Wspomnienia Rudolfa Ha komendanta obozu owicimskiego

Spis treci
Wstp ............................................................................................................................................................ 5 Moja dusza ksztatowanie si, ycie i przeycia .......................................................................................... 30 Autobiografia ........................................................................................................................................... 30 Lata dziecistwa (1900-1916).................................................................................................................. 30 Na wojnie (1916-1918) ............................................................................................................................ 35 W korpusach ochotniczych (1919-1923) ................................................................................................. 40 W wizieniu (1923-1928) ........................................................................................................................ 42 Praca na roli (1929-1934) ........................................................................................................................ 53 Obz koncentracyjny w Dachau (1934-1938) ......................................................................................... 55 Obz koncentracyjny w Sachsenhausen (1938-1940)............................................................................. 68 Obz koncentracyjny w Owicimiu (1940-1943) ................................................................................... 87 Na stanowisku szefa urzdu DI (1943-1945) ......................................................................................... 127 Aresztowanie i proces (1946-1947)....................................................................................................... 139 Poegnalne listy do rodziny ....................................................................................................................... 147 List do ony ............................................................................................................................................ 147 List do dzieci .......................................................................................................................................... 151 Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej w obozie koncentracyjnym Owicim ............................. 152 Organizacja Schmelt .................................................................................................................................. 167 Heinrich Himmler ...................................................................................................................................... 169 Lebensborn ................................................................................................................................................ 191 Adolf Eichmann ......................................................................................................................................... 194 Heinrich Mller .......................................................................................................................................... 196

Oswald Pohl ............................................................................................................................................... 199 Gerhard Maurer ........................................................................................................................................ 204 Odilo Globocnik ......................................................................................................................................... 206 Theodor Eicke ............................................................................................................................................ 210 Richard Glcks ........................................................................................................................................... 217 Arthur Liebehenschel ................................................................................................................................ 220 Fritz Hartjenstein ....................................................................................................................................... 223 Regulamin obozw koncentracyjnych....................................................................................................... 225 Noc i mga............................................................................................................................................... 235 Rangi w SS.................................................................................................................................................. 236 Grupy krwi ................................................................................................................................................. 237 Karl Fritzsch ............................................................................................................................................... 238 Hans Aumeier ............................................................................................................................................ 240 Maximilian Grabner ................................................................................................................................... 242 Gerhard Palitzsch....................................................................................................................................... 245 Zatrudnienie winiw .............................................................................................................................. 248 Heinrich Schwarz ....................................................................................................................................... 251 Max Sell ..................................................................................................................................................... 254 Heinz Kammler .......................................................................................................................................... 255 Karl Bischoff ............................................................................................................................................... 258 Richard Baer .............................................................................................................................................. 259 Willi Burger ................................................................................................................................................ 262 Karl Ernst Mckel....................................................................................................................................... 263 Joachim Caesar .......................................................................................................................................... 264 Ernst Robert Grawitz ................................................................................................................................. 267 Enno Lolling ............................................................................................................................................... 269 Eduard Wirths............................................................................................................................................ 271 Nielekarska dziaalno lekarzy SS w obozie koncentracyjnym Owicim ................................................ 273 Owiadczenie............................................................................................................................................. 275 Wykaz niemieckich terminw i skrtw ................................................................................................... 276 Stopnie subowe w SS .............................................................................................................................. 278 Wykaz literatury ........................................................................................................................................ 279

Wstp
Niniejsza publikacja stanowi drugie pene wydanie w polskim przekadzie wszystkich materiaw dokumentarnych pochodzcych z rki Rudolfa Franza Ferdinanda Ha, organizatora i dugoletniego komendanta hitlerowskiego obozu koncentracyjnego Owicim-Brzezinka. Na materiay te skadaj si wspomnienia autobiograficzne Ha oraz jego charakterystyki szeregu osb, relacje na temat rnych zagadnie i akcji, kocowe Owiadczenie i poegnalne listy do rodziny. Cz tych materiaw po raz pierwszy zostaa wydana drukiem w jzyku polskim przez Gwn Komisj Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce w 1951 r. ze wstpem prof. dra Stanisawa Batawii.1 Cao materiaw, ogoszona w 1956 r., zoya si na pierwsze wydanie niniejszej publikacji.2 Obecne, drugie z kolei pene wydanie przynosi, w porwnaniu z poprzednim, uzupenienia i nowe informacje we Wstpie i w przypisach oraz drobne poprawki tekstu przekadu. Polskie wydanie czci materiaw z 1951 r. byo podstaw przerbki powieciowej w jzyku francuskim3 i opracowania w jzyku angielskim.4 Institut fr Zeitgeschichte w Monachium wyda w 1958 r. w niemieckim jzyku oryginau cz opracowa Ha. Edycj t, ktra ukazaa si jako tom 5 rde i przyczynkw do historii wspczesnej, zaopatrzy wstpem i skomentowa przypisami dr Martin Broszat.5

Biuletyn VII Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Wydawnictwo Ministerstwa Sprawiedliwoci, 1951. Zamieszczono tam: autobiografi (z drobnymi skrtami), Owiadczenie, Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej, charakterystyki Eickego, Eichmanna, Fritzscha, Palitzscha i Aumeiera oraz w osobnej wkadce - poegnalne listy do rodziny. 2 Gwna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce: Wspomnienia Rudolfa Hoessa, komendanta obozu owicimskiego. Wstp dra J. Sehna. Wydawnictwo Prawnicze 1956. 3 R. Merle: La mort est mon mtier. Pary 1952. Polska edycja - R. Merle: mier jest moim rzemiosem. Przeoy C. Przymusiski. PIW 1956. 4 J. Tenenbaum: Auschwitz in Retrospect, the Selfportrait of Rudolf Hoess, Commander of Auschwitz. Jewish Social Studies 1953; t. XV, nr 3. 5 Kommandant in Auschwitz. Autobiographische Aufzeichnungen von Rudolf H. Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1958. Weszy tam - z pewnymi opuszczeniami - autobiografia, Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej i charakterystyka Himmlera. W 1959 r. ukazay si nastpujce wydania: Wydanie francuskie - Le commandant dAuschwitz parle. Julliard, Pary 1959. Wydanie fiskie - Auschwitzin komendantti. Tammi, Helsinki 1959 (z przedmow M. Broszata). Wydanie norweskie - Kommandant i Auschwitz. Cappelens, Oslo 1959 (z przedmow A. verlanda i doczon przedmow M. Broszata). Wydanie angielskie Commandant of Auschwitz. Weidenfeld and Nicolson, Londyn 1959 (z przedmow lorda Russela of Liverpool). Wydanie duskie - Kommandant i Auschwitz. Wangels Forlag, Kopenhaga 1959 (ze wstpem A. verlanda).

Sam H przyzna, e nigdy nie by zbyt mocny w pirze, a Broszat przy omawianiu tekstu niemieckiego oryginau wskaza na popeniane przez Ha niezbyt liczne bdy ortograficzne, oczywiste bdy skadni i na bardzo samowolne posugiwanie si interpunkcj. Podkreli on, ze charakterystyczny styl wypowiedzi Ha, bdcy wakim wiadectwem tosamoci ich autora, jest praktycznie uchwytny tylko w niemieckim oryginale.6 Wszystko to tumaczy pewne sformuowania niniejszego przekadu, ktry stara si odda jak najwierniej waciwoci niemieckiego oryginau. Orygina ten napisany zosta rk czowieka, ktry posugiwa si czsto mow potoczn swego rodowiska, skaon miejscami nawet argonem wiziennym, a w powanym stopniu urzdowym argonem SS. Cechujca ten argon oryginalno przemawia za pozostawieniem take i w polskim tekcie szeregu terminw bez tumaczenia. Znaczenie ich wyjania osobny Wykaz niemieckich terminw i skrtw. Wydajc wszystkie opracowania Ha, bez istotnych opuszcze, jedynie w tytuach poszczeglnych materiaw dokonano - ze wzgldw redakcyjnych - drobnych zmian. W autobiografii dodano podtytu okrelajcy charakter tego opracowania oraz - podobnie jak w edycjach z 1951 i z 1956 r. - zaopatrzono autobiografi w rdtytuy dzielce j na rozdziay. Dodano informacyjne tytuy przed listami oraz ujednolicono tytuy charakterystyk (w formie: imi i nazwisko charakteryzowanej osoby).7 Ponadto nie uwzgldniono podkrele, ktrymi H posuguje si bardzo dowolnie, a nawet samowolnie. Zaopatrzono take edycj we wspomniany Wykaz oraz w przypisy. W przypisach ograniczono si do podania koniecznych informacji i objanie niezbdnych do zrozumienia tekstu. Chodzio bowiem o wydanie tekstu rdowego, ktry by by podstaw przyszych opracowa, a nie o analiz i ocen wspomnie Ha czy jego pogldw. Dlatego nie komentowano oczywicie bdnych pogldw Ha na temat wielu rnych kwestii, na przykad przyczyn antysemityzmu, roli czynnikw psychicznych w zachowaniu odpornoci fizycznej przez winiw, ruchu oporu lub na temat poszczeglnych osb, choby Himmlera.8 Zesp wszystkich rkopisw Rudolfa Ha zajmuje 243 karty9 zapisane dwustronnie, przewanie do koca kadej karty. Na kocu kadego oddzielnego opracowania umieszcza H dat (miesic i rok) oraz podpisywa je imieniem i nazwiskiem lub inicjaami. W Regulaminie obozw koncentracyjnych zoy H kartki na p i do caoci dorobi okadk tak, e robi to wraenie broszury. W Ostatecznym rozwizaniu
W 1960 r. ukazay si: Wydanie angielskie w USA - Commandant of Auschwitz. The World Publishing Company, Nowy Jork 1960 (z przedmow lorda Russela of Liverpool). Wydanie szwedzkie - Kommendant i Auschwitz. Norstedt och Soeners, Sztokholm 1960 (z przedmow A. verlanda i doczon przedmow M. Broszata). Wydanie woskie - Comandante ad Auschwitz. Memoriale autobiografico di Rudolf Hoess. Giulio Einaudi editore 1960 (z przedmow lorda Russela of Liverpool i doczon przedmow M. Broszata). 6 M. Broszat: Wstp do edycji Kommandant in Auschwitz, s. 12, 13. 7 Podobnie postpi M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 13. 8 Take i Broszat, wprowadzajc w tre swoich przypiskw komentatorskich, pisze we Wstpie: Objanienia ograniczono rozmylnie tylko do osb, miejscowoci i instytucji, jak i do niektrych faktw i powiza szczeglnie wanych dla zrozumienia autobiografii. Nie mogo natomiast by ich zadaniem sprostowanie wszelkich odcieni subiektywnych i czsto bdnych ocen i przedstawie, ktre zawieraj wspomnienia Ha (tame, s. 13). 9 Broszat nie uwzgldnia listw i dlatego podaje 237 kart (tame, s. 8).

kwestii ydowskiej jako dziewitej karty uy papieru zapisanego ju przez siebie na jednej stronie, na skutek czego fragment o eksperymentach lekarskich nie wie si w tym miejscu z treci caego opracowania. Oryginay listw zostay wysane do rodziny. Zachoway si ich fotokopie. Co do Owiadczenia, to istnieje urzdowo uwierzytelniony jego odpis. Pozostae rkopisy Ha znajduj si w archiwum Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Opracowania Ha obejmuj wiele zagadnie oraz szeroki krg osb. Kade z tych opracowa powicone jest osobnemu tematowi i stanowi zamknit cao. W wypadku wyranej wizi tematycznej H czy pewne opracowania w rkopisach za pomoc numeracji kart. Tak jest z opracowaniem dotyczcym Organizacji Schmelt, ktre jest doczone jako karta 17 do Ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej, i z charakterystyk Bischoffa napisan na tej samej kartce, na ktrej koczy si charakterystyka Kammlera. Pocztek opracowania o Lebensbornie wiadczy, e H czy je z charakterystyk Himmlera. Ta himmlerowska krynica ycia ilustruje jego demografi pozytywn w stosunku do rasy panw i podkrela dzik zbrodniczo demografii negatywnej w stosunku do innych narodw, zapocztkowanej tak krwawo akcj likwidacji ydw. W edycji niniejszej zachowano tak kolejno tych opracowa, a przy pozostaych przyjto zasad ukadu rzeczowego. W tym ukadzie poegnalne listy do rodziny stanowi dalszy cig autobiografii, a ta - kanw, ktrej wtki rozwija i uzupenia H w dalszych opracowaniach, czasem za powtarza prawie dosownie pewne jej fragmenty, na przykad fragment o zagadzie ydw w Ostatecznym rozwizaniu kwestii ydowskiej. Powizanie z autobiografi i osob Ha oraz waga tematu przemawiaj za umieszczeniem tego opracowania bezporednio po autobiografii i po listach, a to wyznacza w edycji miejsce charakterystyk Himmlera, Eichmanna, Mllera, Pohla, Maurera i Globocnika. Nastpn grup stanowi charakterystyki osb, ktre miay decydujcy wpyw na uksztatowanie organizacji hitlerowskich obozw koncentracyjnych (Eicke, Glcks, Liebehenschel) oraz tych, ktre naday specjalne pitno obozowi owicimskiemu (Fritzsch, Aumeier, Grabner, Palitzsch). Tre tych charakterystyk wie si z treci opracowania na temat regulaminu obozowego i takich jego uzupenie, jak Noc i mga, Rangi w SS oraz Grupy krwi. Tre charakterystyki Hartjensteina wyjania szereg zagadnie poruszonych w charakterystyce Eickego, szczeglnie stosunek zaogi wartowniczej do zarzdu obozu. Osobn grup stanowi: opracowanie dotyczce zatrudnienia i eksploatacji pracy winiw oraz charakterystyki zwizanych z tym osb - w skali owicimskiej (Schwarz, Sell, Bischoff) i w zasigu wszystkich obozw (Kammler). Wpyw Maurera siga poza to zagadnienie i odbija si na caym yciu obozw koncentracyjnych, szczeglnie za na spenianiu przez obz Owicim-Brzezinka obu jego funkcji: obozu zagady i przedsibiorstwa zniszczenia. Dlatego charakterystyk Maurera umieszczono w grupie charakterystyk osb o analogicznym zakresie wpyww. Charakterystyki Baera, Mckla i Caesara czy sposb potraktowania ich przez Ha oraz to, e byli oni wyszymi oficerami SS czynnymi w Owicimiu, ktrzy nie wywarli jednak decydujcego wpywu na ksztatowanie si ycia tego obozu.

W ostatniej grupie zebrano opracowania zwizane z dziaalnoci lekarzy SS w ogle w hitlerowskich obozach koncentracyjnych (Grawitz, Lolling) i w obozie owicimskim (Wirths), przy czym H opisa osobno nielekarskie czynnoci, do ktrych ograniczaa si caa dziaalno tych lekarzy wobec winiw. Cao zamyka Owiadczenie, w ktrym H prbuje podsumowa to wszystko, co poda w swych ustnych i pisemnych wypowiedziach.

II

Rudolf H urodzi si 25 listopada 1900 r. w Baden-Baden jako pierworodny syn Franza Xawera Ha i Pauliny Speck. Rodzice Rudolfa Ha prowadzili wwczas przedsibiorstwo handlowe, odziedziczone przez matk po jej rodzicach. Przodkowie Ha ze strony ojca wywodzili si z zamonych chopw Schwarzwaldu i przez wiele pokole suyli w wojsku. Jego dziadek poleg w 1870 r. jako pukownik. Ojciec by oficerem wojsk kolonialnych w Niemieckiej Afryce Poudniowo-Wschodniej. Z powodu wielokrotnie odniesionych ran wystpi z wojska (w randze majora) i zaj si handlem. Przedsibiorstwo prosperowao dobrze i caa rodzina ya w dostatku. Gdy Rudolf H mia 14 lat, umar jego ojciec, a gdy mia 17 lat - umara matka; obie siostry przeyy swego starszego brata. Rudolf H uczszcza przez 4 lata do szkoy podstawowej, a nastpnie ukoczy 5 klas gimnazjum humanistycznego w Mannheim. Dnia 1 sierpnia 1916 r. wstpi jako ochotnik do zapasowego szwadronu 21 puku dragonw badeskich. Po krtkim przeszkoleniu wojskowym zosta wcielony do korpusu azjatyckiego i z samodzielnym oddziaem kawalerii Pascha II odkomenderowany do Turcji, ktra w pierwszej wojnie wiatowej walczya po stronie Niemiec i Austrii. W Turcji na froncie azjatyckim i europejskim operoway oddziay niemieckie. H walczy do 1917 r. w Mezopotamii, a nastpnie do koca wojny na froncie palestyskim. By dwukrotnie ranny i zosta odznaczony elaznym krzyem II i I klasy, elaznym pksiycem oraz badeskim medalem zasugi. Do Niemiec powrci w styczniu 1919 r. Powysze daty oraz dalsze szczegy ycia Ha, ktrych brak jest w jego wspomnieniach, opieraj si na danych zawartych w protokoach jego zezna i wyjanie oraz przytoczonych w edycji niemieckiej danych z akt osobowych Ha w SS. W yciorysie skrelonym w Dachau dnia 19.6.1936 r. pisa H o dalszych swych losach: Po zwolnieniu mnie w kraju ze suby wojskowej zameldowaem si zaraz we Wschodniopruskim Korpusie Ochotniczym do stray granicznej, skd dostaem si do Korpusu Ochotniczego Robacha, w ktrego szeregach braem udzia we wszystkich walkach w krajach batyckich, w Meklemburgii, w Zagbiu Ruhry i na Grnym lsku. W przerwach midzy puczami przeszedem przeszkolenie rolnicze w majtkach pooonych w Prusach Wschodnich (Ostelbien) i byem take zatrudniony jako pracownik zarzdu majtkw rolnych. Bezporednio po aresztowaniu zezna on w dniach 13-14.3.1946 r., e po zakoczeniu walk w krajach batyckich by czonkiem Wsplnoty Pracy

(Arbeitsgemeinschaft) Robacha. W tym charakterze prowadzi pniej grup robocz (Arbeitsgruppe) w Meklemburgii.10 Czonkowie takich wsplnot i grup tworzyli zwarte, zakonspirowane oddziay zbrojne poza oficjalnymi etatami Reichswehry. Ich szef, major Buchrucker, stwierdzi, e finansujcy prywatnie te oddziay mieli na celu ich wykorzystanie przede wszystkim w sytuacji wewntrznej11. Wedug Streita formacje te byy militaryzmem na uytek wewntrzny, a wic wojskiem w rkach klasy panujcej sucym do zdawienia rewolucyjnych ruchw szerokich mas narodu niemieckiego12. Ich konto obciaj m. i. 354 mordy kapturowe w latach 1919-1923. Jednym z nich by mord na osobie nauczyciela Waltera Kadowa w lesie parchimskim w nocy z 31 maja na 1 czerwca 1923 r. Wedug Ha Kadow mia wyda w rce Francuzw Alberta Leo Schlagetera, ktry kierowa antyfrancusk akcj sabotaow w Zagbiu Ruhry. Sprawcami mordu byli H, pniejszy szef kancelarii partyjnej NSDAP - Martin Bormann i inni czonkowie Zwizku Rolniczego Przysposobienia Zawodowego, wyrosego ze Wsplnoty Pracy Robacha. Zwizek ten by uznany za organizacj sprzeczn z konstytucj i dlatego spraw rozpatrywa, zgodnie z obowizujcymi wwczas przepisami, Trybuna Stanu dla Ochrony Republiki w Lipsku. Wedug treci uzasadnienia wyroku mordercy Kadowa dziaali w sposb szczeglnie okrutny i brutalny. Robachowcy uwaali Kadowa za agenta komunistycznego. Dlatego po uczcie pijackiej uprowadzili go do lasu, tam pobili pakami i gaziami, na wp ywemu podernli nastpnie gardo i ostatecznie dobili go dwoma strzaami. Zarwno w wyroku, jak i w pracy Gumbla,13 ktry podaje istotne wyniki dochodze sdowych w tej sprawie, brak jest jakiejkolwiek wzmianki o Schlageterze. Zawiadomienie o morderstwie zoy jego uczestnik Bernhard Jurisch. Trybuna doszed do wniosku, i zrobi on to dlatego, e mia podstaw do obaw, e jako wtajemniczony (Mitwisser), sam padnie ofiar mordu kapturowego. H zosta aresztowany w dniu 28 czerwca 1923 r. i w dniu 15 marca 1924 r. skazany na 10 lat wizienia, z zaliczeniem na jej poczet aresztu tymczasowego.14 Kar odbywa w wizieniu Brandenburg nad Hawel, z ktrego zosta zwolniony na podstawie ustawy amnestyjnej z 14.7.1928 r. Przy pomocy Robacha dosta si H rwnie do partii hitlerowskiej (NSDAP). W listopadzie 1922 r. czonkowie jego Korpusu urzdzili w Monachium zjazd, na ktrym Hitler wygosi mow polityczn. Po jej wysuchaniu H wstpi do partii i otrzyma w niej numer 3240. Bya to legitymacja starego bojownika partii. Mimo to - z powodu skazania na kar wizienia - nie otrzyma on ani zotej odznaki partyjnej, ani partyjnego orderu krwi.

10 11

Cyt. wg M. Broszata, edycja: Kommandant in Auschwitz, s. 34, przyp. I. Buchrucker: Im Schatten Seeckts. Die Geschichte der Schwarzen Reichswehr, 1928; s. 32. 12 J. Streit: Die Justiz der Weimarer Republik Beschtzer der Junker und ihrer Feme-Organisationen. Neue Justiz 1955; nr 17, s. 517. 13 E. J. Gumbel: Verrter verfallen der Feme. Opfer (Mrder) Richter 19191929. Berlin 1929; s. 188197. 14 M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 36, przyp. 1 i s. 37, przyp. 1.

Po zwolnieniu z wizienia pracowa w latach 1929-1934 jako przyszy osadnik w rnych grupkach suby na roli w Brandenburgii i na Pomorzu.15 Ich zrzeszeniem by Zwizek Artamanw, ktrego czonkowie kontynuowali tradycj i speniali w majtkach junkierskich rol czonkw wsplnot dawnych korpusw ochotniczych.16 Tamte byy zakapturzonymi rezerwowymi bojwkami oficjalnej Reichswehry, te stay si baz rekrutacyjn bojwek hitlerowskich, przede wszystkim SA i SS. Suszne jest wic twierdzenie, e majtki junkierskie byy wylgarni korpusw ochotniczych, czarnej Reichswehry i faszyzmu.17 Od Artamanw datuje si znajomo Ha z Heinrichem Himmlerem, ktry by kierownikiem tego zwizku na okrg (Gau) Bawarii, a od 6.1.1929 r. dowdc (Reichsfhrer) SS. H wstpi do SS jako kandydat (Anwrter) dnia 20.9.1933 r. (Nr SS - 193616). Dnia 1.4.1934 r. zosta SS-manem, a dnia 20.4.1934 r. - SS-Sturmmannem. W 1933 r. zorganizowa w majtku Sallentin na Pomorzu oddzia kawalerii SS. Na czele tego oddziau defilowa w czerwcu 1934 r. w Szczecinie przed Heinrichem Himmlerem. Ten wezwa go do siebie i zaproponowa mu przejcie do aktywnej suby w SS, ktra po krwawej rzezi przywdcw SA w dniu 30 czerwca 1934 r. uzyskaa samodzielno organizacyjn i gwatownie zmierzaa do zagarnicia peni wadzy w pastwie hitlerowskim. H przyj propozycj Himmlera i zosta powoany do suby w obozie w Dachau, ktr rozpocz w dniu 1 grudnia 1934 r. w stopniu SS-Unterscharfhrera. Od 1.3.1935 r. by tam Blockfhrerem, awansujc 1.4.1935 r. na SS-Scharfhrera, 1.7.1935 r. na SS-Oberscharfehrera i 1.3.1936 r. na SSHauptscharfhrera. Z dniem 1.4.1936 r. obj funkcj Rapportfhrera. W czerwcu 1936 r. Himmler i Bormann przeprowadzili inspekcj obozu w Dachau. Na podstawie ich osobistego polecenia i pozytywnej oceny przez komendanta obozu zosta H z powodu dawniejszych zasug awansowany z dniem 13.9.1936 r. na SS-Untersturmfhrera i tym samym zosta czonkiem korpusu oficerskiego SS. Od tego czasu peni on w Dachau funkcje zarzdcy mienia (Effektenverwalter). Z dniem 1.8.1938 r. zosta przeniesiony do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, gdzie peni najpierw funkcje adiutanta komendanta obozu, a w dniu 9.11.1939 r. obj stanowisko Shutzhaftlagerfhrera. W dniu 9.11.1939 r. zosta na rozkaz Reichsfhrera SS mianowany SSHauptsturmfhrerem. Mniej wicej w tym czasie (koniec 1939 r.) Inspektor Policji i Suby Bezpieczestwa we Wrocawiu, SSOberfhrer Wigand wystpi z inicjatyw utworzenia obozu koncentracyjnego w koszarach wojskowych w Owicimiu. Zgodnie z jego wnioskiem i rozkazem Himmlera z dnia 1.2.1940 r., przydatno obiektu wskazanego przez Wiganda badaa na miejscu najpierw komisja pod przewodnictwem poprzednika Ha na stanowisku Schutzhaftlagerfhrera w Sachsenhausen, SS-Sturmbannfhrera Eisfelda, ktra podaa wyniki swoich prac w sprawozdaniu z dnia 21.2.1940 r., a nastpnie, w dniach 18 i 19 kwietnia 1940 r.,18 komisja z Hem na czele.

15

Tam pozna osadniczk Hedwig Hensel, z ktr oeni si 17.8.1929 r. Z maestwa tego zrodzio si picioro dzieci: w 1930 r. (syn), w 1932 i 1933 r. (crki), w 1937 r. (syn) i w 1943 r. (crka). 16 W ujciu powieciowym przedstawi ten Zwizek H. Nikol: Das neue Leben oder die Artamanen, 1936. 17 W. Ulbricht: Zur Geschichte der neusten Zeit, 1955; t. I, s. 208. 18 Dokument Norymberski N0-034. Patrz Der Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher vor dem Intentionalen Militrgerichtshof. Norymberga 1947; t. XXXVI (cyt. dalej w skrcie IMT).

Po zoeniu ustnego i potem pisemnego raportu przez Ha, Himmler rozkaza utworzy obz w Owicimiu, a H otrzyma w dniu 4.5.1940 r. nominacj na komendanta tego obozu. Na tym stanowisku awansowa na SS-Sturmbannfhrera,19 a podczas inspekcji obozu przez Himmlera w dniu 18.7.1942 r. na miejscu, w Owicimiu - na SS-Obersturmbannfhrera oraz zosta odznaczony najpierw wojennym krzyem zasugi z mieczami II klasy, a w dniu 20.4.1943 r. - takim krzyem I klasy. Szef Gwnego Urzdu Personalnego, SS-Gruppenfhrer Maximilian von Herff po wizytacji obozu przeprowadzonej w maju 1943 r. stwierdzi w pisemnej opinii, e H nadaje si bezwarunkowo do zajcia kierowniczego stanowiska w organizacji obozw koncentracyjnych, Jego szczeglnie mocnym atutem jest praktyka.20 W listopadzie 1943 r. nastpio odwoanie Ha ze stanowiska komendanta obozu owicimskiego i przeniesienie go do Gwnego Urzdu Gospodarki i Administracji SS (WVHA), do ktrego wczony by od kwietnia 1942 r. Inspektorat Obozw Koncentracyjnych jako tzw. Amtsgruppe D. Od dnia 10.11.1943 r. peni on tam komisarycznie obowizki szefa Urzdu DI, czyli Oddziau Politycznego Inspektoratu, a z dniem 1.5.1944 r. zosta formalnie powoany na to stanowisko.21 Po upadku III Rzeszy H przybra imi i nazwisko Franz Lang, pod ktrymi jako bosman zosta przez Anglikw zwolniony z jenieckiego punktu zbornego i skierowany do pracy na roli.22 Po 8 miesicach ukrywania si zosta aresztowany w dniu 11 marca 1946 r. w pobliu Flensburga w Szlezwiku-Holsztynie. Na podstawie decyzji ekstradycyjnej wydano go wadzom polskim i w dniu 25 maja 1946 r. przewieziono do Warszawy, a nastpnie, w dniu 30 lipca 1946 r. - do Krakowa. Tu przeprowadzono w jego sprawie postpowanie przygotowawcze. W wyniku rozprawy przed Najwyszym Trybunaem Narodowym w Warszawie R. H zosta w dniu 2 kwietnia 1947 r. skazany na kar mierci, ktr wykonano w Owicimiu w dniu 16 kwietnia 1947 r. przez powieszenie.

III

W aktach rnych spraw i w archiwach znajduj si protokoy zezna Ha i jego owiadcze w miejsce przysigi, skadanych w charakterze wiadka w zwizku z rnymi procesami norymberskimi w dniach: 13-14.3.1946 r.,23 5.4.1946 r.,24 15.4.1946 r.,25 14-22.5.1946 r.,26 23-24.5.1946 r.27 i 12.3.1947 r.28

19 20

W dniu 30 stycznia 1941 r. R. Merle wkada sowa drugiego zdania w usta Himmlera, ktry mia powiedzie do Ha: Ihre besondere Strke ist die Praxis; w przekadzie polskim: Jestecie szczeglnie powoani do roboty praktycznej (R. Merle: mier jest moim rzemiosem, 8.223). Patrz rwnie M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 31, przyp. l. 21 m z rozkazw garnizonowych - rozkazu nr 14/44 z 8.5,1944 r. podpisanego przez Liebehenschla i nr 19/44 z 19.7.1944 r. z podpisem Ha - wynika, e H powrci na ten czas do Owicimia i peni tu zastpczo funkcje dowdcy garnizonu SS. Jest to okres masowej zagady ydw wgierskich w Owicimiu, nazwanej Action H. 22 Szereg szczegw z tego okresu ukrywania si poda zaraz w czasie pierwszego przesuchania po aresztowaniu go przez brytyjsk Field Security Section. O aresztowaniu Ha pisze Z. Zborowicz: Pech Rudolfa Hoessa. Trybuna Robotnicza z 28-29.12.1957 r.; nr 307.

W swej wasnej sprawie skada H wyjanienia w toku postpowania przygotowawczego w Krakowie, a nastpnie na rozprawie gwnej przed Najwyszym Trybunaem Narodowym w Warszawie. Postpowanie przygotowawcze w sprawie przeciwko Howi prowadzi autor niniejszego wstpu jako sdzia i czonek Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Postpowanie to byo prowadzone zgodnie z przepisami polskiego Kodeksu postpowania karnego, w myl ktrego pouczono Ha o wszystkich przysugujcych mu prawach do obrony oraz o tym, e wedug art. 73 Kodeksu oskarony moe nie odpowiada na zadawane mu pytania. H zeznawa chtnie i udziela wyczerpujcych odpowiedzi na wszystkie pytania przesuchujcego. Przesuchania odbyway si w gabinecie sdziego w przedpoudniowych godzinach urzdowania. W godzinach i w dniach wolnych od przesucha H mia mono i odpowiednie warunki do pisania. Pisa chtnie, ceni sobie t prac i zapewnia, e pochania go ona w caoci. W wypowiedziach na pimie, ktre osobicie dorcza przesuchujcemu, rozwija zagadnienia, ktre byy przedmiotem przesuchania w danym dniu, potwierdzajc i uzupeniajc tre ustnych wyjanie. Gdy przerwa w przesuchaniu miaa trwa kilka dni, zawiadamiano go o przedmiocie najbliszego przesuchania, a on przygotowywa na pimie materia do swych ustnych wyjanie na dany temat. Tak byo na przykad z opracowaniami Ostateczne rozwizanie oraz Zatrudnienie winiw. Pisa rwnie z wasnej inicjatywy, gdy zauway, e jakie zagadnienie poruszone na marginesie przesucha interesuje przesuchujcego. W ten sposb powstay na przykad opracowania o Lebensbornie, o grupach krwi, o rangach w SS i niektre charakterystyki. H narysowa rwnie schemat przedstawiajcy wykresowo powizania i zalenoci obozu koncentracyjnego w ramach WVHA i RSHA oraz ustali i zaznaczy na dostarczonych mu mapach sztabowych przeszo 900 miejscowoci na terenie Rzeszy i krajw okupowanych, w ktrych istniay obozy podlege WVHA. Niemiecki wydawca powouje si na te fakty i na ich podstawie pisze we wstpie: Komendant owicimski okaza si w najwyszym stopniu skonnym do wynurze winiem ledczym, ktry z nieoczekiwan skrupulatnoci i z pomoc dobrej pamici odpowiada na zadawane mu pytania najczciej bardzo dokadnie i trafnie. (...) To, co H pisze, i sposb, w jaki on pisze, dowodzi jasno pochodzenia od dobrze obznajomionego z przedmiotem komendanta owicimskiego i jest zarazem pewnym kryterium, e chodzi o opracowania napisane
23 24

Dokument Norymberski NO-1210. Dokument Norymberski PS-3868. IMT, t. XXXIII. 25 D-749a. IMT, t. XI, s. 438-466. 26 Dokument Norymberski NI-034/037 i NI-039/041. 27 Kopia w Rijksinstituut for Orlogsdocumentatie, Amsterdam. 28 W Warszawie w sprawie przeciwko dyrektorom koncernu IG-Farbenindustrie (Dokument Norymberski NI-4434). Pierwsze przesuchanie odbyo si w Heide, a nastpne w Norymberdze. W wizieniu norymberskim bada Ha i prowadzi z nim rozmowy amerykaski psychiatra wizienny dr G. M. Gilbert w dniach 9-16.4.1946 r. Jego notatki zostay wydane w publikacji - G. M. Gilbert: Nuremberg Diary, 1947, s. 249-270. Ten sam autor opisa modo Ha w pracy - G. M. Gilbert: The Psychology of Dictatorship, 1951; s. 240-245.

dobrowolnie, bez jakiegokolwiek wpywania lub manipulacji. Zreszt wiele szczegw z krakowskich opracowa oraz przejawiajca si w nich skonno piszcego do wynurze znajduj wakie potwierdzenie ju w treci protokow norymberskich i w sprawozdaniu dra Gilberta o Hie. (...) Doskonale funkcjonujcy komendant obozu w Owicimiu okazuje si rwnie wzorowym winiem ledczym, ktry nie tylko pedantycznie rozwodzi si o swoich wiadomociach na temat obozw koncentracyjnych, ale take (...) skada wyczerpujce sprawozdanie o sobie samym, swoim yciu i swojej Psyche, tak jak on j pojmuje. Ju w tym zaznaczaj si owe zadziwiajce, lecz dla Ha tak charakterystyczne rysy: skwapliwie gorliwa skrupulatno czowieka, ktry stoi zawsze w subie jakich autorytetw, ktry stale spenia swoj powinno - zarwno jako kat, jak i przyznajcy si do winy delikwent - ktry nieustannie yje tylko z drugiej rki, zawsze rezygnujc ze swojej osobowoci, i dlatego swoje wasne ja, przeraajco puste ja, z gotowoci oddaje sdowi w formie autobiografii, aby suy sprawie.29 Wyjanienia ustne zoone przez Ha w toku postpowania przygotowawczego (pierwsze w dniu 28 wrzenia 1946 r., ostatnie w dniu 11 stycznia 1947 r.) zajmuj cznie 104 strony maszynopisu. H nie zna jzyka polskiego, wobec czego przesuchiwano go w jzyku niemieckim i protokoy tumaczono mu na ten jzyk. H stwierdza, e tre protokow oddaje wiernie jego wyjanienia, na dowd czego podpisywa wszystkie wasnorcznie.30 Kocowy ustp protokou przesuchania Ha w dniu 11 stycznia 1947 r. ma tre nastpujc: Dzisiaj, oceniajc sw dziaalno na podstawie jej wynikw oraz na podstawie tych wszystkich faktw i zdarze, ktre przynis ze sob dla Niemiec i dla wiata caego narodowy socjalizm, dochodz do przekonania, e obraem bdn drog, a biorc udzia w opisanych przeze mnie akcjach organizacji, do ktrych naleaem, staem si wspwinnym tego za, ktre organizacje te obcia. Znalazszy si w SS i wychowany w dyscyplinie tej organizacji wierzyem, e wszystko, co nakazuje jej szef oraz Hitler, jest suszne, i uwaaem, e byoby hab i saboci, gdybym od wykonania ich polece i rozkazw stara si w jakikolwiek sposb uchyli. Majc takie nastawienie, trwaem a do ostatka na wszystkich stanowiskach, ktre mi wyznaczono, i wykonywaem gorliwie wszystkie zlecenia, aczkolwiek w czasie mej pracy w obozach koncentracyjnych widziaem, e dziej si w nich rzeczy nieludzkie. Nieraz w czasie akcji masowego niszczenia ydw zastanawiaem si, czy istnieje Opatrzno, a jeli tak, to jak to jest moliwe, e takie rzeczy dzia si mog. Mimo to byem wszdzie obecny, zarwno przy odbieraniu nadchodzcych transportw, jak przy gazowaniu w komorach gazowych i przy paleniu zwok, chcc suy przykadem mym podwadnym i unikn zarzutu, e wymagam od nich tego, od czego sam uciekam. Jak ju poprzednio podkreliem, obz koncentracyjny w Owicimiu, tak jak i inne obozy niemieckie, by zem, i to zem podanym przez naczelne kierownictwo pastwa i partii, ktre przez stworzenie warunkw istniejcych w obozie przemieniy go w obz
29 30

M. Broszat: Wstp do edycji Kommandant in Auschwitz, s. 9, 10, U. Dosowna treci takiego owiadczenia Ha Jest nastpujca: Das vorstehende Protokoll ist mir vollinhaltlich in die deutsche Sprache bersetzt worden. Die Aufnahme wiedergibt meine in deutscher Sprache gemachten Aussagen wort- und sinngem. Als Beweis dessen zeichne ich das Protokoll eigenhndig. Wzmianka Broszata, e bya to wrtliche oder sinngeme Wiedergabe, Jest niecisa (tame, s. 9, przyp. 1).

wyniszczenia. Win moj jest to, e mimo wszystko ze subist gorliwoci w obozie tym pracowaem, nie znalazem w cigu mej suby drogi ludzkiego, a nie subowego podejcia do ludzi wizionych w obozie. Pozostawiajc ocen mej dziaalnoci i mej winy sdowi, ktry bdzie rozpatrywa moj spraw na podstawie ustalonych faktw i przejaww mej dziaalnoci, przyznaj nastpujce fakty: 1. W czasie od listopada 1922 r. a do upadku Niemiec w 1945 r. byem czonkiem Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotnikw (NSDAP). 2. Od czerwca 1933 r. a do upadku III Rzeszy byem czonkiem sztafet ochronnych (SS), w ktrych doszedem do stopnia SS-Obersturmbannfhrera. 3. W czasie od maja 1940 r. do koca listopada 1943 r. peniem funkcje komendanta obozu koncentracyjnego w Owicimiu oraz szefa garnizonu SS w Owicimiu. 4. W czasie od 1 grudnia 1943 r. do upadku Rzeszy w 1945 r. peniem funkcje szefa Urzdu DI w WVHA. 5. Od lata 1941 r. przygotowywaem, a od stycznia 1942 r. kierowaem akcj masowego zabijania ydw w urzdzeniach niszczycielskich obozu koncentracyjnego w Owicimiu. 6. W czasie mej dziaalnoci w Owicimiu zginy tam miliony ludzi, ktrych dokadnej liczby nie jestem w stanie ustali. 7. Ofiarom tym zrabowano w Owicimiu olbrzymie wartoci majtkowe, ktrych wysokoci nie potrafi obecnie nawet w przyblieniu oceni. 8. Wedug obowizujcych przepisw byem jako komendant obozu za wszystko to, co w obozie si dziao, wycznie i w peni odpowiedzialny. Wszystkie kwestie nie poruszane w protokole, a omwione w sporzdzonych przeze mnie pisemnych opracowaniach uwaam za istotne uzupenienie treci tego protokou i dlatego te prosz o zaczenie tych opracowa do protokou mego przesuchania. Ostatnie zdanie dotyczy tych wszystkich opracowa Ha zawartych w niniejszej publikacji, ktre napisa H w Krakowie w czasie postpowania przygotowawczego. Jeeli chodzi o pozostae materiay, to autobiografia zostaa napisana w Krakowie po zakoczeniu postpowania przygotowawczego, a poegnalne listy do rodziny i Owiadczenie - po wyroku, gdy H oczekiwa w Wadowicach na jego wykonanie.

IV

Rudolf H przez wiele lat obraca si w krgu ludzi sobie podobnych, ktrzy z Hitlerem, Bormannem, Himmlerem, Eickem i innymi awanturnikami nie umiejcymi znale drogi do normalnego, pokojowego ycia tworzyli zalek, a nastpnie, trzon partii hitlerowskiej. Dziki tym kontaktom nalea niewtpliwie do grona wtajemniczonych w poufne sprawy partyjne, a po oddaniu partii wadzy w pastwie - take i w najtajniejsze sprawy pastwowe. wiadczy o tym powierzenie Howi przez Himmlera przeprowadzenia w Owicimiu akcji zagady ydw z zastrzeeniem zachowania najgbszej tajemnicy nawet w stosunku

do przeoonych. Wszystkie opracowania Ha dowodz, e zna on wiele faktw, zapamita je i ustnie albo pisemnie zrelacjonowa. O niektrych faktach wypowiada si kilkakrotnie bd w toku rnych przesucha, bd te na pimie. W pisemnych wypowiedziach sam powraca do niektrych kwestii, np. do kwestii likwidacji ydw, powtarzajc wiernie, ze wszystkimi szczegami, zapamitane dokadnie fakty i zdarzenia. Wszystko to dotyczy faktw znanych Howi z jego osobistych spostrzee. Przy ich opisie wspomina rwnie o swych wczesnych wewntrznych przeyciach. Opisujc na przykad przebieg zagazowania 900 radzieckich jecw wojennych, pisze w autobiografii (s. 146): Otwarcie jednak powiem, e zagazowanie tego transportu podziaao na mnie uspokajajco, wkrtce przecie trzeba byo rozpocz masowe umiercanie ydw, a dotychczas ani ja, ani Eichmann nie zdawalimy sobie sprawy z tego, w jaki sposb bdzie si odbywa masowe zabijanie. Pewne informacje, ktre podaje na podstawie wiadomoci z innych rde, interpretuje i objania H w rnych wypowiedziach odmiennie. Tak jest z informacj Eichmanna o liczbie ofiar zamordowanych w owicimskich komorach gazowych. W toku przesuchania w dniach 13-14.3.1946 r. zezna on w tej sprawie: W samym Owicimiu zgino szacunkowo okoo 3 000 000 ludzi. Przyjmuj szacunkowo, e z tego zostao 2 500 000 ludzi zagazowanych. Poza wiadomociami z mojego osobistego dowiadczenia zostao to potwierdzone cakiem oficjalnie przez SS-Obersturmbannfhrera Eichmanna, referenta spraw ydowskich w RSHA w czasie jego raportu sprawozdawczego w kwietniu 1945 r. u Reichsfhrera SS. W zeznaniach z 5 i 15.4.1946 r. H powtrzy liczb 2 500 000 ofiar. W owiadczeniu z dni 2324.4.1946 r.31 na zadane mu pytanie: Gring chce wiedzie, jak byo technicznie w ogle moliwe zniszczenie 2,5 milionw ludzi w cigu 3,5 lat odpowiedzia m. i., co nastpuje: Przyjmujc za punkt wyjcia 2,5 miliona ludzi, ktrzy wedug Eichmanna zostali deportowani do Owicimia na zagad, przypadayby na jeden dzie przecitnie dwa transporty z czterema tysicami ludzi. Po odjciu od tego 25% zdatnych do pracy, szoby 3 000 dziennie na zagad. Liczc, e przerwy pomidzy poszczeglnymi akcjami wynosiy cznie 9 miesicy, pozostawaoby 27 miesicy po 90 000 ludzi, co rwna si 2 430 000 ludzi. Tak wyglda wyliczenie oparte na technicznych moliwociach. Ja musz si trzyma liczby podanej przez Eichmanna, ktremu jedynie - zgodnie z rozkazem Reichsfhrera SS - wolno byo robi notatki o tych akcjach niszczycielskich. Wszystkie inne placwki biorce jakikolwiek udzia w tych akcjach miay natychmiast niszczy dokumenty. Ja nie miaem adnej dokumentacji. Wedug mej najlepszej wiedzy liczba ta wydaje mi si jednak o wiele za wysoka. Gdy zlicz wielkie akcje masowe, ktre zachowaem jeszcze w pamici, i dodam do tego kwoty odsetka bdu, to wedug mojego

31

Kopia w Rijksinstituut for Orlogsdoeumentatie, Amsterdam.

obliczenia byo od pocztku 1941 r. do zakoczenia 1944 r. najwyej 1,5 miliona. Jednak to s tylko moje szacunki, ktrych nie mog udokumentowa. Akta w sprawie Ha oraz w sprawie przeciwko czonkom zaogi obozu koncentracyjnego OwicimBrzezinka obejmuj okoo 12 000 kart dokumentarnych materiaw dowodowych. Potwierdzaj one, nieraz w najdrobniejszych szczegach, fakty podane przez Ha oraz uzupeniaj je i pogbiaj wielostronnie. Przy konfrontacji z tymi materiaami okazuje si, e H by doskonale zorientowany w wielu sprawach i e majc dobr pami relacjonowa je w zasadzie zgodnie z prawd. Prof. dr Stanisaw Batawia, ktry przeprowadzi badanie psychologiczne i lekarskie Ha, pisze we wstpie do publikacji czci opracowa Ha wydanej w 1951 r., e ,,postawa Rudolfa Ha podczas tych bada i rozmw uatwiaa prac badajcego oraz e zarwno badajcy, jak i ci wszyscy, ktrzy bliej zetknli si z Rudolfem Hem, uwaali jego wypowiedzi z reguy za wiarygodne (...).32

Sporzdzony przez Ha schemat organizacyjny ukazuje funkcje obozu koncentracyjnego w aparacie pastwowym hitlerowskiej Rzeszy. Wedug tego wykresu dziaalno obozu regulowa WVHA w trybie kierownictwa i nadzoru subowego, personalnego, administracyjnego i finansowo-gospodarczego, a RSHA - przez dostarczanie kontyngentw winiw i decydowanie o ich losie. Funkcja niszczycielska obozw koncentracyjnych bya wypadkow dyrektyw obu tych urzdw centralnego sztabu organizacyjnego Heinricha Himmlera. H wyranie rozrnia dwie funkcje tego strasznego tworu straszliwej ideologii, jakim by obz owicimski. Jedn z nich okrela jako normaln funkcj obozu koncentracyjnego w hitlerowskiej Rzeszy i przyznawa, e istniejce warunki obozowe sprawiay, i obz owicimski by dla winiw obozem powolnej zagady (Vernichtungslager), na ktr skazani byli wszyscy wrogowie pastwa zamknici za drutami obozu. Trzymano tam przy yciu tych winiw, ktrych natychmiastowe zamordowanie byoby rzecz nierentown. Byli oni po prostu nieboszczykami na urlopie.33 Druga funkcja obozu polegaa na ludobjczej akcji bezporedniego zabijania ofiar natychmiast po ich przywiezieniu do obozu. Odnosio si to do akcji masowej zagady milionw ofiar w komorach gazowych Owicimia, przeprowadzonej pod kierunkiem Ha i nazwanej od niego mianem Aktion H. Obz w tej funkcji nazwa H przedsibiorstwem zagady (Vernichtungsanstalt). Midzynarodowy Trybuna Wojskowy w Norymberdze stwierdzi w swym wyroku, e jedn z najbardziej osawionych metod terroru w stosunku do ludnoci cywilnej krajw okupowanych byy hitlerowskie obozy koncentracyjne. Metoda ta bya przy pomocy tajnej policji stosowana bardzo szeroko i z czasem
32

Prof. dr S. Batawia: Rudolf Hoess, komendant obozu koncentracyjnego w Owicimiu. Biuletyn VII GKBZH, s. 13 i 23. 33 A. Weiss-Rthel: Nacht und Nebel. Monachium 1946; s. 114-123.

obozy koncentracyjne stay si miejscami, w ktrych miliony ludnoci cywilnej ulegy zagadzie przez stosowanie zorganizowanego i systematycznego zabijania.34 Rudolf H by zaoycielem, organizatorem i komendantem obozu koncentracyjnego OwicimBrzezinka, w ktrym jego podwadny, lekarz SS dr Kremer widzia - jak pisze w swym dzienniku obozowym - sceny najstraszliwsze ze strasznych, w porwnaniu z ktrymi pieko Dantego wydaje si prawie komedi. Spord okoo tysica rnego rodzaju obozw hitlerowskich, istniejcych w okresie drugiej wojny wiatowej na obszarze III Rzeszy i wszystkich okupowanych przez ni krajw, obz owicimski, znany powszechnie pod nazw Konzentrationslager Auschwitz, by nie tylko najwikszy pod wzgldem swych rozmiarw oraz liczby osadzonych w nim winiw, lecz take najbardziej potworny i nieludzki ze wzgldu na ogrom i rodzaj popenionych zbrodni. czc w sobie elementy bezporedniej eksterminacji, biologicznego wyniszczenia i najciszej pracy by niejako syntez hitlerowskiego systemu rnego rodzaju obozw.35 Zalek obozu stanowiy wspomniane ju koszary wojskowe pooone na lewym brzegu Soy oraz kilka budynkw Polskiego Monopolu Tytoniowego. Koszary skaday si zaledwie z 20 budynkw, przewanie parterowych. Obz mieszczcy si w budynkach koszar wojskowych nazywano przez cay czas jego istnienia obozem macierzystym (Stammlager). Poza obozem macierzystym do owicimskiego kombinatu mierci nalea obz w odlegej o 3 km Brzezince (Birkenau) oraz 39 obozw pobocznych (Nebenlager, Zweiglager, Auenlager, Arbeitslager) na terenie caego lska i nawet poza lskiem, jak np. obz w Brnie w Czechosowacji. Przez obz owicimski przeszo z gr 400 000 winiw numerowanych w rnych seriach.36 Spord nich zgino w Owicimiu i - po przeniesieniu - w innych obozach okoo 340 000 winiw. H przyzna, e miertelno w obozie owicimskim bya znacznie wysza ni w innych hitlerowskich obozach koncentracyjnych.37 Potwierdzeniem tego jest zachowana ksiga wykazu stanw dziennych (Strke) za czas od 19 stycznia do 19 sierpnia 1942 r. W cigu tych 213 dni zmaro jednego dnia: najmniej 19.1.1942 r. - 17 winiw, najwicej 18.8.1942 r. - 390, rednio - 97 winiw. W stosunku do stanu liczebnego winiw na dany dzie najmniejsza dzienna miertelno winiw wynosia 0,14% (dnia 19.1.1942 r.), a najwiksza - 2,85% (dnia 15.3.1942 r.). Gdyby nawet w obozie owicimskim nie torturowano winiw fizycznie i moralnie, gdyby nie zncano si nad nimi i nie mordowano masowo, to ju same warunki mieszkaniowe, sanitarne i ywnociowe byyby wystarczajc przyczyn olbrzymiej miertelnoci.

34 35

IMT, t. I, S. 262. J. Gumkowski; Przedmowa do pracy dra J. Sehna: Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka (Auschwitz-Birkenau). Wydawnictwo Prawnicze 1960; s. 6-7. 36 Wyjanienia R. Ha z dnia 14 i 15 listopada 1946 r.t t. 21 akt. 37 Wyjanienia R. Ha z dnia 8 stycznia 1947 r. t. 21 akt.

W Owicimiu (Stammlager) w blokach obliczonych teoretycznie na 400 winiw staczano 700-1 000, a nierzadko take i 1 200 winiw. Z oblicze kubatury takiego bloku, dokonanych wedug pomiarw zrobionych na miejscu oraz wedug autentycznych planw niemieckich, wynika, e przy tym stoczeniu w blokach obozu macierzystego przypaday na jednego winia 2 m3 powietrza. W Brzezince winiowie mieszkali w barakach wzorowanych na wojskowych stajniach polowych (Pferdestallbaracken, typ 260/9). Baraki miay po 40,76 m dugoci, 9,56 m szerokoci i 2,65 m wysokoci. Zbudowane byy na zrbie z belek drewnianych i miay pozbawione okien ciany z cienkich desek. Baraki nie miay sufitw, a dachy z desek pokrytych cienk pap czsto przeciekay. Jedynym wyposaeniem tych barakw byy trzypitrowe prycze (koje), na ktrych na barogach ze somy albo czsto na goych deskach gniedzili si w nocy stoczeni winiowie. Barak obliczony by na pomieszczenie 300 winiw. Z pisma kierownika magazynu odzieowego z dnia 14.7.1944 r. wynika jednak, e w rzeczywistoci w jednym baraku mieszkao niejednokrotnie 1 000-1 200 winiw. Jeeli odliczy si przestrze zajmowan na pokoiki starszego blokowego i kapo oraz na magazyn ywnociowy, na jednego winia przypadnie okoo 0,28 m2 powierzchni i okoo 0,75 m3 powietrza.38 Murowane z materiau rozbirkowego, nietynkowane baraki obozu kobiecego w Brzezince (FKL) z ich grobowymi buksami zamiast ek z powodzeniem wspzawodniczyy o gorsze z prymitywem drewnianych barakw koskich obozu mskiego. Odywianie w obozie byo zarwno pod wzgldem ilociowym, jak i jakociowym tak bardzo niedostateczne, e w zwizku z cik prac winiowie byli doprowadzani w bardzo krtkim czasie do wygodzenia, zupenego wyniszczenia organizmu i w konsekwencji - do szybkiej mierci. Na oznaczenie czowieka znajdujcego si w kocowym stadium zagodzenia wynalaz jzyk obozowy okrelenie muzuman (Muselmann). Los winia owicimskiego, ktry zmuzumania, by przypiecztowany: yda - poniewa w tym stanie nie nadawa si do adnej pracy i dlatego podlega specjalnemu traktowaniu (Sonderbehandlung); innego winia - poniewa jako umierajcy nie mg by bardziej ni miertelnie chory i gdy nawet szczliwym zbiegiem okolicznoci znalaz si w szpitalu obozowym, to take musia zgin. Jeden obfitszy posiek by dla niego takim wysikiem, e powodowa mier, co potwierdziy znane wypadki w pierwszych dniach po wyzwoleniu obozw koncentracyjnych. Materiay owicimskiego Instytutu Higieny dowodz, e przy obozowym wyywieniu okres pobytu w obozie przez 3-6 miesicy - zalenie od rodzaju wykonywanej pracy - prowadzi w zasadzie do stanu zmuzumanienia.39 W zarzdzie obozu owicimskiego istnia specjalny oddzia, ktrego zadaniem byo jak najwiksze wykorzystanie winiw jako siy roboczej. Oddzia ten, zwany Arbeitseinsatz (Oddzia Zatrudnienia),
38

Wedug przyjtych norm wiziennych objto powietrza dla kadego winia powinna wynosi w celach 3 3 wsplnych co najmniej 13 m , a w celach jednoosobowych co najmniej 18 m . W porze zimowej cele powinny by opalane i temperatura w nich nie moe by nisza od 14 C. 39 Dr H. Mnch: Hunger und Lebenserwartung in Auschwitz.

organizowa druyny robocze zoone z winiw i wyznacza poszczeglne druyny do pracy w zakadach przemysowych i w kopalniach rozrzuconych na terenie caego Grnego lska. W bezporednim ssiedztwie obozu firma Krupp wybudowaa zakady przemysu zbrojeniowego, przejte nastpnie przez firm Union, a tu koo. Owicimia, w Monowicach - firma IG-Farbenindustrie zbudowaa fabryk benzyny syntetycznej Buna-Werke. Do budowy zarwno tych, jak i wielu innych zakadw przemysowych obz owicimski dostarcza tysice robotnikw do niewolniczej pracy. Na robotach doprowadzano ludzi do kracowego wyczerpanie pracami przy osuszaniu bagien i bot, przy budowie drg, w sztolniach kopalni, w fabrykach i warsztatach. Druyny musiay nieraz chodzi do miejsca pracy odlegego o 7-8 km. SS-mani ustawiali winiw w kolumny i otoczywszy uzbrojonym konwojem, zaopatrzonym ponadto w kije, z psami u nogi - pdzili winiw do roboty. W czasie pracy, ktra odbywaa si w najgbszym milczeniu i z zasady biegiem, bito winia pod najbahszymi pozorami. Tych, ktrzy padali ze znuenia, rozstrzeliwano na miejscu. Miejsce pracy byo jednoczenie miejscem masowych mordw. Dzie winia rozpoczyna si pobudk o godzinie 4.30, a koczy - zalenie od odlegoci miejsca pracy - nieraz pnym wieczorem. Odzienie wydawane winiom nie chronio ich dostatecznie przed wpywami atmosferycznymi, a zwaszcza nie zabezpieczao od zimna i wilgoci. Byo ono jednakowe zarwno dla winiw pracujcych pod dachem, jak i dla winiw zatrudnionych na wolnym powietrzu, i to bez wzgldu na stan pogody i por roku. Wikszo winiw pracowaa w drewniakach, ktre wywoyway obtarcia skry. Do obtar tych doczay si w warunkach owicimskich zakaenia i gbokie ropowice, ktre stanowiy olbrzymi odsetek schorze chirurgicznych. Wielu winiw chodzio boso, co w warunkach ich pracy powodowao takie same szkodliwe skutki jak i drewniaki. Niedoywione, wycieczone organizmy winiw nie byy w stanie walczy z chorobami, tote miertelno wrd chorych bya bardzo dua. Ludzie w starszym wieku czy sabszej konstytucji ginli masowo w krtkim czasie. W pierwszym okresie istnienia obz nie mia w ogle szpitala, a winiom-lekarzom nie wolno byo peni funkcji lekarskich. W 1940 r. blokami szpitalnymi byy tylko parterowe bloki 20 i 21 obozu macierzystego. Pniej rozszerzono szpital o bloki 28 i 19, a w kocowym okresie istnienia obozu take o blok nr 9. Chorych staczano po kilku na jednym sienniku, bez wzgldu na rodzaj chorb, ktrymi byli dotknici, bez poduszek, przy czym strzpy jednego podartego koca przypaday na 2-3 chorych. Z powodu niezdolnoci do pracy chorzy byli ywieni gorzej ni winiowie pracujcy. Wydzielane dla szpitala wiziennego iloci lekw miay znaczenie symboliczne. Miesiczny przydzia lekw wystarcza zaledwie na jeden lub kilka dni.

W bloku chirurgicznym operowano wszystkich - w zakresie maej chirurgii - bez narkozy i bez miejscowego znieczulenia, robic po 8-10 ci na jednej koczynie. Bardzo czstym zabiegiem byo nacinanie ropni, ktrych najwicej tworzyo si na poladkach na skutek ropienia ran po pobiciu kijem. Materiay zebrane w procesach przeciwko Howi, czonkom zaogi obozu owicimskiego i przeciwko lekarzom hitlerowskim dowodz, e lekarze ci postpowali wbrew ustalonej od zamierzchych czasw zasadzie utrzymania ycia ludzkiego i niesienia pomocy kademu choremu bez wzgldu na to, czy jest to przyjaciel, czy wrg. Lekarze SS wbrew podstawowym zasadom etyki nie leczyli chorych, lecz bez wskaza leczniczych dokonywali na nich zabiegw, ktre byy zbrodniczymi eksperymentami. Poza tym za brali bezporedni udzia w masowym mordowaniu ludzi za pomoc gazu. Lekarz, doktor medycyny i doktor filozofii, profesor nadzwyczajny anatomii Uniwersytetu w Monasterze (Mnster), SS-Obersturmfhrer Johann Paul Kremer, zapisa w swym dzienniku midzy innymi nastpujce fakty ze swej dziaalnoci na stanowisku lekarza obozowego w Owicimiu w 1942 roku: 2.9. O godzinie 3 byem po raz pierwszy przy akcji specjalnej (Sonderaktion). W porwnaniu z tym pieko Dantego wydaje mi si prawie komedi. Nie na darmo nazywaj Owicim obozem zagady. 5.9. W poudnie byem przy akcji specjalnej muzumanw z obozu kobiecego. Najstraszliwsze ze strasznych. Lekarz Hauptscharfhrer Thilo susznie powiedzia dzisiaj, e znajdujemy si tutaj w odbycie wiata (anus mundi). Wieczorem okoo godz. 8 byem znw przy akcji specjalnej transportu i Holandii. Ze wzgldu na przyznawany z tego tytuu dodatkowy przydzia 1/5 litra wdki, 5 papierosw, 100 g kiebasy i chleba - SS-mani ubiegaj si o udzia w takich akcjach. 6.9. Dzisiaj w niedziel doskonay obiad: zupa pomidorowa, p kury z ziemniakami i czerwon kapust, sodka legumina i wspaniae lody waniliowe. Wieczorem o godzinie 8 byem znowu obecny przy akcji specjalnej. 9.9. Jako lekarz asystowaem przy wykonaniu kary chosty na 8 winiach i przy zastrzeleniu z broni maokalibrowej. Wieczorem byem obecny przy czwartej akcji specjalnej. 10.9. Rano byem przy pitej akcji specjalnej. 23.9. W nocy byem przy szstej i sidmej akcji specjalnej. Rano przyby Obergruppenfhrer Pohl. O 8 kolacja. Podano pieczonego szczupaka - ile kto chcia, prawdziw kaw ziarnist, doskonae piwo i kanapki. 30.9. W nocy byem obecny przy smej akcji specjalnej. 3.10. Utrwaliem materia z cakiem wieych zwok (lebensfrisches Material). W Owicimiu le cae ulice chorych na tyfus. Dlatego kazaem zaszczepi si przeciw tyfusowi brzusznemu. 7.10. Byem przy dziewitej akcji specjalnej muzumanw i obozw filialnych. 10.10. Pobraem materia z cakiem wieych zwok, mianowicie wtrob, ledzion i trzustk, i utrwaliem go. 12.10. W nocy byem obecny przy akcji specjalnej 1 600 osb z Holandii. Przeraajce sceny przy ostatnim bunkrze (Hler). Bya to dziesita akcja specjalna. 13.10. Asystowaem przy wykonaniu kary, a nastpnie przy egzekucji 7 polskich osb cywilnych.

17.10. Asystowaem przy wykonaniu kary i przy 11 egzekucjach. Pobraem materia z cakiem wieych zwok po zastosowaniu zastrzyku pilokarpiny. 18.10. Byem obecny przy jedenastej akcji specjalnej Holendrw. Obrzydliwe sceny z trzema kobietami, ktre bagay o ycie. 24.10. Sze kobiet z rewolty w Budach otrzymao zastrzyk (Klehr). 8.11. W nocy braem udzia w dwch akcjach specjalnych, pada deszcz jesienny. Witaem si dzisiaj z H-chaf. [Hauptscharfhrerem] Kittem, moim byym uczniem rodem z Essen. Po poudniu jeszcze jedna akcja specjalna, a wic czternasta, przy ktrej byem tutaj obecny. Wieczorem mie towarzystwo w Fhrerheim. Podano bugarskie czerwone wino i chorwack liwowic. 13.11. Pobraem materia z cakiem wieych zwok 18-letniego yda, silnie atroficznegp, ktrego najpierw sfotografowano. 15.11. Przed poudniem asystowaem przy wykonaniu kary. Lekarze SS brali udzia w wybieraniu ludzi do komr gazowych i w zabijaniu ich w tych komorach, obserwujc przez specjalny wziernik gazoszczelny w drzwiach przebieg trucia ofiar. Drzwi komory otwierano dopiero na znak lekarza stwierdzajcego, e wszystkie ofiary poniosy mier. W akcjach tych brali udzia wszyscy lekarze SS, ktrzy penili sub w obozie. W obozie koncentracyjnym mg y tylko ten wizie, ktry pracowa, tote co pewien czas wybierano niezdolnych do pracy i umiercano ich. Akcje takie nazywano selekcjami lub wybirkami (Aussonderung, Ausmusterung). Zmora selekcji ciya stale przede wszystkim nad winiami przebywajcymi w barakach szpitalnych. Odstraszaa ona, oczywicie, ludzi chorych od zgaszania si do szpitala, tak e przez dugi okres szpital owicimski by przytuliskiem samobjcw, zniechconych do ycia mk bytowania w obozie. Selekcje przeprowadzano rwnie w blokach mieszkalnych wszystkich oddziaw i wszystkich filii obozu w celu usunicia z nich winiw niezdolnych ju do dalszej pracy. Odbywao si to tak, e lekarze SS, najczciej Friedrich Entress, Erwin Helmersohn, Heinz Thilo, Edmund Knig, Joseph Mengele i Bruno Kitt oraz kierownik wydziau zatrudnienia winiw dokonywali przegldu chorych i winiw w blokach i bez adnego badania lekarskiego, wycznie na podstawie zewntrznej oceny, decydowali o yciu lub mierci czowieka. Wizie, ktry sprawia na pierwszy rzut oka wraenie wycieczonego, chorowitego czy niezdolnego do pracy, by przez lekarza kwalifikowany do zagady. W 1942 r. pod pozorem akcji zwalczania tyfusu plamistego kierownictwo obozu postanowio zniszczy nie tylko wszy, ale w ogle wszystkich roznosicieli tyfusu. W tym celu wydano generalne upowanienie do zgadzenia wszystkich chorych znajdujcych si w szpitalu oraz caego personelu szpitalnego. Podstaw caej akcji niszczycielskiej by tajny rozkaz wydany w grudniu 1941 r. przez wczesnego szefa urzdu DI, SS-Obersturmbannfhrera Artura Liebehenschla, ktry wysa do obozw koncentracyjnych specjaln komisj lekarsk w celu oczyszczenia tych obozw - w drodze selekcji - z niepodanych elementw i poddania ich specjalnemu traktowaniu (Sonderbehandlung - SB), czyli zagazowaniu lub

umierceniu za pomoc zastrzyku; akcja oznaczona bya szyfrem 14 f 13. W Owicimiu wybrano wwczas z bloku zakanego okoo 800 chorych, ktrych zagazowano.40 Selekcje byy w obozie staym i normalnym zjawiskiem. Zachowaa si autentyczna lista zawierajca nazwiska 450 kobiet z FKL, ktre w dniu 21 sierpnia 1943 r. zostay osobno umieszczone (Gesonderte Unterbringung - GU) przez kierowniczk tego obozu Oberaufseherin- Marie Mandel. Dalszy ich los przypiecztowa kryptonim SB. Wraz z selekcjami stanowio to wedug okrelenia Mncha prophylacticum magnum sterilicum Auschwiciense - wielkie zapobiegawcze oczyszczanie Owicimia.41 W szczeglnie barbarzyski sposb zncano si nad radzieckimi jecami wojennymi. Do obozw koncentracyjnych kierowano ich w zasadzie na wyniszczenie. Przez obz owicimski przeszo okoo 10 000 zewidencjonowanych jecw radzieckich. Z liczby tej do poowy stycznia 1945 r. pozostao przy yciu 96 jecw.42 Od wiosny 1942 r. deportowano ydw do owicimskiego obozu zniszczenia za porednictwem placwki Eichmanna jako tzw. Transport-Juden, w masowych transportach szyfrowanych znakiem RSHA IV B4. Zawiadomienie o takim transporcie zawierao wzmiank: Transport odpowiada wydanym dyrektywom i powinien by wczony do akcji specjalnej (Sonderaktion). Po przyjedzie do Owicimia i zatrzymaniu si pocigu na rampie obozowej bocznicy kolejowej wypdzano ydw z wagonw, a rzeczy wyadowywano na ramp, skd nastpnie specjalna druyna robocza zoona z winiw przewozia je do olbrzymich magazynw obozowych, zwanych Kanad. Nazwa ta, nadana przez winiw z powodu bogactw przechowywanych w magazynach, przyjta zostaa pniej przez zarzd obozu i bya oficjalnie uywana. Po wyadowaniu transportu kierowano nowo przybyych do ani drog przechodzc obok bocznicy kolejowej. W czasie tego pochodu skazacw lekarze SS wybierali spord tumu modych, zdolnych do pracy fizycznej ydw obojga pci i tych nielicznych wybranych posyali do obozu; reszta wprost z tej rampy kolejowej sza do komr gazowych, gdzie wszystkich umiercano gazem. Nieodwoalnie ofiarami mordu byli przede wszystkim chorzy, kobiety ciarne, kobiety z niemowltami i dziemi. Jeeli krematoria nie mogy nady z pochanianiem wszystkich ofiar na raz, umieszczano je chwilowo w obozie jako depozyt (Depot- Hftlinge), ktrego jednak nie wpisywano do ewidencji winiw obozowych. Po zagazowaniu i spaleniu w krematoriach pierwszej partii transportu przychodzia kolej na depozyt. Tak samo postpowano z wybranymi z transportu ludmi zdrowymi, modymi i silnymi, jeeli okazao si, e na ich si robocz zarzd obozu nie reflektowa. Do obozu przyjmowano tylko wwczas, kiedy trzeba byo uzupenia luki powstae w druynach roboczych. Wobec takiego zaoenia bardzo duo transportw w ogle nie przechodzio przez waciwy obz, lecz zaraz po obrabowaniu szy one w caoci z rampy kolejowej bezporednio do komr gazowych. Komora gazowa krematorium I okazaa si niewystarczajca do ich zlikwidowania. Dlatego urzdzono dwie dalsze komory gazowe w pustce lenej przysikw Brzezinki; na ten cel przerobiono dwie chaty wysiedlonych chopw. Komory te oznaczono jako bunkier 1 i bunkier 2.

40 41

Akta procesu przeciwko czonkom zaogi obozu owicimskiego, t. 37. Dr H. Mnch: Hunger und Lebenserwartung in Auschwitz. 42 Wykaz stanu winiw w dniu 17.1.1945 r. ,

W pierwszej poowie 1943 r. uruchomiono w Brzezince krematoria II i III, a w pniejszych miesicach krematoria IV i V. Krematoria II i III miay oprcz piecw olbrzymie pomieszczenia podziemne, oznaczane w rysunkach i korespondencji jako kostnica (Leichenkeller 1 i Leichenkeller 2). Krematoria te stanowiy zesp zaprojektowany i wybudowany wycznie w celu masowego zabijania ludzi przy uyciu trujcego gazu. Kostnica 2 (Leichenkeller 2) bya rozbieralni. Waciw komor do trucia ludzi bya kostnica 1 (Leichenkeller 1) o wymiarach 30 7 2,40 m, czyli o powierzchni 210 m2. Krematoria IV i V miay po 3 komory. Pniej urzdzono tam czwart komor. Pierwsza komora moga pomieci 1 500, druga 800, trzecia 600, a czwarta 150 ludzi, czyli cznie wszystkie komory okoo 3 000 ludzi. W tych krematoriach komory gazowe pooone byy nad ziemi. W maju 1944 r. zaczy nadchodzi tak wielkie -transporty ydw wgierskich, e mimo czynnych komr gazowych krematoriw II-V uruchomiono ponownie komory gazowe bunkra nr 2. Obfite materiay dokumentarne zebrane przez radzieck Nadzwyczajn Komisj Pastwow oraz przez Gwn Komisj Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce dowodz, e wydajno komr gazowych w Brzezince wynosia okoo 60 000 ludzi w cigu 24 godzin. Komory te zostay wybudowane specjalnie do trucia cyklonem B. Wprawdzie z atwoci mona by je dostosowa do trucia innymi gazami technicznymi, ale byo to zbyteczne, poniewa najprostszy, najsilniej i najszybciej dziaajcy oraz najatwiejszy w uyciu by cyjanowodr w technicznej postaci cyklonu B. Cay zesp komr gazowych i krematoriw rozplanowano i zbudowano z premedytacj nastawion na masow produkcj typu fabrycznego. Z planw obiektw wida, jak przemylany by w cykl produkcyjny i jak dobrze zorganizowany zosta obieg materiau ludzkiego tak ywego, jak i martwego od wstpu do rozbieralni a do piecw ze zmechanizowanym midzypoziomowym poczeniem za pomoc elektrycznego dwigu. Dla zwok przywoonych z obozu zbudowano w krematoriach II i III rynn spustow (Rutsche), tak e zwoki spaday samoczynnie wprost z samochodu na platform elektrycznego dwigu. W rozwoju krematoriw widoczne s stae wysiki zmierzajce do coraz bardziej ekonomicznego wyzyskania wszelkich technicznych moliwoci. Przykadem tego jest prba wyzyskania ciepa ekshaustorw kominowych do podgrzewania komr gazowych, projekt wyzyskania ciepa pieca na odpadki (Mllverbrennungsofen) do grzania wody, podzia komr gazowych na mniejsze izby w celu oszczdzenia cyklonu przy gazowaniu mniejszej liczby ludzi, skonstruowanie specjalnych supwrozpylaczy cyklonu, aby jak najskuteczniej wykorzysta t trucizn przez stworzenie maksymalnej powierzchni parowania cyklonu. Wreszcie wiadcz o tym zasady projektu szstego krematorium i inne dane. W wyniku klsk wojennych ponoszonych systematycznie na froncie wschodnim i staego cofania si wojsk hitlerowskich pod naporem Armii Radzieckiej wadze SS zaczy przygotowywa si do ewakuacji obozu. Na wiosn 1943 r. rozebrano bunkier 1 i zasypano doy paleniskowe przy obu bunkrach. W maju 1944 r. stare krematorium I w obozie macierzystym przerobiono na schron przeciwlotniczy. Krematorium IV spalone zostao w padzierniku 1944 r. podczas buntu zatrudnionych w nim winiw. W listopadzie 1944 r. unieruchomiono krematoria II i III i zaczto je rozbiera w celu przewiezienia do Gro-Rosen. Zburzono rwnie bunkier 2. Krematorium V wysadzono w powietrze w dniu ucieczki zaogi z obozu.

Du cz najbardziej kompromitujcych akt i dokumentw obozowych wywieziono lub zniszczono. Reszt wadze obozowe czciowo spaliy w ostatnich dniach przed zupenym opuszczeniem obozu. Ocalaa od cakowitego zniszczenia tylko nieznaczna stosunkowo cz. Od jesieni 1944 r. zaczto wysya z Owicimia wiksze transporty winiw do innych obozw w gb Niemiec. Dnia 18 stycznia 1945 r. wadze obozowe w popiechu ewakuoway z Owicimia reszt winiw - okoo 58 000 osb, a pozostawiy w obozie tylko 5 000-6 000 ciko chorych. W jednym z pobocznych obozw (Frstengrube) spalono w barakach wszystkich chorych winiw. Dnia 27 stycznia 1945 r. obz owicimski zosta wyzwolony przez Armi Radzieck.43

VI

Zagadnienie psychologiczne, psychiatryczne i socjologiczne, nasuwajce si i kojarzce z fenomenem Rudolf Franz Ferdinand H, omawiaj Gilbert i Batawia, ktrzy badali Ha osobicie, oraz G. Reitlinger44 i M. Broszat na podstawie wypowiedzi Ha zawartych w protokoach jego przesucha i w rkopisach. Powoana praca prof. dra Stanisawa Batawii, w ktrej cytuje on rwnie prac Gilberta w wydaniu francuskim,45 zawiera m. i. ustpy nastpujcej treci: Komendant Owicimia by, z uwagi na pewne cechy indywidualne, wcieleniem waciwoci najbardziej charakterystycznych dla mentalnoci hitlerowskiej i niepospolitym wprost okazem tego niezmiernie wartociowego dla kierownikw III Rzeszy typu Parteigenosse, ktry umoliwia w cigu dugiego okresu czasu realizacj zbrodniczych planw hitleryzmu. H by bodaj ucielenieniem wszystkich zalet, ktrych reim narodowo-socjalistyczny mg wymaga od SS-manw. By znakomitym wykonawc otrzymywanych rozkazw, lepo posusznym swym przeoonym i cakowicie bezkrytycznym w stosunku do wszelkich zarzdze wadz, wierzy zawsze gboko w suszno wszystkiego, co gosi Fhrer, a jako wierny wyznawca idei hitlerowskich, bezgranicznie oddany sprawie, nie rozumowa, nie widzia nigdy adnych zagadnie, tylko sucha i dziaa zgodnie z rozkazami. (...) Stanowi wic bardziej typ robota, anieli ywego czowieka, a tym samym idea obywatela III Rzeszy, i SS-mana oraz niedocigniony wzr dla wszystkich hitlerowcw jako idealny wykonawca kadego rozkazu. (...) Rudolf H zasuguje na wyrnienie i dlatego, e jest unikatem wrd przestpcw wojennych, gdy od razu po aresztowaniu w roku 1945 uzna za swj obowizek zoy wyczerpujce zeznania o dokonanych zbrodniach - zeznania zgodne w zasadniczych kwestiach z prawd - oraz uwaa, e
43

Dane o obozie owicimskim podane w czci V Wstpu opieraj si na badaniach i cytowanej pracy dr J. Sehn: Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka (Auschwitz- Birkenau). Wydawnictwo Prawnicze 1960. 44 G. Reitlinger: Die Endlsung. Hitlers Versuch der Ausrottung der Juden Europas 1939-1945. Berlin 1956. G. Reitlinger: Die SS. Tragdie einer deutschen Epoche, 1957. 45 G. M. Gilbert: Le Journal de Nuremberg, 1947.

jako komendant Owicimia ponosi odpowiedzialno za wszystko, co si dziao w obozie, i rozumia, e musi odpokutowa wasn mierci zagad milionw ofiar. (...) Mwi niewiele, odpowiedzi formuowa krtko, treciwie; by niezmiernie rzeczowy i dokadny w opowiadaniu o rnych wydarzeniach; stara si odtwarza wszystkie istotne szczegy i kolejno wanych faktw; nieraz wraca do tych samych kwestii podczas nastpnej rozmowy, pragnc uzupeni swe wypowiedzi, twierdzc, e myla o nich i wydaje mu si, i nie byy cise albo nie jest pewien, czy naprawd dobrze odtwarza swe wczesne przeycia. (...) Odpowiadajc na pytania, dotyczce jego przey i faktw z ycia osobistego, H nie formuowa nigdy odpowiedzi w taki sposb, jaki jest typowy dla osb usiujcych przedstawi si w korzystnym wietle i uchodzi za ofiar losu, specjalnych okolicznoci yciowych, przypadkowych wydarze itp. Nie by poza tym zdolny z uwagi na sw struktur psychiczn do analizy psychologicznej wasnych przey i dobierania odpowiednich faktw, mogcych wiadczy o okrelonych jego waciwociach. Uzyskiwanie od niego wypowiedzi o treci przey i sposobie reagowania na pewne wydarzenia nie byo spraw prost ze wzgldu na bezradno, wykazywan w obliczu jakiegokolwiek problemu natury psychologicznej. Czowiek ten w ogle niewiele zastanawia si nad sob, by raczej nastawiony na dziaanie anieli na mylenie (...). W grudniu 1934 r. rozpoczyna H przeszkolenie w obozie koncentracyjnym w Dachau, przeszkolenie, ktre w swej istocie niczym si niemal nie rnio od zwykej tresury. Posugujc si jzykiem pawowowskim, naley je okreli jako wytwarzanie w SS-manach pewnego okrelonego dynamicznego stereotypu, takiego mechanizmu odruchowowarunkowego, ktry by w okrelonych sytuacjach yciowych nie zawodzi nigdy w praktyce. Przeszkolenie miao na celu uczynienie z SS-manw robotw metod wytworzenia w nich pewnych typw stereotypowego zachowania si, spowodowanie reagowania przez nich na pewne bodce w szablonowy, niezmienny sposb, z wyeliminowaniem waciwie monoci krytycznego stosunku zarwno do bodcw, jak i do wasnych reakcji. Okrelone sowa i symbole miay wywoywa okrelone stereotypowe prymitywne procesy psychiczne i stereotypowy sposb dziaania. Sowa takie, jak komunista, yd, przestpca itd. miay od razu wywoywa postaw agresywn; wydawany rozkaz mia od razu powodowa odruchowy sposb dziaania, jako reakcj na usyszany bodziec dwikowy. (...) W rezultacie stosowane metody - zmierzajce do odczowieczenia jednostki ludzkiej i uczynienia z niej robota ze stereotypowymi, najbardziej prymitywnymi i nie poddajcymi si hamowaniu reakcjami odruchowo-warunkowymi - musiay spowodowa wytworzenie si okrelonego, swoistego typu okaleczonej psychiki ludzkiej, tej zdegradowanej psychiki charakterystycznej dla SS-manw, w ktrych faszyzm hitlerowski mg dlatego znale najbardziej doskonaych wykonawcw planowanych zbrodni. (...) Niszczeniu w SS-manach wszelkich dyspozycji do krytycznego mylenia musiao towarzyszy unicestwianie w nich rwnie dawniej nabytych sposobw reagowania uczuciowego w zakresie uczu wyszych; degradacja w zakresie intelektu powinna bya i w parze z degradacj uczuciow. Wzorowym SS-manem moga by tylko taka jednostka, ktra zarwno przestaa myle krytycznie, jak i wyzbya si adekwatnych reakcji uczuciowych, a przede wszystkim wspczucia w obliczu faktw, wywoujcych u przecitnego czowieka ywy proces emocjonalny i okrelony sposb dziaania. (...) SS-mani, ktrzy musieli by stale utrzymywani

w kontrrewolucyjnym napiciu,, powinni byli mie bezustannie przed oczyma obiekt nienawici wroga, ktry nie pozwalaby osabn ich gotowoci do agresywnego dziaania. Pyta ydowska, systematycznie nagrywana i puszczana w ruch, moga by z atwoci zastpiona pyt komunistyczn, masosk, bolszewick, sowiask itp. (...) Dzieje komendanta obozu koncentracyjnego w Owicimiu mao maj wsplnego z patografi. Rudolf H nie by ani nienormalnym osobnikiem typu moral insanity, ani bezuczuciowym psychopat, ani czowiekiem, ktry wykazywa kiedykolwiek skonnoci przestpcze lub tendencje sadystyczne. By on osobnikiem o bardzo przecitnej inteligencji, skonnym od dziecistwa, dziki wpywom rodowiskowym, do mao krytycznego ujmowania zjawisk i do atwego podporzdkowywania si wszelkiego rodzaju autorytetom; - tego rodzaju ludzi spotykamy bardzo czsto. By czowiekiem zamknitym w sobie, autystycznym i niewtpliwie wraliwym (o swoistej wraliwoci schizotymika), mimo i nie ujawnia swoich reakcji uczuciowych; - schizotymikw takich z cechami psychopatycznymi jest caa masa w kadym kraju. By czowiekiem przyzwyczajonym od wczesnej modoci do niezmiernie powanego traktowania swoich obowizkw i speniania ich z wielk sumiennoci i gorliwoci - co zwyklimy uwaa za cnot. By rwnie jednostk, ktr okrela si zwykle mianem bardzo mocnego czowieka z niecodziennie spotykan si woli, u ktrego jednak te waciwoci, wykorzystane umiejtnie przez hitleryzm, ujawniay si gwnie w sprawach tragicznych dla ofiar jego dziaalnoci. ledzc dokadnie dzieje jego ycia mona si przekona, jak pod wpywem pewnych wydarze historycznych i okrelonego rodowiska spoecznego, z ktrym zwizane byy jego losy, odbywaa si stopniowa metamorfoza tej spoecznie niegdy nieszkodliwej jednostki w okrelony typ mentalnoci faszystowskiej, jak uwarunkowana zostaa ta przemiana przez czynniki natury socjologicznej, jak najpierw prekursorzy hitleryzmu, a potem ideologia narodowosocjalistyczna przeksztaciy modocianego Rudolfa Ha, obdarzonego ywymi poczuciami etycznymi, w przestpc niespotykanej miary, ktry wiernie suc faszywej i zbrodniczej ideologii, uton w otchani przestpstw hitlerowskich.46 Wedug Broszata przypadek Ha wskazuje jasno i dobitnie, e masowy mord nie chodzi koniecznie w parze z osobistym okruciestwem, z diabolicznym sadyzmem, z brutaln surowoci i z tak zwanym zezwierzceniem, ktre sobie naiwnie wyobraamy jako cechy mordercy. Rkopisy Ha radykalnie zbijaj takie zbyt uproszczone pogldy i w miejsce tego ujawniaj portret czowieka, w ktrego rku spoczywaa reyseria codziennej zagady ydw, czowieka, ktry jest w sumie cakiem przecitny, w adnym razie zoliwy, lecz przeciwnie, lubicy porzdek, obowizkowy, jest mionikiem zwierzt i przyrody, ma yk uduchowienia i jest oczywicie moralny. Jednym sowem - H jest wzorowym przykadem tego, e takie kwalifikacje nie chroni przed nieludzkoci, lecz mog ulec zwyrodnieniu i znale si na usugach zbrodni politycznej. Notatki Ha dlatego s tak zaskakujce, e zawieraj wspomnienia czowieka wedug kryteriw drobnomieszczaskich cakiem normalnego, gdy nie pozwalaj one przeprowadza nadal kategorycznego rozrnienia midzy tymi, ktrzy brali udzia tylko
46

Prof. dr S. Batawia: Rudolf Hoess, komendant obozu koncentracyjnego w Owicimiu.. Biuletyn VII GKBZH, s. 11, 12, 26, 27, 39, 40, 41, 42, 43, 57.

z idealizmu i poczucia obowizku, i tymi rzekomo z natury okrutnymi, ktrzy swym diabelskim rzemiosem niszczyli dobre chci tych pierwszych. Idealnymi komendantami obozw koncentracyjnych w sensie narodowosocjalistycznym nie byy osobicie brutalne, rozpustne i zdeprawowane kreatury w SS, lecz H i jemu podobni. Ich ofiarne oddanie si subie w obozie koncentracyjnym i ich bezustanna aktywno sprawiay, e system obozowy mg funkcjonowa; dziki ich sumiennoci mogo stwarza pozory instytucji sucej adowi i wychowaniu to, co byo instrumentem terroru. To oni take jako reyserzy komr gazowych mieli poczucie znacznej wyszoci nad zwykymi mordercami, rabusiami bankowymi i asocjalnymi i oni byli za delikatni do staego stykania si z krwi. Znamienna pod tym wzgldem jest owa wzmianka Ha o uczuciu ulgi, ktr mu sprawio odkrycie monoci masowego zabijania ludzi za pomoc cyklonu B. H jest jednym z tych, ktrzy potrafi akcje niszczycielskie w najwikszych rozmiarach akceptowa bez adnych zastrzee jako sprawiedliwe i suszne, jako nakaz obowizku, ktrych z drugiej strony szokuje i oburza, gdy sysz o deliktach kryminalnych, i ktrych wiadomoci o zboczeniach seksualnych przyprawiaj o wyniose krcenie nosem. Skryba H nie rni si pod tym wzgldem niczym od komendanta Ha. Jego wszystkie opisy masowego zabijania ludzi przy pomocy gazu s opisami zupenie nie zainteresowanego obserwatora. Take i pniej oszczdza on sobie trudu uprzytomnienia sobie, e to, co pod jego kierownictwem dziao si w Owicimiu prawie codziennie, byo tysickrotnym mordem. Mimo to poczytuje on jednak na swoje dobro, e wstrzsajce sceny, ktre si przy tym rozgryway, bardzo go obchodziy. Na czym to polegao, wiadczy wzmianka o zagadzie dzieci cygaskich, ktre darzyy tak wielkim zaufaniem lekarzy, swych przyszych mordercw, zakoczona sowami: Nie ma nic bardziej cikiego ni konieczno przechodzenia nad tym do porzdku w sposb zimny, bezlitosny, pozbawiony wspczucia. Charakterystyczny dla Ha egocentryzm psychiczny pozwala mu przemieni skrytobjczy mord bezbronnych dzieci we wasn tragedi mordercy. Takim samym wiadectwem haby Ha jest jego arbitralna ocena moralna wykonywanej na jego rozkaz pracy Sonderkommanda. Fakty i daty z ycia Ha s znamienne nie tylko dla jednego indywiduum. Ju same choby tylko etapy ycia s reprezentatywne dla caych grup Niemcw generacji Ha: Od frontowych przey modocianych ochotnikw pierwszej wojny wiatowej do korpusw ochotniczych i zwizkw zbrojnych okresu powojennego albo pniej: przejcie z ruchu osiedleczego Artamanw do SS - to nie tylko przypadkowoci osobiste, ale w nich dokumentuj si linie rozwoju historycznego pewnej epoki. Poniewa wanie H uwaa si za natur samotnicz, jest tym bardziej symptomatyczne, e przeby on t drog. Dlatego na kracowym przykadzie Ha uwydatnia si z ca ostroci odcinek oglnego zboczenia uczu i poj moralnych, jak i owego powszechnego rozszczepienia wiadomoci, ktre w narodowosocjalistycznych Niemczech umoliwiy ogromnej liczbie ludzi suenie z zaparciem si siebie i ze spokojnym sumieniem reimowi Hitlera i Himmlera, i to take wtedy, gdy zbrodniczy charakter tego reimu nie ulega ju adnej wtpliwoci. Ich poczucie prawomylnoci byo faktycznie nie do zburzenia. Ich dwoisto mylenia, ktra staa si ich natur i ktrej sobie ju prawie nie uwiadamiali, nakazywaa im by wasnymi propagandystami, przyznawaa stale racj i odbieraa im wszelkie poczucie winy.47 H uzna sw odpowiedzialno za wszystko, co si stao w obozie owicimskim, przy czym za podstaw tego uznania przyj przede wszystkim regulamin obozowy. W swej autobiografii powouje si
47

M. Broszat: Wstp do edycji Kommandant in Auschwitz, s. 14, 15, 16, 17, 18, 20.

wyranie na przepis regulaminu stwierdzajcy: Komendant obozu ponosi cakowit odpowiedzialno za wszystko, co si dzieje na terenie obozu, a w licie do ony pisze: Jako komendant obozu zagady w Owicimiu byem cakowicie i w peni odpowiedzialny za wszystko, co si tam stao, niezalenie od tego, czy o tym wiedziaem, czy nie. Take w przedmiertnym Owiadczeniu nawizuj H do swej odpowiedzialnoci jako komendanta, za ktr paci yciem. Zawarte w Owiadczeniu przyznanie si do zbrodni i okropnoci wyraa si tylko prostym ich nazwaniem zbrodniami i okropnociami. Na skutek regulaminowego pojmowania odpowiedzialnoci osobistej takie wyznania brzmi deklaratywnie. Podkrelono ju susznie, e we wspomnieniach Ha granica zapoznania i wiadomoci przestpstwa jest (...) zatarta. H, zdaje si, zupenie nie dostrzeg linii demarkacyjnej midzy obowizkiem a przestpstwem. Pisze o naduyciach w sensie uchybienia przepisom (...).48 We wszystkich wypowiedziach Ha brak jest wyrazu poczucia jego osobistej winy, przy czym zarwno we wspomnieniach, jak i w licie do ony daje H wyraz niemonoci i niecelowoci dokonywania oceny wasnego postpowania na paszczynie kryteriw dobra i za, zredukowanych w jego ujciu do alternatywy falsch-richtig, przy czym nad tym, co jest suszne, a co bdne, stawia znak zapytania. Broszat podkrela, e H nazywa bdnym to, co byo zbrodnicze, i okrela rodki terroru stosowane w Dachau jako kary, ktre miay by za surowe, cho zaraz jednym tchem wyrazi zdziwienie z powodu zagranicznej propagandy grozy, ktrej nie mona byo opanowa nawet, gdyby si z tego powodu rozstrzelao tysice ydw., Taka sama paradoksalna mglisto przebija ze wzmianki Ha o poarach, ktre w noc krysztaow wybuchy we wszystkich synagogach. Te i tym podobne zwroty upikszajce, ktrych H uywa cakiem naiwnie i bez wyranych zamysw obroczych, s symptomatyczne dla dwuznacznoci jego wspomnie, w ktrych nawet faktyczne przyznanie nosi cechy narodowosocjalistycznego schematu mylenia i wyraania si. Wspomnienia autobiograficzne Ha zawieraj wprawdzie zdumiewajco otwarte enuncjacje, nie s jednak w adnym razie prawdziwym wyznaniem (confessio). Aczkolwiek autor wspomnie zapewnia, i doszed do przekonania, e zagada ydw bya zbrodni, to jednak dziesitki miejsc dowodz, e take i pniej chyba niczego z tego nie poj. W caej apatycznoci jego wspomnie brak jest w rzeczywistoci prawdziwej depresji. H uznaje wprawdzie, niejako formalnie, podniesione przeciwko niemu zarzuty oskarenia, lecz jego sprawozdanie pozostaje wyznaniem osoby zupenie nie zainteresowanej, ktra w kocu posuwa si do tego, e uwaa swj los za tragiczny i w ostatnich zdaniach wspomnie w butnej i zrezygnowanej pozie spiera si ze wiatem, ktry domaga si jego mierci i widzi w nim morderc milionw, aczkolwiek przecie i on mia serce i nie by zy. e jednak w rzeczywistoci H nie jest adnym tragicznym przypadkiem, e na stanowisku komendanta owicimskiego nie cierpia on zbytnio pod ciarem spenianych zada, ani te przeciwko nim wewntrznie nie rebelizowa, tego dowodz jego wasne wspomnienia. Przecie pisze on np., e odwoanie go z Owicimia w listopadzie 1943 r. oznaczao dla niego bolesn rozk, poniewa za bardzo by zronity z Owicimiem.49 Osoby przesuchujce Rudolfa Ha jako wiadka czy oskaronego w rnych sprawach interesoway si przede wszystkim faktami istotnymi dla wyjanienia tych spraw. Chodzio bowiem zawsze o ustalenie
48 49

J. P. Gawlik: Pamitnik Rudolfa Hoessa. Tygodnik Powszechny z 14 grudnia 1952 r.; nr 50 (404). M. Broszat: Wstp do edycji Kommandant in Auschwitz, s. 18, 19.

jakiego stanu faktycznego, a nie o ocen przez Ha zdarze i ludzi tworzcych ten stan. Dlatego w wypowiedziach na pimie uzupenia on ten brak i wypowiada stosunkowo duo sdw oceniajcych i wartociujcych. Tre ich potwierdza to, co H deklaruje w autobiografii (s. 173): Jeeli chodzi o pojmowanie ycia, to jestem nadal narodowym socjalist. Idei i pogldw, ktre si wyznawao przez blisko 25 lat, z ktrymi si wzroso i z ktrymi byo si zwizanym dusz i ciaem, nie porzuca si tak atwo (...). Nie na darmo Eicke przez tyle lat wpaja w SS-manw: Wierzymy w naszego wodza i w wielko naszej ojczyzny. Wolni ylimy, wolni chcemy odej. Nasze ostatnie tchnienie: Adolf Hitler. Dlatego, gdy H pisze nastpnie w autobiografii: Ja tego nie potrafi (...). Napisaem tak, jaki byem, jaki jestem (s. 174 i 177), brzmi to jak deklaracja gotowoci do jakiej nastpnej akcji (Einsatz) w imi tych samych idei i pogldw. Kadzie temu kres wyrok z 2. IV.1947 r. nr 4/46 Najwyszego Trybunau Narodowego, ktry stwierdza w zakoczeniu uzasadnienia: Po cikich zmaganiach wojennych, latach ucisku i mki, zatriumfowaa wraz z restytuowan godnoci ludzk - sprawiedliwo ludzka, w imi ktrej Najwyszy Trybuna Narodowy czynic odpowiedzialnym oskaronego Rudolfa Ha za wszystko zo, jakie teje ludzkoci wyrzdzi i wraz z uczestnikami tego zbrodniczego zespou, do ktrego przynalea, przeciw niej knu i planowa - wymierza mu w oparciu o powoane w sentencji wyroku prawa Rzeczypospolitej oraz w oparciu o nakazy sumienia wiata, jako kar jedyn przewidzian w przepisach prawnych (art. 1, 2 i 4 dekretu50) - kar mierci. Piszc o publikacji opracowa Ha z 1951 r., susznie wskaza Adolf Rudnicki, e rangi i wagi tekstu wspomnie R. Ha nie da si wymierzy w kategoriach sztuki, e ksika ta nie jest ani dobra, ani za, lecz przede wszystkim - obowizujca.51 Opisane w niej zbrodnie przeciw ludzkoci s bowiem nie tylko hab dla ich sprawcw i policzkiem wymierzonym caemu rodzajowi ludzkiemu, ale przede wszystkim ostrzeeniem, do czego ludzkoci w jej przyszych dziejach poniy si nie wolno. dr Jan Sehn czonek Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce

50

Mowa o dekrecie PKWN z dnia 31.8.1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabjstw i zncania si nad ludnoci cywiln i jecami oraz dla zdrajcw Narodu Polskiego. Dz.U. Nr 4, poz. 16. 51 A. Rudnicki: Wieczna pami. wiat z 19.12.1954 r.; nr 51 (178). Take w zbiorze - A. Rudnicki: Niebieskie kartki. Wydawnictwo Literackie 1956; s. 278-285.

Moja dusza ksztatowanie si, ycie i przeycia

Autobiografia
Zamierzam sprbowa opisa tutaj swoje najbardziej osobiste przeycia. Chc sprbowa wydoby ze wspomnie, zgodnie z prawd, wszystkie istotne wydarzenia, wszystkie wzloty i upadki mego psychicznego ycia i przey. Aby przedstawi moliwie peny obraz caoci, musz sign do swych najwczeniejszych przey dziecistwa.

Lata dziecistwa (1900-1916)

Do szstego roku mego ycia mieszkalimy prawie za miastem. Baden-Baden. W dalszym ssiedztwie naszego domu znajdoway si tylko odosobnione zagrody chopskie. W tym czasie nie miaem adnych towarzyszy zabaw, wszystkie dzieci ssiadw byy o wiele starsze ode mnie. Byem wic zdany wycznie na towarzystwo dorosych. To mi niezbyt odpowiadao, staraem si wic - gdy tylko byo to moliwe uwolni si spod nadzoru i samotnie chodzi na odkrywcze wyprawy. Szczeglnie oczarowa mnie wielki las wysokopiennych jode Schwarzwaldu, zaczynajcy si w pobliu. Jednake nie zapuszczaem, si do lasu zbyt daleko, najczciej tylko tyle, e mogem ze zboczy grskich widzie nasz, dolin. Waciwie nie wolno mi byo chodzi samemu do lasu, poniewa pewnego razu, gdy byem jeszcze mniejszy, porwali mnie wdrowni Cyganie, kiedy znaleli mnie bawicego si samotnie w lesie. Przechodzcy drog chop z ssiedztwa zdoa odebra mnie Cyganom i odprowadzi do domu. Miejscem, ktre mnie szczeglnie pocigao, by wielki zbiornik wody w miecie. Godzinami mogem si wsuchiwa w tajemniczy szum wody za grubymi murami i mimo objanie udzielanych mi przez dorosych nie mogem zrozumie tego zjawiska. Najwicej czasu spdzaem jednak w chopskich stajniach. Gdy mnie szukano, zagldano najpierw do stajen. Szczeglny urok miay dla mnie konie. Nigdy nie nudzio mnie gaskanie ich, mwienie do nich i karmienie akociami. Gdy tylko dopadem narzdzi do czyszczenia, zabieraem si zaraz do szczotkowania i czesania zgrzebem. Ku cigemu przeraeniu gospodarzy pezaem wtedy midzy nogami koni, mimo to jednak adne zwierz nigdy mnie nie kopno, nie ubodo ani nie ugryzo. Nawet ze zoliwym bykiem jednego z gospodarzy yem w najlepszej przyjani. Nie baem si take psw, nigdy te aden mi nic nie zrobi. Zostawiaem nawet najpikniejsze zabawki, gdy tylko nadarzaa si sposobno wymknicia si do stajni.

Moja matka prbowaa wszystkich moliwych sposobw, aby mnie odwie od mioci do zwierzt, ktra wydawaa si jej tak niebezpieczna. Wszystko na prno. Byem i pozostaem samotnikiem; najchtniej bawiem si lub te zajmowaem, czymkolwiek wtedy, gdy nie byem obserwowany. Nie lubiem, eby mi si kto przyglda. Miaem take nieodparty pocig do wody; wci musiaem si my i kpa. Myem i kpaem w wannie lub w potoku przepywajcym przez nasz ogrd wszystko, cokolwiek si tylko dao. W ten sposb popsuem wiele rzeczy - zarwno ubrania, jak i zabawki. Temu pragnieniu przestawania wiele z wod oddaj si jeszcze dzisiaj. Na sidmy rok mojego ycia przypado nasze przesiedlenie si w okolice Mannheimu. Znw mieszkalimy za miastem. Jednake ku mojemu najwikszemu zmartwieniu nie byo tam adnych stajen, ani zwierzt. Przez dugie tygodnie, jak opowiadaa pniej moja matka, byem wprost chory z tsknoty za swymi zwierztami i swoim grskim lasem. Rodzice robili wwczas wszystko, eby mnie odzwyczai od zbyt wielkiej mioci do zwierzt. To si jednak nie udao; wyszukiwaem wszelkie ksiki, w ktrych byy przedstawione zwierzta, wchodziem w jaki kt i marzyem o swoich zwierztach. Na sidme urodziny dostaem Hansa - czarnego jak wgiel pony z byszczcymi oczyma i dug grzyw. Nie posiadaem si z radoci. Nareszcie znalazem towarzysza. Poniewa Hans by bardzo przywizany, chodzi za mn wszdzie jak pies. Gdy rodzicw nie byo, braem go nawet do swego pokoju. Z nasz sub yem zawsze na dobrej stopie, tote bya wyrozumiaa dla tej mojej saboci i nigdy mnie nie zdradzia. Teraz miaem w ssiedztwie do towarzyszy zabaw w moim wieku. Szalaem z nimi w jednakowych zawsze i wszdzie zabawach i grach modzieczych, spataem te wraz z nimi niejedn psot. Najchtniej jednak jedziem na swoim Hansie do wielkiego Haardtwaldu, gdzie bylimy zupenie sami, gdzie moglimy hasa godzinami, nie spotkawszy ywej duszy.52 Zacza si jednak szkoa, powana strona ycia. W tych pierwszych latach szkoy podstawowej nie wydarzyo si nic godnego wzmianki. Uczyem si pilnie, odrabiaem moliwie szybko zadania domowe, aby mie wiele wolnego czasu do jazdy na Hansie. Rodzice pozostawiali mi duo swobody. Wskutek zoonego przez mojego ojca lubu, w myl ktrego miaem zosta duchownym, zawd mj by ju z gry ustalony. Cae moje wychowanie byo nastawione w tym kierunku. Ojciec wychowywa mnie wedug surowych zasad wojskowych. Do tego doczaa si jeszcze gboko religijna atmosfera naszej rodziny. Ojciec by fanatycznym katolikiem. W czasie naszego pobytu w Baden-Baden widywaem ojca rzadko, poniewa przewanie podrowa lub caymi miesicami pracowa w innych miejscowociach. Zmiana nastpia w Mannheimie. Tu ojciec prawie co dzie znajdowa czas, aby si mn zaj: czy dla
52

Broszat dopatruje si w tych wynurzeniach retrospektywnej stylizacji na wzr szablonowego ideau hitlerowskiego zucha (NS-Pimpf). Jego zdaniem H nie pojmuje, e pewna kategoria samotnikw stanowi wprost masow chorob, e jego yka uduchowienia, pewna kategoria ksobnych samotnikw stanowi wprost masow chorob, e jego yka uduchowienia, przesadna mio do zwierzt itd. s w znacznej mierze ucieczk od stosunkw midzyludzkich i maj skompensowa niemono nawizania kontaktu jednostki z jednostk. Po akcjach masowego zabijania ludzi w komorach gazowych H musia szuka uspokojenia dla napitych nerww w stajniach u swoich koni (M. Broszat: Wstp do edycji Kommandant in Auschwitz, s. 17, 20). Hitlerowscy ludobjcy i wiwisektorzy chepili si przed wiatem, e maj najbardziej humanitarn ustaw o ochronie zwierzt [prof. dr J. Olbrycht: Sprawy zdrowotne w obozie koncentracyjnym w Owicimiu. Odbitka z Przegldu Lekarskiego 1946 (r. IV seria II); nr 3, s. 5].

przejrzenia mojego zadania szkolnego, czy te dla prowadzenia ze mn rozmowy o moim przyszym zawodzie. Najbardziej jednak podobay mi si jego opowiadania z czasu suby w Afryce Wschodniej, opowieci o walkach z tubylczymi powstacami, o ich yciu i obyczajach oraz o ich ciemnym kulcie bokw. arliwie, z zachwytem przysuchiwaem si, gdy mwi o religijnej i cywilizacyjnej dziaalnoci zgromadze misyjnych. Byem przekonany, e na pewno zostan misjonarzem i potem pod w najciemniejszy zaktek Afryki, najchtniej w rodek mrocznej puszczy. Szczeglnym witem byy odwiedziny u nas ktrego ze starych, brodatych zakonnikw z Afryki, znajomych ojca jeszcze z czasw jego pobytu w Afryce Wschodniej. Wwczas nie ulatniaem si, aby nie straci z rozmowy ani jednego sowa. Zapominaem nawet o swoim Hansie. Dom moich rodzicw by bardzo gocinny, jakkolwiek oni sami prawie nie skadali wizyt. Gwnie bywali u nas duchowni z wszelkich rodowisk. Z biegiem czasu ojciec stawa si coraz bardziej religijny. Gdy tylko czas mu pozwala, wyjeda ze mn do rnych cudownych miejsc w moim kraju, do pustelni w Szwajcarii oraz do Lourdes we Francji. Gorco baga o bogosawiestwo niebios dla mnie, abym zosta kiedy witobliwym kapanem. Ja sam byem rwnie gboko wierzcy - o ile to jest moliwe u chopca w tym wieku - i swoje obowizki religijne traktowaem bardzo powanie. Modliem si z prawdziwie dziecic powag i nader gorliwie peniem obowizki ministranta. Rodzice wychowali mnie w taki sposb, e powinienem si odnosi ze czci i szacunkiem do dorosych, a szczeglnie do osb starszych, bez wzgldu na to, z jakich sfer pochodz. Nauczono mnie, e podstawowym, moim obowizkiem jest by pomocnym wszdzie, gdzie tylko jest to konieczne. Szczeglny nacisk kadziono stale na to, e mam niezwocznie spenia wszelkie yczenia czy polecenia rodzicw, nauczycieli, ksiy itd., wszystkich osb dorosych, nie wyczajc suby, i e od tego nic mnie nie powinno powstrzyma. Co oni mwi, jest zawsze suszne. Te zasady wychowawcze weszy mi w ciao i w krew. Doskonale sobie jeszcze przypominam, e mj ojciec, fanatyczny katolik, by zdecydowanym przeciwnikiem rzdu Rzeszy i jego polityki. Wci mwi swoim przyjacioom, e - mimo caej wrogoci - ustawy i rozporzdzenia pastwa powinny by bezwarunkowo przestrzegane. Od najmodszych lat byem wychowywany w gbokim poczuciu obowizku. W domu rodzicielskim cile przestrzegano, by wszystkie zlecenia byy wykonywane dokadnie i sumiennie. Kady mia stale pewien zakres obowizkw. Ojciec zwraca szczegln uwag na to, ebym stosowa si jak najdokadniej do wszystkich jego zarzdze i ycze. Pamitam jeszcze teraz, jak pewnej nocy wycign mnie z ka, poniewa pozostawiem w ogrodzie derk pod siodo, zamiast - stosownie do jego zarzdze - powiesi j w szopie, aby wyscha. Po prostu o tym zapomniaem. Wci mnie poucza, e z drobnych, na pozr nic nie znaczcych zaniedba powstaj najczciej wielkie szkody. Wwczas niezupenie to pojmowaem, pniej, nauczony gorzkim dowiadczeniem, potrafiem w peni uznawa t zasad. Midzy moimi rodzicami istnia stosunek peen mioci, szacunku i wzajemnego zrozumienia. Nigdy jednak nie widziaem, aby byli wobec siebie czuli. Lecz tym bardziej nigdy nie pado midzy nimi adne ze albo gniewne sowo.

Podczas gdy obie moje siostry, z ktrych jedna bya ode mnie modsza o cztery, a druga o sze lat, byy bardzo przymilne i wci krciy si koo matki, ja sam od najwczeniejszych lat, ku alowi matki, wszystkich ciotek i krewnych, wzdragaem si przed wszelkimi objawami czuoci. Ucisk doni i par skpych sw podziki - to byo wszystko, czego mona byo ode mnie oczekiwa. Jakkolwiek oboje rodzice byli dla mnie bardzo dobrzy, nie umiaem nigdy znale do nich drogi we wszystkich wielkich i maych troskach, ktre nkaj mode serce. Wszystko zaatwiaem sam z sob. Moim jedynym powiernikiem by mj Hans i on - jak sdziem - rozumia mnie. Obie siostry byy bardzo do mnie przywizane i wci usioway uoy ze mn mie, serdeczne stosunki. Ja jednak nigdy nie chciaem si z nimi zadawa. Bawiem si z nimi tylko wtedy, gdy musiaem. Wwczas jednak draniem je tak dugo, a z paczem biegy do matki. Spataem im niejednego figla. Mimo to pozostay mi najserdeczniej oddane i auj - dzi jeszcze - e nigdy nie zdobyem si w stosunku do nich na cieplejsze uczucie. Pozostay mi zawsze obce. Moich rodzicw - zarwno ojca, jak i matk - bardzo szanowaem i otaczaem czci. Jednake mioci takiej, jak ma si dla rodzicw i jak pniej poznaem - nie odczuwaem nigdy. Nie umiem sobie wytumaczy, skd to pochodzio; jeszcze i dzisiaj nie znajduj adnych po temu powodw. Nie byem nigdy grzecznym, a tym mniej wzorowym chopcem. Wyrzdzaem wszelkie psoty, jakie tylko umys dziecka w tych latach moe wymyli. Wraz z innymi chopcami szalaem w najdzikszych zabawach i bijatykach, jakie si nadarzyy. Chocia stale przychodziy na mnie chwile, w ktrych musiaem by zupenie sam, zawsze miaem wielu towarzyszy zabaw. Nie pozwalaem sobie nic narzuca i zawsze musiaem postawi na swoim. Gdy wyrzdzano mi krzywd, nie spoczem, pki nie zostaa ona - w moim mniemaniu - pomszczona. Byem co do tego nieubagany i wrd moich szkolnych kolegw wzbudzaem lk. Rzecz szczeglna, przez wszystkie lata szkolne siedziaem w jednej awce z dziewczynk, Szwedk, ktra chciaa zosta lekark. Rozumielimy si z ni jak dobrzy koledzy i nigdy nie kcilimy si ze sob. By ju taki zwyczaj w naszej szkole, e w zasadzie przez wszystkie lata szkolne wygniatao si aw z tym samym koleg. Na trzynasty rok mego ycia przypada wydarzenie, ktre musz okreli jako pierwszy wyom w moim yciu religijnym, dotychczas przeze mnie tak powanie traktowanym. Podczas zwykego szamotania si przy wejciu do hali gimnastycznej niechccy zepchnem ze schodw jednego z kolegw. Spadajc dozna pknicia kostki u nogi. W cigu lat z pewnoci setki uczniw zjedao po tych schodach - ja sam take niejeden raz - bez jakich powaniejszych uszkodze. Ten wanie mia pecha. Ukarano mnie dwiema godzinami karceru. Byo to w sobot przed poudniem. Po poudniu poszedem - jak zwykle co tydzie - do spowiedzi i wyspowiadaem si take z tego uczynku dokadnie i szczerze. W domu nic o tym nie powiedziaem, aby nie psu rodzicom niedzieli. W przyszym tygodniu i tak si o tym jeszcze zd dowiedzie.

Wieczorem przyszed do nas w odwiedziny mj spowiednik, ktry by przyjacielem ojca. Nastpnego ranka ojciec wezwa mnie, abym wytumaczy si z powodu opisanego zajcia, i ukara mnie za to, e mu o tym od razu nie powiedziaem. Byem cakowicie zdruzgotany - nie z powodu kary, lecz wskutek niesychanego naduycia zaufania ze strony mojego spowiednika. Przecie stale uczono, e tajemnica spowiedzi jest nienaruszalna, e nie wolno wyjawi nawet najciszych zbrodni, jeli zostay zawierzone w czasie witej spowiedzi. A teraz ksidz, ktrego darzyem tak wielkim zaufaniem, ktry by moim staym spowiednikiem i zna na pami wszystkie moje drobne przewinienia, naruszy tajemnic spowiedzi z powodu takiej drobnostki! Tylko on mg opowiedzie mojemu ojcu o tym wypadku, poniewa ani ojciec, ani matka, ani nikt z domownikw nie by tego dnia w miecie. Nasz telefon by zepsuty. aden z moich kolegw nie mieszka w okolicy. Take nikt z wyjtkiem spowiednika nie by u nas z wizyt. Przez dugi czas cigle badaem wszelkie zwizane z tym okolicznoci - takie to byo dla mnie okropne. Byem i do dzisiaj jestem gboko przekonany, e mj spowiednik naruszy tajemnic spowiedzi. Moje zaufanie do witego stanu kapaskiego zostao zniweczone i zaczy si budzi we mnie wtpliwoci. Nigdy wicej nie poszedem ju spowiada si u dotychczasowego spowiednika. Zawezwany przez niego i ojca do wytumaczenia si z tego faktu, mogem wymwi si tym, e spowiadam si w szkolnym kociele u naszego katechety. Ojciec zadowoli si wyjanieniem; jestem jednak gboko przekonany, e spowiednik domyla si prawdziwego powodu. Prbowa wszystkich rodkw, aby mnie z powrotem pozyska, jednake bezskutecznie. Co wicej, posunem si jeszcze dalej: gdy tylko byo to moliwe, nie szedem w ogle do spowiedzi, poniewa od czasu tego wypadku nie uwaaem ju duchownych za godnych zaufania. W nauce religii powiedziano, e jeliby kto poszed do komunii witej bez spowiedzi, to zostaby przez Boga ciko ukarany. Zdarzao si, mwiono, e tacy grzesznicy padali martwi u stp otarza. W dziecicej naiwnoci bagaem Pana Boga o pobaanie za to, e nie potrafi ju z wiar wyspowiada si, i bagaem, eby mi wybaczy moje grzechy, ktre jemu wyznaj. Wierzyem, e w ten sposb uwolniem si od grzechw, i poszedem z bijcym sercem do komunii w innym ni zwykle kociele i majc wtpliwoci co do susznoci mojego postpowania. Nic si nie stao! A ja, ndzny robak, wierzyem, e Bg wysucha mojej proby i zgadza si z moim postpowaniem. Moja postawa w sprawach wiary, dotychczas tak spokojna i pewna, doznaa powanego wstrzsu. Gboka, prawdziwa wiara dziecica zostaa zniweczona. W nastpnym roku umar nagle mj ojciec. Nie uprzytamniam sobie, by ta strata zbytnio mnie dotkna. Byem zreszt za mody, eby zda sobie spraw z caej doniosoci tego faktu. A jednak mier ojca miaa nada mojemu yciu cakiem, inny przebieg, ni on sobie tego yczy. Wybucha wojna. Garnizon mannheimski wyruszy w pole. Zostay utworzone formacje zapasowe. Z frontu przybyy pierwsze pocigi z rannymi. Mao teraz przebywaem w domu. Tyle rzeczy byo do zobaczenia, ktrych nie chciaem pomin. Wskutek cigego naprzykrzania si uzyskaem od matki zezwolenie na zgoszenie si w charakterze siy pomocniczej do Czerwonego Krzya. Zbyt wiele miaem wwczas wrae, abym mg sobie dzi dokadnie uprzytomni, jak oddziaa na mnie widok pierwszych rannych. Widz jeszcze tylko przesike krwi opatrunki na gowach i rkach, zabrudzone krwi i glin

mundury, szare mundury naszych onierzy, bkitne z czerwonymi spodniami uniformy Francuzw z czasu pokoju. Sysz jeszcze stumione jki rannych przy przenoszeniu do popiesznie przystosowanych do tego celu wozw tramwajowych. Biegaem wtedy wrd rannych, rozdzielajc napoje orzewiajce i wyroby tytoniowe. W czasie wolnym od nauki krciem si po szpitalach, koszarach i na dworcu, przygldajc si przyjedajcym transportom wojskowym lub pocigom sanitarnym i pomagajc przy rozdawaniu jedzenia i upominkw. Syszaem, jak w szpitalach jczeli ciko ranni; przelizgiwaem si niemiao obok takich ek. Widziaem take umierajcych i nawet umarych. Doznawaem wwczas swoistego, przejmujcego dreszczem uczucia. Dzisiaj jednak nie potrafibym go ju dokadnie opisa. Jednake te smutne obrazy zostay wkrtce zatarte przez niezwyciony humor onierski lekko rannych. Nigdy nie miaem do ich opowiada z frontu i z ich onierskiego ycia. Odezwaa si we mnie onierska krew. Przez wiele pokole moi przodkowie ze strony ojca byli oficerami. Mj dziadek poleg w 1870 r. jako pukownik na czele swego puku. Mj ojciec by take onierzem z krwi i koci, jakkolwiek pniej, po wystpieniu z wojska, jego religijny fanatyzm przytumi tamt namitno. Chciaem zosta onierzem. A przynajmniej nie zmarnowa okazji, jak nastrczaa wojna. Moja matka, mj opiekun, wszyscy moi krewni chcieli mnie odwie od tego zamiaru. Najpierw naleaoby zrobi matur, a potem dopiero bdzie mona zacz o tym mwi. Miaem zreszt zosta duchownym. Pozwalaem im mwi, ale prbowaem wszystkiego, aby si dosta na front. Nieraz ju wyjedaem, ukrywajc si wrd transportw wojskowych, zawsze mnie jednak odnajdowano i mimo moich usilnych prb odsyano z powodu zbyt modego wieku do domu przez andarmeri polow. Wszystkie moje myli i pragnienia w tym czasie obracay si wok tego, aby zosta onierzem. Szkoa, mj przyszy zawd, dom rodzicielski - wszystko zeszo na plan dalszy. Matka ze wzruszajc dobroci i niewyczerpan cierpliwoci usiowaa odwie mnie od mego planu. Mimo to uporczywie szukaem sposobnoci, aby swj cel osign. Matka bya wobec tego bezsilna. Krewni chcieli mnie odda do seminarium misyjnego, ale matka sprzeciwia si temu. W kwestiach religijnych staem si obojtny, jakkolwiek obowizkowe praktyki wypeniaem sumiennie. Brakowao mi kierownictwa mocnej rki ojcowskiej.

