zarodnikobjcze stanowi dobry przykad, opisywany w kartach bezpieczestwa jako inhibitor korozji o dodatkowych waciwociach konserwacyjnych. Merkaptobenzotiazol ze wzgldu na alergiczne oddziaywanie nie powinien by stosowany w chodziwach. Izotiazoliny s stosowane w chodziwach od szeregu lat, jako biocydy. Z tej grupy zwizkw najczciej s stosowane: q oktylotiazoliny, stosowane gwnie w chodziwach jako rodki grzybobjcze (fungicydy), q mieszanina chlorometyloizotiazoliny z metyloizotiazolin (najczciej w stosunku 3:1), ktra chocia zakca stabilno koncentratu, bywa wprowadzana do chodziw jako rodek konserwujcy. Izotiazoliny w maych steniach wykazuj waciwoci alergizujce. Zauwaono uczulenia u osb naraonych na powtarzajcy si kontakt z roztworem zawierajcym 12,5 ppm mieszaniny chlorometyloizotiazoliny z metyloizotiazolin (3:1). Zwykle stosowane stenie tej mieszaniny w chodziwie dochodzi do 15 ppm, a w przypadku zastosowania dawki uderzeniowej do 35 ppm. Liczba osb, na ktrych izotiazoliny oddziaywuj alergicznie jest cakiem znaczna, na co wskazuj liczne uczulenia spowodowane stosowaniem tych rodkw w poprzednich latach jako konserwantw w kosmetyce. Aktualnie poddawane s dyskusji mutagenne wasnoci tych substancji, poniewa w warunkach laboratoryjnych stwierdzono podwyszone oddziaywanie mutagenne izotiazolin na bakterie. Na podstawie opisanego, potencjalnego zagroenia, izotiazolin wprowadza si do uytkowania tylko wtedy, gdy konserwujce oddziaywanie nowo wprowadzonego chodziwa jest niedostateczne, aby powstrzyma rozwj bakterii i grzybw. W tym przypadku szczeglnie naley uwaa, aby nie nastpio przedawkowanie rodka. Ocena tej koniecznoci oraz konserwacja powinny by przeprowadzone tylko przez fachowy personel. Omawiane rodki konserwujce stanowi zaledwie wycinek stosowanych obecnie substancji tego typu. Najczciej spotyka si kombinacje (zestawienia) rozmaitych typw biocydw, zapewniajce wiksz skuteczno preparatu. rodki konserwujce stosuje si do zaatakowania, uszkodzenia i w kocowym efekcie, do umiercania mikroorganizmw. Niezbyt trudno wycign z tego wniosek, e te substancje oddziaywuj take na inne organizmy (np. roliny, zwierzta, ludzi), powodujc znane uszkodzenia podranienia, alergiczne oddziaywanie na skr oraz drogi oddechowe.
Naley zawsze mie na wzgldzie, e oddziaywanie biocydw o steniu powyej 5000 ppm, prowadzi do silnego podranienia skry ludzkiej, a do oddziaywania rcego, linotoku lub uszkodzenia rogwki oka. Dlatego te, podczas dozowania tego rodka do chodziw drog bezporedni musz by zachowane wszelkie rodki ostronoci. Alternatywne postpowanie obniajce poziom zawartoci zarodnikw np. przy uyciu metod fizycznych lub fizykochemicznych jest dopiero rozwaane. Chodziwa biostabilne i biostatyczne. Jak wynika z wycinkowego przegldu rodkw konserwujcych, dodatki wprowadzane do chodziw stwarzaj zagroenie zdrowotne. W ostatnim czasie zareagowali na to zagadnienie producenci, przez wprowadzenie chodziw alternatywnych. W rezultacie powstay tzw. agodne rodki, okrelane jako chodziwa: q biostabilne, q biostatyczne. Cel wprowadzenia agodnych rodkw mona uj skrtowo: denie do zmniejszenia zagroe zdrowotnych oraz wydatkw z tym zwizanych, przy jednoczesnym utrzymaniu odpowiednich technicznych waciwoci tych rodkw. Dalsze poszerzenie gamy chodziw opiera si aktualnie na bazie produktw kondensacji kwasu borowego. Zastosowanie zwizkw boru, majcych silne waciwoci bakteriobjcze, prowadzi do ograniczenia liczby kolonii mikroorganizmw (CFU) w mililitrze chodziwa do 105 106 . Oferta rynkowa proponuje dalsze chodziwa z dodatkami na bazie pochodnych kwasu borowego, dziaajcych bakteriobjczo. Jednake te lub podobne biocydy, stosowane w klasycznych recepturach, stwarzaj take pewne zagroenie zdrowotne. W utylizowanych, zuytych chodziwach mog znajdowa si sole boru, ktre powstaj przez rozkad emulsji. W Niemczech zawarto w ciekach soli kwasu borowego, pod wzgldem ilociowym, nie jest ograniczona przepisami. Kraje o znacznym udziale cytrusw w rolnictwie, jak Wochy lub Australia, maj odpowiednie przepisy dotyczce zawartoci boru w ciekach; kwas borowy dziaa trujco na roliny, zwaszcza cytrusowe. Ta grupa chodziw zawiera take zwizki boru jako bakteriocydy, w istocie oddziaywujce jednak na grzyby fungicydy. W tym przypadku poywienie dla bakterii jest na tyle mao toksyczne, e liczba zarodnikw dochodzi do 107 kolonii/ml, co jednak nie ma wpywu na techniczne wasnoci chodziw. Jednak, przy duej iloci zarodnikw istnieje zagroenie zdrowotne, ktre w sprzyjajcych warunkach moe powodowa infekcje. Przy stosowaniu tego rodzaju chodziw naley podejmowa odpowiednie rodki bezpieczestwa, ze wzgldu na ludzi o osabionym ukadzie immunologicznym (np. po systematycznym zaywaniu lekw kortizonowych), zwaszcza wtedy, gdy chodziwo generuje znaczn ilo mgie. Jony metali. Istnienie w chodziwie drobnego cieru metalowego jest nie do uniknicia. Badania wykazay wystpowanie w chodziwach jonw metali. S to zwykle nikiel, kobalt i chrom potencjalne alergeny. Przy bardzo wysokich steniach jonw w chodziwach, rwnie ich stenie w powietrzu otaczajcym miejsce pracy jest odpowiednio wysokie. W niektrych chodziwach jako rodki konserwujce s stosowane jony metali: miedzi lub srebra. Problemem, sprawiajcym w tym wypadku kopoty na stanowiskach pracy, s najwysze dopuszczalne stenia, wynoszce dla miedzi 1 mg/m3, a dla srebra 0,01 mg/m3. Jednoznaczne stwierdzenie wystpienia wartoci granicznych okrelonych jonw metali w uywanych chodziwach, nie jest moliwe. Jednake wystpuje szereg zachorowa alergicznych skry, kontaktujcej si z chodziwami zawierajcymi nikiel. W wtpliwych przypadkach, kwestie te powinien wyjani lekarz chorb skrnych lub alergolog.
22
XII

12.16.2 System oczyszczania Wybrany system oczyszczania ma na celu usunicie z ukadu zanieczyszcze oraz mikroorganizmw. Podstaw tego systemu stanowi kombinacja substancji: myjcych np. emulgatorw, stabilizatorw, biocydw oraz rodkw przeciwkorozyjnych. Alternatyw wobec omawianego systemu jest rozdzielenie czynnoci mycia od dezynfekcji wtedy, gdy wymagaj tego okrelone okolicznoci. Przykadowo, dotyczy to mycia ukadu, ktry nie zawiera praktycznie mikroorganizmw. Po wprowadzeniu rodka myjcego do zuytego chodziwa s usuwane zanieczyszczenia z przewodw oraz z zaktkw ukadu, podobnie jak i resztki bakterii oraz grzybw. Wane jest, aby objto rodka bdcego w obiegu intensywnie przepukaa wszystkie miejsca ukadu. Po 1 2 godzinach wzrasta w obiegu ilo wypukiwanych grzybw. W rezultacie, po 6 8 godzinach, nastpuje zabicie grzybw. Niecakowita likwidacja grzybw stwarza konieczno ponownego wprowadzenia odpowiedniego rodka. Po 8 10 godzinach zuyte chodziwo naley usun. Przepukiwanie ukadu powinno si wykonywa, stosujc rozcieczone roztwory chodziw z niewielkim dodatkiem sody (wglanu sodu). Pomocne przy tej czynnoci jest szczotkowanie oraz mycie strumieniem pod wysokim cinieniem. Na zakoczenie tego procesu ukad przepukuje si wod i wprowadza si wiee chodziwo. Rady licznych producentw rodkw myjcych, ktrzy sugeruj wprowadzanie do obiegu ich tanich rodkw myjcych i odkaajcych, naley traktowa z du ostronoci. Pozostajca znaczna ilo biocydw oraz istniejce w zuytym chodziwie resztkowe pozostaoci powoduj podranienia skry i oczu, a podczas wdychania oparw i aerozoli mog wystpowa stany zapalne drg oddechowych. rdem emisji tych szkodliwych substancji mog by pomieszczenia, w ktrych znajduj si urzdzenia mechaniczne zasilane centralnie. Zaznacza si, e po dodaniu rodka myjcego do ukadu, nie wolno dalej pracowa stosujc dotychczasowe chodziwo. 12.16.3 Podstawowe zasady bezpieczestwa i higieny pracy Mimo, e koncentraty s sporzdzane ze skadnikw speniajcych wymogi bezpieczestwa pracy, na poziomie wspczesnej wiedzy, w celu uniknicia jakiegokolwiek ryzyka podczas pracy ze sporzdzonymi cieczami chodzco-smarujcymi, naley przestrzega nastpujcych podstawowych zasad: q miejsce pracy naley utrzymywa w porzdku i czystoci, q przed przystpieniem do pracy, zabezpieczy rce silikonowym kremem ochronnym, q podczas pracy chroni oczy i ciao; nosi ubranie, rkawice i okulary ochronne, q do czyszczenia maszyn stosowa baweniane szmaty, zabrudzone szmaty wrzucajc do przeznaczonych na ten cel pojemnikw, ktre po dniu pracy powinny by oprnione, q unika kontaktu ciaa z ciecz chodzco-smarujc, a w szczeglnoci nie my t ciecz rk, q nie uywa do mycia rk past, zawierajcych trociny, rka moe ulec drobnemu okaleczeniu lub otarciu, ktre da zna o sobie podczas dalszej pracy, q nie my rk rozpuszczalnikami lub benzyn, q unika rozlewania cieczy chodzco-smarujcej wok stanowiska pracy, a przypadkowo rozlan ciecz, dokadnie zbiera szmatami bawenianymi, q do cieczy chodzco-smarujcej nigdy nie wrzuca odpadkw, q gromadzc si na powierzchni cieczy warstw olejow usuwa, gdy tylko to bdzie moliwe, q emulsj napowietrza w sposb cigy lub okresowo, q dopilnowa, aby okresowo bya prowadzona kontrola jakoci cieczy chodzco-smarujcej, q w przypadku skalecze, skorzysta z pomocy medycznej, q nie przechowywa przygotowanych na zapas rozcieczonych koncentratw, q koncentrat przechowywa w pomieszczeniach o temperaturze 12C do 40C, w okresie nie duszym ni 12 miesicy, q sporzdzajc emulsj do pracy, wlewa zawsze koncentrat do wody, a nie wod do koncentratu.
XII
23
NOTATKI
24
XII
Rozdzia XIII: Ciecze izolacyjne
Rozdzia XIII
CIECZE IZOLACYJNE
W urzdzeniach elektrotechnicznych, w wielu przypadkach zachodzi konieczno stosowania cieczy stanowicych izolatory elektryczne. Izolatory tego typu s nazywane cieczami izolacyjnymi, olejami izolacyjnymi lub niekiedy olejami elektroizolacyjnymi. W transformatorach, cznikach elektrycznych, kondensatorach, kablach i innych urzdzeniach elektrotechnicznych speniaj one nastpujce, podstawowe funkcje: q izolatora elektrycznego, q cieczy chodzcej, q rodka ochrony przed korozj i rdzewieniem. Ciecze izolacyjne powinny mie nastpujce waciwoci: q dobre waciwoci izolacyjne, charakteryzowane napiciem przebicia i stratnoci dielektryczn, q stosunkowo ma lepko, zapewniajc efektywne chodzenie, q nisk temperatur pynicia, zapewniajc prac w ujemnych temperaturach otoczenia, q bardzo dobr odporno na utlenianie, zapewniajc dugotrwa prac bez wymiany, q bardzo dobre waciwoci deemulgujce, zapewniajce atw separacj wody w sytuacjach przypadkowego zawodnienia, q brak zanieczyszcze takich jak: wolna lub zdyspergowana woda, zanieczyszczenia stae, rozpuszczone gazy, metale w steniach ladowych, substancje kwane itp., q moliwie wysok temperatur zaponu w celu zmniejszenia zagroe poarowych.
T do transformatorw i wycznikw elektrycznych (oleje transformatorowe), Y do kabli (oleje kablowe), C do kondensatorw (oleje kondensatorowe). Symbol klasyfikacyjny IEC skada si z nastpujcych czonw: KLASA KATEGORIA SYMBOL LICZBOWY NORMY IEC Przykadowo, ciecz silikonowa typu T-1, o waciwociach okrelonych norm IEC 836, ma przypisany symbol: L-NT-836-1 W praktyce eksploatacyjnej, jako odrbna grupa s niekiedy wydzielane oleje cznikowe. Jako ciecze izolacyjne s stosowane: q oleje mineralne, q oleje silikonowe, q syntetyczne wglowodory: alkilobenzeny, alkilodifenylonaftaleny, alkilonaftaleny, polibuteny, q nowe askarele. 13.2 Zastosowania cieczy izolacyjnych Oleje transformatorowe s stosowane do izolowania i chodzenia rdzeni transformatorw oraz cznikw elektrycznych. Jako oleje transformatorowe s stosowane lekkie frakcje, gboko rafinowanych destylatw naftowych dwch typw: q nie zawierajce dodatkw (oleje kategorii L-NT-296 I, II, III), q zawierajce inhibitory utlenienia (oleje kategorii L-NT-296 IA, IIA, IIIA). Istnieje wiele rozwiza konstrukcyjnych ukadw olejowych transformatorw. Typowy schemat ukadu olejowego transformatora przedstawiono na rys. 13.1. W ukadzie tym rdze transformatora 1 jest cakowicie zanurzony w oleju, znajdujcym si w zbiorniku 2. W celu wyrwnania cinie, kad ma poczenie z atmosfer 3, poprzez tzw. konserwator 4. W przypadku zwikszenia objtoci oleju w kadzi, wskutek podwyszenia temperatury, nadmiar oleju przepywa do konserwatora poprzez zawr zwrotny 5. Obnienie temperatury oleju, powodujce zmniejszenie jego objtoci, powoduje przepyw oleju z konserwatora poprzez adsorber 6, ktry oczyszcza olej z zanieczyszcze staych, wody i rozpuszczonych gazw.
13.1 Klasyfikacja cieczy izolacyjnych

Wedug klasyfikacji midzynarodowej norma IEC 1039 wyrnia nastpujce kategorie cieczy elektroizolacyjnych, wg obszaru stosowania (tabela 13.1):
Tabela 13.1 Klasyfikacja olejw elektroizolacyjnych rodziny L-N wg IEC 1039 Kategoria L-NT L-NY L-NC L-NT L-NY L-NC L-NT L-NY Podkategorie I, II, III IA, IIA, IIIA I, II, III C-1, C-2 T-1, T-2, T-3, T-4 1 2 3 1 1 Skad chemiczny Oleje mineralne Oleje mineralne inhibitowane Oleje kablowe Askarele kondensartorowe Askarele transformatorowe Alkilobezeny Alkilodifenyloetan Alkilonaftaleny Oleje (ciecze) silikonowe Polibuteny IEC 296 IEC 465 IEC 588-3 IEC 867-1 IEC 867-2 IEC 867-3 IEC 836 IEC 963 Specyfikacje
IEC (International Electrotechnical Commision) Midzynarodowa Komisja Elektrotechniczna
XIII
Rys. 13.2 . Przykad rozwizania konstrukcyjnego ukadu do chodzenia kabla energetycznego przepywajcym czynnikiem chodzcym 1 rdze kabla, 2 olej kablowy, 3 przewd chodnicy
Rys. 13.1 Przykadowy schemat ukadu olejowego transformatora 1 rdze transformatora, 2 zbiornik z olejem, 3 poczenie z atmosfer, 4 konserwator, 5 zawr zwrotny, 6 adsorber
go ukadu do chodzenia kabli energetycznych z przepywajcym czynnikiem chodzcym, przedstawiono na rys. 13.2. W chodzonych kablach energetycznych rwnolegle do metalowego rdzenia kabla 1, stykajcego si bezporednio z olejem kablowym 2, jest prowadzony przewd chodnicy 3, przez ktry przepywa woda lub inny czynnik chodzcy. Od olejw do chodzenia kabli energetycznych, aby uatwi przepyw oleju i atwiejsze przenoszenie ciepa, obok odpowiednich waciwoci dielektrycznych wymaga si maej lepkoci i niskiej temperatury pynicia. Do chodzenia kabli energetycznych, pracujcych w szczeglnie wysokich temperaturach s take stosowane syntetyczne wglowodory, gwnie alkilobenzeny (L-NY-867-1) i polibuteny (LN-Y963-1), a w szczeglnych przypadkach rwnie nowe askarele. Oleje kondensatorowe s przeznaczone do nasycania izolatorw dielektrycznych kondensatorw papierowych i niektrych innych typw kondensatorw. Kondensatory papierowe skadaj si ze zwinitych wstg metalowych, przedzielonych wstgami izolatora cienkiego papieru nasyconego tzw. syciwem: olejem kondensatorowym lub innym ciekym lub staym (np. utwardzaln ywic) izolatorem. Jako oleje kondensatorowe s stosowane mineralne oleje kablowe o maej lepkoci, nowe askarele (L-NC-588) klas C-1 i C-2, alkilodifenyletany (L-NC-867-2) oraz alkilonaftaleny (L-NC-867-3). Oleje cznikowe s przeznaczone do gaszenia uku elektrycznego w elektrycznej aparaturze czeniowej. W praktyce jako oleje cznikowe najczciej s stosowane oleje transformatorowe i z tego wzgldu w niektrych klasyfikacjach oleje cznikowe nie s wyrniane. Jako oleje cznikowe s rwnie stosowane nowe askarele.
Do chodzenia transformatorw o szczeglnie wysokich temperaturach uzwojenia rdzenia s take stosowane nowe askarele transformatorowe (L-NT -588-3), a take oleje silikonowe (LN-T-836). czniki elektryczne s to urzdzenia penice funkcje czenia i rozczania obwodw elektrycznych, zdolne do przenoszenia okrelonych prdw elektrycznych. W cznikach elektrycznych oleje transformatorowe, obok funkcji chodzenia i izolowania speniaj take funkcj wygaszacza uku elektrycznego, jaki powstaje midzy stykami podczas wczania i wyczania. Oleje izolacyjne rozpuszczaj pewn ilo gazw atmosferycznych oraz gazowych produktw ich rozkadu. W przypadku olejw pochodzenia naftowego, im wysza temperatura i cinienie tym rozpuszczalno gazw jest wiksza. Jedynie w przypadku askareli zwikszenie temperatury powoduje zmniejszenie rozpuszczalnoci gazw. Jeeli nastpi gwatowne obnienie cinienia lub szybki wzrost temperatury wwczas z oleju mineralnego wydzielaj si pcherzyki gazu. Wydzielajce si pcherzyki gazu s inicjatorem procesw jonizacyjnych. Powoduj one spadek napicia przebicia oraz zwikszenie stratnoci dielektrycznej. Czsto jest to powodem uszkodzenia transformatorw. Z tych wzgldw wymaga si, aby oleje transformatorowe zalewane do transformatorw byy uprzednio odgazowane. Wan waciwoci olejw transformatorowych oraz kondensatorowych, jest ich zdolno do uwalniania rozpuszczonych gazw. Oleje kablowe s przeznaczone do nasycania izolacji wknistej i chodzenia kabli energetycznych. Oleje do nasycania kabli, najczciej s to oleje mineralne o duej lepkoci czsto zawierajce rnego rodzaju zagszczacze. Zapobiega to wyciekaniu oleju z kabla w podwyszonych temperaturach pracy, dochodzcej niekiedy do 100C, a krtkotrwale nawet do 200C. Wyrnia si oleje kablowe do kabli niskonapiciowych (do okoo 6 kV) oraz do kabli wysokonapiciowych (do 35 kV i wicej). Oleje do chodzenia kabli energetycznych odprowadzaj ciepo z kabla bezporednio do otoczenia lub poprzez czynnik chodzcy, przepywajcy w sposb wymuszony. W zalenoci od warunkw otoczenia, czynnikiem chodzcym moe by woda lub niskokrzepnce roztwory wodne glikoli. Przykad rozwizania konstrukcyjne-
13.3 Metody bada

Podstawowe waciwoci fizykochemiczne cieczy izolacyjnych s oznaczane metodami waciwymi dla innych olejw przemysowych i najczciej obejmuj: q lepko kinematyczn w rnych temperaturach, q temperatur pynicia, q temperatur zaponu, q liczb kwasow. Wanymi parametrami jakoci cieczy izolacyjnych jest zawarto: wody, zanieczyszcze staych, metali w steniach ladowych. Ich obecno w cieczach izolacyjnych istotnie pogarsza waciwoci izolacyjne. Z tego wzgldu bezporednio przed zastosowaniem, a w przypadku transformatorw rwnie w toku eksploatacji, ciecze izolacyjne s poddawane dokadnemu odwadnianiu i filtracji. W przypadku olejw pracujcych w transformatorach czsto s wykonywane rnego rodzaju zabiegi pielgnacyjne, ktrych celem jest usunicie z nich zdyspergowanej wody, zanieczyszcze staych oraz rozpuszczonych produktw korozji i utlenienia skadnikw oleju. W tym celu s one okresowo lub w sposb cigy filtrowane przez zoa adsorpcyjne. Jako olejw transforma-
XIII

torowych jest rwnie kontrolowana w ramach systemu nadzoru nad stanem maszyny i oleju LUBIANA (patrz p. 22). Ze wzgldu na specyficzne zastosowania i warunki pracy, w kontroli jakoci cieczy izolacyjnych s oznaczane wartoci nastpujcych, specyficznych parametrw: Napicie przebicia wytrzymao dielektryczna jest to najmniejsze napicie, wyraane w kilowoltach (kV), potrzebne do wywoania przeskoku iskry elektrycznej midzy dwiema elektrodami zanurzonymi w badanej cieczy izolacyjnej, w znormalizowanych warunkach oznaczania. Badanie napicia przebicia jest wykonywane w szklanym lub plastikowym naczyniu, o pojemnoci 400... 800 cm3, zawierajcym badan ciecz izolacyjn, w ktrej s zanurzone dwie elektrody (rys. 13.3). Wyrnia si dwie podstawowe metody pomiaru napicia przebicia A i B. W metodzie A, napicie ronie z prdkoci 5 kV/s do wartoci zadanej przez operatora. Po osigniciu wyznaczonego poziomu jest utrzymywane przez 1 minut. W przypadku wystpienia przebicia nastpuje rejestracja wartoci, a zasilanie jest samoczynnie wyczane. W metodzie B, napicie ronie rwnie z prdkoci 5 kV/s do wartoci zadanej przez operatora. Po osigniciu zadanego napicia jest ono utrzymywane przez 1 minut, a nastpnie zwikszane z prdkoci 2 kV/s, a do wystpienia przebicia. Poszczeglne normy czynnociowe przewiduj rne ksztaty i wymiary elektrod, co przedstawiono na rys. 13.4. Wg niektrych metod ciecz izolacyjna powinna by mieszana, a inne nie przewiduj mieszania. Te rnice w metodyce oznaczania s niekiedy powodem rnic w uzyskiwanych wynikach bada.
Stratno dielektryczna tangens kta strat dielektrycznych (tg) wspczynnik stratnoci dielektrycznej jest to warto bezwymiarowa okrelana jako stosunek skadowej rzeczywistej gstoci prdu zmiennego (sinusoidalnego) (Ir) pyncego przez ciecz izolacyjn, do skadowej urojonej gstoci tego prdu (Ii), wyraany wzorem (13.1): tg = Ir Ii
(13.1)
Stratno dielektryczna charakteryzuje cz energii zmiennego pola elektrycznego w dielektryku, ktra przeksztaca si w ciepo w wyniku przepywu prdu przez dielektryk. Wymaga si, aby ciecze izolacyjne charakteryzoway si jak najmniejsz stratnoci dielektryczn. Stratno dielektryczna w maym tylko stopniu zaley od czstotliwoci prdu, zaley natomiast istotnie od temperatury. Z tego wzgldu jest ona oznaczana dla rnych temperatur w przedziale 20 100C.
13.4 Waciwoci cieczy izolacyjnych

Mineralne oleje transformatorowe powinny spenia wymagania normy midzynarodowej IEC 296. W wikszoci krajw funkcjonuj jeszcze odpowiednie normy krajowe, s one stopniowo zastpowane przywoan norm midzynarodow. Wyrnia si oleje transformatorowe nieinhibitowane oraz inhibitowane. Oleje transformatorowe nieinhibitowane s to lekkie oleje naftowe pochodzce z destylacji lub z hydrokrakingu, nie zawierajce dodatkw lub zawierajce niewielki dodatek depresatora. W zalenoci od waciwoci fizykochemicznych wyrnia si podkategorie: I, II, III. S to oleje przeznaczone do transformatorw o stosunkowo niskich temperaturach uzwoje rdzenia. Oleje transformatorowe inhibitowane s to lekkie oleje naftowe pochodzce z destylacji lub z hydrokrakingu z inhibitorem utlenienia, mog zawiera take niewielki dodatek depresatora. W zalenoci od waciwoci fizykochemicznych wyrnia si podkategorie: IA, IIA, IIIA. S to oleje przeznaczone do transformatorw o wysokich temperaturach uzwoje rdzenia. Podstawowe wymagania dla mineralnych olejw transformatorowych wedug IEC 296, przytoczono w tabeli 13.2. Oleje kablowe (L-NY) s to na og oleje mineralne; powinny one spenia wymagania normy midzynarodowej IEC 465. W zalenoci od napicia pyncego prdu oraz waciwoci fizykochemicznych wyrnia si podkategorie: I, II, III. Podstawowe wymagania dla mineralnych olejw kablowych wedug IEC 465 przytoczono w tabeli 13.3. Oleje silikonowe (patrz p. 2.5.1) (LN-T) przeznaczone jako czynnik chodzcy i izolujcy w transformatorach powinny spenia wymagania normy midzynarodowej IEC 836. Podstawowe wymagania dla silikonowych olejw transformatorowych wedug IEC 836 przytoczono w tabeli 13.4. Nowe askarele (ciecze askarelowe) s to syntetyczne ciecze izolacyjne, stanowice roztwory chlorowanych bifenyli oraz chlorobenzenw. Wyrnia si nowe ciecze askarelowe kondensatorowe (L-NC) i transformatorowe(L-NT). W zalenoci od waciwoci fizykochemicznych wyrnia si podkategorie nowych askareli kondensatorowych: C-1, C-2 oraz podkategorie nowych askareli transformatorowych: T-1, T-2, T-3, T-4. Powinny one spenia wymagania normy midzynarodowej IEC 5883, ktrej podstawowe wymagania przytoczono w tabeli 13.5 (askarele kondensatorowe) i tabeli 13.6 (askarele transformatorowe). Nowe askarele nie powinny zawiera zwizkw uznawanych za szkodliwe dla rodowiska (patrz p. 13.5). Nowe askarele s niepalne i nie wydzielaj gazw wybuchowych pod wpywem uku elektrycznego. Charakteryzuj si ma zmiennoci lepkoci w funkcji tem-
Rys. 13.3 Schemat czci pomiarowej aparatu do badania napicia przebicia 1 kable doprowadzajce napicie do elektrod, 2 elektrody, 3 naczynie szklane lub z tworzywa sztucznego, 4 badany olej
Rys. 13.4 Ksztaty elektrod wg rnych norm A wg ASTM D 1816, B wg IEC 156, C wg ASTM D 877
XIII
Tabela 13.2 Podstawowe wymagania dla mineralnych olejw transformatorowych wedug IEC 296 Waciwoci Gsto w temp. 20C, kg/m3 Wygld Lepko kinematyczna, mm2/s w temperaturze: +40C 15C 30C 40C Temperatura zaponu, C Temperatura pynicia, C Liczba kwasowa, mgKOH/g Dziaanie korodujce Stabilno termooksydacyjna Napicie przebicia, kV q olej wiey q olej po obrbce Stratno dielektryczna w temp 90C, w przedziale czstotliwoci 40 ... 60 Hz 30 50 0,005 16,5 800 140 30 0,03 Klasa I, IA 895 Klasa II, IIA 895 Klarowny bez zanieczyszcze i osadw 11,0 1800 130 45 0,03 Brak korozji Wytrzymuje 30 50 0,005 30 50 0,005 3,5 150 95 60 0,03 Klasa III, IIIA 895
Tabela 13.3 Podstawowe wymagania dla mineralnych olejw kablowych wedug IEC 465 Waciwoci Gsto w temp. 20C, kg/m3 Wygld Lepko kinematyczna, mm2/s w temperaturze 40C Temperatura zaponu, C q tygiel zamknity q tygiel otwarty Temperatura pynicia, C Temperatura pocztku krystalizacji, C Zawarto wody, mg/kg Liczba kwasowa, mgKOH/g Dziaanie korodujce Napicie przebicia, kV Stratno dielektryczna w temp 90C, w przedziale czstotliwoci 40 ... 60 Hz Absorpcja gazw, mm3/min 40 0,002 2 13 140 150 -30 20 30 0,03 Klasa I 900 Klasa II 900 Klarowny bez zanieczyszcze i osadw 6,5 ... 13 125 135 -30 20 30 0,03 Brak korozji 40 0,002 2 40 0,002 2 6,5 100 110 -40 20 30 0,03 Klasa III 900
Tabela 13.4 Podstawowe wymagania dla silikonowych olejw transformatorowych wedug IEC 836 Waciwoci Barwa Wygld Gsto w temp. 200C, kg/m3 Lepko kinematyczna, mm2/s w temperaturze 40C Temperatura zaponu, C Temperatura palenia, C Temperatura pynicia, C Zawarto wody, mg/kg Liczba kwasowa, mgKOH/g Napicie przebicia, kV Stratno dielektryczna w temp. 90C, w przedziale czstotliwoci 4060 Hz Wymagania 30 Klarowny bez zanieczyszcze i osadw 955 ... 970 36 ... 44 240 330 50 50 0,02 40 0,001
13.5 Problem PCB

W przeszoci jako ciecze izolacyjne (asklarele) byy take stosowane polichlorowane bifenyle (PCB) oraz polichlorowane trifenyle (PCT). PCB to zwizki o oglnym wzorze C12H10-nCln, otrzymywane w wyniku reakcji bifenylu z chlorem. PCT s to zwizki otrzymywane w wyniku reakcji trifenylu z chlorem Teoretycznie moe istnie 209 polichlorowanych bifenyli, rnicych si liczb atomw chloru i ich umiejscowieniem w czsteczce. S to ciecze niepalne o bardzo dobrych waciwociach izolacyjnych. Z tych wzgldw byy czsto stosowane jako ciecze izolacyjne w wielu urzdzeniach elektrycznych: transformatorach, cznikach i kondensatorach, a take jako ciecze hydrauliczne, plastyfikatory, rodki konserwacyjne, antypireny2, noniki ciepa, skadniki farb i lakierw. Niektre PCB i PCT, o duej liczbie atomw chloru w czsteczce, s uznane za zwizki stanowice powane zagroenie dla rodowiska naturalnego. Ich szkodliwo wynika z nastpujcych waciwoci: q praktycznie s one nierozkadalne biologicznie, q nastpuje ich kumulacja w organizmach ywych, q ich obecno w tkankach organizmw ywych powoduje uszkodzenia komrek nerwowych, zakcenia w funkcjonowaniu wielu organw oraz znieksztacanie kodu genetycznego, q spalane tworz dioksyny i furany zwizki niezwykle toksyczne i kancerogenne. PCB i PCT s uznane za odpady szczeglnie niebezpiecz-
peratury. Ich waciwoci eksploatacyjne zale od liczby atomw chloru w czsteczkach. Szczegowe badania toksykologiczne doprowadziy do opracowania tzw. nowych askareli, nie zawierajcych zwizkw wysoce toksycznych. Nowe askarele znalazy szerokie zastosowanie jako ciecze izolacyjne: oleje do transformatorw i cznikw, a take jako syciwa w produkcji kondensatorw papierowych.
XIII

Tabela 13.5 Podstawowe wymagania dla askareli kondensatorowych wg IEC 588-3 Waciwoci Skad chemiczny Barwa Wygld Gsto w temp. 20C, kg/m3 Lepko kinematyczna, mm2/s, w temperaturze 20C Temperatura zaponu, C Temperatura pynicia, C Zawartowody, mg/kg Liczba kwasowa, mgKOH/g Oporno waciwa, w temp. 90C, G m Stratno dielektryczna w temp 90C, w przedziale czstotliwoci 40 ... 60 Hz Przenikalno elektryczna w temp. 90C Tabela 13.6 Podstawowe wymagania dla askareli transformatorowych wg IEC 588-3 Waciwoci Skad chemiczny Barwa Wygld Gsto w temp. 20C, kg/m3 Lepko kinematyczna, mm2/s, w temperaturze 20C Temperatura zaponu, C Temperatura pynicia, C Zawarto wody, mg/kg Liczba kwasowa, mgKOH/g Oporno waciwa, w temp. 90C, G m Stratno dielektryczna w temp. 90C, w przedziale czstotliwoci 4060 Hz Napicie przebicia, kV 33 30 0,01 10 0,05 45 1 555 ... 1 565 24 T-1 Mieszanina izomerw heksachlorobifenyli (60%) i trichloro benzenw (40%) 150 T-2 Mieszanina izomerw heksachlorobifenyli (45%) i tri tetrachlorobenzenw (55%) 150 1 533 ... 1 567 13 T-3 Mieszanina izomerw trichloro bifenyli 150 1 365 ... 1 400 75 T-4 Mieszanina izomerw pentachlorobifenyli (70%) i trichloro benzenw (30%) 150 1 365 ... 1 400 32 C-1 Mieszanina izomerw dichlorobifenyli i trichloro bifenyli 50 1 340 ... 1 360 30 ... 40 -24 30 0,01 20 0,02 5,2 ... 5,3 C-2 Mieszanina izomerw trichloro bifenyli 50 1 365 ... 1 400 41 ... 75 -18 30 0,01 20 0,02 4,8 ... 5,1
Klarowny bez zanieczyszcze i osadw
Niepalny do temperatury wrzenia
Klarowny bez zanieczyszcze i osadw
Niepalny do temperatury wrzenia 39 30 0,01 10 0,05 45 18 30 0,01 10 0,05 45 30 30 0,01 10 0,05 45
ne. Metody ich utylizacji wymagaj stosowania specjalnych, kosztownych technologii. Np. ich spalanie wymaga stosowania palenisk o temperaturze pomienia 1500 1800C i musi by specjalnie kontrolowane. W niszych temperaturach w rezultacie spalania PCB i PCT powstaj toksyczne dioksyny. Ze wzgldu na ich kancerogenne, mutagenne i toksyczne waciwoci aktualnie w wikszoci krajw istnieje cakowity zakaz stosowania cieczy askarelowych, zawierajcych niektre PCB i PCT, uznane za szkodliwe dla rodowiska. Zuytych cieczy aska-
relowych nie naley wprowadza do przepracowanych olejw naftowych. Odpowiednie Dyrektywy Europejskie, a take Polskie Normy ograniczaj dopuszczaln zawarto PCB w olejach przepracowanych, przeznaczonych do regeneracji.
Antypireny substancje suce do nasycania materiaw palnych, np. drewna, papieru itp. w celu uzyskania ich niepalnoci lub trudnopalnoci.
XIII
NOTATKI
XIII
Rozdzia XIV: Smarowanie ukadw pneumatycznych
Rozdzia XIV
SMAROWANIE UKADW PNEUMATYCZNYCH
14.1 Napdy i ukady pneumatyczne

W napdzie pneumatycznym, rdem energii mechanicznej jest silnik pneumatyczny. Napd pneumatyczny jest zasilany z centralnego ukadu spronego powietrza, ze zbiornika gazu (np. butli gazowej) lub bezporednio ze sprarki. Sprony gaz jest doprowadzany do silnika pneumatycznego, gdzie w rezultacie rozprania uzyskuje si energi mechaniczn. Napdy pneumatyczne charakteryzuj si wieloma zaletami: prostot budowy, niskim kosztem wykonania, niezawodnoci dziaania, du trwaoci, atwoci obsugi i sterowania, elastycznoci w dostosowywaniu do warunkw pracy, maym ciarem narzdzi, maym kosztem konserwacji i remontw, atwoci rozruchu. Istotn wad napdw pneumatycznych jest dua zaleno prdkoci narzdzia od obcienia, co ma zwizek ze ciliwoci gazu. Problemowi temu przeciwdziaa si poprzez zastosowanie zaworw redukcyjnych, utrzymujcych w ukadzie stae cinienie lub poprzez stosowanie ukadw pneumo-hydraulicznych. q q q q q q q q q Wrd napdw pneumatycznych wyrnia si: q napdy elektropneumatyczne, w ktrych silnik elektryczny napdza sprark, a sprony przez ni gaz napdza silnik pneumatyczny i narzdzie, q napdy pneumo-hydrauliczne, w ktrych silnik pneumatyczny, najczciej zasilany z ukadu centralnego, napdza pomp cieczow, a pompowana przez ni ciecz napdza silnik hydrauliczny i narzdzie, q napdy elektro-pneumo-hydrauliczne, w ktrych sprony gaz ze sprarki napdzanej silnikiem elektrycznym jest podawany do silnika pneumatycznego, ktry z kolei napdza silnik hydrauliczny i narzdzie. W napdach pneumatycznych energia spronego powietrza (lub innego gazu np.: ditlenku wgla, azotu, argonu) jest wykorzystywana do wprowadzenia w ruch czci maszyny. Maszyny i urzdzenia z napdem pneumatycznym s stosowane w celu uzyskania energii do wywarcia nacisku, przesuwu mechanizmw, wywoania ruchu obrotowego w: q obrabiarkach, q urzdzeniach transportowych podajnikw, podnonikw itp., q ukadach hamulcw pneumatycznych w kolejnictwie i innych rodkach transportu, q mechanizmach poruszania drzwi, okien, zasuw,
q napdach zaworw i zasuw w przemyle chemicznym i spoywczym, q napdach wycznikw na stacjach wysokiego napicia, q napdach narzdzi rcznych (wirujcych i udarowych), q elementach sterujcych i pomiarowych. Napdy pneumatyczne s stosowane w wielu typach narzdzi, np.: motach pneumatycznych, dwignicach, szlifierkach, pilnikarkach, wiertarkach, pistoletach natryskowych, i innych. Napdy pneumatyczne czsto s stosowane w miejscach, w ktrych stosowanie innych napdw stanowi zagroenie wybuchem, np. kopalniach, a take w miejscach o duej wilgotnoci, a nawet pod wod. W zakadach przemysowych najczciej stosowanym rdem spronego gazu jest zakadowa instalacja spronego powietrza. W instalacji takiej utrzymywane jest cinienie 4 10 barw. W niektrych przypadkach energia do silnika pneumatycznego jest generowana przez podcinienie. Maszyny i urzdzenia z napdem pneumatycznym s wyposaone w silniki pneumatyczne, w ktrych wyrnia si dwa podstawowe rodzaje ruchu: posuwisto-zwrotny (udarowy) i obrotowy (rotacyjny). Odrbnym rodzajem silnika pneumatycznego jest turbina pneumatyczna. W kadym z tych przypadkw moe by stosowane smarowanie automatyczne lub rczne. Urzdzenia z napdem pneumatycznym pozwalaj na uzyskanie prdkoci obrotowej narzdzia do 15 000 obr/min, rotacyjne od 6 000 do 30 000 obr/min, a w przypadku turbin pneumatycznych s osigane prdkoci do 150 000 obr/min. W przypadku narzdzi pneumatycznych o ruchu posuwisto zwrotnym prdko liniowa narzdzia dochodzi do 400 m/min. Pneumatyczny silnik tokowy, jednostronnego lub dwustronnego dziaania, stanowi odwrcenie spalinowego silnika tokowego. Podawane do cylindra sprone powietrze wywouje ruch toka. Pneumatyczne silniki tokowe s stosowane zarwno do napdu narzdzi o ruchu posuwisto zwrotnym jak i obrotowym. Mog one stanowi cz narzdzia pneumatycznego lub wydzielonej maszyny, ktr mona zastosowa do napdu rnych narzdzi. Tego typu silniki pneumatyczne s czasami nazywane cylindrami pneumatycznymi. Pneumatyczne silniki tokowe stosowane jako napd narzdzi o ruchu obrotowym s wielocylindrowe, najczciej o widlasto-rzdowym ukadzie cylindrw i wyposaone w mechanizm korbowy. W przypadku silnikw jednocylindrowych s stosowane specjalne mechanizmy umoliwiajce uzyskanie wstpnego ruchu obrotowego narzdzia. q q q q q q q
XIV
14.1 Schemat przemysowego ukadu pneumatycznego z tokiem zawracanym spryn 1 wlot powietrza, 2 filtr, 3 wkraplacz oleju, 4 sprarka, 5 zbiornik spronego powietrza, 6 manometr, 7 zawr odstojnika, 8 reduktor cinienia, 9 rozdzielacz (zawr rozrzdu), 10 pneumatyczny silnik tokowy, 11 wylot powietrza, 12 spryna zapewniajca powrt toka, 13 narzdzie 14.4 Zasada dziaania pneumatycznego silnika zbatkowego 1 wlot spronego powietrza, 2 wylot powietrza, 3 napdzane koa zbate, 4 korpus silnika
14.2 Nitownica pneumatyczna I komora powietrzna przed bijakiem, II komora powietrzna za bijakiem; 1 gowica nitujca, 2 spryna powodujca powrt gowicy, 3 bijak, 4 lufa, 5 suwak rozrzdczy, 6 kana doprowadzajcy powietrze, 7 kana doprowadzajcy powietrze przed suwak rozrzdczy oraz do komory powietrznej I, 8 kana doprowadzajcy powietrze za suwak rozrzdczy i do komory powietrznej II
gaz, ktry rozprajc si obraca wirnik. Rozprony gaz jest wydalany na zewntrz. Najczciej s stosowane silniki opatkowe (rys. 14.3), bdce analogami sprarek opatkowych, zwane pneumatycznymi silnikami opatkowymi. W niektrych rozwizaniach s stosowane silniki pneumatyczne zbatkowe (rys. 14.4), bdce analogami sprarek zbatkowych. Silniki rotacyjne s stosowane jako napdy narzdzi o ruchu obrotowym. Ze wzgldu na du prdko obrotow silnikw opatkowych, midzy nimi a narzdziem wykonawczym najczciej s stosowane przekadnie redukcyjne (reduktory). Pneumatyczny silnik turbinowy, niekiedy nazywany turbin pneumatyczn, dziaa na zasadzie odwrconej turbiny cieplnej. Sprone powietrze jest podawane dyszami na wieniec opatkowy wirnika, na ktrym si rozpra i jest usuwane do atmosfery (rozpranie jednokrotne) lub jest zawracane przez aparat kierowniczy (opatki kierownicy), ponownie na opatki wirnika (rozpranie dwukrotne).
14.2 Smarowanie urzdze pneumatycznych

Smarowanie urzdze pneumatycznych ma na celu: q zmniejszenie tarcia midzy wsppracujcymi powierzchniami, q zmniejszenia zuycia trcych powierzchni, q usunicie wody, skraplajcej si w mechanizmach wykonawczych (narzdziach) w rezultacie obnienia temperatury gazu wskutek rozprania, q usunicie zanieczyszcze mechanicznych spomidzy wsppracujcych czci ruchomych, q chodzenie niektrych skojarze trcych urzdze sprajcych, q ochron przeciwkorozyjn i przeciwrdzewn. Ze wzgldu na speniane funkcje, od olejw do ukadw pneumatycznych wymaga si: q odpowiedniej lepkoci, q dobrych waciwoci przeciwzuyciowych, q dobrych waciwoci ochronnych (przeciwrdzewnych i przeciwkorozyjnych), q braku skonnoci do rozpuszczania i emulgowania wody, q braku skonnoci do pienienia. Wymaganiem stawianym olejom do ukadw pneumatycznych jest nietoksyczno. Wymaganie to jest stawiane ze wzgldu na moliwo wdychania mgy olejowej przez operatora maszyny. W warunkach wymagajcych szczeglnej ochrony rodowiska (atmosfery) s stosowane biodegradowalne oleje syntetyczne lub pochodzenia rolinnego.
14.3 Zasada dziaania pneumatycznego silnika opatkowego 1 wlot spronego powietrza z mg olejow, 2 opatka, 3 wirnik, 4 otwory umoliwiajce ruch opatek, 5 wylot rozpronego powietrza, 6 korpus silnika
Tok w ukadzie pneumatycznym moe by zawracany spryn lub spronym powietrzem. Przykadowy schemat tokowego ukadu pneumatycznego z tokiem zawracanym spryn, przedstawia rys. 14.1. Przykadem narzdzia pneumatycznego wyposaonego w silnik pneumatyczny tokowy, moe by nitownica pneumatyczna, ktrej konstrukcj przedstawia rys. 14.2. Pneumatyczny silnik rotacyjny jest analogiem rotacyjnej sprarki o odwrconym dziaaniu. Na wlocie jest podawany sprony
XIV
Rozdzia XIV: Smarowanie ukadw pneumatycznych
14.5 Zasada dziaania smoczkowej smarownicy do naoliwiania spronego powietrza 1 zawr kulowy, 2 szklany pojemnik na olej, 3 zawr do regulacji cinienia powietrza w pojemniku, 4 wlot powietrza, 5 zawr dawicy do regulacji dopywu oleju, 6 korpus, 7 wkraplacz oleju, 8 szklany wziernik, 9 zwka iniektora (wtryskiwacza), 10 wylot naoliwionego powietrza, 11 olej
14.6 Przekrj i zasada dziaania smarownicy typu selekcyjnego 1 spaszczona tuleja (zwka), 2 cylindryczny przewd powietrzny, 3 wkraplacz, 4 osadnik, 5 otwory w tulei, ktrdy kropelki oleju przedostaj si do przestrzeni powietrznej zbiornika, 6 otwr w przewodzie powietrznym, ktrym mikrokropelki oleju przedostaj si do sprone-go powietrza, 7 przewd powietrza, 8 zbiornik oleju, 9 wlot powietrza, 10 wylot powietrza
W przypadkach szczeglnych, s stosowane oleje o specjalnych waciwociach, np. zdolnoci do pochaniania kondensujcej wody w urzdzeniu wykonawczym. Oleje takie najczciej s produkowane na bazie mieszajcych si z wod poliglikoli. Zapobiega to powstawaniu lodu na wylotach, z powodu niskiej temperatury krzepnicia mieszanek glikolwoda. W ukadach pneumatycznych, powietrze (gaz) podawane do urzdze wykonawczych, powinno zawiera okrelone dla kadego urzdzenia optymalne iloci rodka smarnego, w postaci mgy olejowej. Najczciej rodek smarny jest doprowadzany do okrelonych miejsc maszyny: q wirnikw, tokw, suwakw, grzybkw, uszczelnie itp., q oysk tocznych i lizgowych, q przekadni, q sprarek. Olej jest wprowadzany do powietrza bdcego roboczym medium, poprzez specjalne smarownice smoczkowe, umoliwiajce tworzenie mgy olejowej, o konstrukcji przykadowo pokazanej na rys. 14.5. Sprone powietrze, przepywajc przez zwk iniektora (wtryskiwacza) 9, wytwarza w przestrzeni wkraplacza 7, cinienie nisze, ni panujce w pojemniku na olej 2, w ktrym cinienie jest regulowane zaworem 3. W wyniku rnicy cinie, olej ze zbiornika, poprzez zawr kulowy 1, jest zasysany do wkraplacza i porywany w zwce iniektora strumieniem przepywajcego powietrza. Stenie oleju w powietrzu jest regulowane zaworem dawicym 5, na podstawie zliczania spadajcych kropel oleju przez szklany wziernik 8. Istnieje wiele rozwiza konstrukcyjnych tego typu smarownic. Niektre s wyposaone w ukad zaworkw, umoliwiajcych napenienie zbiornika olejem, bez przerywania pracy napdzanych mechanizmw.
W tego typu smarownicach, powietrze jest nasycone kropelkami oleju o rnych rednicach. Cz oleju, w wyniku opadania wikszych kropli na cianki, pozostaje w przewodach. W celu uniknicia tego zjawiska, zwaszcza w ukadach pneumatycznych, o dugoci przewodw wikszej ni 4 m, w ktrych jest wiele zagi, kolanek, rozgazie rozdzielaczy itp. i w ukadach o bardzo maym przepywie powietrza, s stosowane smarownice o specjalnej konstrukcji, zwane selekcyjnymi, wytwarzajce mg olejow o maym rozrzucie rednic kropelek, rzdu kilku mikrometrw. Konstrukcj i zasad dziaania smarownicy selekcyjnej przedstawiono na rys. 14.6. W smarownicy selekcyjnej, strumie spronego powietrza przepywa przeweniem midzy zewntrzn powierzchni spaszczonej tulei 1, a cylindrycznym przewodem powietrznym 2, co powoduje zassanie oleju do wkraplacza 3. Krople oleju spadaj do osadnika 4 i tulei 1, skd otworem 5 a nastpnie 6 s podawane do przewodu powietrza 7. Do przewodu powietrza dostaj si tylko krople o maej rednicy (5 10% oleju przepywajcego przez wkraplacz), wiksze osiadaj w zbiorniku oleju 8. Ustawienie intensywnoci smarowania zaley od: budowy ukadu, rodzaju smarownicy, natenia przepywu powietrza, cinienia roboczego, temperatury, konstrukcji smarowanego mechanizmu itp. Przyjmuje si, e rednio, w jednym metrze szeciennym powietrza powinno znajdowa si 0,02 0,4 g oleju. W praktyce przemysowej kontrol zawartoci oleju w powietrzu przeprowadza si przystawiajc kartk papieru do otworw wylotowych zaworw sterujcych. Na kartce, po okrelonym czasie, powinien pojawi si delikatny, rwnomierny nalot oleju. W przypadku smarowania skojarze trcych siownikw, znajdujcych si w duej odlegoci od sprarki, niekiedy s stosowane urzdzenia wtryskujce olej przy kadym ruchu roboczym maszyny, umieszczone w pobliu otworw wlotowych siownika. W nowoczesnych konstrukcjach siownikw, zaworw, ukadw sterujcych itp. s stosowane rozwizania konstrukcyjne, nie wymagajce smarowania mg olejow. Jest to spowodowane wyma-
XIV
Tabela 14.1 Klasyfikacja olejw przemysowych wg ISO 6743/11:1990 Symbol ISO Skad i waciwoci Zastosowania Narzdzia pracujce przy niewielkich obcieniach, z powietrzem nie zawierajcym kondensatu pary wodnej. Narzdzia pracujce przy wysokich obcieniach, z powietrzem zawierajcym kondensat. Narzdzia pracujce w dugich cyklach, pod obcieniami od umiarkowanych do duych, z powietrzem zawierajcym kondensat. Specjalne do pracy na otwartym powietrzu przy temperaturach poniej zera. Do specjalnych zastosowa, np. tam gdzie wymagane jest obnione wydzielanie mgy olejowej. Narzdzia pracujce przy niewielkich obcieniach, z powietrzem nie zawierajcym kondensatu. Narzdzia pracujce przy wysokich obcieniach, z powietrzem zawierajcym kondensat. Narzdzia pracujce w dugich cyklach, pod obcieniami od umiarkowanych do duych, z powietrzem zawierajcym kondensat. Do specjalnych zastosowa. Narzdzia pneumatyczne udarowe, smarowanie automatyczne lub rczne PAA PAB PAC PAD PAE Nieinhibitowane, zwyke oleje mineralne. Oleje mineralne z waciwociami przeciwkorozyjnymi i przeciwzuyciowymi. Mineralne oleje posiadajce waciwoci przeciwkorozyjne, przeciwzuyciowe, emulgujce i przeciwpienne Ciecze na bazie syntetycznej. Smary ppynne.
Narzdzia pneumatyczne rotacyjne i pneumatyka powietrzna PBA PBB PBC PBD Nieinhibitowane, zwyke oleje mineralne. Oleje mineralne z waciwociami przeciwkorozyjnymi i przeciwzuyciowymi. Mineralne oleje posiadajce waciwoci przeciwkorozyjne, przeciwzuyciowe, emulgujce i przeciwpienne. Ciecze na bazie syntetycznej.
ganiami w zakresie zapewnienia waciwych warunkw zdrowotnych w przemyle, a take wymaganiami niektrych przemysw np.: spoywczego, farmaceutycznego, jdrowego itp.
Klasyfikacj rodkw smarnych rodziny P, wedug ISO 6743/11, przytoczono w tabeli 14.1. Przykadem symbolu klasyfikacyjnego oleju z rodziny P, rodzaju AD, moe by: L PAD 22
14.3 Klasyfikacja
Do smarowania ukadw pneumatycznych s stosowane oleje o specjalnych waciwociach, sklasyfikowane normy ISO 6743/11 (klasa P lub czsto jeszcze wg DIN 51 502 klasa D). W niektrych rozwizaniach konstrukcyjnych pneumatycznych maszyn udarowych, przewiduje si stosowanie pciekych smarw plastycznych wg klasyfikacji ISO L-XBIB 000. Obok specjalnych olejw do ukadw pneumatycznych, w niektrych typach urzdze napdzanych spronym gazem, do naoliwiania powietrza take s stosowane oleje hydrauliczne lub wrzecionowe. W klasyfikacji wg ISO 6743/11 rodziny P, rodki smarowe s oznaczone symbolem, skadajcym si z litery oznaczajcej klas (L), kodu oznaczajcego rodzin (P) oraz dwoma literami, z ktrych pierwsza (A lub B) jest przypisana odpowiedniemu rodzajowi i oznacza odpowiednio: A rodki smarne do urzdze udarowych, B rodki smarne do urzdze rotacyjnych i silnikw napdzanych spronym powietrzem. Druga litera w symbolu klasyfikacyjnym (A, B, C, D lub E) nie ma samodzielnego znaczenia. Symbol rodka smarnego jest uzupeniany liczb, oznaczajc klas lepkociow oleju, wedug ISO 3448.
odpowiadajcy syntetycznemu olejowi, na bazie poliglikoli.
14.4 Dobr
Do smarowania urzdze pneumatycznych s stosowane rafinowane oleje mineralne, syntetyczne (estrowe lub poliglikolowe) oraz rolinne. W bardziej wymagajcych urzdzeniach oleje te, typowo klas lepkociowych VG 68, VG 100 lub VG 150, zawieraj dodatki przeciwzuyciowe i przeciwkorozyjne oraz przeciwutleniajce; nie zawieraj one dodatkw polimerowych ani smarw staych typu: grafitu lub disiarczku molibdenu itp. Oleje na bazie poliglikoli s stosowane w przypadkach koniecznoci wyeliminowania zjawiska powstawania lodu na dyszy wylotowej, gdy sprone powietrze ma du wilgotno. Oleje na bazie poliglikoli nie mieszaj si z olejami mineralnymi i innymi olejami syntetycznymi. W wikszoci przypadkw przejcie z oleju mineralnego na poliglikolowy i odwrotnie wymaga specjalnych zabiegw mycia ukadu. S take produkowane oleje syntetyczne, ktre podczas przejcia w eksploatacji z oleju mineralnego nie wymagaj mycia ukadu.
XIV
Rozdzia XV: Ciecze do przenoszenia ciepa
Rozdzia XV
CIECZE DO PRZENOSZENIA CIEPA
15.1 Olejowe noniki ciepa

Do przenoszenia ciepa, ze rda ciepa do odbiornika, s stosowane cieke lub gazowe noniki ciepa. Oglny podzia nonikw ciepa przedstawiono w tabeli 15.1. Specyficzn grup nonikw ciepa stanowi olejowe noniki ciepa. S to wglowodorowe ciecze organiczne lub estry kwasw organicznych i niektre inne cieke, organiczne zwizki chemiczne, charakteryzujce si okrelonymi waciwociami eksploatacyjnymi i fizykochemicznymi. Jako olejowe noniki ciepa s stosowane: q gboko rafinowane oleje mineralne z dodatkiem inhibitorw, q syntetyczne wglowodory typu polialfaolefin (PAO), q aromatyczne, wielopiercieniowe wglowodory bez bocznych acuchw alkilowych, q niektre typy estrw alkoholi wielowodorotlenowych i kwasw karboksylowych, q etery polifenylowe, q estry krzemianowe, q borany alkilowe, q silikony. Ciecze stosowane jako noniki ciepa powinny charakteryzowa si nastpujcymi waciwociami eksploatacyjnymi: q bardzo dobr zdolnoci do przenoszenia ciepa, tj. moliwie duym ciepem waciwym i duym wspczynnikiem przewodnoci cieplnej, q dobr stabilnoci termiczn i termooksydacyjn, q kompatybilnoci z materiaami konstrukcyjnymi, stosowanymi w instalacjach grzewczych, q brakiem skonnoci do wydzielania substancji gazowych podczas pracy, q brakiem skonnoci do wydzielania i odkadania osadw na ciankach ukadu, q brakiem toksycznoci,
Tabela 15.1 Klasyfikacja nonikw ciepa wg Geiringera Grupa Zakres temperatury pracy, C Typy nonikw ciepa I 1090540 Gazy, cieke metale Powietrze Ditlenek wgla Hel Wodr Azot Chlorek glinu Gal II 540400 Cieke metale, stopione sole Bizmut Ow Stop ow-bizmut Sd Stop sd-potas Stop azotyn sodu-azotan potasu
q odpowiedni lepkoci w zakresie temperatur pracy, q temperatur pynicia, dostosowan do warunkw na jakie moe by naraony ukad, q w przypadkach zastosowa w przemyle jdrowym, odpornoci na promieniowanie jdrowe. Oleje mineralne, stosowane jako bazy olejowych nonikw ciepa musz by gboko rafinowane, w celu usunicia dziaajcych korozyjnie, aktywnych zwizkw siarki i innych chemicznie niestabilnych skadnikw. Najczciej zawieraj one inhibitory utlenienia, inhibitory korozji, a w niektrych przypadkach dodatki dyspergujce. Temperatura rozkadu termicznego olejw mineralnych, w zalenoci od metody rafinacji oraz charakteru chemicznego, wynosi okoo 320C. Syntetyczne wglowodory typu poli-alfa-olefin (PAO) charakteryzuj si dobr odpornoci termiczn i termooksydacyjn, nisk temperatur pynicia oraz wysokim wskanikiem lepkoci. Temperatura ich rozkadu termicznego, w zalenoci od budowy chemicznej, waha si w granicach 330 380C. Aromatyczne, wielopiercieniowe wglowodory charakteryzuj si bardzo dobr odpornoci termiczn, lepsz od olejw mineralnych. Temperatura ich rozkadu termicznego, w zalenoci od budowy chemicznej, wynosi okoo 340C. W temperaturze 350C koksuj. Wprowadzanie podstawnikw alkilowych do piercieni aromatycznych powoduje obnienie temperatury rozkadu termicznego. Najczciej stosowanymi nonikami ciepa tego typu s: difenyl, dibenzylotoluen, benzylotoluen, itp. Estry alkoholi wielowodorotlenowych i kwasw karboksylowych (poliole), odznaczaj si one dobr stabilnoci termiczn, podobn jak wglowodory, jednak maj znacznie nisze temperatury pynicia, przez co mog by stosowane w ukadach pracujcych w warunkach bardzo niskich temperatur. Temperatura ich rozkadu termicznego, w zalenoci od budowy chemicznej i stopnia czystoci, wynosi okoo 350C. Etery polifenylowe, odznaczaj si doskona stabilnoci
III 400315 Ciecze organiczne Difenyl Dowtherm Silany arylowe Krzemian fenylo-rezorcynowy Fluorowglowodory Fluorowane aminy alkilowe Etery polifenylowe Tetrafenyle
IV 315260 Ciecze organiczne
V 260215 Ciecze organiczne (systemy cinieniowe) Krzemiany alkilowe p-Cymen o-Dichlorobenzen Silikony Glikole polialkilenowe Oleje mineralne
Przykady nonikw ciepa
Krzemiany arylowe Chlorowane difenole Silikony Borany arylowe Oleje mineralne
XV
termiczn. Temperatura ich rozkadu termicznego, w zalenoci od konfiguracji przestrzennej wynosi 370 400C. Rwnie dobre waciwoci stwierdzono dla fenoksyfenolanw metali alkalicznych i ziem alkalicznych, rozpuszczonych w eterze polifenylowym. Etery polifenylowe odznaczaj si wyjtkow odpornoci na promieniowanie jdrowe. Jako olejowe noniki ciepa do ogrzewania cieczowego i parowego, s take stosowane eutektyki1, np.: difenylu (26,5%) i eteru difenylowego (73,5%), ktry jest znany jako Dowtherm A oraz mieszaniny innych wielopiercieniowych wglowodorw aromatycznych i eterw polifenylowych. Estry kwasu krzemowego s najczciej mieszanin krzemianw izomerw krezylu. Odznacza si ona stosunkowo nisk temperatur pynicia i ma lepkoci oraz jest trudnopalna. Jej wad jest wraliwo na wod, pod wpywem ktrej powstaj osady. Krzemiany krezylu nie dziaaj korodujco na: elazo, mied i nikiel, ale silnie koroduj: glin i magnez.
15.2 Parametry charakteryzujce jako olejowych nonikw ciepa

