You are on page 1of 13

Biuro Analiz Sejmowych OPINIA ZLECONA

Dr hab. Dariusz Dudek prof. KUL Katedra Prawa Konstytucyjnego Wydzia Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji

BAS-890/12(1)

Warszawa, 13 czerwca 2012 r.

Opinia prawna w przedmiocie konstytucyjnoci poselskiego projektu ustawy o zwizkach partnerskich oraz ustawy - Przepisy wprowadzajce ustaw o zwizkach partnerskich

I. Przedmiot opinii

Przedmiotem niniejszej opinii, zleconej przez Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, jest ocena zgodnoci z art. 18 Konstytucji RP dwch poselskich projektw ustaw: o zwizkach partnerskich oraz Przepisy wprowadzajce ustaw o zwizkach partnerskich, skierowanych przez Marszaek Sejmu do Komisji Ustawodawczej (w trybie art. 34 ust. 8 Regulaminu Sejmu), w zwizku z zasygnalizowan przez Biuro Legislacyjne wtpliwoci, co do konstytucyjnoci tych projektw.

II. Ustalenia i analiza prawna 1. Przedmiot regulacji opiniowanych projektw

1.1.

Projekt ustawy o zwizkach partnerskich

Przedmiotem pierwszej z projektowanych ustaw jest okrelenie zasad zawierania i ustania zwizku partnerskiego oraz praw i obowizkw partnerw w zwizku partnerskim [art. 1]. Projekt zawiera definicj legaln partnera jako osoby, pozostajcej w zwizku partnerskim [art. 2], ktry ma przyj form zinstytucjonalizowan, zwizku dwu osb, poczynajc od trybu jego zawarcia. Podstawowa metoda polega ma na zoeniu przez dwie osoby, jednoczenie obecne, przed kierownikiem urzdu stanu cywilnego (a w przypadku obywateli polskich przebywajcych za granic rwnie przed polskim konsulem) owiadczenia, e wstpuj ze sob w zwizek partnerski, powtarzajc tre owiadczenia, odczytujc je na gos, bd (w przypadku osoby niemogcej mwi) podpisujc akt zwizku partnerskiego [art. 3 ust. 1 i 2]. Projekt wymaga (nieprecyzyjnie) zoenia lub przedstawienia kierownikowi USC dokumentw niezbdnych do zawarcia zwizku, z moliwoci sdowego zwolnienia od tego obowizku, jeli napotyka to trudne do przezwycienia przeszkody [ust. 3], przy miesicznym odroczeniu terminu zawarcia zwizku [ust. 4] oraz uprawnieniu kierownika USC do odmowy przyjcia owiadcze o wstpieniu w zwizek partnerski, w przypadku powzicia wiadomoci o istnieniu okolicznoci wyczajcej jego zawarcie, w razie wtpliwoci po rozstrzygniciu sdu [ust. 5]. Projekt przewiduje swoist actio popularis w postaci prawa kadego, kto ma w tym interes prawny, wystpienia z powdztwem o ustalenie nieistnienia zwizku partnerskiego, jeeli akt zwizku zosta sporzdzony mimo niezachowania ww. wymogw ustawowych [art. 4]. Ustawa w negatywny sposb okrela kwalifikacje prawne niezbdne dla zawarcia zwizku partnerskiego, stanowic, i nie moe tego uczyni: osoba niepenoletnia, ubezwasnowolniona cakowicie lub czciowo (jeeli tak wynika z orzeczenia sdu); pozostajca z osob, z ktr zwizek partnerski miaby by zawarty, w relacji pokrewiestwa w linii prostej albo bocznej do czwartego stopnia, albo w relacji przysposobienia, a take pozostajca w zwizku maeskim lub partnerskim [art. 5 ust. 1]. W przypadku zaistnienia takich przeszkd, kady, kto ma w tym interes prawny, a take prokurator, moe da uniewanienia zwizku partnerskiego [ust. 2]. Analogiczne uprawnienie suy temu z partnerw, ktrego owiadczenie o zawarciu zwizku byo dotknite wad, a ponadto prokurator moe da uniewanienia zwizku partnerskiego zawartego dla pozoru [ust. 3]. Projekt wyklucza danie uniewanienia zwizku partnerskiego, jeeli ustaa przesanka do jego uniewanienia albo usta sam zwizek, chyba e chodzi o pokrewiestwo bd pozostawanie w zawartym poprzednio zwizku maeskim albo partnerskim [ust. 4 i 5]. W wietle projektu, partnerzy maj mie rwne prawa i obowizki w zwizku partnerskim, udziela sobie wzajemnej pomocy i wsparcia, a take dba o utrzymanie wizi poycia [art. 6]. Pomijajc szczegy unormowania zwykego zarzdu [art. 7], z reguy solidarn odpowiedzialno za zobowizania zacignite przez jednego z partnerw [art. 8 ust. 2 i 3], czy moliwo ustanowienia wsplnoci majtkowej przez umow zawart w formie aktu notarialnego [art. 9 ust. 1 i 2], w kompleksie praw i powinnoci w sferze majtkowej projekt przyjmuje regu, i obaj partnerzy obowizani s, kady wedug swych si oraz swych moliwoci zarobkowych i majtkowych, przyczynia si do zaspokajania potrzeb gospodarstwa domowego, ktre przez swj zwizek zaoyli [art. 8 ust. 1]. Projekt ustawy przewiduje trojaki sposb ustania zwizku partnerskiego: po pierwsze, ex lege w przypadku mierci jednego z partnerw albo uznania go za zmarego (w tym ostatnim - z chwil oznaczon w orzeczeniu o uznaniu za zmarego jako chwila mierci - art. 10); po drugie, poprzez owiadczenie o rozwizaniu zwizku partnerskiego, zoone przez partnerw jednoczenie obecnych przed kierownikiem USC [art. 11 ust. 1]; po trzecie, przez sd wyrokiem orzekajcym o rozwizaniu zwizku partnerskiego, na danie partnera, jeeli trwale i nieodwracalnie ustay wszystkie wizi poycia; w tym ostatnim moliwe jest orzeczenie sdu, na zgodny wniosek obu partnerw, o podziale majtku wsplnego [art. 11 ust. 2 i 3].

Projekt przewiduje te uprawnienia alimentacyjne, jeeli w wyniku rozwizania zwizku partnerskiego sytuacja yciowa jednego z partnerw, ulega znacznemu pogorszeniu, przy czym dostarczanie rodkw niezbdnych na utrzymanie jest ograniczone do maksimum trzech lat od rozwizania zwizku (a wczeniej wygasa w razie zawarcia przez tego partnera nowego zwizku partnerskiego albo maestwa), z uwzgldnieniem moliwoci zarobkowych i majtkowych obowizanego oraz zasad wspycia spoecznego [art. 12 ust. 1 i 3]. Zalenie od okolicznoci, obowizek alimentacyjny moe mie posta jednorazowego przysporzenia w pienidzu lub innych skadnikach majtkowych [ust. 2.], a do obowizku tego midzy byymi partnerami stosuje si odpowiednio przepisy o obowizku alimentacyjnym midzy krewnymi. [ust. 4]. Okrelenie terminw i zasad wejcia ustawy w ycie naley do odrbnej ustawy - Przepisy wprowadzajce ustaw o zwizkach partnerskich [art. 13].