Na wojnie (1916-1918)
W 1916 r. udao mi si nareszcie - przy pomocy pewnego rotmistrza, ktrego poznaem w szpitalu dosta do puku, w ktrym suy ojciec i dziadek, i po krtkim, przeszkoleniu pj na front. Bez wiedzy mojej drogiej matki, ktrej ju nigdy nie miaem zobaczy, gdy umara w 1917 r., przybyem do Turcji na front iracki. Ju potajemne przeszkolenie, zwizane z nieustann obaw, e znajd mnie i znw odel do domu, oraz duga i urozmaicona podr do Turcji przez wiele krajw dostarczyy niemao wrae niespena 16-letniemu chopcu. Pobyt w Konstantynopolu, wwczas jeszcze bardzo egzotycznym, i jazda, czciowo konno, na odlegy front w Iraku przyniosy sporo nowych wrae. Nie byo w nich jednak nic istotnego dla mnie i nie wryy si w m pami.

Dokadnie natomiast przypominam sobie pierwsz potyczk, moje pierwsze spotkanie z nieprzyjacielem. Wkrtce po przybyciu na front zostalimy przydzieleni do jednej z dywizji tureckich. Nasz oddzia kawalerii zosta podzielony midzy trzy puki jako wsparcie. Jeszcze w czasie wcielania do puku zaatakoway nas wojska angielskie (byli to Hindusi i Nowozelandczycy). Gdy sytuacja staa si powana, Turcy uciekli. Nasza maa grupa niemiecka zostaa sama na rozlegych piaskach pustyni pomidzy zomami ska i resztkami ruin kwitncych ongi kultur i musiaa broni wasnej skry. Amunicji nie mielimy wiele, gwne bowiem zapasy pozostay przy koniach. Gdy pociski paday wok nas coraz czciej i celniej, zorientowaem si od razu, e pooenie nasze stao si diabelnie trudne. Towarzysze jeden po drugim odpadali z walki na skutek ran, lecy tu obok mnie nie odpowiada na moje zawoanie. Gdy spojrzaem na niego, broczy krwi z wielkiej rany w czaszce i by ju martwy. Ogarny mnie takie przeraenie i niesamowita trwoga przed podobnym losem, jakich ju nigdy pniej nie przeyem. Gdybym by sam, uciekbym z pewnoci tak jak Turcy. Musiaem wci spoglda na polegego towarzysza. Peen rozpaczy, ujrzaem nagle naszego rotmistrza lecego wrd nas za odamem skay niczym na stanowisku w strzelnicy. Zachowujc kamienny spokj, strzela z karabinu nalecego do polegego obok mnie towarzysza. Wtedy i we mnie wstpi nieznany mi, szczeglny, tpy spokj. Stao si dla mnie jasne, e take i ja powinienem strzela. Dotychczas jeszcze nie strzelaem i tylko patrzyem peen lku na powoli podchodzcych coraz bliej Hindusw. Wanie jeden z nich wyskoczy spoza stosu kamieni. Dzi jeszcze widz go przed sob - wielki, barczysty mczyzna z czarn, sterczc brod. Wahaem si przez chwil polegy obok mnie sta mi przed oczyma - potem strzeliem i spostrzegem z dreniem, jak Hindus w czasie skoku naprzd upad i nie poruszy si wicej. Nie potrafibym powiedzie, czy rzeczywicie dobrze wycelowaem. Mj pierwszy zabity! Wizy zostay zerwane. Teraz ju strzelaem - moe niezbyt pewnie raz za razem, tak jak mnie nauczono w czasie szkolenia. Nie mylaem ju o niebezpieczestwie. W dodatku rotmistrz znajdowa si w pobliu i od czasu do czasu nawoywa mnie zachcajco do akcji. Natarcie ugrzzo, skoro Hindusi spostrzegli, e natrafili na powany opr. Tymczasem podpdzono Turkw i doszo do przeciwnatarcia. Jeszcze tego samego dnia odzyskalimy utracony duy teren. Przechodzc obejrzaem niemiao i z wahaniem polegego towarzysza; nie mog powiedzie, abym czu si zupenie dobrze w tej chwili. Nie udao mi si stwierdzi, czy w tej pierwszej potyczce zabiem lub zraniem wicej Hindusw, chocia po tym pierwszym strzale dokadnie celowaem i strzelaem do wychylajcych si z ukrycia. Wszystko to jeszcze zbyt mnie podniecao. Mj rotmistrz wyrazi podziw, e zachowaem si tak spokojnie w pierwszej potyczce, moim chrzcie ogniowym. Gdyby wiedzia, jak to wygldao we mnie. Pniej przedstawiem mu stan, w ktrym znajdowaem si w czasie pierwszego mojego spotkania z wrogiem. mia si z tego i mwi, e kady onierz przey to mniej lub wicej podobnie. Osobliwe byo to, e do rotmistrza, mojego ojca wojennego, miaem wielkie zaufanie i bardzo go szanowaem. czy mnie z nim bardziej serdeczny stosunek ni z moim ojcem. On te mia mnie stale na oku, a cho w niczym nie pobaa, by bardzo yczliwy i troszczy si o mnie, jakbym by jego synem. Niechtnie puszcza mnie na dalekie zwiady, ulega jednak w kocu mym staym naleganiom. By

szczeglnie dumny, gdy otrzymaem odznaczenie lub awans. On sam nie wystpowa nigdy z takim wnioskiem. Gdy na wiosn 1918 r. poleg w drugiej bitwie nad Jordanem, bolenie to przeyem. Jego mier dotkna mnie naprawd. Z pocztkiem 1917 r. nasza formacja zostaa przeniesiona na front palestyski. Przyszlimy do Ziemi witej. Nazwy tak dobrze znane z historii religii i legend odyy znowu. Lecz jake to wszystko byo niepodobne do tych obrazw, ktre stworzya sobie kiedy modziecza fantazja na podstawie ilustracji i opisw. Najpierw obsadzono nami kolej hedask, a pniej uyto nas na froncie pod Jerozolim. Pewnego ranka, gdy z duszego patrolu powracalimy konno na drug stron Jordanu, napotkalimy w dolinie Jordanu szereg chopskich wzkw naadowanych mchem. Bylimy obowizani kontrolowa wszystkie pojazdy i zwierzta juczne, czy nie przewo broni, poniewa Anglicy stale dostarczali wszystkimi moliwymi drogami bro Arabom i mieszanej ludnoci Palestyny, a nazbyt chtnej do zrzucenia tureckiego jarzma. Kazalimy wic chopom wyadowa wzki i za porednictwem naszego tumacza, jakiego ydowskiego chopca, wdalimy si z nimi w rozmow. Na nasze pytanie, dokd wioz mech, wyjanili, e do klasztorw w Jerozolimie na sprzeda pielgrzymom. Nie byo to dla nas cakiem jasne. Wkrtce potem zostaem ranny i przewieziono mnie do szpitala w Wilhelma, osiedlu niemieckich kolonistw midzy Jerozolim a Jaff. Tamtejsi kolonici z przyczyn religijnych wywdrowali przed wielu pokoleniami z Wirtembergii. W szpitalu dowiedziaem si od nich, e mchem, ktry wieniacy przywozili w znacznych ilociach do Palestyny, uprawia si dochodowy handel. Chodzi tu o pewien gatunek islandzkiego szarobiaego wkna z czerwonymi ctkami. Pielgrzymom sprzedawano drogo ten mech jako pochodzcy z Golgoty, przy czym czerwone ctki miay by krwi Jezusa. Kolonici opowiadali te cakiem otwarcie o tym, jak zyskowny interes mona byo prowadzi w czasie pokoju, gdy tysice pielgrzymw wdrowao do miejsc witych. Pielgrzymi kupowali wszystko, co w jakikolwiek sposb mona byo powiza z miejscami witymi lub z postaciami witych. Szczeglnie odznaczay si pod tym wzgldem wielkie klasztory ptnicze w Jerozolimie. Robiono tam wszystko, aby od pielgrzymw wycign moliwie jak najwicej pienidzy. Po zwolnieniu mnie ze szpitala przyjrzaem si sam temu procederowi w Jerozolimie. Z powodu wojny byo wwczas niewielu pielgrzymw, natomiast wielu niemieckich i austriackich onierzy. Pniej widziaem to samo w Nazarecie. Rozmawiaem o tym z wieloma kolegami poniewa ten wulgarny handel rzekomymi witociami, uprawiany przez przedstawicieli wszystkich osiadych tam kociow, budzi we mnie obrzydzenie. Wikszo kolegw odnosia si do tej sprawy obojtnie; mwili, e jeli istniej gupcy, ktrzy daj si nabiera na takie oszukastwa, to niech pac za swoj gupot. Inni uwaali to geszefciarstwo za rodzaj przemysu turystycznego, uprawianego powszechnie w pewnych miejscowociach. Tylko nieliczni, rwnie gboko jak ja wierzcy katolicy, surowo osdzali ten kocielny proceder, brzydzili si robieniem wstrtnych interesw na religijnych uczuciach pielgrzymw, ktrzy czsto sprzedawali cae swoje mienie, aby raz w yciu zobaczy miejsca wite.

Przez dugi czas nie mogem da sobie rady z tymi sprawami; przypuszczalnie one jednak zadecydoway o moim pniejszym odwrceniu si od kocioa. Chciabym jednak na tym miejscu zaznaczy, e wszyscy koledzy z mojej formacji byli gboko wierzcymi katolikami rodem z surowego katolickiego Schwarzwaldu. W tym czasie nigdy nie syszaem jakiego wrogiego kocioowi sowa. Na ten okres przypada rwnie moje pierwsze miosne przeycie. W szpitalu w Wilhelma pielgnowaa mnie moda niemiecka pielgniarka. Miaem przestrzelone kolano, a jednoczenie przewleke nawroty zoliwej malarii. Musiaem wic by szczeglnie starannie pielgnowany i pilnowany. W napadach gorczki przysparzaem wiele kopotu. Pielgniarka troszczya si o mnie tak, e matka nie mogaby lepiej tego robi. Z czasem jednak spostrzegem, e to nie tylko macierzyskie uczucie sprawio, i z tak mioci pielgnowaa mnie i troszczya si o mnie. Do tej pory mio do kobiety jako do istoty innej pci bya mi nie znana. Wprawdzie ju nieraz syszaem, jak moi koledzy rozmawiali o sprawach pciowych - a onierz mwi o tych sprawach dosadnie - jednak ten popd by mi obcy, by moe z braku okazji. Take i trudy tamtejszego teatru wojny nie sprzyjay wzruszeniom miosnym. Pocztkowo wprawiao mnie w zakopotanie, gdy pielgniarka delikatnie mnie gaskaa lub podtrzymywaa duej, ni to byo konieczne, od najwczeniejszych lat unikaem, bowiem wszelkich objaww czuoci. A i ja wpadem w zaczarowany krg mioci i spojrzaem na kobiet innymi oczyma. To uczucie byo dla mnie cudownym, niesychanym przeyciem we wszystkich jego stopniach a do cielesnego zespolenia, do ktrego mnie ona doprowadzia. Ja sam nie znalazbym w sobie tyle odwagi. To pierwsze miosne przeycie, pene delikatnoci i wdziku, byo dla mnie wytyczn w mym caym pniejszym yciu. Nigdy nie mogem o tych sprawach mwi w sposb trywialny, stosunek pciowy bez najserdeczniejszej sympatii sta si dla mnie czym nie do pomylenia. W ten sposb ustrzegem si rwnie miostek i domw publicznych. 53 Wojna si skoczya. Dziki niej zmniaem zewntrznie i dojrzaem wewntrznie znacznie ponad swoje lata. Wojenne przeycia wycisny na mnie niezatarte pitno. Wyrwaem si z ciasnoty rodzicielskiego domu. Mj widnokrg rozszerzy si, w cigu tych dwch i p lat wiele przeyem i widziaem w dalekich krajach, poznaem wielu ludzi z rozmaitych rodowisk, zobaczyem ich kopoty i saboci. Z drcego lkliwie, zbiegego od matki ucznia, jakim byem w czasie pierwszej potyczki, staem si twardym, szorstkim onierzem. Majc siedemnacie lat, zostaem najmodszym w armii podoficerem odznaczonym krzyem elaznym I klasy. Po awansie na podoficera polecano mi prawie wycznie dalekie i wane rajdy wywiadowcze oraz akcje dywersyjne. Wwczas nauczyem si, e dowodzenie nie jest zalene od stopnia subowego, lecz od wikszych zdolnoci, e zimny i niewzruszony spokj dowodzcego jest w cikich sytuacjach decydujcy. Ale nauczyem si take, jak trudno jest wieci zawsze przykadem i zachowa twarz take i wtedy, gdy wewntrz wyglda to inaczej.

53

Zdaniem Broszata wynurzenia te s - moe mimo woli - retuszowane, na co wskazuje znamienne w tym zwizku przemilczenie przez Ha intymnej afery, ktr mia on mie jako komendant Owicimia z pewn ydwk. wiadectwem tej afery s zapiski sdziego SS, dra Konrada Morgena, stanowice dokument norymberski NO-2366, i protok przesuchania owej ydwki przez sdziego SS Gerharda Wiebecka (M. Broszat: op. cit., s. 19).

Przy zawieszeniu broni, ktre zastao mnie w Damaszku, powziem mocne postanowienie, aby nie da si internowa, lecz na wasn rk przebi si do ojczyzny. W korpusie odradzano mi to. Zapytani, wszyscy onierze mojego plutonu zgosili gotowo przebicia si wraz ze mn. Od wiosny 1918 r. dowodziem samodzielnym plutonem kawaleryjskim. Wszyscy ci ludzie mieli ju trzydziestk, a ja osiemnacie lat. W awanturniczym pochodzie przecignlimy przez Anatoli, ndznym aglowcem przybrzenym przepynlimy Morze Czarne a do Warny, po czym jechalimy przez Bugari i Rumuni, przebrnlimy w najgbszym niegu przez transylwaskie Alpy, nastpnie przez Siedmiogrd, Wgry i Austri. Po prawie trzymiesicznej podry na lepo, bez map, zdani tylko na szkoln wiedz geograficzn, rekwirujc poywienie dla koni i ludzi, przebijajc si przez Rumuni, ktra znw przesza do nieprzyjacielskiego obozu, dotarlimy do ojczyzny, do naszej zapasowej formacji. Tam nikt si nie spodziewa naszego powrotu. O ile wiem, z tego odcinka dziaa wojennych nie powrcia do kraju ani jedna zwarta formacja. Jeszcze w czasie wojny budziy si we mnie wtpliwoci, czy rzeczywicie mam powoanie do stanu duchownego. Wskutek mojego dowiadczenia ze spowiedzi i wskutek tego, e widziaem, jak w miejscach witych kupczono po handlarsku witociami, straciem zaufanie do duchowiestwa. ywiem take wtpliwoci co do wielu instytucji kocielnych. I oto z wolna krzep we mnie opr przeciwko zawodowi tak wychwalanemu przez ojca. Mimo to jednak nie mylaem wwczas o adnym innym zawodzie. Z nikim te o tym nie mwiem. Matka pisaa mi w ostatnim licie przed mierci, abym nigdy nie zapomnia, do czego przeznaczy mnie ojciec. Szacunek wobec woli rodzicw i niech do tego zawodu kciy si we mnie i z chwil przybycia do ojczyzny nie doszedem jeszcze sam z sob do adu. Po powrocie do kraju opiekun, a take wszyscy krewni przypucili na mnie atak, ebym natychmiast wstpi do seminarium duchownego, gdzie znajd odpowiednie otoczenie i przygotowanie do przewidzianego dla mnie zawodu. Nasz dom by cakowicie rozbity, siostry znajdoway si w szkoach klasztornych. Teraz dopiero odczuem strat matki - nie miaem ju domu. Byem opuszczony i zdany cakowicie na siebie. Wszystkie drogie pamitki, wszystko to, co czynio dom rodzicielski miym i drogim dla nas, kochani krewni podzielili pomidzy siebie w gbokim przewiadczeniu, e zostan misjonarzem, a siostry pozostan w klasztorze, a wic te wszystkie wieckie rzeczy nie bd ju nam potrzebne. Majtku byo jeszcze dosy, aby opaci koszty zwizane z moim pobytem w domu misyjnym oraz umieszczeniem sistr w klasztorze. Peen oburzenia na samowol krewnych i zgryzoty z powodu utracenia domu, poszedem jeszcze tego samego dnia do wuja, ktry by moim opiekunem, i owiadczyem mu krtko i wzowato, e nie zostan ksidzem. Chcia mnie do tego zmusi owiadczajc, e nie da mi pienidzy na ksztacenie si w adnym innym zawodzie, poniewa moi rodzice wybrali dla mnie zawd ksidza. Byem zdecydowany i zrezygnowawszy z mojej czci majtku na rzecz sistr, potwierdziem t decyzj nastpnego dnia zapisem notarialnym, odrzucajc stanowczo wszelkie dalsze starania krewnych. Mogem ju sam przebija si przez ycie. Ponc wciekoci opuciem bez poegnania dom krewniakw i nastpnego dnia wyjechaem do Prus Wschodnich, aby si tam zgosi do Ochotniczego Korpusu Batyckiego.54
54

Protok przesuchania Ha z dnia 28.9.1946 r. zawiera w poruszanych tu przez niego kwestiach nastpujce dane: Oboje rodzice byli religii rzymsko-katolickiej. Prcz mnie mieli dwie modsze ode mnie crki. Obie siostry

W korpusach ochotniczych (1919-1923)

Tak wic problem mojego zawodu zosta nagle rozwizany i znw byem onierzem. Znowu znalazem dom i bezpieczne schronienie w przyjani koleeskiej. I rzecz szczeglna, ja - samotnik, ktry musi trawi sam w sobie wszelkie wewntrzne przeycia, wszystko co wzrusza - stale odczuwaem pocig do przyjani koleeskiej, w ktrej jeden moe bezwzgldnie polega na drugim w potrzebie i niebezpieczestwie. Walki w krajach batyckich znamionowaa dziko i zacito, z jak nie spotkaem, si ani przedtem, podczas wojny wiatowej, ani potem, podczas innych walk korpusw ochotniczych. Waciwego frontu niemal nie byo; nieprzyjaciel by wszdzie. A gdy dochodzio do starcia, przeradzao si ono w rze a do cakowitego wyniszczenia. Szczeglnie wyrniali si przy tym otysze. Tam te po raz pierwszy widziaem okruciestwa dokonywane na ludnoci cywilnej. otysze mcili si w okrutny sposb na swoich ziomkach, ktrzy przyjmowali u siebie lub zaopatrywali onierzy niemieckich czy rosyjskich biaogwardzistw. Podpalali domy, a mieszkacw palili w nich ywcem. Niezliczone razy widywaem przeraajce obrazy wypalonych chat i zwglonych zwok kobiet i dzieci. Gdy ujrzaem to po raz pierwszy, skamieniaem ze zgrozy. Wierzyem wwczas, e ludzki obd niszczenia dalej nie moe si ju posun. Jakkolwiek pniej musiaem wci patrze na jeszcze straszliwsze obrazy, to jednak na wp spalona chata z wymordowan w niej rodzin na skraju naddwiskiego lasu dzi jeszcze stoi mi wyranie przed oczyma. Wwczas jeszcze mogem si modli i modliem si!55 Korpusy ochotnicze w latach 1918-1921 byy szczeglnym zjawiskiem czasu. Kadorazowy rzd uywa ich, gdy na granicach lub wewntrz Rzeszy znowu gorzao, a siy policji, pniej Reichswehry nie byy wystarczajce lub nie mogy wystpi ze wzgldw politycznych. Wypierano si ich, gdy
pozostay wierne Kocioowi Katolickiemu i na tym tle doszo midzy nami do nieporozumie, na skutek ktrych zerwaem nawet z nimi stosunki. Zarwno siostry, jak i caa rodzina nalegay bowiem na mnie, abym zosta ksidzem katolickim, czemu ja sprzeciwiaem si, chcc zosta onierzem. Wychowywano mnie cile religijnie i bardzo surowo; cielenie nie byem jednak karcony; za psoty dziecinne musiaem odmawia wicej modlitw lub chodzi czciej do kocioa. Bdc w Palestynie, przyjrzaem si dokadnie handlowi, jaki si tam uprawia rzekomymi relikwiami z miejsc witych, znanych mi z Biblii. Ten handel i cignicie zyskw z miejsc, ktre nauczono mnie w domu i w szkole czci jako miejsca wite, ostudzi mj zapa religijny. Po powrocie do kraju natrafiem znw na trudnoci ze strony mej rodziny, ktra koniecznie nastawaa na mnie, abym zosta kapanem, co ostatecznie odrzucio mnie od Kocioa; przestaem praktykowa i powoli ten pomie wiary, jaki wyniosem z domu rodzicielskiego i ze szkoy, wygas we mnie. Nie byem adnym przeciwnikiem Kocioa, tylko wiara i sprawy religijne stay si dla mnie czym zupenie obojtnym. Po nawizaniu kontaktw z ludmi, wraz z ktrymi wstpiem pniej do NSDAP, ktra bya zwalczana przez katolickie Centrum, wystpiem w 1922 roku oficjalnie z Kocioa Katolickiego. Zrobiem to dobrowolnie jeszcze przed wstpieniem do partii. W toku tego przesuchania H poda, e od tego czasu Jest bogowierc (Gottglubiger). Bya to urzdowa nazwa uywana w III Rzeszy dla osb, ktre przyznajc si do wiary w Boga, nie naleay do adnego wyznania. W licie poegnalnym do ony pisa H, e odnalaz sw wiar w Boga. 55 Broszat susznie nadmienia, e walki midzy oddziaami czerwonymi a biaymi w krajach batyckich prowadzone byy z najwiksz zawzitoci i okruciestwem przez obie strony. Niemieckie korpusy ochotnicze nie rniy si pod tym wzgldem, co wynika nawet z niemieckich oficjalnych materiaw wydanych po 1933 roku na zlecenie Ministerstwa Wojny Rzeszy (Kommandant in Auschwitz, s. 35, przyp. 1).

niebezpieczestwo zostao zaegnane lub gdy Francja domagaa si energicznie wyjanie. Rozwizywano je oraz przeladowano nowe, powstajce z nich organizacje, ktre oczekiway gdzie na dalsze akcje. Te ochotnicze korpusy skaday si z oficerw i onierzy, ktrzy po powrocie z wojny wiatowej nie potrafili ju przystosowa si do mieszczaskiego trybu ycia, z awanturnikw, ktrzy na tej drodze chcieli prbowa szczcia, z bezrobotnych, ktrzy chcieli unikn bezczynnoci i opieki spoecznej, wreszcie z modych entuzjastw, ktrzy z mioci do ojczyzny spieszyli ochotniczo pod bro. Wszyscy oni bez wyjtku byli sprzgnici z osob dowdcy korpusu ochotniczego. Na nim zwizek opiera si i wraz z nim upada. Powstawao takie poczucie przynalenoci, taki duch korpusu, ktrego nic nie mogo zama. Im bardziej bylimy przez rzd przeladowani, tym mocniej trzymalimy si razem. Biada temu, kto zerwa te wizy wsplnoty, kto j zdradzi. Poniewa rzd musia zaprzecza istnieniu korpusw ochotniczych, nie mg wic take ciga i kara przestpstw popenianych w szeregach tych oddziaw, jak kradzie broni, zdrada tajemnic wojskowych, zdrada kraju itp. Dlatego powsta w korpusach ochotniczych i organizacjach, ktre zajy ich miejsce, samosd oparty na starych niemieckich wzorach z podobnych sytuacji - sd kapturowy. Kada zdrada bya karana mierci. Tylu zdrajcw zostao zgadzonych! Jednak tylko nieliczne wypadki zostay ujawnione i tylko w odosobnionych wypadkach mona byo sprawcw tych egzekucji uj i osdzi przez specjalnie w tym celu stworzony Trybuna Stanu dla Ochrony Republiki.56 W ten sposb powstaa rwnie moja sprawa: proces o mord kapturowy w Parchim; w wyniku procesu zostaem skazany na 10 lat wizienia jako przywdca i gwny uczestnik mordu. Zabilimy zdrajc, ktry wyda Francuzom Schlagetera. Jeden z tych, ktry sam bra w tym udzia, zdradzi ca spraw Vorwrtsowi, czoowemu dziennikowi socjaldemokratycznemu, rzekomo dlatego, e gnbiy go wyrzuty sumienia, a w rzeczywistoci - jak si pniej okazao - dla pienidzy. Jaki przebieg istotnie miaa caa sprawa, tego sdowi nie udao si wyjani. Donosiciel nie by w czasie zajcia na tyle trzewy, eby mg sobie dokadnie przypomnie szczegy. Ci, ktrzy je znali, zachowali milczenie. Ja wprawdzie braem w tym udzia, nie byem jednak ani prowodyrem, ani te gwnym sprawc. Gdy w czasie ledztwa spostrzegem, e towarzysz, ktry by waciwym sprawc, mg by obciony tylko przeze mnie, wziem win na siebie, a on zosta zwolniony jeszcze w okresie ledztwa. Nie musz podkrela, e z wyej przedstawionych pobudek zgadzaem si na mier zdrajcy. Schlageter by przy tym moim starym, dobrym druhem, z ktrym braem udzia w niejednej walce w krajach batyckich i w Zagbiu Ruhry, z ktrym, pracowaem na Grnym lsku za nieprzyjacielskimi liniami i z ktrym zaatwiaem niejedn ciemn spraw przy dostawach broni. Byem wwczas - i take dzi jestem gboko przekonany, e ten zdrajca zasuy na mier. Poniewa wedug wszelkiego prawdopodobiestwa aden sd niemiecki nie skazaby go, osdzilimy go wedug niepisanego prawa,

56

Trybuna zosta utworzony ustaw z dnia 26.6.1922 r. o ochronie Republiki (RGBI. I, s. 521) w zwizku z zabjstwem ministra spraw zagranicznych Walthera Rathenaua (24.6.1922r), Do waciwoci Trybunau naleay sprawy o przestpstwa skierowane przeciwko ustrojowi republikaskiemu i przeciwko czonkom rzdu. Nie zosta on wic stworzony specjalnie w celu sdzenia sprawcw mordw kapturowych - jak pisze H - a spraw mordercw Kadowa rozpatrywa jedynie dlatego, e byli oni czonkami uznanego za sprzeczny z konstytucj Zwizku Przeszkolenia Rolniczego, ktry by namiastk zakazanych organizacji Robacha.

ktre ustanowilimy sami jako zrodzone z wczesnej koniecznoci. Bdzie to zrozumiae prawdopodobnie dla tego, kto sam przey te czasy lub potrafi si wczu w owe zamieszki.

W wizieniu (1923-1928)
W czasie dziewiciomiesicznego aresztu ledczego, a take podczas procesu nie uwiadamiaem sobie dokadnie swego pooenia. Wierzyem mocno, e nie dojdzie do adnej rozprawy sdowej, a jeli nawet to nastpi, to w kadym razie nie bd musia odbywa kary. Polityczne stosunki w Rzeszy w 1923 r. tak si zaostrzyy, e musiao doj do przewrotu, wszystko jedno z ktrej strony. Liczyem si powanie z tym, e we waciwym czasie zostaniemy oswobodzeni przez naszych towarzyszy. Nieudany pucz Hitlera w dniu 9 listopada 1923 r. powinien by by dla mnie naleyt nauczk. Wierzyem jednak cigle w jaki korzystniejszy ukad stosunkw. Moi obaj obrocy zwrcili mi uwag w sposb nie pozostawiajcy wtpliwoci na powag mego pooenia, na to, e musz si liczy nawet z wyrokiem mierci ze wzgldu na nowy skad polityczny Trybunau Stanu,57 jak rwnie zaostrzone przeladowanie wszystkich nacjonalistycznie nastawionych organizacji, co najmniej za powinienem si liczy z wysok kar pozbawienia wolnoci. Nie mogem i nie chciaem w to uwierzy. W areszcie ledczym mielimy wszelkie moliwe udogodnienia, poniewa, patrzc wedug orientacji politycznej, byo znacznie wicej aresztowanych lewicowcw - gwnie komunistw - ni prawicowcw.58 Nawet saski minister sprawiedliwoci Zeigner siedzia we wasnym wizieniu za obrzydliwe paskarstwo i naginanie prawa.59Moglimy wiele pisa, a take otrzymywa listy i paczki, moglimy prenumerowa dzienniki i w ten sposb wiedzielimy o wszystkim, co si dziao na wiecie. Jednake izolacja w wizieniu bya bardzo surowa, tak na przykad stale wizano nam oczy przy wyprowadzaniu z celi. Z kolegami mona si byo porozumiewa tylko dorywczo przez okno. W czasie procesu rozmowy, wsplne przebywanie z kolegami podczas przerw i transportu byy dla nas o wiele, wiele waniejsze i bardziej interesujce ni sam proces.

57

Trybuna orzeka w skadzie dziewicioosobowym. Wszystkich czonkw Trybunau powoywa prezydent Rzeszy; trzech z nich musiao by czonkami Reichsgerichtu, od pozostaych nie wymagano kwalifikacji sdziowskich. W zasadzie, a take i w sprawie Ha, przewodniczy prezydent senatu Reichsgerichtu. 58 Midzy innymi dlatego, e po puczu Hitlera w dniach 8-19 listopada 1923 roku wyjto spod prawa Komunistyczn Parti Niemiec (23.11.1923 r.) i aresztowano 6 500 jej czonkw. A. Norden: Czego nas ucz dzieje Niemiec, Warszawa 1949, s. 96; W. Pieck: Z dziejw Komunistycznej Partii Niemiec, Warszawa 1950, s. 20. 59 Dr Erich Zeigner utworzy dnia 10.10.1923 r. w Saksonii rzd komunistyczny. W dniu 29.10.1923 r. zosta on przez prezydenta Rzeszy odwoany ze stanowiska premiera i ministra sprawiedliwoci. Oskarony wkrtce potem o naduycie wadzy, zosta w dniu 29.3.1924 r. skazany na 3 lata aresztu. Zdaniem Broszata stosunkowo surowa kara wymierzona Zeignerowi za polityczne w zasadzie przestpstwo jest jednym z przykadw wiadczcych o tym, e sprawiedliwo republiki weimarskiej rozstrzygaa raczej korzystniej w sprawach sprawcw z ojczynianej prawicy ni z lewicy (Kommandant in Auschwitz, s. 38 przyp. 1). W sprawie Zeignera patrz rwnie - F. K. Kaul: Justiz wird zum Verbrechen, Berlin 1953, s. 112; G. Rhle: Das Dritte Reich, Die Kampfjahre 1918-1933, s. 56, 97.

Take ogoszenie wyroku nie wywaro ani na mnie, ani na moich towarzyszach adnego wraenia. Weseli i rozbawieni, piewajc nasze stare pieni bojowe, jechalimy do wizienia. Czy by to humor wisielczy, wtpi, jeli o mnie chodzi. Po prostu nie chciaem wierzy w konieczno odbycia kary. Rycho nastpio bolesne obudzenie po przeniesieniu do wizienia karnego. Otworzy si przede mn nowy, dotychczas nie znany wiat. Odsiadywanie kary w pruskim wizieniu nie byo wwczas bynajmniej pobytem w miejscu wypoczynkowym. Cae ycie uregulowane byo cile a do najdrobniejszych szczegw. Dyscyplina wojskowa. Najwikszy nacisk kadziono na jak najdokadniejsze wypenienie i najstaranniejsze wykonanie dokadnie wyliczonej dziennej normy pracy. Kade wykroczenie byo surowo karane, a skuteczno tych kar porzdkowych potgowa jeszcze fakt, e na konferencjach urzdnikw wiziennych odrzucano ewentualnie zamierzone uaskawienie, a wic skrcenie kary, jeeli wizie mia kary porzdkowe. Jako przestpca polityczny60 - tak mnie zakwalifikowano - miaem wwczas jedynie ten przywilej, e siedziaem w pojedynczej celi. Pocztkowo wcale mi si to nie podobao - miaem ju dosy tych dziesiciu miesicy w Lipsku - pniej jednak byem za to wdziczny, mimo wielu drobnych korzyci, ktre daje ycie w wielkich, wsplnych salach. Ale w swojej celi byem, niezaleny i mogem, po wypenieniu przepisanych obowizkw, podzieli sobie dzie tak, jak chciaem. Nie musiaem te liczy si z jakim wspwiniem i uniknem terroru przestpczej wsplnoty, panujcego w tych salach. Ten terror, rozcigajcy si niemiosiernie na wszystkich nie nalecych do przestpczego cechu czy nie hodujcych jego pogldom, poznaem wprawdzie tylko powierzchownie i z daleka. Nawet dobrze nadzorowany pruski zakad karny nie mg zama tego terroru. Dotychczas wydawao mi si, e nic z tego, co ludzkie, nie moe mi by obce, skoro w rozmaitych i odlegych krajach poznaem ludzi rnego rodzaju, wszelkich warstw spoecznych oraz ich obyczaje, a bardziej jeszcze ich nieobyczajno, skoro w moim modym yciu wiele ju przeyem i przeszedem. Przestpcy w wizieniu karnym pouczyli mnie o czym innym. Chocia siedziaem sam w swojej celi, to jednak codziennie stykaem si z innymi winiami w zwizku z rnymi okolicznociami - na spacerze na podwrku, przy doprowadzaniu do poszczeglnych oddziaw zarzdu wizienia, w kpieli, przez kalifaktorw i fryzjerw, przez winiw, ktrzy przynosili lub odnosili materiay robocze, i przy wielu innych jeszcze okazjach. Przede wszystkim syszaem wieczorami ich rozmowy przy oknach, a te zorientoway mnie dostatecznie w sposobie mylenia i psychice tej sfery: otwara si przede mn otcha ludzkich bdw, zbrodni i namitnoci. Zaraz na pocztku odsiadywania kary syszaem ktrego wieczoru, jak w ssiedniej celi kto opowiada o napadzie rabunkowym na leniczwk. Opowiadajcy przekona si wpierw, e leniczy przebywa w gospodzie i zamordowa siekier najpierw suc, a potem on leniczego bdc w ciy, wreszcie czworo maych dzieci, ktre krzyczay, przy czym tak dugo bi gowami o cian, a dzieci przestay pia. Opowiada o tej haniebnej zbrodni, uywajc tak ordynarnych, bezczelnych wyrae, e najchtniej udusibym go. Tej nocy nie zaznaem spokoju. Pniej syszaem jeszcze okrutniejsze rzeczy, ale nie wytrciy mnie one z rwnowagi w tym stopniu jak pierwsze opowiadanie. Opowiadajcy by
60

W oryginale: politischer berzeugungstter - dosownie: przestpca z przekona politycznych.

wielokrotnie skazanym na mier morderc rabunkowym, ktrego zawsze uaskawiano. W czasie odsiadywania przeze mnie kary uciek on ktrego wieczoru przy powrocie do celi, zabi kawakiem elaza zagradzajcego mu drog urzdnika i umkn przez mur; zosta jednak zastrzelony przez cigajcych go policjantw w chwili, gdy powali na ziemi jednego z przechodniw, aby zrabowa jego ubranie, i gdy przypuci wcieky atak na policjantw. W wizieniu brandenburskim zebrano elit wielkomiejskich przestpcw Berlina od midzynarodowych kieszonkowcw a do szczytw tego towarzystwa - renomowanych kasiarzy, sutenerw, szulerw, oszustw w wielkim stylu i przestpcw seksualnych o wszelkiego rodzaju zezwierzceniu. Odbywao si tam regularne szkolenie przestpcw. Modsi, nowicjusze w danym fachu, byli gorliwie wprowadzani przez starszych w tajemnice cechu; istotne jednak, najbardziej indywidualne chwyty utrzymywano w najcilejszej tajemnicy. Za nauk starzy otrowie oczywicie kazali sobie dobrze paci: tytoniem, najczciej uywanym pienidzem wiziennym (palenie byo wprawdzie surowo zakazane, mimo to jednak kady palacz zdobywa tyto w nielegalny sposb, dzielc si po poowie z modszymi funkcjonariuszami), lub usugami seksualnymi, rwnie przyjtym rodkiem patniczym, a take definitywnie uoonym udziaem w planowanych ju teraz przedsiwziciach po zwolnieniu. Wiele przestpstw na wielk skal poczo si wanie w ten sposb jeszcze w czasie odsiadywania kary za poprzednio popenione przestpstwa. Homoseksualizm by bardzo rozpowszechniony. Modsi, przystojni winiowie byli bardzo podani, o te piknoci toczyy si dzikie walki i intrygi. Bardziej wyrafinowani spord nich kazali sobie za to drogo paci. Moim zdaniem - do ktrego doszedem na podstawie wieloletnich dowiadcze i obserwacji rozpowszechniony w wizieniach homoseksualizm w rzadkich tylko wypadkach jest wrodzon czy chorobliw skonnoci: ludzi o silnym popdzie pciowym skania do tego seksualna potrzeba, w znacznie wikszym jednak procencie powstaje on z pogoni za jak podniecajc czynnoci, aby take co mie z ycia, w otoczeniu, w ktrym nikt ju nie nakada sobie adnych hamulcw. W tej masie przestpcw z popdu i ze skonnoci znajdowaa si take znaczna cz ludzi, ktrzy w tych czasach - tak cikich pod wzgldem gospodarczym latach powojennych, w latach inflacji - stawali si zodziejami i oszustami powodowani ndz, ludzi nie do silnych, aby mogli si oprze pokusie atwego zysku, ludzi, ktrzy wskutek jakiego nieszczliwego zbiegu wypadkw porwani zostali w wir przestpstwa. Wielu z nich walczyo uczciwie i dzielnie, aby si wyzwoli spod spoecznego oddziaywania atmosfery przestpcw i aby po odcierpieniu kary znw rozpocz normalne ycie. Wielu jednak byo zbyt sabych, by mc si oprze wieloletniemu aspoecznemu naciskowi i terrorowi; ulegali mu i ju na cae ycie zostawali przestpcami. Pod tym wzgldem wizienie celkowe byo prawdziwym konfesjonaem. Ju w Lipsku, w wizieniu ledczym, syszaem niektre rozmowy przez okno. Rozmowy, w ktrych mczyni i kobiety skaryli si na sw niedol i pocieszali si wzajemnie. Rozmowy, w ktrych wspwinni oskarali si gorzko o zdrad. Rozmowy, ktre byy w najwyszym stopniu interesujce dla prokuratora i dziki ktrym niejedna zagadkowa zbrodnia zostaaby wyjaniona. Ju wtedy dziwiem si, e winiowie tak swobodnie i lekkomylnie zwierzaj si przez okno z tego, co powinno by jak najgbiej ukrywane i utrzymywane w tajemnicy. Czy by to wewntrzny przymus nawizywania cznoci, zrodzony z niedoli pojedynczej celi,

czy te wypywao to z oglnoludzkiej potrzeby komunikowania si z innymi? Jednake w areszcie ledczym rozmowy przez okno byy bardzo ograniczone i zagroone nieustann kontrol cel przez dozorcw. W wizieniu karnym natomiast nie troszczy si o to aden dozorca, chyba e rozmowa stawaa si zbyt gona. W wizieniu brandenburskim w oddzielnych celach przebyway trzy kategorie winiw: 1) przestpcy polityczni modzi, karani po raz pierwszy - to by ich przywilej; 2) przestpcy o usposobieniu gwatownym, powodujcy konflikty - nie do zniesienia w duych salach oglnych; 3) winiowie, ktrzy si narazili wspwiniom, poniewa nie chcieli si podda terrorowi przestpcw, i tacy, ktrzy popenili jakkolwiek denuncjacj61 i teraz obawiali si zemsty - w tym wypadku by to rodzaj aresztu ochronnego. Co wieczr mogem si przysuchiwa ich rozmowom i day mi one gboki wgld w psychik winiw odsiadujcych kar. Pniej, w ostatnim roku mojego pobytu w wizieniu, gdy jako pierwszy pisarz zatrudniony byem w magazynie i w ten sposb w codziennym obcowaniu z winiami poznaem ich jeszcze bliej, moje pogldy wielokrotnie si potwierdziy. Prawdziwy przestpca zawodowy z upodobania lub skonnoci wyrzek si spoecznej wsplnoty. Przestpca taki zwalcza j swoim zbrodniczym dziaaniem, nie chce wrci do spoeczestwa, kocha swoj przestpczo, swj zawd. Poczucie wsplnoty znane mu jest tylko z motyww wyrachowania lub te niewolniczego poddastwa. W podobny sposb przywizuje si prostytutka do swego sutenera, choby najgorzej nawet j traktowa. Pojcia moralne, jak wierno i wiara, s dla niego mieszne, podobnie jak wszelkie pojcie wasnoci. Wyrok i kara s dla niego potkniciem si w zawodzie, nieszczliwym wypadkiem w interesie, czym w rodzaju kraksy samochodowej, niczym wicej. Stara si o to, aby odsiadywanie kary byo moliwie najbardziej urozmaicone. Poniewa zna wiele zakadw karnych i ich waciwoci, ich starych urzdnikw, stara si wic uzyska przeniesienie do najbardziej mu odpowiadajcego wizienia. Uwaam, e jest on niezdolny do subtelniejszych odruchw serca. Odrzuca wszelkie prby wychowawcze, wszelkie usiowania naprowadzenia go dobroci na waciw drog, choby nawet od czasu do czasu, ze wzgldw taktycznych, dla skrcenia kary, udawa skruszonego grzesznika. W ogle jest on nieokrzesany i nikczemny. Najwiksz przyjemno sprawia mu, gdy moe depta to, co dla kogo innego jest wite. Przykad dla ilustracji. W latach 1926-1927 zosta wprowadzony, take w cikich wizieniach, humanitarno-postpowy system wykonywania kary. Midzy innymi w niedzielne przedpoudnie odbyway si w kociele wiziennym imprezy muzyczne, w ktrych bray udzia najlepsze siy estrad berliskich. Ktrego dnia synna berliska artystka wykonaa Ave Maria Gounoda tak znakomicie i z tak tkliwoci, jak rzadko syszaem. Wikszo winiw bya gboko wzruszona, nawet najbardziej zatwardziaymi moga wstrzsn ta melodia. Ale nie wszystkimi. Ledwie przebrzmiay ostatnie tony, gdy za mn jaki stary, cyniczny osobnik powiedzia do ssiada: Ty, Edek, na brylanty to ja lec. Tak

61

H uywa ta zwrotu Lampen machen z gwary wiziennej, w ktrej oznacza on denuncjowanie, donoszenie, zdradzanie (W. Polzer: Gauner-Wrterbuch, Monachium, Berlin, Lipsk 1922, s. 50).

oddziaao to gboko wzruszajce serca dzieo sztuki na przestpc - aspoecznego w najistotniejszym znaczeniu tego sowa. W tej masie typowych przestpcw zawodowych znajdowaa si jednak wielka liczba winiw, ktrych nie mona byo do nich zaliczy; byy to przypadki z pogranicza. Tacy, ktrzy ju si staczali do nccego, awanturniczego wiata przestpczego, i inni, ktrzy z caej siy bronili si przeciwko sidom zwodniczych pont. Wreszcie byli i tacy, ktrzy potknli si po raz pierwszy, sabi z natury, duchowo rozdarci zewntrznymi wpywami wizienia i wewntrznymi przeyciami. Psychika tych ludzi nosia na sobie wielorakie pitna, przechodzia przez wszystkie stopnie i tonacje ludzkich uczu, wpadaa czsto z jednej kracowoci w drug. U natur pochych i lekkomylnych kara przemijaa bez wraenia, nie obciaa ich duchowo; wesoo yli dalej, nie martwili si o przyszo. Ci bd przelizgiwa si przez ycie tak samo jak dotychczas, dopki znowu nie wpadn. Cakiem inaczej zachowyway si powaniejsze natury. Kara gnbia ich niesychanie, nie mogli sobie da z tym rady. I oni usiowali uciec od zej atmosfery panujcej w oglnych salach. Jednake wikszo z nich nie wytrzymywaa ycia w odosobnieniu; obawiali si samotnoci, nieustannych rozmyla i zgaszali si z powrotem znowu do bagna wielkich sal. Istniaa wprawdzie w wizieniu rwnie moliwo przebywania we trjk w jednej celi. Trudno jednak byo znale trzech winiw, ktrzy by przez duszy czas wytrzymali z sob w tej cisej wsplnocie. Te mae wsplnoty musiay by cigle rozwizywane. Nie przypominam sobie, aby cho jedna trwaa duej. Dugotrwae wizienie czyni nawet najbardziej dobrotliwych ludzi wraliwymi i nieznonymi, a nawet bezwzgldnymi. A naley przecie liczy si z innymi, jeli chce si y w tak cisej wsplnocie. Nie tylko wizienie jako takie - monotonna jednostajno wszystkich codziennych czynnoci, stay przymus i ucisk niezliczonych przepisw, nieustanne krzyki i wymylania personelu nadzorczego z byle jakiego powodu, wszystko to przytaczao powaniej mylcych winiw. Jeszcze bardziej jednak przytaczaa ich myl o przyszoci, o dalszym yciu po odcierpieniu kary. Rozmowy ich obracay si gwnie wok tego tematu. Ich troska polegaa na tym, czy odnajd drog do spoeczestwa, czy te zostan przez nie odepchnici. Jeli byli onaci, doczaa si jeszcze drczca troska o rodzin. Czy ona dochowa wiernoci podczas tak dugiej rozki? Wszystkie te sprawy wywoyway u tego rodzaju ludzi gbokie przygnbienie; nawet codziennie wykonywana praca lub lektura powaniejszych dzie w wolnym czasie nie moga ich uwolni od tego przygnbienia. Nierzadko koczyo si to stanem zupenego zamroczenia lub samobjstwem bez adnego bezporedniego powodu. Przez bezporedni powd rozumiem ze wiadomoci z zewntrz, rozwd, mier najbliszych, odrzucenie proby o uaskawienie itp. Take i ludzie chwiejni, o zmiennych charakterach nieatwo znosili wizienie. Na ich stan psychiczny miay zbyt wielki wpyw podniety zewntrzne. Par kuszcych sw ze strony starego otra, paczuszka tytoniu to mogo zachwia wszelkimi dobrymi postanowieniami i doprowadzi do ich zapomnienia. I na odwrt: dobra ksika, powanie spdzona godzina odpoczynku zmuszay takie natury do zastanawiania si nad sob i opamitania si.

Moim zdaniem wielu winiw mona byoby z powrotem sprowadzi na waciw drog, gdyby wysi funkcjonariusze wizienni byli bardziej ludmi ni urzdnikami. Szczeglnie dotyczy to duszpasterzy obu wyzna, ktrzy ju dziki samemu cenzurowaniu listw byli zorientowani w charakterach i stanie psychicznym swoich owieczek. Ale wszyscy ci urzdnicy osiwieli i otpieli przy penieniu wiecznie tej samej suby. Nie widzieli wewntrznej niedoli kogo, kto naprawd walczy powanie o to, by sta si lepszym. Jeli zdarzyo si, e ktry z winiw zdoby si na odwag poproszenia duszpasterza o rad w swoich duchowych konfliktach, uwaane to byo po prostu za ch odgrywania roli skruszonego grzesznika w celu uzyskania uaskawienia. Urzdnicy wizienni czerpali swe dowiadczenia z omyek popenionych wobec osb niegodnych ich zrozumienia i wspczucia. Nawet najbardziej frywolni przestpcy stawali si nagle bardzo poboni, gdy nadchodzi okres badania moliwoci uaskawienia i gdy mieli choby znikome tego szanse. Niezliczone razy syszaem, jak rozmawiajcy winiowie skaryli si na brak pomocy w swych wewntrznych niedolach ze strony kierownictwa wizienia. U tych powanie mylcych ludzi, ktrzy rzeczywicie chcieli si poprawi, psychiczna udrka bya kar o wiele wiksz ni jakiekolwiek fizyczne dolegliwoci zwizane z pobytem w wizieniu. W porwnaniu z naturami lekkomylnymi byli oni ukarani podwjnie. Po ustaleniu si stosunkw politycznych i gospodarczych, po okresie inflacji zapanoway w Niemczech bardziej demokratyczne pogldy. Oprcz wielu innych rzdowych zarzdze w tych latach wprowadzono rwnie humanitarno-postpowy system wykonywania kary. Wierzono, e za pomoc dobroci i odpowiedniego wychowania mona pozyska z powrotem dla spoeczestwa tych osobnikw, ktrzy wykroczyli przeciwko ustawom pastwowym. Wychodzc z zaoenia, e kady czowiek jest produktem, swojego rodowiska, usiowano stworzy przestpcy po odcierpieniu kary takie warunki gospodarcze, aby mogy one by dla niego podniet do wzniesienia si na wyszy poziom spoeczny i aby ustrzegy go przed dalszymi bdnymi krokami. Naleyta opieka spoeczna miaa zmieni jego aspoeczn postaw i przeszkodzi ponownemu dostaniu si do rodowiska przestpczego. Moralny poziom zakadw karnych mia zosta podniesiony dziki powszechnemu stosowaniu takich metod wychowawczych, jak imprezy muzyczne, ktre miay poruszy serca, odpowiednie odczyty o podstawowych prawach moralnych ludzkiego spoeczestwa, o zasadach etyki itp. Wysi urzdnicy zakadw mieli si bardziej troszczy o poszczeglnych winiw i ich duchowe potrzeby. Sam wizie - na podstawie trzystopniowego systemu wprowadzajcego nieznane dotychczas, daleko idce ulgi - mia przechodzi stopniowo, dziki dobremu sprawowaniu, pilnej pracy i wykazywaniu swej wewntrznej przemiany, a do trzeciego stopnia i w ten sposb mg osign przedterminowe zwolnienie uwarunkowane dobrym zachowaniem si. W najbardziej pomylnych wypadkach moga zosta darowana w ten sposb poowa kary. Spord okoo 800 winiw zakadu karnego pierwszy przeszedem do trzeciego stopnia. Do chwili mojego zwolnienia nie znalazo si wicej ni dwunastu takich winiw, ktrych na konferencjach urzdnikw uznano za godnych noszenia na rkawach trzech paskw. Ja odpowiadaem z gry wszystkim warunkom: nie miaem adnych kar dyscyplinarnych ani ostrzee, stae osigaem wysze normy robocze ni byy ustalone, byem karany po raz pierwszy, nie zostaem skazany na utrat czci i byem zakwalifikowany jako przestpca polityczny. Poniewa jednak jako przestpca polityczny byem skazany

przez Trybuna Stanu, mogem zosta przedterminowo zwolniony tylko w wyniku aktu aski prezydenta Rzeszy lub na podstawie amnestii. Ju w pierwszych dniach odbywania kary uwiadomiem sobie wreszcie jasno swoje pooenie. Oprzytomniaem.. Niewtpliwie musiaem si liczy z odcierpieniem kary dziesiciu lat wizienia. List jednego z moich obrocw utwierdzi mnie w tym przewiadczeniu, do ktrego wreszcie sam doszedem. Cakowicie nastawiem si psychicznie na dziesi lat. Opamitaem si. Dotychczas yem dniem biecym, braem ycie tak, jak si ukadao, nie mylc powaniej o przyszoci. Teraz miaem do wolnego czasu, aby przemyle swe dotychczasowe ycie, pozna swe bdy i saboci i przygotowa si do dalszego, bogatszego w tre ycia. Pomidzy poszczeglnymi akcjami korpusu ochotniczego wyuczyem si wprawdzie zawodu, do ktrego miaem zamiowanie i ochot i w ktrym mgbym si wydoskonali. Miaem wielkie zamiowanie do rolnictwa i osignem ju dobre wyniki, co stwierdzay moje wiadectwa. A jednak brakowao mi prawdziwej treci ycia; tego, co naprawd moe wypeni ycie, wwczas jeszcze nie zaznaem. Zaczem wic jej poszukiwa za wiziennymi murami i - cho to wydawa si moe niedorzeczne znalazem j pniej. Bdc od modoci przyzwyczajony przez wychowanie do bezwzgldnego posuszestwa, pedantycznego porzdku i czystoci, nie miaem pod tym wzgldem szczeglnych trudnoci w przystosowaniu si do twardego, wiziennego ycia. Sumiennie wypeniaem przepisane mi obowizki, wykonywaem dan prac i, ku zadowoleniu majstrw, najczciej jeszcze wicej ni dano, utrzymywaem moj cel stale we wzorowej czystoci i porzdku, tak e nawet najbardziej zoliwe oczy nie mogy znale nic, co by mona mi byo zarzuci. Przyzwyczaiem si nawet do nieodmiennie jednostajnego przebiegu dnia, ktry rzadko przerywao jakie wydarzenie, cho byo to przeciwne mej niespokojnej naturze. Mj dotychczasowy ywot by przecie dostatecznie niespokojny i ruchliwy. Szczeglnym wydarzeniem byo na przykad w pierwszych dwch latach przyjcie dozwolonego co kwarta listu ze wiata. Interesowaem si nim ju na wiele dni przedtem, przemyliwaem i rozpatrywaem, jak tre moe zawiera. List dostawaem, od narzeczonej (zostaa nazwana narzeczon dla kierownictwa zakadu); nigdy nie widziaem tej dziewczyny, siostry mojego kolegi, i nic te o niej nie syszaem. Poniewa mogem pisa tylko do krewnych czy tylko od nich otrzymywa listy, jeszcze w Lipsku koledzy postarali si dla mnie o narzeczon. Ta zacna dziewczyna pisaa do mnie stale przez wszystkie dugie lata, speniaa wszystkie moje yczenia, informowaa mnie dokadnie o wszystkich wydarzeniach wrd moich znajomych i przekazywaa dalej wiadomoci ode mnie. Nie mogem jednak przyzwyczai si do maostkowych i wyrafinowanych szykan niszych urzdnikw wiziennych; zwaszcza gdy byy celowo wymylane i zoliwe, wprawiay mnie zawsze w gbokie wewntrzne wzburzenie. Wysi urzdnicy, a do dyrektora wizienia wcznie, traktowali mnie poprawnie, podobnie jak i wikszo niszych urzdnikw, z ktrymi w cigu tych lat miaem do czynienia. Jednak byo wrd nich trzech, ktrzy ze wzgldw politycznych - byli socjaldemokratami szykanowali mnie, jak tylko mogli; czsto byy to drobne ukucia, ale dla mnie bardzo dotkliwe. Kada z

tych szykan rania mnie bardziej, ni gdyby mnie wychostano. Kady wizie o wraliwej psychice cierpi bardziej wskutek nieuzasadnionych, zoliwych i umylnych szykan, psychicznych zniewag ni wskutek fizycznych. Odczuwa je jako co, co bardziej habi i przygnbia ni wszelkie maltretowanie cielesne. Nieraz usiowaem sta si na to niewraliwy - nie udao mi si nigdy. Przyzwyczaiem si do szorstkiego tonu niszych funkcjonariuszy, ktrzy im bardziej byli prymitywni, tym bardziej samowolnie wyywali si w rozkoszy wadzy. Przyzwyczaiem si take i do tego, aby polecenia dawane mi przez takich ograniczonych pod kadym wzgldem funkcjonariuszy, czsto najniedorzeczniejsze, wypenia chtnie i bez wewntrznego oporu, a nawet z wewntrznym umieszkiem. Przyzwyczaiem si do nieokrzesanego, ordynarnego sposobu mwienia, z jakim spotykaa si tam wikszo winiw. Nigdy jednak nie mogem si przyzwyczai, cho dziao si to co dzie, do ordynarnych, frywolnych i ohydnych kpin winiw z tego wszystkiego, co jest pikne i dobre i co dla wielu byo wite; kpin szczeglnie bolesnych wwczas, gdy wiedzieli, e wspwiniowi mogo to sprawi cierpienie. Suchajc tego zawsze si oburzaem. Dobra ksika bya zawsze moim dobrym przyjacielem, lecz w niepokoju mego dotychczasowego ycia nigdy nie miaem na ni dosy czasu. W samotnoci celi staa mi si wszystkim, szczeglnie w pierwszych dwch latach odsiadywania kary. Bya moim wytchnieniem, przy niej mogem zapomnie o swojej sytuacji. Po upywie dwch lat, ktre spdziem bez szczeglnych wydarze, w nieodmiennie jednakowy sposb, wpadem nagle w swoisty stan. Staem si bardzo podniecony, nerwowy i wzburzony. Ogarn mnie wstrt do pracy (wwczas zajmowaem si krawiectwem i robiem to cakiem chtnie). Nie mogem zupenie je, kady ks, ktry ykaem przemoc, wraca z powrotem. Nie mogem wcale czyta ani w ogle skupi si. Jak dzikie zwierz miotaem, si po celi tam i z powrotem. Nie mogem ju spa dotychczas spaem zawsze mocno i prawie bez marze sennych przez ca noc. Teraz musiaem wstawa i kry po celi, nie mogc znale spokoju. Gdy wreszcie z wyczerpania padaem na ko i zasypiaem, po krtkim czasie znowu si budziem zlany potem od pogmatwanych, koszmarnych snw. W tych bezadnych snach byem wci cigany, zabijany, rozstrzeliwany albo spadaem w przepa. Noce stay si dla mnie mk. Godzina po godzinie syszaem bicie wieowych zegarw. Im bliej byo do rana, tym, wiksza ogarniaa mnie groza przed dniem, przed ludmi, ktrzy znw si uka - a ja nie chciaem, nie mogem nikogo widzie. Usiowaem przemoc wzi si w karby - nie mogem jednak nic na to poradzi. Chciaem si modli - nie wydobyem z siebie nic wicej, jak tylko aosny bekot trwogi, oduczyem si modlitwy - nie odnalazem ju drogi do Boga. W tym stanie wierzyem, e Bg ju nie chce mi pomc, poniewa Go opuciem. Drczyo mnie moje oficjalne wystpienie z kocioa w 1922 r. A przecie byo to tylko ostateczne wycignicie konsekwencji ze stanu, w ktrym si znajdowaem od czasu zakoczenia wojny. Wewntrznie odszedem od kocioa - jakkolwiek dziao si to stopniowo - ju w ostatnich latach wojny. Czyniem sobie bardzo gorzkie wyrzuty, e nie posuchaem rodzicw i nie zostaem duchownym. Dziwne, e wanie to wszystko tak mnie w owym stanie drczyo. Moje wzburzenie wzrastao z dnia na dzie,

nawet z godziny na godzin. Byem bliski szalestwa. Fizycznie podupadaem coraz bardziej. Mojego majstra uderzyo obce mi dotychczas roztargnienie; najprostsze rzeczy robiem wrcz na opak i chocia zaciekle pracowaem, nie wyrabiaem ju normy. Od paru dni godowaem, poniewa przypuszczaem, e potem bd mg znowu je. Wtedy wanie przyapa mnie dozorca naszego oddziau na wyrzucaniu obiadu do kuba. Nawet jemu, ktry zwykle peni sub obojtnie, niemal nie zwracajc uwagi na winiw, rzuciy si w oczy mj wygld i zachowanie. Z tego powodu bacznie mnie obserwowa, jak mi potem kiedy sam powiedzia. Natychmiast zaprowadzono mnie do lekarza. w starszy pan, dziesitki lat pracujcy w zakadzie, wysucha mnie spokojnie, przejrza moje papiery, po czym powiedzia z najwikszym spokojem: Psychoza wizienna. To przejdzie, nie jest tak le. Wzito mnie do szpitala, do celi obserwacyjnej; tam zrobiono mi zastrzyk i zimne kompresy, po czym zapadem natychmiast w najgbszy sen. W cigu nastpnych dni otrzymywaem rodki uspokajajce i wikt szpitalny. Stan oglnego podniecenia zmniejsza si i znowu wziem si w karby.62 Powrciem do swojej celi na wasne yczenie; zamierzano przenie mnie do wsplnej celi, bagaem jednak, aby pozwolono mi zosta samemu. W tym okresie dyrektor wizienia zakomunikowa mi, e wskutek dobrego sprawowania i wydajnej pracy zaszeregowano mnie do drugiego stopnia i e odtd bd mi przysugiway rne ulgi. Mogem pisa co miesic i mogem otrzymywa tyle listw, ile do mnie wysyano. Wolno byo przysya dla mnie ksiki i pomoce naukowe. Mogem mie kwiaty na swym oknie i pali wiato do dziesitej wieczr. Mogem w niedziel i dni witeczne przebywa w cigu wielu godzin z innymi winiami. Perspektywa tych wszystkich udogodnie szybciej ni wszystkie uspokajajce rodki pomoga mi zwalczy depresj. Mimo to echa tego stanu dugo si jeszcze we mnie odzyway. Istniej rzeczy pomidzy niebem i ziemi, ktrych si nie dowiadcza w codziennym kieracie, nad ktrymi jednak czowiek w zupenej samotnoci powanie si zastanawia. Czy istnieje czno z tymi, ktrzy odeszli? W godzinach najsilniejszego wzburzenia, zanim si jeszcze zmciy moje myli, czsto widziaem ywych rodzicw i rozmawiaem z nimi tak, jakbym by jeszcze pod ich opiek. Jeszcze dzisiaj nie potrafi sobie tych spraw wyjani. Nie rozmawiaem te o nich nigdy i z nikim. W cigu nastpnych lat mojego pobytu w wizieniu mogem jeszcze nieraz obserwowa psychoz wizienn. Wiele przypadkw koczyo si w celi dla szalecw, inne prowadziy do zupenego zamroczenia duchowego. Znani mi winiowie, ktrzy przez t psychoz przeszli i przetrwali j, jeszcze przez dugi, dugi czas byli potem niemiali, przybici i pesymistyczni. Kilku z nich nigdy si ju nie pozbyo gbokiego przygnbienia. Wikszo samobjstw, ktre si tam zdarzyy, przypisuj psychozie wiziennej. W tym stanie zawodz wszystkie rozsdne argumenty, odpadaj wszelkie hamulce, ktre w normalnym yciu nie dopuszczaj do samobjstwa. Straszne podniecenie, opanowujce wwczas czowieka, doprowadza go do ostatecznoci, byle zakoczy t mk, byle znale spokj.
62

Prof. Batawia okrela przebyt przez Ha psychoz wizienn jako krtkotrwale ostre zaburzenia psychiczne o charakterze reaktywnym (prof. dr S. Batawia: Rudolf H, komendant obozu koncentracyjnego w Owicimiu, Biuletyn VII GKBZH. s. 36).

Na podstawie swojego dowiadczenia uwaam, e przypadki symulowania stanw szaowych i obdu w celu wydostania si z wizienia zachodz niezmiernie rzadko, gdy z chwil przeniesienia do zakadu dla umysowo chorych nastpuje zawieszenie wykonania kary a do chwili, gdy chory znowu jest zdolny do jej odbywania (w przeciwnym wypadku pozostaje do koca ycia w zakadzie psychiatrycznym). Rzecz szczeglna, wikszo winiw odczuwa niemal zabobonny lk przed chorob psychiczn. Po tej depresji, po tym zaamaniu moje ycie w zakadzie karnym upywao bez szczeglnych wydarze. Stawaem si coraz spokojniejszy i coraz bardziej zrwnowaony. W wolnych chwilach uczyem si z zapaem angielskiego, kazaem przysa sobie podrczniki, a potem bieco zamawiaem, dla siebie angielskie ksiki i czasopisma; w rezultacie nauczyem si tego jzyka w cigu okoo jednego roku bez niczyjej pomocy. To by zarazem znakomity sposb zachowania dyscypliny wewntrznej. Od kolegw i znajomych rodzin stale otrzymywaem dobre i wartociowe ksiki z wszelkich dziedzin. Szczeglnie jednak interesowaa mnie historia oraz nauka o rasach i dziedzicznoci i tym si najchtniej zajmowaem.63 W niedziel grywaem w szachy z winiami, ktrzy mi odpowiadali. Wanie ta gra, bdca powanym pojedynkiem duchowym, nadaje si szczeglnie do utrzymania i odwieania sprawnoci umysu, ktra przecie wci jest zagroona przez monotoni ycia za kratami. Obecnie dziki rnorodnym i wielostronnym kontaktom ze wiatem, listom, dziennikom i czasopismom otrzymywaem podane nowe podniety. Gdy czasami zjawiay si u mnie pospne nastroje i zniechcenie, wwczas wspomnienie przebytego martwego punktu dziaao jak podcicie biczem i szybko rozpdzao nadcigajce chmury. Obawa przed nawrotem choroby bya zbyt silna. Zaszeregowanie mnie w czwartym roku uwizienia do trzeciego stopnia przynioso mi nowe ulgi. Co 14 dni pisanie listu na niewiziennym papierze i o nie ograniczonej objtoci. Teraz ju nie istnia dla mnie przymus pracy; pracowaem dobrowolnie i sam sobie mogem wybiera prac, otrzymywaem te za ni wysze wynagrodzenie. Dotychczasowe wynagrodzenie za prac wynosio za dzienn norm robocz 8 fenigw, z czego 4 fenigi mona byo zuy na zakup dodatkowych rodkw ywnoci (w najlepszym wypadku funt tuszczu miesicznie). Na trzecim stopniu wynagrodzenie za dzienn norm pracy wynosio 50 fenigw, ktre mona byo w caoci zuy na wasne potrzeby. Oprcz tego mona byo jeszcze wyda z wasnych pienidzy 20 marek miesicznie. Dla trzeciego stopnia wprowadzono rwnie suchanie radia i palenie tytoniu w okrelonych godzinach. Poniewa wanie w tym czasie oprnio si stanowisko pisarza w magazynie, zgosiem swoj kandydatur. W ten sposb miaem teraz przez cay dzie urozmaicone zajcie, wiele widziaem i syszaem od odchodzcych i nowo przybyych winiw, a take od winiw z wszystkich oddziaw, ktrzy przychodzili do magazynu codziennie w sprawie zmiany ubrania, bielizny i sprztu. Syszaem te
63

Do przeczytanej treci ustosunkowywa si tak samo, jak do wszystkiego, co wchania jego umys bezkrytycznie. Na niektrych ksikach figuroway zreszt nazwiska profesorw uniwersytetu, kwestionowanie wic tez autorw byo w ogle nie do pomylenia. Tre ksiek harmonizowaa poza tym ze wszystkim, o czym cigle sysza w ostatnich latach w korpusie Robacha, a zwaszcza ze sloganami, ktre paday stale z ust towarzyszy partyjnych (S. Batawia: op. cit., s. 36).

niemao od penicych sub urzdnikw wiziennych o wszystkim, co si wydarzyo w codziennym yciu wiziennym. Magazyn by zbiornic wiadomoci wszelkiego rodzaju - zarwno rnych nowin, jak i plotek. Tam poznaem powstawanie i byskawiczne rozszerzanie si plotek wszelkiego rodzaju oraz ich oddziaywanie. Nowina i plotka, rozpowszechniana dalej szeptem w sposb moliwie najbardziej tajemniczy, to eliksir ycia w niewoli. Im bardziej odosobniony jest wizie, tym, skuteczniejsza jest plotka; im bardziej jest prymitywny, tym bardziej jest atwowierny. Jeden z moich wsppracownikw, a wic jeden z winiw zatrudnionych tak jak i ja w magazynie, pracujcy tam ju przeszo 10 lat i nalecy ju poniekd do inwentarza, znajdowa szatask rado w tym, by wymyla wyssane z palca plotki, szeptem podawa je dalej i patrze, jakie bd tego skutki. Poniewa jednak postpowa przy tym bardzo przebiegle, nie mona go wic byo zdemaskowa, gdy stwarza niekiedy powane sytuacje. Ja sam padem raz ofiar tego rodzaju plotki. Rozesza si pogoska, e yczliwi mi wysi urzdnicy wizienni umoliwili mi przyjmowanie w nocy wizyt kobiet w celi. Jaki wizie za porednictwem pewnego urzdnika przemyci t wiadomo na zewntrz w formie zaalenia do, wyszych wadz nadzorujcych wykonanie kary. Pewnej nocy zjawi si nagle w mojej celi dyrektor departamentu wiziennictwa z kilku wyszymi urzdnikami i dyrektorem wizienia wycignitym z ka, aby na wasne oczy przekona si o prawdziwoci denuncjacji. Mimo drobiazgowego ledztwa nie mona byo wykry ani donosiciela, ani autora plotki. Dopiero przy moim zwolnieniu mj wsppracownik powiedzia, e to on wymyli t plotk, a wizie z ssiedniej celi napisa doniesienie, po czym on sam przemyci list na zewntrz - wszystko w tym celu, aby zrobi na zo dyrektorowi wizienia za to, e odrzuci jego prob o uaskawienie. Oto przyczyna i skutek. Zoliwi mog w ten sposb narobi wiele zego. Szczeglnie interesowali mnie tam nowo przybyli winiowie. Bezczelny, pewny siebie i impertynencki przestpca zawodowy, ktrego nawet najcisza kara nie moga umitygowa, by optymist. Wierzy, e i dla niego moe w jaki sposb powsta korzystna sytuacja. Czsto by zaledwie par dni na wolnoci, niby na urlopie. Wizienie stopniowo stawao si dla niego staym miejscem pobytu. Przygnbieni, niemiali, przewanie smutni, maomwni, czsto zalknieni - to ci, ktrzy potknli si po raz pierwszy lub te z powodu przeciwnoci losu po raz drugi czy trzeci zostali skazani. Z twarzy ich mona byo odczyta nieszczcie, ndz i rozpacz. Do materiau dla psychoanalityka lub socjologa. Po tym wszystkim, co widziaem i syszaem w cigu dnia, rad byem, gdy mogem wieczorem powrci do samotnoci swej celi. Rozmylaem w spokoju nad zdarzeniami dnia i wycigaem z nich wnioski. Zagbiaem si w ksiki i czasopisma lub czytaem listy otrzymane od drogich, dobrych ludzi. Czytaem o planach i zamiarach w stosunku do mnie po zwolnieniu z wizienia i umiechaem si, gdy chcieli mi doda odwagi i otuchy. Nie byo mi to ju potrzebne; stopniowo doszedem do tego, e w pitym roku zyem si z wizieniem i cel. Miaem do odsiedzenia jeszcze pi lat bez widokw na najmniejsze choby skrcenie kary. Wiele poda o uaskawienie, pochodzcych od wpywowych osobistoci, zostao

odrzuconych ze wzgldw politycznych, nawet osobiste przedstawienie proby o uaskawienie przez czowieka stojcego blisko prezydenta Rzeszy von Hindenburga. Nie liczyem wic na wyjcie z wizienia przed upywem dziesiciu lat. Byem jednak gboko przekonany, e reszt mojej kary przetrwam w fizycznym i moralnym zdrowiu. Miaem te plany co do dalszych prac w zakresie nauki jzykw i dalszego ksztacenia zawodowego. Mylaem o wszystkim moliwym, tylko nie o przedterminowym zwolnieniu. A zwolnienie przyszo w cigu jednej nocy! W Reichstagu znalaza si wikszo zoona z przedstawicieli najskrajniejszej prawicy i lewicy, ktre w rwnej mierze byy zainteresowane w uzyskaniu zwolnienia swoich winiw politycznych. Niemal bez przygotowania zostaa uchwalona amnestia dla politycznych i zostaem zwolniony wraz z wieloma innymi winiami.64

Praca na roli (1929-1934)

Po szeciu latach znowu na wolnoci, znw przywrcony yciu! Jeszcze dzi widz siebie stojcego na wielkich schodach Dworca Poczdamskiego w Berlinie, spogldajcego z zainteresowaniem na cib na Placu Poczdamskim. Dugo musiaem tak sta, a zagadn mnie jaki pan pytajc, dokd chc si uda. Zapewne do gupio na niego spojrzaem i niedorzecznie mu odpowiedziaem, gdy szybko si oddali. Dla mnie cay ten ruch by czym nierzeczywistym; zdawao mi si, e jestem w kinie i patrz na film. Zwolnienie z wizienia przyszo zbyt nagle i nieoczekiwanie, wszystko wydawao mi si tak nieprawdopodobne, tak obce. Dostaem telegraficzne zaproszenie do jednego z zaprzyjanionych domw berliskich. Cho dobrze znaem Berlin, a do owego mieszkania atwo mona byo dotrze, potrzebowaem dugiego czasu, aby si tam, dosta. W pierwszych dniach zawsze mi kto towarzyszy, gdy odwaaem si wyj na ulic, poniewa nie zwracaem uwagi na znaki komunikacyjne ani na szalejcy ruch wielkomiejski. Poruszaem si jak we nie. Mino wiele dni, zanim zdoaem doj do adu z sob i rzeczywistoci. Chciano mi wywiadczy wiele dobrego, wycigano mnie na filmy, do teatrw, do wszystkich moliwych miejsc rozrywkowych i na zebrania towarzyskie. Krtko mwic, raczono mnie tym wszystkim, co mieszkaniec wielkiego miasta uwaa za niezbdne do ycia. Runo to na mnie z oskotem - zbyt wiele byo tego dobrego. Byem oszoomiony i tskniem za spokojem. Chciaem jak najprdzej wyrwa si z haasu i popiechu wielkiego miasta. Wyrwa si na wie. Po dziesiciu dniach opuciem Berlin, aby obj posad urzdnika rolnego. Wprawdzie miaem jeszcze wiele zaprosze na wypoczynek, lecz chciaem pracowa - miaem ju do wypoczynku. Liczne i rnorodne byy zamiary, ktrymi chciay mnie uszczliwi zaprzyjanione rodziny i koledzy. Wszyscy chcieli pomc, stworzy mi egzystencj i uatwi przejcie do normalnego ycia. Projektowano,
64

Ustawa o amnestii z dnia 14.7.1928 r. (RGBI. I, s. 195).

abym pojecha do Afryki Wschodniej, do Meksyku, Brazylii, Paragwaju, do Stanw Zjednoczonych. Wszystko w dobrej intencji usunicia mnie z Niemiec, abym znowu nie zaplta si w walki polityczne skrajnej prawicy. Inni znowu, przede wszystkim moi dawni koledzy, chcieli koniecznie widzie mnie w pierwszych szeregach organizacji bojowych NSDAP. I jedno, i drugie odrzuciem. Jakkolwiek od 1922 r. byem czonkiem partii przekonanym o susznoci celw partii i zgadzaem si z nimi, to jednak zdecydowanie potpiaem masow propagand, targowanie si o wzgldy tumu, granie na najniszych instynktach mas, przemawianie ich jzykiem. Poznaem ju masy w latach 1918-1923. Chciaem wprawdzie zosta czonkiem partii, lecz bez jakiejkolwiek funkcji; nie chciaem te przystpi do adnej z pomocniczych organizacji partii. Miaem inne zamiary. Rwnie mao pociga mnie wyjazd za granic. Chciaem pozosta w Niemczech i pomaga tutaj w odbudowie planowanej dugofalowo i z daleko sigajcym celem. Pragnem osiedli si na roli. W cigu dugich lat w osamotnieniu mej celi uwiadomiem sobie, co nastpuje: istnia dla mnie tylko jeden cel, dla ktrego warto byo pracowa i walczy - zdobyte wasn prac gospodarstwo rolne ze zdrow, liczn rodzin. To miao sta ci treci i celem mego ycia. Zaraz po zwolnieniu mnie z wizienia nawizaem kontakt ze Zwizkiem Artamanw. Ze zwizkiem tym i jego celami zapoznaem si za porednictwem publikacji jeszcze w czasie odsiadywania kary i bardzo si nim zainteresowaem. Bya to wsplnota modych chopcw i dziewczt wyoniona z ruchw modzieowych wszystkich nacjonalistycznych kierunkw partyjnych, wsplnota ludzi, ktrzy chcieli przede wszystkim powrci z niezdrowego, penego rozkadu i powierzchownego ycia miasta do zdrowego, twardego, lecz naturalnego sposobu ycia na wsi. Gardzili oni alkoholem i nikotyn, jak zreszt wszystkim, co nie suy zdrowemu rozwojowi ducha i ciaa. Poza tym wyznajc zasad cakowitego powrotu do ziemi, z ktrej wyszli ich przodkowie, chcieli powrci do rda ycia niemieckiego narodu do zdrowego, chopskiego osadnictwa. To bya rwnie moja droga, mj dugo poszukiwany cel. Porzuciem posad urzdnika rolnego i przyczyem si do wsplnoty ludzi podobnie mylcych. Zerwaem wszelkie stosunki z dawnymi kolegami, ze znajomymi i zaprzyjanionymi rodzinami, poniewa nie mogli oni ze wzgldu na swoje tradycyjne pogldy zrozumie mojego kroku, a take dlatego, e chciaem zacz nowe ycie bez jakichkolwiek przeszkd. Ju w pierwszych dniach poznaem tam swoj przysz on, ktra oywiona podobnymi ideaami, wraz ze swym bratem znalaza drog do Artamanw. Ju przy pierwszym spotkaniu mocno odczulimy wzajemn niezomn przynaleno do siebie. Znalelimy tak harmoni zaufania i zrozumienia, jak gdybymy od dziecistwa yli razem. Nasze pogldy na ycie byy zgodne we wszystkich dziedzinach. Uzupenialimy si pod kadym wzgldem. Znalazem tak on, jak sobie wymarzyem w czasie dugich lat samotnoci.

Przez wszystkie lata naszego wspycia a do dnia dzisiejszego trwaa ta wewntrzna harmonia, nie zakcana przypadkowymi wydarzeniami, wszelkimi zewntrznymi wpywami, jednakowa w doli i niedoli. Jedno tylko byo i pozostao sta trosk mojej ony: wszystko, co poruszao mnie najgbiej, zaatwiaem sam z sob, nawet jej nie mogem tego ujawni. Pobralimy si, gdy tylko byo to moliwe, aby wsplnie zacz nasze twarde ycie, ktre wybralimy dobrowolnie z najgbszego naszego przekonania. Jasno widzielimy oboje dug, cik i mczc drog do naszego celu. Nic nie miao nas od tego odwie. ycie nasze w cigu nastpnych piciu lat rzeczywicie nie byo lekkie, lecz nawet najwiksze trudnoci nie mogy nas zniechci. Bylimy szczliwi i zadowoleni, gdy nasz przykad i osignicia pozyskiway wci nowych wyznawcw dla naszej idei. Urodzio nam si ju troje dzieci - na nowe jutro, na now przyszo. Wkrtce miano nam przydzieli ziemi. Stao si jednak inaczej. W czerwcu 1934 r. otrzymaem wezwanie Himmlera, abym wstpi do czynniej suby w SS. Miao mnie to sprowadzi z drogi, po ktrej dotychczas szedem tak pewnie i z tak wiadomoci celu. Dugo, dugo nie mogem powzi adnej decyzji - wbrew moim normalnym zwyczajom. Pokusa, by znowu zosta onierzem, bya jednak zbyt silna. Silniejsza ni wtpliwoci mojej ony, czy ten zawd potrafi wypeni mi ycie i da wewntrzne zadowolenie. Jednake zgodzia si widzc, jak bardzo pocigaa mnie perspektywa zostania znowu onierzem. Poniewa dano mi nadziej na szybki awans i zwizane z tym finansowe korzyci, oswoiem si z myl, e wprawdzie bd musia zej z naszej dotychczasowej drogi, lecz mimo to bd mg trwa przy naszym, celu. Ten cel ycia - gospodarstwo rolne jako ostoja rodziny, jako przybytek nasz i naszych dzieci - by dla nas czym niewzruszalnym take i w pniejszych latach. Nigdy od tego nie odstpilimy. Po wojnie chciaem wystpi z czynnej suby i stworzy gospodarstwo rolne. Po dugich, penych wtpliwoci rozwaaniach zdecydowaem si przej do aktywnej suby w SS. Dzi gboko auj, e opuciem wczesn drog. Moje ycie i ycie mojej rodziny biegoby inaczej, chocia obecnie rwnie nie mielibymy wasnego domu ani gospodarstwa. Mielibymy jednak za sob lata pracy dajcej wewntrzne zadowolenie. Kt jednak moe przewidzie bieg ludzkich losw wzajemnie si o siebie zazbiajcych? Co jest suszne, a co bdne?

Obz koncentracyjny w Dachau (1934-1938)

Przy powoaniu mnie przez Himmlera do aktywnej suby w SS, do oddziau wartowniczego przy obozie koncentracyjnym,65 nie zastanawiaem si nad zaoeniami, obozw koncentracyjnych. Pojcie takiego obozu byo mi zbyt obce: nic nie mogem sobie wyobrazi. W samotnoci naszego wiejskiego ycia na Pomorzu niewiele syszelimy o obozach koncentracyjnych. Miaem wci przed oczyma tylko czynn sub oniersk, ycie wojskowe. Przybyem do Dachau. Staem si znowu rekrutem, ze wszystkimi radociami i przykrociami tego okresu.66 Zostaem sam instruktorem. ycie onierskie porwao mnie. W czasie wykadw i poucze syszaem o wrogach pastwa - winiach za drutami, o obchodzeniu si z nimi i ich pilnowaniu, o uyciu broni i niebezpieczestwie grocym ze strony tych wrogw pastwa - jak ich nazywa Eicke,67 inspektor obozw koncentracyjnych. Widywaem winiw przy pracy, przy wychodzeniu z obozu i powrocie; syszaem o nich od kolegw, ktrzy penili sub w obozie ju od 1933 r. Pamitam dokadnie pierwsz kar chosty, ktr widziaem. Stosownie do zarzdzenia Eickego przy wykonaniu tej kary musiaa by obecna co najmniej jedna kompania SS. Dwaj winiowie zostali skazani na 25 kijw za kradzie papierosw w kantynie. Oddzia pod broni ustawi si w otwarty czworobok. W rodku sta kozio do wymierzania chosty. Obaj winiowie zostali przyprowadzeni przez Blockfhrerw. Ukaza si komendant obozu. Schutzhaftlagerfhrer i najstarszy stopniem Kompaniefhrer zoyli meldunek, a Rapportfhrer odczyta zarzdzenie o wymiarze kary. Pierwszy musia si pooy na kole wizie maego wzrostu, zatwardziay, aspoeczny przestpca. Dwch onierzy zaogi trzymao mocno gow i rce, a dwaj Blockfhrerzy na zmian wymierzali kar, cios po ciosie. Wizie nie wyda gosu. Inaczej byo z drugim- mocnym, barczystym przestpc politycznym. Ju po pierwszym uderzeniu dziko wrzasn i chcia si wyrwa. Krzycza a do ostatniego ciosu chocia komendant wielekro go nawoywa, aby by cicho. Staem w pierwszym rzdzie i byem zmuszony dokadnie przyglda si caemu przebiegowi kary chosty. Mwi zmuszony, bo gdybym, sta w tylnym szeregu, nie patrzybym na to. Robio mi si zimno i gorco, gdy zaczy si krzyki. Cae wydarzenie ju od pocztku przyprawio mnie o dreszcze. Pniej, na pocztku wojny, nie byem tak wstrznity przy pierwszej egzekucji, jak wwczas przy chocie. Nie potrafi sobie tego wytumaczy. A do rewolucji 1918 r. w cikim wizieniu bya stosowana kara chosty, lecz pniej zostaa zniesiona. Funkcjonariusz, ktry stale wykonywa t kar, peni jeszcze sub; nazywano go amaczem koci. Nieokrzesany, obrzydliwy osobnik, zawsze mierdzcy alkoholem wszyscy winiowie byli dla niego
65

Pierwszy taki oddzia utworzy Eicke w obozie koncentracyjnym Dachau z pocztkiem 1934 roku. By to Oddzia Wartowniczy Grna Bawaria (Wachtruppe Oberbayern), ktry stanowi wwczas jeszcze jednostk oglnej SS (Allgemeine SS). Dopiero w lipcu 1934 r. po mianowaniu Eickego inspektorem obozw koncentracyjnych i oddziaw trupich gwek (Totenkopfverbnde) wyczono te oddziay z szeregw oglnej SS. Z dotychczasowej Wachtruppe Oberbayern der Allgemeinen SS powstaa SS-Totenkopfstandarte Oberbayern (Dok. Norymb. NO2329). 66 Aczkolwiek, wstpujc do oddziaw wartowniczych, H mia w Allgemeine SS podoficerski stopie SSUnterscharfhrera, zosta on wcielony do tego oddziau jako SS-man i przeszed rekruckie przeszkolenie w piechocie (wyjanienia Ha z dnia 28.9.1946 r.). W zwizku z tym patrz relacja Ha o rangach w SS i wykaz stopni w SS. 67 Theodor Eicke - patrz charakterystyka na s. 269.

tylko numerami. atwo mona go byo sobie wyobrazi, jak choszcze winiw. W piwnicy wiziennej widziaem te kiedy kozio do chosty i kije. Przechodziy mnie ciarki, gdy wyobraziem sobie w zwizku z tym amacza koci. Przy nastpnych karach chosty (przy ktrych musiaem by obecny, dopki byem w oddziale) zawsze stawaem z tyu. Pniej, gdy byem ju Blockfhrerem, uchylaem si od asystowania przy wykonywaniu tej kary, jeli tylko byo to moliwe, a w kadym razie od bicia. atwo mi si to udawao, poniewa kilku Blockfhrerw chtnie si tym trudnio. Jako Rapportfhrer, jako Schutzhaftlagerfhrer musiaem by obecny przy karaniu chost. Nie robiem tego chtnie. Gdy jako komendant sam stawiaem wniosek o karze chosty, rzadko byem przy jej wykonywaniu. Na pewno nie stawiaem wniosku tych kar lekkomylnie. 68 Dlaczego tak si wzdragaem przed wymierzaniem kary chosty? Mimo najlepszej woli nie potrafi powiedzie. W tym czasie by jeszcze jeden Blockfhrer, z ktrym dziao si zupenie to samo co ze mn i ktry rwnie stale si uchyla od wykonywania kary chosty; by on pniej Schutzhaftlagerfhrerem w Brzezince i Ravensbrck - Schwarzhuber.69 Blockfhrerzy, ktrzy kwapili si do wykonywania chosty, to niemal bez wyjtku podstpne, nieokrzesane, gwatowne, czsto ordynarne kreatury; zachowywali si w podobny sposb rwnie w stosunku do kolegw i swoich rodzin. Dla nich winiowie nie byli ludmi. (Trzech z nich powiesio si w areszcie, gdy w pniejszych latach w innych obozach zostali pocignici do odpowiedzialnoci za maltretowanie winiw). Take i wrd szeregowych SS-manw byo wielu takich, ktrzy wykonywanie kary chosty traktowali jako interesujce widowisko, jako rodzaj wesoej zabawy ludowej. Ja z pewnoci do nich nie naleaem. Jeszcze za moich rekruckich czasw w Dachau przeyem nastpujcy wypadek: Podoficerowie SS razem z winiami dokonali w rzeni malwersacji na wielk skal. Czterech czonkw SS zostao skazanych przez sd monachijski (sdw SS wwczas jeszcze nie byo) na wysokie kary pozbawienia wolnoci. Zostali oni w penym umundurowaniu przeprowadzeni przed batalionem, wartowniczym i osobicie przez Eickego zdegradowani oraz w sposb habicy wyrzuceni z SS. Zerwa on im wasnorcznie wyogi i dystynkcje,

68

W sprawie kary chosty - patrz Regulamin obozw koncentracyjnych. Formularz, na ktrym sporzdzano wniosek o zatwierdzenie wymiaru tej kary, przewidywa od 5 do 25 uderze. Zachoway si akta w sprawie kary chosty wymierzonej winiowi owicimskiemu nr 122060 za to, e pozwoli wyrwa sobie zoty zb, za ktry otrzyma chleb. Owicim postawi wniosek o 20 kijw, WVHA zatwierdzi 10. 69 SS-Obersturmfhrer Johann Schwarzhuber nalea do SS od 1933 r. Peni kolejno sub w obozach koncentracyjnych w Dachau, Sachsenhausen, Owicim-Brzezinka i Ravensbrck. W tych ostatnich by Lagerfhrerem. Gdy dnia 12.1.1945 r. obj t funkcj w Ravensbrck, liczba winiarek wynosia okoo 25 tysicy, a gdy hitlerowcy w 3 i p miesica pniej obz ten rozwizali, byo ju tylko 12 tysicy winiarek. Zaledwie Schwarzhuber przyby do Ravensbrck z niedobitkami Owicimia, natychmiast rozpoczy si masowe mordy. Przyzna on, e rozstrzeliwane kobiety patrzyy mierci w oczy z tak odwag, i asystujc przy jednej z egzekucji, by tym gboko poruszony (Lord Russell of Liverpool: Pod biczem swastyki, Czytelnik 1956, s. 229). Schwarzhuber zosta w dniu 3.2.1947 r. skazany na kar mierci i w dniu 3.5.1947 r. stracony.

kaza ich przeprowadzi przed poszczeglnymi kompaniami, po czym przekaza wymiarowi sprawiedliwoci w celu odbycia kary. Wypadek ten posuy Eickemu za temat do wygoszenia duszego pouczenia i ostrzeenia. Powiedzia: Najchtniej przebrabym tych czterech w wizienne ubiory, ukara chost i posa do ich wsplnikw za drutami. Jednake Reichsfhrer SS nie zgodzi si na to. Podobny los oczekuje kadego, kto si zadaje z winiami za drutami. Wszystko jedno, czy w zamiarach przestpnych, czy z powodu wspczucia. I jedno, i drugie jest rwnie godne nagany. Kady minimalny objaw wspczucia pokazuje wrogom pastwa sab stron, z ktrej nie omieszkaj zaraz skorzysta. Jakiekolwiek wspczucie dla wrogw pastwa jest niegodne czonka SS. Dla ludzi mikkiego serca nie ma miejsca w szeregach SS i dobrze by zrobili, gdyby jak najszybciej wstpili do klasztoru. W SS potrzebni s tylko ludzie twardzi, zdecydowani, suchajcy lepo kadego rozkazu. Nie darmo nosz trupi gwk i stale nabit bro! S oni jedynymi onierzami, ktrzy rwnie w czasie pokoju maj dniem i noc sta w obliczu nieprzyjaciela, nieprzyjaciela za drutami. Ju degradacja i wyrzucenie z SS byo bolesnym wydarzeniem, ktre musiao bardzo dotkn kadego onierza, a szczeglnie mnie, przeywajcego to po raz pierwszy. Lecz jeszcze wicej refleksji nasuno mi pouczenie Eickego. Nie mogem, jednak wyrobi sobie zdania o tych wrogach pastwa, wrogach za drutami - przecie ich dotychczas nie znaem. Wkrtce miaem ich pozna dostatecznie dokadnie. Po procznej subie w oddziale przyszed nagle rozkaz Eickego, w myl ktrego wszyscy starsi wiekiem oficerowie i podoficerowie maj opuci oddziay i obj stanowiska w obozie. Midzy nimi byem i ja. Zostaem przeniesiony jako Blockfhrer do obozu koncentracyjnego. Wcale mi si to nie podobao. Wkrtce potem, gdy przyby Eicke, zgosiem si do raportu. Przedstawiem mu prob, aby zechcia mnie wyjtkowo przenie z powrotem do oddziau. Jestem z krwi i koci onierzem i tylko mono zostania znowu onierzem moga mnie w ogle skoni do aktywnej suby w SS. Eicke zna dokadnie koleje mego ycia i dlatego wanie uwaa, e nadaj si szczeglnie do tej suby, gdy na wasnej skrze dowiadczyem niegdy, jak si obchodzono z winiami. Jego zdaniem nikt inny nie by bardziej odpowiedni do pracy w obozie koncentracyjnym ni wanie ja. Eicke doda, e nie bdzie robi adnych wyjtkw, jego rozkaz jest zasadniczy i nieodwoalny. Musiaem sucha, bo byem przecie onierzem! Sam tego chciaem. W tej chwili zatskniem za cik prac na roli i za cik ale swobodn drog, ktr szedem dotychczas. Lecz nie byo ju powrotu! Ze szczeglnym uczuciem, wstpowaem w nowy krg mego dziaania, w nowy wiat, z ktrym miaem pozosta zczony i mocno zwizany przez nastpnych dziesi lat. Wprawdzie sam byem przez sze lat winiem i znaem dostatecznie ycie winiw, ich przyzwyczajenia, ich jasne, a jeszcze bardziej ciemne strony, wszystkie uczucia i niedole, ale obz koncentracyjny by dla mnie jednak czym nowym. Zasadnicz, olbrzymi rnic midzy yciem w areszcie, wizieniu a yciem w obozie koncentracyjnym miaem dopiero pozna. Poznaem j gruntownie, czsto tak gruntownie, e nie byo to dla mnie przyjemne.

Wraz z dwoma innymi nowicjuszami Schwarzhuberem i Remmele,70 pniejszym Kommandofhrerem w hucie Zgoda,71 postawiono mnie w obliczu winiw bez dokadniejszych instrukcji Schutzhaftlagerfhrera czy Rapportfhrera. Dosy oniemielony staem przy wieczornym apelu przed powierzonymi mi winiami skazanymi na prac przymusow, ktrzy przygldali si ciekawie nowemu Kompaniefhrerowi (jak nazywali si wwczas Blockfhrerzy). Jakie pytanie malowao si na ich twarzach - mogem zrozumie dopiero pniej. Mj Feldwebel (tak wwczas nazywano blokowego) mia pod swoj opiek kompani, zwan pniej blokiem. On, podobnie jak piciu jego kaprali (sztubowych), byli winiami politycznymi, starymi, ideowymi komunistami, dawnymi onierzami, ktrzy chtnie opowiadali o swych onierskich czasach. Uczyli oni winiw, przewanie rozwizych i wykolejonych, porzdku i czystoci, do czego nie potrzebowaem si zupenie wtrca. Rwnie sami winiowie starali si usilnie o to, aby nie podpa Od ich zachowania si i wynikw pracy zaleao bowiem, czy zostan zwolnieni po p roku, czy te zostan zatrzymani w celach wychowawczych na dalszy kwarta lub procze.72 W krtkim czasie poznaem dokadnie swoj kompani skadajc si z okoo 270 ludzi i mogem wyrobi sobie pogld na to, czy dojrzeli oni do zwolnienia. Byo zaledwie kilku takich, ktrych w okresie kierowania blokiem musiaem kaza zakwalifikowa do aresztu ochronnego jako niepoprawnych, aspoecznych. Kradli jak kruki, uchylali si od wszelkiej pracy i byli hultajami pod kadym wzgldem. Wikszo winiw - poprawieni - odchodzia po upywie wyznaczonego dla nich terminu. Recydywistw prawie nie byo. Winiw, ktrzy nie byli przedtem karani lub w inny sposb obcieni jako aspoeczni, przygnbia areszt; szczeglnie ludzie starsi, ktrzy nigdy nie mieli konfliktw z prawem, wstydzili si. Teraz zostali naraz ukarani, poniewa z gupoty, z bawarskim uporem wielokrotnie uciekali z pracy, zanadto smakowao im piwo albo inne powody skoniy ich do azikowania, a Urzd Pracy - do wysania ich do obozu. Wszyscy jednak przechodzili mniej lub bardziej atwo do porzdku nad zymi stronami obozu, wiedzieli bowiem, e po upywie ich czasu znowu bd wolni. Inaczej jednak przedstawiaa si sprawa reszty, dziewiciu dziesitych obozu: jednej kompanii ydw, emigrantw, homoseksualistw i badaczy Pisma w., jednej kompanii aspoecznych i siedmiu kompanii winiw politycznych, przewanie komunistw.

70

SS-Hauptscharfhrer Josef Remmele (ur. 3.3.1903 r.) by Rapportfhrerem w Dachau. Pniej zosta przeniesiony do Owicimia. 71 przy Hucie Zgoda (Eintrachtshtte) w witochowicach na lsku znajdowa si jeden z licznych owicimskich obozw pracy. Winiowie tego obozu pracowali dla huty. W obozie znajdowao si 2000 winiw, a planowano go na pomieszczenie dalszych 3000. Pocztkowo nosi nazw Lager Swientochlowitz, ktr pniej zmieniono na Lager Eintrachtshtte. 72 Jedynie w pierwszym okresie istnienia obozw koncentracyjnych winiowie byli w nich osadzani na ustalony okres. Od 1936 r. o zwolnieniu decydowaa placwka, na ktrej rozkaz wizie zosta osadzony w obozie. Decyzja zapadaa na podstawie opinii kierownictwa obozu. Po wybuchu wojny w 1939 r. przyjta zostaa zasada osadzania winiw w obozach koncentracyjnych na czas nie okrelony, w zasadzie a do czasu zakoczenia wojny. Wyjtek stanowili winiowie skierowani do obozu na wychowanie (Erziehungshftlinge), ktrych czas pobytu by okrelony, jakkolwiek mg by dowolnie przeduany.

Jeli chodzi o tych winiw politycznych, to czas ich uwizienia by zupenie nieokrelony, zalea od nieobliczalnych czynnikw. Winiowie ci wiedzieli o tym, i dlatego tak ciko znosili t niepewno. Ju choby dlatego ycie w obozie byo dla nich mk. Rozmawiaem o tym z wieloma rozsdnymi, rozumnymi winiami politycznymi. Owiadczali oni jednomylnie, e mogliby si pogodzi ze wszystkimi przykrociami obozu, z samowol SS-manw lub winiw funkcyjnych, tward dyscyplin obozow, wieloletni koniecznoci wspycia w grupie, jednostajnoci wszystkich codziennych czynnoci - z tym wszystkim mona si upora, ale nie z niepewnoci, jak dugo bd uwizieni. To by czynnik najbardziej rozkadowy, osabiajcy nawet najmocniejsz wol. Niepewno co do czasu uwizienia, zalenego czsto od samowoli podrzdnych funkcjonariuszy, bya - wedug moich obserwacji - tym czynnikiem, ktry wywiera najgorszy i najsilniejszy wpyw na psychik winiw. Zawodowy przestpca skazany na przykad na 15 lat wizienia wiedzia, e najpniej po upywie tego czasu, a przypuszczalnie o wiele wczeniej, wyjdzie na wolno. Natomiast wizie polityczny, ktrego czsto aresztowano jedynie na podstawie nie udowodnionego doniesienia osobistego wroga, kierowany by do obozu koncentracyjnego na czas nieokrelony. To mogo trwa zarwno rok, jak i dziesi lat. Badanie co kwarta spraw winiw, ustalone dla niemieckich winiw, byo czyst formalnoci. Decydujcy gos mia organ zarzdzajcy internowanie, a ten w adnym razie nie chcia si przyzna do popenionych bdw. Ofiar pozostawa wizie, ktrego dola i niedola zalene byy od pogldu na spraw przysyajcej go placwki. Nie mg on wnie ani sprzeciwu, ani skargi. Szczliwy zbieg okolicznoci tylko w wyjtkowych wypadkach doprowadza do ponownego badania koczcego si niespodziewanym zwolnieniem. Byy to jednak wszystko wyjtki. Zasadniczo czas uwizienia pozostawiony by kaprysowi losu. Istniej trzy kategorie osb wrd personelu nadzorczego, niezalenie od tego, czy chodzi o areszt ledczy, wizienie czy obz koncentracyjny. Mog one uczyni ycie winia piekem, ale mog rwnie uatwi i znoniej uksztatowa jego cik egzystencj. Zoliwe, z gruntu ze, nieokrzesane, nikczemne natury widz w winiach tylko przedmiot, na ktrym mog wyadowywa bez adnych hamulcw i sprzeciww swe zboczone popdy, ze nastroje i kompleksy niszoci. Nie znaj ani wspczucia, ani adnych cieplejszych uczu sympatii. Korzystaj z kadej nadarzajcej si okazji, aby drczy powierzonych im winiw, zwaszcza tych, ktrych nie mog znie, cierpie; drcz ich poczwszy od drobnych dokuczliwoci przez ca skal obrzydliwych machinacji wynikajcych ze zboczonych popdw a do najciszego maltretowania, zalenie od skonnoci tego rodzaju typw. Szczeglne zadowolenie znajduj w psychicznym drczeniu swych ofiar. Nawet najsurowszy zakaz nie wstrzymuje ich od takich praktyk. Tylko cisy nadzr moe ich hamowa w stosowaniu pewnych rodzajw drczenia. Stale poszukuj nowych metod tortur zarwno psychicznych, jak i fizycznych. Biada powierzonym im winiom, jeli tego rodzaju kreatury maj przeoonych pobaajcych ich zym skonnociom, albo nawet zachcajcych do tych praktyk, gdy sami maj podobne usposobienie. Druga kategoria funkcjonariuszy - przewaajca wikszo - to osobnicy obojtni, indyferentni, ktrzy peni sub z tpot, a swoje obowizki wypeniaj dobrze lub niedbale. Winiowie s dla nich przedmiotami, ktre maj nadzorowa i pilnowa. Nie zastanawiaj si nad winiami ani nad ich yciem.

Dla wasnej wygody stosuj si do wydanych przepisw, trzymajc si martwej litery zarzdze. Postpowanie w duchu przepisw jest dla nich zbyt mczce. Najczciej s to ludzie ograniczeni, ktrzy w zasadzie nie chc dokucza winiom, ale przez swoj obojtno, wygodnictwo i ograniczenie wyrzdzaj wiele szkody; drcz i rani niektrych winiw fizycznie i psychicznie w sposb nie zamierzony. Oni wanie przede wszystkim umoliwiaj winiom panowanie nad wspwiniami, czsto w najbardziej zgubny sposb. Trzecia kategoria dozorcw to ludzie dobroduszni z natury, o dobrym sercu, zdolni do wspczucia i zrozumienia czyjej niedoli. Jednake i oni bardzo si rni midzy sob. Istniej tacy, ktrzy surowo i sumiennie stosuj si do przepisw i nie toleruj u winiw adnych uchybie, ale dobre serce i dobra wola ka im interpretowa przepisy na korzy winiw i prbowa - o ile to ley w ich mocy - uly pooeniu lub przynajmniej niepotrzebnie nie utrudnia pooenia winiw. Dalej idzie wiele odmian ludzi a do naiwnie dobrodusznych, ktrych naiwno jest wrcz zdumiewajca, ktrzy z dobrodusznoci i bezgranicznego wspczucia pozwalaj winiom na wszystko, speniaj kade ich yczenie, pomagaj im, jak tylko mog, ktrzy nie mog uwierzy, e wrd winiw znajduj si rwnie i li ludzie. Surowo idca w parze z yczliwoci i zrozumieniem dziaa na og na winia uspokajajco, poniewa poszukuje on cigle ludzkiego zrozumienia, i to tym bardziej, im cisze jest jego pooenie. Dobre spojrzenie i dobre sowo, dobrotliwe skinienie gow sprawiaj czsto cuda, zwaszcza u natur wraliwych. Jeli odczuwa, e uwzgldnia si jeszcze jego stan i jego sytuacj, to skutek bywa wrcz nieoczekiwany. Nawet najbardziej zrozpaczeni i zrezygnowani winiowie nabieraj znw chci do ycia, gdy zobacz lub odczuj choby najdrobniejsz oznak ludzkiej yczliwoci. Kady wizie prbuje korzystniej uksztatowa swj los i poprawi swe pooenie. Korzysta z okazanej mu dobroci, z ludzkiego zrozumienia. Winiowie o charakterze bezwzgldnym decyduj si wtedy na wszystko i prbuj w tym kierunku dokona wyomu i przeomu. Poniewa wizie pod wzgldem umysowym na og przewysza niszy personel straniczy i nadzorczy, szybko znajduje sab stron u natur dobrodusznych, lecz ograniczonych. I to jest odwrotna strona okazywania zbyt wielkiej dobrodusznoci i ufnoci w stosunku do winiw. Nieraz jeden tylko dowd ludzkiej wyrozumiaoci ujawniony wobec winia o silnej woli moe pocign za sob cay acuch subowych uchybie koczcy si powanym, a nawet najciszym ukaraniem. Zaczyna si to od niewinnego przemycania listw, a koczy na pomocy w ucieczce spod stray lub z obozu. Niech kilka przykadw zilustruje, jak postpowanie w tej samej sprawie dozorcw trzech wyej opisanych kategorii wywoa moe rne skutki. W wizieniu ledczym. Przezibiony wizie prosi dozorc, aby bardziej odkrci prowadzcy do celi przewd centralnego ogrzewania. Zoliwy dozorca zamyka zupenie kaloryfer i obserwuje, jak wizie wskutek zimna biega po celi i wykonuje wiczenia gimnastyczne. Na nocn sub przychodzi inny dozorca, typ obojtnego funkcjonariusza. Wizie znw prosi o ogrzanie celi. Obojtny na wszystko dozorca odkrca kaloryfer i przez ca noc nie troszczy si o cel. Po godzinie cela jest tak przegrzana, e wizie musi przez ca noc trzyma otwarte okno i w rezultacie przezibi si jeszcze bardziej.

W wizieniu karnym. Kpiel o rnych porach roku. Winiw prowadzi do kpieli zoliwy dozorca. Kae w rodku zimy szeroko otworzy okna w rozbieralni, poniewa jest zbyt wiele pary. Poganiajc wrzaskiem winiw do popiechu, pdzi wszystkich pod prysznice, odkrca je cakiem, na gorco, tak, e nikt nie moe wytrzyma, a potem zmienia na zimno i wszyscy musz sta pod prysznicami duszy czas. Umiechajc si szyderczo, patrzy, jak winiowie z zimna ledwo mog si ubra. Innym razem, rwnie w zimie, prowadzi winiw do kpieli dozorca obojtny. Winiowie rozbieraj si, a on siada i czyta gazet. Po duszym czasie decyduje si wreszcie przerwa lektur i odkrci wod. Nastawia na gorco i zaczyna znowu czyta gazet. Nikt nie moe wej pod strumienie wrztku. Nawoywania winiw nie przeszkadzaj dozorcy. Dopiero po przeczytaniu gazety wstaje i zakrca kurki. Nie umywszy si wszyscy winiowie znw si ubieraj. Dozorca spoglda na zegarek - jeli chodzi o czas, obowizek swj speni. W obozie koncentracyjnym w wirowni. Dobroduszny nadzorca troszczy si o to, aby wagony kolejki nie byy przeadowane, aby pod gor pchaa podwjna zaoga, aby szyny mocno przylegay do ziemi, a zwrotnice byy nasmarowane. Dzie przechodzi bez krzykw, a mimo to wymagana norma pracy zostaje osignita. Zoliwy natomiast nadzorca kae wagony nadmiernie przeadowywa, musi je pcha pod gr pojedyncza obsada, a przez ca drog pchanie wagonw odbywa si biegiem. Uwaa za zbyteczne, aby jeden z winiw kontrolowa i smarowa szyny. Skutek jest taki, e wagony wci si wykolejaj, kapowie73 maj okazj do bicia, a znaczna cz winiw z powodu okalecze stp ju w poudnie nie moe ruszy do pracy. Przez cay czas rozlegaj si dzikie wrzaski wszystkich pilnujcych nadzorcw. W rezultacie okazuje si wieczorem, e zostaa wykonana zaledwie poowa normy. Wreszcie obojtny nadzorca. Ten w ogle nie troszczy si o druyn robocz, pozwala dziaa kapo, ktrzy robi, co si im podoba; wyrniani przez nich winiowie nic nie robi przez cay dzie, inni za musz pracowa wiele ponad norm. Stranicy nic nie widz, dowdca stray wci jest nieobecny. Te trzy przykady wybraem z mnstwa do nich podobnych, przeytych osobicie. Mona by nimi zapeni cae tomy. Maj one tylko wykaza w jaskrawy sposb, jak bardzo ycie winia zalene jest od zachowania si i charakteru poszczeglnych stranikw i dozorcw, niezalenie od wszystkich przepisw i zarzdze wydawanych i w dobrej wierze.

73

Wyraz kapo - z woskiego capo (naczelnik, szef) - zapoyczony zosta od robotnikw woskich, zatrudnionych przy budowie drg w poudniowej Bawarii. W obozach koncentracyjnych wyraz kapo oznacza winia, ktry peni funkcj nadzorcy nad innymi winiami. Wyraz ten zosta po raz pierwszy wprowadzony w obozie koncentracyjnym w Dachau, a wobec tego, ze obz ten sta si pierwowzorem dla wszystkich innych obozw, przyj si w oficjalnej terminologii hitlerowskich obozw koncentracyjnych. W ostatnim opracowaniu niemieckiego argonu przestpcw podane jest nastpujce objanienie tego wyrazu: Kapo to wizie obozu koncentracyjnego (1933-1945), ktremu obozowa komendantura SS zlecia rozkazywanie winiom jakiej druyny roboczej. Jest to skrt francuskiego wyrazu caporal (Gefreiter). onierze w czasie wojny 1939-1945 nazywali kapem kadego podoficera (Unterfhrer). Vorarbeiter cielw ju od dawna nazywany jest kapo [SA. Wolf : Wrterbuch des Rotwelschen. Deutsche Gaunersprache (cyt. dalej jako: Wrterbuch des Rotwelschen), Mannheim 1956, s. 152, haso 2460].

ycie winia czyni tak cikim nie dolegliwoci fizyczne, lecz gwnie i przede wszystkim przeycia czysto psychiczne nie dajce si zatrze, powstajce wskutek samowoli, nikczemnoci i zoliwoci jednostek spord personelu straniczego lub nadzorczego - zych lub obojtnych na wszystko. Przed bezwzgldn, lecz sprawiedliw surowoci wizie umie si broni, natomiast samowola i jawnie niesprawiedliwe postpowanie godz w jego psychik jak ciosy maczugi. Jest bezsilny wobec nich i musi je znosi cierpliwie. Dozorcw i winiw naley na og uwaa za dwa wrogie sobie wiaty. Wizie jest zazwyczaj stron atakowan: z jednej strony przez samo ycie wizienne, z drugiej przez zachowanie si dozorcw. Gdy chce si utrzyma na powierzchni, musi broni swej skry. Nie mogc atakowa t sam broni, musi znale sobie inne rodki i sposoby, aby si obroni. Zalenie od usposobienia albo pozwala, by wszystkie ataki przeciwnika rozbiy si o pancerz jego gruboskrnoci, i kroczy mniej lub bardziej niewzruszenie swoj wasn drog, albo staje si podstpny, skryty i faszywy i, wprowadzajc w bd przeciwnika, uzyskuje w ten sposb ulgi i uatwienia, albo przechodzi do obozu nieprzyjaciela i zostaje kalifaktorem, kapo, blokowym itp. i w ten sposb stwarza sobie kosztem wspwiniw znon egzystencj, albo stawia wszystko na jedn kart i ucieka, albo wreszcie poddaje si, zaamuje, podupada fizycznie coraz bardziej i popenia w kocu samobjstwo. To wszystko wydaje si nieprawdopodobne, a jednak jest prawdziwe. Uwaam, e na podstawie moich przey, moich wieloletnich dowiadcze i obserwacji mog te sprawy naleycie osdzi. Praca w yciu winia odgrywa wielk rol: moe ona suy do tego, aby mu stworzy znoniejsze ycie, lecz moe prowadzi do jego zguby. Dla kadego zdrowego winia - w normalnych warunkach - praca jest potrzeb, wewntrzn koniecznoci. Jednake nie dla notorycznych nierobw, prniakw i innych aspoecznych darmozjadw; ci mog doskonale wegetowa bez pracy bez najmniejszych wewntrznych cierpie. Praca pomaga wypeni pustk ycia w niewoli, pozwala na zmniejszenie wszystkich niedoli powszedniego dnia wiziennego. Gdy wizie wykonuje prac dobrowolnie - rozumiem przez to wewntrzn gotowo - daje mu ona zadowolenie. Gdy znajdzie jeszcze moliwo zatrudnienia w swoim zawodzie lub prac, ktra mu si podoba i odpowiada jego uzdolnieniom, wwczas zdobywa oparcie psychiczne nie dajce si tak atwo zburzy nawet w najbardziej nie sprzyjajcych okolicznociach. Praca w wizieniu i obozie koncentracyjnym jest wprawdzie obowizkiem, przymusem, ale na og kady wizie, przy waciwym zatrudnieniu go, daje dobrowolnie z siebie do duo. Natomiast wewntrzne niezadowolenie z pracy moe jego cae ycie uczyni bardzo uciliwym. Ilu przykroci, cierpie, a nawet nieszcz daoby si unikn, gdyby inspektorzy i kierownicy pracy uwzgldniali te fakty i chodzili po warsztatach i miejscach pracy z otwartymi oczyma! Przez cae moje ycie pracowaem chtnie i ochoczo. Czsto w najtrudniejszych warunkach yciowych wykonywaem cik prac fizyczn: w szybie wglowym, w rafinerii nafty, w cegielni, cinaem drzewa, ciosaem podkady, kopaem torf. Nie istnieje w rolnictwie waniejszy rodzaj pracy, ktrego bym

osobicie nie wykonywa. Nie tylko jednak pracowaem, ale obserwowaem dokadnie ludzi wykonujcych wraz ze mn te prace: ich postpowanie, przyzwyczajenia, warunki ycia. Mam prawo twierdzi, e wiem, co to znaczy pracowa, i potrafi prac naleycie oceni. Zadowolony z siebie byem zawsze tylko wtedy, gdy si porzdnie napracowaem. Od moich podwadnych nie wymagaem nigdy wicej pracy, ni ja sam byem zdolny wykona. Nawet w areszcie ledczym w Lipsku, gdzie tyle rzeczy zaprztao moj uwag - samo ledztwo, obfita korespondencja, dzienniki i odwiedziny - odczuwaem brak pracy. Wreszcie poprosiem o zatrudnienie i uzyskaem zezwolenie. Kleiem torebki. Chocia praca bya bardzo jednostajna, jednak wypeniaa mi cakowicie znaczn cz dnia i zmuszaa do pewnej regularnoci. Dobrowolnie woyem na siebie twardy obowizek i to byo istotne. W wizieniu wybieraem w miar moliwoci takie prace, ktre zmuszay take do skupienia uwagi, a wic nie czysto mechaniczne. Tego rodzaju praca chronia mnie przez wiele godzin dnia od niepotrzebnych, rozkadowo dziaajcych rozmyla. Wieczorem miaem uczucie zadowolenia nie tylko dlatego, e znowu min jeden dzie, ale i z tego powodu, e wykonaem sporo pracy. Najcisz kar byoby odebranie mi pracy. Wanie w obecnym wizieniu bardzo brak mi pracy. Jake wdziczny jestem za zaproponowan mi prac pisania, ktra pochania mnie cakowicie.74 Rozmawiaem o pracy z wielu towarzyszami w wizieniu, a pniej z wielu winiami w obozach koncentracyjnych, szczeglnie w Dachau. Wszyscy byli przekonani, e ycie za kratami i za drutami byoby na dusz met nie do zniesienia bez pracy, byoby najcisz kar. Praca w niewoli jest nie tylko skutecznym rodkiem utrzymania dyscypliny (w dobrym znaczeniu tego sowa) ze wzgldu na to, e pomaga winiowi samemu utrzyma si w karbach, aby mg si lepiej oprze demoralizujcemu wpywowi wizienia; jest ona take rodkiem wychowawczym dla winiw o sabej woli, dla takich, ktrych trzeba przyzwyczaja do wytrwaoci, oraz dla tych, ktrych dziki bogosawionym skutkom pracy mona jeszcze wyrwa z przestpczego rodowiska.

74

Zdaniem Broszata takie ustosunkowanie si Ha do danej mu monoci pisania odbija si w treci i w stylu jego relacji. S one produktem sumiennie wykonanej pracy winiarskiej. Chcc je jak najsolidniej podbudowa, pisze w nich z pedantyczn skrupulatnoci take o tym wszystkim, co uwaa za swj szczeglny dorobek praktyczny, o dugoletniej dokadnej znajomoci psychologii wiziennej i obozowej, o mentalnoci dozorcw i winiw. Bez wyczucia, jak takie pouczajce sentencje nie przystoj komendantowi Owicimia, H przeplata swoj autobiografi takimi fachowymi wywodami, pisanymi w stylu obrotnego funkcjonariusza wiziennego, ktre wykazuj te same cechy gadulstwa i dyletanckiej jaowoci, co i biurokratyczna niemczyzna tylu sprawozda grup uderzeniowych (Einsatzgruppen) i SD, ktre nadchodziy prawie codziennie do RSHA. Interesujce jest w tym chyba to, e w zasadzie wszystkie one obracaj si wok jednego zagadnienia - mianowicie techniczno-psychologicznego problemu moliwie najbardziej efektywnego obchodzenia si z winiami. Stanowi niejako wskazwki na temat problem kierowania winiami w wizieniach i obozach i mogyby by rwnie dobrze skierowane do Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych (M. Broszat: Wstp do edycji Kommandant in Auschwitz, s. 21).

Wszystko, co poprzednio zostao powiedziane, ma znaczenie tylko w odniesieniu do normalnych warunkw. W ten sposb naley rozumie dewiz: praca czyni wolnym.75 Eicke zmierza do tego, aby tych winiw, ktrzy wyrnili si wytrwa i piln prac zwalniano z obozw, nawet gdyby Gestapo i policja kryminalna byy przeciwnego zdania. Kilka takich przypadkw istotnie miao miejsce. Wojna zniweczya jednak te dobre zamiary. Napisaem tak obszernie o pracy, poniewa sam nauczyem si ceni jej warto psychiczn i chc wykaza, jak silnie oddziauje ona na psychik winia oraz jak ja to oddziaywanie ujmowaem.76 O tym, co uczyniono z pracy winiw, zdam spraw pniej. Jako Blockfhrer w Dachau zetknem si bezporednio z poszczeglnymi winiami nie tylko z mojego bloku. Do obowizkw Blockfhrerw naleao wwczas cenzurowanie odchodzcej poczty winiw. Kto przez duszy czas czyta listy winia, ten, posiadajc dostateczn znajomo ludzi, uzyskuje dokadny wizerunek jego psychiki. Kady wizie stara si w tych listach do ony lub matki przedstawi mniej lub bardziej otwarcie, zalenie od usposobienia, swoje potrzeby i troski. Na dusz met aden wizie nie potrafi ukry swych myli. Na dusz met nie potrafi si w wizieniu maskowa i oszuka wprawnego spojrzenia dowiadczonego obserwatora. Podobnie i w listach. Eicke wpoi w swoich SS-manw pojcie niebezpiecznych wrogw pastwa tak gruntownie i przekonujco, w cigu lat tyle wygosi na ten temat kaza, e kady z SS-manw, ktry nie mia naleycie wyrobionego pogldu, by cakowicie przesiknity nauk Eickego. I ja temu wierzyem,. Szukaem wic teraz niebezpiecznych wrogw pastwa i staraem si dociec, co ich czynio tak niebezpiecznymi. I znalazem niewielk liczb zawzitych komunistw i socjaldemokratw, ktrzy - gdyby tylko udao si im wyj na wolno - na pewno wywoaliby niepokj wrd ludnoci, ktrzy podjliby si wszystkiego, by prowadzi skutecznie robot nielegaln. Przyznawali to zreszt otwarcie. A sama masa - byli to take dziaacze komunistyczni i socjaldemokratyczni, ktrzy rwnie walczyli o swoj ide, prowadzili robot i osobicie przynieli idei narodowej i NSDAP wiele uszczerbku, wyrzdzajc mniej lub wicej szkody. Lecz przy bliszym przyjrzeniu si i w codziennym wspyciu okazywali si niegronymi, spokojnymi ludmi, ktrzy poznawszy, e ich wiat leg w gruzach - pragnli ju tylko wzi si spokojnie do pracy zapewniajcej im byt oraz wrci do rodziny.
75

W jzyku niemieckim: Arbeit macht frei. H kaza umieci taki napis nad bram wejciow do obozu owicimskiego. Zachowany do dzisiaj, wiadczy on o cynizmie wadcw SS w Owicimiu. Wynurzenia Ha wskazuj, e po prostu brakowao mu organu dla zrozumienia cynizmu takiej sentencji nad bram obozu owicimskiego i e przy swoim ograniczonym sposobie mylenia i odczuwania bra on j w pewnym stopniu powanie (M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 63, przyp. 1). To samo odnosi si do rozmieszczanych po blokach i wymalowanych na dachu kuchni obozowej w Owicimiu kamieni milowych na drodze do wolnoci o nastpujcej treci: Istnieje tylko jedna droga do wolnoci! Kamieniami wgielnymi na niej s: czysto, punktualno, posuszestwo, prawdomwno, pilno, ofiarno, mio ojczyzny. 76 H opiera to twierdzenie na swoim osobistym dowiadczeniu z pobytu w wizieniu przedhitlerowskim. Badania nad szerzc si w hitlerowskich obozach koncentracyjnych chorob godow i nad zmuzumanieniem wykazay, e u ludzi w posunitym stanie zagodzenia nastpuje zarwno destrukcja i zanik wszystkich organw, jak i osabienie, zwaszcza psychicznych procesw yciowych. Muzuman znajduje si w stadium zamierania take i pod wzgldem psychicznym. Normalne zainteresowanie otoczeniem zanika w coraz to wikszym stopniu, a w kocu wygasa take zainteresowanie wasnym losem.