W przypadku olejowych nonikw ciepa, w danych katalogowych podaje si: q maksymaln temperatur filmu olejowego, przy ciance przepony, q maksymaln temperatur cieczy w masie. Stosowanie olejowych nonikw ciepa w temperaturach wyszych ni podane w katalogach na og powoduje ich rozkad termiczny. Na procesy rozkadu, obok waciwoci olejowego nonika ciepa wynikajcych ze skadu chemicznego, wpywa wiele czynnikw zewntrznych, takich jak: wysoka temperatura, zanieczyszczenia, kontakt z tlenem powietrza, kontakt z powierzchniami metali dziaajcymi jako katalizator utlenienia i inne. Olejowe noniki ciepa s charakteryzowane dwoma grupami parametrw: waciwociami fizykochemicznymi, oznaczanymi klasycznymi metodami stosowanymi w przypadku innych olejw oraz waciwociami cieplnymi, oznaczanymi poprzez pomiary bezporednie lub obliczanymi na podstawie wielkoci zmierzonych, z zastosowaniem odpowiednich zalenoci empirycznych. Najwaniejszymi cechami, charakteryzujcymi eksploatacyjn przydatno olejowych nonikw ciepa, s: q stabilno termiczna, q stabilno termooksydacyjna, q odporno na tworzenie osadw, q zawarto substancji lotnych, q brak dziaania korodujcego na metale konstrukcyjne ukadw, q lepko, q gsto. Stabilno termiczna jest parametrem determinujcym maksymaln temperatur pracy olejowych nonikw ciepa. Proces termicznego rozkadu substancji organicznych jest zaleny od ich budowy chemicznej. W wysokiej temperaturze substancje organiczne ulegaj degradacji termicznej (krakingowi), w wyniku ktrej powstaj substancje gazowe w warunkach pracy ukadu oraz osady typu asfaltenw i koksw. Stabilno termiczna jest zwizana z odpornoci na rozrywanie acuchw wglowych w czsteczkach. Z tego wzgldu, jest uwarunkowana struktur zwizkw wchodzcych w skad bazy olejowej. Na odporno termiczn minimalny wpyw maj dodatki. Odporno olejowych nonikw ciepa na procesy rozkadu termicznego jest badana w testach statycznych (w ampuce) lub w testach dynamicznych (mikroptla). Test statyczny polega na wygrzewaniu odgazowanego pod prni nonika ciepa w zamknitej ampuce ze szka lub stali nierdzewnej, w piecu z temperatur regulowan z dokadnoci do 1C. Czas wygrzewania uzalenia si od zaoonej temperatury.
Jeeli temperatura jest wysza, to czas trwania prby jest odpowiednio krtszy. Po wygrzewaniu ampuk chodzi si, wkada do szczelnie zamknitego pojemnika, w ktrym si j tucze (szklan) lub oprnia (stalow), mierzy si cinienie gazw i analizuje ich skad metod chromatograficzn. Test ten pozwala na wyznaczenie temperatury, w ktrej zaczynaj si tworzy nierozpuszczalne substancje pochodzce z rozkadu. W tecie dynamicznym pomiar odbywa si w aparacie typu mikroptli, o objtoci badanej prbki okoo 100 ml. Aparat skada si z zamknitej ptli przewodw z elementem grzejnym, usytuowanym w dolnej czci. Ukad taki pozwala na cyrkulacj badanego olejowego nonika ciepa na skutek gradientu temperaturowego pomidzy czci gorc nagrzewan, a czci zimn nie ogrzewan. Temperatura ukadu jest regulowana z dokadnoci 1C. Ukad jest wyposaony w manometr, ktry pozwala mierzy wzrost cinienia, bdcy rezultatem termicznego rozkadu nonika ciepa. Kryterium oceny w tej metodzie jest czas, po ktrym nastpuje skokowy wzrost cinienia w ukadzie. Czas, po ktrym zaczynaj pokazywa si grudki koksu wskazuje na stabilno termiczn nonika ciepa. Skad prbki po badaniu ocenia si metodami chromatograficznymi oraz oznacza si waciwoci fizykochemiczne. Maksymalna temperatura filmu olejowego musi by nisza od temperatury rozkadu termicznego oleju oraz nie moe przekroczy temperatury pocztku wrzenia. Maksymalna dopuszczalna temperatura oleju w masie powinna by nisza, o okoo 20 40C od maksymalnej temperatury filmu olejowego. Jest ona ograniczona wymaganym czasem pracy olejowego nonika ciepa, przy okrelonej stabilnoci termooksydacyjnej. Przyjmuje si, e obnienie temperatury pracy o kade 10C wydua okres pracy olejowego nonika ciepa okoo dwukrotnie. Stabilno termooksydacyjna, obok termostabilnoci jest to rwnie wany parametr decydujcy o czasie eksploatacji olejowych nonikw ciepa w wysokich temperaturach. Okrela on odporno na dziaanie tlenu z powietrza. W wysokich temperaturach procesy utlenienia prowadz gwnie do powstania ywic, asfaltenw i koksw, powodujcych zwikszenie lepkoci oleju oraz tworzcych osady na wewntrznych powierzchniach olejowego ukadu grzewczego. Stabilno termooksydacyjna zaley od podatnoci na utlenianie najbardziej chemicznie podatnych skadnikw. Waciwo ta moe by poprawiona przez wprowadzenie do skadu olejowego nonika ciepa inhibitorw utlenienia oraz waciw eksploatacj w instalacjach grzewczych, poprzez ograniczenie kontaktu z tlenem powietrza. Stabilno termooksydacyjna jest oceniana rnymi metodami, najczciej polegajcymi na przepywie powietrza przez badany olejowy nonik ciepa w obecnoci miedzi jako katalizatora, w okrelonym czasie. Jako miary jakoci najczciej s przyjmowane zmiany: lepkoci kinematycznej, pozostaoci po koksowaniu oraz liczby kwasowej. Korzystnie, gdy zmiany tych parametrw s niewielkie. W celu ochrony olejowych nonikw ciepa przed utlenieniem, do instalacji ukadw grzewczych jest wprowadzony gaz obojtny, najczciej azot (N2) lub ditlenek wgla (CO2). W wielu przypadkach kontakt olejowego nonika ciepa z powietrzem jest jednak nieunikniony, co prowadzi do przypieszonego utleniania. Skonno do wydzielania osadw (nagarw) w wysokich temperaturach, jest oceniana z zastosowaniem aparatu Panel-Coking (patrz p. 4.19) lub analogicznych. Metody polegaj na rozbryzgiwaniu olejowego nonika ciepa na powierzchni gorcej pytki aluminiowej lub stalowej. Badanie prowadzi si w warunkach, modelujcych warunki pracy nonika ciepa i przy przepywie powietrza w okrelonym czasie. Jako kryteria oceny przyjmuje si: zwikszenie lepkoci olejowego nonika ciepa oraz mas nagaru odoonego na pytce. Nagar odkada si na wewntrznych
Eutektyki s to roztwory charakteryzujce si najnisz temperatur topnienia (pynicia) ze wszystkich roztworw o tym samym skadzie jakociowym.
XV

powierzchniach armatury ukadw przenoszenia ciepa i utrudnia proces wymiany ciepa. Substancje lotne, zawarte w olejowym noniku ciepa lub powstajce w nim w trakcie eksploatacji, powoduj wzrost cinienia w ukadzie i zwikszenie zagroenia poarowego. Zawarto substancji lotnych jest oceniana metod Noack (patrz p. 4.5), a take porednio poprzez pomiar temperatury zaponu. Brak dziaania korodujcego jest istotn cech olejowych nonikw ciepa. Wymaga si aby nonik ciepa jak i produkty jego rozkadu nie powodoway korozji materiaw konstrukcyjnych stosowanych w ukadach grzewczych. Producenci olejowych nonikw ciepa na og podaj, z jakimi materiaami konstrukcyjnym mog si one styka w ukadach przenoszenia ciepa. Lepko olejowych nonikw ciepa decyduje o przepywach w ukadzie. W celu zapewnienia maych gradientw temperatury midzy olejowym nonikiem ciepa i powierzchni grzewcz, konieczne jest zapewnienie burzliwego przepywu nonika ciepa, charakteryzujcego si wartoci liczby Reynoldsa (Re) > 2100. W takich warunkach, wskutek dobrego odbioru ciepa, temperatura cianki grzewczej oraz temperatura filmu olejowego bezporednio przylegajcego do przepony wymiennika ciepa, jest stosunkowo niska, zabezpiecza to nonik przed rozkadem termicznym. Lepko cieczy intensywnie maleje wraz ze wzrostem temperatury. Z tego wzgldu, do celw praktycznych oblicze, lepko kinematyczna nonikw ciepa w rnych temperaturach jest badana oraz wyznaczana na podstawie wykresw lub specjalnych programw komputerowych. Gsto wikszoci cieczy, w tym olejowych nonikw ciepa, maleje wraz ze wzrostem temperatury. W przypadku firmowych olejowych nonikw ciepa, odpowiednie dane s podawane w kartach katalogowych. W przypadku braku takich danych, naley sign do danych tabelarycznych. Do celw praktycznych gsto cieczy w temperaturze innej ni temperatura pomiaru, moe by obliczona na podstawie wzorw (4.6 4.8). Do celw oblicze technicznych wzory (4.6 4.8) mog by stosowane tylko dla przypadkw, gdy bezwzgldna warto T jest nie wiksza ni 50 K. Do korzystania z tych wzorw niezbdna jest znajomo wspczynnika temperaturowych zmian gstoci (). W przypadku typowych olejowych nonikw ciepa, wartoci s stabelaryzowane lub podawane w kartach katalogowych. Jako parametry fizykochemiczne, charakteryzujce olejowe noniki ciepa najczciej s oznaczane: q Lepko kinematyczna w temperaturze: 40C, 100C oraz w wybranych temperaturach zakresu pracy; q Gsto w temperaturze 15C oraz w wybranych temperaturach zakresu pracy; q Temperatura zaponu, charakteryzujca zawarto palnych substancji lotnych oraz poprawno przeprowadzenia procesu technologicznego produkcji olejowego nonika ciepa. Okrela ona moliwoci zapalenia si olejowego nonika ciepa w kontakcie z nagrzanymi powierzchniami. Z tego wzgldu ma istotne znaczenie dla bezpieczestwa poarowego, np. w przypadku wystpienia przeciekw w ukadzie. Temperatura samozaponu jest
Tabela 15.2 Klasyfikacja olejw przemysowych wg ISO 6743/12:1989 Rodzina Q (olejowe noniki ciepa) Symbol ISO QA QB QC QD QE Skad i waciwoci Rafinowane oleje mineralne lub syntetyczne odporne na utlenianie; do temperatur pracy poniej 250C Rafinowane oleje mineralne lub syntetyczne, termostabilne; do temperatur pracy poniej 300C Rafinowane oleje mineralne lub syntetyczne, termostabilne; do temperatur pracy od 300C do 320C Ciecze na bazie syntetycznej o szczeglnie wysokiej termostabilnoci; do temperatur pracy powyej 320C Rafinowane oleje lub ciecze syntetyczne o niskiej lepkoci w niskich temperaturach i stabilnoci termicznej Zastosowania Otwarte ukady do ogrzewania elementw mechanicznych i elektronicznych Zamknite ukady z cyrkulacj wymuszon lub nie Zamknite ukady z wymuszon cyrkulacj Ukady grzejne, zamknite z wymuszon cyrkulacj Ukady z przepywem gorcym i zimnym
oznaczana metod, przedstawion w p. 4.6 lub metodami analogicznymi; q Liczba kwasowa, ktra jest parametrem charakteryzujcym jako procesu technologicznego otrzymywania olejowego nonika ciepa. W czasie eksploatacji, zmiany liczby kwasowej mog stanowi informacj o aktualnym stanie jakoci olejowego nonika ciepa i niekiedy, po przekroczeniu dopuszczalnej wartoci okrelonej przez producenta oleju, s podstaw do jego wymiany; q Pozostao po koksowaniu, oznaczana metodami Ramsbottoma lub Conradsona (patrz p. 4.19). Pozostao po koksowaniu jest przyblion miar iloci koksw, jakie mog powsta po cakowitym spaleniu olejowego nonika ciepa. Za korzystn, uznaje si ma pozostao po koksowaniu. q Temperatura pynicia, ktra jest oznaczana metodami standardowymi, stosowanymi w przypadku innych rodzajw olejw (patrz p. 4.3). Temperatura pynicia nonika ciepa oraz lepko w niskich temperaturach maj istotne znaczenie przy uruchamianiu ukadu, szczeglnie w warunkach niskich temperatur. Minimalna temperatura uruchamiania ukadu powinna by wysza od temperatury pynicia, o okoo 5 10C lub jest okrelana minimaln temperatur, w ktrej lepko oleju przyjmuje maksymaln, dopuszczaln warto dla zainstalowanych w ukadzie pomp olejowych. Przykadowo, dla pomp wirowych dopuszczalna, najwiksza lepko powinna zawiera si w granicach 400 1000 mm2/s. W przypadku pomp wyporowych, lepko nie powinna by wiksza ni 5 000 mm2/s. Wartoci te mog by przyjte jako orientacyjne, przy okreleniu najniszej temperatury stosowania olejowego nonika ciepa. Olejowe noniki ciepa nie powinny wykazywa dziaania toksycznego, rakotwrczego i mutagennego na organizm ludzki. Badania w tym zakresie s prowadzone przez specjalistyczne laboratoria, a ich rezultaty publikowane. Przykadowo, stwierdzone w ostatnim czasie toksyczne oddziaywanie chlorowanych difenyli, spowodowao wycofanie ich z produkcji i stosowania jako olejowe noniki ciepa, mimo bardzo dobrych waciwoci eksploatacyjnych. O moliwoci zastosowania olejowego nonika ciepa w konkretnym systemie przenoszenia ciep decyduj jego waciwoci cieplne. Pod pojciem waciwoci cieplnych olejowych nonikw ciepa rozumie si te waciwoci, ktre s brane pod uwag przy obliczeniach ukadw przenoszenia ciepa. Nale do nich: q gsto w zakresie temperatur pracy ukadu, q lepko kinematyczna i dynamiczna w zakresie temperatur pracy ukadu, q ciepo waciwe, q przewodnictwo cieplne, q liczba Prandtla. Liczba Prandtla jest to liczba podobiestwa charakteryzujca podobiestwo waciwoci fizycznych cieczy (pynw) w procesach przenikania ciepa. Jest miar wydajnoci, z jak w lepkiej cieczy energia kinetyczna jest zamieniana w ciepo.
XV
15.3 Klasyfikacja olejowych nonikw ciepa

Olejowe noniki ciepa s klasyfikowane wedug rnych kryteriw: skadu chemicznego, zakresu temperatury pracy, lepkoci kinematycznej i innych. W ostatnich latach, producenci olejowych nonikw ciepa i ukadw grzewczych, najczciej stosuj klasyfikacj zgodn z midzynarodow norm ISO 6743/12, przytoczon w tabeli 15.2. W odniesieniu do olejowych nonikw ciepa jest stosowana klasyfikacja lepkociowa wg ISO 3448. Stosowanie zasad tych klasyfikacji w praktyce, uatwia dobr olejowego nonika ciepa do ukadu i zapobiega pomykom, w przypadku koniecznoci wyboru zamiennika dotychczas stosowanego nonika ciepa.
15.4 Ukady przenoszenia ciepa

Podstawowy ukad przenoszenia ciepa najczciej skada si z: kota (podgrzewacza), pompy, przewodw olejowych, zbiornika wyrwnawczego, odbiornika ciepa, ukadw sterowania i regulacji oraz innych elementw pomocniczych. W rozwizaniach konstrukcyjnych ukadw przenoszenia ciepa powinny by przestrzegane poniej podane zalecenia, istotne dla poprawnej pracy ukadw. Pompa wirowa do cyrkulacji winna by umieszczona jak najbliej pogrzewacza, poniewa olej posiada w tym miejscu najnisz temperatur, przez co uzyskuje si eliminacj napre cieplnych. Ponadto, odparowanie w pompie przy pracy nonikw bliskiej temperaturze wrzenia moe powodowa kawitacj, a jeeli taki stan bdzie trwa duej, moe nastpi uszkodzenie pompy. Przed i za pomp powinny by zainstalowane zawory, pozwalajce na regulacj temperatury czynnika grzewczego przetaczanego do odbiornika. Wan rzecz jest umiejscowienie bocznika przed odbiornikiem ciepa, poniewa zabezpiecza on ukad przed zatrzymaniem przepywu cieczy jeli zamknie si zawr przed odbiornikiem. Zawr regulacyjny za grzejnikiem pozwala na szybk regulacj temperatury w odbiorniku oraz reguluje ilo przepywajcego czynnika grzewczego. Bardzo istotn czci instalacji grzewczej jest zbiornik wyrwnawczy. Jest on jedynym miejscem ukadu, w ktrym nonik ciepa moe by w kontakcie z tlenem z powietrza. W zbiorniku wyrwnawczym gorcy nonik ciepa moe si utlenia i wydziela osady, ktre zakcaj prac instalacji, blokujc filtry i osadzajc si na metalowych powierzchniach, obnia skuteczno przenoszenia ciepa. Z tego wzgldu zbiornik wyrwnawczy powinien
by usytuowany tak, aby temperatura nonika ciepa bya jak najnisza. Zbiornik wyrwnawczy winien by umieszczony wyej ni najwyszy punkt caego obiektu instalacji grzewczej tak, aby gazy oraz ewentualnie woda w postaci pary mogy by usunite z instalacji. W niektrych konstrukcjach, w celu przeciwdziaania utlenianiu olejowego nonika ciepa, do zbiornika wyrwnawczego jest podawany gaz obojtny, np. azot lub ditlenek wgla. Schemat ukadu grzewczego, umoliwiajcego podgrzewanie i chodzenie, przedstawiono na rys. 15.1. Sposb zabudowy zbiornika wyrwnawczego (w pozycji lecej czy stojcej) jest w zasadzie bez znaczenia. Przewanie, zwaszcza w przypadku maych instalacji, stosuje si zbiorniki stojce, przy wikszych lece. W zakresie temperatur od pokojowej do 280C, olejowy nonik ciepa zwiksza swoj objto o okoo 25%. Z tego wzgldu, zaleca si, aby pojemno zbiornika wyrwnawczego bya tak dobrana, eby w przypadku oleju zimnego by on napeniony w 25%, a w maksymalnej temperaturze pracy, w 75%. W obliczeniach naley uwzgldni podawan w katalogach, warto wspczynnika rozszerzalnoci objtociowej.
15.5 Dobr olejowych nonikw ciepa

Podstaw doboru olejowego nonika ciepa do ukadu grzewczego jest ustalenie, do jakiej minimalnej i maksymalnej temperatury powinien by podgrzany surowiec. Na tej podstawie ustala si temperatur pracy olejowego nonika ciepa w wymienniku ciepa, oraz jak ilo ciepa naley dostarczy do surowca. W tym celu jest sporzdzany bilans energetyczny, zgodnie z wzorem (15.1): Qzap = Qodb + Qtech
(15.1)
gdzie: Qzap niezbdna ilo ciepa, ktr naley dostarczy, Qodb suma zapotrzebowania ciepa przez wszystkie odbiorniki ciepa, Qtech straty ciepa, powstajce podczas przesyania. Straty ciepa (Qtech), powstajce podczas przesyania s zalene od wielu czynnikw, takich jak: miejsce podgrzewania olejowego nonika ciepa, miejsce odbioru ciepa, sposb zaizolowania przeRys. 15.1 Schemat ukadu ogrzewania i chodzenia reaktorw olejowym nonikiem ciepa; ukad grzania oznaczono kolorem czarnym, a ukad chodzenia szarym 1 kocio (piec) do podgrzewania nonika ciepa, 2 czujnik temperatury, 3 zawr sterowany czujnikiem temperatury, 4 palnik, 5 dopyw paliwa, 6 pompa ukadu gorcego, 7 wylot gazw spalinowych, 8 reaktor, 9 paszcz grzejny, 10 filtr siatkowy, 11 zbiornik wyrwnawczy, 12 zawr bezpieczestwa, 13 przewd doprowadzajcy azot, 14 wymiennik ciepa, 15 chodnica powietrzna, 16 zbiornik olejowego nonika ciepa, 17 odpowietrzenie, 18 pompa ukadu zimnego
XV

wodw itp. Dane te skadaj si na tzw. sprawno ukadu ( <1). Znajomo sprawnoci ukadu pozwala na obliczenie wydajnoci cieplnej kota, wg wzoru (15.2): Qkot = Qzap Oczywicie zachodzi wwczas nierwno (15.3): Qkot > Qzap
(15.3) (15.2)
15.6 Uwagi o bezpieczestwie pracy

W niektrych ukadach przenoszenia ciepa, mona jeszcze spotka jako olejowe noniki ciepa, polichlorowane bifenyle (PCB) lub polichlorowane trifenyle (PCT). Stanowi one powane zagroenie dla zdrowia ludzi. Ich wymiana na inne noniki ciepa, powinna odbywa si ze szczegln ostronoci i powinny wykonywa to wyspecjalizowane ekipy. Nie mog one by spalane w normalnych paleniskach, poniewa podczas ich spalania powstaj substancje bardzo toksyczne i rakotwrcze. Wprowadzenie takich substancji do olejw przepracowanych powoduje, ich zniszczenie jako surowca do rerafinacji i przetwrstwa.
Podstaw doboru olejowego nonika ciepa jest temperatura filmu olejowego na powierzchni rur kota, z ktrymi styka si nonik. Do tego celu s stosowane specjalne wzory lub nomogramy. W praktycznych zastosowaniach temperatura filmu olejowego powinna by o 20 40C nisza ni temperatura pocztku destylacji olejowego nonika ciepa. W przypadku projektowania ukadw grzewczych lub doboru olejowego nonika ciepa, ze wzgldu na konieczno wykonania zoonych oblicze, najlepiej prace z tego zakresu powierzy specjalistom z zakresu inynierii chemicznej.
XV
NOTATKI
XV
Rozdzia XVI: Czasowa ochrona metali przed korozj
Rozdzia XVI
CZASOWA OCHRONA METALI PRZED KOROZJ
16.1 Korozja
Korozja jest przyczyn niszczenia wielu wyrobw. Szczeglny problem stanowi korozja metali, a w tym korozja wyrobw eliwnych i stalowych. Skorodowane przedmioty trac swoje waciwoci uytkowe i musz by zastpione nowymi. Elementy konstrukcji budowlanych, czci maszyn oraz inne wykonane z metali wyroby ulegaj korozji, ze wzgldu na niestabilno metalu. Istnieje zaleno midzy szybkoci korozji a wpywem rodowiska. Dua wilgotno, znaczne wahania temperatury, tropikalny klimat, kwane opary, pot z rk i inne szkodliwe substancje powoduj przypieszenie procesw korozji. Czynnikami wpywajcymi na przebieg procesw korozji s take: jako powierzchni, stopie przetworzenia metalu i jego skad chemiczny oraz warunki magazynowania. Zjawisko korozji wystpuje take w przypadku wyrobw wykonanych z materiaw niemetalowych, takich jak: beton, tworzywa sztuczne, ceramika, kamie itp. Korozja metali (corrodere gnicie, toczenie przez organizmy) stopniowe niszczenie metalu pod wpywem chemicznego lub elektrochemicznego oddziaywania czynnikw rodowiskowych, w wyniku czego metal ze stanu wolnego przechodzi w stan chemicznie zwizany. Oglnie: korozja jest to nieodwracalna reakcja materiau z otoczeniem. Pod pojciem korozji rozumie si okrelenie przyczyn i skutkw zjawiska oraz dodatkowe zjawiska zwizane z wpywem rnych czynnikw na przebieg procesu korozji. Ze wzgldu na rodzaj reakcji chemicznych towarzyszcych procesowi korozji rozrnia si: q korozj elektrochemiczn, q korozj chemiczn.
Korozja elektrochemiczna korozja bdca wynikiem reakcji elektrochemicznych towarzyszcych dziaaniu elektrolitw lub zawilgoconych gazw na metale w warunkach, w ktrych tworz si ogniwa galwaniczne. W przypadku korozji elektrochemicznej powstaj tzw. ogniwa korozyjne, w ktrych anoda ulega niszczeniu korozyjnemu (utlenieniu), a na katodzie zachodzi stechiometrycznie odpowiedni proces redukcji. Przykadowo, w przypadku ogniwa wytworzonego ze stali i miedzi zanurzonego w elektrolicie (np. wodzie morskiej), korozji bdzie ulegaa stal (anoda), a na miedzi bdzie wydziela si wodr lub bd zachodziy inne procesy redukcji. Poszczeglne metale maj rne potencjay elektrochemiczne. Wyrnia si metale szlachetne o bardzo maym potencjale elektrochemicznym oraz metale nieszlachetne, o duym potencjale elektrochemicznym. Spord powszechnie stosowanych metali najmniejszym potencjaem elektrochemicznym odznacza si zoto, a najwikszym magnez. Skonno do korozji elektrochemicznej w istotny sposb zaley od potencjau elektrochemicznego metalu, co ilustruje rys. 16.1. Korozja chemiczna reakcja materiau (metalu) bezporednio z substancj agresywn bez udziau wody, np.: korozja zachodzca w rodowisku suchych gazw lub w nieelektrolitach. Jest ona wynikiem reakcji chemicznych na granicy faz metal rodowisko. Ze wzgldu na rodzaj zniszczenia korozyjnego (rys.16.2) wyrnia si: q korozj powierzchniow, wystpujc na caej powierzchni metalu, q korozj miejscow, wystpujc w okrelonych miejscach metalu. Oba rodzaje korozji maj liczne odmiany. W przypadku korozji powierzchniowej (rys. 16.2a) wyrnia si korozj: q rwnomiern, pokrywajc powierzchni metalu rwnomiern warstw, q nierwnomiern, wystpujc w pewnych miejscach powierzchni metalu lub na rnej gbokoci. W przypadku korozji miejscowej wyrnia si korozj: q punktow (rys. 16.2b), wystpujca w postaci rozsianych punktw w rnych miejscach na powierzchni metalu, q plamow (rys. 16.2c), tworzca plamy na powierzchni metalu, q werow (rys. 16.2d), jest to tzw. atak korozyjny skoncentrowany w niektrych miejscach powierzchni metalu, powodujcy tworzenie si gbokich werw, spowodowanych zrnicowanym
Rys. 16.1 Skonno do korozji metali, w zalenoci od potencjau elektrochemicznego
XVI
Rys. 16.2 Wybrane rodzaje korozji metali a) powierzchniowa, rwnomierna, b) punktowa, c) plamowa, d) werowa, e) podpowierzchniowa, f) szczelinowa, g) nitkowa, h) midzykrystaliczna, i) rdkrystaliczna
dziaaniem czynnikw korozyjnych w rnych miejscach powierzchni metalu, q podpowierzchniow (rys. 16.2e), rozwijajc si pod powierzchni metalu lub pod naniesion na metal powok ochronn, q szczelinow (rys. 16.2f ), wywoywan wnikaniem elektrolitu w szczeliny konstrukcji, w rezultacie tworzenia si tzw. szczelinowych ogniw korozyjnych, q nitkow (rys. 16.2g), wystpuje na powierzchniach metalu pokrytych powok ochronn (lakier), w postaci nie krzyujcych s charakterystycznych nitek wychodzcych z jednego punktu, zwykle miejsca uszkodzenia powoki ochronnej wykonanej z innego materiau, q midzykrystaliczn (rys. 16.2h), wystpuje na granicach ziaren krysztaw, jest najczciej powodowana wydzielaniem si odrbnej fazy, zmieniajcej skad chemiczny krysztau w miejscu styku ziaren krysztaw, q rdkrystaliczn (rys. 16.2i), rozprzestrzeniajc si w gb materiau poprzez ziarna krysztaw metalu. W zalenoci od oddziaywa mechanicznych na materia stanowicy materia konstrukcyjny wyrnia si korozj: q napreniow, wywoywan jednoczesnym oddziaywaniem na metal czynnikw korozyjnych i statycznych napre rozcigajcych, q zmczeniow, wywoywan jednoczesnym oddziaywaniem na metal czynnikw korozyjnych i szybkozmiennych napre mechanicznych, q ciern, wywoywan jednoczesnym oddziaywaniem na metal czynnikw korozyjnych i tarcia. Obok tych podstawowych rodzajw korozji, wyrnia si wiele rodzajw szczeglnych, jak korozja: q biologiczna, wywoywana dziaaniem produktw procesw fizjologicznych, organizmw ywych (rolin lub zwierzt), q mikrobiologiczna, wywoywana oddziaywaniem na materia produktw przemiany materii mikroorganizmw (bakterii, grzybw, drody), q gazowa, wywoywana chemicznym oddziaywaniem agresywnych gazw, q kawitacyjna, wywoywana zjawiskiem kawitacji, niekiedy z jednoczesnym korozyjnym oddziaywaniem agresywnego rodowiska, q kontaktowa, wystpujca na styku dwch rnych metali, q morska, powstajca w miejscach kontaktu metalu z wod morsk,
q radiacyjna, wywoywana jednoczesnym oddziaywaniem na metal czynnikw korozyjnych oraz promieniowania, q spoin, wywoywana oddziaywaniem na metal czynnikw korozyjnych i zmianami struktury metalu w miejscach spoin spawalniczych, q wodorowa, wywoywana w wyniku przenikania wodoru w gb metalu i tworzeniu kawern we wntrzu metalu oraz powodujca krucho metalu, q glebowa, wywoywana agresywnym oddziaywaniem skadnikw gleby na metal. W procesach korozji rodowiskiem agresywnym s najczciej: faza gazowa, faza cieka lub mieszanina fazy gazowej i ciekej. Z tego wzgldu, biorc pod uwag stan skupienia agresywnego rodowiska wyrnia si: q korozj gazow, q korozj atmosferyczn, q korozj w cieczach, w szczeglnoci w wodzie. Czynnikami wpywajcymi na procesy korozyjne s: q waciwoci metalu: skad pierwiastkowy, potencja elektrochemiczny, zanieczyszczenia, sposb otrzymywania, sposb obrbki, gadko powierzchni i inne, q otoczenie z jakim metal ma kontakt: natenie czynnikw wywoujcych korozj (tlenu, wody, kwasw itp.), q warunki pracy metalu: czynniki zmczeniowe, tarcie, ksztat wyrobu, sposb czenia (spawanie, zgrzewanie, lutowanie) q temperatura procesy korozyjne najczciej ulegaj przypieszeniu wraz ze wzrostem temperatury, czynnikiem szkodliwym moe by take czsta zmiana temperatury metalu lub rodowiska, q czas i zwizane z nim procesy starzenia metalu i powok ochronnych, a take wystpujce naprenia (zmczenie metalu). Charakter zmian szybkoci procesu korozyjnego stali konstrukcyjnej, w zalenoci od agresywnoci rodowiska przedstawia rys. 16.3.
Rys. 16.3 Charakter zmian szybkoci procesu korozji w zalenoci od korozyjnoci rodowiska (powietrza) 1 suche, czyste, 2 wilgotne, czyste, 3 morskie, 4 wilgotne, chemicznie korozyjne
XVI

Do ilociowej oceny odpornoci metali na korozj s stosowane nastpujce parametry: q szybko korozji Vc, okrelana ubytkiem masy prbki metalu w stosunku do powierzchni prbki i czasu, obliczana wg wzoru (16.1): Vc = M1 M2 At
(16.1)
W praktyce przemysowej i eksploatacji pojazdw i maszyn problemy zwizane z korozj najczciej powstaj w nastpujcych przypadkach: q dugotrwaego magazynowania detali i maszyn, w korozyjnie agresywnym rodowisku, q stosowania do obrbki detali cieczy chodzco-smarujcych lub cieczy hartowniczych, zawierajcych wod, q wykonywania rcznych operacji, q transportu detali.
w ktrym: M1 masa prbki przed badaniem, [g], M2 masa prbki po badaniu, [g], A czynna powierzchnia prbki, [m2], t czas [doby lub lata]. q liniowa szybko korozji Vp, stanowica ubytek przekroju prbki, okrelany w milimetrach w odniesieniu do jednostki czasu, obliczana wg wzoru (16.2): Vp = D1 D2 t
(16.2)
16.2 Metody przeciwdziaania korozji metali

Do trwaych sposobw ochrony korozyjnej nale procesy chemicznej obrbki powierzchni metali: oksydowanie, fosfatowanie lub powlekania farb przeciwkorozyjn, czy te galwaniczne pokrywanie metaliczn powok. Takie traktowanie powierzchni zwane te sta ochron przed korozj ma wad polegajc na tym, e usunicie tych pokry nie jest moliwe bez naruszenia powierzchni materiau. Podczas produkcji wyrobw metalowych: oysk, k zbatych, przyrzdw pomiarowych, narzdzi, czci do pojazdw, broni i innych precyzyjnych czci maszyn, blach ksztatownikw, szyn itp. powstaje problem ich ochrony czasowej przed korozj i rdzewieniem. Problem ten wystpuje rwnie w przypadku transportu czci metalowych (zwaszcza drog morsk, a take podczas dugotrwaego magazynowania, w szczeglnoci w warunkach tropikalnych. Ochrona przed korozj musi by take zagwarantowana w przypadkach gdy wyroby metalowe s uywane okresowo, a nastpnie dugotrwale magazynowane (np. bro). Podstawowe sposoby przeciwdziaania korozji i rdzewienia metali: q dobr odpowiedniego metalu, w zalenoci od waciwoci (agresywnoci) rodowiska, q modyfikacja skadu pierwiastkowego metalu, poprzez wprowadzenie domieszek metali lub innych pierwiastkw powodujcych lepsz odporno na korozj, q nanoszenie na powierzchni metalu metalicznych powok ochronnych, odpornych na korozj (np.: niklowanie, chromowanie, zocenie itp.), q nanoszenie na powierzchni metalu niemetalicznych powok ochronnych, odpornych na korozj (lakierowanie, emaliowanie, cementowanie oraz nakadanie: asfaltu, smoy, parafiny, smarw plastycznych, olejw itp., q zmiana struktury powierzchni metalu lub skadu chemicznego warstwy powierzchniowej przez wytworzenie na jego powierzchni zwizku chemicznego (najczciej tlenku, fosforanu chromianu itp.), na drodze zabiegw chemicznych lub elektrochemicznych (nawglanie, oksydowanie, utlenianie anodowe, fosforanowanie, chromianowanie, pasywacja itp.),
w ktrym: D1 grubo prbki przed badaniem, [mm], D2 grubo prbki po badaniu, [mm], t czas [lata]. q trwao korozyjna Tr, okrelana przez odniesienie czasu dziaania rodowiska korozyjnego do ubytku przekroju prbki, okrelana wzorem (16.3): Tr = t D1 D2
(16.3)
w ktrym: D1, D2, t jak we wzorze (16.2). Parametry: Vc, Vp, Tr stanowi podstaw opracowania tzw. skali odpornoci metali na korozj, przytoczonej w tabeli 16.1. Skala ta powinna by uwzgldniana przy doborze rodkw ochrony czasowej metali. Ze wzgldu na znaczenie ekonomiczne, wanym szczeglnym przypadkiem korozji jest tzw. rdzewienie elaza i jego stopw. Rdzewienie proces korozji elaza i jego stopw (w tym stali) w rezultacie oddziaywania tlenu i wody, w wyniku ktrego na powierzchni metalu tworz si warstewki produktw korozji. Rdza, powstajca w wyniku rdzewienia, tworzy na powierzchni metalu charakterystyczne warstewki kruchych i porowatych uwodnionych tlenkw elaza (Fe2O3H2) i magnetytu (Fe3O4), nie zabezpieczajcych metalu przed dalszym rdzewieniem.
Tabela 16.1 Skala odpornoci metali na korozj Grupa odpornoci korozyjnej Okrelenie Cakowicie odporne Bardzo odporne Odporne O mniejszej odpornoci Mao odporne Nieodporne Oznaczenie I II III IV V VI Stopie odpornoci korozyjnej 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Szybko korozji Vp ,mm/rok < 0,001 0,0010,005 0,0050,01 0,010,05 0,050,1 0,10,5 0,51,0 1,05,0 5,010,0 > 10,0 Vc ,kg/(m doba)
2
Trwao korozyjna, Tr, rok/mm Nie okrela si Nie okrela si Nie okrela si 10100 110 0,11 < 0,1 (36 dni)
Okrelenia Cakowicie trwae Bardzo trwae Bardzo trwae Trwae O mniejszej trwaoci Mao trwae Nietrwae
< 0,00274 0,002740,0137 0,01370,0274 0,02740,137 0,1370,274 0,2741,37 1,372,74 2,7413,7 13,727,4 > 27,4
Gdzie - gsto metalu, w g/cm3
XVI
q ochrona katodowa (anodowa), polegajca na tym, e do chronionej konstrukcji docza si zewntrzn anod (katod) w postaci metalu o potencjale elektrodowym niszym (wyszym) ni metal, z ktrego jest wykonana chroniona konstrukcja (np. cynk w przypadku katodowej ochrony urzdze wykonanych ze stali), q stosowanie inhibitorw korozji, w skadzie czynnika agresywneTabela 16.2 Zastosowania ochrony czasowej Bro strzelecka Sprzt artyleryjski Uzbrojenie Amunicja Pojazdy bojowe Elektronika Lotnictwo oyska toczne Obrabiarki Silniki Maszyny Maszyny cikie Cigniki Pojazdy Narzdzia Blachy Tamy Wyroby hutnicze Prty szlifowane Profile Druty Liny Galanteria metalowa gwintowana Galanteria metalowa Aparatura optyczna precyzyjna Oprzyrzdowanie Rury Wyroby rne Aparatura chemiczna Pompy Silniki elektryczne Sprzt elektroniczny Szafy sterownicze Aparatura kontrolna Maszyny rolnicze Samochody osobowe Eksploatacja Autobusy Samoloty rolnicze Maszyny budowlane Maszyny grnicze Ochrona midzyoperacyjna Ochrona krtkookresowa Ochrona dugookresowa Kooperacja Transport ldowy Przeznaczenie Transport morski Transport w warunkach tropikalnych Transport otwarty Magazynowanie w pomieszczeniach Magazynowanie pod wiat Magazynowanie na wolnej przestrzeni
go, a take w skadzie rodkw smarowych, paliw, cieczy eksploatacyjnych, cieczy do obrbki metali, gazw, q osabienie agresywnoci rodowiska np. poprzez osuszanie powietrza i wiele innych. Szczeglnym przypadkiem ochrony metali przed korozj i rdzewieniem jest tzw. ochrona czasowa. Polega ona na konserwacji wyrobw metalowych atwo usuwalnymi lub nie wymagajcymi usuwania rodkami konserwacyjnymi oraz na pakowaniu ochronnym. Czasowa ochrona metali przed korozj zesp czynnoci zabezpieczajcych przed korozj i rdzewieniem wyrobw metalowych w okresie ich obrbki, montau, magazynowania, transportu i uytkowania. Najatwiejsze do usunicia s filmy przeciwkorozyjne, stosowane jako tymczasowe lub krtkotrwae pokrycia. Filmy te z reguy zawieraj czynne substancje, ktre z powodu ich waciwoci chemicznych oddzielaj metaliczne powierzchnie od elektrolitw i w ten sposb chroni przedmioty przed korozj. Odpowiedni dobr rodkw przeciwkorozyjnych zaley od wielu czynnikw. Ma na to wpyw rodzaj chronionego materiau, niezbdny czas ochrony przeciwkorozyjnej, sposb i trwao nanoszonych filmw, klimatyczne uwarunkowania, jako powierzchni itd. W zakres wykonywanych czynnoci ochrony czasowej wchodz: q ochrona przeciwkorozyjna czci podczas ich wytwarzania (stosowanie odpowiednio inhibitowanych cieczy obrbkowych), q oczyszczanie i osuszanie powierzchni metali, q stosowanie rodkw konserwacyjnych, q pakowanie. Szczegowy opis zastosowa dotyczcych ochrony czasowej, przytoczono w tabeli 16.2. Wanym elementem czasowej ochrony metali przed korozj i rdzewieniem jest stosowanie waciwie dobranych rodkw konserwacyjnych rodkw czasowej ochrony metali przed korozj.
16.3 rodki czasowej ochrony przed korozj

rodki czasowej ochrony przed korozj substancje nakadane na powierzchnie metalowe lub powoki ochronne niemetaliczne, tworzce na powierzchni atwo usuwalne lub nie wymagajce usuwania powoki, chronice metal przed korozj w okrelonym rodowisku i ograniczonym czasie. Jako rodki ochrony czasowej metali przed korozj najczciej s stosowane: q oleje mineralne z pakietem dodatkw oleje konserwacyjne, q oleje konserwacyjne z rozpuszczalnikiem, q smary wglowodorowe lub zawierajce zagszczacz mydlany z pakietem dodatkw smary konserwacyjne, q smary konserwacyjne z rozpuszczalnikiem, q roztwory woskw lub lanoliny z pakietem dodatkw, q substancje syntetyczne tworzce film cienki lub ultra cienki bdce zazwyczaj specjalnym inhibitorem korozji roztworzonym w odpowiednim rozpuszczalniku, q wodne emulsje zawierajce rodek konserwacyjny. rodki ochrony czasowej, obok skadnikw podstawowych, a w okrelonych przypadkach rozpuszczalnika, zawieraj dodatki: inhibitory korozji, inhibitory utlenienia, substancje zwilajce, biocydy, barwniki, a w przypadku smarw konserwacyjnych take zagszczacze. W praktyce rozrnia si nastpujce typy rodkw ochrony czasowej: q przeciwkorozyjne nie zawierajce rozpuszczalnikw typ 1, q przeciwkorozyjne zawierajce rozpuszczalniki typ 2, q przeciwkorozyjne mieszajce si z wod lub tworzce z ni emulsje typ 3. rodki ochrony przed korozj typu 1, s to konserwacyjne (przeciwkorozyjne) oleje ochronne. Zawieraj one oleje mineral-
XVI

ne z dodatkiem lub nie inhibitorw korozji. W zalenoci od wprowadzonych dodatkw i lepkoci olejw uytych jako baza, tworz filmy o rnej trwaoci, o oleistym charakterze. Stosowane s do dugoterminowej konserwacji wewntrznych powierzchni bardzo maych czci, maych maszyn, hydrauliki, czci napdw itd. Konserwowane elementy powinny by zapakowane lub przykryte podczas skadowania w zamknitych pomieszczeniach. Specjaln odmian rodkw ochrony czasowej s oleje ochronne z zawartoci inhibitorw korozji, rodzaju VCI (VCI Volatile Corrosion Inhibitor lotny inhibitor korozji), zwanymi inhibitorami w fazie parowej (gazowej). Inhibitory te powoduj dodatkowe tworzenie kompleksw na powierzchniach metali. Chroni one powierzchnie elementw konstrukcyjnych, niewystarczajco chronionych przez film ochronny. Do kolejnej grupy rodkw ochrony przed korozj zalicza si mineralne oleje emulgujce z wod, do ktrych najczciej wprowadzono substancj uatwiajc tworzenie emulsji tzw. emulgator. Tworz one z wod stabilne lub pstabilne emulsje. Emulsje te mog by nanoszone przez natrysk lub drog zanurzenia. Pstabilny typ emulsji rozdziela si bezporednio po zetkniciu z metalem: olej tworzy tu rwnomierny film przeciwkorozyjny, a woda samoczynnie opuszcza chroniony przedmiot. Olejowy film jest trudno reemulgowany, co chroni przedmiot przed zmywaniem wod. Stosowanie tego typu rodkw ochrony czasowej zaleca si przy wewntrzzakadowej konserwacji maych elementw i pfabrykatw lub oglnie do krtkotrwaej ochrony przed korozj. W skadzie rodkw ochrony czasowej najistotniejszym dodatkiem (skadnikiem) s inhibitory korozji. Jako inhibitory korozji s stosowane rne substancje chemiczne. Najczciej s to: q myda wapniowe, barowe i inne wielkoczsteczkowych kwasw tuszczowych, q sole kwasw naftenowych, q sole kwasw naftenosulfonowych, q sole kwasw alkiloarylosulfonowych, q wielkoczsteczkowe aminy alifatyczne, q sole amin i kwasw tuszczowych, q amidy, q imidazoliny, q alkilomerkaptany, q estry chromianowe IV-rzdowych alkoholi, q oraz ich odpowiednio dobrane mieszaniny i wiele innych substancji. Jako skuteczne inhibitory korozji s take stosowane niektre pochodne: fenoli, kwasw alkilo- i arylofosforowych, glicerydy, estry i inne. Skad inhibitorw korozji najczciej jest cile chronion tajemnic producenta i bywa ujawniany, tylko w przypadku, gdy powoduje szczeglne zagroenia dla ludzi lub rodowiska. Wyrnia si inhibitory korozji jonowe i niejonowe (organiczne). W wikszoci przypadkw mechanizm dziaania jonowych inhibitorw korozji polega na spowolnieniu procesu elektrochemicznego (katodowego lub anodowego) na powierzchni metalu. Organiczne inhibitory korozji s natomiast adsorbowane na powierzchni metalu; tworz szczeln powok, wypieraj wod i elektrolity, chronic w ten sposb przed procesami elektrochemicznymi. Inhibitory korozji adsorbuj si na czystej powierzchni metalu natomiast nie ulegaj adsorpcji na powierzchni utlenionej. Wynika z tego, e rodki zawierajce inhibitor korozji powinny by nakadane na czyst powierzchni, moliwie szybko po obrbce metalu. Niektre rodki ochrony czasowej zawieraj skadniki powodujce wypieranie wody z powierzchni metalu. Mechanizm dziaania tego typu substancji wynika z wikszej ni w przypadku wody zwilalnoci metalu, co ilustruje rys. 16.4. W praktyce przemysowej s stosowane nastpujce metody nanoszenia rodka konserwacyjnego na czci, przeznaczone do ochrony czasowej:
Rys.16.4 Efekt usuwania wody z powierzchni metalu przez substancje o waciwociach wypierania wody
q zanurzenie detalu, q natrysk na powierzchni, q malowanie pdzlem (smarowanie). Metoda zanurzeniowa polega na zanurzeniu detalu w ciekym rodku konserwacyjnym, nastpnie wyjciu z tego rodka, poddaniu procesowi usuwania nadmiaru: obciekniciu, odwirowaniu, odparowaniu rozpuszczalnika, a take ostygniciu. Metod zanurzeniow stosuje si do czasowej konserwacji detali o niewielkich gabarytach. W praktyce przemysowej rodek konserwacyjny jest umieszczony w wannie o odpowiednich rozmiarach. W zalenoci od konsystencji rodka konserwacyjnego wanna moe by podgrzewana (konserwacja na gorco) lub nie (konserwacja na zimno). Konserwowane czci s wsypywane do specjalnego kosza, ktry jest nastpnie zanurzany w wannie zawierajcej rodek konserwacyjny lub zanurzane kolejno przy uyciu specjalnego podajnika. Czas zanurzenia wynosi 2 10 minut, w zalenoci od wielkoci i ksztatu czci oraz waciwoci rodka konserwacyjnego. Zaleca si, aby konserwowane detale nie stykay si ze sob. Metoda zanurzeniowa jest bardzo dobrym sposobem konserwacji. rodek konserwacyjny wnika do wszystkich otwartych czci detalu, pokrywajc go w miar rwnomiernie. Metoda na zimno jest stosowana w przypadku koniecznoci ochrony midzyoperacyjnej i krtkotrwaej. Jako rodki konserwacyjne s stosowane oleje o maej lepkoci lub rodki ochrony czasowej zawierajce rozpuszczalnik. W zalenoci od lotnoci rozpuszczalnika jego odparowanie trwa 3 20 minut. Pary rozpuszczalnika s odprowadzane poprzez wycig, skraplane i zawracane do procesu. Metoda na gorco jest stosowana w przypadku koniecznoci zakonserwowania detali na czas duszy. W celu odparowania wody kpiel jest wstpnie wygrzewana do temperatury 100 105C, przez 20 40 minut. Stosowane rodki ochrony czasowej tworz na powierzchni metalu grub warstw rodka konserwacyjnego. Grubo warstwy jest regulowana temperatur kpieli oraz czasem operacji. W praktyce stosuje si dwie odmiany tej metody: jednokrotne lub dwukrotne zanurzenie konserwowanego detalu. W przypadku jednokrotnego zanurzania, temperatur kpieli utrzymuje si w granicach 60 70C, a konserwowana cz jest w niej utrzymywana przez 3 20 minut. W przypadku metody z zanurzaniem dwukrotnym, temperatur kpieli do zanurzenia pierwszego utrzymuje si w granicach 100 105C, a czas zanurzenia czci wynosi 3 15 minut. Kolejne zanurzenie wykonuje si w kpieli o temperaturze 60 70C a czas zanurzenia czci ustala si na 1 3 minut. Zalet metody na gorco jest cakowite odparowanie wody z powierzchni metalu. Po operacjach naniesienia rodka konserwacyjnego czci s pakowane w parafinowany papier, czsto zawierajcy lotny inhibitor korozji. Metoda zanurzeniowa jest najczciej stosowana w przypadku nakadania rodkw dajcych warstw cienk lub ultracienk.
XVI
W takim przypadku czasy zanurzenia i odparowania rozpuszczalnika s znacznie krtsze i powinny by zgodne z zaleceniami podanymi w przepisie, doczanym do opakowa rodka konserwacyjnego. Metoda natryskowa jest stosowana w przypadku konserwacji duych czci, ktrych nie mona zanurzy w wannie z rodkiem konserwacyjnym. rodek konserwacyjny jest natryskiwany specjal-nym pistoletem, pod cinieniem 2 3 barw. Natrysk jest wykonywany na zimno lub na gorco. Grubo naoonej warstwy jest regulowana poprzez liczb kolejnych natryskw. W metodzie natryskowej istotna jest jednolito i szczelno powoki. Z tego wzgldu lepsze rezultaty daje metoda dwu lub trzykrotnego nanoszenia warstwy ochronnej. Naley zwraca uwag, aby rodek konserwacyjny nie spywa z konserwowanej czci. Natrysk rodka konserwacyjnego moe by rwnie wykonywany przy uyciu atomizera (spray), gdy wynonikiem (propelantem), jest najczciej CO2 lub bezchlorowy freon (HFC), najczciej fluorowglowodr (134 A). Metoda ta jest stosowana w przypadku doranej koniecznoci zakonserwowania czci lub urzdzenia (np. broni). Metoda malowania (smarowania) polega na rcznym lub mechanicznym (blachy, ksztatowniki) nanoszeniu rodka konserwacyjnego na powierzchnie przeznaczone do ochrony, przy uyciu pdzla z mikkim wosiem. rodek konserwacyjny jest nakadany na zimno lub na gorco. Niekiedy rodek konserwacyjny jest nakadany pdzlem zamocowanym w odpowiednio uksztatowanym pojemniku, z ktrego wypywa rodek konserwacyjny. Metoda ta jest stosowana w przypadku doranej koniecznoci konserwacji czci o duych
gabarytach (np. broni artyleryjskiej itp.). Wyrnia si nastpujce metody usuwania rodka ochrony czasowej z powierzchni zakonserwowanych czci: q usuwanie mechaniczne poprzez zuszczanie, cieranie lub zeskrobywanie, q mycie rozpuszczalnikami organicznymi, na zimno lub na gorco, q mycie wodnymi roztworami detergentw, na zimno lub na gorco, q dziaaniem gorcej pary wodnej, pod niskim cinieniem. rodki ochrony czasowej tworzce na powierzchni metalu warstw ultracienk zazwyczaj nie s usuwane przed kolejnymi procesami obrbki lub eksploatacj.
16.4 Klasyfikacje rodkw ochrony czasowej metali przed korozj

W praktyce przemysowej i eksploatacyjnej, rodki czasowej ochrony metali czsto s klasyfikowane wg zapewnianego czasu ochrony metalu przed korozj, do ochrony: q dugookresowej (powyej 18 miesicy), q redniookresowej (6 do 18 miesicy), q krtkotrwaej (do 6 miesicy). Wyrnia si rwnie rodki do ochrony midzyoperacyjnej (kilka dni), stosowane w przypadku koniecznoci konserwacji wykonywanych czci midzy kolejnymi operacjami obrbki lub montau. Z punktu widzenia konsystencji i skadu chemicznego praktycy dziel rodki ochrony czasowej na: q oleje konserwacyjne, q ppynne smary ochronne,
Tabela 16.3 Klasyfikacja olejw przemysowych wg ISO 6743/8: 1987. Rodzina R (czasowa ochrona przed korozj) Symbol ISO RA RB RBB RC RCC RD RDD RE REE RF RFF RG RH RP RT RK Skad i waciwoci Ciecze wypierajce wod, pozostawiajce cienki film ochronny, Ciecze na bazie wody, pozostawiajce cienki film olejowy Produkty RB z waciwociami wypierania wody Ciecze nie rozcieczone Produkty RC z waciwociami wypierania wody Nie rozcieczone ciecze Blachy stalowe, paskie czci metalowe, rury stalowe, prty, druty, odlewy, czci z obrbki midzyoperacyjnej lub do spczania, naCiecze na bazie rozpuszczalnikw, ktre pozostawiaj olejowy lub krtki, ruby i arkusze aluminium, usuwane rozpuszczalnikiem lub detergentem wodnym smarowy film Produkty RE z waciwociami wypierania wody Produkty RD z waciwociami wypierania wody Ciecze na bazie rozpuszczalnika pozostawiajce film woskowy do Czci mechaniczne do spczania, arkusze aluminiowe, film usuwasuchego ny rozpuszczalnikiem lub detergentem wodnym Produkty RF z waciwociami wypierania wody Ciecze na bazie rozpuszczalnikw, pozostawiajce bitumiczny film Ciecze na bazie wody, pozostawiajce woskowe do smarnego filmy Do cikich maszyn, zwrotnic, usuwane rozpuszczalnikiem lub mechanicznie Rury, druty i czci mechaniczne, film usuwany rozpuszczalnikiem lub detergentem wodnym Obrabiane i gruntowane czci z obrbki midzyoperacyjnej (usuwane rozpuszczalnikiem lub detergentem, usuwanie moe nie by konieczne Zastosowania Ochrona metali nie powlekanych w lekkich warunkach skadowania (do 4 miesicy, niewielka wilgotno, rak warunkw korozyjnych)
Ochrona metali nie powlekanych, w cikich warunkach skadowania
Blachy aluminiowe lub ze stali nierdzewnej, film usuwany przez Ciecze wodne lub rozpuszczalnikowe pozostawiajce zuszczajcy zdzieranie lub uycie odpowiednich rozpuszczalnikw lub rodkw si film wodnych Powoki plastyczne nakadane po stopieniu Mikki lub gsty smar stosowany na zimno lub gorco Czci obrabiane lub gruntowane, mae kruche narzdzia, powoki usuwane przez zdzieranie oyska, obrabiane czci, powoka usuwana rozpuszczalnikiem lub wycierana Stalowe powlekane blachy z wyjtkiem cynowanych. Powoki cynkowane, czci zmontowane: silniki, bro, powoka usuwana zuszczaniem lub przez zastosowanie rozpuszczalnika lub rodka wodnego
Ochrona metali powlekanych, wszystkie warunki RL Nie rozcieczona ciecz
RM
Ciecze rozpuszczalnikowe lub wodne dajce powoki woskowe do Malowane powierzchnie, karoserie samochodw, powlekane blasuchych chy stalowe
XVI

smary ochronne twarde lub maziste, smary ochronne w rozpuszczalniku, rodki na bazie woskw mineralnych lub syntetycznych, roztwory lanoliny w rozpuszczalnikach lub inne preparaty lanolinowe, q rodki myjco-konserwacyjne, q wodne roztwory rodkw ochrony czasowej. Klasyfikacja wg ISO 6743-8:1987 jest prb nowoczesnego uporzdkowania rodkw ochrony czasowej metali przed korozj. Wedug tej klasyfikacji wrd rodkw smarowych olejw przemysowych i produktw podobnych (klasa L) wg ISO 6743/0, rodki ochrony czasowej przed korozj s zaliczane do grupy oznaczanej symbolem R i klasyfikowane wg ISO 6743-8:1987. Normy te klasyfikuj produkty przeznaczone do zapewnienia czasowej ochrony przeciwkorozyjnej, przy czym pod pojciem ochrona czasowa naley rozumie, e rodki te s moliwe do usunicia z chronionych powierzchni. Pojcia ochrona czasowa nie naley odnosi do efektywnego czasu ochrony przeciwkorozyjnej. Klasyfikacja ta nie obejmuje rodkw, ktrych zasadnicze zastosowanie ma inny cel (np. smarowanie), a ktre jednoczenie zapewniaj czasow ochron przeciwkorozyjn. Z klasyfikacji tej s rwnie wyczone inhibitory korozji stosowane w fazie gazowej oraz inne substancje, ktrych waciwoci rni si od waciwoci przetworw naftowych. Klasyfikacja obejmuje ochron metali o powierzchni bez powoki ochronnej a take z powok ochronn (powierzchnie metalowe lakierowane np.; karoserie pojazdw). Peny symbol klasyfikacyjny rodkw ochrony metali przed korozj skada z czterech czonw, oznaczajcych kolejno: q symbol klasyfikacji (ISO), q symbol klasy (L), q kod literowy rodzaju rodka czasowej ochrony metali przed korozj (R), q klas lepkoci wg ISO 3448. Pierwsza litera kodu rodzaju (R) wskazuje na grup produktu, natomiast nastpne litery nie maj samodzielnego znaczenia. Klasa lepkociowa wg ISO 3448 w kodzie nie zawsze jest podawana. Przykadowo dla oleju konserwacyjnego klasy lepkociowej 32, przeznaczonego do czasowej ochrony metali przed korozj w ciszych warunkach, kod wg ISO 6743-8 podano poniej: q q q q ISO R D 32
Tabela 16.4 Warunki charakteryzujce mikroklimaty wg PN-84/H97080.06 Oznaczenie Podstawowe warunki mikroklimatyczne Przestrze otwarta (skadowisko) w warunkach bezporedniego oddziaywania wszelkich czynnikw Mikroklimat 1 klimatycznych; charakterystyczna dla danego obszaru klimatycznego w okrelonej porze roku. Przestrze pod wiat lub w zadaszonym pomieszczeniu otwartym (budowle magazynowe potwarte), gdzie wahania temperatury i wilgotnoci powietrza rni si Mikroklimat 2 w sposb nieistotny od waha na powierzchni otwartej, a dostp powietrza jest swobodny; ograniczona jest ilo opadw atmosferycznych, radiacji sonecznej i roszenia. Przestrze w zamknitym pomieszczeniu (budowle magazynowe nie ogrzewane) wentylowanym w sposb naturalny bez sztucznego nawiewu i ogrzewania lub bez sztucznego regulowania temperatury i wilgotMikroklimat 3 noci powietrza; wahania dobowe temperatury i wilgotnoci powietrza oraz zapylenie s znacznie mniejsze wewntrz pomieszczenia; pomieszczenie gdzie nie wystpuje dziaanie deszczu i sonecznej radiacji. Przestrze w zamknitym pomieszczeniu (budowle zamknite magazynowe ogrzewane) ze sztuczn regulacj warunkw klimatycznych, brak oddziaywania bezporedniego, tj. sonecznej radiacji, opadw Mikroklimat 4 atmosferycznych, wiatru, piasku i pyu oraz kurzu, bez wystpowania waha wilgotnoci powodujcej kondensacj na wyrobach, brak lub istotne zmniejszenie oddziaywania rozproszonej radiacji.
Symbol klasyfikacyjny moe by podawany w sposb skrcony np. L-RD. Wycig z klasyfikacji rodkw ochrony metali przed korozj wg ISO 6743-8:1987 podano w tabeli 16.3. Okrelenia odnoszce si do warunkw skadowania chronionych metali, podane w tabeli 16.3 naley rozumie nastpujco: Lekkie warunki skadowania (pracy) (1) Przechowywanie przez okres krtszy ni 4 miesice, czci nie naraonych na: q wilgo powodowan powtarzajc si kondensacj wody (magazyny lub pomieszczenia o zmiennej temperaturze) q warunki szczeglnie sprzyjajce korozji (pary kwasw lub zasad, spaliny). (2) Krtkotrway transport czci zamknitych w suchym otoczeniu (np. w hermetycznych opakowaniach, szczelnych dla powietrza pojemnikach, zamknitych pojazdach). Cikie warunki skadowania (pracy): wszystkie pozostae warunki skadowania (pracy) nie mieszczce si w okreleniu lekkie warunki skadowania (pracy). Warunki rodowiskowe ekspozycji (mikroklimat) wyrobw metalowych okrelone w PN-84/H-97080.06 s dokadniej sprecyzowane ni w ISO 6743-8:1987. Ponadto PN okrela take dodatkowe czynniki korozyjne, ktre mog wystpowa w okresie magazynowania i transportu wyrobw. Postanowienia normy stosuje si przy
doborze rodkw konserwacyjnych opakowa i systemw ochrony czasowej, w zalenoci od czasu magazynowania lub transportu oraz wielkoci ksztatu i masy wyrobw. Z tych wzgldw, wikszo praktykw ochrony czasowej czciej stosuje klasyfikacj polsk ni midzynarodow. Klasyfikacj mikroklimatw wg PN84/H97080.06 przytoczono w tabeli 16.4. Klasyfikacja wg MIL-C-16173. Dla celw wojskowych oraz do niektrych zastosowa cywilnych jest stosowana amerykaska klasyfikacja wojskowa, wg MIL-C-16173, ktrej podstaw jest zastosowanie rodkw do czasowej ochrony metali. Stabelaryzowane zasady tej klasyfikacji przytoczono w tabeli 16.5. Amerykaskie wymagania wojskowe dla rodkw ochrony czasowej przed korozj wypierajcych wod i tworzcych ultracienkie warstwy ochronne, przeznaczonych dla elektroniki i lotnictwa sprecyzowano w normie MIL-C-81309. Norma ta wyrnia dwa typy rodkw: q typ II film mikki, q typ III film mikki (gatunek Avionic). W kadym z podanych typw, w zalenoci od rodzaju pojemnika wyrnia si: Klasa 1 pojemnik niecinieniowy (nakadane pdzlem, zanurzane lub rozpylane), Klasa 2 pojemnik cinieniowy (do rozpylania). Dla klasy 2 dopuszcza si stosowanie dwch gatunkw propelantw (wynonikw): CO2 oraz HFC-134A.
16.5 Rozpuszczalniki
Specjalnego omwienia wymagaj rozpuszczalniki i inne substancje stosowane do rozpuszczania koncentratw rodkw ochrony czasowej. rodki ochrony przed korozj typu 21 zawieraj skadniki filmotwrcze, oparte na olejach, wazelinach lub woskopodobnych i skadnikach o waciwociach inhibitujcych. Rozpuszczalnik, stosowany w tym zakresie, zezwala na rozsdne i naleyte nanoszenie rodka ochronnego.
Patrz p. 16.3
XVI
Tabela 16.5 Klasyfikacja rodkw do czasowej ochrony metali przed korozj, rozcieczanych rozpuszczalnikami, wg MIL-C-16173 Gatunek 1 Charakterystyka filmu Twardy Zastosowania a) Ochrona metali poddawanych dugotrwaemu oddziaywaniu czynnikw atmosferycznych na zewntrz. b) Ochrona oglna, wewntrzna lub zewntrzna, z powok lub bez, transport i inne przypadki gdzie jest wymagany suchy film. a) Dugotrwaa ochrona zewntrznych lub wewntrznych powierzchni maszyn, mechanizmw, oysk lub materiaw, z uyciem dodatkowych materiaw lub bez. b) Ochrona zewntrzna w ograniczonym czasie w takich przypadkach, gdy temperatura chronionego metalu nie przekracza temperatury pynicia filmu ochronnego. a) W przypadkach, gdy zachodzi potrzeba usunicia wody lub roztworu soli z powierzchni metalowych, mogcych korodowa, do ochrony metali lub powstrzymania korozji 3 Mikki wypierajcy wod b) Ochrona powierzchni metali lub urzdze wewntrznych maszyn lub innych zakrytych czci, w ograniczonych okresach. c) Ochrona powierzchni stali i stali fosforanowej w wy-duonym okresie, jeeli czci s zapakowane z zastosowaniem odpowiednich materiaw ochronnych. a) Oglna ochrona metali wraliwych na korozj przed korozj w pomieszczeniach oraz ograniczona ochrona na zewntrz czci opakowanych lub nie opakowanych oraz w takich przypadkach, gdzie przenoszenie, liczenie, ukadanie itp., wymaga stosowania powok nie lepicych si. 4 Mikki wypierajcy wod, przezroczysty, nie lepki b) Ochrona w czasie magazynowania precyzyjnych czci, obrabiarek, tokw, zaworw oraz w takich przypadkach, gdy s wymagane powoki przezroczyste, uzupeniajco do punktu a). c) Ochrona maszyn i czci przeznaczonych na eksport oraz w takich przypadkach, gdzie istnieje prawdopodobiestwo zanieczyszczenia solank. d) Ochrona w przypadkach, gdy nie jest wymagana mieszalno z olejem smarowym oraz gdzie jest wane atwe usuwanie przy uyciu rozpuszczalnika niskoaromatycznego. 5 Oleisty, moliwy do usunicia par wodn pod niskim cinieniem a) Przeznaczony do stosowania w miejsce rodka gatunku 3, wwczas gdy nie mona usuwa go wrzcymi rozpuszczalnikami.
Mikki
Zawarto rozpuszczalnika zaley od rodzaju rodka ochrony czasowej oraz spodziewanego efektu filmotwrczego i wynosi od 30 do 95%. Po odparowaniu rozpuszczalnika na powierzchni zostaje rwnomierny film ochronny, ktry chroni powierzchni metalu przed zewntrznym oddziaywaniem czynnikw korozyjnych. Tego typu rodki ochrony czasowej z reguy wypieraj wod. Oznacza to, e przy zawilgoconych przedmiotach usuwaj wod z powierzchni metalu, dajc efekt ochronny. Odnosi si to przykadowo do wody naniesionej przez deszcz lub podczas obrbki metali z uyciem emulsji chodzco-smarujcej. W pojedynczych przypadkach stosuje si czyste ciecze wypierajce wod. Ciecze te skadaj si z rozpuszczalnika oraz dodatku odwadniajcego. Wiele rodzajw takich rodkw znajduje liczne zastosowania np. w galwanizerniach oraz w przemyle optycznym. Przy zastosowaniu tego typu rodkw ochrony czasowej jest moliwe uzyskanie powierzchni suchych i bez plam. Bardzo wanym czynnikiem przy doborze rodka ochrony przed korozj, zawierajcego rozpuszczalnik, jest rodzaj tego rozpuszczalnika i jego zaszeregowanie do odpowiedniej klasy, zgodnie z podporzdkowaniem cieczy atwopalnych. q q q q W tym zakresie rozrnia si 4 klasy rozpuszczalnikw: A I o temperaturze zaponu <21C, A II o temperaturze zaponu w granicach 21C 55C, A III o temperaturze zaponu w granicach 55C. 100C, B mieszajce si z wod, palne ciecze o temperaturze zaponu <21C.
q q q q q q
Do grupy tej zalicza si: benzyny lakiernicze, benzyny ekstrakcyjne, niskoaromatyczne nafty, estry organiczne, etery, inne lotne rozpuszczalniki organiczne oraz odpowiednio dobrane mieszaniny tych substancji. Rozpuszczalniki decyduj o: rozpuszczalnoci skadnikw rodkw ochrony, zapachu, odtuszczajcym dziaaniu na skr, dziaaniu czyszczcym.
q q q q
Wspczenie, najczciej s stosowane rozpuszczalniki odaromatyzowane, zawierajce zaledwie okoo 0,1% lub mniej zwizkw aromatycznych. Podczas doboru rozpuszczalnikw naley uwaa na waciwoci: zwilajce, czyszczce i rozpuszczajce, intensywno zapachu oraz odtuszczajce skr. Warianty rozpuszczalnikw wolne od aromatw wykazuj podobne waciwoci, lecz s wyranie drosze od rodkw zawierajcych rozpuszczalniki odaromatyzowane. Bardziej dokadne przedstawienie rozpuszczalnikw zawarto w p. 20.
16.6 Metody kontroli jakoci

16.6.1 Metody standardowe Jako rodkw do czasowej ochrony metali przed korozj jest oceniana na podstawie znormalizowanych metod, stosowanych w systemach kontroli jakoci innych cieczy eksploatacyjnych. Najczciej stosowane metody bada podano poniej: q barwa, q gsto, q lepko kinematyczna, q wskanik lepkoci, q temperatura zaponu w tyglu otwartym, q liczba kwasowa, q skonno do pienienia.
Klasy A I oraz B nie s przydatne do ochrony przed korozj. Rnica pomidzy klas A II i A III polega nie tylko na temperaturze zaponu, lecz rwnie na rnym czasie wysychania. Rozpuszczalniki z wysok temperatur zaponu maj z reguy dusze okresy wysychania. W wikszoci przypadkw wymaga si, aby temperatura koca destylacji stosowanego rozpuszczalnika nie przekraczaa 210C. Aktualnie istniej trendy do stosowania odaromatyzowanych rozpuszczalnikw z wysok temperatur zaponu . Stanowi to kompromis pomidzy ekonomik, technologi produktu, bezpieczestwem pracy i ochron rodowiska. Jako zmywacze i rozcieczalniki najczciej s stosowane cieke, lotne zwizki organiczne na bazie wglowodorowej lub inne lotne zwizki organiczne.
XVI

