1

A1

Ola czka

Elektronika dla pocztkujcych,

czyli

wyprawy na ol czk
Gdy pierwszy raz w yciu stajesz na nartach, nie odbywa si to na szczycie Kasprowego. Szukasz jakiego agodne go, mao stromego stoku, jednym so wem olej czki. Tam opanowujesz podstawowe zasady jazdy, skrtw, ha mowania. Cieszysz si, e wybrae a godny, atwy stok, a obserwatorw pra wie nie ma. Przecie na pocztku nie za wsze wszystko idzie dobrze czsto si przewracasz, a skrcona noga dugo boli. W kocu jednak nabywasz upragnio ne umiejtnoci i przychodzi czas, gdy potrafisz zjecha z Kasprowego. Podobnie jest w elektronice. Jeli je szcze nic nie umiesz, to mog Ci niele zestresowa nawet najmniej skompliko wane artykuy w najbardziej przystp nym czasopimie elektronicznym Elektronice dla Wszystkich. Jeeli jednak chcesz rozpocz pik n przygod z elektronik, to ten cykl artykuw jest dla Ciebie zapraszam Ci na elektroniczn ol czk. B dziemy wsplnie odbywa kolejne wy prawy w fascynujcy wiat elektroniki, w trakcie ktrych bdziesz budowa ukady, poczwszy od najprostszych do coraz bardziej skomplikowanych. Jeli bdziesz poda za mn, na pewno si nie zgubisz. I ju na pocztku chciabym wyja ni wan spraw. Wielu osobom elektronika wydaje si dziedzin bar dzo trudn. Kady rzut oka na wntrz noci wspczesnych urzdze elek tronicznych potguje takie wraenie. Opini tak przypiecztowuj trudnoci i poraki tak charakterystyczne dla prb wykonania wasnych (a nawet skopio wania cudzych) ukadw elektronicz nych. Rzeczywicie, wspczesna elektroni ka to niezmiernie szeroka dziedzina. aden czowiek nie jest dzi w stanie po zna wszystkiego. Ty te nie masz na to szans, ale na szczcie nie o to chodzi! Prawdopodobnie i Ty bdziesz w przy szoci doskonaym fachowcemelektroni kiem. Nie bdziesz jednak wiedzia wszy stkiego. I oto doszlimy do sedna sprawy w elektronice, zwaszcza na pocztku, ko nieczna jest selekcja informacji, by za j si tym, co najwaniejsze dla prakty ka. Rzecz w tym, by rozumie przynaj mniej w sposb uproszczony to, co rze czywicie jest niezbdne i przydatne. Na tym etapie wiedza teoretyczna nie poma ga, a ze wzgldu na ogrom informacji wrcz przeszkadza. Dlatego w niniej szym cyklu wszelkie interpretacje fi zyczne s mocno uproszczone (o ile w ogle s), a gwna uwaga skierowane jest na zagadnienia praktyczne. Uwydat nia to charakterystyczna struktura kur su, pozwalajca bawi si i uczy jedno czenie. Kurs zosta tak pomylany, by najpierw bawi, a dopiero potem uczy. Dlatego kady odcinek zawiera cztery bloki, wyrnione kolorami. Niewtpliwie najbardziej atrakcyjne oka si wiczenia praktyczne. Jest to podstawa caego kursu jego cz najwaniejsza. Gwna cz umie szczona jest na biaym tle, a podane tam informacje cakowicie wystarcz do zbudowania i uruchomienia opisanych poytecznych ukadw. Zdziwisz si, jak wiele przydatnych w praktyce uka dw mona zbudowa dosownie z kil ku elementw. Jeli chcesz si nie tylko pobawi w uruchamianie ukadw, ale rwnie cze go nauczy, zajrzyj do wyrnionego niebieskim kolorem ELEMENTarza, prezentujcego elementy uyte w wi czeniach oraz inne elementarne informa cje. To drugi blok naszego kursu. Zachcam Ci jednak, by powici wicej czasu i pomau, starannie przea nalizowa zamieszczone na tym tle TECHNIKALIA czyli najwaniejsze wyjanienia techniczne. Okae si, i ca a elektronika opiera si na kilku pro stych zasadach. Wikszo z nich jest tak oczywista, e a dziw bierze. Trzeba tylko zrozumie co to jest prd, napicie oraz proste zasady z nimi zwizane. Trzeba te zrozumie dziaanie tranzy stora i kilku innych prostych elementw. I to s fundamenty. Potem jedno bdzie wynika z drugiego. Ostatni, czwarty blok Biblioteczka praktyka wyrniony jest kolorem rowym i jest przeznaczony dla osb, ktre nie tylko chc zrozumie podsta wy, ale te chc projektowa wasne ukady. W tej czci prezentowane bd najwaniejsze informacje dla modego konstruktora oraz swego rodzaju klocki sprawdzone gotowe rozwizania, ktre mona z powodzeniem wykorzysta we wasnych konstrukcjach. Dociekliwi zainteresuj si wszystki mi czterema blokami. Natomiast niecier pliwi i najmodsi nie musz czyta wszy stkiego poprzestajc na wykonaniu atrakcyjnych ukadw z czci biaej niewtpliwie zaznaj radoci tworzenia oraz zaimponuj kolegom i rodzicom. Zawsze mog te zajrze do pozostaych czci, by wzbogaci sw wiedz. Cykl Ola czka obejmuje dwa gwne nurty elektroniki i skada si z dwch czci. Kada cz bdzie si skada z kilku lub kilkunastu wypraw w przepikny wiat elektroniki. Prezen towana dalej wyprawa pierwsza rozpo czyna przygod z tak zwan technik analogow. W przyszoci udamy si take na wyprawy w wiat techniki cy frowej. Kolejne wyprawy bd numero wane ta oznaczona jest A1 (A jak technika analogowa), natomiast pierw sza wyprawa cyfrowa oznaczona b dzie C1. Poniewa stopie trudnoci ko lejnych wypraw bdzie wzrasta, dlate go aby proces nauki przebiega bezbole nie, warto zaczyna od wyprawy pierwszej, najatwiejszej. Piotr Grecki autor cyklu P.S. Poniewa kurs ma charakter wy bitnie praktyczny i polega na wykony waniu rnych atrakcyjnych ukadw, niezbdne s podzespoy elektroniczne. Mona je zdoby we wasnym zakresie, np. od zaprzyjanionego elektronika. Kto miaby kopoty ze zdobyciem po trzebnych elementw, akcesoriw i na rzdzi, moe skorzysta z oferty wydaw nictwa AVT i naby zestawy elementw kompletowane do poszczeglnych lekcji oferta na stronie 112.

