Rafa Ilnicki

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Kulturoznawstwa

Racjonalno a irracjonalno techniki

Wprowadzenie
Kultura bya dotd organizowana przez symbole, natomiast technika pozostawaa w stanie lepoty symbolicznej musiaa wic zosta wyposaona w symboliczne protezy ukierunkowujce jej dziaanie. Zmian, jak przyniosa technicyzacja, mona przedstawi w nastpujcy sposb: symbol by silniejszy od lepej techniki, mg j prowadzi i zatrzymywa, jeli zasza taka potrzeba mia nad ni pen kontrol. Gdy technika ulegaa autonomizacji (w XIX wieku), wzmocnio si jej ukierunkowanie, lecz nadal bya lepa niewraliwa na tendencje racjonalistyczne i irracjonalistyczne majce podda j sterowaniu, Owiecenie stworzyo jedynie pozr kontroli tych tendencji. Wspczenie filozofowie i inni przedstawiciele nauk humanistycznych i spoecznych staraj si tego lepca powstrzyma. Widzc oszalaego molocha (jako figur tego, co przekracza i poera kultur), prbuj go dyskursywnie naprowadzi i za Martin Heidegger w Byciu i czasie pisa, e rzeczy s wyposaone w wartoci. Tworz one symboliczne wsprzdne, ujmowane z perspektywy ontycznej analizy funkcjonowania podmiotu. M. Heidegger, Bycie i czas, tum. B. Baran, Warszawa 2008, s. 87. Stechnicyzowana kultura moe dziaa bez symboli (asymbolicznie, a wic bez wartoci), tworzc technologicznie rozszerzone sfery bycia za pomoc urzdze technicznych zaporedniczajcych ludzkie dowiadczenie. Wszelka ontyczno jest ju dana jako zaporedniczona technicznie, w wyniku czego wyposaenie symboliczne jest dodatkiem, a nie rodzajem gwnego urzdzenia, dziki ktremu miaaby tworzy si kultura. Wartoci zostaj osadzone, z pominiciem warstwy symbolicznej, bezporednio w urzdzeniach, ktre okrelam mianem urzdze ejdetycznych.  Racjonalizm dotyczyby filozofii owieceniowych, za irracjonalizm paradygmatu romantycznego, zgodnie z ktrym technika miaaby sterowa-si-ku-samozniszczeniu.

28

R a fa I l n i c k i

mkn w symbolicznych ramach kulturowych wartoci. w lepiec jest jednak potniejszy i szybszy ni symboliczny przewodnik, bdzie si wic wymyka. Do tego mwi on jzykiem wasnych autoregulacji. Technika komunikuje czowiekowi swe stany poprzez wasne globalne dziaanie, ktre przekracza sum wszystkich stanw i artykulacji czstkowych. Jzyk filozoficzny techniki jest pochodn jzyka dziaania techniki jzyka jej programowania, a nie dyskursu o programowaniu. Doszo do tego na skutek intensyfikacji tendencji technicyzacji kultury.

1. Metafizyka postpu technicznego

Postp techniczny rozpocz si w XIX wieku, lecz mylenie o obiektach technicznych jako podstawowej sile sprawczej technicyzacji nie byo obecne do poowy XX wieku. Nikt nie zastanawia si nad poszczeglnymi czciami i skadowymi techniki, poniewa realizowana bya oglna idea filozoficzna waciwa dla filozofii owieceniowej:
Na poziomie elementu jego rozwj [obiektu technicznego R. I.] nie prowadzi do adnego zmartwienia powodujcego niepokj, powstajcego z konfliktu z nabytymi nawykami: prowadzi do osiemnastowiecznego klimatu optymizmu, z jego ide nieprzerwanego i nieograniczonego postpu oraz cigego ulepszania ludzkiej wielkoci.

Mylenie owieceniowe dotyczy najprostszych elementw technicznych. Wraz ze wzrostem ich specjalizacji przeradza si ono w obaw, zwaszcza gdy pojawia si techniczne indywiduum, jakim jest narzdzie lub urzdzenie techniczne. Narzdzia, ktre zastpuj czowieka, odbieraj mu prac, pozbawiajc go wyrnionego miejsca w kulturze i alienujc. Nie chodzi o to, e maszyny czyni czowieka podrzdnym wzgldem nich, wystarczy, e sprawiaj, i jest on im rwnorzdny jako podmiot sprawczy dziaajcy w kulturze. Jednak Owiecenie wraca wraz ze zoonoci maszyn czowiek znw czuje, e jest racjonalnym koordynatorem dziaa techniki, e jest zdolny kierowa technicyzacj, gdy moe konfigurowa maszyny. Zgodnie z myleniem postpowym rozwj
 Metafizyczna praca techniki jest odczytywana za pomoc metafor. Konkretne wynalazki i innowacje, mimo swego technicznego charakteru, s wyraone jako metafory. Historia techniki stanowi wic fenomenologi metafor jako uoglnie pracy techniki w danej epoce jej rozwoju. Nie oznacza to redukcji metafizycznych czynnoci wykonywanych przez techniki do pracy metaforyzacji, lecz sposb, w jaki dokonywana jest hermeneutyka fenomenw technicznych. Gwn metafor obecnego stadium technicyzacji jest programowanie ludzkiej wraliwoci (bycia) oraz infrastruktury technologicznej (bytu), na ktrej zostaje ona ufundowana.  G. Simondon, On the Mode of Existence of Technical Objects, Londyn 1980, s. 8 (tum. wasne). Ta tendencja do reaktywacji owieceniowego mylenia w kategoriach niepohamowanego technicznego postpu jest wyrana u Simondona, ktry w teorii informacji i organizacji widzi stabilizator wiata (ibidem, s. 9). Ta umoliwiona i gwarantowana technik metastabilno stanowi ucielenienie racjonalnoci owieceniowego postpu technicznego.