16.6.2 Metody specyficzne Do kwalifikowania wyrobu do zastosowa specjalnych oraz w systemie kontroli jakoci s stosowane metody specyficzne, modelujce rzeczywiste warunki pracy rodkw do czasowej ochrony metali przed korozj. Charakterystyk wybranych testw stosowanych podczas oceny jakoci rodkw do czasowej ochrony metali przedstawiono poniej. Testy dziaania korodujcego na metale s wykonywane wieloma metodami i z zastosowaniem rnych metali i stopw, w zalenoci od przeznaczenia rodka ochrony czasowej. Za najostrzejszy jest uznawany test wg MIL-L-63460, polegajcy na jednoczesnym kontaktowaniu metalowych pytek testowych, wykonanych z nastpujcych metali: cynku, aluminium, mosidzu, stali, miedzi, magnezu i kadmu. Dokadnie wyczyszczone i zwaone pytki s zanurzane w badanym rodku ochrony czasowej, tak by si nie stykay, nastpnie s termostatowane w temperaturze 54,4C, w okresie 7 dni. Po tym czasie pytki s myte i ponownie waone. Obliczany jest przyrost lub ubytek masy kadej pytki, wyraany w miligramach na centymetr kwadratowy. Dla kadego metalu jest ustalona dopuszczalna warto ubytku lub przyrostu masy. Ponadto wymaga si, aby na powierzchniach pytek nie powstay widoczne objawy pittingu, wery oraz ciemne odbarwienia. Test komory klimatycznej (wilgotnociowej) polega na umieszczeniu pytek testowych z naniesionym rodkiem ochrony czasowej w specjalnej komorze klimatycznej (schemat ktrej przedstawiono na rys. 16.5), na okrelony czas (najczciej 900 h). Jako wynik bierze si pod uwag liczb plamek korozyjnych, wikszych od 1 milimetra, ktrych liczba na trzech pytkach, wykonanych z jednakowego metalu, pokrytych badanym rodkiem do czasowej ochrony metali, nie powinna przekracza trzech. Test korozji w mgle solnej jest wykonywany w specjalnej komorze korozyjnej, schemat ktrej przedstawiono na rys. 16.5. Skada si ona z komory testowej 1, w ktrej przy uyciu dyszy rozpylajcej 2 jest wytwarzany obok mgy z 5% roztworu chlorku sodu w wodzie, wody lub innych soli. W komorze s umieszczane prbki metalu pokryte ocenianym rodkiem ochrony czasowej. Badanie jest prowadzone w temperaturze 35C lub 50C, w czasie ustalonym wymaganiami na wyrb. Oceniany jest stan skorodowania pytek testowych (lub gotowego wyrobu) pokrytych badanym rodkiem ochrony czasowej. Waciwoci przeciwkorozyjne s oznaczane w przypadku rodkw do czasowej ochrony metali, zawierajcych w swoim skadzie wod lub jednoczenie przeznaczonych do obrbki metali skrawaniem. Do oceny s stosowane dwie znormalizowane metody: Herberta i Ford-Test, patrz p. 12. Waciwoci przeciwzuyciowe s oceniane testem FALEX. Metoda ta jest stosowana w przypadku, gdy rodek ochrony czasowej jest nastpnie stosowany jako rodek smarowy, bez rozkonserwowywania. Waciwoci smarne na maszynie czterokulowej s oceniane w przypadku, gdy rodek ochrony czasowej nastpnie jest stosowany jako rodek smarowy, bez rozkonserwowywania (np. podczas czasowej konserwacji broni). Czas odparowania rozpuszczalnika jest stosowany w przypadku rodkw ochrony czasowej zawierajcych lotny rozpuszczalnik. Metoda nie jest znormalizowana. Grubo warstwy ochronnej (D w mikrometrach) utworzonej przez rodek ochrony czasowej jest oceniana poprzez naniesienie rodka na powierzchni zwaonych pytek testowych, zgodnie z przewidzian procedur, a nastpnie zwaeniu pytki z naniesionym rodkiem i obliczeniu gruboci naoonego filmu, zgodnie z wzorem (16.4): D= 10 000 (M2 M1) A
(16.4)
gdzie: M2 masa pytki testowej z naniesionym rodkiem ochrony czasowej [g], M1 masa czystej pytki testowej [g], gsto rodka ochrony czasowej [g/cm3], A cakowita powierzchnia pytki testowej [cm2]. Wydajno pokrycia jest oceniana poprzez naniesienie na zwaon pytk testow rodka ochrony czasowej, zgodnie z przewidzian procedur, zwaeniu pytki po naniesieniu rodka, obliczeniu masy naniesionego rodka przypadajcego na 1 cm2 i obliczeniu powierzchni (m2) jak mona nim pokry przy uyciu 1 kilograma. Odporno na magazynowanie ocenia si przechowujc oceniany rodek ochrony czasowej w okrelonym czasie (np. 9 miesicy), w trzech okresach trzymiesicznych, odpowiednio w temperaturach: 38C, 25C, 5 0C. Po zakoczeniu okresu magazynowania produkt jest ujednorodniany (np. przez toczenie pojemnika). Po tych zabiegach produkt powinien by jednorodny i spenia wymagania wg okrelonych testw kwalifikacyjnych. Toksyczno ocenia si na podstawie toksycznoci poszczeglnych skadnikw rodka do czasowej ochrony metali, a niekiedy metodami specyficznymi. Niektrzy uytkownicy daj od producentw szczegowego wykazu skadnikw, z jednoczesnym zagwarantowaniem poufnoci przekazanej informacji lub wynikw bada toksykologicznych.
Rys. 16. 5 Schemat komory wilgotnociowej 1 przelew, 2 poziom wody, 3 pyta zapobiegajca skapywaniu oleju do wody oraz kondensacji wilgoci, 4 gniazdo termometru, 5 pytka testowa, 6 ptno, 7-obrotowy stela, 8 obudowa komory, 9 czujnik termostatu, 10 grzaka, 11 grzaka pomocnicza, 12 odpyw, 13 silnik
Zawarto azotynw jest kontrolowana w przypadku rodkw do czasowej ochrony metali, zawierajcych w swoim skadzie wod lub jednoczenie przeznaczonych do obrbki metali skrawaniem. Azotyny s skutecznymi, ale niepodanymi inhibitorami korozji,
XVI
gdy wchodzc w reakcj z II i III rzdowymi aminami tworz nitrozoaminy, ktre s silnie rakotwrcze. pH emulsji jest oznaczane w przypadku rodkw do czasowej ochrony metali, zawierajcych w swoim skadzie wod lub jednoczenie przeznaczonych do obrbki metali skrawaniem. Pomiar najczciej jest wykonywany kolorymetrycznie, z uyciem papierkw wskanikowych. Test usuwania wody i odpornoci na wod jest stosowany w przypadku rozcieczanych rozpuszczalnikiem rodkw ochrony czasowej wypierajcych wod. Zasada metody polega na zanurzeniu wyczyszczonej i odpowiednio wymytej metalowej pytki testowej, wykonanej z wysokowglowej stali martenowskiej (podatnej na rdzewienie) w wodzie destylowanej i po obciekniciu wody, zanurzeniu nastpnie w rozcieczonym rozpuszczalnikiem rodku ochrony czasowej zawierajcym zemulgowan wod (5%). Pytk umieszcza si nastpnie w eksykatorze zawierajcym wod, w temperaturze 25C. Po 1 godzinie jest dokonywana ocena stanu zardzewienia pytki. Nie dopuszcza si jakichkolwiek oznak rdzewienia lub plam na pytce testowej. Testy broni s wykonywane w przypadku przeznaczenia rodka ochrony czasowej do dugotrwaej lub krtkotrwaej konserwacji broni i elementw uzbrojenia wykonanych z metali. Obejmuj one wiele specyficznych bada i zwizanych z nimi wymaga, m. in. testy sprawnoci i szybkostrzelnoci broni po zanurzeniu w wodzie morskiej, oddziaywaniu na amunicj (w magazynkach) itp. Testy polowe (w naturalnych warunkach atmosferycznych) polegaj na poddawaniu prbek metali, pokrytych rodkiem do czasowej ochrony metali przed korozj, dziaaniu czynnikw atmosferycznych lub rzeczywistych warunkw eksploatacji. Testy tego typu najczciej s stosowane w odniesieniu do metali z pokryciami lakierniczymi, broni, itp. Wedug tej metody prowadzi si dugotrwae badania korozji atmosferycznej prbek metali pokrytych lub nie pokrytych rnymi powokami ochronnymi, w tym rodkami ochrony czasowej metali, w nastpujcych celach: q uzyskania danych o zachowaniu si metali lub powok ochronnych w naturalnych rodowiskach atmosferycznych, q okrelenia odpowiedniego metalu lub powoki przeznaczonej do okrelonych warunkw atmosferycznych, q oznaczania odpornoci na korozj metali lub skutecznoci powok ochronnych w okrelonym rodzaju atmosfery, q porwnania odpornoci korozyjnej rnych metali lub powok ochronnych w okrelonych warunkach atmosferycznych, q ustalenia zalenoci midzy wynikami bada laboratoryjnych a wynikami uzyskiwanymi w warunkach atmosferycznych, q ustalenia mechanizmw korozji w odniesieniu do poszczeglnych metali, stopw lub powok ochronnych, q okrelenia optymalnej gruboci stosowanej powoki ochronnej oraz jej rodzaju, q ustalenia czasu ochrony przy zastosowaniu wytypowanych powok ochronnych. W zalenoci od celu bada rozrnia si nastpujce rodzaje ekspozycji badanych prbek: q na otwartej przestrzeni, q pod wiat, q w pomieszczeniach. W warunkach magazynowania wystpuj okrelone zagroenia korozyjne uwarunkowane wilgotnoci powietrza, temperatur lub innymi specyficznymi czynnikami. W niektrych przypadkach niezbdne s badania potwierdzajce przydatno dostpnych warunkw magazynowania dla okrelonych metali lub zastosowanych rodkw ochrony czasowej i sposobu konserwacji. Zasada prowadzenia bada polega na poddaniu prbek badanych metali lub powok ochronnych dziaaniu czynnikw
korozyjnych wystpujcych w warunkach magazynowania i okresowych obserwacjach.
16.7 Wymagania
Od rodkw do ochrony czasowej przed korozj wymaga si nastpujcych waciwoci eksploatacyjnych: q skutecznej ochrony przed korozj, w ustalonym okresie, q zdolnoci wypierania wody z powierzchni metalu, q okrelonych waciwoci reologicznych (odpowiednia lepko i temperatura pynicia), q duych moliwoci kryjcych, q dobrej zwilalnoci i przyczepnoci do chronionych powierzchni, q braku wraliwoci na zmienne warunki rodowiska, q braku reakcji chemicznych w kontakcie z powietrzem i wod, q moliwoci kontrolowania rwnomiernoci warstwy ochronnej, q atwoci nanoszenia na powierzchni metalu, q atwoci usuwania warstwy ochronnej, q odpornoci na utlenianie i stabilnoci chemicznej, q braku szkodliwego dziaania na organizm czowieka, q odpornoci na rozwj mikroorganizmw (szczeglnie w przypadku rodkw stosowanych w warunkach tropikalnych), q dobrych waciwoci przeciwzuyciowych ( w przypadku rodkw konserwacyjno-eksploatacyjnych), q odpowiednio wysokiej temperatury zaponu (w przypadku rodkw zawierajcych rozpuszczalnik). Od rodkw ochrony czasowej wymaga si dobrej zwilalnoci powierzchni przeznaczonych do ochrony, a w przypadku rodkw rozpuszczalnikowych, po odparowaniu rozpuszczalnika pokrycie powinno by cige, nie wykazywa pkni. Szczegowe wymagania na rodki ochrony czasowej metali s najczciej precyzowane normami producentw. Jedynie wielcy uytkownicy jak wojsko, kolej oraz wielcy producenci metali stosuj swoje wasne wymagania, czsto bardzo szczegowe.
16.8 Dobr do zastosowa

Dobr rodkw ochrony czasowej do poszczeglnych zastosowa powinien uwzgldnia: q warunki rodowiskowe w procesie produkcyjnym, q warunki klimatyczne. q cechy konstrukcyjne i rodzaj chronionych materiaw, q wymagane okresy ochrony. W wikszoci przypadkw uwzgldnienie tych czynnikw jest zoonym problemem technicznym rozwizywanym na podstawie bada lub dowiadczenia ekspertw. Przy doborze rodka ochrony czasowej s stosowane klasyfikacje omwione w p. 16.4, a w Polsce czsto jeszcze jest stosowany system wg nieaktualnej normy PN-69/H-04609, polegajcy na okreleniu agresywnoci korozyjnej rodowiska. Wedug tej normy wyrnia si nastpujce rodowiska: q przestrze otwarta, q otwarte pomieszczenie zadaszone, q pomieszczenie zamknite, q pomieszczenie klimatyzowane. Norma PN-71/H-04651 wyrnia pi stopni agresywnoci rodowiska: q o bardzo agodnym dziaaniu korozyjnym, odpowiadajce najlejszym warunkom uytkowania, q o lekkim dziaaniu korozyjnym, odpowiadajce lekkim warunkom uytkowania, q o umiarkowanym dziaaniu korozyjnym, odpowiadajce rednim warunkom uytkowania, q o silnym dziaaniu korozyjnym, odpowiadajce cikim warunkom uytkowania,
10
XVI

q o bardzo silnym dziaaniu korozyjnym, odpowiadajce wyjtkowo cikim warunkom uytkowania, Na podstawie stopnia agresywnoci korozyjnej lub tzw. kryptoklimatu okrela si stopie agresywnoci korozyjnej rodowiska w odniesieniu do wyrobw pokrytych rodkami ochrony czasowej. Przy czym pojcie kryptoklimatu, precyzujce warunki magazynowania jest cile okrelone w odpowiednich normach. Na podstawie ustalonego stopnia agresywnoci korozyjnej oraz rodzaju metalu s dobierane odpowiednie rodki ochrony czasowej. Dobr rodka ochrony czasowej powinien wykonywa specjalista z tego zakresu, uwzgldniajc stopie agresywnoci korozyjnej rodowiska i rodzaj chronionego metalu oraz planowany okres przechowywania.
XVI
11
NOTATKI
12
XVI
Rozdzia XVII: Smarowanie turbin
Rozdzia XVII
SMAROWANIE TURBIN
17.1 Turbiny
Turbiny s to silniki przepywowe, w ktrych energia czynnika roboczego (pary wodnej, gazw spalinowych, wody) jest przetwarzana na energi wau obrotowego za porednictwem wirnika. Ze wzgldu na czynnik roboczy wyrnia si nastpujce, podstawowe typy turbin: q parowe, w ktrych czynnikiem roboczym jest para wodna, q gazowe, w ktrych czynnikiem roboczym s spaliny, q hydrauliczne (wodne), w ktrych czynnikiem roboczym jest woda. Niekiedy turbiny parowe i gazowe s klasyfikowane jako turbiny cieplne. Ze wzgldu na zastosowanie i specjalne warunki pracy wyrnia si turbinowe silniki lotnicze, bdce odmian turbin gazowych.
17.2 Turbiny parowe

17.2.1 Budowa i zasada dziaania Turbiny parowe s to silniki, ktre przetwarzaj cz entalpii pary wodnej na energi kinetyczn poprzez rozpranie, a nastpnie w prac mechaniczn pokonywania oporw wasnych turbiny i napdzanej maszyny. Turbiny parowe wykorzystuj zarwno spadek cinienia jak i prdkoci pary (inaczej ni silniki parowe, ktre wykorzystuj faktycznie tylko spadek cinienia). Jest to realizowane przez skierowanie strumienia spronej pary wodnej na opatki turbiny, osadzone na obwodzie wirnika turbiny. Turbiny parowe mog by: q jednostopniowe, gdy jest tylko jedno koo wirnika i jeden wieniec kierownicy, q wielostopniowe, gdzie para przechodzi kolejno przez kilka k wirnika; piercienie dysz rozprajce lub kierujce strumieniem pary s usytuowane pomidzy kadym ze stopni turbiny. Schemat ukadu turbiny parowej i jej podstawowe zespoy przedstawia rys. 17.1. Podstawowymi elementami jednostopniowej turbiny s: q wirnik z kompletem opatek, osadzonych na jego obwodzie. Wirnik jest osadzony klinowo na wale turbiny, obracajcym si na oyskach. Naciski wzdune s przenoszone przez oyska wzdune, a naciski osiowe przez oyska poprzeczne osadzone na podporach oyskowych, q wieniec kierownicy statora, ktry tworzy dysze wylotowe wzgldem kanaw uformowanych przez opatki wirnika, q obudowa wirnika, s do niej przymocowane: wlot pary i rury odlotowe. Wyrnia si dwa podstawowe typy turbin parowych: akcyjne i reakcyjne.
q Turbiny akcyjne: gdzie wykorzystywana jest tylko energia kinetyczna pary, opuszczajcej dysz i opatki kierownicy. Cinienie po drugiej stronie wirnika danego stopnia jest takie same jak przed, gdy rozpranie na opatkach wirnika nie zachodzi. W tym typie turbiny przekrj poprzeczny kanaw utworzonych przez dwie najblisze opatki jest stay. Stopnie w wielostopniowej turbinie akcyjnej s stopniami prdkoci, tj. strumie pary opuszczajcy opatki, w kadym ze stopni wirnika, zmienia kierunek na opatkach statora (dysze kierujce), w ten sposb strumie jest kierowany na opatki nastpnego stopnia wirnika, ktre wykorzystuj pozosta cz prdkoci strumienia pary. opatki w turbinach akcyjnych s montowane na tarczach przymocowanych do wau. Turbiny akcyjne dziel si na turbiny wtrysku czciowego lub cakowitego. q Turbiny reakcyjne: para, ktra rozpra si w dyszach kierownicy, kontynuuje rozpranie si na opatkach wirnika. Rozpranie si wypywajcej pary generuje si reakcji na opatkach wirnika. W tym typie turbiny, przekrj poprzeczny kanau tworzonego przez dwie ssiednie opatki, rozszerza si od wlotu do wylotu. Przez to para uzyskuje wiksz prdko podczas rozprania. W praktyce, w turbinach wielostopniowych para przepywa najpierw przez zestaw opatek statora a nastpnie wirnika, gdzie przy wlocie si rozpra, przez co uzyskuje wiksz prdko. W rezultacie powstaj zarwno siy akcji jak i reakcji. Siy te sumuj si
Rys. 17.1 Podstawowe zespoy i schemat dziaania turbiny parowej 1 turbina, 2 generator, 3 zewntrzny odbiornik ciepa, 4 para zuyta, 5 woda chodzca, 6 kondensator, 7 pompa zasilajca, 8 podgrzewacz, 9 ciepo, 10 ywa para
XVII
i powoduj obracanie si wirnika w kierunku akcji oraz w kierunku przeciwnym do siy wynikajcej z rozprania. Wikszo turbin parowych jest typu kombinowanego, tj.: q para pod wysokim cinieniem przechodzi przez zestaw stopni akcyjnych lub reakcyjnych (turbina wysoko cinieniowa), q nastpnie para o rednim cinieniu przechodzi przez zestaw stopni reakcyjnych lub akcyjnych, gdzie nastpuje kolejne obnienie cinienia (turbina rednio cinieniowa), q na koniec para o niskim cinieniu przechodzi przez kolejny zesp stopni wirnika (turbina nisko cinieniowa), skd jako para zuyta ulatuje do atmosfery lub odpywa do skraplacza (kondensatora). Ze wzgldu na kierunek przepywu pary, mona wyrni dwa typy turbin: q osiowe, w ktrych przepyw pary jest zasadniczo rwnolegy do osi symetrii wau wirnika, q promieniowe (typu Ljungstroma), w ktrych strumie pary jest prostopady do osi symetrii wau wirnika. Turbiny s stosowane do napdzania rnych maszyn (alternatory/generatory, wentylatory, kompresory). Maszyny te mog by poczone bezporednio do wau turbiny albo porednio, przez przekadni redukcyjn. Ze wzgldu na moc wyrnia si turbiny: q maej mocy (napd procesowy i mechaniczny): < 2MW q redniej mocy (przemysowe): 2 300 MW q duej mocy (atomowe): 300 MW 1500 MW. Ze wzgldu na sposb wykorzystania pary wychodzcej z turbiny, s one dzielone na: q kondensacyjne, w ktrych cao pary z turbiny jest przepuszczana przez kondensator, celem poprawienia wydajnoci; q przeciwprne, w ktrych caa para o niskim cinieniu opuszczajca turbin jest wykorzystywana w fabryce. Turbiny takie nie s wyposaone w kondensator; q upustowe, w ktrych cz pary o niskim cinieniu jest zuywana na potrzeby zakadu, pozostaa cz zasila kondensator. 17.2.2 Smarowanie turbin parowych W turbinach parowych smarowaniu podlegaj: oyska wzdune i poprzeczne, systemy regulacji i dostarczania oleju do skojarze trcych, przekadnia (skrzynia biegw), tuleje czce, akcesoria, urzdzenia pomocnicze (np. pompy, itp.). Do smarowania turbin redniej i duej mocy, zawsze stosuje si smarowanie z wymuszonym obiegiem oleju. Ten sam olej suy jednoczenie do: q smarowania oysk i skrzyni biegw, jeli taka jest stosowana, q zasilania systemw hydraulicznych i systemw dostarczania oleju do skojarze trcych. Oprcz wymienionych, istniej jeszcze nastpujce rodzaje turbin parowych: q mae turbiny poziome (do 300 kW), w ktrych oyska s smarowane piercieniowo, q turbiny o bardzo maej mocy (poniej 100 kW), w ktrych oyska wau s smarowane smarem plastycznym. Ukad olejowy turbiny parowej jest to zesp urzdze zawierajcy: zbiornik, system oczyszczania (separator wirwkowy), chodzenia (chodnica powietrzna lub wodna), pompowania (pompa lub zesp pomp) oraz transportowania oleju (przewody olejowe). W ukadach olejowych turbin parowych wyrnia si: q ukad olejowy niskiego cinienia, do smarowania oysk, q ukad olejowy podwyszonego cinienia, do poruszania serwomechanizmw ukadu regulacji turbiny oraz podnoszenia wirnika przy uyciu obracarki. Zalecane jest, aby zbiornik oleju mia dostatecznie du pojemno, co sprzyja separacji wody i zanieczyszcze staych. Zadaniem rodka smarnego w turbinach parowych jest: q smarowanie oysk turbiny i oysk oporowych, q q q q q
q smarowanie skrzyni biegw, jeli wystpuje, q zapewnienie dziaania ukadw hydraulicznego i dostarczania oleju do skojarze trcych tego ukadu, q ochrona powierzchni przed korozj, q odprowadzenie ciepa, q odprowadzanie produktw zuycia. rodki smarne do turbin parowych, musz mie nastpujce waciwoci: q odporno na utlenienie; turbina musi pracowa z tym samym olejem przez dziesitki tysicy godzin, q waciwoci deemulgujce; olej jest nieuchronnie zanieczyszczany przez wod, ktra pochodzi z przeciekw pary na uszczelnieniach (komory dawnic) i czasami przypadkowo pojawia si na skutek przeciekania zaworu, q brak skonnoci do pienienia, q dobre waciwoci przeciwkorozyjne i przeciwrdzewne, q dobre waciwoci przeciwzuyciowe; w przypadku turbin z przekadniami olej powinien posiada waciwoci bdce kompromisem midzy waciwociami, wymaganymi przy smarowaniu turbiny i waciwociami wymaganymi przy smarowaniu przekadni. Zwykle (tj. przy typowych rozmiarach skrzy biegw), producenci daj pierwszestwo waciwociom turbinowym, tj. przeciwutleniajcym, przeciwpiennym i deemulgujcym. W niektrych wybranych przypadkach (np. turbiny okrtowe), wymagania skrzyni biegw mog by dominujce i wtedy naley stosowa olej o wysokiej wytrzymaoci filmu olejowego, posiadajcy waciwoci przeciwzuyciowe i odporno na due naciski lub nawet na naciski ekstremalne (oleje EP). Czsto, podstawowe turbinowe waciwoci s powicane na korzy uzyskania waciwoci przekadniowych. Przy wyborze oleju do smarowania turbin parowych, naley cile przestrzega zalece producenta turbiny. Dotyczy to zwaszcza lepkoci oleju turbinowego. Do smarowania turbin parowych stosuje si oleje o zakresie lepkoci od 32 do 100 mm2/s w temperaturze 40C. Nie ma oglnej reguy, stosowanej przy dobieraniu lepkoci, poniewa wchodzi tu w rachub kilka przeciwstawnych czynnikw: q prdko obrotowa, q temperatura, q obecno lub brak skrzyni biegw. W tabeli 17.1 przedstawiono wskazwki, ktrymi naley kierowa si przy dobieraniu oleju do turbiny parowej.
Tabela 17.1 Zalecenia dotyczce stosowania rodkw smarnych do turbin parowych Zalecany rodek smarny Rodzaj turbiny Turbiny sprzone bezporednio Turbiny z normaln skrzyni biegw Turbiny z przekadniami o duym stopniu redukcji oyska turbiny smarowane piercieniowo Wymagane waciwoci Odporno na utlenienie Deemulgacja Waciwoci przeciwpienne Waciwoci przeciwzuyciowe Waciwoci przeciwrdzewne Przeciwkorozyjne Waciwoci przeciwrdzewne Przeciwkorozyjne Film smarujcy odporny na due naciski lub nawet na naciski ekstremalne Porwnanie waciwoci z waciwociami dotychczas stosowanego smaru plastycznego Lepko kinematyczna, mm2/s w 40C 3246 3246 (68) 3246 (68 100)
68
Turbiny okrtowe
4668 (100)
Turbiny z oyskami smarowanymi smarem plastycznym
XVII

W turbinach parowych redniej i duej mocy na og jest prowadzona kontrola jakoci oleju podczas pracy. Jeli producent nie poda szczegowych wskazwek, poza tymi jak postpowa przy pierwszym uruchomieniu nowej turbiny parowej lub zaleceniami, dotyczcymi wymiany oleju, prbki naley pobiera po 500 h pracy, po 1000 h i nastpnie, co 1000 h a do 6000 h. Nastpnie prbki naley pobiera co 3000 h. Prbki oleju do bada naley pobiera zawsze w tym samym miejscu obiegu, o ile to moliwe przy wlocie do wirwki-separatora. Jeli wystpi nage zmiany waciwoci deemulgujcych i liczby kwasowej z towarzyszcym powstaniem osadw olej musi by wymieniony. Turbiny gazowe s czsto stosowane na okrtach lub w elektrowniach jako generatory szczytowe. S one standardow czci procesu z cyklem kombinowanym. q maksymalna moc przemysowych turbin gazowych: < 250 MW, q typowe turbiny gazowe przemysowe: 50...120 MW, q turbiny mae: >20 kW. 17.3.2 Smarowanie turbin gazowych Elementami turbin gazowych wymagajcymi smarowania s: oyska wzdune i poprzeczne, przekadnia, ukady hydrauliczne, ukady sterowania i kontroli. Ukady olejowe turbin gazowych s analogiczne jak w przypadku turbin parowych. Ten sam olej jest stosowany do smarowania oysk wzdunych i oysk poprzecznych, przekadni oraz do ukadw hydraulicznych i kontrolnych. W turbinach gazowych rodek smarny spenia nastpujce zadania: q smarowanie oysk turbiny i oysk poprzecznych, q smarowanie przekadni, o ile wystpuje, q zapewnienie dziaania ukadw kontroli hydraulicznej i smarowanie skojarze trcych, q ochrona powierzchni, q odprowadzenie ciepa, q odprowadzenie zanieczyszcze. rodkowi smarnemu (olejowi) do smarowania turbin gazowych, s stawiane nastpujce wymagania: q odporno na utlenienie i dugotrwaa stabilno: ten sam olej musi pracowa przez dziesitki tysicy godzin, q brak skonnoci do pienienia, q dobre waciwoci przeciwrdzewne i przeciwkorozyjne, q brak reaktywnoci z gazem spalinowym. Od olejw do turbin gazowych jest wymagana wiksza stabilno termiczna, ni od olejw do turbin parowych (temperatury oysk mog by o 10 do 15C wysze). Aktualnie producenci turbin w instrukcjach obsugi zalecaj oleje do turbin parowych o odpowiedniej lepkoci. Naley wybiera spord inhibitowanych olejw turbinowych oleje klasy lepkociowej ISO 46 lub o lepkoci kinematycznej okrelonej przez producenta turbiny. Musz one by odporne na utlenienie, odporne na pienienie oraz mie dobre waciwoci przeciwkorozyjne i przeciwrdzewne. Jeli producent nie poda szczegowych wskazwek, poza zaleceniami dotyczcymi pierwszego uruchomienia nowej turbiny gazowej lub dotyczcymi wymiany oleju, prbki oleju do bada naley pobiera po 500 h pracy, po 1000 h i nastpnie co 1000 h a do 6000 h. Nastpnie prbki naley pobiera co 3000 h. Prbki oleju naley pobiera zawsze w tym samym miejscu obiegu. Olej powinien by wymieniany, jeli wystpi rwnoczenie nage zmiany liczby kwasowej ze zwikszeniem zawartoci zanieczyszcze (osadw). Zalecane rodki smarne do turbin parowych i gazowych przedstawia tabela 17. 2. q q q q
Waciwoci i uwagi
17.3 Turbiny gazowe

17.3.1 Budowa i zasada dziaania Turbiny gazowe s to silniki, ktre cz spadku entalpii spalin z procesu rozprania przetwarzaj w energi kinetyczn, a nastpnie, w prac mechaniczn pokonywania oporw wasnych turbiny i napdzanej maszyny. Turbina gazowa dostarcza mocy mechanicznej z prdkoci i rozprania strumienia gorcego gazu, uzyskanego ze spalenia paliwa. Mieszanina pod cinieniem przechodzi poprzez opatki turbiny, osadzone promieniowo na wirniku. Turbiny gazowe napdzaj generatory/alternatory lub wentylatory bezporednio albo poprzez przekadni. Strumie gazu jest uzyskiwany z gazw spalinowych z wielkiego pieca (w przemyle elaza i stali) lub poprzez spalanie oleju opaowego, gazu ziemnego lub innego paliwa pynnego. Prosta turbina skada si z kompresora/generatora i turbiny. S one osadzone na tym samym wale. Strumie powietrza wpywa do sprarki osiowej, gdzie cinienie jest zwikszane do kilku bar. Nastpnie przepywa do komory spalania, do ktrej jest wtryskiwane paliwo. Spalanie podnosi temperatur mieszaniny gazu i powietrza, wskutek czego wzrasta cinienie. Nastpnie spaliny rozpraj si w turbinie, generujc moc mechaniczn. Schemat ukadu turbiny gazowej i jej podstawowe zespoy, przedstawia rys. 17.2.
Rys. 17.2 Podstawowe zespoy i schemat dziaania turbiny gazowej 1 powietrze, 2 paliwo/gaz, 3 generator, 4 turbina gazowa, 5 chodnica, 6 zewntrzny odbiornik ciepa, 7 wylot
Tabela 17.2 Zalecane rodki smarne do turbin parowych i gazowych Rodzaj oleju Mineralne oleje turbinowe Specjalne turbinowe oleje mineralne Specjalne turbinowe oleje mineralne Oleje mineralne i syntetyczne, ktre speniaj normy wojskowe Typowe zastosowanie q Szybka, cakowita separacja wody Turbiny gazowe i parowe, podczone bezporednio lub poq Bardzo dobra odporno na utenienie przez przekadni, typowe warunki eksploatacji q Klasy ISO 6743/5 TSATGA Turbiny gazowe, podczone bezporednio lub poprzez prze- Wysza odporno na utlenieniei temperatur kadni, wysza temperatura eksploatacji q Klasy ISO 6743/5 TGB Turbiny gazowe i parowe, podczone bezporednio lub poDo turbin z wikszym obcieniem skrzyni biegw przez przekadni Turbiny gazowe do ktrych zalecane s oleje lotnicze Speniajce normy lotnicze dla kodw: q NATO O160 q NATO O156 q NATO O150
XVII
17.4 Obiegi kombinowane

17.4.1 Budowa i zasada dziaania Turbiny gazowe i parowe czy si w ten sposb, e do napdzania turbiny parowej jest wykorzystywana energia gazw wylotowych z turbiny gazowej. Turbina gazowa napdza turbin parow, poprzez energi ciepln gazw wylotowych. Celem takiej konstrukcji jest uzyskanie maksimum energii z paliwa zasilajcego (gaz ziemny, paliwo cieke) przy produkcji energii elektrycznej i ciepa. Schemat ukadu kombinowanego turbiny gazowej i parowej oraz jej podstawowe zespoy przedstawia rys. 17.3.
17.5 Turbiny hydrauliczne

17.5.1 Budowa i zasada dziaania Turbina hydrauliczna (turbina wodna) jest to silnik wirnikowy, ktrego wirnik powoduje zmian krtu lub pdu strumienia, przepywajcej przez niego wody i przejmujc siy reakcji obraca si, przetwarzajc energi kinetyczn wody w prac uyteczn. Podstawowym zastosowaniem turbin hydraulicznych jest napdzanie generatorw elektrycznoci w elektrowniach. Zakady te s zwykle pooone w miejscach odlegych od konsumentw elektrycznoci. Turbiny hydrauliczne s wykorzystywane do zamiany energii kinetycznej wody w energi elektryczn. Energia kinetyczna jest uzyskiwana zarwno z energii potencjalnej z mniejszymi prdkociami przepywu, jak dzieje si to w grach jak i z mniejszej energii potencjalnej, ale z duymi prdkociami przepywu. Nastpujce dane s charakterystyczne dla turbin hydraulicznych: q zakres mocy wyjciowych: 1 kW 1000 MW, q sposb dziaania: jedno przejcie, jeden kierunek (specjalne rozwizanie: zwrotna pompa (turbina), q wielko spadu wody: 2 2000 m, q rednica wirnika turbiny: 0,3 11 m. Wyrnia si dwa typy turbin hydraulicznych: Turbiny akcyjne, w ktrych cinienie statyczne przed wejciem i za nim oraz na wyjciu z czarek jest identyczne. Przykadem tego typu turbin, jest turbina Peltona. Wirnik tej turbiny jest wyposaony w opatki zwane czarkami. S one natryskiwane wod z tzw. dyszy Peltona, ktra ma posta zaworu iglicowego i spenia zadanie kierownicy turbiny. Regulacja odbywa si przez przesuw iglicy serwomechanizmem. Turbiny reakcyjne lub cinieniowe (statyczna moc wody na wejciu do czarki jest wysza ni na wyjciu, std nie jest moliwe adne dostosowanie do zmiennego strumienia wody). Przykadem turbiny reakcyjnej jest turbina Kaplana, w ktrej opatki wirnika s nastawialne. Woda pynie promieniowo do rodka ze spiralnej komory, przepywajc poprzez opatki kierownicy turbiny skd jest kierowana osiowo na opatki turbiny. opatki kierownicy s sterowane przez hydrauliczny serwomotor, znajdujcy si na opatkach wirnika albo przez serwomotor zainstalowany na wale. Ustawienie opatek kierownicy i ustawienie wirnika jest synchronizowane tak, aby otrzyma optymalne ustawienie w kadych warunkach obcienia i spadu wody. 17.5.2 Smarowanie turbin hydraulicznych W turbinach hydraulicznych, smarowaniu olejem turbinowym podlegaj ich gwne czci skadowe: q oyska turbiny i generatora wraz z oyskami poprzecznymi, stosowanymi w urzdzeniach z waami poziomymi, oyska oporowe i oyska kierownicy w urzdzeniach z waami pionowymi; w przypadku ekstremalnie cikich obracajcych si czci, przy obcieniach dochodzcych do 2000 ton stosowane jest smarowanie obiegowe. q oyska opatek kierownicy, q zawr kontrolny, q ukady zarzdzania systemem kontroli, q sprzga. Stosowane s nastpujce metody smarowania: q oyska samosmarujce, q system centralnego obiegu oleju, q kombinacja obu wymienionych sposobw. W przypadku turbin o duej prdkoci obrotowej, w pobliu oysk lub w misce olejowej, mog by zainstalowane spirale lub rurki chodnicy. Zadaniem oleju w turbinie hydraulicznej jest: q smarowanie oysk turbiny, q zapewnienie dziaania ukadw kontroli hydraulicznej i systemw dostarczania oleju do skojarze trcych,
Rys. 17.3 Podstawowe zespoy i schemat dziaania turbiny kombinowanej 1 powietrze, 2 paliwo, 3 generator, 4 gazy odlotowe, 5 turbina gazowa, 6 kondensator, 7 zuyta para, 8 pompy zasilajce, 9 podgrzewacz, 10 wylot, 11 para ywa, 12 turbina parowa, 13 generator, 14 zewntrzny odbiornik ciepa
Turbiny gazowe produkuj jednoczenie energi elektryczn i gorce gazy spalinowe (wylotowe). W pojedynczym cyklu gazy spalinowe nie s wykorzystywane. W procesie z obiegiem kombinowanym, gorcy gaz jest przepuszczany przez podgrzewacz, gdzie z wody jest wytwarzana para wodna do napdzania turbiny parowej. Nawet wykorzystane spaliny i para mog by ponownie utylizowane w innych procesach, ktre potrzebuj ciepa, takich jak odsalanie lub suszenie. Proces z obiegiem kombinowanym jest dobrym rozwizaniem w przypadku jednoczesnego zapotrzebowania na energi elektryczn i ciepo. Liczba wsppracujcych turbin i zakres mocy turbin z kombinowanym obiegiem czynnika roboczego, mog by bardzo rne. Moe by na przykad tak, e 4 turbiny gazowe napdza jedn lub wicej turbin parowych. Cakowita zainstalowana moc tego typu turbin, waha si w granicach: 21 MW 1 000 MW. 17.4.2 Smarowanie obiegw kombinowanych Elementy podlegajce smarowaniu s takie same jak w przypadku turbin parowych i gazowych. W wikszoci przypadkw, jest wymagany tylko jeden olej do smarowania zarwno turbiny gazowej jak i parowej. Funkcje rodka smarowego w obiegach kombinowanych s analogiczne jak w przypadku turbin parowych i gazowych, odpowiednio dostosowane do smarowanej czci ukadu. Wskutek poczenia dwch turbin, waciwoci oleju rwnie podlegaj sumowaniu. Na przykad, nawet olej stosowany w turbinie gazowej powinien mie dobre waciwoci deemulgujce. W przypadku doboru oleju naley postpowa zgodnie z zaleceniami producenta turbiny. Wybr okrelonego gatunku oleju bardzo istotnie zaley od wymaga i zalece producenta i moe to by jeden z caego zestawu olejw turbinowych.
XVII

q zmniejszenie zuycia skojarze trcych, q ochrona przeciwkorozyjna i przeciwrdzewna powierzchni bdcych w kontakcie z olejem. Wszystkie te funkcje, musz by realizowane w obecnoci (niekiedy sonej) wody. Poniewa hydroelektrownie s budowane z przeznaczeniem do pracy dugookresowej bez przewidywanych przestojw, rwnie dugookresowa praca jest wymagana od rodkw smarnych. W zakresie tym mieszcz si oleje klasy lepkociowej ISO VG 32 100. Zastosowanie oleju o okrelonej lepkoci zaley od: konstrukcji oyska, jego prdkoci, temperatury startu i temperatury pracy. Nastpujce cechy powinny wyrnia oleje turbinowe do turbin hydraulicznych: q deemulgacja i odporno na hydroliz; wymagana jest doskonaa separacja oleju od wody oraz chemiczna stabilno w obecnoci wody; q waciwoci przeciwpienne i zdolno do uwalniania powietrza, celem uniknicia zjawiska ciliwoci oleju w mocno obcionych oyskach; q waciwoci przeciwkorozyjne i przeciwrdzewne, wymagane szczeglnie w kontakcie ze son wod; q waciwoci przeciwzuyciowe; turbiny bez zastosowania smarowania obiegowego wymagaj dodatkowej ochrony przed zacieraniem, podczas startu i zatrzymania. Do smarowania oysk migie, migie motylkowych itp. s stosowane smary plastyczne. Smary musz mie dobr odporno na wod i zapewnia ochron przez korozj. Przy stosowaniu centralnych systemw smarowania, mog by postawione dodatkowe wymagania. Podczas doboru oleju turbinowego naley dokadnie przestrzega zalece producenta. Wedug tej klasyfikacji oleje turbinowe s dzielone na: q oleje do turbin parowych, oznakowane jako TS (steam turbines), q oleje do turbin gazowych, oznakowane jako TG (gas turbines), q oleje do turbin lotniczych, oznakowane jako TA (aircraft turbines), q oleje do turbin hydraulicznych, oznakowane jako TH (hydraulic turbines), q rodki smarne do systemw regulacji turbin parowych, gazowych i hydraulicznych, w ktrych system regulacji stanowi odrbny ukad, nie poczony z systemem smarowania turbiny, oznakowane jako TC (turbine control system). Klasyfikacja ISO 6743-5 w zasadzie dotyczy olejw typu: TS, TG, TC. Obszar rodkw smarnych do turbin hydraulicznych (TH) i lotniczych (TA) nie zosta szczegowo sklasyfikowany, ze wzgldu na specyficzne wymagania tego typu rodkw smarnych i ich ograniczone zastosowanie. Oleje turbinowe sklasyfikowane jako: TSC, TGC mog by produkowane na bazie syntetycznych wglowodorw. Oleje: TSC, TSD, TGC, TGD, TSC mog nie tworzy jednorodnej mieszaniny z olejami na bazie wglowodorowej, tzn. mog z nimi nie by kompatybilne. Jako olejw turbinowych jest normowana przy pomocy metod i wymaga zawartych w normach krajowych i specyfikacjach producentw turbin. W praktyce s stosowane normy: AFNOR, ASTM, DIN, MIL-L, itp. W Polsce aktualnie obowizujc norm jest PN-84/C-96059. Jednake jest wci duo znaczcych konstruktorw turbin, ktrzy definiuj swoje specjalne oczekiwania, zgodnie ze swoimi wasnymi specyfikacjami. W takim przypadku, kady odpowiedzialny za smarowanie turbin powinien koniecznie pyta o specyfikacj. Wszystkie gwarancje powinny nawizywa do przyjtych specyfikacji. Wielcy uytkownicy olejw turbinowych jak np. EDF, Chemical Companies, Hoechst, Bayer Leverkusen, Steel Plants, General Electric, ABB, Garret, Simens, Turbomeca itp. rwnie precyzuj swoje specjalne oczekiwania co do jakoci olejw turbinowych, publikujc wasne specyfikacje, ktre s brane pod uwag przez producentw rodkw smarnych. Schemat struktury wymaga na oleje turbinowe przedstawiono na rys. 17.4. Podstawowe funkcje oleju turbinowego to: q utworzenie stabilnego filmu w oyskach i na wsppracujcych powierzchniach innych skojarze trcych, q odprowadzanie ciepa,
17.6 Oleje turbinowe

Klasyfikacja, opisujca podstawowe zastosowania olejw turbinowych jest podana w normie ISO 6743-5 (tabela 17.3). Klasyfikacja ta zawiera krtki opis zastosowa, skad i waciwoci odpowiadajce symbolowi ISO-L-T . Litera T w symbolu klasyfikacyjnym oznacza olej turbinowy, bezporednio za ni litera S turbiny parowe litera G turbiny gazowe itd, na trzecim miejscu podano symbol oznakowany literami od A do E, opisujcy warunki eksploatacji (warunki normalne, wysokotemperaturowe, obcienie itp.). Klasyfikacja ta daje orientacj o zastosowaniach, ale nie precyzuje adnych warunkw i ogranicze, ktre powinny by przestrzegane.
Tabela 17.3 Klasyfikacja olejw przemysowych wg ISO 6743/5:1988. Rodzina T (turbiny). Symbol ISO Skad i waciwoci Zastosowania Turbiny parowe przekazujce napd bezporednio poprzez sprzga lub przekadnie zbate TSA TSC TSD TSE Gboko rafinowany olej o dobrych waciwociach przeciwkorozyj- Turbiny mocy i przemysowe oraz ukady zwizane, napdy morskie, nych i przeciwutleniajcych tam gdzie nie jest wymagana poprawiona smarno Ciecze syntetyczne, ktre nie s trudno palne (mog nie miesza si Tak jak poprzednio do specjalnych zastosowa, gdzie wymagana z produktmi naftowymi) jest szczeglna odporno na utlenienie i niskie temperatur Estry fosforanowe ciecze trudno palne Zastosowania wymagajce stosowania cieczy trudno palnych Gboko rafinowane oleje naftowe z dodatkami poprawiajcymi Zastosowania wymagajce stosowania olejw o poprawionych ochron przed korozj, przeciwutleniajcymi i waciwoci smarne waciwociach smarnych Gboko rafinowany olej o dobrych waciwociach przeciwkorozyj- Turbiny mocy i przemysowe oraz ukady zwizane, napdy morskie, nych i przeciwutleniajcych tam gdzie nie jest wymagana poprawiona smarno Gboko rafinowany olej o dobrych waciwociach przeciwkorozyj- Turbiny mocy i przemysowe oraz ukady zwizane, napdy morskie, nych i wzmocnionych przeciwutleniajcych tam gdzie jest wymagana odporno na wysok temperatur Ciecze syntetyczne, ktre nie s trudno palne (mog nie miesza si Tak jak poprzednio do specjalnych zastosowa, gdzie wymagana z produktami naftowymi jest szczeglna odporno na utlenienie i niskie temperatur Estry fosforanowe ciecze trudno palne Zastosowania wymagajce stosowania cieczy trudno palnych Gboko rafinowane oleje naftowe z dodatkami poprawiajcymi Zastosowania wymagajce stosowania olejw o poprawionych ochron przed korozj, przeciwutleniajcymi i waciwoci smarne waciwociach smarnych Estry fosforanowe ciecze trudno palne, do ukadw kontroli Do ukadw kontroli turbin gazowych, parowych i hydraulicznych, tam gdzie niezbdna jest ciecz niepalna
Turbiny gazowe przekazujce napd bezporednio poprzez sprzga lub przekadnie zbate TGA TGB TGC TGD TGE TCD
XVII
Tabela 17.4 Zalecana lepko oleju do turbin przemysowych Rodzaj turbiny Turbina parowa Turbina gazowa Turbina hydrauliczna (wodna) Turbina lotnicza Urzdzenia pomocnicze turbin, nie bdce turbinami: q sprarki rotacyjne, q mao obcione przekadnie zbate, q typowe obiegi smarownicze
Rys 17.4 Schemat struktury wymaga na oleje turbinowe
Klasa lepkociowa, ISO VG 32, 46 32 (46) 68 Patrz kod NATO lub zalecenia producentw (oleje syntetyczne). Patrz zalecenia producentw.
Tabela 17.5 Skutki stosowania oleju o lepkoci rnej od zalecanej przez producenta turbiny Przyczyna Usterka W wyniku zbyt duej lepkoci oleju nastpuj straty mocy, wzgldem wynikw oblicze. Niewaciwe funkcjonowanie systemu hydraulicznego. Przegrzewanie oysk, powstawanie osadw. Ryzyko uszkodzenia oysk.
zasilanie ukadu regulacji hydraulicznej, uszczelnianie alternatora, odprowadzanie zanieczyszcze, smarowanie zintegrowanych przekadni. Aby olej turbinowy mg speni wymienione podstawowe funkcje, musi mie kilka podstawowych waciwoci: q odpowiedni lepko w okrelonej temperaturze, q odporno termiczn i oksydacyjn, aby nie tworzyy si osady, q atwo oddzielania si od wody, q atwo wydzielana powietrza, q odporno na pienienie, q ochrona metali przed korozj i rdzewieniem, q ochrona przed zuyciem mocno obcionych przekadni, q kompatybilno z powokami i materiaami uszczelnie. Poszczeglne waciwoci olejw turbinowych s kontrolowane znormalizowanymi badaniami. Lepko jest oznaczana przy zastosowaniu znormalizowanych aparatw. Na podstawie lepkoci w temperaturze 40C, oleje s klasyfikowane wedug midzynarodowych klas lepkociowych oznaczanych jako ISO VG. W poczeniu z lepkoci w 100C, jest obliczany wskanik lepkoci VI, ktry w przypadku olejw turbiq q q q
Lepko za dua
Lepko za maa
turbinowego. Stabilno termooksydacyjna olejw turbinowych, w warunkach laboratoryjnych, jest badana przy zastosowaniu metod scharakteryzowanych w tabeli 17.6. Waciwoci powierzchniowe w aspekcie kontaktu midzyfazowego to: zdolno do deemulgacji i uwalniania powietrza oraz brak skonnoci do pienienia. Metody oceny tych waciwoci przedstawiono w tabeli 17.7. Podstawowe informacje o tych testach podano w tabeli 17.8. Skutki zastosowania oleju turbinowego o zych waciwociach midzyfazowych podano w tabeli 17.9. Ochrona powierzchni metalowych przed korozj i rdzewieniem. W konstrukcjach turbin najczciej stosowanymi metalami s: elazo i jego stopy, cynk, ow, mied i jej stopy, rzadziej metale cikie takie jak kadm. Aby zapobiec utlenianiu metali, olej
Tabela 17.6 Metody oceny stabilnoci termooksydacyjnej olejw turbinowych Metoda Norma Objto prbki olej Ilo wody w teci Temperatura testu Czas trwania Katalizatory TOST ASTM D 943 300 ml 100 ml 95C Do okrelonego punktu Fe + Cu (stae) Czas, jaki upywa do osignicia TAN =2 mg KOH/g RBOT ASTM D 2272 50 g 5g 150C Do okrelonego punktu Cu (stae) Czas jaki upywa do powstania spadku cinienia 25 psi Przedmuchiwanie azotem i odniesienie do waciwoci pocztkowych Tabela 17.7 Metody oceny jakoci olejw turbinowych pod wzgldem kontaktu midzyfazowego Fazy Wodaolej Olejpowietrze Powietrzeolej Zjawisko Deemulgacja Uwalniania powietrza Pienienia Metoda badania ISO 6614 ASTM D 1401 DIN 51 381 ISO 6247 ASTM D 892 CIGRE IP 280/73 50 g 120C 164 h 100 ppm Fe 100 ppm Cu (cieke) TAN, osady FTMS FTMS 791 C Metoda 5308 200 ml 175C, 204C 72 h Al, Cu, Cd, Mg, Fe (stale) Ag, Ti pytki Lepko, TAN, osad
Kryterium oceny
Odstpstwa
nowych zwykle wynosi 95 110. W turbinach przemysowych, s stosowane gwnie oleje o lepkoci podanej w tabeli 17.4. Odstpstwo od konstruktorskich wymaga w stosunku do lepkoci moe powodowa skutki opisane w tabeli 17.5. Stabilno termooksydacyjna. Oleje turbinowe w gorcych miejscach ukadu olejenia, ze wzgldu na dugi okres pracy (przez kilka lat), s naraone na dziaanie tlenu z powietrza. Kombinacja dwch czynnikw destrukcyjnych: chemicznego (tlenu) i fizycznego (temperatury), prowadzi zarwno do rozkadu bazy olejowej jak i dodatkw. Moliwie najdusza odporno na przedstawione powyej czynniki, jest najwaniejsz waciwoci oleju
XVII

Tabela 17.8 Charakterystyki metod bada olejw turbinowych pod wzgldem kontaktu midzyfazowego Metoda Norma Objto olej Woda Temperatura Przygotowanie Wynik ASTM D 1401 40 ml Deemulgacja 180 ml Uwalnianie powietrza DIN 51 381 ASTM D 892 200 ml Sek. 1: 24C, Sek. 2: 93C, Sek. 3: 24C po badaniu w 93C Pienienie
40 ml wody destylowanej lub syntetycznej wody morskiej 54C 50C < 70 mm2/s 75C > 70 mm2/s
Mieszanie mieszadem opatkowym przez Napowietrzanie przez 7 min przy staym Dyspergowanie powietrza przez bekotk 5 min z prdkoci 1500 obr/min cinieniu (200 mbar) przez 5 min z wydajnoci 5,7 l/min Czas w (min) do momentu uwolnienia Objto po zaprzestaniu przepuszczania Objto oleju (ml) /objto wody (ml) przez olej powietrza do poziomu 0,2% powietrza (ml) /objto piany po 10 min /objto emulsji po czasie t (min) (V/V)) (ml)
Tabela 17.9 Skutki zastosowania oleju turbinowego o zych waciwociach midzyfazowych Przyczyna Woda Usterka korozja, para (jako medium ciliwe), kawitacja zmiana oleju w medium ciliwe > uszkodzenie oyska, silniejsze utlenianie, niewaciwe funkcjonowanie opatek regulacyjnych, niewaciwe funkcjonowanie pomp
Powietrze
turbinowy jest przystosowany do ochrony ich powierzchni. Do oceny poziomu ochrony s zwykle stosowane dwa testy: korozji na pytkach miedzianych oraz korozji na trzpieniach stalowych (patrz p. 4.9). Waciwoci przeciwzuyciowe. Poniewa turbiny zwykle obracaj si bardzo szybko przy niskim momencie, energia na wyjciu jest dostosowana do niszych obrotw przy wyszym momencie. Jest to realizowane przez bezporednio poczon przekadni zbat. Obcienie zbw przekadni wymaga stosowania w skadzie oleju dodatkw przeciwzuyciowych, przeciwdziaajcych zuyciu powierzchni zbw. Waciwo ta jest badana przy zastosowaniu metody FZG (patrz p. 4.7). Metoda ta modeluje warunki pracy oleju w przekadni. Stwierdzono, e degradacja dobrze zdefiniowanej powierzchni zba jest w zalenoci funkcyjnej od zastosowanego obcienia. Wyniki s podane w znormalizowanych obcieniach, z uzupenieniem czy przekadnia przeniosa dane obcienie czy nie. Oleje turbinowe pracuj od 5 do 10 lat, przy prdkociach obrotowych smarowanych skojarze trcych od maych do bardzo duych. Olej turbinowy zawiera zwykle > 95% bazy olejowej, a tylko okoo 5% dodatkw. Baza oleju odgrywa podstawow rol w odniesieniu do waciwoci eksploatacyjnych oleju turbinowego. Jest to baza parafinowa, gboko rafinowana, o bardzo maej zawartoci siarki i wglowodorw aromatycznych. Do produkcji olejw o klasie lepkociowej ISO VG 32 stosuje si olej bazowy 150 SN, aby uzyska wysze klasy lepkoci stosuje si bazy, a do klasy 500 SN. Jedn z podstawowych waciwoci bazy olejowej jest zdolno do uwalniania powietrza. Uwalnianie powietrza przez olej nie moe by poprawione dodatkami (ale atwo moe ulec pogorszeniu), czas uwalniania moe by obniony przy zestawianiu olejw. Oglnie oleje turbinowe s wraliwe na dodatki zwierajce zwizki cynku, ktre wystpuj w olejach silnikowych i w klasycznych olejach hydraulicznych. Z tego wzgldu, w skadzie olejw turbinowych nie s stosowane dodatki typu ditiofosforanw cynku. Dodatki w mieszaninie mog reagowa dajc osady, ktre blokuj filtry i prowadz do zatrzymania jednostki. Aby uzyska ma skonno do pienienia, unika si wprowadzania do skadu oleju silikonowych dodatkw przeciwpiennych. Maj one bardzo negatywny wpyw na wspczynnik uwalniania powietrza.
Procesy degradacji oleju. W trakcie eksploatacji olej w sposb naturalny ulega degradacji, nastpuje pogorszenie jego jakoci. Jest to rezultatem procesw utleniania skadnikw bazy oleju, degradacji dodatkw i zanieczyszczania produktami zuycia oleju oraz produktami zuycia smarowanych skojarze trcych. Aby unikn nadmiernego zmniejszenia czasu ycia, naley wzi pod uwag poniej przedstawione wzgldy, ktre naley uzna za najwaniejsze: System smarowania. Najbardziej gorcym miejscem ukadu smarowania jest oysko. Wraz z temperatur wzrasta obcienie termiczne i utleniajce. Poniewa metale w oysku s wraliwe na dziaanie korodujce i procesy zuywania, dlatego jest istotne odprowadzenie energii termicznej. Aby to osign, potrzebny jest odpowiedni przepyw oleju, ale powinien on by w rozsdnej zalenoci od pojemnoci miski olejowej, innymi sowy: miska olejowa powinna mie tak objto, aby olej pozostawa w niej przez minimum 10 minut. Czas ten jest istotny ze wzgldu na sedymentacj, redukcj pienienia, uwalnianie powietrza i chodzenie. Oczyszczanie oleju mona realizowa kilkoma metodami: filtracj, separacj i prniowym odparowaniem wody. Systemy te powinny pracowa stale i niezawodnie tak, aby nie wprowadza czstek staych do obiegu. Czstki te mog mie katalityczne dziaanie, co prowadzi do wczeniejszego starzenia oleju. Urzdzenie do prniowego usuwania wody powinno by cile nadzorowane, aby nie zostay usunite lotne czci dodatkw. W przypadku turbin, w ktrych stosuje si oleje turbinowe do ukadu hydraulicznego, bliski kontakt z ukadem pary moe by traktowany jako dodatkowe obcienie. Warunki startu; po zmontowaniu rnych jednostek podstawowych, takich jak: turbina, alternator, kompresor, pompy, filtry, miska olejowa, zawory, przewody itp., instalacja nie jest jeszcze gotowa do pracy. Zespoy musz by jeszcze dodatkowo przygotowane, musz one by moliwie najdokadniej oczyszczone. Przed pierwszym wprowadzeniem oleju, konstruktor i/ lub inynier zalecaj dziaania, ktre naley dokadnie przeprowadzi, wymieniono je poniej: q przygotowa olej do pierwszego napenienia oraz do umycia ukadu (okoo 25 50% objtoci nominalnej), q skontrolowa ukad obiegu oleju np. czy jest zamknity itp., q wla olej stosowany do mycia, jeli trzeba omin ukad filtracyjny, q ogrza i cyrkulowa olej (bez obracania turbiny), q skontrolowa system, q po ustaleniu si stanu zanieczyszczenia oleju, spuci olej, umy misk olejow, filtry, przepuka ukad, q napeni ukad wieym olejem, q prbki oleju naley pobiera: ze zbiornika oleju wieego, po pierwszym napenieniu ukadu, podczas fazy czyszczcej, o ile jest wymagana, do analizy punktu zerowego, po zakoczeniu pierwszego napenienia. Utrzymanie ukadu smarowania i oleju w odpowiednim stanie
XVII
Tabela 17.10 Zmiany jakoci oleju turbinowego podczas eksploatacji oraz przyczyny obserwowanych zmian Obserwacja Lepko: q zwikszenie, q zmniejszenie. Liczba kwasowa: q zmniejszenie, q zwikszenie. Pienienie oleju. Uwalnianie powietrza przez olej. Pocztek utleniania oleju Odparowanie czci frakcji oleju Zanieczyszczenie innym olejem Rozkad niektrych frakcji oleju Normalne zuycie dodatkw Pocztek utleniania oleju Moe wystpi korozja powierzchni metal Pompy mog niewaciwie zasila oyska Zanieczyszczenie oleju substancjami powierzchniowoczynnymi Wystpuje rdo powietrza w ukadzie olejowym cier z oysk Niesprawno zaworw hydrauliznych Nadmierne pienienie Nie uwalnianie powietrza Powstanie emulsji Utlenianie Powolne normalne zuycie Rozklad Absorpcja na filtrze (ziemia bielca) Zewntrzne zanieczyszczenie Usterka Uwagi Rzadko obserwowane
Obecno czstek staych (zanieczyszcze mecanicznych).
Filtracja musi by waciwie nadorowana
Zawarto dodatkw: q zmniejszenie, q zwikszenie.
technicznym naley uwaa za niezmiernie wane. Okresowemu przemywaniu, kontroli, naprawom, itp. naley powici naleyt uwag i przeprowadza je zgodnie z zaleceniami instrukcji obsugi. Do kontroli jakoci olejw turbinowych podczas pracy jest bardzo przydatny system kontroli jakoci LUBIANA (patrz rozdzia 23). Dla potrzeb tego systemu, w miejscach odpowiednio reprezentatywnych dla jakoci oleju, musz by regularnie pobierane prbki. Prbka oleju powinna by pobierana co 2000 2500 h przy zespoach pracujcych w sposb cigy, przy zespoach pracujcych sezonowo, przed wczeniem (podczas pracy jeli zachodzi potrzeba) i po zakoczeniu. W przypadku bada oleju w systemie LUBIANA, komentarz wynikw wskae na ewentualne zagroenia. Wyjciowa jako oleju jest jednym z najwaniejszych czynnikw startowych. Nowy olej powinien co najmniej spenia wymagania konstruktora. Zdecydowanie jest zalecany duy zapas bezpieczestwa. Oznacza to, e olej o wymaganej jakoci musi dotrze do uytkownikw w najlepszym stanie. Dlatego musz by zachowane rodki ostronoci podczas produkcji, skadowania, przelewania, transportu i podczas pierwszego napenienia. Naley przestrzega: zalece konstruktorw, procedur oraz czystoci podczas dostawy. Podczas pierwszych godzin po uruchomieniu turbiny naley pobra prbki, ktre s uwaane za punkt zerowy lub punkt odniesienia do nastpnych analiz. Naley z du ostronoci podchodzi do dolewek olejw innych producentw i gatunkw. W takim przypadku, badania laboratoryjne powinny wykluczy pogorszenie waciwoci eksploatacyjnych lub interakcj dodatkw. Gorce punkty ukadu, takie jak: oyska, miejsca stykajce si z par lub gazem oraz zaworami regulacji, powoduj utlenienie i termiczny rozkad oleju. Generalnie produkty starzenia tworz osady i nagary. Czciowo s one usuwane z ukadu, ale warstwa nagaru pozostaje na gorcych powierzchniach. Prowadzi to do utraty waciwoci eksploatacyjnych zespou. Zanieczyszczenia oleju pochodz z wielu rde. Zanieczyszczenia ze rde zewntrznych mog przedostawa si do ukadu przez obudowy oysk, przypadkowo poprzez misk olejow, gdzie powietrze stanowi mieszanin wilgoci i tlenu i poprzez niewaciwy olej zastosowany na dolewk. Z drugiej strony woda z ukadu chodzenia, czstki z zuycia metali, produkty reakcji rozkadu oleju, czstki elastomerw, szczeliw itp. oraz rdza mog by uwaane jako zanieczyszczenie wewntrzne. Czstki metaliczne mog pochodzi z oysk przekadni, pompy lub wentylatora. Oczywicie dobra filtracja usunie te zanieczyszczenia. Jako oleju zmienia si podczas eksploatacji. Dolewanie wieego oleju poprawia proporcjonalnie waciwoci oleju w ukadzie. Przy dobrze utrzymywanej instalacji, uzupenianie wieym olejem
stanowi okoo 2 5%. W przypadku zainstalowanych w ukadzie sprarek rotacyjnych, gdy olej spenia rwnie funkcj uszczelnienia midzy gazem procesowym i atmosfer, wystpuj wiksze straty, a przez to wymagane s wiksze uzupenienia. W tabeli 17.10, podano najczciej wystpujce zmiany jakoci oleju oraz ewentualne przyczyny obserwowanych zmian. Ze wzgldu na wysokie temperatury i due naciski w ukadach regulacji turbin parowych i gazowych czsto s stosowane oleje syntetyczne, gwnie na bazie estrw fosforanowych (patrz p. 2).
17.7 Turbinowe silniki lotnicze