1.2.

Projekt ustawy Przepisy wprowadzajce ustaw o zwizkach partnerskich

Regulacj komplementarn do wyej omwionego projektu stanowi projekt ustawy Przepisy wprowadzajce ustaw o zwizkach partnerskich. Zgodnie z objanieniem zawartym w przypisie do projektu tej ustawy, okrelajcym jej zakres przedmiotowy, opiniowan ustaw zmienia si cay szereg ustaw, obowizujcych obecnie w polskim systemie prawnym[1].

Sens normatywny postulowanych zmian ktrych blisze przytaczanie lub charakteryzowanie jest cakowicie zbdne - sprowadza si do uzupenienia poszczeglnych, niejednokrotnie rozbudowanych przepisw 154 (stu pidziesiciu czterech) ustaw, traktujcych w dotychczasowym brzmieniu o maestwie, zwizku maeskim, bd maonkach odpowiednimi postanowieniami o zwizku partnerskim bd partnerze (partnerach), w peni zrwnujcymi status tych instytucji i osb (por. art. 2-154 projektu). W szczeglnoci, novum normatywne ma polega na zaliczeniu partnera (partnerw) do kategorii osb bliskich, bd najbliszych oraz na wyposaeniu zwizku partnerskiego w analogiczne, a nawet identyczne konsekwencje prawne, jak zwizku maeskiego, tak w sferze szeroko rozumianych praw cywilnych (w tym osobowych i spadkowych), rodzinnych, pracowniczych, jak i na gruncie prawa ustrojowego, administracyjnego, czy karnego (sensu largo). Projekt przewiduje wejcie w ycie zarwno ustawy o zwizkach partnerskich (art. 1), jak i ustawy wprowadzajcej z dniem 1 stycznia 2013 r. (art. 159), przy czym dotychczasowe przepisy wykonawcze, wydane na podstawie czterech nowelizowanych ustaw, maj zachowa moc do czasu wejcia w ycie aktw wykonawczych, wydanych na podstawie upowanie ustawowych w brzmieniu nadanym t ustaw, jednak nie duej, ni przez okres 6 miesicy od dnia jej wejcia w ycie (art. 155-158).

2. Analiza konstytucyjna opiniowanych projektw 2.1. Argumentacja uzasadnienia 1) Nader obszerne uzasadnienie pierwszego projektu odwouje si do kilku kategorii argumentw, ujtych jako: spoeczne to projektowanej ustawy [s. 1]; cel wprowadzenia ustawy [s. 1-5]; dotychczasowe projekty [s. 6]; przegld podobnych rozwiza zagranicznych [s. 7-11]; zwizki partnerskie jako konsekwencja wyrokw Europejskiego Trybunau Praw Czowieka [s. 11-13]; dokumenty midzynarodowe [s. 13-14]; sdownictwo w Polsce [s. 14-16]; krajowe akty prawne [s. 16]; zwizki nieformalne w prawie polskim [s. 16-21]; spoeczne skutki wprowadzenia zwizkw partnerskich [s. 21-24]; analiza potrzeb spoecznych badania ankietowe [s. 2427]; zmiany projektowane w ustawie [s. 28-34]; ocena skutkw regulacji [s. 34-36] oraz opinia o zgodnoci z prawem Unii Europejskiej [s. 36]. 2) Pord rozlicznych argumentw, co naley podkreli: mimo, i dotycz nader kontrowersyjnej materii wolnych od populistycznych uproszcze, uzasadnienie formuuje te kilka odniesie do obowizujcej

Konstytucji RP, w szczeglnoci stwierdzajc, i w Polsce moliwo zawarcia maestwa ograniczona jest dla par osb rnej pci, z powoaniem na art. 18 Konstytucji RP [s. 1]. Jest to konstatacja bezspornie trafna. Jako podstawowe zaoenie projektu wskazano nastpujc tez: Rzeczpospolita Polska, stojc na gruncie poszanowania rwnych praw i zasady niedyskryminacji z jakichkolwiek przyczyn, uznaje konieczno uregulowania materii o istotnym znaczeniu dla osb yjcych w zwizkach pozamaeskich [s. 3]. Od razu naley zaznaczy, e teza ta nie jest uzasadniona. Chocia bowiem, istotnie, wszelkie przejawy dyskryminacji s konstytucyjnie wykluczone (art. 32 ust. 2), przytoczona teza nie ma wyranego oparcia normatywnego, ani socjologicznego, czy politycznego. Zakadane uznanie pastwowe wskazanej koniecznoci normodawczej - nie jest poparte adnym argumentem, odnoszcym si czy to do polityki pastwa, czy miarodajnych bada opinii publicznej. Uregulowanie zatem sytuacji (materii) osb, yjcych w zwizkach pozamaeskich, jakkolwiek moe by celowe, czy potrzebne nie jest niezbdne dla realizacji norm obowizujcej Konstytucji RP. 3) Uzasadnienie konstatuje natomiast zasadnie, i w obecnym stanie prawnym brak jest jakichkolwiek rozwiza ustawowych dla par jednopciowych, ktre stanowi zwizki nieformalne i prawnie indyferentne , przy czym ocenia, i w nieco lepszej sytuacji s pary rnopciowe, ktre mog obecnie wybiera midzy dwiema moliwociami: maestwem oraz wsplnym poyciem. Zdaniem Wnioskodawcw takie zrnicowanie sytuacji prawnej stoi w sprzecznoci z art. 32 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, ktry zakazuje dyskryminacji m.in. w yciu spoecznym z jakiejkolwiek przyczyny, a wic take ze wzgldu na pe i orientacj seksualn osb tworzcych taki zwizek. Skoro podstawow konsekwencj zasady rwnoci jest zakaz dyskryminacji, czyli wprowadzania zrnicowa o nieuzasadnionym charakterze, to nie ma jakiegokolwiek uzasadnienia dla zasygnalizowanych wyej, fundamentalnych rnic pomidzy parami jednopciowymi (tworzonymi przez lesbijki, gejw i osoby biseksualne) a parami rnopciowymi (tworzonymi w przytaczajcej wikszoci przez osoby heteroseksualne)[s. 4-5]. Rzeczywicie, argument ten dotyczy zagadnienia podstawowego: czy brak jest podstaw dla rnicowania sytuacji prawnej, w tym konkretnych uprawnie osb stanowicych pary jedno- i rnopciowe. Zdaniem opiniujcego konstytucyjnie wyrniona pozycja maestwa jako zwizku heteroseksualnego, w kontekcie wartoci rodzicielstwa i rodziny wskazuje jednak na relewantne kryterium prawne, mogce stanowi adekwatn podstaw zrnicowania, jakkolwiek nie we wszystkich sferach, ale z pewnoci w obszarze prawa rodzinnego (o czym w dalszej czci opinii). Z pewnoci bowiem, pomijajc nawet uwarunkowania natury etycznej, stabilizacja (heteroseksualnego) zwizku maeskiego, stanowica jego konstytutywny element, wraz z niezmiernie spoecznie donios funkcj prokreacyjn i uwzgldnieniem dobra dziecka oraz rodziny stanowi podstawowe wartoci prawne, stanowice fundamenty unormowania Kodeksu rodzinnego i opiekuczego, respektowane take na gruncie konstytucyjnym. 4) Tote kolejna uwaga w uzasadnieniu, i brak instytucjonalizacji zwizkw osb tej samej pci stanowi przejaw dyskryminacji duej czci spoeczestwa przez ustawodawc i narusza spoecznie przyjt zasad tolerancji [s. 5] nie jest udowodniona, zwaszcza, e Wnioskodawcy zauwaaj realistycznie, i wyzwaniem dla ustawodawcy s obyczajowe, kulturowo zakorzenione opory przed tak legislacj [s. 4]. Wskazane opory maj zapewne rne natenie: mniejsze dotycz nieformalnych zwizkw osb rnej pci, w praktyce niejednokrotnie funkcjonujcych w analogiczny sposb jak rodzina oparta na zwizku maeskim, wiksze natomiast dotycz zwizkw osb jednej pci. Te ostatnie, istotnie, spotykaj si nie tylko ze zrozumieniem i yczliwoci osb o orientacji heteroseksualnej, ale te czsto z mniejszym zrozumieniem, przejawami nietolerancji i dezaprobaty, graniczcymi w skrajnych przypadkach z otwart wrogoci. Nie naley jednak zapoznawa charakteru tych zjawisk, ktre nie s przejawami dyskryminacji uwarunkowanej prawnie, ale postaw niezalenych od obowizujcego prawa pozytywnego, wywodzonych z zakorzenionych przekona, tradycyjnych i majcych silny wymiar moralny oraz najczciej religijny. Opiniujcy wyraa pogld, i przezwycianie takich postaw, w duchu otwartoci, wzajemnego zrozumienia, szacunku i tolerancji wymaga przemian kulturowych, a nie ingerencji prawnych, w szczeglnoci w postaci proponowanych ustaw, rodzcych powane zastrzeenia co do ich zgodnoci z Konstytucj.