Racjonalno a irracjonalno techniki

29

przebiega liniowo do czego wyszego i lepszego wedug sw Gerharda Banse Owiecenie jako dyskurs oraz typ technicyzacji kultury pojawia si i znika, aby powrci w zmieniony sposb, poniewa logos bdcy wyrazem prawa i metody staje si ratio7. Zasady kosmiczne znajduj kontynuacj w zasadach rozumu, a te w procesie technicyzacji staj si reguami technicznymi wyznaczajcymi kryteria racjonalnoci i irracjonalnoci przyjmowane przez czowieka. Aby je rozpatrzy, trzeba podda analizie funkcjonowanie podmiotu. Analizy Jamesa G. Marcha i Herberta A. Simona nakazuj uwzgldni wersje perspektywizmu realizowanego w systemowy sposb:
Z fenomenologicznego punktu widzenia o racjonalnoci mona mwi tylko w kontekcie jakiego ukadu odniesienia; ukad ten jest okrelany przez ograniczenia wiedzy czowieka racjonalnego8.

Podmiot zostaje wpisany w regulacje techniki i w nich jako ukadach odniesieniach wasnej egzystencji szuka racjonalnoci, to znaczy celowoci, logiki i konsekwencji dziaa. Racjonalno odnosi si do dziaa i przekona jako typw idealnych. Jest to cybernetyczny perspektywizm wynikajcy z systemowego rozumienia racjonalnoci, cho nie wyklucza realizacji idei filozoficznych przez technik s one sprowadzane zarwno do wzajemnie warunkujcych si sieci oddziaywa, jak i krtkotrwaych efektw filozoficznych. Stwierdzenie, e Platon wprowadzi rozwizanie perspektywizmu, byoby tu zasadne (cho stanowi odwrcenie jego historycznej wersji, goszcej, e Platon tak rozwiza kwesti perspektyw, by nie doszo do perspektywizmu). Uoglniajc, mona stwierdzi, e idea to urzdzenie9 zawierajce prawowite i wyselekcjonowane perspektywy. W tym przypadku odnosi si do tego, co racjonalne. Irracjonalne jest za przyjcie punktw widzenia spoza wybranych i posiadajcych poczenia z perspektywami idei. Rozrnienie na racjonalno i irracjonalno traci moc, gdy wszystko staje si perspektyw rwnie dostpn w paskiej ontologii mediw technicznych. eby jednak technika bya racjonalna jako dyscyplina, musi by podporzdkowana teorii racjonalnoci. Naley przy tym zwrci uwag na pewn puapk,
 G. Banse, Pewno pomidzy faktycznoci a hipotetycznoci, w: A. Kiepas (red.), Czowiek wobec wyzwa racjonalnoci, Katowice 2002, s. 35.  W. Tatarkiewicz, Ukad poj w filozofii Arystotelesa, Warszawa 1978, s. 57.  Ibidem. Logos dany jest w charakterze ratio. Zasada porzdkujca rzeczywisto, ktra stanowi uniwersalny interfejs wszelkiej artykulacji, jest odnoszona bezporednio do podmiotowoci. Przejcie od kosmologii do metafizyki subiektywistycznej wie si wic z przejciem od logosu do ratio.  J. G. March, H. A. Simon, Teoria organizacji, tum. S. ypacewicz, Warszawa 1964, s. 225.  W technologicznej interpretacji platonizmu idea jest urzdzeniem, gdy zawiera poczenia z materi, ktre reguluje poprzez wasn aktywno. Postp technologiczny wprowadza wirtualne idee, ujawniajc w ten sposb swj metafizyczny wymiar, odlegy jednak od historycznej wykadni platonizmu.

30

R a fa I l n i c k i

gdy racjonalno ograniczona (bounded rationality)10, bdca uoglnieniem cybernetycznego perspektywizmu, dotyczy podmiotw, ktre zawsze funkcjonujc w okrelonych warunkach, nie maj penej wiedzy o wiecie. Kryterium racjonalnoci staje si optymalizacja zdolno do dokonania najlepszego wyboru z wirtualnie dostpnych informacji (tj. ofert, ktre mog zosta zaktualizowane), stosowania heurystyk, podejmowania decyzji. W przeciwiestwie do form racjonalnoci ekonomicznej filozofie racjonalistyczne, owieceniowe i dialektyczne widziay w racjonalnoci podstaw organizacji wiata spoecznego i kultury. Wszystkie one zyskay swe przeduenie w postpie technicznym. Filozofie racjonalistyczne wyczyy dowiadczenie jako uprawomocnion metod dochodzenia do argumentw, a wraz z nim pominy sfer wszystkiego, co si do niego odnosi, pod postaci rzeczy, obiektw i przedmiotw. Filozofie owieceniowe s odpowiedzialne za racjonalizm owieceniowy, zakadajcy, e czowiek powinien zdobywa coraz wicej wolnoci. Filozofie dialektyczne postrzegaj rozwj jako walk sprzecznych idei (Hegel) oraz ruch przechodzenia iloci w jako (Marks).

2. Racjonalno techniczna
Racjonalno techniczna (irracjonalno w stosunku do filozofii racjonalistycznych) jest ograniczona do kultury technicznej wprowadza systemy eksperckie, ktre pomagaj czowiekowi w podejmowaniu decyzji, czyli wybieraniu pocze, i s wtrnie hipostazowane do postaci Ducha Absolutnego. Dostarcza zatem narzdzi racjonalnoci programujcemu i optymalizujcemu rozumowi. Filozofie dialektyczne hipostazuj urzdzenia techniczne, nadajc im funkcje inteligencji, intelektu, rozumu, Ducha. Racjonalno ograniczona przez wasne hipostazy penice funkcj pseudoregulatywn staje si wic racjonalnoci nieograniczonej moliwoci pocze w obrbie fikcyjnych poj, ujmujcych postdialektyczne stosunki globalne, istniejce w infrastrukturze technologicznej. Niklas Luhmann uwaa, e racjonalno to cel (telos), natomiast Michel Foucault przyjmuje perspektyw genealogii technologii mocy, czyli urzdze mocy (wirtualnoci mocy definiowanej przez zdolno do aktualizacji pocze). Zbyt dua moc rozsadza wszelk celowo. Czynnociom filozoficznym wykonywanym przez technik towarzyszy anihilacja kultury symbolicznej.
Mam na myli gwnie jej rozwinicie dokonane przez Herberta A. Simona. Jest to ujcie Herberta A. Simona.  Gwn cech postdialektycznoci jest brak negatywnoci i pracy negacji. Istnieje ona jedynie jako opcja, ale jest wtrna wobec podstawowych decyzji, jakie podejmuje uytkownik.  Por. N. Luhmann, Die Gesselschaft der Gesselschaft, Frankfurt am Main 1997, s. 172 nn.  M. Foucualt, Security, Territory, Population, tum. G. Burchell, Basingstoke 2007, s. 59.
0 