Specjalnymi konstrukcjami turbin gazowych s turbinowe silniki lotnicze: odrzutowe, turbomigowe i migowcowe. Do smarowania skojarze trcych wspczesnych lotniczych silnikw turbinowych (odrzutowych, turbomigowych, migowcowych) gdzie wystpuj ekstremalne rnice temperatur (50C na wysokoci 20 000 metrw i +150 do +200C w punktach smarowania) oleje mineralne s nieodpowiednie. W tych zastosowaniach najczciej s stosowane oleje syntetyczne na bazie wglowodorowej lub estrowej. Ze wzgldu na odmienno problemw technicznych problemy smarownicze, wystpujce w turbinowych silnikach lotniczych, wymagaj odrbnego traktowania.
XVII
Rozdzia XVIII: Oleje do obrbki cieplnej metali
Rozdzia XVIII
OLEJE DO OBRBKI CIEPLNEJ METALI
18.1 Hartowanie
Hartowanie jest to proces stosowany w obrbce cieplnej metali, polegajcy na nagrzewaniu metalu i wytrzymaniu (wygrzaniu) w temperaturze wyszej od temperatury przemiany, a nastpnie ozibieniu. Celem hartowania jest poprawienie mechanicznych waciwoci czci (detali) wykonanych z metalu: zwikszenie twardoci i wytrzymaoci, poprawa sprystoci lub zmniejszenie napre wewntrznych. Proces hartowania najczciej jest stosowany w przypadku stali. Prowadzi on do przemiany austenitu w martenzyt, nazywa si to wwczas hartowaniem martenzytycznym lub w bainit i jest to wtedy hartowanie bainityczne. Na uproszczonym wykresie rwnowagi ukadu elazo wgiel (rys. 18.1), przedstawiono zakres temperatur hartowania stali. Wynika z niego, e rodzaj przemiany zaley od zawartoci wgla w stali, ale take od szybkoci z jak bdzie obniaa si temperatura hartowanej stali. W procesie hartowania istotn rol odgrywa rodek chodzcy, w ktrym nastpuje proces ozibiania i hartowania. Proces hartowania polega na: q nagrzaniu detalu do temperatury austenityzacji (na rys. 18.1 jest to obszar zakreskowany), q wygrzaniu, polegajcym na wytrzymaniu detalu w okrelonej temperaturze, w celu uzyskania jednakowej temperatury w caej masie materiau,
q schodzeniu z odpowiedni szybkoci do temperatury otoczenia. Wyrnia si wiele odmian procesu hartowania: q hartowanie zupene chodzenie odbywa si od zakresu jednorodnego austenitu; na wykresie (rys. 18.1) obszar ten zakreskowano, q hartowanie niezupene procesowi chodzenia jest poddawana stal nagrzana do zakresu temperatury, w ktrej wystpuje austenit i perlit, q hartowanie zwyke, z cigym ozibianiem w orodku chodzcym, zapewniajcym przemian martenzytyczn lub bainityczn, q hartowanie stopniowe, w ktrym chodzenie zatrzymuje si, do wyrwnania temperatury austenitu na przekroju hartowanego detalu, w celu zmniejszenia napre wewntrznych, q hartowanie przerywane, polegajce na kolejnym ozibianiu w dwch rnych rodkach chodzcych, np. najpierw w wodzie, a nastpnie w oleju, q hartowanie z podchodzeniem, w ktrym detal przed waciwym hartowaniem, jest wczeniej schadzany, q hartowanie z przemian izotermiczn, z zastosowaniem orodka izotermicznego, w celu przemiany austenitu w struktur drobnego perlitu lub bainitu, q hartowanie objtociowe, gdy hartowaniu podlega caa objto hartowanego detalu. W praktyce, najwiksze znaczenie ma hartowanie stali, ale hartowaniu s poddawane rwnie inne metale, np.: brzy aluminiowe i inne stopy miedzi oraz aluminium. Hartowaniu poddawane jest rwnie szko i niektre inne materiay. Stale zwane podeutoktoidalnymi, zawierajce mniej ni 0,8% wgla, ktrych struktura ma posta mieszaniny ziaren ferrytu (prawie czyste elazo) i ziaren perlitu (skadajcego si z pytek cementytu w masie ferrytu) nagrzewa si do temperatury nieco wyszej (30 50C), od temperatury oznaczonej lini A3 (rys. 18.1). Po wygrzaniu stal bdzie zawieraa tylko krysztay ferrytu z niewielk domieszk ziaren perlitu. Stale eutoktoidalne, zawierajce w stanie wyarzonym okoo 0,85% wgla, zawieraj tylko ziarna perlitu. S one nagrzewane do temperatury nieco wyszej (3050C) od temperatury oznaczonej lini (A1 A3), tzn. temperatury przemiany perlitu w austenit (okoo 725C), a nastpnie chodzone z programowan szybkoci tak, aby uzyska wymagane parametry jakociowe stali.
Rys. 18.1 Uproszczony wykres rwnowagi elazo wgiel, na ktrym zakreskowano zakres temperatur hartowania zupenego stali
XVIII
Austenit roztwr stay wgla w elazie, o sieci regularnej, szeciennej i centrowanych cianach, wystpuje jako odrbna faza w ukadzie Fe-Fe3C. Atomy wgla zajmuj pooenie w lukach oktaedetrycznych, tworzc roztwr stay, miedzywzowy. W austenicie gsto uoenia atomw jest wiksza ni w ferrycie, std podczas przemiany austenitu w ferryt zachodzi zwikszenie objtoci waciwej. Bainit produkt przemiany bainitycznej, powstajcy w wyniku tworzenia si igie ferrytu przesyconego wglem, przy czym nadmiar wgla zostaje usunity z roztworu w wyniku powstawania wydzielin cementytu wewntrz igie ferrytu. Wyrnia si bainit dolny wystpujcy w dolnym zakresie temperatury przemiany oraz bainit grny wystpujcy w grnym zakresie temperatury przemiany. Cementyt (cementyt pierwotny, pierwszorzdowy) wglik elaza wydzielajcy si z fazy ciekej podczas krzepnicia w ukadzie Fe-Fe3C. Wystpuje w stopach o zawartoci wgla w granicach 4,3 6,67%. Wyrnia si cementyt wtrny wydzielajcy si z austenitu i cementyt trzeciorzdowy wydzielajcy si z ferrytu. Ferryt roztwr stay wgla w elazie, o sieci regularnej szeciennej, przestrzennie centrowanej, wystpuje jako odrbna faza w czystych stopach Fe-Fe3C. Ze wzgldu na odksztacenie sieci spowodowane obecnoci atomw wgla, jego rozpuszczalno w elazie jest maa. Martenzyt przesycony roztwr stay wgla w elazie o sieci tetragonalnej, powstajcy jako wynik bezdyfuzyjnej przemiany austenitu, w przemianie martenzytycznej. Perlit skadnik struktury w ukadzie Fe-Fe3C, stanowicy eutektoidaln mieszanin ferrytu i cementytu o budowie pytkowej i zawartoci 0,77% C (warunki rwnowagi). Perlit istnieje w temperaturze poniej 727C, w stopach o zawartoci wgla w granicach 0,022 4,3%. W zalenoci od gruboci pytek cementytu wyrnia si: perlit gruby, perlit drobny (zwany sorbitem hartowania) oraz perlit bardzo drobny zwany troostytem. Stale nadeutektoidalne, zawierajce perlit i cementyt, s nagrzewane do tej samej temperatury co stale eutoktoidalne. W tym przypadku cementyt (bdcy bardzo twardym skadnikiem stali) pozostaje nie rozpuszczony w austenicie. W zahartowanej stali wystpuje on w postaci drobnych ziaren. Nagrzewanie hartowanych czci do wyszej temperatury ni wynika to z wykresu (rys. 18.1) nie przyczynia si do zwikszenia twardoci. Natomiast wyduenie czasu nagrzewania powoduje rozrost krysztaw, a w jego wyniku zwikszenie kruchoci metalu. Stal nagrzana do temperatury powyej linii A1 oraz A3, wolno stygnc wraca do swej pierwotnej struktury typu perlitycznego. Natomiast, jeeli bdzie ona chodzona z szybkoci wiksz od tzw. krytycznej szybkoci chodzenia, nastpuje tzw. przemiana martenzytyczna; wgiel nie zdy wykrystalizowa z austenitu w postaci cementytu zawartego w perlicie lub w przypadku stali nadeutektoidalnych, w postaci tzw. cementytu wolnego; austenit przechodzi w martenzyt, materia o duej twardoci, ale i duej kruchoci. W przypadku wolniejszego chodzenia, wgiel czciowo wydziela si w postaci bardzo drobnych pytek cementytu, tworzc struktury porednie: troostyt i sorbit. Maj one mniejsz twardo od martenzytu. Zbyt szybkie chodzenie powoduje powstawanie napre hartowniczych, std szybko chodzenia powinna by zoptymalizowana: nie za dua ani nie za maa.
W rezultacie hartowania stal uzyskuje struktur martenzytyczn lub bainityczn, ktra w stosunku do struktury wyjciowej charakteryzuje si: q zwikszon twardoci, q wiksz wytrzymaoci na rozciganie i wiksz granic zmczenia materiau, q zmniejszon udarnoci, q mniejszym wydueniem pod wpywem si rozcigajcych. W przypadku koniecznoci poprawy cigliwoci metalu, jest stosowany proces polegajcy na wygrzewaniu w temperaturze niszej ni temperatura austenityzacji. Proces ten jest nazywany odpuszczaniem. W zalenoci od sposobu nagrzewania metalu wyrnia si: q hartowanie z nagrzewaniem w caej masie metalu (hartowanie na wskro), q hartowanie powierzchniowe: pomieniowe (palnikiem gazowym), indukcyjne (prdami wirowymi), kpielowe (zanurzenie w rozgrzanej kpieli oowiowej lub solnej). Podstawowe znaczenie w procesie hartowania ma medium (rodek chodzcy), w ktrym stal jest hartowana. Jako rodki chodzce najczciej s stosowane (wedug malejcej intensywnoci chodzenia): woda i roztwory wodne, oleje hartownicze, stopione sole lub metale, powietrze, cieke gazy. Istotnym parametrem hartowania jest temperatura (teta) rodka chodzcego. Temperatura jest to temperatura, powyej ktrej wystpuje tzw. faza niestabilna, mogca podczas chodzenia z odpowiedni szybkoci przemieni si w faz metastabiln. Faza niestabilna jest to taki stan hartowanego materiau, w ktrym proces hartowania moe jeszcze pj w rnych kierunkach: czciowo do martenzytu lub cementytu, w zalenoci od prdkoci chodzenia. W nastpujcej po niej fazie metastabilnej miejscowo mog powstawa struktury o zwikszonej kruchoci. W zalenoci od temperatury hartowania wyrnia si: hartowanie zimne ( 80C), hartowanie rednio gorce (80C < 130C), hartowanie gorce (130C < 200C), hartowanie bardzo gorce (200C < 310C). W zalenoci od sposobu chodzenia wyrnia si: q hartowanie zwyke, polegajce na ogrzaniu, a nastpnie szybkim ochodzeniu hartowanego detalu, q hartowanie przerywane; detal po nagrzaniu jest schadzany w wodzie do temperatury okoo 300C, a nastpnie w oleju lub pozostawiany w powietrzu (aby przemiana austenitu w martenzyt odbywaa si wolniej), w efekcie uzyskuje si zmniejszenie napre i kruchoci, q hartowanie stopniowe, polegajce na nagrzaniu i wygrzaniu detalu, jak podczas hartowania zwykego, a nastpnie ozibieniu w kpieli solnej o temperaturze nieco wyszej od temperatury pocztku przemiany martenzytycznej, w czasie niezbdnym do wyrwnania temperatury w caym przekroju detalu, a nastpnie schodzeniu w powietrzu; w efekcie uzyskuje si martenzytyczn struktur stali, bez powstawania napre, q hartowanie izotermiczne, polegajce na ochodzeniu w czynniku chodzcym o temperaturze wyszej od temperatury pocztku przemiany martenzytycznej i utrzymaniu detalu w tej temperaturze, a do zakoczenia przemiany austenitu w bainit; w takim przypadku proces przebiega bez przemiany martenzytycznej, a detal nie wymaga stosowania odpuszczania. Wspczesne piece hartownicze pozwalaj na prowadzenie procesu hartowania w sposb cigy. S to skomplikowane maszyny z ukadami sterowania pozwalajcymi na zadanie przebiegu procesu hartowania i jego kontrol. W szczeglnych przypadkach s stosowane piece hartownicze, w ktrych atmosfera jest kontrolowana. Przykadowy schemat takiego pieca hartowniczego (typu IBSEN), z kontrolowan atmosfer (azot, dwutlenek wga), przedstawiono na rys. 18.2. q q q q
XVIII
Rys. 18.2 Piec do hartowniczy typu IBSEN, z kontrolowan atmosfer 1 pokrywa, 2 turbinka, 3 silnik turbiny, 4 przegroda wewntrzna, 5 ceramiczny promiennik rurowy, 6 zaczep, 7 mufla, 8 olej hartowniczy, 9 mieszado oleju
W niektrych przypadkach zachodzi potrzeba bardzo szybkiego schadzania hartowanych detali. Wwczas do hartowania s stosowane cieke gazy. Rezultaty procesu hartowania zale od wielu czynnikw, do ktrych zalicza si: q ksztat, rodzaj powierzchni i mas detalu, q temperatur i czas wygrzewania, q sposb chodzenia hartowanego detalu. Efekty hartowania zale rwnie od tzw. hartownoci stali jest to zdolno stali do tworzenia struktury martenzytycznej podczas chodzenia. Ocen hartownoci stali wykonuje si na specjalnych ksztatkach (prba hartowania od czoa), metodami obliczeniowymi (metoda Grossmanna) lub dowiadcze praktycznych (metoda Lamonta). Miar hartowalnoci stali jest grubo zahartowanej warstwy. Okrela si j jednym z nastpujcych parametrw: q odlegoci granicy zahartowania od czoa detalu, w tzw. prbie hartowania od czoa, q rednic hartowanych prtw, q gruboci hartowanych pyt. Hartowno stali zaley od jej skadu chemicznego, a zwaszcza: q zawartoci wgla, q zawartoci pierwiastkw (metali) innych ni elazo, takich jak: chrom (Cr), nikiel (Ni), mangan (Mn), kobalt (Co), wolfram (W), molibden (Mo), wanad (V), krzem (Si) i w mniejszym stopniu innych. Efekty hartowania s oceniane na podstawie pomiarw kilku podstawowych parametrw, charakteryzujcych hartowany materia: q prba twardoci wg Brinella, ktrej zasad pomiaru, przedstawia rys. 18.3,
q prba zginania do wyznaczania granicy plastycznoci i wytrzymaoci na zginanie, dla ktrej zaleno strzaki ugicia od przyoonego obcienia, przedstawia rys. 18.4, Rr = P[daN] S[mm2]
(18.1)
Rys. 18.4 Zaleno strzaki ugicia i od przyoonego obcienia a granica sprystoci, b granica plastycznoci, P obcienie, S powierzchnia przekroju
Rys. 18.3 Zasada pomiaru twardoci metod Brinella 1 kula, 2 badany metal, 3 odcisk na prbce
Rys. 18.5 Zasada pomiaru udarnoci W praca zamania, S powierzchnia przekroju AB
XVIII
q zoa fluidalne, q inne. Wedug normy ISO 6743-14, pyny hartownicze s zaliczane do klasy L (Lubricants rodki smarne) i dzielone na 26 rodzajw. Kady rodzaj ma przydzielony kod literowy, skadajcy si z litery U (Heat treatment obrbka cieplna), ktry jest symbolem grupy oraz jednej z liter: H, A, S, G, F, K, oznaczajcej zakres stosowania: H oleje hartownicze typu mineralnego, A ciecze na bazie wodnej, w tym roztwory wodne polimerw, S roztopione sole, G gazy, F zoa fluidalne, K pozostae klasy.
Rys. 18.6 Prba na rozciganie L pierwotna dugo prbki, L dugo prbki po prbie, P przyoona sia rozcigajca
W symbolu pynu hartowniczego jego rodzaj oznaczaj kolejne litery alfabetu, umieszczone na kocu symbolu literowego. Symbol pynu hartowniczego moe by uzupeniony liczb, oznaczajc klas lepkociow wg ISO 3448. Niektre firmy zamiast klasy lepkociowej wg ISO, w symbolu oleju podaj lepko kinematyczn w temperaturze 40C. Wycig z klasyfikacji ISO 6743-14, przedstawiono w tabeli 18.1. Przykadowo symbol: ISO-L-UHA 15 oznacza: ISO kod klasyfikacji, L rodki smarne, U pyny hartownicze, H oleje hartownicze, A oleje do normalnego hartowania (o duej zdolnoci chodzenia), 15 klasa lepkoci wg ISO 3448. Z praktycznego punktu widzenia oleje hartownicze czsto s dzielone na: q Oleje zimne niskotemperaturowe. Temperatura pracy tych olejw podczas hartowania nie powinna by wysza ni 80C. Znajduj one zastosowanie w przypadku hartowania: detali wykonanych ze stali o dobrej hartownoci, detali wykonanych z konstrukcyjnych stali wglowych i niskostopowych, stali oyskowych; q Oleje ciepe redniotemperaturowe. Temperatura pracy tych olejw powinna zawiera si w granicach 80C 120C. Oleje te stosuje si w stanie podgrzanym. Znajduj one zastosowanie w przypadku hartowania: stali konstrukcyjnych o duej i redniej zawartoci wgla oraz stali stopowych, czci samochodowych, w przypadku niestandardowej obrbki cieplnej; q Oleje gorce wysokotemperaturowe. Temperatura pracy tych olejw powinna zawiera si w granicach 120C 180C. Znajduj one zastosowanie w przypadku: stali stopowych, w procesach cigego lub stopniowego hartowania martenzytycznego, detali podatnych na odksztacenia hartownicze, przekadni zbatych. q Oleje bardzo gorce. Temperatura pracy tych olejw moe by wysza ni 180C. Znajduj one zastosowanie w przypadku procesw: stopniowego hartowania martenzytycznego, hartowania izotermicznego (kwasibainitycznego).
Rys. 18.7 Schemat zestawu aparaturowego do oceny hartownoci stali i waciwoci olejw hartowniczych A cz pomiarowa, B zbieranie i przetwarzanie danych, C komputerowa obrbka wynikw, 1 osona, 2 prt srebrny (badanie waciwoci olejw) lub z badanej stali (badanie hartownoci stali), 3 olej hartowniczy, 4 zapis danych, 5 komputer i ploter, 6 pami
q kruchoci, ktrej zasad pomiaru, przedstawia rys. 18.5, U= W [mdaN] S[mm2]

(18.2)
q wyduenia, ktrego zasad pomiaru, przedstawia rys. 18.6. A[%] = (LL)*100 L

(18.3)
Wspczenie hartowno stali jest oceniana w specjalnych zestawach aparaturowych, ktrych zasadniczym elementem jest przyrzd zwany drastycymetrem. Schemat ukadu pomiarowego, przedstawia rys. 18.7. Pomiar polega na nagrzaniu prbki metalu (srebra), zanurzeniu prbki do czynnika chodzcego i wyznaczeniu przebiegu zmian temperatury w funkcji czasu chodzenia. Obliczenia s wykonywane na podstawie specjalnych programw komputerowych.
18.2 Klasyfikacje pynw hartowniczych

rodki chodzce (pyny hartownicze), w ktrych nastpuje proces hartowania to: q oleje hartownicze na bazie mineralnej, q oleje hartownicze na bazie syntetycznej, q woda, q emulsje lub roztwory wodne, q stopione sole, q gazy,
XVIII

Tabela 18.1 Klasyfikacja pynw do obrbki cieplnej metali, klasa ISO-L-U wg ISO 6743-14: 1994 Zastosowanie Bardziej szczegowe zastosowanie Zimne hartowanie 80C rednio gorce hartowanie 80C < 130C Oleje do obrbki cieplnej Gorce hartowanie 130C < 200C Bardzo gorce hartowanie 200C < 310C Hartowanie prniowe Inne przypadki Woda Powierzchniowe hartowanie Ciecze wodne do cieplnej obrbki Ciecze wodne do wolnego hartowania Ciecze wodne do szybkiego hartowania Woda Gbokie hartowanie Inne przypadki 150 C < < 500 C Stopione sole do cieplnej obrbki 500 C < 700 C Inne przypadki Powietrze Gazy do cieplnej obrbki Neutralne gazy Redukujce gazy Utleniajce gazy Fluidalne zoa Inne przypadki Stopione sole 150 C < < 500 C Stopione sole 500 C < 700 C Ciecze wodne do wolnego hartowania Ciecze wodne do szybkiego hartowania Typ pynu i/lub zalecane funkcje Oleje do normalnego hartowania Oleje do szybkiego hartowania Oleje do normalnego hartowania Oleje do szybkiego hartowania Oleje do normalnego hartowania Oleje do szybkiego hartowania Oleje do normalnego hartowania Oleje do szybkiego hartowania Symbol ISO-L UHA UHB UHC UHD UHE UHF UHG UHH UHV UHK UAA UAB UAC UAA UAD UAE UAK USA USB USK UGA UGB UGC UGD UF UK
18.3 Oleje hartownicze

18.3.1 Skad chemiczny olejw hartowniczych Jako oleje hartownicze s to czyste (bez dodatkw) parafinowe oleje mineralne, z zawartoci siarki w granicach 0,10 1,0%, a take oleje rolinne. Niekiedy do skadu olejw hartowniczych s wprowadzane dodatki uszlachetniajce: q przyspieszacze hartowania (rodki zwilajce), q przeciwutleniajce (inhibitory utlenienia), q wiskozatory (modyfikatory lepkoci). Wpyw rodzaju oleju na przebieg temperatury hartowanego metalu (krzywa pochodna) pokazano na rys. 18.8. Na przebieg zmian temperatury hartowanego metalu ma rwnie wpyw mieszanie oleju podczas hartowania. Uwidoczniono to na rys. 18.9. Obecno w olejach hartowniczych wglowodorw aromatycznych i olefin pogarsza parametr jakim jest skonno oleju do koksowania i wydzielania osadw, a take inne waciwoci eksploatacyjne. 18.3.2 Dodatki do olejw hartowniczych q W zalenoci od potrzeb, w celu modyfikacji procesu hartowania, niekiedy do oleju jest wprowadzana niewielka ilo
wody. Czasami, obecno wody uznaje si za szkodliw dla przebiegu procesu hartowania. Woda tworzy emulsj z olejem. Na rys. 18.10, przedstawiono przebieg zmian temperatury hartowanego metalu w zalenoci od zawartoci wody w oleju hartowniczym. q Przyspieszacze hartowania s to substancje, ktrych zasada
Rys. 18.8 Przebieg zmian temperatury hartowanego metalu (krzywa pochodna patrz rys. 18.12) od skadu oleju hartowniczego 1 parafinowy olej mineralny o lepkoci kinematycznej 20 mm2/s, 2 olej mineralny jak 1 z dodatkiem 10% oleju rolinnego, 3 olej mineralny jak 1 z dodatkiem 2 % substancji powierzchniowo aktywnej
XVIII
Rys. 18.9 Przebieg zmian temperatury hartowanego metalu (krzywa pochodna patrz rys. 18.12) od mieszania oleju podczas hartowania 1 bez mieszania, 2 z mieszaniem
Rys. 18.10 Przebieg zmian temperatury hartowanego metalu (krzywa pochodna patrz rys. 18.12) od zawartoci wody w oleju hartowniczym 1 olej bezwodny, 2 olej 1 z dodatkiem 100 ppm wody, 3 olej 1 z dodatkiem 500 ppm wody
dziaania polega na zwikszeniu zwilalnoci metalu przez olej. W ten sposb z powierzchni metalu s usuwane pcherzyki gazu, a tym samym odprowadzenie ciepa jest lepsze, co powoduje szybsze chodzenie hartowanej powierzchni metalu. q Inhibitory utlenienia opniaj procesy starzenia oleju powodowane wysok temperatur i kontaktem z tlenem z powietrza, w obecnoci katalizujcych te procesy metali i tlenkw metali. q Stosowanie wiskozatorw w skadzie olejw hartowniczych ma na celu zwikszenie lepkoci, ktra dla procesu hartowania ma pewne znaczenie, co omwiono dalej. q Niektre oleje hartownicze zawieraj emulgatory (zmywacze). Uatwiaj one zmywanie oleju z zahartowanych detali przy uyciu wody. Takie oleje s nazywane zmywalnymi. Niekiedy emulgatory s wprowadzane do oleju hartowniczego na specjalne yczenie uytkownika. Stosowanie zmywalnych olejw hartowniczych pozwala na popraw ekonomicznoci procesu hartowania. Oszczdnoci wynikaj ze zmniejszenia energii niezbdnej do podgrzewania wodnych roztworw detergentw oraz kosztw samych detergentw, jakie musz by poniesione w przypadku stosowania olejw nie zmywalnych. q Niekiedy do olejw hartowniczych s wprowadzane specjalne dodatki zapobiegajce rozwojowi mikroorganizmw biocydy. W niektrych przypadkach, w procesie hartowania s stosowane rozpuszczalne w wodzie ciecze hartownicze, w skad ktrych wchodz: q poliglikole, q dodatki przeciwrdzewne, q dodatki przeciwpienne, q przyspieszacze hartowania, q biocydy. 18.3.3 Wymagania stawiane olejom hartowniczym Od olejw hartowniczych wymaga si: q maej zawartoci lotnych skadnikw; powoduj one ubytki oleju wskutek parowania i niekorzystnie wpywaj na olej, obniajc temperatury zaponu i palenia,
q moliwie wysokiej temperatury zaponu i palenia, co jest istotnym parametrem dla zagroe poarowych, wystpujcych w procesie hartowania, q odpornoci na utlenianie i stabilnoci chemicznej; im lepsza odporno na utlenianie i stabilno chemiczna tym dusza praca oleju w ukadzie i tym lepsza ekonomiczno procesu hartowania, q braku skonnoci do koksowania; wydzielane koksy zanieczyszczaj olej hartowniczy, osadzaj si na hartowanych detalach, a take powoduj ciemnienie oleju, q braku skonnoci do pienienia; powstajca piana moe powodowa wypywanie oleju ze zbiornika, a take by przyczyn niewaciwego przebiegu procesu hartowania, q odpowiedniej lepkoci, od ktrej istotnie zaley przebieg procesu chodzenia, q maej liczby kwasowej; liczba kwasowa wiadczy o poprawnoci zastosowanej technologii produkcji oleju. W przypadku zbyt wysokiej liczby kwasowej, olej moe wykazywa skonno do wywoywania korozji hartowanych detali, a take niekorzystnie wpywa na matowienie ich powierzchni, q dobrych waciwoci przeciwrdzewnych, q braku zawartoci wolnej lub zemulgowanej wody; powoduje ona trzaski oleju podczas procesu hartowania, w wyniku gwatownego wrzenia nastpuje wypryskiwanie oleju, a take moe by ona powodem korozji detali, q braku skonnoci do wydzielania osadw; skonno oleju do wydzielania osadw jest powodem skrcenia okresu pracy oleju, a czsto przyczyn zej jakoci powierzchni hartowanych detali, q kompatybilnoci z materiaami konstrukcyjnymi urzdze hartowniczych, majcych bezporedni kontakt z olejem hartowniczym, q odpornoci na rozwj mikroorganizmw; dotyczy to olejw hartowniczych stosowanych jako emulsje wodno-olejowe. Obecnie dla olejw hartowniczych, brak jest norm midzynarodowych, regionalnych czy krajowych, regulujcych ich jako. Wikszo uytkownikw posuguje si wymaganiami producen-
XVIII

tw piecw hartowniczych, wewntrznymi wymaganiami producentw olejw hartowniczych lub danymi katalogowymi olejw oferowanych przez poszczeglne firmy.
18.4 Specyficzne metody bada

Jako olejw hartowniczych jest oceniana metodami standardowymi, waciwymi dla innych olejw przemysowych i technologicznych, a take metodami specyficznymi dla tej grupy olejw. Zestaw metod standardowych, najczciej stosowanych do oceny jakoci olejw hartowniczych przedstawiono w tabeli 18.2. Obok parametrw standardowych, oleje hartownicze s oceniane na podstawie parametrw eksploatacyjnych. Podstawowym parametrem eksploatacyjnym jest tzw. zdolno chodzca okrelajca szybko, z jak olej (ciecz) chodzi nagrzany materia. Jest ona oceniana przy uyciu aparatu zwanego drastycymetrem na podstawie pomiarw wartoci 1 i 2. W drastycymetrze, srebrny prbnik, wyposaony w termopar, jest nagrzewany do temperatury 800C, a nastpnie schadzany w prbce czynnika chodzcego (np. oleju). Na podstawie rejestrowanych zmian temperatury w czasie, s wyznaczane dwie krzywe: q przebieg zmian temperatury wntrza srebrnego prbnika (c), w funkcji czasu (t), zgodnie z zalenoci opisan funkcj (18.4): c = f (t)
(18.4)
Rys. 18.11 Fazy procesu hartowania A faza I cigej powoki parowej kalefakcji, B faza II wrzenia pcherzykowego, C faza III konwekcji. 1 ciecz hartownicza, 2 hartowany element, 3 faza gazowa
q przebieg zmian temperatury wntrza srebrnego prbnika (c), w funkcji szybkoci chodzenia (18.5): c = f ( d c dt )
(18.5)
q W fazie III (konwekcja) temperatura powierzchni chodzonego detalu pozwala na cigy bezporedni kontakt z olejem. Odprowadzanie ciepa nastpuje w wyniku konwekcji. Nastpuje powolne schadzanie detalu a do temperatury nieco wyszej ni temperatura oleju. Na podstawie wyznaczonych krzywych, opisanych funkcjami (18.4) i (18.5), przedstawionymi odpowiednio na rys. 18.13 i 18.12, s wyznaczane temperatury okrelajce zdolno chodzc czynnika chodzcego. Zdolno chodzca jest charakteryzowana dwoma podstawowymi parametrami:
Przebieg zmian temperatury prbnika (hartowanego detalu) oraz zachodzce zjawiska, ilustruje rys. 18.11. q W fazie I (kalefakcja ciga powoka gazowa) nagrzany, hartowany detal, po zanurzeniu w oleju wytwarza cig otulin gazow, ktra izoluje go od oleju. W etapie tym, w wyniku izolacji przez warstw gazu o maym przewodnictwie cieplnym, chodzenie jest stosunkowo powolne. q W fazie II (wrzenie pcherzykowe) detal w wyniku obnienia temperatury, uzyskuje bezporedni kontakt z olejem, co powoduje wrzenie oleju, a burzliwie wydzielajce si pcherzyki gazu powoduj dopyw wieych (chodniejszych) porcji oleju. Obnianie temperatury chodzonego detalu jest szybkie. Na tym etapie hartowany detal osiga temperatur przemiany.
Rys. 18.12 Sposb wyznaczania 1 A kalefakcja, B wrzenie pcherzykw, C konwekcja
Rys. 18.13 Sposb wyznaczania 2
Tabela 18.2 Standardowe, znormalizowane metody bada olejw hartowniczych Waciwoci Barwa Gsto w temp.15 C
0
Metody bada Midzynarodowe ISO 2049 3838 3675 3104 2909 2592 2592 2719 6618 6247 Amerykaskie ASTM D 1500 1298 445 2270 92 92 93 974 892 Polskie PNC-04037 EN-ISO 3838 ISO 3675 EN-ISO 3104 C-04015 EN 22592 EN 22592 EN 22719 C-04066 C-04055
Lepko kinematyzna Wskanik lepkoci Temperatura zaponu w tyglu otwartym Temperatura palenia Temperatura zaponu w tyglu zamknitym Liczba kwasowa Skonno do pienienia
XVIII
Rys. 18.14 Wpyw natury chemicznej bazy oleju hartowniczego na przebieg procesu chodzenia, przy jednakowej lepkoci kinematycznej oleju (20 mm2/s) 1 baza parafinowa, 2 baza aromatyczna
Wartoci 1 oraz 2 okrelaj zdolno chodzc oleju i s podawane w charakterystykach olejw hartowniczych. Na podstawie znajomoci hartownoci stali i parametrw charakteryzujcych detal, wartoci 1 oraz 2, dobierany jest czynnik chodzcy (olej) do danego procesu hartowania. W szczeglnych przypadkach, dobr czynnika chodzcego jest dokonywany na podstawie prb hartowania oraz praktycznej wiedzy personelu, prowadzcego proces hartowania. Przy doborze oleju hartowniczego naley mie na wzgldzie, e wartoci 1 oraz 2 zwikszaj si wraz ze zwikszeniem lepkoci oleju hartowniczego. Zwikszenie lepkoci oleju moe by wywoane procesami jego starzenia (utlenianie), co moe powodowa zmiany warunkw hartowania, a w efekcie niepodanymi waciwociami hartowanego detalu. W takim przypadku olej hartowniczy powinien by wymieniony odpowiednio wczeniej. Wartoci 1 oraz 2 zale rwnie od skadu grupowego oleju, co ilustruje rys. 18.14, na ktrym przedstawiono przebieg krzywej chodzenia (pochodna) oleju hartowniczego na bazie wglowodorw aromatycznych oraz parafinowych. Na warto 1 ma rwnie wpyw obecno w oleju przyspieszacza hartowania i jego jako, co przedstawiono na rys. 18.15. Istotnym parametrem, okrelajcym jako olejw hartowniczych, s tzw. straty parowania. Olej hartowniczy nie powinien zawiera lotnych frakcji. W procesie hartowania ulatniaj si one do atmosfery lub s spalane w specjalnych palnikach, zainstalowanych w piecach hartowniczych. Dua zawarto lotnych frakcji moe by przyczyn zapalenia si oleju, zwaszcza w przypadku obecnoci w oleju zemulgowanej wody, ktra po podgrzaniu wrze wynoszc lotne skadniki oleju. Straty parowania s oceniane wieloma metodami, zarwno standardowymi jak i specjalnymi. Do metod standardowych zaliczy naley pomiar lotnych frakcji metod wg ASTM D 2595. Metoda ta wymaga stosowania specjalnego aparatu. W metodzie tej, prbka oleju (1) jest umieszczana w komorze badawczej (2) i poddawana ogrzewaniu w grzejnym bloku aluminiowym (3) w cigu
Rys. 18.15 Wpyw zawartoci rnych dodatkw do oleju hartowniczego, na przebieg zmian wartoci 1, 1, 2, 3 rne przyspieszacze hartowania
1 temperatur przejcia od fazy I (kalefakcji) do fazy II (wrzenia pcherzykowego), 2 temperatur przejcia od fazy II (wrzenia pcherzykowego) do fazy III (konwekcji). Krzywe wg wzorw (18.4) i (18.5) pozwalaj na wyznaczenie temperatur: 1 oraz 2, w ktrych nastpuje zmiana mechanizmu chodzenia hartowanego materiau. Sposb wyznaczania zilustrowano na rys. 18.12 i 18.13. Kierunki strzaek wyznaczaj sposb krelenia charakterystycznych prostych. Warto 1 jest wyznaczona na krzywej pochodnej (rys. 18.12) i okrelona przez temperatur odpowiadajc punktowi przecicia si krzywej i dwusiecznej D3 kta utworzonego przez styczne D1 i D2 do krzywej. Ten punkt na krzywej najlepiej przedstawia temperatur wrzenia pcherzykowego. Warto 2 jest okrelona na krzywej schadzania (rys. 18.13). Na podstawie wieloletnich dowiadcze, przyjmuje si, e punkt ten jest wyznaczany przez czas odpowiadajcy punktowi stycznoci prostej D4, poprowadzonej od temperatury 850C, z krzyw schadzania. Do wyznaczonego w ten sposb czasu, naley doda 1 sekund, jeeli wyznaczona temperatura jest wysza lub rwna 780C.
Rys. 18.16 Cela testowa aparatu do oznaczania zawartoci lotnych frakcji w olejach hartowniczych i innych rodkach smarnych 1 naczynie testowe, 2 badany olej, 3 wlot powietrza, 4 otwr wlotowy w naczyniu testowym, 5 blok aluminiowy, 6 ruby dociskowe pokrywy, 7 wylot powietrza i lotnych skadnikw oleju, 8 uchwyt pokrywy, 9 pokrywa
XVIII

22 godzin (rys. 18.16). Nad powierzchni prbki przepywa podgrzane powietrze, unoszc lekkie skadniki oleju. Metoda pozwala na ocen lotnych frakcji w zakresie temperatury 93 316C. Zawarto lotnych skadnikw w oleju (lotno L) jest obliczana na podstawie wzoru (18.6): L[%] = M1 M2 M1 100
(18.6)
gdzie: M1 pocztkowa masa oleju, M2 masa oleju po prbie. W przypadku komponowania olejw hartowniczych, ich lotno bywa oceniana metodami derywatograficznymi. Polegaj one na pomiarze zmian masy prbki oleju, przy jednostajnym podnoszeniu temperatury, w ustalonych warunkach. Pomiary s dokonywane przy uyciu specjalnego aparatu, zwanego derywatografem. Dua dokadno metody pozwala na precyzyjny dobr skadu oleju oraz eliminacj tych skadnikw, ktre zwikszaj lotno oleju. Przyblion ocen zawartoci lotnych skadnikw w oleju, daje znajomo rnicy temperatur zaponu w tyglu otwartym i zamknitym. Im ta rnica jest mniejsza, tym mniejsza zawarto lotnych skadnikw, a tym samym olej pod tym wzgldem naley uzna za lepszy. Rwnie, im wysza temperatura palenia, tym mniejsza zawarto lotnych skadnikw w oleju. Zmywalno jest to parametr jakoci olejw hartowniczych, pozwalajcy na ocen, czy dany olej moe by usunity z hartowanego detalu poprzez mycie wod. Ocena zmywalnoci jest dokonywana z zastosowaniem metody, polegajcej na pomiarze masy oleju, jaki pozostaje na hartowanym prcie, po zmyciu wod, w standardowych warunkach. Ocena stabilnoci oleju hartowniczego ma na celu stwierdzenie: jak dugo olej moe by uytkowany, bez istotnej zmiany podstawowych parametrw eksploatacyjnych. Pomiar jest wykonywany w warunkach standardowych, przy uyciu aparatu zwanego senilimetrem, a wynik jest podawany jako czas do osignicia okrelonych zmian jakoci oleju hartowniczego w procesie standardowego hartowania. Skonno do matowienia powierzchni hartowanego materiau przez olej hartowniczy jest jednym z istotnych parametrw oceny negatywnej przydatnoci eksploatacyjnej. Ocena polega na kontaktowaniu w specjalnym aparacie kulki wykonanej z hartowanego metalu z badanym olejem.
gwnie dlatego, aby sprawdza czy jego zdolno chodzenia nie ulega zmianie. Badania te pozwalaj rwnie na ocen: q obecnoci wody, q chemicznego starzenia si oleju w wyniku utleniania lub krakowania. Posugiwanie si systemem LUBIANA pozwala: z jednej strony na uzyskanie maksymalnie dugiego okresu pracy oleju hartowniczego, z drugiej na zachowanie waciwych warunkw prowadzonego procesu. Badanie olejw hartowniczych w eksploatacji polega na wykonaniu okrelonych bada kontrolnych, zgrupowanych w dwch zestawach: podstawowym: q wygld oleju, q zawarto wody (metoda Karla Fischera), q zawarto substancji nierozpuszczalnych. specyficznym (poszerzonym): q liczba kwasowa (TAN), q temperatura zaponu. Interpretacj rezultatw bada dla zestawu podstawowego, przedstawiono w tabeli 18.3, a dla zestawu specyficznego, w tabeli 18.4. Pozytywne rezultaty bada w zakresie podstawowym, praktycznie zwalniaj z wykonania bada z zestawu specyficznego. Wyznaczenie krzywej schadzania w toku eksploatacji oleju, pozwala na ocen zmiany 1 i 2, stosownie do rodzaju oleju: q klasyczny olej hartowniczy: 1 na og wzrasta wraz z postpujcym procesem utleniania oleju; q olej hartowniczy doprowadzony do zbyt wysokiej temperatury: 1 zmniejsza si wraz ze starzeniem, ale to zmniejszanie moe zosta zrekompensowane przez utlenianie oleju; q olej hartowniczy doprowadzony do niskiej temperatury: na og nastpuje zmniejszenie 1 i zwikszenie 2 wraz ze starzeniem.
Tabela 18.3 Interpretacja rezultatw oceny olejw dla podstawowego zestawu bada Oceniany parametr Wygld oleju mtny < 0,02% Zawarto wody (Karl Fischer) > 0,02% < 0,05% > 0,05% Zawarto substancji nierozpuszczalnych ladowa obecne Ocena przejrzysty Diagnoza i zalecane dziaania Moliwe dalsze uytkowanie oleju Obecno wody do potwierdzenia Moliwe dalsze uytkowanie oleju Wymagany nadzr (kontrola) zawartoci wody, a take ustalenie rde jej przedostawania si do oleju Woda do usunicia, z uwagi na ryzyko pryskania i pkni Moliwe dalsze uytkowanie oleju Obecno produktw utleniania
18.5 Ocena jakoci oleju podczas pracy

Dla potrzeb uytkownikw zostaa opracowana metodyka kontroli jakoci olejw hartowniczych podczas pracy oraz kryteria dopuszczalnych zmian ich jakoci. Wraz z baz danych tworz one zesp analiz nazwanych LUBIANA (patrz p. 22). Jako oleju hartowniczego w eksploatacji naley kontrolowa
Tabela 18.4 Interpretacja rezultatw oceny oleju dla zakresu poszerzonego Zmiana lepkoci < 15% > 15% > + 15% > 15% > 15% Zmiana liczby kwasowej, mg KOH/g <1 <1 >+1 <1 >+1 Zmiana temperatury zaponu, 0 C < 300C < 30 C
0
Diagnoza i zalecane dziaanie Nadzorowanie zmian Moliwo zmieszania z olejem bardziej lepkim lub bardziej pynny Utlenianie Wymiana oleju jeli TAN > 4 Wykonanie krzywych schadzania Krakowanie lub zmieszanie z rozpuszczalnikiem ryzyko zapalenia (poaru) Krakowanie i utlenianie wykona krzyw schadzania zalecana wymiana oleju
< 300C > 300C > 300C
XVIII
18.6 Pielgnacja olejw hartowniczych podczas pracy

Okres, w jakim olej hartowniczy moe by uytkowany z zachowaniem wymaganych waciwoci eksploatacyjnych, istotnie zaley nie tylko od jego jakoci, ale take od sposobu jego pielgnacji. W celu zagwarantowania duszej pracy oleju hartowniczego, co jest istotne zwaszcza w duych urzdzeniach do masowego hartowania detali, powinien on by poddawany zabiegom pielgnacyjnym, polegajcym na: q okresowym usuwaniu osadw z dna zbiornika, q okresowej filtracji, filtrami zamontowanymi w urzdzeniu hartowniczym lub zewntrznymi,
q niedopuszczaniu do zawodnienia, np. przez wod z instalacji chodniczej, q natychmiastowym usuwaniu wody, jeeli przeciek zosta stwierdzony, q dokadnym usuwaniu szlamw i resztek oleju, w przypadku jego wymiany na nowy, q okresowej kontroli jakoci, np. zgodnie z zestawem analiz LUBIANA. Waciwa pielgnacja oleju hartowniczego pozwala na 2 3 krotne wyduenie czasu jego pracy, a ponadto gwarantuje zaoon jako wyrobw poddawanych procesowi hartowania.
10
XVIII
Rozdzia XIX: Smary plastyczne
Rozdzia XIX
SMARY PLASTYCZNE
19.1 Skad i budowa smarw plastycznych

Smar plastyczny jest to substancja o konsystencji od ciekej do staej, ktrej podstawowymi skadnikami s faza cieka i zagszczacz (substancja elujca). Niektre smary plastyczne w swoim skadzie zawieraj zdyspergowane substancje stae. Jako i skad tych skadnikw decyduj o zasadniczych waciwociach smaru. W celu udoskonalenia niektrych waciwoci eksploatacyjnych i dostosowania do okrelonych zastosowa, w skadzie smaru znajduj si dodatki uszlachetniajce. W wyniku zastosowania waciwych procesw technologicznych, skadniki smaru tworz jednolit struktur. Mikroskopowy obraz smaru plastycznego przypomina gbk nasycon ciecz. Gbk stanowi zagszczacz, najczciej substancja o charakterze myda, a faz ciek najczciej olej mineralny lub syntetyczny. Zagszczacz tworzy elastyczn, przestrzenn struktur sieciow, ktra wie faz ciek, nadajc smarowi wymagan konsystencj. Waciwa struktura smaru jest utrzymywana dziki istnieniu si przycigania powierzchniowego, si kapilarnych oraz zjawiska adsorpcji powierzchniowej midzy zagszczaczem i faz ciek. W celu nadania odpowiednich cech uytkowych, do smaru s wprowadzane rnego rodzaju substancje, modyfikujce jego struktur i waciwoci. Faza cieka jest podstawowym skadnikiem smaru plastycznego. W wikszoci smarw stanowi ona 7090% (m/m). Wybr fazy ciekej decyduje o: q waciwociach smarnych, q zmianach waciwoci w zalenoci od temperatury, q odpornoci na utlenianie, q waciwociach niskotemperaturowych, q skonnoci do odparowywania w podwyszonych temperaturach, q i innych. Jako faza cieka smarw plastycznych najczciej s stosowane nastpujce rodzaje substancji, zwanych olejami bazowymi: q oleje mineralne, q oleje syntetyczne wglowodorowe, q oleje poliglikolowe,
Typ oleju Mineralny Wglowodorowy, syntetyczny Poliglikolowy Estrowy Silikonowy Mineralny J J L J L
q syntetyczne estry, q oleje silikonowe, q tuszcze rolinne i zwierzce oraz estry kwasw tuszczowych i alkoholi monowodorotlenowych lub wielowodorotlenowych (smary biodegradowalne), q etery polifenylowe, q chlorofluorowglowodory q i inne. W skad smarw plastycznych mog wchodzi take rnego rodzaju dodatki uszlachetniajce: q modyfikatory struktury, q stabilizatory, q inhibitory korozji, q inhibitory utlenienia, q dodatki smarnociowe (AW i EP), q dodatki adhezyjne (zwikszajce przyczepno smaru do metali), q barwniki i rodki zapachowe, i inne. Smary plastyczne s cieczami o waciwociach tiksotropowych (patrz p. 4.2), wykazuj jednoczenie waciwoci cia staych i cieczy. Pod dziaaniem niewielkich napre ulegaj odwracalnym odksztaceniom. Gdy naprenia przekraczaj okrelon warto, zaczynaj pyn jak ciecz. Nie wszystkie oleje bazowe s wzajemnie mieszalne. Z tego wzgldu, rwnie smary plastyczne z nich sporzdzane, nie w kadym przypadku s mieszalne. Problem wzajemnej mieszalnoci smarw plastycznych, zawierajcych w swoim skadzie rne rodzaje olejw bazowych, wyjani dane, przedstawione w tabeli 19.1. Najczciej stosowanym zagszczaczem w skadzie smarw plastycznych s myda. W wikszoci przypadkw, s one wytwarzane z kwasw tuszczowych i zasad, wedug reakcji (19.1): kwas tuszczowy + wodorotlenek lub tlenek metalu = mydo + woda na przykad: kwas 12-hydroksystearynowy + tlenek litowy = 12-hydroksystearynian litu + woda
(19.1)
(19.2)
Spord zagszczaczy mydlanych wyrnia si myda proste, hydroksylowe i kompleksowe. Myda proste s to sole kwasw
Tabela 19.1 Mieszalno rnych olejw stosowanych jako bazy smarw plastycznych Wglowodorowy, syntetyczny J J L J L J mieszalne L niemieszalne Poliglikolowy L L J L L Estrowy J J L J L Silikonowy L L L L J
XIX
organicznych: tuszczowych, ywicznych i naftenowych. Myda hydroksylowe s to sole kwasw organicznych, zawierajcych w czsteczce grup hydroksylow (OH). Myda kompleksowe maj bardzo zoon (kompleksow) struktur czsteczki zagszczacza. Zawieraj myda, co najmniej dwch kwasw, o rnej dugoci acucha: maoczsteczkowego (np. octowego) i wielkoczsteczkowego (np. stearynowego). Rni si istotnie niektrymi waciwociami od pozostaych grup smarw plastycznych. Waciwoci mydlanych smarw plastycznych mog zmienia si w zalenoci od skadu chemicznego bazy olejowej oraz rodzaju kationu w czsteczce myda. Jako zagszczacze s stosowane rwnie substancje inne ni myda, np.: woski, stae wglowodory (parafina, cerezyna, petrolatum, gacze parafinowe), niektre polimery, a take specjalnie preparowane glinki bentonitowe, hydrolizowana krzemionka i inne substancje, wykazujce waciwoci zagszczajce, w odniesieniu do okrelonej fazy ciekej. Skadnikami niektrych smarw plastycznych s substancje stae o duym stopniu rozdrobnienia, zwane rwnie staymi dodatkami smarnymi lub smarami staymi, takie jak: grafit, disiarczek molibdenu, proszki metali i inne.
19.2 Klasyfikacja smarw plastycznych ze wzgldu na rodzaj zagszczacza

Najstarsz i powszechnie jeszcze stosowan klasyfikacj mydlanych smarw plastycznych, jest klasyfikacja wg rodzaju zastosowanego zagszczacza. Zagszczacz w istotny sposb wpywa na waciwoci eksploatacyjne smaru plastycznego. Na tej podstawie wyrnia si smary: q mydlane, z mydami prostymi i kompleksowymi, q zawierajce zagszczacze mieszane. q wglowodorowe, q z zagszczaczami nieorganicznymi, q z zagszczaczami polimerowymi. 19.2.1 Smary mydlane Smary mydlane s to smary, w ktrych zagszczaczami s myda wyszych kwasw tuszczowych i kationw metali takich jak: Li+, Al+, Ca++, Na+, a w przypadku smarw kompleksowych myda kwasw tuszczowych o dugim i krtkim acuchu alkilowym. Smary litowe. Dominujc grup smarw na wiatowym rynku s smary litowe. Ponad poowa smarw plastycznych naley do tej grupy. Dwa gwnie stosowane zagszczacze tego typu to: 12-hydroksystearynian litu oraz stearynian litu. Smary te s czsto okrelane jako uniwersalne, poniewa znajduj bardzo szerokie zastosowanie w rnych skojarzeniach trcych: oyskach tocznych, oyskach lizgowych, w sworzniach i innych obcionych elementach, zarwno w rodkach transportu jak i w urzdzeniach przemysowych, w szerokim zakresie temperatury pracy. Kompleksowe smary litowe. Kompleksowe myda litowe pozwalaj na podwyszenie temperatury uytkowania w stosunku do zwykych smarw litowych, przy jednoczesnym zachowaniu innych korzystnych waciwoci. Temperatura kroplenia tego typu smarw, wynosi okoo 280C, zamiast 190C, jak w przypadku zwykych smarw litowych. Podobnie jak zwyke smary litowe, maj one szerokie zastosowanie do smarowania skojarze trcych w pojazdach samochodowych i w rnych urzdzeniach przemysowych. Smary glinowe. Jako zagszczacz smarw glinowych powszechnie jest stosowany stearynian glinu. Podstawowym zastosowaniem smarw glinowych s maszyny i urzdzenia w przemyle spoywczym. Tego typu smary s rwnie uywane w poczeniach przegubowych, oyskach lizgowych, otwartych przekadniach zbatych w rodowisku wilgotnym, do temperatury rzdu 65C. Kompleksowe smary glinowe. Kompleksowe myda glinowe,
o dobrych waciwociach elujcych, otrzymuje si w wyniku kokrystalizacji czsteczek benzoesanu lub stearynianu glinowego. Podobnie, jak w przypadku kompleksowych smarw litowych, rwnie temperatura kroplenia jest znacznie podwyszona, ze 100C do 240C. Smary te s stosowane zwaszcza do smarowania otwartych przekadni zbatych. Smary wapniowe. Do wytwarzania smarw plastycznych s stosowane dwa rodzaje myde wapniowych: q myda uwodnione: stearyniany, oleiniany i palmityniany wapnia, q kompleksowe myda bezwodne, 12-hydroksystearynian wapnia. Te ostatnie pozwalaj na otrzymywanie smarw o wyszej temperaturze kroplenia: 140C zamiast 100C, jak w przypadku myde uwodnionych. Podstawowe zastosowanie smarw wapniowych to smarowanie oysk lizgowych i tocznych, pracujcych pod maym obcieniem, maksymalnie do temperatury 65C w przypadku smarw zawierajcych myda uwodnione i 100C dla smarw zawierajcych myda bezwodne, w rodowisku bardzo wilgotnym, w poczeniach przegubowych i w stycznoci z powokami antykorozyjnymi. Kompleksowe smary wapniowe. Smary z kompleksowym zagszczaczem wapniowym maj bardzo wysok temperatur kroplenia (okoo 280C) oraz dobre waciwoci EP. Z tych wzgldw, smary te znajduj bardzo szerokie zastosowanie: w przemyle metalurgicznym, cementowniach, fabrykach papieru, lotnictwie, do smarowania oysk tocznych, oysk lizgowych pracujcych w cikich warunkach (due obcienie, wysoka temperatura i kontakt z wilgoci). Smary zawierajce kompleksowy sulfonian wapnia zasuguj na wyrnienie spord innych kompleksowych smarw wapniowych. S to smary zawierajce zasadowe sulfoniany wapnia. Tylko niewielu producentw na wiecie ma opanowane technologie tych zaawansowanych technicznie smarw, odznaczajcych si wybitnie wysok jakoci w zakresie nastpujcych waciwoci: q zdolnoci do przenoszenia bardzo duych obcie, q waciwoci przeciwzuyciowych, q odpornoci na dziaanie wody, q stabilnoci mechanicznej, q odpornoci na due prdkoci cinania, q stabilnoci termicznej i termooksydacyjnej, q waciwoci w niskich temperaturach, q wasnoci antykorozyjnych i ochronnych. S to smary w penym tego sowa znaczeniu wielofunkcyjne do zastosowa przy niskich i rednich prdkociach obrotowych. Smary sodowe. Smary zawierajce myda sodowe s produkowane w niewielkich ilociach, poniewa s one rozpuszczalne w wodzie i mog by wycznie stosowane do smarowania urzdze, w ktrych kontakt z wod jest wykluczony. Stosowane s dwa rodzaje myde sodowych: oleinian i stearynian sodu. Smary tego typu s przeznaczone do smarowania oysk lizgowych w temperaturze do 120C, w otoczeniu naturalnym oraz w pewnego rodzaju poczeniach przegubowych i oyskach tocznych. Kompleksowe smary sodowe. Zagszczaczem w kompleksowych smarach sodowych jest tereftalaminian sodu. Jest on otrzymywany w wyniku reakcji wodorotlenku sodowego z estrem metylowym kwasu N-oktadecylotereftalaminowego. Dziki bardzo wysokiej temperaturze kroplenia i cakowitym braku rozpuszczalnoci w wodzie, smary te znajduj bardzo szerokie zastosowanie, np. w: oyskach lizgowych, oyskach tocznych, urzdzeniach pracujcych w wysokich temperaturach (piece), elementach majcych kontakt z par wodn. Wyrniaj si wszechstronnoci zastosowania, umoliwiajc smarowanie wszystkich urzdze w fabryce czy na statku. 19.2.2 Smary zawierajce zagszczacze mieszane Smary plastyczne, zawierajce zagszczacze (myda) mieszane, stosuje si w celu poczenia cech charakterystycznych dla poszczeglnych rodzajw zagszczaczy. Podstawowe smary
XIX

mieszane, spotykane na rynku, zawieraj nastpujce rodzaje zagszczaczy: q myda litowe / myda wapniowe, q poliuretany / myda wapniowe, q kompleksy glinowe / bentonity, q tereftalaminian sodu / bentonity. 19.2.3 Smary wglowodorowe S to smary zawierajce zagszczacz w postaci staych wglowodorw: parafiny, cerezyny, gaczy parafinowych lub petrolatum, mog rwnie zawiera polimery. Najczciej stosowanymi zagszczaczami wglowodorowymi s stae woski mikrokrystaliczne. Tworz one jednolit siatk przestrzenn utrzymujc olej bazowy. Smary tego rodzaju maj nisk temperatur kroplenia, ale wykazuj dobre waciwoci ochronne i bardzo dobr odporno na dziaanie wody. Przykadem tego typu smarw plastycznych moe by wazelina. 19.2.4 Smary z zagszczaczami nieorganicznymi Do tej grupy smarw nale smary zagszczane bentonitami, elem krzemionkowym i innymi specjalnie obrabianymi mineraami. Smary bentonitowe. Bentonity s to mineray o konsystencji mikkiej i tustej w dotyku. Wykazuj one waciwo tworzenia, w obecnoci niektrych substancji o charakterze polarnym (aceton), plastycznego i trwaego elu. Smary zawierajce jako zagszczacze bentonity s przeznaczone przede wszystkim do smarowania urzdze wwczas, gdy zbyt wysokie temperatury pracy uniemoliwiaj zastosowanie smarw klasycznych (na przykad: smarw litowych), s one nietopliwe. Smary krzemionkowe. Do wytwarzania smarw krzemionkowych jako zagszczacz jest stosowana hydrofobizowana krzemionka. W specjalnych procesach jest ona uodporniana na dziaanie wody. Smary krzemionkowe s nietopliwe i z tego wzgldu mog by stosowane w wysokich temperaturach bez wyciekania ze smarowanego urzdzenia. 19.2.5 Smary z zagszczaczami polimerowymi Polimery i organiczne zwizki wielkoczsteczkowe s efektywnymi zagszczaczami stosowanymi w skadzie specjalnych smarw plastycznych. Do tego typu zwizkw nale: poliuretany (pochodne mocznika), sole kwasu tereftalowego, specjalnie preparowana celuloza i skrobia. Najwiksze zastosowanie znalazy smary poliuretanowe.
Tabela 19.2 Wyrniajce waciwoci rnych rodzajw zagszczaczy Zagszczacz Litowe Waciwoci Zakres temperatur uytkowania Odporno na dziaanie wody Korozyjno Temperatura kroplenia Pompowalno Przyczepno Uniwersalno Prdko Cena + + + + dobre, ++ bardzo dobre + ++ + + ++ + + + ++ ++ + + + + Wap niowe Glinowe Terafta lamian sodu ++ + ++ ++ + + + ++ + ++ Bentonity Kompleks litu ++ Kompleks wapnia ++ ++ ++ ++ ++ ++ + Kompleks glinu
Smary poliuretanowe. Poliuretany jest to obszerna grupa polimerw o zrnicowanych waciwociach. Niektre rodzaje poliuretanw maj bardzo dobre waciwoci zagszczajce. Smary poliuretanowe znajduj zastosowanie, zwaszcza jako bardzo trwae smary uniwersalne do smarowania oysk tocznych: silnikw elektrycznych, wentylatorw, suszarek, tamocigw i innych urzdze wymagajcych jednorazowego smarowania. Z powodzeniem nadaj si do smarowania oysk szybkoobrotowych, a take s stosowane jako smary tumice haas. Pod wzgldem ich zdolnoci do pracy w wysokich temperaturach oraz dugiego czasu ycia s one porwnywalne do niektrych smarw kompleksowych. Chocia stosowane we wszystkich rodzajach oysk, s one szczeglnie odpowiednie do smarowania oysk kulkowych, do temperatury pracy sigajcej 180C. Smary poliuretanowe maj wyrniajc si odporno na utlenianie. Ich zagszczacze nie zawieraj myde czy innych zwizkw zawierajcych metale, ktre w rnym stopniu s promotorami utlenienia. Zachowanie si w niskich temperaturach jest satysfakcjonujce. Smary poliuretanowe wyrniaj si ponadto: q odpornoci na dziaanie wody, q dobrymi waciwociami ochronnymi przed korozj, q wyjtkowo dobr stabilnoci chemiczn i mechaniczn, co umoliwia ich stosowanie w przypadkach gdy jest wymagane napenienie na cay czas ycia mechanizmu. Zagszczacze maj istotny wpyw na wiele eksploatacyjnych waciwoci smarw plastycznych, co w sposb syntetyczny, przedstawiono w tabeli 19.2. Aby uzyska smar czcy najlepsze waciwoci poszczeglnych skadnikw nie wystarczy wymieszanie rnych rodzajw zagszczaczy. Podobnie, jak w przypadku olejw bazowych, nie wszystkie zagszczacze mog by ze sob mieszane. W tabeli 19.3 przedstawiono wzajemn mieszalno smarw plastycznych, zawierajcych rne substancje elujce. Warto zauway, e smary poliuretanowe i bentonitowe nie powinny by mieszane z innymi rodzajami smarw. Rodzaj zastosowanego zagszczacza w istotny sposb rzutuje na cechy eksploatacyjne smaru, decydujce o jego przeznaczeniu, co uwidoczniono w tabeli 19.4.
19.3 Dodatki
Niektre waciwoci smarw mog by ulepszone poprzez wprowadzenie do ich skadu dodatkw uszlachetniajcych. Dobr i zawarto w smarze dodatkw jest wynikiem szeroko zakrojonych bada, dotyczcych wpywu poszczeglnych dodatkw na waciwoci eksploatacyjne smaru. Dodatki uszlachetniajce, stosowane
++ +
++ +
XIX
Tabela 19.3 Mieszalno smarw plastycznych zawierajcych rne rodzaje zagszczaczy Li prosty Li prosty Li hydroks. Li kompleks. Li/Ca hydroks. Ca prosty Ca hydroks. Ca kompleks. Al kompleks. poliuretan bentonit J J J J J J K L L K Li hydroks. J J J J K J L L L L J Li kompleks. J J J J J J J J L L mieszalne K Li/Ca hydroks. J J J J K J L L L L Ca prosty J L J K J J K L L J Ca hydroks. J J J J J J K J L J Ca kompleks. L L J L K K J L J K niemieszalne Al kompleks. L L J L L J L J L L poliuretan L L L L L L J L J L bentonit L L L L J J K L L J
mieszalne w pewnych proporcjach L
Tabela 19.4 Wyrniajce cechy rnych smarw plastycznych w zalenoci rodzaju zagszczacza Rodzaj smaru ze wzgldu na zagszczacz q q q q Wyrniajce cechy wszechstronno zastosowania saba przyczepno rednia odporno na dziaanie wody dobra odporno na wysokie i niskie temperatury
Smary litowe
Smary wapniowe
q rednia odporno na wysokie temperatury q bardzo dobre waciwoci przeciwkorozyjne q saba przyczepno q bardzo dobra odporno na dziaanie wody q saba odporno na temperatur q dobra odporno na dziaanie wod q bardzo dobra przyczepno q bardzo dobra odporno na temperatur q bardzo wysoka temperatura stosowania
Smary glinowe
Smary kompleksowe
q do smarowania oysk szybkoobrotowych Smary poliuretanowe q bardzo dobra odporno na wysok temperatur Smary z tereftalamianem sodu q bardzo dobra odporno na dziaanie wody, rwnie gorcej q bardzo dobra odporno na wysok temperatur q bardzo dobra odporno na wysok temperatur q brak mieszalnoci z innymi smarami q bardzo dobra pompowalno
Smary bentonitowe
Rys. 19.1 Porwnanie struktury konwencjonalnego smaru litowego ze struktur smaru kompleksowego. Wprowadzenie dodatku EP do czsteczki myda, w sposb istotny poprawia odporno smaru na due naciski A normalny smar litowy, B smar litowy kompleksowy z dodatkiem EP
w skadzie smarw plastycznych, mona podzieli na pi gwnych grup: q przeciwzuyciowe (AW) i przeciwzatarciowe (EP), powodujce zmniejszenie zuycia wsppracujcych powierzchni skojarze trcych oraz odporno na zatarcie przy duych obcieniach, q antyutleniacze (inhibitory utlenienia), zapobiegajce procesom starzenia smaru w wyniku utleniania, q inhibitory korozji (przeciwkorozyjne), zapewniajce ochron metali kolorowych przed wilgoci i agresywnymi czynnikami chemicznymi, q inhibitory rdzewienia (przeciwrdzewne), zapewniajce ochron przeciwkorozyjn stopw elaza, q deaktywatory metali, przeciwdziaajce zjawisku przypieszonego utleniania skadnikw smaru poprzez katalityczny wpyw zdyspergowanych metali, q dodatki adhezyjne, poprawiajce smarowanie i przywieranie do podoa, nadajce waciw przyczepno filmu smarnego, q dodatki stae w postaci: grafitu, disiarczku molibdenu, tetraazotku boru, proszkw metali i innych, stosowane w pewnych specjalnych przypadkach jako rodki przeciwzatarciowe i uszczelniajce. Nie tylko obecno dodatku decyduje o waciwociach uytkowych smaru, ale rwnie sposb jego wbudowania w struktur. Przykadowo ilustruje to rys. 19.1, na ktrego czci A przedstawiono struktur smaru litowego z dodatkiem EP, wprowadzonym w sposb konwencjonalny, a w czci B, sposb w jaki ten dodatek jest wbudowany w struktur smaru. Taka zmiana struktury smaru w sposb istotny poprawia jego wytrzymao na due naciski (waciwoci EP). Smary plastyczne bardzo dobrze nadaj si do mieszania ze staymi dodatkami smarnymi, ktre w istotny sposb zmniejszaj si tarcia oraz zwikszaj odporno na obcienia i zatarcie. W cikich warunkach pracy, stae dodatki smarne zwikszaj skuteczno dziaania smaru dziki: q odpornoci na dziaanie czynnikw chemicznych, q duo lepszej odpornoci na dziaanie wysokiej temperatury. Najczciej stosowanymi dodatkami tego typu s: q grafit, ktry stopniowo przywiera do powierzchni metalu pod wpywem tarcia, q disiarczek molibdenu, ktry szybko tworzy warstw ochronn na powierzchni metalu. W niektrych smarach jako stae dodatki przeciwzatarciowe znalazy zastosowanie takie substancje jak teflon (PTFE), mied i jej tlenki oraz chloroparafiny. Zawarto dodatkw jest uzaleniana od ich efektywnoci i wymaga stawianych smarowi, poniej podano przecitne zawartoci typowych dodatkw: q dodatki AW i EP 0,55%, q antyutleniacze 0,11%,
XIX

q q q q q inhibitory korozji 0,53%, inhibitory rdzewienia 0,52% deaktywatory metali 0,050,1%, dodatki adhezyjne 0,11%, dodatki stae 15%.
19.4 Wymagania stawiane smarom plastycznym

Ze wzgldu na rnorodno zastosowa i warunkw pracy, od smarw plastycznych wymaga si specjalnych waciwoci, sprecyzowanych w tabeli 19.5. W praktyce nie jest moliwe jednoczesne spenienie wszystkich wymaga. Z tego wzgldu istnieje wiele gatunkw smarw o zrnicowanych waciwociach. Niekiedy wymagania s wzajemnie przeciwstawne, wwczas s one odpowiednio optymalizowane i dobierane do konkretnych zastosowa.
19.5 Podstawowe pojcia i metody oceny jakoci