Jestem przekonany, e w latach 1935-1936 miao mona byo zwolni z Dachau trzy czwarte wszystkich winiw politycznych, nie wyrzdzajc tym Trzeciej Rzeszy najmniejszej szkody. Jedna czwarta winiw bya jednak fanatycznie przekonana, e jej wiat znowu odyje. W stosunku do tej czci trzeba byo nadal stosowa rodek zabezpieczajcy. Na ni to skadali si owi niebezpieczni wrogowie pastwa. atwo byo ich rozpozna, nawet wwczas, kiedy nie przyznawali si otwarcie do swoich pogldw i usiowali si maskowa. O wiele niebezpieczniejsi dla pastwa i narodu jako caoci byli zawodowi przestpcy i osobnicy aspoeczni karani ju uprzednio 20-30 razy. Eicke przez nieustanne pouczanie i odpowiednie rozkazy o przestpczoci winiw i o tym, jak niebezpieczni s oni, dy do nastawienia SS-manw przeciwko winiom, wywoania wrogiego do nich stosunku, tumienia z gry jakichkolwiek odruchw wspczucia. Stale oddziaujc w tym kierunku, wyhodowa wanie w naturach prymitywnych antypati i nienawi do winiw, jakiej ludzie postronni nie s w stanie sobie wyobrazi. Takie nastawienie rozszerzyo si na wszystkie obozy koncentracyjne, na wszystkich penicych tam sub SS-manw i oficerw; bya to spucizna Eickego dziaajca wiele lat po jego odejciu ze stanowiska inspektora. T pen nienawici postaw tumaczy si maltretowanie winiw i wszystkie ich udrki w obozach koncentracyjnych. T zasadnicz postaw wobec winiw zaostrzy jeszcze wpyw wywierany przez starych komendantw, jak Loritz77 i Koch,78 dla ktrych winiowie nie byli ludmi, lecz Ruskami albo Kanakami. Winiowie oczywicie zdawali sobie spraw z tej nienawici sztucznie hodowanej. Fanatykw i ludzi zawzitych umacniao to w ich postawie, ludzi dobrej woli ranio i odpychao. Kade pouczenie Eickego dawao si zaraz odczu w obozie. Nastrj winiw natychmiast si pogarsza; z lkiem obserwowano kade poruszenie SS-manw. Roio si od pogosek i plotek obozowych o zamierzonych zarzdzeniach; powstawa powszechny niepokj. Bynajmniej nie dlatego, by wprowadzano od razu gorsze traktowanie ogu winiw. Nie, tylko winiowie odczuwali bardziej wrog postaw przewaajcej czci personelu wartowniczego i nadzorczego.

77

Hans Loritz (ur. 21.12.1895 r.), czonek NSDAP (nr 298668) i SS (nr 4165), by do kwietnia 1930 r. w stopniu SSStandartenfhrera komendantem obozu koncentracyjnego w Esterwegen, nastpnie, po awansowaniu na SSOberfhrera, zosta na miejsce SS-Oberfhrera Heinricha Deubela (ur. 19.2.1890 , r., nr SS 186) komendantem obozu w Dachau, a od pocztku 1940 r. do 31.8.1942 r. by komendantem obozu w Sachsenhausen. 78 Karl Otto Koch (ur. 2.8.1897 r.), czonek NSDAP (nr 475586) i SS (nr 14830), by w 1935 r. dowdc zaogi wartowniczej obozu w Esterwegen, zosta w tyme roku komendantem obozu koncentracyjnego Columbia-Haus w Berlinie, a z dniem 3.4.1936 r., jako nastpca Loritza, komendantem obozu w Esterwegen. W dniu 1.8.1937 r. obj Koch jako SS-Standartenfhrer obz koncentracyjny w Buchenwaldzie, ktry dopiero pod jego rzdami zosta w zasadzie wybudowany i ktrego komendantem pozosta a do grudnia 1941 r. Z powodu naduy natury finansowej oraz despotycznego i barbarzyskiego - nawet wedug kryteriw prawnych SS - terroru w Buchenwaldzie musia wreszcie zosta odwoany. Aresztowany z kocem 1941 r., zosta za wstawiennictwem Himmlera zwolniony i mianowany komendantem obozu koncentracyjnego na Majdanku pod Lublinem, skd w sierpniu 1942 r. przeszed do stray pocztowej. Aresztowany ponownie w grudniu 1943 r., zosta skazany przez sd SS na kar mierci i z pocztkiem 1945 r. stracony (Dok. Norymb. NO-2366).

Musz stale podkrela, e winiw w ogle, a winiw obozw koncentracyjnych szczeglnie przygnbiay, drczyy i doprowadzay do rozpaczy nie tyle fizyczne dolegliwoci, ile przeycia psychiczne. Dla wikszoci winiw nie jest obojtny fakt, czy dozorcy odnosz si do nich wrogo, obojtnie czy yczliwie. Nawet wwczas, gdy dozorca nie przysparza winiowi cierpie fizycznych, sama jego wroga i nienawistna postawa, samo jego ponure spojrzenie zatrwaa, przygnbia i drczy winia. Jake czsto winiowie w Dachau zadawali mi pytania: Dlaczego SS tak nas nienawidzi, przecie i my jestemy ludmi! Ju to powiedzenie wystarcza, aby wyjani, jaki stosunek panowa oglnie midzy SS a winiami. Nie wierz, aby Eicke osobicie tak nienawidzi niebezpiecznych wrogw pastwa i tak nimi pogardza, jak to nieustannie przedstawia oddziaom wartowniczym. Sdz raczej, e jego cige podjudzanie przeciwko winiom miao tylko na celu zmuszanie SS-manw do najbaczniejszej uwagi, do cigej czujnoci i gotowoci. Tle zego to wyrzdzi i jak daleko siga bd skutki wiadomego podjudzania nad tym, si ju nie zastanawia. Tak wychowany i wyszkolony w duchu Eickego, miaem peni sub w obozie koncentracyjnym: w charakterze Blockfhrera, Rapportfhrera, zarzdcy magazynu, i tutaj musz przyzna, e peniem zawsze sub sumiennie i starannie, ku zadowoleniu wszystkich; nie pobaaem winiom, byem surowy, a czsto twardy, ale sam byem zbyt dugo winiem, aby nie widzie ich niedoli. Nie bez wewntrznego wspczucia odnosiem si do wszystkich wydarze w obozie. Zewntrznie zimny, wrcz kamienny, lecz wewntrznie najgbiej wzburzony, uczestniczyem w wizjach lokalnych z okazji samobjstw, zastrzele przy prbie ucieczki (dobrze potrafiem przy tym rozpozna, ktre z nich byo sfingowane, a ktre rzeczywiste), wypadkw przy pracy, pjcia na druty, przy sdowych ogldzinach zwok w pokoju sekcyjnym; uczestniczyem przy karach chosty i wykonaniu innych kar, ktre Loritz wyznacza i najczciej osobicie nadzorowa, przy jego robotach karnych, przy jego wykonywaniu kary. Z powodu mojej kamiennej maski Loritz by gboko przekonany, e nie potrzebuje mnie hartowa, jak to czyni z upodobaniem w stosunku do tych SS-manw, ktrzy wydawali mu si zbyt agodni. I tu wanie zaczyna si moja wina. Uwiadomiem sobie wyranie, e nie nadawaem si do tej suby, gdy nie zgadzaem si wewntrznie z takim yciem i postpowaniem w obozie koncentracyjnym, jakiego wymaga Eicke. Byem wewntrznie zbyt mocno zwizany z winiami, poniewa zbyt dugo sam yem ich yciem, sam przeywaem ich niedol. Wwczas powinienem by uda si do Eickego lub do Reichsfhrera SS i powiedzie im, e nie nadaj si do suby w obozie koncentracyjnym, gdy mam zbyt wiele wspczucia dla winiw. Nie zdobyem si na t odwag! Nie chciaem bowiem kompromitowa si, nie chciaem przyzna si do mojej mikkoci; byem zbyt uparty, aby si przyzna, e poszedem bdn drog, gdy odstpiem od zamiaru osiedlenia si na roli. Do aktywnej suby w SS poszedem dobrowolnie, czarny mundur sta si dla mnie zbyt drogi, abym mg chcie go zrzuci w taki sposb. Przyznanie si, e jestem zbyt mikki do suby w SS, pocignoby za sob niewtpliwie usunicie z szeregw, a co najmniej zwyk dymisj. A tego nie znisbym.

Dugi czas walczyo we mnie moje wewntrzne przekonanie z poczuciem obowizku wiernoci wobec przysigi SS i uroczystego lubowania fhrerowi.79 Czy miaem zosta dezerterem? Nawet moja ona nic nie wie o tej mojej rozterce, o tym przekonaniu. Do tej pory stanowio to moj tajemnic. Jako stary narodowy socjalista byem gboko przekonany o koniecznoci istnienia obozw koncentracyjnych. Prawdziwi wrogowie pastwa musieli zosta internowani; aspoeczni i zawodowi przestpcy, ktrych na podstawie obowizujcych wwczas praw nie mona byo ukara, powinni byli zosta pozbawieni wolnoci, aby zabezpieczy nard przed ich zgubnym dziaaniem. Byem rwnie gboko przekonany, e zadanie to przeprowadzi moe tylko SS jako sia ochronna nowego pastwa. Nie zgadzaem si jednak z pogldami Eickego na mieszkacw obozu, z rozbudzaniem przez niego w personelu straniczym najniszych uczu nienawici, z jego polityk personaln polegajc na tym, e przydziela do suby ludzi bez kwalifikacji, e pozostawia na stanowiskach ludzi nieodpowiednich, czsto wrcz nie do zniesienia. Nie zgadzaem si z samowol, od ktrej zalea czas trwania uwizienia. Jednake na skutek pozostania w obozie koncentracyjnym przyswoiem sobie obowizujce tam pogldy, rozkazy i zarzdzenia. Pogodziem si z moim losem, ktry dobrowolnie sobie wybraem, wierzc skrycie, e pniej dostan przecie inny przydzia subowy. Na razie jednak nie mona byo o tym myle, gdy wedug opinii Eickego nadawaem si do pracy wrd winiw. Przyzwyczaiem si wprawdzie do wszystkiego, czego w obozie koncentracyjnym nie mona byo zmieni, nigdy jednak nie stpiaem na ludzk niedol. Widziaem i odczuwaem j zawsze. Najczciej musiaem jednak przechodzi nad ni do porzdku, poniewa nie wolno mi byo by mikkim. Chciaem, by mnie okrzyczano jako twardego, poniewa nie chciaem uchodzi za mikkiego.

Obz koncentracyjny w Sachsenhausen (1938-1940)

Przeszedem do Sachsenhausen jako adiutant.80 Tam zaznajomiem si z Inspektoratem Obozw Koncentracyjnych, jego prac, jego zwyczajami.81 Poznaem bliej Eickego i jego wpyw na obz i zaog.
79

Tekst przysigi skadanej przez czonkw formacji wojskowej SS brzmia: Skadam przed Bogiem wit przysig, e bd bezwzgldnie posuszny fhrerowi Rzeszy i narodu niemieckiego Adolfowi Hitlerowi naczelnemu dowdcy Wehrmachtu i e jako dzielny onierz bd gotw w kadej chwili w imi tej przysigi odda ycie. Tekst lubowania mia nastpujce brzmienie: Przysigam ci, Adolfie Hitlerze, jako fhrerowi i kanclerzowi Rzeszy, e bd ci wierny oraz mny, i lubuj tobie oraz wyznaczonym przez ciebie przeoonym posuszestwo a do powicenia ycia. Tak mi dopom Bg! Czonkowie SS skadajcy przysig czy lubowanie podpisywali jednoczenie protokoy zawierajce ich teksty. 80 Zadania adiutanta opisa H w Regulaminie obozw koncentracyjnych. Najoglniej mona je okreli jako zadania kierownika biura komendanta obozu (Geschftsfhrer des Kommandanten). 81 Siedzib Inspektoratu by obz koncentracyjny w Oranienburgu, zaoony ju w 1933 r. przez berlisk SA. Oddalony o kilka kilometrw znacznie wikszy obz koncentracyjny w Sachsenhausen zosta utworzony przez SS w latach 1935-1936. Po jego zaoeniu obozy w Oranienburgu, Esterwegen i Columbia-Haus utraciy samodzielno

Zetknem si z Gestapo.82 Z korespondencji poznaem zwizki, ktre czyy wysze placwki SS. Krtko mwic, uzyskaem szerszy horyzont. Przez koleg ze sztabu cznoci Hessa83 syszaem o wielu sprawach z otoczenia fhrera. Pewien dugoletni mj towarzysz zajmowa kierownicze stanowisko w Urzdzie do Spraw Modziey,84 inny w sztabie Rosenberga85 jako referent prasowy, jeszcze inny w Izbie Lekarskiej. Z tymi dawnymi kolegami z czasw korpusu ochotniczego86 spotykaem si teraz czsto w Berlinie i lepiej ni dotychczas poznaem i zostaem wtajemniczony w idee partii i jej zamiary. W owych latach dawa si zauway w Niemczech ogromny postp: przemys i handel znajdoway si w rozkwicie, jakiego nigdy przedtem nie byo, sukcesy Adolfa Hitlera w polityce zagranicznej byy dostatecznie oczywiste, aby zamkn usta kademu niedowiarkowi czy przeciwnikowi. Partia opanowaa pastwo. Sukcesy byy niezaprzeczalne. Droga i cel NSDAP byy suszne. Wierzyem w to mocno i bez najmniejszej wtpliwoci. Moja wewntrzna udrka - czy mam nadal pozosta w obozie koncentracyjnym, mimo e si do tego nie nadaj - ustpia na plan dalszy, poniewa nie stykaem si ju tak bezporednio z winiami jak w Dachau. Poza tym w Sachsenhausen nie byo takiej atmosfery nienawici, jaka panowaa w Dachau, mimo i na miejscu bya placwka Eickego. Inna jednak bya zaoga: wielu modych rekrutw, wielu modych oficerw ze szk junkierskich. Starzy dachauowcy byli nieliczni. Komendant by inny.87 Wprawdzie bardzo surowy i twardy, ale przecie obdarzony duym poczuciem sprawiedliwoci i fanatycznym poczuciem obowizku. Jako stary oficer SS i narodowy socjalista sta si
organizacyjn. Cz winiw z tych obozw przeniesiono do obozu w Sachsenhausen, z reszt winiw podlegay one temu obozowi jako obozy poboczne (Aussenkommandos). Ze wzgldu na bliskie ssiedztwo obz w Sachsenhausen podlega w szczeglnej mierze bezporedniej kontroli i nadzorowi Eickego. 82 Patrz Wykaz niemieckich terminw i skrtw - Gestapo i RSHA. 83 Rudolf He (ur. 25.11.1900 r.), czonek NSDAP od 1920 r., a od 1933 r. zastpca Hitlera jako fhrera tej partii. W maju 1941 r. zbieg samolotem do Anglii, gdzie by internowany do koca wojny. Wyrokiem Midzynarodowego Trybunau Wojskowego (MTW) w Norymberdze z dnia 1.10.1946 r. zosta skazany na kar doywotniego wizienia. Informatorem Ha mg by wczesny SA-Standartenfhrer Mackensen, ktry rwnie wstpi do partii w 1922 r. i w 1939 r. by Stabsgeschftsfhrerem w placwce zastpcy fhrera w Monachium. 84 Reichsjugendfhrung - naczelna placwka organizacyjna modziey hitlerowskiej z Baldurem von Schirachem na czele. Schirach skazany zosta w Norymberdze przez MTW na kar 20 lat wiezienia. 85 Alfred Rosenberg, autor osawionej pracy Mit XX wieku, by teoretykiem ideologii hitleryzmu. W 1934 r zosta mianowany zastpc Hitlera do spraw wychowania czonkw NSDAP w wiatopogldzie narodowosocjalistycznym. W czasie wojny zosta powoany na stanowisko ministra Rzeszy dla okupowanych terenw wschodnich. Wyrokiem MTW zosta skazany na kar mierci i stracony za udzia w spisku i za zbrodnie przeciwko pokojowi. 86 Patrz Wstp i uwagi G. Reitlingera, ktry pisze, e brak jest wyranej granicy, gdzie kocz si korpusy ochotnicze, a zaczynaj hitlerowskie SA i SS. Hitlerowcy nie wstpili na miejsce czonkw korpusw, lecz ci zostali wcignici przez parti hitlerowsk i zlali si z ni. Partia przeja od korpusw ochotniczych swastyk, sposb pozdrawiania si, brunatne koszule i skomplikowane stopnie w SA i w SS. Rudolf H by produktem korpusw ochotniczych, a prawie kady znaczniejszy oficer SS z pewnych rocznikw by czonkiem tych Korpusw (G. Reitlinger: Die SS. Tragdie einer deutschen Epoche, 1947; s. 12, 15, 16, 278). 87 Komendantem obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen by od pocztku 1938 r. SS-Standartenfhrer Hermann Baranowski (ur. 11.6.1884 r., nr NSDAP 34321, nr SS 24009), ktry poprzednio (od 1936 r.) peni pod kierownictwem Loritza funkcje Schutzhaftlagerfhrera w Dachau. Baranowski zmar w 1939 r. Jego nastpcami w Sachsenhausen byli: SS-Standarteufhrer Walter Eisfeld, czonek NSDAP (nr 4802) i SS (nr 1996), a nastpnie Loritz.

dla mnie wzorem. Widziaem w nim nieustannie wasne odbicie w powikszonym formacie. Take i on miewa momenty, kiedy wystpowaa na jaw jego dobroduszno, jego mikkie serce, a mimo to we wszystkich sprawach subowych by twardy i nieubaganie surowy. W ten sposb unaocznia mi on stale, jak wymagana w SS twarda konieczno powinna zmusza do milczenia wszystkie odruchy agodnoci. * Nadesza wojna, a wraz z ni wielka zmiana w yciu obozw koncentracyjnych. Lecz kt mg wwczas przewidzie, jakie straszliwe zadania zostan powierzone w cigu wojny obozom koncentracyjnym? W pierwszym dniu wojny Eicke wygosi przemwienie do dowdcw formacji zapasowych, ktre zluzoway jednostki czynnej SS na terenie obozw. Podkreli w nim, e teraz twarde prawa wojny stawiaj swe dania: kady SS-man bez wzgldu na dotychczasowe ycie musi cakowicie odda si sprawie. Kady rozkaz musi by uwaany za wity i nawet najciszy i najtrudniejszy ma by wykonany bez wahania. Reichsfhrer SS wymaga od kadego oficera SS wzorowego poczucia obowizku i powicenia si dla narodu i ojczyzny a do zupenego wyrzeczenia si siebie. Gwnym zadaniem SS w tej wojnie jest ochrona pastwa Adolfa Hitlera, przede wszystkim wewntrz kraju, przed kadym niebezpieczestwem. Rewolucja, jak w 1918 r., strajk robotnikw fabryk amunicji, jak w 1917 r.,88 s wykluczone. Kady pojawiajcy si przeciwnik pastwa, kady sabotaysta wojenny powinien by zniszczony. Fhrer da od SS, aby bronia ojczyzny przed wszelkimi wrogimi knowaniami. Dlatego on, Eicke, da, aby dowdcy wychowywali onierzy z formacji zapasowych, penicych teraz sub w obozach, w duchu nieubaganej surowoci w stosunku do winiw. Bd musieli wykonywa najcisz sub i twarde rozkazy. Ale po to s teraz tutaj. SS ma pokaza, e suszne byo surowe wychowanie, ktre otrzymaa w czasie pokoju. Tylko SS moe uchroni pastwo narodowosocjalistyczne od wszelkich niebezpieczestw wewntrznych. Wszystkim innym organizacjom brakuje niezbdnej do tego surowoci. Tego samego wieczoru wykonano w Sachsenhausen pierwsz egzekucj wojenn. Pewien komunista odmwi udziau w pracach przy obronie przeciwlotniczej w zakadach Junkersa w Dessau. Wskutek doniesienia stray fabrycznej zosta aresztowany przez policj, przewieziony do Gestapa w Berlinie i poddany przesuchaniu. Raport przedstawiono Reichsfhrerowi SS, ktry zarzdzi natychmiastowe rozstrzelanie. W myl tajnego rozkazu mobilizacyjnego wszystkie egzekucje zarzdzone przez Reichsfhrera. SS lub przez Gestapa miay by wykonywane w najbliszym obozie koncentracyjnym. O godzinie 22 zatelefonowa Mller89 z Gestapa, e kurier z rozkazem jest w drodze. Rozkaz ma by natychmiast wykonany. Wkrtce potem nadjechao auto osobowe z dwoma urzdnikami policji i jednym cywilem w kajdanach. Komendant otworzy awizowane pismo; znajdoway si w nim tylko nastpujce sowa: N.N. ma by rozstrzelany na rozkaz Reichsfhrera SS. Naley mu to oznajmi w areszcie, a w godzin potem rozkaz wykona.
88 89

Chodzi prawdopodobnie o strajk w styczniu 1918 r. Heinrich Mller patrz charakterystyka na s. 247.

Komendant zakomunikowa skazanemu otrzymany rozkaz. Skazany by cakowicie opanowany, jakkolwiek nie liczy si z rozstrzelaniem, jak to pniej powiedzia. Mg napisa do rodziny i otrzyma papierosy, o ktre prosi. Eicke zosta zawiadomiony przez komendanta i przyszed w oznaczonym terminie. Jako adiutant byem szefem sztabu komendy i w tym charakterze - stosownie do tajnego rozkazu mobilizacyjnego-miaem przeprowadzi egzekucj. Gdy rankiem po ogoszeniu o wybuchu wojny komendant otworzy rozkazy mobilizacyjne, obaj nie mylelimy, e przepis o egzekucjach znajdzie zastosowanie ju tego samego dnia. Wyszukaem szybko trzech starszych, spokojnych podoficerw sztabu, powiedziaem im, co ma nastpi, pouczyem o zachowaniu si i przeprowadzeniu egzekucji. Na dziedzicu szybko wkopano pal. Zaraz te nadjechay auta. Komendant poleci skazanemu, aby ustawi si przy palu. Podprowadziem go. Ustawi si spokojnie. Cofnem si i daem rozkaz ognia, skazany upad, a ja oddaem strza dobijajcy. Lekarz stwierdzi trzy rany przestrzaowe serca. Oprcz Eickego byo obecnych przy egzekucji jeszcze kilku oficerw formacji zapasowych.90 Po rannym przemwieniu Eickego nikt z nas nie myla, e zapowied stanie si tak szybko surow rzeczywistoci. Nawet Eicke, jak sam powiedzia po egzekucji. Byem tak bardzo zajty przygotowaniami do egzekucji, e dopiero po niej opamitaem si naprawd. Wszyscy oficerowie obecni przy egzekucji siedzieli potem jeszcze chwil w kasynie. Rzecz charakterystyczna, e nie nawizaa si midzy nimi adna prawdziwa rozmowa; kady zajty by wasnymi mylami. Kady przypomina sobie instrukcje Eickego i kademu stawaa przed oczyma z ca wyrazistoci srogo wojennych wydarze. Wszyscy obecni - z wyjtkiem mnie - byli to starsi panowie, ktrzy brali udzia jako oficerowie w wojnie wiatowej, byli od dawna oficerami SS i jeszcze w czasie bjek wiecowych w bojowym okresie NSDAP dowiedli swej odwagi. Wszyscy jednak pozostawali pod silnym wraeniem egzekucji i ja nie mniej od nich. W cigu nastpnych dni oczekiwao nas dosy podobnych przey. Prawie dzie w dzie musiaem wystpowa ze swym oddziaem egzekucyjnym. Chodzio gwnie o jednostki uchylajce si od penienia suby wojskowej oraz o sabotaystw. Powodw egzekucji mona si byo dowiedzie tylko od urzdnikw policji towarzyszcych skazanym, poniewa w rozkazie egzekucyjnym nie byy one podawane.

90

Wedug Broszata chodzi najprawdopodobniej o egzekucj Johanna Heinena z Dessau, wymienionego na pierwszym miejscu na licie Ministerstwa Sprawiedliwoci stanowicej Dokument Norymberski NO-190. Jako przyczyn egzekucji podano w tej licie, e Heinen otrzyma zlecenie wzicia udziau w pracach ziemnych przy budowie urzdze lotniczych i zleceniu temu odmwi twierdzc, e jest bezpastwowcem. W licie Ministerstwa podany jest 7.9.1939 r. jako dzie egzekucji (Kommandant in Auschwitz, s. 69, przyp. 2). Patrz rwnie M. Broszat: Zur Perversion der Strafjustiz im III Reich (cyt dalej jako: Zur Perversion der Strafjustiz), Vierteljahrshefte fr Zeitgeschichte 1958, nr 4.

Jeden wypadek szczeglnie mnie poruszy. Pewien oficer SS, urzdnik policji, z ktrym miaem czsto do czynienia, przyprowadza bowiem do obozu szczeglnie wanych winiw lub oddawa komendantowi wane, tajne pisma, zosta pewnej nocy nagle dostarczony do obozu w celu natychmiastowego rozstrzelania. Jeszcze poprzedniego dnia siedzielimy razem w kasynie i rozmawialimy take o egzekucjach. Teraz przysza kolej na niego samego, a ja musiaem wykona rozkaz! Nawet dla mojego komendanta byo tego za wiele. Po egzekucji obaj dugo chodzilimy po terenie, aby si uspokoi. Dowiedzielimy si od urzdnika towarzyszcego skazanemu, e ten ostatni otrzyma polecenie aresztowania byego funkcjonariusza komunistycznego i dostarczenia go do obozu. Oficer SS od duszego czasu zna dobrze w wyniku inwigilacji owego osobnika, ktry zachowywa si zawsze bardzo spokojnie. Z dobrodusznoci pozwoli mu uda si do mieszkania, aby mg si przebra i poegna z on. Podczas gdy oficer i jego towarzysz rozmawiali w ssiednim pokoju z on aresztowanego, ten uciek przez drugi pokj. Gdy stwierdzono ucieczk, byo ju za pno. Oficer SS zosta natychmiast aresztowany w Gestapa w czasie skadania meldunku o ucieczce, a Reichsfhrer SS zarzdzi natychmiastow rozpraw sdu wojennego. W godzin pniej zapad przeciwko oficerowi wyrok mierci. Jego towarzysz zosta skazany na dugoletni kar pozbawienia wolnoci. Reichsfhrer SS odrzuci nawet wstawiennictwo Heydricha91 i Mllera o uaskawienie. Pierwsze powane przewinienie subowe w czasie wojny ze strony oficera SS miao by ukarane w sposb odstraszajco surowy. Skazany by przyzwoitym, czowiekiem, lat okoo trzydziestu, onatym, ojcem trojga dzieci; dotychczas peni sub sumiennie i wiernie, a teraz pad ofiar swej ufnoci i dobroci serca. Poszed na mier opanowany i spokojny. Nie mog jednak poj do dnia dzisiejszego, jak ja mogem spokojnie da rozkaz ognia. Trzej onierze, ktrzy strzelali, nie wiedzieli, kogo maj zastrzeli; dobrze, e nie wiedzieli, moe zadrayby im rce. Wewntrzne wzburzenie ledwie pozwolio mi przyoy skazanemu pistolet do skroni, aby odda strza dobijajcy. A jednak potrafiem si tak opanowa, e obecni nie zauwayli nic szczeglnego. W par dni pniej spytaem o to jednego z trzech podoficerw oddziau egzekucyjnego. Ta egzekucja wci stoi mi przed oczyma w zwizku z nieustannym daniem od nas przezwyciania si i nieugitej surowoci. Wwczas mylaem, e byo to ju zbyt nieludzkie, a Eicke wci prawi kazania, e trzeba by jeszcze twardszym. SS-man musi umie zgadzi nawet najbliszych krewnych, gdy wykrocz przeciwko pastwu lub idei Adolfa Hitlera. Wane jest tylko jedno: rozkaz! To by nagwek jego listw. Co to znaczyo i co Eicke przez to rozumia - dowiedziaem si w tych pierwszych tygodniach wojny. Nie tylko ja, lecz take wielu starych oficerw SS. Niektrzy z nich, majcy wysoki stopie subowy i od dawna nalecy do SS, mieli odwag powiedzie w kasynie, e ta katowska robota habi czarny mundur SS. Doniesiono o tym Eickemu. Wezwa ich do
91

SS-Obergruppenfhrer Reinhard Heydrich (ur. 7.3.1904 r.) by czonkiem NSDAP (nr 544916) i SS (nr 10120). W 1936 r. zosta powoany na Szefa Policji Bezpieczestwa i Suby Bezpieczestwa, a w 1939 r. - na szefa RSHA. Po rozbiorze Czechosowacji we wrzeniu 1938 r. i utworzeniu tzw. Protektoratu Czech i Moraw Heydrich zosta mianowany zastpc protektora (von Neuratha). W czerwcu 1942 r. podczas pobytu w Pradze Heydrich zosta zgadzony przez czeski ruch oporu. ona Heydricha - Lina pobiera pensj jako wdowa po polegym generale SS.

wytumaczenia wypowiedzianych sw, potem zwoa zebranie wszystkich oficerw nalecych do jego oranienburskiej placwki i zwrci si do zebranych mniej wicej w ten sposb: Uwagi tych osb o katowskiej robocie SS wiadcz, e mimo duszej przynalenoci do SS nie pojy one jeszcze jej zada. Najwaniejszym zadaniem SS jest ochrona nowego pastwa za pomoc wszystkich moliwych rodkw. Kady przeciwnik - zalenie od stopnia swego niebezpieczestwa - musi by albo naleycie izolowany, albo zniszczony. I jedno, i drugie moe by wykonane tylko przez SS. Jedynie w ten sposb da si zapewni pastwu bezpieczestwo do czasu stworzenia nowych ustaw rzeczywicie chronicych pastwo i nard. Zniszczenie wroga pastwa wewntrz kraju jest takim samym obowizkiem jak zniszczenie go na froncie, a wic nigdy nie moe by nazywane obelywie. Poczynione wypowiedzi wskazuj na obcienie dawnymi, mieszczaskimi pogldami, ktre wskutek rewolucji Adolfa Hitlera stay si od dawna przestarzae. Wypowiedzi te wiadcz o mikkoci i niegodnym oficera SS uczuciowym mazgajstwie, ktre moe si sta nawet niebezpieczne. Dlatego te musi on winnych zameldowa Reichsfhrerowi SS do ukarania. Wyprasza sobie raz na zawsze takie lamazarne nastawienie. W swoich szeregach potrzebuje tylko ludzi bezwzgldnie twardych, ktrzy rozumiej znaczenie trupiej gwki noszonej jako szczeglna odznaka honorowa. Reichsfhrer SS nie ukara wprost tych oficerw. Zostali tylko ostrzeeni przez niego osobicie i odpowiednio pouczeni. Nie awansowali jednak i przez ca wojn pozostali tylko Obersturmfhrerami i Hauptsturmfhrerami w SS. Musieli te pozosta w zasigu wadzy inspektora obozw koncentracyjnych a do koca wojny. Ponieli cikie konsekwencje, nauczyli si jednak milcze i spenia swoje obowizki z zacinitymi zbami. Na pocztku wojny winiowie obozw koncentracyjnych godni noszenia broni stanli przed komisjami poborowymi okrgowych komend wojskowych. Uznanych za zdolnych do suby wojskowej zgaszano do Gestapa lub do policji kryminalnej; urzdy te albo kieroway takie osoby do suby wojskowej, albo te zatrzymyway je. W Sachsenhausen byo wielu badaczy Pisma w. Wielu z nich odmwio penienia suby wojskowej, za co zostali skazani na mier przez Reichsfhrera SS. Rozstrzelano ich w obozie w obecnoci wszystkich winiw ustawionych w szeregach.92 Badacze Pisma w. musieli przypatrywa si egzekucji z pierwszych szeregw. Poznaem ju wielu religijnych fanatykw: w miejscach odpustowych i w klasztorach w Palestynie, Hedasie, Iraku i Armenii, katolikw i prawosawnych, muzumanw, szyitw i sunitw. Lecz badacze Pisma w. w Sachsenhausen, a szczeglnie dwaj z nich, przewyszali to wszystko, co dotychczas widziaem. Ci dwaj, szczeglnie fanatyczni, odmawiali udziau we wszystkim, co miao jakikolwiek zwizek ze sprawami wojskowymi. Nie stawali na baczno, a wic nie zsuwali obcasw, nie przykadali rk do szww spodni, nie zdejmowali czapek. Mwili, e oznaki czci nale si tylko Jehowie, a nie czowiekowi. Nie istniej dla nich adni przeoeni, jedynym ich przeoonym moe by tylko Jehowa. Tych dwch

92

Nazwiska rozstrzelanych wwczas badaczy Pisma w. zawiera Dok. Norymb. NO-190. Patrz rwnie E. Kogon: Der SS-Staat, 1946, s. 211 i n.

osobnikw trzeba byo usun z bloku badaczy Pisma w. i zamkn w areszcie, poniewa wzywali innych badaczy Pisma w. do podobnego postpowania. Eicke skaza ich kilkakrotnie na kar chosty z powodu ich niezdyscyplinowanego zachowania si. Kar chosty przyjli z takim entuzjazmem, e mona ich byo posdza niemal o perwersyjne usposobienie. Prosili komendanta o dalsze kary, aby tym lepiej mogli suy swej idei i Jehowie. Po przegldzie wojskowym, ktry - jak to zreszt byo do przewidzenia - cakowicie zbojkotowali (odmwili nawet jakiegokolwiek podpisu na dokumencie wojskowym), zostali take skazani na mier przez Reichsfhrera SS. Gdy im w areszcie oznajmiono o wyroku, wpadli w niepohamowan rado i zachwyt; nic mogli doczeka si egzekucji. Wci skadali rce, patrzyli z zachwytem w gr i woali bezustannie: Ju wkrtce bdziemy u Jehowy, c za szczcie, e jestemy wybracami losu! Par dni przedtem byli obecni przy egzekucji swych wspwyznawcw i wtedy nie mona ich byo utrzyma - chcieli, aby rwnie i ich rozstrzelano. Na to optanie nie mona byo patrze. Przemoc musiano ich zabra do aresztu. Na swoj egzekucj biegli niemal kusem. W aden sposb nie chcieli da si zwiza, aby tylko mc wznosi, rce do Jehowy. W olnieniu i zachwycie nie majcym ju w sobie nic ludzkiego stali przed drewnian cian, czekajc na rozstrzelanie. W ten sposb wyobraaem sobie pierwszych chrzecijaskich mczennikw czekajcych na arenie, aby rozszarpay ich dzikie zwierzta. Szli na mier z rozjanionym obliczem, z oczyma skierowanymi ku niebu, ze zoonymi do modlitwy wzniesionymi rkami. Wszyscy, ktrzy widzieli ich mier, byli wzruszeni; nawet na plutonie egzekucyjnym zrobio to wraenie. Badacze Pisma w. t mczesk mierci swych wspwyznawcw zostali jeszcze bardziej umocnieni w swej wierze jako wiadkowie Jehowy. Liczni z tych, ktrzy ju podpisali zobowizanie, e nie bd si wicej zajmowa zdobywaniem nowych wyznawcw dla swej wiary - zobowizanie to miao im pomc do wyjcia na wolno - wycofali je, gdy chcieli nadal cierpie dla Jehowy. Badacze Pisma w., zarwno mczyni, jak i kobiety, byli w yciu codziennym spokojnymi, pracowitymi i atwymi w obcowaniu ludmi, zawsze chtnymi do udzielania innym pomocy. Przewanie byli to rzemielnicy, w Prusach Wschodnich take wielu chopw naleao do tej sekty. Dopki w czasie pokoju ograniczali si do modw, naboestw i zebra, byli nieszkodliwi i nie byli niebezpieczni dla pastwa. Gdy jednak od 1937 r. da si zauway wzmoony werbunek do sekty, wwczas poddano j inwigilacji i zatrzymano dziaaczy, ktrzy dostarczyli dowodw, e nieprzyjaciel stara si wiadomie i jak najgorliwiej o propagowanie idei badaczy Pisma w., aby przy pomocy ideologii religijnej podkopa w narodzie wol walki ornej. Na pocztku wojny okazao si, na jak wielkie niebezpieczestwo naraano by si, gdyby ju od 1937 r. nie internowano najczynniejszych funkcjonariuszy i najbardziej fanatycznych wyznawcw tej sekty, kadc w ten sposb tam propagandzie wiadkw Jehowy. W obozie badacze Pisma w. byli pilnymi i zasugujcymi na zaufanie pracownikami. Mona ich byo wysya do pracy nawet bez nadzoru. Chcieli cierpliwie znosi niewol dla Jehowy. Odrzucali tylko bezwzgldnie wszystko, co w jakikolwiek sposb byo zwizane z wojskiem i wojn. Tak na przykad, badaczki Pisma w. w Ravensbrck odmawiay zawijania pakietw opatrunkowych sucych do udzielania pierwszej pomocy. Fanatyczki odmawiay ustawiania si do apelu i mona je byo liczy tylko w nie uporzdkowanych gromadach.

Wprawdzie aresztowani badacze Pisma w. byli czonkami Midzynarodowego Zjednoczenia Badaczy Pisma w., ale w rzeczywistoci nic nie wiedzieli o organizacji swego zwizku. Znali tylko funkcjonariuszy, ktrzy rozdzielali im pisma i ktrzy prowadzili godziny religii i zebrania. Nie mieli pojcia, dla jakich celw politycznych jest wykorzystywana ich fanatyczna wiara. Gdy si im o tym mwio, mieli si, nie mogli tego zrozumie. Musieli i tylko za wezwaniem Jehowy i by Mu wierni. Jehowa dawa im natchnienie, mwi do nich za porednictwem Biblii (gdy si j naleycie czytao) i kaznodziejw. To wszystko byo dla nich szczer prawd nie wymagajc wyjanie. Pragnli cierpie, a nawet umrze dla Jehowy i Jego nauki. Wierzyli, e dopiero dziki temu zdobd godno wybranych wiadkw Jehowy. W ten sposb zapatrywali si rwnie na niewol, na uwizienie w obozie koncentracyjnym. Chtnie brali na swe barki wszystkie cierpienia. Wzruszajca bya braterska mio bliniego, z jak si wzajemnie o siebie troszczyli, pomagajc sobie wszdzie, gdzie si tylko dao. Zdarzay si jednak czsto wypadki, e badacze Pisma w. zgaszali si dobrowolnie do odprzysienia (tak sami nazywali ten akt). Podpisywali zobowizanie, w ktrym wyrzekali si Midzynarodowego Zjednoczenia Badaczy Pisma w., zobowizywali si uznawa i wykonywa wszystkie ustawy i zarzdzenia pastwowe i owiadczali, e nie chc ju zjednywa nowych wiadkw dla Jehowy. Na skutek takiego wyrzeczenia si byli po pewnym czasie zwalniani z obozu; w nastpnych latach zwalniano ich od razu. Pocztkowo Reichsfhrer SS pozostawia ich w obozie jeszcze po podpisaniu, gdy chcia si upewni, czy ich wyrzeczenie si byo szczere i wynikao z przekonania. Poniewa bracia bardzo dokuczali odszczepiecom za ich odstpstwo od Jehowy, przeto niektrzy, zwaszcza kobiety, wskutek wyrzutw sumienia wycofywali swe podpisy. Nieustanny nacisk moralny by zbyt silny.93 Zachwia badaczy Pisma w. w ich wierze byo rzecz wrcz nieprawdopodobn. Rwnie tzw. odszczepiecy chcieli bezwarunkowo dotrzyma wiernoci Jehowie nawet wwczas, gdy wyrzekali si religijnej wsplnoty. Gdy badaczom Pisma w. zwracano uwag na sprzecznoci w ich nauce i w Biblii, owiadczali, e widzi si je tylko ludzkimi oczyma, a u Jehowy nie ma sprzecznoci. On i Jego nauka s bezbdne. Zarwno Himmler, jak i Eicke powoywali si przy wielu okazjach na religijny fanatyzm badaczy Pisma w. jako na wzr. Wanie tak fanatycznie i tak niewzruszenie, jak wierzy badacz Pisma w. w Jehow, winien SS-man wierzy w ide narodowosocjalistyczn i w Adolfa Hitlera. Dopiero wwczas, gdy wszyscy SSmani stan si takimi fanatykami swego wiatopogldu, zostanie zapewniona trwao pastwa Adolfa Hitlera. Tylko przez fanatykw pragncych dla idei wyrzec si cakowicie wasnego ja moe by jaki wiatopogld realizowany i trwale utrzymywany.

93

Spraw t omawia bardzo obszernie szef RSHA Kaltenbrunner w pimie z dnia 15.6.1943 r. do Himmlera. Pisze on, e poszczeglni badacze Pisma witego czuj si dotknici sformuowaniami pisemnego owiadczenia o wyrzeczeniu si wiary, wedug ktrego maj uzna swoje przekonania za bdne. W kocowej czci pisma Kaltenbrunner nadmienia, e im duej trwa wojna z jej balastem psychicznym, tym czciej pojawiaj si wrby i przepowiednie o wojnie jako o zwiastunie koca wiata. Nawizuje si w nich do urywkw z biblii o zniszczeniu Antychrysta, ktry wedle kadej interpretacji oznacza Fhrera. Pogldy takie - pisze dalej - nie pozostaj niestety bez wpywu, zwaszcza na wsi, a rozpowszechniaj je badacze Pisma w.

Raz jeszcze musz powrci do kwestii egzekucji w Sachsenhausen na pocztku wojny. Jak rne byo zachowanie si skazanych przed mierci! Badacze Pisma w. szli na mier w nastroju szczeglnego zadowolenia, rzec mona rozpromienienia, w niewzruszonym przewiadczeniu, e teraz bd mogli dosta si do krlestwa Jehowy. Skazacy, ktrzy odmwili penienia suby wojskowej, i sabotayci z motyww politycznych szli na egzekucj pewnie, opanowanie i spokojnie, poddajc si swemu nieuchronnemu losowi. Zawodowi przestpcy i osobnicy prawdziwie aspoeczni zachowywali si albo cynicznie, bezczelnie, wystpujc na pozr odwanie, lecz drc wewntrznie przed wielk niewiadom, albo szaleli i bronili si, albo bagali o pociech religijn. Dwa jaskrawe przykady. Bracia Sass zostali schwytani w Danii w czasie obawy na przestpcw i wydani Niemcom stosownie do umw midzynarodowych. Obaj byli synnymi wamywaczami, specjalistami od rozpruwania kas. Byli wielokrotnie karani, nigdy jednak nie odsiedzieli cakowicie kary, poniewa zawsze udawao im si uciec. Wszelkie rodki ostronoci byy wobec nich bezskuteczne, gdy zawsze umieli znale okazj do ucieczki. Ostatni ich synn robot byo wamanie do najbardziej nowoczenie zabezpieczonego skarbca w podziemiach jednego z wielkich bankw berliskich. Zrobili podkop od grobu na cmentarzu pooonym naprzeciw banku, przekopali si pod ulic i przez podziemne chodniki dostali si do piwnicy bankowej. Udao si im zrabowa zoto, dewizy i biuteri o bardzo duej wartoci. up przechowywali bezpiecznie w kilku grobach i czerpali ze swego banku rodki, dopki nie zostali schwytani. Te dwie sawy zodziejskie zostay skazane przez sd berliski na 10 czy 12 lat wizienia, najwyszy wymiar kary, jaki mona byo zastosowa na podstawie ustaw niemieckich. W dwa dni po wyroku Reichsfhrer SS na podstawie specjalnego penomocnictwa kaza ich przewie z wizienia ledczego do Sachsenhausen na egzekucj. Mieli by natychmiast rozstrzelani. Przywieziono ich autem a do piaskarni na terenie przemysowym obozu. Urzdnicy, ktrzy ich przywieli, mwili, e w drodze zachowywali si do bezczelnie i wyzywajco, chcieli wiedzie, dokd ich wioz. Gdy si znaleli na miejscu egzekucji, przeczytaem im rozkaz rozstrzelania. Zaczli od razu krzycze: To jest niemoliwe, skd wam, to przyszo do gowy! Chcemy najpierw ksidza! itp. Nie chcieli si w aden sposb ustawi przy palu, tak e musiaem kaza ich zwiza. Bronili si z caej siy. Byem zadowolony, gdy wreszcie mogem da rozkaz ognia.94 Wielokrotnie karany przestpca seksualny zwabi w Berlinie do sieni pewnego domu omioletni dziewczynk, tam j zgwaci i udusi. Sd skaza go na 15 lat wizienia. Tego samego dnia zosta przywieziony do Sachsenhausen na rozstrzelanie. Jeszcze dzi widz go, jak wysiada z auta przy wejciu

94

Opisane przez Ha stracenie braci Sass jest jednym spord wielu przypadkw, w ktrych od wybuchu wojny Gestapo rozstrzeliwao ludzi albo bez wyroku sdowego, albo nawet wbrew wyrokom sdu. Himmler i szef RSHA Heydrich mieli w tym pene poparcie Hitlera, ktrego zdaniem sdy nie dorosy do tego, by mogy sprosta szczeglnym warunkom wojny (M. Broszat: Zur Perversion der Strafjustiz im III Reich). Spraw braci Franza i Ericha Sass opisuje M. Fabich: Die Straftaten der Gebrder Sass, Kriminalistik 1941, nr 6. Relacja Ha jest zgodna z tym opisem. Bracia Sass zostali rozstrzelani wbrew wyrokowi sdowemu. Po egzekucji podano w prasie, e zostali oni zastrzeleni, poniewa stawiali czynny opr. Dok. Norymb. NG-390.

na teren przemysowy. Starszy osobnik o rozpustnym wygldzie i cynicznym umiechu wykolejeca typowy aspoeczny. Rozkaz Reichsfhrera nie zezwala na adn zwok w stosunku do takich przestpcw zawodowych. Gdy oznajmiem mu, e bdzie rozstrzelany, sta si bladoty, zacz przeraliwie krzycze, jcze i modli si, potem woa o ask. Odraajcy widok! Take i jego musiaem kaza przywiza do pala. Czy ci amoralni odczuwaj lk przed wiatem pozagrobowym! Nie umiem sobie inaczej wytumaczy ich zachowania si. Przed Olimpiad nie tylko oczyszczono w Niemczech ulice z ebrakw i wczgw, ktrzy powdrowali do domw pracy lub obozw koncentracyjnych, ale take usunito z miast i uzdrowisk wiele prostytutek i homoseksualistw. W obozie koncentracyjnym miano ich wychowa do poyteczniejszych zaj.95 Homoseksualici stali si ju w Dachau problemem dla zarzdu obozu, jakkolwiek byo ich tam mniej ni w Sachsenhausen. Komendant i Schutzhaftlagerfhrer byli zdania, e najbardziej celowe bdzie rozmieszczenie ich pojedynczo we wszystkich izbach caego obozu. Jeli o mnie chodzi, byem przeciwnego zdania, poniewa znaem ich do dobrze jeszcze z okresu mego pobytu w wizieniu. Po krtkim czasie zaczy przychodzi meldunki ze wszystkich blokw o szerzcym si homoseksualizmie. Kary nic nie pomagay. Zaraza si rozszerzaa. Na mj wniosek wszyscy homoseksualici zostali umieszczeni razem. Dostali sztubowego, ktry umia si z nimi obchodzi. Take i podczas pracy byli zatrudniani w odosobnieniu od innych winiw (przez duszy czas cignli walec drogowy).96 Przeniesiono do nich niektrych winiw z innych grup, ktrzy rwnie hodowali temu naogowi. Zaraza od razu wygasa. Jeli nawet niekiedy zdarzay si stosunki homoseksualne, byy to tylko odosobnione wypadki. W bloku tak homoseksualistw pilnowano, e nie mogo doj do adnych stosunkw. Jaskrawy wypadek pamitam, dotychczas. Pewien ksi rumuski, ktry mieszka wraz z matk w Monachium, sta si tematem rozmw w miecie z powodu praktyk homoseksualnych. Mimo wszelkich wzgldw zwizanych z jego towarzyskimi stosunkami nie mona byo duej tolerowa jego zachowania si i trzeba go byo osadzi w Dachau. Policja uwaaa, e wskutek hulaszczego ycia sprzykrzyy mu si kobiety i dlatego sta si homoseksualist, szukajc w tym nowej podniety i rozrywki. Reichsfhrer SS sdzi, e cika praca i twarde ycie w obozie wkrtce go uzdrowi. Zaraz po dostarczeniu go do obozu zwrciem na niego uwag, jakkolwiek nie wiedziaem jeszcze, o co chodzi. Jego bdny wzrok, wzdraganie si przy najmniejszym szmerze, mikkie, taneczne ruchy od razu

95

Dok. Norymb. PS-2928. Der Prozess gegen die Hauptkriegsverbrecher vor dem Internationalen Militrgerichtshof. Norymberga 1947; t. XXXI, s. 299. (cyt. Dalej w skrcie - IMT) C. Leibig: Kriminalpolizeiliche Aufgaben whrend der Olympiaden in Deutschland, Archiv fr Kriminologie 1937, s. 84-87 i 204-206. 96 By to walec do ugniatania budowanych przez winiw drg obozowych. H przenis t praktyk do Owicimia, gdzie do walca wprzgano ydw i ksiy, ktrzy musieli go cign biegiem w takt uderze kija. Poganiaczem by niemiecki kryminalista Krankenmann. Wizie, ktry pada ze zmczenia, gin pod ciosami jego paki. W ten sposb wymordowa on prawie wszystkich ksiy ze swego kommanda i bardzo wielu ydw. Dr J. Sehn: Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka (Auschwitz-Birkenau),Wydawnictwo Prawnicze 1960; s. 69.

zdradziy mi homoseksualist. Zacz paka, gdy komendant podczas przegldu nowych winiw ostro go potraktowa. Wstydzi si take pj do kpieli. Przyczyn tego zachowania zobaczylimy przy rozbieraniu si: cae jego ciao byo wytatuowane i pokryte od szyi a do przegubw rk i ng spronymi wizerunkami, przy czym osobliwe byo to, e wizerunki te nie tylko pokazyway wszelkiego rodzaju perwersje, jakie kiedykolwiek mzg ludzki wymyli, ale i normalne stosunki z kobietami. Seksuolog miaby niewtpliwie pole do nowych, ciekawych odkry przy studiowaniu tej ywej ksiki z obrazkami. Wizie owiadczy, e wizerunki zrobione zostay wedug jego wskazwek we wszystkich moliwych miastach portowych starego i nowego wiata. Podczas fotografowania jego seksualnych tatuay w biurze Suby Rozpoznawczej (wszystkie tatuae musiay by fotografowane dla Policji Kryminalnej), przy ustawianiu i dotykaniu go popad w stan szczeglnego podniecenia. Poleciem sztubowemu, aby ani na chwil nie spuszcza go z oka, czynic specjalnie odpowiedzialnym za tego winia. Gdy po kilku godzinach zobaczyem znowu tego osobliwego winia, sztubowy poprosi mnie, abym go niezwocznie zwolni, poniewa nowy go wykacza. Stoi stale przy piecu i patrzy tpo przed siebie, z chwil jednak, gdy kto si do niego zblia albo usiuje go odcign od pieca, wpada znowu w podniecenie i zaczyna si onanizowa. Zaprowadziem winia do lekarza. Ju przy pierwszych pytaniach dotyczcych jego stanu wpad w podniecenie. Zakomunikowa, e od modoci cierpi z powodu silnego popdu seksualnego, w adnym rodzaju stosunkw nie znalaz jednak penego zadowolenia i nieustannie go poszukuje. Lekarz sporzdzi raport do Reichsfhrera SS i w zakoczeniu doda, e wizie nie nadaje si do obozu koncentracyjnego, lecz kwalifikuje do zakadu leczniczego; jest z gry wykluczone, aby cik prac mona go byo zmieni. Raport zosta wysany, a nowy wizie zgodnie z rozkazem poszed do pracy. Mia wozi taczki z piaskiem. Zaledwie mg podnie pen opat, upada ju przy pustych taczkach. Kazaem odprowadzi go z powrotem do izby i zameldowaem o tym komendantowi, ktry nastpnego dnia chcia zobaczy winia przy pracy. (Pracowa musia, gdy taki by rozkaz Reichsfhrera SS). Nazajutrz ledwie mona go byo doprowadzi do niezbyt odlegej piaskami; ledwo si tam dowlk. O pracy nie mona byo nawet myle - przyzna to nawet Loritz. Zaprowadzono go z powrotem do izby i pooono do ka. I to jednak okazao si zawodne - wci si onanizowa. Lekarz mwi do niego jak do chorego dziecka, wszystko na prno. Zwizano mu rce, ale stale przecie tak by nie mogo. Dosta rodki uspokajajce i zimne okady. Nic nie pomogo. Podupada na siach coraz bardziej. Mimo to wypeza jeszcze z ka, aby dosta si do innych winiw. Do czasu rozstrzygnicia sprawy przez Reichsfhrera SS umieszczono go w areszcie, gdy w obozie by ju nie do zniesienia. W dwa dni pniej nie y: umar w czasie onanizowania si. Ogem by pi tygodni w obozie. Reichsfhrer SS zarzdzi sekcj sdowo-lekarsk i zada bardzo dokadnego sprawozdania. Sekcja, przy ktrej byem obecny, wykazaa cakowite wyniszczenie fizyczne bez jakichkolwiek anormalnoci. Profesor monachijskiego instytutu medycyny sdowej, ktry przeprowadza sekcj, nigdy jeszcze w cigu swej dugoletniej praktyki nie zetkn si z podobnym wypadkiem, a mia przecie niemae dowiadczenie.

Byem obecny przy tym, jak komendant pokaza zwoki matce. Powiedziaa, e mier jest szczciem dla niego i dla niej, sta si bowiem nie do zniesienia wskutek swego ycia seksualnego pozbawionego wszelkich hamulcw. Matka radzia si najsynniejszych lekarzy specjalistw w caej Europie, jednak bezskutecznie. Ucieka z kadego sanatorium. By rwnie w klasztorze, ale i tam nie mg zosta. Ona sama namawiaa go w rozpaczy do samobjstwa, nie mia jednak odwagi. Teraz ma przynajmniej spokj. Dzi jeszcze odczuwam wstrzs, gdy myl o tym wypadku.97 W Sachsenhausen homoseksualici byli umieszczani od razu w osobnym bloku. Rwnie i do pracy uywani byli osobno. Pracowali w gliniance wielkiej klinkierni. Bya to praca cika i kady z nich musia wykona okrelon robot. Byli wystawieni na wszelkiego rodzaju dziaania atmosferyczne. Codziennie musieli przywie okrelon liczb wagonw z glin. Procesu wypalania bowiem nie wolno byo przerywa wskutek braku surowca; musieli wic pracowa przy kadej pogodzie - zarwno latem, jak i zim. Wpyw tej cikiej pracy, dziki ktrej znowu mieli si sta normalnymi ludmi, by rny u homoseksualistw rnego rodzaju. Najbardziej celowa i rzeczywicie skuteczna okazywaa si praca w stosunku do azikw. 98 Tak nazywano w argonie berliskim prostytuujcych si mczyzn szukajcych w ten sposb atwego zarobku i unikajcych kadej, nawet najlejszej pracy. Nie mona byo ich nazwa prawdziwymi homoseksualistami; by to tylko ich zawd. Surowe ycie obozowe i cika praca szybko wychowyway ten rodzaj winiw. Wikszo z nich pilnie pracowaa i dokadaa wszelkich stara, aby si nie narazi i aby mc uzyska moliwie jak najszybsze zwolnienie. Unikali oni bliskiego stykania si z tymi, ktrzy rzeczywicie byli obcieni tym naogiem; chcieli w ten sposb wykaza, e z homoseksualistami nie maj waciwie nic wsplnego. Wielu w ten sposb wychowanych odzyskiwao wolno i ju nie powracao do obozu. Nauka bya wystarczajco skuteczna, zwaszcza e chodzio tu najczciej o modych chopcw. Take cz takich osobnikw, ktrzy stali si homoseksualistami ze skonnoci, ktrym wskutek czstych stosunkw znudziy si kobiety, ktrzy w swym pasoytniczym yciu szukali nowych podniet, moga by wychowana i oduczona naogu. Ale nie dotyczyo to tych, ktrzy z powodu swych skonnoci zbyt gboko ju wpadli w nag. Trzeba ich byo traktowa na rwni z prawdziwymi homoseksualistami o wrodzonych skonnociach, takich zreszt byo tylko kilku. Tym nie pomagaa ani najcisza praca, ani najsurowszy dozr. Gdy tylko znajdowali okazj, leeli w objciach. Nawet najbardziej wyniszczeni fizycznie, tkwili nadal w niewoli naogu. atwo mona ich byo rozpozna. Mizdrzcy si i krygujcy w mikki, dziewczcy sposb, o pieszczotliwym sposobie wyraania si i zbyt przymilnym sposobie bycia w stosunku do podobnych sobie osobnikw, odrniali si od tych, ktrzy albo zerwali z naogiem, albo chcieli si od niego uwolni. U tych ostatnich proces stopniowego uzdrawiania mona byo ledzi w toku dokadnej obserwacji.
97

Broszat opuci cay ten opis, uznajc go za bezwartociowy i przy rozwlekoci wchodzcej w bardzo odraajce szczegy - rzucajcy wiato raczej na postaw samego Ha (Kommandant in Auschwitz, s. 77 przyp. 3). 98 W niemieckim oryginale: Strichjungen.

Podczas gdy chccy zawrci z dotychczasowej drogi i majcy po temu siln wol znosili nawet najcisz prac, inni wykaczali si fizycznie szybciej lub wolniej, zalenie od konstytucji. Poniewa nie mogli lub nie chcieli wyzby si naogu, wiedzieli, e nigdy ju nie wyjd na wolno. Ten dotkliwy uraz psychiczny przypiesza u tych wraliwych natur ich fizyczny upadek. Jeli doczaa si jeszcze do tego utrata przyjaciela wskutek choroby lub mierci, to mona byo przewidzie koniec. Wielu popenio samobjstwo. W takiej sytuacji przyjaciel by wszystkim dla tego rodzaju natur. Zdarzyo si rwnie parokrotnie, e dwaj przyjaciele umierali razem. W 1944 r. Reichsfhrer SS poleci przeprowadzi w Ravensbrck badanie nawrconych. Homoseksualistw, ktrych uzdrowienie nie wydawao si cakiem pewne, zetknito przy pracy niby mimo woli z prostytutkami i obserwowano ich. Prostytutki otrzymay polecenie zbliania si do homoseksualistw w sposb nie rzucajcy si w oczy i podniecania ich pciowo. Poprawieni natychmiast korzystali z tej okazji, nie trzeba ich byo zbytnio zachca. Nieuleczalni nie zwracali na kobiety adnej uwagi. Gdy zbliay si do nich w sposb niedwuznaczny, odwracali si, drc z obrzydzenia i odrazy. Po takiej prbie tym homoseksualistom, ktrych zamierzano zwolni, dawano jeszcze okazj do obcowania pciowego z mczyznami. Prawie wszyscy nie korzystali z moliwoci i odrzucali kategorycznie prby zblienia si do nich prawdziwych homoseksualistw. Byway jednak i przypadki z pogranicza - osobnicy korzystajcy z obu okazji. Pozostawiam spraw otwart, czy mona ich okreli mianem biseksualnych. Obserwowanie ycia, obyczajw oraz psychiki homoseksualistw wszelkich odcieni byo dla mnie wielce pouczajce. W Sachsenhausen przebywao wielu prominentw, a take kilku winiw specjalnych. Jako prominentw okrelano tych winiw, ktrzy przedtem odgrywali jak rol w yciu publicznym. Najczciej traktowano ich w obozie jako winiw politycznych bez adnych specjalnych ulg, razem z innymi winiami nalecymi do tej samej kategorii. Na pocztku wojny liczba ich wydatnie si zwikszya na skutek ponownego uwizienia byych funkcjonariuszy Komunistycznej Partii Niemiec i Socjalistycznej Partii Niemiec.99 Winiami specjalnymi byli tacy winiowie polityczni, ktrych ze szczeglnych wzgldw pastwowych umieszczano osobno w obozie koncentracyjnym albo przy obozie. Nie wolno im byo styka si z innymi winiami. O miejscu ich uwizienia lub w ogle o ich uwizieniu nie powinny byy wiedzie osoby nie wtajemniczone. Przed wojn mao byo takich winiw, lecz w cigu wojny liczba ich wzrosa pokanie.100 Pniej jeszcze do tego wrc.

99

W dniu 3.9.1939 r. Heydrich za zgod Hitlera i Himmlera wyda oklnik w sprawie Zasad wewntrznego bezpieczestwa pastwa w czasie wojny, ktry wprowadza zaostrzony tryb postpowania w sprawach przeciwko tzw. wrogom pastwa. Ju w czerwcu 1939 r. Heydrich poleci sporzdzi list yjcych w Niemczech na wolnoci czoowych ludzi systemu (niehitlerowskiego), na ktrej czele znajdowali si marksici-komunici (Dok. Norymb. PS-1430). 100 Byli wrd nich: byy kanclerz Austrii (1934-1938) Kurt von Schuschnigg, ktry w latach 1938-1945 wiziony by w obozie koncentracyjnym, syn regenta Wgier Nikolaus Horthy i inni.

W 1939 r. zostali osadzeni w Sachsenhausen czescy profesorowie i studenci,101 a take polscy profesorowie z Krakowa. W obozie zostali umieszczeni w specjalnym bloku. O ile mog jeszcze sobie przypomnie, nie wolno ich byo bra do pracy, nie byo te przewidziane w stosunku do nich adne postpowanie specjalne. Krakowscy profesorowie zostali po kilku tygodniach zwolnieni, poniewa wielu niemieckich profesorw interweniowao w ich sprawie przez Gringa u Fhrera. O ile sobie przypominam, byo okoo stu profesorw szk wyszych. Widziaem ich tylko podczas przybycia do obozu; w czasie ich wizienia nic o nich nie syszaem.102 Jednym winiem specjalnym musz si zaj bliej, gdy jego zachowanie byo osobliwe, a miaem mono obserwowa go dokadnie w rnych okolicznociach. By to ewangelicki pastor Niemller, w czasie pierwszej wojny wiatowej znany komendant odzi podwodnej. Po wojnie zosta pastorem. Niemiecki koci ewangelicki by rozbity na wiele grup. Jedn ze znaczniejszych, mianowicie koci wyznaniowy, prowadzi Niemller. Fhrer pragn, aby koci ewangelicki zosta zjednoczony, i mianowa ewangelickiego prymasa. Jednake wiele grup ewangelickich nie uznawao go i gwatownie zwalczao. Take i Niemller. Mia on swoj gmin w Dahlem, na przedmieciu Berlina. W gminie tej zbieraa si caa berlisko-poczdamska ewangelicka reakcja, wszystkie dawne, cesarskie ekscelencje i ci, ktrzy nie byli zadowoleni z reimu narodowosocjalistycznego. Niemller gosi w kazaniach opr i to spowodowao jego aresztowanie.103 Umieszczono go w areszcie w Sachsenhausen i dano wszelkie moliwe ulgi. Mg pisa do ony, kiedy chcia. Co miesic moga odwiedza go ona i przynosi mu ksiki, papierosy i ywno - wszystko, czego
101

W tzw. Protektoracie Czech i Moraw dokonano na pocztku wojny licznych aresztowa. W poowie listopada 1939 r. przeprowadzio Gestapo drug akcj aresztowa, wywoan demonstracjami studentw w Pradze, w zwizku z ktrymi szef RSHA Reinhard Heydrich mianowany zosta zastpc protektora Konstantina von Neuratha. Aresztowano kilkuset studentw, ktrych uwiziono w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen-Oranienburg, skd cz do 1941 r. zwolniono. Patrz G. Reitlinger: Die SS, s. 210 i n.; M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 80 przyp. 1, IMT t. XVI, s. 725 i n. oraz Dokumenty Norymberskie NG-1113 i PS-3771. Ponadto - J. Gwiazdomorski: Wspomnienia z pobytu profesorw Uniwersytetu Jagielloskiego w Sachsenhausen, wyd. I 1945 r. i wyd. II 1964 r. 102 W ramach akcji wymierzonej przeciwko polskiej inteligencji aresztowano podstpnie w dniu 6.11.1939 r. 183 profesorw oraz kilku pracownikw administracyjnych Uniwersytetu Jagielloskiego, a 11.11.1939 r. - szereg profesorw Katolickiego Uniwersytetu w Lublinie. Spord 66 profesorw wywiezionych do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen w krtkim okresie 13 zmaro. Pozostaych przy yciu starszych profesorw zwolniono po 3 miesicach. Modsi zostali w obozach duej, cz ich przeniesiono do obozu w Dachau (S. Skowron: Wspomnienia z pobytu w Dachau, Krakw 1946). Byy generalny gubernator Hans Frank zezna w tej sprawie dnia 18.4.1945 r. w Norymberdze, co nastpuje: W dniu 7.11.1939 r. przybyem do Krakowa. Przed moim przyjazdem, bo dnia 5.11.1939 r., SS i policja zwoaa krakowskich profesorw na zebranie i nastpnie aresztowaa tych ludzi, wrd ktrych znajdowali si czcigodni starcy, a potem osadzia ich w jakim obozie koncentracyjnym. Zdaje mi si, w Oranienburgu. Ja dowiedziaem si o tym ju po wszystkim z przedoonego mi meldunku. Wbrew wszystkiemu, co jest na ten temat napisane w moim dzienniku, pragn obecnie zapewni pod przysig: ja tak dugo nie dawaem spokoju, dopki ostatni spord tych profesorw, ktrego mogem jeszcze osign, nie zosta w marcu 1941 r. zwolniony (IMT, t. III, s. 30 oraz M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 80 przyp. 2). 103 Martin Niemller zosta aresztowany 1.7.1937 r. Dnia 2.3.1938 r. zosta skazany przez sd specjalny w BerlinieMoabicie na kar 7 miesicy twierdzy, uznan za odcierpian przez areszt tymczasowy. Po ogoszeniu wyroku zabrao go Gestapo z wizienia ledczego i osadzio w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen tytuem tzw. aresztu zapobiegawczego (Vorbeugungshaft). Patrz M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 80 przyp. 3.

sobie yczy. Mg spacerowa na podwrzu aresztu, mia take udogodnienia w celi. Krtko mwic, zrobiono dla niego wszystko, co moliwe. Komendant by obowizany stale si o niego troszczy i dowiadywa si o jego yczenia.104 Fhrer by zainteresowany w tym, aby skoni Niemllera do wyrzeczenia si oporu. W tym celu do Sachsenhausen przyjeday wybitne osobistoci (nawet wieloletni przeoony z czasw suby w marynarce i wyznawca jego kocioa, admira Lanz). Jednak na prno, Niemller obstawa przy stanowisku, e adne pastwo nie ma prawa miesza si do praw kocielnych, a tym bardziej do ich wydawania. Jest to jedynie i wycznie sprawa spoecznoci wyznaniowych. Koci wyznaniowy rozwija si nadal i Niemller sta si jego mczennikiem. ona pastora dziaaa dalej w jego duchu. Poniewa czytaem ca jego korespondencj, a take przysuchiwaem si rozmowom w czasie odwiedzin, ktre odbyway si u komendanta, byem dokadnie zorientowany w tych sprawach. W 1938 r. Niemller napisa do gwnodowodzcego marynarki, wielkiego admiraa Raedera, e rezygnuje z prawa noszenia munduru oficera marynarki, poniewa nie zgadza si z pastwem, ktremu ta marynarka suy. Gdy wybucha wojna, zgosi si dobrowolnie do suby wojskowej i prosi o mianowanie go dowdc odzi podwodnej. Fhrer odrzuci podanie, gdy Niemller nie chcia przecie nosi munduru pastwa narodowosocjalistycznego. Z biegiem czasu Niemller zacz zblia si do kocioa katolickiego. Wyszukiwa najosobliwsze argumenty przemawiajce za poczeniem si kociow, midzy innymi za zgodnoci w zasadniczych sprawach jego kocioa wyznaniowego z kocioem katolickim. Jednake ona odradzaa mu to bardzo energicznie. Sdz, e Niemller przypuszcza, i zostanie zwolniony z obozu na skutek przejcia do kocioa katolickiego. Jego zwolennicy nigdy by jednak za nim nie poszli. Czsto, a take szczegowo rozmawiaem z Niemllerem. We wszystkich innych kwestiach yciowych mona si byo z nim porozumie, mia zrozumienie nawet dla obcych mu spraw; gdy jednak rozmowa schodzia na tory spraw kocielnych, zapadaa elazna zasona. Uparcie wraca do swego punktu widzenia, odrzuca wszelk krytyk zajmowanego stanowiska, jakkolwiek gotowo przejcia do kocioa katolickiego musiaa powodowa take uznanie pastwa, podobnie jak to uczyni koci katolicki, przez zawarcie konkordatu. Gorzkie rozczarowanie sprawia Niemllerowi jedna z jego crek. Mia siedmioro dzieci, ktre wsplnie z matk propagoway jego idee, o ile tylko ze wzgldu na swj wiek nadaway si do tego. Lecz jedna crka wyamaa si z tego grona. Chciaa koniecznie polubi oficera marynarki, bogowierc. Niemller prbowa wszystkiego, by jej to wyperswadowa. W czasie odwiedzin crki przytacza wszelkie religijne i kocielne argumenty, jednak bezskutecznie: wysza za m za tego oficera.105 Gdy w 1941 r. na rozkaz Reichsfhrera SS wszyscy duchowni zostali przeniesieni do Dachau, rwnie i Niemller tam si znalaz. Widziaem go w areszcie w 1944 r. Mia tam jeszcze wiksz swobod poruszania si i przebywa razem z byym ewangelickim biskupem krajowym z Poznania, Wurmem. Znis
104 105

Patrz E. Kogon: Der SS-Staat, s. 186. M. Broszat opuci ten ustp, jako dotyczcy prywatnego szczegu z ycia rodziny Niemllera (Kommandant in Auschwitz, s. 81 przyp. 1).

dobrze pod wzgldem fizycznym te wszystkie lata uwizienia. O jego stan cielesny troszczono si naleycie i z pewnoci nikt mu nie ubliy. By zawsze traktowany z grzecznoci.106 Podczas gdy Dachau byo przewanie czerwone, to znaczy przewaali w nim winiowie polityczni, Sachsenhausen byo zielone.107 Zgodna z tym bya caa atmosfera obozu, mimo e najwaniejsze stanowiska byy obsadzone przez winiw politycznych. W Dachau czy winiw duch pewnej wsplnoty, ktrego zupenie nie byo w Sachsenhausen. Obie gwne barwy zwalczay si gwatownie.108 Zarzd obozu mg to atwo wyzyska dla swoich celw, wygrywajc przeciwko sobie te dwie kategorie winiw. Ucieczki byy tu stosunkowo liczniejsze ni w Dachau, a przede wszystkim bardziej wyrafinowane i bardziej pomysowe, zarwno jeli chodzi o ich przygotowanie, jak i realizacj. W Dachau ucieczka bya wprawdzie szczeglnym wydarzeniem, lecz tu traktowano j jeszcze powaniej ze wzgldu na obecno Eickego. Gdy tylko zacza wy syrena, natychmiast Eicke - jeeli tylko by w Oranienburgu - zjawia si w obozie. Chcia natychmiast wiedzie o wszystkich szczegach ucieczki i uporczywie poszukiwa winnych, ktrzy przez nieuwag lub niedbalstwo umoliwili j winiowi. Szeregi wartownikw stay czsto 3-4 dni, jeli byy dane przemawiajce za tym, e wizie moe znajdowa si jeszcze wewntrz acucha stray. Dniem i noc wszystko wielokrotnie przeszukiwano. cigano w tym celu wszystkich SS-manw garnizonu. Oficerowie, a przede wszystkim komendant, Schutzhaftlagerfhrer i oficer subowy, nie mieli spokojnej chwili, gdy Eicke nieustannie zwraca si do nich z zapytaniem o stan poszukiwa. Jego zdaniem adna ucieczka nie powinna si bya uda.
106

Wilhelm Niemller, brat pastora Martina Niemllera i autor ksiki Kampf und Zeugnis der Bekennenden Kirche (Bielefeld 1948 r.), po porozumieniu ze swoim bratem przesa monachijskiemu Instytutowi - wydawcy wspomnie Ha krytyczne uwagi do wywodw Ha na temat sprawy M. Niemllera. W uwagach tych, opublikowanych przez wydawc niemieckiego, owietlone s w inny sposb: przyczyna aresztowania, sposb traktowania w obozie koncentracyjnym, sprawa zgoszenia si do suby wojskowej i zrzeczenia si munduru oraz sprawa biskupa Wurma. Wedug wyjanienia Niemllerw biskup wirtemberski T. Wurm nie przebywa nigdy w Dachau ani nigdy nie by w Poznaniu. Pomyk Ha przypisuj oni temu, e rwnoczenie z Niemllerem przebywa i zmar w Sachsenhausen generalny superinlendent Kocioa Ewangelickiego w Polsce J. Bursche (Kommandant in Auschwitz, s. 82-83 przyp. 1). 107 Od 1937 r. wprowadzono w hitlerowskich obozach koncentracyjnych system znakowania winiw za pomoc kolorowych trjktw. Trjkt (w gwarze obozowej - winkel) czerwony oznacza winia politycznego, zielony przestpc kryminalnego, czarny - tzw. elementy aspoeczne (wczgi, prostytutki, osoby uchylajce si od pracy itp.), rowy - homoseksualist, wreszcie fioletowy - winia nalecego do sekty badaczy Pisma w. Dla ydw kombinowano trjkty odpowiednich kolorw, a wic np. zielony z podstawowym dla nich trjktem koloru tego - w zestawieniu tworzcym gwiazd. Trjkt wraz z paskiem ptna, na ktrym wypisywano numer winia, by przyszyty na bluzie winiarskiej na wysokoci lewej piersi oraz na zewntrznym szwie prawej nogawki spodni (tabela znakw - patrz dr J. Sehn: Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka, ry. 11 przed s. 41 i E. Kogon: Der SSStaat, zacznik). 108 Ze strony czerwonych bya to walka z faszyzmem i jego zielonymi pomocnikami. Po zdobyciu wadzy w obozie komunistyczne organizacje konspiracyjne ratoway skutecznie ycie tysicy wsptowarzyszy, wychowyway ich w staej walce z SS, prowadziy sabota zbroje. Komunici w Sachsenhausen tworzyli zwart partyjn organizacj ruchu oporu, do ktrej nalea m.i. obecny przywdca KPD w Niemczech zachodnich - Max Reimann. Zieloni walczyli jedynie o wadz celem wykorzystania jej dla siebie kosztem masy winiarskiej (patrz. H. Langbein: Die Strkeren, Wiede 1949).

Wprawdzie nieprzerwane trwanie stray na posterunkach doprowadzao w wikszoci wypadkw do odnalezienia winia, ktremu udao si gdzie ukry, gdzie da si zakopa ale jak wielkim obcieniem byo to dla obozu! Wartownicy musieli trwa na posterunkach nieprzerwanie czsto po 16-20 godzin. Winiowie musieli sta a do pierwszej zmiany wart. W okresie trwania poszukiwa nie wolno byo wychodzi do pracy; tylko zakady najniezbdniejsze dla obozu byy utrzymywane w ruchu. Jeeli winiowi udao si przedosta przez acuch stray lub uciec z druyny pracujcej poza obozem, to wwczas wprawiano w ruch olbrzymi aparat, aby go uj. cigano wszystkie moliwe siy SS i policji. Strzeone byy koleje i drogi. Zmotoryzowane oddziay andarmerii, kierowane za pomoc radia, przeszukiway szosy i drogi. Obsadzano wszystkie liczne mosty w okolicy Oranienburga, zawiadamiano i ostrzegano mieszkacw domw pooonych w pobliu. Wikszo wiedziaa ju, o co chodzi, gdy syszaa syren. Wskutek wspdziaania ludnoci istotnie ujto paru winiw. Okoliczna ludno wiedziaa, e w obozie przebywali gwnie zawodowi przestpcy, ktrych si obawiaa szczeglnie podczas ich ucieczki. Swoje spostrzeenia ludno natychmiast przekazywaa do obozu lub meldowaa o nich poszukujcym patrolom. Jeli uciekiniera odnajdywano, przeprowadzano go (w obecnoci Eickego - jeli tylko byo to moliwe) w obozie przed winiami ustawionymi w szeregu; nosi na sobie duy napis: Znowu jestem tutaj.109 Musia przy tym bi w wielki bben, ktry mia zawieszony. Po tej defiladzie karano go 25 kijami i wcielano do kompanii karnej. SS-man, ktry znalaz lub uj uciekiniera, dostawa pochwa w rozkazie dziennym i specjalny urlop. Ludzie spoza obozu - policjanci lub osoby cywilne - dostawali nagrody pienine. SS-man, ktry dziki uwanemu, przezornemu postpowaniu zdoa zapobiec ucieczce, by wynagradzany przez Eickego szczeglnie urlopem i awansem. Eicke chcia mie pewno, e zrobiono wszystko, aby uniemoliwi ucieczk, a w razie udanej ucieczki, e nie zrezygnowano z adnej prby pochwycenia uciekiniera. SS-manw, ktrzy umoliwili ucieczk, surowo karano, nawet jeli ich wina bya bardzo maa. Jeszcze surowiej karano winiw, ktrzy pomagali w ucieczce. Chciabym tu opisa par niezwykych ucieczek. Siedmiu niebezpiecznym zawodowym przestpcom udao si z ich baraku, pooonego najbliej zasiekw z drutw, przekopa pod zasiekami chodnik a do lasu i uciec noc. Wykopan ziemi rozmiecili pod barakiem postawionym na palach. Wejcie do chodnika byo pod kiem. Pracowali nad tym przez wiele nocy nie zauwaeni przez wspmieszkacw. W tydzie pniej jeden ze zbiegw zosta rozpoznany przez Blockfhrera i aresztowany wieczorem na ulicy Berlina. W czasie przesuchania wyda miejsce pobytu innych zbiegw, wskutek czego wszyscy zostali ujci. Pewnemu homoseksualicie udao si mimo dostatecznego nadzoru i zasiekw z drutu uciec z glinianki. Brak byo poszlak, w jaki sposb moga nastpi ucieczka. Wyjedajce wagony z glin byy kontrolowane przez dwch SS-manw i Kommandofhrera. Mimo poszukiwa zakrojonych na wielk
109

w oryginalnym brzmieniu: Ich bin wieder da!

skal i caodniowego przetrzsania ssiedniego lasu nie mona byo natrafi na aden lad zbiega. Dokadnie po dziesiciu dniach nadszed dalekopis z placwki granicznej w Warnemnde, e poszukiwany zbieg zosta przyprowadzony przez rybakw i e zostanie odesany z powrotem do obozu. Okazao si, e wizie ten ju od wielu tygodni myla o ucieczce i bada wszystkie moliwoci. Jedyn moliwoci by wyjedajcy wagon z materiaem. Pracowa pilnie, zwrci na siebie w ten sposb uwag i zosta wybrany do smarowania wagonw i dozorowania szyn. Obserwowa teraz caymi dniami kontrol wyjedajcych pocigw. Kady wagon by przegldany z gry i z dou. Przeszukiwano dieslowsk lokomotyw; pod maszyn jednak nikt nie zaglda, gdy blachy ochronne sigay prawie do szyn. Wizie zauway jednak, e tylna blacha bya tylko luno zawieszona. Gdy pocig przy wyjedzie zatrzyma si dla kontroli, wizie wpezn szybko pod lokomotyw, wcisn si midzy koa i w ten sposb wyjecha. Przy najbliszym ostrym zakrcie, kiedy pocig jecha wolniej, opuci si na ziemi, pocig przejecha nad nim, po czym wizie znikn w lesie. Byo dla niego jasne, e musi obra pnocny kierunek ucieczki. Nadzorca telefonicznie zaalarmowa obz, poniewa ucieczk wkrtce zauwaono. W takich wypadkach przede wszystkim obsadzano od razu mosty zmotoryzowanymi patrolami. Gdy wizie doszed do wielkiego szlaku wodnego Berlin-Szczecin, zobaczy, e most jest ju obsadzony. Ukry si w sprchniaej wierzbie tak, aby mg mie na oku kana i most. Ja sam wiele razy przejedaem koo tej wierzby. Noc przepyn kana. Trzymajc si z dala od wsi i gocicw poda wci w kierunku pnocnym (ubranie cywilne zabra z szopy jakiej piaskami). y mlekiem, dojc krowy na pastwiskach, oraz ziemiopodami. W ten sposb przeszed przez Meklemburgi a do Morza Batyckiego. W jakie wiosce rybackiej udao mu si zdoby d aglow i popyn w kierunku Danii. Niedaleko duskich wd terytorialnych natkn si na rybakw. Zatrzymali go, a poniewa natychmiast powzili przypuszczenie, e jest uciekinierem, dostawili do Warnemnde. Pewien berliski przestpca zawodowy (byy malarz) pracowa w domach osady SS wewntrz acucha stray. Nawiza stosunek ze suc pracujc u mieszkajcego tam lekarza i przychodzi do domu lekarza, gdzie stale znajdowa co dla siebie do roboty. Ani lekarz, ani jego ona nie zauwayli, e suc czy intymny stosunek z winiem. Lekarz z on wyjechali na jaki czas, a suca miaa dosta urlop. Bya to dla niego okazja do zorganizowania ucieczki. Wszed przez okno w piwnicy, ktre suca tylko przymkna, usun na grze pyt cienn i w ten sposb stworzy sobie kryjwk midzy krokwiami dachu. Wywierci potem dziurk w drewnianej cianie, aby mc obserwowa wiksz cz posterunku i osad SS. Zaopatrzy si w ywno i napoje oraz pistolet na wszelki wypadek. Gdy odezwaa si syrena, wpezn do swej kryjwki, przysun jaki wikszy mebel do pyty ciennej i czeka na dalszy przebieg wydarze. W wypadkach ucieczki przeszukiwano rwnie domy osiedla. Zaraz pierwszego dnia byem w tym domu, gdy wyda mi si podejrzany, jako chwilowo nie zamieszkay. Nie mogem jednak znale nic podejrzanego. Byem rwnie w pokoju, za ktrego szczytow cian znajdowa si przestpca z odbezpieczonym ju pistoletem (powiedzia pniej, e na pewno wystrzeliby, gdyby go wykryto). Chcia wydosta si na wolno za wszelk cen, poniewa toczyo si przeciwko niemu ledztwo z powodu morderstwa rabunkowego dokonanego przed wieloma laty (w obozie zdradzi go wsplnik powodowany zazdroci na tle homoseksualnym).

acuch stray sta przez cztery dni. Pitego zbieg pojecha pierwszym rannym pocigiem do Berlina. Mg przedtem bez adnych przeszkd ubra si jak najlepiej z zasobw lekarza, a w cigu tych dni powodzio mu si bardzo dobrze, o czym wiadczyo wiele pustych butelek od likieru i wina. Poza tym spakowa dwa cikie kufry wypenione srebrem, aparatami fotograficznymi, bielizn i innymi cennymi przedmiotami; znalaz do czasu na ich wyszukanie. Po kilku dniach przypadkowo zaaresztowa go patrol Policji Kryminalnej w pewnej berliskiej spelunce, gdy usiowa spieniy resztki zawartoci kufrw. Suca, z ktr umwi si nawet na spotkanie, zostaa wysana do Ravensbrck. Lekarz by niemile zdziwiony, gdy po powrocie zobaczy swe mieszkanie. Eicke chcia pocign go jeszcze do odpowiedzialnoci za to, e skradziono mu bro, odstpi jednak od tego zamiaru, gdy lekarz wystpi z daniem wysokiego odszkodowania za straty spowodowane kradzie. Przytaczam tylko trzy przykady, ktre sobie wanie przypominam jako drobny wycinek z bogato urozmaiconego ycia w obozie koncentracyjnym.

W styczniu 1947 r.

Rudolf H

O ile dobrze pamitam, zostaem Schutzhaftlagerfhrerem w Sachsenhausen okoo Boego Narodzenia 1939 roku. W styczniu 1940 r. zaskoczya nas wizyta Reichsfhrera SS, a po niej nastpia zmiana na stanowisku komendanta obozu.110 Przyszed Loritz. Stara si on gorliwie o to, aby obz, w ktrym - zdaniem Reichsfuhrera SS - przestaa panowa naleyta dyscyplina, uczyni znowu wzorowym. Loritz to potrafi. Ju raz braem udzia w tego rodzaju akcji w 1936 r. jako Rapportfhrer w Dachau.111 Nie by to przyjemny okres. Loritz wci depta mi po pitach. Zwaszcza e by bardzo zy na mnie za moje odejcie w 1938 r. na stanowisko adiutanta jego najbardziej znienawidzonego przeciwnika.112 Przypuszcza, e postaraem si o to przeniesienie poza jego plecami. Tak jednak nie byo. Komendant w Sachsenhausen sam mnie zada, poniewa wiedzia, e w Dachau usunito mnie od wszystkiego, gdy byem mu zbyt oddany w okresie, gdy by Schulzhaftlagerfhrerem tego obozu. Bardzo mciwy Loritz czsto dawa mi odczu sw nieask. Jego zdaniem w Sachsenhausen traktowano zbyt agodnie zarwno SS-manw, jak i winiw. Dawny Komendant Baranowski w tym czasie ju nie y, Eicke za, majcy wskutek organizowania dywizji do

110

Chodzi o zmian SS-Standartenfhrera Waltera Eisfelda przez SS-Oberfhrera Hansa Loritza. Patrz o tym w charakterystyce Himmlera, s. 223-224. 111 W kwietniu 1936 r. przyby do Dachau Hans Loritz na miejsce komendanta SS-Obersturmfhrera. Heinricha Deubel. 112 Mowa o Baranowskim.

pracy gdzie indziej, nie przeszkadza Loritzowi w jego akcji. Glcks113 nigdy nie sprzyja Baranowskiemu; ponowne powoanie Loritza do obozu byo mu wic na rk. Jako nowy inspektor mia przecie w tym starym komendancie dobr dla siebie podpor. Gdy stao si aktualne zorganizowanie Owicimia, nie trzeba byo zbyt dugo rozglda si w Inspektoracie za komendantem. Loritz mg si mnie pozby i dosta Schutzhaftlagefhrera, ktry by mu bardziej odpowiada. By to Suhren, pniejszy komendant Ravensbrck, byy adiutant Loritza w oglnej SS.114

Obz koncentracyjny w Owicimiu (1940-1943)

W ten sposb zostaem komendantem organizujcego si obozu-kwarantanny w Owicimiu.115 Byo to daleko, w Polsce. Tam mg niewygodny H wyadowa do woli swj zapa do pracy. Tak sdzi Glcks, inspektor obozw koncentracyjnych. W takich okolicznociach przystpiem do swoich nowych zada. Jeli o mnie chodzi, nigdy si nie spodziewaem, e tak szybko zostan komendantem. Kilku starych Schutzhaftlagerfhrerw ju bowiem od dawna czekao na to stanowisko. Zadanie nie byo atwe. Z istniejcego kompleksu budynkw, wprawdzie pod wzgldem budowlanym dobrze zachowanych, ale cakowicie zaniedbanych i rojcych si od robactwa, musiaem w najkrtszym czasie stworzy obz przejciowy dla 10 000 winiw. Pod wzgldem higienicznym brak byo wszystkiego. Ju w Oranienburgu owiadczono mi przed wyjazdem, e nie mog spodziewa si wikszej pomocy i musz sobie radzi sam w miar monoci. Tam, w Polsce, jest jeszcze wszystko, czego w Rzeszy brakuje ju od lat! O wiele atwiej stworzy cakowicie nowy obz, ni z istniejcego konglomeratu budynkw i barakw nie nadajcych si na obz koncentracyjny urzdzi bardzo szybko co nadajcego si do uytku, i to zgodnie z otrzymanym rozkazem bez dokonywania wikszych przerbek budowlanych. Zaraz po moim przybyciu do Owicimia inspektor Policji Bezpieczestwa i Suby Bezpieczestwa we Wrocawiu116 zwrci si do mnie z pytaniem, kiedy bd mg przyj pierwsze transporty winiw.

113 114

Richard Glcks - patrz charakterystyka na s. 273. SS-Sturmbannfhrer Fritz Suhren, czonek NSDAP (nr 109561) i SS (nr 14682), zosta w dniu 1.9.1942 r. komendantem obozu koncentracyjnego dla kobiet w Ravensbrck, zaoonego na wiosn 1939 r. 115 Potrzeb zaoenia obozu i wybr miejsca uzasadniono tym, e na lsku i w Generalnym Gubernatorstwie przybiera na sile ruch oporu, wobec czego musz nastpi masowe aresztowania i istniejce obozy koncentracyjne bd niewystarczajce. W Owicimiu znajduj si koszary, w ktrych zaraz mona osadzi winiw. S one pooone poza obszarem zwartej zabudowy miasta, w rozwidleniu rzek Wisy i Soy, co umoliwi rozbudow obozu oraz odcicie go od wiata zewntrznego. Ponadto podnoszono, e Owicim ma dogodne poczenie kolejowe ze lskiem, Generalnym Gubernatorstwem, Czechosowacj i Austri (dr J. Sehn: Obz koncentracyjny OwicimBrzezinka, s. 13-14).

Wiedziaem, e z Owicimia mona by zrobi co uytecznego tylko dziki niestrudzonej, uporczywej pracy wszystkich, poczwszy od komendanta, a skoczywszy na ostatnim winiu. Aby wprzgn wszystkich do tego zadania, musiaem ama wszystkie tradycyjne zwyczaje i nawyki obozw koncentracyjnych. Jeli miaem wymaga od swoich onierzy i oficerw jak najwikszych osigni, musiaem sam dawa dobry przykad. Kiedy budzono SS-mana, wstawaem take i ja. Byem ju w ruchu, zanim on rozpoczyna sw sub, pno wieczorem udawaem si na spoczynek. Mao byo w Owicimiu takich nocy, w ktrych nie byem niepokojony wezwaniami telefonicznymi dotyczcymi szczeglnych wydarze. Jeli chciaem, aby winiowie osigali w pracy dobre wyniki, musieli oni by lepiej traktowani, wbrew powszechnie stosowanej praktyce. Przypuszczaem, e uda mi si zapewni dla nich lepsze pomieszczenie i lepsze wyywienie ni w starych obozach. Wszystko to, co - wedug mego pogldu - wydawao mi si tam niesuszne, chciaem tutaj urzdzi inaczej. Sdziem w zwizku z tym, e pozyskam take winiw do chtnego wykonywania pracy. Zaoenia te kazay mi wymaga rwnie od winiw najwikszych wysikw. Liczyem na to z ca pewnoci. Ju w pierwszych miesicach - mog powiedzie nawet, e w pierwszych tygodniach - spostrzegem jednak, e caa dobra wola, wszystkie najlepsze zamiary musz si rozbi o opr wikszoci przydzielonych mi oficerw i szeregowcw SS i o ich ma warto jako ludzi. Staraem si za pomoc wszystkich rodkw bdcych w mojej dyspozycji przekona og wsppracownikw o tym, czego chc i do czego zmierzam, usiowaem im wyjani, e tylko w ten sposb moemy osign owocn wspprac caego zespou i speni postawione nam zadanie. Stracone zachody miosne! Na starych funkcjonariuszy obozowych wieloletnie szkolenie Eickego, Kocha i Loritza wywaro gboki wpyw, przeszo im w ciao i krew do tego stopnia, e nawet ci spord nich, ktrzy mieli najlepsz wol, ju po prostu nie potrafili postpowa inaczej, ni postpowali dotychczas w cigu tych wszystkich lat w obozach koncentracyjnych. Nowi uczyli si szybko od starych, niestety, nie tego jednak, co byo najlepsze. Wszystkie starania w Inspektoracie Obozw Koncentracyjnych, aby uzyska dla Owicimia co najmniej kilku dobrych oficerw i podoficerw SS, spezy na niczym. Glcks po prostu nie chcia tego. Tak samo byo z winiami funkcyjnymi. Rapportfhrer Palitzsch117 mia wyszuka trzydziestu odpowiednich przestpcw zawodowych wszystkich zawodw (RSHA nie zwolni dla Owicimia winiw politycznych).118 Spord winiw w Sachsenhausen, ktrymi mg dysponowa, wybra trzydziestu wedug swego uznania najlepszych. Nawet dziesiciu nie nadawao si do tych funkcji, jeeli wzi pod
116

Inspektor Policji Bezpieczestwa i Suby Bezpieczestwa ( Sipo und SD) we Wrocawiu, do ktrego kompetencji nalea rwnie wczony okrg rzdowy w Katowicach, by miejscowym przedstawicielem RSHA. W tym charakterze by on wspuprawnionym do osadzania winiw (Einweisung) w obozie owicimskim, pooonym w tym okrgu. W 1940 r. inspektorem we Wrocawiu by SS-Oberfhrer A. Wigand (ur. 13.1.1906 r.), czonek NSDAP (nr 30682) i SS (nr 2999). 117 Gerhard Palitzsch 118 Byo to zasad. Jako ekipy zaoycielskie ze starych obozw do nowych wysyano najbardziej zahartowanych zoczycw. Ekipy takie poszy z Sachsenhausen do Buchenwaldu, z Buchenwaldu do Mauthausen i Flossenbrga. Podobnie obz kobiecy w Owicimiu zakaday winiarki z Ravensbrck.

uwag moje zamiary. Palitzsch kierowa si wasnym pojciem o traktowaniu winiw tak, jak go nauczono i do czego si przyzwyczai. Cae jego usposobienie nie pozwalao mu postpowa inaczej. W ten sposb zaoenia, na ktrych opiera si miaa rozbudowa obozu, byy od pocztku chybione. Od pocztku wprowadzono zasady, ktre pniej miay wywoa wrcz niesamowite skutki. Mimo to mona je byo zagodzi lub omin, gdyby Schutzhaftlagerfhrerzy119 i Rapportfhrerzy zastosowali si do mojej woli i moich pogldw. Nie chcieli, a nawet nie byli w stanie tak postpowa z powodu ograniczenia, uporu i zoliwoci, a w niemaym stopniu take i lenistwa. Dla nich tego rodzaju kreatury byy wanie odpowiednie, odpowiaday ich usposobieniu i zapatrywaniom. Waciwe rzdy w obozie sprawuje Schutzhaftlagerfhrer, chocia i komendant wyciska swoje pitno na ksztatowaniu si ycia winiw, wystpujc na widowni w wikszym lub mniejszym stopniu, zalenie od swej energii i zainteresowania. Komendant nadaje wprawdzie oglny kierunek i jest ostatecznie za wszystko odpowiedzialny, ale prawdziwym wadc, ktry rzeczywicie panuje nad caym yciem winiw i wewntrznym ksztatowaniem si stosunkw w obozie, jest Schutzhaftlagerfhrer albo Rapportfhrer, jeli jest czowiekiem inteligentnym i silnej woli. Komendant wydaje wytyczne i zarzdzenia dotyczce oglnego ksztatowania si ycia winiw w myl zaoe, jakie uwaa za suszne, ale to, jak to zostanie wykonane, zaley tylko i wycznie od kierownictwa obozu. Komendant jest cakowicie uzaleniony od ich dobrej woli i rozsdku, chyba e sam, przejmie ich funkcje, jeli im nie ufa lub te uwaa ich za nie nadajcych si do pracy. Tylko to dawaoby mu gwarancj, e wskazwki i rozkazy zostan wykonane w myl jego intencji. Nawet dowdcy puku trudno jest dowiedzie si, czy jego rozkazy zostay wykonane w caej peni zgodnie z intencjami, zwaszcza gdy chodzi o sprawy wykraczajce poza ramy spraw codziennych. O ile trudniej jest dowiedzie si komendantowi obozu, czy jego rozkazy dotyczce winiw, czsto o doniosym znaczeniu, zostay waciwie zrozumiane i dokadnie wykonane. Najczciej kontrola nad sprawowaniem wadzy nad winiami jest niemoliwa. Komendant ze wzgldw prestiowych i dyscyplinarnych nie moe wypytywa winiw o ich przeoonych z SS, poza skrajnymi przypadkami, gdy chodzi o zbadanie dokonanego przestpstwa. Nawet wwczas jednak winiowie niemal bez wyjtku o niczym nie wiedz albo te daj wymijajce odpowiedzi w obawie przed represjami. Poznaem te sprawy a nazbyt dobrze w Dachau i Sachsenhausen, gdy byem Blockfhrerem, Rapportfhrerem i Schutzhaftlagerfhrerem. Wiem dobrze, jak w obozie zmienia si, a nawet cakowicie przekrca niewygodne rozkazy w sposb nieuchwytny dla rozkazodawcy. Upewniem si wkrtce w Owicimiu, e i tutaj tak bdzie. Radykalna zmiana mogaby nastpi tylko po natychmiastowym zwolnieniu wszystkich osb z kierownictwa obozu. Tego nigdy nie udaoby si uzyska w Inspektoracie Obozw Koncentracyjnych. Nie byem w stanie osobicie dopilnowa, jak w szczegach wykonywano moje rozkazy, chyba e zaniechabym gwnego zadania - stworzenia w najkrtszym czasie obozu nadajcego si do uytku - i zaczbym sam gra rol Schutzhaftlagerfhrera.
119

Ze wzgldu na wielko obozu owicimskiego mia on jednoczenie pierwszego i drugiego Schutzhaftlagerfhrera. Pierwszymi byli kolejno SS-Hauptsturmfhrerzy: Kart Fritzsch (do koca 1941 r.) i Hans Aumeier (od stycznia 1942 r. do 18.8.1943 r.), drugimi - SS-Hauptsturmfhrerzy Max Meier i Fritz Seidler.

Wanie w tym pierwszym okresie funkcjonowania obozu powinienem by nieustannie by w obozie ze wzgldu na mentalno jego kierownictwa. Musiaem jednak prawie stale przebywa poza jego obrbem ze wzgldu na to, e wikszo personelu wszystkich stopni subowych nie miaa kwalifikacji do zaatwiania biecych spraw. Aby w ogle uruchomi obz i zapewni mu wyywienie, musiaem prowadzi narady z urzdami gospodarczymi, ze starost i prezydentem rejencji. Poniewa mj Verwaltungsfhrer by skoczonym gupcem, musiaem zamiast niego odbywa wszystkie konferencje w sprawie wyywienia zaogi i winiw, dostawy chleba, misa czy ziemniakw. Musiaem nawet jedzi na wie w poszukiwaniu somy. Poniewa nie mogem liczy na adn pomoc Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych, musiaem sam, sobie radzi: wyudzi podstpnie samochody osobowe i ciarowe, potrzebne do nich materiay pdne, jedzi do Rabki i Zakopanego po koty do kuchni winiw, a w Sudety po ka i sienniki. Musiaem wyjeda z kierownikiem budowy na poszukiwania najbardziej potrzebnych materiaw, poniewa sam nie umia ich zdoby. Tymczasem w Berlinie wci jeszcze trway spory kompetencyjne w sprawie rozbudowy Owicimia. Zgodnie z umow cay obiekt nalea do wojska i zosta odstpiony SS tylko na okres wojny.120 RSHA, dowdca Policji Bezpieczestwa w Krakowie i inspektor Policji Bezpieczestwa i Suby Bezpieczestwa we Wrocawiu121 wci zapytywali, kiedy bdziemy mogli przyj wiksze kontyngenty winiw, ja za nie wiedziaem jeszcze, skd zdoby choby 100 metrw drutu kolczastego. W Gliwicach leay stosu drutu kolczastego w magazynie saperw, ale nie mogem niczego dosta, gdy naleao uzyska najpierw zezwolenie w sztabie wojsk saperskich w Berlinie. Poniewa Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych nie mona byo skoni do interwencji, musiaem ukra pewn ilo potrzebnego mi drutu. Kazaem rozmontowywa resztki umocnie polowych i rozbija bunkry, aby zdoby elazo zbrojeniowe. Gdy tylko natrafiaem na zmagazynowany, a bardzo potrzebny mi materia, kazaem go po prostu zabiera, nie troszczc si o kompetencje. Miaem przecie sam sobie radzi. Jednoczenie z tym odbywao si wysiedlanie pierwszej strefy wok terenu obozu i zaczynano prace w drugiej strefie.122 Musiaem si troszczy o wykorzystanie uzyskanego w ten sposb obszaru.
120 121

Patrz IMT, t. XXXVI, NO-034 Obok RSHA i jego dla Owicimia miejscowo waciwego przedstawiciela, inspektora Sipo i SD we Wrocawiu, istotny wpyw na osadzanie winiw w obozie owicimskim mia Dowdca Policji Bezpieczestwa (BdS) w Krakowie, SS-Brigadefhrer Bruno Streckenbach. Kompetencje BdS, ktremu podlegali Komandorzy Sipo i SD w Krakowie, Lublinie, we Lwowie, Radomiu i w Warszawie, rozcigay si na obszar caego tzw. Generalnego Gubernatorstwa i byy znacznie wiksze ni kompetencje inspektorw Sipo i SD w Rzeszy. W GG inspektorw nie byo. Patrz J. Sehn: Organizacja policji niemieckiej w Rzeszy i w Generalnej Guberni. Biuletyn III GKBZH, 1947; s. 175. 122 Tzw. przez Ha pierwsza strefa obozu zajmowaa tereny pooone najbliej budynkw dawnych koszar wojskowych i Polskiego Monopolu Tytoniowego, gdzie osadzono pierwszych winiw. W czerwcu 1940 r. z pierwszej strefy wysiedlono okoo 2 000 mieszkacw zajmujcych baraki pooone obok bocznicy kolejowej PMT. Druga strefa obejmowaa dzielnic Owicimia zwan Zasole. W listopadzie 1940 r. wysiedlono z niej wszystkich mieszkacw, a wikszo ich domw zburzono. Wreszcie trzecia strefa obejmowaa wsie Babice, Budy, Rajsko, Brzezink, Broszkowice, Pawy I Harme. Ludno zamieszkujc te wsie wysiedlono w kocu 1940 r. Wiksz

W kocu listopada 1940 r. nastpi pierwszy meldunek u Reichsfhrera SS i wydany zosta rozkaz rozszerzenia obszaru obozu. Mylaem, e w zwizku z budow i rozbudow waciwego obozu mam a nazbyt duo pracy, tymczasem pierwszy raport zapocztkowa nie koczcy si acuch wci nowych polece i planw. Od pocztku byem cakowicie pochonity - wprost optany - moim zadaniem i otrzymanym poleceniem. Wyaniajce si trudnoci podniecay jeszcze mj zapa. Nie chciaem kapitulowa, nie pozwalaa mi na to moja ambicja. Widziaem wci tylko swoj prac. Majc tak wiele rnorodnej pracy, mao czasu mogem powici yciu w obozie i samym winiom. Jest to a nazbyt zrozumiae. Musiaem pozostawi cakowicie winiw takim ujemnym pod kadym wzgldem typom, jak Fritzsch, Meier,123 Seidler,124 Palitzsch, chocia wiedziaem, e nie urzdz oni obozu dla winiw wedug mojej woli i moich zamiarw. Mogem jednak powici si tylko jednemu zadaniu: albo tylko zaj si winiami, albo z ca energi pracowa nad budow i rozbudow obozu. Kade z tych zada wymagao penego wysiku i cakowitego oddania si. Byy one niepodzielne. Moim zadaniem bya jednak i pozostaa na stae budowa i rozbudowa obozu. Z biegiem lat przybyo jeszcze wiele innych zada, lecz moje gwne zadanie, ktre mnie cakowicie absorbowao, pozostao bez zmian. Jemu powiciem, wszystkie swoje myli i starania jemu musiay zosta podporzdkowane wszystkie inne sprawy. Tylko z tego punktu widzenia kierowaem caoci spraw i widziaem wszystko tylko pod tym ktem. Glcks mwi mi nieraz, e moim najwikszym bdem jest to, i wszystko robi sam, zamiast pozwoli pracowa moim podwadnym. Naley si pogodzi z bdami, ktre popeniaj na skutek swej nieudolnoci; nie zawsze wszystko moe przebiega tak, jak by sobie czowiek tego yczy. Nie uzna mojego zarzutu, e w Owicimiu mam bezsprzecznie najgorszy materia, jeli chodzi o oficerw i podoficerw SS, e nie tylko ich nieudolno, lecz w wyszym jeszcze stopniu wiadome niedbalstwo i za wola zmuszaj mnie do tego, abym sam zaatwia najwaniejsze i najpilniejsze sprawy. Jego zdaniem komendant powinien ze swego gabinetu kierowa caym obozem i za pomoc rozkazw i telefonu trzyma obz w garci. Wystarczy w zupenoci, jeli od czasu do czasu przejdzie si po obozie. O wita naiwnoci! Tego rodzaju pogld tumaczy si tylko tym, e Glcks sam nigdy nie pracowa w adnym obozie. Dlatego nigdy nie mg zrozumie i poj moich trudnoci.

cz zabudowa stopniowo rozebrano. Cay wysiedlony obszar zwany stref interesw (Interessengebiet) obozu 2 zajmowa okoo 40 km powierzchni. Granic tej strefy uzasadniano wzgldami natury organizacyjnej i ekonomicznej, a konieczno wysiedlenia ludnoci - przede wszystkim wzgldem na bezpieczestwo obozu. Strefa interesw obozu owicimskiego tworzya wydzielony okrg administracyjny (Amtsbezirk). Na jego czele sta komendant obozu jako Amtskommissar. Do jego kompetencji naleay wszystkie sprawy administracyjne i policyjne cznie ze sprawami stanu cywilnego, dla ktrych okrg mia wasny urzd (Standesamt Auschwitz II). Patrz dr J. Sehn: Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka, s. 15-17. 123 Max Meier patrz w charakterystyce Palitzscha, s.310. 124 SS-Hauptsturmfhrer Fritz Seidler (ur. 18.7.1907 r.), czonek NSDAP (nr 3693999) i SS (nr 135387).

Ten brak zrozumienia ze strony moich przeoonych doprowadza mnie niemal do rozpaczy. Wkadaem w moje zadanie ca umiejtno, ca wol, cakowicie si mu powiciem, a Glcks widzia w tym tylko kaprys i zabaw. Miaem, jego zdaniem, zbyt maniacki stosunek do mego zadania i nie widziaem nic wicej. Po wizycie Reichsfhrera SS w marcu w 1941 r.,125 ktra pocigna za sob nowe, wiksze zadania, lecz nie daa mi adnej pomocy w najpilniejszych sprawach, straciem reszt nadziei na uzyskanie lepszych, bardziej godnych zaufania wsppracownikw. Musiaem si pogodzi z dotychczasowymi wielkociami i dalej si martwi z ich powodu. Miaem przy sobie zaledwie kilku rzeczywicie dobrych, godnych zaufania wsppracownikw, ktrzy jednak nie zajmowali, niestety, odpowiedzialnych stanowisk. Musiaem, ich przecia prac i czsto przekonywaem si za pno o tym, e zbyt wielkie obarczenie obowizkami jest szkodliwe. Otoczony ludmi nie zasugujcymi na zaufanie, staem si w Owicimiu innym czowiekiem. Dotychczas widziaem zawsze w ludziach, zwaszcza w kolegach, tak dugo tylko dobre strony, a si nie przekonaem o czym przeciwnym. Moja dobra wiara czsto pataa mi zoliwe figle. W Owicimiu zmieniem si; widziaem, jak moi tzw. wsppracownicy oszukuj mnie na kadym kroku, codziennie przeywaem nowe rozczarowania. Staem si podejrzliwy, widziaem wszdzie tylko ch wprowadzenia mnie w bd, tylko najgorsze rzeczy. W kadym nowo poznanym osobniku dopatrywaem si z gry za. W ten sposb dotknem i zraziem sobie wielu dzielnych i przyzwoitych ludzi. Koleestwo, ktre dotychczas byo dla mnie tak wite,126 stao si rzecz mieszn wanie dlatego, e starzy koledzy tak mnie rozczarowali i oszukali. Nabraem, wstrtu do wszelkich zebra koleeskich. Wci odraczaem, takie spotkania koleeskie i byem zadowolony, gdy mogem znale jaki odpowiedni powd, aby usprawiedliwi sw nieobecno. Koledzy robili mi zarzuty z powodu tego zachowania. Take i Glcks zwraca mi wielokrotnie uwag, e w Owicimiu nie ma wizi koleeskiej midzy komendantem a jego oficerami. Po prostu nie byem ju do tego zdolny, byem zbyt rozczarowany. Coraz bardziej zamykaem si w sobie, stawaem si niedostpny i z kadym dniem twardszy. Moja rodzina, zwaszcza ona, cierpiaa z tego powodu; bywaem wrcz nieznony. Nie widziaem ju nic poza swoj prac i swym zadaniem. Wszystkie ludzkie odruchy zostay przez to wyparte. ona usiowaa wyrwa mnie z tego zasklepienia si w sobie, prbowaa zaprasza naszych dobrych znajomych i wesp z moimi kolegami doprowadzi mnie do tego, abym nie zamyka si przed nimi. Organizowaa w tym
125 126

Patrz o tym w charakterystyce Heinricha Himmlera, s. 230. M. Broszat pisze na temat pojmowania koleestwa przez Ha midzy innymi, co nastpuje: Do istoty koleestwa naley to, e (...) nie opiera si ono na momentach osobistych i indywidualnych, lecz bywa okrelane przez przyjt sytuacj grupy, przez kadorazow akcj (Einsatz) i e darzy si nim bez rnicy kadego, kto naley do tego. Koleestwo jest nakazem i obowizkiem i nie wymaga wdawania si w przymioty osobiste i indywidualne partnera, lecz wprost przeciwnie ni przyja obowizuje bez wzgldu na osob. Przynaleno Ha do rnych ugrupowa koleeskich, czy to bdzie oddzia wojskowy, korpus ochotniczy, czy te SS uatwiona przez zerwanie z rodzin i ze rodowiskiem mieszczaskim po I wojnie wiatowej, staa si stylem jego ycia i moe by susznie tumaczona jako ucieczka od cywilnej egzystencji samodzielnej jednostki midzy innymi jednostkami (M. Broszat: Wstp do edycji Kommandant in Auschwitz, s. 20).

samym celu spotkania poza domem, jakkolwiek takie ycie towarzyskie odpowiadao jej rwnie mao, jak i mnie. Na jaki czas byem wyrywany z mojego wiadomego samotnictwa, jednake nowe rozczarowania zapdzay mnie szybko z powrotem za moj szklan cian. Nawet ludzie postronni ubolewali bardzo nad moim zachowaniem. Jednak nie chciaem ju postpowa inaczej. Wskutek nieustannych rozczarowa staem si pod pewnym wzgldem mizantropem. Zdarzao si czsto, e przy spotkaniu z bliskimi znajomymi stawaem si raptem mrukliwy i odpychajcy. Najchtniej bym uciek, aby znale si w samotnoci, poniewa nagle nie chciaem ju nikogo wicej widzie. Przemoc braem si w karby, przy pomocy alkoholu usiowaem usun powstajcy zy nastrj, stawaem si znowu rozmowny i wesoy, nawet rozbawiony. Alkohol wprowadza mnie szybko w wesoy nastrj i wywoywa uczucie yczliwoci dla caego wiata. Nigdy z nikim nie kciem si pod wpywem alkoholu. W tym nastroju wyudzono ode mnie wiele ustpstw, na ktre na trzewo nigdy bym si nie zgodzi. Nigdy jednak nie piem alkoholu, gdy byem sam, i nigdy go wwczas nie pragnem. Nigdy te nie byem pijany i nie dopuciem si adnych wybrykw pod wpywem alkoholu. Gdy miaem dosy, znikaem po cichu. Nie popeniem te adnego zaniedbania subowego wskutek naduycia alkoholu. Bez wzgldu na to, jak pno wracaem do domu, punktualnie przychodziem do pracy znowu cakiem rzeki. Takiego zachowania si daem te zawsze ze wzgldu na dyscyplin od swoich oficerw. Nic bowiem nie dziaa bardziej demoralizujco na podwadnych ni nieobecno przeoonego w chwili rozpoczynania suby spowodowana naduyciem alkoholu. Jednake znajdowaem mao zrozumienia; oficerowie stosowali si do zarzdzenia zmuszeni do tego moj obecnoci, ale wymylali na spleen starego. Jeli chciaem sprosta memu zadaniu, musiaem by jak motor, ktry nieustannie popdza do pracy przy budowie, ktry cigle wszystkich pcha naprzd i porywa za sob zarwno SS-mana, jak i winia. Musiaem walczy nie tylko z trudnociami uwarunkowanymi wojn, nie tylko ze wszystkimi przeciwnociami przy budowie, ale rwnie stale, codziennie, o kadej godzinie z obojtnoci, niedbalstwem moich wsppracownikw, z niechci dotrzymania mi kroku. Czynny opr mona zwalcza, wystpi przeciw niemu, w obliczu biernego oporu jest si bezsilnym, gdy nie mona go uchwyci, jakkolwiek wszdzie wida jego lady. Musiaem jednak opornych popdza do pracy przymusem, jeli nie dao si inaczej. Jeeli przed wojn obozy koncentracyjne byy celem same w sobie, to w czasie wojny stay si stosownie do woli Reichsfhrera SS - rodkiem do celu. Miay teraz przede wszystkim suy wojnie, suy zbrojeniom, kady wizie mia by w miar moliwoci pracownikiem przemysu zbrojeniowego. Komendant powinien by bezwzgldnie przystosowa obz do tego celu.127 Owicim, zgodnie z wol
127

Tendencja taka zaznaczaa si od 1939 r. i zwyciya ostatecznie dopiero w 19421 r. Himmler, a za nim Pohl ogosili wwczas otwarcie: Na pierwszy plan wysuwa si coraz bardziej mobilizacja wszystkich winiarskich si roboczych, na razie do zada wojennych. Dokumenty z przeomu lat 1942-1943 o wzmoonym kierowaniu do obozw dowodz, e program wykorzystania tych si w produkcji zbrojeniowej zosta zainicjowany przez przedsibiorcw. Potwierdzaj to nastpujce autorytatywne wypowiedzi: Prawie wszystkie przedsibiorstwa zbrojeniowe zwracay si do mojego urzdu o przydzia si roboczych z obozw koncentracyjnych, a wikszo tych, ktre je zatrudniay, domagaa si stale zwikszenia liczby zatrudnionych u nich winiw (Pohl). Kierownicze

Reichsfhrera SS, mia si sta potn central zbrojeniow. Owiadczenia Himmlera z okazji wizyty w marcu 1941 r. nie pozostawiay pod tym wzgldem, adnych wtpliwoci. Obz dla 100 000 jecw wojennych, rozbudowa starego obozu na 30 000 winiw, przygotowanie dla Buny 10 000 winiw - to mwio samo za siebie.128 W owym czasie byy to liczby zupenie nie znane w historii obozw. Ju obz liczcy 10 000 winiw uchodzi wwczas za niezwykle duy. Czujno moj wzmg nacisk Reichsfhrera SS na moliwie jak najszybsze i najbardziej bezwzgldne prowadzenie budowy obozu oraz jego niezwaanie na powstajce trudnoci i istniejce niedomagania, niemale nie do usunicia. Sposb, w jaki zaatwi si z bardzo istotnymi zarzutami Gauleitera i prezydenta rejencji, kazay przypuszcza co niezwykego. Przyzwyczaiem si ju do wielu rzeczy zarwno w SS, jak i u Reichsfhrera. A jednak ten surowy i nieubagany sposb, w jaki Himmler domaga si najszybszego wykonania swych obecnych rozkazw, by u niego czym nowym. Nawet i Glcks to zauway. Za to wszystko odpowiedzialny byem jedynie i wycznie ja sam. Z niczego i bez niczego wybudowa jak najszybciej (wedle wczesnych poj) co olbrzymiego - z takimi wsppracownikami, bez adnej istotnej pomocy przeoonych, po dotychczasowych dowiadczeniach. A jak wygldaa sprawa moich si roboczych? Co uczyniono tymczasem z obozu winiw? Kierownictwo obozu dooyo wszelkich stara, aby w traktowaniu winiw zachowa tradycje Eickego. Dachau osobistoci ze sfer przemysowych stale podkrelay podczas moich podry subowych, e chc mie wicej winiw (H). Najwikszym pracodawc zatrudniajcym winiw obozw koncentracyjnych bya IGFarbenindustrie, ktrej Himmler przyzna pierwszestwo przed wszystkimi innymi przedsibiorstwami (Pohl). Por. dr J. Sehn: Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka, s. 64 i n. 128 Himmler odwiedzi obz owicimski po raz pierwszy w dniu 1 marca 1941 r. Po szczegowej inspekcji rozkaza powikszy obz do rozmiarw opisanych przez Ha. Budow obozu w Brzezince rozpoczto w padzierniku 1941 r. na podstawie dokumentacji opracowanej przez Amtsgruppe C (budownictwo) WVHA, w ktrej zaplanowano obz o 600 barakach dla 200 000 winiw. Zburzono zagrody wysiedlonej ju Brzezinki i zuyto materia rozbirkowy do budowy pl a i b pniejszego obozu kobiecego (odcinek B I). Nastpnie zbudowano odcinek B II i przystpiono do budowy odcinka B III. Te trzy odcinki byy obliczone na 140 000 winiw. Czwarty odcinek, przeznaczony dla 60 000 winiw, pozosta w planach. Byo to due miasto o 250 prymitywnych barakach z cegy lub z desek, zajmujce powierzchni 175 ha. Jeszcze przed urzdzeniem obozu w Brzezince, bo od wiosny 1941 r., zaczto zatrudnia winiw owicimskich przy budowie dla koncernu IG-Farbenindustrie A. G. zakadw Buna-Werke w Monowicach, odlegych od obozu owicimskiego o 7 km. O wyborze tego miejsca zadecydowao take bezporednie ssiedztwo obozu, ktrego winiowie stanowili niewyczerpany rezerwuar taniej niewolniczej siy roboczej (patrz wyrok Amerykaskiego Trybunau Wojskowego w Norymberdze w procesie IG-Farbenindustrie z dnia 29.7.1948 r.). Pocztkowo winiowie dochodzili do pracy na Bunie pieszo, a nastpnie na danie koncernu zbudowano tam i uruchomiono w padzierniku 1942 r. koncentracyjny obz pracy zwany Lager IV. Koncern IG-Farbenindustrie zatrudnia winiw obozu owicimskiego ponadto w kopalniach Frstengrube i Janinagrube (po sierpniu 1943 r.) oraz Hydrierwerke Heydebreak. Do tego ostatniego dochodzili winiowie z owicimskiego podobozu Blechhammer (od 1.4.1944 r.). We wszystkich tych miejscowociach istniay poprzednio ydowskie (Heydebreck) albo jenieckie (Frstengrube i Janinagrube) obozy pracy przymusowej, ktre zostay przejte przez obz owicimski jako jego podobozy (Heydebreck) lub zamienione na takie podobozy (Frstengrube i Janinagrube). W pierwszym wypadku przejto przeszo 3 000 ydw w stan liczbowy i ewidencj winiw (nr od 176512 do 179567), a obz w Blechhammer jako podobz obozu koncentracyjnego Owicim-Brzezinka. W dwu dalszych wypadkach wycofano z obozu w Frstengrube i Janinagrube jecw i osadzono tam na ich miejsce winiw ydw z obozu owicimskiego. Patrz J. Sehn: Sprawa odszkodowa dla ofiar hitleryzmu, Zeszyty Owicimskie 1958, nr 3.