Racjonalno a irracjonalno techniki



Kwesti racjonalizmu i irracjonalizmu techniki naley rozpatrywa jedynie w perspektywie dokonujcego si postpu, ktry ma cel, a jednoczenie go nie ma. W zalenoci od konkretnej genealogii technologii mocy moemy skupia si na tym, co dotyczy realizacji danej tendencji. Tylko w ten sposb mona odnie si do rzeczywistej pracy rozumu, pomijajc abstrakcje, aksjomaty oraz zaoenia, ktre nie maj bezporedniego przeoenia na ewolucj techniki i technicznych tendencji, czyli do aktywnoci rozumu, wynikajcej z konfiguracji perspektyw wyraajcych moc spojrzenia, klasyfikowania i mylenia, a nie perspektyw zewntrznego wobec aktualnych przemian obserwatora. Wewntrz rozumu gdy postpujca globalna technicyzacja jest rozpatrywana jako jego wntrze (nawet jeli jest to zdolno wntrza do kontrolowania zachodzcych w nim procesw) ustalenie racjonalnoci i irracjonalnoci sprowadza si do porwnania regulacji przewidzianych przez rozum z ich technologicznymi aplikacjami. Jest to rozum programujcy, ktry wypiera rozum urzdzajcy. Celem (o ile mona o nim mwi w Luhmannowskim znaczeniu) jest tu konfiguracja urzdze wedug woli, czyli zgodnie z przynalenym nam sprawstwem jako dostpn moc. P r o g r a m o w a n i e w s o b i e jest moc wprowadzania programu modyfikacji rzeczywistoci, a take immanentnie wie si z pewnym celem, cho nie musi by racjonalne, gdy kryje si za nim tendencja do lepej aktualizacji woli. Wszystko, co wychodzi poza racjonalne, tj. przewidywalne, moliwe do objcia ludzkimi wadzami umysowymi zmiany, musi zosta okrelone jako irracjonalne. Irracjonalizm jawi si zatem jako wykolejenie si, zbdzenie, pomylenie toru racjonalnoci technicznego postpu oraz bezcelowo czy pozacelowo, co wprowadza nihilizm sabych pocze do globalnej infrastruktury technologicznej. Mona powiedzie: ten postp nie jest racjonalny, gdy wedug praw i symbolicznych regulacji rozumu nie pokrywa si on z trajektori ewolucji zarysowan przez narzdzia rozumu. Rozum, bez wzgldu na to, w jakim znajduje si aktualnie przebraniu, bdzie dy do cigego potwierdzania siebie. W wyniku tego tendencje irracjonalistyczne postpu techniki, bdce konsekwencj braku kontroli ze strony ratio, zostan podporzdkowane innym regulacjom, np. autoregulacjom waciwym systemom technicznym. Irracjonalno przestanie by jedynie nazw lepego postpu techniki, ktry wymyka si wszelkiej wtrnej realizacji. lepy oznacza take tego, ktry nie wie, gdzie
 Zarwno czowieka, jak i obiektw technicznych (maj one swj udzia, tj. zaporedniczenie, w woli mocy, poniewa taka bya ich technogeneza przed autonomizacj).  Musi si tak dzia, poniewa jest on zbyt szybki, by go spjnie przedstawi. Zatem to, co zostaje z rozumu, to pewna kalkulatywna wirtualno objawiajca si w statystyce, stanowica uniwersalne narzdzie podsumowywania wydarze, ktrych nie mona obj dozorem symbolicznej i jzykowej racjonalizacji. Racjonalno techniki kalkulatywno-statystycznej sprowadza si wic do prezentacji strzpw filozofii racjonalistycznych zestawianych z danymi liczbowymi, ktre zdaj si zarwno ilustrowa, jak i potwierdza prezentowane dane. Statystyka to uni-



R a fa I l n i c k i

ma zmierza, gdy nikt nie moe nim pokierowa, nawet on sam. Irracjonalny postp wymaga, by go kultywowa, pielgnowa, pobudza. Nie mona go pozostawi wyczerpaniu jako tendencji oglnobytowej, poniewa doprowadzioby to do wysuszenia technomerkantylizmu17 ustania lub powanego osabienia procesw uprzemysowienia egzystencji. Dziki temu irracjonalno jako gwna sia postpu technicznego wcza do swoich regulacji coraz szersze krgi spoeczne, kulturowe i technonaukowe. Moc przycigania i subsumowania zawdzicza wasnym autoregulacjom, ktre wci powtarzaj te same czynnoci na wzr pautomatycznej maszyny. W poczeniu z pustoszco-rozpraszajc prac popkultury sprawia to, e irracjonalizm postpu techniki staje si jedyn dostpn racjonalnoci (w stopniu umiarkowanym, gdy chodzi o dostp do racjonalnoci w perspektywie ogu kulturowych regulacji). Nie jest on przy tym przeciwny ideowo jakiemu racjonalizmowi. Wychodzi on poza t opozycj, bdc realizacj autopoiesis samowytwrczoci, w tym samowytwrczej produkcji sensu istnienia techniki, ktrego nie da si sprowadzi do znanych regulacji18. Irracjonalno waciwa postpowi techniki jest wic w niego wbudowana, nie jako system operacyjny bd sterownik, lecz uboczny program jej dziaania. Jest to zupenie nowa sytuacja, gdy filozoficzna praca wykonywana przez technik skutkuje pojawieniem si idei, ktrych nie mona do koca zrozumie. Opr wzgldem tego warunkuje ich funkcjonowanie na obrzeu, jako byproduct, co zbdnego, a zarazem ze wzgldu na skoncentrowanie na podmiocie i spoeczestwie najbardziej istotnego dla ludzkiej egzystencji. Wspczesna posta irracjonalizmu postpu technicznego staje si wic nie tyle przedmiotem deliberacji, ile efektem produkcji technologicznej, czyli postpem w samowytwrczoci, samorozszerzalnoci oraz samozestawialnoci produktw i produkcji autoregulacyjnej techniki. To, co zostaje wyprodukowane, nie posiada argumentw, zaoe. Nie s jednak brane pod uwag moliwoci maszyny, ktra rzekomo nie moe filozofowa. Bez wzgldu na paradoksalno tej sytuacji naley uzna, e to wanie robi wspczenie technika dostarcza idei filozoficznych, ktre jak produkty uboczne jej dziaania s dostarczane do obrbki i wtrnego wykorzystania spoecznego. Irracjonalizm jest wic racjonalizacj resztek, pozostaoci po autoregulacjach systemw technicznych, ktre chc i myl, sugeruj
wersalny mechanizm operacjonalizowania doxy mniema wypywajcych z poszczeglnych zmysw wsplnych, ktrych suma dziki mediom technicznym w ich teletechnologicznym wcieleniu zaja miejsce ratio.  Technomerkantylizm, wedug Wojciecha Chyy, odnosi si do rozumienia globalnej techniki (biotechnosystemu) jako kwestii tyle ekonomicznej, co technologicznej. Jest on rni rdem wszelkiej aktywnoci przeczania pocze, jedynego dostpnego rnicowania w obrbie biotechnosystemu.  W tym sensie innowacje nie musz by uzasadniane. Sposobem tumaczenia ich kulturowej obecnoci jest jedynie marketing.