Poniej przybliono podstawowe metody bada smarw plastycznych, stosowane do oceny ich jakoci. Penetracja. Podstawowym parametrem, stosowanym do oceny przydatnoci smaru do okrelonych zastosowa, jest penetracja po ugniataniu lub krcej penetracja. Badanie polega na pomiarze penetracji po 60 cyklach ugniatania, ktre jest cyklicznym ugniataniem smaru tokiem o ruchu posuwisto-zwrotnym w specjalnym urzdzeniu. Pomiar polegajcy na okreleniu gbokoci zanurzenia h w smarze stoka o cile znormalizowanym ksztacie i okreTabela 19.5 Wymagane waciwoci smarw plastycznych [wg T.Mang i W. Dresel] Obszar wymaga Wysokie temperatury Waciwoci Maksymalna stabilno termiczna Minimalna lotno Maksymalna lepko Niskie temperatury Starzenie Kompatybilno Brak krystalizacji skadnikw smaru Minimalna lepko Maksymalna odporno na utleniania Trwao struktur Brak reakcji z metalami nieelaznymi Maksymalna kompatybilno z tworzywami sztucznymi Brak mieszalnoci z innymi cieczami atwo usuwania zanieczyszcze staych Wydzielanie oleju Toksyczno Przyczepno Pynno Optymalne do wymaga wynikajcych z zastosowania Brak toksycznoci Maksymalna biodegradowalno Optymalna do wymaga wynikajcych z zastosowania Optymalna tiksotropia, stosowna do wymaga wynikajcych z zastosowania Maksymalna pompowalno Odporno na obcienia Optymalna elastyczno, stosowna do wymaga wynikajcych z zastosowania Optymalna grubo filmu smarujcego Dobre waciwoci polizgowe cinanie Maksymalna stabilno mechaniczna Optymalny czas relaksacji, stosowny do wymaga wynikajcych z zastosowania Tarcie Zuycie Minimalne lub optymalne, stosowne do wymaga wynikajcych z zastosowania Minimalne
Rys. 19.2 Schemat czci pomiarowej penetrometru i zasada pomiaru penetracji A pocztek oznaczania, B po 5 sekundach, 1 naczynie penetracyjne, 2 badany smar, 3 stoek penetracyjny
lonej masie, w czasie piciu sekund, jest najczciej wykonywany w temperaturze 25C. Przykadowo, zakres penetracji 445475 oznacza zanurzenie stoka pomiarowego po 5 sekundach, na gboko h pomidzy 44,5 a 47,5 milimetra. Schemat pomiarowej czci penetrometru i zasad pomiaru penetracji przedstawia rys. 19.2. Do wykonania tego badania jest potrzebna do dua ilo smaru: 350400 gramw. Poniewa czas i sposb przechowywania smaru maj czsto wpyw na jego konsystencj, penetracja jest zazwyczaj mierzona po ugniataniu (zmiksowaniu) smaru, ktre wykonuje si w znormalizowanym, automatycznym urzdzeniu, co zapewnia powtarzalno warunkw homogenizacji struktury smaru. Jeeli do przeprowadzenia pomiarw jest do dyspozycji niewielka ilo smaru, penetracj mona zmierzy przy uyciu stokw, w skali 1/2 lub 1/4. W celu okrelenia penetracji po ugniataniu po 60 cyklach, stosuje si rczne mieszalniki. Dokadno uzyskiwanych wynikw pomiarw, przy zastosowaniu zminiaturyzowanych stokw, jest jednak mniejsza ni przy zastosowaniu stoka o normalnym wymiarze. Penetracja jest podstaw do powszechnie stosowanej klasyfikacji smarw plastycznych wg NLGI (National Lubricating Greases Institute patrz p. 19.5). Lepko strukturalna (pozorna) (patrz p. 4.2). Z punktu widzenia reologii, przepyw smaru przez przewody rurowe nie przebiega w myl prawa Newtona. Lepko smaru, okrelana w klasycznym prawie Poiseuillea zmienia si w zalenoci od naprenia cinajcego. Substancje o takich waciwociach s nazywane cieczami nienewtonowskimi, a ich lepko jest nazywana lepkoci strukturaln lub pozorn. Wyznaczenie krzywej, okrelajcej lepko strukturaln smaru w funkcji naprania cinajcego, umoliwia prawidowe projektowanie instalacji centralnego smarowania (dobr pomp, przekrojw i dugoci rur, pocze itp.). Urzdzenie testowe (rys. 19.3) do wyznaczania lepkoci strukturalnej smaru, skada si z: toka, kapilary, pompy i czujnikw pomiarowych. Naprenie cinajce jest regulowane przez zmian rednicy kapilary i/lub zmian natenia przepywu. Test wydzielania si oleju ze smaru. Istnieje wiele metod oceny wydzielania si oleju ze smaru. W jednej z metod prbka smaru jest umieszczana w metalowym naczyniu w ksztacie stoka z metalowej blachy, poddana jest ona cinieniu wywieranemu przez ciarek o masie 100 g. Ilo oleju, ktra wydzieli si po 42 lub 168 godzinach, w temperaturze 40C, stanowi miar trwaoci ukadu zagszczaczolej i skonnoci smaru do wydzielania oleju podczas przechowywania. Temperatura kroplenia wg Ubbelhodea. Temperatura kroplenia jest to najnisza temperatura, w ktrej smar, w podgrzewanym
XIX
Rys. 19.5 Bomba do oznaczania odpornoci smarw na utlenianie 1 korpus bomby, 2 pokrywa, 3 podstawka, 4 naczyko z badanym smarem, 5 trjnik, 6 doprowadzenie tlenu, 7 manometr
Rys. 19.3 Zasada pomiaru lepkoci strukturalnej smarw plastycznych 1 kapilara, 2 ania termostatyczna, 3 komora z badanym smarem, 4 tok, 5 rejestrator
znormalizowanym urzdzeniu zaczyna przybiera posta pynn i spywa w formie kropel lub wypywa z naczyka pomiarowego, pod wpywem siy cikoci. Temperatura kroplenia jest poredni miar pocztku niszczenia (degradacji) gbczastej struktury zagszczacza. Zaley ona od rodzaju zagszczacza, technologii jego produkcji, sposobu otrzymywania smaru. Schemat aparatu Ubbelhodea do pomiaru temperatury kroplenia smarw plastycznych, przedstawiono na rys. 19.4. W celu dokonania pomiaru czsto korzysta si z urzdze w peni zautomatyzowanych. Podgrzewanie prbnika i prbki jest wstpnie programowane. Upadek kropli jest rejestrowany przez fotokomrk. Przyjmuje si, e temperatura kroplenia smaru powinna by o kilkadziesit stopni wysza ni temperatura, w ktrej dany smar moe pracowa. Zwyczajowo przyjmuje si, e temperatura pracy smaru powinna by nie wysza ni 2/3 temperatury kroplenia.
Rys. 19.4 Schemat aparatu do pomiaru temperatury kroplenia smarw plastycznych A nasadka na termometr ze zbiorniczkiem smaru, B aparat, 1 termometr, 2 nasadka na termometr, 3 zbiorniczek na smar, 4 badany smar, 5 probwka, 6 ania
Odporno na utlenianie. Dobra wytrzymao smaru w czasie dugiego okresu uytkowania, nawet w podwyszonych temperaturach, w znacznej mierze zaley od jego odpornoci na utlenianie. Ta waciwo jest okrelana poprzez dokonywanie pomiaru skonnoci do reagowania smaru z tlenem prba NormaHoffman. Polega ona na ogrzewaniu smaru w specjalnej bombie (autoklawie), przedstawionej na rys. 19.5, w atmosferze tlenu, w temperaturze 99C (cinienie pocztkowe tlenu wynosi 0,77 MPa). Stopie utleniania smaru jest wyraany przez pomiar spadku cinienia tlenu w funkcji czasu oraz zmian zawartoci wolnych zasad lub wolnych kwasw organicznych. Odporno struktury smaru na naciski i inne wymuszenia mechaniczne jest podstawow waciwoci, okrelajc wytrzymao smaru w oyskach tocznych. Jest ona okrelana przy zastosowaniu kilku nastpujcych testw: Penetracja po 100 000 cyklach ugniatania (odporno na cinanie). W tecie tym, smar jest poddawany przeduonemu ugniataniu. Po zakoczeniu mieszania jest mierzona penetracja zgodnie z punktem penetracja po ugniataniu. Typowo okrela si penetracj po 100 000 cyklach ugniatania. Rnica midzy t penetracj i wyjciow (po 60 cyklach), pozwala okreli odporno mechaniczn smaru na dziaanie si cinajcych podczas eksploatacji. Prba ta, majca niewiele wsplnego z warunkami pracy smaru, powinna by traktowana tylko jako pewne przyblienie do rzeczywistych wymusze, jakim smar jest poddawany podczas pracy. Prba wakowania (Roller test). W tecie tym, prbka smaru (50 g) jest ugniatana midzy ciankami dwch walcw: wewntrz wydronego walca wiruje walec o masie 5 kilogramw. Po dwch godzinach ugniatania, z prdkoci 160 obrotw na minut, s mierzone zmiany wartoci penetracji. Zasad pomiaru ilustruje rys. 19.6. Test symuluje warunki pracy oysk tocznych. Temperatura i czas trwania prby mog by modyfikowane, stosownie do przewidywanych warunkw pracy smaru. Wyniki oznaczania penetracji po 100 000 cyklach ugniatania i prby wakowania s porwnywalne i mog by stosowane zamiennie. Prba wydzielania oleju i smaru z piasty koa samochodowego (Car wheel bearing). Smar moe by wyrzucany z piasty koa samochodowego lub wydziela si z niego olej, gdy jego struktura jest niestabilna. Do badania tej waciwoci opracowano specjalny test. Aparat do przeprowadzenia testu jest modelem osi samocho-
XIX

dowej i skada si z dwch stokowych oysk. Cao jest umieszczona w specjalnej komorze. Temperatura i prdko s zmienne. Na koniec prby jest waona ilo smaru, ktra zostaa zebrana w specjalnym odrzutniku (wycieki spowodowane wykraplaniem i wydzielaniem si oleju). Mieszanie w obecnoci wody. W tecie tym, smar w obecnoci wody (na og 10%), jest poddawany wyduonemu ugniataniu (100 000 cykli) w mieszalniku do ugniatania, stosowanym przy pomiarze penetracji. Odporno na dziaanie wody okrela si na podstawie rnicy, midzy penetracj zmierzon w obecnoci wody, a penetracj po 60 cyklach, bez obecnoci wody. Prba wakowania w obecnoci wody. W tecie tym, smar jest ugniatany przy uyciu wakw, w obecnoci wody, w urzdzeniu do testu wakowania. Na koniec mierzy si penetracj mieszaniny smaru i wody przy uyciu stoka w skali 1/2 lub 1. Rnica midzy penetracj po wakowaniu i penetracj po 60 cyklach, pozwala oceni zachowanie smaru w oyskach pracujcych w obecnoci wody. Jako przykad rnicy w jakoci smarw mog posuy wyniki bada smaru litowego z dodatkiem EP oraz smaru odpornego na dziaanie wody, przedstawione na rys. 19.7. Badanie wymywania wod (Water washout). W tecie tym, woda jest wtryskiwana bezporednio do obracajcego si oyska kulkowego wypenionego smarem, schemat aparatu badawczego przedstawia rys. 19.8. Ubytki smaru spowodowane wypukiwaniem s mierzone po ich osuszeniu przez waenie elementw, ktre miay kontakt z wod. Od smarw oyskowych wymaga si odpornoci na wymywanie wod. Z tego wzgldu mog one by stosowane w oyskach nieuszczelnionych, naraonych na incydentalny kontakt z wod. W przypadku, jeeli oysko jest otwarte lub te przy bezporednim natrysku wody, wymagane s smary specjalne. Odporno na wymywanie wod moe by osignita poprzez stosowanie w skadzie smaru: q dodatkw adhezyjnych, q specjalnych zagszczaczy, q oleju bazowego o duej lepkoci. Waciwoci ochronne. Ochronne waciwoci smarw plastycznych, w stosunku do smarowanych czci, s oceniane przy zastosowaniu kilku nastpujcych testw: Waciwoci przeciwkorozyjne metod dynamiczn (prba SKF-Emcor). W tecie tym, w specjalnym aparacie, smar jest poddawany badaniu w wahliwych oyskach kulkowych, zamontowanych na poziomym wale, obracajcym si z prdkoci 80 obrotw na minut bez obcienia, w obecnoci doprowadzanej wody destylowanej. Dowiadczenie trwa przez 3 dni, po 8 godzin z 16 godzinnymi przerwami, po ktrych nastpuje 108 godzin spoczynku. Waciwoci ochronne smaru przed rdzewieniem s oceniane poprzez pomiar liczby i powierzchni plam powstaej rdzy na zewntrznej bieni pierRys. 19.6 Zasada pomiaru w tecie wakowania A pomiar penetracji przed wakowaniem, B pomiar penetracji po wakowaniu, 1 badany smar, 2 walec zewntrzny, 3 walec wewntrzny
Rys. 19.7 Porwnanie odpornoci na wod smaru litowego z dodatkiem EP (1) oraz smaru litowego kompleksowego z dodatkiem EP (2), dla rnej iloci wody, zastosowanej w tecie walcowania w obecnoci wody
cieni oysk. W okrelonych przypadkach woda destylowana moe by zastpiona son wod korozyjn lub syntetyczn wod morsk. W przypadku smarw oyskowych, najczciej jest wymagane badanie prowadzone na oysku, w rodowisku wody destylowanej. Ten poziom ochrony przed korozj jest wystarczajcy dla wikszoci zastosowa. W szczeglnych przypadkach (transport morski, eksploatacja w klimacie tropikalnym itp.) jest zalecane stosowanie smarw specjalnych, zawierajcych efektywny inhibitor korozji. Waciwoci ochronne przed korozj. W tecie tym, w specjalnym aparacie trzy oyska stokowe wypenione badanym smarem, pod niewielkim obcieniem i obracajce si z szybkoci 1750 obr/min, pracuj przez jedn minut. W tym czasie nastpuje rozprowadzenie smaru w oysku w sposb zbliony do warunkw rzeczywistych. Nastpnie oyska s przechowywane przez dwa tygodnie, w temperaturze 25C, w atmosferze o 100% wilgotnoci wzgldnej. Na koniec testu ocenia si lady korozji na oysku. Obie opisane metody oceny waciwoci przeciwkorozyjnych smarw z zaoenia bardzo rni si midzy sob. Pierwsza z nich ma charakter dynamiczny, a druga statyczny. Stosowane s rwnie inne testy okrelajce waciwoci ochronne smarw. Testy (badania) w ujemnej temperaturze Smary przeznaczone do zastosowa w niskiej temperaturze, s poddawane specjalnym testom, modelujcym rzeczywiste warunki ich pracy. Moment rozruchowy w ujemnej temperaturze. W tecie tym, mae oysko kulkowe zaadowane badanym smarem, zamontowane na urzdzeniu pozwalajcym zmierzy moment rozruchowy, umieszcza si w komorze klimatycznej. Po dwch godzinach przetrzymywania smaru w zadanej temperaturze, mierzy si moment rozruchowy, a nastpnie powtarza si pomiar po jednej godzinie pracy. Rnica wynikw tych pomiarw jest miar przydatnoci smaru do zastosowa w ujemnej temperaturze. Penetracja w ujemnej temperaturze. Badany smar i stoek pomiarowy przechowuje si przez 4 godziny w okrelonej temperaturze, a nastpnie mierzy si penetracj, zgodnie z punktem penetracja po ugniataniu. Badanie waciwoci EP oraz waciwoci przeciwzuyciowych. Spord wielu urzdze, sucych do przeprowadzania bada waciwoci EP i waciwoci przeciwzuyciowych rodkw smarowych, do badania smarw plastycznych najczciej stosowane s dwa: maszyna czterokulowa i maszyna Timkena. W odniesieniu do smarw plastycznych przeznaczonych do przekadni zbatych, stosowane s testy przekadniowe, np. test FZG.
XIX
projektowane przez Glaenzera Spicera, umoliwia badanie smarw przeznaczonych do przekadni homokinetycznych pojazdw i analogicznych. Na test skada si 24-godzinny okres docierania, po ktrym nastpuje 150-godzinna prba wytrzymaoci. Prdko obrotowa jest staa i wynosi 750 obr/min. Parametry zmienne to: temperatura, odchylanie ktowe i moment oporowy. Po tecie przekadni rozbiera si, a jej czci s poddawane ocenie stanu zuycia.
19.6 Klasyfikacje wedug konsystencji

Wan cech eksploatacyjn smarw plastycznych jest tzw. konsystencja. Konsystencj mona okreli jako odporno (trwao) smaru na deformacj. Powszechnie stosowana klasyfikacja smarw plastycznych (tabela 19.6) wg NLGI (National Lubricating Greases Institute), opiera si na ich konsystencji, okrelonej liczbowo jako zakresy penetracji po ugniataniu. Wedug tej klasyfikacji smary plastyczne zostay podzielone na 9 klas. W klasyfikacji tej smary o konsystencji 0000 s to tzw. smary ppynne, a od klasy 6 s to smary o konsystencji staej, produkowane w postaci brykietw. Wikszo smarw plastycznych do smarowania oysk jest wytwarzana w klasach konsystencji 1, 2, 3.
Tabela 19.6 Klasyfikacja NLGI smarw plastycznych wg konsystencji
Rys. 19.8 Schemat aparatu do badania wymywania smaru wod 1 silnik, 2 napd oyska, 3 oysko z badanym smarem, 4 termometr, 5 wtrysk wody, 6 grzejnik, 7 pompa wodna, 8 zbiornik wody
Klasa NLGI 000 00 0 1 2 3 4 5 6
Zakresy penetracji 445475 400430 355385 310340 265295 220250 175205 130160 85115
Konsystencja pynna pynna ppynna bardzo mikka mikka rednia ptwarda twarda bardzo twarda
Podstawowe zastosowania Przekadnie mechaniczne.
Maszyna czterokulowa waciwoci przeciwzuyciowe. W tecie tym (patrz: p. 4.6), w skojarzeniu trcym maszyny czterokulowej, trzy stalowe kulki umieszczone w naczyniu zawierajcym smar, ktry ma zosta poddany prbie, s unieruchamiane i dociskane ze zmienn si kulk czwart, umieszczon w uchwycie zamontowanym na waku silnika elektrycznego. rodki smarne s oceniane wedug wynikw pomiarw lub oblicze rnych parametrw, na podstawie zarejestrowanego wspczynnika tarcia i pomiaru rednic skaz zuycia na kulkach. Ocenia si, e im mniejsza rednica skazy zatarcia i mniejszy wspczynnik tarcia, tym lepsze waciwoci przeciwzuyciowe i smarne ma badany smar. Maszyna Timkena. W tecie tym (patrz p. 4.6, piercie stalowy obraca si wok poziomo ustawionego waka, trc o opierajcy si na nim stalowy blok. Nacisk bloku jest okrelony i moe by zmienny. Badany smar jest natryskiwany w miejsce styku. Testy s prowadzone przy staej prdkoci obrotowej i przy rosncym obcieniu. Substancje smarujce s klasyfikowane wedug porwnania obcie zatarcia, wspczynnikw tarcia, ubytkw masy smarowanych elementw i przenoszonych naciskw. Wytrzymao oysk. Urzdzenie pozwala na okrelenie czasu ycia oysk stokowych, przy uyciu do ich smarowania badanego smaru plastycznego. oyska pracuj pod obcieniem osiowym i promieniowym. Osiem obcionych, nasmarowanych oysk, zamontowanych na czterech wakach jest napdzane silnikiem elektrycznym, a do awarii ktregokolwiek z oysk, objawia si ona wysok temperatur lub wibracjami. Testy s przeprowadzane wielokrotnie, w celu uzyskania danych statystycznych, dotyczcych wytrzymaoci oysk w zadanych warunkach pracy. Urzdzenie moe zosta zmodyfikowane w celu przeprowadzenia dowiadcze z oyskami kulkowymi. Odporno na zjawisko (efekt) Brinella (FEB). Zjawisko Brinella polega na powstawaniu na bieniach oysk kulkowych odciskw, spowodowanych naciskiem nieruchomych kulek (na przykad w oyskach k samochodowych. Aby okreli zdolno smaru do zmniejszania efektu Brinella, w specjalnym aparacie dwa nasmarowane oyska kulkowe s poddawane obcieniu 800 daN, przy oscylacji (30 i przy czstotliwoci 24 Hz). Po zakoczeniu dowiadczenia (50 godzin), zuycie w wyniku efektu Brinella jest okrelane wagowo. Badania w przekadni homokinetycznej. Urzdzenie to, za-
oyska toczne i lizgowe.
Inne mechanizmy.
19.7 Klasyfikacja wedug przeznaczenia

Podstawowa, praktyczna klasyfikacja smarw plastycznych, ze wzgldu na przeznaczenie obejmuje nastpujce grupy: q smary przeciwcierne, zmniejszajce tarcie i wspczynnik tarcia, q smary konserwacyjne, suce do przeciwdziaania korozji i rdzewienia, q smary cierne, zwikszajce wspczynnik tarcia,
Tabela 19.7 Klasyfikacja smarw plastycznych wg ISO 6743/9 Rodzina X Kolejne elementy symbolu smaru X Znaczenie danego elementu symbolu
Oglny symbol smaru
AE Minimalna temperatura stosowania: A (0 C), B (20 C), Symbol 1 C (30 C), D (40 C), E (poniej 40 C). AG Maksymalna temperatura stosowania: A (60C), B (90C), Symbol 2 C (120 C), D (140 C), E1(60 C), F (180 C), G (>180 C). AI Zdolno smaru do pracy w obecnoci wody i ochrony Symbol 3 przed korozj, wg tabeli 19.8 Element opisujcy zdolno do przenoszenia obcie: AB A do zastosowa nie wymagajcych stosowania Symbol 4 dodatkw EP, B do zastosowa wymagajcych stosowania dodatkw EP 000 6 Symbol klasy konsystencji NLGI
XIX

Tabela 19.8 Budowa symbolu smaru plastycznego wg zasad ISO 6743/9:1987 Symbol klasyfikacji ISO Klasa rodki smarne L Rodzina smary X Najnisza temperatura pracy symbol 1 Najwysza temperatura pracy symbol 2 Odporno na dziaanie wody i ochrona przeciwrdzewna symbol 3 Odporno na obcienia symbol 4 Konsystencja Klasa wg NLGI
q smary przeciwcierno-konserwacyjne, q smary uszczelniajace, q smary do specjalnych zastosowa. Podejmowano liczne, inne prby klasyfikowania smarw plastycznych ze wzgldu na ich przeznaczenie do okrelonych, z uwzgldnieniem warunkw pracy. Syntez tych prb jest klasyfikacja wg ISO 6743/9:1987, ktr w uproszczeniu przedstawiono w tabeli 19.7. Klasyfikacja jest przeznaczona do smarw plastycznych, przeznaczonych do smarowania skojarze trcych: maszyn, pojazdw itp. W tabeli 19.8 przedstawiono budow symbolu smaru. Wedug tej klasyfikacji symbol smaru jest omioczonowy. Szczeglnie rozbudowany jest symbol 3, opisujcy kontakt z wod i stopie ochrony przed rdzewieniem. Zasad budowy tego symbolu przedstawiono w tabeli 19.9.
Tabela 19.9 Sposb wyznaczania symbolu 3 Warunki rodowiska L L L M M M H H H Ochrona przed rdzewieniem L M H L M H L M H Symbol 3 A B C D E F G H I
prowadnice, przeguby homokinetyczne, przekadnie otwarte, przekadnie zamknite, przekadnie linowe, kompatybilno z uszczelnieniami, moliwo incydentalnego kontaktu z ywnoci. rodowisko pracy: q wilgo, q sabe kwasy, q sabe zasady, q odporno obcienia udarowe, q odporno na wibracje, q odporno na wysokie naciski, q moliwo pracy w prni, itp. Sugerowany sposb doprowadzenia: q rczny (okresowy), q centralny. Producent smaru powinien rwnie podawa, jaki rodzaj oleju i zagszczacza jest w skadzie smaru. Pozwala to na atwiejszy dobr zamiennika. Klasyfikacja smarw plastycznych wg ISO 6743/9:1987, mimo wielu zalet, nie znalaza jeszcze powszechnego zastosowania, gwnie ze wzgldu na skomplikowan budow symbolu klasyfikacyjnego. q q q q q q q
19.8 Zastosowania smarw plastycznych

Smary plastyczne s stosowane w tych przypadkach, gdy zastosowanie olejw jest nieuzasadnione wzgldami technicznymi lub ekonomicznymi. Liczne zalety smaru jako substancji smarujcej czsto uzasadniaj jego zastosowanie zamiast olejw smarowych. Jednak w niektrych przypadkach smar plastyczny nie moe by stosowany, gdy w przeciwiestwie do olejw, nie jest zdolny do odprowadzenia ciepa wytwarzanego w skojarzeniu trcym na skutek tarcia, a take powstajcych w ukadzie zanieczyszcze staych. Smary s rwnie rdem wikszych oporw przepywu ni oleje. Powody dla ktrych s stosowane smary plastyczne, a nie bardziej efektywne oleje smarowe przedstawiono w formie tabelarycznej (tabela 19.10).
Tabela 19.10 Dlaczego warto stosowa smar? Lepsze waciwoci uszczelniajce; zabezpieczenie przed zanieczyszczeniami zewntrznymi (kurz) oraz eliminacja wyciekw. Lepsza przyczepno nie dochodzi do postpujcego wyciekania po zatrzymaniu urzdzenia, smar zmniejsza tarcie przy rozruchu i daje lepsze zabezpieczenie antykorozyjne w czasie przeduonego postoju. Czysto i bezpieczestwo; brak wyciekw i rozpryskiwania: moliwo ustawiania czci smarowanych w dowolnym pooeniu. Wikszy zakres temperatur stosowania ni w przypadku olejw. Oszczdno i prostota uycia mniejsza czstotliwo wymiany, to dugie okresy midzy konserwacjami. Smar moe by wykorzystywany do smarowania, nawet na cae ycie (oyska toczne). Proste poczenia i tasze uszczelnienia. Moliwo smarowania w wilgotnej atmosferze, bez ryzyka korozji. W wielu przypadkach zmniejszenie haaliwoci i wibracji (przekadnie zbate). Lepsze zachowanie smaru w przypadku ekstremalnych naciskw, niewielkich prdkoci, wibracji i pracy niecigej, ni w przypadku oleju.
W tabeli 19.9 oznaczono: q warunki rodowiska: L suche, M wilgotne, H wymywanie wod; q ochrona przed rdzewieniem: L bez ochrony, M ochrona w obecnoci wody sodkiej, H ochrona w obecnoci wody morskiej. Przykad Klasa ISO-L-XBEGA-2 jest przypisana dla smaru plastycznego, odznaczajcego si nastpujcymi waciwociami eksploatacyjnymi: q najnisza temperatura pracy (symbol 1): 20C; q najwysza temperatura pracy (symbol 2): +160C; q kontakt z wod (symbol 3): dopuszczalny; q nie jest wymagana ochrona przed rdzewieniem; q warunki obcie: do duych obcie, wymagane waciwoci EP; q klasa konsystencji wg NLGI = 2 (patrz p. 19.5). Temu samemu smarowi plastycznemu moe odpowiada tylko jeden symbol i klasa. Z tego wzgldu naley podawa symbol odpowiadajcy najostrzejszym warunkom pracy, w ktrych smar moe pracowa. Klasyfikacja zostaa opracowana na podstawie warunkw pracy smaru, poniewa uznano e ze wzgldu na rnorodne waciwoci smarw plastycznych nie ma moliwoci ich klasyfikowania wg smarowanych skojarze trcych. Z tego wzgldu, producent (dostawca) smaru w warunkach technicznych powinien podawa, do jakich zastosowa smar jest przeznaczony i przydatny, np.: q oyska toczne, q oyska lizgowe, q przeguby,
XIX
Czas uytkowania smaru zaley od warunkw pracy: konstrukcji skojarzenia trcego, oddziaywa mechanicznych (prdkoci, obcie, drga) maksymalnej temperatury pracy, kontaktu z wod, zanieczyszczenia atmosfery, jakoci smaru. Czas pracy smaru w urzdzeniach jest bardzo zrnicowany: od 100 godzin, a do smarowania na cay okres pracy maszyny. Nie w kadym przypadku jest moliwe oszacowanie wpywu warunkw pracy na czas uytkowania smaru. Poszczeglne gatunki smarw w rnym stopniu ulegaj destrukcji podczas pracy. W przypadku wikszoci maszyn, maksymalny okres pracy smaru do wymiany jest ustalany dowiadczalnie przez konstruktorw lub na zasadzie podobiestwa i podawany w kartach smarowania lub instrukcjach uytkowania. Naley przestrzega podanych zalece. q q q q q q
sowania i wpywa na znaczne uproszczenie procesu smarowania. Jednake dobr smaru o optymalnych waciwociach dla danego urzdzenia jest zagadnieniem trudnym i wymagajcym uwzgldnienia wielu wymienionych czynnikw. W bardziej zoonych przypadkach, problem doboru smaru najlepiej powierzy specjalistom. Wikszo urzdze moe by smarowana smarem w klasie konsystencji NLGI 2. Wspczesne smary w tej klasie konsystencji, s stabilne w temperaturach 100130C, a powszechnie stosowane kompleksowe smary litowe do temperatury 140180C. Smar o klasie konsystencji NLGI 2, moe rwnie by przetaczalny w wikszoci systemw centralnego smarowania.
19.10 Smarowanie oysk tocznych

Szczeglnie trudnym zadaniem jest dobr smaru do smarowania oysk tocznych. Jak zasygnalizowano wczeniej, kady smar ze wzgldu na zastosowanie w jego skadzie okrelonego rodzaju oleju oraz zagszczacza, ma okrelone waciwoci. Zatem, aby odpowiednio dobra smar, trzeba okreli warunki pracy oyska i jego podstawowe cechy konstrukcyjne i warunki eksploatacji. Naley bra pod uwag: typ oyska (igiekowe, kulkowe, barykowe itd.), sposb jego smarowania oraz warunki pracy, takie jak: q rednie obcienie oyska, q czynnik oznaczany jako Dn lub DN, q prdko obwodow oyska, q czynniki atmosferyczne (wilgotno, czynniki korozyjne), q maksymaln i minimaln temperatur pracy, q i inne wymienione wyej. Czynnik Dn jest wyznaczany jako iloczyn redniej rednicy oyska (dm) w milimetrach i maksymalnych obrotw (n) [min1], wg wzoru (19.4) Dn = n dm
(19.4)
19.9 Oglne zasady doboru smarw plastycznych do zastosowa

Czynniki wpywajce na dobr smaru do urzdze syntetycznie przedstawiono w tabeli 19.11. Podczas doboru smaru plastycznego do zastosowa w maszynach, naley uwzgldni bardzo wiele czynnikw, takich jak: q konstrukcj skojarzenia trcego, q obcienia (przedzia zmiennoci, kierunek, czas trwania, czstotliwo), q prdko, q czstotliwo uruchamiania maszyny, q wymagan niezawodno skojarzenia trcego q precyzj wykonania np. moliw niewsposiowo, q moliwo prowadzenia obsugi, w tym sposb doprowadzenia smaru do skojarzenia trcego, q minimaln i maksymaln temperatur pracy, q moliwy kontakt z wod lub par wodn, q potrzeb ochrony metali konstrukcyjnych przed rdzewieniem i korozj, q rodzaj materiaw uszczelnie, q agresywno substancji, z ktrymi smar bdzie w stycznoci, q zakadany czas pracy do wymiany, q wymagania, wynikajce z wpywu na rodowisko naturalne, q szczeglne wymagania, wynikajce z przepisw bezpieczestwa (przemys spoywczy, farmaceutyczny, grnictwo itp.). Smar wysokiej jakoci moe mie bardzo szerokie pole zastoTabela 19.11 Czynniki wpywajce na dobr smaru do urzdze Rodzaj mechanizmu, ktry ma by smarowany. Stan techniczny mechanizmu do smarowania: problemy zwizane ze szczelnoci (konsystencja i przyczepno) oraz wzgldy natury ekonomicznej. Zakres temperatur roboczych dobr temperatury kroplenia, pompowalnoci, waciwoci przeciwutleniajcych. Sposb stosowania: na przykad, w przypadku centralnego systemu smarowania o duej dugoci przewodw doprowadzajacych, funkcjonujcego w bardzo niskich temperaturach, naley wybra ppynny smar o duej odpornoci na dziaanie niskich temperatur. Zakadany okres funkcjonowania przy dugich okresach pracy, smar umoliwia lepsze zabezpieczenie przed korozj i utlenianiem. Obecno wody odpowiedni dobr myda i zabezpieczenia antykorozyjnego. Wysokie obcienia, wstrzsy, wibracje to konieczno zastosowania smaru o waciwociach EP, zapobiegajcych zuyciu przy duych naciskach. Zagroenie zanieczyszczeniami spowodowane przez pewne substancje chemiczne, wymusza zastosowanie smaru nierozpuszczalnego, na przykad w wglowodorach. Obecno metali katalizujcych (przyspieszajcych) utlenianie (np. stopy miedzi) wymusza stosowanie smarw z dodatkami przeciwutleniajcymi.
Od czynnika Dn jest uzaleniona optymalna lepko oleju bazowego w maksymalnej temperaturze stosowania, co ilustruje tabela 19.12.
Tabela 19.12 Zaleno minimalnej wymaganej lepkoci oleju od czynnika Dn (DN) Czynnik Dn (DN) [mm . obroty/minut] 200 500 1 000 5 000 10 000 50 000 100 000 500 000 1 000 000 Minimalna lepko oleju smarowego, [mm2/s] 5 000 2 000 1 000 300 250 70 40 8 5
redni podstawowy czas pracy oyska (L10), wyraany w milionach obrotw, wg danych SKF moe by obliczany jako stosunek (19.5): (C)p L10 = (19.5) P gdzie: C podstawowe obcienie oyska, P rwnowane obcienie oyska, p wykadnik; p = 3 dla oysk kulkowych, p = 2 dla oysk lizgowych. Istniej rwnie nomogramy pozwalajce na wyznaczenie maksymalnego czasu pracy oysk kulkowych i lizgowych. W przypadku oysk tocznych czsto wystpujcym problemem jest ustalenie okresu wymiany smaru (tf ). W praktyce, okres wymiany dla normalnych warunkw pracy smaru, w temperaturze poniej 70C i stosunku P/C < 0,1 moe by wyznaczony w godzinach [h], na podstawie wykresu (rys. 19.9):
10
XIX

Wspczynnik kf niezbdny do tego celu, podano w tabeli 19.13. Wyznaczony na tej podstawie okres wymiany tf powinien by skorygowany do wartoci tfq, zgodnie z wzorem (19.6), poprzez uwzgldnienie wspczynnikw f1, f2, f3, f4, f5, ktrych wartoci podano w tabeli 19.14. tfq = f1 f2 f3 f4 f5 tf
(19.6)
Rys. 19.9 Wykres do wyznaczania okresu wymiany smaru w oyskach
Tabela 19.13 Wspczynnik kf dla oysk do ustalenia okresu wymiany smaru
Typ oyska oysko kulkowe oysko poprzeczno wzdune (ktowe) oysko wrzecion oysko czteropunktowe oysko kulkowe, wahliwe (samonastawne) oysko oporowe, kulkowe oysko oporowe, poprzecznowzdune (ktowe) oyska waeczkowe
Charakterystyka Warto oyska wspczynnika kf Jednorzdowe Dwurzdowe Jednorzdowe Dwurzdowe = 15

0 0
Czst przyczyn nadmiernego grzania lub nawet uszkodzenia oyska, jest wprowadzenie zbyt duej iloci smaru. W przypadku oyska uszczelnionego, przyczyn uszkodzenia jest blokowanie obrotu elementw tocznych przez zbyt du ilo smaru. Nastpuje znaczne zwikszenie udziau tarcia lizgowego, co powoduje wzrost zuycia i wydzielania ciepa. oysko si rozgrzewa, a do przekroczenia temperatury kroplenia smaru. Nastpuje wyciek smaru; brak smarowania, co pociga za sob przypieszone zuycie powierzchni skojarze trcych. Proces ma charakter sprzenia zwrotnego. W przypadku nowego, dotychczas nie smarowanego oyska, przyjmuje si, e smar powinien zapenia 3050% wewntrznej, swobodnej przestrzeni oyska, obliczanej wg wzoru (19.7) V = (/4) B (D2 d2) 109 (G/7800) [m3] gdzie: d wewntrzna rednica oyska, [mm], D zewntrzna rednica oyska, [mm], B szeroko oyska, [mm], G waga oyska, [kg]. Zarwno niedostateczne jak i nadmierne napenienie oyska smarem niekorzystnie wpywa na trwao oyska. Napenienie niewystarczajce jest mniej szkodliwe. W skrajnych przypadkach, gdy Dn > 1 000 000, jest zalecane napenianie oyska iloci smaru, niewystarczajc do wytworzenia cigej warstwy pomidzy elementami tocznymi i bieni oyska. W najczciej wystpujcych przypadkach uzupeniania smaru w oysku, ilo smaru moe by obliczona na podstawie jednego z podanych wzorw:
Tabela 19.14 Wspczynniki korygujce okres wymiany smaru w oysku Czynniki wpywajce na wspczynniki korekcyjne Czynniki zanieczyszczajce oysko Umiarkowane Due Bardzo due Obcienia szokowe i wibracje Umiarkowane Due Bardzo due Temperatura pracy oyska Umiarkowana (do 75 0C) Wysoka (7585 0C) Bardzo wysoka (85120 0C) Obcienie oyska P/C = 0,10,15 P/C = 0,150,25 P/C = 0,250,35 Efekt przepywu powietrza poprzez oysko Lekki przepyw Silny przepyw Wspczynniki, do wzoru (19.6) f1 0,7 0,9 0,40,7 0.10,4 f2 0,70,9 0,40,7 0.10,4 f3 0,70,9 0,40,7 0.10,4 f4 0,7 1,0 0,40,7 0.10,4 f5 0,50,7 0,10,5
(19.7)
0,91,1 1,5 1,6 2 0,75 0,9 1,6 1,31,6 56
= 25
Dwurzdowe Jednorzdowe Dwurzdowe oyska kompletne
1,4 33,5 3,5 25 90 3,5 4 10

a)
oysko oporowe, waeczkowe oysko waeczkowe, igiekowe oysko stokowe oysko waeczkowe, barykowe Sferyczne oysko waeczkowe bez rowka prowadzcego Sferyczne oysko waeczkowe ze rodkowym rowkiem prowadzcym
79
912
a) kf = 2 w przypadku nacisku promieniowego lub zmiennego kf = 3 w przypadku staego kierunku dziaania nacisku
XIX
11
q okresowo, w trakcie eksploatacji m1 = D B x [g]

(19.8)
q przed ponownym uruchomieniem oyska, po kilku latach postoju m3 = D B 0,01 [g]

(19.10)
gdzie x przyjmuje warto: tygodniowo x = 0,002 miesicznie x = 0,003 rocznie x = 0,004 q ilo smaru do przesmarowania (m2) dla bardzo krtkich okresw midzyobsugowych m2 = (0,520) V [kg/h]
(19.9)
W przypadku, gdy jest moliwe odprowadzenie smaru przez szczelin w uszczelnieniu, cakowite zapenienie oyska moe by korzystne. Wwczas smar uszczelnia szczelin pomidzy waem i obudow, co zabezpiecza samo oysko przed zanieczyszczeniem.
12
XIX
Rozdzia XX: Rozpuszczalniki i ciecze specjalne
Rozdzia XX
ROZPUSZCZALNIKI I CIECZE SPECJALNE
Pod pojciem cieczy specjalnych lub inaczej cieczy technologicznych, naley rozumie wyodrbnione ciecze eksploatacyjne, stosowane w przemyle do rnych celw, ktre nie mieszcz si w pojciach: oleje smarne i oleje przemysowe. Do cieczy specjalnych najczciej zalicza si nastpujce grupy cieczy eksploatacyjnych: q rozpuszczalniki, stanowice indywidualne zwizki chemiczne, np.: heksan, toluen, etylobenzen, ksylen lub stanowice mieszaniny okrelonych grup wglowodorw, np.: rozpuszczalniki aromatyczne, alifatyczne oraz inne mieszaniny zwizkw chemicznych, q benzyny, w tym: benzyny lakiernicze, benzyny ekstrakcyjne, benzyny apteczne, q nafty, w tym: nafty oczyszczone, q rozpuszczalniki do farb drukarskich, q ciecze do specjalnych technologii obrbki metali, q noniki dla agrochemii, q oleje fluksowe, q zmywacze, plastyfikatory wglowodorowe i syntetyczne, q oleje mineralne, w tym: oleje emulgujce, oleje procesowe, oleje fluksowe i inne, q olejowe noniki ciepa (ciecze grzewcze), q oleje biae, q natustki i inne. Rozpuszczalnik substancja tworzca jednorodny ukad (roztwr) z substancjami w niej rozpuszczonymi. W przypadku jednorodnej mieszaniny dwch cieczy, jest to skadnik roztworu, ktry znajduje si w nadmiarze. Rozpuszczalniki s wan grup przemysowych cieczy specjalnych. Na og s to substancje cieke w warunkach stosowania, przeznaczone do otrzymywania roztworw w wielu procesach przemysowych, np.: przy sporzdzaniu mieszanin cieczy i cia staych, ekstrakcji, mycia czci itp. Od rozpuszczalnikw, obok odpowiednich do zastosowa waciwoci rozpuszczajcych, wymaga si wielu innych specyficznych waciwoci, zalenych od stosowanego procesu lub innych przeznacze, ktre nie zawsze jednoczenie s moliwe do spenienia. Dobr odpowiedniego rozpuszczalnika jest cile uzaleniony od waciwoci substancji rozpuszczanej i warunkw stosowania. W niektrych przypadkach, ze wzgldu na zastosowania, spord rozpuszczalnikw, wyrnia si: rozcieczalniki (diluenty), zmywacze i inne. W zastosowaniach technicznych od rozpuszczalnikw wymaga si midzy innymi: q czystoci, klarownoci i odpowiedniej barwy (na og bezbarwnoci), q odpowiedniej lotnoci, z ma pozostaoci po odparowaniu, q lepkoci odpowiedniej do zastosowa,
q q q q q q q q q q
dobrej stabilnoci chemicznej, braku reaktywnoci, braku dziaania korozyjnego, braku palnoci lub wysokiej temperatury zaponu i samozaponu, bezwodnoci, stabilnych waciwoci fizycznych (wg specyfikacji), maej toksycznoci, biodegradowalnoci, moliwoci regeneracji, niskich kosztw uytkowania.
20.1 Klasyfikacja rozpuszczalnikw

Wyrnia si trzy podstawowe rodzaje rozpuszczalnikw: q jonizujce (dysocjujce, elektrolityczne) ciecze polarne, o duej wartoci staej dielektrycznej, zbudowane z czstek o duym momencie dipolowym, suce gwnie do rozpuszczania zwizkw (substancji), ktre w roztworach tworz jony (sole, kwasy, zasady i niektre inne). Przykadami rozpuszczalnikw jonizujcych mog by: woda (H2O), cieky amoniak (NH3), cieky dwutlenek siarki (SO2) i wiele innych; q niejonizujce (niedysocjujce, nieelektrolityczne) bdce organicznymi cieczami niepolarnymi, o maej wartoci staej dielektrycznej, w ich skad wchodz czsteczki zwizkw o maym momencie dipolowym. Najczciej s to zwizki organiczne (ale nie tylko). Nie powoduj one dysocjacji elektrolitycznej rozpuszczonych w nich substancji. Przykadami rozpuszczalnikw niejonizujcych mog by wglowodory, np.: benzen, toluen, ksylen i inne; q porednie ciecze polarne, o porednich wartociach staej dielektrycznej, zbudowane z czstek o porednim momencie dipolowym, np.: alkohol metylowy, alkohol etylowy, eter dietylowy, octan etylu i inne. W praktyce stosuje si liczne klasyfikacje rozpuszczalnikw, wg rnych cech: fizycznych, chemicznych i uytkowych. Za podstawowe mona uzna klasyfikacje wedug: q cech fizycznych: gsto, temperatura wrzenia, temperatura zaponu, lepko, zdolno rozpuszczania okrelonych substancji, temperatura krzepnicia lub krystalizacji i inne, q budowy chemicznej i skadu chemicznego: wglowodory, estry, etery, alkohole, ketony, oraz heterozwizki siarki, azotu, tlenu, fosforu, chloru itp., q zastosowa w rnych dziedzinach przemysu: rozpuszczalniki i rozcieczalniki lakiernicze, zmywacze, plastyfikatory, ciecze technologiczne itp., q cech uytkowych, zwizanych z bezpieczestwem i ochron rodowiska: niepalne, tworzce mieszaniny wybuchowe, toksyczne i nietoksyczne, biodegradowalne itp.
XX
Tabela 20.1 Podstawowy podzia rozpuszczalnikw wg budowy chemicznej (we wzorach strukturalnych przedstawiajcych budow chemiczn acuchw wglowodorowych pominito atomy wodoru, zwizane z atomami wgla) Klasa Grupa nparafiny iparafiny olefiny alkiny Wglowodory nafteny cykloheksan C6H12 Przykad Nazwa nheptan 2metyloheksan 2penten 2pentyn Wzr sumaryczny C7H16 C7H16 C5H10 C5H8 Budowa chemiczna CCCCCCC CCCCCC I C CC=CCC CC=CCC CH2 / \ CH2 CH2 I I CH2 CH2 \ / CH2 C6H5 .CH3 CCOH CCC \\ O CCOCC \\ O CCOCC HOCCOH CH3 C=O I OH C6H5 . OH CCNCC | H C6H5 NH2
aromatyczne terpeny inne alkohole ketony
toluen pcymen mieszaniny wglowodorw etanol aceton
C7H8 C10H16 benzyny C2H6O C3H7O
estry Zawierajce tlen etery glikole kwasy organiczne fenole inne aminy alifatyczne aminy aromatyczne
octan etylu eter dietylowy glikol etylenowy kwas octowy fenol rozpuszczalniki rolinne dietyloamina anilina
C4H8O2 C4H10O C2H6O2 C2H4O2 C6H6O tuszcze (glicerydy) C4H11NH C6H7NH2
aminy cykliczne
pirydyna
C5H5N N CN=O \\ O Cl I HCCl I Cl HCCH II II HC CH \/ S HOH O=C=O
Inne heterozwizki
nitrozwizki
nitrometan
CH3O2N
chlorowco pochodne
trichlorometan
CHCl3
zwizki siarki
tiofen
C4H4S
Inne
woda ditlenek wgla
H2O CO2
20.2 Budowa chemiczna i podstawowe waciwoci rozpuszczalnikw

O przydatnoci rozpuszczalnikw do okrelonych zastosowa decyduje ich skad chemiczny budowa czstek zwizkw chemicznych wchodzcych w ich skad, a w przypadku mieszanin,
take udzia poszczeglnych skadnikw w gotowym rozpuszczalniku. Rozpuszczalniki znajduj szerokie zastosowanie w nastpujcych procesach: q do mycia i odtuszczania czci (elementw elektroniki i optyki, detali metalowych po obrbce, czyszczenia tekstyliw itp.),
XX

q jako rodki do ekstrakcji w wielu procesach stosowanych w przemyle: spoywczym, farmaceutycznym, kosmetycznym itp., q jako surowce do otrzymywania innych wyrobw (farby, lakiery, rodki adhezyjne, tworzywa sztuczne, elastomery itp.), q jako noniki: lekw, rodkw ochrony rolin itp. Z punktu widzenia budowy chemicznej rozpuszczalniki mog by dzielone na rodzaje i grupy, wyszczeglnione w tabeli 20.1. Istnieje wiele innych podziaw wg budowy chemicznej zwizkw, wchodzcych w skad rozpuszczalnika.
Grupa n-parafiny, n-alkany Podstawowe waciwoci
Podstawowe charakterystyki poszczeglnych grup rozpuszczalnikw oraz ich gwne zastosowania, przedstawiono w tabeli 20.2.
20.3 Metody bada rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych

Rozpuszczalniki i inne ciecze specjalne, w wielu przypadkach s badane specjalnymi metodami i oceniane wg specyficznych wymaga. Ich charakterystyki wymagaj stosowania specjaliGwne zastosowania jako rozpuszczalniki
Tabela 20.2 Podstawowe waciwoci i zastosowania poszczeglnych grup rozpuszczalnikw Wglowodory nasycone, prostoacuchowe, o oglnym wzorze CnH2n+2. Wystpuj w ropie naftowej i gazie ziemnym, z ktrych s otrzymywane. Jako czyste zwizki lub jako mieszaniny s stosowane poCechuje je bierno chemiczna. Parafiny o liczbie atomw wgla 514 s wszechnie jako bardzo dobre lotne rozpuszczalniki. cieczami. Nietoksyczne. Wglowodory nasycone o acuchach rozgazionych, oglnym wzorze CnH2n+2. Obok n-parafin wystpuj w ropie naftowej i gazie ziemnym, z Jako czyste zwizki lub jako mieszaniny z innymi iparafiktrych s otrzymywane. Cechuje je bierno chemiczna. i-Parafiny o licz- nami s stosowane powszechnie, jako bardzo dobre lotne bie atomw wgla 4-15 s cieczami. Maj nisze temperatury krzepnicia rozpuszczalniki. ni parafiny. Nietoksyczne. Wglowodory nienasycone, z jednym wizaniem podwjnym, prostoaOgraniczone zastosowanie jako rozpuszczalniki, ze wzglcuchowe lub o acuchach rozgazionych, o oglnym wzorze CnH2n. S du na du reaktywno. W niektrych rozpuszczalnikach nietrwae, atwo ulegaj utlenianiu w miejscu podwjnego wizania. S wystpuj jako zanieczyszczenia. reaktywne oraz wykazuj skonno do polimeryzacji, tworzc ywice. Wglowodory nienasycone, z jednym wizaniem potrjnym, prostoaOgraniczone zastosowanie jako rozpuszczalniki, ze wzglcuchowe lub o acuchach rozgazionych, o oglnym wzorze CnH2n-2. S du na du reaktywno. W niektrych rozpuszczalnikach nietrwae, atwo ulegaj utlenieniu w miejscu potrjnego wizania. S wystpuj jako zanieczyszczenia. reaktywne oraz wykazuj skonno do polimeryzacji, tworzc ywice. Wglowodory nasycone, zawierajce w czsteczce przynajmniej jeden Jako czyste zwizki lub jako mieszaniny z parafinami s piercie wglowy, o oglnym wzorze CnH2n. Wystpuj w ropie naftowej, stosowane powszechnie jako rozpuszczalniki. z ktrej s otrzymywane. Cechuje je bierno chemiczna. Nietoksyczne. Wglowodory piercieniowe, zawierajce w czsteczce przynajmniej jeden piercie aromatyczny, o specyficznej budowie i waciwociach. Mao reaktywne. Do piercienia aromatycznego mog by przyczone acuchy parafinowe, otrzymywane z ropy naftowej, uznawane jako szkodliwe. Najprostszy wglowodr aromatyczny benzen jest uznawany jako kancerogenny i bardzo toksyczny. Jako czyste zwizki lub jako mieszaniny z parafinami s stosowane jako bardzo dobre rozpuszczalniki. Stosowanie aromatw i ich mieszanin z innymi wglowodorami, ze wzgldu na toksyczno jest ograniczane.
i-parafiny, i-alkany
olefiny, alkeny
alkiny nafteny, cykloparafiny, cykloalkany
areny (aromaty)
terpeny
Wglowodory nienasycone o oglnym wzorze (C10H16)n, gdzie: n = 1; 1,6; 2... oraz ich pochodne tlenowe (tzw. kamfory), gwnie otrzymywane rodki zapachowe i rozpuszczalniki. Terpeny s gwnym z rolinnych olejkw eterycznych, ale rwnie w procesach syntezy. Wy- skadnikiem ter-pentyny, stosowanej jako rozpuszczalnik rnia si wiele grup tego typu zwizkw. Nierozpuszczalne w wodzie, farb i lakie-rw oraz do innych celw. natomiast dobrze rozpuszczane w wglowodorach, alkoholach, eterach. Mieszanina wglowodorw parafinowych, naftenowych i aromatycznych, otrzymywana jako frakcja ropy naftowej lub z innych procesw przetwrczych. W zalenoci od przeznaczenia jest to frakcja, o zakresie Rozpuszczalniki tuszczw, zmywacze, lotne skadniki farb destylacji mieszczcych si w przedziale temperatur 30220 C. Do zai lakierw. stosowa przemysowych czsto z benzyn s usuwane wglowodory aromatyczne. Benzyny specjalne, o wskim zakresie destylacji s znane jako: eter naftowy, benzyna apteczna, benzyna ekstrakcyjna i inne. Mieszanina wglowodorw parafinowych, nafte-nowych i aromatycznych, otrzymywana jako frakcja ropy naftowej. W zalenoci od przeRozpuszczalniki tuszczw, zmywacze, lotny skadnik farb znaczenia jako frakcja, o zakresie destylacji mieszczcych si w przedziale i lakierw. temperatur 140360 C. Do zastosowa przemysowych, czsto z nafty s usuwane wglowodory aromatyczne. Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych, wglowodorw, w ktrych do czsteczek parafin lub naftenw jest przyczona jedna lub wicej grup OH. Wyrnia si alkohole alifatyczne pochodne parafin oraz alkohole aromatyczne pochodne aromatw. Maj charakterystyczny zapach i smak. Wikszo alkoholi jest trujca. Maoczsteczkowe alkohole s dobrze rozpuszczalne w wodzie. Szerokie zastosowanie w przemyle jako bardzo dobre rozpuszczalniki, skadniki paliw silnikowych oraz jako reagenty w przemyle chemicznym. Alkohol etylowy (etanol) jest stosowany w skadzie rodkw spoywczych.
benzyna
nafta
alkohole
ketony
Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, ktre w cz- Szerokie zastosowanie w przemyle jako bardzo dobre steczce zawieraj grup R1R2C=O. Ze wzgldu na rodzaj podstawnikw rozpuszczalniki (np. aceton), rodki zapachowe oraz jako R1, R2, wyrnia si ketony alifatyczne i aromatyczne oraz mieszane. reagenty w przemyle chemicznym. Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych, ktre w czsteczce zawieraj jedn lub wicej grup: R1C = O I O R2 Pochodne kwasw organicznych i alkoholi i fenoli (estry organiczne) lub kwasw nieorganicznych i alkoholi lub fenoli (estry nieorganiczne). Otrzymywane w procesie estryfikacji, polegajcym na reakcji midzy kwasami i alkoholami lub fenolami, poprzez odszczepienie czsteczki wody. Wyrnia si monoestry, diestry, poliestry, w zalenoci od liczby grup karboksylowych w czsteczce estru.
estry
Szerokie zastosowanie w przemyle jako bardzo dobre rozpuszczalniki (np. octan etylu), rodki zapachowe i smakowe, jako reagenty w przemyle chemicznym, jako skadniki farb i lakierw oraz jako plastyfikatory, ostatnio take jako paliwa do silnikw diesla.
XX
Tabela 20.2 Podstawowe waciwoci i zastosowania poszczeglnych grup rozpuszczalnikw (c.d ze strony XX-3) Grupa Podstawowe waciwoci Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, w ktrych czsteczce jest przynajmniej jedna grupa COC. W przypadku wikszej liczby grup COC w czsteczce zwiazki takie s nazywane polieterami. S to substancje trwae, obojtne chemicznie o charakterystycznym zapachu. Gwne zastosowania jako rozpuszczalniki Szerokie zastosowanie w przemyle jako bardzo dobre rozpuszczalniki (np. eter etylowy, anizol), rodki zapachowe, skadniki olejw syntetycznych oraz jako skadniki farb i lakierw.
etery
glikole
Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, alkohole, Szerokie zastosowanie w przemyle rozpuszczalniki (np. w ktrych czsteczce s dwie grupy OH. Dobrze rozpuszczalne w woglikoletylowy), skadniki pynw chodzcych, olejw dzie. Substancje otrzymywane z glikoli, stanowice produkty ich kondensyntetycznych oraz farb i lakierw. sacji, s nazywane poliglikolami. Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, w ktrych czsteczce jest przynajmniej jedna grupa karboksylowa C=O Ograniczone zastosowanie w przemyle jako rozpuszczalI niki oraz jako skadniki rodkw spoywczych. OH Maoczsteczkowe kwasy organiczne s dobrze rozpuszczalne w wodzie. Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, w ktrych Ze wzgldu na zapach i waciwoci trujce, bardzo ograczsteczce do piercienia aromatycznego jest przyczona grupa OH. niczone zastosowanie jako skadniki rozpuszczalnikw Niektre fenole s rozpuszczalne w wodzie, dobrze rozpuszczalne w alkooraz innych produktw (inhibitory utlenienia). holach i eterach. Maj charakterystyczny zapach i s trujce. Grupa zwizkw chemicznych, estrw glicerolu i kwasw organicznych (kwasw tuszczowych nasyconych lub nienasyconych) pochodzenia zwierzcego (z du zawartoci kwasw nasyconych) lub rolinnego (z du zawartoci kwasw nienasyconych). Skadniki natuszczajce niektrych rodzajw rozpuszczalnikw, stosowane do wyrobu myde, wiec oraz jako pokosty i w wielu innych zastosowaniach przemysowych i spoywczych.
kwasy organiczne
fenole
tuszcze (glicerydy)
aminy
Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, w ktrych czsteczce jest przynajmniej jedna grupa NH2. Wyrnia si aminy: Ze wzgldu na zapach i waciwoci trujce, bardzo ograalifatyczne, cykliczne, aromatyczne, w zalenoci od tego, do jakiego niczone zastosowanie jako skadniki rozpuszczalnikw wglowodoru jest podstawiona grupa NH2. Sabo rozpuszczalne w wooraz innych produktw (inhibitory utlenienia). dzie lub w ogle nie rozpuszczalne; dobrze rozpuszczalne w niektrych rozpuszczalnikach organicznych. Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, w ktrych W skadzie rozpuszczalnikw ograniczone zastosowanie czsteczce jest przynajmniej jedna grupa nitrowa NO2. jako inhibitory korozji. Doskonae rozpuszczalniki, o ograniczonym zastosowaGrupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, w ktrych niu, ze wzgldu na reakcj z ozonem, w procesie tworzeczsteczce jest przynajmniej jeden atom chlorowca (F, Cl, I). S to zwizki nia tzw. dziury ozonowej. Skadniki pynw ganiczych o maej reaktywnoci, nierozpuszczalne w wodzie. oraz jako czynnik chodzcy w ukadach chodzenia. Grupa zwizkw chemicznych, pochodnych wglowodorw, w ktrych czsteczce jest przynajmniej jeden atom siarki (S). Wyrnia si wiele Ograniczone zastosowanie w skadzie rozpuszczalnikw, grup zwizkw siarki: merkaptany (zawierajce grup (SH) disiarczki jako inhibitory korozji. zawierajce grup (CSSC) i wiele innych. Charakteryzuj si nieprzyjemnym intensywnym zapachem. W wikszoci s trujce. Substancja powszechnie wystpujca w przyrodzie. W normalnych warunkach jest to bezbarwny i bezwonny gaz, o gstoci wzgldem powietrza 1,53. Temperatura sublimacji wynosi 78,5C, a temperatura wrzenia (przy cinieniu 5,3 barw) 56,6C. Nie jest substancj toksyczn, lecz w duym steniu dziaa duszco, w rezultacie zmniejszenia stenia tlenu. Pod zwikszonym cinieniem dobrze rozpuszcza si w wodzie (woda sodowa), czciowo tworzc kwas wglowy. Ditlenek wgla, przy odpowiednio wysokim cinieniu, przechodzi w tzw. stan nadkrytyczny. Stosowana jako rozpuszczalnik wielu substancji oraz jako skadnik nowoczesnych rozpuszczalnikw (farby i lakiery) oraz rodkw myjcych w postaci roztworw lub emulsji. W postaci nadkrytycznej jest stosowany jako nowoczesny ekstrahent, rozpuszczalnik do farb i lakierw, rodek odtuszczajcy oraz zmywacz. W handlu jest dostarczany w postaci skroplonej (w butlach) lub w postaci staej jako tzw. suchy ld.
nitrozwizki chlorowcopochodne
zwizki siarki
woda
ditlenek wgla
stycznych poj i terminw. Niektre waciwoci s oceniane tymi samymi metodami, ktre s stosowane w badaniach przetworw naftowych.
20.3.1 Podstawowe metody bada Do oceny jakoci rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych, ktrych zasadniczymi skadnikami s wglowodory, stosuje si metody znormalizowane, przeznaczone do bada paliw i innych przetworw naftowych, s to midzy innymi: q gsto w temperaturze 15C lub 20C, q barwa, q wygld, q skad frakcyjny, q prno par, w rnych temperaturach, q lepko kinematyczna w temperaturach: 40C i 100C, ale niekiedy i w innych, q lepko dynamiczna, q temperatura zaponu w tyglu odkrytym,
q q q q q q q q q q q q q q q
temperatura palenia, temperatura zaponu w tyglu zakrytym, temperatura pynicia, temperatura krystalizacji, temperatura mtnienia, dziaanie korodujce na metale, zawarto siarki, wspczynnik zaamania wiata, napicie powierzchniowe, napicie przebicia, zawarto wody, zawarto zanieczyszcze mechanicznych, wspczynnik zaamania wiata, biodegradowalno, toksyczno.
20.3.2 Specyficzne metody bada Specyficzne metody bada rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych s stosowane gwnie do oceny:
XX

q zdolnoci do rozpuszczania, q lotnoci, q skadu chemicznego i zawartoci zanieczyszcze. Parametry charakteryzujce zdolno do rozpuszczania Parametry te maj zasadnicze znaczenie przy ocenie przydatnoci rozpuszczalnika do okrelonych zastosowa, zaliczaj si do nich: Wskanik Bondinga (HBI) jest to parametr charakteryzujcy energi wizania midzy czsteczkami rozpuszczalnika; energia ta wynika z wizania wodorowego. Wartoci HBI s podawane w jednostkach MPa0,5 lub (kaloria/cm3)0,5. Wizanie wodorowe (mostek wodorowy) jest to specyficzne wizanie chemiczne wystpujce wewntrz czsteczek lub pomidzy czsteczkami tego samego rodzaju. W wizaniu tym uczestniczy proton pozbawiony elektronw (zwizany z innym atomem) i inny atom elektroujemny, tj. tlen, fluor, azot. W wyniku wiza wodorowych powstaj asocjaty, np. czsteczki wody poczone w czsteczki podwjne, potrjne itd. Wizanie wodorowe dotyczy gwnie rozpuszczalnikw tlenowych. Wglowodory nie tworz wiza wodorowych. HBI jest jednym z parametrw rozpuszczalnoci, wykorzystywanym do przewidywania zdolnoci do mieszania rozpuszczalnika i substancji rozpuszczonej. Wskanik rozpuszczalnoci Hansena (HSI) jest to jeden z parametrw oceny rozpuszczalnikw, pod wzgldem zdolnoci rozpuszczania. Parametr ten jest obliczany na podstawie fizycznych waciwoci rozpuszczalnika (masa czsteczkowa, gsto, temperatura wrzenia). Wskanik rozpuszczalnoci Hansena jest stosowany do oceny zdolnoci do rozpuszczania wszystkich typw rozpuszczalnikw; jest szczeglnie przydatny do oceny zdolnoci rozpuszczania przede wszystkim niepolarnych rozpuszczalnikw wglowodorowych i naftowych. Im wiksza warto HSI, tym wiksza zdolno rozpuszczania. Istnieje specjalna skala rozpuszczalnoci, oparta na wskaniku rozpuszczalnoci Hansena. Typowe wartoci dla wybranych grup rozpuszczalnikw, podano poniej: q parafiny i i-parafiny 7,4 q alkeny 7,6 q nafteny 7,8 q aromaty 8,5 q octany 8,7 q ketony 8,8 q glikol etylenowy 9,0 q alkohole 11,0 Parametr rozpuszczalnoci Hildebranda (HSP) jest to miara si przycigania midzy czsteczkami rozpuszczalnika, ktre musz zosta przezwycione podczas rozpuszczania polimeru lub innej substancji. Moe on zosta obliczony na podstawie znajomoci ciepa odparowania rozpuszczalnika. Parametr rozpuszczalnoci Hildebranda jest uyteczny do przewidywania zdolnoci do mieszania rozpuszczalnika i substancji rozpuszczonej. Na og jest stosowany wraz z innymi parametrami rozpuszczalnoci (indeks wizania wodorowego, polarno czstkowa), podczas opracowywania map rozpuszczalnoci polimerw, a take do oceny przydatnoci rozpuszczalnikw do ekstrakcji olejw z nasion rolin. Zostaa opracowana skala rozpuszczalnoci wg Hildebranda. Jednostk, w ktrej podawane s wartoci tej skali jest: MPa0,5 lub (kaloria/cm3)0,5. Wartoci parametru rozpuszczalnoci Hildebranda, w (kaloriach/cm3)0,5, dla przykadowo wybranych rozpuszczalnikw, podano poniej: q benzyna lakowa 7,80 q benzyna ekstrakcyjna 7,007,60 q rozpuszczalniki aromatyczne 8,708,90 q nafta oczyszczona (bez aromatw) 7,60 Wskanik kauri-butanol, punkt butanolowy (KBV lub KBI), jest to znormalizowana miara zdolnoci rozpuszczania przez rozpuszczalniki wglowodorowe. KBI jest wyraany jako objto w mililitrach, rozpuszczalnika wglowodorowego, ktra w temperaturze 25C, moe by dodana do wzorcowego roztworu ywicy kauri, rozpuszczonej w czystym n-butanolu (400g ywicy w 2 000g butanolu), bez wypadnicia z roztworu ladw ywicy. Oznaczanie jest wykonywane metod znormalizowan w ASTM D 1133. Skal KBV okrelaj dwa rozpuszczalniki wzorcowe: q KBV = 40, dla mieszaniny 75/25 n-heptanu i toluenu, q KBV = 105, dla czystego toluenu. KBV jest bardzo wan cech rozpuszczalnika, definiujc jego charakter. Im wiksza warto wskanika kauri-butanol, tym lepsza oglna zdolno rozpuszczania. Wskanik kauri-butanol znajduje zastosowanie do oceny rozpuszczalnoci rnych ywic i gum. Zdolno rozpuszczania jest zalena od skadu rozpuszczalnika i zwiksza si wraz z zwikszeniem zawartoci wglowodorw aromatycznych na og, im wiksza zawarto aromatw, tym wiksza warto KBV; KBV jest bardziej precyzyjny i lepiej charakteryzuje rozpuszczalnik, ni punkt anilinowy. Punkt anilinowy jest to najnisza temperatura, wyraana w: C, F, K, w ktrej rwne objtoci aniliny i badanego produktu s cakowicie mieszalne w warunkach znormalizowanych. Punkt anilinowy jest podstawowym parametrem charakteryzujcym zdolno rozpuszczalnikw pod wzgldem zdolnoci rozpuszczania. Jest stosowany gwnie w przypadku rozpuszczalnikw naftowych. Oznaczanie punktu anilinowego jest wykonywane metod rczn lub automatyczn. Zasadnicz cz rcznego aparatu do oznaczania punktu anilinowego przedstawia rys. 4.70. Wartoci punktu anilinowego (C) dla przykadowo wybranych rozpuszczalnikw, podano poniej: q toluen 9, q rozpuszczalniki wglowodorowe 4181, q rozpuszczalniki aromatyczne 916, q benzyna lakowa 5667, q benzyna ekstrakcyjna 5865, q nafta oczyszczona z ma zawartoci aromatw 6478, q parafinowe oleje mineralne 93117, q plastyfikatory wglowodorowe na bazie aromatw 2545, q plastyfikatory wglowodorowe z du zawartoci aromatw 4277, q plastyfikatory wglowodorowe z ma zawartoci aromatw 110. Znajomo punktu anilinowego pozwala przewidzie dziaanie rozpuszczalnika na elastomery. Im niszy punkt anilinowy, tym wiksza skonno rozpuszczalnika do spczniania gum. W niektrych przypadkach jest oznaczany tzw. mieszany punkt anilinowy (patrz p. 4.16). Polarno czstkowa jest to parametr charakteryzujcy oddziaywanie si midzyczsteczkowych w rozpuszczalniku. Polarno czstkowa jest obliczana na podstawie innych staych fizycznych, podobnie jak staa dielektryczna, jest to miara udziau si midzyczsteczkowych midzy dipolami. Jednostkami polarnoci czstkowej s MPa0,5 lub (kaloria/cm3)0,5. Jest to jeden z parametrw okrelajcych zdolno rozpuszczania, stosowany przy opracowywaniu skadu mieszaniny rozpuszczalnikw. Polarno czstkowa wikszoci rozpuszczalnikw wglowodorowych wynosi zero. Stopie rozcieczania jest to miara tolerancji roztworu nitrocelulozy w aktywnym rozpuszczalniku, na dodatek innego rozpuszczalnika (diluenta). W przemyle lakierniczym s stosowane trzy podstawowe rodzaje rozpuszczalnikw: aktywne (estry i ketony), utajone (alkohole) i diluenty wglowodorowe. Stopie rozcieczania okrela maksymaln ilo sabszego rozpuszczalnika (diluentu), wyraon w %(m/m) lub %(V/V), zapewniajc zachowanie wymaganych waciwoci uytkowych. Parametr ten jest stosowany wycznie w przypadku rozpuszczalnikw stosowanych do rozpuszczania nitrocelulozy. Stopie rozcieczania jest oznaczany metod znormalizowan.
XX
Parametry charakteryzujce lotno Obok parametrw stosowanych podczas kontroli lotnoci przetworw naftowych, do oceny lotnoci rozpuszczalnikw s stosowane metody specyficzne, do ktrych zalicza si: Czas odparowania, jest to parametr charakteryzujcy zdolno rozpuszczalnika do odparowywania, okrelany czasem odparowania okrelonej iloci rozpuszczalnika z nasczonej bibuy filtracyjnej. Czas odparowania jest wyraany w sekundach lub w jednostkach wzgldnych, wtedy stosuje si rozpuszczalniki odniesienia: np. eter dietylowy = 1, octanu butylu = 1 albo trichloroetylen 1,1,1 (tri) = 1. Parametr ten jest stosowany do oceny czasu odparowania rozpuszczalnika z powierzchni porowatych, takich jak: tkaniny, pianki, papier itp. Uwaga: Pobieranie prbek rozpuszczalnikw, bdcych mieszanin rnych zwizkw (np. benzyny, eteru naftowego i innych), wymaga specjalnego sposobu pobierania tak, aby najbardziej lotne skadniki nie ulegy odparowaniu. Szybko parowania jest to parametr charakteryzujcy zdolno rozpuszczalnika do odparowywania ze swobodnej powierzchni, najczciej okrelany jako masa rozpuszczalnika, ktra odparowuje w okrelonych warunkach cinienia i temperatury, z jednostki powierzchni rozpuszczalnika, wyraany w kg/m2h. Badanie szybkoci parowania najczciej jest wykonywane w dwch znormalizowanych temperaturach: q 30C dla rozpuszczalnikw, ktrych 90 % destyluje do temperatury poniej 125C, q 80C dla rozpuszczalnikw, ktrych 90 % destyluje do temperatury powyej 125C. Parametry charakteryzujce skad chemiczny i zawarto zanieczyszcze Barwa warstwy kwasowej jest to barwa wydzielonej warstwy kwasowej, po kontaktowaniu (wstrzsaniu) rozpuszczalnika ze stonym kwasem siarkowym, w znormalizowanych warunkach. Jest to parametr stosowany do oceny zawartoci skadnikw, ulegajcych reakcji sulfonowania. Zabarwienie warstwy kwasowej jest rezultatem tworzenia barwnych zwizkw chemicznych w reakcji z kwasem siarkowym, stanowicych zanieczyszczenia rozpuszczalnikw na bazie: parafin (alkanw) oraz poszczeglnych aromatw (np. toluenu), o wymaganej duej czystoci. Metody chromatograficzne, s to analityczne metody rozdziau na skadniki lub grupy skadnikw rozpuszczalnikw bdcych mieszaninami. W chromatografii jest stosowane wiele rnych technik pomiarowych: q chromatografia gazowa (GC), gdzie faz ruchom jest gaz, q chromatografia cieczowa (LC), gdzie faz ruchom jest ciecz, q chromatografia gazowo-cieczowa (GLC), gdzie faz ruchom jest gaz lub ciecz, q chromatografia kolumnowa gaz-ciao stae, zwana (GPC), gdzie faz ruchom jest gaz lub ciecz, a faz sta - ciao stae, q chromatografia cieczowa wysokosprawna (HPLC). Istnieje wiele wyspecjalizowanych metod oznaczania, wikszo z nich jest znormalizowana, gwnie ze wzgldu na zoono i rnorodno aparatury oraz technik pomiarowych. Zastosowanie poszczeglnych metod chromatograficznych do rozpuszczalnikw wglowodorowych: q metodami GC s oznaczane najbardziej lotne skadniki, zawarte w rozpuszczalnikach, np. wglowodory C3C4, q metodami GLC: o, m, p, ksyleny, etylobenzen, i-pentan, nheksan, toluen, cykloheksan, metylocykloheksan, inne indywidualne wglowodory oraz inne zwizki organiczne, q metodami GPC: mieszaniny wglowodorw, np.: ksylen + etylobenzen, aromaty C8 i inne, q metodami HPLC jest oznaczany skad grupowy rozpuszczalnikw naftowych, np. zawarto: wglowodorw nasyconych (parafin i naftenw) i aromatycznych, substancji polarnych, ywic i innych.
Metody chromatograficzne pozwalaj na precyzyjne oznaczenie zawartoci okrelonych skadnikw w rozpuszczalnikach, np.: benzenu, wglowodorw aromatycznych i innych, uznawanych za szkodliwe dla zdrowia, a take zawartoci indywidualnych wglowodorw oraz zanieczyszcze chemicznych, wystpujcych w bardzo maych steniach. Metodami chromatografii jest oznaczana zawarto wielopiercieniowych wglowodorw aromatycznych (WWA lub PAH). S to wglowodory aromatyczne, zawierajce w czsteczce wicej ni dwa skondensowane piercienie aromatyczne. Wystpuj w wysokowrzcych frakcjach niektrych gatunkw ropy naftowej, ale take powstaj w niektrych procesach przetwrczych ropy naftowej. Niektre wielopiercieniowe wglowodory aromatyczne s uznawane za kancerogenne. Ich obecno w plastyfikatorach naftowych, olejach biaych, wazelinach farmaceutycznych i niektrych innych cieczach specjalnych jest niedopuszczalna, powyej ustalonych limitw, regulowanych przepisami krajowymi lub midzynarodowymi (np. dyrektywy UE). Nale do nich: q benzo (a) piren, q benzo (a) antracen, q benzo (b) fluoranten, q benzo (k) fluoranten, q benzo (j) fluoranten, q dibenzo (a, h) antracen. Czas odbarwiania roztworu nadmanganianu, prba Langa jest to ocena jakociowa polegajca na okreleniu czasu, po ktrym rozpuszczalnik na bazie alkoholi, zmieszany z wzorcowym roztworem nadmanganianu potasowego, w temperaturze 20C, osignie zabarwienie specjalnego wzorca. Prb Langa stosuje si do oceny ladowych zawartoci substancji, atwo ulegajcych utlenieniu, np.: aldehydw, zwizkw nienasyconych i innych. Ich obecno w rozpuszczalniku alkoholowym powoduje nieprzyjemny zapach, zmian barwy, zwikszenie kwasowoci i wydzielanie osadw. Parametr ten jest take stosowany do oceny jakoci takich rozpuszczalnikw, jak: alkohole (etylowy, metylowy, propionowy itd.), ketony (aceton, metyloetyloketon) i inne. Liczba bromowa (LBr) jest to masa bromu (Br2), ktra w znormalizowanych warunkach wejdzie w reakcj ze 100 gramami rozpuszczalnika, wyraana w mg Br2/100 g. Jest to parametr podobny do liczby jodowej. Liczba bromowa jest parametrem, okrelajcym zawarto zwizkw nienasyconych w rozpuszczalniku. Im wiksza warto liczby bromowej, tym wiksza zawarto zwizkw nienasyconych w rozpuszczalniku, tym wiksza jego skonno do utleniania i tworzenia ywic. Zawarte w rozpuszczalniku zwizki nienasycone polimeryzuj, tworz ywice, pozostajce na powierzchni po cakowitym odparowaniu rozpuszczalnika, a take zabarwiajce rozpuszczalnik i pogarszajce jego stabilno chemiczn. Liczba jodowa (LJ) jest to masa jodu (J2), ktra w znormalizowanych warunkach wejdzie w reakcj ze 100 g rozpuszczalnika, wyraana w mg J2/100 g. Liczba jodowa jest parametrem, okrelajcym zawarto zwizkw nienasyconych w rozpuszczalniku. Im wiksza warto liczby jodowej, tym wiksza zawarto zwizkw nienasyconych w rozpuszczalniku, tym wiksza jego skonno do utleniania i tworzenia ywic. W ostatnim czasie oznaczenie liczby jodowej czsto jest zastpowane oznaczeniem liczby bromowej. Przeliczenie liczby jodowej (LJ) na liczb bromow (LBr) mona wykona stosujc wzr (20.1): LBr [mg Br2/100g] = 0,6299 LJ [mg J2/100g]
(20.1)
Liczba hydroksylowa, liczba acetylowa, zawarto grup hydroksylowych jest to liczba miligramw wodorotlenku potasowego (KOH), wyraona w mg KOH/g, niezbdna do zobojtnienia kwasu octowego (CH3COOH), biorcego udzia reakcji acetylowania, jest miar zawartoci grup wodorotlenowych (OH) lub porednio zwizkw hydroksylowych w rozpuszczalniku. Liczba hydroksylowa jest stosowana do oceny czystoci rozpuszczalnikw
XX