Elektronika dla Wszystkich

39

Ola czka

A1

Wyprawa pierwsza A1
Tajemnicza latarka, Siomierz, Wykrywacz kamstw, Systemy alarmowe
zczka baterii tzw. kijanka przewd przycisk izolowany kontaktron (microswitch) srebrzanka (rurka) bateria 9V zwyka

dioda wiecca migajca

rezystory rne

diody wiecce (LED) dowolny kolor zasilacz wtyczkowy 9 ... 12V

tranzystory NPN (np. BC548)

bateria litowa (np. CR2032)

brzczyk piezo z generatorem 12V

Proponowane wiczenia polegaj na ze stawieniu i zbadaniu prostych ukadw elektronicznych. Ukady trzeba zesta wi dokadnie wedug planu schema tu ideowego. Schemat ideowy pokazuje jak elementy maj by poczone. Za miast rysowa podobizny elementw, na schematach ideowych (elektrycz nych) wykorzystuje si ich symbole. We wszystkich prezentowanych uka

dach nie jest wane, jakimi sposobami zostan poczone poszczeglne ko cwki wane jest tylko, by rzeczywi sty ukad pocze by dokadnie taki, jak podaje schemat. Bardziej zaawanso wani elektronicy lutuj ukady na pyt kach drukowanych. Lutowanie nie jest trudne, wic moesz wykonywa kolej ne wiczenia lutujc elementy na tzw. pytkach uniwersalnych (w AVT mona

Prd elektryczny przepywajcy przez ciao czowieka nie jest obojtny dla zdrowia. Czym wiksze napicie, tym wikszy prd i wikszy wpyw na orga nizm. Napicia nie przekraczajce 24V uznaje si za bezwzgldnie bezpiecz ne. Napicia rzdu 60V i wicej uznawane s za niebezpieczne. Napicie w domowym gniazdku sieci energetycznej wynosi 220...230V jest to wic na picie grone dla ycia!

Przeprowadzanie prb z ukadami doczonymi wprost do sieci grozi mierci!

Aby zapobiec nieszczciu, naley zasila budowane ukady z baterii albo z uyciem fa brycznego, atestowanego zasilacza, ktry co prawda jest doczany do sieci, ale zasto sowane rozwizania zapewniaj galwaniczn izolacj od sieci i pene bezpieczestwo.

kupi zestawy takich pytek AVT716, AVT717, AVT718). Mona te na razie nie uywa lutowni cy. Fotografie w artykule pokazuj r ne sposoby montau: w tzw. pajku, na specjalnej pytce stykowej oraz z wyko rzystaniem specjalnie przygotowanych moduw. Wspania pomoc w montau okae si niewielka pinceta, najlepiej solidna pinceta lekarska (tanie blaszane pincety kosmetyczne nie s odpowiednie war to poszuka czego solidniejszego). Na wet jeli na pocztku wydaje Ci si, e pinceta bardziej przeszkadza ni poma ga, przyzwyczajaj si do niej. Z czasem przekonasz si, e jest ona naprawd po yteczna, wrcz niezbdna czym wczeniej si przyzwyczaisz, tym lepiej. W kadym wypadku unikaj zginania wyprowadze tu przy obudowie. Jeli wyginasz kocwk elementu, chwy j

40

Elektronika dla Wszystkich

A1
bo zupenie niepotrzebnie wyadujesz bateri, a zasilacz ulegnie przegrzaniu i uszkodzeniu! Osobicie radz Ci, eby postara si o niewielki (stabilizowany) zasilacz wtyczkowy np. 12V 200mA (9...12V 100...500mA) taki jednorazowy zakup okae si w sumie taszy ni jednorazo we baterie, ktre trzeba czsto zmienia. Zdecydowanie nie polecam akumula tora samochodowego. Z akumulatora mona pobra ogromny prd, co w przy padku bdu w montau lub odwrotnego poczenia moe skoczy si uszkodze niem elementw, a nawet poarem. Pa mitaj te, e akumulator samochodowy zawiera silny kwas, ktry w razie wylania poparzy Ci skr, uszkodzi oczy i zni szczy wyposaenie mieszkania. Jeli po mimo moich ostrzee koniecznie chcia by wykorzysta (stary) akumulator sa mochodowy, koniecznie musisz doda a rwk 12V 10W (12V 5W...21W), ktra ograniczy prd ilustruje to rysunek B.