5) Uzasadnienie podnosi ponadto, i stabilna linia orzecznicza Sdu Najwyszego przyjmujca, e immanentn cech wsplnego poycia (konkubinatu) jest zrnicowanie pciowe pozostajcych w nim osb, uksztatowaa si na dugo przed rozpoczciem prac nad Konstytucj RP z 1997 roku, przewidujc szczegln pozycj i ochron instytucji maestwa oraz nie miaa adnego zwizku z ochron maestwa (ani ochron jakiegokolwiek innego dobra), do czego Sd Najwyszy odwouje si obecnie, jako normy wynikajcej z art. 18 Konstytucji RP [s. 14-15]. Argument ten nie ma jednak istotnego znaczenia z punktu widzenia opiniowanego problemu, cho wskazuje na pewn ugruntowan koncepcj traktowania konkubinatu, jako zwizku podobnego do maestwa, przynajmniej pod wzgldem kryterium pci. 6) Wnioskodawcy kwalifikujc istniejcy w Polsce stan prawny jako model niezarejestrowanego konkubinatu [s. 19], uznaj, i ustawodawca (pomimo przyznanej maestwom ochrony konstytucyjnej) nie zawaha si zrwna z nimi w prawach zwizkw cakowicie nieformalnych, pozbawionych jakichkolwiek cech trwaoci, przy czym uprawnienia te s dostpne wycznie dla osb pozostajcych w zwizkach rnopciowych - co jest bezzasadnym rnicowaniem (nierwnym traktowaniem) przez prawo. A zatem: zmiany postulowane w projektowanej ustawie powinny da sformalizowanym zwizkom jednopciowym wszystkie uprawnienia i obowizki (ograniczenia), ktre maj konkubinaty osb rnej pci trwao i stabilno zwizku partnerskiego bdzie bowiem wiksza, anieli niesformalizowanego pozostawania we wsplnym poyciu [s. 20]. Odnoszc si do powyszego trzeba zauway jednak, i w rzeczywistoci ani polski system prawny nie dokonuje na poziomie ustawowym zrwnania konkubinatu (heteroseksualnego) z maestwem, ani te projekt nie zmierza do zrwnania zwizku partnerskiego z konkubinatem, ale do wyposaenia go w analogiczny status, w tym uprawnienia osb, jak w instytucji maestwa (o czym dalej). Zdaniem Wnioskodawcw, Pastwo ma obowizek zapewnienia osobom nieheteroseksualnym moliwoci rozwoju ich pragnie i stara w tym zakresie, a sformalizowanie zwizkw osb tej samej pci wpynie na zmniejszenie spoecznej stygmatyzacji takich zwizkw [s. 22]. Naley jednak zauway, i przypisywanie pastwu obowizku sformalizowania zwizkw osb tej samej pci pozbawione jest realnych i prawnych podstaw.

7) Najbardziej rozwinita argumentacja konstytucyjna projektu w jego uzasadnieniu podkrela, i regulacja ta jest adresowana zarwno do osb yjcych w zwizkach rnopciowych (osoby heteroseksualne oraz pewna liczba osb biseksualnych), jak i do osb w zwizkach jednopciowych (lesbijki, geje oraz pewna liczba osb biseksualnych), co nie narusza przepisw prawa polskiego dotyczcych zwizkw maeskich, a w szczeglnoci art. 18 Konstytucji RP, ktry stanowi o maestwie jako o zwizku kobiety i mczyzny. Projekt traktuje bowiem zwizek partnerski jako instytucj odrbn, o innym ni maestwo charakterze i odmiennych skutkach prawnych, a przy tym skrupulatnie odrnia zwizki partnerskie od maestw. Zasadnicze rnice maj obejmowa rezygnacj z ceremonialnej formy zawarcia zwizku (w obecnoci wiadkw), wykluczenie przyjcia nazwiska partnera oraz powstania wizi prawnych pomidzy partnerem i czonkami rodziny drugiego partnera, take jego dzieckiem (dziemi), z reguy konsensualny tryb rozwizania zwizku partnerskiego oraz brak reguy powstania wsplnoci majtkowej. Zdaniem Wnioskodawcw konstytucyjne unormowanie maestwa, nie zawiera zakazu uregulowania innych ni maestwo zwizkw tworzonych przez obywateli, a konstytucyjnie zapewniona ochrona i opieka nad maestwem nie wycza (nie zakazuje) moliwoci uregulowania podstawowych kwestii poycia pozamaeskiego, zwaszcza par jednopciowych, ani nie uzasadnia odmowy ochrony innym zwizkom osb, czy ignorowania ich istnienia bd traktowania za prawnie indyferentne. Unormowanie instytucji zwizku partnerskiego nie pozbawi maestwa jego ochrony i szczeglnej pozycji, ani te nie zlikwiduje nierwnego traktowania zwizkw maeskich i wszystkich innych. Natomiast prawna instytucjonalizacja m.in. zwizkw jednopciowych bdzie wypenieniem innych konstytucyjnych zobowiza naoonych na ustawodawc, jakimi s zasada ochrony i poszanowania godnoci, rwnoci, prywatnoci i wolnoci obywateli. Te konstytucyjne normy s adresowane take do osb nieheteroseksualnych, co kreuje po stronie ustawodawcy konieczno zapewnienia penej implementacji przyjtych zasad [s.28-29].