o charakterze alkoholi lub porednio do oceny zawartoci grup hydroksylowych w estrach. Ocena organoleptyczna jest to metoda identyfikacji i oceny jakoci rozpuszczalnikw, polegajca na porwnaniu prbek rozpuszczalnika z wzorcem tego rozpuszczalnika. Metod t s ocenianie takie parametry jakociowe rozpuszczalnikw, jak: wygld, przezroczysto, zapach, barwa, zawarto zanieczyszcze mechanicznych (osadw), a w przypadkach niektrych substancji (np. alkohol etylowy), take smak. W wielu przypadkach, w dokumentach normatywnych podawany jest wygld na og jest on oceniany wzrokowo poprzez porwnanie z opisem, zawartym w dokumencie normatywnym lub specyfikacji. Metody organoleptyczne s pomocne przy identyfikacji rozpuszczalnikw i ocenie ich czystoci. Pozostao po odparowaniu jest to ilo osadu, jaka pozostanie po odparowaniu rozpuszczalnika i wysuszeniu pozostaoci, w warunkach znormalizowanych, najczciej wyraana w %(m/m) lub mg/100 ml. Skadnikami pozostaoci po odparowaniu s zanieczyszczenia mechaniczne, ywice oraz niektre organiczne pochodne metali. Pozostao po odparowaniu jest wanym parametrem, okrelajcym stan czystoci rozpuszczalnika. Substancje pozostajce po odparowaniu rozpuszczalnika zanieczyszczaj powierzchnie, z ktrymi rozpuszczalnik jest w kontakcie. Pozostao po sulfonowaniu jest to ilo produktu, najczciej wyraana w %(V/V), jaka pozostanie po jego sulfonowaniu 98,61% kwasem siarkowym (H2SO4) w znormalizowanych warunkach. Reakcja sulfonowania polega na bezporednim wprowadzeniu do czsteczki zwizku chemicznego grupy sulfonowej (SO3H) poprzez dziaanie stonym kwasem siarkowym. Reakcja ta jest charakterystyczna dla wglowodorw aromatycznych, ale wchodz w ni rwnie inne reaktywne zwizki organiczne. Parafiny i nafteny w warunkach oznaczania nie reaguj z kwasem siarkowym. Pozostao po sulfonowaniu jest miar zawartoci w rozpuszczalniku parafin i naftenw lub zawartoci wglowodorw aromatycznych i innych zwizkw reaktywnych, pogarszajcych stabilno chemiczn produktu. Polarne zanieczyszczenia s to zwizki chemiczne (substancje), ktrych czsteczki wykazuj polaryzacj trwa lub zjawisko polaryzacji indukowanej, polegajce na rozsuniciu adunkw przeciwnych znakw (+, ) pod wpywem zewntrznego pola elektrycznego, w rezultacie czego czstki staj si wzbudzonymi dipolami, o pewnym momencie dipolowym. Zawarto skadnikw polarnych w rozpuszczalnikach jest oznaczana metodami chromatografii i najczciej wyraana w %(m/m). Substancje polarne s uznawane za zanieczyszczenia rozpuszczalnikw. Obecno substancji polarnych, w niektrych rozpuszczalnikach naftowych i plastyfikatorach, np. stosowanych w procesach chemicznych, powoduje niewaciwy przebieg procesu. Skadniki polarne s rwnie przyczyn powstawania ywic, w rozpuszczalnikach naftowych. Test Doctora jest to metoda jakociowa wykrywania w rozpuszczalnikach i innych produktach naftowych reaktywnych zwizkw siarki, takich jak siarkowodr, merkaptany i innych, poprzez reakcj tych zwizkw z oowinem sodowym wobec kwiatu siarczanego1, ktry w obecnoci tych zwizkw zmienia barw z jasnotej na pomaraczow, brzow lub czarn. Siarkowodr oraz merkaptany nadaj rozpuszczalnikom nieprzyjemny, odstrczajcy zapach i s powodem pogorszenia jakoci: zmiany barwy, powstawania ywic i korozji metali. Zawarto grup karbonylowych jest to zawarto w rozpuszczalniku zwizkw, zawierajcych w swoim skadzie grup karbonylow (C=O), poczon z rodnikiem alifatycznym lub aromatycznym. Do ich oznaczania s stosowane metody chromatografii oraz inne metody bazujce na specyficznych waciwociach chemicznych lub fizycznych poszczeglnych skadnikw lub grup skadnikw.
1
Zwizki chemiczne, zawierajce w czsteczce grup karbonylow, w szczeglnoci aldehydy, stanowi szkodliwe zanieczyszczenie rozpuszczalnikw. Aldehydy s zwizkami reaktywnymi i pogarszaj stabilno chemiczn rozpuszczalnikw, maj czsto nieprzyjemny, ostry zapach i s szkodliwe dla czowieka. Zawarto metali cikich jest to stenie w rozpuszczalniku metali, potocznie zwanych cikimi, ze wzgldu na ich du mas atomow, takich jak: kobalt (Co), mied (Cu), mangan (Mn), cynk (Zn), kadm (Cd), elazo (Fe), wanad (V), chrom (Cr) i innych, ktrych obecno w cieczach specjalnych moe by spowodowana zanieczyszczeniami, np. pochodzcymi z katalizatorw, z opakowa lub atmosfery itp. Zawarto metali cikich jest oznaczana metodami spektrometrii absorpcji atomowej oraz spektrometrii plazmowej. W okrelonych przypadkach (np. plastyfikatory) oznaczanie zawartoci metali cikich jest wykonywane po przefiltrowaniu produktu przez sczek membranowy, o okrelonej rednicy porw. W ten sposb jest oznaczana zawarto metali, tworzcych ze skadnikami plastyfikatora zwizki chemiczne, ktre nie mog by usunite w procesie produkcji wyrobw z tworzyw sztucznych. Niektre zastosowania rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych (np. przemys spoywczy, farmaceutyczny, kosmetyczny) wymagaj bardzo maych ste metali cikich, ze wzgldu na ich szkodliwo dla zdrowia. Metale cikie mog katalizowa procesy utleniania rozpuszczalnikw, co powoduje pogorszenie ich jakoci. Zawarto nadtlenkw (liczba nadtlenkowa) jest to zawarto tlenu, zwizanego w postaci nadtlenkw, tj. zawierajcych w czsteczce ugrupowanie atomw tlenu (-O-O-). Substancje te s rezultatem reakcji czsteczek eterw z tlenem powietrza. Nadtlenki s substancjami inicjujcymi acuchowe reakcje utleniania. Ich obecno w rozpuszczalniku moe powodowa pogorszenie jakoci rozpuszczalnika podczas magazynowania i uytkowania. Niektre nadtlenki s substancjami wybuchowymi. W celu zmniejszenia ryzyka powstawania nadtlenkw, do rozpuszczalnikw s wprowadzane inhibitory utleniania. W przypadkach niektrych rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych, ze wzgldu na stosowane do ich produkcji technologie, w ich skadzie mog wystpowa indywidualne zwizki chemiczne, uznawane za niepodane ze wzgldu na szkodliwo dla zdrowia lub rodowiska, bd zakcajce przebieg procesw technologicznych. Do oznaczania ich zawartoci niekiedy s stosowane metody oparte o indywidualne reakcje chemiczne ze specyficznymi reagentami.
20.4 Asortyment rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych

Rozpuszczalniki s stosowane w tych przypadkach, gdy wystpuj trudnoci w operowaniu produktem w jego naturalnym stanie skupienia. S stosowane jako czynnik transportujcy lub jako rodowisko reakcji. W zalenoci od zastosowa, potrzeb i urzdze technologicznych, dostpnych rodkw ochrony czowieka i rodowiska, od rozpuszczalnikw naley wymaga: q waciwej lotnoci, q zdolnoci rozpuszczania, odpowiedniej do rozpuszczanej substancji, q moliwie maej skonnoci do zapalania i palenia, q odpowiedniej lepkoci, q braku waciwoci toksycznych. Wybr rozpuszczalnika do okrelonych zastosowa jest zawsze kompromisem zalenym od: q waciwoci rozpuszczanego materiau, q wymaganej jakoci gotowego wyrobu, q przepisw prawnych, q ceny. W asortymencie rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych wan pozycj zajmuj ciecze wglowodorowe, otrzymywane gwnie w rnych procesach zachowawczej i przetwrczej przerbki ropy
Kwiat siarczany zwyczajowa nazwa drobnokrystalicznej siarki, otrzymywanej przez kondensacj par siarki podczas destylacji siarki surowej.
XX
naftowej. TOTAL od wielu lat specjalizuje si w tej dziedzinie. Oferuje szeroki asortyment tego typu cieczy i ma liczce si w wiecie osignicia, szczeglnie w obszarach: bezpieczestwa chemicznego, ochrony czowieka i rodowiska. Wglowodorowe rozpuszczalniki i ciecze specjalne znajduj bardzo szerokie zastosowania w rnych dziedzinach przemysu, jako: skadniki wyrobw finalnych: q farb, lakierw, rodkw powierzchniowo-czynnych, q klejw i substancji adhezyjnych, q farb drukarskich, q gum i tworzyw sztucznych; rodki ekstrakcyjne: q odtuszczanie metali, czyszczenie odziey, q w przemyle spoywczym do ekstrakcji tuszczw, q w kosmetyce i farmacji, do ekstrakcji olejkw eterycznych i innych oleistych surowcw, q w przemyle chemicznym w procesach ekstrakcji; noniki rodkw aktywnych: q w kosmetyce, np. jako aerozole, q pestycydw, insektycydw i herbicydw, q rodkw stosowanych w przemyle (np. rodkw smarnych), q olejw do puczek wiertniczych; ciecze wspomagajce procesy technologiczne: q w procesach polimeryzacji, q czynnik ekspandujcy; cieke paliwa: q nafty owietleniowe, q oleje owietleniowe, q paliwa do specjalnych piecw (np. w piekarnictwie) oraz w wielu innych wspczesnych technologiach. Badania marketingowe, przeprowadzone w Europie, zrealizowane przez wyspecjalizowane agendy TOTAL, okreliy zapotrzebowanie poszczeglnych dziedzin przemysu na wglowodorowe rozpuszczalniki i ciecze specjalne. Ilustruje to diagram, przedstawiony na rys. 20.1.
20.5 Waciwoci i zastosowania rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych

20.5.1 Benzyny ekstrakcyjne Benzyny ekstrakcyjne s to lekkie frakcje ropy naftowej, o wskim zakresie temperatur destylacji, praktycznie nie zawierajce wglowodorw aromatycznych i nienasyconych oraz zwizkw siarki. S to bezbarwne, lotne ciecze, o charakterystycznym, przyjemnym zapachu wglowodorw parafinowych, otrzymywane
Rys. 20.1 Zapotrzebowanie na wglowodorowe rozpuszczalniki i ciecze specjalnych w poszczeglnych dziedzinach przemysu 1 przemys kosmetyczny, 2 przemys chemiczny, 3 farby i lakiery, 4 produkcja gum i tworzyw sztucznych, 5 farmacja, 6 rodki adhezyjne, 7 farby drukarskie 8 agrochemia, 9 zastosowania domowe i do samochodw, 10 przemys metalowy, 11 ekstrakcja do celw spoywczych, 12 pralnictwo, 13 pozostae gazie przemysu.
na drodze rektyfikacji i oczyszczania lekkich frakcji benzynowych, pochodzcych z destylacji atmosferycznej ropy naftowej, a take w produkty rektyfikacji lekkich frakcji benzynowych, otrzymywanych w procesach wodorowych (hydrorafinacja, hydrokraking). Wspczesne benzyny ekstrakcyjne, wysokiej jakoci, charakteryzuj si nastpujcymi waciwociami: q gsto w temperaturze 15C: 628735 kg/m3, q zakres temperatur destylacji: 30170C, q liczba atomw wgla w czsteczce: (C5C10), q zawarto wglowodorw aromatycznych: 0,0010,5% (m/m), q barwa wg skali Saybolta: 30, q zawarto benzenu: 030 mg/kg (ppm), q zawarto siarki: 02 mg/kg (ppm), q temperatura zaponu, wg Abel: < 0C, q czas odparowania, wg DIN 53170 (eter etylowy = 1): 18, q prno par, wg Reida w temperaturze 20C: 501100 mbar, q napicie powierzchniowe w temperaturze 20C: 1724 dyn/cm, q wspczynnik zaamania wiata, nD20: 1,35851,4100, q lepko kinematyczna w temperaturze 20C: 0,41,0 mm2/s, q punkt anilinowy: 5870C, q parametr rozpuszczalnoci Hildebranda: 77,70 (kaloria/cm3)0,5 q punkt butanolowy (wskanik kauri-butanol): 2735 ml. Benzyny ekstrakcyjne znalazy liczne zastosowania przemysowe: q ekstrakcja tuszczw, q ekstrakcja olejkw aromatycznych, w przemyle farmaceutycznym i kosmetycznym, q odtuszczanie powierzchni w przemyle metalurgicznym i lakiernictwie, q jako skadnik: klejw, lakierw, tuszy drukarskich, rodkw adhezyjnych, q w procesach produkcji wyrobw gumowych, q w procesie spieniania (ekspandowania) polistyrenu, q do otrzymywania aerozoli, q w pralnictwie do wybarwiania plam, q jako paliwo w piecach i palnikach katalitycznych, q jako ciecz procesowa w przemyle chemicznym, oraz w licznych zastosowaniach domowych i wielu innych dziedzinach. Wyrnia si trzy podstawowe grupy benzyn ekstrakcyjnych: q o niskiej temperaturze wrzenia: 35100C, q o redniej temperaturze wrzenia: 60115C, q o wysokiej temperaturze wrzenia: 100175C. 20.5.2 Benzyny lakiernicze (lakowe) Benzyny lakiernicze jest to frakcja ropy naftowej, o wskim zakresie destylacji i zrnicowanej zawartoci wglowodorw aromatycznych, praktycznie nie zawierajca wglowodorw nienasyconych oraz zwizkw siarki. Gatunki benzyny lakierniczej rni si zakresem destylacji i waciwociami zwizanymi z tym parametrem. S to bezbarwne, lotne ciecze, o charakterystycznym, przyjemnym zapachu wglowodorw parafinowych. S otrzymywane na drodze rektyfikacji i oczyszczania odpowiednich frakcji benzynowych, pochodzcych z destylacji atmosferycznej ropy naftowej, a take rektyfikacji lekkich frakcji benzynowych, otrzymywanych w procesach wodorowych (hydrorafinacja, hydrokraking itp.). Wspczesne benzyny lakiernicze, wysokiej jakoci, charakteryzuj si nastpujcymi waciwociami: q gsto w temperaturze 15C: 740815 kg/m3, q zakres temperatur destylacji: 130220C, q liczba atomw wgla w czsteczce: C9C12, q zawarto wglowodorw aromatycznych: 0,0322,0% (m/m),
XX

q barwa wg skali Saybolta: 30, q zawarto benzenu: 1100 mg/kg (ppm), q zawarto siarki: 010 mg/kg (ppm), q temperatura zaponu: 2565C, q czas odparowania wg DIN 53170 (eter etylowy = 1): 20200, q prno par wg Reida w temperaturze 20C: 0,510 mbar, q napicie powierzchniowe w temperaturze 20C: 2427 dyn/cm, q wspczynnik zaamania wiata, nD20: 1,4001,470 q lepko kinematyczna w temperaturze 20C: 0,92,0 mm2/s, q punkt anilinowy: 5075C, q parametr rozpuszczalnoci Hildebranda: 7,57,90 (kaloria/cm3)0,5, q punkt butanolowy (wskanik kauri-butanol): 3040 ml. Benzyny lakiernicze znalazy zastosowanie w procesach: q ekstrakcji tuszczw, q ekstrakcji olejkw aromatycznych, w przemyle farmaceutycznym i kosmetycznym, q odtuszczania powierzchni w przemyle metalurgicznym i lakiernictwie, q produkcji wyrobw gumowych, q prania i wybawiania plam, a take w licznych zastosowaniach domowych i wielu innych dziedzinach oraz jako skadniki: q klejw, lakierw, tuszy drukarskich, rodkw adhezyjnych, q paliw do specjalnych piecw i palnikw katalitycznych, q cieczy procesowych w przemyle chemicznym, q aerozoli. Benzyny lakiernicze jest to grupa wglowodorowych rozpuszczalnikw alifatycznych, otrzymywanych w procesach destylacji i przetwrstwa ropy naftowej, w ktrych zawarto wglowodorw aromatycznych jest zrnicowana, w zalenoci od wymaga wynikajcych z zastosowa. Wyrnia si trzy podstawowe grupy benzyn lakierniczych: q tradycyjne, q niskoaromatyczne, q wskofrakcyjne. 20.5.3 Nafty oczyszczone Nafty s to frakcje ropy naftowej, o wskim zakresie temperatury destylacji i zrnicowanej wglowodorw aromatycznych, nie zawierajca wglowodorw nienasyconych oraz zwizkw siarki. Aktualnie najwiksze zastosowanie znajduj nafty oczyszczone, z ktrych usunito: benzen, zwizki siarki, ywice i inne zwizki, nadajce te zabarwienie. Wyrnia si rwnie naft rafinowan, ktra zostaa poddana specjalnym procesom rafinacji. Gatunki nafty oczyszczonej rni si zakresem destylacji i waciwociami, zwizanymi z tym parametrem. S to bezbarwne, lotne ciecze, o charakterystycznym zapachu wglowodorw. S otrzymywane na drodze rektyfikacji i oczyszczania odpowiednich frakcji naftowych, pochodzcych z destylacji atmosferycznej ropy naftowej, a take rektyfikacji frakcji naftowych, otrzymywanych z procesach wodorowych (hydrorafinacja, hydrokraking itp.). Wyrnia si nafty tradycyjne, o duej zawartoci wglowodorw aromatycznych, niskoaromatyczne oraz owietleniowe i stosowane do celw domowych i grzewczych. Wspczenie najczciej s stosowane nafty oczyszczone, charakteryzujce si nastpujcymi waciwociami: q gsto w temperaturze 15C: 780815 kg/m3, q zakres temperatur destylacji: 150300C, q liczba atomw wgla w czsteczce: C10C15, q zawarto wglowodorw aromatycznych: 0,0122,0% (m/m), q barwa wg skali Saybolta: 2730, q zawarto benzenu: 110 mg/kg (ppm), q zawarto siarki: 110 mg/kg (ppm), q temperatura zaponu: 6095C, q czas odparowania, wg DIN 53170 (eter etylowy = 1): 5001000, q prno par, wg Reida w temperaturze 20C: < 1 mbar,
Rys. 20.2 Zaleno czasu odtuszczania czci metalowych od temperatury procesu odtuszczania
napicie powierzchniowe w temperaturze 20C: 2427 dyn/cm, wspczynnik zaamania wiata, nD20: 1,4301,490, lepko kinematyczna w temperaturze 20C: 1,52,5 mm2/s, punkt anilinowy: 6075C, parametr rozpuszczalnoci Hildebranda: 7,47,80 (kaloria/cm3)0,5, punkt butanolowy (wskanik kauri-butanol): 2535 ml. Nastpujce zastosowania przemysowe naft oczyszczonych, mona uzna za typowe: q odtuszczanie powierzchni w przemyle metalurgicznym i lakiernictwie, q nonik substancji aktywnych do konserwacji drewna, q skadnik: klejw, lakierw, tuszy drukarskich, rodkw adhezyjnych, q paliwo w lampach naftowych, piecach i palnikach katalitycznych, q ciecz procesowa w przemyle chemicznym, q usuwanie woskw, (rozkonserwowywanie) oraz wiele innych zastosowa. W zastosowaniach przemysowych do odtuszczania czci metalowych, istotnym parametrem jest czas odtuszczania. Zaley on od skadu wglowodorowego rozpuszczalnika oraz temperatury prowadzenia procesu odtuszczania, co przykadowo dla jednego produktu, ilustruje rys. 20.2. W ostatnim czasie, rozpuszczalniki typu naft oczyszczonych znalazy zastosowanie do mycia czci (gwnie piercieni) oysk po procesach szlifowania i honowania. Bezporednio przed zoeniem czci oyska, ich czci s myte w celu usunicia pozostaoci wirw i cieczy obrbczych. Dotychczas do tych celw byy stosowane odaromatyzowane, lekkie nafty lub rozpuszczalniki izoparafinowe. W zwizku z wytycznymi Unii Europejskiej, dotyczcymi ograniczenia lotnych frakcji wglowodorowych w atmosferze (VOC), obserwuje si trend do stosowania ciszych rozpuszczalnikw. q q q q q q 20.5.4 Rozpuszczalniki aromatyczne Rozpuszczalniki aromatyczne s to poszczeglne wglowodory aromatyczne, jak: toluen CH3C6H5 oraz ksylen (CH3)2C6H4 lub wskie frakcje, stanowice mieszaniny wglowodorw aromatycznych, otrzymywanych w procesach ekstrakcji z destylowanych frakcji ropy naftowej lub jako produkty specjalnych procesw przetwrczych frakcji ropy naftowej. Wglowodory aromatyczne, najczciej s otrzymywane na bazie wglowodorw aromatycznych, uzyskanych z destylacji reformatw. Rozpuszczalniki aromatyczne s uywane w wielu zastosowaniach, gdzie s wymagane bardzo dobre waciwoci rozpuszczajce, charakteryzowane parametrami: q punkt butanolowy (wskanik kauri-butanol), q punkt anilinowy, q parametr rozpuszczalnoci Hildebranda,
XX
q zawarto wglowodorw aromatycznych. Wybr pomidzy rnymi gatunkami w duym stopniu zaley od wymaganej podatnoci do odparowania, charakteryzowanej parametrami: q zakres destylacji, q czas odparowania, q prno par wg Reida. Nastpujce zastosowania poszczeglnych rozpuszczalnikw aromatycznych, ze wzgldu na ich waciwoci, mona uzna za typowe: TOLUEN zdolno do szybkiego odparowania i doskonae waciwoci rozpuszczajce, predysponuj go do zastosowa: q farby (zwaszcza do znakowania drg), q kleje i spoiwa, q farby drukarskie, q w przemyle chemicznym i farmaceutycznym, jako: surowiec, rodowisko reakcji oraz rozpuszczalnik. KSYLEN gwne zastosowania obejmuj: q farby (zwaszcza dla przemysu motoryzacyjnego), q czyszczenie maszyn drukarskich i filcw drukarskich, q rodki do konserwacji drewna, q agrochemia. Inne, charakteryzujce si wysz temperatur zaponu oraz duszym czasem odparowania, znajduj zastosowanie w nastpujcych obszarach: q farby (gwnie do zastosowa przemysowych q jako rozcieczalniki, q czyszczenie filcw drukarskich, q czyszczenie maszyn, q agrochemia, q ekstrakcja tlenkw lantanowcw. 20.5.5 Rozpuszczalniki izoparafinowe i cykloparafinowe Rozpuszczalniki izoparafinowe s to mieszaniny wglowodorw izoparafinowych, o zrnicowanej zawartoci wgla w czsteczce. Do tej grupy zalicza si rwnie metylocykloheksan, ktry jest wglowodorem cykloparafinowym, o wzorze sumarycznym C7H14. Rozpuszczalniki te s otrzymywane z naftowych frakcji wglowodorowych lub na drodze syntezy z zastosowaniem specjalnych procesw i katalizatorw. Poprzez odpowiednie oczyszczanie i warunki syntezy zapewnia si ma zawarto wglowodorw aromatycznych i siarki. Rozpuszczalniki izoparafinowe charakteryzuj si nastpujcymi zaletami: q brakiem, w skadzie, wglowodorw aromatycznych, w tym cakowitym brakiem benzenu, q brakiem nieprzyjemnego zapachu, q maym napiciem powierzchniowym i duym napiciem midzyfazowym, q ma przewodnoci elektryczn, q bardzo nisk temperatur pynicia. S to rozpuszczalniki speniajce wymagania, stawiane przez przemys farmaceutyczny, kosmetyczny i spoywczy. Nastpujce zastosowania poszczeglnych tych rozpuszczalnikw, mona uzna za typowe: aerozole, lotne rozcieczalniki do farb, produkcja farb bezzapachowych na bazie ywic alkidowych, woski, rodki czystoci do samochodw, myda przemysowe, obrbka metali skrawaniem, rozpuszczalniki do celw domowych, toczenie i prasowanie, obrbka metali skrawaniem i elektroiskrowa, ekstrakcja rud metali: uran, mied, nikiel, nonik rodkw aktywnych,
skadniki rodkw smarnych, przeznaczonych do zastosowa w przemysach: farmaceutycznym, kosmetycznym i spoywczym oraz jako paliwo do piecw katalitycznych. 20.5.6 Plastyfikatory Plastyfikatory, zwane rwnie zmikczaczami, s to najczciej mao lotne ciecze, powodujce, e zawierajce je wieloczsteczkowe tworzywa sztuczne, s bardziej mikkie, gitkie i plastyczne ni produkty wyjciowe. Przy czym, wprowadzenie do tworzywa plastyfikatora nie zmienia chemicznego charakteru tworzywa. Jako plastyfikatory, obok ciekych wglowodorw, s stosowane estry kwasw organicznych i alkoholi. TOTAL oferuje kompletn gam plastyfikatorw wglowodorowych: parafinowych, naftenowych i aromatycznych, ktre mog by stosowane midzy innymi do elastomerw typu: EPDM, kauczukw butylowych i polibutadienowych, kauczukw naturalnych (NR), kauczukw styrenowo-butadienowych (SBR, NBR ) i innych. Plastyfikatory powinna charakteryzowa maa zaleno lepkoci od temperatury, co dla wysokiej jakoci przykadowo wybranych plastyfikatorw, o rnych lepkociach, ilustruje wykres, przedstawiony na rys. 20.3. Waciwo ta pozwala na otrzymywanie wyrobw z tworzyw sztucznych, ktre s elastyczne w szerokim zakresie temperatury. Wan cech plastyfikatorw jest rwnie maa lotno w temperaturach, w ktrych tworzywa s przetwarzane. Ta waciwo zwiksza bezpieczestwo poarowe i zmniejsza naraenia pracownikw na dziaanie lotnych skadnikw plastyfikatorw. Na rys. 20.4, przykadowo przedstawiono zaleno lotnoci wysokiej
Rys. 20.4 Zaleno odparowalnoci plastyfikatorw od temperatury plastyfikatorw jak na rys. 20.3
10
XX

jakoci przykadowo wybranych plastyfikatorw, o rnych lepkociach, w funkcji temperatury. 20.5.7 Rozpuszczalniki do farb drukarskich Jako rozpuszczalniki do farb drukarskich s stosowane rozpuszczalniki wglowodorowe, o specjalnie dobranym skadzie i waciwociach. Powinny si one charakteryzowa midzy innymi: sabym zapachem i wysokim punktem anilinowym. W gamie rozpuszczalnikw wglowodorowych, przeznaczonych do farb drukarskich wystpuj zwykle dwa typy produktw: q niskoaromatyczne, otrzymywane z frakcji oleju napdowego poddanej gbokiej rafinacji wodorem, w celu zmniejszenia zawartoci wglowodorw aromatycznych i zwizkw siarki, co rwnie skutkuje eliminacj nieprzyjemnego zapachu; taki skad pozwala na ich stosowanie do druku opakowa ywnoci, q typu olejw, o podwyszonej lepkoci, przeznaczone do zastosowa w skadzie nowoczesnych farb drukarskich (do szybkiego druku gazet). 20.5.8 Oleje wiertnicze Oleje wiertnicze s to ciecze, stosowane jako puczka wiertnicza lub skadnik puczki wiertniczej, podczas prac wiertniczych, majcych na celu poszukiwanie z ropy i gazu ziemnego. Obok olejw wiertniczych, jako puczka wiertnicza s stosowane: wodne zawiesiny iw (puczka iowa) i bentonitw (puczka bentonitowa), roztwory soli kuchennej (puczka solna), a take roztwory polimerw i wiele innych. Puczka wiertnicza podczas wiercenia jest podawana na dno otworu i utrzymywana w cigej cyrkulacji. Zadaniem puczki wiertniczej jest: q wywieranie na ciany otworu cinienia, uniemoliwiajcego wypyw pynw zoowych, q wynoszenie zawiercin z dna otworu wiertniczego i oczyszczanie widra, q wytworzenie na ciankach otworu wiertniczego nieprzepuszczalnej warstwy osadu, q smarowanie i chodzenie widra, q zapobieganie korozji: widra, przewodw wiertniczych i rur okadzinowych, q zmniejszenie siy obciajcej przewd wiertniczy. Ze wzgldu na ochron rodowiska, podczas wierce poszukiwawczych ropy i gazu ziemnego, powszechnie niegdy stosowane puczki solne, coraz czciej s eliminowane. W to miejsce czsto s stosowane puczki, w ktrych ciecz wiertnicz stanowi mineralny olej wiertniczy. Od olejw wiertniczych wymaga si nastpujcych waciwoci eksploatacyjnych: q odpowiednich waciwoci reologicznych (lepko, temperatura pynicia), stosownie do warunkw atmosferycznych podczas prac wiertniczych, q maej prnoci par oraz moliwie wysokiej temperatury zaponu, ze wzgldu na bezpieczestwo poarowe, q braku oddziaywania na skr i oczy, q braku kancerogennoci, w tym szczeglnie maej zawartoci benzenu, q w przypadku do zastosowa w pracach wiertniczych na morzu, braku toksycznoci w stosunku do morskich organizmw ywych, q biodegradowalnoci, q odpornoci na wysokie cinienia i temperatur, q braku korozyjnego oddziaywania na urzdzenia wiertnicze. Typowo wystpuj dwa rodzaje olejw wiertniczych, oleje przeznaczone do: wierce na morzu, nie zawieraj one benzenu i wglowodorw aromatycznych, s szczeglnie przyjazne dla rodowiska, klasyczne, do wierce na ldzie, o stosunkowo duej zawartoci wglowodorw aromatycznych. 20.5.9 Oleje fluksowe Olej fluksowy, zwany rwnie olejem zmikczajcym, jest to mao lotna frakcja naftowa, stosowana do produkcji asfaltw fluksowanych, tzn. takich, ktrych lepko jest zmniejszana poprzez dodanie oleju mineralnego (fluksanta). Fluksant ciecz dodawana do innej, celem zmniejszenia jej lepkoci (patrz: PN ISO 1998-4 poz. 1.40.052). TOTAL oferuje gam olejw fluksowych, zawierajcych lub nie zawierajcych wglowodorw aromatycznych, przeznaczonych do stosowania, w rnych rodzajach asfaltw. Oleje fluksowe, nie zawierajce wglowodorw aromatycznych, mimo gorszych waciwoci roztwarzania asfaltw, s powszechnie stosowane w przypadkach, gdy jest niezbdna ochrona personelu i rodowiska naturalnego. 20.5.10 Ciecze do mycia i odtuszczania W przemyle metalowym, a take w innych dziedzinach przemysu, niezbdne jest mycie lub odtuszczanie powierzchni. Proces ten jest stosowany w przypadku koniecznoci usunicia pozostaoci cieczy obrbkowych, rodkw konserwacyjnych, a take innych zanieczyszcze przed kolejnymi fazami obrbki mechanicznej, lakierowania lub ostatecznej konserwacji wyrobu. Do tych celw czsto s stosowane rozpuszczalniki wglowodorowe. Od rozpuszczalnikw tego typu wymaga si: q odpowiedniego skadu frakcyjnego, dostosowanego do danego procesu, q maej zawartoci wglowodorw aromatycznych, a w szczeglnoci benzenu, ze wzgldu na ochron rodowiska i trosk o zdrowie personelu, q maej zawartoci siarki i innych zwizkw chemicznych, mogcych wywoa korozj chemiczn metali, q dobrych waciwoci myjcych, q moliwie wysokiej temperatury zaponu, q odpowiedniej lepkoci. Stosowane rozpuszczalniki nie powinny one pozostawia adnych osadw i nalotw na mytych lub odtuszczonych czciach. Odtuszczone czci s podatne na korozj wskutek dziaania czynnikw atmosferycznych, z tego wzgldu, czasami do cieczy myjcych s wprowadzane odpowiednio dobrane inhibitory korozji. TOTAL oferuje bardzo wysokiej jakoci rozpuszczalniki do mycia i odtuszczania. Jest to grupa niskoaromatycznych rozpuszczalnikw wglowodorowych, o zrnicowanym, stosownie do potrzeb, zakresie destylacji, praktycznie nie zawierajcych benzenu i zwizkw siarki. Odznaczaj si one brakiem toksycznoci i bardzo dobrymi waciwociami myjcymi: (punkt butanolowy, w granicach: 20... 33), nie dziaaj one korozyjnie na metale. Procesy mycia mog by realizowane w nastpujcych systemach: q na zimno, w specjalnych warunkach z urzdzeniami umoliwiajcymi filtracj i dekantacj rozpuszczalnika (rys. 20.5), q na gorco, w specjalnych komorach wyposaonych w ukad mycia rozpuszczalnikiem oraz w ukad pukania umytych czci (rys. 20.6), q na gorco, w specjalnych tunelach do mycia, wzdu ktrych myte czci s przesuwane w koszach, wykonanych z siatki i kolejno: myte, pukane i suszone (rys. 20.7). Ciecze te rwnie mog by stosowane poprzez rczne pocieranie czci zwilonymi szmatkami, do mycia wannach, do zraszania aerozolem lub w puczkach ultradwikowych. Wyspecjalizowan grup rodkw czyszczcych s rozpuszczalniki emulgujce, przeznaczone gwnie do stosowania w przypadku zanieczyszczania morza wglowodorami. Dysperguj one wglowodory w wodzie, co uatwia dziaanie bakterii i przypiesza
XX
11
TOTAL oferuje trzy podstawowe typy wglowodorw, majcych zastosowanie jako noniki rodkw ochrony rolin: q noniki rodkw zwalczajcych grzyby, szczeglnie zalecane do ochrony bananw, ale take ryu i kukurydzy, q noniki pestycydw do zwalczania owadw i roztoczy w uprawach owocw cytrusowych, q noniki herbicydw rodkw do zwalczania chwastw w uprawach. Ponadto noniki olejowe s stosowane w takich preparatach jak: rodek wspomagajcy do herbicydw, rodek do wiosennej ochrony drzew owocowych, rodek antywirusowy (uprawy topoli), rodek do zimowej ochrony drzew owocowych, nonik rodkw aktywnych, wymagajcych bazy olejowej. 20.5.12 Lekkie oleje procesowe W niektrych procesach, stosowanych w przemyle chemicznym, jako rodowisko reakcji s stosowane lekkie wglowodory. Wymaga si od nich: q braku reaktywnoci z substratami i produktami reakcji, q stosunkowo maej lepkoci, q atwoci odparowania ze rodowiska reakcji, q moliwie wysokiej temperatury zaponu, q braku skadnikw toksycznych. S to destylaty naftowe, o stosunkowo wskim zakresie destylacji, z ktrych poprzez zastosowanie procesw wodorowych, usunito: benzen, wglowodory aromatyczne oraz zwizki siarki. Gwne zastosowania ich to noniki innych aktywnych substancji, istotnych w prowadzonych procesach, takich jak: q obrbka metali, q produkcja wyrobw betonowych, jako rodek antyadhezyjny lub nonik takich rodkw, q jako nonik rodkw do konserwacji drewna. Produkty tego typu ze wzgldu na nisk toksyczno spalin, spenianie wymogw norm w tym zakresie, s szczeglnie rekomendowane do stosowania w piecach katalitycznych, a take w specjalnych urzdzeniach dymotwrczych (stawianie zason dymnych). S one take stosowane do opalania piecw w przemyle spoywczym, w specjalnych urzdzeniach owietleniowych, a take w innych urzdzeniach grzewczych, gdzie niewaciwy skad spalin moe pogorszy jako wyrobw lub powietrza. W szczeglnych przypadkach mog one rwnie by stosowane jako cikie rozpuszczalniki wglowodorowe. 20.5.13 rednie oleje procesowe rednie oleje procesowe jest to grupa olejw, otrzymywanych przez gbok rafinacj wybranych cikich frakcji naftowych lub produktw z hydrofinishingu, o zakresie destylacji 230C360C oraz lepkoci kinematycznej w temperaturze 40C, z przedziau 2,210 mm2/s (ISO VG 2ISO VG 10). rednie oleje procesowe s otrzymywane z frakcji rop parafinowych, naftenowych lub mieszanych. S to bezbarwne lub jasnote oleiste ciecze, w skad ktrych wchodz wglowodory parafinowe i naftenowe (tylko wyjtkowo aromatyczne). W wikszoci nie zawieraj skadnikw, uznawanych za szkodliwe dla czowieka i rodowiska, za ktre uwaa si: wglowodory aromatyczne, a w szczeglnoci benzen, olefiny, zwizki siarki i inne heterozwizki, substancje barwne oraz ulegajce spopieleniu. Angielska nazwa rednich olejw procesowych (mineral seal oils) pochodzi od tranu foczego. Oleje takie byy kiedy stosowane jako paliwo owietleniowe, w latarniach morskich oraz do wielu innych zastosowa przemysowych. Tran foczy zosta zastpiony przez gboko oczyszczone oleje mineralne, natomiast tradycyjna, angielska nazwa pozostaa. TOTAL oferuje gam tego typu rednich olejw procesowych o zawartoci wglowodorw aromatycznych od 7%(m/m) do po-
Rys. 20.5 System mycia i odtuszczania czci metalowych, na zimno 1 prysznic do zraszania czci, 2 myte czci, 3 filtr, 4 pojemnik do dekantacji rozpuszczalnika, 5 zbiornik rozpuszczalnika, 6 zawr spustowy
proces biodegradowania czynnika zanieczyszczajcego. Mona je stosowa do spryskiwania skaonego obszaru morza z samolotw lub odzi. Emulsje te mog take suy do mycia zbiornikw chemikaliowcw, tankowcw i zbiornikw innych statkw, przed zmian rodzaju transportowanej cieczy. Ciecze te, s to zawiesiny nietoksycznych dyspergatorw w wglowodorowych cieczach bazowych, typu cikiego oleju napdowego. Z wod morsk tworz one trwae emulsje. Zalecane stenie rodka w wodzie wynosi 1 : 25. Od rodkw tych wymagana jest biodegradowalno i nietoksyczno. 20.5.11 Agrochemia Niektre rodki ochrony rolin wymagaj stosowania w postaci rozpuszczonej lub zemulgowanej, w nonikach wglowodorowych lub emulsjach wodno-olejowych. Ze wzgldw na ochron rodowiska i czowieka, tego typu nonikom s stawiane specjalne wymagania. Nie powinny one zawiera wglowodorw aromatycznych, a w szczeglnoci benzenu oraz zwizkw siarki.
Rys. 20.6 System mycia i odtuszczania na gorco 1 komora do mycia czci, 2 wlot rozpuszczalnika, 3 pompa podajca rozpuszczalnik, 4 przewody odprowadzajce rozpuszczalnik, 5 zbiornik rozpuszczalnika do mycia wstpnego, 6 zbiornik rozpuszczalnika do mycia kocowego, 7 filtr
12
XX

20.5.14 Oleje parafinowe biae Oleje parafinowe biae, jest to grupa olejw otrzymywanych przez gbok rafinacj wybranych, naftowych frakcji olejowych lub produkty oczyszczania wodorem, o zakresie destylacji powyej 200C i lepkoci kinematycznej w temperaturze 40C z przedziau 1,8120 mm2/s (ISO VG 2ISO VG 100). S otrzymywane z frakcji rop parafinowych. Oleje biae s to bezbarwne, oleiste ciecze, w skad ktrych wchodz wglowodory parafinowe i w niewielkiej tylko iloci wglowodory naftenowe. Nie zawieraj skadnikw, uznawanych za szkodliwe dla czowieka i rodowiska, za ktre uwaa si: wglowodory aromatyczne, a w szczeglnoci benzen, olefiny, zwizki siarki i inne heterozwizki, substancje barwne oraz ulegajce spopieleniu. Na szczegln uwag przy tych produktach zasuguje bardzo maa zawarto wglowodorw aromatycznych (wymagania <0,01% (m/m), w rzeczywistoci 0,003% (m/m), praktycznie zerowa zawarto benzenu oraz siarki. Maa lotno, stosunkowo wysoka temperatura zaponu, brak skadnikw toksycznych w skadzie chemicznym olejw parafinowych TOTAL, gwarantuj maksymalne bezpieczestwo podczas ich uytkowania. Oleje parafinowe odznaczaj si wieloma specyficznymi i korzystnymi waciwociami, do ktrych naley zaliczy: q brak dziaania toksycznego na organizmy ywe, q brak niekorzystnego dziaania na rodowisko, q brak zapachu i smaku, q ma reaktywno chemiczn, q ma lotno, q stosunkowo wysok temperatur zaponu, q stabilno barwy pod wpywem dziaania promieni sonecznych i UV, co w odniesieniu do olejw zawierajcych 1% (m/m) wglowodorw aromatycznych, ilustruje rys. 20.8. Nastpujce zastosowania olejw parafinowych mona uzna za typowe: q produkcja transporterw z tworzyw sztucznych, zwaszcza przeznaczonych do ywnoci, q produkcja opakowa polietylenowych do rnych zastosowa, q produkcja papieru i kartonw przeznaczonych do pakowania ywnoci, kosmetykw i lekw, q jako rodek gaszcy pian w rnych procesach, q jako natustka w przemyle tekstylnym, q jako skadnik rodkw smarnych, przeznaczonych do stosowania w przemysach: spoywczym, kosmetycznym i farmaceutycznym. W ostatnim okresie niektre z tych olejw znajduj zastosowanie jako rozpuszczalniki do produkcji wiec zapachowych. Mog one z powodzeniem zastpowa:
Rys. 20.7 System mycia i odtuszczania na gorco w tunelu 1 obudowa tunelu, 2 transporter pojemnikw z odtuszczanymi czciami, 3 mycie, 4 pukanie, 5 suszenie
niej < 0,01 %(m/m) otrzymywanych w nowoczesnych procesach wodorowych. rednie oleje procesowe o niskiej zawartoci wglowodorw aromatycznych charakteryzuj si bardzo dobr stabilnoci termiczn i odpornoci na dziaanie promieni UV, wysok temperatur zaponu i stosunkowo du lepkoci. Oleje te, zgodnie z wymaganiami normy OECD 301F, s kwalifikowane jako biodegradowalne. Nastpujce zastosowania rednich olejw procesowych, mona uzna za typowe: q obrbka elektroiskrowa metali, obrbka skrawaniem, q odtuszczanie, q skadnik rodkw smarnych, q rodki antyadhezyjne do tworzyw sztucznych, przeznaczonych do kontaktu z ywnoci (PCV, polistyren, poliamidy, melaminy), q rodki antyadhezyjne do betonu, q w przemyle papierniczym, tekstylnym, do uzdatniania wody, w przemyle kosmetycznym i do rodkw ochrony osobistej, q jako rodki do prowadzenia procesw polimeryzacji poliakryloamidw w emulsjach odwrotnych, q ze wzgldu na odporno na wysokie temperatury oraz brak zmiany barwy, mog z powodzeniem zastpowa kosztowne oleje silikonowe (stosowane w postaci emulsji), q s one take z powodzeniem stosowane w skadzie emulsji amonowych, stosowanych jako bezpieczne materiay wybuchowe, q jako plastyfikatory do PCW (np. w tapetach). Szczegln dziedzin zastosowa tych produktw jest obrbka metali. S one stosowane zarwno do obrbki skrawaniem jak i w procesach obrbki plastycznej i elektroerozyjnej, zwaszcza w tych przypadkach, gdy od wyrobu wymaga si duej dokadnoci wymiarw, nietoksycznoci (wyroby dla przemysu farmaceutycznego, kosmetycznego, spoywczego, zabawkarskiego itp.) oraz ochrony rodowiska i pracownika. Podstaw zastosowa w tych dziedzinach, obok bardzo dobrych waciwoci eksploatacyjnych, s specyficzne waciwoci, do ktrych mona zaliczy: q wysok czysto, q ma zawarto wglowodorw aromatycznych w tym benzenu, q brak zawartoci zwizkw siarki, co skutkuje brakiem dziaania korozyjnego na metale, q wysok temperatur zaponu w stosunku do lepkoci, q ma lotno, q brak szkodliwego oddziaywania na organizm czowieka w tym na skr, q brak zapachu, q stabilno termiczn i oksydacyjn, co skutkuje brakiem wydzielania osadw.
Rys. 20.8 Odporno na dziaanie wiata ultrafioletowego olejw parafinowych 1 olej o zawartoci wglowodorw aromatycznych 0,0001%), 2 olej o zawartoci wglowodorw aromatycznych ok. 1% , A barwa jasnota, B powstawanie osadw
XX
13
glikol dipropylenowy (DIP), ftalan dietylu (DEP), glikol dietylenowy (DEG), mirystynian izopropylowy (MIP). Zastosowanie ich podnosi kompatybilno rodkw zapachowych z woskami, jednoczenie eliminujc zjawisko wydzielania oleju (synereza). Pomagaj one take w uzyskiwaniu wiata o lepszej jasnoci i przyjemniejszego dotyku wiec. Dodatkow zalet jest tzw. efekt ssania, poprawiajcy dyfuzj rodkw zapachowych. Wydzielon grup olejw biaych s oleje biae farmaceutyczne. Jest to grupa olejw, otrzymywanych przez gbok rafinacj wybranych naftowych frakcji olejowych lub oczyszczonych wodorem, o zakresie destylacji powyej 280C i lepkoci kinematycznej odpowiedniej do zastosowa. Nie zawieraj skadnikw uznawanych za szkodliwe dla czowieka; za takie uwaa si: wglowodory aromatyczne, a w szczeglnoci benzen, olefiny, zwizki siarki i inne heterozwizki, substancje barwne oraz ulegajce spopieleniu. Oleje biae farmaceutyczne s to bezbarwne oleiste ciecze, w skad ktrych wchodz wglowodory parafinowe i naftenowe. Przewaga jednej z tych grup wglowodorw w oleju determinuje niektre jego waciwoci, zaley ona od gatunku ropy, z jakiej zosta otrzymany olej oraz zastosowanych technologii oczyszczania. Oleje otrzymywane z ropy parafinowej odznaczaj si mniejsz gstoci i wysz temperatur pynicia, lepsz odpornoci termiczn i termooksydacyjn oraz lepszymi waciwociami smarnymi, ni oleje otrzymywane z ropy naftenowej. S to ciecze hydrofobowe, bez smaku i zapachu. Wykazuj odporno na procesy utleniania i dziaanie mikroorganizmw. Nie zmieniaj barwy nawet pod wpywem promieni sonecznych oraz podwyszonej temperatury. S biologicznie nieaktywne, nie wywouj zmian chorobowych skry, nie s kancerogenne i mutagenne. Oleje biae znajduj szerokie zastosowanie w farmacji, przemyle farmaceutycznym, przemyle spoywczym, przetwrstwie twoq q q q
rzyw sztucznych, przemyle opakowaniowym oraz w wielu innych zastosowaniach, wszdzie tam gdzie istotny jest brak szkodliwego oddziaywania na organizm czowieka. Oleje biae farmaceutyczne powinny spenia ostre wymagania farmakopei wszystkich krajw w ktrych s stosowane, wymagania FDA, wymagania przemysu kosmetycznego - INCI, mie odpowiednie rejestracje oraz by kompatybilne z tradycyjnymi i syntetycznymi materiaami kosmetycznymi. Oleje biae farmaceutyczne znajduj zastosowanie w nastpujcych wyrobach przemysu kosmetycznego: q ochrona skry (kremy, cieke wyroby kosmetyczne, olejki kosmetyczne), q pielgnacja wosw (spraye do wosw, szampony), q szminki, q rodki do opalania.
20.6 Uytkowanie zbiornikw i pojemnikw do cieczy specjalnych

Uytkowanie i eksploatacja rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych, oferowanych przez TOTAL, moe by powodem pewnych trudnoci eksploatacyjnych, magazynowych i transportowych. Jednym z problemw, jaki czsto wystpuje u uytkownikw, jest zamienno i czysto opakowa i instalacji. Zanieczyszczenie niektrych rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych innymi, moe by powodem niewaciwego przebiegu procesw technologicznych, niewaciwego skadu chemicznego wyrobw kocowych i wynikajcych std strat finansowych. Z tego wzgldu, opakowaniom i zbiornikom rodkw transportu, przeznaczonym do rozpuszczalnikw i cieczy specjalnych TOTAL stawia bardzo wysokie wymagania w zakresie ich czystoci. Z drugiej strony, na mycie i czyszczenie zbiornikw i opakowa, rwnie s ponoszone due koszty. W niektrych przypadkach, niewielki dodatek innej cieczy nie wpywa na waciwoci uytkowe.
14
XX
Rozdzia XXI: rodki smarne dla przemysu...
Rozdzia XXI
RODKI SMARNE DLA PRZEMYSU SPOYWCZEGO
21.1 Problem rodkw smarnych Zanieczyszczanie artykuw spoywczych rodkami smarnymi uywanymi w procesach ich produkcji i pakowania, stwarza zagroenia dla konsumentw. Mimo, e zagroenia takie s skutecznie zmniejszane na wiele sposobw, w dalszym cigu nie s one cakowicie wykluczone. Ryzyko, wynikajce ze stosowania niewaciwych rodkw smarnych w pewnych przypadkach, jest nawet wiksze ni mona byo by przypuszcza, a na pewno jeszcze nie do koca jest wyjaniony wpyw tych rodkw na organizm ludzki. Przypadkowe zanieczyszczenia rodkami smarnymi s trudno wykrywalne, do ich wykrycia jest niezbdne stosowanie kosztownej, specyficznej aparatury kontrolno-pomiarowej. rodki smarne stosowane w przemyle spoywczym musz odpowiada nie tylko kryteriom technicznym: warunki temperaturowe, obcienia, charakter smarowanych materiaw, geometria elementw bdcych w kontakcie, itd. (wszystko to, co stanowi zwyke kryteria stosowane w odniesieniu do zwykych rodkw smarnych) ale, aby proces smarowania, nie sta si rdem zanieczyszczenia wyrobw niezbdne jest stosowanie dodatkowych obostrze i zalece. Stosowane s nastpujce sposoby unikania ryzyka zanieczyszczenia: q identyfikacja zagroe i ocena istniejcego ryzyka, q stosowanie si do uregulowa prawnych i norm obowizujcych w tym zakresie, q ograniczenie moliwoci zanieczyszczenia przez odpowiednie projektowanie maszyn lub wprowadzanie zmian konstrukcyjnych do maszyn ju uytkowanych, q uywanie rodkw smarnych obojtnych fizjologicznie, majcych odpowiednie rekomendacje i homologacje, q stosowanie waciwych procedur postpowania i przestrzeganie zasad kontroli jakoci. 21.2 Analiza zagroe Podstawowym wymogiem w procesach produkcji ywnoci jest zagwarantowanie odpowiedniej higieny ywnoci. Higiena ywnoci niezbdne dziaania, jakie powinny zosta podjte w celu zapewnienia bezpieczestwa i zdrowej ywnoci, obejmujce wszystkie formy przed, w trakcie produkcji, jak i po niej. Z pojcia higiena ywnoci wywodzi si pojcie zdrowa ywno. Zdrowa ywno - artykuy ywnociowe, ktrych etapy produkcji od surowcw do momentu sprzeday klientowi podlegay regulacjom HACCP i nadzorowi producenta, a ich parametry jakociowe s zgodne z wymaganiami i odpowiednie do spoycia dla ludzi.
Stosowanie wszelkich materiaw w przemyle spoywczym, w tym rodkw smarnych, powinno by poprzedzone dokonaniem analizy zagroe w krytycznych punktach kontrolnych (HACCP1), w taki sposb, aby zapewni wymagan higien ywnoci. Pozytywne rezultaty takiej analizy, ze wskazaniem zagroe i metod unikania skutkw tych zagroe, s m.in. podstaw do stosowania rodkw smarnych w okrelonych skojarzeniach trcych maszyn, stosowanych w przemyle spoywczym, a take kosmetycznym i farmaceutycznym. HACCP jest to system, ktry umoliwia oglne racjonalne podejcie do zapewnienia bezpieczestwa w zakresie ywnoci. System HACCP zosta opracowany w ramach amerykaskiego programu kosmicznych lotw zaogowych, w celu zapewnienia bezpieczestwa mikrobiologicznego ywnoci dla zag statkw kosmicznych. Aktualnie system ten jest stosowany w zakadach przemysu spoywczego na caym wiecie; ma on na celu rozpoznawanie i kontrol zagroe, ktre mog przynie szkod konsumentowi, a ktre mog wystpi w jakimkolwiek momencie procesu produkcji i magazynowania ywnoci. System HACCP ma midzynarodow akceptacj, jako sposb zapewniajcy produkcj bezpiecznej i zdrowej ywnoci. Zagroenia s rozpoznawane poprzez obserwacj kadego etapu procesu produkcyjnego ywnoci i postawienie pytania: Ktre z prowadzonych dziaa mog spowodowa wyprodukowanie niebezpiecznej ywnoci? Na tej podstawie jest ustanawiany nadzr i kontrola procesw, w taki sposb, aby nie dopuci do wyprodukowania niebezpiecznej ywnoci. S to punkty krytyczne systemu HACCP. W trakcie eksploatacji urzdze technicznych, uywanych w produkcji artykuw spoywczych, punktem krytycznym jest moliwo zanieczyszczenia ywnoci substancjami obcymi. W analizie zagroe, pierwsze pytanie jakie naley sobie zada, i to w stosunku do kadej uytkowanej maszyny, to: Czy istnieje ryzyko zanieczyszczenia? Drugie za dotyczy tego, czy istnieje sposb zaradzenia? Od odpowiedzi na te pytania zaley wybr rodka smarnego. Mog wystpi dwa typy zanieczyszczenia: q Zanieczyszczenie pochodzce z podestw, oysk, prowadnic, acuchw, przenonikw, zaworw itd., ktre naley ograniczy do jak najniszego poziomu i ktre wymagaj uycia odpowiednio przystosowanego rodka smarnego, pozbawionego smaku i toksycznoci, ale pozostajcego w peni skutecznym z technicznego punktu widzenia; q Zanieczyszczenie przypadkowe, zwizane z wadami konstrukcyjnymi stosowanych maszyn i procesw technologicznych
1
HACCP Hazard Analysis and Critical Control Points.
XXI
i wynike w trakcie pracy maszyny (przekroczenie parametrw eksploatacyjnych (np. cinienia), wycieki oraz czsta awaryjno, wynikajca ze zego utrzymania ruchu itp.). Przykadowo zamy, e mamy do czynienia z przekadni redukcyjn ugniatarki do ciasta, zlokalizowan poza stref spoywcz, powodujc poziome zagniatanie, bez adnej moliwoci kontaktu z mas wyrabianego ciasta, mona wtedy stosowa bez problemu, klasyczny rodek smarny. Jeli jednak przekadnia redukcyjna o pionowej osi, znajduje si powyej ugniatarki, z moliwoci zanieczyszczenia poprzez wa napdowy, to nie ma innego rozwizania, jak polegajce na zastosowaniu rodka smarnego do kontaktu z ywnoci. W kadym przypadku naley rozway, w odniesieniu do ktrych maszyn naley przeprowadzi szczegow analiz? Do jakich podzespow czy czci powinna taka analiza by zastosowana? Nastpne pytanie jakie si nasuwa, to jakie s dozwolone rodki smarne, i ktre z nich s najlepiej dostosowane do danego procesu technologicznego i wyrobu?
i konstrukcji urzdze, z drugiej skadu chemicznego uywanych rodkw smarnych. W Polsce, w tym zakresie obowizuje norma europejska PN-EN 16726. Norma ta precyzuje zagroenia oraz niekorzystne oddziaywania, jakie dla wytwarzanej ywnoci mog stwarza maszyny stosowane w przemyle spoywczym. Norma ta wyrnia nastpujce strefy istotne z punktu widzenia stosowania rodkw smarnych, definiujc je nastpujco: Strefa spoywcza: powierzchnia maszyn, aparatw, urzdze, ktra wchodzi w kontakt z artykuami spoywczymi w normalnych warunkach uytkowania. W strefie tej wymagania w zakresie bezpieczestwa i higieny s najostrzejsze. W obszarze strefy spoywczej s precyzowane wymagania dla: materiaw, powierzchni, zczy, odpyww, napdw i oysk, oson pokryw i drzwi. Skojarzenia trce, wystpujce w strefie spoywczej powinny by smarowane smarem dopuszczonym do kontaktu z ywnoci i powinny by atwe do czyszczenia. q q q q q q Strefa spryskiwania: kada powierzchnia maszyn, aparatw, urzdze, ktra moe zosta opryskana przez artykuy ywnociowe nie powracajce nastpnie do przygotowywanego produktu. W strefie spryskiwania, oyska, uszczelnienia, itp. mog by smarowane rodkiem smarnym nie speniajcym wymaga dotyczcych rodkw dopuszczonych do kontaktu z ywnoci pod warunkiem, e nie ma to niekorzystnego wpywu na ywno. Strefa niespoywcza: wszystkie inne powierzchnie, nie mogce mie bezporedniego kontaktu z ywnoci. Regulacje dotyczce rodkw smarnych, przeznaczonych do stosowania w strefie niespoywczej nie s sprecyzowane. Dokument ten precyzuje, e: uycie rodkw smarnych nie jest dozwolone w strefach spoywczych i spryskiwania, gdy mog one mie wpyw na stref spoywcz i naley przedsiwzi wszelkie kroki, aby unikn tego, by przecieki rodkw smarnych nie przedostay si do tych stref. Jeeli okae si to niemoliwe, elementy przeznaczone do smarowania powinny mc funkcjonowa przy uyciu dozwolonych, spoywczych rodkw smarnych. W Stanach Zjednoczonych, wykaz rodkw smarnych dopuszczonych do przypadkowego kontaktu z ywnoci, znajduje si w Code Federal Regulations 21. Produkty, aby mogy zosta zatwierdzone, podlegaj przepisom dotyczcym: q skadu rodkw smarnych: uywane skadniki musz znajdowa si na licie substancji dozwolonych, nie stwarzajcych zagroenia dla ywnoci. Musz one odpowiada wszystkim wymogom stawianym we wstpnym zezwoleniu; q warunkw uytkowania: ich ilo musi stanowi niezbdne minimum, aby otrzyma oczekiwany techniczny efekt, a ich dodatek do ywnoci nie moe przekroczy ustalonych granic. Wspomniane ustawodawstwo definiuje dwa poziomy substancji smarnych, przeznaczonych dla przemysu spoywczego:
21.3 Prawodawstwo i normy