Ola czka
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz

pincet tu przy obudowie i wygnij tylko wystajc cz ilustruje to rysunek A (na stronie 3).
Rys. A

Rezystor
Najpopularniejszy i najprostszy element elektro niczny, zwany take oporni kiem. Najwa niejszym para metrem jest re zystancja, nazy wana take opornoci. Re zystancja (opor no) to zdol no do prze ciwstawiania si przepywo wi prdu. Mo na obrazowo powiedzie, e czym wiksza rezystancja, tym prd pynie bardziej opornie. Jednostk rezystancji jest om, oznaczany du greck litera omega . Najczciej uywane rezystory maj rezy stancj w bardzo szerokim zakresie, od 1 do 22000000, ale mona spotka rezystory o wartociach 0,01...100000000. Na schematach rezystory oznaczamy liter R z kolejnym numerem (R1, R2, R3...) i po dajemy ich warto (rezystancj). Rezystory i wszystkie inne elementy wystpujce w ukadzie powinny by ponumerowane. W zasadzie nie jest to konieczne, ale przeko nasz si, e jest to bardzo pomocne przy opi sywaniu dziaania ukadu oraz gdy dany ele ment mona atwo odnale na schemacie ideowym, schemacie montaowym, w wyka zie elementw i na pytce. Przemys produkuje rezystory o znormalizo wanych wartociach (nominaach) i okrelonej tolerancji. Dawniej powszechnie wykorzysty wano rezystory o tolerancji 20% i 10%. Obe cnie najpopularniejsze s rezystory o toleran cji 5%, czyli o nominaach z tak zwanego szeregu E24. Oznacza to, e kupujc rezystor o nominale, powiedzmy, 2,4k i tolerancji 5%, trzeba si spodziewa, e w rzeczywi stoci jego rezystancja moe wynosi 2,4k5%, czyli 2,28...2,52k. Takie odchy ki nie maj znaczenia na razie moesz zupe nie zapomnie o czym takim jak tolerancja. W sklepie nie kupisz wic rezystora o dowol nej wartoci popularne rezystory bd mie nominay bdce wielokrotnoci nastpuj cych liczb: 10 11 12 13 15 16 18 20 22 24 27 30 33 36 39 43 47 51 56 62 68 75 82 91.

Bardzo Ci prosz, by ju teraz sta ra si wykonywa sw prac starannie, rwno, elegancko. Na pewno takie dobre nawyki przydadz Ci si w przyszoci. Do zasilania ukadw moesz wyko rzysta bateri 9V, zasilacz o napiciu 9...12V, ewentualnie niewielki akumula tor o napiciu 9...12V. Zawsze zwracaj uwag, by nie pod czy rda zasilania odwrotnie moe si to skoczy uszkodzeniem uytych elementw. Nigdy te nie zwieraj ze so b wyprowadze baterii czy zasilacza,

Rys. B

wiczenie 1

Tajemnicza latarka
przy odwrotnym doczeniu rda zasi lania ukady nie bd dziaa, a nawet mog ulec uszkodzeniu! Pamitaj o tym, by unikn przykrych niespo dzianek. Oczywicie w tajemniczej latarce mo esz wykorzysta diod t lub czer won. Zamiast baterii litowej moesz
Fot. 1

Wykonaj miniaturow latark wedug fo tografii 1 wykorzystujc zwyk, zielon diod LED oraz bateri litow (najlepiej CR2032, CR2450, CR2430, ale moe by te CR2016, CR2025). Jeli uda Ci si zamkn bateri i diod w jakiej ma ej obudowie, otrzymasz miniaturow la tark, wiecc tajemniczym, zielonka wym wiatem. W dzie nie jest zbyt efektowna, ale po zapadniciu zmroku... Zauwa, e dioda wieci tylko przy od powiedniej biegunowoci baterii gdy poczysz dodatni biegun baterii z du sz kocwk diody. Przy odwrotnym doczeniu baterii dioda na pewno nie zawieci podobnie jest w przypadku bardziej skomplikowanych ukadw
Od pocztku trzeba wiedzie, e wbrew obiego wym opiniom, w elektronice nie ma nic z magii wszystkim rzdz cise prawa i zalenoci. W procesorach komputerw, w kineskopach mo nitorw i telewizorw, w gonikach, w mikrofo nach, w diodzie wieccej i laserze pprzewodni kowym, telefonach wszdzie kluczow rol od grywaj elektrony. 1. Podstawow wielkoci w elektronice jest PRD. Jak wiadomo, prd to uporzdkowany ruch elektronw. Prd pynie w przewodach podobnie jak woda w rurach wodocigowych czym wicej elektronw (wody) przepywa w jednostce czasu, tym wikszy prd. Warto prdu elektrycznego podajemy w amperach. Prd o wartoci jednego

ampera (w skrcie 1A) to jak na ukady elektro niczne duy prd wspczesne ukady elektro niczne pobieraj prd setki i tysice razy mniej szy. Dlatego w praktyce spotkasz jednostki znacz nie mniejsze, np. miliampery (mA), mikroampery (A oznaczane te uA), a nawet nanoampery i pi koampery (nA, pA). W energetyce i przemyle prdy maj natenie tysicy amperw, czyli kilo amperw (kA). 2. Aby popyn prd, potrzebne jest jakie rdo energii elektrycznej. rdem takim jest na przykad bateria albo zasilacz. Bateria i zasilacz maj dwa bieguny: dodatni i ujemny (czciej mwimy plus i minus). Wiele lat temu przyjto, e prd pynie od plusa do mi

nusa. Potem odkryto elektrony, bdce nonika mi prdu. Okazao si, e elektrony w rzeczywi stoci wdruj od minusa do plusa, jednak to nie jest istotne nadal przyjmujemy, i prd py nie od plusa do minusa, i zaznaczamy jak na rysunku poniej. Podstawowym parame trem baterii, akumulatora i zasilacza jest NAPICIE. Jeli prd elektryczny porwnalimy do prze pywu wody, to napicie moemy sobie wyobrazi jako cinienie wody w instalacji.

TECHNIKALIA

Elektronika dla Wszystkich

41

Ola czka
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
To wanie s wartoci tak zwanego szeregu E24. Rezystory zazwyczaj znakowane s nie cy frami, tylko kolorowymi paskami. Te koloro we paski okrelaj rezystancj w omach oraz tolerancj. Rysunek C pomoe rozszyfrowa warto dowolnego rezystora. Dwa pierwsze paski to cyfry znaczce, trzeci pasek to licz ba zer warto wychodzi w omach. Czwar ty pasek podaje tolerancj w przypadku najpopularniejszych rezystorw 5procento wych pasek jest w kolorze zotym. Ten cay kod kolorw to naprawd nic trud nego. Szybko si nauczysz: 0 czarny, 1 brzowy, 2 czerwony, 3 pomaraczowy, 4 ty, 5 zielony, 6 niebieski, 7 fioleto wy, 8 szary, 9 biay.