Pomijajc nieadekwatne odnoszenie przez Wnioskodawcw wymogu poszanowania godnoci, rwnoci, prywatnoci i wolnoci jedynie do obywateli (zamiast prawidowego do ludzi, bez wzgldu na status obywatelstwa), w tym miejscu naley jedynie zauway, e wskazane w przytoczonym fragmencie uzasadnienia odrbnoci, czy te cechy odrniajce zwizki partnerskie od maestw s w istocie nieliczne i nieistotne; projekt, ujmowany cznie ze zmianami systemowymi, wynikajcymi z przepisw wprowadzajcych w rzeczywistoci stwarza znacznie wicej podobiestw tych dwu postaci zwizkw osobowych, ni rnic. Natomiast cechy rnicujce obie instytucje, zwaszcza widoczna wiksza atwo w nawizywaniu i rozwizywaniu zwizku partnerskiego, pozwalajcymi na traktowanie go jako swoistego zwizku na prb, czasowego, czy eksperymentalnego, o mniejszej skali zobowiza prawnych partnerw - moe czyni go bardziej atrakcyjnym od tradycyjnego zwizku maeskiego w dobie pewnego kryzysu instytucji maestwa i rodziny, a przez to jeszcze bardziej deprecjonowa maestwo i jego znaczenie spoeczne. Z pewnoci stanowioby to dziaanie niezgodne z konstytucyjn wartoci ochrony rodziny, w tym jej trwaoci, stanowicych istotny element polityki prorodzinnej pastwa. Wbrew pogldowi Wnioskodawcw, obecny brak instytucjonalizacji prawnej zwizkw partnerskich nie oznacza braku poszanowania godnoci, rwnoci, prywatnoci i wolnoci osb, pozostajcych w nieformalnych zwizkach partnerskich.

2.2. Przedmiot i znaczenie projektowanej regulacji Wbrew deklaracjom Wnioskodawcw zawartym w uzasadnieniu projektu, istota opiniowanej regulacji polega na zrwnaniu co do znaczenia prawnego, w tym ochrony prawnej, zwizkw partnerskich z instytucj prawn maestwa, nominalnie z zachowaniem odrbnoci prawnej, a faktycznie z konsekwencjami w postaci cakowitego upodobnienia obu rodzajw zwizkw osb, kreujcego obok maestwa instytucj semimaestwa. W przypadku wprowadzenie postulowanego unormowania doszoby zatem: po pierwsze, do uznania zwizku partnerskiego za zjawisko a nawet instytucj prawn, a jego powstania za zdarzenie prawne, wywoujce rozlege skutki prawne; po drugie, do radykalnego rozszerzenia wystpujcych w obecnym systemie prawnym regu odpowiedniego (lecz ograniczonego) stosowania norm dotyczcych maestwa do innych form zwizkw ludzi, zwaszcza do tzw. konkubinatu, czyli faktycznego poycia dwu osb; po trzecie, w efekcie - do zatarcia w znacznym stopniu granic i sensu prawnego tradycyjnych instytucji maestwa i rodziny. Postulowane unormowanie zwizkw partnerskich w rzeczywistoci nie ma i nie moe mie wymiaru wycznie prawnego. Podobnie, jak inne, a nawet jak wikszo uregulowa w systemie prawnym, take zwizki partnerskie w ksztacie opiniowanych projektw mona i naley postrzega w szerokim kontekcie: spoecznym, ekonomicznym, kulturowym a take etycznym i obyczajowym, pomijajc nawet polityczne uwarunkowania procesu prawotwrczego. Przedmiotem zleconej autorowi opinii nie s jednak te uwarunkowania i moliwe konsekwencje, czyli ocena skutkw regulacji radykalnej zmiany statusu obecnie istniejcych i przyszych zwizkw partnerskich, od postaci zjawiska faktycznego w zasadzie irrelewantnego prawnie do postaci skonkretyzowanej instytucji prawnej. Poza zakresem rozwaa i ocen pozostaje zatem w szczeglnoci zagadnienie istnienia lub nie oraz stopnia oczekiwania lub choby tylko przyzwolenia spoecznego (szerszego, ni w wymiarze zdecydowanie eksponowanych w uzasadnieniu projektu pogldw zainteresowanych osobicie i bezporednio osb oraz rodowisk) dla postulowanej regulacji, uwarunkowanego dominujcym w naszym spoeczestwie systemem przyjmowanych norm moralnych i obyczajowych, jak rwnie analiza wymiaru ekonomicznego, tzn.

ewentualnych kosztw zwizanych z instytucjonalizacj zwizkw partnerskich (zmiany w systemie podatkowym, prawie pracy i ubezpiecze spoecznych, pomocy spoecznej i in.). Takie analizy i oceny s jednak niezbdne w toku postpowania ustawodawczego, inicjowanego przez przedmiotowe projekty dla podjcia waciwej decyzji prawotwrczej.

2.3. Konstytucyjna paszczyzna odniesienia projektw Zagadnienie podstawowe, warunkujce uruchomienie i dalszy przebieg procedury ustawodawczej, sprowadza si do pytania o zgodno projektw z obowizujc Konstytucj Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 z pn. zm.). W przypadku oceny pozytywnej projekty podlegayby dalszemu procedowaniu, w razie oceny negatywnej Marszaek Sejmu, po zasigniciu opinii Komisji Ustawodawczej, mgby uzna je za niedopuszczalne (zgodnie z Regulaminem Sejmu). Wstpna analiza treci tych projektw upowania do przyjcia, i waciwy kontekst normatywny, czyli paszczyzn odniesienia i oceny ich konstytucyjnoci, stanowi mogyby liczne przepisy Konstytucji, przede wszystkim normujce zasady oglne oraz niektre konkretne kategorie wolnoci i praw czowieka, a mianowicie: - art. 18 - art. 31 ust. 3 - art. 32 ust. 1 i 2 - art. 47 - art. 48 - art. 51 - art. 53 ust. 1 - art. 64 ust. 1 i 2 - art. 71 ust. - art. 72 ust. 1. Wskazany powyej katalog wzorcw konstytucyjnych ma niejednorodny charakter; niektre z nich stanowi podstaw ogln (art. 31 ust. 3 i art. 32 ust. 1 i 2), inne bezporedni i symetryczn treciowo paszczyzn odniesienia (art. art. 18, 48, 71 i 72), ale te wzorce o porednim lub czciowym tylko zastosowaniu dla kwalifikacji unormowania zwizkw partnerskich (art. art. 47, 51, 53, 64). Udzielone mi zlecenie opinii precyzuje tylko jeden wzorzec konstytucyjny, art. 18 Konstytucji RP, w relacji do ktrego ma by dokonana ocena, aczkolwiek (z uwagi na uzasadnienie projektw) moliwe byyby odniesienia take do innych norm naszej ustawy zasadniczej. Tre i konsekwencje normatywne art. 18 Konstytucji RP, uznajcego za maestwo zwizek kobiety i mczyzny, czyli zwizek heteroseksualny, rnopciowy - s ewidentne. Konstytucja nie wprowadzia w tej mierze adnego novum, w znaczeniu jakiejkolwiek modyfikacji zastanych w momencie jej wejcia w ycie przepisw prawnych, zwaszcza w dziedzinach prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuczego czy prawa o aktach stanu cywilnego. Tak, jak dotychczas, przyjmuje ona koncepcj heteroseksualnego zwizku osb, dwu pci, jako warunek nieodzowny (sine qua non) dla powstania (zawarcia) oraz dalszego istnienia maestwa, co wszelako