Racjonalno a irracjonalno techniki



pojcia. Nastpuje otwarcie si na pytanie: czego chce technika?19 Naleaoby wic zmodyfikowa Heideggerowskie nastawienie i podda refleksji nie samo pytanie o technik jako pewne moliwe i relatywnie uniwersalne odniesienie, ale pytanie, czego chce technika realizujca taki postp, ktrego skutki s widoczne, a ich ocena rna. Nie mona jednak zaprzeczy temu, co nieustannie wydarza si w wyniku zestawiania i rozstawiania20 systemw technologicznych o globalnej skali obowizywania. Pytanie, czego chce technika, dotyczy dostosowania si do logiki jej irracjonalnoci technika chce bowiem siebie, pragnie wzmacnia wasne autoregulacje, aby skutecznie i w sposb gwarantujcy spjno oraz cigo funkcjonowania nieustannie pomnaa i utwierdza wasne podstawy, do czego jest take potrzebny czowiek jako maszyna przetwarzajca symbole i osadzone w nich wartoci. Jednak technika nie przejawia transcendencji woli, tak jakby bya maszyn pragnienia, lecz chce wasnego postpu. To jest jej zbrodniczy irracjonalizm, tak zostaa bowiem zaprogramowana. Jej nakierowanie nie jest jednak stae, lecz ma zmienne formy. W ten sposb w ideach filozoficznych bdcych produktami ubocznymi tej zestawiajco-autoorganizujcej pracy techniki ludzie odnajduj wasne chcenie, poniewa widz, e to, co robi technika pod postaci irracjonalizmu zawartego w jej postpie, jest ludzkie dziaa ona w paradygmacie historialowej genealogii wasnej mocy, wywodzc z siebie coraz to nowe (w zamyle: silniejsze i efektywniejsze) formy chcenia. To, co dla racjonalizmu owieceniowego byo wic pewn moliwoci, ktra przerodzia si w najwiksze zagroenie ratio, teraz, po okazaniu si nieludzkim, staje si na powrt ludzkie. Postp ze wszystkimi jego irracjonalnymi wartociami, ktrych jest depozytariuszem i automatycznym wykonawc, staje si technologi mocy zasilan i wspomagan przez ludzi, ktrzy mu su w charakterze zasobw. Irracjonalizm postpu techniki bazuje bowiem na wierze:
Techniczne (cilej: teletechnologiczne) media jawi si w programatyzowanym dowiadczeniu jako naturalnoewolucyjnie nieobecne bycie, dlatego [...] techniczne media to maszyna, a waciwie rozbudowana maszyneria do produkcji naszej wiary wiary w fantazmatycznie jawice si nam przedmiotowe reprezentacje naszego pragnienia.

Postp jest nieskoczonym fantazmatem bez wzgldu na to, jaki stopie zestawiania za pomoc techniki zosta wprowadzony, zawsze mona odwoa
K. Kelly, What Technology Wants, Nowy Jork 2010. Wedug Wojciecha Chyy, wspczesna faza rozwoju technologii polega na tym, e wszystko ju zostao zestawione w zasobie. Heideggerowski zestaw (Ge-Stell) zosta zastpiony przez rozstaw dystrybucj, czenie i konfiguracj tego, co wczeniej byo zestawione. Formua bdnego koa technicznego autopoiesis brzmi: to, co zestawione, powraca w okrelonym rozstawie, ktry dalej jest zestawiany pod cis kontrol techniczn.  W. Chya, W stron filozofii mediw: media jako biotechnosystem, Przegld Kulturoznawczy 1/2010, s. 32.
 0