A1
wykorzysta dwie mae guzikowe (ze garkowe) 1,5woltowe, np. LR44 (w adnym wypadku nie uywaj dwch paluszkw R6). Sprawd te, czy ja

kakolwiek dioda zawieci przy zasilaniu z jednej baterii 1,5woltowej. Uwaga! Nie doczaj diody wieccej wprost do zasilacza!

wiczenie 2
Zestaw ukad we dug rysunku 1 uywajc zwykej diody LED. Po moc bdzie rw nie fotografia 2. Sprawd, jak

Prawo Ohma
+ czone w szereg, dajce w sumie 3V) wystarcz na okoo trzy miesice cigej pracy. Jasno wprawdzie nie jest rewe lacyjna, ale w ciemnoci wystarczy mo e zechcesz wstawi gdzie tak intrygu jc wieczn lampk, budzc zacieka wienie przechodniw i ssiadw?
Rys. 1 Fot. 2

Rys. C Cho do rozszyfrowania wartoci trzeba usta li, ktry pasek jest pierwszy, a ktry ostatni, obie kocwki rezystora s rwnorzdne; adna nie jest w aden sposb wyrniona. Rezystor jest elementem niebiegunowym. Uwaga! W proponowanych wiczeniach wykorzystywane s jedynie rezystory z sze regu E3, czyli o nominaach bdcych wielokrotnociami 10, 22 oraz 47. Pierw sze dwa paski bd zawsze mie kolory: brzowy czarny (1, 0) czerwony czerwony (2, 2) ty fioletowy (4, 7) Trzeci pasek (mnonik, liczba zer) pokae warto: zoty (1) wartoci 1, 2,2, 4,7 czarny (0) wartoci 10, 22, 47
Napicie mierzymy w woltach. Przykadowo, po jedyncza bateria, popularny paluszek daje na picie o niewielkiej wartoci okoo ptora wolta (1,5V). Popularny bloczek ma napicie 9V dotknij dwa bieguny do jzyka kuje. Akumula tor samochodowy ma napicie 12V (nie dotykaj jzykiem). Co ciekawe, napicie nie jest zwiza

wieci dioda, gdy napi cie zasilania wynosi 3V (bateria litowa), a jak wieci, gdy napicie wy nosi 9V (bateria 6F22) lub 12V (zasilacz) czym wiksze napicie, tym wikszy prd i dio da wieci janiej. Przy napiciu zasilania 6...15V (np. bateria 9V lub zasilacz) sprawd, jak jasno diody zaley od wartoci rezystora Rx. Sprawd, jak wieci dio da, gdy Rx ma warto: 220 (czerwony, czerwo ny, brzowy), 1k (br zowy, czarny, czerwony), 10k (brzowy, czarny, pomaraczowy), 100k (brzowy, czarny, ty), 1M (br zowy, czarny, zielony), 10M (brzowy, czarny, niebieski). Przy jakiej wartoci rezy stora nie dostrzegasz ju wiecenia diody? Przekonae si, e czym wiksza rezy stancja, tym mniejszy prd i dioda wie ci sabiej. Moesz by z siebie dumny, bo oto po znae podstawowe zalenoci rzdzce elektronik eksperymentalnie przeko nae si, jaki jest sens synnego prawa Ohma (czytaj oma). Gdy rezystor Rx bdzie mie 1k, dwa dobre, alkaliczne paluszki R6 (po
ne z wielkoci baterii maleka bateryjka do pi lotw (fotografia obok) te daje napicie 12V. Jak si atwo domyli, wielko baterii zwizana jest z iloci zawartej w niej energii. Maa arw ka doczona do akumulatora samochodowego bdzie wieci co najmniej kilka dni, a doczona do baterii od pilota zawieci tylko na chwil albo nawet nie zawieci wcale. Wspczesne ukady elektroniczne s zasilane na piciami w zakresie 3...12V, czasem 24V. W uka dach tych czsto interesuj nas bardzo mae napi cia czy rnice napi, wyraane w miliwoltach (mV), a nawet w mikrowoltach (V oznaczane te uV). W technice wysokich napi popularn jedno stk s kilowolty (kV).

Uwaga! W trakcie przygotowywania i sprawdzania wicze okazao si, e moesz napotka na nieoczekiwan niespodziank. Mianowicie zasilacz 9 woltowy ma zczk wyjciow identy czn jak bateria 9V. Niestety, biegunowo napicia na tej zczce jest odwrotna ni w baterii! Jeli wykorzystasz taki zasilacz i doczysz do niego "kijank", pamitaj, e czerwony przewd bdzie kocwk ujemn odwrotnie ni zazwyczaj. To do istotna wada, o ktrej musisz pamita, by doczajc do "kijanki" zasi lacz 9V, a potem bateri czego nie zepsu. W przypadku zasilacza 12V takiego problemu nie ma (brak zczki "baterio podobnej") prawdopodobnie obetniesz wtyczk i wykorzystasz odizolowane koce przewodw zasilacza. Zaznacz przewd "plusowy" zawizujc na nim supeek. W tym wiczeniu masz moliwo sprawdzi biegunowo przewodw zasilacza.
Uwaga! Prd i napicie to nie jest to samo! W instalacji wodocigowej moe panowa due cinienie (napicie), ale jeli wszystkie krany s pozakrcane, to woda (prd) nie pynie. Doka dnie tak jest z napiciem i prdem. Jeli bateria (zasilacz) nie jest do niczego pod Rys. J czona, to na jej biegunach wyst puje napicie, ale prd nie pynie. eby popyn prd, do baterii trzeba doczy jakie obcienie,