Fritzsch oraz Sachsenhausen - Palitzsch, poza tym jeszcze Buchenwald - Meier starali si przeciga nawzajem w stosowaniu lepszych metod. Nie wierzyli mi, gdy wci wskazywaem, e metody Eickego s ju od dawna przestarzae ze wzgldu na przeobraenie obozw koncentracyjnych. Z ograniczonych mzgw tych ludzi nie mona byo wypleni wyszkolenia, ktre otrzymali od Eickego. Odpowiadao ono zreszt bardziej ich mentalnoci. Moje rozkazy i zarzdzenia stojce w sprzecznoci z tym wyszkoleniem byy przez nich przeinaczane. Nie ja bowiem, lecz oni nadawali ton obozowi; oni wychowywali winiw funkcyjnych - od starszego obozu a do ostatniego pisarza na bloku; oni wychowywali Blockfhrerw i pouczali ich, jak si maj obchodzi z winiami. Lecz o tym ju do powiedziaem i napisaem. Wobec biernego oporu byem bezsilny. Zrozumiae i wiarygodne jest to tylko dla kogo, kto sam w cigu lat peni sub w obozie koncentracyjnym. Ju przedtem pisaem, jaki wpyw mieli na innych winiw winiowie sprawujcy funkcje przeoonych. W obozie koncentracyjnym wystpowao to szczeglnie wyranie. W olbrzymiej masie winiw obozu Owicim-Brzezinka by to czynnik o decydujcym znaczeniu. Zdawaoby si, e jednakowy los i wsplne cierpienie powinny prowadzi do niezniszczalnej, nierozerwalnej wsplnoty, do niezomnej solidarnoci. Nic bdniejszego. Nigdzie bezwstydny egoizm nie ujawnia si w sposb tak jaskrawy, jak w niewoli; im twardsze w niej ycie, tym bardziej race jest egoistyczne zachowanie si wynikajce z instynktu samozachowawczego. Nawet natury, ktre w normalnym yciu byy dobrotliwe i chtnie pieszyy innym z pomoc, potrafi w cikim wizieniu bezlitonie tyranizowa swych wsptowarzyszy, jeeli mog dziki temu odrobin znoniej uksztatowa swoje ycie. Tym bardziej bez serca postpuj ci, ktrzy z natury s egoistyczni, zimni lub maj skonnoci przestpcze; niemiosiernie przechodz do porzdku nad niedol swych wsptowarzyszy, aby osign najdrobniejsz korzy. Winiowie, ktrych wraliwoci nie zabia jeszcze brutalno obozowego ycia, przechodz niewypowiedziane cierpienia psychiczne wskutek ordynarnego i nikczemnego postpowania, pomijajc ju fizyczne skutki takiego traktowania. adna, nawet najgorsza samowola, nawet najgorsze traktowanie przez dozorcw nie dotyka ich tak bolenie i nie rani tak dotkliwie jak ze ustosunkowanie si do nich wspwiniw. Druzgocco na ich psychik dziaa wanie to, e bezsilni i bezradni musz si przyglda, jak tacy winiowie sprawujcy funkcje przeoonych drcz swych towarzyszy. Biada winiowi, ktry si przed tym broni lub wstawia si za pokrzywdzonymi. Terror osobnikw sprawujcych wadz wewntrz obozu jest zbyt silny, aby kto mg si na to odway. Dlaczego winiowie na stanowiskach przeoonych, winiowie funkcyjni traktuj w ten sposb innych winiw, towarzyszy niedoli? Postpuj tak, poniewa chc przedstawi si w korzystnym wietle stranikom i dozorcom o podobnym sposobie mylenia, poniewa chc pokaza, jak dziarsko potrafi postpowa, poniewa mog w ten sposb osign korzyci i przyjemniej uoy sobie ycie - zawsze jednak kosztem wspwiniw. Tego rodzaju postpowanie i dziaanie umoliwia im dozorca, stranik, ktry albo przyglda si temu z wasnej wygody obojtnie, albo sam pochwala tego rodzaju postpowanie z niskich pobudek, ze zej woli, a nawet je prowokuje, gdy sprawia mu szatask rado, gdy moe podszczuwa jednych winiw przeciwko innym. Wrd winiw sprawujcych funkcje przeoonych do jest jednak i tego rodzaju kreatur, ktre drcz wspwiniw fizycznie i psychicznie na skutek swego chamskiego, brutalnego i podego usposobienia

oraz zbrodniczych skonnoci, a nawet swoim sadyzmem potrafi ich zaszczu na mier. Wanie w czasie mego obecnego aresztu miaem dotychczas i mam cigle jeszcze do sposobnoci, aby w mym malekim polu widzenia obserwowa, jak wci na nowo, cho w mniejszej skali, potwierdza si to, co wanie powiedziaem. Nigdzie prawdziwy Adam129 nie ujawnia si tak jak w niewoli. Wszystko, co zostao zdobyte przez wychowanie, wszystko nabyte, wszystko, co nie naley do jego istoty, opada z niego. Wizienie zmusza go z biegiem czasu do zaprzestania wszelkiego udawania, wszelkiej zabawy w chowanego. Czowiek ujawnia si w caej swej nagoci, taki, jaki jest w rzeczywistoci - dobry albo zy. Jak oddziaywao ycie wizienne w Owicimiu na poszczeglne kategorie winiw? Dla Reichsdeutschw, bez wzgldu na kolor winkla, ycie wizienne nie byo problemem. Zajmowali niemal bez wyjtku wysokie stanowiska i posiadali wskutek tego wszystko, co niezbdne do potrzeb ciaa. Organizowali130 to, czego nie dostawali w zwyky sposb. Ta mono zorganizowania istniaa w Owicimiu dla wszystkich wysoko postawionych funkcjonariuszy bez wzgldu na barw winkla i na narodowo. O powodzeniu decydowaa tylko inteligencja, odwaga, ryzyko i brak skrupuw. Okazji nie brakowao nigdy. Po rozpoczciu akcji ydowskiej nie byo ju waciwie nic, czego by nie mona byo zorganizowa. Wysoko postawieni winiowie funkcyjni mieli rwnie niezbdn do tego swobod ruchw. Gwny kontyngent obozu stanowili a do pocztku 1942 r. polscy winiowie.131 Wszyscy oni wiedzieli, e musz pozosta w obozie koncentracyjnym przynajmniej do koca wojny. Wikszo z nich wierzya, e Niemcy przegraj wojn; po Stalingradzie wierzyli w to wszyscy. Majc wiadomoci pochodzce od nieprzyjaciela, byli dokadnie zorientowani w prawdziwym pooeniu Niemiec. Suchanie wiadomoci nieprzyjacielskich nie byo trudne; nie brakowao w Owicimiu sprztu radiowego. Nawet w moim domu suchano wiadomoci radiowych. Poza tym byo do sposobnoci do przemycania na szerok skal listw za porednictwem robotnikw cywilnych, a nawet SS-manw. Byo wic do rde wiadomoci. Take nowo przybywajcy winiowie przywozili najwiesze nowiny. Poniewa wedug nieprzyjacielskiej propagandy klska mocarstw osi bya tylko kwesti czasu, polscy winiowie nie mieli powodu do rozpaczy, jeli rozpatrywa to z tego punktu widzenia. Pytano si tylko, kto bdzie mia szczcie przetrwania obozu. I ta niepewno sprawiaa, e pobyt w obozie by dla Polakw tak ciki pod wzgldem psychicznym. Docza si do tego lk przed przypadkowymi wydarzeniami, ktre mogy codziennie kadego spotka. Mg pa ofiar choroby epidemicznej, ktrej nie by w stanie fizycznie przetrzyma; mg zosta nieoczekiwanie rozstrzelany albo powieszony jako zakadnik; mg by nieoczekiwanie wezwany przed sd dorany i skazany na mier w
129 130

Okrelenia Adam uywa tu H w znaczeniu: pierwotny czowiek. Organizowa - oznaczao w gwarze obozowej: zdobywa. 131 Ten polski charakter obozu utrzyma si do koca, mimo powanych zmian w skadnie osobowym obozu. Wprawdzie od 1942 r. ydzi z innych krajw stanowili ilociowo gwny kontyngent winiw, zwaszcza w Brzezince i wszystkich podobozach, jednake Polacy byli w Owicimiu na swojej ziemi i wrd swej ludnoci. Wynikajce z tego moliwoci wykorzystywali Polacy w interesie ogu winiw w ramach demokratycznego Ruchu Oporu, zorganizowanego na platformie midzynarodowej.

zwizku z ruchem oporu; mg by zlikwidowany w wyniku represji; mg go spotka miertelny wypadek przy pracy spowodowany przez kogo le mu yczcego; mg wreszcie umrze wskutek skatowania albo z powodu podobnych wypadkw, na ktre by nieustannie naraony. Pytanie napawajce go lkiem: czy zdoa przetrwa obz fizycznie przy coraz gorszym odywianiu, w coraz bardziej przepenionych pomieszczeniach, pogarszajcych si warunkach higienicznych, czsto bdc naraonym podczas cikiej pracy na wszelkiego rodzaju dziaania atmosferyczne. Do tego doczaa si staa troska o rodzin, o krewnych. Czy znajdowali si wci jeszcze na miejscu? Czy nie zostali rwnie aresztowani lub zesani gdzie do pracy? Czy w ogle jeszcze yli? Wielu ncia ucieczka, aby si wyrwa z tego ndznego bytowania. W Owicimiu byo to nietrudne: istniay niezliczone moliwoci ucieczki. Mona byo atwo stworzy sobie do tego odpowiednie warunki; mona byo zmyli czujno stranikw, wystarczyo troch odwagi i odrobina szczcia. Gdy si jednak stawia wszystko na jedn kart, naley si rwnie liczy z moliwoci niepowodzenia, z tym, e moe si to skoczy mierci. Mylom o ucieczce stay jednak na przeszkodzie represje: aresztowanie rodzin, likwidowanie po dziesiciu albo i wicej towarzyszy niedoli. Wielu uciekajcych nie troszczyo si zbytnio o represje ryzykowali ucieczk mimo to. Gdy znajdowali si ju poza acuchem stray, pomagaa im okoliczna ludno. Potem wszystko ju szo gadko. Jeli mieli pecha, wszystko si skoczyo. I tak, i tak zgin - oto byo ich haso.132 Ich towarzysze niedoli, wspwiniowie musieli maszerowa w szeregach obok zwok winia zastrzelonego podczas ucieczki, aby wiedzieli, czym moe si skoczy ucieczka. Widok ten wprawdzie wielu odstrasza, ale ludzie twardzi decydowali si na ryzyko mimo wszystko. Mogli mie szczcie i nalee do tych 90%, ktrym si udawao uciec.
132

Pierwsz udan ucieczk z obozu owicimskiego bya ucieczka winia Tadeusza Wiejowskiego w dniu 6.7.1940 r. W zwizku z t ucieczk H zada od przybyego do obozu w dniu 18.7.1940 r. von dem Bacha zgody na przeprowadzenie akcji, ktra by uwiadomia ludnoci polskiej, e obz koncentracyjny jest obiektem zarzdzanym przez SS i nie moe by porwnywany z podobnymi obiektami zarzdzanymi przez Wehrmacht lub policj. Potrzeb takiego uwiadomienia motywowa pisemnie tym, e ludno miejscowa jest fanatycznie polska i - jak ustalono w drodze wywiadu - gotowa do kadego wystpienia przeciwko znienawidzonej zaodze obozowej SS. Kady wizie, ktremu uda si ucieczka, moe liczy na wszelk pomoc, skoro tylko dotrze do pierwszej polskiej zagrody. Mimo surowych represji ucieczki powtarzay si. W pniejszym okresie (od 1943 r.) przybray na sile. H czsto z wasnej inicjatywy zarzdza odwetowe i represyjne rozstrzeliwania za ucieczk, wykonywane razem z, egzekucjami nakazanymi przez Gestapo, zwaszcza Gestapo z GG. Rwnie z jego rozkazu aresztowano rodzicw zbiegego winia. Stali oni w widocznym miejscu obozu z tablic, na ktrej napisano, e rodzice pozostan tak dugo w obozie, dopki ich zbiegy syn nie zostanie ujty (H. Langbein: Die Strkeren, s. 121). Wreszcie H przy wspudziale innych SS-manw wybiera zakadnikw spord winiw w odwet za ucieczk winia. Zakadnikw osadzano w bunkrze bloku 11, gdzie nie otrzymywali adnego jedzenia ani picia. Z wpisw w ksice bunkra wynika, e pierwsze tego rodzaju wydarzenie miao miejsce w dniu 23.4.1941 r., kiedy to osadzono w bunkrze dziesiciu winiw wybranych przez Ha z bloku 2. Nastpnych dziesiciu winiw z tego samego bloku wybrano i osadzono w bunkrze w dniach 17 i 24.6.1941 r. W obu przypadkach wszyscy winiowie zmarli w bunkrze mierci godow (F. Brol, G. Woch, J. Pilecki: Ksika bunkra w bloku 11 hitlerowskiego obozu w Owicimiu, Zeszyty Owicimskie 1957, nr 1; T. Iwaszko: Ucieczki winiw z obozu koncentracyjnego Owicim, Zeszyty Owicimskie 1963, nr 7).

Co mogli odczuwa maszerujcy wwczas winiowie? Jeli potrafi czyta w twarzach, to widziaem w nich: osupienie wywoane losem uciekiniera, wspczucie dla nieszczliwego i zapowied zemsty, odwetu, gdy czas po temu nadejdzie. Takie same twarze widziaem podczas egzekucji przez powieszenie w obecnoci zebranych winiw; wwczas jednak jeszcze bardziej uwidaczniao si przeraenie, obawa przed podobnym losem. Musz jeszcze wspomnie tutaj o sdzie doranym i likwidowaniu zakadnikw, poniewa wchodzili tu w gr wycznie polscy winiowie. Zakadnicy siedzieli w obozie przewanie duszy czas; ani oni, ani kierownicy obozu nie wiedzieli o tym, e byli zakadnikami. Nagle przychodzi dalekopis z rozkazem dowdcy Policji Bezpieczestwa albo RSHA: Niej wymienieni winiowie maj by rozstrzelani albo powieszeni jako zakadnicy. W cigu paru godzin naleao zameldowa o wykonaniu egzekucji. Winiw tych zabierano z miejsca pracy albo wycigano z szeregu podczas apelu i prowadzono do aresztu. Ci, ktrzy siedzieli ju duszy czas w obozie, wiedzieli wwczas, co ich czeka, lub przynajmniej przeczuwali swj los. W areszcie odczytywano im rozkaz egzekucji. W pierwszym okresie, tj. 1940-1941, zakadnikw rozstrzeliwa oddzia egzekucyjny, pniej wieszano ich lub zabijano pojedynczo z karabinu maokalibrowego wystrzaem w kark.133 Obonie chorych likwidowano w rewirze134 za pomoc zastrzykw. Sd dorany z Katowic przyjeda zazwyczaj co 4-6 tygodni do Owicimia i odbywa rozprawy w areszcie. Winiw podlegych kompetencji sdu doranego sprowadzano przed sd, badano za porednictwem tumacza i pytano, czy przyznaj si do winy. Widziaem, jak winiowie podczas przesuchania przyznawali si do swych czynw szczerze i dobrowolnie; szczeglnie odwanie zachowyway si niektre kobiety. W wikszoci wypadkw wydawano wyrok mierci, po czym niezwocznie nastpowaa egzekucja.135 Wszyscy ci winiowie, podobnie jak i zakadnicy, szli na mier odwanie i spokojnie w przekonaniu, e skadaj ycie w ofierze ojczynie. Czsto widziaem w ich oczach fanatyzm, ktry mi przypomina badaczy Pisma w. i ich zachowanie si przed mierci. Inaczej umierali winiowie kryminalni, ktrzy zostali skazani przez sd dorany za napady rabunkowe, kradziee dokonane w bandzie - albo zachowywali si z tp obojtnoci, albo jczeli, lamentowali i ebrali o ask. W Owicimiu wystpowao to samo zjawisko co podczas egzekucji w Sachsenhausen: ci, ktrzy umierali w imi pewnej idei, szli na mier miao i spokojnie, aspoeczni za zachowywali si bd obojtnie, bd bronili si przed mierci.

133

Egzekucje odbyway si pocztkowo w doach wirowni na terenie obozu macierzystego, pniej na podwrzu bloku 11. 134 Rewir (skrt od Krankenrevier) - szpital obozowy, okrelany w Owicimiu rwnie jako Krankenbau (dla winiw). 135 W toku ledztwa w sprawie zbrodni popenionych w Owicimiu nie zdoano ustali ani jednego przypadku, w ktrym sd urzdujcy w bloku 11 wydaby wyrok uniewinniajcy H stwierdzi w swych ustnych wyjanieniach, e gestapowcy przywozili gotowy wyrok, zatwierdzony ju do wykonania.

Chocia oglne warunki bytowania byy w Owicimiu naprawd ze, to jednak aden polski wizie nie chcia by przeniesiony do innego obozu. Z chwil, gdy winiowie dowiadywali si, e maj by przeniesieni, uywali wszelkich rodkw, aby mc pozosta w Owicimiu. Gdy w 1943 r. przyszed oglny rozkaz, na mocy ktrego wszyscy Polacy mieli by przeniesieni do obozw w Rzeszy, zostaem zasypany probami ze wszystkich placwek pracy, uzasadniajcymi nieodzown obecno Polakw. Trzeba byo zarzdzi przymusow wymian procentow. Nigdy nie syszaem o tym, aby jaki polski wizie zgosi si dobrowolnie do innego obozu. Nie mogem si nigdy dowiedzie, jaki by powd tego kurczowego trzymania si Owicimia. Polscy winiowie dzielili si na trzy wielkie grupy polityczne, ktrych zwolennicy gwatownie si zwalczali. Najsilniejsza wrd nich bya nacjonalistyczno-szowinistyczna. Walczyy one midzy sob o wpywowe stanowiska. Wizie, ktry osiga wane stanowisko w obozie, szybko ciga do siebie tych winiw, ktrzy naleeli do jego grupy, i usuwa z zasigu swojej wadzy czonkw innych grup, nierzadko przy pomocy nikczemnych intryg. Nie waham si powiedzie, e niektre przypadki tyfusu plamistego lub brzusznego ze miertelnym wynikiem naley zapisa na konto tych walk o wadz. Nieraz syszaem od lekarzy, e wanie w rewirze stale odbyway si gwatowne walki o wpywy. To samo dziao si na terenie Oddziau Zatrudnienia. Szpital i Oddzia Zatrudnienia stanowiy przecie kluczowe pozycje w yciu obozowym; kto je umia opanowa, ten rzdzi. Rzdzono si tam, i to bynajmniej nie wstrzemiliwie. Zajmujc wane stanowiska, mona byo umieszcza swoich przyjaci na takich placwkach, gdzie si chciao ich mie. Mona byo take przenosi lub w ogle pozbywa si innych winiw bdcych w nieasce. W Owicimiu wszystko to byo moliwe.136

136

Wielu szczerze patriotycznych i demokratycznych winiw Polakw rozumiao znaczenie midzynarodowej solidarnoci w walce z faszyzmem niemieckim i rodzimym i pracowao ofiarnie w obozowym Ruchu Oporu. Celem tej walki nie by kawaek chleba, ale midzy innymi izolowanie i likwidacja zielonego (kryminalnego) pomocniczego aparatu terroru w obozie. We wszystkich czerwonych obozach szpital by w tej walce prawdziw twierdz winiw politycznych. Podobnie szpital owicimski by siedzib wadz Ruchu Oporu, miejscem wykonywania wyrokw na zdrajcach, central konspiracyjnych dostaw duej iloci lekw, placwk ratujc zdrowie i ycie wsptowarzyszy. W Rezolucji winiw politycznych napisanej i wysanej z obozu owicimskiego w lecie 1944 r. przez winia tego obozu Jzefa Cyrankiewicza czytamy Chocia w obozach niewoli, to jednak ludzie wolnoci - lemy wolnemu wiatu wie o naszym istnieniu, o naszej nierwnej walce o prawa winiw politycznych. Jestemy za drutami, jako onierze i jako czonkowie swoich narodw - damy traktowania nas jako onierzy - damy praw ludzkich, praw jeca wojennego w niewoli. Wiemy, e tylko zdecydowana postawa wolnego wiata moe nam takie prawa zapewni. damy takiej zdecydowanej postawy, bo bdzie ona take wyrazem wsplnej walki o wolno narodw, o wolno wiata, o poszanowanie czowieka. (...) Oczywicie nie chcemy, aby nasze woanie o akcj i interwencj byo zrozumiane albo przez kogo odczute jako zaprztanie gowy ludziom zajtym wojn przez ludzi tak czy owak biernych - w pewnym sensie bezuytecznych. Nie. My zagadnienie winiw politycznych - zagadnienie obozw koncentracyjnych staramy si traktowa niezalenie od tego, e w nich siedzimy. (...) jako problem moralny w stosunku do czowieka, jako jedno z zagadnie, o ktre toczy si wojna w swojej czci ideologicznej. To, e w tych obozach siedzimy - pozwala nam to zagadnienie uczyni czym plastycznym - pozwala nam po prostu jako wiadkom wyliczy wszystkie zbrodnie, ktrych obiektem jest czowiek. (...) Hitleryzm uwaamy we wszystkich jego przejawach w stosunku do narodw i w stosunku do czowieka za najbardziej cyniczny, zbrodniczy i najlepiej zorganizowany zamach na wszystko, co si nazywa czowieczestwem. W tym sensie my, winiowie polityczni hitleryzmu, jestemy tylko sprawozdawcami z jednego odcinka, do wanego zreszt - rozprawy hitleryzmu z czowieczestwem. I dlatego pomoc dla nas traktujemy nie tylko jako jak sum praktycznych dla nas korzyci w formie poprawy warunkw, ale jako pewnego rodzaju egzamin postawy moralnej wolnego wiata. (...) Wanie chodzi nam o to, aby z chwil, gdy mwi si o tym, co si dzieje w obozach

Te walki polityczne o wadz toczyy si w Owicimiu nie tylko midzy polskimi winiami. Antagonizmy polityczne istniay we wszystkich obozach i wrd wszystkich narodowoci. Nawet wrd czerwonych Hiszpanw w Mauthausen istniay dwie grupy zwalczajce si gwatownie. Nawet w czasie odsiadywania kary przeze mnie byem niegdy wiadkiem tego, jak zwalczali si wzajemnie winiowie nalecy do prawicy i lewicy. Kierownictwo obozu koncentracyjnego gorliwie popierao te antagonizmy, a nawet podjudzao, aby nie dopuci do trwaej jednoci wszystkich winiw. Nie tylko polityczne, lecz jeszcze bardziej kolorowe antagonizmy odgryway tu du rol. adnemu, nawet najsilniejszemu kierownictwu obozu nie udaoby si utrzyma w karbach tysicy winiw i kierowa nimi, gdyby nie przychodziy mu z pomoc wzajemne antagonizmy winiw. Im liczniejsze s antagonizmy i im gwatowniejsze tocz si walki o wadz pomidzy winiami, tym atwiej mona kierowa obozem. Divide et impera! - ta zasada jest wana nie tylko w wielkiej polityce, ale i w obozie koncentracyjnym stanowi czynnik, ktry nie powinien by niedoceniany. Drugi wikszy kontyngent stanowili radzieccy jecy, ktrzy mieli wybudowa obz dla jecw w Brzezince. Przywieziono ich z obozu dla jecw w ambinowicach137 na Grnym lsku w stanie cakowitego wyczerpania. W ambinowicach znaleli si po wielotygodniowych marszach; po drodze nie otrzymywali prawie adnego wyywienia, podczas przerw w marszu prowadzono ich na najblisze pola i tam jedli wszystko, co tylko byo jadalne. W obozie w ambinowicach byo podobno 200 000 radzieckich jecw wojennych. Mieszkali oni przewanie w ziemiankach, ktre sami wykopali. Wyywienie otrzymywali zupenie niewystarczajce i nieregularnie. Gotowali sobie sami w doach ziemnych. Wikszo poeraa - bo jedzeniem nie mona ju byo tego nazwa - swj przydzia zaraz na surowo. Wehrmacht nie by przygotowany w 1941 r. na to, e takie masy jecw wojennych znajd si w niewoli. Aparat zajmujcy si jecami wojennymi by zbyt sztywny i zbyt mao ruchliwy, aby potrafi co szybko zaimprowizowa. Zreszt po klsce w maju 1945 r. niemieckim jecom wojennym take nie powodzio si lepiej. Z tym masowym zjawiskiem take i alianci nie mogli sobie da rady. Jecw spdzano po prostu na nadajcy si do tego kawaek pola, grodzono prowizorycznie drutem kolczastym i pozostawiano wasnemu losowi. Powodzio si im dokadnie tak jak Rosjanom.138

koncentracyjnych - mwio si nie tylko dlatego, aby nam pomc, ale eby to bya sama w sobie cz walki z hitleryzmem, w ktrej my, winiowie, nie jestemy jakim balastem, ale po prostu odcinkiem frontu. Tom II Materiaw Pomocy Winiom Obozw Koncentracyjnych - PWOK - k. 41 i n. 137 W ambinowicach w woj. wrocawskim (niemiecka nazwa: Lamsdorf) w 1939 r. zosta zaoony obz jecw polskich, a pniej obz dla jecw narodowoci zachodnioeuropejskich (Stalag VIII B). W 1941 r. zaoony zosta oddzielny obz dla jecw radzieckich, w ktrym warunki byy pod kadym wzgldem o wiele gorsze ni w obozach dla jecw innych narodowoci. Zgino w nich z godu, wycieczenia i chorb okoo 40 000 jecw radzieckich. 138 W rzeczywistoci zachodzia zasadnicza rnica midzy obu sytuacjami. Polegaa ora na tym, e jecy radzieccy byli skazani na zagad, a jecy niemieccy, wrd nich take i czonkowie formacji SS, przeyli te chwilowe, pocztkowe trudnoci i jeeli ich nie skazano sdownie jako zbrodniarzy wojennych, zostali z niewoli zwolnieni.

Przy pomocy takich jecw, czsto ledwie si trzymajcych na nogach, miaem budowa obz dla jecw w Brzezince. Wedug zarzdzenia Reichsfhrera SS do Owicimia miano sprowadzi w tym celu tylko takich jecw radzieckich, ktrzy byli szczeglnie silni i cakowicie nadawali si do pracy. Oficerowie konwoju mwili, e wybrali najlepszy materia ludzki spord masy jecw, ktrymi dysponowali. Jecy radzieccy byli chtni do pracy, lecz z powodu osabienia niczego nie mogli dokona. Wiem dokadnie, e dawalimy im, gdy byli jeszcze w obozie macierzystym, stae dodatki ywnociowe, ale nie odnioso to adnego skutku - wyniszczone organizmy nie mogy ju nic strawi, organizm by ju niezdolny do funkcjonowania. Jecy wymierali jak muchy z oglnego wycieczenia albo na skutek najlejszej choroby, przed ktr organizm nie mg si ju broni. Widziaem, jak wielu umierao w czasie poykania burakw lub ziemniakw. Okoo 5 000 Rosjan zatrudniaem przez jaki czas prawie codziennie przy wyadowywaniu wagonw brukwi. Cay tor kolejowy by ju zapchany, gry brukwi leay na szynach kolejowych i nie mona byo da sobie z tym rady. Rosjanie nie byli ju w stanie nic robi. Chodzili wkoo bez adnego celu i sensu albo chowali si w jak bezpieczn dziur, aby przekn cokolwiek nadajcego si do jedzenia, albo szukali jakiego cichego miejsca, gdzie mogliby spokojnie umrze. Najgorzej byo w czasie odwily w zimie 1941-1942 r. Zimno znosili lepiej ni wilgo, nieustanne moknicie. W prymitywnych, kamiennych barakach na wp gotowych, naprdce skleconych w pierwszym okresie Brzezinki, miertelno wci wzrastaa. Nawet spord tych jecw, ktrzy dotychczas wykazywali pewn odporno, z kadym dniem pozostawao coraz mniej. Nie pomagay ju dodatki ywnociowe; poykali wszystko, co tylko mogli zdoby, lecz nigdy nie byli syci. Kiedy widziaem, jak na drodze midzy Owicimiem a Brzezink caa kompania jecw zoona z kilkuset ludzi nagle ucieka z drogi w kierunku najbliej pooonych kopcw ziemniaczanych, a cakowicie zaskoczona stra nie moga sobie da rady. Na szczcie wanie wwczas nadjechaem i opanowaem sytuacj. Jecy rozkopywali kopce i nie dawali si od nich odpdzi; niektrzy z nich umarli podczas jedzenia, trzymajc w doniach peno ziemniakw. Nie mieli ju dla siebie adnych wzgldw; instynkt samozachowawczy w swej najjaskrawszej postaci nie dopuszcza adnych ludzkich odruchw. Wypadki ludoerstwa nie naleay w Brzezince do rzadkoci. Ja sam natknem si na Rosjanina lecego pomidzy zwaami cegy, ktremu rozpruto brzuch jakim tpym narzdziem i w ktrego zwokach brak byo wtroby. Zabijali si nawzajem, aby zdoby co nadajcego si do zjedzenia. Jadc konno zauwayem jakiego Rosjanina, jak drugiego, skulonego za stert kamieni i ujcego kawaek chleba, uderzy ceg w gow, aby mu porwa chleb. Zanim jednak dostaem si na miejsce przez bram znajdowaem si bowiem poza ogrodzeniem - lecy za stert by ju nieywy: mia on rozbit czaszk. W kbicej si masie Rosjan nie zdoaem ju wykry sprawcy.

Podczas plantowania pierwszego odcinka budowlanego wielokrotnie znajdowano przy kopaniu roww zwoki Rosjan, ktrzy - zabici przez innych i czciowo poarci - znikali w jakim botnistym dole. W ten sposb wyjanio nam si zagadkowe zniknicie wielu Rosjan.139 Z mojego mieszkania widziaem, jak jaki Rosjanin wlk kocio po jedzeniu za blok przy komendzie i apczywie go wyskrobywa. Nagle zza rogu ukaza si drugi, przystan na chwil, nastpnie rzuci si na wyskrobujcego kocio, pchn go na ogrodzenie naadowane prdem i znikn z kotem. Stranik na wiey take obserwowa to, ale nie zdy strzeli do uciekajcego. Natychmiast zatelefonowaem do subowego Blockfhrera, poleciem wyczy prd z ogrodzenia i poszedem do obozu sam poszukiwa sprawcy. Pchnity na druty by martwy. Tego drugiego nie udao si odszuka. To ju nie byli ludzie; zezwierzceli w cigych poszukiwaniach jedzenia. Z liczby przeszo 10 000 radzieckich jecw, ktrzy mieli stanowi gwn si robocz przy budowie obozu jecw w Brzezince, pozostao przy yciu do lata 1942 r. zaledwie kilkuset. T reszt stanowili najbardziej wytrzymali. Ci, ktrzy przetrwali, pracowali znakomicie i byli zatrudnieni jako lotne druyny robocze wszdzie tam, gdzie naleao szybko ukoczy prace. Nigdy jednak nie mogem si pozby uczucia, e ci, ktrzy pozostali przy yciu, przetrwali tylko kosztem swych wspwiniw, poniewa byli od nich bardziej bezwzgldni i twardsi. W lecie 1942 r. - o ile sobie przypominam - udaa si tym jecom masowa ucieczka. Wikszo z nich zostaa zastrzelona, wielu jednak udao si uciec. Ci, ktrzy zostali schwytani, jako powd masowej ucieczki podawali lk przed zagazowaniem, ktry ich ogarn, gdy im oznajmiono, e zostan przeniesieni na nowy, wieo wykoczony odcinek obozu. Nie wierzyli w przeniesienie, uwaali, e si ich oszukuje, chocia tych jecw nigdy nie zamierzano zagazowa. Zapewne wiedzieli o likwidowaniu radzieckich politrukw i komisarzy i dlatego obawiali si, e i ich czeka podobny los. W ten sposb moe powsta masowa psychoza, ktra pociga za sob takie skutki.140

139

O wypadkach spoywania przez godzonych z premedytacj radzieckich jecw wojennych czci ciaa zmarych wsptowarzyszy wspomina take sprawozdanie radzieckiej Komisji do Badania Zbrodni Niemieckich Popenionych na Radzieckich Jecach Wojennych w Twierdzy Dbliskiej z dnia 28.8.1944 r. 140 W zwizku z opisem przez Ha losu jecw radzieckich w Owicimiu naley nadmieni, e na podstawie wytycznych Hitlera z dnia 30.3.1941 r. i opracowanych przez OKW Zasad traktowania komisarzy politycznych z dnia 6.6.1941 r. (Dok. Norymb. NOKW-1076) szef RSHA, SS-Gruppenfhrer Reinhard Heydrich wyda w dniu 17.7.1941 r. rozkaz nakazujcy zabijanie wszystkich radzieckich jecw, ktrzy s lub mog by niebezpieczni dla narodowego socjalizmu. Wedug rozkazu przede wszystkim dotyczyo to wszystkich wybitniejszych funkcjonariuszy pastwowych i partyjnych, a zwaszcza zawodowych rewolucjonistw, wszystkich komisarzy ludowych Armii Radzieckiej, kierowniczych osobistoci w yciu pastwowym, radzieckiej inteligencji, wszystkich ydw i tych wszystkich osb, co do ktrych ustalono, e s agitatorami albo fanatycznymi komunistami. W dniu 8.9.1941 r. genera Hermann Reinecke (szef Wydziau Jecw w OKW) wydal rozkaz zawierajcy m.i. nastpujce przepisy: onierz bolszewicki utraci wszelkie prawo, aby by traktowany jako honorowy onierz wedug konwencji genewskiej. Brak subordynacji oraz czynny lub bierny opr naley natychmiast zama przy uyciu broni. Kto do wykonania rozkazu nie uyje broni lub uyje jej nie do energicznie, bdzie karany. Do zbiegw naley strzela natychmiast i bez uprzedzenia. Nie wolno nigdy strzela na postrach. Uycie broni przeciwko radzieckim jecom jest z zasady zgodne z prawem. W poufnym rozkazie Glcksa z dnia 15.1.1942 r. jest mowa o selekcji radzieckich jecw kierowanych do obozw koncentracyjnych na wyniszczenie.

Nastpny gwny kontyngent winiw stanowili Cyganie. Znaleli si oni w obozach koncentracyjnych ju na dugo przed wojn, w ramach akcji przeciwko aspoecznym. W Urzdzie Policji Kryminalnej Rzeszy jedna placwka zajmowaa si wycznie nadzorowaniem Cyganw. W obozach cygaskich wyszukiwano osoby niecygaskiego pochodzenia; ktre przyczyy si do Cyganw, i umieszczano je w obozach koncentracyjnych jako jednostki wykazujce wstrt do pracy lub aspoeczne. Poza tym w obozach cygaskich stale przeprowadzano selekcj wedug kryteriw biologicznych. Reichsfhrer SS chcia zachowa dwa gwne, wielkie szczepy cygaskie (nazw tych szczepw nie mog ju sobie przypomnie).141 Jego zdaniem byli to w prostej linii potomkowie indogermaskich ludw pierwotnych i zachowali zarwno swj typ, jak i obyczaje w stanie stosunkowo czystym. Mieli oni sta si przedmiotem specjalnych bada, mieli zosta dokadnie zarejestrowani i objci ochron. Zamierzano zebra ich potem z caej Europy i przydzieli ograniczone obszary zamieszkania. W 1937-1938 r. wszyscy wdrowni Cyganie zostali zgromadzeni w tak zwanych obozach mieszkalnych pooonych przy wikszych miastach, aby mona byo nad nimi lepiej sprawowa nadzr. W 1942 r. wydany zosta rozkaz, w myl ktrego na obszarze Rzeszy wszyscy Cyganie oraz cygascy mieszacy powinni by aresztowani i wysani do Owicimia - niezalenie od wieku i pci. Wyjtek stanowili tylko Cyganie uznani za czystych pod wzgldem rasowym, nalecy do obu gwnych szczepw; tych miano osiedli w okrgu Odenburg nad jeziorem Neusiedler. Cyganie przywiezieni do Owicimia mieli pozosta na czas wojny w obozie rodzinnym. Wytyczne jednak, na ktrych podstawie przeprowadzono aresztowania, nie byy dostatecznie dokadne. Poszczeglne placwki Policji Kryminalnej rnie je interpretoway i w ten sposb doszo do aresztowania osb, ktre nie powinny byy si znale wrd internowanych. Niejednokrotnie aresztowano onierzy urlopowanych z frontu, ktrzy mieli wysokie odznaczenia, byli kilkakrotnie ranni, a ktrych ojciec, matka albo dziadek itd. byli Cyganami lub cygaskimi mieszacami. Znalaz si midzy nimi nawet jeden z najstarszych towarzyszy partyjnych, ktrego dziadek przywdrowa do Lipska jako Cygan; on sam mia wielkie przedsibiorstwo w Lipsku i by uczestnikiem wojny wiatowej wielokrotnie odznaczonym orderami. Bya te midzy nimi studentka, przywdczyni Zwizku Niemieckich Dziewczt w Berlinie. Zdarzyo si jeszcze wiele innych podobnych wypadkw. Zoyem o tym raport do Urzedu Policji Kryminalnej Rzeszy, wskutek czego przeprowadzono badania w obozie cygaskim i zarzdzono wiele zwolnie; jednake ledwie dao si to odczu w takiej masie uwizionych.
Nawet Canaris sta na stanowisku, e wszystkie te rozkazy s sprzeczne z zasadami prawa midzynarodowego, wedug ktrych zabijanie lub kaleczenie bezbronnych ludzi jest sprzeczne z pogldami onierskimi, a sam Rosenberg okrela los radzieckich jecw w Niemczech jako najwiksz tragedi (eine Tragdie grten Ausmaes). Szef Gwnego Dowdztwa Si Zbrojnych (OKW) Wilhelm Keitel odpowiedzia na zastrzeenia Canarisa, e opieraj si one na pogldach onierskich o wojnie rycerskiej. W wypadku jecw radzieckich chodzi natomiast o zniszczenie wiatopogldu i dlatego on, marszaek Keitel, zatwierdza wydane zarzdzenia i popiera je osobicie. Patrz te zeznania obecnego dyrektora Pastwowego Muzeum w Owicimiu, K. Smolenia z dnia 15.12.1947 r. (Dok. Norymb. NO-5849). M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 121 przyp. 2, dr J. Sehn: Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka, s. 102 i n. 141 Wedug Broszata chodzio o Cyganw szczepw Sinte i Lallerie (Kommandant in Auschwitz, s. 104, przyp. 4). Patrz rwnie W. Polzer: Gauner-Wrterbuch, s. 85, S. A. Wolf: Wrterbuch des Rotwelschen. Deutsche Gaunersprache, 1956. H. Eller: Die Zigeuner - ein Problem, Kriminalistik 1954, nr 5 oraz J. Brandhuber: Jecy radzieccy w obozie koncentracyjnym w Owicimiu, Zeszyty Owicimskie 1960, nr 4.

Nie pamitam ju, ilu Cyganw i cygaskich mieszacw byo w obozie owicimskim. Wiem tylko, e zapenili cakowicie odcinek obozu obliczony na 10 000 osb.142 Oglne warunki egzystencji w Brzezince absolutnie nie pozwalay na urzdzenie obozu rodzinnego; brak podstawowych warunkw uniemoliwia zatrzymanie tam, Cyganw choby tylko do koca wojny. Nawet naleyte odywianie dzieci byo zupenie niemoliwe, jakkolwiek przez pewien czas, powoujc si podstpnie na rozkaz Reichsfhrera SS, otrzymywaem w urzdach ywnociowych poywienie dla maych dzieci. Lecz i to wkrtce si skoczyo, gdy Ministerstwo Wyywienia odmwio obozom koncentracyjnym jakichkolwiek specjalnych przydziaw dla dzieci. W lipcu 1942 r. przyjecha do Owicimia Reichsfhrer SS. Pokazaem mu dokadnie obz cygaski. Obejrza wszystko gruntownie; widzia przepenione baraki mieszkalne, niezadowalajce warunki higieniczne, baraki szpitalne pene chorych, oddzia dla zakanie chorych, widzia dzieci chore na nom,143 chorob, ktra mnie zawsze przejmowaa groz, gdy przypominaa chorych na trd, nieszczsnych trdowatych, ktrych widziaem niegdy w Palestynie - te wymizerowane ciaka dziecice z wielkimi dziurami w policzkach, ten powolny rozkad ywego ciaa! Himmler wysucha liczb dotyczcych miertelnoci wrd Cyganw. W zestawieniu z ogln miertelnoci w obozie bya ona stosunkowo niska, natomiast miertelno wrd dzieci bya niezwykle wysoka; nie sdz, eby spord noworodkw wiele yo duej ni kilka tygodni. Himmler obejrza wszystko dokadnie i da mi rozkaz, eby zlikwidowa Cyganw po uprzednim wybraniu zdolnych do pracy, podobnie jak to robiono z ydami. Zwrciem mu wtedy uwag, e Cyganw kierowanych do obozu nie wybierano zgodnie z planem, ktry przewidywa on dla Owicimia. Wwczas Himmler zarzdzi, aby Urzd Policji Kryminalnej jak najszybciej przeprowadzi odpowiedni selekcj uwizionych. Trwao to dwa lata. Cyganie zdolni do pracy zostali przeniesieni do innych obozw. Do sierpnia 1944 r. pozostao w Owicimiu okoo 4000 Cyganw, ktrzy musieli i do komr gazowych. Do ostatniej chwili nie wiedzieli, co ich czeka; zorientowali si dopiero wwczas, gdy prowadzono ich do I krematorium. Nie byo rzecz atw wprowadzi ich do komr.144 Nie widziaem tego, lecz mwi mi Schwarzhuber,145 e

142

Obz cygaski mieci si na odcinku B IIe w Brzezince. W pierwszych miesicach 1942 r. przybyo do obozu okoo 14 000 Cyganw. Wkrtce liczba ta powikszya si do okoo 20 000. Na podstawie odnalezionych w 1947 r. obozowych ksig ewidencyjnych Cyganw (czciowo zniszczonych i nieczytelnych) mona stwierdzi, e w okresie od marca do wrzenia 1943 r. zmaro z chorb i z wycieczenia przeszo 7 000 Cyganw. L. Adelsberger podaje, e na wiosn 1942 r. przebywao w Brzezince 16 000 Cyganw. Autorka ta od maja 1943 r. przez przeszo rok pracowaa w obozie cygaskim jako winiarka-lekarka i na tej podstawie stwierdza, e w obozie tym bloki byy przepenione: 800, 1000 a nawet wicej ludzi w jednym bloku byo regu [L. Adelsberger: Auschwitz, Ein Tatsachenbericht (cyt. dalej jako: Auschwitz). Berlin 1956, s. 54]. Los Cyganw w Owicimiu opisa J. Ficowski: Cyganie polscy, 1953, s. 173-181 i 231-233. 143 Noma, czyli rak wodny (Cancer aquaticus) - najcisza forma wrzodowego schorzenia bony luzowej jamy ustnej, wystpujca zwaszcza u dzieci na skutek wygodzenia i osabienia organizmu. Jest to najczciej choroba miertelna. 144 Zagada ostatnich Cyganw w Brzezince nastpia w nocy z 31.7. na 1.8.1944 r. Opisuje j szczegowo L. Adelsberger, ktra zgodnie z Hem podaje liczb zabitych tej nocy w komorach gazowych na 3 500-4 000 Cyganw (L. Adelsberger: Auschwitz, s. 109 i n.). 145 SS-Obersturmfhrer Johann Schwarzhuber by w 1944 r. Schutzhaftlagerfhrerem obozu koncentracyjnego Owicim II - Brzezinka (Dok. Norymb. DS-3686).

adna akcja likwidacyjna ydw nie bya tak cika jak likwidacja Cyganw. Dla niego bya ona szczeglnie cika, gdy dobrze zna prawie wszystkich Cyganw i pozostawa z nimi w dobrych stosunkach, a cechowaa ich tak wielka ufno, jak spotyka si u dzieci. O ile mogem zauway, wikszo Cyganw mimo cikich warunkw niezbyt cierpiaa psychicznie wskutek uwizienia, jeli pomin fakt, e sparaliowany zosta ich popd do wczgostwa. Do ciasnoty pomieszcze, kiepskich warunkw higienicznych i czciowo take do skpego poywienia byli przedtem przyzwyczajeni, prowadzc prymitywny tryb ycia. Nie brali rwnie bardzo tragicznie choroby i wysokiej miertelnoci. W istocie swej pozostali dziemi: byli lekkomylni, bawili si chtnie take i przy pracy, ktrej nigdy nie brali zbyt powanie, w najgorszym nawet szukali dobrych stron, byli optymistami. U Cyganw nie zauwayem nigdy ponurych, penych nienawici spojrze. Gdy si przychodzio do obozu, wychodzili zaraz z barakw, grali na instrumentach, kazali dzieciom taczy, pokazywali zwyke swoje sztuczki. By tam duy ogrdek dla dzieci, w ktrym mogy do woli bawi si wszelkimi zabawkami. Gdy si do nich mwio, odpowiadali swobodnie i ufnie, wypowiadali wszystkie swe yczenia. Zawsze miaem wraenie, e niezupenie zdawali sobie spraw z tego, i s w wizieniu. We wzajemnych stosunkach byli bardzo wojowniczy. Powodowaa to rnorodno szczepw i rodw, a poza tym sama krew cygaska, gorca i skora do ktni. W obrbie poszczeglnych rodw byli jednak bardzo zespoleni i przywizani do siebie. Gdy w obozie wybierano zdolnych do pracy i wskutek tego konieczne byo rozdzielanie rodzin, dochodzio do wzruszajcych scen, penych cierpienia i ez. Uspokajali si nieco i pocieszali, gdy mwiono im, e pniej bd znowu wszyscy razem. Przez pewien czas zdolni do pracy Cyganie przebywali w macierzystym obozie w Owicimiu; robili wszystko, aby mc widywa rodziny, choby tylko od czasu do czasu i nawet tylko z daleka. Czsto podczas apelw musielimy szuka modszych Cyganw, wymykali si oni podstpnie do obozu cygaskiego z tsknoty za swoimi rodzinami. Gdy byem ju w Oranienburgu, w Inspektoracie Obozw Koncentracyjnych, Cyganie, ktrzy znali mnie z Owicimia, pytali czsto o swoich krewnych - jeszcze wtedy, kiedy tamci ju dawno byli zagazowani. Trudno mi byo dawa wymijajce odpowiedzi dlatego wanie, e tak bardzo mi ufali. Jakkolwiek w Owicimiu miaem z nimi duo kopotu, byli jednak moimi ulubionymi winiami - jeli w ogle mona si tak wyrazi. Nie potrafili dugo wytrzyma przy jednej pracy, chtnie wasali si po cygasku. Najbardziej odpowiadaa im druyna transportowa; chodzili wtedy wszdzie, mogli zaspokaja sw ciekawo - i mieli rwnie okazj do kradziey. Popd do kradziey i wczgostwa jest u Cyganw wrodzony i nie mona go wykorzeni. Maj take zupenie inne pogldy na moralno. Kradzie nie jest dla nich niczym zym; nie mog poj, jak mona za to kara. Mwi to wszystko o wikszoci uwizionych Cyganw, o takich, ktrzy rzeczywicie stale si wczyli, a take o podobnych do nich mieszacach, ktrzy stali si Cyganami, a nie o osiadych Cyganach przebywajcych w miastach. Ci przejli ju zbyt wiele z cywilizacji, chocia nie to, niestety, co jest w niej najlepszego.

Byoby rzecz interesujc przyglda si yciu i obyczajom Cyganw, gdyby nie przejmujcy groz rozkaz zniszczenia, ktry a do poowy 1944 r. znali w Owicimiu oprcz mnie jedynie lekarze. Lekarze w myl rozkazu Reichsfhrera SS powinni byli likwidowa w dyskretny sposb chorych, a zwaszcza dzieci. One za miay wanie takie zaufanie do lekarzy! Nie ma nic bardziej cikiego ni konieczno przechodzenia nad tym do porzdku w sposb zimny, bezlitosny, pozbawiony wspczucia.146 A jak pozbawienie wolnoci oddziaywao na ydw, ktrzy od 1942 r. stanowili w Owicimiu gwny kontyngent winiw? Jakie byo ich zachowanie si? ydzi od pocztku przebywali w obozach koncentracyjnych, byli mi wic dobrze znani jeszcze z Dachau. Wwczas ydzi mieli jednak mono wyemigrowania, jeeli jakie pastwo udzielao im zezwolenia na wjazd. Ich pobyt w obozie by tylko kwesti czasu albo pienidzy i zagranicznych kontaktw. Wielu ydw otrzymywao w cigu kilku tygodni potrzebne wizy i mogo wyj z wizienia. Tylko winni zhabienia rasy147 albo ydzi, ktrzy w okresie przedhitlerowskim byli szczeglnie aktywni politycznie lub odegrali pewn rol w skandalicznych procesach, musieli nadal pozostawa w obozie. Ci, ktrzy mieli mono wyemigrowania, myleli tylko o tym, aby ich ycie w obozie upywao moliwie bez tar. Pracowali pilnie, jeli tylko mogli - wikszo ich nie bya przecie przyzwyczajona do pracy fizycznej - zachowywali si moliwie najspokojniej i skrupulatnie wypeniali swoje obowizki. Egzystencja ydw w Dachau nie bya lekka. Musieli wykonywa bardzo cikie prace fizyczne w wirowni. Stosunek do nich stranikw by szczeglnie wrogi na skutek wpyww Eickego i Strmera,148 wywieszonego wszdzie w koszarach i kantynach. Byli przeladowani jako szkodnicy wywierajcy zgubny wpyw na nard niemiecki. Rwnie i wspwiniowie przeladowali ydw. Wpyw Strmera, wywieszonego take w obozie koncentracyjnym, dawa si odczu rwnie wrd winiw, ktrzy nie byli antysemitami. ydzi bronili si przed tym przekupujc wspwiniw - mieli do pienidzy, mogli wic w kantynie kupowa wszystko, co chcieli, a znajdowali wielu winiw nie majcych pienidzy, ktrzy za papierosy, sodycze, kiebas itp. gotowi byli do usug. Lejsz prac wyjednywali sobie przez kapo, pobyt w rewirze przez winiw spord personelu pielgniarskiego. Pewien yd da sobie kiedy - za wynagrodzeniem w postaci jednego pudeka papierosw - zedrze paznokcie z wielkich palcw u ng, aby w ten sposb dosta si do rewiru. Drczyli ich jednak najczciej ydzi winiowie zajmujcy stanowiska Vorarbeiterw lub sztubowych. Wyrni si przy tym ich blokowy Eschen (powiesi si pniej, obawiajc si kary, kiedy uwika si w
146 147

Patrz L. Adelsberger: Auschwitz; Dok. Norymb. PS-3548; H. Langbein: Die Strkeren, s. 122 i n. W myl tzw. ustaw norymberskich, czyli ustawy z dnia 15.9.1935 r, o ochronie niemieckiej krwi i niemieckiej czci (RGBI I, s. 1146), pomidzy osobami narodowoci niemieckiej i ydowskiej byy zakazane maestwa ( 1), jak rwnie stosunki cielesne ( 2). Za przekroczenie przepisu 1 przewidziana bya kara cikiego wizienia. Mczyzna, ktry przekroczy przepis 2, podlega karze cikiego wizienia ub wizienia. Przestpstwa przewidziane w 1 i 2 wymienionej ustawy nazywano potocznie zhabieniem rasy (Rassenschande), 148 Der Strmer - antysemicki tygodnik, ktrego redaktorem i wydawc by Julius Streicher, jeden z pierwszych czonkw NSDAP. Streicher by jednym z gwnych rzecznikw narodowosocjalistycznej propagandy przeciwko ydom. Wyrokiem MTW zosta skazany na kar mierci za zbrodnie przeciwko ludzkoci i stracony.

afer homoseksualn.) Ten wanie blokowy drczy ich nie tylko fizycznie wszelkiego rodzaju szykanami, lecz przede wszystkim psychicznie. Wywiera na nich nieustann presj; namawia do przekraczania regulaminu obozowego, a potem wnosi skargi; podburza do wzajemnych agresywnych wystpie, aby mc skada meldunki. Na og jednak nie robi doniesie, lecz utrzymywa ydw pod nieustann grob zameldowania. By wcieleniem za. W stosunku do SS-manw odznacza si obrzydliw sualczoci, wobec wspwiniw tej samej rasy gotw by popeni kad podo. Chciaem go kilkakrotnie usun, ale okazao si to niemoliwe, gdy Eicke osobicie obstawa przy pozostawieniu go. Eicke wymyli dla ydw specjalnego rodzaju kar zbiorow. Gdy na caym wiecie znowu rozpoczto akcj propagandow przeciwko obozom koncentracyjnym, kaza ydom pozostawa w kach w cigu miesica, a nawet caego kwartau; mogli wstawa i wychodzi poza blok tylko na posiki i apele; pomieszczenia nie wolno byo wietrzy, a okna zostay zarubowane. Bya to cika kara, wywierajca szczeglnie ujemny wpyw na psychik. Wskutek nieustannego przymusowego leenia winiowie stawali si tak podnieceni, e jeden na drugiego nie mg ju patrze; dochodzio do dzikich bjek. Eicke by zdania, e nagonk propagandow mogli wszcz tylko ydzi, ktrzy wyszli z Dachau, i e dlatego wszyscy ydzi powinni ponie dotkliw kar. Musz tu zaznaczy, e byem przeciwnikiem antysemickiego tygodnika Strmer wydawanego przez Streichera, z powodu jego obrzydliwych chwytw obliczonych na oddziaywanie na najnisze instynkty. W dodatku to wysuwanie na plan pierwszy kwestii seksualnych, czsto w obrzydliwej, pornograficznej formie. Pismo to narobio wiele zego; powanie pojtemu antysemityzmowi nie pomogo, przeciwnie, przynioso mu ujm. Nic dziwnego, e po klsce okazao si, i pismo redagowa yd i on pisa najobrzydliwsze artykuy podburzajce.149 Jako fanatyczny narodowy socjalista byem gboko przekonany, e nasza idea, przeksztacajc si zgodnie z indywidualnymi waciwociami poszczeglnych narodw, rozpowszechni si we wszystkich krajach i zapanuje w nich. W ten sposb zostaaby take usunita dominacja ydostwa. Antysemityzm nie by przecie niczym nowym na caym wiecie. Przejawia si on silnie zawsze wtedy, gdy ydzi pchali si zanadto do wadzy, gdy ich ndzne sprawki staway si zbyt widoczne dla opinii publicznej. Moim zdaniem nie suyo si antysemityzmowi przez uprawianie dzikiego podjudzania, jak to robi Strmer. Chcc ideowo zwalcza ydw, naleao uywa lepszej broni. Wierzyem, i to, co jest w naszej idei lepsze i mocniejsze, utoruje sobie drog.150 Nie spodziewaem si, aby kara zbiorowa zastosowana przez Eickego moga odnie najmniejszy nawet efekt, jeli chodzio o zwalczanie wiadomoci o okropnociach obozw koncentracyjnych. Nagonka odbywaaby si dalej, gdyby nawet rozstrzelano z tego powodu setki i tysice ludzi. Uwaaem jednak
149

M. Broszat podkrela e nie wiadomo, na czym H opiera to swoje twierdzenie, dla ktrego nie mona znale adnego potwierdzenia (Kommandant in Auschwitz; s. 109 przyp. 1). 150 H tumaczy antysemityzm jako antysemita. Hitleryzm uczyni z antysemityzmu gwny or bestialskiego rasizmu. Uporczywie sugerowa on masom, e gwnym wrogiem Niemiec jest wiatowe ydostwo, kierujc w ten sposb walk klasow na tory walki rasowej.

wwczas za rzecz suszn, aby ci ydzi, ktrzy znajdowali si w naszych rkach, zostali ukarani za szerzenie przez ich rodakw wiadomoci o okropnociach obozowych. Nadesza noc krysztaowa zainscenizowana w listopadzie 1938 r. przez Goebbelsa, kiedy to, w odwet za zastrzelenie von Ratha w Paryu przez yda, zdemolowano w caej Rzeszy ydowskie sklepy (co najmniej za wybito szyby), a we wszystkich synagogach wzniecono poary, ktrych nie pozwolono gasi stray ogniowej. Wszyscy ydzi, ktrzy odgrywali jeszcze jak rol w handlu lub przemyle, zostali aresztowani i osadzeni prewencyjnie w obozie koncentracyjnym dla zapewnienia im ochrony przed gniewem ludu.
151

Dopiero wwczas poznaem ich w masie. Dotd w Sachsenhausen ydw niemal nie byo, teraz nagle nastpia ydowska inwazja. Dotychczas przekupstwo w Sachsenhausen prawie nie istniao, obecnie stao si zjawiskiem masowym i przybierao najrozmaitsze formy. Winiowie kryminalni powitali ydw radonie jako obiekt eksploatacji. Trzeba byo zabroni ydom podejmowania pienidzy, w przeciwnym bowiem razie wtargnoby do obozu rozprzenie niemoliwe do opanowania. Szkodzili sobie nawzajem, gdzie tylko mogli. Kady stara si uzyska jak funkcyjk; co wicej korzystajc z pobaliwoci usunie nastawionych kapo - wymyla wci takie nowe funkcyjki, aby wykrci si od pracy. Dla zdobycia spokojnego stanowiska nie wahali si usuwa wspwiniw przez faszywe oskarenie ich. Gdy ju stali si czym, bezlitonie i chamsko drczyli swych wspplemiecw. Pod kadym wzgldem przecigali zielonych. W tym czasie wielu ydw byo doprowadzonych takim traktowaniem do rozpaczy i w celu uwolnienia si od tej udrki poszo na druty, podejmowao ucieczki, aby ich zastrzelono, czy te powiesio si. Komendant meldowa Eickemu o mnoeniu si takich wypadkw. Eicke odpowiedzia: Tylko nie przeszkadzajcie im, niech si ydzi sami nawzajem poeraj. Chciabym tu jeszcze zaznaczy, e jeli o mnie chodzi, to osobicie nigdy nie czuem nienawici do ydw. Uwaaem ich wprawdzie za wrogw naszego narodu, ale dlatego wanie sdziem, e naley ich traktowa na rwni z innymi winiami i tak samo z nimi postpowa. Nigdy nie robiem adnych rnic pod tym wzgldem. Uczucie nienawici jest mi w ogle obce. Wiem jednak, co to jest nienawi i jak ona wyglda. Widziaem j i odczuem jej skutki na sobie. Gdy Reichsfhrer SS pierwotny swj rozkaz z 1941 r., wedug ktrego wszyscy bez wyjtku ydzi mieli zosta zniszczeni, zmieni o tyle, e ydw zdolnych do pracy naleao zatrudnia w przemyle zbrojeniowym, wwczas Owicim sta si obozem ydowskim, ydowskim obozem zbiorczym o nie znanych dotychczas rozmiarach. Gdy w poprzednich latach uwizieni ydzi liczyli na to, e pewnego dnia zostan zwolnieni, i wskutek tego ciar obozu by dla nich psychicznie o wiele lejszy, to w Owicimiu ydzi nie mieli adnej nadziei
151

W dniu 7.11.1038 r. w gmachu ambasady niemieckiej w Paryu sekretarz ambasady Ernst von Rath zosta zastrzelony przez Herszela Grynszpana i w wyniku zamachu zmar dnia 9.11. Wykorzystujc ten fakt jako pretekst, rzd III Rzeszy wyda szereg rozporzdze eliminujcych ydw od udziau w yciu gospodarczym, kulturalnym itp. w Niemczech i jednoczenie na wszystkich ydw posiadajcych obywatelstwo III Rzeszy naoy kontrybucj w wysokoci 1 miliarda marek. Partia hitlerowska zorganizowaa szereg spontanicznych ekscesw przeciwydowskich, a wadze policyjne otrzymay rozkaz nieprzeciwdziaania im.

co do tego. Wszyscy bez wyjtku wiedzieli, e s skazani na mier i tylko tak dugo bd yli, jak dugo bd mogli pracowa. Wikszo nie miaa adnych zudze co do zmiany swego smutnego losu. Byli fatalistami; cierpliwie i obojtnie znosili ndz i udrk obozu. Brak nadziei na uniknicie przewidzianego koca powodowa u nich zupen obojtno wobec otaczajcego wiata. To zaamanie psychiczne przypieszao koniec fizyczny. Nie mieli ju woli ycia, wszystko stawao si dla nich obojtne; najlejsza choroba powodowaa zgon. Wczeniej czy pniej czekaa ich pewna mier. Na podstawie obserwacji twierdz stanowczo, e wysoka miertelno ydw bya wynikiem nie tylko cikiej pracy, do ktrej wikszo nie bya przyzwyczajona, nie tylko wynikiem niedostatecznego wyywienia, zatoczonych pomieszcze i innych trudnoci i niedomaga obozowego ycia, lecz e uwarunkowana bya przede wszystkim ich stanem psychicznym. miertelno ydw w innych miejscach pracy, w innych obozach, gdzie o wiele korzystniejsze byy oglne warunki egzystencji, nie bya przecie o wiele mniejsza; bya ona zawsze stosunkowo znacznie wysza ni miertelno innych winiw. W czasie moich podry inspekcyjnych z ramienia DI do si na to napatrzyem i dostatecznie wiele o tym syszaem. Jeszcze wyraniej mona to byo zauway u kobiet ydowskich; giny znacznie szybciej ni mczyni, jakkolwiek na podstawie wasnych spostrzee twierdz, e kobiety s na og o wiele bardziej odporne i wytrzymae ni mczyni, zarwno pod wzgldem psychicznym, jak i fizycznym. To, co powiedziaem, odnosi si do wikszoci ydowskich winiw. Inaczej zachowywali si ydzi inteligentniejsi, psychicznie silniejsi i majcy wicej woli ycia, pochodzcy przewanie z krajw zachodnich. Wanie oni, zwaszcza jeli byli lekarzami, wiedzieli dobrze, jaki koniec ich czeka; mieli jednak nadziej i liczyli na jaki szczliwy zbieg okolicznoci, ktry moe kiedy nastpi i uratuje im ycie. Liczyli wreszcie na klsk Niemiec, poniewa nieprzyjacielska propaganda z atwoci docieraa take i do nich. Najwaniejsz dla nich rzecz byo zdobycie jakiej posady, jakiego stanowiska, dziki ktremu mogliby wydosta si z masy winiw i uzyska szczeglne korzyci, takiego stanowiska, ktre do pewnego stopnia uchronioby ich przed przypadkow mierci i poprawio materialne warunki egzystencji. Aby zdoby tak pozycj yciow w najprawdziwszym tego sowa znaczeniu, wysilali ca sw umiejtno i uporczyw wol. Im bezpieczniejsze byo stanowisko, tym bardziej go podano, tym gwatowniej o nie walczono. Nie zwaano na adne wzgldy - w walce tej chodzio o ycie. Nie cofano si przed uyciem wszelkich rodkw, aby spowodowa oprnienie dobrego stanowiska lub aby je mc otrzyma. Najczciej zwycia ten, ktrego postpowanie odznaczao si wikszym brakiem skrupuw. Ustawicznie syszaem, o walkach w celu usunicia kogo. W rnych obozach poznaem ju dostatecznie metody walk o wadz toczonych pomidzy poszczeglnymi barwami i grupami politycznymi, walk i intryg o wysze stanowiska. Jednake od ydw w Owicimiu mogem si jeszcze pod tym wzgldem wiele nauczy. Potrzeba jest matk wynalazkw - a tutaj naprawd szo o nagie ycie. Zdarzao si nieraz, e liczba winiw zajmujcych bezpieczne stanowiska nagle malaa; ludzie ci umierali po dowiedzeniu si o mierci najbliszych czonkw rodziny, jakkolwiek nie byo adnego fizycznego powodu - ani choroby, ani zych warunkw ycia. ydzi w ogle odznaczaj si silnym

poczuciem rodzinnym i mier najbliszych krewnych sprawia, e ycie staje si dla nich czym bezwartociowym, czym o co nie warto ju walczy. Ale widziaem take co zupenie innego podczas akcji masowej zagady; o tym jednak napisz pniej. Wszystko, co powiedziaem powyej, odnosi si odpowiednio take do kobiet,152 winiarek poszczeglnych kontyngentw, z t tylko rnic, e dla kobiet wszystko byo o wiele cisze, o wiele bardziej przytaczajce i dotkliwsze, gdy warunki ycia w obozie kobiecym byy bez porwnania cisze. Kobiety miay o wiele mniej przestrzeni, warunki higieniczne i sanitarne byy znacznie gorsze. W obozie kobiecym nigdy nie mona byo zaprowadzi naleytego porzdku wskutek panujcego tam od samego pocztku przepenienia i jego skutkw. Tam byo wszystko bardziej zmasowane ni u mczyzn. Gdy kobiety osigay pewien punkt zerowy, wwczas szybko nastpowa koniec. Snuy si po terenie jak widma, cakowicie pozbawione woli, a wreszcie pewnego dnia cicho umieray. Te chodzce zwoki stanowiy potworny widok. Zielone winiarki (element kryminalny) byy szczeglnego rodzaju. Sdz, e w Ravensbrck wyszukano dla Owicimia naprawd najgorszy element spord winiarek.153 Przewyszay one znacznie winiw kryminalnych w podoci, chamstwie i nikczemnoci. Byy to przewanie prostytutki wielokrotnie ju karane, czsto kobiety budzce wstrt. Byo do przewidzenia, e takie bestie bd maltretowa podlege im winiarki, ale nie mona byo tego unikn. Reichsfhrer SS podczas pobytu w Owicimiu w 1942 r. uwaa je za szczeglnie odpowiednie na kapo dla ydwek. Niewiele spord nich umaro, poza przypadkami chorb zakanych. Duchowe cierpienia byy im zupenie obce. Rze w Budach154 dzi jeszcze stoi mi przed oczyma. Zielone wymordoway tam francuskie ydwki; rozryway je, dusiy, zabijay siekierami. Byo to okropne. Nie sdz, aby mczyni mogli przeistoczy si w takie bestie.

152

Obz dla wizionych kobiet mieci si pocztkowo w odgrodzonej murem czci obozu macierzystego w Owicimiu, obejmujcej bloki 1-10. W dniu 26.3.1942 r. przywieziono tam pierwszy transport z Ravensbrck w liczbie 999 winiarek i drugi rwnie w liczbie -999 ydwek ze Sowacji. W czasie istnienia obozu dla kobiet w obozie macierzystym zarejestrowano tam 17 316 winiarek. Dnia 16 sierpnia 1942 r. przeniesione winiarki do nowego obozu eskiego na odcinku BIa w Brzezince, a dnia nastpnego przystpiono w obozie macierzystym do dezynfekcji blokw i rozbirki murw, ktre otaczay obz kobiecy. Obz eski w Brzezince sta si centralnym obozem dla kobiet niemieckich i innych narodowoci. Ju w dniu 10 lipca 1942 r. ukazao si zarzdzenie RSHA, wedug ktrego w przyszoci naley kierowa wszystkie winiarki do oddziau eskiego obozu koncentracyjnego w Owicimiu (Oglny Zbir Zarzdze RSHA, 2 F VIIa s. 18). 153 Himmler zarzdzi dnia 29.9.1942 r., e obz koncentracyjny Ravensbrck ma by judenfrei i wszystkie ydwki naley przenie do oddziau eskiego obozu owicimskiego (Pismo oklne RSHA z dnia 2.10.1942 r. Dok. Norymb. PS-2524). Ju przedtem przesiano tam z Ravensbrck przede wszystkim kryminalne i asocjalne zaoycielki, ktre objy w Owicimiu stanowiska funkcyjnych. 154 W czerwcu 1942 r. utworzono karn kompani kobiet we wsi Budy. Umieszczono tam wwczas w budynku szkolnym 400 winiarek owicimskich: 200 Polek przybyych z Krakowa transportami dnia 27.4. i 28.5.1942 r., Niemki, ydwki ze Sowacji, a pniej ydwki z Francji. Byy one zatrudnione przy oczyszczaniu i pogbianiu staww oraz przy robotach ziemnych nad Wis. W Budach rzdy grozy sprawoway elementy kryminalne. Latem 1942 r. wybuch tam bunt maltretowanych winiarek, krwawo stumiony przez kapo - zawodowe przestpczynie. W toku przesuchania w dniu 11.11.1946 r. H wyjani, e w czasie buntu winiarki za pomoc kamieni i drgw prboway sterroryzowa kapo i wyama

Na szczcie nie wszystkie zielone i czarne winiarki byy takimi wykolejonymi istotami. Byo wrd nich take kilka takich kobiet, ktre okazyway serce wspwiniarkom, za co jednak przeladoway je ich towarzyszki. Take wikszo dozorczy nie miaa dla nich zrozumienia. Zupene przeciwiestwo, nader pomylne, stanowiy badaczki Pisma w., zwane pszczoami biblijnymi, molami biblijnymi. Byo ich, niestety, zbyt mao. Mimo swej mniej lub wicej fanatycznej postawy byy elementem bardzo podanym; pracoway w domach SS-manw majcych liczne dzieci, w oficerskim kasynie SS, a gwnie w gospodarstwach rolnych, jak np. w fermie drobiu na Harmach155 i na rnych folwarkach. Nie trzeba byo ich nadzorowa, niepotrzebne byy posterunki; pracoway pilnie i chtnie, gdy takie byo przykazanie Jehowy. Byy to przewanie Niemki w starszym wieku, lecz rwnie pewna liczba modych Holenderek. Dwie starsze kobiety pracoway w moim gospodarstwie domowym przeszo trzy lata. Moja ona mwia mi nieraz, e ona sama nie mogaby lepiej dba o wszystko ni te dwie badaczki Pisma w. Szczeglnie wzruszajco troszczyy si o dzieci - zarwno due, jak i mae. Dzieci nasze byy do nich tak przywizane jak do osb nalecych do rodziny. Pocztkowo obawialimy si, e kobiety zechc pozyska dzieci dla Jehowy, okazao si jednak, e tego nie robiy; nigdy nie mwiy z dziemi o sprawach religijnych. Byo to waciwie dziwne, gdy wzi pod uwag ich fanatyczn postaw. Wrd badaczek Pisma w. znajdoway si take osobliwe istoty. Jedna z nich pracowaa u oficera SS i staraa si z oczu odczytywa wszystkie jego yczenia, ale odmawiaa z zasady czyszczenia munduru, czapki, butw, tego wszystkiego, co miao zwizek z wojskiem; nie chciaa nawet dotyka tych przedmiotw. Na og badaczki Pisma w. byy zadowolone ze swego losu. Wierzyy, e cierpic w niewoli dla Jehowy, uzyskaj potem nalene im miejsce w Jego krlestwie, ktre wkrtce nadejdzie. Dziwne, e byy one wszystkie przekonane, i obecne cierpienia i mier ydw s suszn kar za to, e ich przodkowie zdradzili Jehow. Badaczy Pisma w. zawsze uwaaem za biednych obkacw, ktrzy jednak byli na swj sposb szczliwi.

si z obozu. Akcj kieroway ydwki francuskie, ktre w tym czasie stanowiy wikszo zaogi obozu. W czasie bjki, ktra si wywizaa midzy winiarkami funkcyjnymi a winiarkami francuskimi, zgino 90 winiarek francuskich. Akcja miaa miejsce pn noc. Po otrzymaniu wiadomoci udaem si zaraz do obozu i stwierdziem, e Francuzki zostay zabite drgami, siekierami, niektre miay zupenie odernite gowy, inne poniosy mier wyrzucone przez okno z pitra. Z walki wyszy zwycisko funkcyjne - zawodowe przestpczynie. Byy to same Niemki. Kilka z nich odnioso rany. (...) W toku dochodze ustalono, e stranicy przerzucali przez ogrodzenie funkcyjnym przestpczyniom zawodowym swoje paki. Pozostae przy yciu winiarki Francuzki tumaczyy si, e do buntu porway si z rozpaczy, poniewa kapo maltretoway je i szykanoway (tom 21 akt dochodze w sprawie Ha). Dnia 16.8.1942 r. przeniesiono do nowo utworzonego obozu eskiego w Brzezince 137 winiarek z Bud i umieszczono je w bloku nr 2. Dnia 24.10.1942 r. sanitariusz SS Josef Klehr zabi dosercowymi zastrzykami fenolu 6 winiarek, ktre bray udzia w buncie, o czym wspomina w swym pamitniku obozowy lekarz SS dr Johann Kremer. 155 W Harmach znajdowao si owicimskie Aussenkommando w zamku i w majtku barona Gustawa Zwillinga. Winiowie pracowali przy hodowli drobnego inwentarza oraz w zakadach przetworw rybnych. Patrz T. Borowski: Dzie na Harmach, Wybr opowiada, Warszawa 1959, s. 59-89, A. Ziemba: Pajda chleba, Pozna 1957.

Pozostae winiarki - narodowoci polskiej, czeskiej, ukraiskiej i rosyjskiej - byy uywane do pracy w rolnictwie, jeli tylko nadaway si do tych robt. W ten sposb unikay przebywania w przepenionym obozie i jego zych skutkw. W pomieszczeniach na folwarkach i w Rajsku156 byo im o wiele lepiej. Stale stwierdzaem, e winiowie, ktrzy pracowali w gospodarstwie rolnym i mieli oddzielne pomieszczenia, sprawiali zupenie inne wraenie. Nie cierpieli tak na skutek psychicznego ucisku jak inni winiowie w obozach masowych. Gdyby byo inaczej, nie wykonywaliby tak chtnie wymaganej od nich pracy. Natoczony od samego pocztku obz kobiecy oznacza dla winiarek zagad psychiczn, po ktrej wczeniej czy pniej nastpowao zaamanie si fizyczne. W obozie kobiecym panoway warunki najgorsze pod kadym wzgldem (i to od samego pocztku, gdy by jeszcze czci obozu macierzystego). Z chwil przybycia transportw ydw ze Sowacji157 baraki w cigu paru dni zostay zapenione a do strychu; instalacje wodne i klozetowe wystarczay, z trudnoci zaledwie dla jednej trzeciej ogu kobiet. Do utrzymania naleytego porzdku w tych rojcych si mrowiskach potrzebne byy inne siy ni te nieliczne dozorczynie przydzielone mi przez Ravensbrck. Musz zaznaczy, e znw nie przysano mi najlepszych dozorczy spord tamtejszego personelu. Dozorczynie w Ravensbrck byy przyzwyczajone do bardzo dobrych warunkw. Robiono dla nich wszystko, aby je zatrzyma w obozie, a przez stworzenie szczeglnie korzystnych warunkw yciowych starano si pozyskiwa nowe dozorczynie. Miay najlepsze mieszkania, byy opacane wedug stawek, ktrych nie mogy osign gdzie indziej, nie przeciano ich obowizkami subowymi - krtko mwic, Reichsfhrer SS, a szczeglnie Pohl yczyli sobie, aby z dozorczyniami jak najbardziej si liczy. Obozowe warunki w Ravensbrck byy do tego czasu normalne; nie mona byo jeszcze mwi o przepenieniu. Teraz te dozorczynie przybyy do Owicimia - przy czym adna z nich nie przyjechaa dobrowolnie - aby budowa od nowa obz w najciszych warunkach. Ju na samym pocztku wikszo z nich chciaa uciec z powrotem do spokojnego i wygodnego ycia w Ravensbrck. wczesna Oberaufseherin, p. Langenfeld,158 mimo i nie miaa kwalifikacji, aby sprosta zadaniom w tej sytuacji, jednak uporczywie odrzucaa wszelkie wskazwki Schutzhaftlagerfhrera. Gdy przekonaem si, e tego rodzaju nieporzdek nadal trwa nie moe, na wasn rk podporzdkowaem obz kobiecy Schutzhaftlagerfhrerowi. Nie zdarzao si niemal, aby przy apelu zgadzaa si liczba winiarek. W tym rozgardiaszu dozorczynie biegay jak rozdranione kwoki i nie wiedziay, co pocz. Trzy czy cztery dobre zostay ogupione przez pozostae. Oberaufseherin uwaaa si jednak za samodzieln kierowniczk obozu i wniosa zaalenie przeciwko podporzdkowaniu jej komu innemu, kto by jej rwny rang. W rezultacie musiaem odwoa swoje zarzdzenie. W czasie odwiedzin Owicimia przez Reichsfhrera SS w lipcu 1942 r. przedstawiem mu w obecnoci Oberaufseherin wszystkie niedomagania i powiedziaem, e p. Langenfeld nigdy nie bdzie w stanie
156

Majtek Rajsko stanowi wasne gospodarstwo rolne SS na obszarze interesw obozu owicimskiego. Winiarki z tamtejszego podobozu pracoway na roli, w szczeglnoci przy uprawie koksagizu (Teraxacum). Jest to rolina z rodziny mleczowatych ktrej korzenie zawieraj kauczuk. 157 Deportacja rozpocza si z kocem marca, a najwiksze nasilenie osigna w kwietniu 1942 r. W miesicach tych zarejestrowano w Owicimiu 6 250 ydwek ze Sowacji. Patrz R. Reitlinger. Die Endlsung, s. 440. 158 Funkcja Oberaufseherin odpowiadaa funkcji Schutzhaftlagerfhrera w obozie mskim.

naleycie kierowa obozem kobiecym i jego rozbudow, oraz prosiem o podporzdkowanie jej Schutzhaftlagerfhrerowi obozu. Odmwi mi mimo najbardziej przekonywajcych dowodw wiadczcych o nieprzydatnoci zarwno kierowniczki, jak i ogu dozorczy. Wyrazi yczenie, eby obozem kobiecym kierowaa kobieta i aby przydzieli jej tylko do pomocy jednego oficera SS. Ktry oficer chciaby si jednak podporzdkowa kobiecie? Kady oficer, z koniecznoci tam przydzielony, prosi mnie, aby go moliwie jak najszybciej odwoa. Przy nadejciu wikszych transportw sam kierowaem akcj, jeli tylko miaem czas. W ten sposb od samego pocztku obz kobiecy przeszed w rce winiarek. W miar, jak obz stawa si wikszy i mniej dostpny dla kontroli, coraz wyraniej zaczo wystpowa zjawisko samorzdu winiarek. Poniewa w samorzdzie przewaay zielone - bardziej przebiege i bezwzgldne, one waciwie rzdziy w obozie kobiecym, mimo e stanowisko starszej obozu oraz inne najwaniejsze funkcje sprawoway czerwone. Jako kapo pracoway przewanie zielone lub czarne. Tylko wskutek tego w obozie kobiecym panoway wci najbardziej opakane stosunki. Dawne dozorczynie przewyszay jednak o cae niebo te, ktre przyszy pniej. Dobrowolnie - mimo gorliwej akcji werbunkowej prowadzonej przez narodowosocjalistyczne organizacje kobiece - do suby w obozach koncentracyjnych zgaszao si bardzo niewiele kandydatek. Wzrastajce z kadym dniem zapotrzebowanie trzeba wic byo pokrywa w drodze przymusowej. Kade przedsibiorstwo zbrojeniowe, ktremu miano przydzieli do pracy winiarki, musiao przeznaczy pewien procent swoich pracownic do obozw w charakterze dozorczy. Jest rzecz zrozumia, e w zwizku z wywoanym wojn powszechnym brakiem wykwalifikowanych si kobiecych firmy nie oddaway do dyspozycji najlepszego materiau ludzkiego. Takie dozorczynie szkolono przez kilka tygodni w Ravensbrck, po czym przydzielano do obozw. Poniewa wybr i przydziay dokonywane byy w Ravensbrck, Owicim znowu znalaz si na samym kocu. Ravensbrck zatrzymywa dla siebie siy, ktre wydaway si najlepsze, gdy miay tam powsta nowe kobiece obozy pracy. Tak wygldaa sprawa dozoru w kobiecym obozie koncentracyjnym w Owicimiu. Poziom moralny dozorczy by z zasady niezmiernie niski; wiele dozorczy stawao przed sdem SS za kradzie wartociowych przedmiotw uzyskanych podczas Akcji Reinhardt,159 lecz tylko niektre spord nich zostay schwytane na gorcym uczynku. Mimo najbardziej odstraszajcych kar krady nadal i w dalszym cigu posugiway si winiarkami jako poredniczkami. Dla ilustracji jaskrawy przykad. Pewna dozorczyni upada tak nisko, e utrzymywaa stosunki pciowe z winiami, przewanie zielonymi kapo, przy czym kazaa sobie dawa wynagrodzenie w postaci biuterii, zota itp. Dla zamaskowania bezecnego procederu nawizaa stosunek z pewnym Stabscharfhrerem, u ktrego przechowywaa ciko zapracowane dochody. Ten gupi czowiek nie mia pojcia o sprawkach swojej najdroszej i by bardzo zdziwiony, gdy znaleziono u niego skradzione

159

Kryptonim uywany na zakonspirowane oznaczanie zabierania i wykorzystywania wszelkiego mienia ydw zabijanych masowo w komorach gazowych, cznie ze zotem z protez dentystycznych i wosami kobiecymi. W rnych dokumentach wystpuje rna pisownia, najczciej Reinhard. Jest to waciwa pisownia tego imienia.

przedmioty. Dozorczyni zostaa skazana przez Reichsfhrera SS na doywotnie zamknicie w obozie koncentracyjnym i kar chosty (dwa razy po 25 kijw). Podobnie jak homoseksualizm w obozach mskich, grasowaa w obozie kobiecym epidemia mioci lesbijskiej. Nie mona byo jej zwalczy nawet za pomoc najsurowszych kar czy wysyania do kompanii karnej. Wci donoszono mi o tego rodzaju stosunkach midzy dozorczyniami a winiarkami. Wszystko to wiadczy o poziomie dozorczy. Jest rzecz oczywist, e nie przejmoway si one zbytnio sub i swymi obowizkami, e najczciej nie mona byo na nich polega. Niewielkie byy moliwoci ukarania ich za przestpstwa subowe. Areszt domowy mona byo uwaa raczej za przywilej, poniewa nie musiay wwczas wychodzi w czasie zej pogody. Wszystkie kary wymagay uprzedniego zezwolenia inspektora obozw koncentracyjnych albo Pohla, przy czym naleao stosowa moliwie jak najmniej kar; usterki miay by wyrwnywane przez dobrotliwe pouczenia i odpowiednie kierowanie. Dozorczynie wiedziay, oczywicie, o tym wszystkim i wikszo z nich odpowiednio si zachowywaa. Zawsze miaem wielki szacunek dla kobiet. W Owicimiu zrozumiaem jednak, e zasadnicze moje stanowisko musi ulec ograniczeniu i e naley najpierw dobrze obserwowa kobiet, zanim mona j bdzie traktowa z caym szacunkiem. To, co powiedziaem powyej, odnosi si do wikszoci dozorczy. Byy jednak wrd nich take kobiety dobre, godne zaufania i wysoce przyzwoite, jakkolwiek byo ich niewiele. Nie trzeba chyba podkrela, e bardzo cierpiay, znajdujc si w takim otoczeniu i w takich warunkach. Nie mogy si z nich wydosta, gdy byy zobowizane do suby wojskowej. Niektre z nich skaryy mi si - a jeszcze czciej mojej onie - na sw niedol. Mona je byo pociesza jedynie w ten sposb, e wojna si skoczy. Bya to naprawd saba pociecha. Kobiece druyny robocze pracujce poza obozem byy nadzorowane rwnie przez psy. Ju w Ravensbrck przydzielano dozorczyniom psy w celu zmniejszenia personelu dozorujcego zewntrzne druyny robocze. Wprawdzie dozorczynie byy uzbrojone w pistolety, lecz Reichsfhrer SS spodziewa si, e psy podziaaj na winiarki odstraszajco. Kobiety bowiem zazwyczaj bardzo si boj psw, gdy mczyni mniej si z nimi licz. W Owicimiu, gdzie byy takie masy winiw, nadzr nad druynami pracujcymi poza obozem by zawsze problematyczny, gdy liczebno zaogi bya stale niedostateczna. Przy dozorowaniu wikszych miejsc pracy pomocny by acuch posterunkw. System ten nie mg jednak znale zastosowania w rolnictwie, przy kopaniu roww itp. ze wzgldu na wci zmieniajce si miejsca pracy, ktre nieraz przesuway si w cigu tego samego dnia. Poniewa byo mao dozorczy, stao si niezbdne uycie moliwie licznych oddziaw z psami. Jednak nawet 150 psw okazao si liczb niewystarczajc. Reichsfhrer SS liczy, e uycie jednego psa pozwoli zaoszczdzi dwch stranikw. Jeli chodzi o druyny kobiece, byo to moliwe wskutek powszechnego lku przed psami. Owicimska psia kompania bya z pewnoci, jeli chodzi o onierzy, czym najbardziej doborowym, co kiedykolwiek istniao - ale w ujemnym sensie. Gdy zaczto poszukiwa ochotnikw do przeszkolenia na przewodnikw psw, zgosia si a poowa batalionu. Kandydaci spodziewali si, e bd mieli w tych druynach lejsz i bardziej urozmaicon sub. Poniewa nie mona byo uwzgldni zgosze

wszystkich ochotnikw, kompanie znalazy szczeglnie chytrze pomylane wyjcie z sytuacji - zgosiy wszystkich najgorszych onierzy, aby si ich pozby z oddziaw. Niech si teraz inni martwi z ich powodu. Wrd zgoszonych kandydatw mao byo takich onierzy, ktrzy by nie mieli kar dyscyplinarnych. Gdyby dowdca oddziau dokadnie rozpatrzy zgoszenia, to nie wysaby tych ludzi na przeszkolenie. W okresie szkolenia w specjalnym zakadzie w Oranienburgu odesano niektrych kandydatw jako cakowicie nie nadajcych si do pracy. Przeszkoleni onierze wrcili do Owicimia i utworzono z nich psi kompani. Od razu byo wida, z jak wspania jednostk ma si do czynienia. A c dopiero przy pracy! Albo bawili si z psami, albo leeli w jakiej kryjwce i spali, pies przecie obudzi ich w razie zblienia si nieprzyjaciela, albo te zabawiali si rozmow z dozorczyniami czy winiarkami. Wielu spord nich miao regularne stosunki z zielonymi instruktorkami. Poniewa byli stale zatrudnieni w obozie kobiecym, stae przychodzenie do swojej druyny nie stanowio dla nich trudnoci. Z nudw i dla zabawy szczuli psami winiarki. Jeli chwytano ich na gorcym uczynku, tumaczyli si, e pies sam rzuci si na winiark na skutek jej podejrzanego zachowania si, e zgubi smycz itp. Wymwki zawsze mieli w pogotowiu. W myl regulaminu musieli pracowa codziennie nad dalszym wyszkoleniem psw. Ze wzgldu na to, e ksztacenie nowych specjalistw byo bardzo uciliwe, przeszkolonych onierzy mona byo zwalnia tylko z powodu szczeglnie cikich uchybie, jak na przykad w razie ukarania przez sd SS, zego obchodzenia si z psami lub bardzo powanego zaniedbania obowizkw. Stary wachmistrz policji opiekujcy si psami, ktry od przeszo 25 lat mia z nimi do czynienia, wpada czsto w rozpacz z powodu zachowania si onierzy nalecych do psiej druyny. Wiedzieli oni, e nic powanego im nie grozi, e nie zostan tak atwo zwolnieni ze suby. Inny dowdca i t band nauczyby rozumu, ale ci panowie mieli o wiele waniejsze zadania. Ile zmartwie miaem z powodu tej psiej druyny, ile star z dowdc zaogi.160 Glcks uwaa, e nie wykazywaem nigdy zrozumienia dla rzeczywistych interesw zaogi i dlatego te nigdy nie mogem doprosi si u niego zwolnienia ze suby oficera, ktry by ju nie do zniesienia w obozie. Bardzo wiele zego daoby si unikn, gdyby stosunek Glcksa do mnie by inny. Reichsfhrer SS dy podczas wojny do coraz wikszego zastpowania personelu nadzorczego przez rne mechaniczne rodki - przez stosowanie atwo przenonych zapr z drutu, przez zabezpieczanie miejsc pracy naadowanymi elektrycznoci zaporami z drutu, a nawet polami minowymi, przez posugiwanie si w szerszym zakresie psami. Komendant, ktry by wynalaz rzeczywicie dobry sposb zmniejszenia personelu nadzorczego, mia otrzyma natychmiast awans. Nic jednak z tego wszystkiego nie wyszo. Reichsfhrer SS udzi si, e psy mona tak wytresowa, aby nieustannie otaczay winiw - podobnie strzeg stada owiec - i aby w ten sposb udaremniay ucieczk. Sdzi, i jeden stranik z kilkoma psami mgby wwczas spokojnie nadzorowa nawet stu winiw. Prby tego rodzaju nie daway jednak
160

By nim SS-Obersturmbannfhrer Fritz Hartjenstein. Patrz charakterystyka na s. 282.

adnych wynikw, ludzie to nie bydo. Psy s i pozostan zawsze tylko zwierztami, nad ktrymi czowiek gruje nawet wwczas, gdy wpoi si psu najwiksze uczulenie na strj i odr winiw, kiedy jak najdokadniej wytresuje si go w ten sposb, aby nie pozwala winiom na jakiekolwiek zblianie si. Jeli winiom udao si w jakim miejscu odwrci uwag psw, wwczas pozostawiay one bez ochrony znaczny odcinek, ktry mona byo wykorzysta do ucieczki. Psy nie potrafiy rwnie przeszkodzi winiom w ucieczce zbiorowej. Mogyby wprawdzie przysporzy wiele zego kilku winiom, ale zostayby jednak zabite wraz ze swymi pasterzami. Himmler chcia dalej, aby psy zastpiy posterunki na wieach straniczych. Psy miay kry na pewnych odcinkach wok obozu lub staych miejsc pracy pomidzy zaporami z drutu i dawa zna o ewentualnym zblianiu si winiw oraz uniemoliwia przerywanie zapory. I to jednak nie dao wynikw. Psy bd zasypiay w jakim miejscu, bd daway si wprowadzi w bd przez winiw. Przy sprzyjajcym wietrze przeciwnym pies w ogle nic nie zauway lub te jego szczekanie nie dochodzio do posterunkw podsuchowych. Zaminowanie terenu byo broni obosieczn. Miny naleao dokadnie ukada i precyzyjnie rozmieszcza na planie pola minowego, gdy po upywie kwartau staway si bezuyteczne i trzeba je byo wymienia. Czci tego terenu musiano z rnych powodw uywa i dlatego winiowie mogli zauway, ktre miejsca s wolne od min. Globocnik161 zastosowa minowanie wok miejsc masowej zagady. Mimo gruntownego zaminowania Sobiboru ydzi, znajc drogi wolne od min, potrafili z niego uciec, zabili przy tym prawie wszystkich dozorcw.162 Wobec inteligencji czowieka bezsilne jest zarwno zwierz, jak i technika. Nawet podwjnie zabezpieczon zapor naadowan elektrycznoci mona w okresie suszy pokona dziaajc rozwanie, z zimn krwi i posugujc si najprostszymi rodkami. Wielokrotnie udaway si takie prby. Natomiast onierze, ktrzy od zewntrz podchodzili zbyt blisko do zapory, musieli nieraz przepaca t nieostrono yciem. Mwiem ju w wielu miejscach o tym, e za swoje gwne zadanie uwaaem rozbudow za pomoc wszelkich moliwych rodkw wszystkich zakadw nalecych do SS w zasigu obozu koncentracyjnego w Owicimiu. Jeeli w jakim spokojniejszym okresie zdawao mi si, e widz ju koniec zarzdze i zalece Reichsfhrera SS oraz zakoczenie robt budowlanych, wwczas nagle przychodziy znowu plany i znw co innego byo gwatownie potrzebne.

161 162

Odilo Globocnik patrz charakterystyka na s. 260. W dniu 14.10.1943 r. w obozie zagady w Sobiborze wybucho powstanie winiw. Powstanie byo przygotowane przez tajn organizacj winiw, na ktrej czele sta Jeniec, kapitan armii radzieckiej Sasza Pieczerski oraz yd Leon Feldhendler, pochodzcy z kiewki. Chodzio o okoo 150 ydw radzieckich, polskich i holenderskich. Moment wybuchu powstania zosta przyspieszony, na skutek wstrzymania transportw ydw przeznaczonych na zagad, co pozwalao przypuszcza, e obz zostanie w niedugim czasie zlikwidowany wraz z reszt znajdujcych si w nim winiw. Winiowie zabili kilkunastu SS-manw i kilku nacjonalistw ukraiskich nalecych do stray obozowej. Kilkunastu winiom udao si przej bez szwanku pola minowe otaczajce obz i ukry si w lasach. Tylko ci ocaleli, reszta zostaa wymordowana. Dnia 2 wrzenia 1943 r. mia miejsce podobny bunt w Treblince. Patrz G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 160-161.

Ten cigy popiech, to wieczne naglenie przez Reichsfhrera SS, przez trudnoci wynike wskutek wojny, przez niemal codziennie powstajce niedomagania w obozach wynike z nieprzerwanego napywu winiw - sprawiay, e mylaem wycznie o swej pracy, e patrzyem na wszystko tylko z tego punktu widzenia. Bdc sam przynaglany do dziaania, nie dawaem take wytchnienia ogowi moich podwadnych: SS-manom, cywilnym funkcjonariuszom, zainteresowanym komrkom, firmom i winiom. Istniao dla mnie ju tylko jedno: posuwa si w pracy jak najszybciej naprzd, aby stworzy lepsze warunki i mc wykona otrzymane rozkazy. Reichsfhrer SS da od kadego, aby przy wypenianiu obowizkw dawa z siebie wszystko a do samozaparcia si. Kady czowiek w Niemczech powinien by w caej peni wykorzystany, abymy mogli wygra wojn. Zgodnie z wol Reichsfhrera SS obozy koncentracyjne zostay wczone w dzieo wzmoenia zbroje. Temu zadaniu naleao podporzdkowa wszystko z ca bezwzgldnoci. O stanowisku Himmlera wiadczyo wymownie jego wiadome przechodzenie do porzdku nad stosunkami panujcymi w obozie, ktre staway si nie do zniesienia. Zbrojenia trway i naleao pokonywa wszystkie przeszkody. Nie wolno mi byo pozwoli sobie na adne uczucia, ktre by mogy si temu przeciwstawi. Musiaem by jeszcze bardziej surowy, nieczuy i coraz bardziej bezlitosny wobec niedoli winiw. Widziaem wszystko zupenie dokadnie, czasem a nazbyt realnie, ale nie wolno mi si byo temu podda. W obliczu ostatecznego celu - koniecznoci wygrania wojny - wszystko, co gino po drodze, nie powinno mnie byo powstrzymywa od dziaania i musiao by uwaane za pozbawione znaczenia. W taki wanie sposb pojmowaem wwczas swoje zadanie. Nie wolno mi byo pj na front, musiaem wic w ojczynie czyni dla frontu wszystko, co byo w mojej mocy. Dzisiaj widz, e take i moje wysiki nie mogy wpyn na wygranie wojny. Wwczas jednak gboko wierzyem w nasze zwycistwo, dla ktrego, jak sdziem, powinienem pracowa i nie wolno mi niczego zaniedba. Zgodnie z wol Reichsfhrera SS Owicim sta si najwikszym w dziejach zakadem umiercania ludzi. Gdy w lecie 1941 r. Himmler osobicie wyda mi rozkaz przygotowania w Owicimiu miejsca masowej zagady ludzi, nie potrafiem sobie wwczas nawet w najmniejszym stopniu wyobrazi jego rozmiarw ani skutkw. Wprawdzie rozkaz by czym niesychanym i potwornym, ale jego uzasadnienie sprawio, e akcja eksterminacyjna wydaa mi si suszna. Wwczas nie zastanawiaem si nad tym, otrzymaem rozkaz i miaem go wykona. Nie mogem sobie pozwoli na sd o tym, czy masowe umiercanie ydw jest konieczne, czy nie; tak daleko patrze nie mogem. Jeli sam Fhrer nakaza ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej, stary narodowy socjalista, a tym bardziej oficer SS nie mg si nad tym zastanawia. Fhrer rozkazuje, my jestemy posuszni - haso to bynajmniej nie byo przez nas uwaane za frazes. Pojmowalimy je bardzo powanie. Od czasu mojego uwizienia mwiono mi wiele razy, e mogem sprzeciwi si temu rozkazowi, e nawet mogem zastrzeli Himmlera. Nie sdz, aby wrd tysicy oficerw SS cho jeden pozwoli sobie na sam myl o tym. Byo to po prostu niemoliwe. Wprawdzie wielu oficerw SS szemrao, a nawet urgao z powodu niejednego surowego rozkazu Reichsfhrera SS, ale wykonywali oni wszystkie rozkazy.

Reichsfhrer bolenie dotkn wielu oficerw SS swoj nieubagan surowoci, lecz ani jeden spord nich nie odwayby si - wedug mego najgbszego przekonania - targn na niego nawet w swych najskrytszych mylach. Osoba Reichsfhrera SS bya nietykalna. Jego zasadnicze rozkazy wydawane w imieniu Fhrera byy wite. Nie byo moliwoci zastanawiania si nad nimi i interpretowania ich. Wykonywane byy a do ostatecznych konsekwencji, a do wiadomego oddania ycia, jak to uczynio niemao oficerw SS podczas wojny. Nie na darmo w czasie szkolenia zwracano szczegln uwag SS-manw na przykady powicania si Japoczykw dla pastwa i cesarza, ktry by zarazem ich bogiem. Szkolenie SS nie mijao bez ladu jak wykady uniwersyteckie. Tkwio gboko w onierzach SS i Reichsfhrer SS dobrze wiedzia, czego mona da od swych sztafet ochronnych. Osoby postronne nie mog zrozumie, e nie byo ani jednego oficera SS, ktry by mg odmwi wykonania rozkazu Reichsfhrera lub zabi go z powodu wydania okrutnego rozkazu. Kady rozkaz Fhrera, a dla nas rwnie rozkaz Reichsfhrera SS, by zawsze suszny. Nawet Anglicy wyznaj w sprawach pastwowych zasad right or wrong - my country,163 ktr kieruje si kady Anglik majcy wyrobion wiadomo narodow. Zanim zacza si masowa zagada ydw, w latach 1941-1942 prawie we wszystkich obozach koncentracyjnych zlikwidowano radzieckich politrukw i komisarzy politycznych. Stosownie do tajnego zarzdzenia Fhrera 164 specjalne jednostki Gestapo wyszukiway politrukw i komisarzy politycznych w obozach jecw. Ci, ktrych znaleziono, byli przenoszeni do najbliszego obozu koncentracyjnego i tam likwidowani. Jako przyczyn zastosowania tego rodka podano do powszechnej wiadomoci, e Rosjanie zabijaj na miejscu kadego niemieckiego onierza, ktry jest czonkiem partii lub naley do jakiejkolwiek komrki NSDAP, szczeglnie czonkw SS, oraz e funkcjonariusze polityczni Armii Radzieckiej maj polecenie w razie dostania si do niewoli sia niepokj w obozach jecw i sabotowa prac. Wybrani w ten sposb w obozach jecw funkcjonariusze polityczni Armii Radzieckiej przysani zostali rwnie do Owicimia. Pierwsze, mniejsze transporty zostay rozstrzelane przez oddziay egzekucyjne.165 W czasie mojej nieobecnoci spowodowanej podr subow mj zastpca Schutzhaftlagerfhrer Fritzsch zastosowa przy zabijaniu gaz, preparat kwasu pruskiego - cyklon B,166 uywany w obozie do
163

Dobrze czy le ale to mj kraj. W zwizku z tymi wywodami Ha patrz rwnie jego zeznania z dnia 15.4.1946 r. IMT, t. XI s. 440 in. 164 Patrz przypis 89 na s. 125. 165 Midzy innymi jeden z takich transportw nadszed do Owicimia ju okoo poowy 1941 r. Obejmowa on kilkuset radzieckich jecw wojennych, ktrych zatrudniono wirowni i tam wymordowano strzaami z krtkiej broni maokalibrowej, opatami i kilofami. 166 Cyklon B - fabryczna nazwa preparatu wydzielajcego trujcy gaz cyjanowodr. Byy to grudki ziemi okrzemkowej nasycone kwasem pruskim. Cyklon B dla SS produkowao Niemieckie Towarzystwo Zwalczania Szkodnikw (Deutsche Gesellschaft fr Schdlingsbekmpfung), nalece pod skrtow nazw Degesch do koncernu IG-Farbenindustrie. Porednikiem w dostawach cyklonu do obozw koncentracyjnych, a szczeglnie do obozu owicimskiego bya spka dra Tescha i Stabenowa, znana pod firm Testa. Cz zachowanych dokumentw wynika, e cyklon przywoono do Owicimia samochodami ciarowymi SS wprost ze skadw tej firmy w Dessau.

niszczenia robactwa. Zapas cyklonu znajdowa si zawsze na miejscu. Po moim powrocie Fritzsch zameldowa mi o tym167 i przy nastpnym transporcie znw uyto tego gazu. Zagazowanie przeprowadzano w aresztach bloku 11. Ja sam, majc na twarzy mask gazow, przygldaem si umiercaniu. W zapchanych celach mier nastpowaa natychmiast po wrzuceniu cyklonu. Krtki, ju prawie zdawiony krzyk - i ju byo po wszystkim. Pierwszy wypadek stracenia ludzi za pomoc gazu nie dotar naleycie do mojej wiadomoci, by moe dlatego, e byem pod silnym wraeniem caej procedury. Lepiej przypominam sobie zagazowanie 900 Rosjan; odbyo si ono wkrtce potem w starym krematorium, poniewa korzystanie z bloku 11 wymagao zbyt wiele zachodu. W czasie wyadowywania transportu zrobiono w suficie kostnicy kilka dziur. Rosjanie musieli rozebra si w przedsionku, po czym wchodzili zupenie spokojnie do kostnicy, powiedziano im bowiem, e maj by odwszeni. Transport wypeni akurat ca kostnic. Nastpnie zamknito drzwi, a przez otwory wsypano gaz. Nie wiem, jak dugo trwao umiercanie, ale przez duszy czas sycha byo jaki szmer. Przy wrzucaniu gazu kilku jecw krzykno gaz, po czym rozleg si gony ryk i zaczto napiera od wewntrz na drzwi. Jednake drzwi wytrzymay napr. Dopiero po kilku godzinach otwarto i przewietrzono pomieszczenie. Wtedy po raz pierwszy zobaczyem w takiej masie zwoki zagazowanych. Jakkolwiek gorzej wyobraaem sobie mier wskutek zagazowania, to jednak poczuem si nieswojo: ogarno mnie uczucie grozy. mier tak wyobraaem sobie zawsze jako pene mczarni zaduszenie, tymczasem na zwokach nie byo wida jakichkolwiek ladw skurczw. Jak mi wyjanili lekarze, kwas pruski dziaa paraliujco na puca, lecz dziaanie jest tak szybkie i silne, e

Zestawienie obrotw firmy Degesch i Testa dowodzi, e w 1942 r. dostarczyy one do Owicimia 7 478,6 kg, a w 1943 r. 12 174,09 kg cyklonu B. Czysty zysk tych firm z handlu ludobjcz trucizn wzrs z 45 735,78 marek w 1941 r. do 127 985,79 marek w 1943 r. Dr Bruno Tesch zosta po wojnie skazany na kar mierci. Generalny dyrektor firmy Degesch, dr Gerhard Peters osiem stawa przed sdami niemieckimi. Tumaczy si on midzy innymi tym, e produkujc Cyklon B, dziaa w najlepszej wierze, i przynosi ulg ludziom i tak skazanym na mier. Po raz ostatni zasiad Peters na awie oskaronych w 1955 r. przed sdem przysigych we Frankfurcie nad Menem, ktry uniewinni go ,,z braku dowodw winy. W motywach wyroku sd przysigych podkreli, e wprawdzie Peters zgodzi si dobrowolnie dostarcza trujcego gazu do obozu, ale dzisiaj nie mona bez zarzutu dowie, czy rzeczywicie przy uyciu Cyklonu B umiercano ludzi w Owicimiu. 167 Przygotowanie i wykonanie tego pierwszego masowego zabijania ludzi za pomoc cyklonu B miao nastpujcy przebieg: Dnia 2.9.1941 r. Fritzsch w bunkrze bloku 11 pozostawi 10 winiw osadzonych tam dnia poprzedniego w zwizku z ucieczk winia z karnej kompanii. Pozostali z tej grupy w liczbie 9 oraz inni winiowie karnej kompanii wynieli na strych wszystkie ka z bloku 11. Ca karn kompani skierowano po pracy do bloku 5a. Dnia 3 wrzenia przeniesiono do bunkra 250 chorych winiw z blokw szpitalnych i wpdzono tam okoo 600 radzieckich jecw, po czym zasypano okna bunkrw ziemi. Gaz wsypywali SS-mani przez drzwi, ktre nastpnie zamknito. Dnia 4.9.1941 r. Rapportfhrer Palitzsch w masce gazowej otworzy drzwi bunkrw. Okazao si, e niektrzy ludzie jeszcze yj, wobec czego dosypano jeszcze cyklonu B i znw zamknito drzwi. Wieczorem dnia 5.9.1941 r. zabrano 20 winiw z karnej kompanii (blok 5a) oraz pielgniarzy z blokw szpitalnych i przeprowadzono ich na podwrze bloku 11, gdzie znajdowali si oficerowie SS Fritzsch, Meier, Palitzsch i lekarz dr Entress. Winiom wydano maski gazowe, rozkazano wej do bunkrw i wynosi zwoki na podwrze, skd do pnej nocy przewoono je wozami do krematorium. Wrd zabitych znajdoway si zwoki 10 winiw osadzonych w bunkrze w zwizku z ucieczk winia z karnej kompanii. Patrz D. Czech: Kalendarz wydarze w obozie koncentracyjnym Owicim-Brzezinka, Zeszyty Owicimskie 1959, nr 2.

nie wywouje objaww uduszenia, jak to jest na przykad przy gazie wietlnym lub cakowitym braku tlenu. Nad sam kwesti zabijania radzieckich jecw nie zastanawiaem si wwczas. Taki by rozkaz i musiaem go wykona. Otwarcie jednak powiem, e zagazowanie tego transportu podziaao na mnie uspokajajco, wkrtce przecie trzeba byo rozpocz masowe umiercanie ydw, a dotychczas ani ja, ani Eichmann168 nie zdawalimy sobie sprawy z tego, w jaki sposb bdzie si odbywa masowe zabijanie. Mia by uyty jaki gaz, ale nie wiadomo byo, o jaki gaz chodzi i jak naley go uywa. Teraz znalelimy zarwno gaz, jak i sposb postpowania. Zawsze ogarniaa mnie groza, gdy mylaem o masowych rozstrzeliwaniach, zwaszcza kobiet i dzieci. Miaem ju do egzekucji zakadnikw i innych masowych rozstrzeliwa nakazywanych przez Reichsfhrera SS albo RSHA. Teraz byem spokojny, e rzezie omin nas wszystkich i e ofiarom mona bdzie do ostatniej chwili oszczdzi cierpie. To wanie byo moj najwiksz trosk, gdy mylaem o tym, co Eichmann opowiada o rozstrzeliwaniach ydw przez oddziay operacyjne169 za pomoc karabinw maszynowych albo pistoletw maszynowych. Podobno rozgryway si potworne sceny: postrzeleni uciekali, a rannych - przede wszystkim kobiety i dzieci - dobijano. Czste samobjstwa w szeregach oddziaw operacyjnych byy spowodowane tym, e cige nurzanie si we krwi stawao si nie do zniesienia. Kilku czonkw tych oddziaw zwariowao, a wikszo podtrzymywaa si alkoholem przy wykonywaniu swej strasznej roboty. Wedug opowiada Hflego170 ludzie z Globocnikowych zakadw eksterminacji rwnie spoywali niesamowite iloci alkoholu. Wiosn 1942 r. przybyy z Grnego lska pierwsze transporty ydw,171 ktrzy mieli by wszyscy zabici. Zaprowadzono ich z rampy do bunkra I,172 urzdzonego w zagrodzie chopskiej, przez ki, na ktrych
168 169

Patrz charakterystyka Adolfa Eichmanna na s. 247. Oddziay operacyjne - Einsatzkommandos - wchodziy w skad specjalnych formacji Sipo i SD - Einsatzgruppen. Zadaniem tych formacji byo likwidowanie na okupowanych terenach ZSRR komisarzy politycznych, komunistw i ydw oraz zwalczanie partyzantw i ruchu oporu. Rozpoczynay one dziaalno bezporednio po zajciu terenu przez frontowe oddziay Wehrmachtu. Wyrok Amerykaskiego Trybunau Wojskowego w Norymberdze z dnia 10.4.1948 r. w sprawie przeciwko dowdcom tych specjalnych formacji stwierdzi, e wymordoway one okoo 2 milionw mczyzn, kobiet i dzieci spord niewinnej ludnoci cywilnej (Proces IX). Wyrok wraz z uzasadnieniem ogoszono w polskim tumaczeniu w Biuletynie XIV GKEZH 1963 r.). Patrz rwnie G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 205 i n. 170 SS-Hauptsturmfhrer Hans Hfle (ur. 19.6.1911 r.), czonek NSDAP i SS (nr 307469) by Stabsfhrerem u Globocnika w Lublinie. H pozna si z nim bliej w 1944 r. podczas swej pracy na stanowisku szefa urzdu DI WVHA w Oranienburgu. O dziaalnoci Hflego patrz w charakterystyce O. Globocnika, s. 263 i Dok. Norymb. NG2866. 171 Wedug Danuty Czech akcja ta miaa si rozpocz ju w styczniu 1942 r. (D. Czech: Kalendarz wydarze, Zeszyty Owicimskie 1958, nr 3, s. 62). Broszat podaje np., e ydzi z Bytomia zostali deportowani do Owicimia w dniu 15.2.1942 r. (Kommandant In Auschwitz, s. 123, przyp. 3). Patrz rwnie Dok. Norymb. NO-2074/75 i 2690/93. 172 Bunkrem I nazywano pierwsz komor gazow urzdzon w specjalnie do tego celu przebudowanym domku wysiedlonego mieszkaca wsi Brzezinka. Zarwno tu, jak i nastpnie przy bunkrze II wybudowano barakirozbieralnie. Ofiary rozbieray si w tych barakach lub pod goym niebem i szy nago do komr gazowych. Bunkier I mia dwie komory. Na zewntrznej stronie drzwi wejciowych znajdowa si napis do ani, a na wewntrznej

pniej znajdowa si odcinek budowlany III. Prowadzili ich Aumeier i Palitzsch oraz kilku Blockfhrerw; rozmawiali z nimi moliwie beztrosko, wypytujc o zawody i umiejtnoci, aby w ten sposb wprowadzi ich w bd. Po przyjciu do zagrody kazano si ydom rozebra. Pocztkowo szli spokojnie do izb, w ktrych miaa si odby dezynfekcja, ale niebawem kilku z nich zaczo okazywa zaniepokojenie i mwi o mierci przez uduszenie. Powstaa pewnego rodzaju panika. Natychmiast wszystkich ydw znajdujcych si jeszcze na zewntrz wpdzono do komr i zamknito za nimi drzwi na ruby. Przy nastpnych transportach od razu wyawiano niespokojne elementy i nie spuszczano ich z oczu. Jeeli zauwaono zaniepokojenie, to tych, ktrzy je szerzyli, prowadzono niepostrzeenie poza budynek i tam zabijano z karabinu maokalibrowego w taki sposb, aby inni nie mogli zauway. Obecno Sonderkommando i jego spokojne zachowanie si zmniejszao zaniepokojenie tych, ktrzy przeczuwali co zego. Uspokajajcy wpyw wywierao i to, e niektrzy czonkowie Sonderkommando wchodzili do pomieszcze i pozostawali w nich do ostatniego momentu, a jeden z SS-manw sta do koca pod drzwiami. Najwaniejsze jednak byo to, aby przy caej procedurze doprowadzania i rozbierania winiw panowa jak najwikszy spokj. Tylko bez krzykw, bez popdzania! Jeeli kto nie chcia si sam rozebra, uciekano si do pomocy tych, ktrzy ju byli rozebrani, albo czonkw Sonderkommando. Nawet opornych uspokajano, przemawiajc do nich agodnie, i w ten sposb skaniano ich do rozebrania si. Winiowie z Sonderkommando dbali, aby rozbieranie odbywao si szybko i aby ofiary nie miay zbyt duo czasu na zastanawianie si. Gorliwa pomoc Sonderkommando przy rozbieraniu i wprowadzaniu do komr gazowych bya czym jedynym w swoim rodzaju. Nigdy nie byem wiadkiem ani nie syszaem, aby czonkowie tych druyn cho jednym sowem napomknli osobom przeznaczonym do zagazowania o tym, co je czeka. Przeciwnie, prbowali wszystkiego, aby je wprowadzi w bd, a szczeglnie, by uspokaja tych, ktrzy co przeczuwali. Jeeli ydzi nie wierzyli SS-manom, to mieli zaufanie do winiw tej samej rasy. Do Sonderkommando przeznaczano wycznie ydw pochodzcych z tych samych krajw, z ktrych przybywali objci dan akcj - przede wszystkim w tym celu, aby mogli si z nimi porozumiewa i uspokaja ich. Nowo przybyli kazali sobie opowiada o yciu w obozie i pytali zazwyczaj o miejsce pobytu znajomych i krewnych z wczeniejszych transportw. Ciekawe byo, jak czonkowie Sonderkommando okamywali ich, z jak si przekonania wmawiali w nich rzeczy i jakimi gestami podkrelali swe opowiadania!173 Wiele kobiet ukrywao swe niemowlta pod stosami ubra. Czonkowie Sonderkommando zwracali na to szczegln uwag i tak dugo namawiali kobiet, a zabraa dziecko z sob. Kobiety ukryway dzieci w obawie, e dezynfekcja moe im zaszkodzi. Mniejsze dzieci przewanie pakay przy rozbieraniu w takich
drzwi wyjciowych - napis do dezynfekcji. Za tymi drugimi drzwiami znajdowao si otwarte pole, na ktre wyrzucano zwoki zagazowanych. 173 Patrz T. Borowski: Prosz pastwa do gazu, Wybr opowiada, s. 90-112; D. Lebovi - A. Obrenovi: Himmelkommando. Przekad Z. Stoberskiego. Dialog 1953, nr 1, s. 40-95; M. Broszat: Wstp do edycji Kommandant in Auschwitz. s. 18.

niezwykych dla nich okolicznociach, gdy jednak matki lub czonkowie Sonderkommando przyjanie do nich przemwili, uspokajay si i bawic si lub przekomarzajc wchodziy do komr z zabawkami w rkach. Zauwayem, e kobiety, ktre przeczuway lub wiedziay, co je czeka, zdobyway si na to, aby mimo miertelnej trwogi w oczach artowa z dziemi lub agodnie je przekonywa. Pewna kobieta podesza do mnie i wskazujc na czworo swych dzieci, ktre wziy si grzecznie za rce, aby prowadzi najmodsze przez nierwny teren, szepna mi: Jak moecie zdoby si na to, aby zamordowa te liczne, mie dzieci? Czy nie macie serc? Jaki starzec przechodzc obok mnie sykn: Niemcy bd musiay ciko odpokutowa za to masowe mordowanie ydw! Oczy jego pony nienawici. Mimo to poszed odwanie do komory gazowej, nie troszczc si o innych. Pewna moda kobieta zwrcia na siebie moj uwag, gdy nadzwyczaj gorliwie, biegajc tu i tam, pomagaa rozbiera si maym dzieciom i starszym kobietom. Swym wygldem i podnieceniem zwrcia moj uwag ju podczas selekcji transportu. Miaa wtedy przy sobie dwoje maych dzieci. Nie wygldaa na ydwk. W tym czasie nie miaa ju przy sobie dzieci. Krcia si do koca koo kobiet, ktre miay duo dzieci i nie byy jeszcze rozebrane, przemawiaa do nich serdecznie, uspokajaa dzieci. Jedna z ostatnich wesza do bunkra. W drzwiach zatrzymaa si i powiedziaa: Wiedziaam od pocztku, e do Owicimia jedziemy na zagad; umknam zaliczenia mnie do zdolnych do pracy, biorc do siebie dzieci. Chciaam przey to wszystko w peni i z caa wiadomoci. Zapewne nie bdzie to dugo trwao. Bdcie zdrowi! Od czasu do czasu zdarzao si take, e kobiety przy rozbieraniu wydaway nagle okrzyki wstrzsajce do szpiku koci, wyryway sobie wosy, zachowyway si jak szalone. Wtedy szybko wyprowadzano je i za budynkiem zabijano strzaem w kark z broni maokalibrowej. Zdarzao si rwnie, e kobiety widzc, i czonkowie Sonderkommando wychodz z komory, i zdajc sobie spraw z tego, co si teraz stanie, wykrzykiway wszelkie moliwe przeklestwa pod naszym adresem. Widziaem, jak jaka kobieta przy zamykaniu komory chciaa wypchn swe dzieci i woaa z paczem.: Zostawcie przy yciu przynajmniej moje drogie dzieci! Byo wiele takich wstrzsajcych scen, ktre robiy wraenie na wszystkich obecnych. Wiosn 1942 r. setki zdrowych ludzi przechodziy pod kwitncymi drzewami owocowymi chopskiej zagrody i szy, najczciej nic nie przeczuwajc, do komr gazowych na mier. Ten obraz budzenia si ycia i przemijania dzi jeszcze stoi mi przed oczami. Ju przebieg selekcji transportw na rampie obfitowa w rne zajcia. Wskutek rozdzielania rodzin, mczyzn od kobiet i dzieci, powstawao w transporcie wielkie podniecenie i zaniepokojenie. Nastpnie oddzielanie zdolnych do pracy pogarszao jeszcze ten stan. Rodziny oczywicie chciay by razem. Ci, ktrych ju wybrano, wracali do rodzin, a matki z dziemi usioway przedosta si do mw lub starszych dzieci przeznaczonych do pracy.