R a fa I l n i c k i

si do postpu, ktry w kategoriach racjonalnych tym postpem nie by. Jest to pozorna zmiana paradygmatu urzdzenia. Pozwala na to wiara (w technicznie produkowane przedmioty pragnienia) jako wadza, ktra w najwyszym stopniu irracjonalizuje rozum. Przy czym produkcja wiary w irracjonalny postp techniki jest mechanizmem propagandowym w wersji agodnego programu mikroperswazji. Wiara jest podstaw interakcji ze wiatem i wszelkiego dziaania wierzymy, e kolejna inwestycja w technik doprowadzi do powstania takich regulacji, ktre bd czowiekowi pomocne. Wierzymy te, e nastpi to mimo braku wszelkich racjonalnych przesanek, mimo nieobecnoci regu logicznego wynikania, mimo stanw rzeczy, ktre przecz tezom, e moliwe jest zawrcenie, spowolnienie i ograniczenie postpu technicznego przez czowieka. W ten sposb nie poprzez obrazy medialne czy inne produkty dziaania techniki w przestrzeni spoecznej, lecz przez rozstawianie urzdze do produkcji wiary w kulturze dokonuje si irracjonalizacja. Postp jest na tyle sta tendencj technicyzacji, e mona mwi o pewnym prawie. Dlatego przedueniem rozumowania owieceniowego i dialektycznego jest przekonanie o staoci postpu. Ta stao, utrzymywana bez wzgldu na rodki, dziki ktrym racjonalno techniki funkcjonuje jako globalny projekt, zgodnie z dominujcymi pogldami powinna by uzaleniona i skoordynowana z regulacjami rozumu, ktry zawieraby najwaniejsze instrukcje organizacji wiata. Pojmowana w ten sposb wadza umysu sprowadza si do obejmujcej wszystkie relacje wewntrzwiatowe abstrakcji na wzr zaksjomatyzowanego Heglowskiego Ducha Absolutnego Ducha Absolutnego Postpu Technicznego. Irracjonalizm postpu techniki sprowadza si do wiary i paradoksu. Na przeciciu tych tendencji powstaje to, co mona zaobserwowa w codziennym yciu. Hierarchie dostpowe s sztuczn strukturyzacj relacji spoecznych, skoro nie mog one by tworzone na bazie rnic kulturowych, spoecznych i biologicznych rnica jest jedynie rnic dostpow, wtrnie okrelan przez pozostae waciwoci czowieka. To, co nam dane, przyjmujemy z wiar, relacje s ujmowane tylko w ten sposb. Wiara w uzyskanie dostpu to take wola uzyskania dostpu. Wola mocy jest wol dostpu technika jest irracjonalna, poniewa chce mie dostp do wszystkiego, nawet jeli oznaczaoby to jej destrukcj. Brakuje jej zatem podstawowego sposobu bycia, waciwego dla istnienia rozumowego samokontroli. Teleologia polegajca na realizacji programu samozniszczenia moe wic by odczytywana jako skrajnie racjonalna, jednak ograniczenie techniki jest jedynie utylitarne, podporzdkowane doranym regulacjom, dlatego apokalipsa jest odwlekana i staje si przedmiotem spekulacji imaginarium kultury popularnej. Ten irracjonalny postp
Paradygmat urzdzenia dotyczy istniejcych w kulturze interfejsw, ktre odgrywaj znaczc rol w jej transmisji i tworzeniu. Por. A. Borgmann, Technology and the Character of Contemporary Life, Chicago 1984.


Racjonalno a irracjonalno techniki



oraz niedopuszczanie do instalacji racjonalnego paradygmatu urzdze jest wiecznym powrotem techniki. Postp techniczny odbywa si raczej przez cofanie si ni wybieganie w przyszo. By system technologiczny mg skorygowa i zaktualizowa wasny stan, musi odwoa si do stanu wczeniejszego. Moe nie magazynowa rejestru wasnego dziaania, jednak podstawow funkcj progresu technicznego jest odnoszenie si do pamici. Wanie z pamici ca moc pobiera genealogia mocy, czyli zdolno do wybiegania w przyszo. Maszyny lepiej ni czowiek s w stanie naprawia wasne bdy dzieje si to w sposb zalgorytmizowany, o rnym stopniu automatyzmu wykonywanych dziaa. Maszyna nie widzi przyszoci poza konsekwencjami wynikajcymi z systemw ochrony, ktre ma zainstalowane.

3. Progres Absolutnego Ducha Postpu Technicznego jako regres ludzkoci

Wieczny powrt tego samego programowania sprawia, e postp oznacza cofanie si ludzkoci w rozwoju ewolucyjnym, przy jednoczesnym jego przyspieszaniu. Postp staje si wic regresem, gdy idee racjonalizmu przechodz w irracjonalizm. Ludzko nie tworzy racjonalnoci i zwizanej z ni teorii dziaania ani regulacji stechnicyzowanej kultury, ktra pozwalaaby jej wspistnie z technik, nie podlegajc jej na planie racjonalnoci. Technologia wymusza ograniczon racjonalno, zawajc j do prostych czynnoci, ktre ma wykonywa czowiek i ktre zastpuj czynnoci wymagajce namysu i wysiku. Wszystko staje si proste i dostpne na yczenie (on demand). Technologia czyni wikszo wyborw czowieka prostymi: albo umoliwia ich natychmiastowe rozwizanie, albo podaje informacj o niemonoci ich rozwizania, wizualizujc na interfejsach proste opcje egzystencjalne. Efektem regresu jest cyborgizowanie na mikro- i makropoziomie czowieka o wspomaganej technologicznie ponadprzecitnej inteligencji, doskonaej pamici, ultrasprawnym ciele, wykorzystujcego wasne zasoby do grania w gry komputerowe i znajdowania wymylnych rozrywek oraz nieskoczonego rozszerzania siebie, a nie realizacji duchowych i symbolicznych celw. Transhumanizm staje si wic codziennoci, a nie utopijn wizj przekraczania kondycji ludzkiej. Czowiek nie ma ju piramidy potrzeb, lecz heterarchi afektw jako aktywatorw wirtualnoci technokoneksjonistycznych zdarze on demand.
 Wida to szczeglnie w interfejsach, ktre s coraz prostsze. Podobnie jest z kultur, ktra aby by przyjazn uytkownikom, musi by coraz prostsza. Nie ma mowy o adnych intelektualnych kompetencjach. Zamiast nich wystpuj kompetencje interakcyjne w ramach obsugi danych interfejsw. Nie tylko racjonalno, ale i rozum jest ograniczony do kilku przyciskw, za pomoc ktrych mona wykona wszystko.