TECHNIKALIA

42

Elektronika dla Wszystkich

5
wiczenie 3

A1

Ola czka
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
brzowy (1) wartoci 100, 220, 470 czerwony wartoci 1k, 2,2k, 4,7k pomaraczowy wartoci 10k, 22k, 47k ty wartoci 100k, 220k, 470k zielony wartoci 1M, 2,2M, 4,7M niebieski wartoci 10M, ewentualnie 22M

Rezystancja wewntrzna baterii

Ceny elementw elektronicznych s na tym mniejsza rezystancja wewntrzna. tyle niskie, e miao moesz zepsu nie Baterie alkaliczne maj mniejsz rezy ktre w ramach eksperymentw. Sam stancj wewntrzn dlatego w tym jednak zdecyduj, czy chcesz ryzykowa wiczeniu miae wykorzysta bateri zniszczenie elementw. Uwaga! Pod zwyk, nie alkaliczn. Akumulatory czas takich prb elementy mog si sil maj rezystancj wewntrzn znacznie nie nagrzewa, co grozi poparzeniem! mniejsz ni jakiekolwiek baterie jed Jeli si zdecydujesz, podcz na chwil norazowe mona wic z nich pobra diod LED bezporednio do zwykej ba duy prd. terii 9V typu 6F22. Uwaga! Musi to by Moesz mi wierzy na sowo gdy tania, zwyka bateria, a nie droga ba przeprowadzaem testy przygotowuj teria alkaliczna (nie powinna mie na ce to wiczenie, dwie diody czerwone pisu alkaline). podczone do dobrej 9 Na podstawie wcze woltowej baterii al Czy wiesz e ... niejszych prb kalicznej (Dura nazwa elektronika pochodzi od elektronu. moge si cell) wyday Staroytni Grecy elektronem nazywali bursztyn spodziewa, e krtki bysk (ktry u nich w tamtych czasach by rzadkoci, sprowa przy napiciu i momental 9V i bez rezy dzan z dalekiej pnocy, midzy innymi z terenw dzisiej nie si spali stora ograni szej Polski). Zauwayli oni, e bursztyn pocierany tkani y. Zielona n przyciga potem kurz i drobne, lekkie przedmioty. czajcego prd dioda do Znacznie pniej elektronem nazwano czstk diody bdzie bar czona do tej elementarn, jeden z podstawowych dzo duy. Jasno baterii alkalicznej skadnikw atomu. wiecenia diody wskazu wiecia kolorem... je jednak, e w obwodzie jest pomaraczowym, a ta jednak rezystancja ograniczajca prd. czerwonym. Wyprowadzenia silnie si Tak, to wewntrzna rezystancja baterii. nagrzeway i o mao nie poparzyem Kade rdo zasilania (bateria, akumu sobie palcw. Diody doczone do zasi lator, zasilacz) zachowuje si, jakby lacza natychmiast ulegay uszkodzeniu, w rodku oprcz czystego rda na a nawet pojawi si dym. Zastanw si picia bya jaka rezystancja zobacz wic, czy chcesz wykona takie ekspe rysunek 2. Tak sam sytuacj miae rymenty. Chodzi przede wszystkim w wiczeniu 1 prd diody by ograni o to, eby zrozumia, e miniaturowe czony przez (znaczn) rezystancj we elementy maj ograniczon wytrzyma wntrzn baterii litowej. Czsto zapo o i przy zbyt duych prdach po pro minamy o rezystancji wewntrznej, stu si zepsuj. Wanie dlatego musi a ma ona due znaczenie w praktyce my stosowa rezystory ograniczajce i zwykle jest wad nie zalet. Czym prd. mniejsza rezy Aby celowo zepsu diody czy inne ele stancja wewn menty, musisz dysponowa rdem trzna, tym energii, ktre moe dostarczy prdu wikszy prd o wartoci co najmniej kilkuset miliam mona pobra perw. Moe to by zasilacz, akumulator z tego rda. albo zestaw baterii. Jeli zamierzasz wy G e n e r a l n i e , korzysta akumulator, koniecznie docz czym wiksza diod przez arwk 12V 2...5W wedug Rys. 2 jest bateria, rysunku ze strony 41.
na przykad rezystor i diod wiecc, jak na ry sunku J. Na rysunku tym zaznaczono napicie (9 woltw) i prd (12 miliamperw) napicie oznacza si liter U (w krajach anglojzycznych liter V od Voltage). Z kolei prd zawsze oznacza si liter I. W swojej przyszej praktyce napotkasz kilka przypadkw: napicia nie ma, prd nie pynie oczywiste, napicie jest, prd nie pynie np. bateria bez obcienia, napicie jest, prd pynie sytuacja w ukadach elektronicznych, napicia nie ma, prd pynie niemoliwe, z wyjtkiem tzw. nadprzewodnikw. We wszystkich ukadach, jakie napotkasz w swej praktyce, prd jest cile zwizany z napiciem jeli pynie prd, to wystpuje te napicie. Jed nak obecno napicia nie gwarantuje przepywu prdu. Dlaczego? Kluczem jest tu oporno, cilej rezystancja. Niektre materiay, takie jak guma, papier, drewno, tworzywa sztuczne, szko, nie chc przewodzi prdu elektrycznego. Stawiaj mu opr. S to tak zwane izolatory (dielektryki). Na pocztek (cho nie jest to prawd) moesz przyj, e izolatory stawiaj opr nieskoczenie wielki i aden prd przez nie nie pynie. Metale, na przykad mied, srebro, zoto, alumi nium, chtnie przewodz prd elektryczny. Sta

1k 2,2k 2,4k
Oprcz takich najpopularniejszych rezysto rw, produkowane s te inne. Oznaczane s w rny sposb. Fotografia poniej pokazu je niektre takie rezystory. Warto rezysto rw (i nie tylko rezystorw) jest bardzo cz sto podawana w niecodzienny sposb wi cej szczegw moesz znale w rubryce TECHNIKALIA rne rezystory