jak wiadomo - nie stanowi zupenej definicji maestwa, ani okrelenia katalogu jego wszystkich szczegowych przesanek faktycznych i prawnych, ustalonych na gruncie Kodeksu rodzinnego i opiekuczego. Powysza uwaga nie oznacza jednak, iby art. 18 Konstytucji by pozbawiony znaczenia jurydycznego, wprost przeciwnie: potwierdza on, ale i z racji na najwysz moc prawn norm Konstytucji stabilizuje (petryfikuje) ten wanie, heteroseksualny charakter maestwa. Nastpnie, tak i tylko tak pojmowane maestwo, obok rodziny, macierzystwa i rodzicielstwa, konstytucja poddaje ochronie i opiece RP. Na marginesie wypada podnie, e w przepisie tym mona upatrywa pewnej jzykowej niezrcznoci, polegajcej na wyodrbnieniu macierzystwa i rodzicielstwa, podczas gdy pojcie rodzicielstwa jest oczywicie szersze, zawierajc drugi element zbioru, mianowicie nie mniej doniose faktycznie i prawnie ojcostwo. Usprawiedliwieniem tego jest jednak fakt pewnej historycznie zakorzenionej w spoeczestwie polskim postawy wysokiego wartociowania macierzystwa, realizowanego jeszcze przed narodzeniem dziecka (w tym okresie piecza matki jest oczywicie niezastpowalna). Problematyka ojcostwa, w tym rwnoci praw i pozycji obojga rodzicw, rodzca skomplikowane problemy prawne i faktyczne pozostaje jednak poza sfer zainteresowania opiniowanych projektw. Naley tu jeszcze podkreli, e w ujciu konstytucyjnym zjawisko rodzicielstwa, jakkolwiek stanowi naturalny i oczywicie spoecznie podany oraz korzystny komponent maestwa nie stanowi nieodzownego, wymaganego, czy choby konstytucyjnie zalecanego stanu. W efekcie, nie stanowi ono (rodzicielstwo) definicyjnego elementu maestwa, cho w praktyce najczciej oba zjawiska cz si, wspwystpuj. Ergo: ani maestwa bezdzietne, ani rodzicielstwo poza zwizkiem formalnym, czy rodzicielstwo niepene (w znaczeniu jego wykonywania przez tylko jednego z rodzicw dziecka), ani wreszcie rodzicielstwo wycznie prawne, a nie biologiczne (ustalone w trybie przysposobienia) nie s konstytucyjnie irrelewantne, bd deprecjonowane. Wszystkie te postaci relacji osobowych zawieraj si bowiem w krgu podmiotowym, objtym norm art. 18 Konstytucji, w przeciwiestwie do zwizkw partnerskich, w ujciu opiniowanych projektw. Jednake nie oznacza to, e stopie udzielanej przez pastwo ochrony i opieki tym podmiotom musi by identyczny; jest bowiem zrozumiae, e innych, tzn. bardziej zaawansowanych (dalej idcych) form pomocy bdzie potrzebowaa rodzina, tworzona przez rodzicw i dzieci, ni maestwo bezdzietne, a w tej pierwszej grupie rodzina wielodzietna bd niepena. Wniosek ten wynika zreszt wprost z art. 71 ust. 1 Konstytucji, stanowicego, i pastwo w swojej polityce spoecznej i gospodarczej uwzgldnia dobro rodziny. Rodziny znajdujce si w trudnej sytuacji materialnej i spoecznej, zwaszcza wielodzietne i niepene, maj prawo do szczeglnej pomocy ze strony wadz publicznych. 2.4. Problem dopuszczalnoci rozszerzenia zakresu stosowania art. 18 Konstytucji Rozwaenia wymaga zasadniczy problem, czy zapewniona w art. 18 Konstytucji RP opieka i ochrona pastwa dotyczy w szczeglnoci tylko zwizku maeskiego (tak rozumianego, jak to wyej ustalono), czy take innych, zblionych zwizkw osobowych, jak tradycyjnie pojmowany konkubinat, bd zwizek partnerski w ujciu opiniowanych projektw. Naley przyj za pewnik, e konstytucja nie wyklucza progresywnego charakteru swego unormowania w obrbie wolnoci i praw czowieka i obywatela. Przykadem moe by zaaprobowane w orzecznictwie Trybunau Konstytucyjnego rozszerzenie w drodze ustaw zwykych politycznych praw wyborczych na dwa inne, poza gmin (posiadajc status konstytucyjny), szczeble samorzdu terytorialnego (notabene: ustanowione take w drodze wycznie ustawowej), czy na organy wykonawcze samorzdu szczebla podstawowego (bezporednie wybory wjta, burmistrza i prezydenta miasta) oraz na wybory do Parlamentu Europejskiego. W przypadku wyborw samorzdowych na szczeblu gminy i posw polskich do Parlamentu Europejskiego rozszerzenie polegao na przyznaniu czynnego prawa wyborczego obywatelom pastw Unii Europejskiej, stale zamieszkaym w Polsce. Take prawo dostpu do informacji publicznej zostao w drodze ustawowej przyznane rwnie innym osobom, nie tylko obywatelom, do ktrych ograniczaa przedmiotowe uprawnienia Konstytucja RP.

Z tego punktu widzenia mona by twierdzi, i nie ma przeszkd prawnych natury konstytucyjnej dla ustawowego poszerzenia normy z art. 18 Konstytucji i na takim wanie zaoeniu wyranie opieraj si opiniowane projekty. Uwzgldni naley jednak t istotn okoliczno, e we wskazanym przepisie ustawy zasadniczej nie chodzi o jedn z wielu kategorii praw podmiotowych (praw czowieka). Przepis ten, zamieszczony w Rozdziale I Konstytucji Rzeczpospolita, zawierajcym szczeglne nagromadzenie zasad ustrojowych, posiada ten wanie, pryncypialny charakter, a zarazem posta normy programowej. Jego warto normatywna jest zatem zoona: zawiera nie tylko uprawnienia wskazanych w nim podmiotw do szczeglnej ochrony i opieki ze strony pastwa, ale te zobowizanie pastwa a zwaszcza wszystkich jego organw, do zapewnienia tej szczeglnej, pozytywnie rozumianej protekcji, m.in. wanie maestwu. Ekstrapolacja, polegajca na rozszerzeniu tych powinnoci pastwa poza krg wyranie wskazanych osb: maonkw, rodzicw i czonkw rodzin moim zdaniem nie znajduje podstaw prawnych, take przy zastosowaniu rnych metod wykadni prawa. W rezultacie wolno uzna, i ustawowa unifikacja instytucji prawnej maestwa oraz istniejcych i zawieranych w przyszoci zwizkw partnerskich, polegajca na przyznaniu tym zwizkom w drodze ustawowej tej samej rangi prawnej, a w konsekwencji ochrony i opieki prawnej stanowiaby unormowanie niezgodne z Konstytucj, tak w wymiarze aksjologicznym, jak cile normatywnym. Na marginesie naley wskaza, i moliwy prima facie punkt odniesienia opiniowanych projektw w postaci art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, zawierajcego podstawow klauzul ograniczajc zakres korzystania z konstytucyjnych wolnoci i praw wraz z zasad proporcjonalnoci w rzeczywistoci nie moe mie adekwatnego zastosowania. Projektowane unormowanie ustawowe nie stanowi bowiem ograniczenia, ale wprost przeciwnie: znaczne ilociowe i jakociowe rozszerzenie zakresu praw osb pozostajcych w ramach sformalizowanego zwizku partnerskiego w relacji do osb, pozostajcych (jak dotychczas) w zwizkach nieformalnych. A zatem, uywajc terminologii z orzecznictwa naszego TK, projektowane unormowanie ustawowe nie jest ani niezgodne, ani zgodne ze wskazanym przepisem Konstytucji RP.