R a fa I l n i c k i

Jego rozumowanie przybiera posta ograniczonej irracjonalnoci w obrbie danych jego ekstensji, ale nie ograniczonej do celw swoich lub techniki, lecz ograniczonej kognitywnymi zasobami afektw krtkotrwaych emocji jako aktywacji biernej uczuciowoci. Cel jest czym zmiennym i zalenym od doranego wyposaenia. Jest to czowiek, ktrego wieczny powrt jest faktycznie wiecznym powrotem tego samego. Czowiek, ktry nigdy si nie nudzi, jest zawsze wyposaony w urzdzenia ofertowe dostarczajce mu nowoci. Postp prowadzi do zaniku czowieka zanika wraliwo jego autoregulacji na czynnik ludzki. Jest to take podstawowy efekt filozoficzny transhumanizmu. Czowiek w ramach postpu technicznego jest protezowany, jego organy s wymieniane na urzdzenia. Dehumanizacja odbywa si poprzez nieustanne przyspieszanie. Paradoksem irracjonalnoci techniki jest progres jako regres. Hipostaz technologicznej produkcji masowego regresu jest podporzdkowanie myli bezforemnym postaciom zmysu wsplnego kolektywnej inteligencji, globalnemu mzgowi, ideologii kooperacji i powszechnej kreatywnoci. We wszystkich tych pojciach ma przetrwa intelekt rozumiany jako dobro wsplne, bo dziaajce jako efekt kolektywnej niewiadomej produkcji i spontanicznej deterytorializacji pragnienia. Pojcia te maj zastpi racjonalno i irracjonalno, ustanawiajc now ideologi owieceniow. Dostrzegli to ju Max Horkheimer i Theodor Adorno:
Zastpowalno jest miar panowania najwicej wadzy skupia w swym rku ten, kto moe w najwikszej liczbie spraw da si zastpi: analogicznie zastpowalno jest nonikiem postpu i zarazem regresji.

Wyjtkowo jednostki ludzkiej jest okrelana na podstawie jej zasobw. Dziki jej wirtualizacji mona dokadnie obliczy, jak moe ona zosta zastpiona. Przeklestwem niepowstrzymanego postpu jest niepowstrzymana regresja, gdy nie chodzi tu o adn ideologi, lecz o sam autodestrukcj owiecenia, czyli tendencj do samoanihilacji. Owiecenie rozumiane najszerzej jako postp myli zawsze dyo do tego, by uwolni czowieka od strachu i uczyni go panem27 terytoriw zarzdzanych przez technik oraz sfer ycia podlegajcych urzdzeniu i rozstawianiu, pojmowanemu jako kontrola nad obiektami technicznymi, na ktre ich interaktywnie mylcy pan moe wywiera interaktywny wpyw, bdc interpasywnie wybierajcym niewolnikiem, przebierajcym w ofertach medialnych. Wyraa si w tym najwyszy regres skonfigurowanie pulpitu, zamwienie pizzy przez Internet, obsuga telefonu komrkowego wszystkie dyspozytywy prosumenckiej mocy zostaj
 M. Horkheimer, T. W. Adorno, Dialektyka owiecenia, tum. M. ukasiewicz, Warszawa 2010, s. 44.  Ibidem, s. 45.  Ibidem, s. 11.  Ibidem, s. 15.

Racjonalno a irracjonalno techniki

37

poddane metafizycznej i spoecznej instancji panowania. Dzi wszyscy jestemy owieceni (bo jestemy kreatywni, interaktywni), yjemy w epoce przemysw owieceniowych, ktre podaj nam program owiecenia rozumiany jako odczarowanie wiata28, program totalitarny technologicznego postpu zaczarowujcy i mitologizujcy z powrotem jego si napdow. Aufklrung posiada zainstalowany program autodestrukcji realizujcy si poprzez wzajemne osabianie sfer kultury symbolicznej; urzdzenia mocy odkrywaj jedynie wartoci niszczenia kultury symbolicznej. Ten regres nie prowadzi do pojawienia si prymitywnego cyborga to jest regres nieskoczony, lecz wci kontrolowany. To najwysza posta owieceniowego cofania si przez przyspieszanie i przyspieszanie przez cofanie si. Prymitywnym cyborgom biotechnosystemu wci jest przedstawiana na ekranach ich przeszo (niedoskonaa) oraz przyszo (wci jeszcze niedoskonaa). W ten sposb regres ma pozornie uzupenia podmiot, spoeczestwo, kultur, wyzbywszy si wszelkich roszcze do totalnoci. Zawsze mona bowiem stwierdzi postp, implantujc okrelone obrazy przeszoci i przyszoci technologiczne ukierunkowanie antycypacji jest medium woli chccej samej siebie. Postp chce siebie, wic rzesze prymitywnych cyborgw chc postpu, gdy postp jest hipostazowany jako wola postpu, odpowiadajca najbardziej prymitywnemu zapotrzebowaniu na idee wyraajce si w sloganach czcych psychologi zdroworozsdkow z argonem technonauki, takich jak: bdzie lepiej w rodowisku kognitywnej kontroli, nikt nie bdzie wykluczony z cyborgizacji. Slogany rozproszone na wiele centrw transmisji ukierunkowuj wol prosumentw-cyborgw, ktrzy j przetwarzaj, czyni wasn i zwrotnie produkuj. Jest to wola niedojrzaa, zamknita w interaktywnym, larwalnym i czstkowym owieceniu. Adorno i Horkheimer twierdz:
System, do jakiego zmierza owiecenie, to taka posta poznania, ktra najlepiej umie upora si z faktami, najskuteczniej wspiera podmiot w opanowywaniu przyrody. Naczelnymi zasadami tego systemu s zasady samozachowania. Niepenoletno okazuje si tedy niezdolnoci do zachowania siebie29.

To technologia przejmuje dbao o podmiotowe zachowanie. Aufklrung jako troska o zachowanie siebie zostaje wyrczone przez autopoiesis techniczn samowytwrczo regulacji bytu i bycia. Podmiot jest alarmowany, gdy jego aktywno, jaki parametr czy inny osig, przekroczy punkt krytyczny. Jest to podmiot technologicznego owiecenia saby, bierny, wymagajcy prowadzenia przez programy dowiadczenia monitorujce obraz czowieka (homeostaz podstawowych osigw) i dbajce o jego samozachowanie. System ekspercki wyrcza rozum. Jednoczenie rozstaw mocy w postaci rnych rozszerze funkcjonowania podmiotu utrzymuje go w poczuciu dorosoci moe on dziki
 

Ibidem. Ibidem.