Czsto powstawao takie zamieszanie, e trzeba byo ponownie przeprowadza selekcj. Brak miejsca nie pozwala na zastosowanie lepszych metod selekcji. Wszelkie prby uspokojenia podnieconych mas ludzkich spezay na niczym; czsto musiano przywraca porzdek si. Ju wielokrotnie mwiem: ydzi maj silnie rozwinity zmys rodzinny. Czepiaj si siebie wzajemnie jak opian. A jednak wedug moich spostrzee brakuje im poczucia wzajemnej przynalenoci. Mona by myle, e w takiej sytuacji jeden powinien chroni drugiego. Nie, przeciwnie: czsto si z tym spotykaem i syszaem o tym, e ydzi - szczeglnie z zachodu - podawali adresy swych ukrywajcych si jeszcze wspplemiecw. Jaka kobieta ju z komory gazowej krzykna do podoficera jeszcze jeden adres jakiej ydowskiej rodziny. Jaki mczyzna, sdzc z ubrania i sposobu bycia - nalecy do najlepszych sfer, przy rozbieraniu si poda mi karteczk; znajdowao si na niej wiele adresw rodzin holenderskich, u ktrych ukrywali si ydzi. Nie mog sobie wytumaczy, co skaniao ydw do tych doniesie. Czy pyno to z osobistej zemsty, czy z zawici, czy te z tego, e zazdrocili innym dalszego ycia. Rwnie osobliwe byo cae zachowanie si czonkw Sonderkommando. Wszyscy oni wiedzieli, e po zakoczeniu akcji spotka ich taki los, jaki spotka tysice ydw, przy ktrych umiercaniu byli tak bardzo pomocni. Mimo to wykazywali gorliwo, ktra mnie zawsze zdumiewaa. Nie tylko nigdy nie mwili ofiarom o tym, co je czeka, nie tylko troskliwie pomagali im przy rozbieraniu si, lecz nawet stosowali przemoc wobec opornych, wyprowadzajc ich za budynek i przytrzymujc przy rozstrzeliwaniu. Prowadzili swoje ofiary w taki sposb, aby nie mogy widzie podoficera czekajcego z broni w rku na moment, gdy niepostrzeenie bdzie mg przyoy bro do tyu gowy ofiary. W ten sposb postpowali rwnie z chorymi i uomnymi, ktrych nie mona byo doprowadzi do komr gazowych. Wszystko to robili tak naturalnie, jak gdyby sami byli powoani do przeprowadzania akcji zagady. To oni wycigali zwoki z komr, usuwali zote zby, obcinali wosy, wlekli do dow czy piecw. Oni podtrzymywali ogie w doach, oni polewali zwoki zebranym tuszczem, oni wreszcie rozgrzebywali ponce gry zwok, aby zapewni dopyw powietrza. Wszystkie te roboty wykonywali jakby z tp obojtnoci, jak gdyby chodzio o jak powszedni czynno. Cignc zwoki jedli albo palili. Nawet przy takiej okropnej robocie, jak spalanie zwok, ktre ju przez duszy czas leay w masowych grobach, nie przestawali je. Zdarzao si czsto, e ydzi z Sonderkommando znajdowali swoich najbliszych wrd umierconych lub wrd tych, ktrzy szli do komr. Zapewne byli przejci, mimo to jednak nie dochodzio do zaj. Byem wiadkiem takiego wypadku. Przy wyciganiu zwok z komory w przerobionej chaupie jeden z czonkw Sonderkommando stan nagle jak wryty; sta przez chwil niby urzeczony, potem wraz ze swym towarzyszem poszed dalej ze zwokami. Na moje pytanie, co si stao, kapo odpowiedzia, e czowiek ten odnalaz midzy zwokami wasn on. Obserwowaem go jeszcze przez chwil, lecz nic szczeglnego nie zauwayem w jego zachowaniu si. Jak przedtem, tak i teraz cign za sob zwoki. Gdy w jaki czas potem przyszedem znw do Sonderkommando, siedzia razem z innymi przy jedzeniu, jak gdyby nic nie zaszo. Czy tak

dobrze potrafi ukry swe wzruszenie, czy te tak ju stpia, e nawet to przeycie nie mogo go poruszy? . Co dawao ydom z Sonderkommando siy do wykonywania dniem i noc tej straszliwej roboty? Czy liczyli na jaki szczeglny przypadek, ktry pozwoli im przelizn si tu obok mierci? Czy tak stpieli, a moe osabli wskutek wszystkich okropnoci, e nie potrafili sami skoczy z sob, aby unikn takiego istnienia?174 Obserwowaem ich bardzo uwanie, a jednak nie zdoaem zgbi ich zachowania si. ycie i umieranie ydw postawio przede mn wiele zagadek, ktrych nie byem w stanie rozwiza. * Wszystkie te przeycia, wszystkie wydarzenia, ktre tu przedstawiem, a do ktrych mgbym doda niezliczon ilo innych, tylko czciowo i niedostatecznie owietlaj cay przebieg akcji eksterminacyjnej. Ci, ktrzy brali udzia w tym masowym niszczeniu i do ktrych wiadomoci doszo ono wraz ze wszystkimi towarzyszcymi mu zjawiskami, nie mogli przej nad nim do porzdku. Wszystkim - poza nielicznymi wyjtkami - odkomenderowanym do tej potwornej roboty, do tej suby, a take i mnie, wypadki te day duo do mylenia i pozostawiy gbokie wraenie. Bardzo wielu biorcych udzia w akcji czsto podchodzio do mnie podczas moich obchodw kontrolnych przez miejsca zagady, aby pozby si wtpliwoci, podzieli si swymi wraeniami; chcieli, abym ich uspokoi. Z ich poufnych rozmw dochodzio do mnie ustawiczne pytanie: czy to, co musimy robi, jest konieczne? Czy jest konieczne niszczenie setek tysicy kobiet i dzieci? A ja, ktry sam w gbi duszy stawiaem sobie to pytanie niezliczon ilo razy, musiaem zbywa ich rozkazem Fhrera, musiaem ich w ten sposb pociesza. Musiaem im mwi, e to niszczenie ydostwa jest konieczne, aby Niemcy, aby naszych potomkw uwolni po wieczne czasy od najzawzitszych przeciwnikw. Wprawdzie dla nas rozkaz Fhrera, jak i to, e musi go wykona SS, byo czym niewzruszonym, ale jednak trawiy wszystkich skryte wtpliwoci. Ja w adnym razie nie mogem przyzna si do podobnych wtpliwoci. Chcc zmusi innych do psychicznego przetrwania, musiaem okazywa niezomne przewiadczenie o koniecznoci wykonania tego twardego i okrutnego rozkazu. Wszyscy patrzyli na mnie, chcc si przekona, jakie wraenie robi na mnie opisane sceny, jak na nie reaguj. Z tego punktu widzenia dokadnie mnie obserwowano, omawiano kade moje odezwanie si. Musiaem bardzo panowa nad sob, aby pod wpywem wzburzenia spowodowanego tym, co widziaem, nie zdradzi swoich wtpliwoci. Musiaem uchodzi za czowieka zimnego i pozbawionego serca w
174

H nie wspomina o tym, e ydzi zmuszeni do pracy w Sonderkommando zorganizowali w dniu 7.10.1944 r. bunt i podpalili krematorium IV. Kilku SS-manw zostao zabitych, jednake bunt szybko opanowano, mordujc wikszo czonkw Sonderkommando. Zgino wwczas 455 winiw. Czonkowie Sonderkommando brali aktywny udzia w walce prowadzonej przez obozowy Ruch Oporu, dostarczali szczegowych wiadomoci dla wywiadu, wykonywali potajemnie zdjcia fotograficzne z akcji zagady, dostarczali rodkw materialnych na finansowanie ucieczek i niejednokrotnie wzywali do buntu ofiary z masowych transportw przeznaczonych na zagad. Patrz rwnie L. Adelsberger: Auschwitz, s. 102.

obliczu wypadkw, ktre u kadego jeszcze odczuwajcego, po ludzku powodoway skurcz serca. Nie mogem si nawet odwrci, gdy ogarniao mnie naturalne, ludzkie wzburzenie. Musiaem przyglda si obojtnie, jak matki ze miejcymi si lub paczcymi dziemi szy do komr gazowych. Pewnego razu dwoje maych dzieci tak pogryo si w zabawie, e matka nie moga ich od niej oderwa. Nawet ydzi z Sonderkommando nie chcieli zabra dzieci. Nigdy nie zapomn bagajcego o zmiowanie spojrzenia matki, ktra wiedziaa, o co chodzi. Ci, ktrzy ju byli w komorze, zaczynali si niepokoi musiaem dziaa. Wszyscy patrzyli na mnie. Skinem na podoficera subowego, a ten wzi opierajce si dzieci na rce i zanis je do komory wrd rozdzierajcego serce paczu matki idcej za nimi. Najchtniej zapadbym si pod ziemi pod wpywem wspczucia, ale nie wolno mi byo okaza najmniejszego wzruszenia. Musiaem na wszystko patrze. Dniem i noc byem obecny przy wyciganiu i spalaniu zwok; godzinami przygldaem si wyrywaniu zbw, obcinaniu wosw i wszelkim innym okropnociom. Przebywaem godzinami wrd odraajcego odoru wydobywajcego si przy rozkopywaniu masowych grobw i spalaniu zwok.175 Na skutek zwrconej mi przez lekarzy uwagi ja sam musiaem przez okienko komory gazowej przyglda si mierci. Musiaem to robi, poniewa na mnie byy zwrcone oczy wszystkich, poniewa musiaem wszystkim pokaza, e nie tylko wydaj rozkazy i zarzdzenia, lecz take jestem osobicie przy ich wykonywaniu, tak jak wymagaem tego od innych. Reichsfhrer SS przysya od czasu do czasu rozmaitych dygnitarzy NSDAP i SS do Owicimia, aby si przyjrzeli zagadzie ydw. Na wszystkich wywara ona wielkie wraenie. Nieraz ci, ktrzy przedtem bardzo gorliwie rozprawiali o koniecznoci zagady, stawali si milczcy i cisi na widok ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej. Zapytywano mnie, jak ja i moi ludzie moemy nieustannie patrze na to, jak moemy wytrzyma. Odpowiadaem zawsze, e rozkaz Fhrera musi by wykonany z elazn konsekwencj i wobec tego wszystkie ludzkie odruchy powinny znikn. Kady z tych panw mwi, e nie chciaby wykonywa takiego zadania. Nawet Mildner176 i Eichmann, z pewnoci dostatecznie gruboskrni, wcale nie mieli ochoty zamieni si ze mn. Tego zadania nikt mi nie zazdroci. Wielokrotnie i szczegowo rozmawiaem z Eichmannem o wszystkim, co czyo si z ostatecznym rozwizaniem kwestii ydowskiej, nie ujawniajc jednak swej wewntrznej udrki. Wszelkimi rodkami
175

Do dnia 30.11.1942 r. wykopano i spalono 107 000 zwok. Liczba ta obejmowaa zwoki ydw z pocztkowego okresu masowego Ich zabijania za pomoc gazu, zwoki winiw, ktrzy zginli w Owicimiu w okresie zimowym 1941-1942 r., kiedy krematorium I byo nieczynne, a krematoria w Brzezince nie zostay jeszcze uruchomione, oraz zwoki winiw, ktrzy zginli w Brzezince. Prac wykonao Sonderkommando. W dniu 3.12.1942 r. przepdzono je w liczbie okoo 300 winiw z Brzezinki do obozu w Owicimiu, wprowadzono do komory gazowej przy krematorium I i zabito za pomoc gazu. Likwidacj Sonderkommando przeprowadzano nastpnie co pewien okres. Patrz D. Czech: Kalendarz wydarze, Zeszyty Owicimskie 1958, nr 3, s. 118 i n. 176 SS-Standartenfhrer dr Rudolf Mildner (ur. 10.7.1902 r.) czonek NSDAP (nr 614080) i SS (nr 275741) by szefem Stapoleitstelle w Katowicach, do ktrej okrgu nalea Owicim. W listopadzie 1941 r. przewodniczy komisji, ktra przeprowadzia selekcj jecw radzieckich i uznanych za fanatycznych komunistw oraz politycznie obcionych skazaa na zagad. Mildner przewodniczy czsto kompletom policyjnego sdu doranego, odbywajcego posiedzenia w bloku 11 w Owicimiu. W procesie przed MTW w Norymberdze wystpowa w charakterze wiadka. W 1949 r. zosta zwolniony i nie stawa ju wicej przed sdem. Patrz Dok. Norymb. NO-5849 i IMT, t. XI, s. 252; G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 123 i 537.

usiowaem wybada go, jak naprawd w gbi duszy zapatruje si na ostateczne rozwizanie. Jednake Eichmann wystpowa wprost optaczo za cakowit zagad wszystkich ydw, ktrych mona dosta w rce, i nie zmienia zdania nawet wtedy, kiedy by zupenie oszoomiony alkoholem i kiedy bylimy z nim sam na sam. Musimy jak najszybciej, bez miosierdzia i z zimn obojtnoci przeprowadzi zagad. Okazywanie jakichkolwiek wzgldw gorzko by si pniej na nas zemcio. Wobec tak bezwzgldnej konsekwencji musiaem jak najgbiej pogrzeba swoje ludzkie hamulce. Tak, musz otwarcie przyzna, e te ludzkie odruchy wydaway mi si - po takich rozmowach z Eichmannem - niemal zdrad Fhrera. Nie mogem znale wyjcia z tej rozterki duchowej. Musiaem nadal przeprowadza proces zagady, masowe mordy i nadal to przeywa, nadal obojtnie przyglda si temu, co mnie wewntrznie najgbiej poruszao. Musiaem ustosunkowa si na zimno do wszystkich wydarze. Chocia nawet mniejsze przeycia, ktre moe wcale nie dochodziy do wiadomoci innych, nie zacieray si w mojej pamici. A przecie w Owicimiu doprawdy nie mogem uskara si na nudy. Jeeli jakie zajcie bardzo mnie wzburzyo, to nie mogem wraca do domu, do mojej rodziny. Dosiadaem, konia i w tej szalonej jedzie odganiaem straszliwe obrazy. Czsto w nocy szedem do stajni i tam znajdowaem uspokojenie wrd moich ulubiecw. Zdarzao si, e kiedy byem w domu, myli moje nagle zwracay si ku jakim szczegom akcji eksterminacyjnej. Musiaem wtedy wychodzi z domu. Nie mogem wytrzyma w serdecznej atmosferze rodzinnej. Gdy widziaem, jak nasze dzieci wesoo si bawiy i jak bardzo szczliwa bya moja ona, majc przy sobie najmodsz creczk, przychodzio mi nieraz na myl: jak dugo jeszcze bdzie trwao wasze szczcie? ona moja nigdy nie moga wytumaczy sobie moich pospnych nastrojw i przypisywaa je kopotom zwizanym ze sub. Stojc noc przy transportach, przy komorach gazowych, przy pomieniach - mylaem czsto o swojej onie i dzieciach, nie wic tych myli bliej z tym wszystkim, co si dziao dokoa. Nieraz syszaem to samo od ludzi onatych penicych sub w krematoriach. Gdy si widzi, jak kobiety z dziemi id do komr gazowych, mimo woli myli si o wasnej rodzinie. Nie znalazem ju szczcia, odkd w Owicimiu zaczo si masowe zabijanie. Byem, niezadowolony z siebie. Nie byo wida, kiedy si ta praca skoczy i kiedy gwne zadanie zostanie wykonane; nie mona te byo polega na wsppracownikach. Przeoeni nie rozumieli mnie i nie chcieli wysucha, kiedy si do nich zwracaem. Sytuacja, w ktrej si znajdowaem, nie bya ani przyjemna, ani godna pozazdroszczenia. A jednak wszyscy w Owicimiu sdzili, e komendant dobrze sobie yje. Prawda, e mojej rodzinie byo dobrze w Owicimiu. Speniano kade yczenie ony i dzieci. Dzieci mogy szale do woli, ona miaa tyle ulubionych kwiatw, e czua si wrd nich jak w raju. Winiowie starali si, jak mogli, aby zrobi co przyjemnego mojej onie i dzieciom, aby wywiadczy im jak przysug. aden byy wizie nie mgby prawdopodobnie powiedzie, e go w naszym domu pod jakimkolwiek wzgldem le potraktowano. Moja ona najchtniej podarowaaby co kademu winiowi, ktry u nas pracowa, a dzieci cigle ebray u mnie o papierosy dla winiw. Szczeglnie byy one przywizane do ogrodnikw.

Caa nasza rodzina odznaczaa si uderzajcym zamiowaniem do rolnictwa, szczeglnie lubia zwierzta. Co niedziela musiaem z rodzin objeda pola i chodzi po stajniach; nawet psiarni nie mona byo pomin. Najwikszymi wzgldami cieszyy si oba nasze konie i rebak. Dzieci zawsze miay w ogrodzie jakie osobliwe zwierzaki, ktre im znosili winiowie: to wie, to znw kuny, koty lub jaszczurki. Cigle byo w ogrodzie co nowego i interesujcego. W lecie dzieci pluskay si albo w basenie kpielowym w ogrodzie, albo w Sole. Najwiksz rado sprawiao im, gdy tatu kpa si razem z nimi. On jednak mia tak mao czasu na te wszystkie zabawy dziecice. Dzi gorzko auj, e nie powiciem wicej czasu mojej rodzinie, ale zawsze uwaaem, e musz by stale na subie. Przez to przesadne poczucie obowizku sam czyniem swe ycie jeszcze ciszym, ni byo ono ju samo przez si. ona moja wci mnie ostrzegaa mwic: Nie myl tak cigle o subie, myl take o swojej rodzinie. Lecz co moja ona moga wiedzie o tym, co mnie gnbio. Nigdy si o tym nie dowiedziaa.177

Na stanowisku szefa urzdu DI (1943-1945)

Gdy na wniosek Pohla Owicim zosta podzielony,178 pozwoli mi Pohl wybiera midzy stanowiskiem, komendanta w Sachsenhausen a stanowiskiem szefa urzdu DI. U Pohla byo to czym niezwykym, e pozwoli oficerowi wybiera stanowisko; w dodatku da mi jeszcze dwadziecia cztery godziny do namysu. By to z jego strony tylko yczliwy gest, aby mnie pocieszy po odejciu z Owicimia. W pierwszej chwili rozstanie byo dla mnie bolesne wanie dlatego, e zrosem si z Owicimiem ze wzgldu na te wszystkie trudnoci i braki, na wiele cikich moich zada. Potem byem zadowolony, e si uwolni od tego wszystkiego.

177

Podobnie jak poprzednio w autobiografii (s. 63 i 83) i nastpnie w licie do ony, tak i tutaj H podkrela ukrywanie wobec otoczenia wasnych przey wewntrznych. Kwesti, czy ona Ha wiedziaa o faktach, o ktrych tu H pisze, wyjania nastpujcy fragment zezna Ha zoonych przez niego przed Midzynarodowym Trybunaem Wojskowym w Norymberdze. W toku przesuchania na rozprawie w dniu 15.4.1946 r. w charakterze wiadka obrony oskaronego Kaltenbrunnera, H na zapytanie obrocy dotyczce zachowania w tajemnicy akcji masowej zagady ydw wyjani, e Himmler zobowiza go osobicie do traktowania tej sprawy jako cile tajnej. Na dalsze pytania H odpowiedzia nastpujco: Pytanie: Czy pan wobec nie wtajemniczonych osb trzecich naruszy kiedykolwiek woony na pana obowizek? Odpowied: Nie. Do koca 1942 r. nie. Pytanie: Dlaczego podaje pan ten termin? Czy po tym terminie opowiedzia pan o tym osobom trzecim? Odpowied: W kocu 1942 r. wypowiedzi byego Gauleitera Grnego lska zwrciy uwag mojej ony na wydarzenia, ktre zachodziy w naszym obozie. ona moja zapytaa si mnie pniej, czy to jest prawda. Potwierdziem to mojej onie. By to jedyny wypadek zamania przyrzeczenia danego Reichsfhrerowi. Z nikim innym na ten temat nigdy nie rozmawiaem (IMT, t. XI, s. 441). 178 W listopadzie 1942 r. obz owicimski wraz ze wszystkimi podlegymi mu obozami zosta podzielony na trzy samodzielne obozy: obz koncentracyjny Owicim I (obz macierzysty), obz koncentracyjny Owicim II (Brzezinka) i obz koncentracyjny Owicim III (Buna oraz wszystkie obozy pracy). Od 25.11.1944 r. obozy Owicim I i II zostay poczone. Owicim III przemianowano na obz Monowice (rozkazy garnizonowe nr 53/43 i 29/44 oraz Dok. Norymb. NO-2736).

W adnym razie nie chciaem, by duej komendantem obozu. Tego miaem ju naprawd dosy po dziewiciu latach pracy w obozach, a po trzech i p w Owicimiu. Wybraem wic stanowisko szefa urzdu DI. Zreszt nie pozostawao mi nic innego. Na front i nie mogem: Reichsfhrer SS dwukrotnie odmwi mi tego bezwarunkowo.179 Praca biurowa zupenie mi nie odpowiadaa, jednak Pohl powiedzia mi, e mog urzd tak przeksztaci, jak bd uwaa za stosowne. Glcks rwnie pozostawi mi cakowicie woln rk, gdy objem urzd w dniu 1 grudnia 1943 r. Glck nie by zadowolony z mojej nominacji na to stanowisko i z tego, e wanie ja miaem si znale w jego najbliszym otoczeniu. Pogodzi si jednak z tym, bo nie mona byo zmieni yczenia Pohla. Uwaaem za swoje zadanie - nie chcc traktowa urzdowania tylko jako przyjemne i spokojne zajcie okazywanie przede wszystkim pomocy komendantom i rozpatrywanie wszystkich spraw pod ktem widzenia potrzeb obozu. Chciaem postpowa przeciwnie, ni byo to dotychczas w zwyczaju DI.180 Przede wszystkim chciaem, by w cigym kontakcie z obozami, aby dziki osobistemu wgldowi mc naleycie oceni trudnoci i niedomagania i wydoby od wyszych instancji wszystko, co si jeszcze da. Na podstawie przechowywanych w moim urzdzie akt, rozkazw i korespondencji mogem teraz zaznajomi si z rozwojem obozw od czasu, kiedy Eicke by inspektorem, i wyrobi sobie o nich zdanie. Wielu obozw jeszcze nie znaem osobicie. W DI znajdowa si rejestr korespondencji Inspektoratu z obozami, z wyjtkiem spraw czysto administracyjnych, sanitarnych lub zwizanych z zatrudnieniem, winiw. Mona wic byo na miejscu wyrobi sobie pogld o kadym obozie. Nic wicej jednak nie mona si byo dowiedzie, siedzc stale w urzdzie. Ani z korespondencji, ani z akt nie powstawa obraz tego, co si dziao w obozach i jak naprawd wyglday. W tym celu naleao osobicie objecha obozy, majc oczy szeroko otwarte. Do tego wanie dyem. Odbywaem wiele podry subowych, najczciej na yczenie Pohla, ktry widzia we mnie specjalist od wewntrznych spraw obozowych. Zobaczyem wic, jak obozy naprawd wyglday: ukryte braki i niedomagania. Udao mi si wsplnie z Maurerem181 z DII, ktry by zastpc Glcksa i waciwym, inspektorem, usun wiele zego. Jednake w 1944 r. niewiele dao si ju zmieni. Obozy przepeniay si coraz bardziej, co pocigao za sob zwyke w tych razach, ze skutki. Z Owicimia wycofano wprawdzie dziesitki tysicy ydw w celu uycia ich w nowych zakadach zbrojeniowych, ale wpadli z deszczu pod rynn. Baraki pozbijane w najwikszym, popiechu, wrd trudnoci nie do wiary - przedstawiay beznadziejny widok w swej kracowej prymitywnoci, odpowiadajcej wytycznym penomocnika Rzeszy do spraw budownictwa. Do tego dochodzia cika praca, do ktrej ydzi nie byli przyzwyczajeni, i coraz skpsze wyywienie. Gdyby
179

Odmowa spowodowana bya tym, e H by wtajemniczony (Geheimnistrger), e znany mu by szereg spraw traktowanych jako cile tajne sprawy pastwowe. Chodzio tu przede wszystkim o spraw masowej zagady ydw. Takich wtajemniczonych nie wysyano na front, gdy zachodzio niebezpieczestwo, e mog si dosta w rce nieprzyjaciela i ujawni tajemnice. 180 poprzednikiem Ha na stanowisku szefa urzdu DI by SS-Obersturmbannfhrer Artur Liebehenschel, ktry przyszed na miejsce Ha jako komendant do Owicimia. 181 Gerhard Maurer patrz charakterystyka na s. 257.

winiw zaprowadzono w Owicimiu wprost do komr gazowych, oszczdzono by im wiele mczarni. Umierali po krtkim czasie bez wielkiej, a czsto bez adnej korzyci dla spraw dozbrojenia. Wskazywaem na to wielokrotnie w swoich raportach, jednake nacisk Reichsfhrera SS, ktry domaga si wicej winiw dla zbroje, by silniejszy. Oszoamia si on wzrastajcymi z tygodnia na tydzie liczbami zatrudnionych winiw, a nie zwraca uwagi na liczby dotyczce miertelnoci. W ubiegych latach by wcieky, gdy wzrastaa miertelno, teraz nic o tym, nie mwi. Moim zdaniem, ktremu niejednokrotnie dawaem wyraz, naleao w Owicimiu wyszukiwa tylko najzdrowszych i najsilniejszych ydw. Wtedy wprawdzie nie mona by byo podawa w sprawozdaniach duej liczby osb zdolnych do pracy, ale za to miaoby si ludzi rzeczywicie zdolnych do pracy przez dugi czas. Na papierze byy wprawdzie wysokie liczby, ale w rzeczywistoci mona byo od razu odliczy od nich powany odsetek. Tacy robotnicy obciali tylko obozy, zabierali miejsce i jedzenie zdolnym do pracy. Niczego nie dokonali, a przez swoj obecno powodowali, e wielu ludzi zdolnych jeszcze do pracy stawao si niezdolnymi. Ostateczny rezultat mona byo obliczy bez pomocy suwaka. O tym jednak mwiem ju do, a krelc charakterystyki osb opisaem to wszystko szczegowo.182 Dziki memu stanowisku nawizaem bliszy i bardziej bezporedni kontakt z RSHA. Poznaem wszystkie urzdy, ktre miay do czynienia z obozami koncentracyjnymi i byy dla nich miarodajne, wraz z ich kierowniczym personelem. Poznaem rwnie pogldy RSHA na zadania obozw koncentracyjnych. Pogldy te byy rozmaite, zalenie od postawy kierownika danej komrki. Szefa Urzdu IV183 opisaem, szczegowo; jego pogldw nie mogem nigdy dobrze pozna, poniewa kry si za Reichsfhrerem SS. Referat Aresztw Ochronnych IVC184 hodowa starym, przedwojennym zasadom, powicajc wiele uwagi pisaninie. Nie zwracano dostatecznej uwagi na wymagania, ktre stawiaa wojna, w przeciwnym bowiem razie musiano by zwalnia wicej winiw. Bdem byo, moim zdaniem, aresztowanie w chwili wybuchu wojny byych dziaaczy opozycyjnych. Przysporzono przez to pastwu wicej wrogw. Niepewne elementy mona byo wyapa wczeniej - byo na to do czasu w latach pokoju. Jednake dla Referatu Aresztw Ochronnych miarodajny by raport organu skierowujcego. Czsto wykcaem si z tym referatem, mimo dobrych stosunkw koleeskich czcych mnie z jego kierownikiem. Pracownicy Referatu Obszarw Zachodnich i Pnocnych, zajmujcego si rwnie winiami specjalnymi z tych terenw, byli bardzo uczuleni, poniewa na zachd i pnoc szczegln uwag zwraca Reichsfhrer SS. Wskazana wic bya jak najwiksza ostrono. Winiom pochodzcym stamtd naleao dawa w miar monoci prac nie wyczerpujc.

182

Chodzi o zeznania ustne w charakterze wiadka, a nastpnie oskaronego oraz o pisemne relacje i charakterystyki ogoszone w niniejszej publikacji. Patrz Wstp. 183 By nim Heinrich Mller patrz charakterystyka na s. 247. 184 Chodzi o referat 2 wydziau C urzdu IV (IVC2) w RSHA. Kierownikiem lego referatu by SS-Obersturmbannfhrer dr Emil Berndorff (Dok. Norymb. L-219). Broszat odczyta blednie IVb i powici temu rzekomemu bdowi Ha obszerny przypis wyjaniajcy (Kommandant in Auschwitz s. 133).

W Referacie Obszarw Wschodnich nie chodzio o to. Winiowie z obszarw wschodnich stanowili, nie liczc ydw, gwny kontyngent wszystkich obozw i dlatego musieli by wykorzystani gwnie do robt masowych przy zbrojeniach. Rozkazy egzekucyjne napyway nieprzerwanym strumieniem. Dzi widz janiej. RSHA skada do akt moje proby o wstrzymanie nowych transportw winiw, poniewa dla Polakw nie trzeba byo mie adnych wzgldw, a moe nawet nie chciao si ich mie. Najwaniejsze byo to, aby Policja Bezpieczestwa moga przeprowadza swoje akcje. Dla RSHA byo obojtne, co si potem dziao z winiami; Reichsfhrer SS nie przywizywa do tego istotnego znaczenia. Stanowisko Referatu ydowskiego - Eichmann, Gnther 185 - byo zupenie jasne. Zgodnie z rozkazem Reichsfhrera SS z lata 1941 r. wszyscy ydzi mieli zosta wytpieni. RSHA wysuwa bardzo powane zastrzeenia, gdy Reichsfhrer SS na wniosek Pohla wyda rozkaz wybierania ydw zdolnych do pracy. RSHA by zawsze zdania, e naley cakowicie usun wszystkich ydw. W kadym nowym obozie pracy, w kadym tysicu ydw zdolnych do pracy widzia niebezpieczestwo, e wskutek jakiego zbiegu okolicznoci utrzymaj si przy yciu i odzyskaj wolno. aden urzd nie by bardziej zainteresowany we wzrocie liczb miertelnoci ydw ni Referat ydowski RSHA. Pohl natomiast otrzyma od Reichsfhrera SS polecenie zatrudnienia jak najwikszej liczby ydw w przemyle zbrojeniowym. Wobec tego przywizywa wag do dostarczania moliwie wielu winiw, a wic take ydw zdolnych do pracy z transportw przeznaczonych na zagad. Stara si rwnie - cho bez wielkiego powodzenia - o utrzymanie tych si roboczych. Tak wic zapatrywania RSHA i WVHA byy ze sob sprzeczne. Zdawao si, e przewaga jest po stronie Pohla, poniewa za nim sta Reichsfhrer SS, coraz usilniej domagajcy si dostarczania winiw dla przemysu zbrojeniowego - zmuszony przyrzeczeniem, ktre da Fhrerowi. Z drugiej jednak strony Reichsfhrer SS chcia rwnie, aby wytpiono jak najwicej ydw. Od 1941 r., to znaczy od czasu, kiedy Pohl przej obozy koncentracyjne, zostay one wczone do programu zbroje Reichsfhrera SS. Im zacitsza stawaa si wojna, tym bezwzgldniej Reichsfhrer SS domaga si zatrudniania winiw. Podstawow mas stanowili winiowie pochodzcy ze wschodu, nastpn - ydzi. Powicono ich gwnie dla zbroje. Obozy koncentracyjne stay pomidzy RSHA a WVHA. Ostatecznym celem RSHA bya zagada winiw, natomiast byo dla obojtne, czy zagada nastpi natychmiast w drodze egzekucji lub w komorach gazowych, czy te nieco pniej, na skutek chorb powodowanych przez nieznone warunki, ktrych umylnie nie chciano poprawia. WVHA chcia mie winiw dla zbroje. Pohl jednak da si wprowadzi w bd wskutek domagania si przez Reichsfhrera SS zatrudniania coraz wikszych liczb winiw; mimo woli szed w ten sposb na
185

Chodzi o referat IVB4 w RSHA i o SS-Sturmbannfhrera Hansa Gnthera, czonka NSDAP (nr 119925) i SS (nr 290129), dugoletniego wsppracownika i staego zastpc Eichmanna. G. Reitlinger podaje wersj, wedug ktrej Gnther mia zosta zabity w Pradze dnia 10.5.1945 r., sam jednak przypuszcza, e moe on dotychczas y na wolnoci (G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 533).

rk zamiarom RSHA. Stara si wykona wszystko, czego od niego dano, a wskutek tego tysice winiw musiao umiera przy pracy, gdy takim masom nie mona byo zapewni najprymitywniejszych nawet warunkw ycia. Wwczas domylaem si wprawdzie, jaki zwizek zachodzi midzy tymi sprawami, ale nie mogem i nie chciaem da temu wiary. Dzi dokadnie zdaj sobie z tego spraw. Tak, a nie inaczej wyglday prawdziwe kulisy obozw koncentracyjnych, tak wyglday wielkie cienie, ktre stay za nimi. W ten sposb obozy koncentracyjne byy wiadomie - a niekiedy niewiadomie - zamieniane na potne miejsca zagady. Do moich obowizkw jako szefa Urzdu DI naleao midzy innymi cige przeprowadzanie nieprzyjemnych dochodze w rozmaitych obozach koncentracyjnych, a jeszcze czciej w obozach pracy. Dochodzenia nie zawsze byy przyjemne take dla komendantw obozw. Do mnie naleay zwolnienia i nominacje, w obozach. Jeeli chodzi o obz w Bergen-Belsen, to inspektor obozw koncentracyjnych wcale si o niego nie troszczy. RSHA przeznaczy go dla tzw. delikatnych ydw. Bergen-Belsen by pomylany jako obz przejciowy.186 Komendant jego, ponury, zamknity w sobie SS-Sturmbannfhrer Haas,187 rzdzi si, jak mu si podobao. W 1939 r. by on wprawdzie przez jaki czas Schutzhaftlagerfhrerem w Sachsenhausen, przedtem jednak suy w oglnej SS i mia sabe pojcie o obozach koncentracyjnych. Nie wprowadzi w Bergen-Belsen adnych zmian - ani w stanie pomieszcze, ani w opakanych warunkach sanitarnych, zreszt wcale si o to nie stara. W tym obozie pierwotnie przebywali jecy wojenni. Na jesieni 1944 r. udaem si do Bergen-Belsen, aby wprowadzi w urzdowanie Kramera,188 dotychczasowego komendanta obozu Owicim II. Haasa, ktry sta si nie do zniesienia, zaniedba obz i mia cigle jakie sprawki z kobietami, trzeba byo wreszcie zwolni. Obz przedstawia aosny widok. Pomieszczenia dla winiw, baraki gospodarcze, pomieszczenia dla zaogi byy zapuszczone; warunki sanitarne przedstawiay si o wiele gorzej ni w Owicimiu. Teraz jednak, pod koniec 1944 r., niewiele dao si zrobi, jakkolwiek dziki cigym jazdom do Kammlera189

186

Obz w Bergen-Belsen zosta zaoony na wiosn 1943 r. jako obz koncentracyjny dla uprzywilejowanych ydw. Zaliczano do nich ydw majcych obywatelstwo angielskie lub amerykaskie albo posiadajcych paszporty krajw neutralnych, jak i ydw, co do ktrych sdzono, e mog oni stanowi jeszcze obiekt jakiej transakcji. Liczba tych ydw do koca 1944 r. dochodzia do 15 000. W okresie ewakuacji w zimie 1944-1945 r. liczba winiw tego obozu przekroczya 50 000, a miertelno dzienna wynosia 200-300 ludzi. Oswobodzenie tego strasznego obozu ndzy i rozpaczy nastpio przez oddziay angielskie w dniu 15.4.1945 r. Patrz G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 385 i n. 187 SS-Obersturmbannfhrer, Adolf Haas, zwolniony ze stanowiska komendanta w Bergen-Belsen w padzierniku 1944 r. 188 SS-Hauptsturmfhrer Josef Kramer (ur. 10.11.1906 r.), czonek NSDAP (nr 733597) i SS (nr 32217), nalea do Oddziaw Trupich Czaszek i pracowa w obozach koncentracyjnych od 1934 r. W Owicimiu by ju w 1940 r. przez 5 miesicy adiutantem komendanta Ha. Pniej przeszed do obozu w Natzweiler, a stamtd w maju 1944 r. na komendanta obozu Owicim n, na miejsce przeniesionego do Natzweiler Hartjensteina. Z dniem 1.12.1944 r. zosta powoany na komendanta do Bergen-Belsen i by nim a do oswobodzenia tego obozu. Wyrokiem brytyjskiego sdu wojskowego w Lneburgu z dnia 17.11.1945 r. zosta skazany na kar mierci i stracony. 189 Dr Heinz Kammler patrz charakterystyka na s. 323.

udao mi si od niego dosta energicznego budowniczego. Trzeba byo ata i improwizowa. Kramer nie mg ju naprawi grzechw Haasa, chocia nie szczdzi wysikw w tym kierunku. Kiedy po ewakuacji Owicimia190 znaczna cz tamtejszych winiw przybya do Bergen-Belsen, obz zaludni si do niemoliwoci i wytworzyy si warunki, ktre musiaem okreli jako straszne, cho przyzwyczaiem si w Owicimiu do rozmaitych rzeczy. Kramer by bezsilny. Nawet Pohl by wstrznity, gdy przekona si o stanie obozu podczas naszego bardzo krtkotrwaego objazdu wszystkich obozw koncentracyjnych, dokonanego na rozkaz Reichsfhrera SS.191 Pohl zabra wojsku przylegy obz, aby uzyska wicej miejsca, ale i ten nowy obz nie by w lepszym stanie. Wody niemal nie byo, cieki spyway wprost na ssiednie pola, i to w okresie epidemii tyfusu brzusznego i plamistego. Przystpiono do budowy lepianek, aby zmniejszy przeludnienie barakw. Wszystkie te zarzdzenia byy jednak niewystarczajce i spnione. Po paru tygodniach przybyli jeszcze winiowie z Mittelbau.192 W tych warunkach nie naley si dziwi, e Anglicy po zajciu Bergen-Belsen zastali tam tylko trupy, umierajcych i chorych na choroby zakane; zdrowych winiw byo tylko niewielu. Nie mona byo sobie wyobrazi obozu w gorszym stanie! Wojna, a szczeglnie wojna lotnicza, odbijaa si w coraz wikszym stopniu na wszystkich obozach. Niezbdne ograniczenia jeszcze bardziej pogarszay ogln sytuacj. Gwnie cierpiay z tego powodu nowe obozy pracy, w popiechu budowane przy najwaniejszych zakadach zbrojeniowych. Wojna powietrzna i ataki bombowe na zakady zbrojeniowe pocigay niezliczone ofiary wrd winiw, chocia alianci nigdy nie atakowali waciwych obozw koncentracyjnych. Jednake we wszystkich waniejszych zakadach zbrojeniowych byli zatrudnieni winiowie - ginli wic zupenie tak samo jak ludno cywilna. Od chwili rozpoczcia w 1944 r. wzmoonej ofensywy lotniczej nie byo dnia, eby z obozw nie nadchodziy meldunki o stratach wskutek atakw lotniczych. Nie potrafibym jednak nawet w przyblieniu poda oglnej liczby strat: wynosiy one w kadym, razie wiele tysicy.

190 191

Ewakuacja Owicimia nastpia w dniu 18.1.1945 r. Inspekcja ta odbya si w marcu 1945 r. (Dok. Norymb. NO-4728). 192 Nazw Mittelbau oznaczano budowy i zakady produkcyjne wznoszone i prowadzone od lata 1943 r. przez firm Mittelwerke GmbH, przede wszystkim obok miejscowoci Salza w okrgu Nordhausen, ale take i w innych miejscowociach Harcu. Urzdzenia te suyy przede wszystkim do zabezpieczonej przed nalotami bombowymi produkcji broni V. Zatrudniano w nich du liczb winiw, dostarczanych jako druyny robocze przez obz koncentracyjny Buchenwald. Z druyn tych powsta przy przedsibiorstwie Dorawerk obok Salza obz Dora, nazywany rwnie Mittelbau. Winiowie tego obozu musieli najczciej dzie i noc przebywa w podziemnych sztolniach. Warunki panujce w obozie Dora byy ju w 1943 r. katastrofalne. Dnia 28.10.1944 r. utworzono z wszystkich druyn winiarskich zatrudnionych w przedsibiorstwach wspomnianej firmy w grach Harcu samodzielny obz koncentracyjny Dora. Gwny obz Dora obok Salza liczy wwczas 24 000, a pozostae druyny robocze okoo 8 000 winiw. Do wiosny 1945 r. liczba winiw, mimo bardzo wysokiej miertelnoci, wzrosa do 50 000. Gdy w kwietniu 1945 r. Amerykanie zbliali si do poudniowego Harcu, Himmler rozkaza zagazowa wszystkich winiw tego obozu w podziemnej sztolni. Jedynie dziki zbiegowi rnych przypadkowych okolicznoci rozkaz ten nie zosta wykonany i winiowie obozu Mittelbau zostali ewakuowani do Bergen-Belsen. Pptrz M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 136-137 przyp. 5; Dok. Norymb. NO-1564, 1948, 2317, 2326, 2619 i 2631.

Przeyem duo atakw lotniczych - najczciej nie w bezpiecznym schronie dla bohaterw - atakw o niesychanej gwatownoci, skierowanych na fabryki, w ktrych pracowali winiowie. Widziaem, jak si zachowywali winiowie, widziaem, jak stranicy i winiowie ginli razem, skuleni czsto jeden obok drugiego w jakiej dziurze, i jak winiowie odcigali na bok rannych stranikw. W obliczu gwatownych atakw zacieray si wszelkie rnice: nie byo wtedy dozorcw i dozorowanych, istnieli tylko ludzie usiujcy uj przed gradem bomb. Wyszedem nietknity z niezliczonych atakw lotniczych, jakkolwiek i ja byem czsto zasypywany. W Hamburgu, Drenie i Berlinie yem ustawicznie pod gradem bomb. W Wiedniu uszedem mierci tylko przez przypadek. W czasie podry subowej przeyem ataki samolotw nurkujcych na mj pocig i wagon. A jak czsto obrzucano bombami WVHA i RSHA, ktre wci trzeba byo naprdce naprawia. Mimo to jednak ani Mller, ani Pohl nie dali si zmusi do opuszczenia tych budynkw. Cay kraj, a przynajmniej wiksze miasta zamieniy si w lini frontu. Oglna liczba strat wskutek wojny lotniczej nigdy zapewne nie bdzie ustalona. Wedug mojej oceny straty wynosz z pewnoci wiele milionw.193 Liczby nie byy znane, gdy trzymano je w cisej tajemnicy. Spotykam si wci z zarzutem, e nie odmwiem wykonania rozkazu zagady - tego potwornego mordu popenionego na kobietach i dzieciach. Odpowiedziaem ju na to w Norymberdze.194 Co staoby si z dowdc eskadry, ktry by odmwi wykonania ataku lotniczego na miasto, poniewa wiedzia na pewno, e nie ma tam zakadw zbrojeniowych ani wanych obiektw wojskowych, poniewa wiedzia rwnie, e zrzucone bomby zabijaj gwnie kobiety i dzieci? Z pewnoci zostaby oddany pod sd wojenny. Nie chciano uzna tego porwnania. Ja jednak jestem zdania, e obie sytuacje mona porwna z sob. Byem takim samym onierzem i oficerem jak w lotnik. Dzi nie chce si uzna SS za wojsko, lecz uwaa si j tylko za rodzaj milicji partyjnej. W rzeczywistoci bylimy onierzami tak samo jak trzy pozostae czci skadowe armii. Te nieustanne ataki lotnicze ciko si odbijay na ludnoci cywilnej, szczeglnie na kobietach. Dzieci zostay umieszczone w odlegych okolicach grskich nie zagroonych nalotami. Najbardziej dotkliwe byy nie tyle skutki materialne - cho w wielkich miastach cae ycie byo zdezorganizowane - ile wanie psychiczne. Kto obserwowa twarze i zachowanie si kobiet w publicznych schronach przeciwlotniczych i schronach domowych, kiedy puap bombowy zblia si coraz bardziej, a pociski zaczynay pada dokoa, ten mg wyczyta mniej lub wicej starannie ukrywane podniecenie i strach przed mierci. Jak te kobiety cisny si nawzajem do siebie, jak szukay obrony u mczyzn, gdy cay budynek si chwia, a nawet wali czciowo!

193

M. Broszat przytacza opublikowane materiay, wedug ktrych na skutek nalotw lotniczych zgino od 410 000 do 500 000 Niemcw spord ludnoci cywilnej (Kommandant in Auschwitz, s. 137 przyp. 2). 194 Na pytanie obrocy Kaltenbrunnera skierowane w toku procesu przed MTW do Ha: Jak pan mg przeprowadzi t akcj? - H odpowiedzia: Przy wszystkich trapicych mnie wtpliwociach jedynym i decydujcym argumentem by bezwzgldny rozkaz i jego motywy podane przez Reichsfhrera Himmlera (IMT, t. XI, s. 444).

Nawet berliczycy, ktrzy nie poddaj si tak atwo, z czasem upadli na duchu pod wpywem przesiadywania w piwnicach po caych dniach i nocach, co wystawiao ich nerwy na straszn prb. Nard niemiecki take nie wytrzymaby dugo takiej wojny nerww, takiego obcienia psychicznego. Podajc charakterystyki szefw dziaw w rnych urzdach oraz szefw poszczeglnych urzdw, przedstawiem jednoczenie szczegowo dziaalno Urzdu D, Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych. Nie mam w tej sprawie nic wicej do dodania. Czy obozy koncentracyjne wygldayby inaczej, gdyby inspektorem by kto inny? Sdz, e chyba nie. aden bowiem czowiek, nawet obdarzony nadzwyczajn energi i si woli, nie byby w stanie oprze si wpywowi wojny, aden nie potrafiby sprzeciwi si nieugitej woli Reichsfhrera SS. aden oficer SS nie powayby si pokrzyowa albo obej zamiary Reichsfhrera. Kiedy Eicke, czowiek o wielkiej sile woli, tworzy i urzdza obozy koncentracyjne, staa za nim twarda wola Reichsfhrera SS. To, co si stao z obozami koncentracyjnymi w czasie wojny, wyniko jedynie i wycznie z woli Reichsfhrera. SS. On bowiem by tym, ktry dawa dyrektywy RSHA, i tylko on mg je dawa. Przecie RSHA by tylko organem wykonawczym. Jestem gboko przekonany, e adna wiksza i powaniejsza akcja Policji Bezpieczestwa nie zostaa wszczta bez porozumienia z Reichsfhrerem SS. W wikszoci wypadkw on sam by ich sprawc. Caa SS bya narzdziem, za pomoc ktrego Heinrich Himmler, Reichsfhrer SS, urzeczywistnia swoj wol. Nie zmienia bynajmniej faktycznego stanu rzeczy to, e od 1944 r. by on miadony przez mocniejszego od siebie przeciwnika, mianowicie przez wojn. W czasie swoich podry subowych do zakadw zbrojeniowych, w ktrych pracowali winiowie, mogem przyjrze si naszym zbrojeniom. Widziaem i syszaem od kierownikw zakadw rzeczy, ktre wprawiay mnie w wielkie zdumienie, szczeglnie jeeli chodzio o przemys lotniczy. Syszaem od Maurera, ktry czsto musia si porozumiewa z Ministerstwem Zbroje, o opnieniach nie dajcych si nadrobi, o wypadkach psucia si maszyn, o bdach w zamwieniach, skutkiem, ktrych byo konieczne dokonywanie przerbek trwajcych cae miesice. Wiedziaem o aresztowaniach i nawet egzekucjach znanych kierownikw gospodarki wojennej, ktrzy zawiedli. To dawao mi przecie co do mylenia. Jakkolwiek kierownictwo wci mwio o nowych wynalazkach, o nowej broni, to jednak w toku dziaa wojennych nic takiego nie dao si zauway. Mimo naszych nowych myliwcw odrzutowych ofensywa lotnicza dawaa si odczu coraz silniej. Przeciwko falom bombowcw skadajcym si z 2-2 tysicy najciszych maszyn powinny byy wystpowa cae tuziny naszych eskadr myliwskich. Zaczto wprawdzie wytwarza now bro i przeprowadza z ni prby na froncie, ale akcja zbrojeniowa musiaaby dawa inne wyniki, aby mona byo wygra wojn. Jeeli gdzie jaka fabryka produkowaa ca par sprzt wojenny, to rwnano j z ziemi w cigu paru minut. Przeniesienie pod ziemi fabryk dla zbroje rozstrzygajcych o zwycistwie mona byo przeprowadzi najwczeniej w 1946 r. Nic by to jednak nie pomogo, poniewa zarwno dowz materiaw, jak i transport gotowych fabrykatw byby nadal wystawiony na nieustanne ataki nieprzyjacielskiego lotnictwa. Najlepszym przykadem tego bya fabryka pociskw V w Mittelbau. Bombowce rozwaliy wszystkie tory kolejowe dokoa warsztatw

pooonych w grach. Caa mudna praca wielu miesicy posza na marne. Cikie pociski V 1 i V 2 zostay zamknite w grach. Zaledwie pooono prowizoryczne szyny, a ju byy zniszczone. Taki stan panowa prawie wszdzie w kocu 1944 r. Wschodni front coraz bardziej cigano do tyu. Niemiecki onierz na wschodzie nie stawia ju oporu. Zachodni front rwnie cofa si pod naporem wroga. Fhrer wci jednak mwi o przetrzymaniu za wszelk cen, a Goebbels mwi i pisa o wierze w cud. Niemcy zwyci! We mnie budziy si powane wtpliwoci, czy bdziemy mogli wygra wojn. Widziaem i syszaem zbyt wiele rzeczy, ktre temu przeczyy. W tych warunkach nie moglimy wygra wojny. Nie wolno mi jednak byo wtpi o ostatecznym zwycistwie, musiaem w nie wierzy, cho zdrowy rozsdek mwi jasno i wyranie, e musimy przegra. Caym sercem byem przywizany do Fhrera, do idei: to wszystko nie mogo zgin! Wiosn 1945 r., gdy kady ju widzia, e wszystko ma si ku kocowi, ona moja zapytywaa mnie czsto, w jaki sposb moemy jeszcze wygra t wojn. Czy rzeczywicie mamy jeszcze co rozstrzygajcego w zapasie? Musiaem z cikim sercem pociesza j nadziej. Nie mogem powiedzie jej tego, co wiedziaem. Nie mogem przecie z nikim mwi o tym, o czym si dowiedziaem, co widziaem i syszaem. Jestem gboko przekonany, e take Pohl i Maurer, ktrzy przecie widzieli wicej ode mnie, myleli to samo. Nikt jednak nie way si mwi z innymi. Nie odgrywaa tu roli obawa przed pocigniciem do odpowiedzialnoci za defetyzm, ale nikt nie chcia wprost w to uwierzy. Nie do pomylenia byo, aby nasz wiat mg zgin. Musielimy zwyciy. Kady z nas pracowa nadal z ca zaciekoci tak, jak gdyby zwycistwo zaleao od naszej pracy. Nawet gdy w kwietniu zaama si front nad Odr, podejmowalimy jak najwiksze wysiki, aby utrzyma w penym ruchu zakady zbrojeniowe, ktre jeszcze pozostay i nie przestay funkcjonowa dziki pracy winiw. Nie wolno byo niczego zaniedba. Zastanawialimy si nawet, czy nie daoby si pracowa dla celw uzbrojenia w prymitywnych obozach przejciowych. Jeeli wpada nam w rce kto, kto dopuci si zaniedbania, kto mwi, e na nic si to ju nie zda, dostawa porzdn nauczk. Maurer chcia jeszcze z tego powodu postawi jakiego czonka sztabu przed sdem wojennym SS, cho Berlin by ju wtedy otoczony, a my przygotowywalimy si do ewakuacji. Niejednokrotnie pisaem, o wariackiej ewakuacji obozw koncentracyjnych,195 jednake te sceny, ktre widziaem, a ktre byy skutkiem rozkazu ewakuacyjnego,196 wywary na mnie tak wielkie wraenie, e nigdy ich nie zapomn.

195

O ewakuacji obozw koncentracyjnych H pisze w charakterystykach Himmlera, Hartjensteina, Schwarza i Baera. 196 Z treci protokow zezna Pohla oraz innych dokumentw norymberskich wynika, e Himmler wyda w poowie stycznia 1945 r. rozkaz, i w czasie zbliania si nieprzyjaciela miejscowo waciwi wysi dowdcy SS i policji obejmuj wadz nad obozami koncentracyjnymi i s odpowiedzialni za ich terminow ewakuacj. Co do Owicimia, to ju podczas inspekcji w jesieni 1944 r. wczesny komendant Baer przedoy Pohlowi plany

Gdy Pohl w czasie ewakuacji Owicimia przesta otrzymywa meldunki od Baera,197 pchn mnie na lsk w celu dopilnowania porzdku. W Gro Rosen198 spotkaem jako pierwszego wanie Baera, ktry przygotowywa si do przyjcia w tym miejscu ewakuowanych. Nie wiedzia on, dokd zawdrowa jego obz. Pierwotny plan zosta jakoby udaremniony przez uderzenie Armii Radzieckiej od poudnia. Pojechaem natychmiast dalej, aby dosta si jeszcze do Owicimia i osobicie przekona si, czy wszystko, co wane, zostao zniszczone zgodnie z rozkazem. Dojechaem jednak tylko do Odry w pobliu Raciborza; po drugiej stronie kryy ju radzieckie czowki pancerne. Na wszystkich drogach i szosach Grnego lska na zachd od Odry spotykaem kolumny winiw z trudem przebijajce si przez gboki nieg. Winiowie nie mieli ywnoci. Podoficerowie prowadzcy te kolumny szkieletw199 przewanie nie mieli pojcia, dokd waciwie maj si z nimi uda. Znany by im tylko etap kocowy: Gro Rosen. Dla wszystkich byo jednak zagadk, w jaki sposb maj si tam dosta. Rekwirowali na wasn rk ywno po wsiach, przez ktre przecigali; odpoczywali par godzin i znw cignli dalej. O przenocowaniu w szopach albo w szkoach nie mona byo nawet myle: wszystko byo zapchane uciekinierami. atwo mona byo przeledzi drogi tego pochodu mczestwa: co kilkaset metrw lea wyczerpany wizie albo trup zastrzelonego czowieka. Wszystkie grupy, do ktrych mogem dotrze, kieroway si na Sudety, aby nie wpa w przepeniony ponad wszelk miar przesmyk nad Nys. Wszystkim konwojujcym kolumny zabroniem jak najsurowiej zabijania winiw niezdolnych do marszu. Mieli oddawa ich po wsiach pospolitemu ruszeniu.200 W cigu pierwszej nocy wci natrafiaem na szosie w pobliu Gubczyc201 na trupy winiw, ktre jeszcze krwawiy, a wic widocznie winiowie dopiero co zostali zastrzeleni. Gdy wysiadem z wozu przy jakim trupie, usyszaem w pobliu strzay pistoletowe. Pobiegem w kierunku strzaw i zdyem, zobaczy, jak jaki onierz na motocyklu zastrzeli winia opierajcego si o drzewo. Zawoaem na niego i zapytaem, dlaczego to zrobi i co go obchodz winiowie. Rozemia mi si bezczelnie w twarz i zapyta, jakim prawem zwracam mu uwag. Wycignem pistolet i zastrzeliem go na miejscu. By to starszy sierant lotnictwa. Spotykaem niekiedy oficerw z Owicimia, ktrzy nadjedali, korzystajc z rozmaitych rodkw lokomocji. Porozstawiaem ich na skrzyowaniach drg w celu gromadzenia wasajcych si grup winiw i wysyania ich na zachd, ewentualnie drog kolejow.
ewakuacji opracowane wsplnie z SS-Obergruppenfhrerem Schmauserem. Patrz Dok. Norymb. NO-1565, 1876, 2736. 197 Richard Baer - patrz charakterystyka na s. 334. 198 W Gro Rosen (Rogono) istnia od maja 1941 r. obz koncentracyjny, ktry w 1944 r. liczy okoo 12 000 winiw. Wedug planu ewakuacyjnego Gro Rosen i jego liczne obozy poboczne na Dolnym lsku, we wschodniej Saksonii i w Sudetach miay przyj winiw ewakuowanych z Owicimia. Ju jednak w dniu 21.3.1945 r. obz w Gro Rosen musia by rwnie ewakuowany. Jego winiw ewakuowano do Reichenau w Czechosowacji, gdzie zostali oni oswobodzeni w dniu 5.5.1945 r. (M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 141 przyp. 2). 199 W oryginale: Leichenzge. 200 Volkssturm. 201 Niemiecka nazwa: Leobschtz.

Widziaem take transporty winiw zaadowane na otwarte wglarki, transporty skadajce si z ludzi zupenie zamarznitych, byle gdzie porzucone. Bez moliwoci zaprowiantowania tkwiy one gdzie na bocznicach pod goym niebem. Trafiay si rwnie grupy winiw bez adnego nadzoru, ktre wyruszyy w drog na wasn rk, porzucone przez stranikw; one take cigny spokojnie na zachd. Spotykaem oddziay angielskich jecw wojennych idce bez konwoju, nie chcieli w adnym razie wpa w rce Rosjan. Spotykaem SS-manw i winiw uwieszonych przy pojazdach wiozcych uciekinierw. Trafiay si grupki pracownikw urzdw budownictwa i rolnictwa; nikt z nich nie wiedzia, dokd ma si uda; kady zna tylko etap kocowy: Gro Rosen. Panoway wwczas wielkie mrozy i wszdzie lea gboki nieg. Drogi byy zapchane kolumnami wojska i uciekinierami. Zdarzay si masowe wypadki samochodowe wskutek lizgawicy na drogach. Na skrajach drg leay nie tylko trupy winiw, lecz rwnie liczne trupy uciekinierw - kobiet i dzieci. Przy wejciu do jakiej wsi widziaem siedzc na pniu kobiet, ktra koysaa dziecko i piewaa. Dziecko ju od dawna byo martwe, a kobieta dostaa pomieszania zmysw. Wci si widziao, jak kobiety brny przez nieg, pchajc przed sob wzki dziecice naadowane po brzegi najpotrzebniejszymi rzeczami. Byle dalej, byle nie wpa w rce Rosjan. W Gro Rosen wszystkie pomieszczenia byy przepenione. Dlatego Schmauser202 ogosi pogotowie ewakuacyjne. Pojechaem do Wrocawia, aby mu przedstawi wszystko, co widziaem, i skoni do odstpienia od ewakuacji Gro Rosen. Schmauser pokaza mi rozkaz radiowy Reichsfhrera SS, ktry czyni go odpowiedzialnym za to, eby w podlegych mu obozach nie pozosta ani jeden zdrowy wizie. Transporty przybywajce na dworzec w Gro Rosen odsyano natychmiast dalej. Bardzo niewiele z nich mogo otrzyma, poywienie, gdy Gro Rosen samo nie miao ju nic. Na otwartych ciarwkach nieywi SS-mani leeli spokojnie wrd nieywych winiw. Na nich siedzieli yjcy, gryzc kawaek chleba. Byy to straszne sceny, ktrych mona byo unikn. Przeyem ewakuacj Sachsenhausen i Ravensbrck, gdzie powtarzay si te same sceny. Byo ju wtedy na szczcie cieplej i sucho, tak e kolumny mogy nocowa pod goym niebem. Po 2-3 dniach marszu brakowao jednak ywnoci. Czerwony Krzy okazywa pomoc, rozdzielajc paczki z darami. Ze wsi nie mona byo nic wycisn, gdy od tygodni przecigay przez nie pochody uciekinierw. Do tego dochodzio jeszcze stae niebezpieczestwo ze strony samolotw, ktre nie pozostawiay adnej drogi poza swoj kontrol. Do ostatniej chwili staraem si wszelkimi sposobami przywrci porzdek w tym chaosie. Daremnie. Sami musielimy ucieka. Rodzina moja mieszkaa od koca 1944 r. w bezporednim pobliu Ravensbrck, mogem wic j zabra, gdy Inspektorat Obozw Koncentracyjnych odrywa si od nieprzyjaciela, udajc si najpierw na pnoc do Dar, a po dwch dniach dalej - do Szlezwika-Holsztynu,
202

SS-Obergruppenfhrer Heinrich Schmauser (ur. 18.11.1890 r.), czonek NSDAP (nr 215704) i SS (nr 3359), by po von dem Bachu dowdc poudniowo-wschodniego okrgu SS we Wrocawiu i wyszym dowdc SS i policji tego okrgu. Na podstawie wspomnianego poprzednio rozkazu Himmlera by on odpowiedzialny za ewakuacj obozu owicimskiego.

zgodnie z rozkazem dc zawsze za Reichsfhrerem SS. Nikt z nas nie mg zrozumie, co mamy jeszcze robi przy nim i jak w ogle sub mamy peni. W dodatku musiaem opiekowa si pani Eicke, jej crk i dziemi oraz paroma innymi rodzinami, ktre nie powinny byy wpa w rce nieprzyjaciela. Ucieczka ta bya czym potwornym. Jechalimy nocami bez wiate po zatoczonych drogach, przy czym musiaem cigle pamita, aby wszystkie wozy trzymay si razem; byem przecie odpowiedzialny za ca kolumn. Glcks i Maurer jechali inn drog, przez Warnemde. Tylko dwa wielkie wozy ciarowe wiozce aparatur radiow utkny w Rostocku. Zepsuy si w drodze, a gdy je naprawiono, zapory przeciwczogowe byy ju zamknite, tak e oba znalazy si w puapce. W cigu dnia przemykalimy si od jednego lasku do drugiego, poniewa nurkowce nieustannie kieroway ogie na t gwn drog odwrotu. W Weimarze sta na drodze sam Keitel i stara si wyapywa dezerterw z frontu. Po drodze, w jakiej zagrodzie chopskiej, usyszelimy, e fhrer nie yje. Na t wie i ja, i moja ona pomylelimy jednoczenie, e teraz kolej na nas! Wraz z Fhrerem zgin take nasz wiat. Czy dalsze ycie miao dla nas jeszcze jaki sens? Bdziemy przypuszczalnie wszdzie tropieni i przeladowani. Chcielimy zay trucizn. Postaraem si o ni dla ony, aby - w razie jakiego niespodziewanego natarcia Rosjan - nie wpada wraz z dziemi ywa w ich rce. Nie zrobilimy tego przez wzgld na nasze dzieci. Tylko dla nich chcielimy podda si wszystkiemu, co przyszo miaa przynie. Powinnimy byli jednak otru si. Pniej nieraz tego aowaem. Oszczdzioby to nam wielu nieszcz, przede wszystkim mojej onie i dzieciom. A co bd one jeszcze musiay przej? Z tym wiatem bylimy skuci, powinnimy byli zgin razem z nim. Pani Thomsen, nasza nauczycielka z Owicimia, mieszkaa od czasu ucieczki u swojej matki w St. Michaelisdom w Holsztynie. Tam zawiozem teraz swoj rodzin. Nie wiedziaem jeszcze wtedy, gdzie pozostaniemy my, to znaczy Inspektorat Obozw Koncentracyjnych. Wziem z sob najstarszego swego chopca, ktry chcia pozosta przy mnie. Wci jeszcze mielimy nadziej, e w ostatniej chwili dojdzie do walki o ostatni nie zajty skrawek Niemiec. Ostatni meldunek zoylimy we Flensburgu, dokd wycofa si Reichsfhrer SS wraz z rzdem Rzeszy. O walkach nie byo ju mowy.. Hasem dnia byo: Ratuj si, kto moe. Nigdy nie zapomn ostatniego meldunku i poegnania z Reichsfherem SS. By on w jak najlepszym humorze - a tu gin wiat, nasz wiat. Zrozumiabym, gdyby powiedzia: A wic, moi panowie, teraz ju koniec. Wiecie, co macie robi. Takie powiedzenie odpowiadaoby temu, o czym przez cae lata prawi kazania SS-manom - mianowicie temu, e naley powici siebie dla idei. Ale ostatni jego rozkaz brzmia: Dajcie nura do armii! Oto, jakie byo rozstanie z czowiekiem, ktry tak wysoko sta w moim pojciu, do ktrego miaem takie niezachwiane zaufanie, ktrego rozkazy i powiedzenia byy dla mnie ewangeli. Maurer i ja tylko spojrzelimy na siebie w milczeniu; pomylelimy to samo: bylimy obaj starymi nazistami i oficerami SS nierozerwalnie zwizanymi ze swoj ide. Gdybymy byli sami, popenilibymy

jaki rozpaczliwy czyn, ale musielimy troszczy si jeszcze o szefa naszej grupy, o oficerw i szeregowcw naszego sztabu oraz o rodziny szczeglnie naraone na niebezpieczestwo. Glcks by ju na p umary; umiecilimy go w szpitalu marynarki pod obcym nazwiskiem. Kobiety i dzieci wzi pod swoj opiek Gebhardt;203 miay one uda si do Danii. Reszta urzdnikw naszej grupy ukrya si w szeregach marynarki pod obcymi dokumentami, Ja. jako bosman Franz Lang, wyjechaem na wysp Sylt, majc rozkaz wyjazdu do szkoy cznoci marynarki. Syna wraz z szoferem i wozem odesaem z powrotem do ony. Poniewa znaem si troch na yciu marynarskim, nie zwracaem na siebie niczyjej uwagi. Nie penio si ju tak dokadnie suby, miaem wic do czasu, aby gruntownie przemyle to, co si stao. Pewnego dnia usyszaem przypadkowo wiadomo radiow o uwizieniu Himmlera i o jego mierci przez otrucie si. Ja rwnie miaem przy sobie ampuk z trucizn. Chciaem, eby mj koniec by taki sam Szko cznoci marynarki odtransportowano do strefy internowania midzy kanaem Morza Pnocnego a zatok Schlei. Anglicy umiecili SS-manw ze swojej strefy w tej wanie szkole i na Wyspach Fryzyjskich. W ten sposb znalazem si w pobliu swojej rodziny, z ktr mogem si widzie jeszcze kilka razy. Mj najstarszy chopiec odwiedza mnie co par dni. Jako zawodowy rolnik zostaem zwolniony przed terminem, przeszedem bez trudnoci przez wszystkie angielskie kontrole i zostaem przez urzd pracy skierowany jako sia robocza do gospodarstwa chopskiego pod Flensburgiem. Praca podobaa mi si; byem zupenie samodzielny, gdy gospodarz znajdowa si jeszcze w niewoli amerykaskiej Pozostaem na tym miejscu przez osiem miesicy. Utrzymywaem kontakt z on za porednictwem jej brata, ktry pracowa we Flensburgu Wiedziaem od szwagra, e angielska Polowa Policja Bezpieczestwa poszukuje mnie i e moja rodzina jest pilnie ledzona, a w domu przeprowadzane s stale rewizje.

Aresztowanie i proces (1946-1947)

11 marca 1946 r. o godz. 23 zostaem aresztowany. Moja ampuka z trucizn stuka si przed dwoma dniami. Aresztowanie udao si, poniewa wyrwany nagle ze snu, sdziem w pierwszej chwili, e jest to

203

SS-Obergruppenfhrer, prof. dr Karl Gebhardt (ur. 23.11.1897 r.), czonek NSDAP (nr 1723317) i SS (nr 265894), by starym przyjacielem Himmlera z lat modzieczych 1 jego wsppracownikiem, czonkiem zwizku Oberland i uczestnikiem puczu monachijskiego w 1923 r. Himmler przyj go w 1933 r. do SS. Gebhardt jako kierownik zakadw leczniczych w Hohenlychen, ktre pniej suyy jako lazaret SS, zosta najwyszym autorytetem lekarskim SS. Od 31.8.1943 r. by naczelnym lekarzem i naczelnym ordynatorem (Kliniker) w sztabie Reichsarzta SS. Na krtko przed zakoczeniem wojny zosta mianowany prezydentem Niemieckiego Czerwonego Krzya. Wyrokiem Amerykaskiego Trybunau Wojskowego w Norymberdze z dnia 20.8.1947 r. w procesie lekarskim zosta skazany na kart mierci, wykonan w dniu 2.6.1948 r. przez powieszenie. Patrz Dok. Norymb. NO-649. G. Reitlinger: Die SS. G. Reitllnger: Die Endlsung.

napad bandycki, jeden z tych, ktre czsto si tam zdarzay. Field Security Police204 daa mi si dobrze we znaki. Zawleczono mnie do Heide, do tych samych koszar, z ktrych Anglicy zwolnili mnie przed 8 miesicami. Moje pierwsze przesuchanie odbyo si przy pomocy bijcych dowodw. Nie wiem, co zawiera protok, chocia go podpisaem.205 Alkohol i pejcz - to byo nawet dla mnie za wiele. Pejcz by mj wasny, a dosta si przypadkowo do bagau mojej ony. Nie biem nim prawie nigdy swego konia, a jeszcze rzadziej winiw. Mimo to jeden z przesuchujcych by widocznie zdania, e bezustannie chostaem nim winiw. Po kilku dniach przewieziono mnie do Minden nad Wezer, do gwnego miejsca, w ktrym prowadzono dochodzenia w strefie angielskiej. Tam pierwszy prokurator angielski, jaki major, jeszcze bardziej mnie mczy. Wizienie odpowiadao zupenie jego zachowaniu si. Po trzech tygodniach nieoczekiwanie ogolono mnie, ostrzyono i pozwolono mi si umy. Od uwizienia nie zdejmowano mi kajdan z rk. Nastpnego dnia odtransportowano mnie samochodem osobowym do Norymbergi wraz z przywiezionym z Londynu jecem wojennym, ktry ry wiadkiem obrony Fritzschego.206 Wizienie w Norymberdze przy Midzynarodowym Trybunale Wojskowym byo wrcz sanatorium w porwnaniu z poprzednim. Siedziaem w tym samym budynku co gwni oskareni, ktrych mogem .widzie codziennie, gdy ich prowadzono na rozpraw. Wizyty przedstawicieli wszystkich sprzymierzonych krajw byy na porzdku dziennym. Mnie stale pokazywano jako szczeglnie interesujce zwierz. W Norymberdze znalazem si dlatego, e obroca Kaltenbrunnera207 zada przesuchania mnie w charakterze wiadka obrony. Myl taka nigdy nie przyszaby mi do gowy i jeszcze dzisiaj nie mog poj, w jaki sposb ja - wanie ja - miaem odciy Kaltenbrunnera.208 O ile wizienie byo pod kadym wzgldem dobre - czytaem ile mi tylko czas pozwala, mogem korzysta z zasobnej biblioteki -o tyle przesuchania byy naprawd nieprzyjemne, wprawdzie nie : wzgldem fizycznym, lecz bardziej pod wzgldem psychicznym. Zreszt nie mog mie tego przesuchujcym za ze 204 205

Angielska Polowa Policja Bezpieczestwa, ktra dziaaa w brytyjskiej strefie okupacyjnej Niemiec. Chodzi o powoany we Wstpie i cytowany tam protok obejmujcy 8 stron maszynopisu, podpisany przez Ha dnia 14.3.1946 r. o godz. 2,30 (Dok. Norymb. NO-1210). 206 Hans Fritzsche by radiowym komentatorem politycznym III Rzeszy i kierownikiem dziau radiowego hitlerowskiego Ministerstwa Propagandy. 207 SS-Obergruppenfhrer dr Ernst Kaltenbrunner (ur. 4.10.1903 r.), czonek NSDAP nr 300179) i SS (nr 13039), odegra czynn rol przy Anschlussie Austrii; by od 1938 r. i o 1943 r. szefem policji wiedeskiej, a nastpnie, od stycznia 1943 r. na miejsce zgadzonego Heydricha - szefem RSHA. Wyrokiem MTW z dnia 1.10.1946 r. zosta skazany na kar mierci i w dniu 16.10.1946 r. powieszony. 208 Wedug M. Broszata, ktry powouje si na dra Gilberta, wystpienie Ha przed MTW, jego w zwyczajnym tonie skadane zeznania o masowym zabijaniu ludzi przy pomocy gazu w Owicimiu sprawiy, e nawet oskareni poczuli si nieswojo ze strachu, ktry jeszcze dugo dziaa i nie mg zosta zamaskowany nawet gran przez Gringa teatraln poz beztroski (M. Broszat: Wstp do edycji Kommandant in Auschwitz, s.

byli to sami ydzi. Dokonana zostaa na mnie niemal sekcja psychologiczna - take przez ydw - tak dokadnie chciano si wszystkiego dowiedzie. Nie pozostawiono mi adnych wtpliwoci co do tego, co mnie czeka. 25 maja - akurat w rocznic mego lubu - przewieziono mnie z Burgsdorffem209 i Buhlerem210 na lotnisko i przekazano oficerom polskim. Amerykask maszyn lecielimy przez Berlin do Warszawy. Cho w drodze obchodzono si z nami bardzo uprzejmie, to jednak - mylc o przeyciach w strefie angielskiej i o wzmiankach na temat traktowania na wschodzie - obawiaem si jak najgorszych nastpstw. Miny i gesty widzw w chwili naszego przybycia na lotnisko w Warszawie nie wzbudzay rwnie wielkiego zaufania. W wizieniu wpado na mnie kilku funkcjonariuszy, pokazujc mi wytatuowane w Owicimiu numery. Nie mogem zrozumie tego, co mwili na przywitanie; w kadym razie nie byy to pobone yczenia. Nie bito mnie jednak. Areszt by bardzo surowy i zupenie odosobniony. Czsto przeprowadzano u mnie inspekcje. Spdziem tam dziewi tygodni; ciko byo mi je przey, poniewa nie miaem adnej rozrywki ani nic do czytania, ani nie wolno mi byo pisa. 30 lipca przybyem wraz z siedmioma innymi Niemcami do Krakowa. Na dworcu musielimy przez dusz chwil czeka na samochd. W tym czasie zgromadzio si koo nas sporo ludzi, ktrzy nam zoliwie urgali. Gtha211 zaraz poznano. Gdyby samochd nie nadjecha zaraz, obrzucono by nas kamieniami. W pierwszych tygodniach wizienie byo cakiem znone, lecz nagle kalifaktorzy jakby si odmienili. Z zachowania i z rozmw, ktrych wprawdzie nie rozumiaem, lecz domylaem si, mogem wywnioskowa, e chciano mnie wykoczy. Z zasady dawano mi najmniejszy kawaek chleba i niepen chochl cienkiej zupy. Nigdy drugiej porcji, mimo e prawie codziennie jedzenie zostawao i rozdzielano je po celach obok mnie. Gdy raz jaki funkcjonariusz chcia po to otworzy moj cel, natychmiast cofn si wygwizdany. Tu mogem pozna wadz kalifaktorw. Oni opanowali wszystko. Znowu potwierdzili mi w sposb oczywisty moje twierdzenia o niesychanej, czsto wrcz zowrogiej wadzy, jak winiowie funkcyjni mog sprawowa nad swymi wsptowarzyszami. Take i tu poznaem dokadnie trzy rodzaje dozorcw. Gdyby nie wdaa si w to prokuratura, byliby mnie wykoczyli - nie tylko fizycznie, lecz przede wszystkim psychicznie. Byem ju cakiem bliski tego. To nie bya histeria z jakiej saboci - wtedy niewiele mi ju
209

Kurt Ludwig Ehrenreich Burgsdorff (ur. 16.12.1886 r.) by czonkiem NSDAP od 1933 r. Od 1 grudnia 1943 r. do stycznia 1945 r. by gubernatorem dystryktu krakowskiego. Wyrokiem Sdu Okrgowego w Krakowie z dnia 6.12.1948 r. zosta skazany na 3 lata wizienia i po odbyciu tej kary reekstradowany do Niemiec zachodnich. 210 Dr praw Josef Bhler (ur. 16.2.1904 r.) by czonkiem NSDAP od 1933 r. By szefem rzdu Generalnego Gubernatorstwa i zastpc generalnego gubernatora Hansa Franka. Wyrokiem Najwyszego Trybunau Narodowego z dnia 10.8.1943 r. zosta skazany na kar mierci. 211 SS-Sturmbannfhrer Amon Leopold Gth (ur. 11.12.1908 r.), czonek NSDAP od 1930 r. i SS od 1932 r., by od lutego 1943 r. do wrzenia 1944 r. komendantem obozu pracy przymusowej w Paszowie pod Krakowem, przeksztaconego w 1944 r. na obz koncentracyjny. Gth przeprowadzi w 1943 r. ostateczn likwidacj gett w Krakowie i w Tarnowie. Wyrokiem Najwyszego Trybunau Narodowego z dnia 5.9.1946 r. zasta skazany na kar mierci.

brakowao. Potrafi niejedno wytrzyma - ycie ju nieraz twardo si ze mn obeszo. A jednak psychiczne drczenie przez tych trzech szatanw, to ju byo zbyt wiele. A ja nie byem jedynym, ktrego tak gnbili. Wrd polskich winiw mieli rwnie kilku takich, ktrych podobnie drczyli. Teraz ju od dawna nie ma ich na tym oddziale i pod tym wzgldem panuje miy spokj. Musz szczerze powiedzie, e nigdy nie spodziewaem si, e bd w polskim wizieniu traktowany tak przyzwoicie i uprzejmie, jak to si dziao od czasu objcia sprawy przez prokuratur. * Jak si zapatruj dzisiaj na Trzeci Rzesz? Jak si zapatruj na Himmlera, na SS, na obozy koncentracyjne i Policj Bezpieczestwa? Jak si zapatruj na to wszystko, co si wydarzyo na odcinku, na ktrym yem? Jeeli chodzi o pojmowanie ycia, to jestem nadal narodowym socjalist. Idei i pogldw, ktre si wyznawao przez blisko 25 lat, z ktrymi si wzroso i z ktrymi byo si zwizanym dusz i ciaem, nie porzuca si tak atwo dlatego tylko, e ucielenienie tej idei - narodowosocjalistyczne pastwo i jego przywdcy - postpowali faszywie, a nawet zbrodniczo i e wskutek tych bdw, wskutek takiego postpowania wiat ten rozpad si, a cay nard niemiecki na dziesitki lat zosta wtrcony w bezprzykadn ndz. Ja tego nie potrafi. Z ogoszonych dokumentw procesu w Norymberdze widz, e kierownictwo Trzeciej Rzeszy wskutek stosowania polityki gwatu ponosi win za rozptanie tej straszliwej wojny wraz ze wszystkimi jej skutkami, e kierownictwo to za pomoc nadzwyczaj skutecznej propagandy i bezgranicznego terroru podporzdkowao sobie cay nard, ktry - z bardzo nielicznymi wyjtkami - szed bezkrytycznie i bezwolnie kad wskazan mu drog. Moim zdaniem niezbdne rozszerzenie niemieckiej przestrzeni yciowej mona byo osign rwnie i na drodze pokojowej, jakkolwiek jestem gboko przekonany, e wojen nie da si unikn i e bd one istnie w przyszoci. Chcc zatuszowa polityk gwatu, musiano posugiwa si propagand, aby przez zrczne przekrcanie wszystkich faktw uczyni polityk i zarzdzenia wadz pastwowych atwiej strawnymi. Aby z gry zapobiec wtpliwociom i nie dopuci do sprzeciww, musiano zastosowa terror. Moim, zdaniem powanych przeciwnikw zwalcza si postpujc lepiej ni oni. Himmler by najbardziej jaskrawym przedstawicielem zasady wodzostwa. Kady Niemiec powinien by bezkrytycznie podporzdkowa si kierownictwu pastwowemu; tylko ono byo zdolne broni istotnych interesw narodu, tylko ono mogo naleycie kierowa narodem. Kady, kto nie podporzdkowywa si tej zasadzie, musia by wyczony z ycia publicznego. Postpujc w myl tej zasady, Himmler stworzy i wychowa swoj SS, stworzy obozy koncentracyjne, policj niemieck i RSHA. Dla Himmlera Niemcy byy jedynym pastwem, ktre miao prawo przewodzi Europie. Wszystkie inne narody byy narodami drugiej klasy. Te, w ktrych przewaa krew nordycka, miay by faworyzowane z

myl, aby je wcieli do Niemiec. Narody o krwi wschodniej miay by rozczonkowane, doprowadzone do zupenej utraty swego znaczenia, miay sta si helotami.212 Przed wojn musiano w obozach koncentracyjnych internowa wrogw pastwa. Proces oczyszczania spoeczestwa z wszelkiego rodzaju elementw aspoecznych doprowadzi w dalszym rozwoju do tego, e obozy stay si zakadami wychowawczymi dla tych elementw, speniajc w ten sposb zadanie poyteczne dla caego narodu. Obozy stay si rwnie konieczne dla zapobiegawczego zwalczania przestpczoci.213 Z chwil wybuchu wojny, pod wpywem wydarze wojennych obozy koncentracyjne stay si miejscami zagady - bezporedniej lub poredniej - dla tych odamw narodw, ktre wystpoway przeciwko zdobywcom i ciemiycielom. Mwiem ju niejednokrotnie o mojej postawie wobec wrogw pastwa. Tpienie znacznych czci narodw nieprzyjacielskich byo w kadym razie bdem. Dobrze i rozsdnie traktujc ludno podbitych krajw, mona byo sprowadzi ruch oporu do nic nie znaczcych rozmiarw. W ten sposb pozostaoby niewielu rzeczywicie powanych przeciwnikw. Dzisiaj widz rwnie, e i wyniszczenie ydw byo bdem, zasadniczym bdem. Wanie przez to masowe niszczenie Niemcy cigny na siebie nienawi caego wiata. Antysemityzmowi bynajmniej nie przysuyo si to, przeciwnie, ydostwo wskutek tego znacznie si przybliyo do swego ostatecznego celu. RSHA by tylko egzekutyw, przeduonym ramieniem policyjnym Himmlera. RSHA i obozy koncentracyjne byy tylko organami, ktre przeprowadzay to, czego chcia Himmler lub co zamierza Adolf Hitler. W charakterystykach rnych osb wyjaniem szczegowo, w jaki sposb w obozach koncentracyjnych mogo doj do tych okropnoci. Jeeli o mnie chodzi, nigdy ich nie aprobowaem. Sam nie maltretowaem nigdy winiw, a ju z pewnoci adnego nie zabiem. Nie tolerowaem rwnie nigdy zncania si moich podwadnych.

212 H oddaje tu trafnie sens tego, co Himmler napisa w wytycznych zatytuowanych Kilka uwag o traktowaniu obcoplemiennych na Wschodzie, dnia 15.5.1940 r. Himmler pisze tam midzy innymi, co nastpuje: Przy traktowaniu obcoplemiennych na Wschodzie musimy stara si uznawa i podtrzyma jak najwicej odrbnych narodowoci, a wic obok Polakw i ydw take Ukraicw, Biaorusinw, Grali, emkw i Kaszubw (...). Chc przez to powiedzie, e mamy najwikszy interes nie tylko w tym, aeby ludnoci Wschodu nie jednoczy, lecz przeciwnie, aeby j rozbija na moliwie wiele czci i odamw. Nie ley take w naszym interesie, aby w ramach tych samych narodowoci prowadzi je do jednoci i wielkoci, aby w nich moe stopniowo budzi wiadomo narodow i narodow kultur, lecz przeciwnie - by rozbi je na niezliczone mae odamy i szcztki (patrz J. Sehn: Hitlerowski plan walki biologicznej z narodem polskim, Biuletyn IV GKBZH, 1948, s. 107). 213 Zapobiegawcze zwalczanie przestpczoci (w oryginale: vorbeugende Verbrechensbekmpfung), ktre H przedstawia bezkrytycznie jako instytucj konieczn, byo jednym z owych narodowosocjalistycznych tytuw, ktrymi mona byo si z atwoci posugiwa jako wygodnym pretekstem do stosowania pozaustawowych, policyjnych rodkw przymusu. Z powoaniem si na zapobiegawcze zwalczanie przestpczoci mona byo aresztowa nie tylko tzw. asocjalnych, ale pod pojcie to podpadao rwnie stosowanie aresztu ochronnego przeciwko osobom uniewinnionym przez sdy. Pod tym pretekstem policja wkraczaa w kompetencje organw wymiaru sprawiedliwoci. Patrz M. Broszat: Zur Perversion der Strafjustiz im III Reich.

Zimno mi si robi, gdy w czasie ledztwa musz sucha, jakie potworne wypadki zncania si zdarzay si w Owicimiu i w innych obozach. Wiedziaem wprawdzie, e w Owicimiu winiowie byli maltretowani przez SS, przez cywilnych funkcjonariuszy i w pewnym stopniu - nie mniejszym - przez wspwiniw. Przeciwdziaaem zncaniu si wszelkimi rodkami, jakimi rozporzdzaem, ale nie mogem go wykorzeni. Nie udao si to rwnie innym komendantom obozw o zapatrywaniach podobnych do moich, ktrzy prbowali tego w obozach o wiele mniejszych i dajcych si atwiej nadzorowa. Na zoliwo, niegodziwo i okruciestwo poszczeglnych dozorcw nie mona nic poradzi, chyba e ma si ich bezustannie na oku. Im gorszy jest cay personel straniczy i nadzorczy, tym czciej zdarzaj si wypadki naduycia wadzy w stosunku do winiw. Obecny mj areszt dostarczy mi do dowodw, e ten mj pogld jest suszny. W angielskiej strefie znajdowaem si stale pod jak najcilejszym nadzorem, mogem wic dokadnie przestudiowa wszystkie trzy kategorie dozorcw. W Norymberdze indywidualne traktowanie byo niemoliwe, poniewa tam wszyscy winiowie znajdowali si stale pod dozorem dyurnych oficerw wiziennych. W Berlinie nawet przy przejciowym ldowaniu uniknem zego traktowania w czasie pobytu w ustpie tylko dziki przypadkowemu zjawieniu si postronnych osb. W wizieniu w Warszawie, ktre - o ile to mogem zaobserwowa i oceni ze swojej celi - byo prowadzone surowo i skrupulatnie, by midzy dozorcami jeden - jeden jedyny, ktry natychmiast po objciu suby na naszym oddziale biega od celi do celi - wszdzie tam, gdzie byli Niemcy - i bez wyboru pra. Z wyjtkiem Burgsdorffa, u ktrego koczyo si na policzkach, kady Niemiec dostawa od niego cigi. By to mody czowiek lat 18-20 (mwi, e jest polskim ydem, lecz wcale na to nie wyglda); w jego oczach pona zimna nienawi. Bicie nigdy go nie mczyo. Czynno t przerywa tylko przy ukazaniu si osb trzecich - na ostrzegawczy znak kolegi, ktry wraz z nim peni sub. Jestem przekonany, e aden z wyszych urzdnikw ani naczelnik wizienia nie pochwalali takiego postpowania. Par razy odwiedzajcy urzdnicy pytali mnie o to, jak jestem traktowany; zawsze jednak przemilczaem jego postpowanie dlatego, e byo to odosobnione. Inni dozorcy zachowywali si mniej lub wicej surowo i nieprzystpnie, aden jednak nie dotkn mnie. A wic nawet w maym wizieniu przeoony nie mg przeszkodzi takiemu postpowaniu, o ile mniej moliwe byo to w obozie koncentracyjnym o rozmiarach Owicimia. Tak, byem twardy i surowy. Dzi widz, e czsto byem zbyt twardy i zbyt surowy. Pod wpywem, rozdranienia z powodu napotykanych zaniedba nieraz wyryway mi si prawdopodobnie takie sowa, takie zdania, do ktrych nie powinienem by dopuci, ale nigdy nie byem okrutny, nigdy nie pozwoliem sobie posun si a do zncania si. W Owicimiu dziao si - rzekomo w moim imieniu, z mego polecenia, na mj rozkaz - wiele takich rzeczy, o ktrych nie wiedziaem, ktrych nie aprobowabym ani nie tolerowa. Wszystko to jednak istotnie miao miejsce, a ja jestem za to odpowiedzialny. Nawet regulamin obozowy mwi: Komendant obozu ponosi cakowit odpowiedzialno za wszystko, co si dzieje na terenie obozu. *

Stoj teraz u kresu swego ycia. W mniejszych zapiskach ujem wszystko istotne, co mnie w yciu spotkao, co wywaro na mnie silne wraenie, co mnie szczeglnie obeszo. Pisaem zgodnie z prawd i rzeczywistoci - tak, jak widziaem, jak przeywaem. Wiele rzeczy niewanych opuciem, niektre zapomniaem, a wiele przypominam sobie nie do dokadnie. Nie jestem poza tym pisarzem, nigdy nie byem zbyt mocny w pirze. Z pewnoci czsto powtarzaem si, przypuszczalnie te czsto wyraaem si nie do zrozumiale. Brakowao mi rwnie wewntrznego spokoju i rwnowagi potrzebnej do skupienia si przy tego rodzaju pracy. Pisaem tak, jak mi przychodzio do gowy, czsto chaotycznie, ale bez adnych sztucznych upiksze. Napisaem tak, jaki byem, jaki jestem. ycie moje byo barwne i rnorodne. Los prowadzi mnie przez wszystkie wyyny i niziny. ycie byo dla mnie czsto twarde i cikie, ale zawsze dawaem sobie rad. Nie traciem nigdy odwagi. Miaem dwie gwiazdy przewodnie, ktre nadaway kierunek memu yciu, odkd jako dorosy czowiek powrciem z wojny, na ktr wyruszyem jako chopiec w wieku szkolnym: moj ojczyzn, a pniej moj rodzin. Moja bezgraniczna mio ojczyzny, moja wiadomo narodowa zaprowadziy mnie do NSDAP i SS. Uwaaem, e tylko narodowosocjalistyczny wiatopogld jest odpowiedni dla narodu niemieckiego. SS bya moim zdaniem najenergiczniejszym szermierzem tej idei i tylko ona bya zdolna doprowadzi stopniowo cay nard niemiecki do ycia odpowiadajcego jego naturze. Moja rodzina bya drug moj witoci. Jest ona dla mnie mocnym oparciem. Jej przyszo bya przedmiotem mojej staej troski; zagroda chopska miaa by nam domem. I ona moja, i ja widzielimy cel ycia w naszych dzieciach. Zadaniem naszego ycia byo da im dobre wychowanie na przyszo, stworzy dla nich mocne gniazdo rodzinne. Rwnie i teraz myli moje obracaj si gwnie wok mojej rodziny. Co si z ni stanie? Ta niepewno o los rodziny sprawia, e obecne wizienie jest dla mnie tak cikie. Moj osob wyczyem od samego pocztku - o to si ju nie troszcz, z tym ju skoczyem. Ale moja ona, moje dzieci? Los dziwnie obchodzi si ze mn. Jake czsto zdarzao si, e o wos tylko uniknem mierci! Tak byo w poprzedniej wojnie, w walkach korpusu ochotniczego, w wypadkach przy pracy. W 1941 r. miaem wypadek samochodowy na autostradzie: najechaem na nieowietlon kolumn samochodw ciarowych, a zorientowawszy si w cigu uamka sekundy, zdoaem jeszcze poderwa wz i skrci w bok. Zderzenie nastpio z boku, tak e przednia cz wozu zostaa zgnieciona jak harmonijka, ale my, trzej pasaerowie, wyszlimy tylko ze skaleczeniami i potuczeniami. W 1942 r. jadc konno zwaliem si razem z koniem i tylko kamie, obok ktrego upadem, ocali mnie, kiedy ciki ogier run na mnie; dziki tej osonie skoczyo si na zamaniu paru eber. Jake czsto przy atakach lotniczych nie dawaem zamanego grosza za swoje ycie, a jednak zawsze wychodziem cao. Na krtko przed ewakuacj Ravensbrck ulegem wypadkowi samochodowemu. Wszyscy uwaali mnie ju za zabitego; nie powinienem by pozosta przy yciu, a jednak nie byo mi sdzone umrze wtedy. A stuczenie si ampuki z trucizn przed aresztowaniem! Los chroni mnie

wszdzie przed mierci, aby teraz da mi zgin w tak haniebny sposb. Jake zazdroszcz moim kolegom, ktrym dane byo umrze zaszczytn mierci oniersk. Staem si niewiadomie kkiem wielkiej maszyny niszczycielskiej Trzeciej Rzeszy. Maszyna zostaa rozbita, motor zniszczony i ja musz zgin wraz z nimi. wiat da tego! * Nigdy nie zdecydowabym si na to wynurzenie, na to obnaanie mojego najskrytszego ja, gdyby nie to, e spotkaem si tu z ludzkim stosunkiem, ze zrozumieniem, ktre mnie zupenie rozbroiy, ktrych przenigdy nie miaem prawa si spodziewa. To ludzkie zrozumienie wkada na mnie obowizek dooenia wszelkich stara, aby w miar monoci owietli nie wyjanione okolicznoci. Prosz jednak przy wykorzystywaniu tych notatek nie wyciga na widok publiczny tego, co wie si z moj on i moj rodzin, wszystkich moich odruchw agodnoci i najskrytszych wtpliwoci.214 Niechaj opinia publiczna nadal widzi we mnie krwioercz besti, okrutnego sadyst, morderc milionw. Inaczej bowiem szerokie rzesze nie mog sobie nawet wyobrazi komendanta Owicimia. Nigdy tego nie zrozumiej, e on take mia serce, e nie by zy. Niniejsze notatki obejmuj 114 kart. Wszystko to spisaem z wasnej woli i bez przymusu. Rudolf H Krakw, w lutym 1947 r.

214

M. Broszat podkrela, e uwzgldnienie tej proby w jej werbalnej wykadni oznaczaoby zrezygnowanie z opublikowania i wykorzystania autobiografii. To byoby jednak sprzeczne z intencj i wywodami samego Ha, ktry przecie chce odsoni dusz (Psyche) autora autobiografii. Z drugiej strony jest jasne, e wydawcom nie chodzi o prywatn osob Ha, lecz o historyczn tre wspomnie z jego ycia i o to, co w postaci Ha, jako typowe i reprezentatywne, zasuguje na utrwalenie. Dlatego te zaniechano komentowania wszystkich wypowiedzi Ha, ktre odnosz si do jego rodziny (Kommandant in Auschwitz, s. 151 przyp. 1).

Poegnalne listy do rodziny

List do ony
Dnia 11 kwietnia 1947 r. Moja kochana, dobra Mutz! Droga mego ycia dobiega obecnie koca. Przeznaczony mi zosta naprawd smutny los. Jake szczliwi ci koledzy, ktrzy mogli zgin uczciw mierci oniersk. Spokojny i opanowany oczekuj koca. Z gry byo dla mnie zupenie jasne, e po rozgromieniu i zniszczeniu tego wiata, ktremu zaprzedaem si ciaem i dusz, musz zgin razem z nim. Staem si niewiadomie jednym z k olbrzymiej niemieckiej maszyny niszczycielskiej i zajmowaem eksponowane stanowisko. Jako komendant obozu zagady w Owicimiu byem cakowicie i w peni odpowiedzialny za wszystko, co si tam stao, niezalenie od tego, czy o tym wiedziaem, czy nie. Dopiero podczas dochodze i procesu dowiedziaem si o najwikszej czci okropnoci i potwornoci, ktre si tam dziay. Nie da si opisa, jak mnie oszukiwano, jak zarzdzenia moje .wypaczano i jak wszystko, co tam si dziao, przeprowadzano rzekomo na mj rozkaz. Mam nadziej, e winni nie ujd sprawiedliwoci. Jake to jest tragiczne; ja z natury agodny, dobroduszny i zawsze uczynny, staem si najwikszym ludobjc, ktry na zimno i z pen konsekwencj wykonywa kady rozkaz zagady. Przez dugoletnie elazne wychowanie w SS, ktre miao na celu przeksztacenie kadego SS-mana w bezwolne narzdzie wykonywania wszystkich planw Reichsfhrera SS, i ja rwnie staem si automatem suchajcym lepo kadego rozkazu. Moja fanatyczna mio ojczyzny oraz moje bardzo przesadne poczucie obowizku byy dobrym podoem dla tego wychowania. Ciko jest, gdy czowiek musi u kresu przyzna si do tego, e szed bdn drog i e przez to sam sobie ten koniec zgotowa. Lecz co pomog wszelkie rozwaania - faszywe czy suszne. Wedug mego przekonania wszystkie nasze drogi yciowe s wyznaczone z gry przez los, przez mdr Opatrzno i s one niezmienne. Bolesne, gorzkie i cikie dla mnie jest tylko rozstanie si z Wami, z Tob najukochasza i najlepsza Mutz, i z Wami, moje kochane, dobre dzieci. e Was, moi biedni, nieszczliwi, musz pozostawi w potrzebie i ndzy. Tobie, moja biedna, nieszczliwa ono, przeznaczona zostaa najcisza dola w naszym smutnym

losie: prcz bezgranicznego blu naszej rozki, cika troska o Wasze dalsze ycie, troska o nasze dzieci. Jednake, Najukochasza, bd mna i nie tra ducha. Czas leczy rwnie najcisze, najgbsze rany, ktre w pierwszym blu uwaa si za nie do zniesienia. Miliony rodzin zostao rozbitych albo ulego cakowitej zagadzie przez t nieszczsn wojn. Jednake ycie idzie dalej. Dzieci dorastaj. Oby Ci dane byy najukochasza, najlepsza Mutz, siy i zdrowie, by moga troszczy si o nie, dopki wszystkie nie stan na wasnych nogach. Moje chybione ycie nakada na Ciebie, Najukochasza, wity obowizek wychowania naszych dzieci w duchu prawdziwego, z gbi serca pyncego czowieczestwa. Wszystkie nasze kochane dzieci s z natury dobre. Staraj si wszelkimi sposobami rozwija wszystkie dobre odruchy serc, aby stay si wraliwymi na ludzkie nieszczcia. Dopiero tu, w polskich wizieniach, poznaem, co to jest czowieczestwo. Mnie, ktry jako komendant Owicimia sprawiem narodowi polskiemu tyle blu i wyrzdziem tyle szkd - cho nie osobicie i nie z wasnej inicjatywy - okazywano ludzk wyrozumiao, co mnie bardzo gboko zawstydzao. Nie tylko ze strony wyszych urzdnikw, ale rwnie ze strony najprostszych stranikw. Wielu spord nich to byli winiowie Owicimia i innych obozw. Wanie teraz, w ostatnich dniach mego ycia doznaj ludzkiego traktowania, ktrego si nigdy nie spodziewaem. Mimo wszystko, co si stao, zawsze jeszcze widzi si we mnie czowieka. Moja kochana, dobra Mutz, prosz Ci, nie sta si zbyt surowa pod cikimi ciosami losu, zachowaj swoje dobre serce. Nie daj si sprowadzi z waciwej drogi przez nieprzyjazne okolicznoci, bied i ndz, przez ktre musisz przej. Nie tra wiary w ludzi. Prbuj, jak si tylko da, wydosta si z tamtego ponurego rodowiska. Staraj si o zmian nazwiska. Przybierz znowu swoje nazwisko panieskie. Teraz na pewno nie bdzie ju z tym adnych trudnoci. Moje nazwisko jest pod prgierzem w caym wiecie i Wy, moi biedacy, bdziecie mie w zwizku z moim nazwiskiem zawsze coraz to nowe niepotrzebne trudnoci, zwaszcza dzieci w dalszej swej karierze. Klaus na pewno miaby ju dawno mono wyuczenia si zawodu, gdyby nie nazywa si H. Najlepiej bdzie, jeli razem ze mn zginie rwnie moje nazwisko. Zezwolono mi na wysanie Ci jednoczenie z tym listem mojej obrczki lubnej. Z boleci i radoci zarazem przypominam sobie okres naszej wiosny ycia, kiedy woylimy sobie obrczki. Kto przeczuwa taki koniec naszego wsplnego poycia? Spotkalimy si 18 lat temu, wanie o tym czasie. Przed nami bya cika droga. Jednake odwanie i radonie rozpoczlimy nasze wsplne ycie. Niewiele dni sonecznych byo nam dane, wicej natomiast twardych trudw, wiele, wiele i nieszcz i trosk. Krok za krokiem tylko posuwalimy si naprzd. Jak szczliwi bylimy z powodu naszych dzieci, ktrymi Ty, najukochasza, najlepsza Mutz, obdarzaa nas zawsze pogodnie i radonie. W naszych dzieciach widzielimy zadanie naszego ycia. Nasz sta trosk byo stworzenie im domu rodzinnego jako mocnego punktu oparcia i wychowanie ich na ludzi poytecznych. Teraz, podczas mego aresztu, przewdrowaem wiele razy w mylach nasz wspln drog, przypominajc sobie na nowo wszystkie

wydarzenia i wypadki. Jak szczliwe godziny dane nam byo przey, ale przez ile biedy, chorb, kopotw i zmartwie musielimy przej. Mj kochany, dobry towarzyszu. Zawsze dzielnie i wiernie dzielia ze mn rado i smutek. Z gbi serca dzikuj Ci za wszystko dobre i pikne, czym mnie obdarzaa w moim yciu, za Twoj bezustann mio i trosk o mnie. Przebacz mi, Dobra, jeli kiedykolwiek Ci obraziem i sprawiem Ci przykro. Jak gboko i bolenie auj dzisiaj kadej godziny, ktrej nie spdziem razem z Tob, najukochasza, najlepsza Mutz, i z dziemi, gdy sdziem, e na to nie pozwala suba lub inne obowizki, ktre uwaaem za waniejsze. askawy los pozwoli mi jeszcze usysze o Was, moi kochani. Otrzymaem wszystkie 11 listw od 31.XII. do 16. II. Jake si ucieszyem, e wanie w dniach mego procesu mogem przeczyta kochane Twoje sowa. Wasza mio i troska o mnie, kochane gawdzenie dzieci doday mi nowej odwagi i siy do wytrwania. Tobie, Najukochasza, jestem specjalnie wdziczny za ostatni list, ktry pisaa w niedziel w godzinach rannych. Jakby przeczuwaa, najbiedniejsza, e bd to ostatnie sowa, ktre mnie dojd. Jak dzielnie i jasno piszesz o wszystkim. Jak wiele gorzkiego alu i gbokiego blu zawarte jest midzy wierszami. Wiem przecie, jak serdecznie zwizane jest ycie nas obojga. Jake cika jest konieczno rozstania si. Pisaem do Ciebie, moja kochana, dobra Mutz, na Gwiazdk, dnia 26.I., dnia 3 i 16.III. i mam nadziej, e otrzymaa moje listy. Jak mao jednak mona listownie i w tych warunkach powiedzie. Jak wiele z tego, co nie da si napisa, musi pozosta niewypowiedziane. Jednak musimy si z tym pogodzi. Jestem tak wdziczny, e cho troch sysze mogem o Was i e mogem Tobie, Najukochasza, w gwnych zarysach napisa o tym, co leao mi na sercu. Przez cae moje ycie byem zamknitym w sobie wsptowarzyszem, niechtnie tylko pozwalaem komu zajrze w gb serca, do tego, co mnie najbardziej poruszao, zawsze zaatwiaem to wszystko jedynie i w sobie samym. Jak czsto, Najukochasza, aowaa i bolenie odczuwaa, e Ty, ktra bya najblisz dla mnie osob, tak may moga bra udzia w moim yciu wewntrznym. Przez dugie lata ukrywaem przygnbienie i wszystkie swoje wtpliwoci co do susznoci swego dziaania i koniecznoci wydawanych mi surowych rozkazw. Nie mogem i nie wolno mi byo wypowiedzie tego wobec nikogo. Teraz dopiero zrozumiesz, najukochasza, dobra Mutz, dlaczego stawaem si coraz bardziej zamknity w sobie i coraz bardziej niedostpny. Ty, najlepsza Mutz, i Wy wszyscy, moi kochani, musielicie mimo mej woli cierpie z tego powodu i nie znajdowalicie wytumaczenia mego niezadowolenia, mego roztargnienia i mojego czsto szorstkiego usposobienia. Jednake tak to ju byo, auj tego bolenie. Podczas mego dugiego, samotnego pobytu w wizieniu miaem do czasu i spokoju, aby najgruntowniej przemyle cae swe ycie. Cae swoje postpowanie zrewidowaem gruntownie.