Dioda LED
(dioda elektroluminescen cyjna, LED Light Emitting Diode) Element elektroniczny (p przewodnikowy), ktry wieci przy przepywie pr du. W zalenoci od zastoso wanego materiau struktury, diody wiec wiatem o ko lorach czerwonym, zielo + nym, tym bd niebie skim. Diody niebieskie s znacznie drosze od innych. Nie ma diod fioletowych, s natomiast diody wiecce niewidzialnym wiatem podczerwonym (oznaczane IRED od InfraRED podczer wie). Kady pilot telewizyjny zawiera diod podczerwon.
wiaj mu bardzo may opr. Inne metale, jak e lazo, nikiel, ow, cyna, chrom, wolfram, osm, stawiaj przepywowi prdu nieco wikszy opr. Niektre inne materiay, na przykad grafit (odmiana wgla), specjalne tworzywa sztuczne oraz liczne pyny (np. roztwr soli w wodzie) te przewodz prd, stawiajc mu jednak pewien znaczcy opr. Istniej te tak zwane nadprzewodniki, ktre o dziwo, wcale nie stawiaj oporu to jednak zu penie inna historia. Nadprzewodniki mona spo tka tylko w duych laboratoriach. Spodziewasz si na pewno, e s jeszcze inne ma teriay, ktre ze wzgldu na oporno wobec pr du mieszcz si gdzie midzy przewodnikami

TECHNIKALIA

Elektronika dla Wszystkich

75

Ola czka
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
Uwaga! Dioda przewodzi prd tylko w jed nym kierunku i tylko wtedy wieci. W prze ciwiestwie do rezystora, kada dioda jest elementem biegunowym nie jest obojtne, gdzie zostan doczone kocwki. Typowej diody LED nie wolno docza wprost do rda napicia! Wymagany jest rezystor ograniczajcy prd (wyjtkiem s znacznie rzadziej spotykane diody migajce i diody z wbudowanym rezystorem). Diody wiecce mog mie rne obudowy, ale nie ma kopotu z identyfikacj kocwek. Kocwka dodatnia (anoda) jest zawsze dusza. W razie wtpliwoci mona jednak zawsze sprawdzi diod w ukadzie z rysun ku D. Przy odwrotnym wczeniu zwyka dioda nie zawieci, ale te nie ulegnie uszko dzeniu. Istniej te diody dwu, a nawet trzykolorowe. Na schematach diody oznaczamy albo liter D, albo LED i kolejnym numerem. Rys. D

A1
Nie proponuj Ci jednak prb polegaj cych na zwieraniu biegunw rda zasi lania baterii albo zasilacza. Takie prby naprawd nie maj sensu bateria po prostu si wyczerpie, a zasilacz moe si zepsu.

W adnym wypadku nie podczaj diody LED, ani in nego elementu do sieci ener getycznej!

wiczenie 4

Migajca dioda LED

dzie pracy nie ma rezystora ograniczajce go. Dioda migajca zachowuje si zupe nie inaczej ni zwyka dioda LED wanie ze wzgldu na obecno ukadu sterujce go scalonego impulsatora. Sprawd jeszcze, czy dioda migajca b dzie pracowa przy napiciu zasilania 4,5V (tzw. bateria paska lub trzy palu szki), 3V (bateria litowa lub dwa palu szki), ewentualnie 1,5V (paluszek)?
Fot. 3

Migajca dioda LED

Element ten oprcz diody LED ma wbudo wany miniaturowy ukad sterujcy, dziki te mu moe (i powinien) by zasilany bezpore dnio, z pominiciem rezystora ograniczajce go. Migajce LEDy mona pozna po ciem nej plamce wewntrz obudowy. Diody miga jce nie maj specjalnego symbolu. Na sche matach wykorzystuje si symbol zwykej diody LED.

Zestaw ukad we dug wczeniej szego rysunku 3, ale zamiast zwy kej diody wyko rzystaj diod mi gajc (z wbudo Rys. 3 wanym impulsa torem). Poznasz j po ciemnej plamce we wntrz obudowy. Pomoc bdzie rwnie fotografia 3. Najpierw zewrzyj punkty A, B (Rx=0). Nie bj si! Dioda adnie miga. Sprawd, przy jakich wartociach Rx dioda poprawnie pracuje. Kolejno jako Rx doczaj rezystory o co raz wikszej opornoci: 10 (brzowy, czarny, czarny), 100 (brzowy, czarny, brzowy), 1k (brzowy, czarny, czerwo ny), 10k (brzowy, czarny, pomaraczo wy), 100k (brzowy, czarny, ty),... Co si dzieje? Przy jakiej rezystancji dioda przestaje peni swoje funkcje? Ju zauwa ye, dioda migajca w normalnym uka

ciemna plamka

wiczenie 5

Tranzystor jako wzmacniacz prdu

Zmontuj ukad wedug rysunku 4 wy korzystujc dwie jednakowe zwyke dio dy LED, dwa rezystory i tranzystor NPN (BC548). Pomoc bdzie fotografia 4. Niech rezystor R1, ograniczajcy prd diody D2, ma warto 1k (brzowy, czarny, czerwony). Sprawd jasno obu diod, stosujc Rx o wartociach 1k, 10k, 100k, 1M, 10M. A co si dzieje, gdy nie ma rezystora Rx (rezy stancja nieskoczenie wielka)? Przy ja kiej wartoci Rx nie dostrzegasz ju wiecenia diody D1? A przy jakiej war toci Rx przestaje wieci dioda D2?
Na razie zapamitaj, e rne substancje stawia j prdowi elektrycznemu rny opr. Ten opr nazywa si rezystancj. Jednostk rezystancji jest om, oznaczany du greck liter omega . Jeden om (1) to maa rezy stancja. W elektronice czciej mamy do czynienia z kilooma mi (k). Due rezystancje wy raamy w megaomach (M), a bardzo mae w miliomach (m). Na przykad kawaek miedzianego drutu ma rezy stancj kilku...kilkunastu mili omw. Czasem mwi si te Rys. K o gigaomach (G) i teraomach