2.5. Aspekt rwnoci wobec prawa i niedyskryminacji Niewtpliwie ratio legis opiniowanych projektw stanowi wprowadzenie niemal zupenego zrwnania prawnego instytucji zwizku partnerskiego z instytucj maestwa. Jeli zdaniem Wnioskodawcw ta nowa regulacja prawna miaaby doprowadzi do stanu zgodnoci systemu prawnego z konstytucj, oznacza to (a contrario), e obecny stan prawny pozostaje w kolizji z konstytucyjn zasad rwnoci i niedyskryminacji. Takie wanie zaoenie niedwuznacznie wyraa uzasadnienie projektu (przytoczne wyej). Rozpatrujc projekt z tego punktu widzenia naley przypomnie, i zasada rwnoci w orzecznictwie polskiego Trybunau Konstytucyjnego nie jest rozumiana jako nakaz prostego i bezwzgldnego egalitaryzmu, przeciwnie: Konstytucja implicite dopuszcza zrnicowanie sytuacji prawnej, jednake pod okrelonymi warunkami. Waciwe pojmowanie zasady rwnoci nie polega na jej absolutyzowaniu, wykluczajcym jakiekolwiek rnice, jednak zrnicowanie sytuacji prawnej podobnych podmiotw zawsze musi by uzasadnione i usprawiedliwione. Wypracowane w orzecznictwie Trybunau Konstytucyjnego kryteria podkrelaj, i wszelkie odstpstwa od nakazu rwnego traktowania podmiotw podobnych musz zawsze znajdowa podstaw w odpowiednio przekonywujcych argumentach. Argumenty te musz by relewantne, tj. pozostawa w bezporednim zwizku z celem i zasadnicz treci przepisw, suy ich realizacji i mie racjonalne uzasadnienie. Nadto, powinny by operatywne, czyli umoliwiajce organom stosujcym dane kryterium przy dokonywaniu rozstrzygni ustalenie jego spenienia przez podmioty, a take proporcjonalne, co oznacza, e waga interesu, ktremu ma suy rnicowanie sytuacji adresatw musi pozostawa we waciwej

proporcji do wagi interesw, ktre zostan naruszone w wyniku nierwnego potraktowania podmiotw podobnych. Wreszcie, odmienne potraktowanie podmiotw powinno by zwizane z innymi wartociami, zasadami czy normami konstytucyjnymi, zwaszcza z zasad sprawiedliwoci spoecznej. Sedno problemu polega wic na tym, czy fakt pozostawania (lub nie) w zwizku maeskim jest cech istotn, relewantnym i niearbitralnym kryterium, usprawiedliwiajcym dopuszczalno rnicowania sytuacji prawnej osb maonkw wzgldem innych osb, zwizanych nawet analogicznymi wizami jak maestwo (w sferze uczuciowej, w sferze poycia i gospodarczej), z wyjtkiem jednak maeskiego wza prawnego. Odpowied, zdaniem opiniujcego, jest jednoznacznie twierdzca. Maestwo jako instytucja prawna ma tradycj i dowiadczenia kilku tysicy lat, poczynajc od prawa antycznego po czasy wspczesne. Nie ma adnych powodw do twierdzenia, e instytucja ta powinna ulega deprecjacji prawnej, gdy jest (jakoby) anachroniczna i nieuyteczna, bd wymaga zastpienia albo te rozszerzenia na inne podmioty i zwizki osb. Szczeglna rola maestwa wzrasta jeszcze w kontekcie wartoci rodziny i rodzicielstwa, z ktrymi maestwo jest istotnie oraz integralnie powizane (cho nie bezwyjtkowo, co wskazano we wczeniejszej czci opinii). Podkreli wypada, i Wnioskodawcy w projektowanym uregulowaniu stawiaj na rwni zwizki partnerskie rno- i jednopciowe, akcentujc, e ograniczenie si ustawodawcy wycznie do tych drugich osb stanowioby niedopuszczaln dyskryminacj tych pierwszych. Jakkolwiek zrozumiaa jest troska o eliminacj dyskryminacji i rnych form wykluczenia spoecznego ze wzgldu na kryterium orientacji seksualnej, nie jest tak, i kryterium to nie moe ju mie obecnie adnego znaczenia prawnego. Oczywicie, wedug wspczesnych standardw prawnych (take midzynarodowych i europejskich), kryterium to nie moe mie absolutnie zastosowania w wielu dziedzinach prawa i obszarach aktywnoci ludzkiej, poczynajc od sfery pracowniczej, przez wikszo wolnoci i praw osobistych, uprawnienia polityczne (w tym prawo dostpu do suby publiczne)j, a take socjalne, a po obszar szeroko rozumianego prawa sankcyjnego (karnego, dyscyplinarnego). Podobnej uwagi nie da si jednak odnie w zupenoci do dziedziny prawa rodzinnego, w szczeglnoci za do kwestii filiacji dziecka oraz praw rodzicielskich. A te wanie problemy oraz ich konsekwencje w dziedzinie praw i obowizkw wi si bezporednio z problematyk maestwa i rodziny, w tym ich koncepcj i konstrukcj prawn. W konsekwencji, take prawa okrelone w art. 48, 71 i 72 podlegaj interpretacji uwzgldniajcej dotychczasowe, tradycyjne i obecne w naszym systemie prawnym ujcia instytucji maestwa, rodziny i dziecka. Podsumowujc, wskazane zrnicowanie osb nalecych do zwizku maeskiego oraz osb pozostajcych wycznie w relacji partnerskiej (bez wizi prawnej) - nie dotyczy osb znajdujcych si w obiektywnie takiej samej sytuacji, nie ma charakteru arbitralnego, nieuzasadnionego i nieproporcjonalnego, a zatem nie stanowi dyskryminacji.

III. Wnioski W konkluzji przedstawionych rozwaa i analiz, za uzasadnione uwaam nastpujce wnioski:

1. Art. 18 obowizujcej Konstytucji, potwierdzajcy heteroseksualny charakter maestwa, tylko tak pojmowane maestwo, obok rodziny, macierzystwa i rodzicielstwa, poddaje szczeglnej ochronie i opiece Rzeczypospolitej Polskiej. Maestwo osb dwu pci wraz z niezmiernie spoecznie donios funkcj prokreacyjn i uwzgldnieniem dobra dziecka oraz rodziny stanowi fundamentalne wartoci prawne, zarwno na gruncie konstytucyjnym, jak i unormowania Kodeksu rodzinnego i opiekuczego. Unormowanie art. 18 Konstytucji, rozwinite w art. 48, 71 i 72 oraz w obowizujcym systemie prawnym na poziomie ustawowym, pozostaje cakowicie spjne z konstytucyjn zasad rwnoci wobec prawa i niedyskryminacji.