38

R a fa I l n i c k i

temu wykonywa rne zadania, wpywa na otaczajc rzeczywisto, decydowa o wyborze opcji czy punktu widzenia z pakietu perspektyw moliwych do technicznej aktualizacji. Technologia jest odpowiedzialna za istnienie sabego podmiotu, ktremu wystarczy podczy si do odpowiednich urzdze, by natychmiast osign doroso. Jednak ta doroso nie jest czym trwaym, wymaga ponownego uruchomienia programw dowiadczenia.
Owiecenie natomiast zabiera wszelki zwizek, sens, ycie i umieszcza je wycznie w podmiotowoci, ktra dopiero przez t rewindykacj naprawd si konstytuuje30.

To twierdzenie ukazuje paradoksalno postpu technicznego, ktry jest interioryzowany przez jednostk, a nie przez kultur. Owieceniowa podmiotowo zostaje odinstalowana, a jej miejsce zajmuj nowe komponenty. W ten sposb owieceniowy podmiot staje si przechowalni, baz danych aktywnie dziaajcych programw-hipostaz wielkich poj Absolutnego Ducha Postpu Technicznego. Irracjonalno techniki odnosi si do sytuacji, w ktrej racjonalno to racjonalno samego panowania. Wyznacza ona przymusowy charakter wyobcowanego spoeczestwa. Postp nie ma celu, dlatego mwimy o irracjonalnoci techniki procesy wtrnej mitologizacji, ponownego zaczarowania wiata, sakralizacji technologii stanowi tylko jedn stron tego procesu, zdradzajc jednak wicej racjonalnych momentw ni autoregulacje przemysu kulturowego. Przemys kulturowy dziaa na ontologicznej licencji wiecznego powrotu, czyli programowania wydarze, ktre oznaczaj punkty zwrotne ludzkiego losu. Metafizyczne obowizywanie jest ograniczone do szeregu licencji cenzorskich uprawnie kontrolerw z danej dziedziny, weryfikujcych zakres dziaania i prawomocno aktywnoci zgodnie z zasad nieustannej kontroli. Dziki temu nie dopuszcza si do powstania innych wiatw nawet w perspektywie przemysowej. Metafizyka jest hamowana i anulowana na poziomie kultury jako efekt impregnowania kultury cenzorstwem antymetafizycznym i jednoczenie wci obecna pod postaci czynnoci metafizycznych wykonywanych przez technik. Przy czym w technicyzacji wiecznie powracajcej zgodnie ze rdowym zaprogramowaniem dochodzi jednak do pojawienia si nowoci, ale przez skasowanie wydarze bdcych czci ludzkiego dowiadczenia albo ich zawieszenie aktywne zapomnienie. Teza Adorna i Horkheimera, ktra brzmi: wiat jest wydarzeniem jednorazowym. Proste powtarzanie momentw, ktre nawracaj wci w tej samej postaci, przypomina raczej daremn i kompulsywn litani ni sowo zbawienia, czyni nowo rwn
0   

Ibidem, s. 93. Ibidem, s. 124. W. Chya, Szkice o kulturze audiowizualnej (w stulecie ekranu w kulturze), Pozna 1998. Ibidem, s. 218.

Racjonalno a irracjonalno techniki

39

wiecznemu powrotowi poprzez wymazanie pamici. Nie mona tego jednak uczyni w sposb absolutny, gdy pami przewituje-przypomina bez wzgldu na to, w jakiej postaci bdzie zapisana. wiat zostaje uruchomiony od nowa jest to ten sam wiat, jednak wydarzajcy si w kolejnej automatycznej serii. Jednorazowo wiata znosi wszelk odpowiedzialno za niego jest to trwale odcinite w ludzkiej podmiotowoci, ktra reaguje na to irracjonalnymi mylami i zachowaniami. Musi tak czyni, gdy postp techniczny, przybierajcy form nastpstw kolejnych (tych samych) wiatw, jest wiecznym powrotem dowolnych wartoci (w tej samej strukturze), zasilanych moc techniki. Przed uruchomieniem kolejnego wiata zostaj w nim zainstalowane programy innych wiatw jako wartoci do kulturowej aktualizacji. W ten sposb cig pokole, tradycji, kultury zostaje zastpiony przez harmoni preprogramowanego wydarzania si wiatw technicznych. Taki rodzaj pracy kosmotwrczej techniki (stwarzania-przetwarzania-odtwarzania wiata) sprawia, e Postp dosownie rozdziela ludzi, a wic dokonuje izolacji przez komunikacj. Komunikacja powoduje upodobnienie ludzi przez ich odosobnienie spaceruj oni po ogrodzonych osiedlach, chodz tylko do bezpiecznych miejsc, odwiedzaj znane czaty, na ktrych nie spotka ich adna nowo oprcz tej wynikajcej z wiecznego powrotu konfiguracji przedustawnej urzdze programujcych ich dowiadczenie. W ten sposb zachodzi niewiadome dostosowywanie i uniformizacja czowieka do rodowiska jego funkcjonowania. Nikt racjonalnie tego nie chce, ale wszyscy zaczynaj robi to samo. Podczas gdy kategorie zostaj usztywnione przez powtrzenie, zostaje coraz mniej miejsca na jakkolwiek spontaniczno. Kategorie formatuj zachowanie jednostek i projektuj przysze kategorie. Irracjonalny postp techniczny zakada cig zmian kategorii, do ktrych sam zmusza: nie mona pozosta na niszym poziomie, gdy dostpny jest wyszy, przy czym okrelenie wyszy i niszy s tylko konwencjami w ontologii dostpu spoeczestw marketingu i kontroli. Jeli jednak maj znaczenie, mona ju mwi o eugenice, poniewa kategorie staj si ontologiami regionalnymi ludzie monadycznie komunikuj si w gronie wyselekcjonowanych teleobecnych interlokutorw, a nawet lecz si, rozmnaaj, ulepszaj daleko od pozostaych kategorii bytu i bycia. Poddawani eugenice (ulepszaniu siebie, ale i swoich dzieci urzdze technicznych, poprzez instalacj najnowszego oprogramowania37) ludzie mwi jzykami dostpowymi, tak e ci, ktrzy yj bez zainstalowanych programw udoskonaJest to idea chaosmosu oraz chaosnucia, interpretowana przez technik. Por. G. Deleuze, Logika sensu, tum. G. Wilczyski, Warszawa 2011, s. 348.  W. Chya, Szkice o kulturze audiowizualnej..., s. 219.  Ibidem, s. 220.  Czowiek uczy si od maszyn, w jaki sposb ma wprowadza rne formy eugenicznego programowania wasnego bycia, ktre jest sprzone z egzystencj obiektw i procesw technicznych.