W Unii Europejskiej, w zakresie materiaw i wyrobw przeznaczonych do kontaktu z ywnoci oraz sposb ich sprawdzania, obowizuj nastpujce regulacje: q Dyrektywa Rady Europejskiej 89/397/EWG z 14 czerwca 1989 r. dotyczca urzdowej kontroli artykuw ywnociowych; Dyrektywa ta za najwaniejsze uznaje ochron zdrowia ludzkiego. Podaje ona zasady kontroli, pobierania prbek ywnoci, metody bada oraz sposb prowadzenia dokumentacji. q Dyrektywa Rady Europejskiej 93/43/EEC z 10 czerwca 1993 r. dotyczca obligatoryjnoci stosowania systemu HACCP oraz wymogi dotyczce higieny, zakupw, dystrybucji i sprzeday ywnoci; q Regulacje dotyczce rnych grup ywnoci, uwzgldniajce ich specyfik. Kady kraj bdcy czonkiem UE jest zobowizany do homologowania tych uregulowa wewntrznym ustawodawstwem. W Polsce system HACCP po raz pierwszy zosta wprowadzony Rozporzdzeniem2 Ministra Zdrowia i Opieki Spoecznej wraz z pniejszymi zmianami. Rozporzdzenie to regulowao problem jakoci ywnoci w zakresie asortymentu dietetycznych rodkw spoywczych, uywek dietetycznych i odywek. W rozdziale 5 okrela ono, ze Kontrola wewntrzna produkcji powinna by ustalona na podstawie systemu krytycznych punktw kontroli (HACCP) po uzgodnieniu z waciwym, pastwowym, wojewdzkim inspektoratem sanitarnym. Aktualnie w Polsce, w tym zakresie, obowizuj nastpujce uregulowania prawne: q Ustawa3 o warunkach zdrowotnych ywnoci i ywienia; q Ustawa4 o materiaach i wyrobach przeznaczonych do kontaktu z ywnoci; Ustawy te dostosowuj polskie prawo do uregulowa UE. Jednak niektre przepisy tych ustaw bd obowizyway dopiero po wstpieniu Polski do UE. Stanowi one, e przy wytwarzaniu wyrobw spoywczych stosuje si wycznie substancje dozwolone, tzn. takie, ktre znajduj si w wykazie przyjtym przez Komisj Europejsk. Rne nowatorskie rozwizania mona zaleca na razie tylko do bardzo specyficznych zastosowa. W Polsce wymagaj one uzyskania specjalnego pozwolenia wydanego przez inspektora sanitarnego. Materiay takie powinny by oznakowane w sposb widoczny napisem do kontaktu z ywnoci. Ustawy te, w czci dotyczcej przepisw karnych, przewiduj grzywn lub areszt dla kadego, kto wytwarza, przetwarza, importuje lub wprowadza do obrotu materiay nie speniajce tych wymaga. Aktualnie normy europejskie, dotyczce bezpieczestwa w konstrukcjach maszyn dla przemysw spoywczego, precyzuj zagroenia i przewiduj stosowanie bezpiecznych rozwiza. Przepisy te dotycz z jednej strony pewnych regu projektowania
2 3 4 5 6
Dz. U. z 1996 r Nr 108 poz. 520. Dz. U. z 2001 r. Nr 63, poz. 634 (z poniejszymi zmianami). Dz. U. z 2001 r. Nr 128, poz. 1408 (z poniejszymi zmianami). Dz. U. z 2002 r. Nr 135, poz. 1145. PN-EN 1672-2:1999 Maszyny dla przemysu spoywczego Pojcia podstawowe Wymagania z zakresu higieny.
XXI

q poziom USDA H1: rodki smarne, zaklasyfikowane jako dopuszczone do przypadkowego kontaktu z artykuami ywnociowymi, q poziom USDA H2: rodki smarne, zaklasyfikowane jako nie dopuszczone do przypadkowego kontaktu z artykuami ywnociowymi, ale moliwe do stosowania w przemyle spoywczym. Innym sposobem postpowania jest moliwo zastpienia oleju wod. Jest to moliwe w mechanizmach z napdami hydraulicznymi (dwignie, pompy, silniki hydrauliczne). Takie wanie rozwizania proponuje wielu konstruktorw maszyn, w ktrych obecno wody w wyrobie nie jest problemem. Gwnymi zaletami takiej techniki s: q usunicie moiwoci dostania si wody lub kondensacji pary wodnej w elementach przenonych, co pozostawia swobod zainstalowania silnikw w miejscu lepiej do tego przystosowanym, q nieszczelnoci ukadu nie przedstawiaj adnego problemu z punktu widzenia higieny, q nie ma problemu miejscowego wytwarzania ciepa lub problem ten jest zredukowany do minimum.
21.4 Konstrukcja maszyn

Ryzyko zanieczyszczenia ywnoci rodkami, jakie przedstawia proces smarowania, w przypadku produktw spoywczych, przeznaczonych do masowej konsumpcji oraz farmaceutykw i lekw, stanowi jeden z problemw, ktry jest brany pod uwag, ju na etapie projektowania maszyn. Maszyny stosowane w przemyle spoywczym wymagaj smarowania podobnie jak inne maszyny o analogicznej konstrukcji. W konstruowaniu tych maszyn s jednak stosowane okrelone zasady wynikajce z troski o zdrowie konsumentw. W projektowaniu wspczesnych maszyn dla przemysu spoywczego bierze si oczywicie pod uwag typowe kryteria mechaniczne (stosowane obcienie, cinienie w ukadzie, geometri styku, prdko polizgu lub toczenia si), jak rwnie warunki rodowiskowe (temperatura, rodzaj rodowiska, rodzaj materiaw, z ktrymi urzdzenie ma kontakt). Dochodzi jednak do tego rwnie podejcie specyficzne, majce na celu ograniczenie fizycznych moliwoci zanieczyszczenia wyrobu, poprzez: q stosowanie odpowiednich materiaw konstrukcyjnych, ktre w kontakcie z surowcami i wyrobami nie wpywaj niekorzystnie na jako wyrobu; nie powinny one nadawa wyrobom obcego zapachu, smaku lub zabarwienia; powinny to by materiay odporne na korozj, nie zanieczyszczajce wyrobu i nie absorbujce, q stosowanie gadkich powierzchni stykajcych si z surowcami i wyrobami, atwych do czyszczenia i dezynfekcji, q waciwe geometryczne rozoenie elementw w maszynie, tak aby rodki smarne i inne substancje pomocnicze nie mogy wchodzi w kontakt z surowcami i wyrobami, q redukcj iloci stosowanych rodkw smarnych do poziomu niezbdnego, do zapewnienia prawidowego procesu smarowania (przeciwdziaanie tendencji ich nadmiernego zuycia), q napdy i oyska powinny by zlokalizowane poza stref kontaktu z surowcami i wyrobem, q tam, gdzie jest to moliwe zapewnienie funkcjonowania maszyny bez smarowania lub stosowanie materiaw samosmarujcych, q uycie wody, jako cieczy hydraulicznej lub rodka smarnego, q uycie do smarowania przetwarzanego rodka spoywczego, q w przypadkach, gdy niezbdne jest stosowanie tradycyjnych rodkw smarnych, powinny one spenia kryteria dopuszczenia do przypadkowego kontaktu z ywnoci. Wymagania przemysu spoywczego niekiedy s tak due, e ideaem byaby praca bez substancji smarujcych. To radykalne rozwizanie jest jednym z moliwych sposobw postpowania, ale ma ono rwnie pewne ze strony. Rozwizania takie s na og mniej skuteczne, pojawiaj si problemy zanieczyszcze staych, powstajcych w procesach zuycia wsppracujcych powierzchni, powstawanie powierzchni porowatych itd. Naley bra pod uwag, e rodki smarne w przemyle spoywczym su czsto do smarowania elementw ze stali nierdzewnej, bardzo czuych na zatarcie. Obecno wody czy pary, kwane lub alkaliczne rodowisko, sprzyjaj zmywaniu substancji smarujcych ze smarowanych powierzchni, co moe spowodowa zatarcie skojarzenia trcego. Funkcjonowanie maszyn na sucho powoduje te szybsze zuycie maszyn, a take zanieczyszczenie ywnoci poprzez czsteczki metali. Stosowane w niektrych rozwizaniach polimery (spiek z PTFE) maj porowate powierzchnie, trudne do czyszczenia w sposb gwarantujcy zachowanie higieny. W porach mog rozwija si drobnoustroje, skaajce gotowy wyrb.
21.5 rodki smarne dla przemysu spoywczego

W maszynach przemysu spoywczego, do smarowania odpowiednich ukadw i skojarze trcych, s stosowane nastpujce rodzaje rodkw smarnych i cieczy eksploatacyjnych: q oleje do ukadw przelotowych, q oleje maszynowe, q oleje hydrauliczne, q oleje przekadniowe, q oleje sprarkowe, q oleje do pomp prniowych, q smary plastyczne do oysk lizgowych, oysk tocznych, przegubw, acuchw transporterw, q rozpuszczalniki i rodki antyadhezyjne do uwalniania wyrobw z form, q oleje oraz inne roki do mycia i pukania ukadw maszyn. W stosunku do rodkw smarnych i innych cieczy eksploatacyjnych stosowanych w przemyle spoywczym, obok wymaga stawianych normalnym rodkom smarnym, s stawiane wymagania specyficzne, dotyczce braku: toksycznoci, dziaania fizjologicznego (brak smaku i zapachu). Takie rodki smarne, w skrcie, s nazywane rodkami do kontaktu z ywnoci. W odniesieniu do rodkw smarnych, stosowanych w przemyle spoywczym, s stosowane takie same wymagania fizykochemiczne i eksploatacyjne jak w analogicznych maszynach, uywanych w innych gaziach przemysu, poniewa peni one te same funkcje. Przykadowo, rodki smarne stosowane w przemyle spoywczym takie jak: ciecze hydrauliczne, oleje smarne, smary plastyczne itp., musz spenia podstawowe wymagania podobne do rodkw stosowanych w przemyle metalurgicznym, z uwzgldnieniem warunkw pracy (temperatury, cinienia, naciskw, odpornoci na wymywanie wod itp.). Do technicznych wymaga dochodz wymagania specyficzne, jak brak: toksycznoci i dziaania fizjologicznego, w zakresie: zapachu, smaku oraz powodowania zabarwie. W praktyce eksploatacyjnej, w przemyle spoywczym, s stosowane nastpujce rodzaje rodkw smarnych: q rodki smarne stopniowo zanikajce. S to substancje z tzw. suchym filmem, rozkadajce si cienk warstw na smarowanej powierzchni, po wyparowaniu rozpuszczalnika. Uycie tego typu rodka smarnego pozwala, przy maych ilociach, na ewentualny kontakt z wyrobami; pod warunkiem, e s to oleje gboko rafinowane, pozbawione zapachu, tzw. oleje biae, przedstawione szerzej w p. 20.5.15. Najczciej s one aplikowane smarownicami kroplowymi lub poprzez ukady centralnego smarowania, rozpylane dyszami; q rodki smarne cieke. Podobnie jak klasyczne oleje smarne czy hydrauliczne, s to substancje skadajce si z oleju biaego lub innego, dopuszczonego do stosowania w przemyle spoywczym oraz dodatkw z listy dopuszczonych do kontaktu z ywnoci, nadajcych im szczeglne, wymagane waciwoci eksploatacyjne. q Emulsje wodno-olejowe. S to emulsje olejw bazowych, dopuszczonych do stosowania w przemyle spoywczym, najczciej olejw rolinnych, emulgatora z listy dopuszczonych
XXI
do kontaktu z ywnoci oraz wody. Emulsje takie s stosowane jako rodki antyadhezyjne do uwalniania wyrobw z form. q Smary plastyczne. Podobnie jak klasyczne smary plastyczne, s to substancje zoone w czci z biaego oleju bazowego (minimum 80%) i nietoksycznego rodka zagszczajcego, uwalniajcego stopniowo olej w czasie procesu smarowania; q Smary stae. S one uywane albo jako dodatki do ciekych rodkw smarnych lub smarw plastycznych (w celu polepszenia ich waciwoci w trakcie pracy w ostrych warunkach eksploatacyjnych) albo, zmieszane z ywicami, tworz na powierzchni materiaw konstrukcyjnych lakier zmniejszajcy tarcie. rodki smarne, przeznaczone do kontaktu z ywnoci mona zdefiniowa jako substancje majce wszystkie, niezbdne cechy rodka smarnego, a jednoczenie nie wywoujce skutkw fizjologicznych. Nastpujce substancje mog uzyska homologacj jako rodki smarne do kontaktu z ywnoci : oleje biae, inne specjalne oleje lub smary plastyczne, w skad ktrych wchodz substancje dozwolone do stosowania w przemyle rolno-spoywczym, z ktrymi ywno moe wej w przypadkowy kontakt. Musz one odpowiada nastpujcym podstawowym wymaganiom: q zapewnia waciwy proces smarowania maszyn, q nie mog by toksyczne, wywoywa skutkw fizjologicznych, musz by bez zapachowe, bez smakowe, q spenia wymagania odpowiednich uregulowa prawnych, przepisw i norm; musz by zaakceptowane na midzynarodowym rynku. Substancje takie, a take ich skadniki powinny posiada homologacj kompetentnych w tym zakresie instytucji. W przypadku produktw ywnociowych, za dopuszczalne uznaje si w nich stenie rodkw smarnych na poziomie 10 mg/kg (ppm).
organiczne zagszczacze krzemionkowe i bentonity, a take PTFE. Dozwolone s rwnie kompleksowe sulfoniany wapnia. Zabronione s natomiast myda proste innych metali (Al, Na, Ba, Li), zagszczacze nieorganiczne lub grafit, poliuretany, a take wypeniacze metaliczne (Ag, Cu, Mo, Zn).
21.7 Zasady stosowania

Problemy smarowania przejawiaj si przez cae ycie maszyny czy instalacji, std znaczenie funkcji serwisowej, zarwno, jeli chodzi o opracowanie jasnych i precyzyjnych instrukcji dotyczcych: utrzymania ruchu, mwicych o wyposaeniu, programw systematycznych przegldw, jak i o uczuleniu personelu na problemy smarownicze oraz jego ksztaceniu. Jak powszechnie wiadomo, najlepsze zalecenia nic nie znacz, jeli nie zostan zastosowane w praktyce. Powinno by podkrelone znaczenie wykrywania i eliminacji wyciekw, czyszczenia jednorazowymi cierkami, sposoby ponownego naoenia warstw ochronnych po przegldzie itp. Prawidowy proces smarowania opiera si na znajomoci trzech elementw: q ukadw poddawanych smarowaniu, q systemu smarowania (czy te organizacji serwisu), q waciwoci rodkw smarnych. Zalecenia jakie powinny uwzgldnia instrukcje smarownicze, mona podsumowa w nastpujcy sposb: q waciwy wybr miejsca zainstalowania smarowanych mechanizmw (na przykad, nie naley umieszcza przekadni powyej przenonika ywnoci), q takie zaprojektowanie smarowanych mechanizmw, aby uatwi ich czyszczenie i smarowanie bez moliwoci przeniesienia rodka smarnego do miejsc, w ktrych moe nastpi zanieczyszczenie ywnoci, q instalacja urzdze osaniajcych smarowane urzdzenia (obudowy, rynny), q zapewnienie szczelnoci ukadw hydraulicznych lub innych mechanizmw podlegajcych obiegowemu smarowaniu, q wprowadzenie cyklu dokadnych przegldw serwisowych, z okreleniem waciwych rodzajw rodkw smarnych, dopuszczonych do stosowania i sposobw ich uycia. Zanieczyszczenia artykuw spoywczych przez rodki smarne mona unikn poprzez: q takie zaprojektowanie maszyn, ktre zmniejsza fizyczne moliwoci zanieczyszczenia oraz zapewnia: geometryczne rozoenie elementw, redukcj niezbdnej iloci rodkw smarnych, funkcjonowanie maszyn na sucho, q uycie rodkw smarnych nie wywoujcych skutkw fizjologicznych lub najlepiej posiadajcych homologacj, q zastosowanie odpowiednich procedur kontroli jakoci. We Francji problematyk przeciwdziaania zanieczyszczeniu ywnoci zajmuje si CERNA7. Organizacja ta wydaa specjalny przewodnik, pomylany w taki sposb, aby uytkownicy rodkw smarnych w przemyle spoywczym, majcy na wzgldzie dobrze pojty wasny interes, mogli uywa go jako odnonik do homologacji. Producenci rodkw smarnych, ktrzy stosuj si do zalece tego przewodnika, mog umieszcza na swojej dokumentacji technicznej lub handlowej napis: Skad rodkw smarnych jest zgodny z Przewodnikiem CNERNA - 1992 r. i na opakowaniach: rodek smarujcy zgodny z Przewodnikiem CNERNA - 1992 r.. Uwaa si, e przewodnik CNERNA jest w chwili obecnej dobrym rozwizaniem. Przewodnik ten odpowiada kodeksowi dobrego nadzoru, a moliwo naniesienia informacji na etykiety rodkw smarnych, gwarantuje pewne bezpieczestwo. Punktem wyjcia dla opracowania przewodnika bya obszerna ankieta, przeprowadzona wrd przedstawicieli przemysw naftowego i chemicznego, majca na celu okrelenie ewentualnego
7
21.6 Skad chemiczny

rodki smarne dla przemysu spoywczego, przeznaczone do stosowania w strefie spoywczej, analogicznie jak inne rodki smarne skadaj si z trzech gwnych skadnikw: q oleju bazowego (naftowego gboko rafinowanego oleju biaego, odpowiedniego rodzaju oleju syntetycznego lub ciekego tuszczu naturalnego), q dodatkw uszlachetniajcych, dopuszczonych do stosowania; zapewniaj one uzyskanie niektrych z wymaganych waciwoci eksploatacyjne, q zagszczaczy i wypeniaczy. Oleje bazowe. Jako oleje bazowe mog by stosowane oleje mineralne, gboko rafinowane kwasowo lub z uyciem technologii wodorowych, tzw. oleje biae (patrz p. 20.5.15). Dopuszczalne jest rwnie stosowanie wielu syntetycznych olejw bazowych (estry, PAO, PAG, silikony), naturalnych ciekych tuszczy zwierzcych lub olejw rolinnych. Wymienione oleje bazowe mog by take skadnikami rnych kompozycji rodkw smarnych: smarw plastycznych, emulsji wodno-olejowych itp. Jako oleje bazowe s wykluczone zwyke oleje mineralne oraz substancje zawierajce zwizki halogenowe. Dodatki. Jako dodatki do olejw i smarw mog by stosowane wycznie substancje wymienione w wykazie publikowanym przez Komisj Europejsk lub FDA. W skadzie rodkw smarnych dla przemysu spoywczego s stosowane: q inhibitory utlenienia i korozji, q dodatki smarnociowe, q emulgatory, q rodki antyadhezyjne. W skadzie rodkw smarnych nie s tolerowane adne dodatki zawierajce metale cikie. Zagszczacze i wypeniacze. Jako zagszczacze i wypeniacze mog by stosowane wycznie substancje wymienione w wykazie publikowanym przez Komisj Europejsk lub FDA. Dozwolone s np. proste myda wapniowe, myda kompleksowe (Al, Ca, Li), nie-
CERNA Centre National de Coordination des Etudes et Recherches sur la Nutrition et lAlimentation.
XXI

ryzyka, pochodzcego od rnych skadnikw rodkw smarnych. Kwestionariusz wysany do firm, pozwoli na zebranie danych chemicznych, toksykologicznych i technologicznych. Dotychczas dostawcy rodkw smarnych i producenci sprztu wybierali produkty, ktre odpowiaday w rzeczywistoci jedynie kryteriom technicznym i ekonomicznym. Teraz, korzystajc z przewodnika CNERNA, mog oni wzi pod uwag rwnie kryterium przydatnoci dla przemysu spoywczego. Poza wyborem rodkw smarnych przewodnik CNERNA dostarcza rekomendacji dotyczcych adekwatnoci urzdze, na przykad na temat koniecznoci spisania stref moliwych rde zanieczyszczenia i punktw smarowania. Porady dotycz rwnie ksztacenia personelu, ktry jest uwaany za trzeci, kluczowy element waciwego procesu smarowania. Przykadem specyficznej kontroli jakoci moe by rzenia, w ktrej polecono odpowiednio barwi oleje hydrauliczne. Sposb ten zastosowano jako jeden ze rodkw kontroli, gdy poprzez sprawdzenie czy miso nie zostao poplamione mona upewni si, czy nie byo przeciekw cieczy hydraulicznej.
XXI
NOTATKI
XXI
Rozdzia XXII: Nadzr nad stanem maszyny i oleju
Rozdzia XXII
NADZR NAD STANEM MASZYNY I OLEJU
22.1 Systemy nadzoru nad stanem maszyny Stosowane systemy eksploatowania przewiduj trzy podstawowe typy nadzoru nad stanem maszyny: q eksploatowanie wedug resursu maszyny, ustalonego przez jej producenta, q eksploatowanie wedug aktualnego stanu technicznego maszyny, q systemy mieszane, w ktrych jest brany pod uwag zarwno resurs jak i aktualny stan techniczny. Eksploatacja jest to dziaanie (proces) realizowany od chwili wytworzenia maszyny do chwili jej fizycznej likwidacji. Zasadniczym okresem eksploatacji jest okres przydatnoci uytkowej maszyny, jej zdolnoci do osigania okrelonych celw (eksploatowania). Do zasadniczych cech maszyny, stanowicych o przydatnoci maszyny do eksploatacji zalicza si: niezawodno, trwao, wytrzymao, wraliwo na przecienia, atwo obsugiwania. Eksploatowanie jest to uytkowanie, maszyn i urzdze, w celach produkcyjnych, transportowych, usugowych itp. Resurs ustalony dowiadczalnie i teoretycznie okres pracy maszyny (rodka transportu), w czasie ktrego jest zagwarantowane bezpieczestwo i sprawno eksploatacji. Okres midzyremontowy czas od pocztku eksploatowania maszyny do momentu remontu lub czas od jednego remontu do kolejnego. Eksploatowanie wedug ustalonego resursu stosuje si w przypadku maszyn i rodkw transportu o bardzo duym znaczeniu np. samolotw, reaktorw atomowych itp. Wyrnia si eksploatowanie wg resursu kalendarzowego, w przypadku ktrego jest okrelony dopuszczalny okres pracy, wyraony w latach, miesicach itp. oraz wg tzw. resursu godzinowego, okrelajcego dopuszczalny, rejestrowany czas pracy maszyny. W przypadkach niektrych maszyn jest ustalany zarwno resurs kalendarzowy jak i godzinowy. Eksploatowanie wedug stanu technicznego ma miejsce wwczas, gdy w sposb cigy lub okresowy jest monitorowany stan techniczny maszyny (rodka transportu) i na tej podstawie s podejmowane decyzje, co do dalszego eksploatowania lub podjcia innych dziaa zaradczych, np. remontu, wymiany detali podzespow, czy oleju. Systemy mieszane polegaj na okresowym monitorowaniu stanu maszyny (rodka transportu) i na podstawie rezultatw oceny, podejmowaniu decyzji o wydueniu resursu godzinowego
i kalendarzowego. Monitorowanie i wyduanie resursu moe by dokonywane wielokrotnie. W czasie eksploatowania maszyna jest obsugiwana. Aby maszyna bya eksploatowana optymalnie pod wzgldem kosztw, naley dy do maksymalnego wyduenia okresu przydatnoci uytkowej (okresu midzyremontowego) przy minimalizowaniu kosztw obsugiwania technicznego lub kosztw produkcji detali. Obsugiwanie techniczne maszyn czynnoci niezbdne do zachowania wszystkich mechanizmw maszyny w stanie penej sprawnoci technicznej w okresie eksploatowania oraz do ograniczenia do minimum intensywnoci zuywania si czci i mechanizmw. Wyrnia si obsug: eksploatacyjn, midzyremontow, sezonow, okresow i codzienn (biec). Dla prawidowego eksploatowania maszyny jest niezbdna znajomo jej aktualnego stanu technicznego, pozwala to na podejmowanie waciwych decyzji, dotyczcych: dalszego eksploatowania, wyczenia z ruchu, naprawy lub podjcia innych prawidowych dziaa zaradczych.
22.2 Proces zuywania maszyny podczas eksploatowania

W okresie eksploatowania maszyny wyrnia si trzy zasadnicze okresy: q docieranie jest to okres pracy maszyny, w ktrym wsppracujce czci dopasowuj si wzajemnie, zazwyczaj w warunkach zmniejszonego obcienia; przebieg zuywania w okresie docierania jest nieustalony; q eksploatowanie normalne jest to okres pracy maszyny, w ktrym maszyna jest w penej sprawnoci technicznej; w okresie tym nastpuje normalne zuywanie czci i zespow maszyny, a take oleju, q awari jest to moment uszkodzenia, zepsucia si maszyny; awaria uniemoliwia jej dalsze uytkowanie zgodnie z przeznaczeniem. W okresie tym nastpuje zuywanie awaryjne; najczciej kocowym efektem awarii maszyny jest jej zatrzymanie lub nawet zuycie katastroficzne. Moment awarii jest poprzedzany symptomami, umoliwiajcymi przewidywanie awarii. W tym okresie nastpuje tzw. zuycie przedawaryjne, sygnalizujce zbliajcy si moment awarii. Przebieg powyszych procesw eksploatowania maszyny zilustrowano na rys. 22.1. Na rysunku tym wyrniono: q Okres docierania (przedzia czasu oznaczony A) - odpowiadajcy procesowi nieustalonego zuywania si maszyny i jej zespow; W tym okresie, w wyniku oddziaywa termicznych, cinania oraz katalitycznego dziaania odsanianych wieych po-
XXII
Rys. 22.1 Przebieg procesu eksploatacji maszyny - zuywanie si czci maszyny emisja produktw zuycia A docieranie (zuywanie nieustalone), B eksploatacja normalna (zuywanie normalne), C okres przedawaryjny, D przebieg dalszego zuywania maszyny, w przypadku gdyby nie zaistniaa awaria. 1 prawdopodobne wystpienie problemu, 2 awaria (wyczenie maszyny z ruchu).
Rys. 22.2 Liczba kwasowa oleju hydraulicznego, klasy jakociowej ISO-L-HM, w czasie normalnej eksploatacji.
wierzchni metali, skojarzenia trce maszyny emituj znaczne iloci czstek metalicznych, a waciwoci oleju ulegaj szybkim zmianom. q Okres stabilnej i bezawaryjnej pracy maszyny (przedzia czasu oznaczony B) - okres zuywania normalnego. W tym okresie nastpuje powolne stae zuywanie poszczeglnych zespow i czci maszyny. Trce powierzchnie emituj do oleju czstki metaliczne. Stenie metali i innych zanieczyszcze w oleju narasta stopniowo. q okres przedawaryjny (przedzia czasu oznaczony C) - nadmierne zuywanie. Okres przedawaryjny rozpoczyna si w momencie 1, wwczas, gdy nastpi uszkodzenie ktrego z pozornie mao istotnych elementw maszyny. Maszyna moe jeszcze pracowa, ale sygnalizuje ona ju swoj niesprawno poprzez: drgania, wibracje, nienaturalne dwiki, nienaturalnie wysokie temperatury poszczeglnych zespow i oleju, wahania cinienia oleju itp. W odniesieniu do oleju okres przedawaryjny uwidacznia si przypieszonym starzeniem, zwikszon zawartoci metali i innymi zmianami jakociowymi oleju. Niezauwaenie okresu przedawaryjnego przez obsug maszyny, lub zlekcewaenie jego objaww, moe prowadzi do awarii maszyny i jej cakowitego wyczenia z ruchu (2). Przebieg dalszego zuywania maszyny, w przypadku, gdyby nie zaistniaa awaria, oznaczono lini przerywan (D). Olej jako element konstrukcyjny maszyny rwnie ulega zmianom jakociowym, waciwym dla wymienionych okresw eksploatacji maszyny. Jako oleju odzwierciedla stan techniczny maszyny. Na podstawie tej tezy zosta opracowany system nadzoru nad stanem technicznym maszyny i oleju, ktrego podstawowe zasady oraz uzyskiwane rezultaty, przedstawiono w dalszej czci tekstu.
Rys. 22.3 Lepko kinematyczna w temperaturze 100C oleju hydraulicznego, klasy jakociowej ISO-L-HM, w czasie normalnej eksploatacji.
Rys. 22.4 Zawarto czstek staych (zanieczyszcze staych) w oleju hydraulicznym, klasy jakociowej ISO-L-HM, w czasie normalnej eksploatacji.
22.3 Zmiany jakociowe oleju podczas pracy

W okresie eksploatowania jako oleju (rodka smarowego) ulega zmianie (degradacji), na og pogorszeniu. Proces pogarszania si jakoci oleju postpuje w miar upywu czasu pracy maszyny. Przeciwdziaaj mu prowadzone zabiegi pielgnacyjne, filtracja oleju, odstawanie oraz niezbdne dolewki. Korzystnie wpywaj waciwe dziaania zapobiegawcze tj. niedopuszczanie do zawodnienia, do zanieczyszczenia pyami atmosferycznymi oraz obcymi cieczami eksploatacyjnymi, niedopuszczanie do przegrzewania itp. Niezalenie od podejmowanych dziaa pielgnacyjnych, normalne eksploatowanie nieuchronnie prowadzi do stopniowej degradacji i zanieczyszczenia oleju.
Degradacja oleju jest to proces zmiany jego waciwoci, zwaszcza uytkowych, nastpujcych w wyniku oddziaywania wysokiej temperatury oraz tlenu z powietrza, w obecnoci katalitycznie oddziaywujcych metali oraz mechanicznych si cinajcych. Skutkiem degradacji oleju najczciej jest: zmiana barwy, wzrost liczby kwasowej, powstawanie osadw i lakw, wzrost zawartoci czstek staych (zanieczyszcze staych), zmiana lepkoci itp. Przykady zmian waciwoci oleju hydraulicznego w czasie normalnego eksploatowania, zilustrowano na rys.: 22.2 (liczba kwasowa), 22.3 (lepko kinematyczna) oraz 22.4 (zawarto czstek staych). Na rys. 22.5, przykadowo przedstawiono przebieg zmian zawartoci wybranych pierwiastkw w oleju do pomp prniowych, podczas normalnego eksploatowania w ukadzie smarowania tokowej pompy prniowej. W procesie eksploatowania nastpuje zanieczyszczenie oleju
XXII

Na podstawie wieloletnich dowiadcze i bada naukowcw i inynierw ustalono, ktre parametry jakociowe oleju dostarczaj najwicej informacji o stanie technicznym maszyny. Oczywicie, w przypadku rnych rodzajw maszyn bd to rne parametry. Wyoniono grup parametrw wsplnych dla wszystkich rodzajw maszyn - nazwano j analiz standardow. Badania tej grupy parametrw s wykonywane dla wszystkich rodzajw olejw przemysowych. Zakres oznacze w analizach standardowych, wykonywanych w systemie bada laboratoryjnych olejw przemysowych LUBIANA, z wyrnieniem rodzaju maszyny lub zespou maszyny oraz rodzaju oleju, przedstawiono w tabeli 22.1. W tabeli tej nie uwzgldniono zakresu bada olejw do obrbki cieplnej metali (olejw hartowniczych). Ze wzgldu na specyfik tej grupy olejw ich badania omwiono odrbnie, w p. 18. Znormalizowane metody oznaczania poszczeglnych parametrw jakociowych olejw oraz ich podstawy teoretyczne zostay, w zarysie omwione w p. 4. W badaniach stosowanych w systemie LUBIANA, s uywane metody waciwe dla poszczeglnych rodzajw olejw oraz adaptowane lub opracowane specjalnie do potrzeb tego systemu. Pobieranie prbek oleju do bada jest istotnym elementem systemu LUBIANA. Niewaciwe pobrana prbka oleju moe by przyczyn niereprezentatywnych wynikw bada, a co za tym idzie mylnych interpretacji. Z tego wzgldu pobieraniu prbki oleju do bada naley powici naleyt uwag. W tym zakresie jest zalecane przestrzeganie kilku poniszych regu o znaczeniu zasadniczym: q Prbka powinna by reprezentatywna dla caej masy oleju znajdujcej si w ukadzie. W celu spenienia tego zalecenia prbk oleju naley pobiera najlepiej z maszyny pracujcej lub bezporednio po jej zatrzymaniu, najpniej 15 minut po zakoczeniu pracy, zawsze przed filtrem. q Jeeli prbka jest pobierana ze specjalnego krca do pobierania prbek (rys. 22.6), naley zadba o jego czysto (przepuka), a przed pobraniem prbki zla porcj oleju tak, by z przewodw spyny zebrane tam zanieczyszczenia i olej. q Krciec do pobierania prbek powinien by zainstalowany w ukadzie w taki sposb, aby zapewnia on laminarny przepyw oleju w przewodzie, na ktrym jest zainstalowany. Dugo prostego odcinka przewodu przed krcem, powinna by nie mniejsza ni 50 rednic przewodu (odcinek A), a za krcem nie mniejsza ni 20 rednic przewodu (odcinek B), co ilustruje rys. 22.6. q Jako krciec do pobierania prbek najczciej jest stosowany zawr, zakoczony szybkozczem lub te specjalny zawr, otwierajcy si pod naciskiem szyjki naczynia do pobierania prbek. W maszynach starszego typu moe to by przewd zakoczony rcznie otwieranym kranem. W kadym przypadku naley przestrzega, aby w czasie, gdy prbka nie jest pobiera-
Rys. 22.5 Zawarto pierwiastkw w oleju do pomp prniowych, w czasie normalnej eksploatacji.
staymi czstkami obcymi (zanieczyszczeniami staymi). Mog to by zanieczyszczenia wewntrzne: q czstki metali i stopw, zwaszcza intensywnie wytwarzane podczas docierania, a w okresie normalnego eksploatowania, pochodzce z normalnego zuywania powierzchni trcych, q czstki elastomerw, pochodzce z uszczelnie, q czstki przegrd filtracyjnych, q produkty degradacji oleju. lub zewntrzne: q kurz (krzemionka), q czstki organiczne (pyki kwiatowe, nasiona i inne czci rolin, owady itp.), q zanieczyszczenia stae wnoszone wraz z dolewkami oleju. Kurz i czstki organiczne najczciej przedostaj si do oleju w wyniku: q nieszczelnoci ukadu smarowania, q niewaciwej wentylacji zbiornika oleju, q niewaciwych warunkw uzupeniania oleju. Olej moe rwnie by zanieczyszczony innymi cieczami eksploatacyjnymi: q olejami pochodzcymi z innych ukadw lub olejami technologicznymi, q wod, q paliwem, q rodkami myjcymi, q cieczami do obrbki metali. W niektrych przypadkach, jako zanieczyszczenia s traktowane gazy rozpuszczone w oleju lub tworzce z olejem pian. Mog to by gazy uywane w rnych procesach technologicznych, takie jak: lotne wglowodory, czynnik chodzcy: freony, amoniak, ditlenek wgla itp. Wpywaj one szkodliwie na jako oleju i procesy zuywania maszyny (kawitacja). W wyniku prowadzonych zabiegw pielgnacyjnych i dolewek, zawarto zanieczyszcze staych w oleju moe przejciowo ulega zmniejszeniu, ale na og jest obserwowany oglny trend wzrostowy, zwaszcza w zakresie czstek o rednicach poniej 2 m.
22.4 System analiz laboratoryjnych

W celu biecej kontroli stanu technicznego maszyn oraz jakoci oleju Orodek Badawczo-Rozwojowy w Solaise, opracowa system bada laboratoryjnych olejw przemysowych, o nazwie LUBIANA1. Przewodni ide systemu LUBIANA jest istnienie zalenoci midzy stanem jakociowym oleju, jego czasem pracy w maszynie oraz stanem technicznym maszyny. Na podstawie tych zalenoci, opracowanych w postaci modeli matematycznych, mona prognozowa przyszy stan techniczny maszyny, a w szczeglnoci przewidywa awarie i im zapobiega.
1
Analogiczny system do nadzoru nad stanem silnika i oleju silnikowego w pojazdach, jest oznaczany akronimem ANAC.
Rys. 22.6 Krciec do pobierania prbek z przewodw ukadu olejowego maszyny 1- wlot oleju do krca, 2 nakrtka przytwierdzajca zawr szybkozczny, 3 zawr szybkozczny, 4 kapturek ochronny.
XXII
4
Turbina parowa lub wodna Odpowiedni do danego typu sprarki Sprarkowy X X X X X O X O X X X X K. Fischer O X X O X Nonik ciepa Silnikowy X X X X X X X X Przekadniowy Transformatorowy Sprarka rotacyjna Przekadnia Transformator Inne sprarki Sprarka tokowa Ukady grzewcze Silnik benzynowy Silnik Diesla Silnikowy X X Sprarka chodnicza Chodniczy X K. Fischer Turbinowy X X X X X X X X X X X X X X X X (TAN) O X (TAN) X X X X X X O O O X X X O O O X X X X X X X
XXII
Tabela 22.1 Zalecane analizy standardowe olejw przemysowych w zalenoci od rodzaju maszyny (zespou)
Rodzaj maszyny (zespou)
Hydraulika
gazowa
Rodzaj oleju
Olej HM
Olej HV
Wygld oleju
Zawarto wody
Zawarto nierozpuszczalnych osadw
Lepko kinematyczna, w temp. 40C w temp. 100C
Wskanik lepkoci
Liczba kwasowa
Zawarto pierwiastkw (P, Zn, Fe, Cu, Al, Pb, Si, Cr, Sn)
Zdolno do wydzielania powietrza
Liczba zasadowa
Zdolno dyspergujce
Spektrometria w podczerwieni
Zdolno wydzielania wody
Skonno do pienienia
Przebicie elektryczne
Temperatura zaponu
Koksy (Rambosttom)
Wgiel (sadza)
Klasa czystoci (HIAC)
Analityczny wskanik czstek
X - badania wykonywane kadorazowo; O - badania wykonywane na danie

na, by on zabezpieczony przed zanieczyszczeniem specjalnym kapturkiem. q Nie naley pobiera prbki z dna zbiornika, w ktrym to miejscu zbieraj si zanieczyszczenia. q Prbk naley pobiera do suchych i czystych naczy, najlepiej dostarczonych w ramach systemu LUBIANA. q Szczegln czysto naley zachowa przy pobieraniu prbki do oznaczania skadu granulometrycznego; jako naczynia na prbki, w tym przypadku, naley stosowa pojemniki specjalnie oczyszczone, o skontrolowanej czystoci, dostarczane w ramach systemu LUBIANA. q W przypadku braku specjalnych urzdze do pobierania prbek, zainstalowanych na przewodach olejowych maszyny, prbk mona pobra ze zbiornika oleju; w takim przypadku, naley uy specjalnych urzdze do pobierania prbek lub w ostatecznoci czystej rury szklanej lub lewara. q Gdy prbka jest pobierana ze zbiornika oleju, powinna by pobrana prbka o wikszej objtoci (np. 1 litr); powinna ona zosta dokadnie wymieszana przez wstrzsanie, a dopiero odpowiednia jej cz przelana do dostarczonego pojemnika na prbki. q Do poprawnej interpretacji wynikw i wyeliminowania bdw wynikajcych ze sposobu pobierania prbek, zaleca si pobieranie kolejnych prbek zawsze z tego samego miejsca ukadu olejowego, w taki sam sposb i przez tego samego pracownika, specjalnie do tego celu przeszkolonego. q Sposoby pobierania prbek reguluj odpowiednie normy midzynarodowe (ISO 3170) oraz krajowe (PN-ISO 3170), a w przypadku cieczy do bada czystoci PN-81/ C-04002. Przestrzeganie postanowie tych norm daje gwarancj reprezentatywnoci prbki. Postanowienia tych norm nie w kadym przypadku s przydatne do pobierania prbek oleju z maszyn, ale przestrzeganie zawartych w nich regu oglnych, jest celowe i niezbdne dla prawidowego pobrania prbki. Naley mie na wzgldzie, e nie ma prostych regu dotyczcych czstotliwoci pobierania prbek do bada. Naley kierowa si zasad: im wiksze znaczenie w procesie produkcji danej maszyny i im kosztowniejsza bdzie jej naprawa w przypadku powanej awarii, tym czciej naley prowadzi badania. Koszt bada, w porwnaniu do kosztw zwizanych z napraw i przestojem maszyny, jest nieznaczny. W tabeli 22.2 podano zalecan przez LUBIANA czstotliwo pobierania prbek z podstawowych typw maszyn.
Tabela 22.2 Zalecana przez system LUBIANA czstotliwo pobierania prbek z podstawowych typw maszyny Rodzaj maszyny Po zalaniu oleju do maszyny, odstaniu i zlaniu odstojw (drenau) Sprarki powietrzne Sprarki gazowe (przemys chemiczny) Systemy hydrauliczne Systemy przenoszenia ciepa Sprarki chodnicze Turbiny Przekadnie redukcyjne Centralne systemy smarowania Wanny hartownicze Transformatory i olejowe czniki elektryczne Silniki Centralne systemy chodzenia do obrbki metali: roztwory wodne oleje obrbkowe Zalecana czstotliwo pobierania prbek Kadorazowo, z kadej nowo napenionej olejem maszyny 500 h1000 h 500 h1000 h 1000 h 1000 h 10002000 h 2000 h 2000 h 2000 h 2000 h 5000 h 15000 km lub 250 h
zalenie od instalacji 14 tygodni zalenie od instalacji 24 tygodni
Kady z parametrw, ocenianych w systemie LUBIANA, jest rdem wielu informacji, pozwalajcych na ocen stanu maszyny oraz oleju. Znaczenie poszczeglnych parametrw dla procesu eksploatowania omwiono w kolejnoci, podanej w tabeli 22.2. Wygld oleju jest oceniany wzrokowo. Jest on rdem informacji zarwno o stanie oleju jak i stanie maszyny. Zmieniony wygld oleju (znaczne pociemnienie) w stosunku do wieego wiadczy, e uleg on procesom degradacji. Gdy olej nie uleg pociemnieniu wiadczy to, e jest on waciwie dobrany do warunkw pracy (wystpujcych wymusze termicznych i mechanicznych), a maszyna (zesp) pracuje prawidowo. Zmieniona barwa oleju na ciemn, wiadczy o postpujcym procesie jego starzenia lub termicznego rozkadu. Moe to by skutkiem zbyt dugiego uytkowania lub dziaania zbyt wysokiej temperatury. Zmieniona barwa oleju moe rwnie wiadczy o odmyciu osadw po oleju wczeniej uytkowanym, ktry by zbyt niskiej jakoci w stosunku do wymaga maszyny. Zmtnienie oleju (wygld mleczny) wiadczy o przedostaniu si do oleju wody lub innych nierozpuszczalnych w nim cieczy eksploatacyjnych, np. olejw syntetycznych na bazie glikoli. Zmtnienie moe rwnie wiadczy o wypadaniu z oleju osadw, pochodzcych z dodatkw. Zawarto wody, w wikszoci przypadkw, jest oznaczana tzw. metod wodorkow, a w niektrych przypadkach, gdy jest wymagana dua dokadno, metod Karla Fischera. Metody oznaczania zawartoci wody szerzej zostay omwione w p. 4.23. Na podstawie bada olejw w okresie eksploatowania, ustalono dopuszczalne wartoci zawartoci wody, ktre dla przykadowo wybranych olejw podano poniej: q oleje hydrauliczne: 0,2%, q oleje turbinowe: 0,2%, q oleje maszynowe: 0,5%, q oleje przekadniowe: 0,5%, q oleje do sprarek chodniczych: 0,01% (100 ppm), q oleje elektroizolacyjne: 0,003% (30 ppm), q oleje hartownicze: 0,02%. Stwierdzono, e taka zawarto wody w oleju nie powinna wywiera jeszcze niekorzystnych oddziaywa na maszyn i nie powoduje istotnych zmian jakociowych oleju. Obecno wody w oleju, w ilociach wikszych ni dopuszczalna dla danego rodzaju oleju, moe wiadczy o przedostawaniu si wody do ukadu olejowego z innych obiegw (np. ukadu chodzenia wod) lub z atmosfery. Woda w oleju moe by przyczyn rozkadu bazy (degradacji) niektrych rodzajw olejw (np. estrowych), rozkadu zawartych w oleju dodatkw uszlachetniajcych, a take przyczyn zacierania lub przypieszonego zuycia skojarze trcych i korozji metali. W niektrych typach ukadw (np. hydraulicznych) w obecnoci wody moe nastpowa rozwj mikroorganizmw. W przypadku olejw elektroizolacyjnych (transformatorowych), obecno wody w znacznym stopniu pogarsza ich odporno na przebicie i stratno dielektryczn. W przypadkach, gdy olej z zaoenia wchodzi w kontakt z wod (np. turbiny wodne), obecno wody w pobranej prbce oleju moe wiadczy o maej skutecznoci ukadu separacji wody. Czstki stae s to zanieczyszczenia stae. Najczciej s to czstki cieru metalicznego, produkty korozji, a take krzemionka i inne mineray, przedostajce si do oleju z zewntrz (kurz). Powoduj one zarysowywanie i szlifowanie wsppracujcych powierzchni skojarze trcych. Nagromadzenie czstek nierozpuszczalnych w oleju smarowym, jest jedn z podstawowych przyczyn zuywania maszyn. Zawarto czstek nierozpuszczalnych jest oznaczana jedn z poniszych metod: q metod grawimetryczn, q przy uyciu automatycznych licznikw czstek, jako tzw. skad granulometryczny, q metod ferrograficzn,
XXII
Pojcia i metody dotyczce oznaczania zawartoci zanieczyszcze staych szerzej zostay omwione w p. 4.22. Lepko kinematyczna w trakcie uytkowania oleju, w zalenoci od jego skadu chemicznego jak i oddziaywujcych wymusze termicznych, chemicznych i mechanicznych, moe ulega zarwno zmniejszeniu jak i zwikszeniu. Zwikszona lepko oleju wskazuje na postpujce procesy utleniania, wskutek podwyszonych temperatur, a niekiedy jest rezultatem dolania oleju o lepkoci wyszej ni znajdujcy si w ukadzie. Zmniejszona lepko najczciej jest wynikiem wprowadzenia do oleju rozpuszczalnika stosowanego w procesie technologicznym, dodania oleju o mniejszej lepkoci lub cinania dodatku polimerowego. Wskanik lepkoci, jego zmiana w stosunku do wyjciowego, moe wiadczy o zmniejszeniu efektywnoci dodatkw poprawiajcych waciwoci reologiczne oleju pod wpywem wody, wymusze termicznych lub mechanicznych albo utleniania. Dodatki tego typu s polimerami, mog one ulega degradacji pod wpywem mechanicznych si cinajcych. Pojcia i metody dotyczce oznaczania lepkoci oraz obliczania wskanika lepkoci szerzej zostay omwione w p. 4.2. Liczba kwasowa jest oznaczana metodami znormalizowanymi, waciwymi dla badanego rodzaju oleju. Pojcia i metody dotyczce oznaczania liczby kwasowej szerzej zostay omwione w p. 4.10. W toku uytkowania oleju, w wyniku procesw utleniania (degradacji) mniej odpornych jego skadnikw, nastpuje zwikszanie liczby kwasowej. Na marginesie naley wspomnie, e niektre oleje zawieraj dodatki o charakterze kwasowym. W wyniku ich rozkadu moe nastpowa zmniejszenie liczby kwasowej. Z tego wzgldu warto liczby kwasowej nie powinna ulec zbyt duemu zwikszeniu, ale rwnie nie powinna ulec nadmiernemu zmniejszeniu. Nadmierne zwikszenie liczby kwasowej moe katalizowa procesy rozkadu skadnikw oleju (degradacji), a take by przyczyn korozji niektrych metali. Zawarto pierwiastkw takich jak: fosfor (P), bor (B), cynk (Zn), magnez (Mg) i wap (Ca) jest oznaczana metod emisyjnej spektrometrii plazmowej. Metody dotyczce metod oznaczania pierwiastkw w steniach ladowych zostay szerzej omwione w p. 4.21. Obecno w oleju pierwiastkw takich jak: fosfor (P), bor (B), cynk (Zn), magnez (Mg) i wap (Ca) najczciej jest wynikiem obecnoci w skadzie olejw dodatkw, zawierajcych te pierwiastki. Dodatki te poprawiaj waciwoci uytkowe oleju. Jeeli olej w swoim skadzie zawiera dodatki, ktrych skadnikami s: fosfor, bor, cynk, magnez lub wap, ich zawarto na og maleje w czasie eksploatowania. Jest to rezultat zuywania si dodatkw zawartych w oleju wskutek eksploatowania oraz w wyniku procesw utleniania, rozkadu termicznego, a niekiedy take oddziaywania wody. Zawarto innych pierwiastkw metalicznych, takich jak: elazo (Fe), mied (Cu), glin (Al), ow (Pb), chrom (Cr), cyna (Sn) najczciej jest rezultatem procesw zuywania metalowych powierzchni skojarze trcych. Powolne zwikszenie zawartoci tych metali w oleju jest sygnaem wiadczcym o postpujcych procesach zuywania metalowych powierzchni skojarze trcych. Jest to proces naturalny, aczkolwiek szkodliwy. Zwikszona zawarto tych metali w oleju katalizuje procesy utleniania i termicznego rozkadu skadnikw oleju. Zwikszanie zawartoci metali, zwaszcza elaza i miedzi, moe take by spowodowane postpujcymi procesami rdzewienia i korozji. Przykadowe wykresy wynikw pomiarw zawartoci Fe (rys. 22.7 A) i Cu (rys. 22.7 B) dla przypadku gdy olej wiey nie zawiera tych metali (krzywa 1) i dla prbek dwch olejw, pobieranych z ukadu maszyny, zawierajcych rn zawarto Fe i Cu (krzywe 3, 4), przedstawiono na rys. 22.7.
Rys. 22.7 Wykres obrazujcy wyniki oznaczania zawartoci metali metod plazmowej spektrometrii emisyjnej A przedzia dugoci fali zawierajcy pik waciwy dla Fe, B przedzia dugoci fali zawierajcy pik waciwy dla Cu 1 widmo emisyjne oleju wieego (bez zawartoci metali), 2 wzorzec, 3, 4 - widma emisyjne oleju z rn zawartoci metalu
Gwatowne zwikszenie zawartoci metali w oleju jest najczciej powodowane katastroficznym zuywaniem niektrych czci maszyny. Na podstawie zwikszenia zawartoci okrelonych metali wnioskuje si o tym, ktre czci ulegaj przypieszonemu zuyciu. Przykadowo, jeeli zwiksza si zawarto miedzi i cyny, wiadczy to, e przypieszonemu zuyciu podlega cz, wykonana z brzu cynowego (tulejki, panewki, inne elementy lizgowe). Jeeli zwiksza si zawarto miedzi i oowiu, wiadczy to, e przypieszonemu zuywaniu ulega cz wykonana z brzu oowiowego (oyska, panewki). Zwikszenie zawartoci glinu, moe by wynikiem zuywania si czci, wykonanych z duraluminium lub innych stopw glinu. Wnioskowanie na tej podstawie pozwala na szybsz lokalizacj uszkodzenia i znaczne zmniejszenie nakadw na remont maszyny. Najczciej jednak, obserwuje si intensywne zwikszanie zawartoci elaza, jako e wikszo czci maszyn jest wykonana ze stali, ktrej podstawowym skadnikiem jest ten metal. W takim przypadku, pod uwag bierze si rwnie stopie zwikszenia zawartoci metali, ktre mog by skadnikami stali stopowych, takich jak: chrom, nikiel, wolfram i inne. Analiza stopw, jakie zostay zastosowane do budowy poszczeglnych czci maszyny, pozwala niekiedy na trafn lokalizacj uszkodzenia maszyny. Obecno w oleju krzemu (Si), jest najczciej spowodowana przedostawaniem si do ukadu olejenia, zanieczyszcze z zewntrz w postaci krzemionki (kurz, piasek). Krzemionka, ze wzgldu na ostro krawdzi i du twardo, powoduje przypieszone zuywanie smarowanych czci. Zdolno do wydzielania powietrza (gazu) z oleju jest parametrem kontrolowanym w olejach stosowanych w ukadach smarowania przemysowych silnikw Diesla (napd sprarek, agregatw elektrycznych itp.) oraz w olejach hydraulicznych, pra-
XXII

cujcych w kontakcie z powietrzem lub innymi gazami. Obecno rozpuszczonych gazw w olejach i innych cieczach eksploatacyjnych pracujcych w warunkach zmiennego cinienia, moe by czynnikiem wywoujcym lub sprzyjajcym kawitacji. W wyniku polimeryzacji skadnikw oleju, zwaszcza dodatkw polimerowych, parametr ten moe ulec istotnemu pogorszeniu. Powoduje to pienienie oleju, zjawisko kawitacji oraz intensyfikuje procesy degradacji oleju. Zdolno do wydzielania gazw jest take istotn waciwoci olejw izolacyjnych, co zostao omwione w p. 13. Liczba zasadowa (TBN) jest to parametr kontrolowany w olejach stosowanych w silnikach Diesla (patrz p. 4.10.4). Liczba zasadowa wiadczy o obecnoci w oleju dodatkw o charakterze zasadowym (alkalicznym), stanowicych tzw. rezerw alkaliczn oleju. Dodatki o charakterze zasadowym s wprowadzane do oleju w celu zobojtnienia kwasu siarkowego, siarkawego i azotowego oraz innych mocnych kwasw, powstajcych w wyniku spalania paliwa. Dotyczy to zwaszcza przypadku stosowania paliw zawierajcych du zawarto siarki. W wyniku zobojtniania powstajcych kwasw, zawarto skadnikw oleju o charakterze zasadowym maleje, z czym zwizane jest zmniejszanie liczby zasadowej. W skrajnym przypadku, moe to doprowadzi do takiego zmniejszenia liczby zasadowej, e powstajce kwasy nie bd mogy by zobojtniane; nastpuje wwczas intensyfikacja procesw korozji metali. Zdolno dyspergujca jest oznaczana w olejach stosowanych w przemysowych (i trakcyjnych) silnikach Diesla. Badanie polega na ocenie zdolnoci oleju do dyspergowania (rozpraszania) sadzy. Oznaczenie jest wykonywane poprzez naniesienie na specjaln bibu filtracyjn kropli oleju z dodatkiem cile okrelonej zawartoci sadzy. Obraz powstaej plamki jest odnoszony do wzorcw. Jeeli olej rwnomiernie rozprowadza sdz na caej, zwilonej powierzchni, ocenia si, e jego zdolno dyspergujca jest waciwa. Natomiast jeeli sadza zawieszona w oleju nie rozpywa si, a jedynie tworzy zwart plam w miejscu naniesienia kropli ocenia si, e olej nie ma zdolnoci dyspergujcych. Im zdolno dyspergujca oleju jest lepsza, tym atwiej s dyspergowane produkty rozkadu oleju i niedopalone skadniki paliw, tym atwiej s zmywane osady, odkadajce si na ciankach komory spalania, denku i ciankach toka oraz w rowkach i na piercieniach tokowych. Spektrometria w podczerwieni jest badaniem, polegajcym na ocenie zmian jakoci oleju poprzez rejestracj i analiz jakociow i ilociow jego widma w wietle podczerwonym. Badanie jest wykonywane przy zastosowaniu aparatu, zwanego spektrometrem do podczerwieni (patrz p. 4.15). W wyniku analizy widma w podczerwieni oleju okrela si zawarto produktw utleniania oleju, zmiany w skadzie dodatkw oraz zawarto skadnikw znitrowanych. Nitrozwizki powstaj w oleju w wyniku reakcji nitrowania produktami utleniania azotu z powietrza do tlenkw azotu. Przykad widma w podczerwieni dla oleju wieego (wykres 22.8 1) oraz przepracowanego (wykres 22.8 2) przedstawia rys. 22.8. Rnice w wielkoci pikw, oznaczone jako wykres 3, mog by podstaw do wnioskowania o zmianach w skadzie (jakoci) badanego oleju. Zdolno do wydzielania wody (deemulgowalno) jest oceniana w olejach do turbin gazowych, parowych i wodnych, tj.; w przypadkach, gdy olej moe mie bezporedni kontakt z wod lub par wodn, parametr ten ma istotne znaczenie dla oceny jakoci oleju. Od olejw do turbin parowych i wodnych wymaga si bardzo dobrej zdolnoci do rozdzielania faz woda-olej. Produkty rozkadu skadnikw oleju (niektrych dodatkw), a take dolewki niewaciwych olejw, mog powodowa pogorszenie jakoci oleju w tym zakresie. W rezultacie w oleju turbinowym powstaj mniej lub bardziej trwae emulsje olejowo-wodne, pogarszajce waciwoci smarne i przeciwzuyciowe oleju, a w wyniku przypieszone zuycie smarowanych czci turbiny. Skonno do pienienia (oceniana metodami standardowymi wg. p. 4.13). W przypadku olejw do turbin gazowych, parowych i wodnych jest to jeden z najwaniejszych parametrw jakociowych.
Rys. 22.8 Widma w podczerwieni 1 - widmo oleju wieego, 2 - widmo oleju przepracowanego, 3 - piki wiadczce o zmianach skadu chemicznego oleju przepracowanego
XXII
W wyniku degradacji oleju powstaj substancje powierzchniowoczynne, powodujce skonno oleju do pienienia. Powstajca piana zmniejsza intensywno smarowania skojarze trcych, jest to spowodowane zmniejszeniem dopywu oleju do smarowanych czci. Piana moe by take przyczyn przelewania si oleju poprzez ukad odpowietrzajcy zbiornika. Odporno na przebicie elektryczne jest to parametr oceniany metodami standardowymi (patrz p. 13) w olejach izolacyjnych, gwnie transformatorowych i kondensatorowych. Zasada pomiaru polega na ustaleniu napicia przy jakim nastpi przeskok iskry elektrycznej przez prbk oleju (izolatora), w znormalizowanych warunkach oznaczania (standardowa celka pomiarowa). Oleje elektroizolacyjne s stosowane jako cieky izolator i czynnik odprowadzajcy ciepo w transformatorach, olejowych przecznikach i innych urzdzeniach elektrycznych. Olej pracujcy w transformatorze ulega podgrzaniu do temperatury rzdu 70 90C. W tej temperaturze ulega utlenieniu, w wyniku ktrego powstaj substancje powodujce pogorszenie jego waciwoci jako izolatora. Obecno w oleju izolacyjnym substancji nie izolujcych lub przewodzcych prd moe by przyczyn powstania przebi elektrycznych, a tym samym awarii transformatora, przecznika czy kondensatora. Przyczyn przebi elektrycznych take mog by: woda zawarta w oleju izolacyjnym, produkty korozji metali, rozpuszczone gazy i inne zanieczyszczenia oleju. Od cieczy (olejw) izolacyjnych jest wymagana odporno na przebicie elektryczne >30 000 V. Olej transformatorowy o obnionej odpornoci na przebicie elektryczne powinien by starannie oczyszczony lub wymieniony na nowy. Naley rwnie ustali przyczyn niekorzystnych zmian jakoci oleju, jeeli nie s one zwizane z normalnymi procesami starzenia, zwizanymi z dugim okresem eksploatowania. Temperatura zaponu jest oznaczana wieloma metodami standardowymi, waciwymi dla badanych olejw (p. 4.6), przywoanych w normach produktowych lub specyfikacjach. Obniona temperatura zaponu, wiadczy o rozkadzie mniej odpornych skadnikw oleju i powstaniu skadnikw lotnych. Lotne skadniki mog rwnie przedosta si do oleju w rezultacie niewaciwej jego pielgnacji (np. filtracji) lub jako przecieki lekkiego oleju lub paliwa (np. z ukadu zasilania silnika). Obnienie temperatury zaponu oleju izolacyjnego (np. transformatorowego) moe by przyczyn poaru.
Pozostao po koksowaniu jest oznaczana znormalizowan metod wg Ramsbottoma (p. 4.19). Jest to parametr istotny dla wielu olejw i wiadczy gwnie o poprawnoci przeprowadzenia procesw produkcyjnych, a w przypadku olejw z ukadw smarowania o postpie procesw degradacji, zachodzcych pod wpywem wysokiej temperatury i dziaania tlenu z powierza. W przypadku olejowych nonikw ciepa, skonno oleju do koksowania i zwizany z tym parametr - pozostao po koksowaniu, s istotne ze wzgldw eksploatacyjnych. Powstajcy w oleju koks tworzy osady, odkadajce si na ciankach przewodw i wymiennikw ciepa, pogarszajc tym samym eksploatacyjne waciwoci oleju. Wgiel (sadza) jest oznaczana w olejach stosowanych jako olejowe noniki ciepa, ze wzgldw, jakie podano wyej. Klasa czystoci jest okrelana na podstawie oznaczania skadu granulometrycznego czstek zanieczyszcze. Pod tym pojciem rozumie si liczb czstek zanieczyszcze staych, przypadajcych na okrelone przedziay wymiarowe ich rednic zastpczych. Jako przedziay wymiarowe najczciej ustala si zakresy rednic: 515, 1525, 25 50, 50100 oraz >100 m. W niektrych przypadkach pomiary skadu granulometrycznego s dokonywane dla innych rednic czstek. Analityczny wskanik czstek (AWC) jest to parametr opracowany na podstawie setek tysicy bada i tysicy analizowanych przypadkw. Jest on okrelany na podstawie obrazu mikroskopowego wyizolowanych czstek zanieczyszcze staych z oleju. Suy do oceny stanu maszyny i jest oparty o zalenoci empiryczne (modele matematyczne), opracowane na podstawie iloci, wielkoci i rodzaju czstek staych, znajdujcych si w badanej prbce oleju. Analityczny wskanik czstek jest cile zwizany z innymi stosowanymi metodami laboratoryjnymi. Daje on peny obraz zachowania waciwych warunkw pracy maszyny lub zespou. Czstki zanieczyszcze staych w oleju, w zalenoci od rda ich pochodzenia, maj rny wygld. Na podstawie ich wygldu, barwy, ksztatu oraz wymiarw wnioskuje si o zachodzcych w maszynie procesach zuywania lub rdach zanieczyszcze, co ilustruje to tabela 22.3. Analityczny wskanik czstek zawiera si w granicach 0 1000. Dla kadego typu maszyny, s ustalone wartoci kryterialne, opracowane na podstawie wieloletnich bada i analiz oraz bazy danych LUBIANA. Na og s one rne, w zalenoci od typu maszyny.
Tabela 22.3 Rodzaj, wielko charakterystyka, rda i pochodzenie czstek staych w oleju Rodzaj czstek Czstki pochodzce z normalnego zuywania Czstki zmczeniowe Czstki zmczeniowe Czstki z zuycia lizgowego Czstki cierne Czstki blaszkowe Czerwone tlenki metali Czarne tlenki metali Produkty utlenienia oleju Wkna o strukturze organicznej Zanieczyszczenia mineralne Zanieczyszczenia organiczne Czstki rne Wymiary, mikrometry 1020 50500 5100 20500 60600 20500 201000 20500 501000 1050 20100 Charakterystyka czstek Regularne ksztaty, powierzchnia gadka Paskie uski o nieregularnych ksztatach Kuliste Pochodzenie czstek Normalne zuywanie powierzchni trcych Przecienie, zmczenie oysk Zmczenie oysk, polerowanie szczelin i pkni - alarmujcy rodzaj zuycia
Czstki powstajce przy bardzo maych lub Zuywanie powierzchni zbw k zbatych bardzo duych prdkociach polizgu Wiry Powierzchnia paska, grube Ksztat dowolny, do grube Ksztat dowolny, nieregularny Ksztat dowolny, dowolna grubo Poskrcane i pozwijane wkienka Krysztaki krzemionki Czstki wyduone i zaokrglone Rysowanie powierzchni ostrymi krawdziami (pknicia, wyszczerbienia) Zuycie oysk - rzadkie zjawisko Korozja, degradacja dodatkw pod wpywem wody Problemy z temperatur pracy oleju Degradacja oleju pod wpywem temperatury i powietrza, katalityczne dziaanie metali Migracja materiau przegrody filtracyjnej Zanieczyszczenia pochodzenia zewntrznego Polimeryzacja skadnikw oleju lub zanieczyszczenia zewntrzne
Dowolny ksztat zalenie od pochodzenia Lakier, szkliwo, pasty uszczelniajce, drewno, guma, materiau skra i inne
XXII

Tabela 22.4 Wartoci graniczne analitycznego wskanika czstek (AWC), dla wybranych typw maszyn Typ maszyny Ukady hydrauliczne Kolor Zielony Pomaraczowy Czerwony Zielony Przekadnie zbate Pomaraczowy Czerwony Zielony Turbiny Pomaraczowy Czerwony Sprarki chodnicze, freonowe Zielony Pomaraczowy Czerwony Wartoci graniczne AWC 1000 ... 875 875 ... 751 < 750 1000 ... 750 750 ... 501 < 500 1000 ... 950 950 ... 900 < 900 1000 ... 900 900 ... 800 < 800
wie wynikw oznaczania oraz ustalonych wartoci kryterialnych, s wypracowywane interpretacje wynikw, a uytkownikowi proponowane okrelone dziaania, ktrych celem jest poprawa stanu maszyny lub oleju. Przykady wartoci kryterialnych LUBIANA dla wybranych typw przekadni i olejw przekadniowych, przedstawiono w tabeli 22.5. W licznych przypadkach, na podstawie wynikw bada, odnoszonych do bazy danych LUBIANA, s wykrywane stany przedawaryjne maszyny. Niekiedy dotyczy to poszczeglnych elementw maszyny: oyska, pary suwakowej, filtra, regulatora, czy innego elementu ukadu olejenia. Wychwycenie takiego przypadku i usunicie przyczyny zmian jakoci oleju, pozwala na uniknicie powanej awarii maszyny. Dziaanie systemu LUBIANA, w takim przypadku, ilustruje poniszy przykad. Przykad 22.1: Badania prowadzono dla przekadni redukcyjnej, o osiach rwnolegych i pojemnoci miski olejowej 2000 litrw. W ukadzie smarowania by stosowany przemysowy olej przekadniowy, o klasie lepkoci VG 320. Po okresie docierania, przekadnia bya monitorowana w okresie od 22 marca 1992 r. do 27 marca 1995 r. W tym okresie pobrano i przebadano 20 prbek oleju z czstotliwoci 1 prbka na dwa miesice pracy maszyny. Przebieg wybranych parametrw, okrelajcych stan techniczny badanej przekadni, przedstawiono na rys.: 22.10 (liczba kwasowa), 22.11 (zawarto elaza), 22.12 (analityczny wskanik czstek), a tabela 22.6 zawiera zestawienie wynikw, prowadzonych bada (prbki 1219), w okresie 27.09.1993 r. do 28.10.1994 r., to jest do wystpienia stanu przedawaryjnego oraz prbki 20 (26.12.1994), ju po usuniciu awarii (wymianie oyska). Na podstawie analizy prbki nr 18, postawiono hipotez, e przyczyn obserwowanych zjawisk jest uszkodzenie drobnego elementu maszyny. Powoduje to emisje do oleju cieru elaza (zwikszenie stenia Fe), przypieszone utlenianie oleju (zwikszenie liczby kwasowej) oraz emisj czstek metalu (zmniejszenie analitycznego wskanika czstek). Po analizie prbki nr 19 zatrzymano urzdzenie. W urzdzeniu byo zainstalowane 20 dwurzdowych oysk kulkowych, o rednicy zewntrznej 300 do 400 mm i szerokoci 150 mm. Po otwarciu przekadni stwierdzono, e jedno oysko kulkowe jest w stanie daleko posunitego zuycia. Koa zbate byy w stanie nieuszkodzonym. Nie stwierdzono, jaka bya przyczyna zaistniaego stanu. Na podstawie dobrego stanu innych skojarze trcych, stwierdzono jedynie, e przyczyn nie by olej stosowany do smarowania. Po wymianie oyska, przekadni wczono do normalnego eksploatowania.
Tabela 22.5 Wartoci kryterialne (graniczne) w systemie LUBIANA, dla wybranych typw przekadni i olejw przekadniowych Przyjte wartoci graniczne Parametr Zawarto wody Zawarto substancji nierozpuszczalnych Lepko kinematyczna warto minimalna warto maksymalna Liczba kwasowa warto minimalna warto maksymalna Zawarto pierwiastkw Fe Cu Sn Zn Si Jednostki miary % % mm2/s Przekadnie limakowe Przekadnie o waach rwnolegych
Do oznaczania obszarw wartoci granicznych przyjto kolory: q zielony, przedzia wartoci dla normalnej pracy maszyny i normalnego stanu pracujcego oleju, q pomaraczowy, sygnalizujcy istnienie zagroe i sugerujcy czstsz kontrol maszyny poprzez badanie oleju, q czerwony dla stanu przedawaryjnego. Zaznaczenie wyniku bada odpowiednim kolorem informuje uytkownika maszyny o ewentualnych zagroeniach, jakie naley bra pod uwag przy podejmowaniu decyzji, na podstawie rezultatw bada. W tabeli 22.4, podano wartoci graniczne analitycznego wskanika czstek dla wybranych typw maszyn. Specjalici TOTAL mog pomc przy wyborze olejw, maszyn lub ich zespow, ktre bd monitorowane podczas eksploatowania, z zastosowaniem systemu LUBIANA oraz czstotliwoci prowadzenia bada. W ten sposb bdzie te mona podj optymaln decyzj o zakresie analiz, jakie bd wykonywane. Kada ze stosowanych metod badania czstek zanieczyszcze staych odnosi si do waciwego dla niej obszaru rednic czstek. Porwnanie zakresu moliwoci metod badania czstek zanieczyszcze staych, rnymi metodami stosowanymi w systemie LUBIANA, przedstawia rys. 22.9.
22.5 Dziaanie systemu LUBIANA