W wietle moich obecnych przekona widz dzi zupenie jasno - co jest dla mnie nader cikie i gorzkie e caa ideologia, cay wiat, w ktre tak mocno i wicie wierzyem, byy oparte na zupenie faszywych zaoeniach i bezwzgldnie musiay kiedy run. Moje postpowanie w subie tej ideologii byo take zupenie faszywe, cho dziaaem w dobrej wierze o susznoci tej idei. Jest wic zupenie logiczne, e obudzio si we mnie duo, wtpliwoci, czy rwnie moje odstpienie od wiary w Boga nie polegao na cakowicie faszywych zaoeniach. Byo to cikie zmaganie si. Jednake odnalazem sw wiar w Boga. Nie mog Ci, Najukochasza, ju wicej pisa o tych rzeczach, prowadzioby to za daleko. Gdyby Ty, moja kochana, dobra Mutz, miaa znale w wierze chrzecijaskiej si i pociech w Swojej biedzie, id za popdem Swego serca. Nie daj si niczym wprowadzi w bd. Nie powinna w adnym wypadku wzorowa si na mnie. Pod tym wzgldem powinna sama o sobie decydowa. Zreszt dzieci pod wpywem szkoy pjd inn drog pod tym wzgldem ni ta, ktr mymy szli dotychczas. Klaus pniej, gdy bdzie dojrzay, moe sam si zdecydowa i wybra sobie drog. I tak z naszego wiata pozostaa tylko kupa gruzw, z ktrych ci, co pozostali, musz sobie mozolnie odbudowywa nowy, lepszy wiat. Mj czas upywa. Teraz trzeba si ostatecznie poegna z Wami, moi kochani, ktrzy bylicie dla mnie czym najdroszym na wiecie. Jake cikie i bolesne jest to rozstanie. Jeszcze raz serdecznie dzikuj Tobie, najukochasza, najlepsza Mutz, za ca Twoj mio i trosk i za wszystko, co wniosa w moje ycie. W naszych kochanych, dobrych dzieciach pozostaj na zawsze przy Tobie i w ten sposb bd stale przy Tobie, moja biedna, nieszczliwa ono. Odchodz z niezachwian nadziej, e po wszystkich troskach i smutkach bdzie Wam przecie, moi kochani, dane jeszcze miejsce po sonecznej stronie ycia, e znajdziecie skromne moliwoci bytu i e Tobie, moja kochana, dobra Mutz, nasze kochane, dobre dzieci stworz ciche, dajce zadowolenie szczcie. Wszystkie moje najgbsze dobre yczenia bd Wam wszystkim, moi kochani, towarzyszyy w dalszej Waszej drodze ycia. Wszystkim kochanym, dobrym ludziom, ktrzy s z Wami w Waszej biedzie i pomagaj Wam, dzikuj serdecznie i pozdrawiam ich. Ostatnie mie pozdrowienia rwnie dla rodzicw, dla Fritza i dla wszystkich starych, miych znajomych. Po raz ostatni, z blem serca pozdrawiam bardzo, bardzo serdecznie Was, moi kochani. Was wszystkich, moje kochane, dobre dzieci, moj Annemusl, mego Burlinga, moj Pppi, moj Kindi i mego Klausa, i Ciebie, moja najukochasza, najlepsza Mutz, moja biedna, nieszczliwa ono. Zachowajcie mnie z mioci w pamici. Do ostatniego tchnienia jest przy Was, wszyscy moi kochani Wasz tatu

List do dzieci
Moje kochane, dobre dzieci! Wasz tatu musi Was teraz opuci. Zostaje Wam, biednym, jeszcze tylko Wasza kochana, dobra mamusia. Nieche pozostanie ona Wami jeszcze bardzo, bardzo dugo. Jeszcze nie rozumiecie, co Wasza dobra mamusia dla Was znaczy, jakim cennym skarbem jest ona dla Was. Mio i troska matki jest najpikniejsza i najcenniejsza ze wszystkiego, co jest na ziemi. Niegdy ja sam poznaem to dopiero wtedy, gdy byo ju za pno i aowaem tego przez cae swe ycie. Dlatego do Was, moje kochane, dobre dzieci, skierowuj swoj ostatni bagaln prob: nie zapominajcie nigdy o Waszej kochanej, dobrej mateczce! Z jak pen powicenia i mioci troskliw opiek otaczaa Was zawsze. Jej ycie byo powicone jedynie Wam. Z ilu piknych chwil w yciu zrezygnowaa dla Was. Jak draa o ycie Wasze, kiedy chorowalicie, jak cierpiaa i niezmordowanie Was pielgnowaa. Nigdy nie bya spokojna, jeeli nie miaa Was wszystkich przy sobie. Teraz tylko dla Was musi znosi cay ten gorzki al i bied. Nie zapominajcie tego nigdy w Waszym yciu! Pomagajcie jej teraz wszyscy znie bolesny los. Bdcie kochane i dobre dla niej. Pomagajcie jej tak, jak na to pozwalaj Wasze, choby sabe jeszcze siy. W ten sposb czciowo odwdziczycie si za jej mio, ktr Was otacza dniem i noc. Klausie, mj kochany dobry chopcze! Jeste najstarszy. Teraz idziesz w wiat. Sam musisz sobie utorowa drog ycia. Musisz teraz wasnymi siami ukada sobie ycie. Masz dobre zadatki, wykorzystaj je. Zachowaj zawsze dobre serce. Bd czowiekiem, ktry przede wszystkim, w pierwszej linii kieruje si gbokim uczuciem czowieczestwa. Naucz si samodzielnie myle i mie wasne pogldy. Nie przyjmuj wszystkiego, co bdzie Ci mwione, bezkrytycznie, jak niezbit prawd. Ucz si z mego ycia. Najwikszym bdem mego ycia byo to, e wszystkiemu, co przychodzio z gry, lepo ufaem i e nie odwaaem si mie najmniejszej wtpliwoci o prawdziwoci tego, co goszono. Id przez ycie z otwartymi oczyma. Nie bd jednostronny, rozwaaj za i przeciw we wszystkich sprawach. We wszystkim, co przedsiwemiesz, kieruj si nie tylko rozumem, lecz zwaaj szczeglnie na gos swego serca. Wiele rzeczy bdzie dla Ciebie, kochany mj chopcze, teraz jeszcze niezupenie zrozumiaych. Ale stale pamitaj moje ostatnie napomnienia. ycz ci, kochany mj Klausie, duo szczcia w yciu. Bd dzielnym, prawym czowiekiem, ktry ma serce na waciwym miejscu. Kindi i Pppi, moje kochane, due dziewczynki! Jestecie jeszcze za mode, by mc zrozumie ca powag naszej cikiej sytuacji. Wanie Wy, moje kochane, dobre dziewczynki, macie szczeglny obowizek w kadym wypadku sta z mioci i oddaniem przy boku biednej, nieszczliwej mamusi. Otacza j Wasz ca dziecinn, serdeczn mioci, by pokaza jej, jak j kochacie i jak chcecie jej pomaga w jej biedzie. Mog Was, kochane, dobre moje dziewczynki, tylko usilnie prosi: suchajcie kochanej, dobrej Waszej mamusi! Ona przez swoj pen powicenia mio i trosk o Was pokae Wam

prawdziw drog i da Wam nauki, ktrych Wy w swoim yciu potrzebowa bdziecie, by sta si ludmi odwanymi i dzielnymi. Mimo e macie zupenie odmienne charaktery, jednak obie, Ty, mj kochany urwisie, i Ty, moja kochana gosposiu, macie mikkie, czue serca. Zachowajcie je w Waszym pniejszym yciu. To jest najwaniejsze. Dopiero pniej zrozumiecie to i przypomnicie sobie moje ostatnie sowa. Mj Burlingu, kochany may chopcze! Zachowaj swoje kochane, wesoe, dziecinne usposobienie. Twarde ycie o wiele za wczenie wyrwie Ci, kochany mj chopcze, z Twej dziecicej krainy. Ucieszyem si, syszc od kochanej mamusi, e robisz dobre postpy w szkole. Teraz Twj kochany tatu ju nic wicej nie moe Ci powiedzie. Biedny chopcze, masz teraz ju tylko swoj kochan, dobr mamusi, ktra troszczy si o Ciebie. Suchaj jej serdecznie i grzecznie i zosta nadal tatusia kochanym Burlingiem. Moja kochana ma\a Annemusl! Jak mao mogem zazna Twego kochanego, maego istnienia. Kochana, dobra mamusia ma Ciebie, myszko moja, wzi mocno za mnie w ramiona i opowiada o Twoim kochanym ojczulku, jak bardzo on Ciebie kocha. Oby bardzo, bardzo dugo bya dla mamusi maym promyczkiem i oby sprawiaa jej nadal wiele radoci. eby Twoje kochane, soneczne usposobienie pomogo biednej, kochanej mamusi przetrwa wszystkie smutne godziny. Jeszcze raz serdecznie prosz Was wszystkich, kochane, dobre moje dzieci, wecie sobie moje ostatnie sowa do serca Mylcie zawsze o nich. Zachowajcie w mioci Waszego tatusia

Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej w obozie koncentracyjnym Owicim

W lecie 1941 r. - dokadnej daty nie potrafi poda w tej chwili - zostaem nagle wezwany do Reichsfhrera SS do Berlina bezporednio przez jego adiutantur. Himmler, wbrew swemu zwyczajowi, bez asysty adiutanta owiadczy mi, co nastpuje: Fhrer zarzdzi ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej. My, SS mamy ten rozkaz wykona. Znajdujce si na wschodzie miejsca wyniszczenia nie podoaj akcjom zamierzonym na wielk skal. Wobec tego wyznaczyem na ten cel Owicim zarwno ze wzgldu na jego korzystne pooenie pod wzgldem komunikacyjnym, jak i dlatego, e obszar ten mona atwo izolowa

i zamaskowa. Pocztkowo zamierzaem powierzy to zadanie jednemu z wyszych oficerw SS, ale zaniechaem tego, pragnc unikn trudnoci przy rozgraniczeniu kompetencji. Obecnie powierzam panu przeprowadzenie tego zadania. Jest to praca cika i trudna, wymagajca cakowitego powicenia bez wzgldu na to, jakie trudnoci si wyoni. Bliszych szczegw dowie si pan od Sturmbannfhrera Eichmanna z RSHA, ktry zgosi si do pana w najbliszym czasie. Zainteresowane urzdy zostan przeze mnie powiadomione we waciwym czasie. Rozkaz ten ma pan zachowa w najgbszej tajemnicy nawet w stosunku do swych przeoonych. Po rozmowie z Eichmannem przele mi pan natychmiast plany projektowanego urzdzenia. ydzi s odwiecznymi wrogami niemieckiego narodu i musz zosta wytpieni. Wszyscy ydzi, ktrych dostaniemy w nasze rce, bd w czasie tej wojny bez wyjtku zgadzeni. Jeli teraz nie uda si nam zniszczy biologicznych si ydostwa, to kiedy ydzi zniszcz nard niemiecki. Po otrzymaniu tego wanego rozkazu powrciem natychmiast do Owicimia bez meldowania si u swojej wadzy przeoonej w Oranienburgu. Wkrtce potem przyjecha do mnie do Owicimia Eichmann i wtajemniczy mnie w plany akcji w poszczeglnych krajach. Kolejnoci nie potrafi ju dokadnie poda. Na pierwszym miejscu bya wschodnia cz Grnego lska i przylegajce do niej czci Generalnego Gubernatorstwa, a nastpnie, zalenie od sytuacji, jednoczenie ydzi z Niemiec i Czechosowacji, wreszcie z zachodu: Francji, Belgii, Holandii. Eichmann wymieni take przyblione dane liczbowe dotyczce transportw, czego ju nie potrafi jednak poda. Nastpnie omawialimy sposb : przeprowadzenia zagady. W rachub wchodzi tylko gaz, gdy likwidacja takich mas ludzkich, jakich spodziewalimy si, byaby za pomoc rozstrzeliwania absolutnie niemoliwa, a ze wzgldu na obecno dzieci i kobiet stanowiaby zbyt wielkie obcienie dla SS-manw, ktrzy musieliby to wykonywa. Eichmann zaznajomi mnie z zabijaniem za pomoc gazw spalinowych w samochodach ciarowych,215 jak to byo robione dotychczas na wschodzie. Nie daoby si ono jednak zastosowa do tych masowych transportw, ktrych oczekiwalimy w Owicimiu. Zabijanie tlenkiem wgla przez natryski w kpieli, podobnie jak to robiono z umysowo chorymi216 w niektrych miejscowociach Rzeszy, wymagaoby zbyt wiele budynkw; rwnie dostarczenie gazu dla tak wielkiej liczby ludzi byoby bardzo problematyczne. Nie podjlimy w tej sprawie adnej decyzji. Eichmann chcia si dowiedzie o jaki gaz, ktry mona by atwo uzyska i ktrego uycie nie wymagaoby specjalnych urzdze. Objechalimy teren, aby wybra odpowiednie miejsce. Uznalimy, e do tego celu nadaje si zagroda chopska pooona w pnocno-zachodnim naroniku pniejszego odcinka budowlanego III w Brzezince. Leaa ona na uboczu, zasania j las i zarola oraz nie bya zbyt odlega od kolei. Zwoki miay by
215

Einsatzgruppen pocztkowo oczyszczay zajte tereny ZSRR z elementw niepodanych, dokonujc masowych rozstrzeliwa. W miar zwikszania si rozmiarw akcji przerzucono si na mordowanie ludzi w ruchomych komorach gazowych. Dostosowano do tego due samochody ciarowe, umieszczajc na podwoziu kabin zaopatrzon w szczelnie zamykajce si drzwi. Do kabiny by doprowadzony wylot rury wydechowej motoru. Po uruchomieniu motoru kabina napeniaa si gazami spalinowymi, ktre dusiy znajdujce si wewntrz ofiary. Kierowcy tych samochodw przechodzili specjalne przeszkolenie. 216 Patrz na ten temat w charakterystyce H. Himmlera, s. 220221. G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 137 1 n. Akta procesu norymberskiego w sprawie lekarskiej.

grzebane na przylegej ce w gbokich, dugich doach. Nie mylelimy wwczas jeszcze o paleniu zwok. Obliczylimy, e w znajdujcych si tam pomieszczeniach - po ich uszczelnieniu - bdzie mona zabija na raz okoo 800 ludzi przy uyciu odpowiedniego gazu. Obliczenie to okazao si pniej trafne. Eichmann nie mg mi jeszcze poda daty rozpoczcia akcji, poniewa wszystko znajdowao si dopiero w stadium przygotowawczym i Reichsfhrer SS nie wyda odpowiedniego rozkazu. Eichmann powrci do Berlina, aby Reichsfhrerowi SS zoy raport o naszej rozmowie. Po kilku dniach posaem Himmlerowi przez kuriera dokadny plan sytuacyjny i szczegowy opis urzdzenia. Nigdy nie otrzymaem odpowiedzi czy decyzji w tej sprawie. Pniej powiedzia mi Eichmann, e Reichsfhrer SS zgadza si z tym projektem. W kocu listopada odbya si w Berlinie, w biurze Eichmanna konferencja caego Referatu ydowskiego, na ktr wezwano rwnie mnie. Penomocnicy Eichmanna w poszczeglnych krajach zoyli sprawozdanie o stanie akcji i o trudnociach powstaych przy jej przeprowadzaniu, jak kwestia pomieszcze dla aresztowanych, przygotowanie pocigw dla transportu, ustalenie rozkadu jazdy itp. Nie mogem si dowiedzie, kiedy si akcja zacznie. Poza tym Eichmann nie znalaz jeszcze odpowiedniego gazu. W jesieni 1941 r. Gestapo wyszukao w obozach jecw wojennych na podstawie tajnego rozkazu rosyjskich politrukw, komisarzy i waniejszych funkcjonariuszy politycznych; zostali oni przekazani najbliszym obozom koncentracyjnym w celu zlikwidowania. Do Owicimia wci przybyway mniejsze transporty tego rodzaju. Rozstrzeliwano je w wirowni koo budynkw Monopolu lub na podwrzu bloku 11. W czasie jednej z moich podry subowych mj zastpca, Hauptsturmfhrer Fritzsch z wasnej inicjatywy zastosowa gaz do zgadzania jecw radzieckich. Wypeni jecami cele znajdujce si w piwnicach i woywszy mask gazow wrzuci do cel cyklon B, ktry spowodowa natychmiastow mier.217 Gazu cyklon B uywaa w Owicimiu firma Tesch und Stabenow do tpienia robactwa, wskutek czego administracja obozu miaa zawsze pewn liczb puszek z tym gazem. Pocztkowo gaz trujcy, preparat kwasu pruskiego by stosowany tylko przez funkcjonariuszy firmy Tesch und Stabenow przy zachowaniu najdalej idcych rodkw ostronoci, pniej jednak przeszkolono w tej firmie paru sanitariuszy jako dezynfektorw, ktrzy uywali gazu przy odkaaniu i przy tpieniu robactwa. Podczas nastpnego pobytu Eichmanna zakomunikowaem mu o zastosowaniu cyklonu B. Postanowilimy, e bdziemy stosowa ten gaz podczas akcji masowej zagady. Nadal umiercano radzieckich jecw wojennych za pomoc cyklonu B, ale ju nie w bloku 11, gdy po zagazowaniu trzeba byo wietrzy cay budynek co najmniej przez dwa dni. Na komor gazow przeznaczono kostnic krematorium przy rewirze, 218przy czym drzwi uszczelniono, a w suficie wybito dziury do wrzucania

217

Wedug zezna SS-Obersturmfhrera Kahra, ktry styka si z Fritzschem jako lekarz obozowy w Buchenwaldzie i w Dorze, Fritzsch sam uwaa si za inicjatora zastosowania cyklonu B do masowego zabijania ludzi w komorach gazowych (Dok. Norymb. NO-1948). 218 Chodzi o szpital (rewir) dla czonkw zaogi SS, znajdujcy si na terenie obozu macierzystego.

gazu.219 Przypominani sobie jednak tylko jeden transport skadajcy si i okoo 900 radzieckich jecw wojennych, ktry zosta tam zagazowany i ktrego palenie trwao kilka dni. W zagrodzie chopskiej, ktr specjalnie urzdzono dla niszczenia w niej ydw, nie gazowano Rosjan. Nie potrafi ju poda, kiedy zacza si zagada ydw. Byo to prawdopodobnie jeszcze w grudniu 1941 r., a moe dopiero w styczniu 1942 r. Najpierw byli to ydzi ze wschodniej czci Grnego lska, ktrych aresztowao Stapo w Katowicach i przysao kolej na bocznic linii Owicim - Dziedzice, gdzie nastpowao wyadowywanie transportw. O ile jeszcze sobie przypominam, transporty te nie wynosiy nigdy wicej ni tysic osb. Przy rampie kolejowej pogotowie obozowe odbierao ydw od Stapo, po czym Schutzhaftlagerfhrer prowadzi ich w dwch oddziaach do bunkra - tak nazwane zostao miejsce zagady. Baga zostawa przy rampie; przenoszono go do sortowni zwanej Kanad, znajdujcej si midzy zakadami zbrojeniowymi220 a skadem materiaw budowlanych.221 ydzi musieli si rozbiera przy bunkrze; mwiono im, e musz podda si odwszeniu. Wszystkie pomieszczenia - a byo ich pi - jednoczenie zapeniano ludmi, zarubowywano uszczelnione drzwi i wsypywano zawarto puszek z gazem przez specjalne otwory w suficie. Po upywie p godziny drzwi otwierano - w kadej izbie byo dwoje drzwi wycigano zmarych i przewoono zwoki wagonikami kolejki polowej do dow. Auta ciarowe zabieray ubrania do sortowni. Ca t prac - pomoc przy rozbieraniu, wypenianie bunkra ludmi, oprnianie bunkra, usuwanie zwok, jak rwnie wykopywanie i zasypywanie wsplnych grobw - wykonywao Sonderkommando skadajce si z ydw, ktrzy mieszkali w osobnych pomieszczeniach. W myl zarzdzenia Eichmanna mieli oni by rwnie zgadzani po kadej wikszej akcji. Podczas pierwszych transportw Eichmann przywiz rozkaz Reichsfhrera SS, wedug ktrego naleao wyrywa zwokom zote zby a zagazowanym kobietom obcina wosy.222 Rwnie i t prac wykonywao Sonderkommando. Nadzr nad akcj zagady wykonywa Schutzhaftlagerfhrer lub Rapportfhrer. Chorych, ktrych nie mona byo zaprowadzi do komory gazowej, zabijano wystrzaem w kark z broni maokalibrowej. Musia by przy tym obecny lekarz SS. Gaz wrzucali przeszkoleni dezynfektorzy suby zdrowia.223

219

Mowa o krematorium w obozie macierzystym (tzw. krematorium I), przerobionym z dawnego austriackiego bunkra amunicyjnego. 220 Zakady koncernu Deutsche Ausrstungswerke (DAW), w ktrych zatrudniano do 2 500 winiw owicimskich 221 Tzw. Bauhof. 222 Dokonywano tego bezporednio przed zaadowaniem zwok do pieca. Zote zby przetapiali w sztaby pocztkowo lekarze dentyci SS w szpitalu SS. Pniej zbudowano w trzecim krematorium specjaln pracowni do przetapiania zota. Przy pracach dentystycznych w krematorium zatrudniano dziennie 40 winiw. Obcite wosy kobiece suszono na strychach krematoriw, pakowano w worki i wysyano do fabryk w Rzeszy do przemysowej przerbki. Po wyzwoleniu obozu znaleziono reszt wosw zapakowanych w odpowiednio oznaczone worki o cznej wadze 7 000 kg. Zakady przerbki wosw znajdoway si w Bawarii i na lsku

Podczas gdy na wiosn 1942 r. chodzio jeszcze tylko o niewielkie i akcje, to w lecie transporty tak si zwikszyy, e bylimy ju zmuszeni urzdzi dalsze miejsca zagady. Wybrano zagrod chopsk pooon na zachd od pniejszych krematoriw III i IV i odpowiednio j urzdzono. Wybudowano przy bunkrze dwa baraki i przy bunkrze II trzy baraki przeznaczone do rozbierania si. Bunkier II by wikszy, mg pomieci okoo 1 200 osb. Jeszcze w lecie 1942 r. chowano zwoki we wsplnych grobach. Dopiero pod koniec lata zaczlimy pali zwoki - najpierw na stosach drewna, na ktrych miecio si okoo dwch tysicy zwok, a nastpnie w doach razem ze zwokami wczeniej pochowanymi. Zwoki oblewano pocztkowo odpadkami ropy naftowej, pniej metanolem. W doach palono zwoki nieustannie, a wic dniem i noc. W kocu listopada 1942 r. oprniono wszystkie masowe groby. Liczba pochowanych we wsplnych grobach wynosia 107 000. Obejmowaa ona nie tylko zagazowanych ydw z transportw od pocztku akcji a do czasu, gdy zaczto zwoki pali, lecz rwnie zwoki winiw zmarych w obozie w Owicimiu zim 1941-1942 r., gdy nieczynne byo przez duszy czas krematorium przy rewirze. W liczbie tej miecili si rwnie wszyscy zmarli winiowie obozu w Brzezince. Reichsfhrer SS podczas wizyty w Owicimiu w lecie 1942 r. obejrza dokadnie przebieg akcji zagady poczwszy od wyadowywania a do oprnienia bunkra II. Wwczas nie palono jeszcze zwok. Nie kwestionowa niczego, nie rozmawia w ogle na ten temat. Obecni przy tym byli Gauleiter Bracht224 i Obergruppenfhrer Schmauser. Wkrtce po wizycie Himmlera przyjecha Standartenfhrer Blobel225 z biura Eichmanna i przywiz rozkaz, w myl ktrego naleao oprni wszystkie masowe groby, a zwoki spali. Naleao rwnie usun popioy w taki sposb, aby w przyszoci nie mona byo obliczy, ile zwok spalono. Blobel ju w Chemnie prbowa rnych sposobw palenia. Eichmann poleci mu, aby pokaza mi te urzdzenia. Pojechaem w tym: celu wraz z Hlerem226 do Chemna.227 Blobel kaza tam wybudowa rne piece pomocnicze, w ktrych palono drzewem i benzyn. Prbowa rwnie niszczy zwoki za

223 224

Sanittsdienstgrade, w skrcie SDG. Byli to SS-mani przeszkoleni lub przyuczeni na sanitariuszy. Fritz Bracht (ur. 18.1.1899 r.), czonek NSDAP od 1927 r., by od 1935 r. zastpc Gauleitera lska, a od 1941 r. Gauleiterem i nadprezydentem Grnego lska. 225 SS-Standartenfhrer Paul Blobel (ur. 13.8.1894 r.), czonek NSDAP (nr 844662) i SS (nr 29100), by od czerwca 1941 r. do stycznia 1942 r. dowdc Sonderkommando 4a wchodzcego w skad Einsatzgruppe C i dziaajcego na terenach ZSRR (Kijw, Potawa). W czerwcu 1942 r. na rozkaz Mllera, szefa urzdu IV RSHA (Gestapa - patrz Wykaz niemieckich terminw i skrtw) rozpocz akcj zacierania ladw masowych eksterminacji na terenach Polski i ZSRR. Polegaa ona na odkopywaniu masowych grobw i spalaniu wydobytych zwok (Kommando 1005). Wyrokiem Amerykaskiego Trybunau Wojskowego w Norymberdze z dnia 8.4.1948 r. zosta skazany na kar mierci i 8.6.1951 r. powieszony. 226 ss-Untersturmfhrer Franz Hler (ur. 4.2.1906 r.) peni w 1943 r. funkcje Schutzhaftlagerfhrera w Owicimiu II (Brzezinka), skd w kwietniu 1945 r. przeszed do obozu Dora, a nastpnie do Buchenwaldu. 227 Zachowao si nastpujce zezwolenie WVHA na odbycie tej podry nadane droga iskrow do Owicimia: Niniejszym udziela si pozwolenia na jazd samochodem osobowym z Owicimia do odzi w dniu 16.9.1942 r. w celu zwiedzenia stacji dowiadczalnej piecw polowych Akcji Reinhardt, podp. Glcks (tom 12 akt dochodze w sprawie Ha). W jedzie tej bra rwnie udzia SS-Untersturmfhrer Dejaco, ktry sporzdzi z niej notatk datowan 17.9.1942 r. (Dok. Norymb. NO-4467).

pomoc materiaw wybuchowych, co nie dao jednak zadowalajcych rezultatw. Popioy rozsypywano na rozlegym lesistym terenie, przy czym koci mielono uprzednio na proszek. Standartenfhrer Blobel otrzyma polecenie wyszukania i zlikwidowania wszystkich masowych grobw na wschodzie. Sztab jego wsppracownikw zosta oznaczony szyfrem 1005. Prace byy wykonywane przez druyny ydowskie, ktre rozstrzeliwano po ukoczeniu robt na kadym odcinku.228 Obz koncentracyjny Owicim mia za zadanie dostarcza stale ydw do druyn 1005. Podczas zwiedzania Chemna widziaem rwnie tamtejsze urzdzenia niszczenia ludzi - auta ciarowe przystosowane do umiercania za pomoc gazw spalinowych. Kierownik tamtejszej druyny okreli jednak ten sposb zabijania jako bardzo niezadowalajcy, poniewa gaz wytwarza si bardzo nieregularnie i czsto nie wystarcza do spowodowania mierci. Nie mogem si dowiedzie, jaka liczba zwok znajdowaa si w masowych grobach w Chemnie i ile zwok zostao ju spalonych. Standartenfhrer Blobel zna do dokadnie liczb grobw masowych na wschodzie, by jednak zobowizany do zachowania najcilejszej tajemnicy, j Pocztkowo, zgodnie z rozkazem Reichsfhrera SS, wszyscy bez wyjtku ydzi przywoeni za porednictwem placwki Eichmanna do Owicimia, mieli zosta zgadzeni. Tak postpiono z ydami z terenu Grnego lska. Ale ju przy pierwszych transportach ydw niemieckich przyszed rozkaz, aby wyszuka wszystkich ydw zdolnych do pracy - mczyzn i kobiety - i zatrudni ich w obozie dla celw zbrojeniowych. Byo to jeszcze przed urzdzeniem obozu kobiecego; konieczno urzdzenia w Owicimiu obozu dla kobiet powstaa dopiero wskutek tego rozkazu. Na terenie obozu koncentracyjnego powstay liczne zakady zbrojeniowe, ktre byy stale czynne. Zaczto rwnie zatrudnia winiw w fabrykach zbrojeniowych znajdujcych si poza obozem. Wskutek tego da si nagle odczu wielki brak winiw, gdy dawniej komendanci obozw na terenie Rzeszy musieli dopiero wyszukiwa moliwoci zatrudnienia wszystkich winiw. ydzi mieli pracowa tylko w obozie w Owicimiu. Owicim-Brzezinka mia by czysto ydowskim obozem, a winiowie innych narodowoci mieli by przeniesieni do innych obozw. Rozkaz ten nigdy nie zosta wykonany w caej peni; z powodu braku si roboczych zatrudniano ydw pniej rwnie i w fabrykach zbrojeniowych znajdujcych si na zewntrz obozu. Wyszukiwaniem ydw zdolnych do pracy mieli si zajmowa lekarze SS. Wielokrotnie zdarzao si jednak, e dokonywa tego Schutzhaftlagerfhrer lub kierownik Oddziau Zatrudnienia bez mojej aprobaty, a nawet bez mojej wiedzy. Na tym tle dochodzio wci do tar midzy lekarzami SS a kierownikami Oddziau Zatrudnienia. Powstay rnice pogldw midzy poszczeglnymi kierownikami w Owicimiu, a podsycay je jeszcze rozbienoci w interpretowaniu rozkazu Reichsfhrera SS przez najwysze wadze w Berlinie.

228

Prac i los czonkw Jednej z druyn tego Sonderkommanda opisuje L. Weliczker w pamitniku: Brygada mierci (Sonderkommando 1005). d 1946.

RSHA w osobach Mllera i Eichmanna by jak najbardziej zainteresowany w tym, aby zostaa zgadzona moliwie jak najwiksza liczba ydw. Naczelny lekarz SS, ktry dawa lekarzom SS instrukcje dotyczce selekcji, by zdania, e do pracy kwalifikuj si tylko tacy ydzi, ktrzy naprawd s cakowicie zdolni do pracy, poniewa sabowici, starsi i czciowo tylko zdolni stan si wkrtce niezdolni do pracy, a wskutek tego spowoduj dalsze pogorszenie si niezadowalajcego ju wtedy oglnego poziomu zdrowotnego, konieczno niepotrzebnego zwikszenia liczby rewirw, lekarzy i lekarstw, a w kocu i tak bd musieli zosta zabici. WVHA, reprezentowany przez Pohla i Maurera, by zainteresowany w tym, aby uzyska dla przemysu zbrojeniowego jak najwicej si roboczych, nawet gdyby miay si one pniej sta niezdolne do pracy. Sytuacj zaostrzao jeszcze wzrastajce wci, wrcz nieograniczone zapotrzebowanie ze strony Ministerstwa Zbroje i Organizacji Todt na winiarskie siy robocze. Reichsfhrer SS dawa obu tym urzdom cigle przyrzeczenia sigajce takich liczb, e nigdy tego nie mona byo zrealizowa.229 Standartenfhrer Maurer, szef Urzdu DII, mia trudne zadanie, aby bodaj czciowo podoa staemu naciskowi tych placwek; nakaza on kierownikom oddziaw zatrudnienia, aby starali si otrzyma jak najwicej si roboczych. Nie mona byo uzyska wyranej decyzji od Reichsfhrera SS. Byem zdania, e do pracy naleao kierowa tylko takich ydw, ktrzy byli naprawd zdrowi i silni. Selekcja odbywaa si w nastpujcy sposb: Wagony wyadowywano jedne po drugich. Po odoeniu bagau ydzi musieli przechodzi pojedynczo przed lekarzem SS, ktry decydowa o ich przydatnoci do pracy, przygldajc si im podczas tej defilady. Zdolnych do pracy odprowadzano natychmiast w maych oddziaach do obozu. Osb nadajcych si do pracy byo rednio 25 do 30%, jeli bra pod uwag og transportw; byo jednak bardzo rnie w poszczeglnych transportach. Tak na przykad wrd ydw greckich byo tylko 15% zdolnych do pracy, a zdarzay si transporty ze Sowacji, w ktrych byo 100% ydw zdolnych do pracy.230 Lekarzy i personel sanitarny kierowano bez wyjtku do obozu. Ju przy pierwszych prbach spalania zwok na wolnym powietrzu okazao si, e stale nie mona bdzie tego robi. Podczas zej pogody albo przy silnym wietrze odr spalenizny rozprzestrzenia si na wiele kilometrw, co doprowadzio do tego, e caa ludno mieszkajca w okolicy zacza mwi o paleniu ydw, mimo kontrpropagandy uprawianej przez parti i administracj pastwow. Wprawdzie wszyscy funkcjonariusze SS biorcy udzia w akcji zagady otrzymali szczeglnie surowe instrukcje nakazujce

229

Kaltenbrunner poda w dniu 17.12.1942 r. podlegym placwkom Gestapo do wiadomoci, e Reichsfhrer z wanych powodw natury wojennej rozkaza skierowa do obozw koncentracyjnych do koca stycznia 1943 r. co najmniej 35 000 ludzi zdolnych do pracy. Zaley na kadej parze rk do pracy. Rozkaz ten tumaczy si tym, e spord uwiezionych w 1942 r. zmaro w tyme roku w obozach koncentracyjnych 70 000 winiw. Z zestawienia Pohla dla Himmlera wynika, e wskutek tego stan winiw obozw koncentracyjnych w grudniu 1942 r. wynosi 80 000. Po wykonaniu przez Gestapo akcji wzmoonej deportacji osign on w styczniu 1943 r. liczb 123 000. 230 W wietle innych materiaw dokumentarnych liczby procentowe podane przez Ha s za wysokie.

zachowanie caej sprawy w tajemnicy,231 lecz pniejsze rozprawy sdowe wykazay, e nie stosowano si do tych instrukcji. Nawet wysokie kary nie mogy zapobiec gadatliwoci. Poza tym obrona przeciwlotnicza protestowaa przeciwko ogniom widocznym w nocy z daleka. Musiano jednak pali zwoki rwnie w nocy, jeli nie miao ulec zahamowaniu przyjmowanie nadchodzcych transportw. Rozkad jazdy zwizany z poszczeglnymi akcjami, dokadnie ustalony na konferencji przez Ministerstwo Komunikacji, musia by bezwarunkowo przestrzegany, aby unikn przeadowania i zamtu na liniach kolejowych - gwnie ze wzgldw wojskowych. Powysze powody doprowadziy do szybkiego zaplanowania, a nastpnie wybudowania obu wielkich krematoriw, a w 1943 r. do budowy jeszcze dwch mniejszych zakadw. Budowa pniej zaplanowanego, znacznie wikszego jeszcze krematorium nie zostaa zrealizowana,232 poniewa w jesieni 1944 r. Reichsfhrer SS wyda rozkaz natychmiastowego wstrzymania zagady ydw.233 Oba wielkie krematoria I i II234 zostay wybudowane w zimie 1942- -1943 r., a na wiosn 1943 r. oddano je do uytku. Kade z nich miao pi piecw trzyretortowych, w ktrych mona byo spali w cigu 24 godzin 2 000 zwok. Sama technika spalania uniemoliwiaa zwikszenie liczby spalanych zwok. Przeprowadzone prby doprowadziy do cikich uszkodze piecw, a nawet spowodoway kilkakrotnie cakowite ich unieruchomienie. Oba krematoria I i II miay podziemne rozbieralnie i komory gazowe, do ktrych mona byo doprowadza i odprowadza powietrze. Zwoki przewoono wind do piecw znajdujcych si wyej. Komory gazowe mogy pomieci po 3 000 ludzi, jednak liczba ta nigdy nie zostaa osignita, poniewa poszczeglne transporty nie byy nigdy tak liczne. Oba mniejsze krematoria III i IV miay spala - wedug oblicze firmy Topf z Erfurtu, prowadzcej prace budowlane - po 1 500 zwok w cigu 24 godzin. Kierownictwo robt wskutek braku materiaw spowodowanego wojn musiao prowadzi budow krematoriw III i IV w sposb oszczdnociowy i umieci zarwno rozbieralnie, jak i komory gazowe nad ziemi, a piece zbudowa mniej solidnie. Wkrtce okazao si jednak, e w taki sposb zbudowane piece - po 2 czteroretortowe - nie mogy sprosta zadaniu.

231

Podpisywali oni sporzdzone na powielaczu nastpujce deklaracje: 1. Jest mi wiadomo i zostaem o tym dzisiaj pouczony, e zostan ukarany mierci, jeeli targn si na mienie ydowskie. 2. O wszystkich czynnociach, ktre naley przeprowadzi przy ewakuacji ydw, mam zachowa bezwzgldne milczenie, take wobec mych kolegw. 3. Zobowizuj si ca moj osob i ze wszystkich si wspdziaa przy sprawnym wykonywaniu tych czynnoci (tom 12 akt dochodze w sprawie Ha). 232 Konstrukcj tego krematorium zamierzano oprze na zasadzie spalania zwok w otwartych doach. Mia to by piec wgbny, ktry czyby zalety olbrzymiej chonnoci dow spaleniskowych z ekonomicznoci piecw krematoryjnych, zaopatrzonych w technicznie racjonalne paleniska. Dziki temu stosy drzewa zuywanego w doach mona byoby zastpi znikom iloci koksu lub wgla. 233 Patrz G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 516 i n. 234 Numeracja ta nie uwzgldnia starego krematorium w obozie macierzystym, oznaczanego rwnie jako krematorium I.

Krematorium III wkrtce nie nadawao si zupenie do uytku i pniej ju z niego nie korzystano, a krematorium IV byo czsto nieczynne, poniewa w cigu 3-4 tygodni przepalay si piece albo kominy. Zagazowanych palono najczciej w doach za IV krematorium. Prowizoryczne pomieszczenie I235 zostao rozebrane, gdy rozpoczto zabudow III odcinka budowlanego obozu w Brzezince. Pomieszczenie II - zwane nastpnie krematorium na wolnym powietrzu lub bunkrem V236 - byo czynne a do koca, a posugiwano si nim w razie defektu w krematoriach I do IV. Przy wikszym nasileniu akcji przeprowadzano gazowanie podczas dnia w bunkrze V, a gdy transporty przychodziy noc - w krematoriach I do IV. Moliwoci spalania zwok w bunkrze V byy prawie nieograniczone, dopki mona byo pali dniem i noc.237 Od 1944 r. dziaalno nieprzyjacielskiego lotnictwa nie pozwalaa na palenie w nocy. Najwiksza liczba zagazowanych i spalonych w cigu 24 godzin, jak kiedykolwiek osignito, wynosia nieco ponad 9 000 we wszystkich krematoriach I wyjtkiem III. Byo to w lecie 1944 r. podczas akcji wgierskiej,238 gdy na skutek opnie pocigw zamiast przewidzianych trzech pocigw nadeszo w cigu 24 godzin pi przepenionych pocigw. Krematoria wybudowano na kocu obu wielkich arterii obozu w Brzezince po pierwsze dlatego, aby nie powiksza jeszcze bardziej obszaru obozu, a przez to i obszaru strzeonego, a po drugie, aby nie byy one pooone zbyt daleko od obozu, gdy po zaprzestaniu akcji zagady komory gazowe i rozbieralnie miay by uywane jako zakady kpielowe. Budynki miay by zasonite przez mur lub przez ywopot, ale zaniechano tego zamiaru z powodu braku materiau. Wszystkie miejsca zagady zamaskowano tylko prowizorycznie potami.239 Trzy tory kolejowe midzy odcinkami budowlanymi I i II na terenie Brzezinki miay zosta przebudowane na dworzec kolejowy i pokryte dachem oraz doprowadzone a do krematoriw III i IV tak, aby

235 236

Nazw t oznaczano bunkier I w tzw. biaym domku. By to tzw. czerwony domek. 237 Wykopano tam 6 olbrzymich dow oraz odkopano dawne doy i bez przerwy spalano w nich zwoki. Przy penym uruchomieniu wszystkich tych urzdze osignito w sierpniu 1944 r. liczb 24 000 spalonych zwok dziennie. Sonderkommando, ktre dawniej liczyo 100 winiw, wzroso w tym czasie do 1 000 winiw. 238 Po okupacji Wgier (19.3.1944 r.) take i ydzi wgierscy zostali objci akcj ostatecznego rozwizania. W cigu okoo 2 miesicy, poczwszy od maja 1944 r., deportowano do Owicimia i w wikszoci zabito tam okoo 400 000 ydw wgierskich. Akcja wgierska bya wwczas nazywana Aktion H. Meldunek tajnej organizacji Ruchu Oporu charakteryzowa J nastpujco: Zaczo si obecnie niesychane w dziejach ludzkoci mordowanie ydw wgierskich, potworne w swych rozmiarach, cynizmie i zezwierzceniu wykonania. Kaci hitlerowscy SS przechodz samych siebie, staj si rozbestwionymi, w p obkanymi dzikimi zwierztami - jeeli tak dzikim zwierztom ublia mona - morduj z gorczkow szybkoci, by skoczy z wykoczeniem wszystkich, zanim wiadomo o tym dojdzie na Wgry i za granic. 239 Pismem z dnia 6.11.1943 r. nr 39533/Kam/J, skierowanym do kierownika zakadw rolniczych SS w Owicimiu, SS-Sturmbannfhrera Caesara, szef suby budowlanej SS-Sturmbannfhrer Bischoll zamwi sadzonki rnych drzew i krzeww, motywujc to zamwienie tym, e na podstawie zarzdzenia komendanta obozu SSObersturmbannfhrera Ha krematoria I i II w KGL maj by wyposaone w pas zieleni (Grngrtel) Jako naturaln zason (natrlicher Abschluss) od strony obozu (tom 12 akt dochodze w sprawie Ha).

wyadowanie transportw ochroni przed okiem osb niepowoanych. Rwnie i ten plan nie doszed do skutku z powodu braku materiaw. Ze wzgldu na to, e Reichsfhrer SS domaga si coraz bardziej, aby zatrudniano w przemyle zbrojeniowym wicej winiw, Pohl by zmuszony uwzgldnia rwnie i ydw, ktrzy utracili zdolno do pracy. Nadszed rozkaz, aby wszystkich ydw niezdolnych do pracy, ktrych mona wyleczy w cigu szeciu tygodni i przywrci ich zdolno do pracy, szczeglnie starannie pielgnowa i dobrze odywia.240 (Dotychczas wszyscy ydzi, ktrzy stali si niezdolni do pracy, byli zagazowywani wraz z najbliszymi transportami albo zabijani zastrzykami, jeeli leeli jako chorzy w rewirze.) Rozkaz ten by kpin, jeli chodzi o stosunki w Owicimiu-Brzezince. Brak byo wszystkiego. Nie byo prawie zupenie lekarstw, a miejsc tak niewiele, e lee mogli tylko najciej chorzy. Odywianie byo zupenie niewystarczajce, a Ministerstwo Wyywienia z miesica na miesic ograniczao je coraz bardziej. Wszystkie wysuwane zastrzeenia nie odniosy skutku - naleao prbowa. Powsta wskutek tego w obozie brak pomieszcze dla zdrowych winiw, ktrego nie mona ju byo nigdy usun, co spowodowao oglne pogorszenie si stanu zdrowotnego; zaczy si szerzy choroby zakane. Rozkaz ten spowodowa niemal natychmiastowy wzrost liczby miertelnoci i ogromne pogorszenie si oglnego stanu; nie wydaje mi si natomiast, aby bodaj jeden z tych ydw, ktrzy utracili zdolno do pracy, zosta przydzielony do przemysu zbrojeniowego. * Transport-Juden - nazywano wszystkich ydw przywoonych do obozu za porednictwem urzdu Eichmanna, czyli RSHA-IV B4. Zawiadomienia o ich przybyciu zawieray uwag: Transport odpowiada podanym dyrektywom i winien by wczony do SB (akcja specjalna). Wszyscy inni ydzi z wczeniejszego okresu, a wic przywiezieni przed wydaniem rozkazu, byli ydami w areszcie ochronnym lub ydami nalecymi do innych kategorii winiw. * W poprzednich przesuchaniach241 podaem, e liczba ydw przywiezionych do Owicimia na zagad wynosia dwa i p miliona. Liczba ta pochodzi od Eichmanna. Poda on j na krtko przed okreniem Berlina mojemu przeoonemu, Gruppenfhrerowi Glcksowi, gdy zosta wezwany do raportu przez Reichsfhrera SS. Jedynie Eichmann i jego stay zastpca Gnther mieli dane o oglnej liczbie zgadzonych. Na rozkaz Reichsfhrera SS musiano w Owicimiu pali po kadej wikszej akcji wszystkie dokumenty, ktre mogy stanowi rdo informacji o liczbie zamordowanych.

240

W zwizku z tym patrz rozkazy Amtsgruppe D WVHA z 9 i 14.1 2.1944 r. w sprawie opieki lekarskiej nad winiami ydowskimi (tom 12 akt dochodze w sprawie Ha). 241 Patrz o nich - Wstp, s. 17 i n.

Jako szef Urzdu DI zniszczyem osobicie wszystkie dokumenty znajdujce si w moim biurze. W innych urzdach zrobiono to samo. Wedug relacji Eichmanna rwnie u Reichsfhrera SS i w RSHA zniszczono wszystkie dokumenty. Jedynie jego akta podrczne mogy jeszcze zawiera jakie wskazwki. Jeli przez niedbalstwo pozostawiono nawet w pewnych urzdach jakie pisma czy radiogramy, to nie mog one jednak zawiera informacji o oglnej liczbie ofiar. Nigdy nie znaem oglnej liczby, nie rozporzdzam te adnymi danymi, na podstawie ktrych mgbym j ustali. Pozostay mi jeszcze tylko w pamici liczby dotyczce wikszych akcji,242 liczby te wielokrotnie podawa mi Eichmann lub jego pomocnik: Grny lsk i Generalne Gubernatorstwo 250 000 Niemcy i Terezin243 100 000 Holandia. 95 000 Belgia. 20 000 Francja 110 000 Grecja 65 000 Wgry 400 000 Sowacja. 90 000 Liczb dotyczcych mniejszych akcji ju nie pamitam, byy one jednak nieznaczne w porwnaniu z powyszymi liczbami. Uwaam, e liczba dwa i p miliona jest o wiele za dua. Moliwoci zagady miay swoje granice i w Owicimiu. Liczby podawane przez byych winiw s wytworami fantazji i nie s oparte na adnych podstawach. * Akcja Reinhardt - okrelenie to byo zakonspirowan nazw, przez ktr rozumiao si zabieranie, sortowanie i spienianie wszystkich rzeczy otrzymywanych na skutek przybywania transportw ydw i ich zagady. Kady czonek SS winny zabrania ydowskiej wasnoci mia by, wedug rozkazu Reichsfhrera SS, karany mierci. Niepodobna sobie wyobrazi i oszacowa wartoci zabranych rzeczy sigajcej setek milionw. Ogromne bogactwa zostay skradzione przez czonkw SS i policjantw, przez winiw, urzdnikw cywilnych, robotnikw i personel kolejowy. Jeszcze obecnie wiele z tego jest pochowane lub zakopane na terenie obozu Owicim-Brzezinka. Przy wyadowywaniu transportw ydowskich cay baga zostawa na rampie a do chwili, gdy wszystkich ydw zaprowadzono do obozu lub do miejsca zagady. Potem specjalne druyny transportowe
242

W toku przesuchania w dniach 13-14.3.1946 r. i w owiadczeniu z 23- 24.4.1946 r. poda H te same liczby z wyjtkiem Holandii, dla ktrej podana jest w obu tych dokumentach zgodnie liczba 90 000. Podane przez Ha liczby nie obejmuj ydw z Chorwacji, z Woch i z krajw batyckich. W sprawie oglnej liczby ofiar Owicimia patrz H. Krausnick: Zur Zahl der jdischen Opfer des Nationalsozialismus, 1956. G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 522 i n. 243 Terezin - niemiecka nazwa: Theresienstadt - miasto w Czechosowacji, z ktrego hitlerowcy uczynili wielkie skupisko o charakterze przejciowego getta - obozu dla ydw.

przewoziy baga, pocztkowo do sortowni Kanada I, gdzie go sortowano i dezynfekowano. Rwnie ubrania osb zagazowanych w bunkrach I i II i krematoriach I do IV przewoono do sortowni. Jednak w 1942 r. Kanada nie moga nady z sortowaniem rzeczy. Mimo e wci wznoszono dodatkowe szopy i baraki, a winiowie sortowali dniem i noc, mimo e zwikszano nieustannie liczb pracujcych i zaadowywano codziennie wysortowanym materiaem wiele wagonw - czsto do 20, wci pitrzyy si stosy bagau. Przystpiono wic w 1942 r. do wybudowania magazynu Kanada II na zachodnim kracu odcinka budowlanego II w Brzezince, jak rwnie odwszalni i ani dla przybywajcych winiw.244 Trzydzieci nowo wybudowanych barakw byo wypenionych po brzegi zaraz po wykoczeniu,245 a gry nie wysortowanego bagau pitrzyy si midzy barakami. Mimo powikszenia liczebnoci druyn roboczych i tak nie byo mowy o tym, aby mc podoa zadaniu w czasie poszczeglnych akcji trwajcych 4-6 tygodni. Dopiero w okresie duszych przerw mona byo zaprowadzi jaki porzdek. Ubrania i obuwie poddawano ogldzinom w celu odszukania ukrytych tam przedmiotw wartociowych (w takiej masie mona byo oczywicie przeprowadzi to tylko pobienie), po czym je magazynowano lub przekazywano do obozu w celu uzupenienia garderoby winiw; pniej rzeczy te wysyano take do innych obozw. Znaczn cz odziey przekazywano opiece spoecznej dla przesiedlecw, a pniej dla ofiar bombardowania lotniczego.246 Wiele rzeczy otrzymay wielkie zakady zbrojeniowe dla robotnikw cudzoziemskich.247 Koce, bielizn itp. przekazywano rwnie opiece spoecznej lub zatrzymywano na uytek obozu; inne obozy take otrzymyway wiksze przesyki. Przedmioty wartociowe przejmowa specjalny oddzia komendy obozu, po czym fachowcy odpowiednio je sortowali. Podobnie dziao si ze znalezionymi pienidzmi. Jeli chodzi o przedmioty wartociowe, byy to zazwyczaj rzeczy nadzwyczaj cenne, zwaszcza gdy przychodziy transporty ydw z zachodu: szlachetne kamienie o milionowej wartoci, bezcenne zegarki zote i platynowe wysadzane brylantami, piercienie, kolczyki i naszyjniki nadzwyczaj cenne ze wzgldu na sw osobliwo. Pienidze pochodzce ze wszystkich krajw liczyo si na miliony. Czsto przy jednej osobie znajdowano setki tysicy, przewanie w banknotach tysicdolarowych. Nie byo takiego schowka w ubraniu, bagau czy w ludzkim ciele, ktrego by nie wykorzystano. Po zakoczeniu sortowania po kadej wikszej akcji pakowano przedmioty wartociowe i pienidze w kufry i przewoono autami ciarowymi do WVHA w Berlinie, a stamtd do Banku Rzeszy. W Banku Rzeszy by specjalny oddzia zajmujcy si tylko przedmiotami uzyskanymi podczas akcji przeciwydowskich. Eichmann powiedzia mi kiedy, e kosztownoci i dewizy sprzedawano w Szwajcarii; zarzucono nimi cay szwajcarski rynek kosztownoci.
244 245

Bya to tzw. nowa Sauna. Ostatecznie wybudowano 35 barakw. 246 Czciowe dane mwi o wywiezieniu z Owicimia do Rzeszy 240 wagonw odziey, 2 wagonw okularw, 10 wagonw najlepszej bielizny. W 6 ocalaych skadach (29 spalili SS-mani wraz z rzeczami) znaleziono po wyzwoleniu midzy innymi: 348 020 kompletw odziey mskiej, 836 255 kompletw odziey kobiecej, 5 525 par obuwia damskiego, 38 000 par obuwia mskiego, 13 694 sztuk dywanw oraz 7 wagonw odziey i pocieli gotowych do wysyki. W czasie od 1.12.1944 r. do 15.1.1945 r. przygotowano do wysyki i wysano: 99 922 kompletw odziey i bielizny dziecicej, 192 625 kompletw odziey i bielizny kobiecej, 222 269 kompletw odziey i bielizny mskiej. 247 Wedug zestawienia stanowicego dokument norymberski NO-1257 koncern IG-FarbenIndustrie otrzyma z tych rzeczy 4 000 ubra mskich.

Zwyke zegarki wysyano tysicami do Sachsenhausen. Znajdowa si tam wielki warsztat zegarmistrzowski zatrudniajcy setki winiw - zaoony pod bezporednim kierownictwem Maurera z DII. W warsztacie tym sortowano zegarki i naprawiano je. Najwicej zegarkw zostao oddanych do dyspozycji frontowych oddziaw SS i armii dla celw subowych. Zote zby przetapiali w sztaby lekarze dentyci w rewirze SS i odsyali je co miesic do Gwnego Urzdu Sanitarnego. W plombowanych zbach take znajdowano kamienie szlachetne olbrzymiej wartoci. Obcite wosy kobiece wysyano do pewnej fabryki w Bawarii dla celw zbrojeniowych. Nie nadajc si do uytku odzie odsyano do przerbki, a obuwie nie nadajce si do noszenia cito na kawaki, przeznaczajc pewne czci do uytku, reszt za przerabiano na mczk skrzan. W zwizku z kosztownociami ydw wytworzya si w obozie ogromnie trudna sytuacja, ktrej nigdy ju nie udao si cakowicie opanowa. Wpyno to demoralizujco na czonkw SS, ktrzy nie zawsze byli na tyle silni, aby potrafili zwalczy w sobie pokus atwego wzbogacenia si kosztownociami ydw. Najcisze kary pozbawienia wolnoci, a nawet wyroki mierci nie dziaay dostatecznie odstraszajco. Dla winiw dziki kosztownociom ydw powstaway niespodziewane moliwoci.248 Wikszo ucieczek naley z tym wiza. Za zdobyte atwo pienidze, zegarki, piercionki itp. winiowie kupowali od czonkw SS i robotnikw cywilnych alkohol, tyto, ywno, faszywe dokumenty, bro i amunicj; tego rodzaju transakcje byy na porzdku dziennym. W Brzezince winiowie uzyskali dostp noc do obozu kobiecego, przekupili nawet niektre dozorczynie. Na skutek tego ucierpiaa oczywicie rwnie oglna dyscyplina obozowa. Ci, ktrzy mieli kosztownoci, mogli sobie kupi lepsz prac, yczliwo kapo i blokowych, a nawet stay pobyt w rewirze z najlepsz opiek. Mimo najsurowszej kontroli nie dao si tego zmieni. ydowskie zoto stao si przeklestwem obozu. * O ile mi wiadomo, oprcz Owicimia byy nastpujce miejsca zagady ydw: Chemno koo odzi - gazy spalinowe Treblinka nad Bugiem - gazy spalinowe Sobibr koo Lublina - gazy spalinowe Beec koo Lwowa - gazy spalinowe Lublin (Majdanek) - cyklon B249 Poza tym wiele miejsc zagady znajdowao si na terenach wschodnich, na przykad koo Rygi. W tych miejscowociach ydw rozstrzeliwano, a zwoki palono na stosach drewna.

248 249

Ze rda tego mogli korzysta winiowie Sonderkommando i winiowie zatrudnieni przy sortowaniu rzeczy. Zasig niszczycielski wszystkich tych miejsc zagady obejmowa nie tylko mieszkacw ziem polskich, lecz take mieszkacw innych krajw. Miejsca zagady nie lece na ziemiach polskich byy urzdzeniami lokalnymi do niszczenia ludnoci miejscowej.

Widziaem tylko Chemno i Treblink. Chemno byo ju nieczynne. W Treblince widziaem ca procedur. Byo tam kilka komr wybudowanych tu przy torze kolejowym, mogcych pomieci kilkaset osb. Po rampie na poziomie wagonw szli ydzi - jeszcze ubrani - wprost do komr. W garau wybudowanym w pobliu znajdoway si rne motory wikszych samochodw ciarowych i pancernych, puszczane w ruch. Gazy spalinowe z motorw doprowadzano przez rurocigi do komr, powodujc mier znajdujcych si tam ludzi. Przeszo p godziny upywao, zanim w komorach cakiem si uciszyo. Po godzinie otwierano komory i wycigano zwoki, rozbierano je i palono na podkadzie z szyn; ogie utrzymywano za pomoc drewna, a zwoki polewano benzyn. W czasie mojej obecnoci w Treblince wszyscy, ktrych zagazowano, zmarli. Mwiono mi jednak, e motory nie zawsze pracoway rwnomiernie, wskutek czego nie byo tyle gazu, aby zabi wszystkie osoby znajdujce si w komorach. Wiele tracio tylko przytomno i i te trzeba byo rozstrzeliwa. To samo syszaem w Chemnie. Eichmann mwi mi rwnie, e i w innych miejscach wystpoway podobne braki. W Chemnie zdarzyo si, e ydzi znajdujcy si w autach ciarowych wyamali ciany i usiowali uciec. Dowiadczenie wykazao, e preparat kwasu pruskiego, cyklon B z niezawodn pewnoci i szybko sprowadza mier, szczeglnie w suchych i uszczelnionych pomieszczeniach z moliwie licznymi otworami do wrzucania gazu, jeli przy tym kamory s cakowicie wypenione ludmi. Nigdy nie widziaem i nie syszaem o takim wypadku, aby cho jeden czowiek zagazowany w Owicimiu y jeszcze w czasie otwierania komr w p godziny po wrzuceniu gazu.250 * Zagada miaa w Owicimiu przebieg nastpujcy: ydw przeznaczonych na zagad prowadzono moliwie spokojnie do krematoriw - osobno mczyzn, osobno kobiety. W rozbieralni winiowie zatrudnieni w Sonderkommando mwili ydom w ich jzyku ojczystym, e przyszli oni tylko do kpieli i odwszenia, oraz upominali ich, eby porzdnie poukadali swe rzeczy, a przede wszystkim zapamitali miejsce, w ktrym zoyli rzeczy, aby po odwszeniu mogli szybko je odnale. Winiowie z Sonderkommando byli sami jak najbardziej zainteresowani w tym, aby wszystko odbyo si szybko, sprawnie i spokojnie. Po rozebraniu si ydzi szli do komory gazowej zaopatrzonej w natryski i rury wodocigowe, co sprawiao wraenie ani. Najpierw wchodziy kobiety z dziemi, pniej mczyni, ktrych zawsze byo mniej. Prawie zawsze odbywao si to spokojnie, poniewa winiowie z Sonderkommando uspokajali jednostki trwoliwe lub przeczuwajce nieszczcie. Poza tym winiowie ci, jak rwnie jeden z SS-manw pozostawali niemal do ostatniej chwili w komorze. Potem drzwi szybko zarubowywano, a czekajcy ju dezynfektorzy natychmiast wrzucali przez otwory w suficie cyklon, ktry specjalnymi przewodami opada a do podogi. To powodowao natychmiastowe wytwarzanie si gazu. Przez wziernik w drzwiach mona byo widzie, jak osoby stojce najbliej
250

Z zezna szefa suby dezynfekcyjnej SS, dra in. Kurta Gersteina w procesie MTW wynika, e wraz z profesorem higieny uniwersytetu w Marburgu, drem Pfannenstielem zwiedza on Beec i Treblink. Przywiz wwczas Globocnikowi 100 kg cyklonu B (Dok. Norymb. PS-1553). wiadczy to, e stosowanie tej trucizny, zapocztkowane w Owicimiu, miao si rozszerzy take na inne miejsca zagady.

przewodw wrzutowych natychmiast paday martwe. Blisko jedna trzecia ofiar umieraa od razu. Inni zaczynali si toczy, krzycze i chwyta powietrze. Wkrtce jednak krzyk obraca si w rzenie, a po paru minutach wszyscy leeli. Najduej po upywie 20 minut nikt si ju nie porusza. Skutek dziaania gazu wystpowa w cigu 5-10 minut - zalenie od pogody, czy byo wilgotno lub sucho, ciepo albo zimno, zalenie od jakoci gazu, ktry nie zawsze by jednakowy, wreszcie zalenie od tego, ile osb zdrowych, starych, chorych i dzieci znajdowao si w transporcie. Utrata przytomnoci nastpowaa po paru minutach, co zaleao od odlegoci, ktra dzielia ludzi od szybw wrzutowych. Krzyczcy, starsi, chorzy, sabi i dzieci padali prdzej ni zdrowi i modzi. W p godziny po wrzuceniu gazu otwierano drzwi i wczano wentylacj. Natychmiast przystpowano do wycigania zwok. adnych zmian cielesnych nie mona byo zauway; ani skurczw, ani zmian zabarwienia. Dopiero po duszym leeniu, a wic po kilku godzinach wystpoway zwykle trupie plamy opadowe. Rwnie zanieczyszczenie kaem naleao do rzadkoci. Nie stwierdzano adnych skalecze. Twarze nie byy wykrzywione. Nastpnie Sonderkommando wyjmowao zwokom zote zby, a kobietom obcinano wosy, po czym przewoono zwoki windami na gr do piecw. Liczba zwok wkadanych jednoczenie do pieca zaleaa od rozmiarw ciaa i dochodzia do trzech. Rwnie czas spalania zalea od waciwoci zwok, rednio wynosi jednak 20 minut. Jak ju poprzednio zaznaczyem, krematoria I i II mogy w cigu 24 godzin spali okoo 2 000 zwok; spalanie wikszej liczby nie byo moliwe bez powodowana uszkodze. Krematoria III i IV miay spala 1 500 zwok w cigu 24 godzin, o ile mi jednak wiadomo, liczby tej nigdy tam nie osignito. W czasie trwajcego bez przerwy spalania usuwano stale i rozdrabniano popioy wypadajce przez ruszty. Popioy wywoono samochodami ciarowymi nad Wis i tam wrzucano opatami do wody; natychmiast odpyway i rozpuszczay si. Podobnie postpowano rwnie z popioami z dow znajdujcych si przy bunkrze II i krematorium IV. Proces zagady w bunkrach I i II przebiega dokadnie tak samo jak w krematoriach, silniej tylko dawa si we znaki wpyw warunkw atmosferycznych.251 Wszystkie prace zwizane z procesem zagady wykonywali ydzi z Sonderkommando. Wykonywali t okropn robot z tp obojtnoci Caym ich deniem byo, aby si z t robot jak najszybciej upora, aby zyska dusz przerw i poszuka tytoniu i jedzenia w ubraniach zagazowanych. Cho byli dobrze odywieni i dostawali obfite dodatki, czsto si ich widziao, jak jedn rk cignli zwoki, a w drugiej trzymali co do jedzenia i uli. Nawet najokropniejsza praca, jak byo wykopywanie i palenie zwok zakopanych we wsplnych grobach, niej przeszkadzaa im w jedzeniu. Nawet palenie najbliszych krewnych niej wytrcao ich z rwnowagi. *

251

M. Broszat opuszcza reszt niniejszej relacji ze wzgldu na zawarte w niej powtrzenia (Sonderkommando) i niecisoci danych liczbowych, ktre H powtarza za Eichmannem (Kommandant in Auschwitz, s. 167, przyp. l).

W lecie 1943 r. podczas podry subowej do Budapesztu na spotkanie z Eichmannem dowiedziaem si od niego o planowaniu dalszych akcji przeciw ydom. W tym czasie byo na Wgrzech przeszo 200 000 aresztowanych ydw z Ukrainy Podkarpackiej; umieszczono ich w cegielniach, gdzie oczekiwali na transport do Owicimia. Eichmann spodziewa si, e z Wgier przybdzie okoo trzech milionw ydw; tak liczb podaa mu andarmeria wgierska, ktra przeprowadzaa aresztowania. Aresztowanie ich i wywiezienie do Owicimia miao nastpi jeszcze w 1943 roku, ale polityczne trudnoci w rzdzie wgierskim powodoway cige przewlekanie sprawy. Szczeglnie armia wgierska, tzn. wysi oficerowie, bya przeciwna wydaniu ydw i zapewnia wikszoci mczyzn schronienie w oddziaach pracy przy dywizjach frontowych, tym samym, uniemoliwia andarmerii schwytanie ich. W jesieni 1944 r., gdy akcja ogarna wreszcie sam Budapeszt, znajdowali si tam ju tylko starzy i chorzy ydzi. Ogem wywieziono z Wgier prawdopodobnie nie wicej ni p miliona ydw. Nastpnym krajem miaa by Rumunia. Stamtd spodziewa si Eichmann - wedug danych swego penomocnika w Bukareszcie - okoo czterech milionw ydw. Rokowania z rzdem rumuskim byy jednak bardzo utrudnione. Koa wrogie ydom chciay przeprowadzi zagad ydw we wasnym kraju. Zdarzay si ju powane wystpienia antyydowskie; porywano ydw i mordowano, spychajc ich w gbokie przepacie w Karpatach. Cz rzdu bya jednak za wywiezieniem niepodanych ydw do Niemiec. Jednoczenie miaa przyj kolej na Bugari z przypuszczaln liczb dwch i p miliona ydw. Kompetentne urzdy tamtejsze zgadzay si na transport, chciay jednak zaczeka na zakoczenie rokowa z Rumuni. Mussolini mia jakoby przyrzec wydanie woskich ydw, jak rwnie ydw z czci Grecji zajtej przez Wochy. Liczb nie mona byo uzyska nawet w przyblieniu. Watykan i dom krlewski, czyli wszyscy przeciwnicy Mussoliniego, chcieli temu za wszelk cen przeszkodzi. Tote Eichmann wcale na to nie liczy. Wreszcie Hiszpania. Wpywowe koa zwrciy si do przedstawicielstwa Niemiec z chci pozbycia si ydw, jednake Franco i ludzie znajdujcy si pod jego wpywem byli temu przeciwni. Eichmann nie bardzo w to wierzy, eby wydanie doszo do skutku. Przebieg wojny udaremni te plany i milionom ydw uratowa ycie. Rudolf H Krakw, w listopadzie 1946 r.

Organizacja Schmelt

SS-Brigadefhrer Schmelt,252 pniejszy prezydent rejencji w Opolu, po wczeniu wschodnich terenw Grnego lska do Rzeszy otrzyma od Reichsfhrera SS polecenie, aby obcokrajowcw, a szczeglnie ydw, ktrzy nie mieli adnej pracy, wcign do pracy jako siy robocze i zorganizowa orodki pracy dla zbroje albo robt remontowych dla armii. Schmelt zaoy wic na obszarze caego lska mae obozy pracy lub warsztaty w nieczynnych fabrykach w miastach Grnego lska. Robotnicy zatrudnieni w tych warsztatach udawali si po zakoczeniu swej dziennej pracy do swoich mieszka albo do getta. Powysze orodki pracy i warsztaty zbrojeniowe pracoway pod kierunkiem Schmelta, ktry dostarcza take personelu nadzorczego. Byli to policjanci i czonkowie SA. Jeeli robotnicy nie przebywali w jakim obozie, otrzymywali skromne wynagrodzenie. Zysk z tej pracy wpywa na fundusz specjalny do dyspozycji Gauleitera Grnego lska. Co z niego byo finansowane, nie wiem. Schmelt, o ile sobie jeszcze przypominam, zatrudnia przeszo 50 000 ydw. Ilu Polakw i Czechw - nie jest mi wiadome. Na skutek Wydanego przez Reichsfhrera SS rozkazu zagady z lata 1941 r. Organizacja Schmelt bya zmuszona rozwiza obozy pracy i warsztaty, w ktrych zatrudnieni byli ydzi, a ydw przetransportowa do Owicimia. Jednake w wyniku staych i powanych interwencji Wehrmachtu i komend uzbrojenia w RSHA i u samego Reichsfhrera SS rozwizanie to stale odwlekano. Dopiero w 1943 r. zosta wydany wyrany rozkaz Reichsfhrera SS, e warsztaty te naley zamkn, ydw za razem ze rodkami produkcji przekaza do obozu koncentracyjnego Owicim. Waniejsze obozy pracy przy zakadach zbrojeniowych o decydujcym dla zwycistwa znaczeniu naleao prowadzi pod zarzdem obozu koncentracyjnego Owicim lub Gro Rosen. Obozy nie nale do wymienionych kategorii naleao rozwiza, a ich mieszkacw przekaza do Owicimia. Akcja ta zostaa cakowicie przeprowadzona wiosn 1943 r. Obozy pracy Schmelta znajdoway si w stanie dosy zaniedbanym, prawie bez dyscypliny i miay wysok liczb miertelnoci. Zwoki zmarych grzebano w pobliu obozu. Opieka lekarska prawie nie istniaa. Latem 1942 r. na skutek interwencji Ministerstwa Uzbrojenia u Reichsfhrera SS Schmelt otrzyma pozwolenie zabrania z transportw przybywajcych z zachodu 10 000 ydw dla uzupenienia zag obozw pracy przy waniejszych zakadach zbrojeniowych. Selekcja przeprowadzona bya w Kolu Grnolskim253 przez oficera z Oddziau Zatrudnienia Urzdu DII i przez penomocnika Schmelta. Pniej penomocnicy Schmelta na wasn rk, bez mojej wiedzy i bez zezwolenia RSHA cigle zatrzymywali transporty na Grnym lsku i niezdolnych do pracy, a nawet trupy, wymieniali na zdrowych i zdolnych do pracy ydw. Powodowao to due trudnoci i opnienia pocigw, ucieczki itp. do czasu, a na skutek mego zaalenia wyszy dowdca SS i policji Gruppenfhrer Schmauser pooy w kocu kres tym praktykom

252 253

SS-Brigadefhrer Albrecht Schmelt (ur. 19.8.1899 r.) by czonkiem NSDAP (nr 369853) i i SS (nr 340792). Po niemiecku nazwa tej miejscowoci brzmiaa: Cosel.

Rudolf H Krakw, w listopadzie 1946 r.

Heinrich Himmler
Reichsfhrera SS Heinricha Himmlera254 znaem ju przelotnie z lat 1921-1922, gdy jako kurier korpusu ochotniczego miaem do czynienia z Ludendorffem. Genera Ludendorff255 by protektorem i tajnym przywdc wszystkich nacjonalistyczno-narodowych, wojskowych i pwojskowych tajnych organizacji, ktre byy zakazane przez traktat pokojowy. Himmler rwnie by czonkiem jakiego korpusu ochotniczego w Bawarii256 i dlatego poznaem go w mieszkaniu Ludendorffw. Pniej poznaem go bliej w 1930 r. z okazji zjazdu Zwizku Artamanw w Saksonii. Himmler nalea bowiem do Zwizku jako komendant okrgu bawarskiego. Zwizek Artamanw mia na celu cignicie
254

Heinrich Himmler (ur. 7.10.1900 r.) by synem kierownika szkoy w Landshut, a jednoczenie domowego nauczyciela ksicia bawarskiego Henryka, ktry trzyma do chrztu przyszego Reichsfhrera SS. Jego stryj by bawarskim kanonikiem dworskim. Pod koniec I wojny wiatowej zosta za protekcj ojca wcielony do 11 bawarskiego puku piechoty jako podchory. W czasie jednorocznej suby wojskowej mao styka si z wojn, a wedug informacji kolegi szkolnego, Karla Gebhardta, mia czas tej suby spdza w jakim gospodarstwie rolnym. Po wojnie uczy si rolnictwa i w 1922 r. uzyska dyplom oraz pierwsz posad Jako sprzedawca wyrobw fabryki nawozw sztucznych w Schleiheim, Nastpnie prowadzi do 1928 r. farm w Waldrudering, w ktrej hodowa kury. W 1922- r. wstpi do partii hitlerowskiej (nr 14303), a w 1925 r. do SS (nr 168). Dnia 6.1.1929 r. zosta mianowany Reichsfhrerem SS, czyli Reichsleiterem NSDAP do spraw tej organizacji partyjnej, jak bya SS. Heinrich Himmler by ponadto: szefem policji, bawarskiej (od 31.1.1933 r.), komisarycznym szefem policji politycznej w Meklemburgii, Lubece, Badenii, Hessen-Anhalt i w Bremie (od padziernika - listopada 1933 r.), zastpc Gringa jako szefa pruskiego Gestapo (od 20.4.1934 r.), przez rozszerzenie kompetencji pierwotnie tylko pruskiego Gestapo - szefem policji politycznej we wszystkich krajach niemieckich (od 10.2.1936 r.), szefem caej policji niemieckiej w Ministerstwie Spraw Wewntrznych Rzeszy (od 17.6.1936 r.), komisarzem Rzeszy do spraw umocnienia niemczyzny (od 7.10.1939 r.), ministrem spraw wewntrznych Rzeszy (od 24.8.1943 r.), generalnym penomocnikiem do spraw administracji w Rzeszy (od 1943 r.), dowdc oddziaw zapasowych armii (od 20.7.1944 r.), naczelnym dowdc grupy armii Ren (od 10.12.1944 r.) i Wisa (od 23.1.1945 r.). Himmler scementowa policj z SS, tworzc z instytucji partyjnych (SS i SD) i pastwowej (policja) jednolity, podlegy mu aparat zbrodniczy. Dziaalno tego aparatu synchronizowa z dyrektywami rzdu (minister spraw wewntrznych) oraz Wehrmachtu (dowdca oddziaw zapasowych). Wyniki spitrzenia tych kompetencji w rkach Himmlera i wspdziaania z nim caego aparatu pastwowego III Rzeszy uwidoczniy si szczeglnie jaskrawo w akcji ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej, dyrygowanej operatywnie przez RSHA i przeprowadzonej w obozach koncentracyjnych pod kierownictwem WVHA. Hitler w swoim testamencie politycznym z 29 kwietnia 1945 r. wyrzuci Himmlera z partii hitlerowskiej i usun go ze wszystkich zajmowanych przez niego stanowisk. Decyzj t Hitler uzasadni tym, e Himmler wesp z Gringiem pertraktowali potajemnie z nieprzyjacielem bez wiedzy i wbrew woli Fhrera oraz usiowali zagarn cakowit wadz w m Rzeszy w swoje rce. 255 Erich Ludendorff (1865-1937) spowodowa w 1918 r. podpisanie przez zbrodniarzy listopadowych kapitulacji Niemiec. W 1923 r. bra udzia w puczu hitlerowskim. W oryginale H bdnie pisze nazwisko: Ludendorf. 256 Chodzi o hufiec partyzancki (Freischar) porucznika Lauterbachera.

z powrotem na wie modych, ideowych Niemcw rnych partii i kierunkw politycznych, ktrzy wskutek panujcego ogromnego bezrobocia nie mieli odpowiedniego zajcia, oraz dopomoenie im w osadnictwie i powrocie do osiadego trybu ycia. Jedna droga w tym kierunku prowadzia przez podzia wielkich zaduonych majtkw, druga - przez powolne przenikanie na polskie w owym czasie tereny Prus Zachodnich i Poznaskiego. Na zjedzie Himmler mwi jednak o zawadniciu przemoc wielkich terenw na wschodzie. Ta idea i taka myl bya dla nas wszystkich nowa i na podstawie oceny oglnej sytuacji wydawao nam si take, e w najbliszej przyszoci jest ona nie do przeprowadzenia. Himmler by jednak gboko przekonany, e nastpi to wkrtce. Rozmawiaem z nim dugo na ten temat, lecz nie zostaem przekonany. Dla mnie te cele byy zbyt odlege. Himmler by zamiowanym rolnikiem. Przez kilka lat studiowa rolnictwo, by dyplomowanym rolnikiem, a w pniejszym okresie - przewodniczcym Zwizku Dyplomowanych Rolnikw. Pierwotnie SS bya pomylana jako organizacja wycznie ochronna w ramach SA dla ochrony Fhrera lub wyszych przywdcw partyjnych. Miaa wynosi nie wicej ni 10% stanu SA w wikszych miastach i skadaa si w pierwszych latach tylko ze starych, wysuonych onierzy i starych czonkw partii. Dalszy rozwj, wzrost, idee i wreszcie potg, jak SS pniej przedstawiaa, zawdzicza ona niezomnej i woli Heinricha Himmlera, ktry dy do stworzenia dla Fhrera, Adolfa Hitlera, potnego narzdzia wadzy, ktre by byo zdolne wciela ide narodowego socjalizmu we wszystkich dziedzinach ycia i byo, do silne, aby zama wszelkie opory.257 Tylko tak mona zrozumie wzrost jego osobistego znaczenia i potg SS. Himmler na pewno by najwierniejszym, najbardziej bezinteresownym paladynem Adolfa Hitlera. Nigdy i nigdzie, nawet od najbardziej zacitych jego wrogw nie syszaem, by zarzucano mu jakiekolwiek osobiste wzbogacenie si lub wykorzystywanie wadzy do celw osobistych. On osobicie by uczciwy, y prosto i skromnie.258 By zawsze aktywny, zawsze peen nowych pomysw i ulepsze w subie idei narodowego socjalizmu.
257

Hitler mwi na ten temat, co nastpuje: Poniewa jestem przekonany, e zawsze zdarzaj si sytuacje, w ktrych potrzebuje si oddziaw elitarnych, stworzyem w latach 19221923 oddziay szturmowe Adolfa Hitlera-. Utworzono je z mw, ktrzy byli gotowi do czynw rewolucyjnych i wiedzieli, e kiedy dojdzie do ostrych star. Gdy wyszedem z Landsbergu, zastaem je rozbite na liczne bandy, ktre si wzajemnie zwalczay. Powiedziaem sobie wwczas, e potrzebuj gwardii przybocznej, ktra choby nieliczna - byaby mi bezwzgldnie oddana i maszerowaa nawet przeciwko wasnym braciom. Maurice, Schreck i Heiden tworzyli w Monachium pierwsz grup mocnych ludzi i to byt pocztek SS. Lecz dopiero pod Himmlerem staa si SS nadzwyczajnym oddziaem, ktry jest oddany ideaom i wierny a do zgonu. H. Picker: Hitlers Table Talk, 1953; s. 167 (rozmowa z dnia 3.1.1942 r.). Cyt. wg G. Reitlingera: Die SS, s., 21. Himmler wstpi do tej organizacji, gdy pod rozkazami Josefa Berchtolda skupiaa ona 200 wojw, ktrzy zbierali inseraty dla gazety partyjnej. W 1929 r. SS liczya 280, a w 1932 r. ju 33 000 czonkw. W czasie przewrotu hitlerowskiego w 1933 r. SS miaa niespena 100 000 czonkw i bya organizacyjnie podporzdkowana naczelnemu kierownictwu SA. 258 G. Reitlinger przytacza dane wiadczce o tym, e Himmler by oszczdny a do skpstwa i maostkowoci. Skary si on Schellenbergowi, e ma na utrzymaniu dwie rodziny, ktrym nie moe dawa wicej ni po 300 marek miesicznie. Kerstena prosi o przesunicie patnoci 160 marek za kupiony dla niego szwedzki zegarek do dnia wypaty najbliszych poborw miesicznych. Jego najblisi wsppracownicy byli nisko patni. Nastpstwem tego bya powszechna korupcja, o ktrej Himmler dokadnie wiedzia (G. Reitlinger: Die SS, s. 26).

Kady inny kierunek ideologiczny czy wiatopogld odrzuca jako szkodliwy i zgubny dla narodu niemieckiego. Majc takie zasady, chcia w nich rwnie wychowa SS jako swj twr. Wszystkie jego rozkazy i pouczenia wypyway z tych zaoe. Wierno Fhrerowi i w ten sposb idei narodowego socjalizmu bya jego naczeln zasad. W tej dziedzinie nie uznawa adnych kompromisw ani rnic interpretacji. Po raz pierwszy zwrci na siebie uwag opinii publicznej z powodu wydania rozkazu o zarczynach, jeszcze przed przejciem wadzy.259 W myl tego rozkazu aden czonek SS nie mg w przyszoci zawiera zwizku maeskiego bez osobistego zezwolenia Himmlera. Ci, ktrzy ju byli onaci, musieli dodatkowo prosi o takie zezwolenie. W obu wypadkach naleao przedstawi peny wykaz przodkw zarwno mczyzny, jak i kobiety - sigajcy 1800 r., a jeli chodzio o oficerw SS - nawet 1700 r. Poza tym wiadectwo lekarskie dotyczce chorb dziedzicznych, wiadectwo zdolnoci podzenia czy rodzenia. Oczywicie take policyjne wiadectwo nieskazitelnej moralnoci. Due, wyrane fotografie i yciorys miay uzupenia akta. Kto mimo odmowy zezwolenia chcia si eni, musia wystpi z SS. Himmler uwaa zdrow rodzin z wieloma dziemi za podstawow komrk nowego pastwa i odrodzenia narodu. Rodziny wartociowe pod wzgldem rasowym miay by wszechstronnie popierane. Stworzenie Gwnego Urzdu do Spraw Rasy i Osiedlenia, Lebensbornu,260 domw matki, ogrdkw dziecicych - byo dalszym rozwiniciem rozkazu o zarczynach. W pniejszym czasie awansowanie uzaleniano, stosownie do wieku rodzicw, od liczby dzieci.261 Starsi nieonaci oficerowie SS otrzymali rozkaz zawarcia zwizkw maeskich w oznaczonym terminie. Bezdzietne maestwa miay uatwione uzyskanie rozwodu albo musiay adoptowa dzieci z Lebensbornu. Jego apel skierowany na pocztku wojny do wszystkich czonkw SS i policji, szczeglnie do nieonatych, pod hasem Pdcie dzieci, aby upust krwi nie wyczerpa narodu niemieckiego - wywoa wwczas wielkie wraenie. Fakt ten wskazuje, e raz sformuowane idee przeprowadza z ca konsekwencj, nawet jeli nie byy one popularne. Tragedi jego byo, e z wasnego maestwa nie mia dzieci.262 Adoptowa kilkoro dzieci, ale byy one dla niego tylko namiastk. Himmler przywizywa wielk wag do doboru rasowego, zwaszcza w korpusie oficerskim SS, a pniej i w policji.263 Dobr kandydatw do szk junkierskich musia by przeprowadzany bardzo starannie. Gorzkie dowiadczenia wykazay jednak, e okrelenie wartociowy pod wzgldem rasowym dugo jeszcze nie bdzie rwnoznaczne z okreleniem wartociowy czowiek. Starym przyjacielem Himmlera i jego najbliszym pomocnikiem a w wielu wypadkach rwnie inspiratorem - w realizowaniu jego idei, zwaszcza pniej, w okresie dalszego wzrostu potgi SS, by
259 260

Czyli przed zagarniciem wadzy przez Hitlera w 1933 r. Patrz relacja Ha na temat Lebensbornu na s. 240. 261 Na tym tle powstaa sprawa maonkw Rascherw, ktrzy zagarnli podstpnie troje dzieci i podawali Je oszukaczo Jako wasne (G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 163). 262 Wedug G. Reitlingera Himmler by onaty dwa razy z pierwsz on mia jedn, a z drug dwie crki (G. Reitlinger: Die SS, s. 269, 320). Autor przypisw mia w rku w Norymberdze metryk nielubnego dziecka wydan przez Lebensborn, w ktrej wpisany by Jako ojciec Heinrich Himmler. 263 Ekspert spraw rasowego doboru kandydatw do SS - Gottlob Berger, czonek NSDAP (nr 426875) i SS (nr 275991), zezna po wojnie w Norymberdze, e sam Himmler by osobnikiem nie dajcej si okreli pkrwi i nie nadawa si do SS. Na fotografiach wyglda nieraz jak Mongo. Goebbels zwrci uwag na jego krtkie i grube palce oraz brudne paznokcie (G. Reitlinger: Die SS, s. 24, 25).

kierownik kancelarii partyjnej Martin Bormann.264 Znali si od 1924 r., obaj byli rolnikami z zamiowania, a poza tym mieli wiele wsplnych zainteresowa. Bormann, ktrego gwn zasad byo bezimienne dziaanie z ukrycia, znalaz w Himmlerze odpowiedniego czowieka do urzeczywistniania swoich planw. Obaj wzajemnie si uzupeniali, ale Bormann przewodzi i Bormann mia najwikszy wpyw na Fhrera. W okresie, gdy Bormann by jeszcze szefem sztabu Hessa, przebywa on wicej przy Fhrerze ni przy Hessie. Od 1938 r. by wycznie przy Fhrerze. W pniejszym okresie aden, choby nie wiedzie jak wysoki dygnitarz partyjny nie mg dosta si do Fhrera bez zgody Bormanna. Znaem Bormanna od 1922 r. i wprowadziem go do partii. Nastpujcy wypadek zilustruje moje twierdzenie, e Bormann by w wielu wypadkach inspiratorem. Wiosn 1935 r. wraz z kilkoma kolegami z czasw meklemburskiego korpusu ochotniczego byem w gocinie u Bormanna. Bormann mieszka wtedy w Pullach koo Monachium. Z posiadoci jego graniczya wieo zbudowana wielka szkoa jezuitw. Wedug wiadomoci Bormanna i pogosek szkoa ta bya urzdzona bardzo nowoczenie i wzorowo prowadzona. Podczas naszych odwiedzin widzielimy oddzia tych jezuickich wychowankw biegncych na boisko sportowe - wszystkie postacie dobrane, wysmuke, silnej budowy, w jednym typie. Wszyscy oni mogli by od razu wcieleni do pierwszej kompanii gwardii przybocznej. Bormann zacz mwi o jezuitach i ich zasadach wychowawczych. Podstawowa ich zasada: wasn wol podporzdkowa bezwarunkowo idei powinna by rwnie podstawow zasad dla SS, jeeli ma ona by zbrojnym ramieniem ruchu narodowosocjalistycznego. Wkrtce po tym ukaza si w czasopimie SS Schwarze Korps artyku pod pseudonimem bliej omawiajcy t myl. Od tego czasu w publikowanych zeszytach szkoleniowych i na wykadach prowadzonych przez oficerw szkoleniowych syszao si coraz czciej o koniecznoci stosowania tej zasady. W pniejszych podstawowych rozkazach Himmler wypowiada to zupenie otwarcie i da od kadego SS-mana bezwzgldnego podporzdkowania wasnej woli wiatopogldowi narodowosocjalistycznemu. Wdz rozkazuje - my suchamy! to dla caej SS nie byo tylko frazesem. Himmler wychowa SS, zwaszcza korpus oficerski, tak, e bya ona gotowa realizowa t zasad z bezwzgldn konsekwencj. Wieloletnie szkolenie w SS i szkolenie partyjne stworzyo w kocu typ czonka SS, szczeglnie oficera SS, lepo i z zacitoci - bezwolnie i bezkrytycznie - wykonujcego kady rozkaz, ktrego spenienia da przeoony, Reichsfhrer SS, czy wreszcie Fhrer. Wyrafinowana propaganda Josefa Goebbelsa dopeniaa ostatecznie wychowania na prawdziwego narodowego socjalist. Nie na prno Hitler, Goebbels i Himmler przeszli szko jezuick.265 Ju wkrtce po objciu wadzy w 1933 r. powstay pierwsze zbrojne jednostki SS. W Berlinie - gwardia przyboczna SS, w Hamburgu, Erlangen, w Wirtembergii, Monachium i Drenie - tak zwane pogotowia
264

Martin Bormann (ur. 17.6.1900 r.), czonek NSDAP (nr 60508) i SS (nr 278267) w stopniu SS-Gruppenfhrera, by od maja 1941 r. kierownikiem Centralnego Urzdu partii hitlerowskiej (Parteiamt), a od kwietnia 1943 r. osobistym sekretarzem Hitlera. Jedni przyjmuj, e zgin od granatu przy opuszczaniu bunkra Hitlera w Berlinie dnia 30.4.1945 r., wedug innych by po raz ostatni widziany w dniu 2.5.1945 r. Wyrokiem MTW skazany zosta zaocznie na kar mierci. 265 Hitler w jednej z rozmw przy stole porwna Himmlera z Ignacym Loyol, poniewa wewntrzna dyscyplina, ktr wpaja on SS-manom, bya podobna do dyscypliny zakonu jezuitw (G. Reitlinger: Die SS, s. 22 i 440).

polityczne zoone z ochotnikw ze zwykej SS. Bataliony te byy poprzednikami oddziaw SS do specjalnych porucze, pniejszej formacji wojskowej SS. W zakadanych obozach koncentracyjnych powstaway oddziay wartownicze SS. Himmler stworzy podwaliny pniejszej gronej potgi SS. Nastpnie przystpi w sposb jak najmniej zwracajcy uwag do rozbudowy i rozszerzenia zasigu tego narzdzia wadzy. W dniu 30 czerwca 1934 r. SS rozbija planowany bunt SA. Rhm i wysi dowdcy SA zostaj zlikwidowani. SS usamodzielnia si. Himmler znw posun si o jeden krok naprzd. Po tym ciosie SA nie podwigna si ju nigdy. Lutze, drugi szef sztabu SA, nie by czowiekiem, ktry mgby si mierzy z Himmlerem. Himmler zosta szefem niemieckiej policji po uprzednim utworzeniu i zorganizowaniu policji politycznej w rnych krajach Rzeszy. Z Gestapo stworzy narzdzie polityki wewntrznej. Urzd ten, kierowany przez Heydricha, wspdziaajc z organizacj wywiadowcz Suby Bezpieczestwa, szpiegowa niepostrzeenie cay nard niemiecki. A w dalszej perspektywie czekaj ukryte obozy koncentracyjne. Po rozbiciu w dniu 1 maja 1933 r. wszystkich komunistycznych i socjalistycznych zwizkw robotniczych nie mogy wicej tworzy si w Niemczech adne powaniejsze organizacje opozycyjne, byy one w zarodku niszczone. Brakowao im rwnie przywdcw, ktrzy siedzieli w obozach koncentracyjnych. Himmler zaj si wtedy reorganizacj policji. Policja niemiecka, zarwno krajowa, jak i komunalna lub kryminalna, miaa przewanie orientacj socjaldemokratyczn, w przeciwiestwie do wojska, ktre byo cakowicie apolityczne. Himmler usuwa wszystkie podejrzane pod wzgldem politycznym lub niepewne elementy, szczeglnie spord oficerw policji, i niepostrzeenie zastpuje ich oficerami SS. Poowa pierwszego rocznika szkoy junkierskiej w Tlz idzie do policji. Pierwszy krok do zespolenia SS z policj zosta uczyniony. Utworzony pniej RSHA by zacztkiem Ministerstwa Bezpieczestwa. Minister spraw wewntrznych Frick266 jest starym czowiekiem bez jakiejkolwiek wasnej inicjatywy. Zarwno nim, jak i caym ministerstwem kierowali sekretarze stanu i wysi urzdnicy, ktrzy byli wszystkim, tylko nie narodowymi socjalistami. Cae Ministerstwo Spraw wewntrznych nastawione byo przeciwko szefowi niemieckiej policji w Ministerstwie Spraw Wewntrznych. Frick musi odej. Himmler zostaje ministrem spraw wewntrznych i nie robic gwatu, zaprowadza porzdki. Po cichu i niepostrzeenie znika to w prezydent rejencji, to tamten Landrat. Wkrtce sprawy wewntrzne przechodz do szefa. Suba Bezpieczestwa w tym czasie miaa bardzo wiele roboty. Wroga propaganda szeptana sprawiaa, e Himmler stawa si coraz bardziej nielubiany wrd szerokich mas spoeczestwa, on-szef Cze-ki i szef tajemniczych, osawionych obozw koncentracyjnych. Hitler amie postanowienia traktatu wersalskiego - niezawiso si zbrojnych Rzeszy zostaje przywrcona. Ze stutysicznej Reichswehry powstaj jedna za drug dywizje Wehrmachtu. Przemylane

266

Wilhelm Frick (ur. w 1877 r.), minister spraw wewntrznych Rzeszy, na podstawie wyroku MTW zosta w dniu 16.10.1946 r. powieszony.

w najdrobniejszych szczegach wychowanie i wyszkolenie podczas dwunastoletniej suby doprowadzio do tego, e prawie kady podoficer by pniej dobrym dowdc kompanii. Gwardia przyboczna SS wzrosa do siy wzmocnionego puku. Pogotowia polityczne stay si doskonale wyszkolonymi pukami. Oddziay wartownicze w obozach koncentracyjnych staway si regularnymi pukami. Powstaje pierwsza dywizja ze wszystkimi jednostkami technicznymi pniejszych formacji wojskowych SS. Wehrmacht usiowa hamowa ten rozwj i przeciwdziaa mu, ale daremnie. Fhrer nakaza dalsz rozbudow zbrojnych formacji SS w stosunku do Wehrmachtu jak 1:6. Powstaj powane tarcia z Wehrmachtem. Himmler sam nie moe im podoa, nie chce te zadziera z wysz generalicj. Bormann wmiesza si i wymusi spokj. Generaowie przeczuwali, e w SS rodzi si ich wrg, ktry z gry niweczy ich plany zagarnicia kiedy w przyszoci wadzy. Lecz skryta wojna w celu pognbienia toczy si dalej przy zastosowaniu taktyki przewlekania. Starzy, reaktywowani oficerowie dawnej, cesarskiej armii s reakcjonistami, konserwatystami i marz o swej wadzy i przywilejach z okresu cesarstwa. Idee partii narodowosocjalistycznej s im zupenie obce. Przede wszystkim odrzucaj oni kategorycznie pogldy socjalistyczne. Usiuj przecign na sw stron, przeciwko narodowemu socjalizmowi, podlegych im modszych oficerw, a przede wszystkim onierzy. Himmler zna jak najdokadniej te wszystkie sprawki. Wielokrotnie usiuje przeprowadzi u Fhrera usunicie z Wehrmachtu tych wszystkich niebezpiecznych dla pastwa elementw. Nie pomaga nawet pomoc Bormanna. Fhrer wierzy, e sukcesy, jakie miao nowe pastwo we wszystkich dziedzinach, przekonaj wiksz cz Wehrmachtu o susznoci idei narodowosocjalistycznej i w ten sposb zniweczone zostan wrogie dla pastwa plany niewielkiej, reakcyjnej mniejszoci. Zamach na Fhrera w 1944 r. by moliwy tylko dlatego, e Fhrer nigdy nie wierzy w istnienie rzeczywistej opozycji w koach Wehrmachtu mimo dowodw przedstawianych mu stale przez Himmlera i Bormanna. Hitler nie chcia, aby przeszkadzano w odbudowie nowego Wehrmachtu, i zakaza Himmlerowi jakiegokolwiek mieszania si Policji Bezpieczestwa do spraw Wehrmachtu. RSHA by zawsze jak najdokadniej informowany o wszystkich wywrotowych planach reakcyjnych k oficerskich. Dobitnym tego wyrazem byy w pniejszych latach wojny prawie jawne sabotae tych k w gospodarce wojennej, zbrojeniach, a nawet w samym prowadzeniu wojny. Hitler nie chcia w to uwierzy. Wydany Himmlerowi zakaz ingerencji wzmaga wci aktywno tych k. Czy wojna nie przybraaby innego obrotu, gdyby si pooyo kres tym intrygom? Gdy po zamachu z 1944 r. Himmler zosta dowdc oddziaw zapasowych, byo ju za pno. Ze szczeglnym naciskiem i zainteresowaniem prowadzi Himmler w przypieszonym tempie rozbudow i powikszanie formacji wojskowych SS. W chwili rozpoczcia wojny gotowe byy dwie dywizje bojowe. Cz formacji wojskowych SS braa udzia ju w zajmowaniu Austrii, a potem Czechosowacji. Przy zajmowaniu Gdaska i marszu na Sudety braa udzia cz oddziaw Trupich Gwek. Formacje wojskowe SS skadaj si tylko z ochotnikw pochodzcych ze wszystkich warstw narodu niemieckiego. Himmler przywizuje specjaln wag do starannego doboru. Wielokrotnie dokonuje inspekcji oddziaw,

bezwzgldnie usuwa nieodpowiednich dowdcw i stara si, przycigajc z wojska lub policji najlepsze siy fachowe, o gruntowne wyszkolenie wedug najnowszych zdobyczy wiedzy wojskowej. W wyniku szkolenia, ktre w subie formacji wojskowych SS zajmu je wiele miejsca, doprowadza do wpojenia ideologii narodowosocjalistycznej, stwarza wreszcie typ onierza wiadomego politycznie, bojownika gotowego walczy do ostatka o wiatopogld, ktry reprezentowa. Tylko dziki temu twardemu wychowaniu puki formacji wojskowych SS, ktre rozrosy si w dywizje, osigaj w kampaniach wojennych czy to na wschodzie, czy na zachodzie sukcesy, jakich dotychczas nie mona sobie byo wyobrazi i nie mona z niczym porwna. Przy tej rozbudowie formacji wojskowych SS Himmler pozostaje dla opinii publicznej w ukryciu. Plany Himmlera realizuje Obergruppenfhrer Jttner,267 szef Urzdu Dowdztwa Formacji Wojskowych SS, pniejszego Gwnego Urzdu Kierownictwa, wybitny sztabowiec starej armii. Podczas wojny powstaj we wszystkich okupowanych, krajach ochotnicze dywizje tzw. zdobycznych Germanw. Himmler nie pozostawia w spokoju adnego kraju, adnej grupy narodowej. Jego propaganda werbunkowa rozbrzmiewa wszdzie. Norwegowie, Duczycy, Holendrzy, Flamandczycy i Waloczycy, Francuzi i Hiszpanie, poza tym mahometanie z Sandaku i z caego terenu Jugosawii, Wgrzy i Rumuni, Ukraicy i Galicjanie, wszystkie osiade na Kaukazie grupy narodowociowe, Litwini, otysze, Estoczycy, Inflantczycy, Finowie i Szwedzi, a poza tym znaczne kontyngenty z wszystkich grup Volksdeutschw walcz w formacjach wojskowych SS. Pod dobrym dowdztwem dokonuj one niezwykych czynw. W ostatnich latach wojny wiele z tych oddziaw ochotniczych zawiodo. Sam duch nie zawsze wystarcza - dobre dowdztwo i gruntowne wyszkolenie jest najwaniejszym warunkiem powodzenia akcji. Straty formacji wojskowych SS byy bardzo wysokie, rzucano te formacje zawsze do walki na najbardziej zagroone odcinki. Jako stra ogniowa wschodu formacje wojskowe SS miay odrabia to, co stopniowo zaprzepacia po Stalingradzie powana cz armii, ale nie starczao ju do tego dywizji, tym bardziej e najlepsze z nich musiay si przeciwstawia inwazji na zachodzie. Z inicjatywy Himmlera powsta rwnie oddzia Dirlewangera.268 Pierwotnie dowdca tej formacji przyjmowa tylko kusownikw i zodziei lenych, ktrzy w wizieniach i obozach koncentracyjnych

267

Obergruppenfhrer Hans Jttner (ur. 2.3.1894 r.) by czonkiem NSDAP (nr 541163) i SS (nr 264497). W 1950 r. stawa przed sdem i zosta zwolniony. 268 SS-Brigade Dirlewanger - nazwana tak od nazwiska swego dowdcy, SS-Oberfhrera dra Oskara Dirlewangera (ur. 26.9.1895 r.), czonka NSDAP (nr 1098716) i SS (nr 357267). Oskar Dirlewanger by z czasw I wojny wiatowej zaprzyjaniony z Gottlobem Bergerem i cieszy si jego protekcj. W 1935 r. zosta skazany na 2 lata wizienia za zgwacenie nieletniej. Po zwolnieniu z wizienia zosta umieszczony przez Bergera w hitlerowskim legionie Condor, walczcym w Hiszpanii po stronie gen. Franco. Po powrocie do Niemiec w 1939 r. zosta w 1940 r. przeniesiony do Waffen-SS i organizowa w Oranienburgu pierwsze jednostki swojej brygady. Do brygady Dirlewangera mogli wstpowa ochotniczo wycznie Niemcy skazani wyrokami sdowymi za rne przestpstwa, przewanie kryminalne. Od 1941 r. oddzia Dirlewangera, ktry w tym czasie nosi nazw Sonderkommando Dirlewanger, bra udzia w zwalczaniu partyzantw i ruchu oporu na Lubelszczynie i na terenach ZSRR.

dobrowolnie zgaszali si na front. Pniej rwnie skazanych za uszkodzenie ciaa i inne niehabice przestpstwa, a wreszcie skazanych bez pozbawienia praw oraz winiw politycznych z obozw koncentracyjnych. Oberfhrer Dirlewanger wybiera ich osobicie spord wytypowanych przez komendanta obozu. Ubierano ich w mundury SS i uywano do zwalczania partyzantw. Wielu byych winiw bio si dzielnie - nadawano im odznaczenia i awansowano. Cay oddzia nie by jednak zbyt pewny, zwaszcza wrd politycznych zdarzay si czste wypadki przejcia na stron wroga. Oddzia mia wielkie straty i Himmler wci zarzdza w obozach nowe zacigi ochotnicze. Winiowie upatrywali w nich moliwo uniknicia stale pogarszajcych si warunkw pobytu w obozach koncentracyjnych i zgoszenia do Dirlewangera byy coraz liczniejsze, ale zaledwie 1/10 moga by w tym celu zwalniana. Za gwne zadanie swego ycia Himmler uwaa sprawy przesiedle i osadnictwa. By on zdania, e dalsze istnienie narodu niemieckiego moe by zagwarantowane jedynie przez stworzenie przewagi stanu chopskiego opartego na zdrowych podstawach gospodarczych i rozporzdzajcego dostateczn iloci ziemi. Wszystkie jego plany osadnicze jeszcze na dugo przed przejciem wadzy miay ten wanie cel. Nie tai nigdy tego, e byo to moliwe tylko w wyniku zagarnicia si ziemi na wschodzie. Z jego inicjatywy nastpio sprowadzenie Niemcw z Besarabii i Woynia i osiedlanie ich na byych terenach polskich. Zosta komisarzem Rzeszy do spraw umocnienia niemczyzny i stworzy oficjaln organizacj w celu planowania i realizowania zamierzonych przez siebie przesiedle i osiedle. Komisarz Rzeszy do spraw umocnienia niemczyzny wraz z Volksdeutsche Mittelstelle, ktrej zadaniem bya opieka nad przesiedlanymi Volksdeutschami, przeprowadza w czasie wojny dalsz akcj przesiedlecz i osiedlecz. Komisarz Rzeszy do spraw umocnienia niemczyzny mia ponadto za zadanie konfiskowa wszystkie grunty w krajach okupowanych oraz majtki ziemskie, ktre byy mu potrzebne, administrowa nimi i przygotowywa je do uytku przesiedlecw lub zasiedla je. Do przeprowadzenia wysiedle ludnoci zamieszkujcej tereny potrzebne do celw osiedleczych stworzy Himmler specjaln Central Przesiedle. Nie znaem bliej planw przesiedleczych Himmlera. Wiem jednak o planie wysiedlenia Czechw z Czech i Moraw i zepchnicia Polakw dalej na wschd w celu utworzenia zwartego tzw. rdzennego orodka niemieckiego. Poza tym utworzenie zwartego niemieckiego obszaru osiedleczego nad Batykiem, a wic od Litwy do Inflant, i duego terenu osiedleczego w strefie czarnoziemu.

Od 5 sierpnia 1944 r. brygada Dirlewangera braa udzia w walkach przeciwko powstaniu w Warszawie - na Woli, placu Zwycistwa i na Starym Miecie. W walkach tych brygada Dirlewangera wyrnia si szczeglnym okruciestwem. Za t aktywn dziaalno Dirlewanger zosta odznaczony przez Hitlera w dniu 30 wrzenia 1944 r. krzyem rycerskim orderu elaznego krzya, a generalny gubernator Hans Frank dla uczczenia tych jego zasug w stumieniu powstania warszawskiego urzdzi dla specjalne przyjcie w Zamku na Wawelu (16.10.1944 r.). Dirlewanger zagin w maju 1945 r. i nie zosta dotd odszukany. Wedug G. Reitlingera mia on by zatrudniony w Egipcie jako oficer szkoleniowy (G. Reitlinger: Die SS, s. 175).

Himmler widzia moliwo rozszerzenia niemieckiej przestrzeni yciowej i zabezpieczenia w ten sposb przyszoci narodu niemieckiego tylko dziki tym, dokonywanym gwatem przesiedleniom caych narodw. Ze szczegln gorliwoci zajmowa si tymi planami przesiedleczymi i wszelkimi sposobami dy do ich urzeczywistnienia. Wydana zostaa ustawa o zapobieganiu potomstwu obcionemu chorobami dziedzicznymi; Himmler mia decydujcy wpyw na jej powstanie. Ustawa ta w znacznym stopniu zabezpieczaa na przyszo utrzymanie tyzny narodu niemieckiego. W dalszej kolejnoci chodzio o zlikwidowanie istniejcego stanu. Nieuleczalni chorzy umysowo, a pniej take i dziedziczni przestpcy zawodowi mieli by wytpieni. Decyzja wykonania tego wysza z kancelarii Fhrera pod szyfrem - Niszczenie bezwartociowego ycia. Za tym tkwi Himmler. Kryptonim tej organizacji brzmia Spka Transportowa Uytecznoci Publicznej. Pewna liczba lekarzy i penomocnikw kancelarii Fhrera przeprowadzaa selekcje w zakadach, a pniej take i w obozach koncentracyjnych. Do pracy przy spalaniu niektre obozy koncentracyjne musiay odkomenderowywa nadajcych si do tego Bockfhrerw. Zabijanie wyselekcjonowanych odbywao si w kilku oprnionych zakadach psychiatrycznych i w innych nadajcych si do tego celu pomieszczeniach za pomoc tlenku wgla doprowadzanego do ani przez urzdzenia natryskowe.269 Jeden z tych lekarzy, dr Schumann przeprowadza pniej w Owicimiu eksperymenty sterylizacyjne za pomoc promieni Rntgena. Pewien penomocnik kancelarii Fhrera kierowa urzdzeniami do zagady ydw znajdujcymi si na wschodzie pod zarzdem Globocnika.270 Ju na dugo przed wybuchem wojny Fhrer upowani Himmlera do podejmowania wszelkich rodkw zmierzajcych do zapewnienia trwaoci i bezpieczestwa Rzeszy, nawet gdyby stosowanie tych rodkw byo sprzeczne z obowizujcymi ustawami. O tym tajnym zarzdzeniu dowiedziano si - nawet w koach w zasadzie wtajemniczonych - dopiero o wiele pniej. Pierwsze skutki tego penomocnictwa ujawniy si na pocztku wojny. W celu odstraszenia z gry od dokonywania sabotay w czasie wojny, Himmler natychmiast kara mierci nawet drobne przewinienia. Tak samo wszystkie wypadki uchylania si od suby wojskowej - zwaszcza przez badaczy Pisma w. Rozkazy egzekucyjne byy wydawane przez Urzd Tajnej Policji Pastwowej i brzmiay: XY na rozkaz Reichsfhrera SS ma by natychmiast rozstrzelany. Bez adnego uzasadnienia. Egzekucj naleao wykona zawsze w najbliej pooonym obozie koncentracyjnym. Notatka w prasie informowaa spoeczestwo, e XY zosta rozstrzelany za uchylanie si od suby wojskowej, za sabota itp. o redakcji notatki prasowej decydowa Himmler. adna z tych egzekucji nie opieraa si na wyroku sdowym. Egzekucji dokonywano jedynie na podstawie dochodzenia przeprowadzonego przez Gestapo lub Kripo oraz decyzji Himmlera wydanej na podstawie wspomnianego penomocnictwa. Znane s mi
269

Akcja ta - zapocztkowana na przeomie lat 1939-1940 - bya realizacj programu Fhrera w sprawie eutanazji. Zaczto od likwidowania bezwartociowego ycia umysowo chorych, nastpnie rozszerzono to na niepotrzebnych zjadaczy chleba dotknitych innymi chorobami, np. grulic, a wreszcie doprowadzono do likwidowania - oznaczano to szyfrem 14f13 - wyniszczonych fizycznie godem i nadmiern prac winiw obozw koncentracyjnych. Szczegy tej akcji byy rozpatrywane przez Amerykaski Trybuna Wojskowy w Norymberdze w procesie przeciwko lekarzom. 270 W charakterystyce Globocnika pisze H, e penomocnikiem tym by SA-Oberfhrer Oldenburg.

rwnie wypadki egzekucji czonkw SS, ktrzy dopucili si uchybie subowych. Himmler by w takich wypadkach nieubagany i z zasady odrzuca wszelkie przedstawione mu okolicznoci agodzce. Po usamodzielnieniu si i bardzo szybkim rozrocie SS Himmler stworzy sd SS. Himmler chcia, aby sdownictwo SS strzego przykaza SS o honorze, wiernoci, witoci prawa wasnoci, prawdomwnoci itd. i cigao wykroczenia przeciw nim, gdy te wartoci moralne nie byy dotychczas chronione przez aden kodeks. Ponadto sdownictwo SS miao szczeglnie za zadanie podnie dyscyplin i karno w oddziaach czynnej suby SS. Wyroki sdw SS, a pniej polowych sdw SS i policji byy zgodnie i yczeniem Himmlera bardzo surowe. Wykluczenie albo - co gorsza - wyrzucenie z SS byo w czasie pokoju hab, ktra nie bya dotychczas znana. Ten, kogo to spotkao, mg zarabia w Niemczech na chleb najwyej jako zwyky robotnik, nie mia ju moliwoci awansuj spoecznego. Wyroki sdw polowych byy podobne. Nie byo chyba w historii takiego trybunau rewolucyjnego, ktry by wyda tyle wyrokw mierci, co sdy polowe SS i policji. Podczas wojny, gdy wyrokw mierci mia do nawet Himmler - musia przecie zatwierdzi kady wyrok - zorganizowano frontowe oddziay rehabilitacyjne SS - tak zwane Himmelfahrtkommando,271 ktrych uywano do wykrywania min lub do prawie beznadziejnych akcji obronnych. Niewielu tylko wyszo ywo i cao z tych rehabilitacyjnych akcji, po czym istotnie byli oni rehabilitowani. Przestpstwa homoseksualne, dezercja, tchrzostwo w obliczu nieprzyjaciela, odmowa wykonania rozkazu byy w zasadzie karane mierci, tak samo zhabienie rasy, a pniej przywaszczanie sobie mienia poydowskiego. Surowo karane, byy rwnie wykroczenia przeciwko obowizkowi nadzoru subowego. Przeoeni, w ktrych jednostkach zapado stosunkowo duo wyrokw sdu SS, atwo mogli by obwinieni o takie wanie przewinienie. Obozy karne SS w Matzkau i Dachau, ktre odpowiaday cikim wizieniom i w ktrych osadzano skazanych czonkw SS i policji na odcierpienie orzeczonej kary pozbawienia wolnoci, budziy postrach. Wedug pogldu Himmlera dla skazanych przez sdy SS nie mogo by do surowego traktowania. Poniewa te obozy karne byy wkrtce przepenione, przeto wiksz cz winiw wysyano do oddziaw rehabilitacyjnych w celu rehabilitacji na froncie. Take skazanemu wolno byo po ogoszeniu wyroku prosi o umoliwienie mu rehabilitacji na froncie, co z zasady byo uwzgldniane. Himmler stworzy te trybuna honorowy. Zachowanie honoru i jego nienaruszalno naleay do podstawowych praw SS. Do kompetencji tego trybunau honorowego naleao polubowne zaatwianie zatargw lub rozstrzyganie o zadouczynieniu za obraz honoru. Szpada honorowa, nadawana wyszym oficerom zwykej SS i wszystkim aktywnym oficerom formacji wojskowych SS, oraz wygaszana wwczas dewiza mwiy wyranie o nieubaganym stosunku Himmlera do tych spraw.272

271 272

Himmelfahrtkommando - nazwa ta w dosownym tumaczeniu oznacza: oddzia wniebowzicia; Broszat opuci ca dotychczasow cz charakterystyki Himmlera, poniewa - jego zdaniem - zajmuje si ona bardzo oglnie karier i dziaalnoci Himmlera i nie naley do autobiografii Ha, opierajcej si na jego wasnych przeyciach (Kommandant in Auschwitz, s. 167, przyp. 2).

Zapatrywania Himmlera na obozy koncentracyjne, jego pogldy na traktowanie winiw nigdy nie byy wyranie uchwytne i nieraz si zmieniay. Nigdy nie byo zasadniczych wytycznych w sprawie traktowania winiw i co do wszystkich zwizanych z tym zagadnie. Z jego rozkazw pochodzcych z wszystkich tych lat a dotyczcych traktowania winiw wynikay powane sprzecznoci. Rwnie w czasie dokonywanych przez niego inspekcji obozw komendanci nie mogli od niego uzyska adnych wskazwek co do zasad, jakimi naley si kierowa przy traktowaniu winiw. Raz: najostrzejsze, najsurowsze, bezwzgldne traktowanie; innym razem: agodne traktowanie, zwracanie uwagi na stan zdrowia, prby wychowywania i widoki zwolnienia. Raz: przeduanie czasu pracy do 12 godzin i najsurowsze karanie kadego przejawu lenistwa; innym razem: podwyszenie premii i urzdzanie burdeli w celu spowodowania dobrowolnego zwikszania wydajnoci pracy. Raz: praktykowane w niektrych obozach zdobywanie dostpnych rodkw ywnociowych w celu doywiania winiw ma by zaniechane, aby nie pozbawia tych rodkw ciko pracujcej ludnoci cywilnej. Innym razem: Komendant jest odpowiedzialny za zrobienie wszystkiego, co moliwe, aby zwikszy racje ywnociowe, przyznane winiom przez urzdy wyywienia - w drodze nabywania dostpnych rodkw ywnociowych i zbierania dziko rosncych jarzyn. Raz: Z uwagi na znaczenie zbroje nie mona mie adnego wzgldu na stan zdrowia winiw, trzeba uzyska najwiksz wydajno. Innym razem: Aby utrzyma winiw moliwie jak najduej w stanie zdolnoci do pracy dla potencjau zbrojeniowego, naley przeciwstawia si wszelkim wysuwanym przez przemys nadmiernym daniom podniesienia wydajnoci. Tak oscyloway jego pogldy! Tak samo wygldaa kwestia karania. Raz uwaa, e za duo jest wnioskw o kary chosty. Innym razem: dyscyplina w obozach na og osaba, naley j podcign i kara surowiej! Przykad: w 1940 r. Himmler przyjecha nagle do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. W pobliu wartowni spotyka on przechodzc druyn winiw, ktra cignie spokojnie platform. Ani wartownik ani winiowie nie poznali siedzcego w samochodzie Reichsfhrera SS i dlatego nie zdjli czapek. Himmler jedzie przez wartowni wprost do obozu. Poniewa miaem wanie zamiar pj do obozu byem wwczas Schutzhaftlagerfhrerem - mogem mu zaraz zameldowa stan obozu. Gdzie jest komendant obozu? - byo pierwsze jego pytanie. By bardzo zagniewany. Przywita si krtko. Komendant, Sturmbannfhrer Eisfeld zjawia si po pewnym czasie, a przedtem Himmler wszed ju do obozu. Himmler wsiad na niego, e on, Himmler jest dotychczas przyzwyczajony do innej dyscypliny w obozie koncentracyjnym, e winiowie ju si w ogle nie kaniaj. Nie przyj wyjanie komendanta i wicej z nim nie rozmawia. Obejrza pobienie budynek aresztu, gdzie byli osadzeni specjalni winiowie, i zaraz odjecha. W dwa dni pniej Eisfeld zosta usunity ze stanowiska komendanta Sachsenhausen, a na jego miejsce zosta z powrotem sprowadzony do i obozu i mianowany komendantem Oberfhrer Loritz, ktry poprzednio by komendantem Dachau, a pniej dowdc okrgu zwykej SS w Klagenfurcie. Himmler usun Loritza z Dachau, poniewa by on zbyt surowy dla winiw, a poza tym zbyt mao troszczy si o obz. W 1942 r. Loritz z tych samych powodw zosta na wniosek Pohla ponownie zwolniony z obozu Sachsenhausen.

Na zarzdzenie Himmlera musiao si powica jak najwiksz uwag opiece nad rodzinami winiw bez wzgldu na przyczyn aresztowania. Rodziny nie powinny popa w bied na skutek aresztowania swego ywiciela - naley udziela im wystarczajcej pomocy. Zaraz po przybyciu do obozu koncentracyjnego kady wizie Niemiec musia wypenia formularz, z ktrego mona si byo zorientowa w jego warunkach materialnych. Kierownik Oddziau Politycznego by obowizany na yczenie winia powiadomi waciw placwk policyjn i komrk narodowosocjalistycznej opieki spoecznej o niedostatku i koniecznoci przyjcia z pomoc rodzinie winia. Po czterech tygodniach musiano meldowa o wykonaniu. Jeeli to nie nastpio, miay interweniowa Gestapo lub Kripo. Rwnie wizie musia si meldowa, gdy dowiedzia si pniej od swej rodziny, e pomagano jej niedostatecznie czy czy te nie pomagano wcale.273 Znane mi s wypadki, w ktrych Himmler kaza zdolne dzieci winiw wychowywa zupenie bezpatnie w narodowosocjalistycznych zakadach wychowawczych. Jeszcze w czasach pokojowych aden wizie nie mg by take zwolniony, dopki nie wyjaniono sprawy jego sytuacji materialnej. Wizie po zwolnieniu powinien by zrehabilitowany i nie powinien ponosi ju adnych szkd materialnych. Fakt jego aresztowania by odnotowywany tylko w kartotece RSHA. Wiadomoci o tym mogy by udzielane jedynie na danie wadz partyjnych i policyjnych, gdy potrzeba uzyskania tych wiadomoci bya w dostatecznym stopniu uzasadniona. Zdarzao si jednak czsto, e kochani rodacy, ktrzy chcieli uchodzi za stuprocentowych narodowych socjalistw, oraz peni nienawici i maostkowi funkcjonariusze partyjni bardzo ale to bardzo utrudniali ycie zwolnionym winiom. I zdarzao si take, e tacy dawni winiowie zwracali si w swej biedzie o pomoc do obozu koncentracyjnego, w ktrym przebywali. Na wiadomo o takich wypadkach Himmler reagowa zawsze bardzo ostro. Przebieg wojny zmusza do uycia wszystkich stojcych do dyspozycji si roboczych do pracy w przemyle zbrojeniowym. Znaczna jeszcze rezerwa jest zatrudniona w obozach koncentracyjnych przy pracach nie zwizanych bezporednio z gospodark wojenn. Himmler przyrzeka Fhrerowi, e SS obejmie decydujcy o zwycistwie przemys zbrojeniowy i poprowadzi produkcj przy pomocy winiw. Od tej chwili uznawa on tylko haso: najbezwzgldniejsze uycie do pracy przy zbrojeniach wszystkich stojcych do dyspozycji winiw; dla RSHA - przeprowadzanie nowych akcji policyjnych w celu zdobycia coraz wicej winiw, a specjalnie dla Eichmanna - przypieszenie prowadzonej przez niego akcji ydowskiej. Himmler mwi przemysowi zbrojeniowemu: budujcie obozy pracy i za porednictwem Ministerstwa Przemysu Zbrojeniowego dajcie ode mnie si roboczych - jest ich do. Obiecywa z gry da dziesitki, a nawet setki tysicy winiw z akcji, ktre jeszcze nie byy w ogle rozpoczte i ktrych wynikw nie mona byo przewidzie. Ani Pohl, ani Kaltenbrunner nie mi odwie Himmlera od obiecanek dotyczcych nie znanych jeszcze kontyngentw winiw. Chocia Himmler na podstawie jak najszczegowiej opracowanych i wszystko jasno przedstawiajcych sprawozda miesicznych z obozw

273

Oglny Zbir Zarzdze RSHA zawiera zarzdzenie 2 F VIII e w sprawie opieki nad winiami ich rodzinami.

koncentracyjnych jest dokadnie poinformowany o stanie liczbowym i kondycji winiw i ich uyciu do pracy, to jednak pdzi i naciska dalej: Zbrojenia! Winiowie! Zbrojenia! Nawet Pohl zarazi si tym staym popdzaniem przez Himmlera i urabia ze swej strony komendantw lub inspektora obozw koncentracyjnych, DII, Maurera,274 aby cae swe siy powicali teraz wycznie temu najwaniejszemu zadaniu - wykorzystaniu winiw do pracy w przemyle zbrojeniowym. Robi wszystko, aby pcha to naprzd. Wwczas okazuje si jednak, e wprawdzie przemys zbrojeniowy potrzebuje jeszcze ogromnej liczby si roboczych, ale budowa pomieszcze dla robotnikw nie posuwa si naprzd. Budow tych obozw pracy dla przemysu zbrojeniowego zleca si Organizacji Todt. Ta za z braku innych si roboczych rwnie da winiw. Gdzie ich umieci? Maurer dzie i noc by w podrach, lecz najczciej musia odrzuca prowizoryczne pomieszczenia, poniewa nie odpowiaday one najprymitywniejszym wymaganiom. Odwleka to wykonanie zamierzonych zada. Himmler szaleje, powouje komisje ledcze ze specjalnymi penomocnictwami, ktre maj wykry winnych. Owicim jest nabity winiami oczekujcymi odtransportowania do obozw pracy przemysu zbrojeniowego. Nadjedaj nowe transporty od Eichmanna, jeszcze bardziej zapychajc Owicim. Przenoszenie najwaniejszych gazi przemysu zbrojeniowego pod ziemi postpuje z natury rzeczy bardzo wolno - zmarnowano co najmniej dwa lata. Himmler ustanawia dra Kammlera275 swoim penomocnikiem do tego zadania. Kammler te nie jest czarodziejem i tygodnie, nawet miesice mijaj bez istotnego postpu. Wojna powietrzna przewleka, hamuje, czsto obezwadnia na miesice. Himmler dalej popdza, drcz go jego obietnice. W Owicimiu gin tysice zdolnych do pracy, nie ujrzawszy nawet miejsca pracy w przemyle zbrojeniowym. W prowizorycznie urzdzonych obozach pracy winiowie staj si do niczego, zanim zdoali dokona czego decydujcego o zwycistwie. Wdruj do obozw koncentracyjnych, aby sta si zdrowymi i znw zdolnymi do pracy!, a w rzeczywistoci po to, eby pogorszy i bez tego ju z powodu warunkw wojennych - przekraczajce wytrzymao ludzk oglne warunki, i po to, aby wreszcie wskutek cakowitego wyczerpania pada ofiar ktrej z szalejcych tam epidemii. Himmler wiedzia o tym wszystkim z osobistych inspekcji, z ustnych i pisemnych sprawozda skadanych przez wszystkie majce z tym do czynienia lub stykajce si z tym urzdy. Wszystko to nic go nie obchodzi. Poszczeglne urzdy niech sobie robi z tymi kopotami, co chc. On nadal kategorycznie da: Wicej winiw, zwiksza wydajno, forsowa wykonanie zada. Kademu zwlekajcemu grozi sdem SS. * W czasie, w ktrym byem czonkiem SS, miaem nastpujce osobiste spotkania z Himmlerem:

274 275

Gerhard Maurer - patrz charakterystyka na s. 257. Heinz Kammler - patrz charakterystyka na s. 323.