40

R a fa I l n i c k i

lania i zwikszania osigw, nie mog nawiza z nimi komunikacji, nie mwic o porozumieniu, gdy ich programy dowiadczenia s niekompatybilne. Technika, dziaajc w samym sercu owieceniowego paradygmatu, prowadzi do jego przegrzania38, czyli zmiany ukierunkowania postpu ze suby ludzkoci i oglnie pojtego dobra ku postpowi technonaukowej racjonalnoci39 jako formie politycznej dominacji40. Niech za podsumowanie tych docieka posuy teza, ktr sformuowa Andr Leroi-Gourhan:
Wysze czynnoci intelektualne lub uczuciowe wyciskaj swe pitno na caej aparaturze nerwowej, a dzi take elektronicznej. To one wanie tworz i niszcz ideologi, to z ich strony mona si obawia narzucenia kiedy kultury cile technicznej, irracjonalnoci opartej na tym, co racjonalne.

Irracjonalno zwizana z podporzdkowaniem ycia ekonomii (a nie odwrotnie) utrzymuje si o tyle, o ile istnieje wiara w postp techniczny jako medium postpu spoecznego.

4. Duchowo kultury technicznej

Bernard Stiegler wskazuje przejcie od mylenia o racjonalnoci i irracjonalnoci do perspektywy uznania nowych sfer duchowoci:
Racjonalnie promowane przez marketing n o r m y y c i a rozwijane przez marki nie s s p o s o b a m i e g z y s t e n c j i: odpowiadaj one nowym bibliom [...]. To s d o k t r y n y b e z d o k t o r w c z y d u c h o w n y c h , c z y i d e o l o g w, wszystkie doskonale niewinne, cakowicie postmodernistyczne i bezustannie odnawiane przez potrzeb stworzenia przestarzaoci i by stymulowa cykle konsumpcji, doktryny, ktre dostarczaj iluzj dynamizmu i przeksztacania wiata, wiata, ktry jednake cofa si do otchani.

Racjonalna promocja oznacza powierzchniow dystrybucj tych zasad, ktre utrzymuj spoeczestwo w stanie irracjonalnoci doranie racjonalizowanej instrumentami marketingu. Konsekwencj tego jest produkcja duchowoci
Przez przegrzanie Marshall McLuhan rozumia radykalne odwrcenie medium. B. Stiegler, Technics and Time, t. I: The Fault of Epimetheus, tum. R. Beardsworth, G. Collins, Stanford 1998, s. 11. 0 Ibidem.  A. Leroi-Gourhan, Czy technika przeciga czowieka?, w: A. Podsiad, Z. Wickowski (red.), Nauka i technika a wiara, Warszawa 1969, s. 153.  Wszystko to, co przestarzae, musi zosta zastpione przez co nowego. To wanie nowo oznacza, e wszystko przed ni jest przestarzae nie liczy si uyteczno, funkcjonalno czy jakikolwiek rzeczywisty stan zuycia, lecz konieczno zastpienia rzeczy czym nowym. Takie nowoci, jak urzdzenia elektroniczne (gadety w funkcji amuletw), tworz takie tendencje, sprawiajc, e uytkownicy kultury musz przystosowywa si do nowych wersji przedmiotw (take przedmiotw wirtualnych) oferowanych przez rynek.  B. Stiegler, The Decadence of Industrial Democracies, Cambridge Malden 2011, s. 106 (tum. wasne).
 

Racjonalno a irracjonalno techniki



przez kultur techniczn. Nie oznacza to produkcji uduchowionych podmiotw czy nawet obiektw technicznych bdcych nonikami duchowoci, lecz oglny stan duchowoci otchani, tj. popadania czowieka w ndz symboliczn, znoszcy mocne rozrnienie midzy racjonalnoci a irracjonalnoci techniki. Moliwa jest take inna duchowo wynikajca z metafizycznej pracy techniki, ktra oznacza podwignicie si czowieka ze stanu duchowej zapaci bdcego wynikiem niemonoci ustanowienia wadzy sdzenia.

Podsumowanie
Racjonalno i irracjonalno stanowiy symboliczne wyposaenie kultury. Jednak wraz z przejciem kultury na autoregulacje techniczne zostay one pominite. Racjonalno i irracjonalno nowego typu dopiero czekaj na rozwinicia metafizyczne, ale ju bez znaczcego udziau symboli. Tym samym wszystkie dziedziny funkcjonujce dotychczas w symbolicznych paradygmatach kultury przechodz na autoregulacje. Kultura duchowa zostaje wic przeniesiona z nonika symbolicznego na techniczny. Zachodzce w niej procesy ulegaj tymczasowej destabilizacji i nie poddaj si ocenie wedug kryteriw ewaluacji duchowoci waciwej dla kultury symbolicznej. Najwikszym zagroeniem lepej techniki dla czowieka jest obdarzenie jej oczami urzdze rejestrujcych, ktre uniemoliwiaj odrnienie racjonalnoci i irracjonalnoci, sprowadzajc kultur do instrumentw kalkulacji bycia ludzkiego i bycia maszyn. lepe, sztuczne oczy techniki zostaj jednak otwarte przez wiato nowej duchowoci, ktra wyrasta z hybryd techniki i transcendencji, dziaajcych poza teleologicznie rozumian racjonalnoci przynalen kulturze symbolicznej. Ta wyrosa z technicznej podstawy duchowo nie jest nowym Duchem Absolutnym, ktry zwycia Absolutnego Ducha Postpu Technicznego, ale wchodzi z nim w interakcje, powodujc, e opozycja racjonalnoci i irracjonalnoci staje si spraw marginaln w duchowym synkretyzmie stechnicyzowanej kultury, gdzie elementy racjonalne i irracjonalne poszczeglnych fenomenw swobodnie cz si ze sob bez mediacji symbolicznej.
 Ndza symboliczna jest konsekwencj uprzemysawiania egzystencji ludzkiej. Koncepcj t rozwija Bernard Stiegler.