Rys. 4
(T) takie rezystancje maj materiay uwaane za izolatory. A teraz sprawa najwaniejsza. Rysunek K ilustru je zaleno prdu od napicia pokazuje kilka

a nieprzewodnikami (izolatorami). Moe mylisz, e s to pprzewodniki. Jest w tym co z prawdy (tzw. pprzewodniki sa moistne), ale nie jest to najszczliwsze wyobra enie sowo pprzewodniki susznie kojarzy si z tranzystorami, ukadami scalonymi i ca zadzi wiajc elektronik, a nie z jakimi substancjami kiepsko przewodzcymi prd. Elementy pprze wodnikowe to zupenie nowa jako i fantastycz ne moliwoci: wzmacniaj, przetwarzaj, licz i tworz wszystkie cuda i cudeka wspczesnej elektroniki. Na razie nie musisz si w to wgbia nie traktuj jednak pprzewodnikw jedynie ja ko czego poredniego midzy przewodnikami a izolatorami.

TECHNIKALIA

76

Elektronika dla Wszystkich

A1

Ola czka
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELE

Przekonae si naocznie, e tranzystor wzmacnia prd (prd bazy) pyncy przez Rx i diod D1. Przy duych wartociach Rx przez diod D2 pynie prd (prd ko lektora) co najmniej 100krotnie wikszy ni przez Rx i D1. Na rysunku 4 czerwo nymi strzakami zaznaczyem prd bazy (IB), prd kolektora (IC) i prd emitera (IE). Zwr uwag na kierunek przepywu pr dw w tranzystorze NPN prd emitera jest zawsze sum prdw kolektora i bazy. Zapoznae si oto z najpopularniejszym tranzystorem typu NPN. Ukad o iden tycznych waciwociach moesz zesta wi wedug rysunku 5, stosujc tranzy stor typu PNP (BC558), ktry rni si od wczeniej uytego tranzystora NPN tylko kierunkiem przepywu prdw.

Tranzystor (bipolarny)
NPN

Rys. 5

Fot. 4

Jeli chcesz, moesz sprawdzi, czy ukad bdzie pracowa, gdy inaczej za mienisz miejscami punkty doczenia kolektora i emitera albo gdy w ukadzie z rysunku 4 zamiast tranzystora NPN za stosujesz PNP (BC558). Uwaga 1. Nie zwieraj punktw A, B (Rx=0), bo przez diod D1 i obwd ba zaemiter tranzystora popynie duy prd, ograniczony tylko rezystancj wewntrz na baterii (zasilacza) prd ten moe uszkodzi i diod, i tranzystor. Uwaga 2. Zarwno w tym, jak i nastp nych wiczeniach sprawdzaj jasno wie cenia diody, gdy zmontujesz ukad i gdy nie bdziesz dotyka najczulszych obwo dw. Najprawdopodobniej nawet bez re zystora Rx dotykanie obwodu bazy tranzy stora palcem spowoduje wiecenie diody D2. Nie dziw si, ciao czowieka dziaa w tym wypadku jak antena.

PNP

Tranzystor, cilej tranzystor bipolarny (ina czej zwyky tranzystor) to podstawowy element wzmacniajcy, posiadajcy trzy ko cwki. Mona w uproszczeniu powiedzie, e kocwk wejciow jest baza, wyjciow kolektor. Istniej tranzystory bipolarne typu npn (NPN) oraz pnp (PNP). Rnica po lega na kierunku przepywu prdw ilustru je to rysunek E. Rys. E

wiczenie 6

Ukad Darlingtona
przy montau rnych prbnych uka dw. Jeli postarasz si o tak pytk, szybko docenisz jej zalety. A teraz wracamy do ukadu. Tak jak po przednio doczaj jako Rx rezystory o war tociach od 1k do 10M. Przy jakiej

Zestaw ukad wedug rysunku 6. Pomoc bd fotografie 5a i 5b. Pokazano tu dwa modele. Jeden wykonany jest jako tzw. pajk. Drugi zmontowany jest na specjal nej pytce stykowej. Taka uniwersalna pytka stykowa jest znakomit pomoc
Rys. 6

Fot. 5a

Dziaanie tranzystora jest bardzo proste wzmacnia on prd. Jeli prd bazy jest rwny zeru, to i prd kolektora jest rwny zeru. Je li w obwodzie bazaemiter zacznie pyn prd, to w obwodzie kolektoremiter popy nie prd znacznie wikszy mwimy, e tranzystor si otwiera. Istotnym parametrem tranzystora jest wzmocnienie, czyli stosunek prdu kolektora do prdu bazy. Ten wsp czynnik wzmocnienia prdowego, oznaczany czsto greck liter beta , dla najpopular niejszych wspczesnych tranzystorw wy nosi 100...500. Ju to pokazuje, e trzeba odpowiednio do czy wyprowadzenia. Przy bdnym wcze niu atwo mona tranzystor uszkodzi. Uwaga 1. Prd bazy i prd kolektora nie mo g by zbyt due, by nie spowodoway uszkodzenia tranzystora. Uwaga 2. Obwd kolektoremiter nie jest od powiednikiem baterii, to znaczy nie wytwa

Rys.

przypadkw, gdy napicie zmienia si, a rezystancja jest jednakowa. Rysunek L pokazuje zaleno prdu od rezystan cji, gdy napicie jest stae natenie prdu zaley od oporu (rezystancji) R. Zalenoci te sprawdzae w wiczeniu 2. Jeli zrozumiae, o co tu chodzi, to przyswoie sobie najwaniejsze prawo elektroniki i elektrotechniki prawo Ohma (czytaj: oma). Nie ucz si na pa mi formuki chodzi o to, eby o ka

dej porze dnia i nocy rozumia: czym wiksze na picie, tym wikszy prd, a czym wikszy opr (re zystancja) tym prd jest mniejszy. Proste, prawda? W praktyce bdziesz bardzo, bardzo czsto wyko rzystywa wzr wyraajcy prawo Ohma: I=U/R gdzie U napicie, I prd, R rezystancja. Znajc dowolne dwie wielkoci, bez trudu obliczysz trze ci. Koniecznie naucz si wic trzech podstawo wych wzorw, z ktrych bdziesz bardzo czsto korzysta:

TECHNIKALIA

Elektronika dla Wszystkich

77

Ola czka
ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz ELEMENTarz
rza prdu. Prd pochodzi z zewntrznego rda (baterii, zasilacza), a obwd kolektor emiter jest jakby sterowanym rezystorem (re zystorem o zmiennej wartoci) zobacz ry sunek F. Lepiej jednak nie wyobraa sobie go jako zmiennej rezystancji, tylko pamita, e prd kolektora jest razy wikszy od pr du sterujcego (prdu bazy). Uwaga 3. Istotne jest, e w typowych tranzy storach podczas przepywu prdu bazy napicie na zczu bazaemiter wynosi 0,55...0,7V i bar dzo mao zmienia si nawet przy duych zmia nach prdu. Mona przyj, e napicie baza emiter wynosi podczas normalnej pracy 0,6V. Wynika z tego bardzo wany wniosek prak tyczny: do otwarcia tranzystora (typowe go tranzystora krzemowego) potrzebne jest napicie bazaemiter okoo 0,6V. Je li napicie na zczu bazaemiter jest mniejsze ni 0,5V, to tranzystor na pewno nie przewodzi (jeli przewo Rys. F dzi jest uszkodzony). Jeli napicie to jest wiksze ni 0,8V, tran zystor na pew no jest nieod wracalnie uszkodzony. Ilustruje to rysunek G. Dotyczy to zarw no tranzystorw NPN, jak i PNP. Na schematach tranzystory oznaczamy zwy kle literk T i kolejnym numerem. Na zagra nicznych schematach zamiast T stosuje si czsto liter Q. W niektrych zastosowaniach wykorzystuje si poczenie dwch tranzystorw w tak zwanym ukadzie Darlingtona. Wzmocnie nie jest tu bardzo due i jest iloczynem Rys. G Rys. H

A1

8
Rys. 7

wartoci Rx nie dostrzegasz wiecenia dio dy D2? Tym razem dioda D3 bdzie jasno wieci nawet przy bardzo duych warto ciach rezystancji Rx. Czy moe co si zepsuo? Sprawd, czy diody bd wieci przy braku Rx? Jeli przy braku Rx D2 nie wieci, oznacza to, e ukad dziaa, tylko jest niesamowicie czuy! Wzmocnienie prdowe jest bardzo due. Uwaga! Nie zwieraj Rx, bo moesz ze psu D1 i tranzystory. Radz Ci take sprawdzi dziaanie ukadw z rysunku 7. Z Rx o wartoci 10M przekonaj si, jak due wzmocnienie prdowe zapewniaj dwa tranzystory. W kadym przypadku prd pyncy w obwodzie kolektoremiter T1 staje si prdem bazy T2. Wypad kowe wzmocnienie prdowe jest ilo czynem wzmocnienia obu tranzysto rw. Jeli kady z nich ma wzmocnie nie na przykad 100, to wypadkowe wzmocnienie wyniesie 10 000. Przea nalizuj kierunek przepywu prdw
wzmocnienia obu tranzystorw. Ilustruje to rysunek H. Oprcz zalet, takie poczenie

Fot. 5b

w tych ukadach przyda Ci si to w przyszoci. Piotr Grecki

Ciag dalszy w nastepnym numerze EdW.

ma pewne wady, dlatego nie wyparo poje dynczych tranzystorw.
c.d.n.

TECHNIKALIA TECHNIKALIA

I=U/R R=U/I U=I*R Jak wspominaem, w elektro nice bardzo czsto mamy do czynienia z prdami, napicia mi, rezystancjami o warto ciach wielokrotnie wikszych lub mniejszych ni amper, wolt czy om. Dlatego po wszechnie uywamy jednostek tysice, miliony i miliardy ra zy mniejszych lub wikszych, na przykad miliwoltw, mi kroamperw, megaomw czy nanofaradw. W tabeli 1 (obok) znajdziesz blisze in formacje na ten temat.

mnonik

nazwa

symbol

przykad
14EB=14000000000000000000 14 eksabajtw

1 000 000 000 000 000 000 = 1018 1 000 000 000 000 000 = 1015 1 000 000 000 000 = 1012 1 000 000 000 = 109 1 000 000 = 106 1 000 = 103
100 = 10 1 10 = 10
2

eksa peta tera giga mega kilo

hekto deka

E P T G M k
h da

2PFLOP=2000000000000000FLOP 2 petaflopy 1T=1000000000000 1 bilion omw 6GHz=6000000000Hz 6 miliardw hercw 77MW=77000000W 77 milionw watw 100kV=100000 100 tysicy woltw
nie uywane w elektronice nie uywane w elektronice

1 = 10

decy centy
3

d c

15V pitnacie woltw

nie uywane w elektronice nie uywane w elektronice

0,1 = 10 2 0,01 = 10

c.d.n.

0,001 = 10 0,000 001 = 106 0,000 000 001 = 109 0,000 000 000 001 = 1012 0,000 000 000 000 001 = 1015 0,000 000 000 000 000 001 = 1018

mili mikro nano piko femto atto

m n p f a

3ms=0,001s 3 tysiczne czci sekundy 11A=0,000 011A 11 milionowych czci ampera 50nH 0,000 000 05H 50 miliardowych czci henra 5pl=0,000 000 000 005l = 5 bilionowych czci litra 3fF=0,000 000 000 000 003F 300 biliardowych farada

78

Elektronika dla Wszystkich