W czerwcu 1934 r. w Szczecinie podczas inspekcji pomorskiej SS zapytuje mnie Himmler, czy chciabym przej do aktywnej suby w SS w obozie koncentracyjnym? Dopiero po dugich rozwaaniach wsplnie z on - chcielimy przecie osiedli si na wsi - zdecydowaem si na to, gdy w ten sposb znowu mogem sta si aktywnym onierzem. W dniu 1. XII. 1934 r. inspektor obozw koncentracyjnych Eicke powouje mnie do Dachau. W 1936 r. wielka inspekcja wszystkich urzdze SS z obozami koncentracyjnymi wcznie przez wszystkich Gauleiterw, Reichsleiterw i wszystkich SA- i SS-Gruppenfhrerw oprowadzanych przez Himmlera. W tym czasie jestem Rapportfhrerem i zastpuj nieobecnego Schutzhaftlagerfhrera. Himmler jest w doskonaym nastroju, gdy caa inspekcja wypada dobrze. W owym czasie w obozie w Dachau jest te wszystko w porzdku. Winiowie s dobrze odywieni, czyci, dobrze ubrani i maj dobre pomieszczenia, pracuj przewanie w warsztatach, liczba chorych nie warta wzmianki. Peny stan okoo 2 500 umieszczonych w dziesiciu murowanych barakach. Warunki higieniczne w obozie s zadowalajce. Zaopatrzenie w wod dobre. Bielizna osobista zmieniana co tydzie, a pocielowa co miesic. Winiowie polityczni stanowi ogu, a to winiowie osadzeni tytuem policyjnego rodka zapobiegawczego276 - aspoeczni i skazani na prace przymusowe, homoseksualici oraz okoo 200 ydw. Podczas inspekcji Himmler i Bormann rozmawiaj ze mn i pytaj, czy jestem zadowolony ze swej suby i jak si powodzi mojej rodzinie. Krtko po tym zostaj mianowany Untersturmfhrerem. Podczas tej inspekcji Himmler - jak zwykle - wywouje kilku winiw i pyta ich wobec zgromadzonych goci o przyczyny ich aresztowania. Byli to przywdcy komunistyczni, ktrzy cakiem uczciwie przyznali, e s dalej komunistami i pozostan nimi. Kilku zawodowych przestpcw, ktrzy znacznie zmniejszali swj rejestr kar, po szybkim sprawdzeniu kartoteki musiao odwiey w pamici poprzedni karalno. Byo to typowe dla przestpcw zawodowych - wiele razy byem tego wiadkiem. Himmler ukara tych, ktrzy skamali, prac karn w cigu kilku niedziel. Dalej byo kilku aspoecznych, ktrzy przepijali swe zarobki, pozostawiajc rodziny na opiece spoeczestwa. Nastpnie by tam dawniejszy socjaldemokratyczny minister brunwicki, dr Jasper277 i kilku ydw reemigrantw z Palestyny, ktrzy z waciw ydom przytomnoci umysu trafnie odpowiadali na zadawane im pytania. Nastpne spotkanie odbyo si w 1938 r. w lecie w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. Minister spraw wewntrznych Rzeszy dr Frick po raz pierwszy zwiedza obz koncentracyjny. S z nim wszyscy nadprezydenci, prezydenci rejencji i prezydenci policji wikszych miast. Himmler oprowadza i objania. W tym czasie jestem adiutantem komendanta, znajduj si w czasie caej inspekcji w pobliu Himmlera i mog go dokadnie obserwowa. Jest w doskonaym nastroju i wyranie zadowolony, e wreszcie moe pokaza ministrowi spraw wewntrznych, gowie wewntrznej administracji Rzeszy jeden z owych tajemniczych, osawionych obozw koncentracyjnych. Jest zasypywany pytaniami, na wszystkie
276

PVH = Polizei Vorbeugungshftlinge. M. Broszat tumaczy ten skrt Jako: Politische Vorbeugungshftlinge (Kommandant in Auschwitz, s. 172, przyp. 1). 277 Dr Heinrich Jasper (ur. w 1875 r.), przed 1933 r. dugoletni premier brunwicki, zosta dnia 18.3.1933 r. aresztowany w 1935 r. osadzony w obozie w Dachau. Nastpnie przeniesiono go do obozu w Sachsenhausen, a w 1939 r. zwolniono. W sierpniu 1944 r. zosta ponownie aresztowany osadzony w obozie Bergen-Belsen, gdzie zmar dnia 20.2.1945 r. na skutek pobicia (M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 172 przyp. 2).

odpowiada spokojnie, uprzejmie, ale czsto z sarkazmem. Na niewygodne dla niego pytania, na przykad o liczb winiw i inne, odpowiada wymijajco, ale z tym wiksz uprzejmoci. (Wszystkie dane liczbowe dotyczce obozw koncentracyjnych traktowao si jako tajne - zgodnie z rozkazem Reichsfhrera SS.) W obozie koncentracyjnym Sachsenhausen przebywao w tym czasie - jak sdz - okoo 4 000 winiw, przewanie zawodowych przestpcw, ktrzy byli umieszczeni w czystych drewnianych barakach z oddzielnymi pomieszczeniami na dzie i do spania. Wyywienie byo dobre i w wystarczajcej iloci. Ubranie byo dostateczne i zawsze czyste, gdy w obozie bya nowoczenie urzdzona pralnia. Urzdzenie izby chorych wraz z ambulatoriami byo wzorowe, stan chorych may. Poza aresztem obozowym, ktry w adnym obozie nie mg by pokazywany nikomu obcemu - gdy najczciej siedzieli w nim specjalni winiowie RSHA - pokazywano wszystkie urzdzenia obozowe. Przed krytycznym okiem tych starych urzdnikw rzdowych i policyjnych na pewno nic nie mogo si ukry. Frick okazywa wielkie zainteresowanie i owiadczy podczas przyjcia, e waciwie jest dla niego rzecz zawstydzajc, i dopiero teraz, w 1938 r. po raz pierwszy wadzi obz koncentracyjny. Inspektor obozw koncentracyjnych Eicke mwi jeszcze o innych obozach koncentracyjnych i ich szczeglnych waciwociach. Mimo braku czasu i chocia by stale oblony przez pytajcych, Himmler znalaz jeszcze okazj, aby ze mn pomwi i zapyta przede wszystkim o m rodzin. Tego nie zaniedbywa przy adnej okazji i odnosio si wraenie, e nie robi tego tylko z grzecznoci. Nastpne spotkanie - w styczniu 1940 r. - opisywaem ju. Chodzio o wypadek z druyn winiw, ktra go nie pozdrowia. Listopad 1940 r. Moje pierwsze ustne sprawozdanie u Himmlera o Owicimiu ze Sturmbannfhrerem Voglem z W. V WVHA.278 Opisuj dokadnie, przedstawiajc jaskrawo wszystkie braki i niedocignicia, ktre w owym czasie odczuwao si dotkliwie, ale ktre byy niewielkie w porwnaniu z katastrofalnym stanem w pniejszych latach. Nie wypowiedzia si co do tego, zaznaczajc tylko, e przede wszystkim ja jako komendant mam si troszczy o zaradzenie temu, a jak - to ju moja rzecz. Poza tym jest wojna, trzeba wic wiele improwizowa, rwnie w obozach koncentracyjnych trzeba zapomnie o yciu w warunkach pokojowych. onierz na froncie te musi si wyrzec wielu rzeczy, dlaczego nie maj tego zrobi winiowie? Wci podnoszone przeze mnie niebezpieczestwo wybuchu epidemii na skutek nie wystarczajcych urzdze sanitarnych uci krtko: Pan widzi to zbyt czarno. Zainteresowanie jego zwikszyo si, gdy zaczem mwi o caym terenie i objania na podstawie map. Zmieni si natychmiast. ywo przeszed do planw i dawa wskazwki jedne po drugich lub notowa wszystko, co miao powsta na tych gruntach. Owicim bdzie roln stacj dowiadczaln dla wschodu. Tam s moliwoci, jakich nie mielimy dotychczas w Niemczech. Si roboczych jest do. Kade potrzebne dowiadczenie rolne musi by tam przeprowadzone. Musz powsta wielkie laboratoria i oddzia hodowli rolin. Hodowla byda wszystkich potrzebnych ras i rodzajw. Vogel ma si natychmiast

278

SS-Sturmbannfhrer Heinrich Vogel by szefem urzdu V w grupie urzdw W - WVHA, do ktrego. kompetencji nalea zarzd gospodarstwami rolnymi, lenymi i rybnymi SS, midzy Innymi take i w Owicimiu.

stara o fachowcw. Zakada stawy, osusza grunty, budowa way wilane.279 To bd trudnoci, w porwnaniu z ktrymi braki i niedocignicia w obozie przedstawione poprzednio to gwno. W najbliszym czasie chce on sam wszystko zobaczy w Owicimiu. Dalej omawia swoje plany rolne w najmniejszych szczegach, dopki dyurny adiutant nie przypomnia mu o dugo ju czekajcej wanej osobistoci, ktr mia przyj. W Himmlerze obudzio si wprawdzie zainteresowanie Owicimiem, ale nie po to, eby naprawi zo czy przeszkodzi jego powstawaniu w przyszoci, lecz po to, eby powikszy je przez jego nie chc tego widzie. Mj kolega Vogel by zachwycony zamierzon wspania rozbudow rolnej stacji dowiadczalnej. Ja rwnie - jako rolnik. Jako komendant obozu widziaem, e znika ostatnia nadzieja uczynienia Owicimia zdrowym i czystym. Pozostaa mi jeszcze jedna saba nadzieja: jego zapowiedziana w najbliszym czasie wizyta. Spodziewaem si, e osobiste obejrzenie tych oczywistych brakw i zych warunkw skoni go do udzielenia pomocy. Tymczasem budowaem i improwizowaem dalej, aby zapobiec najgorszemu. Nie pomagao to wiele, nie mogem dotrzyma kroku rozwojowi obozu i staemu wzrostowi liczby winiw. Zaledwie nadbudowaem pitro nad pomieszczeniem, ktre normalnie pomieci mogo 200 winiw, na rampie znowu sta ju transport z 1 000 i wicej winiw. Nie pomagay adne protesty w Inspektoracie Obozw Koncentracyjnych czy w RSHA lub u dowdcy Policji Bezpieczestwa w Krakowie. Zarzdzone przez Reichsfhrera SS akcje musz by przeprowadzone - byo sta odpowiedzi. Dnia 1 marca 1941 r. Himmler przyby wreszcie do Owicimia. Przybyli z nim: Gauleiter Bracht, prezydenci rejencji, wyszy dowdca SS i policji na lsku,280 czoowe osobistoci z lG-Farbenindustrie i inspektor obozw koncentracyjnych Glcks. Glcks przyby wczeniej i upomina mnie, abym nic niemiego nie mwi Reichsfhrerowi SS. A ja miaem tylko same niemie rzeczy do powiedzenia. Na podstawie planw i map przedstawiem Himmlerowi stan istniejcy przy objciu obozu, dokonan rozbudow i stan obecny. Rzecz jasna, nie mogem wobec wszystkich obcych mwi otwarcie o brakach, ktre mnie gnbiy. Ale nadrobiem to gruntownie podczas objazdu terenu, gdy jechaem tylko z Himmlerem i Schmauserem. Nie osignem jednak zamierzonego celu. Nawet prawie nie sucha, gdy idc przez obz, zwracaem mu nieznacznie uwag na najgorsze warunki, jak przeadowanie obozu, brak wody itp. Gdy wci prosiem o wstrzymanie transportw, nawet ostro mnie odprawi. Nie mogem oczekiwa od niego adnej pomocy. Przeciwnie, po obiedzie - w kantynie w szpitalu SS dopiero zacz na dobre mwi o nowych zadaniach dla Owicimia. Budowa obozu dla 100 000 jecw wojennych. Ju w terenie mwi o tym i wskazywa mniej wicej miejsce na ten obz. Gauleiter sprzeciwia si, prezydent rejencji prbowa utrci ten projekt, wysuwajc kwesti braku wody i nie wyjanion spraw osuszenia terenu. Moi panowie, to musi by zrobione, przyczyny, ktre mnie do tego skaniaj, s waniejsze ni wasze sprzeciwy! Dla IG naley przygotowa 10 000 winiw w miar

279

Wedug dra Gilberta H twierdzi w Norymberdze, e przedstawia Himmlerowi, I budowa wau wilanego bdzie trwaa 3 lata. Himmler nakaza Jednak ukoczenie roboty w cigu jednego roku tak si te stao (M. Broszat w edycji: Kommandant in Auschwitz, s. 173,, przyp. 2). 280 SS-Obergruppenfhrer Heinrich Schmauser.

zapotrzebowania i postpu robt budowlanych. Obz koncentracyjny w Owicimiu naley rozbudowa tak, aby w warunkach pokojowych mg pomieci 30 000 winiw. Zamierzam przenie tu wane gazie przemysu zbrojeniowego. Teren na ten cel naley zarezerwowa. Do tego rolne stacje dowiadczalne i folwarki. Wszystko to przy dajcym si ju odczuwa na Grnym lsku braku materiaw budowlanych. Gauleiter zwraca na to uwag. Na to Himmler: po co wic s tam cegielnie zarekwirowane przez SS, po co fabryka cementu? Trzeba tam wicej pracowa lub obz koncentracyjny przejmie niektre zakady pod wasny zarzd! Zaopatrzenie w wod i osuszenie terenu s zagadnieniami czysto technicznymi, ktre maj zbada fachowcy, a nie mog one spowodowa odrzucenia projektu. Rozbudow naley przypiesza wszelkimi rodkami. Trzeba wysila ca pomysowo. Jakiekolwiek wybuchy epidemii naley opanowywa i z ca bezwzgldnoci zwalcza! Ale dostarczanie winiw do obozu nie moe by pod adnym pozorem wstrzymane. Zarzdzone przeze mnie akcje policyjne musz by prowadzone nadal. Nie uznaj trudnoci w Owicimiu! Do mnie: Niech Pan sobie radzi, jak moe. Krtko przed odjazdem Himmler odwiedza jeszcze moj rodzin i poleca mi rozbudowa dom ze wzgldw reprezentacyjnych. Znowu jest bardzo uprzejmy i rozmowny, chocia niedawno, na konferencji, by lakoniczny i gniewny. Glcks jest wstrznity z powodu cigego przedstawiania przeze mnie zarzutw Reichsfhrerowi SS. On rwnie nie moe mi pomc, a take w sprawach personalnych, przy przeniesieniach itd. nie moe mi przyj z pomoc. I on nie ma lepszych oficerw i podoficerw. Nie moe da od innych komendantw obozw, aby oddawali lepsze siy za gorsze. Nie bdzie przecie tak le, da Pan sobie rad. Taki by koniec rozmowy z moim przeoonym. Tak skoczya si inspekcja Himmlera, ktrej oczekiwaem z tak wielk nadziej. Znikd adnej pomocy! Sam sobie miaem radzi, sam miaem sobie pomaga! Zabraem si zaciekle do pracy. Nie oszczdzaem ani adnego SS-mana, ani adnego winia. Istniejce moliwoci musiay by do ostatka wykorzystane. Prawie cay czas jedziem, eby kupowa, kra, konfiskowa wszelkiego rodzaju materiay. Przecie miaem sobie sam pomaga! I robiem to gruntownie! Dziki moim dobrym stosunkom z przemysem281 zdobyem te znaczne iloci materiaw. Lato 1941 r. Himmler wezwa mnie do Berlina, aby da mi ten fatalny i tak surowy rozkaz masowej zagady ydw z caej prawie Europy - wskutek czego Owicim sta si najwikszym w historii przedsibiorstwem zagady. Dalszym jego skutkiem byo to, e - w wyniku wybirek i nagromadzania zdolnych do pracy ydw oraz wywoanego tym katastrofalnego przeadowania i towarzyszcych temu zjawisk - tysice i wicej ni tysice nie-ydw, ktre powinny pozosta przy yciu, musiay umrze z powodu chorb i epidemii wywoanych brakiem odpowiednich pomieszcze, niedostatecznym wyywieniem, niewystarczajcym ubraniem i brakiem urzdze sanitarnych o rzeczywistej wartoci. Win za to ponosi jedynie i wycznie Himmler, ktry odrzuca wszystkie sprawozdania skadane wci na ten temat przez wszystkie waciwe urzdy, nie usuwa przyczyn i nie dawa adnej pomocy. Tre tego przejmujcego groz rozkazu podaem ju na innym miejscu zgodnie z jego sensem. Himmler przy
281

Midzy innymi z koncernem IG-Farbenindustrie. Patrz Dok. Norymb. NI-034/037, NI-039/041 i NI-5956.

wydawaniu tego rozkazu by niezwykle powany i nadzwyczaj lakoniczny. Caa rozmowa bya te krtka i cile rzeczowa. Nastpne spotkanie odbyo si w 1942 r., gdy Himmler po raz drugi i ostatni odwiedzi Owicim.282 Inspekcja trwaa dwa dni i Himmler obejrza sobie wszystko gruntownie. Podczas inspekcji byli obecni midzy innymi Gauleiter Bracht, Obergruppenfhrer Schmauser i dr Kammler. Po przybyciu ich do obozu miaem najpierw przedstawi w kasynie oficerskim stan obozu na podstawie map. Nastpnie przeszlimy do kierownictwa budowy, gdzie Kammler na podstawie map, planw budowli i modeli objani zamierzone lub bdce ju w budowie obiekty budowlane, nie ukrywajc przy tym, jakie trudnoci stoj na przeszkodzie albo cakowicie uniemoliwiaj ich wykonanie. Himmler przysuchiwa si z zainteresowaniem, wypytywa o niektre szczegy techniczne, zgadza si z caoksztatem planw, jednak nie zajmowa si wcale wci przedstawianymi przez Kammlera trudnociami. Nastpnie objazd caego obszaru interesw obozu. Najpierw gospodarstwa rolne i roboty melioracyjne, budowa wau, laboratoria i hodowla rolin w Rajsku, hodowla byda i szkki drzewek. Potem Brzezinka, obz rosyjski, odcinek cygaski i jeden odcinek ydowski. Z wiey przy wejciu kaza sobie Himmler wyjania rozmieszczenie, podzia i znajdujce si w budowie urzdzenia zaopatrujce w wod i odwadniajce, jak rwnie zamierzane powikszenie obozu. Widzia winiw przy pracy, oglda ich kwatery, kuchnie i izby chorych. Stale wskazywaem mu wszystkie braki. I on rwnie widzia je. Widzia wycieczone ofiary epidemii - lekarze skadali wyjanienia w sposb jednoznaczny i bezwzgldny - widzia przepenione izby chorych, widzia miertelno dzieci w obozie cygaskim, widzia tam straszliw chorob dziecic noma. Himmler widzia nastpnie przepenione ju wwczas baraki, widzia niedostateczn liczb i prymityw ustpw i umywalni. Sysza od lekarzy wysokie liczby chorych i zmarych, a przede wszystkim przyczyny tego faktu. Wszystko pozwala sobie jak najdokadniej wyjania, widzia wszystko dokadnie i w odpowiednio jaskrawym wietle oraz zgodnie z rzeczywistoci - i milcza. Mnie samego ofukn w Brzezince bardzo ostro, gdy nie przestawaem mwi wci o ndznych warunkach: nie chc nic wicej sysze o trudnociach!. Dla oficera SS trudnoci nie istniej, jego staym zadaniem jest usuwa samemu napotykane trudnoci! O to - jak, niech Pan sobie amie gow, nie ja! Rwnie Kammler i Bischoff283 usyszeli to samo. Po inspekcji Brzezinki obserwowa cay proces zgadzania przybyego wanie transportu ydw. Przyglda si przez chwil rwnie wybieraniu zdolnych do pracy, nie kwestionujc przy tym niczego. Co do przebiegu zgadzania nie wypowiada si wcale, przyglda si tylko w milczeniu. Kilkakrotnie i niepostrzeenie obserwowa przy tym biorcych w tym udzia oficerw, podoficerw i mnie. Nastpnie przeszlimy do zakadw Buny. Tam oglda tak samo dokadnie zarwno budow, jak i winiw oraz roboty przez nich wykonywane. Widzia i pyta o ich stan zdrowia. Kammler usysza: Pan skary si na trudnoci, niech si Pan przyjrzy temu, co IG Farbenindustrie zrobio w cigu jednego roku przy tych samych trudnociach! Nie powiedzia nic o przydziaach i moliwociach, o tysicach
282 283

Byo to w dniach 17-18.7.1942 r. SS-sturmbannfhrer Karl Bischoff - patrz charakterystyka na s. 327.

fachowcw, ktrych IG miao do dyspozycji - w tym czasie okoo 30 000. Himmler pyta o wydajno pracy winiw, usysza ze strony IG odpowied wymijajc. Potem powiedzia mi, e w kadym bd razie musz podwyszy wydajno! Jak - to znowu bya moja rzecz, mimo e sysza krtko przedtem od Gauleitera i od IG, i wkrtce naley si liczy ze znacznym zmniejszeniem racji ywnociowych dla wszystkich winiw, i mimo e widzia oglny stan winiw. Z zakadw Buny poszlimy do biologicznej oczyszczalni ciekw, gdzie roboty byy wstrzymane z powodu rzeczywicie nie dajcych si pokona trudnoci materiaowych. By to jeden z najczulszych punktw Owicimia o oglnym znaczeniu. Wody ciekowe z obozu macierzystego byy kierowane wprost do Soy bez godnego wzmianki oczyszczania. Epidemie szalejce stale w obozie zagraay wci ludnoci. Gauleiter przedstawia ten stan bardzo jaskrawo i prosi w sposb bardzo wyrany o pomoc. Kammler zabierze si do tego z ca energi - odpowiedzia Himmler. Ogldane nastpnie plantacje kok-sagyzu284 zainteresoway go o wiele wicej. Himmler z wikszym zainteresowaniem i przyjemnoci wola zawsze sysze co pozytywnego ni negatywnego. Za szczliwego i godnego zazdroci naleao uwaa oficera SS, ktry mia do zameldowania tylko co pozytywnego albo ktry umia zjawiska negatywne przedstawi jako pozytywne. Wieczorem pierwszego dnia inspekcji odbyo si wsplne przyjcie dla goci wszystkich oficerw garnizonu owicimskiego. Himmler kaza najpierw przedstawi sobie wszystkich, a kilku, ktrzy go zainteresowali, zagadn bliej o stosunki rodzinne i rodzaj suby. W czasie przyjcia wypytywa mnie o oficerw, ktrzy zwrcili jego uwag. Skorzystaem z okazji i przedstawiaem mu swoje trudnoci personalne - i brak zdolnoci i nieprzydatno wielu oficerw do suby w obozie czy do dowodzenia oddziaami i prosiem o wymian ich, o wzmocnienie oddziau wartowniczego. Pan bdzie si dziwi odpowiedzia - z jakimi to jeszcze okazami oficerw bdzie Pan musia sobie dawa rad. Ja potrzebuj na froncie kadego nadajcego si do suby frontowej oficera, podoficera i SS-mana. Z tych przyczyn wzmocnienie oddziau jest niemoliwe. Niech Pan wymyla wszelkie techniczne rodki, aby zmniejszy liczb stranikw. Niech Pan uyje do pilnowania jeszcze wicej psw. Mj penomocnik do spraw psw subowych w najbliszym czasie wprowadzi rwnie u Pana nowoczesny sposb wykorzystania psw subowych, pozwalajcy zmniejszy liczb stranikw. Liczba ucieczek i Owicimia jest nadzwyczaj wielka, dotychczas nie spotykana w obozach koncentracyjnych. Zgadzam si na kady rodek - powtrzy - na kady rodek, ktrego Pan uyje w celu zapobieenia ucieczkom i udaremnienia ich. Epidemia ucieczek z Owicimia musi usta. Po tym wsplnym przyjciu Gauleiter zaprosi do swego mieszkania pod Katowicami Reichsfhrera SS, Schmausera, Kammlera, Caesara285 i mnie. Himmler mia tam pozosta, poniewa na drugi dzie rano chcia jeszcze omwi z Gauleiterem wane sprawy dotyczce listy narodowociowej i przesiedle. Na yczenie Himmlera miaa tam przyby rwnie moja ona. Mimo e Himmler w cigu dnia by chwilami w bardzo zym humorze, by porywczy, a nawet czsto odpychajcy, to jednak wieczorem w tym nieduym gronie by jak odmieniony. Tryska najlepszym
284 285

W Rajsku. SS-Obersturmbannfhrer (Fachfhrer) Joachim Caesar - patrz charakterystyka na s. 336.

humorem, prowadzi rozmow i by bardzo uprzejmy, szczeglnie wobec obu pa, tj. ony Gauleitera i mojej ony. Mwi na wszystkie moliwe tematy, ktre si wanie nasuway. Mwi o wychowaniu dzieci, o nowych mieszkaniach, o obrazach i ksikach. Opowiada o przeyciach w dywizjach SS na froncie i o swoich wyjazdach na front z Fhrerem. W Celowo unika zahaczenia choby jednym sowem o rzeczy widziane w cigu dnia lub o inne sprawy subowe. Usiowania Gauleitera, aby do nich nawiza, puszcza mimo uszu. Rozeszlimy si do pno. W cigu tego wieczoru mao si pio. Himmler, ktry normalnie prawie nie uywa alkoholu, wypi kilka lampek czerwonego wina i pali, czego normalnie te nigdy nie robi. Wszyscy byli pod wraeniem jego ywych opowiada i dobrego humoru. Nigdy go takim nie widziaem. Nastpnego dnia przywiozem go wraz ze Schmauserem od Gauleitera i inspekcja odbywaa si dalej. Obejrza obz macierzysty, kuchni, obz kobiecy - ktry wwczas obejmowa pierwszy rzd blokw a do bloku 11 - warsztaty, stajnie, Kanad i rzeni, piekarni, plac skadowy materiaw budowlanych, magazyn gospodarczy oddziau wartowniczego. Widzia wszystko dokadnie, widzia dokadnie winiw, dowiadywa si dokadnie o wszystkie kategorie winiw i ich liczb. Nie pozwala si oprowadza, lecz tego ranka da pokazania mu raz tego, raz tamtego. Widzia zatoczenie obozu kobiecego, nie wystarczajce ustpy i brak wody. Oficerowi administracyjnemu kaza informowa si o zapasach bielizny i ubra, widzia braki we wszystkim. da jak najdokadniejszych wyjanie o racjach ywnociowych i dodatkach dla ciko pracujcych. W obozie kobiecym w celu stwierdzenia skutkw chosty kaza sobie zademonstrowa wykonanie kary chosty na zawodowej przestpczyni (prostytutce), ktra stale si wamywaa i krada, co si dao. Zezwolenie na kar chosty dla kobiet zastrzeg do swej osobistej decyzji. Zwolni kilka przedstawionych mu kobiet, ktre byy zatrzymane za drobniejsze wykroczenia. Rozmawia z kilkoma czonkiniami sekty badaczy Pisma w. o ich fanatycznej wierze. Po obejrzeniu wszystkiego poszed na kocowe omwienie do mego gabinetu subowego. Tam w obecnoci Schmausera powiedzia mi mniej wicej, co nastpuje: Owicim obejrzaem sobie dokadnie. Widziaem wszystko, widziaem dosy i syszaem od Was o wszystkich brakach i trudnociach. Zmieni tego rwnie i ja nie mog. Musi Pan sam da sobie z tym jako rad. Prowadzamy wojn, musimy wic uczy si myle po wojennemu. Zarzdzone przeze mnie akcje policyjne w adnym wypadku nie mog by wstrzymane, a w kadym bd razie nigdy z powodu przedstawionego mi braku pomieszcze itd. Program Eichmanna musi by nadal przeprowadzany i bdzie si zwiksza z miesica na miesic. Musi Pan szybciej rozbudowywa Brzezink. Cyganw naley zlikwidowa. Tak samo bezwzgldnie ma Pan zlikwidowa niezdolnych do pracy ydw. W najbliszym czasie przemys zbrojeniowy zabierze do swych obozw pracy pierwsze wiksze kontyngenty zdolnych do pracy ydw, wtedy znowu bdzie Pan mia troch luniej. W Owicimiu naley rwnie rozbudowa przemys zbrojeniowy. Niech si Pan do tego przygotuje. W dziedzinie budowlanej Kammler bdzie Panu udziela jak najdalej idcej pomocy. Dowiadczenia rolne bd dalej intensywnie prowadzone. Wyniki s mi jak najbardziej potrzebne. Widziaem Pask prac i osignicia, jestem zadowolony i dzikuj Panu. Mianuj Pana Obersturmbannfhrerem.

Tak zakoczya si wielka inspekcja Himmlera w Owicimiu. Widzia wszystko i zdawa sobie spraw z nastpstw. Czy jego po wiedzenie: Ja take nie mog pomc! - byo rozmylne? Po skoczonej naradzie w mym gabinecie subowym obejrza jeszcze moje mieszkanie i urzdzenie, by nim zachwycony i rozmawia jeszcze pewien czas z moj on i dziemi. By oywiony i w najlepszym nastroju. Odwiozem go na lotnisko, gdzie poegna si krtko i odlecia do Berlina. Wojna zblia si ku kocowi. Ofensywa rosyjska w styczniu 1945 r. zmusza Reichsfhrera SS do powzicia decyzji, czy wobec zbliania si nieprzyjaciela obozy koncentracyjne maj by ewakuowane, czy te pozostawione nieprzyjacielowi. Himmler nakazuje ewakuacj i przetransportowanie winiw do obozw pooonych dalej. Rozkaz ten by wyrokiem mierci dla dziesitkw tysicy winiw. Ewakuowani s pieszo lub transportami kolejowymi zdobywanymi przemoc, w odkrytych wagonach przy 20 mrozu, przy niegu, bez moliwoci dostarczenia wyywienia - wytrzymuj to tylko nieliczni winiowie. W obozach przyjmujcych jeszcze bardziej pogarszaj oni panujce tam i tak ju nieludzkie warunki. Nie mona ju nady ze spalaniem zwok zmarych. Jednak rozkaz obowizuje nadal - trzeba dalej ewakuowa w miar zbliania si nieprzyjaciela. Gdy Buchenwald by zagroony, Pohl razem z RSHA w wyniku energicznej interwencji u Himmlera uzyska zgod na pozostawienie obozu nieprzyjacielowi po ewakuacji wybitnych i waniejszych winiw. Praktycznie byoby bowiem rzecz niemoliw ewakuowa marszem pieszym z Buchenwaldu przez gsto zaludnion Turyngi ponad 100 000, i to w wikszoci chorych winiw.286 Koleje byy ju praktycznie unieruchomione przez lotnictwo nieprzyjacielskie. Fhrerowi zameldowano, e po zajciu Buchenwaldu przez Amerykanw uzbrojeni winiowie mieli pldrowa i gwaci w Weimarze. Na skutek tego rozkazuje on Himmlerowi, e w wypadku zbliania si nieprzyjaciela naley bezwzgldnie ewakuowa wszystkich zdolnych do marszu winiw obozw koncentracyjnych i obozw pracy. Wkrtce wszystkie obozy koncentracyjne i obozy pracy znalazy si na drogach, maszerujc do dalej pooonych obozw koncentracyjnych i obozw pracy. Powstaje dziki chaos. czno prawie ju nie dziaaa i nie mona byo ju opanowa tego zamtu. Gdy chodzio o Sachsenhausen, usiowaem osobicie jeszcze raz przez RSHA - Mllera wyjedna u Reichsfhrera SS cofnicie tego rozkazu, ktry sta si teraz szalestwem. Nic si nie dao zrobi. Himmler wyranie rozkazuje ewakuacj ostatniego istniejcego jeszcze obozu koncentracyjnego - dokd, tego jednak nie powiedzia. Za niewykonanie lub zwlekanie odpowiada gow komendant obozu. Przedstawiciele Midzynarodowego Czerwonego Krzya s stale przy mnie i chc przej obozy pod ochron Czerwonego Krzya. Himmler nie godzi si. Nie ma ju adnego ratunku. Na wszystkich pozostaych jeszcze drogach i szosach - i bez tego ju zapchanych uciekinierami oraz wycofujcymi si jednostkami wojskowymi - widziao si chwiejce si, ndzne kolumny winiw. Wyywienie mogo wystarczy zaledwie na 2-3 dni, pniej dostarczanie ywnoci byo ju niemoliwe. Czerwony Krzy jest na drogach i stara si zapobiec najgorszemu za pomoc paczek z darami.
286

W rzeczywistoci w kwietniu 1945 r. znajdowao si w Buchenwaldzie ok. 47 000 winiw. W ostatnich dniach przed oswobodzeniem ewakuowano ok. 26 000, tak e ok. 21 000 doyto wkroczenia Amerykanw do obozu w Buchenwaldzie (E. Kogon: Der SS-Staat. 9.275 i n.).

Ja sam jestem dzie i noc w drodze, aby prbowa jako tako urzdzi placwki zbiorcze w obozach pracy i zorganizowa tam punkty zaopatrzenia i punkty opieki nad chorymi. Nieprzyjaciel, gd i choroby s szybsi! Nieprzyjaciel dopdzi kolumny ndzarzy. Tysice trupw i chorych zacielaj drogi, ktrymi si wlekli. A w ewakuowanych obozach koncentracyjnych i obozach pracy tysice zmarych i umierajcych, ktrym nie mona ju byo da poywienia. Taki jest koniec obozw koncentracyjnych i taki wstrzsajcy i straszliwy obraz, jaki zobaczy nadcigajcy nieprzyjaciel - obraz stworzony przez szaleczy rozkaz ewakuacyjny Himmlera. Dnia 3 maja 1945 r. spotkaem Himmlera po raz ostatni. Reszta Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych zgodnie z rozkazem dotara za Himmlerem do Flensburga. Tam Glcks, Maurer i ja meldujemy si u niego. Przybywa wanie z narady z resztkami rzdu Rzeszy. Jest wiey i wes i w najlepszym nastroju. Wita si z nami i natychmiast rozkazuje: Glcks i H jako podoficerowie armii pod przybranymi nazwiskami przechodz jako rozbitki przez zielon granic do Danii i tam ukrywaj si. Maurer z reszt Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych rwnie znika w Wehrmachcie. Reszt zaatwi Standartenfhrer Hintz, prezydent policji we Flensburgu. ciska nam donie i jestemy zwolnieni. W tym czasie byli u niego jeszcze prof. Gebhardt i Schellenberg287 z RSHA. Jak Gebhardt mwi Glcksowi, Himmler zamierza znikn w Szwecji.288 * Wol Himmlera byo stworzy i SS potn i niezwycion organizacj, ktra by zagwarantowaa ochron przyszemu pastwu narodowo-socjalistycznemu. Do tego celu zmierzaj wszystkie jego zasady wychowania i doboru. Wci wymaga surowoci, samozaparcia, oddania si caym sob a do ofiary z ycia. Wykonania wydanych rozkazw przy odsuniciu na bok wszystkich wzgldw osobistych. Zrezygnowania z wasnej woli na rzecz wymaga idei narodowosocjalistycznej.

287

SS-Brigadefhrer Walter Schellenberg (ur. 16.1.1910 r.) by czonkiem NSDAP (nr 3504508) i SS (nr 124817). W 1941 r. zosta powoany na stanowisko szefa urzdu VI w RSHA. Gdy po zamachu na Hitlera w dniu 20 czerwca 1944 r. rozwizano kierowan przez Canarisa Abwehr wojskow i przekazano jej agendy do SD, Schellenberg zosta take i jej szefem. W 1949 r. zosta skazany na kar 6 lat wizienia; w 1950 r. zwolniony, zmar we Woszech w lecie 1952 r. 288 Himmler opuci Flensburg dnia 21.5.1945 r., zaopatrzony w faszywe dokumenty opiewajce na nazwisko Heinrich Hitzinger z tajnej andarmerii polowej. Zgoli wsy i zaoy opask na lewe oko. Z grup innych andarmw dotar do brytyjskiego punktu kontrolnego w Meinstedt midzy Hamburgiem a Bremerhaven. Poniewa tajna andarmeria wojskowa znajdowaa si od 1942 r. na alianckiej licie organizacji zbrodniczych, caa grupa musiaa przej kolejno przez obozy Bremerwoerde, Zeellos i Westertimke. Wkrtce po przybyciu do tego ostatniego obozu Himmler zwrci si do Jego komendanta T. Sylvestra z prob o prywatn rozmow i zdekonspirowa si wobec niego. Kapitan Sylvester dozorowa Himmlera osobicie i w dniu 22.5.1945 r. odstawi go do Gwnej Kwatery 2 Armii Brytyjskiej w Lneburgu. Tam rozebrano go, zbadano przez lekarza, przebrano w mundur angielski i osadzono w celi. Przybyy pukownik N. L. Murphy z wywiadu Montgomeryego zarzdzi ponowne zbadanie Himmlera przez lekarza i wwczas ten zgryz fiolk cyjankali, ktr mia w ustach. Lekarz, kapitan Wells, ktry mia przeprowadzi badanie lekarskie Himmlera, stara si usun trucizn z jego ust, poda rodki wymiotne i przepuka odek. Mimo tych zabiegw Himmler po 12 minutach nie y. Sporzdzono fotografi i mask, ktr nastpnie ogoszono w czasopimie Life (G. Reitlinger: Die SS, 8.435 i n.)

W czasie pokoju stale stara si oczyci SS z niepewnych i niezdolnych elementw - za pomoc staego przesiewania na rnych kursach organizowanych dla oficerw zwykej SS; w pniejszym czasie mieli by przesiewani rwnie podoficerowie i szeregowcy. Oficer, ktry pad przy egzaminie, nigdy ju nie mg by awansowany. Najlepiej robi, gdy dobrowolnie wystpowa z SS. Od wszystkich oficerw - do 50 roku ycia - da sprawnoci fizycznej do odznaki sportowej. Kady oficer powinien by umie jedzi konno, fechtowa si i prowadzi samochd. Tu przed wojn miaa by ustanowiona odznaka sportowa SS, przy ktrej nadawaniu miano bada rwnie odwag, a wic skoki ze spadochronem, pywanie ratownicze itp. U czonkw formacji wojskowych SS - a wic aktywnych oddziaw SS - suba w oddziale wyrabiaa ju konieczn surowo. Szczeglnie ostro traktowano przy tym oficerw. Cae wychowanie byo nastawione na surowo i samodyscyplin. Szczegln uwag powica Himmler doborowi narybku. Narybek ten mia by wci badany i przesiewany. Wymagania byy coraz ostrzejsze i trudniejsze. Ci tylko, ktrzy doroli do prawie nieludzkich ju, najsurowszych wymaga pod wzgldem fizycznym i psychicznym, mieli by przyjmowani po duszym okresie prbnym do zakonu SS. Oficer SS powinien by przyswoi sobie konieczne dowiadczenie oraz oglne wiadomoci i umiejtnoci dziki wielostronnej subie oraz kursom szkoleniowym w akademiach SS, aby mg zaj kade wane stanowisko w przyszym pastwie. Opis ten podaj na podstawie wspomnie, w kadym razie nie jest on peny. Na pewno wiele zapomniaem. To, co przedstawiem, oddaje jednak przybliony obraz dziaalnoci tego czowieka, ktry w III Rzeszy odegra chyba najzgubniejsz rol. Moe to by niezupenie obiektywne, gdy ja sam byem zanadto zwizany z tymi sprawami. Ale ja z takim Reichsfhrerem SS Heinrichem Himmlerem spotykaem si i takim go widziaem. Rudolf H Krakw, w listopadzie 1946 r.

Lebensborn
Z inicjatywy Reichsfhrera SS powsta take Lebensborn.289

289

Lebensborn (w dosownym tumaczeniu nazwa ta znaczy: krynica ycia) zosta zaoony w grudniu 1935 r. i pocztkowo podlega Gwnemu Urzdowi Polityki Rasowej i Przesiedleczej (Rasse und Siedlungshauptamt RuSHA), w 1936 r. .wszed w skad przybocznego sztabu (Persnlicher Stab) Reichsfhrera SS. Przewodniczcym zwizku by Himmler, w skad prezydium wchodzili: dr Ernst Robert Grawitz naczelny lekarz SS i policji, Gottlob Berger - szef Gwnego Urzdu SS (SS-Hauptamt), Oswald Pohl - szef Gwnego Urzdu Gospodarki i Administracji SS (WVHA), Richard Hildebrandt (pocztkowo do 1943 r. Otto Hofmann) - szef RuSHA; wszyscy oni byli generaami SS (Obergruppenfhrerami). Dyrektorami byli: SS-Standartenfhrer Max Sollmann i SS-Oberfhrer dr Gregor Ebner. Dziaalno Lebensbornu bya rozpatrywana przez Amerykaski Trybuna Wojskowy w Norymberdze (sprawa nr VIII) i zostaa uznana za zbrodnicz.

Lebensborn by to zwizek, ktry mia na celu przekazanie narodowi niemieckiemu jak najwikszego dziedzictwa zdrowej krwi. Wedug pogldw Reichsfhrera SS ide t mona byo urzeczywistni: 1. Przez moliwie szerok rozbudow Lebensbornu w drodze odpowiedniej akcji werbunkowej w tych koach ludnoci, ktre miay warunki do realizacji tego celu, aby w ten sposb stworzy dla dziaalnoci Lebensbornu moliwie szerok baz zarwno ideologiczn, jak i materialn. Mimo wszelkich usiowa ze strony partii i pastwa, aby z narodu o stosunkowo maym przyrocie naturalnym uczyni nard o duym przyrocie, dugo jeszcze ta idea nie staa si powszechnie panujc w narodzie. Dziki gorliwej propagandzie i prbom dyskretnego nacisku ze strony organizacji partyjnych, ale jeszcze bardziej dziki pomocy finansowej, jak poyczki dla nowoecw i zapomogi na dzieci, liczba urodze znacznie wzrosa, ale bya jeszcze bardzo daleka od wymaganego minimum; dla zapewnienia dalszego istnienia narodu niemieckiego kada dziedzicznie zdrowa rodzina musi mie co najmniej czworo dzieci. Aby ten wielki niedobr wypeni, naleao uchroni i utrzyma cae dostpne dziedzictwo zdrowej krwi. Nielubna matka i nielubne dziecko byy w Niemczech le widziane zarwno dawniej, jak i obecnie. Przeciwko tej pogardzie oraz wynikajcym z niej skutkom naleao walczy wszelkimi rodkami. Tysice dzieci nie zostao urodzonych, poniewa niezamne kobiety obawiay si pogardy. 2. Przez moliwie najsprytniej sformuowane wezwanie wszystkich zdrowych mczyzn, aby zarwno w zwizku maeskim, jak i poza nim podzili ze zdrowymi kobietami moliwie duo dzieci. Na pocztku wojny Himmler wyda do wszystkich czonkw SS i policji odezw, ktra prawie bez osonek wzywaa ich, ze wzgldu na oczekiwany ubytek krwi, do podzenia dzieci z kad niezamn kobiet, ktra si na to godzia. Wedug zarzdze rzdu dziecko onierza, ktry zgin na wojnie, mogo otrzyma nazwisko ojca nawet wtedy, gdy rodzice nie byli ani polubieni, ani zarczeni. Wystarczao pisemne owiadczenie ojca, e oczekiwane dziecko uznaje za swoje. 3. Przez tworzenie licznych domw matki oraz obkw. Domy matki miay by urzdzone jak najlepiej, a w nich przysze matki mogy przygotowywa si do rozwizania ju od pitego miesica ciy. Dla kobiet niezamnych, ktre oczekiway dziecka ze stosunku z czonkiem SS lub policji, pobyt by zupenie bezpatny. Kobietom zamnym obliczano koszty stosownie do dochodw ma - koszty te byy stosunkowo niskie. Po rozwizaniu i cakowitym powrocie do zdrowia niezamne kobiety mogy oddawa swoje dziecko do obkw i w dalszym cigu pracowa w swoim zawodzie. Mogy one odwiedza swoje dziecko w kadym czasie, a jeli chciay - zabra je do siebie na zawsze. Za pobyt dziecka w obku obliczano im koszty stosownie do ich dochodw. Mogy one take odda swoje dziecko wskazanej przez Lebensborn bezdzietnej rodzinie na wychowanie lub w celu zaadoptowania.

Do chwili wybuchu wojny istniao ju 6 takich domw matki oraz obkw. Przez zaoenie wikszej liczby takich zakadw miaa by rozwizana materialna strona problemu. rodki na to miay by uzyskiwane czciowo od szerokich k czonkowskich, poza tym z subwencji przedsibiorstw SS oraz z fundacji. Tak na przykad kady oficer SS by obowizkowo czonkiem Lebensbornu, skadka czonkowska zalena bya od jego dochodw, a u onatych - od liczby dzieci, ktre mieli jeszcze na utrzymaniu. Oficerom suby czynnej formacji wojskowych SS i etatowym oficerom zwykej SS potrcano skadki z poborw. Rodziny SS, ktre byy bezdzietne i ktre wedug orzeczenia lekarza nie mogy spodziewa si dzieci, byy wzywane przez Reichsfhrera SS do wzicia z Lebensbornu w okrelonym terminie, stosownie do warunkw materialnych, jednego albo kilkorga dzieci na wychowanie lub w celu adopcji. Oficerowie SS majcy przeszo 30 lat, ktrzy nie byli jeszcze onaci, byli wzywani przez Reichsfhrera SS, aby w okrelonym terminie - najczciej w cigu jednego roku - zawarli zwizek maeski. Jeeli nie zastosowali si do takiego wezwania, tracili wszelkie widoki awansu. Przy awansach od Sturmbannfhrera wzwy, ktre Reichsfhrer SS zastrzeg do swej osobistej decyzji, decydujcy niemal wpyw miay stosunki rodzinne i liczba dzieci. Zgodnie z wol Reichsfhrera SS czonkowie SS mieli dawa wzr i przykad w zakadaniu rodzin o licznym potomstwie. Kada zdrowa rodzina SS powinna bya mie co najmniej picioro dzieci. Zdrowe rodziny o licznym potomstwie byy przez niego ze wszech miar popierane - czy to bya pomoc finansowa, czy szczodre darowizny, czy te zwolnienia od opat szkolnych. Poza tym by zwolennikiem podzenia dzieci w stosunkach pozamaeskich, szczeglnie przez czonkw czynnej suby formacji wojskowych SS. Za pomoc cichej propagandy prowadzonej w tych formacjach miaa by budzona ch posiadania dziecka. SS miaa przeama moralne opory przed panieskim macierzystwem i panieskim dzieckiem. Czasopismo SS Das schwarze Korps omawiao ten temat w duszych artykuach jasno i wyranie ju na dugo przed wojn i mimo cenzury prasowej rozptao gwatowny spr na ten temat. Wrogo nastawiona zagranica drwia i komentowaa: Himmler chce zakadw hodowli nordyckich ludzi. Kobieta niemiecka ma by ju tylko maszyn do rodzenia dzieci - itp. Mimo wielu sabych punktw, ktre wykorzysta szczeglnie Koci do zohydzenia i atakw na Lebensborn i jego cele - Lebensborn rozwija si dalej. H Krakw, w styczniu 1947 r.

Adolf Eichmann
Kierownikiem Referatu ydowskiego IV B4 w RSHA by SS-Obersturmbannfhrer Adolf Eichmann.290 Eichmann pochodzi z Linzu, wskutek czego dobrze zna Kaltenbrunera; by z nim zaprzyjaniony od czasw nielegalnej dziaalnoci SS i w Austrii. Po wkroczeniu Niemcw do Austrii dosta si do Suby i Bezpieczestwa, pniej do Gestapo, wreszcie do Mllera w Urzdzie IV RSHA. Eichmann od modoci zajmowa si kwesti ydowsk i posiada rozleg i wszechstronn znajomo odpowiedniej literatury - zarwno przychylnej, jak i wrogiej ydom. Przez duszy czas przebywa w Palestynie, aby na miejscu zapozna si syjonistami i tworzcym si pastwem ydowskim. Eichmann zna tereny zamieszkae przez ydw, i take przyblione ich liczby, ktre trzymano w tajemnicy nawet przed ydami. Zna on rwnie zwyczaje ortodoksyjnych ydw oraz pogldy zasymilowanych ydw z zachodu. Z powodu takiej znajomoci sprawy zosta kierownikiem Referatu ydowskiego. Poznaem go dopiero wtedy, gdy po wydaniu mi przez Reichsfhrera SS rozkazu zagady ydw przyby do Owicimia, aby omwi ze mn blisze szczegy akcji eksterminacyjnej. Eichmann by czowiekiem lat okoo 30, o ywym usposobieniu, zawsze czynnym i penym energii. Nieustannie mia jakie plany i zawsze szuka innowacji i ulepsze. Nie zna odpoczynku. By optany na punkcie kwestii ydowskiej i jej ostatecznego rozwizania. Eichmann stale musia skada bezporednio Reichsfhrerowi SS ustne raporty o przygotowaniach do poszczeglnych akcji i ich przeprowadzeniu tylko Eichmann mg poda dokadne informacje i liczby. Prawie wszystko i mia w pamici. Jego akta skaday si z paru kartek zawierajcych niezrozumiae dla innych znaki; kartki te mia zawsze przy sobie. Nawet jego stay zastpca w Berlinie Gnther nie mg poda wyczerpujcych informacji. Eichmann odbywa stale podre subowe i rzadko mona go byo zasta w jego urzdzie w Berlinie.
290

SS-Obersturmbannfhrer Karl Adolf Eichmann (ur. 19.3.1906 r. w Solingen jako syn dyrektora firmy elektrotechnicznej), czonek austriackiej NSDAP (nr 899895) i SS (nr 45326). Rodzice Eichmanna przenieli si w jego dziecicych latach do Austrii i osiedlili w Linzu. Przygotowywa si on do zawodu swojego ojca, lecz w 1925 r. przerwa studia techniczne. We; wszystkich pniejszych dokumentach podawa jednak, e jest z zawodu inynierem mechanikiem. W 1927 r. zosta agentem Vacuum Oil Company. W 1931 r. wstpi do partii hitlerowskiej, a w 1933 r. zbieg do Niemiec. Po przejciu przez obz szkoleniowy Legionu Austriackiego zosta we wrzeniu 1934 r. przeniesiony do Gwnego Urzdu SD w Berlinie. W 1937 r. mia by w Palestynie i w Egipcie. Dnia 1.8.1938 r. zosta kierownikiem ydowskiego Urzdu Emigracyjnego w Wiedniu, skd przeniesiono go do Pragi, a nastpnie do Berlina, gdzie od 1940 r. prowadzi referat IV B4 w RSHA. Po powierzeniu RSHA ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej (31.7.1941 r.) referat Eichmanna sta si centralnym orodkiem dyspozycyjnym akcji zagady ydw, ktrzy znaleli si w zasigu niemieckim. Eichmanna widziano po raz ostatni dnia 5.5.1945 r. w Alt-Aussee. Mia on wwczas powiedzie do swego przyjaciela Dietra Wislicenyego, e wyrobi dla swej rodziny (ona i troje dzieci) faszywe papiery, a sam bdzie si ukrywa a do przyszego konfliktu midzy Wschodem a Zachodem. Wedug Willi Httla mia Eichmann opuci Alt-Aussee w towarzystwie Horii Sima z rumuskiej elaznej Gwardii i po internowaniu mia uciec z; obozu amerykaskiego nie rozpoznany (G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 29 i n., 545 i n.). Wedug pniejszych doniesie prasy mia nastpnie pracowa jako drwal w pnocno-zachodnich Niemczech. W 1950 r. mia znale si we Woszech, nastpnie na Bliskim Wschodzie, a od 1952 r. - w Argentynie. W maju 1960 r. zosta ujty na terenie Argentyny przez izraelskich ochotnikw i przewieziony do Izraela w celu osdzenia go tam.

Aby przygotowa akcj przeciwko ydom, Eichmann mia w rnych krajach wsppracownikw, ktrzy znajc teren, mieli dostarcza mu potrzebnych danych. Tak na przykad Wisliceny dziaa na terenie Sowacji, Grecji, Rumunii, Bugarii i Wgier. Rokowania z rzdami odpowiednich krajw przeprowadzali przedstawiciele dyplomatyczni Niemiec, przewanie za porednictwem specjalnych penomocnikw Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Jeeli rzdy zgadzay si na wydanie ydw, wyznaczay jaki urzd, ktry mia przeprowadzi aresztowanie i wydanie ydw. Z tym urzdem Eichmann omawia nastpnie blisze szczegy transportu i korzystajc ze swego dowiadczenia, dawa wskazwki dotyczce aresztowania. Na przykad na Wgrzech przeprowadza akcj minister spraw wewntrznych i andarmeria. Eichmann i jego wsppracownicy kontrolowali przebieg akcji i interweniowali wwczas, gdy pracowano zbyt opieszale lub grano na zwok. Zadaniem sztabu Eichmanna byo rwnie utrzymywanie w pogotowiu pocigw dla transportw i ustalanie rozkadw jazdy w Ministerstwie Komunikacji Rzeszy. Na zlecenie Pohla byem trzykrotnie w Budapeszcie, aby ustali w przyblieniu liczb ydw zdolnych do pracy. Miaem wtedy sposobno obserwowa Eichmanna podczas jego rokowa z rzdem i armi wgiersk. Wystpowa bardzo zdecydowanie, lecz zarazem w sposb ujmujco uprzejmy; by oglnie ubiany i mile widziany. Potwierdzay to liczne zaproszenia prywatne ze strony szefw rozmaitych urzdw. Tylko w armii wgierskiej Eichmann nie by dobrze widziany. Armia sabotowaa wydanie ydw, gdzie tylko moga, ale w taki sposb, aby rzd Wgier nie mia powodu do interweniowania. Wikszo ludnoci wgierskiej, szczeglnie we wschodnich Wgrzech, i andarmeria byy wrogo usposobione wobec ydw; na tym obszarze w 1943 r. niewielu ydom udao si unikn ujcia. Chyba e mieli szczcie i zdyli uj przez Karpaty do Rumunii. Eichmann by gboko przekonany, e gdyby si udao zniszczy biologiczne podstawy ydostwa przez zgadzenie wszystkich ydw na wschodzie, to ydostwo nie podniosoby si ju po tym ciosie, gdy zasymilowani ydzi zachodni i amerykascy nie potrafiliby, a nawet nie chcieliby nadrobi tak olbrzymiego ubytku krwi; u tych ydw trudno si spodziewa jakiego znaczniejszego przyrostu ludnoci. W tym przekonaniu utwierdza Eichmanna przywdca ydw wgierskich, fanatyczny syjonista, ktry stale ponawia prby ratowania rodzin majcych duo dzieci. Z tym przywdc syjonistw Eichmann prowadzi dugie rozmowy na temat wszystkich zagadnie ydowskich. yd ten, rzecz ciekawa, mia dokadne informacje dotyczce Owicimia, liczby transportw, selekcji i umiercania.291 Podre Eichmanna i jego stosunki z urzdami poszczeglnych krajw byy stale obserwowane. Przywdca ydw w Budapeszcie mg dokadnie powiedzie Eichmannowi, gdzie ten ostatnio si zatrzymywa i z kim prowadzi pertraktacje.292

291 292

Co do nazwisk i szczegw - patrz G. Reitlinger: Die Endlsung. cznikiem Eichmanna z tym przywdc by SS-Standartenfhrer Kurt Becher (ur. 12.9.1909 r.), ktrego zadaniem byo wyudzenie od ydw wgierskich ich majtku w zamian za oszukacz obietnic wstrzymania akcji zagady. W Dokumencie Norymberskim PS-3762 omawia on rozkaz Himmlera z jesieni 1944 r. o wstrzymaniu akcji zagady ydw. Oprcz Bechera i wspomnianego przez Ha Wislicenyego (Dieter Wisliceny, SS-Haupsturmfhrer, skazany w 1948 r. przez sd w Preszburgu na kar mierci) do wgierskiego sztabu Eichmanna nalea. i by Jego zastpc SSObersturmbannfhrer Hermann Krumey, kat Lidic i specjalista od wysiedle - najpierw Polakw z Zamojszczyzny. a pniej ydw wgierskich. Jednych i drugich zsya on do Owicimia na specjalne potraktowanie

Eichmann by cakowicie pochonity swym zadaniem i przekonany, e akcja zagady jest konieczna, aby zabezpieczy na przyszo nard niemiecki przed deniem ydw do wyniszczenia go. Tak rozumia swoje zadanie i wkada ca energi w urzeczywistnienie planw zagady ustalonych przez Reichsfhrera SS. Eichmann by zdecydowanym przeciwnikiem wybierania z transportw zdolnych do pracy ydw. Widzia w tym stae zagroenie swych ostatecznych planw wskutek moliwoci masowych ucieczek lub innych wydarze. By zdania, e wszelkie akcje przeciwko wszystkim ydom, ktrych uda si schwyta w jakikolwiek sposb, naley przeprowadza jak najszybciej, poniewa nigdy nie wiadomo, jak si wojna zakoczy. Ju w 1943 r. wtpi on o cakowitym zwycistwie Niemiec i przypuszcza, e wynik bdzie nierozstrzygnity. Wskutek takiej postawy nie mogem uzyska od Eichmanna adnej pomocy dla Owicimia. Ani namowy, ani argumenty, ani wstrzsajcej dowody na miejscu nie mogy wpyn na zmian jego pogldw. Zasania si rozkazem Reichsfhrera SS, aby jak najprdzej przeprowadzi akcje i nie dopuci do wstrzymania ich z jakichkolwiek powodw. Na tym tle czsto dochodzio midzy nami do ostrej wymiany zda cho poza tym traktowaem Eichmanna jako swojego gocia i koleg. Musiaem niejednokrotnie walczy z nim - przewanie bez skutku - o transporty, ktrych wysanie chciaem wstrzyma. Przysya mi nawet niespodziewanie transporty nie objte planem. Robi wszystko, co mg, aby jak najprdzej doprowadzi do ostatecznego rozwizania. Kady dzie zbliajcy go do tego celu mia dla niego znaczenie. Trudnoci niej istniay dla Eichmanna; tego si nauczy od Reichsfhrera SS. Rozwizanie kwestii ydowskiej byo celem ycia Eichmanna! H. W listopadzie 1946 r.

Heinrich Mller
SS-Gruppenfhrer i genera-porucznik policji Mller293 by szefem Urzdu IV w RSHA i zastpc szefa Policji Bezpieczestwa i Suby Bezpieczestwa. Mller by oficerem w czasie wojny wiatowej, a nastpnie wstpi do Policji Bawarskiej. W czasie przewrotu zosta przyjty do Bawarskiej Policji Politycznej, ktrej szefem by Best.294 Ten cign go

(Sonderbehandlung). Po wojnie Krumey przebywa w NRF, gdzie przejciowo by aresztowany w latach 1958-1959, lecz zosta zwolniony i dopiero po ujciu Eichmanna zosta ponownie aresztowany w maju 1960 r. 293 SS-Gruppenfhrer Heinrich Mller (ur. 28.4.1900 r.) by czonkiem NSDAP (nr 4583199) SS (nr 107043). Ostatni raz widziano go w dniu 29.4.1945 r. w bunkrze Hitlera, przypuszcza si, e moe y w ukryciu 294 SS-Gruppenfhrer Karl Werner Best (ur. w 1903 r.), czonek NSDAP (nr 341338) SS (nr 23377), pierwszy radca prawny SD i Gestapo, w latach 1942-1945 generalny penomocnik Rzeszy w Danii. Best zosta w 1946 r. skazany w Kopenhadze na kar mierci, w 1949 r. uaskawiony, a w 1951 r. zwolniony z wizienia.

pniej do Gestapa do Berlina. Wkrtce, za czasw Heydricha, wybi si, a wreszcie sam zosta szefem Gestapa. Mller by urzdnikiem policji z zamiowania. Dopiero po przewrocie wstpi do partii i zosta stosunkowo pno przyjty do SS. Jego fachowe wiadomoci policyjne - wykonywa on stale prace operatywne - i jego uzdolnienia bardzo si przyday przy rozbudowie Gestapa. Take przy organizowaniu Gestapo odegra zasadnicz rol. Mller trzyma si zasadniczo zawsze w cieniu; nie lubi, by go wizano z jakimikolwiek wydarzeniami czy akcjami. A jednak to on zorganizowa wszystkie wane i wiksze akcje Policji Bezpieczestwa i kierowa ich przeprowadzeniem. Po odejciu Heydricha staje si czoow osobistoci w RSHA. Kaltenbrunner jest tylko szefem i zajmuje si gwnie Sub Bezpieczestwa. Mller by dobrze poinformowany o wszystkich wanych wydarzeniach politycznych w Rzeszy. Mia wielu zaufanych na wszystkich moliwych stanowiskach pastwowych, a przede wszystkim w sferach gospodarczych, z ktrymi utrzymywa stosunki tylko przez porednikw. By mistrzem w zamaskowanym dziaaniu. Mller by tylko par razy w obozach koncentracyjnych - i to nie we wszystkich. Jednake by stale o wszystkim dobrze poinformowany; nie darmo kierownik politycznego oddziau w kadym obozie koncentracyjnym nalea do Stapo. Eicke i Mller rozumieli si bardzo dobrze od czasu, gdy Eicke by komendantem w Dachau, a Mller pracowa w Bawarskiej Policji Politycznej. Nigdy nie mona si byo dowiedzie, jaki by osobisty pogld Mllera na wszelkie zagadnienia dotyczce winiw i obozw koncentracyjnych. Wszystkie jego wypowiedzi na ten temat zaczynaj si od sw: Reichsfhrer SS yczy sobie, Reichsfhrer SS rozkaza. Nigdy nie mona byo pozna jego zapatrywa. Ja osobicie jako adiutant obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, jako komendant obozu w Owicimiu, a szczeglnie pniej jako szef Urzdu DI - miaem z nim duo do czynienia. Nigdy nie syszaem, by chocia raz powiedzia: ja decyduj tak - ja rozkazuj to - ja ycz sobie tego. Zawsze kry si za Reichsfhrerem SS lub szefem Policji Bezpieczestwa i Suby Bezpieczestwa, chocia kady wtajemniczony wiedzia, e on by czynnikiem rozstrzygajcym, a Reichsfhrer SS albo Kaltenbrunner zdawa si cakowicie na niego we wszystkich sprawach dotyczcych winiw. On decydowa zarwno o aresztowaniach, jak i o zwolnieniach. Take o egzekucjach, jeeli zarzdza je RSHA, decydowa tylko on, tzn. w wanych wypadkach przedstawia rozkazy i egzekucji Reichsfhrerowi SS do podpisu. Wielkie i bardzo draliwe zagadnienie winiw specjalnych mia dokadnie w gowie. O kadym z tych niezliczonych winiw mia dokadne dane, zna wszystkie miejsca przetrzymywania i ich sabe strony. Mller by niesychanie wielostronnym i wytrwaym pracownikiem. Rzadko udawa si w podre subowe. Ale zawsze mona go byo zasta - dniem czy noc w dzie niedzielny, czy witeczny - albo w biurze, albo w domu. Mia dwch adiutantw i dwie siy biurowe, ktre stale zatrudnia na zmian

dniem i noc. Na kade zapytanie szybko odpowiada, najczciej dalekopisem, poniewa zawsze najpierw musia uzyska decyzj Reichsfhrera SS. Od Eichmanna i Gnthera, ktrzy przecie wsppracowali z mm jeszcze intensywniej ni ja, wiem, e kierowa najwaniejszymi posuniciami w akcjach ydowskich, chocia w tych sprawach pozostawia Eichmannowi w zasadzie woln rk. Jak ju wyej powiedziaem, by dokadnie poinformowany o wszystkich obozach koncentracyjnych, wrd nich stale o Owicimiu, ktrego osobicie nigdy nie widzia. Wiedzia jednak dokadnie o wszystkich szczegach - czy to chodzio o Brzezink, czy o krematoria, o liczb winiw, czy liczby miertelnoci, tak dokadnie, e nieraz musiaem si dziwi. Moje osobiste wnioski majce na celu zahamowanie akcji, aby mc usun niedomagania, byy bezskuteczne, poniewa wci si zasania bezwzgldnym rozkazem Reichsfhrera SS: Zarzdzone akcje maj by bezwzgldnie przeprowadzone! W tych sprawach czyniem u niego rne zabiegi, ale na prno. Mimo to jednak uzyskaem od niego to, czego innym nigdy by si nie udao uzyska. Zwaszcza pniej, gdy byem w DI, bardzo polega na moim sdzie. Dzi uwaam, e warunkw w Owicimiu nie chciano zmieni, aby przez obojtny do nich stosunek zwiksza skuteczno akcji. W mocy Mllera leao wstrzymanie lub zahamowanie akcji, mg o tym przekona nawet Reichsfhrera SS. Nie zrobi tego, jakkolwiek dokadnie przewidywa skutki, poniewa tego sobie nie yczono - tak to widz dzisiaj. Wwczas nie mogem dociec przyczyn postpowania RSHA. Mller powtarza mi wielokro: Reichsfhrer SS jest zdania, e zwalnianie winiw politycznych podczas wojny jest niedopuszczalne ze wzgldw bezpieczestwa. Wskutek tego wnioski o zwolnienie powinno si ograniczy do minimum i przedstawia je tylko w szczeglnych wypadkach. Reichsfhrer SS wyda rozkaz, e zasadniczo nie wolno zwalnia w czasie trwania wojny winiw obcych narodowoci! Reichsfhrer SS yczy sobie, aby nawet przy drobniejszych wykroczeniach sabotaowych ze strony winiw obcych narodowoci dano dla odstraszenia kary mierci. Po tym, co wyej powiedziano, nie trudno odgadn, kto sta za tymi rozkazami i yczeniami. Podsumowujc mona powiedzie, e RSHA, a co najmniej aparat wykonawczy i wszystkie przeze spowodowane skutki - to by Mller. W stosunkach osobistych Mller by bardzo formalny, ale uprzejmy i koleeski; nie dawa odczu swej rangi ani tego, e jest przeoonym; mimo to jednak nie mona z nim byo nawiza osobistego kontaktu. To potwierdzali mi take jego wsppracownicy, ktrzy ju od lat z nim pracowali. Mller by zimnym jak ld wykonawc czy organizatorem wszystkich zarzdze uznanych przez Reichsfhrera SS za niezbdne dla bezpieczestwa Rzeszy!295 H.

295

Dziaalno Mllera omwiona jest szeroko w cytowanych pracach - a. Reitlinger: Die SS. G. Reitlinger: Die Endlsung.

W listopadzie 1946 r.

Oswald Pohl
Szefa SS-Wirtschafts- u. Verwaltungs-Hauptamtu, SS-Obergruppenfhrera Oswalda Pohla296 znam od pocztku mej suby - 1.XII.1934 r. - w Dachau. Pohl pochodzi z Kilonii, by patnikiem w marynarce. By on starym czonkiem partii i suy w SA marynarki,297 skd w 1934 r. zabra go Reichsfhrer SS i powoa na stanowisko szefa administracji w Reichsfhrung SS. Gdy pod kierownictwem jego poprzednikw urzd ten nie odgrywa prawie adnej roli, Pohl sprawi w bardzo krtkim czasie, e sam sta si niezbdny dla Reichsfhrera SS, a jego urzd budzi lk i by wszechmocny. Tak na przykad jego kontrolerw rachunkowych - wyszukanych i popieranych przez niego i tylko przed nim odpowiedzialnych - bali si wszyscy kierownicy administracyjni wszystkich placwek SS. W ten sposb Pohl osign jednak to, e administracja SS pracowaa uczciwie i w sposb godny zaufania, a wszyscy nieuczciwi, nie budzcy zaufania kierownicy administracyjni zostali wykryci i usunici. Za poprzednikw Pohla wysi dowdcy oddziaw SS byli w sprawach pieninych do samodzielni i rzdzili si wedug wasnego widzimisi. Pohl wyjedna u Reichsfhrera SS, e wszystkie wydatki pienine w caej SS wymagay jego zezwolenia i podlegay jego kontroli. Popsuo to duo krwi i wywoao wiele irytacji. Ale Pohl przeprowadzi swoje z waciw mu energi i zyska dziki temu ogromny wpyw na wszystkie formacje SS. Nawet najbardziej zacite przekory wrd wyszych oficerw SS, jak Sepp Dietrich298 i Eicke, musieli spuci z tonu i prosi Pohla o pienidze, jeli chodzio o rodki pozabudetowe. Kada jednostka SS miaa cile wyliczony budet roczny, ktry musia by skrupulatnie przestrzegany. Szperacze Pohla, kontrolerzy rachunkowi wyapywali kady fenig wydany za duo lub nie wykorzystany. Ale od pocztku gwnym zadaniem Pohla byo: powoli uniezaleni zupenie SS pod wzgldem finansowym od pastwa i partii za pomoc wasnych przedsibiorstw gospodarczych, aby zagwarantowa Reichsfhrerowi SS potrzebn swobod dziaania w jego wszystkich planach. Zadanie o daleko wytknitym celu, o ktrego wykonalnoci Pohl by jednak gboko przewiadczony i nad ktrego realizacj niezmordowanie pracowa. Prawie wszystkie przedsibiorstwa gospodarcze SS powstay z jego inicjatywy, poczynajc od Niemieckich Zakadw Zbrojeniowych - DAW, fabryki porcelany Allach, od kamienioomw i klinkierni, cegielni i cementowni, zjednoczonych w Niemieckich Zakadach Ziemnych i
296

SS-Obergruppenfhrer Oswald Pohl (ur. 30.6.1892 r.), czonek NSDAP (nr 30842) i SS (nr 147814). Wyrokiem Amerykaskiego Trybunau Wojskowego w Norymberdze z dnia 3.11.1947 r. w procesie przeciwko kierownictwu WVHA zosta skazany na kar mierci, wykonan przez powieszenie w dniu 8.6.1951 r. 297 W ramach organizacji SA istniay jednostki specjalne: SA-marynarki, SA-kawalerii i SA-cznoci, SA-saperw i SAsuby sanitarnej. 298 SS-Obergruppenfhrer Josef (Sepp) Dietrich (ur. w 1892 r.), od 1928 dowdca stray przybocznej Hitlera, w latach 1944-1945 dowdca oddziaw frontowych Waffen-SS. Skazany w 1946 r. na kar 25 lat wizienia, zosta w 1955 r. zwolniony.

Obrbki Kamienia - DEST. Zakady odzieowe. Piekarnie, rzenie, sklepy spoywcze i kantyny, zjednoczone w W III - Niemieckich Zakadach Artykuw Spoywczych, liczne rozlewnie wd leczniczych, gospodarstwa rolne i lene, drukarnie, przedsibiorstwa wydawnicze - tworz ju powan potg gospodarcz. A to by dopiero pocztek! Pohl opracowa ju plany gospodarcze na bardzo wielk skal, ktre miay usun w cie nawet IG-Farbenindustrie. Energia Pohla i dokonaaby tego. Reichsfhrer SS potrzebowa ogromnych sum pieninych choby tylko dla samych zakadw badawczych i dowiadczalnych. Pohl zawsze ich dostarcza. Reichsfhrer SS mia bardzo szeroki gest w udzielaniu zezwole na finansowanie najosobliwszych pomysw, a Pohl finansowa wszystko. Przychodzio mu to atwo, poniewa przedsibiorstwa gospodarcze SS mimo nowych olbrzymich inwestycji przynosiy ogromne dochody. Formacje wojskowe SS, obozy koncentracyjne, RSHA, policja i pniej jeszcze kilka innych placwek SS byy finansowane przez Rzesz. Konferencje budetowe prowadzi na polecenie Pohla Gruppenfhrer Frank,299 jego prawa rka, referent spraw budetowych i zastpca. Te narady budetowe z Ministerstwem Finansw byy bataliami pierwszej klasy, gdy bez rodkw pastwowych nie mona byo wystawi ani jednej nowej kompanii formacji wojskowych SS. Frank by mdry i nieustpliwy i przeprowadza swoje postulaty w pertraktacjach trwajcych niekiedy cae tygodnie. By on przez Pohla wyszkolony i mia Pohla za sob. Pniej Frank zupenie zreorganizowa skostnia administracj caej policji. Po zamachu na Fhrera Frank zosta szefem administracji armii. Za nim sta Pohl i dyrygowa. Frank i Loemer,300 ktry by pniej szefem Amtsgruppe B, byli najbliszymi wsppracownikami i zaufanymi Pohla od 1934 r. i tylko oni dwaj mogli way si na przeciwstawienie si mu w krytycznych sytuacjach i na bezwzgldne wypowiedzenie swojego zdania. Reichsfhrung SS i wraz z ni administracja miay sw siedzib w pierwszych latach po objciu wadzy w Monachium. Pohl mieszka wwczas w Dachau, w bezporednim ssiedztwie obozu. Wskutek tego od pocztku styka si z obozem koncentracyjnym i z winiami. W ten sposb pozna gruntownie potrzeby obozu koncentracyjnego i jego mieszkacw. Z powodu ywego zainteresowania rozbudow przedsibiorstw gospodarczych w obozie koncentracyjnym w Dachau bywa on bardzo czsto w obozie, a nawet w niedziele chodzi chtnie po wszystkich obiektach obozu. Rozmylnie unika jednak wkraczania do waciwego obozu, aby inspektorowi obozw koncentracyjnych Eickemu nie da okazji do ewentualnych skarg u Reichsfhrera SS. Pohl i Eicke - obaj gwatowne natury - mieli stale starcia, a nawet czsto powane nieporozumienia. Ich pogldy na prawie wszystkie zagadnienia z zakresu ich suby i kompetencji byy przewanie sprzeczne.

299

SS-Obergruppenfhrer August Frank (ur. 5.4.1898 r.), czonek NSDAP (nr 1471185) i SS (nr 56169). Wyrokiem Amerykaskiego Trybunau Wojskowego w Norymberdze z dnia 3.11.1947 r. w procesie przeciwko kierownictwu WVHA zosta skazany na doywotnie wizienie za zbrodnie przeciwko ludzkoci. 300 SS-Gruppenfhrer Georg Lrner (ur. 17.2.1899 r.), czonek NSDAP (nr 676772) i SS (nr 37719), zosta skazany w procesie WVHA na kar mierci.

Take i w sprawie traktowania winiw - o ile Pohl mia tu co do powiedzenia - jak pomieszczenia, wyywienie, zaopatrywanie w odzie i praca w przedsibiorstwach gospodarczych. Od kiedy Pohla znam a do klski mia on stale ten sam stosunek do wszystkich spraw winiw. By on zdania, e wizie zakwaterowany w dobrym i ciepym pomieszczeniu, dostatecznie nakarmiony i odziany sam z wasnej woli pilnie pracuje, a kary musz by stosowane tylko w najbardziej wyjtkowych wypadkach. Z inicjatywy Pohla zaoono w Dachau plantacj zi leczniczych. Pohl by zapalonym zwolennikiem reformy ycia. Na tej plantacji byy hodowane i uprawiane wszelkiego rodzaju korzenie i zioa lecznicze w celu odzwyczajenia narodu niemieckiego od szkodliwych dla zdrowia obcych korzeni i sztucznych lekw i skonienia go do uywania na wszystkie dolegliwoci nieszkodliwych i smacznych korzeni i zi niemieckich. We wszystkich formacjach SS i policji uywanie tych korzeni byo obowizkowe. Pniej, w czasie wojny, prawie cay Wehrmacht sprowadza te korzenie z Dachau. Na tej plantacji mia Pohl bardzo czsto okazj rozmawiania i winiami o przyczynach ich uwizienia i o ich yciu w obozie. Std zna on stale wszystkie wydarzenia w obozie w Dachau. Take w pniejszych latach przyjeda prawie co miesic na plantacj zi, gdzie take zawsze zamieszkiwa, ilekro mia co do zaatwienia w Monachium lub jego okolicy. Pohl wstawia si zawsze za zwolnieniem znanych mu winiw, gdy sdzi, e byli oni niesusznie aresztowani, lub gdy czas trwania uwizienia wydawa mu si nie usprawiedliwiony. Pod tym wzgldem by on skrajnym przeciwiestwem Eickego, RSHA, a wreszcie Kaltenbrunnera. W szczeglnie racych wypadkach Pohl nie waha si - cho tego unika interweniowa osobicie u Reichsfhrera SS. Przewanie bez skutku, gdy Reichsfhrer SS zasadniczo opiera si w sprawach zwolnie na opinii RSHA. W czasie penienia przeze mnie suby jako DI miaem midzy innymi za zadanie osobicie przeforsowa w RSHA wnioski Pohla o zwolnienie lub stale je ponagla. Ustala on zwykle krtkie terminy i by bardzo oburzony, gdy dane zwolnienie nie nastpowao w tym terminie. Nawet przy najbardziej beznadziejnych wnioskach o zwolnienie, jak komunistw norymberskich, nie ustpowa. W kilku jeszcze wypadkach uzyska on pniej tak zwane warunkowe zwolnienie polegajce na tym, e byy wizie mia pracowa jako wolny pracownik cywilny pod nadzorem obozu koncentracyjnego w jakim obozowym przedsibiorstwie SS. Ta czsto stosowana w pniejszych latach wojny forma zwolnie okazaa si skuteczna. Recydywici trafiali si rzadko. W 1941 r. obozy koncentracyjne zostay wcielone jako grupa D do WVHA i podporzdkowane Pohlowi. Pohl by dokadnie poinformowany o wszystkich obozach przez rne zwizane z nimi przedsibiorstwa, przez ich kierownikw, przez czasowego inspektora tych przedsibiorstw - Maurera, przez szefw Amtsgruppe i szefw urzdw A, B, C i W. Po przejciu obozw koncentracyjnych Pohl natychmiast przystpi do ich reformy wedug wasnych pogldw. Na samym pocztku musiao odej kilku komendantw obozw, ktrzy albo nie wykonywali nowych zarzdze Pohla, albo, jak np. Loritz, w ogle zdaniem Pohla nie nadawali si do obozu koncentracyjnego.

Gwnymi wymaganiami Pohla byo: przyzwoite traktowanie winiw, zabronienie podlegemu personelowi SS jakiejkolwiek samowoli w traktowaniu, poprawa warunkw zaopatrzenia w ywno, dostarczenie ciepej odziey na zimn por roku, odpowiednie pomieszczenia i poprawa wszelkich urzdze higienicznych. Wszystkie te ulepszenia miay na celu utrzymanie winiw w takiej kondycji fizycznej, ktra umoliwiaby im wykonywanie danej pracy. Wojna jest jednak silniejsza ni jego wola! Brak odpowiednich i godnych zaufania oficerw i podoficerw, przynajmniej dla obozw koncentracyjnych i obozw pracy, wzrost liczebnoci i rozszerzanie si obozw i miejsc pracy i na skutek tego prawie niemoliwa kontrola caego personelu nadzorujcego - nie pozwalaj zapobiec samowolnemu i zemu traktowaniu winiw przez podwadnych. Do tego pogarszajcy si z miesica na miesic skad personelu wartowniczego. Wskutek cigego zmniejszania przydziaw wyywienie staje si coraz gorsze i niewystarczajce. Nie pomaga Pohlowi i to, e powoa inspektora do spraw wyywienia. A ten, prof. Schenk, mimo rozlegej wiedzy i umiejtnoci nie moe zwikszy przydziaw. Drobna poprawa za pomoc lepszego gotowania, czciowego podawania surwki i dodatkw z dzikich jarzyn podnosi teoretycznie liczb kalorii. Nastpne zmniejszenie przydziaw niweczy jego usiowania. Brak materiaw tekstylnych powoduje jedno zmniejszenie przydziaw dla winiw za drugim. Ustalonych norm przydziau odziey ju od 1940 r. nie mona utrzyma. Tekstylia i obuwie przypadajce z akcji zagady ydw take nie mog w sposb istotny zaradzi brakowi odziey. Dostarczenie odpowiedniej iloci pomieszcze staje si niemoliwe na skutek nieustannego przepenienia wszystkich obozw, braku materiaw budowlanych - wreszcie po prostu z powodu wstrzymania w ogle budowy pomieszcze. Nawet najlepszy kierownik budowy nie by w stanie nady za tempem rozwoju obozu pod wzgldem liczebnym, nie mwic ju o budowie pomieszcze na zapas, o cakowitej niemoliwoci poprawy i powikszenia urzdze higienicznych. Pohl przeprowadza biece inspekcje wszystkich obozw oraz wikszoci obozw pracy. Widzia dokadnie zy stan obozw i usiowa wszdzie pomc i poprawi. Jeeli natrafi gdziekolwiek na przewinienie oficera lub podoficera, to wystpowa przeciw niemu i ca surowoci i bez wzgldu na jego osob lub zasugi. Jego inspekcje odbyway si przewanie nieoczekiwanie i byy dokadne; nie pozwala si oprowadza, chcia sam widzie. Pdzi z jednego miejsca na drugie bez wzgldu na czas, osoby, posiki itd. Mia fantastyczn pami. Nie zapomina raz wymienionych liczb. Tak samo nie zapomina tego, co widzia lub co zgani podczas poprzednich wizytacji. Zawsze pamita wydane przez siebie rozkazy i zarzdzenia. le byo z tym, kogo przyapa na uchybieniu lub zaniedbaniu. Oprcz Dachau mia szczeglnie na oku Owicim. Z ca energi pomaga przy budowie i rozbudowie Owicimia. Kammler mwi czsto, e Pohl wszystkie konferencje budowlane w Berlinie zaczyna od pytania: jak idzie wam z Owicimiem? Urzd SS do spraw surowcw mia obfite akta pene da, ponagle i ostrych listw Pohla dotyczcych Owicimia. Ja byem chyba jedynym oficerem w caej SS, ktry mia tak rozlege penomocnictwa in blanco do nabywania wszystkiego, co byo potrzebne dla Owicimia. Pniej, gdy byem DI, pdzi mnie stale do obozw koncentracyjnych i do obozw pracy, jeeli zauway w nich usterki, ktrych sam nie mg wyjani, abym ja szuka winnych i ewentualnie

usuwa najgorsze. Poniewa jednak gwna przyczyna nie zostaa przez Himmlera usunita, z gry wszystkie usiowania naprawienia za byy daremne. Z jednej strony Pohl by zimnym, trzewym rachmistrzem, czowiekiem liczb, ktry da od swych podwadnych jak najwikszego poczucia obowizku i wydajnoci w pracy, ktry zaniedbania i uchybienia tpi czsto w nieludzki sposb i ktry przeprowadza brutalnie swoj wol i yczenia. Biada temu, kto odway si krzyowa jego plany; nie spocz, dopki nie unieszkodliwi lub nie zniszczy przeciwnika. Z drugiej strony by on bardzo koleeski, pomaga kademu, kto bez wasnej winy popad w bied. Szczeglnie w stosunku do kobiet by mikki, ustpliwy i peen wzgldw. Szczeglny nacisk kad na to, aby dozorczynie, pracowniczki suby cznoci oraz inne urzdniczki cywilne byy traktowane w uprzejmy sposb i wyrniane. Szczeglnie troskliwy by dla rodzin pozostaych po polegych lub zmarych czonkach SS i wspiera je jak najbardziej. Mogy si one zawsze do niego zwrci. Podlegy mu oficer SS, ktry zaniedba lub czego w tym zakresie nie dopatrzy, by skoczony raz na zawsze. Dostrzega zawsze piln i dobrze przemylan prac. By zawsze wdziczny za wszelkie pomysy, ulepszenia i wskazwki przyczyniajce si do usunicia brakw czy poprawy. Kto wyrni si dobrymi osigniciami, zawsze mg przyj do niego z prob lub yczeniem. Pomg zawsze, jeeli by oto w jego mocy. Pohl by bardzo kapryny i czsto wpada z jednej ostatecznoci w drug. Przeciwstawi si mu, kiedy by w zym nastroju, nie byo rzecz wskazan i prowadzio do nieprzyjemnej odprawy. Kiedy by w dobrym humorze, mona mu byo powiedzie wszystko - nawet rzeczy najgorsze i najbardziej nieprzyjemne, niczego wtedy nie bra za ze. Nieatwo byo przebywa duszy czas w jego bezporednim otoczeniu. Adiutanci zmieniali si czsto i bardzo nagle. Pohl lubi reprezentacj i chtnie okazywa swoj potn pozycj. Dla podkrelenia wkada skromny mundur i nie nosi adnych odznacze a do chwili, kiedy po otrzymaniu niemieckiego krzya i krzya rycerskiego do wojennego krzya zasugi zosta zmuszony przez Reichsfhrera SS do noszenia tych odznacze. Mimo swego wieku - przekroczy pidziesitk - by nadzwyczaj wiey, ruchliwy i krzepki. Wyjazdy subowe w jego towarzystwie nie naleay do przyjemnoci. Swoisty by jego stosunek do Reichsfhrera SS. Pohl dla Himmlera by wszystkim; kady list, a nawet dalekopis by podpisany: Paski wierny H. Himmler, jednake Pohl szed do Reichsfhrera tylko wtedy, kiedy by wzywany. Dla Pohla wszelkie yczenia Reichsfhrera - a byo ich niemao - byy rozkazem! Nigdy nie syszaem ani nie zauwayem, aby Pohl zastanawia si nad rozkazami Reichsfhrera SS lub wyraa si o nich ujemnie. Rozkaz Reichsfhrera by dla niego faktem, czym niewzruszalnym, musia by wykonany bez wzgldu na to, co z tego wynikao. Nie lubi rwnie, gdy zabawiano si w rozszyfrowywanie rozkazw Reichsfhrera SS - ktre czsto byy niejasne - lub rozprawiano o ich niewykonalnoci. Szczeglnie Kammler i Glcks, ktrzy lubili duo gada, zreszt pozwalali sobie na wiele w obecnoci Pohla, czsto bywali niedwuznacznie przywoywani do porzdku. Pohl mimo swego gwatownego usposobienia by najbardziej skwapliwym i posusznym wykonawc wszystkich ycze i planw Reichsfhrera SS Heinricha Himmlera. Pierwsze maestwo Pohla zostao, rozwizane w Dachau. Jego pierwsza ona zupenie nie dorosa do jego stanowiska. Z tego maestwa mia syna i dwie crki. Syn suy w formacjach wojskowych SS

i wybitnie si wyrni. Kilkakrotnie zosta ranny i by dzielnym dowdc oddziau. Obie crki wyszy za m za oficerw SS i miay wiele dzieci. Drugie maestwo zawar Pohl z wdow po oficerze, ktry zgin w czasie wojny wiatowej jako dowdca puku. Z drugiego maestwa mia Pohl jeszcze dwoje dzieci. y na szerokiej stopie w majtku SS w pobliu Ravensbrck. O ile go mogem pozna przez 10 lat, osobicie na pewno si nie wzbogaci. Jednake nie lekceway korzyci, ktre dawao mu jego stanowisko. W poowie kwietnia, wobec grocego przecicia Rzeszy na dwie czci, uszed Pohl na rozkaz Reichsfhrera SS z pozosta jeszcze reszt WVHA do Dachau. W Berlinie pozostao tylko kilku oficerw cznikowych. Jego rodzina wyjechaa na krtko przedtem do nalecej do ony posiadoci w Alpach bawarskich. Amtsgruppe D miaa jeszcze poczenie telefoniczne z szefem Hauptamtu do momentu ewakuacji Oranienburga. Potem nic wicej ju o nim nie syszaem. Rudolf H Krakw, w listopadzie 1946 r.

Gerhard Maurer
Szefem Urzdu DII w WVHA by SS-Standartenfhrer Gerhard Maurer.301 Maurer, z zawodu kupiec, by starym czonkiem partii i SS. Pochodzi z Saksonii. Ju przed 1933 r. pracowa na etacie skarbnika w swoim macierzystym oddziale SS. W 1934 r. dosta przydzia do Monachium, do administracji SS. Pohl przyj go do Wydziau Kontroli. Jako kontroler rachunkowy zwrci na siebie uwag Pohla. W tym charakterze bra udzia przy tworzeniu Centralnego Zarzdu Przedsibiorstw SS. Pniej Pohl mianuje go inspektorem tych przedsibiorstw. Tu zaznajamia si Maurer z obozami koncentracyjnymi, a szczeglnie interesuje si spraw zatrudnienia winiw w przedsibiorstwach. Poznaje nastpnie waciwoci komendantw obozw i Schutzhaftlagerfhrerw oraz ich negatywny stosunek do przedsibiorstw, wikszo bowiem starych komendantw obozw i Schutzhaftlagerfhrerw sdzia, e winiowie w przedsibiorstwach traktowani s zbyt dobrze, kierownicy przedsibiorstw za duo dowiaduj si od nich o wszystkich wydarzeniach w obozie. Robili oni rne kaway kierownikom przedsibiorstw, zabierajc nagle zdolnych fachowcw z przedsibiorstw do robt zewntrznych, zatrzymujc ich w obozie albo przydzielajc winiw nie nadajcych si do pracy w przedsibiorstwach. Maurer wystpowa bezwzgldnie przeciwko tym machinacjom, skadajc Pohlowi niejeden przydatny dla meldunek. Na skutek zabiegw Maurera Pohl w celu zlikwidowania tych szkodliwych knowa mianowa pniej komendantw obozw dyrektorami wszystkich przedsibiorstw w podlegych im
301

SS-Standartenfhrer Gerhard Maurer (ur. 9.12.1907 r.), czonek NSDAP (nr 387103) i SS (nr 12129), zosta skazany wyrokiem Sdu Wojewdzkiego w Krakowie z dnia 6.12.1951 r. na kar mierci.

obozach. Otrzymywali oni za to znaczne dodatki miesiczne, zalenie od wielkoci swoich zakadw, a take mieli pniej uczestniczy procentowo w podziale czystego zysku. W ten sposb dopi tego, e komendanci wicej uwagi powicali zakadom i wpywali na swoich podwadnych, aby uwzgldniali oni potrzeby tych zakadw.302 Poza tym wanie Maurer by tym, ktry spowodowa, e Pohl wprowadzi system wynagradzania winiw przez premiowanie. Pniej w 1944 r., opracowa Maurer - na yczenie Pohla - taryf wynagrodze winiw, wedug ktrej kady wizie mia by wynagradzany odpowiednio do swojej wydajnoci. Taryfa ta nie zostaa jednak ju wprowadzona w ycie. Wkrtce po wczeniu Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych do WVHA Maurer zosta Szefem Urzdu DII - sprawy zatrudnienia winiw Urzd ten Maurer rozbudowa szeroko. W kadym obozie powoa odpowiedzialnego przed nim kierownika oddziau zatrudnienia, ktry - instruowany bardzo dokadnie - mia si zajmowa wanym zadaniem zatrudnienia winiw w przemyle zbrojeniowym. Mia on rwnie uj wszystkich winiw w kartotek zawodow i najcilej przestrzega zasady, eby kady wizie zosta zatrudniony zgodnie ze swoimi -umiejtnociami. Wielu Schutzhaftlagerfhrerw, Rapportfhrerw i kierownikw suby pracy prbowao sabotowa prac kierownika oddziau zatrudnienia, poniewa chcieli oni samodzielnie decydowa o zatrudnieniu winiw. Pocztkowo byy liczne tarcia, ale Maurer wystpowa ostro, gdy si tylko o tym dowiedzia. Maurer by bardzo przedsibiorczy, bystry i czujny. Jeli w obozach byo co nie w porzdku, spostrzega to natychmiast, zwraca na to uwag komendantom albo meldowa Pohlowi. Maurer cieszy si penym zaufaniem Pohla. Podczas gdy Glcks wola tuszowa nieprzyjemne sprawy, Maurer zawsze wanie o nich powiadamia Pohla. Po odejciu Liebehenschla Maurer zosta zastpc Glcksa. W ten i sposb Pohl powierzy praktycznie Maurerowi inspekcj. Stopniowo Glcks przekazywa Maurerowi wszystkie wane sprawy. Tylko na zewntrz przedstawia si on jeszcze jako inspektor. Poniewa w tym czasie, zgodnie z wol Reichsfhrera SS, najwaniejsza bya sprawa zatrudnienia winiw w przemyle zbrojeniowym, byo rzecz cakiem naturaln, e na wszystko patrzono ju tylko z tego punktu widzenia. Znaem Maurera ju z Dachau i Sachsenhausen. Bliej poznalimy si jednak dopiero podczas mojej pracy na stanowisku komendanta w Owicimiu. Porozumiewalimy si zawsze dobrze i dobrze wsppracowalimy z sob. Za porednictwem Maurera mogem przedstawi Pohlowi wiele spraw, co przez Glcksa byo niemoliwe. Prawie we wszystkich kwestiach dotyczcych obozu i winiw mielimy jednakowe zdanie. Tylko w sprawie wybirki ydw zdolnych do pracy mielimy sprzeczne pogldy. Maurer chcia zatrudni moliwie jak najwicej ydw, nawet tych, ktrzy przypuszczalnie mogliby pracowa tylko przez krtki czas - ja natomiast, z dostatecznie wyuszczonych ju wzgldw, chciaem, aby wyszukiwano tylko rzeczywicie najlepszych i najsilniejszych. W tej kwestii nigdy nie bylimy zgodni
302

Sam H by jako komendant Owicimia dyrektorem (Betriebsdirektor) wszystkich przedsibiorstw SS na obszarze interesw tego obozu oraz wszystkich przedsibiorstw lecych poza tym obszarem, w ktrym zatrudnieni byli winiowie obozu owicimskiego (rozkaz garnizonowy nr 57/43).

i chocia pniej wyniki stanowiska Maurera wystpiy a nadto wyranie, nie chcia on tego nigdy przyzna. Maurer widzia rozwj Owicimia od pocztku, a ja podczas kadej wizytacji zwracaem jego uwag na istniejce braki. On widzia je rwnie. Przekazywa to wszystko Pohlowi jeszcze wwczas, kiedy by inspektorem przedsibiorstw. Nie odnosio to jednak skutku. Maurer wstawia si zawsze za dobrym traktowaniem winiw. W czasie inspekcji zakadw mwi czsto z winiami o pomieszczeniach, wyywieniu i traktowaniu. W ten sposb czciej jednak winiom szkodzi, ni pomaga, poniewa w ukryciu czyha kapo. Maurer by bardzo aktywny w wypenianiu swego gwnego zadania - dostarczania si roboczych na rzecz zbroje. Tutaj nie zna on spokoju i adnych wzgldw. Sam czsto odbywa podre subowe i doglda: tu przygotowania do akcji zatrudnienia, tam przebiegu tej akcji, tu usuwa nieporozumienia pomidzy zakadem a kierownikiem druyny roboczej, tam znw zaatwia skargi na prac winiw albo na ze traktowanie winiw ze strony przedsibiorstwa. Setki rozmaitych spraw. Wieczne dania Ministerstwa Przemysu Zbrojeniowego i Organizacji Todt o nowych winiw, wieczne woanie Owicimia o odtransportowanie tych o wiele za wielkich mas. Maurer by zawalony robot. Dla niego jednak nie byo tego za duo i mimo swej ywotnoci zachowywa elazny spokj. Na skutek jego bezustannego domagania si przeniesienia do suby frontowej i nalega Kammlera zosta przydzielony jako intendent w styczniu 1945 r. na czas do poowy kwietnia 1945 r. do dywizji specjalnej Kammlera, ktr przeksztacono pniej w korpus artylerii. W czasie nalotu na fabryki broni V przy obozie Buchenwald wskutek zbombardowania bunkra Maurer straci on i czworo dzieci, ktre mieszkay tam w osiedlu SS. Krtko przedtem mieszkanie jego w Berlinie zostao, cakowicie zburzone. Maurer mia zrozumienie dla wszelkich spraw winiw, mimo e patrzy na nie jednostronnie z punktu widzenia zatrudnienia. Nie chcia on nigdy przyzna, e przez nadmierne wyszukiwanie ydw zdecydowanie przyczyni si do pogorszenia oglnych warunkw panujcych w Owicimiu, a przez to do pogorszenia stanu we wszystkich innych obozach - a przecie tak byo. H. W listopadzie 1946 r.

Odilo Globocnik

Dowdca SS i policji w Lublinie, SS-Gruppenfhrer Globocnik.303 Wkrtce po rozpoczciu wojny z Rosj zaoono na rozkaz Reichsfhrera SS obz koncentracyjny w Lublinie. Inspektor obozw koncentracyjnych Glcks przej od Globocnika wybrany na ten cel teren wraz z rozpoczt budow obozu i jako komendanta obozu osadzi tam Kocha, dotychczasowego komendanta Buchenwaldu. Przy tej sposobnoci Globocnik przyrzek Glcksowi ogromne iloci kocw, bielizny i obuwia, jak rwnie naczynia kuchennego, przyrzdw lekarskich i lekarstw dla obozw koncentracyjnych. W zwizku z tym Glcks przyjecha do Owicimia i poleci mi wszystkie te przyrzeczone przedmioty wyszuka w Lublinie dla Owicimia. Natychmiast pojechaem do Globocnika z moim wczesnym kierownikiem administracyjnym Wagnerem. Odsyano nas z miejsca na miejsce, wreszcie otrzymalimy dla Owicimia troch rzeczy zdatnych do uytku. Dzi ju nie potrafi poda iloci ani rodzaju tych rzeczy, ale znajdoway si wrd nich pewne przyrzdy lekarskie, a take lekarstwa. W kadym razie w zestawieniu z obietnicami Globocnika plon by mizerny. Byy to rzeczy skonfiskowane w okrgu lubelskim i zwalone na kup w jakiej fabryce. Przy tej okazji poznaem Globocnika. Uwaa si za niesychanie wanego z powodu udzielonego mu przez Reichsfhrera SS zlecenia, aby zaoy stranice policyjne na wieo zdobytych terenach. Rozwija fantastyczne plany, w ktrych stranice te sigay a po Ural. Trudnoci dla niego nie istniay. Uwagi zbywa machniciem rki. Chcia, aby ydw z tych terenw - jeeli nie byli potrzebni do prac przy jego stranicach policyjnych - zaraz na miejscu zabijano. Ich mienie chcia gromadzi w wielkich magazynach zbiorczych i wykorzysta dla SS. To wszystko opowiada swym wiedeskim dialektem noc przy kominku, w tonie dobrodusznej pogawdki, jak gdyby chodzio o najniewinniejsze sprawy. Byem poniekd wstrznity tym zetkniciem si z Globocnikiem, ktrego Glcks opisywa jako niesychanie dzielnego i cieszcego si wielkim uznaniem u Reichsfhrera SS. Moje pierwsze wraenie byo suszne. Globocnik by zarozumialcem, ktry potrafi sw osob wysuwa na plan pierwszy, a swoje fantastyczne plany przedstawi tak, jakby zostay ju w znacznej czci urzeczywistnione. On i tylko on chcia sam wszystko zrobi - i to najlepiej. Czy to chodzio o zagad ydw, o przesiedlenia Polakw, czy o wykorzystanie skonfiskowanych dbr. Nawet wobec Reichsfhrera SS potrafi budowa swoje zamki na lodzie. Himmler mu wierzy i trzyma go jeszcze przez duszy czas, cho ataki na niego nie ustaway ze wszystkich stron: Suby Bezpieczestwa, generalnego gubernatora, gubernatora dystryktu, a on sam by nieznony. Nie wiem, co wreszcie doprowadzio do jego odwoania.
303

SS-Gruppenfhrer Odilo Globocnik (ur. 21.4.1904 r. w Triecie jako syn niszego urzdnika), czonek NSDAP (nr 429939) i SS (nr 292176). Z zawodu niekwalifikowany murarz. W 1933 r. zosta skazany za udzia w zamordowaniu ydowskiego jubilera w Wiedniu. Po opuszczeniu wizienia bra czynny udzia w akcji na rzecz Anschlussu, a nastpnie w samym Anschlussie. W nagrod za to zosta zastpc Gauleitera Wiednia, lecz w styczniu 1939 r. utraci to stanowisko z powodu zakazanych spekulacji dewizowych. Jednak ju w listopadzie tego samego roku Himmler powoa swego starego przyjaciela Globusa (jak go nazywa w listach) na stanowisko dowdcy SS i policji w okrgu lubelskim, ktre Globocnik zajmowa do wrzenia 1943 r. Nastpnie przeszed na stanowisko wyszego dowdcy SS i policji w Triecie, gdzie w maju 1945 r. popeni mia samobjstwo.

Z Lublina pojecha do Triestu jako wyszy dowdca SS i policji. O jego dziaalnoci na tamtym terenie nic nie wiem. Po raz drugi zetknem si z nim wiosn 1943 r. w Lublinie. Musiaem si z nim rozprawi z powodu maszyn i narzdzi, ktre z tamtejszych Niemieckich Zakadw Zbrojeniowych - wwczas jeszcze jemu podlegych - dostarczy Niemieckim Zakadom Zbrojeniowym w Owicimiu. Wwczas najstarsze graty okreli jako najbardziej nowoczesne maszyny i tak te poda w raporcie do Pohla. Poniewa te machinacje zarzdzi osobicie, nie byo mu to w smak. Prdko si jednak z tym zaatwi, gdy nie wdajc si w dyskusj nad t spraw, podarowa mi dla Niemieckich Zakadw Zbrojeniowych w Owicimiu 5 naprawd nowoczesnych, pilnie potrzebnych maszyn. Mj oficer administracyjny Mckel mia rozliczy si z jego administracj, ktra skadaa Pohlowi raporty o dostawach dla Owicimia - albo wcale nie wykonywanych, albo wykonywanych tylko w bardzo nieznacznym stopniu. W sposb najbardziej wspaniaomylny przyrzeczono dostarczy wszystko dodatkowo, ale nigdy to nie nastpio. W tym samym czasie przebywa wanie w Lublinie szef Gwnego Urzdu Personalnego SS, SSObergruppenfhrer von Herff, aby si zapozna z oficerami aparatu Globocnika. Przy tej okazji pokaza Globocnik wszystkie zaoone przez siebie wzorcowe urzdzenia. Zaczto od wielkiej sortowni ydowskich rzeczy w dawniejszej fabryce samolotw od jego ydowskich warsztatw, w ktrych wyrabiano najrniejsze przedmioty codziennego uytku, od szczotek a do wycieraczek, wszystko jednak w najpodlejszym gatunku. ydzi, ktrzy w rzeczywistoci to wszystko zorganizowali, brzydko nabrali Globocnika i jego kierownikw. Stworzyli moliwie wiele stanowisk nadzorczych i na wasn rk robili interesy. Hfle, jego oficer sztabowy, potwierdzi mi to pniej. Nastpnie powoa Globocnik organizacj, ktrej nazwa wypada mil z pamici,304 a ktra miaa za zadanie skupi pod jego zarzdem wszystkie polskie i bye ydowskie przedsibiorstwa z jego okrgu; miao z tego powsta kwitnce przedsibiorstwo na wielk skal, znacznie przewyszajce wszystko, co dotychczas zrobiono na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Przy zwiedzaniu okazao si jednak, e byo to tylko biuro z wieloma tablicami, planami i obliczeniem spodziewanych zyskw. Rwnie lubelski obz koncentracyjny uwaa - zgodnie ze swoimi obyczajami - za swj obz. Wydawa komendantom rozkazy i zarzdzenia cakowicie sprzeczne z instrukcjami inspektora obozw koncentracyjnych lub Pohla. Wynikay z tego nieustanne zatargi. Globocnik potrafi jednak zawsze przekona Reichsfhrera SS, wskazujc na szczegln sytuacj w Lublinie. Rwnie mao troszczy si o instrukcje RSHA. Wszczyna swoje akcje policyjne wtedy, gdy byo mu to dogodne. Przeprowadza egzekucje na wasn rk i wedug swego widzimisi. Obozy pracy dla winiw zakada tam, gdzie uwaa to za stosowne, nie troszczc si wcale o Pohla lub DII, gdy chodzio przecie o jego obz i jego winiw. Tak traktowa rwnie swoje miejsca zagady w Sobiborze, Becu i Treblince.

304

W marcu 1943 r. z inicjatywy Globocnika zostaa zaoona spka z ograniczon odpowiedzialnoci z siedzib w Berlinie pod firm Ostindustrie (Przemys Wschodni) - W skrcie Osti, ktra miaa na celu wykorzystanie siy roboczej ydw. Firma Osti przeja poydowski majtek przemysowy na terenie Generalnego Gubernatorstwa (fabryki, zakady i warsztaty przemysowe), a poza tym zakadaa nowe przedsibiorstwa. Robotnikami w zakadach przemysowych Osti byli wycznie ydzi. Spka naleaa faktycznie do SS - w skad jej wadz naczelnych wchodzili sami wysi oficerowie SS: Globocnik, Pohl, Krger, Lrner. W marcu 1944 r. spka zostaa rozwizana.

Eichmann, ktry zna Globocnika jeszcze z czasw jego nielegalnej dziaalnoci w SS przed wkroczeniem do Austrii, mia z nim niemao kopotu. Gdy ja wci walczyem z Eichmannem o zahamowanie ydowskich transportw do Owicimia, Globocnikowi nigdy nie byo ich dosy. Chcia koniecznie, aby jego akcje zagady i jego zdobyte t drog bogactwa stay na pierwszym miejscu. Doradc jego w sprawach zagady by SA-Oberfhrer Oldenburg z kancelarii Fhrera, ten sam, ktry jeszcze przed wojn opracowa urzdzenia do likwidacji umysowo chorych. Spord Globocnikowych miejsc zagady widziaem Treblink w czasie tej samej podry subowej. Na innym miejscu przedstawiem ju tamtejszy sposb zagady. Tworem Globocnika by rwnie obz szkoleniowy w Trawnikach. Chcia tam stworzy sobie z rosyjskich stranikw wasne wojsko, co te przeforsowa u Reichsfhrera SS.305 Jak si mona byo spodziewa, ci stranicy, zwani zaog ochronn, cakowicie zawiedli. Rwnie do Owicimia przysano mi jedn ich kompani.306 Wkrtce 15 z nich ucieko, zabierajc ile si tylko dao broni i amunicji; w czasie pocigu otworzyli huraganowy ogie, ktrego ofiarami stali si trzej podoficerowie. Z wyjtkiem trzech, ktrym udao si uciec, wszystkich ujto. Kompani niezwocznie rozwizano, a jej czonkw porozdzielano na wszystkie obozy koncentracyjne. Hfle, jego oficer sztabowy, przyjecha w 1944 r. do Oranienburga i mia jako Schutzhaftlagerfhrer obj jaki obz koncentracyjny. Jednake mimo braku personelu sam Glcks go odrzuci; by zbyt dugo w szkole Globocnika. Od Hflego dowiedziaem si niejednego o Globocniku i jego praktykach. Globocnik chcia stworzy na swoim terenie wielk koloni niemieck. Do tego celu wybra Zamojszczyzn. Przyrzeka Reichsfhrerowi SS, e w cigu roku osiedli tam 50 000 niemieckich przesiedlecw; kolonia ta miaa by wzorem dla projektowanych w przyszoci wielkich kolonii niemieckich na dalszym wschodzie. Potrzebne do tego rodki: bydo i maszyny chcia dostarczy w najkrtszym terminie. Jednake wybrany przez niego obszar by jeszcze zamieszkay przez polskich chopw. A wic zacz ich po prostu wysiedla; dokd - to ju byo mu obojtne, o to niech si troszczy Centrala Przesiedle albo RSHA, albo dowdca Policji Bezpieczestwa w Krakowie.307 Dla niego gwn rzecz byo uzyskanie wolnego obszaru dla 50 000 przesiedlecw. Wedug relacji Hflego to Globocnikowe przesiedlenie byo katastrofalne, a osiedleni tam Volksdeutsche bynajmniej nie byli zadowoleni. Wszystkie wielkie obietnice nie zostay spenione; ndznie bytowali w warunkach, do ktrych nie byli przyzwyczajeni, wci oczekujc pomocy od Globocnika. W lecie 1943 r. Globocnik by rwnie w Owicimiu, aby na rozkaz Reichsfhrera SS przyjrze si krematoriom i akcji zgadzania. Nie widzia w tym jednak niczego szczeglnego. Jego urzdzenia pracoway o wiele szybciej; zacz szafowa liczbami dotyczcymi dziennych wynikw akcji zagady - na przykad do tej pory pamitam, e dla Sobiboru podawa 5 pocigw dziennie - oraz liczbami dotyczcymi
305 306

W potocznym jzyku hitlerowcw oddziay te okrelano nazwami: Trawnikimnner, Askari. Bya to kompania 8 U (rozkaz garnizonowy nr 52/43). 307 Znaczn cz wysiedlecw przywieziono do Owicimia - wielu z nich na bezporedni zagad, jak to wynika m.i. z zachowanego raportu SS-Untersturmfhrera Heinricha Kinny z 16.12.1942 r.

odstawionych rzeczy, ktrych warto sza w miliardy. Przesadza bez miary przy kadej nadarzajcej si okazji. Zawsze jednak miaem wraenie, e sam gboko wierzy w to, co mwi. Od Eichmanna wiedziaem, e do Sobiboru ze wzgldw techniczno-komunikacyjnych mogy przybywa najwicej dwa pocigi dziennie. Po wcieleniu Austrii Globocnik by Gauleiterem w Wiedniu. Narobi jednak wtedy tyle szkd, e co prdzej musiano go odwoa. By to w istocie rzeczy dobroduszny czowiek. Wszystko zo, ktre wyrzdzi, pyno moim zdaniem z manii wielkoci, chci popisywania i wynoszenia si. Czy przy okropnym zamieszaniu, w jakim odbya si lubelska Akcja Reinhardt,308 sam si wzbogaci, nie wiem; nic te o tym nie syszaem i nie sdz, eby tak byo. Jednake wielu oficerw i onierzy jego aparatu robio to na wielk skal. Sd specjalny SS mia wci zajcie, a wyroki mierci nie naleay do rzadkoci. U Globocnika stao si mani, aby wszystko, co tylko mona byo zdoby - konfiskowa i spienia. W ten sposb chcia postawi do dyspozycji Reichsfhrera SS ogromne bogactwa. Dziki tworzeniu swoich przedsibiorstw chcia w dostarczaniu pienidzy zakasowa nawet Pohla. Postpowa przy tym bez adnych skrupuw. Nie zastanawia si, czy jego rekwizycje maj podstaw prawn, czy te s bezprawne. To oczywicie udzielao si take jego podwadnym. Poniewa nie byo prawie adnej kontroli, wielu zaczo zabiera i spienia na wasn rk, a nierzadko prowadzili oni oywiony handel lub kradli, co si dao. Sztab Globocnika by dobranym gronem wykolejecw. Potrafili oni sta si dla niego niezbdni i pozyska jego sympati, co przy jego sabej znajomoci ludzi nie byo zbyt trudne. Jeli trzeba byo kry jakie uchybienia, Globocnik kry je zarwno z dobrodusznoci, jak i dlatego, aby jego praktyki nie wyszy na jaw. A Reichsfhrer wierzy jego zapewnieniom, e jego okrg subowy jest we wzorowym porzdku i e dokonuje niezwykych rzeczy. H Krakw, w styczniu 1947 r.

Theodor Eicke
Pierwszym inspektorem obozw koncentracyjnych by SS-Obergruppenfhrer Theodor Eicke.309 Jego naley uwaa za waciwego twrc obozw koncentracyjnych z wyjtkiem Dachau. On te nada obozom koncentracyjnym ich waciwy charakter i posta.

308

Zachowao si sprawozdanie Globocnika z tej akcji, zawierajce zestawienie zrabowanego mienia oraz Jej finansowe wyniki (Dok. Norymb. PS-2024). 309 SS-Obergruppenfhrer Theodor Eicke (ur. 17.10.1892 r.), czonek NSDAP (nr 114901) i SS (nr 2921).

Eicke pochodzi z palatynatu reskiego; podczas pierwszej wojny wiatowej walczy na wszystkich frontach, by wielokrotnie ranny i otrzyma odznaczenia. W czasie okupacji Nadrenii by jednym z przywdcw ruchu oporu przeciwko Francuzom, zosta przez francuski sd wojenny skazany zaocznie na kar mierci i do 1928 r. przebywa we Woszech. Po powrocie zapisa si do NSDAP i zosta SSmanem. W 1933 r. Reichsfhrer SS przenis go ze zwykej SS i mianowa komendantem obozu w Dachau w stopniu Standartenfhrera po dwch innych komendantach, ktrzy musieli odej, jako nie nadajcy si do tej funkcji. Eicke natychmiast przystpi do przeksztacenia obozu wedug wasnych pogldw. Eicke to stary, twardy nazista z bojowego okresu. Cae jego postpowanie wywodzi si z rozumowania: narodowy socjalizm uj w swe rce wadz po dugiej walce i cikich ofiarach; teraz trzeba wyzyska t wadz przeciwko wszystkim wrogom nowego pastwa. Tak samo zapatrywa si na obz koncentracyjny. Winiowie byli dla niego na zawsze wrogami pastwa, ktrych naley dobrze pilnowa, surowo si z nimi obchodzi, a w razie oporu niszczy. Tak poucza i wychowywa swoich oficerw i onierzy SS. W pierwszym okresie sprawowania przeze obowizkw komendanta wikszo zaogi stanowia bawarska Policja Krajowa, ktra rwnie obsadzia wikszo gwnych stanowisk. Dla Eickego policja sama przez si bya czerwon pacht, tym bardziej za Policja Krajowa, ktra tak utrudniaa ycie nazistom w ich bojowym okresie. W jak najkrtszym czasie Eicke zastpi policjantw SS-manami - z wyjtkiem dwch, ktrych przyj do SS, a Laponezw, jak w argonie obozowym nazywano policjantw, wygna z obozu. Winiw traktowa surowo i twardo; przy najmniejszym uchybieniu stosowa kar chosty. Kar t kaza wykonywa w obecnoci zaogi (co najmniej dwie kompanie), aby - jak mwi - zahartowa ludzi. Szczeglnie rekruci musieli regularnie przyglda si chocie. W owym czasie winiowie skadali si prawie wycznie z politycznych: bawarskich komunistw, socjaldemokratw i czonkw Bawarskiej Partii Ludowej. Alf i omeg wszystkich poucze Eickego byo: Tam, za drutami czyha wrg i przyglda si wszystkim waszym czynnociom, aby wasz sabo wykorzysta dla siebie. Nie odsaniajcie swoich sabych stron, pokazujcie ky tym wrogom pastwa. Kady, kto okae im choby najlejszy lad wspczucia, musi znikn z naszych szeregw. Potrzebni mi s tylko twardzi i na wszystko zdecydowani SS-mani; dla ludzi o mikkim sercu nie ma u nas miejsca! Eicke nie znosi jednak samowoli. Winiw naley traktowa surowo, lecz sprawiedliwie. On tylko wyznacza kary, on organizowa nadzr w obozie koncentracyjnym i w ten sposb trzyma rk na wszystkim. Stopniowo wprowadzi podzia wewntrzny obozu i nada mu posta, ktr pniej wprowadzono we wszystkich obozach koncentracyjnych.310 Z oddziau wartowniczego stworzy surowych, twardych onierzy, ktrzy naprawd pilnowali, a poza tym gotowi byli chwyci niezwocznie za bro, kiedy jaki
310

Patrz Dok. Norymb. PS-778.

wrg pastwa usiowa zbiec. Eicke bardzo surowo kara za wszelkie niedocignicia w subie wartowniczej. A jednak jego ludzie kochali pap Eickego, jak go nazywano. Wieczorem przesiadywa z nimi w kantynie albo w ich izbach. Rozmawia ich jzykiem, wglda we wszystkie ich potrzeby i dzieli ich troski. Poucza i wychowywa na takich ludzi, jakich wanie potrzebowa: surowych i twardych, ktrzy nie cofn si przed niczym, jeli im rozkae! Kady rozkaz musi by wykonany, choby by nawet najsurowszy! - tego da i tak naucza przy kadej okazji. I te pouczenia pozostaj na zawsze - wchodz w krew. Wartownicy z okresu sprawowania przez Eickego obowizkw komendanta Dachau to przyszli Schutzhaftlagerfhrerzy, Rapportfhrerzy i inni oficerowie w pniejszych obozach. Nie zapominali nigdy poucze Eickego. Winiowie byli i pozostali dla nich na zawsze wrogami pastwa. Eicke zna swoich ludzi, wiedzia, jak naley z nimi postpowa. Wychowywa na dalek met. W 1934 r. Eicke zostaje pierwszym inspektorem obozw koncentracyjnych. Pocztkowo kierowa nimi z Dachau, pniej przenis si do Berlina, aby by w pobliu Reichsfhrera SS. Z zapaem zabra si do przeksztacenia na mod Dachau istniejcych obozw: Esterwegen, Sachsenburg, Lichtenburg i Columbia. Oficerw i onierzy z Dachau przenosi do innych obozw, aby tam zaszczepiali ducha Dachau, a sami nabrali pruskiego drylu wojskowego. Reichsfhrer SS pozostawi mu we wszystkim woln rk, wiedzia bowiem, e nie mgby odda obozw koncentracyjnych w rce odpowiedniejszego czowieka. Himmler podkrela to czsto z naciskiem, by tego samego zdania co Eicke, jeeli chodzi o obozy koncentracyjne i o wrogw pastwa. W Berlinie Eicke doszed do wniosku, e jowialny i patriarchalny sposb bawarskiej zaprawy wojskowej, ktra midzy innymi polegaa na urzdzaniu czstych wieczorw koleeskich z du iloci bawarskiego piwa, nie wystarcza, aby wychowa prawdziwego onierza, ktrego mona wszdzie uy. Szuka wic pruskiego wychowawcy i znalaz go w osobie kapitana policji Schulzego, ktremu da zlecenie, aby do bawarskiej dobrodusznoci wprowadzi nieco pruskiego ducha i wychowa zarwno oficerw, jak i onierzy na dawn, prusk mod wojskow. W Dachau powstao wielkie wzburzenie, gdy pruska winia Schulze do ostro pocz sobie poczyna przy wychowywaniu na swj sposb. Starzy dachauowcy nie mogli tego nigdy przebole i tak dugo wystpowali przeciwko Schulzemu, a wreszcie po roku znowu si go pozbyli. Jako powd tego nagego odwoania podano Schulzemu, e jest wprawdzie doskonaym oficerem i dokona nadzwyczajnych rzeczy w dziedzinie wyszkolenia, ale nie jest narodowym socjalist i SS-manem, wskutek czego nie potrafi waciwie postpowa z onierzami. Jako inspektor, a take i w pniejszym okresie Eicke pozosta wierny swemu zwyczajowi rozmawiania ze stranikami i niszymi szarami ze sztabw komend w nieobecnoci ich przeoonych. Dziki temu cieszy si tak wielk popularnoci i przywizaniem wrd onierzy, e zwracao to uwag nawet w SS, gdzie kadziono tale wielki nacisk na koleestwo, a Reichsfhrer SS bardzo to ceni. Dla przeoonych ten zwyczaj Eickego nie by przyjemny. W ten sposb dowiadywa si on wszystkiego, co si dziao w obozie; nic istotnego nie mogo si przed nim ukry. Poza tym by stale poinformowany o subowym i pozasubowym zachowaniu si wszystkich oficerw SS. Rzecz naturalna, e przy tej okazji SS-mani uprawiali rwnie pospolite donosicielstwo. Niejeden oficer SS musia odpowiada przed Eickem za

rzeczy, ktre istniay tylko w fantazji donoszcego SS-mana. Eicke jednak osign swj cel: trzyma w garci wszystkie obozy. Pniej kaza pozakada we wszystkich obozach skrzynki pocztowe, ktre tylko on mg otwiera: w ten sposb kady SS-man mg si zwraca wprost do niego z probami, reklamacjami i donosami. Mia on rwnie w kadym obozie konfidentw spord winiw, ktrzy nie bdc nikomu znani, donosili mu o wszystkim, o czym warto byo i wiedzie. Od chwili rozpoczcia swej dziaalnoci w charakterze inspektora obozw koncentracyjnych Eicke pooy nacisk na wzmocnienie oddziaw wartowniczych w obozach. A do koca 1935 r. finansowanie obozw koncentracyjnych - oprcz finansowania oddziaw wartowniczych - naleao do poszczeglnych krajw, Eicke opaca swoich ludzi czciowo z dotacji sfer gospodarczych, czciowo z subwencji partyjnych, kredytw bankowych SS i dochodw z kantyn. Wreszcie osign to, e Reichsfhrer SS zgodzi si, aby przedstawi spraw Fhrerowi. Fhrer aprobowa sformowanie i utrzymywanie na koszt pastwa 25 kompanii. Finansowanie obozw koncentracyjnych pozostao spraw poszczeglnych krajw. W ten sposb Eicke zrobi pierwszy decydujcy krok do dalszej rozbudowy oddziaw wartowniczych, zwanych nastpnie oddziaami Trupich Gwek. Tymczasem planuje i przeprowadza przygotowania do utworzenia nowych obozw koncentracyjnych. Wybr odpowiedniego miejsca i finansowanie budowy sprawia wiele trudnoci. Dziki uporowi i wytrwaoci Eickego udaje si jednak urzeczywistni te plany. Powstaje Sachsenhausen i Buchenwald, budowane od pocztku rkami winiw pod kierownictwem Eickego, ktry osobicie dawa rozkazy, co i jak ma by budowane. Wskutek tego wszed w ostr kolizj z Pohlem, ktremu w tym czasie zostao podporzdkowane cae budownictwo SS i finansowanie budowy. Obz Esterwangen zostaje skasowany, a winiowie przeniesieni do Sachsenhausen; podobnie BerlinColumbia, Sachsenburg, Lichtenburg i Bad Salza, a winiw przeniesiono do Buchenwaldu. W Lichtenburgu powsta pniej obz kobiecy. Pod kierownictwem Eickego zostay zaoone jeszcze przed wojn: Flossenbrg, Mauthausen i Gro Rosen. Pocztkowo byy one pomylane tylko jako obozy pracy przy kamienioomach nabytych przez Pohla dla SS, bardzo prdko jednak przeksztaciy si w samodzielne obozy koncentracyjne. Przy budowie wszystkich wymienionych obozw Eicke rzdzi si sam, korzystajc ze swojego dowiadczenia i realizujc swoje pogldy na skutek czego by w cigej wojnie z Pohlem. Pohl ju wtedy domaga si obszerniejszych pomieszcze dla winiw i przewidywa rozwj wypadkw lepiej ni Eicke, ktry z ciasnym uporem nie chcia ich przewidzie. Eicke by za stoczeniem, gdy to uatwiao nadzr. Nie wierzy, aby obozy miay ulec powaniejszemu rozszerzeniu. Przytocz przykad z wasnego dowiadczenia, gdy byem adiutantem w Sachsenhausen w 1938 r. Planowano zaoenie nowego obozu dla kobiet, gdy Lichtenburg okaza si nieodpowiedni i za may na obz koncentracyjny. Po duszych poszukiwaniach Pohl i Eicke zdecydowali si na teren nad jeziorem w Ravensbrck. Reichsfhrer SS da zezwolenie. Na miejscu midzy Pohlem a Eickem doszo do omawiania szczegw budowy. Komendant Sachsenhausen, ktry mia dostarczy winiw do budowy i zapewni

im pomieszczenie, i ja zostalimy wezwani do wzicia udziau w rozmowie. Nie bya jeszcze rozstrzygnita kwestia wielkoci obozu dla kobiet. Wedug oceny Eickego mia on pomieci najwicej 2 000 winiarek. Pohl chcia budowa dla 10 000. Eicke twierdzi, e Pohl zwariowa, bo taka liczba nigdy nie bdzie osignita! Pohl jednak bezwarunkowo da, aby zachowano przynajmniej moliwo dalszej rozbudowy, jeli nawet obz nie bdzie budowany od razu dla 10 000 kobiet. Eicke upiera si jednak przy swoich 2 000, i a nawet uwaa i t liczb za bardzo przesadzon. Zwyciy Eicke ze swymi dwoma tysicami! Powsta wcinity w kotlin kobiecy obz koncentracyjny Ravensbrck, ktry pniej wci trzeba byo rozszerza wrd wielkich trudnoci. Ravensbrck musia pomieci do 25 000 kobiet stoczonych na bardzo ciasnej przestrzeni, co pocigno za sob zwyke w takich przypadkach skutki. Pohl patrzy dalej i przewidywa suszniej, Eicke by zawsze ciasny i maostkowy w sprawach obozw koncentracyjnych. Wskutek niezdolnoci przewidywania sta si winnym tego, e starych obozw nie dao si rozszerzy, cho wojna wywoaa powikszenie liczby winiw poza wszelkie granice. Wprawdzie odbywaa si dalsza rozbudowa, ale kosztem winiw, ktrych coraz bardziej staczano. Dostatecznie opisaem ju nastpstwa takiego stanu rzeczy. Nie tylko nie mona byo naleycie rozszerzy pomieszcze, ale nie dao si rwnie powikszy w istotny sposb urzdze wodocigowych i kanalizacyjnych, ktre i przedtem stanowiy sab stron wszystkich obozw. W ten sposb od razu powstaa przyczyna pniejszych, nie dajcych si ju usun niedomaga. Eicke - skpy we wszystkich sprawach obozw koncentracyjnych - by niesychanie wspaniaomylny wtedy, gdy w gr wchodziy interesy zaogi. Gwnym jego zadaniem stao si powikszenie oddziaw Trupich Gwek. Obozy koncentracyjne z wrogami pastwa byy dla niego tylko rodkiem do celu. Podczas pniejszych konferencji budetowych uywa przeraajcych argumentw, aby wykaza, jak niebezpieczni s wrogowie pastwa, i uzyska zwikszenie etatw oddziaw wartowniczych. Nowo budowane koszary nie byy dla niego nigdy do due i przestronne, a urzdzenia - dostatecznie komfortowe. Dawa do dyspozycji zaogi dziesi razy wicej przestrzeni mieszkalnej ni obozom koncentracyjnym. Aby otrzyma potrzebne pienidze na wyposaenie zaogi, godzi si nawet z Pohlem. Eicke nie zna si na ludziach, wskutek czego bardzo czsto dawa si wprowadza w bd osobom umiejcym mydli mu oczy, piknie mwi i zrcznie zaatwia sprawy; zanadto ufa takim kreaturom. Rwnie i jego sdy o ludziach byy zalene od przypadku i kaprysu. Jeeli jaki oficer SS narazi si albo z jakiegokolwiek powodu by mu niesympatyczny, najlepiej dla takiego oficera byo, aby si postara o moliwie jak najszybsze przeniesienie tam, gdzie nie sigaa wadza Eickego. Oficerw i podoficerw, ktrzy jego zdaniem nie nadawali si da suby w oddziaach wartowniczych szeregowcw mia nadziej wychowa po swojemu - Eicke albo usuwa poza zakres swej kompetencji subowej, albo przenosi do obozw koncentracyjnych, z ktrych w 1937 r. z jego inicjatywy wyodrbniono oddziay wartownicze. Wskutek tego sztaby komend stopniowo zapeniy si nie nadajcymi si do niczego oficerami i podoficerami, ktrych Eicke nie chcia jednak cakowicie usun z powodu ich dawnej przynalenoci do partii czy do SS. Niech komendanci obozw mcz si z nimi!