2. Konstytucja nie umoliwia implicite wykreowania w drodze ustawy zwykej nowej instytucji prawnej, zwizku partnerskiego, tworzonego bez wzgldu na kryterium pci, analogicznego do maestwa pod wzgldem charakteru i znaczenia prawnego oraz korzystajcego z analogicznej ochrony i opieki na gruncie systemu prawnego. Progresywny charakter konstytucyjnych wolnoci i praw nie dopuszcza ekstrapolacji, polegajcej na ustawowym rozszerzeniu powinnoci ochrony i opieki pastwa poza krg wyranie wskazanych w art. 18 Konstytucji osb, tzn. maonkw, czonkw rodzin i rodzicw. Opiniowane uregulowanie ustawowe, pomimo zawartej w jego uzasadnieniu argumentacji - nasuwa wic powane wtpliwoci co do ich zgodnoci z Konstytucj, zwaszcza z art. 18 (w zw. z art. 71 ust. 1). Uregulowanie ustawowe instytucji zwizku partnerskiego, w postaci proponowanej przez opiniowane projekty (semi-maestwa), stanowioby nie tylko dziaanie in fraudem lege fundamentale, ale te w zakresie zwizku tworzonego bez wzgldu na kryterium pci unormowanie contra legem, czyli niezgodne z Konstytucj.

3. Przytoczona argumentacja uzasadnienia projektu upowania do wyraenia opinii, e logiczn i najbardziej oczywist postaci realizacji prawnej ogu postulatw Wnioskodawcw byoby nie tyle przyjcie nowej regulacji ustawowej i dokonywanie rozlicznych zmian na poziomie ustawowym, co w pierwszej kolejnoci konstytucjonalizacja zwizkw partnerskich, na przykad poprzez ich wczenie do treci art. 18 Konstytucji, obok i na rwni z maestwem, jako korzystajcych z ochrony i opieki Rzeczypospolitej Polskiej. W konsekwencji takiej operacji normatywnej, obie postulowane regulacje ustawowe uzyskiwayby znacznie silniejsz pozycj prawn, wspart domniemaniem konstytucyjnoci oraz moliw pozytywn korelacj z innymi wartociami i normami ustawy zasadniczej. Autor opinii w adnym wypadku jednak nie postuluje takiej nowelizacji konstytucji, ktra stanowiaby rewizj systemow, jego zdaniem zbdn, wyraajc zarazem pogld, i przezwycianie spotykanych niekiedy w spoeczestwie polskim postaw dezaprobaty bd nawet wrogoci i agresji wobec zwizkw osb jednej pci, w duchu otwartoci, wzajemnego zrozumienia, szacunku i tolerancji wymaga przemian kulturowych i obyczajowych, a nie ingerencji prawnych, w szczeglnoci w postaci proponowanych ustaw.

[1] Mianowicie: ustaw z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomoci przez cudzoziemcw, ustaw z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarych, ustaw z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postpowania administracyjnego, ustaw z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim, ustaw z dnia 25

lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuczy, ustaw z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, ustaw z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postpowania cywilnego, ustaw z dnia 17 czerwca 1966 r. o postpowaniu egzekucyjnym w administracji, ustaw z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowizku obrony Rzeczypospolitej Polskiej, ustaw z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykrocze, ustaw z dnia 16 grudnia 1972 r. o odszkodowaniach przysugujcych w razie wypadkw i chorb pozostajcych w zwizku ze sub w Policji, ustaw z dnia 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidw wojennych i wojskowych oraz ich rodzin, ustaw z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, ustaw z dnia 17 grudnia 1974 r. o uposaeniu onierzy niezawodowych, ustaw z dnia 31 lipca 1981 r. o wynagrodzeniu osb zajmujcych kierownicze stanowiska pastwowe, ustaw z dnia 26 stycznia 1982 r. Karta Nauczyciela, ustaw z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze, ustaw z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych, ustaw z dnia 16 wrzenia 1982 r. - Prawo spdzielcze, ustaw z dnia 16 wrzenia 1982 r. o pracownikach urzdw pastwowych, ustaw z 28 lipca 1983 r. o podatku od spadkw i darowizn, ustaw z dnia 13 lutego 1984 r. o funkcjach konsulw Rzeczypospolitej Polskiej, ustaw z 29 wrzenia 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego, ustaw z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym, stawie z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, ustaw z dnia 12 padziernika 1990 r. o Stray Granicznej, ustaw z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu spoecznym rolnikw, ustaw z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektrych osobach bdcych ofiarami represji wojennych i okresu powojennego, ustaw z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie, ustaw z dnia 23 lutego 1991 r. o uznaniu za niewane orzecze wydanych wobec osb represjonowanych za dziaalno na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego, ustaw z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osb fizycznych, ustaw z dnia 24 sierpnia 1991 r. o Pastwowej Stray Poarnej, ustaw z dnia 7 wrzenia 1991 r. o systemie owiaty, ustaw z dnia 28 wrzenia 1991 r. o lasach, ustaw z dnia 21 grudnia 1991 r. o zawodzie lekarza weterynarii i izbach lekarskoweterynaryjnych, ustaw z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osb prawnych, ustaw z dnia 7 padziernika 1992 r. o regionalnych izbach obrachunkowych, ustaw z dnia 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym onierzy zawodowych oraz ich rodzin, ustaw z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, ustaw z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego, Agencji Wywiadu, Suby Kontrwywiadu Wojskowego, Suby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Stray Granicznej, Biura Ochrony Rzdu, Pastwowej Stray Poarnej i Suby Wiziennej oraz ich rodzin, ustaw z dnia 7 lipca 1994 r. o gwarantowanych przez Skarb Pastwa ubezpieczeniach eksportowych, ustaw z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, ustaw z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyszej Izbie Kontroli, ustaw z dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Si Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, ustaw z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej, ustaw z dnia 26 padziernika 1995 r. o niektrych formach popierania budownictwa mieszkaniowego, ustaw z dnia 14 grudnia 1995 r. o spdzielczych kasach oszczdnociowo-kredytowych, ustaw z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posa i senatora, ustaw z dnia 30 maja 1996 r. o uposaeniu byego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, ustaw z dnia 5 lipca 1996 r. o doradztwie podatkowym, ustaw z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, ustaw z dnia 8 maja 1997 r. o porczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Pastwa oraz niektre osoby prawne, ustaw z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, ustaw z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postpowania karnego, ustaw z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy, ustaw z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sdowym, ustaw z dnia 21 sierpnia 1997 r. Prawo o ustroju sdw wojskowych, ustaw z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomociami, ustaw z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i spoecznej oraz zatrudnianiu osb niepenosprawnych, ustaw z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych, ustaw z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa, ustaw z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, ustaw z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzdzie powiatowym, ustaw z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorzdzie wojewdztwa, ustaw z dnia 13 padziernika 1998 r. o systemie ubezpiecze spoecznych, ustaw z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpiecze Spoecznych, ustaw z dnia 25 czerwca 1999 r. o wiadczeniach pieninych z ubezpieczenia spoecznego w razie choroby i macierzystwa, ustaw z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo wasnoci przemysowej, ustaw z dnia 15 wrzenia 2000 r. - Kodeks spek handlowych, ustaw z dnia 26 padziernika 2000 r. o giedach towarowych, ustaw z dnia 9 listopada 2000 r. o utworzeniu Polskiej Agencji Rozwoju Przedsibiorczoci, ustaw z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziaaniu praniu pienidzy oraz finansowaniu terroryzmu, ustaw z dnia 15 grudnia 2000 r. o spdzielniach mieszkaniowych, ustaw z dnia 15 grudnia 2000 r. o zasadach zbywania mieszka bdcych wasnoci przedsibiorstw pastwowych, niektrych spek handlowych z udziaem Skarbu Pastwa, pastwowych osb prawnych oraz niektrych mieszka bdcych wasnoci Skarbu Pastwa, ustaw z dnia 15 grudnia 2000 r. o samorzdzie zawodowym architektw, inynierw budownictwa oraz urbanistw, ustaw z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rzdu, ustaw z dnia 11 kwietnia 2001 r. o rzecznikach patentowych, ustaw z dnia 26 kwietnia 2001 r. o rentach strukturalnych w rolnictwie, ustaw z dnia 11 maja 2001 r. Prawo o miarach, ustaw z dnia 8 czerwca 2001 r. o zawodzie psychologa i samorzdzie zawodowym psychologw, ustaw z dnia 21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych, ustaw z dnia 27 lipca 2001 r. o diagnostyce laboratoryjnej, ustaw z dnia 27 lipca 2001 r. o subie zagranicznej, ustaw z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o