Dla kadego rodzaju maszyny i dla kadego rodzaju oleju, objtych systemem LUBIANA, na podstawie bazy danych i dowiadcze, dla poszczeglnych parametrw, wypracowano wartoci kryterialne (zwane niekiedy wartociami granicznymi). Na podsta-
< 0,3 < 0,002 < 10% wartoci redniej < + 25% wartoci redniej < 30% wartoci redniej < + 30% wartoci redniej < 600 < 800 < 200 < 100 < 15 < 300 < 30 < 30 < 15
mg KOH/g
mg/kg
Rys. 22.9 Porwnanie zakresu moliwoci metod badania czstek staych rnymi, metodami stosowanymi w systemie LUBIANA. A analityczny wskanik czstek (AWC), B ferrografia, C automatyczny licznik czstek (HIAC), D spektrometria.
XXII
Rys. 22.10 Liczba kwasowa oleju przekadniowego VG 320, stosowanego w nadzorowanej przekadni (Przykad 1) A okres normalnej pracy, B okres w ktrym nastpio uszkodzenie, C hipoteza o wystpieniu uszkodzenia (skokowa zmiana liczby kwasowej), D potwierdzenie hipotezy o wystpieniu uszkodzenia, E wymiana oleju, F okres dalszej normalnej pracy przekadni, po usuniciu uszkodzenia
Rys. 22.11 Zawarto elaza w oleju przekladniowym VG 320, stosowanym w nadzorowanej przekadni (Przykad 1) A okres normalnej pracy, B okres w ktrym nastpio uszkodzenie, C hipoteza o wystpieniu uszkodzenia (skokowa zmiana zawartoci elaza), D potwierdzenie hipotezy o wystpieniu uszkodzenia, E wymiana oleju, F okres dalszej normalnej pracy przekadni, po usuniciu uszkodzenia
Naley zauway, e na podstawie analizy wynikw bada, przedstawionych w tabeli 22.6, mona rwnie doj do wniosku, e sygnay, o wystpujcej niesprawnoci mona byo odebra rwnie, na podstawie zmian innych parametrw jakociowych oleju. Po podjciu decyzji, e stan techniczny maszyny bdzie monitorowany poprzez jej wczenie do systemu bada laboratoryjnych LUBIANA, wskazane jest podjcie okrelonych dziaa organizacyjnych: q naley zgosi ch uczestnictwa w systemie bada LUBIANA; mona zrobi to, wysyajc zgoszenie na adres TOTAL - POLSKA. W odpowiedzi wysyamy dokument LUBIANA AGREEMENT (UMOWA LUBIANA), ktry dokadnie wyjania wszystkie szczegy wsppracy. q umow naley wypeni i przesa na adres jak wyej; q umowa zostanie zarejestrowana, a laboratorium w Solaise przele, co nastpuje: nalepki identyfikacyjne klienta (do przyklejania na etykiety), nalepki identyfikacyjne urzdzenia (do przyklejania na etykiety), wykaz numerw identyfikacyjnych urzdze; q po otrzymaniu tych dokumentw, naley okreli liczb etykiet, ktre s niezbdne do prowadzenia bada; kada etykieta odpowiada jednej maszynie (zespoowi), a kada analiza wymaga jednej lub wicej etykiet; etykiety s pakowane w partiach po 20 sztuk; q po otrzymaniu zamwienia laboratorium w Solaise lub TOTAL POLSKA dostarczy: pojemniki na prbki (poj. 125 cm3 lub 500 cm3, zalenie od rodzaju analizy), odpowiednie opakowania, zaadresowane do laboratorium, etykiety identyfikacyjne na prbki, arkusze przywieszek etykiet ( w postaci ksieczki etykiet), q do dostarczonego pojemnika naley pobra prbk oleju, przestrzegajc zasad, podanych w p. 22.4: q przyklei otrzyman etykiet na opakowanie z prbk oleju, podajc na nim nastpujce informacje: dane identyfikacyjne firmy (nazwa, adres, telefon, fax, e-mail itp.), dane identyfikacyjne maszyny, w tym numer rejestracyjny, ktry bdzie wystpowa w historii maszyny, w przypadku nadsyania kolejnej prbki, opis zmian, ktre wystpiy od momentu pobrania prbki, w tym: czas pracy maszyny (w godzinach), ilo dolewek oleju, data pobrania prbki; Uwaga: Za kadym razem, gdy prbka jest pobierana do pierwszej analizy z danej maszyny lub zespou, jest niezbdne wypenienie wszystkich rubryk etykiety. W innych przypadkach, naley stosowa dostarczone przywieszki identyfikacyjne. q przyklei na nalepce przywieszk informujc o rodzaju niezbdnej analizy, jaka powinna by wykonana dla danej prbki; w przypadku analiz typu opcjonalnego wybra rodzaj analizy. Uwaga: Zalenie od rodzaju analizy, moe by potrzebne od jednej do czterech przywieszek. W tabeli 22.7, podano liczb przywieszek zalenie od standardu i wybranej opcji. q prbk z naklejon etykiet i przywieszkami woy do otrzymanego opakowania i dostarczy do TOTAL POLSKA. q wyniki bada laboratoryjnych: nasze laboratorium w Solaise przele wyniki bada laboratoryjnych, na wskazany adres poczty elektronicznej, faxem lub listownie, w cigu jednego miesica wyniki mog by konsultowane poprzez internet, fax lub telefon, na wskazany adres mog by przesane dodatkowe wyniki bada, zalenie od wykonanych analiz, mog to by wykresy lub zdjcia mikroskopowe; q interpretacje wynikw bada laboratoryjnych:
Rys. 22.12 Analityczny wskanik czstek (AWC) dla oleju przekadniowego VG 320, stosowanego w nadzzorowanej przekadni (Przykad 1) A okres normalnej pracy, B okres w ktrym nastpio uszkodzenie, C hipoteza o wystpieniu uszkodzenia (skokowe zmniejszenie (AWC), D potwierdzenie hipotezy o wystpieniu uszkodzenia, E wymiana oleju, F okres dalszej normalnej pracy przekadni, po usuniciu uszkodzenia
10
XXII

Tabela 22.6 Zestawienie wynikw bada (prbki 1220), do przykadu 1. Nr prbki Data pobrania prbki Wygld oleju Zawarto wody, % Zawarto czstek nierozpuszczalnych, % Liczba kwasowa, mgKOH/g Lepko kinematyczna w temp. 40C, mm2/s Analityczny wskanik czstek Zawarto pierwiastkw, mg/kg P (fosfor) B (bor) Zn (cynk) Mg (magnez) Ca (wap) Sn (cyna) Pb (ow) Ni (nikiel) Si (krzem) Fe (zelazo) Cr (chrom) Al (glin) Cu (mied) Ag (srebro) 12 27.09 klarowny < 0,05 0,006 0,409 304,0 943 13 22.11 ciemny < 0,05 0,006 0,412 305,2 856 14 24.01 klarowny < 0,05 0,012 0,412 302,0 909 15 21.03 Mierzone parametry klarowny < 0,05 0,012 0,409 298,0 897 ciemny < 0,05 <0,002 0,422 303,0 950 klarowny < 0,05 <0,002 0,409 302,8 956 ciemny < 0,05 0,040 0,424 302,3 508 ciemny < 0,05 0,018 0,437 306,7 579 klarowny < 0,05 0,002 0,414 319,3 651 16 20.06 17 29.08 18 17.10 19 28.10 20 26.12
338 54 6 <2 28 <10 <5 <2 3 10 <2 <2 <2 <2
325 48 7 <2 26 <10 <5 <2 3 10 <2 2 <2 <2
317 43 7 <2 24 <10 <5 <2 2 10 <2 <2 <2 <2
316 48 8 <2 25 <10 <5 <2 2 10 <2 <2 <2 <2
323 50 8 <2 24 <10 <5 <2 2 11 <2 2 <2 <2
326 42 7 <2 22 <10 <5 <2 2 10 <2 <2 <2 <2
309 47 7 <2 22 <10 <5 <2 2 73 <2 <2 <2 <2
310 54 7 <2 22 <10 <5 <2 2 69 <2 <2 <2 <2
330 <10 2 <2 7 <10 <5 <2 3 9 <2 <2 <2 <2
w przypadku wystpienia wynikw zbyt oddalonych od wartoci typowych, laboratorium w Solaise docza interpretacje i ostrzeenia, w takim przypadku specjalici TOTAL skontaktuj si, w celu ustalenia przyczyn wystpujcych anomalii oraz znalezienia sposobw waciwych rozwiza i dziaa zaradczych, q decyzja o podjciu dziaa zaradczych, zawsze pozostaje w gestii uytkownika maszyny czy te oleju. Niekiedy jest zadawane pytanie: Od kiedy mona zacz monitorowanie stanu oleju i maszyny? Czy mona monitorowa stan maszyny, jeeli jest ona ju do dugo eksploatowana? Odpowied na te pytania jest prosta: Maszyn mona monitorowa, niezalenie od jej wieku, poczynajc od kadego momentu jej
Tabela 22.7 Liczba przywieszek zalenie od standardu i opcji Rodzaj analizy Rodzaj oleju Hydrauliczny Maszynowy Sprarkowy Standard A Przekadniowy Do obrbki skrawaniem Silnikowy Turbinowy Transformatorowy Standard B Nonik ciepa Hartowniczy Indeks zawartoci czstek staych Analiza spektrometryczna w podczerwieni Opcje Analityczny wskanik czstek (AWC) Skonno do pienienia i uwalniania powietrz Skad granulometryczny zanieczyszcze staych 3 na kad opcj 1 na kad opcj 4 2 Liczba przywieszek
pracy. Najlepiej jednak, od momentu dotarcia lub bezporednio po pierwszej wymianie oleju.
22.6 Dziaania zaradcze

W systemie LUBIANA, w przypadku przekroczenia wartoci granicznych, ustalonych na podstawie wieloletnich dowiadcze, przewidziano sugerowanie uytkownikom dziaa zaradczych, majcych na celu doprowadzenie stanu technicznego maszyny i oleju do stanu waciwego. W celu zilustrowania dziaa zaradczych, w tabeli 22.8 przedstawiono proponowane, podstawowe dziaania zaradcze, w stosunku do olejw hydraulicznych klasy jakociowej HM i HL oraz inne informacje, przydatne uytkownikowi do podjcia waciwej decyzji. Propozycje dziaa zaradczych, jakie sugeruje LUBIANA, uwzgldniaj rwnie typ maszyny czy ukadu, jej wag dla bezpieczestwa procesu produkcji, dotychczasowy czas pracy i wiele innych czynnikw, wynikajcych ze specyfiki konstrukcji maszyny i warunkw jej pracy. Zdecydowana wikszo uytkownikw maszyn, ktrzy zdecydowali si na wspprac w ramach systemu LUBIANA uznaje,
Rys. 22.13 Korzyci ze stosowania systemu LUBIANA - rezultaty bada statystycznych 1 koszty eksploatacji maszyn, nadzorowanych w ramach systemu, 2 koszty eksploatacji maszyn, ktre nadzorowi nie podlegaj
XXII
11
Tabela 22.8 Oleje hydrauliczne HL i HM (naturalny wskanik lepkoci powyej 95). Analiza standardowa Charakterystyka stanu oleju Wygld oleju Diagnoza Mtny. Woda zawarto wody > 0,1% Lepko kinematyczna zwikszenie lepkoci o 15%, zwikszenie liczby kwasowej o 0,3 mg KOH/g zmniejszenie lepkoci o 15%, obnienie temperatury zaponu o 20% Degradacja oleju (utlenianie). Wyduony czas pracy oleju. Obecno rozpuszczalnika. Zawarto metali nage zmiany zawartoci Fe i/lub Cu Mechaniczne zuywanie czci. Poprawi jako filtracji Znale przyczyn uszkodzenia czci. Wymieni olej. Kontrolowa czas pracy oleju Wyeliminowa rdo zanieczyszczenia rozuszczalnikiem. Monitorowa zagroenie systemu korozj oraz Zlokalizowa przecieki w ukadzie chodzenia. hydroliz dodatkw. Zla olej jeli zawarto wody > 0,2 Sugerowane dziaania Wykona badania zawartoci wody.
zmiana zawartoci Zn lub P o 20%
Zmiany jakoci oleju (s one skorelowane z czaWymieni olej. sem pracy oleju i obecnoci w nim wody). Moliwo zmieszania z innymi olejami (patrz Wyeliminowa bdy obsugiwania. zmiany lepkoci, Zn i P). Zidentyfikowa rda zanieczyszczenia.
Analizy specjalne Skad granulometryczny (HIAC) pomiary wskazuj na zwikszone zanieczyszczenie oleju Analityczny wskanik czstek istotne zmniejszenie Zuywanie czci maszyny, zanieczyszczenia zewntrzne, degradacja oleju. Niezbdne wykonanie kompletnych pomiarw i znalezienie przyczyny zuycia i zanieczyszczenia. Zwikszy skuteczno filtracji. Zwikszy skuteczno filtracji. Wyeliminowa rda zanieczyszcze.
Oleje hydrauliczne HV (wysoki wskanik lepkoci). Interpretacja jak w przypadku olejw hydraulicznych HL i HM. Diagnoz uzupeni o wskazania podane poniej Zmniejszenie lepkoci kinematycznej oleju (15 %) oraz wskanika lepkoci (15 %), z jednoczesnymi zmianami temperatury zaponu cinanie dodatkw w oleju ze wzgldu na due wymuszenia mechaniczne, wystpujce w ukadzie. Wymieni olej (patrz na czas pracy oleju w maszynie).
Tabela 22.9 Ciecze hydrauliczne HFA, HFC (roztwory wodne, odporne na palenie). Analiza standardowa Charakterystyka stanu cieczy Diagnoza Zawarto wody zmniejszenie zawartoci, Doda wody do poOdparowanie spowocztkowej zawartoci dowane podwyszon w celu zapewnienia temperatur cieczy bezpieczestwa Nieszczelno w ukadzie chodzenia Niewaciw ilo (zbyt wiele) dodano wody pH Zmniejszenie jeli zmniejszenie pH o wicej ni 1,5, jeli nie ma zmniejszenia, Zwikszenie lub zmniejszenie Zawarto metali nage zmiany zawartoci Fe i/lub Cu Mechaniczne zuywanie czci Nadzorowa procesy zuycia Obecno bakterii (potwierdzi poprzez oznaczenie) Oczyci ukad, napeni now ciecz Zastosowa waciwe bakteriocydy Nadzorowa procesy korozji Znale i wyeliminowa miejsca przeciekw, w celu zapobieenia korozji w ukadzie Sprawdzi zalecenia dostawcy Sugerowane dziaania
Tabela 22.10 Oleje przekadniowe (przekadnie i reduktory) Charakterystyka stanu oleju Wygld Diagnoza Mtny Sugerowane dziaania Zastosowa test na zawarto wody
Zawarto wody zawarto wody >0,2 % Zlokalizowa i usun Nadzorowa proce- nieszczelnoci w ukadzie sy korozji i hydroli- chodzenia z dodatkw Zla olej jeli zawarto wody > 0,5 % Lepko kinematyczna zwikszenie lepkoci (+15 %) oraz liczby kwasowej (+0,3 mg KOH/g), Utlenienie oleju, kontrolowa czas pracy oleju Wymieni olej Kontrolowa wlot powietrza i temperatur pracy oleju Wyeliminowa przyczyn zanieczyszczenia rozpszczalnikiem
zwikszenie zawartoci
zmniejszenie lepkoci (15 %) Obecno rozpuszoraz obnienie czalnika w oleju temperatury zapo0 nu o 20 C nage zmiany zawartoci Fe, Cu lub innych pierwiastkw stwierdzona obecno w oleju obserwowana pod mikroskopem obecno produktw zuycia, produktw korozji z pojawieniem si duych czstek
Zawarto metali Skontrolowa jako filtracji Mechaniczne zuycie czci Zanieczyszczenia zewntrzne Niezbdne zlewanie odstoju oleju Analityczny wskanik czstek
Unika zewntrznych produktw zuycia i zanieczyszcze staych
12
XXII

e odnoszone korzyci s wielokrotnie wiksze ni ponoszone koszty. Dla zilustrowania korzyci, jakie moe mie uytkownik maszyny nadzorowanej w ramach systemu LUBIANA, na rys. 22.13, przedstawiono rezultaty bada statystycznych czstotliwoci awarii maszyn, nadzorowanych w ramach systemu (krzywa 1 ) oraz takich, ktre takiemu nadzorowi nie podlegaj (krzywa 2). Z rysunku jednoznaczne wynika, e w miar upywu czasu pracy maszyny,
Tabela 22.11 Oleje sprarkowe (sprarki powietrza) Gwny problem: ryzyko poaru i wybuchu wskutek zanieczyszczenia czci mechanicznych, odkadania osadw i koksw oraz zatkania filtrw. Charakterystyka stanu oleju Diagnoza Lepko kinematyczna Sugerowane dziaania
obie krzywe rozchodz si. Z czego wynika, e im starszym parkiem maszynowym dysponuje firma, tym wiksze korzyci odnosi ze stosowania systemu LUBIANA. W tabelach 22.9 22.16, przedstawiono proponowane podstawowe dziaania zaradcze, w stosunku do pozostaych podstawowych grup olejw.
Tabela 22.13 Oleje elektroizolacyjne Charakterystyka stanu oleju Diagnoza Woda zawarto wody > 30 ppm Nieszczelnoci w ukadzie Osuszy olej Zidentyfikowa rdo pochodzenia wody Sugerowane dziaania
Lepko kinematyczna zwikszenie lepkoci (+15 %) i liczby kwasowej (+0,3 mgKOH/g) Zla odstj i oczyci zawory i inne czci mechaniczne (sprarki tokowe), zmieni filtr (sprarki rotacyjne) i separator powietrzoolejowy zmiana lepkoci (+15 %) i liczby kwasowej (+0,2 mgKOH/g) gdy odporno na przebicie elektryczne jest na wymaganym poziomie, dla typowego stanu eksploatacyjnego oleju, za wyjtkiem, gdy olej zawiera wod lub ulegnie utlenieniu Tabela 22.14 Oleje turbinowe Charakterystyka stanu oleju Wygld Diagnoza Mtny Sugerowane dziaania Obecno wody w oleju Utlenienie oleju Zla olej z instalacji stosownie do mocy
Utlenianie oleju
Przebicie elektryczne
Zawarto metali oraz analityczny wskanik czstek
Zidentyfikowa rdo zanieczyszczenia
patrz inne rodki smarowe
Procesy zuywania czci
Poprawi filtracj
Tabela 22.12 Olejowe noniki ciepa W przypadku olejowych nonikw ciepa, gwne zmiany s obserwowane jako degradacja, wskutek kontaktu z wysokimi temperaturami Charakterystyka stanu oleju Diagnoza Lepko kinematyczna zmniejszenie lepkoci (15 %) i obnienie temperatury zaponu (60 0C) Sugerowane dziaania
Zawarto wody Rozkad w wyniku krakowania. zawarto wody < 0,1 % (maksymalny poziom >0,2 %) Kondensacja wody Ograniczy kondensacj lub przedostawanie wody lub przedostawanie si wody do ukadu si wody do ukadu smarowania Lepko kinematyczna zwikszenie lepkoci (+15 %) i liczby kwasowej (+0,3 mgKOH/g)
Wymieni nonik ciepa.
zmniejszenie lepkoci (15 %) i zwikszenie liczby kwasowej (+ 0,3 mgKOH/g)
Degradacja w wyniku utleniania.
Skontrolowa temperatur poszczeglnych punktw ukadu i zmieni wlot powietrza (jeli system zamknity)
Utlenienie oleju
Zla olej z instalacji
Pozostao po koksowaniu (Ramsbottom Pogorszenie wymiany ciepa w wyniku powstania osadw, z jednoczesnym przyczynieniem si do degradacji nonika ciepa. Zdolno oleju do deemulgowania jeli czas deemulgowania duszy ni 40 min Zatkany ukad sma- Oczyci rowania oysk ukad smarowania Zawarto czstek metali monitorowanie zuycia Przypieszone zuywanie Eliminacja zanieczyszcze
jeli pozostao po koksowaniu > 0,5 %
Zla olej i oczyci ukad
Analityczny wskanik czstek obserwowane czstki wgla (osady) i zmniejszenie analitycznego wskanika czstek
Analityczny wskanik czstek Nadmierne zanieczyszczenie nonika ciepa Wyeliminowa rda zanieczyszcze obserwowane produkty zuycia i zanieczyszczenia Przypieszone zuywanie Ryzyko zuycia lub uszkodzenia czci
XXII
13
Tabela 22.15 Oleje hartownicze Charakterystyka stanu oleju Wygld Diagnoza Mtny Sugerowane dziaania Skontrolowa obecno wody w olej Ustali i wyeliminowa rdo wody w oleju Osuszy olej w zbiorniku
Tabela 22.16 Ciecze do obrbki metali (emulsje olejowe i roztwory wodne) Charakterystyka stanu oleju Diagnoza Sugerowane dziaania
Wspczynnik zaamania wiata znaczne odchylenie od wartoci zalecanej Doprowadzi do wymagaZbytnie rozcieczenego stenia, odpowiednie lub zatenie nio przez dodanie wody cieczy obrbczej lub koncentratu pH obnienie pH o 0,5, Pocztek rozwoju mikroorganizmw Doda biocyd odpowiedni do stosowanego pynu Zla ciecz obrbkow z ukadu, oczyci i odkazi zbiornik Unika zanieczyszczania cieczy obrbczej Napeni ukad now ciecz obrbcz
Zawarto wody > 0,02 % wpywa na krzyw hartowania zwikszenie lepkoci + 15 % i liczby kwasowe +1 mgKOH/g zmniejszenie lepkoci 15 % Przecieki wody z ukadu chodzenia
Lepko kinematyczna Degradacja oleju w wyniku utlenienia Domieszka oleju o mniejszej lepkoci Rozway wymian oleju Ryzyko powstawania nierwnoci i rys Oceni wpyw na przebieg krzywej hartowania; rozway wymian olej
Temperatura zaponu obnienie o 30 0 C i jednoczesna zmiana liczby kwasowej obnienie o 30 C bez istotnej zmiana liczby kwasowej
0
obnienie pH o > 1 z jednoczesn zawartoci mikroorganizmw > 107 szt/ml
Rozwj mikroorganizmw
Rozkad oleju w wyniku krakingu i utleniania Domieszka rozpuszczalnika lub oleju o mniejszej lepkoci
Rozway wymian oleju; ryzyko powstawania nierwnoci i rys czstki widoczne nieuzbrojonym okiem
Czstki stae Zanieczyszczenie cieczy obrbczej Zapewni waciw filtracj cieczy obrbczej
Ryzyko poaru
Krzywa hartowania technologiczne warunki hartowania mog zmienia si w zakresie dopuszczalnych odchyle zgodnych z wymaganiami uytkownika (procesu technologicznego)
Szczegy patrz Oceni czy odstpstwo rozdzia 18 Oleje jest dozwolone procesem do obrbki cieplnej technologicznym metali
14
XXII
Rozdzia XIII: Jednostki miar najczciej...
Rozdzia XXIII
JEDNOSTKI MIAR NAJCZCIEJ STOSOWANE W TECHNICE SMAROWNICZEJ
Obowizujcym systemem miar jest Midzynarodowy Ukad Jednostek Miar (ukad SI), jednak w zakresie techniki paliwowosmarowniczej s rwnie stosowane inne ukady miar, np. angielski, amerykaski, a take inne tradycyjne, np. ukad: centymetr, gram, sekunda (CGS). Podane dalej zalenoci pozwalaj na wzajemne przeliczenia najczciej stosowanych jednostek, w szczeglnoci na jednostki ukadu SI.
Tabela 23.2 Oznaczenia i nazwy przedrostkw wielokrotnoci i podwielokrotnoci, w ukadzie SI Nazwa jotta zetta eksa peta tera giga mega kilo hekto deka decy centy mili mikro nano piko femto atto zepto jokto Oznaczenie Y Z E P T G M k h da d c m n p f a z y Mnonik 1024 1021 1018 1015 1012 109 106 103 102 10 10-1 10-2 10-3 10-6 10-9 10-12 10-15 10-18 10-21 10-24
23.1. Midzynarodowy Ukad Jednostek Miar SI

Midzynarodowy Ukad Jednostek Miar SI jest oparty na siedmiu, niezalenych jednostkach podstawowych oraz dwch jednostkach uzupeniajcych: radian i steradian, przedstawionych w tabeli 23.1. Zostay one zdefiniowane i bardziej szczegowo omwione w kolejnych rozdziaach. Podano rwnie wybrane jednostki pochodne SI, o nazwach specjalnych nadanych przez Generaln Konferencj Miar oraz wybrane jednostki pochodne, ktre s wyraane za pomoc jednostek SI. Pochodne jednostki miar SI o nazwach specjalnych s tworzone z jednostek podstawowych, na podstawie zalenoci fizycznych midzy odpowiednimi wielkociami. Podano rwnie nazwy, definicje i oznaczenia wybranych jednostek, nie nalecych do ukadu SI, ale dopuszczonych do stosowania w Polsce [2]. Jednostki nie nalece do tych zbiorw jednostek nie s w Polsce jednostkami legalnymi. Jednostki miar s stosowane wraz z przedrostkami, oznaczajcymi potgi liczby 10, okrelonymi w tabeli 23.2. Takie jednostki s nazywane odpowiednio: wielokrotnoci lub podwielokrotnoci. Nazwy i oznaczenia wielokrotnoci i podwielokrotnoci wynikaj z tradycji. Docza si je do nazwy jednostki SI, a take jednostek zoonych, umieszczajc bezporednio przed nazw jednostki miary, bez przerwy oddzielajcej lub jakiegokolwiek innego znaku.
Tabela 23.1 Podstawowe i uzupeniajce jednostki Midzynarodowego Ukadu Jednostek Miar (SI) Wielko Dugo Masa Czas Prd elektryczny Temperatura termodynamiczna Liczno materii wiato Kt paski Kt bryowy Jednostki miary Nazwa metr kilogram sekunda amper kelwin mol kandela radian steradian Oznaczenie m kg s A K mol cd rad sr
Oznacze i przedrostkw, wymienionych w tabeli 23.2 nie stosuje si do stopnia Celsjusza [C] oraz jednostek czasu.
23.2 Dugo
Podstawow jednostk dugoci w ukadzie SI jest metr. Metr jest to dugo drogi przebytej w prni przez wiato w czasie 1/299 792 458 sekundy. W technice paliwowo-smarowniczej niekiedy s stosowane angielskie jednostki dugoci: q cal (inch) [in], [1]; 1 = 24, 5 mm = 25,4 10-3 m, q stopa (foot) [ft], [1]; 1 ft = 12 in = 0,304 8 m, q jard (yard) [yd]; 1 yd = 3 ft = 0,914 4 m. Zalenoci umoliwiajce wzajemne przeliczenie wybranych jednostek dugoci podano w tabeli 23.3.
XXIII
Tabela 23.3 Przeliczanie jednostek dugoci metr metr in ft yd 1 25,4 10-3 0,304 8 0,914 4 in (cal = 1) 39,370 1 12 36 ft (stopa = 1) 3,280 8 83,333 10-3 1 3 yd (jard ) 1,093 6 27,778 10-3 0,333 33 1
Tabela 23.6 Przeliczanie jednostek masy kg kg lb oz 1 0,453 59 28,349 10-3 funt [lb] 2,204 6 1 112 uncja [oz] 35,274 16 1
23.3 Pole powierzchni (powierzchnia)

Podstawow jednostk pola powierzchni w ukadzie SI jest: metr kwadratowy (m2). Jest to jednostka pochodna metra. metr kwadratowy m2 1 m2 = 1 m 1 m 1 m2
UWAGA Jednostki objtoci oznaczone * s stosowane tylko do materiaw pynnych i sypkich. Zalenoci umoliwiajce wzajemne przeliczenia wybranych jednostek objtoci podano w tabeli 23.5.
23.5 Masa
Masa jest to wielko charakteryzujca substancje, suy ona do ilociowego opisu ich bezwadnoci; jest miar iloci materii. Podstawow jednostk miary masy w ukadzie SI jest kilogram [kg]. Kilogram jest to jednostka masy, rwna masie midzynarodowego prototypu kilograma, przechowywanego w Midzynarodowym Biurze Miar (Bureau International des Poids et Measures BIPM) w Severs (Francja). Prototypem kilograma jest walec o rednicy rwnej jego wysokoci, wykonany ze stopu platyny {90 %(m/m)} z irydem {10% (m/m)}. Tradycyjnie wielokrotnoci i podwielokrotnoci jednostek masy s tworzone przez dodawanie przedrostkw do jednostki stanowicej 1/1000 kg = 1 g. Jako dodatkowa jednostka masy jest dopuszczona tona [t], zwana take ton metryczn (metric ton), przy czym: 1 t = 1 Mg = 103 kg Niekiedy s stosowane angielskie handlowe jednostki miar masy: q funt (pound) [lb]; 1 lb = 0,453 59 kg, q uncja (ounce) [oz]; 1 oz = 1/16 lb; 1 oz = 28,350 10-3 kg. Zalenoci umoliwiajce wzajemne przeliczenia wybranych jednostek masy podano w tabeli 23.6. UWAGA Naley odrnia mas od ciaru, ktry jest pojciem oznaczajcym si. Masa moe by mierzona z uyciem wagi z odwanikami. Nie moe by mierzona z zastosowaniem wagi sprynowej.
Niekiedy s stosowane angielskie jednostki miar powierzchni: q cal kwadratowy (square inch), [in2]; 1 in2 = 0,645 16 10-3 m2, q stopa kwadratowa (square foot), [ft2]; 1 ft2 = 144 in2; 1 ft2 = 92,903 10-3 m2, q jard kwadratowy (square yard), [yd2]; 1 yd2 = 9 ft2; 1 yd2 = 0,836 13 m2. Zalenoci umoliwiajce wzajemne przeliczenia wybranych jednostek powierzchni podano w tabeli 23.4.
23.4 Objto
Podstawow jednostk miary objtoci w ukadzie SI jest metr szecienny [m3]. Jest to jednostka pochodna metra. Jednostk objtoci dopuszczon do stosowania, ale nie nalec do ukadu SI jest litr [l, L]. Jednostka ta jest stosowana do wyraania objtoci cia ciekych i sypkich. metr szecienny *litr m3 l, L 1 m3 = 1 m 1m 1m 1 l = 1 dm = 10 m
3 -3 3
1 m3
W technice paliwowej i smarowniczej s niekiedy stosowane angielskie i amerykaskie jednostki objtoci: q cal szecienny (cubic inch) [in3]; 1 in3 = 16,387 10-6 m3, q stopa szecienna (cubic foot) [ft3]; 1 ft3 = 1728 in3; 1 ft3 = 28,317 10-3 m3, q jard szecienny (cubic yard) [yd3]; 1 yd3 = 27 ft3; 1 yd3 = 0,764 56 m3, q *galon angielski (imperial gallon, galon) [Imp. gal]; 1 Imp. gal = 4,546 l, q *galon amerykaski (US gallon) [US-gal]; 1 US-gal = 3,785 4 l, q * baryka (beczka) angielska (imperial barrel; barrel) [bbl]; 1 bbl = 36 imp. gal; 1 bbl = 0,15899 103 l, q * baryka (beczka) amerykaska (US barrel) [US-bbl]; 1 US-bbl = 42 US-gal = 1,5898 103 l.
Tabela 23.4 Przeliczanie jednostek powierzchni m2 m
2
23.6 Czas
Podstawow jednostk miary czasu w ukadzie SI jest sekunda [s]. Sekunda jest to czas rwny 9 192 631 770 okresom promieniowania odpowiadajcego przejciu midzy dwoma nadsubtelnymi poziomami stanu podstawowego atomu cezu 133. Jednostkami miary czasu dopuszczonymi do stosowania, ale nie nalecymi do ukadu SI s: q minuta [min]; 1 min = 60 s q godzina [h]; 1 h = 60 min = 3 600 s q doba [d]; 1 d = 24 h = 86 400 s q rok (zwrotnikowy) [r,a]; 1 r 31 556 926 s
yd3 1,308 0 21,434 10-6 37,037 10-3 1 5,946 1 10-3 4,951 1 10-3 Imp. gal 219,97 3,604 6 10-3 6,228 8 168,18 1 0,832 68 US-gal 264,17 4,329 0 10-3 7,480 5 201,97 1,201 1
in2 1,550 0 1 144 1,296 10

3
ft2 10,764 6,944 4 10-3 1 9
yd2 1,196 0 0,771 61 10-3 0,111 11 1
1 0,645 16 10-3 92,903 10-3 0,836 13
in2 ft2 yd
2
Tabela 23.5 Przeliczanie jednostek objtoci m3 m

3
in3 61,024 10 1 1,728 103 46,656 10 277,42 231

3 3
ft3 35,315 0,578 70 10-3 1 27 0,160 54 0,133 68
1 16,387 10-6 28,317 10-3 0,764 56 4,546 1 10-3 3,785 4 10-3
in3 ft3 yd
3
Imp. gal US-gal
XXIII
Rozdzia XIII: Jednostki miar najczciej... 23.7 Prd elektryczny

Podstawow jednostk miary prdu elektrycznego, zwanego rwnie nateniem prdu elektrycznego, w ukadzie SI jest amper [A]. Amper jest to prd elektryczny nie zmieniajcy si, ktry pync w dwch rwnolegych, prostoliniowych i nieskoczenie dugich przewodach o przekroju koowym, znikomo maym, umieszczonych w prni w odlegoci 1 m od siebie wywouje midzy tymi przewodami si 2 10-7 niutona, na kady metr dugoci.
Tabela 23.7 Punkty stae (definiujce) i charakterystyczne skal temperatury Stan fizyczny Zero absolutne Temperatura mieszaniny niegu z salmiakiem (NH4Cl) Temperatura krzepnicia wody Temperatura punktu potrjnego wody Temperatura wrzenia wody Temperatura termodynamiczna 0K 233,26 K 255,372 K 273,15 K 273,16 K 373,15 K Temperatura Celsjusza 273,15C 40C 17,778C 0C 0,01C 100C Temperatura Fahrenheita 459,67F 40F 0F 32F 32,018F 212F
23.8 Temperatura
Podstawow jednostk miary temperatury termodynamicznej w ukadzie SI jest kelwin [K]. Kelwin jest to 1/273,16 temperatury termodynamicznej potrjnego punktu wody. Stopie Celsjusza jest nazw specjaln jednostki kelwin, przeznaczon do wyraania wartoci temperatury Celsjusza, przy czym: 1C = 1 K Zaleno midzy wartociami liczbowymi temperatury t, wyraonej w C i temperatury T, wyraonej w K jest nastpujca: t = T 273,15 W niektrych krajach jest stosowana jednostka temperatury stopie Fahrenheita [F]. Midzy temperatur wyraan w stopniach Celsjusza i stopniach Fahrenheita s nastpujce zalenoci: C =
F 32 1,8
F = 1,8 C + 32, 1F = (5/9) C = (5/9) K = 0,556 K. Charakterystyczne punkty do wyznaczania jednostek temperatury oraz zalenoci midzy tymi jednostkami podano w tabeli 23.7.
Przy stosowaniu mola jest niezbdne okrelenie rodzaju czstek, np.: atomy, czstki (drobiny), jony, elektrony itp. Do okrelania licznoci materii s take stosowane jednostki zdefiniowane w tabeli 23.8 Czsto stosowan jednostk licznoci materii s uamki masowe: q cz na milion (part per milion) [ppm]; 1 ppm = 1/106, q cz na miliard (part per bilion) [ppb]; 1 ppb = 1/109. UWAGA W Polsce jednostki licznoci materii [ppm] oraz [ppb] nie s jednostkami legalnymi. UWAGA Do wyraania licznoci materii s take stosowane symbole: % (procent) oraz (promil). S to symbole matematyczne. Ich znaczenie jako podwielokrotnoci ma charakter wtrny: 1 % = 1/100 = 10-2, 1 = 1/1 000 = 10-3. Zapisy: % masowy, % objtociowy, masowy, objtociowy nie s prawidowe. Naley stosowa odpowiednio zapisy: q uamek masowy, wyraony w procentach - %(m/m) q uamek objtociowy, wyraony w procentach - %(V/V) q uamek masowy, wyraony w promilach - (m/m) q uamek objtociowy, wyraony w promilach - (V/V)
23.10 Gsto i ciar waciwy

23.10.1 Gsto (masa waciwa) Gsto (masa waciwa) jest to masa jednostki objtoci ciaa lub stosunek masy ciaa do jego objtoci. 1 kg/m3 = 1 kg : 1 m3 Podstawow jednostk miary gstoci jest kilogram na metr szecienny. [1 kg/m3 = 1 m-3 kg]
23.9 Liczno materii

Podstawow jednostk miary licznoci materii w ukadzie SI jest mol [mol]. Mol jest to liczno materii ukadu zawierajcego liczb czstek rwn liczbie atomw zawartych w masie 0,012 kilograma wgla 12.
Tabela 23.8 Jednostki stosowane do okrelania licznoci materii Wielko Masa molowa Molarno Uamek molowy Uamek masowy Uamek objtociowy Objto molowa Nazwa kilogram na mol mol na kilogram jedno jedno jedno metr szecienny na mol litr na mol mol na metr szecienny Stenie molowe mol na litr kilogram na metr szecienny Stenie masowe kilogram na litr
3
Oznaczenie kg/mol mol/kg 1 1 1 m /mol l/mol L/mol mol/m3 mol/l mol/L kg/m3 kg/l kg/L
Relacje definiujce 1 kg/mol = 1 kg : 1 mol 1 mol/kg = 1 mol : 1 kg 1 mol : 1 mol 1 kg : 1 kg 1 m3 : 1 m3 1 m /mol = 1 m : 1 mol
3 3
Wyraanie za pomoc jednostek podstawowych Uwagi 1 kg mol-1 1 kg-1 mol Wyraany rwnie w %(m/m) Wyraany rwnie w %(V/V) 1 m3 mol-1
1 l/mol = 10-3 m3/mol 1 mol/m3 = 1 mol : 1 m3 1 mol/l = 10 mol/m 1 mol/L = 103 mol/m3
3 3
1 m-3 mol
1 kg/m3 = 1 kg : 1 m3 1 kg/l = 103 kg/m3 1 kg/L = 103 kg/m3
1 m-3 kg
XXIII
Czsto stosowanymi jednostkami gstoci, spoza ukadu SI s gram na centymetr szecienny oraz gram na mililitr: 1 g/cm3 = 1 000 kg/m3, 1 g/ml = 1 000 kg/m3. W krajach anglosaskich s stosowane nastpujce jednostki gstoci: q funt na cal szecienny - [pound/inch3]; [lb/in3]; 1 lb/in3 = 27,680 g/ml = 27,680 kg/m3, q funt na stop szecienn [pound/foot3]; [1b/ft3]; 1b/ft3 = 0,016018 g/ml = 0,016018 kg/m3, q funt na galon brytyjski [pound/Imperial gallon]; [lb/Imp.gal.]; 1 lb/Imp.gal = 0,099776 g/ml = 0,119826 kg/m3, q funt na galon US [pound/US gallon]; [lb/ US-gal.]; lb/ US-gal = 0,119826 g/ml = 0,119826 kg/m3. 23.10.2 Gsto wzgldna Gsto wzgldna jest to stosunek gstoci ciaa do gstoci wzorca 1 = (1 kg/m3) : (1 kg/m3) Podstawow jednostk gstoci wzgldnej jest jedno. W Stanach Zjednoczonych i niektrych innych krajach, gsto wzgldna czsto jest wyraana w umownych jednostkach stustopniowej skali American Petroleum Institute (API). Zaleno midzy gstoci w stopniach API i gstoci wzgldem wody, w temperaturze w stopniach Fahrenheita, jest wyraana wzorem empirycznym: API =
141,5 131,5 60 F 60 F
23.11 Lepko dynamiczna

Podstawow jednostk miary lepkoci dynamicznej jest paskalosekunda. [1 Pa s = 1 m-1 kg s-1] Paskalosekunda Pa s 1 Pa s = 1 Pa : (1 m/s : 1 m) 1 m-1 kg s-1 W ukadzie jednostek CGS jednostk lepkoci dynamicznej jest puaz [P]. W praktyce stosuje si jednostk 100 razy mniejsz centipuaz [cP]. Midzy jednostkami ukadu CGS, a jednostkami ukadu SI, istniej zalenoci wyraane wzorami: 1 P = 0,1 Pa s 1cP = 1 mPa s UWAGA W Polsce jednostka lepkoci dynamicznej puaz nie jest jednostk legaln.
23.12 Lepko kinematyczna

Podstawow jednostk miary lepkoci kinematycznej jest metr kwadratowy na sekund. [1 m2/s = 1 m2 s-1] metr kwadratowy m2/s na sekund
1 m2/s = 1 Pa s : 1 kg/m3 1 m2 s-1
UWAGA Jako wzorce odniesienia najczciej jest stosowana gsto wody w temperaturach: 4C, 15C, 20C. Gsto wody w tych temperaturach wynosi odpowiednio: 4 = 999,97 1 000,0 kg/m3 15 = 999,01 kg/m3 20 = 998,20 kg/m3 23.10.3 Ciar waciwy
Niekiedy jest stosowana tradycyjna jednostka lepkoci kinematycznej: q stokes [St]; 1 St = 102 cSt = 10-4 m2/s q centistokes [cSt]; 1 cSt = 1 mm2/s UWAGA W Polsce jednostka lepkoci kinematycznej stokes [St] nie jest jednostk legaln.
23.13 Lepko wzgldna

Lepko wzgldna jest to stosunek lepkoci kinematycznej do lepkoci kinematycznej wzorca. Lepko wzgldna jest wyraana w jednostkach umownych, stanowicych stosunek czasu wypywu badanej cieczy do czasu wypywu takiej samej objtoci cieczy wzorcowej, w okrelonej temperaturze lub jest podawana jako czas wypywu badanej cieczy ze znormalizowanego aparatu, w cile okrelonych warunkach. W niektrych krajach anglosaskich jednostkami lepkoci wzgldnej, w zalenoci od stosowanego aparatu pomiarowego, s odpowiednio: q sekundy Redwooda nr 1 [SR], q sekundy Redwooda Admirality [SRA], q sekundy Saybolta Uniwersalne [SUS], sekundy Saybolta Furol [SSF]. W Europie jako jednostk lepkoci wzgldnej, oznaczanej z zastosowaniem lepkociomierza Englera, stosowano stopie Englera [E]. Wzajemne zalenoci midzy jednostkami lepkoci wzgldnej, a jednostkami lepkoci kinematycznej w ukadzie SI, s zoone. Z tego wzgldu, do wzajemnego przeliczania naley stosowa specjalne tabele przeliczeniowe, dostpne w ASTM D 2161 lub w [4]. UWAGA W Polsce jednostki lepkoci wzgldnej nie s jednostkami legalnymi.
Ciar waciwy jest to ciar jednostki objtoci ciaa lub stosunek ciaru ciaa do jego objtoci. Podstawow jednostk miary ciaru waciwego jest kilogram siy na metr szecienny. [1 kgf/m3 = 1 m-3 kgf ] W ukadzie SI ciar waciwy moe by wyraony w niutonach na metr szecienny. [1 N/m3 = 1 m-3 N] 1 kgf/m3 = 9,80665 N/m3 UWAGA Czsto jako oznaczenie kilograma siy [kgf ] jest stosowane oznaczenie [kG]. 1 kgf = 1 kG UWAGA Kilogram siy w ukadzie SI nie jest jednostk legaln. UWAGA Pojcie ciaru waciwego jest pojciem archaicznym; aktualnie jest stosowane w bardzo ograniczonym zakresie. 23.10.4 Ciar waciwy wzgldny Ciar waciwy wzgldny jest to stosunek ciaru waciwego ciaa do ciaru waciwego wzorca. 1 = (1 kgf/m3) : (1 kgf/m3) Podstawow jednostk ciaru waciwego wzgldnego jest jedno. UWAGA W przypadku tego samego wzorca, gsto wzgldna ciaa jest rwna jego wzgldnemu ciarowi waciwemu.
23.14 wiato
Podstawow jednostk miary wiatoci w ukadzie SI jest kandela [cd].
XXIII

Kandela jest to wiato rda emitujcego w okrelonym kierunku promieniowanie monochromatyczne o czstotliwoci 540 1012 hercw i o nateniu promieniowania w tym kierunku rwnym 1/683 wata na steradian.
Tabela 23.9 Przeliczanie jednostek siy N N dyna kp, kgf lbf 1 10 10-6 9,806 6 4,448 2 dyna 0,1 106 1 0,980 66 106 0,444 82 10
6
kp, kgf 0,101 97 1,019 7 10-6 1 0,453 59
lbf 0,224 81 2,248 1 10-6 2 204 6 1
23.15 Prdko (liniowa)

Podstawow jednostk miary prdkoci w ukadzie SI jest metr na sekund [m/s]. metr na sekund m/s 1 m/s = 1 m : 1 s 1 m s-1 q q q q
UWAGA Naley rozrnia pojcia: prdko (wektor) i szybko (skalar), np.: q prdko pojazdu, q szybko reakcji chemicznej.
Stosowane s take tradycyjne jednostki siy: dyna [dyn]; 1 dyn = 10 10-6 N, kilopond [kp]; 1 kp = 9,806 N, kilogram-sia [kgf ], [kG]; 1 kg = 1 kG = 1 kp = 9,806 N, funt-sia (pound-force) [lbf ]; 1 lbf 4,448 2 N. Zalenoci umoliwiajce wzajemne przeliczenia wybranych jednostek siy podano w tabeli 23.9. UWAGA W niektrych krajach, w miejsce kG, jest stosowane oznaczenie kgf (f od force sia). UWAGA Naley odrnia pojcia sia i masa. Wczeniej jednostka masy bya stosowana dla wyraenia wielkoci siy (tzw. kilogram sia kG oraz funt sia - lbf ).
23.16 Prdko obrotowa

Podstawow jednostk miary prdkoci obrotowej w ukadzie SI jest odwrotno sekundy sekunda do potgi minus pierwszej [s-1]. odwrotno sekundy s-1 1 s-1 = 1: 1 s 1 s-1
23.19 Cinienie
UWAGA Jako jednostki miary prdkoci obrotowej, obracajcych si czci maszyn, s stosowane jednostki: q obrt na sekund [obr/s]; 1 obr/s = 1 s-1 = 1 Hz, q obrt na minut [obr/min]; 1 obr/min = 1/60 s-1 = 0,01666(6) Hz, UWAGA W niektrych krajach, w miejsce obr, jest stosowane oznaczenie r oraz: [obr/s] = [r/s], [obr/min] = [r/min] lub [rpm]. Symbole obr oraz r nie oznaczaj jednostki miary SI. Podstawow jednostk miary cinienia w ukadzie SI jest paskal. [1 Pa = 1 m-1 kg s-2] Paskal jest to cinienie wystpujce na powierzchni paskiej 1 metra kwadratowego, na ktr dziaa prostopadle sia 1 niutona 1 Pa = 1 N : (1 m2) UWAGA W przypadkach, gdy to nie jest specjalnie uzasadnione, naley unika stosowania jednostki cinienia niuton na metr kwadratowy [N/m2], natomiast naley stosowa jednostk paskal [Pa]. Stosowane s take tradycyjne jednostki cinienia: q bar [bar]; 1 bar = 100 103 Pa, q atmosfera techniczna [at], [kp/cm2]; 1 at = 98,066 103 Pa, q Tor [Tr], milimetr supa rtci [1 Tr 1 mmHg]; 1 mmHg = 133,32 Pa, q atmosfera fizyczna [atm]; 1 atm = 101,32 103 Pa, q funt siy na cal kwadratowy (pound-force/ inch2) [lbf/in2 = psi]; 1 psi = 6,894 8 103 Pa. Zalenoci umoliwiajce wzajemne przeliczenia wybranych jednostek cinienia podano w tabeli 23.10. UWAGA W przypadkach, gdy to nie ma uzasadnienia, jednostka miary cinienia bar [bar] nie powinna by stosowana.
23.17 Czstotliwo
Podstawow jednostk miary czstotliwoci w ukadzie SI jest herc. [Hz = s-1] Herc jest to czstotliwo zjawiska okresowego, ktrego okres jest rwny sekundzie. 1 Hz = 1:(1s) W przypadku prdkoci obrotowej jest dopuszczalne stosowanie jednostek: q obroty na sekund [r/s] 1 r/s = s-1, q obroty na minut [r/min] 1 r/s = min-1.
23.18 Sia
Podstawow jednostk miary siy w ukadzie SI jest niuton. [N = 1 m kg s-2]. Niuton jest to sia, ktra w kierunku swego dziaania, nadaje masie 1 kilograma przypieszenie 1 metra na kwadrat sekundy. 1 N = 1 kg 1 m/s
Tabela 23.10 Przeliczanie jednostek cinienia Pa Pa bar at, kp/cm2 Tr (mmHg) atm lbf/in
2
23.20 Energia, praca

Podstawow jednostk miary energii i pracy w ukadzie SI jest dul. [1 J = 1 m2 kg s-2] Dul jest to energia rwna pracy wykonanej na drodze o dugoci 1 metra przez si 1 niutona, w kierunku jej dziaania. 1 J =1 N 1 m
bar 10 10
3 -6
at, kp/cm2 10,197 10 1,019 7 1 1,359 5 10-3 1,033 2 70,307 10-3

-6
Tr (mmHg) 7,500 6 10 750,06 735,56 1 760 51,715

-6
atm 9,869 2 10
-6
lbf/in2 0,145 04 10-3 14,504 14,223 19,337 10-3 14,696 1
1 100 10 133,32 101,32 103 6,894 8 103 98,066 103
1 0,980 66 1,333 2 103 1,013 2 68,948 10-3
0,986 92 0,967 84 1,315 8 10-3 1 68,046 10-3
XXIII
Tabela 23.11 Przeliczanie jednostek energii, pracy i ciepa J J kW h kp m kcal Btu 1 3,6 106 9,806 6 4,186 8 10
3
kW h 0,277 78 10-6 1 2 724 1 10-6 1,163 10

-3
kp m 0,101 97 0,367 10 106 1 426,94 107,59
kcal 0,238 85 10-3 859,85 2,342 3 10-3 1 0,252 00
Btu 0,947 82 10-3 3,412 1 103 9,294 9 10-3 3,968 3 1
1,055 1 103
0,293 07 10-3
Stosowane s take tradycyjne jednostki energii i pracy: q kilowatogodzina [kW h]; 1 KWh = 3,6 106 J, q kilopondometr [kp m]; 1 Kp m = 9,806 6 J, q kaloria [cal]; 1 cal = 4,186 8 J, q brytyjska jednostka ciepa (british termal unit) [Btu]; 1 Btu = 1,055 1 103 J. Zalenoci umoliwiajce wzajemne przeliczenia wybranych jednostek energii i pracy podano w tabeli 23.11. UWAGA Nazwa kaloria moe oznacza rne jednostki. UWAGA Jednostka miary energii (ciepa) kaloria [cal] w Polsce nie jest jednostk legaln.
[1 V = 1 m2 kg s-3 A-1 ] Wolt jest to napicie elektryczne wystpujce midzy dwiema powierzchniami ekwipotencjalnymi jednorodnego przewodu prostoliniowego, z niezmieniajcym si prdem 1 ampera, gdy moc wydzielana przez przewd midzy tymi powierzchniami jest rwna 1 watowi. 1V=1W:1A
23.21 Moc
Podstawow jednostk miary mocy w ukadzie SI jest wat. [1 W =1 m2 kg s-3] Wat jest to moc, przy ktrej praca 1 dula jest wykonana w czasie 1 sekundy. 1W=1J:1s Tradycyjn jednostk mocy jest ko mechaniczny [KM]. 1 KM = 735,4988 W Zalenoci umoliwiajce wzajemne przeliczenia wybranych jednostek mocy podano w tabeli 23.12. W technice elektrycznej jednostk mocy biernej oraz mocy pozornej jest jednostka zoona woltamper. [V A]; 1 V 1 A = 1 kg m s-3 UWAGA W technice elektrycznej IEC jednostk mocy biernej jest war: [ 1 war = 1 V A ]
23.24 Opr elektryczny

Podstawow jednostk miary oporu elektrycznego w ukadzie SI jest om. [1 = 1 m2 kg s-3 A-2 ] Om jest to opr elektryczny midzy dwiema powierzchniami ekwipotencjalnymi przewodu jednorodnego prostoliniowego, gdy niezmienne napicie elektryczne 1 wolta wystpujce midzy tymi powierzchniami wywouje w tym przewodzie prd elektryczny 1 ampera. 1=1V:1A
23.25 Przewodno elektryczna

Podstawow jednostk miary przewodnoci elektrycznej w ukadzie SI jest simens. [1 S = 1 m-2 kg-1 s3 A2] Simens jest to przewodno elektryczna przewodu o oporze elektrycznym 1 oma. 1 S = 1 -1 = 1 : 1
23.22 adunek elektryczny

Podstawow jednostk miary adunku elektrycznego w ukadzie SI jest kulomb. [1 C = 1 s A ] Kulomb - jest to adunek elektryczny przepywajcy w czasie 1 sekundy przez powierzchni, gdy prd elektryczny pyncy przez t powierzchni wynosi 1 amper. 1C=1A1s
23.26 Strumie masy

Podstawow jednostk miary strumienia masy jest kilogram na sekund. [1 kg/s = 1 kg : 1 s] kilogram na sekund
kg/s 1 kg/s = 1 kg : 1 s 1 kg s-1
23.23 Napicie elektryczne

Podstawow jednostk miary napicia elektrycznego, a take siy elektromotorycznej, potencjau elektrycznego, w ukadzie SI jest wolt.
Tabela 23.12 Wzajemne przeliczanie wybranych jednostek mocy W W kp m s-1 kcal s-1 KM (metryczny) KM btu h
-1
23.27 Strumie objtoci

Podstawow jednostk miary strumienia objtoci jest metr szecienny na sekund.
KM (metryczny)
-3
kp m s-1 0,101 97 1 426,94 75 76,040 29 885 10

-3
kcal s-1 0,238 9 10 1 0,175 67 0,178 11 69,999 10

-6
KM 1,341 0 10 5,614 6 0,986 32 1

-3
btu h-1 3,412 1 33,462 14,286 103 2,509 6 103 2,544 4 103
-3
1 9,806 6 4,186 8 103 735,50 745,70 0,293 07
1,359 6 10 5,692 5 1 1,013 9
-3
2,342 3 10-3
13,333 10-3
13,151 10-3
0,398 47 10
-3
0,393 02 10
XXIII

[ 1 m3/s = 1 m3 : 1 s] Metr szecienny na sekund m3/s 1 m3/s = 1 m3 : 1 s 1 m3 s-1
23.31 Przewodno cieplna

Podstawow jednostk miary przewodnoci cieplnej waciwej (zwanej rwnie konduktywnoci ciepln) w ukadzie SI jest wat na kelwin. [1 W/K =1 m2 kg s-3 K-1] wat na kelwin W/K 1 W/K = [1 W/(m K )] : (1 m2 /m) 1 m2 kg s-3 K-1
23.28 Pojemno cieplna

Podstawow jednostk miary pojemnoci cieplnej jest dul na kelwin. [J/K] dul na kelwin J/K 1 J/K = 1 J : 1 K 1 m2 kg s-2 K-1
23.32 Przewodno cieplna waciwa

Podstawow jednostk miary przewodnoci cieplnej waciwej w ukadzie SI jest wat na metr i kelwin. [1 W/(m K) =1 m kg s-3 K-1] wat na metr i kelwin W/(mK) 1 W/(m K) = (1 W/m2) : (1 K/m) 1 m kg s-3 K-1
23.29 Pojemno cieplna waciwa

Podstawow jednostk miary pojemnoci cieplnej waciwej jest dul na kilogram i kelwin. [J/(kg K)] dul na kilogram i kelwin J/(kg K) 1 J/(kg K) = (1 J/K) : kg 1 m2 s-2 K-1
1 kcal/(m h K) = 1,16 W/(m K) 1 Btu/(ft h F) = 1,73 W/(m K)
UWAGA Stosowane s rwnie okrelenia: q pojemno cieplna waciwa, q ciepo waciwe.
23.33 Wspczynnik zaamania

Podstawow jednostk miary wspczynnika zaamania jest jedno. [1] jedno 1 (1 m/s) : (1 m/s)
23.30 Pojemno cieplna molowa

Podstawow jednostk miary pojemnoci cieplnej molowej jest dul na mol i kelwin. [J/(mol K)] dul na mol 1 J/(mol K) J/(mol K) i kelwin = 1 ( J/K) : 1 mol 1 m2 kg s-2 mol-1
Stosuje si np. do: wspczynnika zaamania wiata, wspczynnika odbicia wiata, wspczynnika przepuszczania.
Opracowano na podstawie: [1] PN-ISO 31 Wielkoci fizyczne i jednostki miar; [2] PN-ISO 1000 Jednostki miar SI i zalecenia do stosowania ich krotnoci oraz wybranych jednostek miar [3] Zarzdzenie Nr 4 Prezesa Gwnego Urzdu Miar z dnia 17 stycznia 1994 r. w sprawie ustalenia nazw, definicji i oznacze legalnych jednostek miar; Dziennik Urzdowy Miar i Probiernictwa Nr 2, Warszawa 25 luty 1994. r.; [4] Grska K., Grski W.: Napdy lotnicze Materiay pdne i smary, WK, Warszawa 1986; [5] Szymczyk T., Rabiej S., Pielesz A., Desselberger J.: Tablice matematyczne, fizyczne, chemiczne, astronomiczne, wyd. VI
XXIII
BIBLIOGRAFIA
Bartoszewicz J., Caban W., Krzemiski-Freda H.: Smarowanie oysk tocznych, CPN, Warszawa 1981; Dudek A.: Oleje Smarowe Rafinerii Gdaskiej, GMET-PRESS, Gdask 1997; Grska K., Grski W.: Napdy lotnicze Materiay pdne i smary; WK, Warszawa 1986; Hebda M., Wachal A.: Trybologia; WNT, Warszawa 1980; Hycnar J., liwa A.: Towaroznawstwo naftowe; PTE, Katowice 1987; Jakiewicz Z., Wsiewski A.: Przekadnie walcowe Projektowanie; WK, Warszawa 1995 Kajdas C.: Podstawy zasilana paliwem i smarowania samochodw; WK, Warszawa 1983 Lawrowski Z.: Technika smarowania; PWN, Warszawa 1987; Lipski J.: Napdy i sterowanie hydrauliczne; WK, Warszawa 1981; Machel M.: Gospodarka paliwowo-smarownicza w transporcie samochodowym; WK, Warszawa 1979; Michaowska J.: Paliwa, oleje, smary; WK, Warszawa 1973; Michaowska J.: Paliwa, oleje, smary samochodowe; WK, Warszawa 1983; Paliwa, Oleje i Smary w eksploatacji, Explonaft; Pilat S.: Zarys technologii nafty; Lww 1939 (reprint, Krakw 2001); Podniao A.: Paliwa, oleje i smary w ekologicznej eksploatacji, WNT, Warszawa 2002; Szczerek M., Winiewski M.: Tribologia Tribotechnika; 9 PTT, ITE, SiTMP, Radom 2000; TOTAL: Przemysowe rodki smarne, katalog, edycja 2002; Wachal A.: Materiay pdne i oleje silnikowe; MON, Warszawa 1959; Zwierzycki W.: Oleje, paliwa i smary dla motoryzacji i przemysu, GLIMAR S.A., Gorlice;
XXIII
Rozdzia XXIV
BIBLIOGRAFIA
Bartoszewicz J., Caban W., Krzemiski-Freda H.: Smarowanie oysk tocznych, CPN, Warszawa 1981; Dudek A.: Oleje Smarowe Rafinerii Gdaskiej, GMET-PRESS, Gdask 1997; Grska K., Grski W.: Napdy lotnicze Materiay pdne i smary; WK, Warszawa 1986; Hebda M., Wachal A.: Trybologia; WNT, Warszawa 1980; Hycnar J., liwa A.: Towaroznawstwo naftowe; PTE, Katowice 1987; Jakiewicz Z., Wsiewski A.: Przekadnie walcowe Projektowanie; WK, Warszawa 1995 Kajdas C.: Podstawy zasilana paliwem i smarowania samochodw; WK, Warszawa 1983 Lawrowski Z.: Technika smarowania; PWN, Warszawa 1987; Lipski J.: Napdy i sterowanie hydrauliczne; WK, Warszawa 1981; Machel M.: Gospodarka paliwowo-smarownicza w transporcie samochodowym; WK, Warszawa 1979;
Michaowska J.: Paliwa, oleje, smary; WK, Warszawa 1973; Michaowska J.: Paliwa, oleje, smary samochodowe; WK, Warszawa 1983; Paliwa, Oleje i Smary w eksploatacji, Explonaft; Pilat S.: Zarys technologii nafty; Lww 1939 (reprint, Krakw 2001); Podniao A.: Paliwa, oleje i smary w ekologicznej eksploatacji, WNT, Warszawa 2002; Szczerek M., Winiewski M.: Tribologia Tribotechnika; 9 PTT, ITE, SiTMP, Radom 2000; TOTAL: Przemysowe rodki smarne, katalog, edycja 2002; Wachal A.: Materiay pdne i oleje silnikowe; MON, Warszawa 1959; Zwierzycki W.: Oleje, paliwa i smary dla motoryzacji i przemysu, GLIMAR S.A., Gorlice;
XXIV
NOTATKI
XXIV
NOTATKI
XXIV
NOTATKI
XXIV

Przemyslowe Srodki Smarne - Poradnik

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Przemyslowe Srodki Smarne - Poradnik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PRZEMYSOWE RODKI SMARNE

Rozdzia I: Spis treci

III 3.1 3.2 3.3 IV 4.1 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4

Rozdzia I: Spis treci

Rozdzia I: Spis treci

OZNACZENIA, SKRTY I AKRONIMY STOSOWANE W TEKCIE

SI SIP SN SR SR SRA SFS SUS T T t TAG TAN TBN TR U UV W WL V V VG VI (V/V) ZDTP

SAN SBN SBR

Rozdzia I: Spis treci

Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej

PODSTAWY TECHNIKI SMAROWNICZEJ

Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej

Rys. 2.3 Model pomiaru wspczynnika tarcia

2.2 Podstawowe rodzaje skojarze trcych

2.4 Procesy smarowania

Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej

2.5 Oglna charakterystyka rodkw smarnych

Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej

diester alkoholu dihydroksylowego i kwasu monokarboksylowego R1 OC CnH2n C O R2 \\ \\ O O

Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej

Oglny wzr krzemianw przedstawia si nastpujco (2.19):

qqqq qqqq qqqq qq qqqq q qqqqq qqqqq qqqqq qqq qqqqq

q qqqq qqqq qqq qqq q qqqq qqqqq qqq qq qqqqq

qqq qqqqq qqqq qq qqqqq q qqq qq qqq qq qqq

qqq qqqq qqqq qqq qqqqq q qqq qqq qqq qq qqq

qqqq qqq qqqqq qqqqq qqqqq q qqq qqqq qqq qqq q

qqqq qq qqqq qqqq qq qqqqq qq qqqq qqq qq q

qq qq qqq qqq qq q qqqqq qqqqq qq qqqq qqqqq

q ze, qq dostateczne, qqq rednie, qqqq dobre, qqqqq bardzo dobre

Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej

Noniki ciepa + + + + + 200 50 300 350 400 450

q ze, qq dostateczne, qqq rednie, qqqq dobre, qqqqq bardzo dobre

Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej

Pochodne alkilowe fenoli (alkilofenole)

CH3 Aminy aromatyczne NH R

Organiczne pochodne siarki

Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej

Rys. 2.17 Dodatki EP w smarach plastycznych A dodatek EP w oleju; B dodatek EP w zagszczaczu

Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej

2.6 Technika smarownicza

Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej

Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej

Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej

2.7 Elastomery a rodki smarne

Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej

Kauczuki naturalne (NR)

Buna S, kauczuki styrenowobutadienowe (SBR)

qqqq qqqq qqq qq qq qq qq qq q qq

Kauczuki butylowe (IIR) q q q q q q q q qqqq qq

Buna N, kauczuki nitrylowe (NBR)

qqqq qqqq qqqq q q q qq qq qq qqq

q - saba, qq - wystarczajca, qqq - dobra, qqqq - bardzo dobra

Rozdzia II: Podstawy techniki smarowniczej

Rozdzia III: Klasyfikacje rodkw smarnych

KLASYFIKACJA RODKW SMARNYCH

3.1 Klasyfikacja lepkociowa ISO przemysowych rodkw smarnych

TABELA 3.3. Graficzne porwnanie klas lepkociowych wedug rnych klasyfikacji

Rozdzia III: Klasyfikacje rodkw smarnych

3.3 Inne klasyfikacje jakociowe

Kod rodziny (klasa) L

Rozdzia III: Klasyfikacje rodkw smarnych

Rozdzia IV: Podstawowe metody oceny jakoci...

Rozdzia IV: Podstawowe metody oceny jakoci...

Rys. 4.6 Rne typy piknometrw A Wardena, B z korkiem kapilarnym, C Hubbarda