ustroju sdw powszechnych, ustaw z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sdowych, ustaw z 24 sierpnia 2001 r. Kodeks postpowania w sprawach o wykroczenia, ustaw z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczestwa Wewntrznego oraz Agencji Wywiadu, ustaw z 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postpowaniu przed sdami administracyjnymi, ustaw z dnia 30 padziernika 2002 r. o ubezpieczeniu spoecznym z tytuu wypadkw przy pracy i chorb zawodowych, ustaw z dnia 30 padziernika 2002 r. o zaopatrzeniu z tytuu wypadkw lub chorb zawodowych powstaych w szczeglnych okolicznociach, ustaw z dnia 23 listopada 2002 r. o Sdzie Najwyszym, ustaw z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadociowe i naprawcze, ustaw z dnia 11 kwietnia 2003 r. o wiadczeniach odszkodowawczych przysugujcych w razie wypadkw i chorb pozostajcych w zwizku ze sub wojskow, ustaw z dnia 24 kwietnia 2003 r. o dziaalnoci poytku publicznego i wolontariacie, ustaw z dnia 22 maja 2003 r. o dziaalnoci ubezpieczeniowej, ustaw z dnia 22 maja 2003 r. o porednictwie ubezpieczeniowym, ustaw z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach, ustaw z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, ustaw z dnia 11 wrzenia 2003 r. o subie wojskowej onierzy zawodowych, ustaw z dnia 28 listopada 2003 r. o subie zastpczej, ustaw z dnia 28 listopada 2003 r. o wiadczeniach rodzinnych, ustaw z dnia 28 listopada 2003 r. o wspieraniu rozwoju obszarw wiejskich ze rodkw pochodzcych z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej, ustaw z dnia 18 grudnia 2003 r. o krajowym systemie ewidencji producentw, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wnioskw o przyznanie patnoci, ustaw z dnia 29 stycznia 2004 r. Prawo zamwie publicznych, ustaw z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spoecznej, ustaw z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, ustaw z dnia 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych, ustaw z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, ustaw z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych, ustaw z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie dziaalnoci gospodarczej, ustaw z dnia 30 lipca 2004 r. o uposaeniu posw do Parlamentu Europejskiego wybranych w Rzeczypospolitej Polskiej, ustaw z dnia 27 sierpnia 2004 r. o wiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze rodkw publicznych, ustaw z dnia 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialnoci za naruszenie dyscypliny finansw publicznych, ustaw z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji dziaalnoci podmiotw realizujcych zadania publiczne, ustaw z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komrek, tkanek i narzdw, ustaw z dnia 7 lipca 2005 r. o pastwowej kompensacie przysugujcej ofiarom niektrych przestpstw, ustaw z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Pastwa, ustaw z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyszym, ustaw z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sdowych w sprawach cywilnych, ustaw z dnia 28 lipca 2005 r. o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych, ustaw z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, ustaw z dnia 29 lipca 2005 r. o nadzorze nad rynkiem kapitaowym, ustaw z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, ustaw z dnia 9 czerwca 2006 r. o subie funkcjonariuszy Suby Kontrwywiadu Wojskowego oraz Suby Wywiadu Wojskowego, ustaw z dnia 14 lipca 2006 r. o wjedzie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjedzie z tego terytorium obywateli pastw czonkowskich Unii Europejskiej i czonkw ich rodzin, ustaw z 7 wrzenia 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentw, ustaw z dnia 3 padziernika 2008 r. o udostpnianiu informacji o rodowisku i jego ochronie, udziale spoeczestwa w ochronie rodowiska oraz o ocenach oddziaywania na rodowisko, ustaw z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, ustaw z dnia 21 listopada 2008 r. o subie cywilnej, ustaw z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorzdowych, ustaw z dnia 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitaowych, ustaw z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych, ustaw z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rzdowej w wojewdztwie, ustaw z dnia 23 stycznia 2009 r. o Krajowej Szkole Sdownictwa i Prokuratury, ustaw z dnia 7 maja 2009 r. o biegych rewidentach i ich samorzdzie, podmiotach uprawnionych do badania sprawozda finansowych oraz o nadzorze publicznym, ustaw z dnia 22 maja 2009 r. o nauczycielskich wiadczeniach kompensacyjnych, ustaw z dnia 27 sierpnia 2009 r. o Subie Celnej, ustaw z dnia 6 listopada 2008 r. o akredytacji w ochronie zdrowia, ustaw z dnia 2 grudnia 2009 r. o izbach lekarskich, ustaw z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostpnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych, ustaw z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Subie Wiziennej, ustaw z dnia 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki, ustaw z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych, ustaw z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Polskiej Akademii Nauk, ustaw z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Bada i Rozwoju, ustaw z dnia 30 kwietnia 2010 r. o Narodowym Centrum Nauki, ustaw z dnia 24 wrzenia 2010 r. o ewidencji ludnoci, ustaw z dnia 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy, ustaw z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne midzynarodowe, ustaw z dnia 12 maja 2011 r. o Krajowej Radzie Sdownictwa, ustaw z dnia 12 maja 2011 r. o refundacji lekw, rodkw spoywczych specjalnego przeznaczenia ywieniowego oraz wyrobw medycznych, ustaw z dnia 1 lipca 2011 r. o samorzdzie pielgniarek i poonych, ustaw z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielgniarki i poonej.

You might also like