Wci ich przenoszono, aby wreszcie znale dla nich jakie odpowiednie stanowisko. Wikszo wyldowaa z biegiem czasu w Owicimiu, ktry stopniowo stawa si dla Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych miejscem do wyrzucania nieuytkw ludzkich. Gdyby Eicke cakowicie usun z podlegych mu jednostek wszystkich ludzi nie nadajcych si do suby, zaoszczdziby obozom koncentracyjnym wielu pniejszych przykroci i okropnoci. Skutki pogldw Eickego daway si odczu jeszcze po wielu latach. Brakowi znajomoci ludzi ze strony Eickego naley przypisa rwnie i to, e tacy komendanci, jak Koch i Loritz, cieszyli si jego penym zaufaniem. Nie mogy go podway nawet najbardziej przykre zajcia. Koch i Loritz mogli w powierzonych sobie obozach robi, co im si podobao. Eicke patrzy na wszystko przez palce; nigdy przeciw nim nie wystpowa, cho by o wszystkim jak najdokadniej poinformowany. Po przeprowadzeniu rozdziau: formacje wartownicze - zaoga obozw koncentracyjnych Eicke nie zajmowa si ju obozami z takim zainteresowaniem jak przedtem. Powici si formacjom wartowniczym- Jeli by nadal miarodajny w sprawach rozbudowy obozw, dotyczyo to tylko rzeczy zewntrznych. O wewntrzne ksztatowanie si obozw ju si nie troszczy. Utkn na wrogach pastwa. Jego pogldy nie odpowiaday nowym warunkom. W obozach koncentracyjnych byo zaledwie 10% winiw politycznych, reszta naleaa do przestpcw zawodowych, jednostek aspoecznych itp. Zarzdzenia i rozkazy Eickego w sprawach winiw stay si z czasem zarzdzeniami spoza zielonego stolika i opieray si na dowiadczeniach i pogldach z okresu Dachau. Nie wnis ju nic nowego, nie wprowadzi adnych zasadniczych zmian. Mimo swej wielkiej pracowitoci i elastycznoci oraz cigego pdu do udoskonale i zmian nie zdziaa ju niczego wicej dla obozw koncentracyjnych. Swj zapa powici formacjom wojskowym. Jego urzd - Inspektorat Obozw Koncentracyjnych - by ju tylko szyldem. Eicke wraz z oddziaem Trupich Gwek z Grnej Bawarii - tak si pniej nazywa puk wartowniczy z Dachau - bra udzia w marszu na Sudety. 4 puk Trupich Gwek wspdziaa przy zajmowaniu Gdaska, a w wyprawie na Polsk uczestniczyy poszczeglne jego formacje. Po wyprawie na Polsk Eicke otrzyma od Fhrera rozkaz jak najszybszego sformowania dywizji Trupich Gwek i zosta awansowany na Generalleutnanta. Na pocztku wojny wszystkie kadrowe oddziay Trupich Gwek w obozach zostay zastpione przez rezerwistw zwykej SS. Prby takiej zamiany dokonano ju przy zajmowaniu Czechosowacji. Spowodowaa ona wiele trudnoci, gdy starzy rezerwici nie mieli pojcia o dozorowaniu winiw; wielu rwnie pod wzgldem fizycznym nie nadawao si do tej cikiej suby. Zawodowi przestpcy uyli niebawem niektrych z nich do swoich celw: rnych oszustw, uatwiania ucieczek i podobnych wykrocze. Aby umoliwi sformowanie dywizji Trupich Gwek, zosta oprniony obz w Dachau, a winiw przeniesiono do Flossenbrga i Mauthausen. Po sformowaniu dywizji przywieziono winiw z powrotem.

Jeszcze w czasie formowania dywizji inspektorem obozw koncentracyjnych zosta mianowany oficer sztabowy w Inspektoracie Obozw Koncentracyjnych - Brigadefhrer Glcks. Dywizja Trupich Gwek braa udzia w kampanii francuskiej, pniej przez duszy czas przebywaa nad granic hiszpask w charakterze wojsk okupacyjnych, w wojnie ze Zwizkiem Radzieckim posugiwano si ni stale na najtrudniejszych odcinkach Niejednokrotnie bya otoczona, jak pod Demiaskiem, i poniosa olbrzymie straty. Typowe dla Eickego byo jego zachowanie si przy formowaniu dywizji Trupich Gwek. Wadze wojskowe staray si wszelkimi siami odwlec i utrudni jej utworzenie. Raz miaa to by dywizja zmotoryzowana, innym razem konna, to znw na wp zmotoryzowana. Eicke przypatrywa si temu z niewzruszonym spokojem i krad, jak mg, bro i sprzt. Tak na przykad zagarn ca cik artyleri z transportw, ktre szy do Rumunii. W dywizji Trupich Gwek wyszo w caej peni na jaw znaczenie tego, e wartownicy przeszli tward szko wychowania onierskiego. Wyniki osignite przez t dywizj byy moliwe tylko dziki elaznej szkole Eickego i jego cisemu kontaktowi z onierzami. Na wiosn 1942 r. Eicke zosta zestrzelony w czasie lotu wywiadowczego koo Charkowa, gdy szuka oddziau pancernego, ktrym dowodzi jego zi.311 Znaleziono po nim cz munduru z krzyem rycerskim z liciem dbowym i z mieczami. Tak znalaz uczciw mier oniersk, ktrej szuka od czasu, gdy poleg jego jedyny syn. Po jego mierci dywizja Trupich Gwek nigdy ju nie odzyskaa nalenego znaczenia, chocia walczya na wschodnim froncie bez przerwy a do koca. Bya ona cile zwizana z osob Eickego. W czasie dowodzenia dywizj Eicke nie mia ju prawie adnej stycznoci z obozami koncentracyjnymi. Bdc na urlopie (mieszka w Oranienburgu) kaza Glcksowi i Loritzowi skada sobie meldunki. Nadal jednak zaszczyca obozy koncentracyjne oficerami, ktrych nie mg ju zuytkowa w dywizji. Glcks przyjmowa ich bez sprzeciwu. Wikszo tych oficerw rwnie wyldowaa w Owicimiu. Jeeli chodzi o osobiste ycie Eickego, to y on bardzo prosto i z dala od wiata, w szczliwym zwizku maeskim z bardzo dobr kobiet. Mieli syna i crk. W reprezentacyjnej willi w Oranienburgu, wybudowanej z wielkim przepychem przez Pohla, nigdy nie czu si dobrze. Wolaby pozosta w skromnym mieszkaniu we Frohnau pod Berlinem. Eicke by surowy - surowy a do okruciestwa - w swoich rozkazach i w tych wypadkach, kiedy rozkazw nie wykonywano. Niejeden SS-man - a nawet kilku oficerw - zostao przed frontem zdegradowanych, przebranych w strj wizienny, a potem otrzymao 25 kijw. Nawet wasnego kuzyna potraktowa Eicke w ten sposb. Dla ogu winiw nie mia ludzkiego zrozumienia - byli to wrogowie pastwa - jakkolwiek ujmowa si niekiedy za tymi, ktrych zna bliej.

311

W rzeczywistoci Eicke zgin w marcu 1943 r.

Dla swoich SS-manw gotw by uczyni wszystko; czy z koleestwa, czy te powodowany wzgldami celowoci - o tym nie mog sdzi. Osobicie by czysty i nic mu nie mona byo zarzuci. H. W listopadzie 3946 r.

Richard Glcks
Drugim inspektorem obozw koncentracyjnych by SS-Gruppenfhrer Richard Glcks.312 Glcks pochodzi z Dsseldorfu, przed wojn wiatow przebywa przez wiele lat w Argentynie. Na pocztku wojny przemyci si na norweskim statku przez strae angielskie i zameldowa si do suby wojskowej. Przez cay czas wojny wiatowej suy jako oficer artylerii. Po wojnie by oficerem cznikowym przy Komisji Zawieszenia Broni, a pniej - w jednym z Freikorpsw na terenie Ruhry. A do przejcia wadzy by kupcem. Glcks wczenie wstpi do partii i do SS. Jako czonek SS by on najpierw przez wiele lat oficerem sztabowym Odcinka Zachd, a nastpnie dowdc oddziau zwykej SS w Pile. W 1936 r. obj u Eickego funkcje oficera sztabowego w Inspektoracie Obozw Koncentracyjnych. Glcks by typowym biurokrat, bez adnego zrozumienia potrzeb praktyki. By on przekonany, e wszystkim mona kierowa zza biurka. Jego praca pod zwierzchnictwem Eickego bya w obozach koncentracyjnych ledwie dostrzegalna i chocia nieraz przyjeda w towarzystwie Eickego do poszczeglnych obozw, nie miao to jednak adnego praktycznego znaczenia, niczego nie widzia i nigdy nie nauczy si widzie. Glcks jako oficer sztabowy nie mia prawie adnego wpywu na Eickego, poniewa Eicke wszystkie te sprawy zaatwia sam, przewanie osobicie z komendantami podczas swoich obozowych inspekcji. Mimo to jednak Eicke liczy si z nim bardzo i w sprawach personalnych Glcks by czynnikiem decydujcym, ze szkod dla obsady komend. Rni komendanci kilkakrotnie usiowali unieszkodliwi Glcksa, jednak jego pozycja u Eickego bya nie do zachwiania. Na pocztku wojny, jak ju niejednokrotnie wspomniano, czynni wartownicy zostali przeniesieni na front i zastpieni przez rezerwistw ze zwykej SS. Poza tym z modszych rocznikw SS zostay utworzone nowe formacje Trupich Gwek, ktre pocztkowo przewidziane byy jako posiki policji i jako wojska okupacyjne. Eicke zosta generalnym inspektorem formacji Trupich Gwek i obozw koncentracyjnych, a Glcks - jego oficerem sztabowym. Po otrzymaniu przez Eickego polecenia sformowania dywizji Trupich Gwek Generalna Inspekcja Formacji Trupich Gwek zostaa przejta przez
312

SS-Gruppenfhrer Richard Glcks (ur. 22.4.1889 r.), czonek NSDAP (nr 214855) t SS (nr 58706).

Dowdztwo Broni SS w osobie Jttnera, Glcks za zosta inspektorem obozw koncentracyjnych i zosta podporzdkowany Dowdztwu Broni SS, a pniej Fhrungshauptamtowi. W 1941 r. Inspektorat Obozw Koncentracyjnych zosta wczony do WVHA jako Urzd D. Reichsfhrer SS nigdy nie mia szczeglnego zaufania do Glcksa i kilkakrotnie nosi si z zamiarem przeniesienia go na inne stanowisko. Jednak zarwno Eicke, jak i Pohl zawsze wstawiali si za nim jak najgorcej i dziki temu pozosta on na stanowisku inspektora obozw koncentracyjnych. Mianowanie Glcksa na stanowisko inspektora nie przynioso adnej zmiany dla obozw koncentracyjnych. Glcks by stale zdania, e nic nie moe by zmienione w instytucjach stworzonych przez Eickego, w jego rozkazach i zarzdzeniach - jeeli nawet byy one ju wyranie przestarzae. Po pierwsze - ze wzgldu na tradycj, po drugie dlatego, eby nie musia wystpowa do Reichsfhrera SS o dokonanie jakich zmian. Ponadto by on przekonany, e inspektorem bdzie tylko chwilowo. Sam nie uwaa si za upowanionego do przeprowadzenia bez zgody Reichsfhrera SS nawet najmniejszej zmiany w istniejcej organizacji obozw koncentracyjnych. Wszystkie wnioski komendantw dotyczce wprowadzenia jakich zmian albo odrzuca, albo te dawa odpowied wymijajc. Podczas caego okresu swego urzdowania odczuwa niewiarygodny wprost strach przed Reichsfhrerem SS! By zmieszany, jeeli ten ostatni do niego telefonowa. Zwaszcza jeeli musia uda si do Reichsfhrera osobicie, by ju na wiele dni przedtem zupenie do niczego. danie przez Reichsfhrera sprawozdania lub zajcia stanowiska wyprowadzao go cakowicie z jego poza tym niewzruszonego spokoju. Z tego powodu unika wszystkiego, co mogoby doprowadzi do zajcia si spraw przez Reichsfhrera - czy to do odrzucenia jej, czy te naraenia si na wymwki. Wydarze w obozie dopty nie bra powanie, dopki nie musiay one by zameldowane Reichsfhrerowi SS. Ucieczki winiw, ktre podlegay obowizkowi meldowania, nie daway mu spokoju zarwno w dzie, jak i w nocy. Jego pierwszym pytaniem przy rozpoczynaniu suby rano byo: Ilu zwiao?. Z tego powodu Owicim przysparza mu, poza innymi, najwicej trosk. Jest rzecz zupenie zrozumia, e staa obawa przed Reichsfhrerem SS okrelaa cay jego stosunek do obozw koncentracyjnych. Mniej wicej wygldao to tak: Rbcie, co chcecie, aby tylko nic nie doszo do wiadomoci Reichsfhrera SS. Odetchn, gdy zosta podporzdkowany Pohlowi. Kto silniejszy zosta postawiony midzy nimi i odbiera ciosy. Jednake strach przed Reichsfhrerem SS nie opuszcza go nigdy, poniewa Reichsfhrer w dalszym cigu kierowa do niego zapytania albo wzywa go do siebie. Nieraz jednak Pohl wyratowa go z przykrego pooenia. Obozy odwiedza Glcks tylko wtedy, kiedy byo to potrzebne ze szczeglnie wanych powodw, albo wwczas, gdy Reichsfhrer SS lub Pohl z jakichkolwiek wzgldw na to nalegali. Podczas wizytacji nie widzia niczego, tak samo zreszt mwi; by zadowolony, jeeli komendant nie za dugo wczy go po obozie. Przecie w kadym obozie powtarza si to samo, tego, czego nie powinienem widzie, i tak nie dadz mi zobaczy, inne za rzeczy widziaem ju tak czsto i zupenie mnie one nie interesuj. Znacznie chtniej przesiadywa w obozowym kasynie oficerskim, aby porozmawia na wszelkie tematy, tylko nie o tym, co dolegao komendantom. Glcks odznacza si niespoytym, reskim humorem i wszystko bra od pogodniejszej strony ycia. Nawet powane sprawy obraca zawsze, w art, robi arty na ten temat, na nic nie zwraca uwagi i niczego nie rozstrzyga. I nawet nie mona si byo na niego gniewa. Tak ju mia natur.

Mnie samego nie bra on nigdy powanie. Moje stae troski i kopoty owicimskie uwaa za bezgranicznie przesadzone i by zdumiony, jeeli od Pohla lub Kammlera usysza potwierdzenie moich pogldw. W aden sposb nigdy mi nie pomg. A przecie mg mi pomc bardzo istotnie, np. w sprawach personalnych przez przeniesienie oficerw i podoficerw nie nadajcych si do Owicimia. Nie chcia jednak tego zrobi ze wzgldu na innych komendantw. Tylko adnego niepokoju. A Owicim wnosi zawsze niepokj w uwicony spokj Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych. Inspekcje Glcksa w Owicimiu313 praktycznie byy bez wartoci i zawsze bez adnego wyniku. Owicim wcale mu si take nie podoba, wszystko byo dla niego zbyt rozlege, zbyt nieprzejrzyste i przysparzao mu za duo nieprzyjemnoci. Ponadto komendant mia za duo ycze i zaale. Glcks dwukrotnie chcia mnie zwolni albo podporzdkowa zwierzchnikowi o wyszej randze, nie way si jednak na to ze wzgldu na Reichsfhrera SS. A jedynym powodem tego bya wysoka i dotychczas w obozach koncentracyjnych nie spotykana liczba ucieczek, co sprawiao mu tyle trudnoci ze strony Reichsfhrera SS. Owicim by dla Glcksa stale cierniem w oku, poniewa by on dla niego niewygodny i poniewa Reichsfhrer za bardzo si nim zajmowa. Z akcj wyniszczania ydw nie chcia mie niczego do czynienia, niechtnie te o tym sucha. Tego, e mogo to pozostawa w zwizku z pniejsz katastrofaln sytuacj, nie mg zrozumie. Zreszt podobnie bezradnie sta on w obliczu wszelkich cikich sytuacji we wszystkich obozach i znalezienie wyjcia pozostawia przewanie samym komendantom. Na odprawach komendantw obozw syszao si najczciej jako jego odpowied: Nie pytajcie mnie zbyt wiele. Wy przecie orientujecie si lepiej ni ja. Na krtko przed zarzdzonymi odprawami komendantw czsto pyta Liebehenschla: Co ja waciwie mam znw powiedzie komendantom obozw? Sam nie wiem. To by inspektor obozw koncentracyjnych, przeoony komendantw obozw, ktry powinien by udziela rad i wskazwek we wszystkich powstajcych trudnociach spowodowanych jedynie przez wojn. Komendanci zwracali si pniej do samego Pohla, mimo e Glcks czsto mia im to bardzo za ze. Glcks by za mikki i nie chcia adnemu z podwadnych zrobi przykroci. Szczeglnie by zbyt ustpliwy wobec starych komendantw i oficerw SS, do ktrych mia sabo. Powodowany dobrodusznoci tolerowa on takich oficerw, ktrzy ju dawno powinni byli odpowiada przed sdem SS lub przynajmniej by usunici z obozw koncentracyjnych. Z dobrodusznoci patrzy przez palce na wiele wykrocze czonkw sztabu Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych. Skoro po odejciu Liebehenschla do Owicimia zastpc Glcksa zosta Maurer, a ja w tym samym czasie - kierownikiem Urzdu DI, wwczas razem z Maurerem oczycilimy troch sztab ze zbyt licznych i dotychczas nieodzownych Unterfhrerw i czonkw sztabu. Spowodowao to sporo star z Glcksem. Maurer zagrozi jednak w kocu Pohlem i Glcks z cikim sercem ustpi. Stopniowo odda on Maurerowi cugle - i tak nigdy nie trzymane do mocno. Jego trosk pozostawa w dalszym cigu Reichsfhrer SS oraz hamowanie Maurera, jeeli ten zbyt ostro, jego zdaniem, zacz sobie postpowa.
313

Pierwsza w dniu 16.6.1942 r.

Glcks ju od szeregu lat nie by zupenie zdrw. Czsto musia przez wiele tygodni opuszcza sub i nigdy nie mg dobrze sypia. Rujnowa sobie rwnie zdrowie zaywaniem nadmiernej iloci lekarstw. Kiedy za w 1944 r. rozpoczy si cige ataki powietrzne na okrg Berlina, wykoczy si zupenie. Pniejsze wydarzenia wojenne i stae zblianie si frontu dobiy go do reszty. Ulg znajdowa wtedy tylko w alkoholu. Jeeli chodzi o jego ycie osobiste, to w Oranienburgu y bardzo skromnie i trzyma si na uboczu. Nigdy nikogo do siebie nie zaprasza. Jego ona rwnie zachowywaa si podobnie, dzieci nie mieli. Do winiw, z ktrymi mia wiksz styczno, jak fryzjerzy, ogrodnicy, rzemielnicy itp., odnosi si nadzwyczaj dobrodusznie i szczodrze. Nigdy nie widzia adnej egzekucji ani kary chosty. Udzielanie zezwole na wymierzanie kary chosty pozostawia przewanie swojemu zastpcy. Glcks by we wszystkim przeciwiestwem Eickego. Byy to dwie kracowoci, ktre rozwj obozw koncentracyjnych doprowadziy do tragedii. H. W listopadzie 1946 r.

Arthur Liebehenschel
SS-Obersturmbannfhrer - Arthur Liebehenschel314 pochodzi z Poznaskiego. Dwanacie lat suy w Reichswehrze, po czym przeszed do SS. W 1934 r. by adiutantem w obozie koncentracyjnym w Lichtenburgu. W obozie tym ciko zachorowa. W 1936 r. przeszed do Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych w Berlinie, gdzie pracowa w Wydziale Politycznym pod zwierzchnictwem Standartenfhrera Tamaschke. Po jego odejciu zosta Liebehenschel szefem Wydziau Politycznegopniejszego Urzdu DI - a do chwili przeniesienia do Owicimia w listopadzie 1943 r. Liebehenschel by cichym, spokojnym i bardzo dobrodusznym czowiekiem. Bdc ciko chory na serce, zawsze musia liczy si ze stanem swego zdrowia. Pod zwierzchnictwem Eickego od pocztku uczestniczy w rozwoju obozw koncentracyjnych - jednake zza biurka. Zna on istot i ca organizacj obozw koncentracyjnych z korespondencji, rozkazw i instrukcji Eickego, ktry waniejsze sprawy opracowywa tylko sam. W okresie pniejszym, pod zwierzchnictwem Glcksa, bardziej si usamodzielni i wikszo korespondencji, rozkazw oraz polece dla komendantw obozw opracowywa sam, jakkolwiek z podpisem Glcksa. Obozw koncentracyjnych nie zna osobicie prawie zupenie, jeli nawet by kilka razy w tym czy w owym obozie. Glcks chcia do czsto wysya go do obozw w swoim zastpstwie, on jednak zawsze uchyla si od tego. Przed swoim przeniesieniem do Owicimia by tam jeden raz. To byo powodem, e ani Glcks, ani Liebehenschel nie znali surowej rzeczywistoci obozw koncentracyjnych, a rozkazy i zarzdzenia przeznaczone dla obozw
314

SS-Obersturmbannfhrer Arthur Liebehenschel (ur. 25.1 1.1901 r.)p czonek NSDAP (nr 932766) i SS (nr 39254). Wyrokiem Najwyszego Trybunau Narodowego z dnia 22.12.1947 r. zosta skazany na kar mierci.

koncentracyjnych - czsto niezmiernej wagi - powstaway przy biurku, Rwnie na wszystkie kopoty i troski obozw spogldano z oderwanej od rzeczywistoci wysokiej pozycji za biurkiem. Liebehenschel, ktry by przecie take zastpc Glcksa, otrzymywa i rozdziela codziennie ca poczt przychodzc do Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych; widzia te wikszo pism przygotowanych dla Glcksa do podpisu. Tak wic dziki korespondencji widzia wszystko, co pisano z obozw i do obozw, kierowa sam wieloma sprawami, poniewa Glcks atwo ulega wpywom. Liebehenschel nie by nigdy dobrze usposobiony do Owicimia, poniewa przekracza on ramy biegu spraw innych obozw, do ktrego si nawyko, i sprawia zbyt wiele kopotu. W Owicimiu wci si co dziao, a komendant domaga si za duo pomocy, za duo ulepsze. Poza tym Reichsfhrer SS zbyt wiele interesowa si Owicimiem. Liebehenschel mg co nieco uczyni dla Owicimia. Pniej aowa, gdy sam musia skosztowa tej przykroci i zosta komendantem Owicimia. Osobicie poznaem Liebehenschla ju przy okazji odwiedzin w Dachau; bliej jednak wwczas, gdy mieszkalimy przez dwa lata w ssiedztwie, w osiedlu SS w Sachsenhausen. Spotykalimy si czsto, ale duchowo nigdymy si jednak nie zbliyli; bylimy zbyt rnymi naturami, nasze zainteresowania byy zbyt rozbiene. Liebehenschel by pedantem, ktry niechtnie dawa si wyrwa z ram codziennej, spokojnej, utartej powszednioci i chtnie pozwala toczy si spokojnie wszystkim sprawom. Z jego spokojnego trybu ycia wytrci go cakowicie rozwd. Ju od kilku lat nie y dobrze ze sw ktliw i maostkow on. W sekretarce Glcksa znalaz kobiet, ktra go rozumiaa i ktra pogodzia si z jego nawykami. Doszo do rozwodu i Liebehenschel nie mg pozosta duej w Inspektoracie; std jego przeniesienie do Owicimia. On sam o wiele bardziej wolaby inny obz. Wkrtce po objciu suby w Owicimiu oeni si ponownie; z maestwa tego urodzio mu si jeszcze jedno dziecko. Z pierwszego maestwa mia czworo dzieci; przy rozwodzie przyznano mu najstarszego chopca, ktry wraz z nim przyby do Owicimia, a pniej, podczas ewakuacji Lublina wpad w rce Rosjan i prawdopodobnie nie yje. Liebehenschel uwaa, e przeoeni jego, Glcks - Pohl, przenoszc go do Owicimia w zwizku z rozkadem jego maestwa, potraktowali go le; wobec przeniesienia oczekiwa on rwnie awansu na Standartenfhrera. Rozpoczynajc sub w Owicimiu, by porniony z Bogiem i ludmi i zdrowie jego byo do sterane. Pogorszya si choroba serca, a on szuka ukojenia w winie, nie naraajc si jednak w zwizku z tym na jakie subowe uwagi. Przy podziale Owicimia na trzy obozy315 Pohl zgodzi si na to, aby Liebehenschel zosta dowdc garnizonu i komendantem obozu macierzystego Owicim, ktry mia w owym czasie 18 000 winiw. Liebehenschel uwaa si za pokrzywdzonego rwnie dlatego, e otrzyma liczebnie najmniejszy obz. Dozna on poza tym uszczerbku finansowego: Pohl skreli dodatki dyrektorskie z przedsibiorstw. Pniej Liebehenschel straci swj dodatek szefa urzdu i dodatek ministerialny otrzymywany przez wszystkich pracownikw WVHA. Poniewa rozwd orzeczono z jego winy, by zobowizany oy na

315

Rozkazy garnizonowe nr 50/43 z 11.11.1943 r. i nr 53/43 z dnia 22.11.1943 r.

utrzymanie swej ony i trojga pozostaych przy niej dzieci, a teraz zawar ponowne maestwo - przeto mia niemae kopoty finansowe. W takiej sytuacji osobistej obj sub w Owicimiu. Pracujc przez szereg lat w placwce nadrzdnej, przypuszcza, e nietrudno przyjdzie mu gra rol komendanta obozu. Wedug niego ja w zasadzie wszystko w Owicimiu robiem na opak; rozpocz wic urzdza wszystko inaczej, ni byo dotychczas. Zoller, jego adiutant; ktrego kaza sobie sprowadzi z Mauthausen, wskazywa na popenione dotychczas bdy. W tyme czasie pojawia si oficjalnie na widowni specjalna komisja sdu SS,316aby ciga tych czonkw SS, ktrzy przywaszczyli sobie przedmioty pochodzce z Akcji Reinhardt. Rwnie w tym samym czasie aresztowano Grabnera podejrzanego o dokonywanie na wasn rk i w sposb samowolny egzekucji na winiach. Akcje te byy o tyle na rk Liebehenschlowi, e uwaa, i potrafi on tym samym udowodni, jak bdnie kierowano dotychczas sprawami Owicimia. Nie dokona jednak w swoim zakresie adnych zmian na lepsze w istniejcej sytuacji. Na stanowisko Schutzhaftlagerfhrera wprowadzi SS-Hauptsturmfhrera Hofmanna, ktry nie dorwna otrzaskanym, starym wygom wiziennym obozu owicimskiego. W krtkim czasie by gotw i robi to, co chcieli winiowie. Liebehenschel, ktry nie mia najmniejszego pojcia o ponurej rzeczywistoci obozu koncentracyjnego, w niczym nie przeszkadza Hofmannowi, wskutek czego by przez winiw ubiany. Obiecywa rwnie winiom, e teraz wszystko bdzie lepiej i e on zrobi z tej mordowni waciwy obz koncentracyjny. Da winiom sowo honoru, e nie bdzie wicej selekcji i gazowania winiw. A kiedy jednak pewnego dnia ciarwka z wybranymi odjechaa ze szpitala do Brzezinki, ukuto powiedzonko: oto tam jedzie sowo honoru naszego komendanta. Na takie grube bdy pozwala sobie stale, nie zdajc sobie z nich sprawy. Jednake wkrtce zrozumia, e obz koncentracyjny, a zwaszcza Owicim, wyglda w rzeczywistoci inaczej, ni widziao si go z Oranienburga, chocia tam miao si Sachsenhausen pod drzwiami. Wszake z nadrzdnej placwki i przy biurku widzi si wszystko inaczej przewanie lepiej. Liebehenschel rwnie i w Owicimiu przebywa czciej w swym gabinecie subowym i dyktowa rozkaz za rozkazem oraz sprawozdania, odbywa godzinami odprawy garnizonowe, a tymczasem sytuacja oglna obozu pogarszaa si nieprzerwanie. On nie widzia jednak tego. W tym okresie oeni si ponownie, przy czym okazao si, e jego druga ona obciona bya przez Sub Bezpieczestwa zarzutem dugotrwaego obcowania z ydami, i to nawet po wydaniu ustaw norymberskich. Fakt ten sta si wnet wiadomy w Owicimiu i pozycj Liebehenschla bya tu ju nie do utrzymania. Pohl z miejsca przenis go w czerwcu 1944 r. do Lublina. Nie przypado mu to zupenie do gustu. Poniewa jego druga ona zamieszkiwaa w Owicimiu - miecie, przeto Liebehenschel wicej czasu spdza na podrach subowych do Owicimia ni w Lublinie. Ewakuacja Lublina uchronia go przed dalszym przeniesieniem. Z Lublina - po definitywnym opuszczeniu WVHA - przeszed do urzdu wyszego

316

Pod przewodnictwem sdziego SS dra Konrada Morgena. Patrz Dok. Norymb. N0-2366.

dowdcy SS i policji Globocnika w Triecie z zadaniem zwalczania band - Liebehenschel, ktry nie skrzywdziby muchy.317 H. W listopadzie 1946 r.

Fritz Hartjenstein
SS-Obersturmbannfhrer Hartjenstein318 suy najpierw w armii, a w 1938 r. przeszed do formacji wojskowych SS. Znam go od tego czasu. Najpierw by dowdc plutonu, pniej dowdc kompanii w zaodze wartowniczej Sachsenhausen. W 1939 r. by przez pewien czas kierownikiem obozu pracy Niedernhagen-Wewelsburg. W 1940 r. znalaz si w dywizji Trupich Gwek, w ktrej peni sub do 1942 r. na rozmaitych stanowiskach. Eicke nie mg duej korzysta z niego, a gdy jako dowdca oddziau zawid wielokrotnie i w ten sposb - jak zwykle w takich wypadkach - Hartjenstein przeszed do obozw koncentracyjnych. Glcks wysa go jako znakomitego oficera zaogi wartowniczej do Owicimia, gdzie jego poprzednik Sturmbannfhrer Gebhardt skompromitowa si. Hartjenstein rozpocz od razu wykorzystywa i wpaja swoje dowiadczenia frontowe zaodze owicimskiego oddziau wartowniczego, stanowicej dzik zbieranin. Chcia zorganizowa wszystko cile na mod wojskow. Szczeglnie chcia wyszkoli i wychowa oficerw. Gwne zadania - pilnowanie winiw i ochrona obozu - byy dla niego drugorzdnymi zadaniami, ktre chcia wykona piewajco. Tak pyszakowaty i nadty zacz i taki ju pozosta. Wszystkie pikne zwroty retoryczne zgasy jak race wobec surowej rzeczywistoci owicimskiego stanu wyszej koniecznoci. Liczba wartownikw bya stale zbyt szczupa, nigdy nie wystarczaa na przeprowadzenie systematycznego i planowego zatrudnienia winiw i przy robotach na zewntrz obozu. Tymczasem Hartjenstein jeszcze domaga si zwalniania caych kompanii od penienia suby wartowniczej na wiczenia szkoleniowe. Nigdy nie rozumia koniecznoci penego zatrudnienia caej zaogi wartowniczej. Z tego powodu od

317

W okresie, gdy. Liebehenschel po ustpieniu Ha i podziale obozu owicimskiego na trzy odrbne obozy peni funkcje komendanta obozu macierzystego i dowdcy garnizonu SS dla wszystkich trzech obozw (listopad 1943 r. maj 1944 r.), selekcje chorych do komr gazowych, i akcja masowej zagady ydw w Owicimiu trway nadal 318 SS-Obersturmbannfhrer Friedrich Hartjenstein (ur. 3.7.1905 r.) by od 1942 r. do listopada 1943 r. dowdc zaogi SS w Owicimiu, nastpnie do maja 1944 r. komendantem obozu w Brzezince (rozkazy garnizonowe nr 53/43 i 14/44), skd przeniesiony zosta na stanowisko komendanta obozu koncentracyjnego Natzweiler. Za swoj dziaalno skazany zosta na kar mierci najpierw przez sd brytyjski w Wuppertal wyrokiem z dnia 5.6.1946 r., a nastpnie wyrokiem sdu w Metzu z dnia 2.7.1954 r. Wedug G. Reitlingera do 1958 r. aden z tych wyrokw nie zosta wykonany (G. Reitlinger: Die Endlsung, s. 384).

samego pocztku powstay midzy nami zatargi. Nigdy nie mg poj, e ochrona obozu i dostateczne pilnowanie winiw byy waniejsze ni wyszkolenie wojskowe. Mnie stale zarzuca, e nie mam zrozumienia dla spraw wojskowych zaogi wartowniczej. Dalszym staym kamieniem obrazy bya sprawa wadzy dyscyplinarnej. Jeli przyapaem jakiego oficera czy SS-mana na uchybieniach obowizkom wartowniczym lub innych wykroczeniach przeciwko bezpieczestwu czy porzdkowi obozu, to sam karaem winnego albo oddawaem go sdowi SS, jeli moim zdaniem - kara w granicach uprawnie Hartjensteina bya niewystarczajca. Hartjenstein stale wystpowa przeciwko temu, gdy wspaniaomylnie oznajmia zainteresowanym SS-manom, e kara jest zbyt surowa i on by j cofn. Komendant nie ma serca dla onierzy! W ten sposb systematycznie pogbia dystans midzy oddziaem wartowniczym a mn. Wszystkie moje uwagi, aby tego zaniecha, pozostaway bezowocne. Chcia on odgrywa rol samodzielnego dowdcy puku. Ja dyem do tworzenia mniejszej liczby, ale silnych kompanii, aby w ten sposb zaoszczdzi i zwolni do suby wartowniczej personel funkcyjny, ktry jest w kompanii jednakowy niezalenie od tego, czy liczy ona 150, czy te 250 ludzi. On chcia mie koniecznie 12 kompanii, aby podkreli nieodzowno istnienia puku i podziau na bataliony. Mimo mego sprzeciwu i tej argumentacji uzyska od Glcksa zgod na puk oraz otrzyma jeszcze kilku oficerw, ktrych mi Glcks stale odmawia dla obozu. Swoich oficerw Hartjenstein wychowywa w ten sposb, e s tu oni przede wszystkim dla puku. Obz stoi na drugim planie. Potrzebowaem pilnie oficerw z oddziaw wartowniczych do pilnowania porozrzucanych na wielkiej przestrzeni druyn roboczych, do licznych acuchw stray i innych specjalnych druyn. Mona ich byo dosta tylko jak na lekarstwo, gdy byli bardziej potrzebni do waciwej suby w oddziale. Z Schutzhaftlagerfhrerami uzgodni najbardziej po koleesku, e wszystkie meldunki o uchybieniach oficerw i onierzy z oddziau wpyway najpierw do niego, a on pniej, gdy uwaa to za potrzebne, meldowa mi o tym. Odwrotnie miao si postpowa w zwizku z uchybieniami pracownikw komendy. Rozumie si samo przez si, e przy tego rodzaju postpowaniu wikszo uchybie bya tuszowana. Hartjenstein lubi bardzo czsto zabawia si z oficerami. Poniewa ja nie miaem na to czasu ani specjalnej ochoty, wykorzystywa takie okazje do urabiania wikszoci oficerw wszystkich placwek subowych na swoj mod i nastawiania ich przeciwko mnie - wszystko w najlepszym koleestwie. A nadto zrozumiae jest, e na skutek tych machinacji cierpiaa caa suba. W sprawach budowy dochodzio do staych star. On widzia przede wszystkim interes i potrzeby oddziau wartowniczego. Nie rozumia, e o wiele waniejszym zadaniem bya poprawa oglnego stanu obozu pod wzgldem budowlanym, szczeglnie w zakresie higieny. Nie mg poj, e przecie koniecznoci byo zlikwidowanie katastrofalnego stanu w obozach dla winiw przez przypieszenie i uprzywilejowanie robt budowlanych. Pniej, jako komendant Brzezinki, odczu, jakie byy skutki tego stanowiska. Hartjenstein by krtkowzroczny i ograniczony, uparty a do maniactwa i nieszczery. Za moimi plecami dziaa wiele przeciwko moim rozkazom i zarzdzeniom. Glcksowi czsto to wyjaniaem i czciowo te

udowadniaem, lecz bez skutku. Glcks by zawsze zdania, e przyczyna tego, i z adnym oficerem nie potrafi wspy, ley po mojej stronie. Rwnie nie wypenia on moich staych da cigego pouczania, zaogi wartowniczej na przykadach, jak naley obchodzi si z winiami. Zawsze usprawiedliwia swoich dowdcw kompanii tym, e nigdy nie mog ludzi zebra, e jest rzecz niemoliw po 14-16 godzinach suby da od tych ludzi jeszcze jakiego uczenia si. Oficerom nie podobao si, e codziennie przed udaniem si na sub w cigu kilku minut naley dawa najwaniejsze wskazwki, gdy musieliby zbyt wczenie wstawa. Nocami byli przecie czsto zajci zabawami z okazji pukowych i batalionowych w celu zacienienia stosunkw koleeskich. W oddziale wartowniczym by absolutny brak jakiegokolwiek zrozumienia dla potrzeb caego obozu, jakkolwiek w naradach z oficerami dostatecznie wyranie wyjaniaem sytuacj. Trafiali si tylko pojedynczy oficerowie, ktrzy rzeczywicie powanie traktowali swoje obowizki i zadania i rwnie naleycie pouczali onierzy oraz podejmowali prby wychowywania. Hartjenstein jednak widzia ich niechtnie i przy nadarzajcej si okazji usuwa. O jego dziaalnoci jako komendanta Brzezinki wol milcze, gdy osobicie z nim si tam nie spotykaem. O sam obz prawie si nie troszczy. Mia do pracy w cigu tego procza, aby utworzy dostatecznie duy sztab komendy. Do Brzezinki przyszed jako komendant z obozu Natzweiler, ktry w ten sposb ewakuowa, e Francuzom wpady w rce najwaniejsze materiay - szczeglnie sprawy tajne. W lutym 1945 r. Pohl zwolni go na front, gdy zobaczy jego robot w obozach pracy w Natzweiler. Hartjenstein by odpowiednim oficerem dla obozu koncentracyjnego! H. W listopadzie 1946 r.

Regulamin obozw koncentracyjnych

Niniejszy regulamin obozowy powsta w 1936 r. i mia charakter tymczasowego projektu. Na podstawie nabytych dowiadcze mia by w przyszoci opracowany podstawowy i szczegowszy regulamin i obozowy. Wedug mej najlepszej wiedzy odtworzyem z pamici sens istotnych postanowie regulaminu obozowego. Rudolf H Krakw, 1 padziernika 1946 r.

Cel obozw koncentracyjnych

Rozkadowej, kreciej robocie wrogw pastwa w stosunku do narodu i pastwa naley pooy kres za pomoc naleycie zabezpieczajcego osadzenia ich w obozie koncentracyjnym. Elementy aspoeczne, ktre dotychczas bez przeszkd szkodziy narodowi, maj by za pomoc surowego wychowania w porzdku, czystoci i systematycznej pracy przerobione z powrotem na poytecznych ludzi. Przestpcy niepoprawni i recydywici maj by w wyniku naleycie zabezpieczajcego osadzenia w obozie wyczeni z narodu niemieckiego.

Struktura obozu koncentracyjnego

I.

II.

III.

IV.

V.

Komenda Komendant obozu Adiutant - podoficer sztabowy Cenzura pocztowa Oddzia Polityczny Kierownik Oddziau Politycznego Suba Rozpoznawcza Obz Schutzhaftlagerfhrer Rapportfhrer Blockfhrer Arbeitsdienstfhrer Kommandofhrer Oddzia Administracyjny 1. Szef administracji (1. Verwaltungsfhrer) Zarzd depozytw winiw Inynier obozowy Lekarz obozowy Zaoga wartownicza Oficer subowy

I. Komenda

Komendant obozu jest pod kadym wzgldem odpowiedzialny w peni za caoksztat spraw obozowych. Pierwszym jego obowizkiem jest stae zapewnienie obozowi bezpieczestwa. Musi on by zawsze osigalny. O kadym wanym wydarzeniu w obozie trzeba mu natychmiast meldowa. Gdy opuszcza obszar obozu, powinien pisemnie przekaza obz swemu zastpcy. Ten w czasie nieobecnoci komendanta obozu jest w peni odpowiedzialny za obz. Zastpc jest zawsze Schutzhaftlagerfhrer. Po powrocie komendanta obozu zastpca znowu pisemnie przekazuje obz i melduje o wszystkich wanych wydarzeniach, ktre nastpiy podczas nieobecnoci komendanta.319 Nieobecno komendanta obozu trwajca duej ni 24 godziny wymaga zezwolenia inspektora obozw koncentracyjnych. W cigej gotowoci komendant obozu powinien sprosta kadej powstaej sytuacji. Jego decyzje powinny by jasne i dobrze przemylane, gdy ich skutki maj czsto daleko idce konsekwencje. W wypadkach alarmu z powodu ucieczki, wyamania, buntu ma on do dyspozycji ca zaog wartownicz a do ostatniego onierza. W czasie trwania alarmu komendant obozu ma wyczne prawo wydawania rozkazw i decyduje o akcji. Dowdca zaogi wartowniczej podlega w tym czasie komendantowi obozu. Komendant obozu powinien stale poucza podwadnych oficerw i onierzy o ich obowizkach i zadaniach - szczeglnie o sprawach bezpieczestwa obozu i o obchodzeniu si z winiami. Komendant obozu powinien stworzy odpowiednie moliwoci zatrudnienia, aby wprzc do pracy kadego winia. Powinien on stale czuwa nad sprawami zatrudnienia. Komendant obozu okrela czas pracy winiw, jak rwnie ich wymarszu do pracy i powrotu. Zwiedzanie obozu wymaga zezwolenia Reichsfhrera SS lub inspektora obozw koncentracyjnych. Zwiedzajcy powinni by oprowadzani przez komendanta obozu, a wyjtkowo, w czasie jego nieobecnoci - przez zastpc komendanta. Po zwiedzeniu naley zobowiza zwiedzajcych do zachowania w tajemnicy tego, co widzieli. Adiutant jest pierwszym pomocnikiem komendanta obozu i jest jego specjalnym zaufanym. Powinien on dba o to, aby adne wane wydarzenie w obozie nie pozostao komendantowi obozu nieznane. Adiutant jest przeoonym wszystkich podoficerw i onierzy sztabu komendy. Caa korespondencja przychodzca jest oddawana adiutantowi, ktry j przeglda i rozdziela na poszczeglne oddziay. Opracowuje on cao korespondencji komendy z innymi urzdami i z oddziaami. W zastpstwie albo z rozkazu podpisuje pisma o treci mniej wanej lub stale powtarzajcej si. Jest on referentem spraw personalnych czonkw sztabu komendy i proponuje komendantowi nominacje oraz awanse. Opracowuje wszystkie sprawy dyscyplinarne i czuwa nad ksig kar. Szczeglnie jest odpowiedzialny za dotrzymanie wszelkich terminw. Wszystkie sprawy poufne opracowuje osobicie i jest odpowiedzialny za ich bezpieczne przechowywanie.
319

Tak np. rozkazem garnizonowym z dnia 18.8.1943 r. H Jako komendant przekaza swe zastpstwo SSHauptsturmfhrerowi Schwarzowi, ktry w tym dniu obj stanowisko pierwszego Schutzhaftlagerfhrera w miejsce odkomenderowanego do Rygi SS-Hauptsturmfhrera Aumeiera. W dniu 6.9.1943 r. H obj z powrotem funkcje komendanta (rozkaz garnizonowy nr 37/43).

O ile nie ma odpowiedniego oficera lub podoficera, to do obowizkw adiutanta naley szkolenie ideologiczne czonkw sztabu komendy. Adiutantowi podlega caoksztat spraw cznoci obozu; jest on odpowiedzialny za waciwe funkcjonowanie caego aparatu cznoci. Jest on odpowiedzialny za bro, amunicj i sprzt sztabu komendy. Za pomoc staych kontroli ma on upewnia si o ich stanie i kompletnoci. Przy codziennej zmianie warty melduj si u adiutanta kadorazowi oficerowie subowi i pierwszy dowdca warty oraz przedstawiaj mu swoje dzienniki subowe do wiadomoci i podpisu. Adiutant ma do dyspozycji jako siy pomocnicze podoficera sztabowego i kilku odpowiednich podoficerw sztabu komendy. Adiutantowi podlega park samochodowy. Jest on odpowiedzialny za dysponowanie nim zgodnie z regulaminem oraz za wystawianie rozkazw wyjazdu.

II. Oddzia polityczny

Kierownik Oddziau Politycznego jest zawsze urzdnikiem Gestapo lub Urzdu Policji Kryminalnej Rzeszy. Pozostaje on do dyspozycji komendanta obozu dla realizacji zada Oddziau Politycznego. W wykonywaniu swej suby jako urzdnik Gestapo lub Kripo podlega waciwemu dla danego obozu koncentracyjnego urzdowi Gestapo lub Kripo. Jako siy pomocnicze do jego dyspozycji pozostaj odpowiedni funkcjonariusze sztabu komendy. Kierownik Oddziau Politycznego przesuchuje winiw na zlecenie urzdw policyjnych, sdw i komendanta obozu. Jest on odpowiedzialny za kartotek winiw i porzdne prowadzenie akt winiw, a take za rejestracj nowo przybyych winiw. Powinien da brakujcych dokumentw dotyczcych osadzenia w areszcie ochronnym. Jest on odpowiedzialny za terminowe doprowadzanie winiw do urzdw policyjnych i na posiedzenia sdowe. W celu wystawiania zadanych opinii o prowadzeniu si winia przedstawia odpowiednie akta Schutzhaftlagerfhrerowi i czuwa nad przestrzeganiem terminw. W przypadkach zarzdzonych zwolnie musi zawiadomi o tym waciwe urzdy policyjne i dokona zwolnienia. W razie nieszczliwych wypadkw winiw powinien przeprowadzi potrzebne przesuchania. W razie nienaturalnej mierci powinien o tym zawiadomi waciw prokuratur i da przeprowadzenia sdowo-lekarskiej sekcji zwok. O wszystkich zgonach powinien zawiadomi najblisz rodzin.

Ma on zarzdza przewiezienie zwok zmarych winiw do najbliej pooonego krematorium i jeli rodzina sobie tego yczy, zarzdzi przesanie urny z prochami do zarzdu cmentarza miejsca rodzinnego zmarego winia. W wypadkach ucieczki winiw powinien si zwraca do waciwych placwek policyjnych o wdroenie poszukiwa. O kadej zmianie stanu winiw spowodowanej zwolnieniem, przeniesieniem, mierci, ucieczk powinien zawiadamia placwk, ktra osadzia winia w obozie. Przy Oddziale Politycznym istnieje Suba Rozpoznawcza. Ma ona zarejestrowa kadego winia. Dla kadego winia powinna by sporzdzona fotografia, karta daktyloskopijna, dokadny rysopis i to wszystko naley doczy do akt winia.

III. Obz

Schutzhaftlagerfhrer jest odpowiedzialny za caoksztat spraw winiw obozu. Za pomoc waciwego systemu nadzoru musi on by w kadym czasie poinformowany o wszystkich wydarzeniach w obozie. Szczeglnie ma on zwraca uwag na to, aby winiowie byli traktowani wprawdzie surowo, ale sprawiedliwie. O przypadkach zego traktowania powinien natychmiast meldowa komendantowi obozu. Winiw funkcyjnych, blokowych, kapo i innych funkcyjnych wybiera po zaznajomieniu si z aktami i obsadza nimi te stanowiska. Winiw funkcyjnych, ktrzy okazali si nieodpowiedni, powinien natychmiast pozbawia stanowisk. Nowo przybyych winiw powinien osobicie poucza o regulaminie obozowym. Take opuszczajcych obz - zwalnianych i przenoszonych - o zachowaniu w tajemnicy wszystkich spraw obozowych. Jest on obowizany sumiennie opracowywa opinie o prowadzeniu si winia wystawiane dla Gestapo lub Urzdu Policji Kryminalnej Rzeszy. Po wysuchaniu waciwego Blockfhrera poleca sprowadzi do siebie nie znanych sobie osobicie winiw, aby wyrobi sobie zdanie o osobowoci danego winia. Meldunki karne powinien jak najdokadniej skontrolowa i w kadym razie wysucha danego winia. Schutzhaftlagerfhrer wydaje swoj ocen czynu i proponuje komendantowi obozu wymiar kary. Dziki staej kontroli miejsc pracy musi by zorientowany w wyjdajnoci pracy winiw. Musi stosowa wszelkie rodki, aby zapobiec ucieczce winia. Podejrzani o ucieczk winiowie powinni by specjalnie oznaczeni i nie wolno ich przydziela do adnej druyny roboczej poza teren obozu. Powinien by obecny przy kadym wymarszu i powrocie winiw z pracy. Powstae nieporzdki powinien natychmiast usuwa. Chorych winiw naley kierowa do szpitala. Powinien specjalnie czuwa nad skrupulatnym przestrzeganiem czystoci i porzdku w obrbie caego obozu.

Stosujc kontrol wyrywkow, powinien sprawdza, czy kady wizie otrzymuje nalene mu jedzenie. Prbujc posikw, powinien kontrolowa przyrzdzanie jedzenia. Stale powinien kontrolowa areszt obozowy. Schutzhaftlagerfhrer powinien czsto poucza cay personel obozu o sposobie obchodzenia si z winiami, szczeglnie o zakazie zego traktowania winiw. Rapportfhrer odpowiada wobec Schutzhaftlagerfhrera za dokadne liczbowe ustalanie stanw dziennych do apeli. Musi on by poinformowany o kadej zmianie w obozie. Powinien on dba o punktualne doprowadzanie winiw do raportu u Schutzhaftlagerfhrera, do lekarza, do Oddziau Politycznego i do innych placwek komendy. To samo dotyczy terminowego przygotowania winiw do przeniesienia ich do innego obozu i do zwolnienia. Rapportfhrer jest przeoonym Blockfhrerw, wyznacza im sub i kontroluje ich. Niezdatnych Blockfhrerw przedstawia Schutzhaftlagerfhrerowi do zwolnienia. O kadym zauwaonym uchybieniu w obozie ma on natychmiast meldowa Schutzhaftlagerfhrerowi. Powinien wykonywa kary zarzdzone przez komendanta obozu lub Schutzhaftlagerfhrera i stwierdza na pimie ich wykonanie. Blockfhrerzy s odpowiedzialni za przydzielon im okrelon liczb winiw. S oni odpowiedzialni za zachowanie porzdku i czystoci w powierzonych im pomieszczeniach i nadzoruj odpowiednich blokowych, sztubowych, szreiberw itp. Musz umie wyda opini o kadym podlegym im winiu. Podczas obchodw kontrolnych miejsc pracy musz sprawdza wydajno pracy przydzielonych im winiw. Blockfhrer dyurny sprawuje kontrol nad wejciem do obozu. Przy powrocie i wymarszu winiw jest odpowiedzialny za dokadne przeliczanie przemaszerowujcych kolumn winiw. Przy wychodzeniu winiw w cigu dnia bez eskorty stranika ma dokadnie ich kontrolowa, aby zawczasu wykry ewentualno ucieczki. Nieprawidowoci ma natychmiast meldowa Schutzhaftlagerfhrerowi lub Rapportfhrerowi. Wszystkim nie upowanionym do wchodzenia na teren obozu czonkom SS i pracownikom cywilnym obowizany jest wzbrania wstpu do obozu. Arbeitsdienstfhrer zestawia druyny robocze wedug zawodw i zdatnoci winiw i powinien dba o terminowe dostarczanie zadanych druyn roboczych. Wyszukuje kapo i Vorarbeiterw i przedstawia ich kandydatury Schutzhaftlagerfhrerowi. W cigu dnia da od oddziau wartowniczego wartownikw potrzebnych do dozorowania druyn roboczych. Jest odpowiedzialny za dokadne wystawianie kart pracy i ewidencj druyn roboczych. Na podstawie wynikw staych kontroli wszystkich miejsc pracy powinien jak najdokadniej informowa o przebiegu wszystkich prac.

O wszystkich spostrzeonych niedocigniciach obowizany jest natychmiast meldowa Schutzhaftlagerfhrerowi. Dla wikszych i waniejszych robt ustanawia si kierownikw druyn roboczych. S oni odpowiedzialni za cao druyny roboczej. Maj dba o to, aby winiowie byli zatrudnieni stosownie do swych umiejtnoci i aby w toku robt nie powstaway zahamowania.

Cenzura pocztowa

Kierownik cenzury pocztowej podlega komendantowi obozu i jest odpowiedzialny za zaatwianie wszystkich przesyek pocztowych obozu koncentracyjnego - zarwno otrzymywanych, jak i wysyanych. Do cenzurowania poczty winiw ma do pomocy odpowiednich SS-manw ze sztabu komendy. Poczt winiw naley czyta jak najdokadniej w celu zapobieenia przenikaniu niepodanych wiadomoci. Zakwestionowan poczt docza si do akt danego winia. W przypadku uzasadnionego podejrzenia co do niedozwolonego rozpowszechniania wiadomoci o obozie, korespondowania z rodzinami winiw lub w tym podobnych przypadkach komendant obozu moe zarzdzi kontrol przesyek pocztowych danego czonka SS. Kontrola taka powinna by przeprowadzana osobicie przez kierownika cenzury pocztowej. * Inynier obozowy podlega Oddziaowi Administracyjnemu. Jest on odpowiedzialny za wszystkie urzdzenia techniczne obozu. Szczeglnie za codzienne sprawdzanie urzdze zabezpieczajcych, jak naadowane prdem zapory z drutw, wewntrzne i zewntrzne owietlenie obozu, mury i ogrodzenia, reflektory i syreny. Jest odpowiedzialny za utrzymywanie w dobrym stanie caego systemu wodocigw i kanalizacji obozu. Jemu podlega stra ogniowa, za ktrej dokadne wyszkolenie i stay stan pogotowia jest odpowiedzialny. Obowizany jest on przeprowadza i kontrolowa caoksztat robt remontowych w obrbie obozu. W zakresie poszczeglnych specjalnoci ma do pomocy wyszkolonych zawodowo podoficerw.

IV. Oddzia Administracyjny

Pierwszy szef administracji jest odpowiedzialny za zakwaterowanie, zaprowiantowanie, umundurowanie i wypacanie odu czonkom sztabu komendy, jak rwnie za zakwaterowanie, wyywienie i dostarczanie odziey winiom.

Jest on doradc komendanta obozu do wszystkich spraw gospodarczych i ma mu natychmiast meldowa o wszystkich wanych wydarzeniach. Szczegln uwag powinien powica zakwaterowaniu, odzieniu, a zwaszcza wyywieniu winiw. Za pomoc staych kontroli ma osobicie sprawdza przyrzdzanie poywienia. Winiw naley ywi dobrze i do sytoci. Zachodzce braki, ktrym sam nie moe zaradzi, ma pierwszy szef administracji natychmiast meldowa komendantowi obozu. Specjaln wag naley przywizywa do wygospodarowania pewnych zapasw we wszystkich dziedzinach. Do poszczeglnych dziaw pierwszy szef administracji ma do pomocy oficerw i podoficerw suby administracyjnej. Pierwszy szef administracji sprawuje nadzr nad zarzdem depozytw winiw. Zarzdca depozytw winiw jest odpowiedzialny za cao mienia winiw zoonego w magazynie. Odzie naley przechowywa w stanie wolnym od insektw i w czystoci, rzeczy wartociowe - w kasach pancernych, a cao depozytu naley uj w dokadny wykaz, ktry ma by podpisany przez winia. W wypadku zgonu cao depozytu zmarego winia naley przesa jego najbliszej rodzinie. Pienidze, ktre winiowie przywieli z sob lub ktre im nadesano, s przelewane na specjalne konta w zarzdzie kasy dla winiw. Kady wizie moe uzyska wypat do 15 marek tygodniowo na zakupy w kantynie obozowej. Kady wizie moe na swoje yczenie uzyska wgld w swoje konto obrachunkowe. Zarzdca depozytw winiw odpowiada za to, aby przechowywane polisy lub karty ubezpieczeniowe winiw nie utraciy wanoci. Skadki z tytuu ubezpiecze socjalnych uiszcza administracja, a prywatne ubezpieczenia powinien opaca sam wizie.

V. Lekarz obozowy

Lekarz obozowy jest odpowiedzialny za opiek lekarsk nad caym obozem, za wszystkie urzdzenia sanitarne i higieniczne. Ze szczegln starannoci powinien czuwa nad higien obozu, aby zapobiega wybuchowi wszelkich epidemii lub zaraz. Nowo przybyych winiw naley dokadnie zbada, a podejrzanych natychmiast skierowa do szpitala obozowego na obserwacj. Winiowie zatrudnieni w kuchni dla winiw, jak rwnie w kuchni dla SS, pozostaj pod sta obserwacj lekarsk co do chorb zakanych. W drodze wyrywkowych kontroli lekarz obozowy sprawdza stan czystoci u winiw. Zgaszajcych si chorych winiw naley codziennie przedstawia lekarzowi obozowemu do zbadania. W przypadkach koniecznych przekazuje on chorych na leczenie specjalistyczne do szpitala. O symulantach, ktrzy chc si uchyla od pracy, powinien skada meldunki w celu ich ukarania. Do opieki dentystycznej nad winiami stoi do dyspozycji lekarz dentysta. Konieczno leczenia zbw musi potwierdzi lekarz obozowy.

Lekarz obozowy powinien stale sprawdza przyrzdzanie i jako poywienia w kuchniach. O wystpujcych brakach obowizany jest natychmiast meldowa komendantowi obozu. Winiw, ktrzy ulegli nieszczliwym wypadkom, naley leczy szczeglnie pieczoowicie, aby nie zmniejszy penej ich zdolnoci do pracy. Winiw zwalnianych lub przenoszonych naley przedstawia lekarzowi obozowemu do zbadania. Lekarzowi obozowemu podlegaj przydzieleni lekarze, dentysta i pomocniczy personel sanitarny, jak rwnie winiarski personel pielgniarski rewiru dla winiw. Lekarz obozowy jest doradc komendanta obozu we wszystkich sprawach lekarskich, sanitarnych i higienicznych. O wszystkich dostrzeonych w obozie brakach powinien natychmiast meldowa komendantowi. Opracowane przez siebie sprawozdania lekarskie przeznaczone dla wadz nadrzdnych powinien przedstawia komendantowi obozu do wiadomoci.

Zaoga wartownicza

Oddzia wartowniczy jest jednostk samodzieln. Dowdca oddziau wartowniczego codziennie dostarcza komendantowi obozu zadan liczb oficerw, podoficerw i szeregowcw do stray i eskortowania winiw. W czasie penienia suby oficer subowy, stra i eskorta winiw podlegaj rozkazom i wadzy dyscyplinarnej komendanta obozu. Pogotowie stranicze ma przebywa w obrbie obozu, aby w przypadku alarmu byo natychmiast gotowe do akcji. W przypadkach alarmu cay oddzia wartowniczy przechodzi pod rozkazy komendanta obozu. Oddzia wartowniczy powinien by wojskowo jak najstaranniej wyszkolony, ale sprawy ochrony obozu maj pierwszestwo przed wyszkoleniem wojskowym. Dowdca oddziau wartowniczego jest odpowiedzialny za to, aby kady oficer, podoficer i szeregowiec by dokadnie poinstruowany o obowizkach suby wartowniczej i eskortowej, o uyciu broni, o obchodzeniu si z winiami, szczeglnie o zakazie zego traktowania winiw oraz aby ten instrukta by stale powtarzany przez dowdcw kompanii na szkoleniach. Aby wychowa SS-mana w poczuciu jak najwikszej obowizkowoci i surowej karnoci, naley jak najsurowiej kara wykroczenia i uchybienia przeciwko obowizujcym przepisom, szczeglnie uchybienia w subie wartowniczej, bezprawne uycie broni, zakazane kontakty z winiami, ze traktowanie winiw i niedbalstwo lub opieszao przy pilnowaniu winiw. Jeeli zakres uprawnie do karania nie jest wystarczajcy, meldunki karne naley bez zwoki przekazywa inspektorowi obozw koncentracyjnych. Wyznaczany przez oddzia wartowniczy do dyspozycji obozu zmieniajcy si codziennie oficer subowy podlega w tym czasie bezporednio komendantowi obozu. Odpowiada on wobec komendy przede wszystkim za bezpieczestwo obozu.

Oficer subowy kontroluje bieco wszystkie warty i posterunki oraz przeglda ich bro. Co pewien czas sprawdza wszystkie urzdzenia zabezpieczajce obz. Zauwaone braki usuwa albo natychmiast skada o nich meldunek. Jest obecny przy wymarszu winiw i ma obowizek zawraca druyny robocze nie majce dostatecznie liczebnej stray. W przypadkach niebezpieczestwa podejmuje samodzielnie koniecznej decyzje a do czasu przybycia komendanta obozu lub jego zastpcy.

Kary obozowe

Dla winiw, ktrzy wykraczaj przeciwko porzdkowi i rygorowi obozowemu, przewidziane s nastpujce kary: a) b) c) d) e) f) g) upomnienie, praca kama w czasie wolnym od zaj, wcielenie do kompanii karnej na okrelony czas a do jednego roku, areszt, areszt obostrzony z czciowym pozbawieniem jedzenia, areszt w ciemnicy a do 42 dni, kara chosty a do 25 kijw.

Kary wymienione w punktach a-f wymierza komendant obozu, kar z punktu g - inspektor obozw koncentracyjnych lub Reichsfhrer SS. Podstaw ukarania stanowi meldunek karny czonka SS lub winia funkcyjnego. Schutzhaftlagerfhrer powinien szczegowo zbada taki meldunek karny i przedstawi go komendantowi obozu. On sam jedynie decyduje i wymierza odpowiedni kar. Komendant obozu moe tylko wwczas wystpi z wnioskiem o wymierzenie kary chosty, gdy: a) b) w stosunku do stale dopuszczajcych si wykrocze wszelkie kary, jakimi rozporzdza komendant obozu, zawiody, wykroczenie lub przewinienie winia jest tak powane, e kary z punktw a-f s niewystarczajce dla ukarania czynu.

Do wniosku naley uywa przepisowego formularza w trzech egzemplarzach. Zawiera on dokadne personalia podlegajcego ukaraniu, krtki dokadny opis czynu z podaniem miejsca i czasu oraz liczb proponowanych przez komendanta razw. Podlegajcego ukaraniu przedstawia si wraz z formularzami lekarzowi, ktry wpisuje swoj opini, czy na winiu mona chost wykona, czy nie. Osoby liczce przeszo 50 lat, inwalidzi wojenni, kalecy, uomni nie podlegaj chocie.

Po opatrzeniu wniosku podpisem komendanta obozu jako osoby odpowiedzialnej naley wniosek w najszybszej drodze przedstawi inspektorowi obozw koncentracyjnych do decyzji. Jeli wniosek zosta zatwierdzony, kar chosty naley wykona natychmiast. W obecnoci komendanta obozu, Schutzhaftlagerfhrera i jednego lekarza dwaj Blockfhrerzy wykonuj kar. Bi wolno tylko w siedzenie. W celu odstraszenia mona wykona kar w obecnoci zebranych winiw. Po wykonaniu kary komendant obozu, lekarz i dwaj Blockfhrerzy powinni podpisa formularze i w ten sposb stwierdzi wykonanie kary.320

Noc i mga
N.N. = Noc i mga, i piana morska - byy to kryptonimy oznaczajce akcje Policji Bezpieczestwa przeciwko ruchowi oporu w okupowanych krajach zachodnich, a wic w Norwegii, Danii, Holandii, Belgii i Francji.321 Akcje te pozostaway w zwizku z budow fortyfikacji zwanych waem atlantyckim i przygotowaniami do obrony przed groc inwazj. Aresztowanych deportowano pocztkowo do Natzweiler, a nastpnie take do Sachsenhausen, Buchenwaldu i Stutthofu.

320

W tych zasadniczych ramach regulowao organizacj i ycie obozw koncentracyjnych wiele rozkazw i zarzdze RSHA, WVHA i poszczeglnych komendantw. O yciu i mierci winiw decydowali poza tymi przepisami poszczeglni SS-mani. Przedstawienie, jak kady przepis by tumaczony i stosowany na niekorzy winiw i jak traktowano winiw wbrew tym przepisom, przekracza ramy niniejszych uwag. Ustalone fakty dowodz, e wszystkie przepisy byy fikcj, ktra miaa chyba stanowi alibi dla praktyki sprzecznej z tymi przepisami. Tre samych przepisw bya jaskrawie sprzeczna z podstawowymi zasadami prawa midzynarodowego. 321 Dnia 7 grudnia 1941 r. Hitler wydal zarzdzenie znane nastpnie pod nazw Nacht-Und-Nebel Erlass (Rozporzdzenie Noc i mga"), na podstawie ktrego osoby popeniajce przestpstwo przeciwko Rzeszy lub przeciwko niemieckim siom zbrojnym na obszarach okupowanych maj by przesane potajemnie do Niemiec i tam przekazane w rce Sipo i SD w celu Ich sadzenia lub ukarania. Zarzdzenie to nie dotyczyo wypadkw, gdy wymierzenie kary mierci byo rzecz pewn. Zarzdzenie podpisane byo przez oskaronego Keitla. Po przybyciu tych osb cywilnych do Niemiec nie dopuszczano, by jakakolwiek wiadomo o nich dotara do krewnych lub do kraju, z ktrego przybyli. Nawet w tych wypadkach, kiedy osoby te zmary w oczekiwaniu rozprawy, rodziny nie byy o tym informowane. Celem tego byo stworzenie atmosfery lku wrd otoczenia aresztowanej osoby. Z wyroku MTW w sprawie gwnych niemieckich przestpcw wojennych z dnia 30.9. i 1.10.1946 r. (T. Cyprian, J. Sawicki: Materiay norymberskie. Ksika 1948; s. 210).

Ci tzw. winiowie N. N. mieli by oddzieleni od innych winiw i nie wolno im byo pisa. Mieli by uwizieni a do koca wojny. W celu zastraszenia krewni nic nie mieli wiedzie o ich miejscu pobytu. Na zapytania Czerwonego Krzya miano odpowiada w sposb wymijajcy. Oddzielenie od innych winiw miao take na celu zachowanie ich nazwisk w tajemnicy. Ponadto winiw N. N. mona byo zatrudnia tylko na terenie waciwego obozu lub na jakim zamknitym miejscu pilniej ni inne strzeonym. W adnym razie nie wolno byo dopuci do ucieczki. Rudolf H Krakw, w listopadzie 1946 r.

Rangi w SS
Wyjanienie 3 rodzajw rang SS,322 ktre istniay obok siebie. Kady oficer SS nalea z reguy do zwykej SS. Jeli ju w czasie pokoju zosta przydzielony do jakiej jednostki formacji wojskowych SS, traci stopie subowy zwykej SS i musia albo rozpoczyna jako szeregowy SS w formacji wojskowej SS, albo nadawano mu stopie subowy odpowiadajcy jego kwalifikacjom wojskowym czy stopniowi uprzednio posiadanemu w Wehrmachcie. Jeeli oficer SS suy w czasie pokoju przejciowo w formacji wojskowej SS, stawa si po pomylnym odbyciu wicze oficerem rezerwy formacji wojskowej SS i w chwili wybuchu wojny zostawa powoany jako oficer rezerwy w tym stopniu, jaki posiada. W czasie wojny wikszo oficerw zwykej SS zostaa powoana do formacji wojskowych SS i postpowano z nimi w sposb wyej wspomniany. Oficerowie zwykej SS, ktrzy odbyli wiczenia oficerskie w Wehrmachcie i uzyskali tam stopie oficera rezerwy, byli powoywani do Wehrmachtu i bardzo trudno byo im przenie si do formacji wojskowych SS. Dalej oficerowie SS, ktrzy w czasie wojny zostali awansowani z podoficera na oficera formacji wojskowych SS, nie zostawali oficerami suby czynnej formacji wojskowych SS, lecz oficerami rezerwy. Mieli oni po wojnie, jeliby chcieli pozosta w subie czynnej, przej specjalne wiczenia i egzaminy, aby zosta zrwnanymi z oficerami suby czynnej formacji wojskowych SS. Do tego doszli w czasie wojny tak zwani oficerowie-fachowcy (Fachfhrer) formacji wojskowych SS w analogii do oficerw-specjalistw w Wehrmachcie. Chodzio tu przewanie o fachowcw budowlanych, geologw, korespondentw wojennych, technikw, inynierw i innych, ktrzy przewanie mieli wysze wyksztacenie, ale dotychczas nie zdobyli adnego stopnia oficerskiego. W formacjach wojskowych SS byli oficerowie-fachowcy w stopniach od Untersturmfhrera do Sturmbannfhrera.
322

Wykaz stopni w SS - patrz s. 358.

Pniej take oficerowie zwykej SS z przedsibiorstw gospodarczych zostawali oficerami-fachowcami. Na przykad: dr Caesar, kierownik gospodarstw rolnych w Owicimiu, by przez jaki czas jednoczenie 1) Oberfhrerem zwykej SS, 2) Untersturmfhrerem rezerwy formacji wojskowych SS i 3) jako dyplomowany agronom - Fachfhrerem (F) - Sturmbannfhrerem. Wysi oficerowie SS formacji wojskowych SS poczwszy od Brigadefhrera uywali take stopnia z Wehrmachtu, a wic SS-Brigadefhrer i genera-major formacji wojskowych SS, SS-Gruppenfhrer i genera-porucznik formacji wojskowych SS, SS-Obergruppenfhrer i genera formacji wojskowych SS, SS-Oberstgruppenfhrer i genera-pukownik formacji wojskowych SS. Wysi dowdcy SS i policji uywali stopnia policji, jak SS-Obergruppenfhrer i genera policji. Oficerowie SS z RSHA i innych urzdw rwnie uywali oficerskich stopni policyjnych, poczwszy od Standartenfhrera, a wic: SS-Standartenfhrer i pukownik policji. Wikszo wyszych oficerw policji zostaa z czasem oficerami SS i uywaa take stopnia policyjnego. Take i modsi oficerowie policji, ktrzy przeszli z formacji wojskowych SS, uywali stopnia SS z oficerskim stopniem policyjnym. Jako szczeglny znak nosili oni na lewej piersi munduru policyjnego znak runiczny SS. Wysi oficerowie policji ze stopniem SS mieli na uniformie policyjnym patki SS z odpowiedni odznak. Oficerowie-fachowcy byli oznaczeni plecionym czerwono-biaym sznurem na naramiennikach. Take formacje wojskowe SS miay podobne kolory rodzajw broni jak wojsko. Kolor rodzaju broni oddziaw obozw koncentracyjnych by brunatny.

Grupy krwi
Tatua okrelajcy grup krwi zosta wprowadzony w SS na pocztku i wojny. Mia on na celu dokadne ustalenie grupy krwi, aby bya ona zaraz wiadoma w razie niebezpieczestwa i koniecznoci zastosowania i transfuzji krwi z powodu zranienia lub nieszczliwego wypadku. Stosowane w Wehrmachcie wpisywanie grupy krwi do ksieczki wojskowej byo wprawdzie przeprowadzane rwnie i w SS. Jednake w momencie niebezpieczestwa ksieczka wojskowa czsto nie bya dostpna. Wielu onierzy zostao dziki temu tatuaowi uratowanych, gdy i w razie zachodzcej potrzeby mona byo niezwocznie znale koleg majcego odpowiedni grup krwi i przeprowadzi transfuzj. Tatuau dokonywano znakami liter odpowiedniej grupy krwi pod pach lewego ramienia. Ten tatua grup krwi by obowizkowy tylko w SS. W Wehrmachcie nie by stosowany. Innego tatuau i dla innych celw w SS nie byo.

Ja sam waciwie przypadkowo nie jestem tatuowany. Chciaem, aby oznaczenia grup krwi dokonano u caej mojej rodziny. Z powodu mego przeniesienia do Oranienburga sprawa ta bya stale odwlekana i tak zostaa zaniechana. H W styczniu 1947 r.

Karl Fritzsch
SS-Hauptsturmfhrer Karl Fritzsch323 by pierwszym w kolejnoci 1. Schutzhafllagerfhrerem obozu koncentracyjnego w Owicimiu. Fritzsch pochodzi z Regensburga w Bawarii; przez dugie lata by zatrudniony w egludze na Dunaju. Wczenie wstpi do partii i SS. i W czasie zakadania obozu koncentracyjnego w Dachau zgosi si do tamtejszego oddziau wartowniczego. Poniewa mia niski numer w SS, i awansowa na oficera. Do 1935 r. by dowdc plutonu w kompanii karabinw maszynowych oddziau wartowniczego, po czym jako zbyt stary do suby wojskowej - zosta kierownikiem cenzury w obozie koncentracyjnym w Dachau. W 1940 r. przyby do Owicimia jako 1. Schutzhaftlagerfhrer. Chocia Fritzsch ju od siedmiu przeszo lat mia do czynienia z obozami koncentracyjnymi, to jednak nie zdawa sobie sprawy z najistotniejszych zagadnie. Mimo e uwaa si za dostatecznie dowiadczonego we wszystkich sprawach dotyczcych obozw koncentracyjnych, starzy przestpcy zawodowi opanowali go po upywie omiu dni. Fritzsch by ograniczony, ale bardzo uparty i skory do ktni. We wszystkim musia mie racj. Szczeglnie lubi gra rol zwierzchnika. To, e w Owicimiu by zastpc komendanta, wprawiao go w szczegln dum. Od razu zaprotestowaem u inspektora obozw koncentracyjnych przeciwko przydzieleniu Fritzscha, poniewa znaem go dobrze z Dachau. Jego ograniczono, ciasnota umysu i upr nie pozwalay mi spodziewa si po nim nic dobrego. Glcks jednak odmwi mi tumaczc, e musz najpierw prbowa! Pniejsze moje cikie zarzuty nie odniosy rwnie skutku. Fritzsch by dostatecznie dobry dla Owicimia. Fritzsch z zasady robi wszystko tak, jak chcia. Do moich rozkazw i zarzdze stosowa si tylko wtedy i tylko o tyle, o ile zgadzay si z jego zapatrywaniami. Wprawdzie nigdy nie pozwoli sobie na jawne nieusuchanie rozkazu, obawia si bowiem nastpstw, jednak potrafi w chytry sposb ukry umiejtnie lub zatuszowa swoje polecenia sprzeczne z moimi zarzdzeniami. Jeeli jego postpowanie mimo to wychodzio na jaw, wwczas nazywao si, e nie zrozumia naleycie rozkazu lub e podeszli go podwadni. Tym ostatnim argumentem posugiwa si bardzo czsto i wasne przewinienia zrzuca na
323

SS-Hauptsturmfhrer Karl Fritzsch (ur. 10.7.1903 r.), czonek SS (nr 7287). Po wojnie zagin bez ladu.

podwadnych. Poniewa wanie w pierwszym okresie nie byo mnie bardzo czsto w obozie, Fritzsch mg przeprowadza wszystko to, na co nie wyraziem zgody albo czego wrcz zakazaem. Sta si wwczas mistrzem w maskowaniu si przede mn. Rwnie i cay obz wychowywa tak, eby si tylko stary nie dowiedzia o niczym! Fritzsch w ogle nie umia obchodzi si z winiami. Mia on wci w pamici pouczenia i pogldy Eickego: Wrogw pastwa naley traktowa surowo! Tak te postpowa i w tym sensie wychowywa Blockfhrerw. Winiowie, ktrych lubi, mogli robi, co chcieli, gdy ich ochrania. Biada jednak winiowi, ktry cign na siebie jego niech! Fritzsch by rwnie opiekunem kapo i blokowych, ktrzy trzymali si jego kierunku. Im wszystko byo wolno, natomiast ci, ktrzy nie postpowali tak, jak on chcia, albo te pozostawali w bliszej stycznoci z komendantem, wdrowali za popenienie przestpstwa do kompanii karnej, dostawali si do szpitala, gdzie umierali na tyfus plamisty lub brzuszny. Powziwszy podejrzenie, wzywaem niejednokrotnie Fritzscha do raportu, jednake zaprzecza wszystkiemu, czu si obraony, a winy nie mona mu byo udowodni. By na tyle sprytny, e zawsze potrafi zapewni sobie bezkarno. Jeeli meldowano o jakim zajciu, musia za nie odpowiada ktry z jego podwadnych. Tego rodzaju postpowaniem nauczy SS-manw nielojalnoci, szczeglnie w stosunku do mnie. Winiowie wiedzieli, e pominicie jego osoby pocignoby za sob fatalne skutki. Dlatego aden wizie nie mia odwagi zwrci si do mnie. Rwnie wtedy, kiedy prbowaem dowiedzie si czego od winiw, natrafiaem na opr i wymijajce odpowiedzi. Terroru, ktry Fritzsch wiadomie przygotowa i zacz stosowa, Owicim nigdy si nie pozby. Przechodzi w spadku z jednego Rapportfhrera na drugiego, z Blockfhrera na Blockfhrera, z kapo na kapo itd. Byo to ze dziedzictwo i miao haniebne skutki. Fritzsch jednak nie przewidywa nastpstw, chcia tylko panowa! Uwaa Owicim za swj obz. Wszystko to, co zostao zrobione i zbudowane, to bya jego praca, to byy jego pomysy. Ciko byo wsppracowa z Fritzschem. Stale usiowaem w agodny sposb zwraca mu uwag na jego niedopuszczalne postpowanie. Nie odnosio to adnego skutku. Prbowaem surowego postpowania subowego, ale i to nic nie pomogo. Przeciwnie, sta si jeszcze bardziej uparty, jeszcze bardziej zacity. W czasie mojej nieobecnoci pozwala sobie na takie samowolne wystpienia, ktrych nigdy nie mogem zaaprobowa. W moim imieniu wydawa zarzdzenia i rozkazy przeciwne moim zapatrywaniom. Nie mogem go jednak w naleyty sposb przychwyci na gorcym uczynku, nie miaem te zupenie czasu na zajmowanie si tymi obrzydliwymi sprawami. Kilkakrotnie szczegowo informowaem inspektora obozw koncentracyjnych o postpowaniu Fritzscha i wskazywaem na niemoliwo dalszej pracy w tych warunkach, ale nie odnosio to skutku. Fritzsch pozosta nadal w Owicimiu i pracowa tak, jak uwaa za waciwe. By on zdania, e obz koncentracyjny i wszystko, co si znajdowao w bezporednim zwizku z nim, to jego teren dziaania, do ktrego nikomu nie pozwala si wtrca. Nawet ode mnie nie chcia przyjmowa adnych uwag. Z Zarzdem Budowlanym, z administracj, z lekarzami, a zwaszcza z Oddziaem Politycznym by prawie

zawsze na stopie wojennej. Na dodatek do caej mojej roboty i zupenie innych trosk musiaem jeszcze agodzi ustawicznie te tarcia. Wszyscy kierownicy urzdw skaryli si nieustannie na podstpne i zoliwe zachowanie si Fritzscha. Chocia poza sub stara si uchodzi za najlepszego koleg i duo mwi o koleestwie, postpowanie jego nie miao z tym nic wsplnego. Dzi ju nie potrafi przypomnie sobie szczegw jego pracy. Byy to waciwie tylko drobiazgi, ktre jednak w sumie stwarzay lini oporu. Nie pamitam te ju dzisiaj, jakie zajcie byo powodem jego przeniesienia. W kadym razie z kocem 1941 r. nasza wsppraca wygldaa ju tak, e Glcks musia wreszcie zrozumie, i Fritzsch ju nie moe pozosta duej w Owicimiu. Zamiast zgodnie z moj kategorycznie brzmic opini zupenie go usun ze suby w obozach koncentracyjnych, przeniesiono go do Flossenbrga i w zamian za niego dano Aumeiera. We Flossenbrgu Fritzsch postpowa nadal tak samo, ale tam atwiej mona byo roztoczy nad nim kontrol. Flossenbrg by maym obozem, w ktrym atwo byo sprawowa nadzr. Rwnie i tam nie pozosta dugo. Nastpnie by Arbeitslagerfhrerem obozu pracy przy obozie koncentracyjnym w Mittelbau, ale take i stamtd musia w kocu ustpi, gdy nikt nie mg z nim wsppracowa. W 1944 r. doszo do tego, e Glcks odda go do dyspozycji dowdztwa; ostatecznie wyldowa w Dywizji Muzumaskiej SS. Ilu rnym rzeczom mona by byo zapobiec, gdyby Eicke usun go z Dachau jako nie nadajcego si do suby! H. W listopadzie 1946 r.

Hans Aumeier
SS-Hauptsturmfhrer Hans Aumeier324 by nastpc Fritzscha na stanowisku 1. Lagerfhrera obozu koncentracyjnego w Owicimiu. Aumeier pochodzi z Monachium. Wczenie wstpi do partii i SS. Praca w Brunatnym Domu bya jego gwnym zajciem jeszcze na dugo przed przewrotem. Gdy powstao Dachau, by on jednym z pierwszych odkomenderowanych tam SS-manw. Poniewa w SS mia numer niszy od 5 000, zosta wkrtce oficerem i kierownikiem wyszkolenia specjalnego w Dachau, przy czym najpierw sam otrzyma przeszkolenie wojskowe w Policji Krajowej. Przebywaem przez p roku w tym oddziale pod jego kierownictwem. W 1935 r. Aumeier zosta przeniesiony w charakterze dowdcy kompanii do Esterwegen, nastpnie do Lichtenburga, a wreszcie do Buchenwaldu.
324

SS-Hauptsturmfhrer Hans Aumeier (ur. 20.8.1906), czonek NSDAP (nr 164755) i SS (nr 2700). Wyrokiem Najwyszego Trybunau Narodowego z dnia 22.12.1947 r. zosta skazany na kar mierci.

W 1937 r. Eickemu wydao si, e Aumeier nie nadaje si ju do suby w oddziaach Trupich Gwek; miano go przenie do zwykej SS jako dowdc batalionu. Eicke okaza si jednak askawy i przenis go do Flossenbrga jako Schutzhaftlagerfhrera, stamtd w styczniu 1942 r. przyby Aumeier do Owicimia na miejsce Fritzscha. Aumeier pod wieloma wzgldami by przeciwiestwem Fritzscha. Mia bardzo ywe usposobienie, atwo ulega wpywom, by dobroduszny, gorliwy w subie i chtnie wykonywa kady rozkaz. Mimo to obawia si, e bd mia mu co do zarzucenia; tej obawy nie mogem zrozumie. Mia on jedn zasadnicz wad: by zbyt koleeski, brakowao mu siy woli. Poza tym mia ciasny horyzont mylowy, przewidywanie na dalsz met i planowanie byo mu obce; czsto dziaa szybko i bez zastanowienia, nie mylc o tym, jakie bd nastpstwa i dalsze skutki jego czynw. Nie by te samodzielny i brakowao mu inicjatywy. Wci trzeba go byo popycha. On ma zbyt may mzg powiedzia Reichsfhrer SS podczas swych odwiedzin obozu w 1942 r., a zna go od 1928 r.! Aumeier przej w obozie koncentracyjnym ze dziedzictwo po Fritzschu. Na pocztku zwrciem mu uwag na wszystkie niedomagania i prosiem, powoujc si na dawne koleestwo, aby by mi pomocny w usuniciu stanu stworzonego przez Fritzscha i prawdziwie ze mn wsppracowa. Jestem gboko przekonany, e Aumeier rwnie pragn tego. Nie mia jednak dosy siy, aby wyj poza utarte szlaki, nie chcia zbyt ostro wystpowa przeciwko Rapportfhrerom, i Blockfhrerom, wkrtce te uleg podszeptom dobrych kolegw, aby niczego nie zmienia w ustalonej rutynie. Jego le pojta koleesko doprowadzia do tego, e pozostao w obiegu haso Fritzscha: eby si tylko stary nie dowiedzia o niczym! Pochodzio to po czci z obawy, abym go nie skarci w razie ujawnienia jego uchybie, a poza tym z jego niechci do meldowania wykrocze podwadnych, aby nie zostali ukarani. W ten sposb wkracza na te same tory co Fritzsch, cho, by moe, z innych pobudek. Nadal tuszowano wszystko, nawet najwiksze uchybienia. Mentalno jego nie pozwalaa mu opuci drogi, na ktr wkroczy. A droga ta coraz bardziej wioda na manowce. Coraz bardziej oddala si ode mnie - z lku i z powodu nieczystego sumienia, a take powodowany wzgldami koleeskoci wobec innych kolegw. Aumeierowi nie mona byo zarzuci takiej samowoli, jakiej dopuszcza si Fritzsch. Pniej jednak i on robi wiele rzeczy bez mojej wiedzy i bez mojego zezwolenia. Aumeier znajdowa si stale pod wpywem dawnych pogldw Eickego dotyczcych traktowania winiw. Dla niego wszyscy bez wyjtku byli Ruskami (tak w Buchenwaldzie nazywano winiw). Aumeier by sprytniejszy ni Fritzsch i nie dawa si tak atwo zawojowa. A jednak da jeszcze wiksz wadz kapo i blokowym. Tymczasem obz szybko si rozszerza. Przybyy: obz kobiecy, Brzezinka i akcja zagady ydw. Przerastao to znacznie zdolnoci orientacyjne Aumeiera. Pali i pi coraz wicej, sta si nerwowy, chwiejny i coraz bardziej lekkomylny, coraz bardziej przytoczony rnorodn prac, ktr nie potrafi ju kierowa. Pyn z prdem i dawa si unie wydarzeniom. Nie potrafi panowa nad sytuacj ani usun niedomaga. Jako doprowadzi si wszystko do porzdku. Niech komendant troszczy si o to, jak sobie z tym wszystkim poradzi! Wybryki kapo rozkwity w caej peni i doszy do punktu kulminacyjnego. Szybkie rozrastanie si obozu niezmiernie utrudniao sprawowanie nadzoru. Zwikszajca si z dnia na dzie liczba winiw pociga

za sob konieczno powoywania nowych kapo i blokowych. Wybierano do tych funkcji najgorsze kreatury, gdy na domiar zego Aumeier w najmniejszym nawet stopniu nie zna si na ludziach. Kady mg energicznym wystpieniem zaskarbi sobie jego wzgldy. Musiano powoywa wci nowych Blockfhrerw i kierownikw druyn roboczych; byli to ludzie usunici z wojska, ale akurat dobrzy dla obozu. Aumeier nie mg sobie da rady w tym zamieszaniu. Rwnie przydzieleni mu oficerowie, jak Schttl, Schwarzhuber, Hler i inni nie mogli obj caoci. Kady wic spycha codzienn robot jak mg i o ile mg. Ja jeden tylko musiaem zachowa orientacj i wszystko przewidzie. Wikszo oficerw miaa do pracy z tym, aby ukry przede mn wszystkie bdy i zaniedbania. Kapo byli rwnie tak wytresowani, e nie mogem wykry niczego niewaciwego. Czsto w chwilach spokoju przemawiaem do Aumeiera w dawnym, koleeskim tonie mwic mu otwarcie, jak on i jego koledzy mnie zwodz. Aumeier przewanie zaprzecza temu i mwi, e zapatruj si zbyt czarno, e nikomu nie dowierzam, e nie jest tak le itd. Wszystko nie pomagao. Nie pomogo rwnie i to, e krcej wziem wszystkich oficerw i zaczem wicej od nich wymaga. Tuszowanie jeszcze si wzmogo. Wielokrotnie zwracaem si do Glcksa z prob, aby po dobremu uwolni mnie od Aumeiera, usiowania moje nie odniosy jednak adnego skutku, nawet pniej, kiedy wystpiem z prob o przeniesienie go, podajc z ca bezwzgldnoci powody zmuszajce mnie do tego kroku. Pod naciskiem Maurera Glcks musia wreszcie ustpi. Nie usun jednak Aumeiera ze suby w obozach koncentracyjnych, ale przenis go w charakterze komendanta do Vaivara w Estonii. Tam ju, zdaniem Glcksa, nie mg niczego zepsu, gdy obz znajduje si daleko, Reichsfhrer SS na pewno nigdy tam nie pojedzie, s tam uwizieni tylko ydzi. Po skasowaniu obozw w krajach batyckich Aumeier dosta si do Oranienburga i na pocztek powierzono mu obozy pracy koo Landsbergu. W styczniu 1945 r. zosta komendantem nowo utworzonego obozu koncentracyjnego Grini koo Oslo w Norwegu. Na podrzdnym stanowisku subowym, w warunkach, w ktrych atwo si byo orientowa, pod surowym nadzorem Aumeier byby uyteczny, ale nie nadawa si na Schutzhaftlagerfhrera, a w adnym razie do obozu o rozmiarach Owicimia. H. W listopadzie 1946 r.

Maximilian Grabner

SS-Untersturmfhrer i sekretarz Policji Kryminalnej Maximilian Grabner325 by kierownikiem Oddziau Politycznego w obozie koncentracyjnym Owicim od 1940 r. do listopada 1943 r. Grabner jest Austriakiem z Wiednia. Z zawodu by kiedy lenikiem. Przed wcieleniem Austrii dziaa ju nielegalnie w SS i przeszed nastpnie przez Sub Bezpieczestwa do Stapo. Przy organizowaniu obozu koncentracyjnego w Owicimiu Grabner zosta przydzielony przez swj urzd, tzn. Stapo w Katowicach, jako kierownik Oddziau Politycznego. Grabner nie mia pojcia o obozie koncentracyjnym, a jeszcze mniej o zadaniach oddziau politycznego. Pocztkowo miaem z nim prawdziw udrk. Grabner by bardzo nerwowy i wraliwy, czu si wic zawsze dotknity, gdy mu si wytykao jaki bd. A pocztkowo popenia w Owicimiu czste i race bdy, tak e kilkakrotnie prosiem Stapo o zmian. Kierownik tego urzdu, podwczas Standartenfhrer dr Schfer, nie mg mi jednak da lepszego urzdnika. Tak wic pozosta. Stopniowo si wyrobi, zwaszcza e przydzielaem mu wci podoficerw, ktrzy ju w innych obozach pracowali w oddziale politycznym. Grabner by pilnym pracownikiem, ale by roztargniony i chwiejny. Jego najwikszym bdem bya jednak agodno w stosunku do kolegw. Wskutek le pojtej koleeskoci nie meldowa niezliczonych, czsto najjaskrawszych wykrocze i uchybie oficerw i onierzy SS, aby ich uchroni przed kar. Takim krtkowzrocznym postpowaniem Grabner w znacznej mierze przyczyni si do tego, e te wykroczenia tak si rozpowszechniy. Wanie on mia za zadanie bezwzgldnie meldowa komendantowi obozu wszystkie uchybienia przeciwko istniejcym przepisom i regulaminowi obozowemu. Robi to wszystko wtedy, gdy wiedzia, e jestem na tropie jakiego wistwa, i obawia si zdemaskowania. Jako urzdnik kryminalny by dostatecznie kuty, aby nie da si nakry, i biega do mnie codziennie z bagatelnymi sprawami, eby okaza sw gorliwo subow. Take i wtedy, gdy mu wskazaem trop, pracowa sumiennie i wytrawnie, a osign wyniki. Grabner duo wiedzia i by take poinformowany o wszystkim, co si dziao w obozie koncentracyjnym, ale na kolegw nie donosi, jeeli nie byo to absolutnie konieczne. Wprawdzie z oficerami obozowymi mia cige utarczki, poniewa uporczywie usiowa nada Oddziaowi Politycznemu rol dominujc i czsto si miesza w czysto obozowe sprawy, jednake te sprawy wyjaniao si najczciej w zamknitym kku, przy odpowiednich porcjach alkoholu; to jeszcze bardziej umacniao koleestwo ze szkod dla komendanta obozu. Chocia Grabner chcia uchodzi za wan osob, nie sdz, aby da si unie samowoli na wiksz skal. Na to czu si zanadto urzdnikiem policyjnym i by zbyt sprytny. Bez wtajemniczenia kogo nie mgby niczego przeprowadzi, a kady wtajemniczony stanowi niebezpieczestwo odkrycia. Nawet wyrafinowane metody ledcze Komisji Specjalnej Sdu SS, ktra to komisja koniecznie chciaa utrci Grabnera, mimo wielomiesicznej pracy nic nie ujawniy. Moliwe, e czsto dziaa nierozwanie, nie wierz w to jednak, aby z wasnej mocy i woli skazywa winiw na mier. Nie sdz, aby by do tego zdolny.
325

SS-Untersturmfhrer Maximilian Grabner (ur. 2.10.1905 r.) zosta skazany wyrokiem Najwyszego Trybunau Narodowego z 22.12.1947 r. na kar mierci.

Wskutek jego podwjnej zalenoci subowej: od Stapo i od komendy obozu, jego uprawnienia i zakres jego pracy trudno byo dokadnie ustali, a tym samym skontrolowa. Zawsze mg si wycofa na jedno albo na drugie pole. Nie wtrcaem si te w zasadzie do spraw Stapo, a szczeglnie do ledztwa i przesucha Oddziau Politycznego prowadzonych na zlecenie Stapo lub komisji ledczych rnych placwek Stapo czy dowdcy Policji Bezpieczestwa w Krakowie, stale czynnych w Owicimiu. Grabner czsto mi o tym mwi, a komisje ledcze stale si u mnie meldoway. Gdy Grabner otrzymywa szczeglne polecenie od swej placwki Stapo, te mi o tym meldowa, jeeli byem na miejscu. Te polecenia byy tak liczne i rnorodne, e Grabner waciwie pracowa wicej dla Stapo ni dla obozu. Szczeglnie, jeli chodzi o zwalczanie ruchu oporu. Najczciej interesy obozu zazbiay si ze sprawami Stapo. Wyranej linii podziau kompetencji Grabnera nie dao si nigdy ustali. Take jego sposb wyraania si w raportach by taki mglisty i tajemniczy, e czsto ledwie mona byo zrozumie, co waciwie chcia powiedzie. By rwnie bardzo tajemniczy, jeli chodzio o zadania otrzymywane od Stapo - w stosunku do mnie dlatego, by podkreli sw gorliwo i swe obcienie prac, w stosunku do kolegw - by wydatnie podkreli wano swej osoby. Jednoczenie z szybkim wzrostem liczby winiw wzrastay rwnie na terenie obozu zadania Oddziau Politycznego. Take i Grabner - jak wszystkie oddziay obozu koncentracyjnego Owicim - mia mao dzielnych i godnych zaufania wsppracownikw. Do wykonania wci wzrastajcych prac przydzielano mu po prostu SS-manw z zaogi takich, ktrych chciano si tam pozby. Wikszo z nich nie nadawaa si do tych prac i a nazbyt chtnie pozostawiaa prac winiom, ktrych w coraz wikszej liczbie zatrudniano przy mniej wanych pracach. Roio si tam od winiarek ydwek. Wprawdzie Grabner zapewnia mnie, e opracowuj one tylko podrzdne sprawy, w rzeczywistoci jedynak bardziej wpywowi winiowie w obozie byli dokadnie poinformowani o wszystkich waniejszych wydarzeniach w Oddziale Politycznymi A e midzy tymi winiami a konspiracj istnia ywy kontakt, wiele policyjnych akcji trafiao w prni. ydowskie wsppracowniczki staray si ju o potrzebny materia, a gdy jaki SSman zbyt uporczywie sta na drodze, tak dugo si do niego wdziczyy, a cel zosta osignity. Dla Grabnera Oddzia Polityczny sta si zbyt nieprzejrzysty, zakres zada zbyt wielki i zbyt wielostronny. Do samej akcji wyniszczenia ydw potrzebny byby osobny urzdnik policji. Dla Owicimia-Brzezinka byby potrzebny co najmniej jeden komisarz i trzech sekretarzy. Byo trudno dosta nawet zastpc Grabnera. Brak personelu dawa si w policji odczuwa jeszcze silniej ni w obozie koncentracyjnym. Grabner by rwnie odpowiedzialny za krematoria i dokadne wykonanie nadchodzcych dla nich rozkazw.326 Lecz zatrudnieni tam podoficerowie pozostawiali wszystko kapo i winiom; otpieni przez t okropn codzienn sub, rozpijali si i zaniedbywali coraz bardziej. Ze wzgldu na zachowanie tajemnicy nie mona byo ich zmienia.

326

Wedug przepisw obowizujcych w III Rzeszy spalanie zwok w krematoriach cywilnych wymagao pisemnego zezwolenia waciwych miejscowo wadz policji, ktra miaa rwnie obowizek czuwa nad przestrzeganiem przepisw o spalaniu zwok w krematorium (np. aby spalano na raz tylko jedne zwoki, by unikn zmieszania popiow itp-). W Owicimiu obowizki te formalnie ciyy na Grabnerze jako przedstawicielu wadz policyjnych, w rzeczywistoci nigdy oczywicie nie byy przeze wykonywane, jakkolwiek wszelkie papierkowe formalnoci byy zachowywane.

Grabner by odpowiedzialny take za przeprowadzanie egzekucji zarzdzonych przez RSHA albo przez dowdc Policji Bezpieczestwa i za egzekucje skazanych na mier przez sdy dorane. To przecienie odpowiedzialn prac, to codzienne obcowanie ze mierci, ktre powodowao otpienie, wykoczyoby czowieka silniejszego nawet ni Grabner. Grabner by ju w lecie 1943 r. cakowicie wykoczony, nie chcia si jednak przyzna do tego, dopki nie powalia go choroba i sd SS. H. W listopadzie 1946 r.

Gerhard Palitzsch
SS-Hauptscharfhrer Palitzsch327 by z pochodzenia Sasem. W 1935 r. przeszed z pogotowia politycznego w Drenie do oddziau wartowniczego obozu koncentracyjnego w Sachsenbergu. W 1936 r. zosta przeniesiony do Sachsenhausen na stanowisko Blockfhrera. Na tym stanowisku poznaem go, gdy w 1938 r. przyszedem do Sachsenhausen w charakterze adiutanta. W sztabie komendy Palitzsch nie zwrci na siebie mojej uwagi. Schutzhaftlagerfhrer Sauer, Rapportfhrer Schitli, a pniej Eisfeld niejednokrotnie podkrelali jego spryt i gorliwo w subie. Po przeniesieniu Schitliego Palitzsch zosta Rapportfhrerem i by nim jeszcze w czasie, kiedy byem Schutzhaftlagerfhrerem tamtejszego obozu. Palitzsch peni sub ku zadowoleniu wszystkich. Mimo to nigdy nie mogem pozby si uczucia, e szykanuje potajemnie winiw. Obserwowaem go, pytaem o niego winiw, ale nie znalazem uzasadnionego powodu do wystpienia przeciwko niemu. Dziwio mnie tylko to, e winiowie niechtnie o nim mwili i starali si zawsze odpowiada wymijajco. Trzeba jednak mie na uwadze to, e Blockfhrerzy i kierownicy druyn roboczych w Sachsenhausen - z wyjtkiem paru postronnych tworzyli wraz ze swym Rapportfhrerem przysig paczk starych obozowych wygw, ktrzy suyli jeszcze pod Eickem, Loritzem i Kochem, zostali przez nich wychowani i od nich si uczyli. Jeden kry drugiego. Rwnie i wikszo winiw znaa ich od lat, a kapo przyzwyczaili si do nich i reagowali na kade ich mrugnicie. Nie wiadomo mi i nigdy o tym nie syszaem, aby Palitzsch w czasie swej suby w Sachsenhausen robi jakie wistwa. Nie wtpi jednak, e bi winiw. W kadym razie ju w Sachsenhausen by na tyle wyrafinowany, e nie da si zapa. Przeszed znakomite przeszkolenie pod kierunkiem komendantw, ktrych wymieniem.

327

SS-Hauptscharfhrer Gerhard Palitzsch (ur. w 1914 r.) by od 20.5.1940 r. Rapportfhrerem w Owicimiu.

Inspektorat na wniosek Loritza przydzieli mi go w czasie urzdzania Owicimia wraz z 30 zawodowymi przestpcami, ktrych on sobie wybra.328 Byem z tego poniekd zadowolony, poniewa w osobie Palitzscha otrzymaem starego, dowiadczonego Rapportfhrera, ktry mia przynajmniej pojcie o obozie koncentracyjnym, by gorliwy w subie i umia sobie radzi z winiami. Od samego pocztku miaem jednak wraenie, e jest on nieszczery i dwulicowy. Wyczucie to nie zawiodo mnie. Wkrtce Palitzsch nawiza kontakt z Fritzschem i z Schutzhaftlagerfhrerem Meierem i bra ywy udzia w ich machinacjach! U Meiera naby najwikszej biegoci w tuszowaniu wszelkich moliwych ajdactw. Glcks gorco poleca mi rwnie Meiera, poniewa ten nie mg ju zosta w Buchenwaldzie ani godziny z powodu swego wstrtnego postpowania. Bya to jedna z kreatur Kocha, czowiek gotowy do popenienia kadego wistwa - prawdziwy gangster. W Owicimiu by tylko kilka miesicy - dopki nie zdoaem mu udowodni grubych naduy i odda go pod sd wojenny. Glcks by na mnie bardzo zy z tego powodu, przypuszcza bowiem, e Reichsfhrer SS wezwie go do raportu. Meier podawa si za krewnego Reichsfhrera SS iw ten sposb powstrzymywa wielu przeoonych od wystpienia przeciwko niemu. Do spki z Meierem i zawodowym przestpc o tym samym nazwisku, krawcem uprawia Palitzsch na wielk skal handel zotem, kosztownociami i materiaami pochodzcymi z nielegalnych konfiskat w Owicimiu. W dodatku przeprowadzali oni konfiskaty w moim imieniu. O tym wszystkim dowiedziaem si dopiero od ponownie zatrzymanego winia Meiera w 1944 r., kiedy Palitzsch zosta ju postawiony przed sd SS. Palitzsch wraz z dwoma podoficerami i administracji obozu pomg temu winiowi w ucieczce z obawy, aby si nie wyday ich oszukacze machinacje.329 Wizie Meier grozi im, e wszystko ujawni, jeeli nie pozwol mu uciec. O trjce Meier - Palitzsch - Meier mona by napisa najbardziej emocjonujc powie kryminaln. Nastpc Meiera zosta Seidler. Seidler zna Palitzscha z Sachsenburga, a potem przebywali razem przez kilka lat w Sachsenhausen. Jeli nawet Seidler nie by kreatur w rodzaju swego poprzednika, to mia taki sam pogld na postpowanie z winiami jak Fritzsch i Palitzsch, a w stosunku do mnie by niezrwnany w tuszowaniu niedocigni. W gorliwoci subowej Palitzsch by nie do przecignicia. Wci by na posterunku i wszdzie si go spotykao. Wiedzia o wszystkim lepiej ni Schutzhaftlagerfhrerzy. Mona mu byo powierzy najtrudniejsze zadania. Winiw trzyma w rku; za pomoc swego systemu szpiegowskiego pilnowa kapo i blokowych, wygrywajc jednych przeciwko drugim. Funkcyjni o najgorszej sawie cieszyli si jego opiek, gdy jednak dziaalno ich przebraa miar, i oni musieli na jaki czas pofatygowa si do kompanii karnej. Palitzsch wydostawa ich stamtd we waciwym czasie. Tacy, ktrzy wiedzieli za duo lub omielali si odmwi dalszego wspudziau w jego sprawkach, ulegali miertelnym wypadkom przy pracy lub umierali na tyfus plamisty.

328

Winiowie ci oznaczeni zostali numerami od 1 do 30 i osadzeni w bloku nr 1. Wizie nr 1, Bruno Brodniewicz, peni funkcje starszego obozu (Lagerltester), pozostali funkcje blokowych, kapw i inne. 329 Wizie Meier z pierwszej trzydziestki peni funkcje kapo komanda Schneiderei Ucieczka jego nastpia okoo poowy sierpnia 1940 r. z Katowic, dokd pojecha z Palitzschem po ptno na trjkty do oznaczania winiw.

Niemiertelny starszy obozu Brodniewicz by dyrygentem z ramienia Palitzscha. Palitzsch by zbyt sprytny, aby si z czym zdradzi. Mia dobr szko i due dowiadczenie. Poza tym Fritzsch, Seidler i Aumeier zawsze go kryli. Po aferze Meiera ledziem go jak sam diabe. Wiedzia o tym i czu, tym bardziej wic pilnowa si. W cigu trzech i p lat nie mogem go zapa, chocia przywizywaem do tego wielk wag. Byo rzecz niemoliw dowiedzie si czego o Palitzschu od winiw, nawet od tych, ktrych przenoszono do innych obozw - za bardzo obawiali si nastpstw. Schwytany wizie Meier dopiero wwczas zacz gada, kiedy si dowiedzia, e Palitzsch rwnie zosta uwiziony. Osoby postronne nie s w stanie poj tego wszystkiego, lecz kto sam by winiem w Owicimiu lub zaznajomi si bliej w jaki inny sposb z tamtymi stosunkami, ten wie, jak wadz mia Palitzsch i jak rol odgrywa. Palitzsch by obecny przy egzekucjach, a nawet wikszo ich sam wykona za pomoc strzau w kark. Czsto go obserwowaem, nigdy jednak nie mogem dostrzec w nim najmniejszych oznak ywszej reakcji. Obojtny i spokojny, bez popiechu i z niewzruszon twarz dokonywa swego okropnego dziea. Podczas penienia suby przy komorach gazowych nie mogem zauway u niego ladu sadyzmu. Twarz jego bya zawsze nieruchoma i pozbawiona wyrazu. By prawdopodobnie tak zatwardziay pod wzgldem psychicznym, e mg zabija bez przerwy, o niczym nie mylc. Palitzsch - jedyny spord biorcych bezporedni udzia w akcji zagady - nigdy nie zwraca si do mnie, aby si zwierzy z tego, co przeywa na widok tych okropnoci. Gdy w 1942 r. ona jego zmara na tyfus, przesta zupenie panowa nad sob i utraci wszelkie hamulce. Rozpi si i cigle mia przelotne romanse. Kobiety - gwnie dozorczynie - stale przychodziy i wychodziy z jego mieszkania. Przedtem nie syszaem, aby si tak zachowywa. Tak doszo wreszcie do stosunku z otewsk ydwk w Brzezince, na czym go w kocu przyapano. Ju na dugo przed tym ostrzegaem Schwarzhubera przed sprawami Palitzscha i zwrciem mu uwag na jego sabe strony. Schwarzhuber rwnie od dawna go ledzi. Po aresztowaniu Palitzscha wyszy na jaw wszystkie jego otrostwa. Ju w 1940 r. przywaszczy sobie od ydw przebywajcych w Owicimiu i od nowo przybyych Polakw niewiarygodn mas pienidzy, kosztownoci, materiaw, ubra itd. Pniej, w czasie akcji ydowskich, robi to na olbrzymi skal. Wwczas jednak sta si wybredny i bra tylko najcenniejsze rzeczy. O wybuchach jego wciekoci w obozie i maltretowaniu winiw nie mona si byo dowiedzie niczego dokadnego nawet po aresztowaniu. Winiowie wykrcali si od zezna, poniewa obawiali si kapo i blokowych. Nie udao si stwierdzi, czy Palitzsch zabija winiw rwnie z kaprysu i upodobania, mona jednak przypuszcza, e tak byo w tym przypadku by on na tyle przezorny, e nie mia niewygodnych dla siebie wiadkw. Zreszt nie musia nawet maltretowa i zabija sam. Wrd winiw mia do oddanych sobie kreatur, ktre chtnie to robiy, aby zapewni sobie korzy kosztem wspwiniw. Co ich obchodzio ycie i zdrowie towarzyszy, jeeli tylko byo im dobrze!

Palitzsch ponosi gwn win za to, e mogo doj do dzikich ekscesw i do takiego nieludzkiego maltretowania winiw. Jako Rapportfhrer w wikszoci przypadkw mg nie dopuci do nich, lecz on wanie chcia tego, aby zaspokoi swoj dz wadzy. Jemu te gwnie naley przypisa, e wybryki kapo mogy przejawi si w tak niszczycielski sposb, jak to si dziao w Owicimiu. Takie postpowanie byo zgodne z jego zamiarami; w ten sposb chcia on wszystko opanowa. W oparach alkoholu czsto chepi si tym, e o n jest najpotniejszym czowiekiem w obozie i e on ma wszystko w rku. Nie wiem, w jakim stopniu Fritzsch, Seidler i Aumeier uzalenili si od niego wskutek popenienia jakich uchybie, ale jest moliwe, e Palitzsch wiadomie uwika ich w jakie sprawy, aby mie ich w rku. aden rodek nie by dla niego zy, jeli wzmacnia jego wadz! Tak samo zachowywa si Palitzsch w stosunku do swoich kolegw. Jeeli ktry z jego podwadnych nie podoba mu si albo sta mu na przeszkodzie, Palitzsch potrafi postara si o to, aby przy jakiej okazji osobnik taki potkn si, i w ten sposb usuwa go ze swego zasigu. Wielekro prbowaem si go pozby, komunikujc Glcksowi o swoich podejrzeniach. Glcks nie bra jednak tego pod uwag. Mwi, e nie przeniesie go, dopki nie bd mia w rku oczywistych dowodw. Powinienem, jego zdaniem, lepiej na Palitzscha uwaa i umie sobie przecie radzi z podoficerami. Palitzsch by najbardziej sprytn i najbardziej przebieg kreatur, jak zdarzyo mi si pozna w czasie mojej dugoletniej i rnorodnej suby w rozmaitych obozach koncentracyjnych. Dosownie szed po trupach, aby zaspokoi dz wadzy. W listopadzie 1946 r. H.

Zatrudnienie winiw
Cae zatrudnienie winiw w obozie koncentracyjnym podlegao kierownikowi Oddziau Zatrudnienia. Ten za odpowiada wobec Urzdu DII w WVHA za waciwe zatrudnienie wszystkich winiw wedug umiejtnoci zawodowych i zdolnoci do pracy.330 Wszyscy winiowie danego obozu byli rejestrowani przez kierownika Oddziau Zatrudnienia w tak zwanej kartotece zawodw. Stan liczebny winiw poszczeglnych zawodw meldowany by co miesic Urzdowi DII. Winiowie wanych a tylko sporadycznie wystpujcych zawodw, jak szlifierze diamentw, szlifierze-optycy, mechanicy precyzyjni, zegarmistrze, narzdziowcy itp., musieli by wymieniani imiennie. Winiowie ci podlegali ochronie zabytkw. Przydzia ich podlega wycznie dyspozycji DII. Kade zamierzone zatrudnienie, a wic i kady przydzia winiw do pracy, wymagao
330

Patrz pismo komendanta Ha z dnia 23.4.1943 r. do wszystkich oddziaw obozu koncentracyjnego Owicim (tom 12 akt dochodze w sprawie Ha)

pisemnego zezwolenia DII, co dotyczyo zarwno nowo projektowanych, jak i rozszerzenia istniejcych przedsiwzi. Pozaobozowe przedsibiorstwa, jak firmy przemysu zbrojeniowego, grnictwo albo inne wane dla celw wojennych przedsibiorstwa, ktre zwracay si do obozu koncentracyjnego o przydzielenie winiw jako siy roboczej, musiay by skierowywane przez odpowiedni komend wojskow do DII. Urzd DII stwierdza przez Ministerstwo Przemysu Zbrojeniowego pilno danego projektu zatrudnienia. Komendant obozu z kierownikiem Oddziau Zatrudnienia mieli tymczasem zbada na miejscu rodzaj zatrudnienia winiw, pomieszczenie, zaopatrzenie i si koniecznej stray oraz zoy sprawozdanie w DII. Przy wikszych przedsiwziciach bada to szef Urzdu DII osobicie. Stosownie do sprawozdania DII o przyjciu wniosku lub jego odrzuceniu rozstrzyga szef Urzdu Gwnego Pohl wedug pilnoci sprawy i w miar stojcych do dyspozycji winiw oraz zalenie od wyniku kontroli zakadu stawiajcego wniosek, przeprowadzonej przez komendanta obozu i kierownika Oddziau Zatrudnienia albo przez DII. Zdarzao si jednak wielokrotnie, e Reichsfhrer SS rozkazywa przydzielenie winiw z wanych dla celw wojennych albo rozstrzygajcych o zwycistwie powodw, mimo e komendant obozu i kierownik Oddziau Zatrudnienia oraz DII zgaszali negatywn opini, gdy albo pomieszczenia, moliwo zaopatrzenia, rodzaj pracy, albo te moliwoci strzeenia nawet w przyblieniu nie odpowiaday temu, co byo wymagane jako minimum. Reichsfhrer SS przechodzi do porzdkuj nad wszelkimi zastrzeeniami, nawet ze strony Pohla. Do przeprowadzenia swych zada kierownik Oddziau Zatrudnienia mia do dyspozycji podoficerw. Przewaajca cz pracy wykonywana bya jednak przez winiw, a podoficerowie mieli dosy roboty, aby tego jako dopilnowa. Kierownik suby pracy na przykad musia codziennie uzupenia albo przenosi istniejce druyny robocze. Poniewa byo dla niego rzecz niemoliw, aby spord tysicy winiw zna nadajcych si wanie do danej druyny, musia zdawa si na winiw z Oddziau Zatrudnienia, ktrzy proponowali odpowiednich winiw albo najczciej samodzielnie uzupeniali lub zmieniali druyny. Tak samo postpowano przy tworzeniu nowych druyn roboczych. Byo rzecz cakiem naturaln, e dochodzio przy tym do jak najgorszych wykrocze i naduy. Niezliczone razy zdarzay si uatwienia ucieczki przez przydzia do odlegych druyn poza obozem. Przy odpowiednim zaprzyjanieniu si z funkcyjnymi z Oddziau Zatrudnienia byo take atwo winiom zmieni zawd i w ten sposb dosta si doi wybranej lub uprzywilejowanej druyny. Take kapo oddawali sobie za porednictwem Oddziau Zatrudnienia sympatycznych sobie winiw lub tych, ktrzy stali si dla nich uciliwi, przerzucali w sposb nie zwracajcy uwagi do druyn roboczych nadajcych si do wykonania kary. Wedug rozkazu Reichsfhrera SS wszyscy modociani winiowie mieli by wyuczeni w, odpowiednim dla nich zawodzie. Szczeglnie naleao uwzgldnia zawody deficytowe, jak kamieniarze, rzemielnicy budowlani. Urzdzanie i nadzorowanie tego szkolenia terminatorskiego naleao do kierownika Oddziau Zatrudnienia, ktry mia do dyspozycji odpowiednie, fachowe siy szkoleniowe. Terminatorzy ci mieli by take lepiej zakwaterowani i zaopatrzeni. Jeeli w starych obozach byo to jako tako do przeprowadzenia,

to w Owicimiu wskutek staego braku pomieszcze byo to niemoliwe, przede wszystkim - lepsze zakwaterowanie. Dodatki ywnociowe otrzymywali ci terminatorzy take i w Owicimiu. Pierwotnie kada druyna robocza miaa by dozorowana przez SS-mana - kierownika druyny, ktry mia stale z ni przebywa a do ukoczenia pracy. Ale ju na dugo przed wojn rozwj obozw narzuci zwikszenie zada roboczych, co jednak nie szo w parze z powikszeniem personelu dozorujcego w obozach, tak e stopniowo prawie wszystkie druyny robocze musiay by cakowicie pozostawione kapo i Vorarbeiterom. W druynach roboczych o wasnej stray by moliwy nadzr nad kapo i winiami przez dowdc stray albo przez stranikw, zalenie od wielkoci i widocznoci placu robt, natomiast druyny robocze zatrudnione wewntrz acuchw stray byy cakowicie zdane na kapo i ich Vorarbeiterw. Do kontroli tych druyn przeznaczeni byli tylko nieliczni i przewanie cakowicie nie nadajcy si do tego zadania SS-mani. Na personelu dozorujcym oddanym przez firmy lub kierownictwo budowy prawie nie mona byo polega. Ludzie ci take chtnie odstpowali sw prac zawsze skwapliwym kapo i Vorarbeiterom. Na skutek tego popadali szybko w stosunek cakowitej zalenoci od szczwanych kapo, najczciej przewyszajcych ich rwnie pod wzgldem umysowym. Dochodzi wtedy do wzajemnego ukrywania wszystkich zaniedba i uchybie kosztem powierzonych im winiw i ze szkod dla obozu, zakadu czy firmy. Kapo i Vorarbeiterzy byli stale pouczani przez Schutzhaftlagerfhrerw, e nie wolno im drczy adnego winia. Wszelkie wykroczenia powinni byli meldowa przy powrocie do obozu. Czynili to jednak tylko nieliczni kapo, przewanie za karali sami, wedug wasnego uznania i widzimisi. Jeeli jaki kapo lub Vorarbeiter zosta przyapany na tym, e bi winia, to by za to ukarany chost i wcieleniem do kompanii karnej, nie powstrzymywao to jednak innych kapo od dalszego bicia, stawali si tylko jeszcze ostroniejsi. Ich praktyki byy oczywicie popierane przez takie typy, jak Fritzsch, Seidler, Aumeier, Palitzsch i inni. Take wrd kontrolujcych podoficerw i SS-manw byo z pewnoci wielu takich, ktrzy nie widzieli, jak kapo chostali winiw, a nawet takich, ktrzy nakaniali kapo do tego. SS-mani ze sztabu komendy, z oddziau wartowniczego i ze wszystkich placwek, ktre zatrudniay winiw, byli stale pouczani ustnie i pisemnie o obchodzeniu si z winiami, szczeglnie o zakazie maltretowania winiw. Przypominam sobie take, e kilku SS-manw z oddziau zostao ciko ukaranych przez sd SS z powodu maltretowania winiw. SS-mani, ktrzy nadzorowali druyny robocze lub pilnowali ich, mieli oczywicie obowizek napdza winiw do pracy, ale w adnym razie nie mieli prawa kara ich za jakiekolwiek uchybienia. Jeeli jaki wizie zawini w pracy przez oczywiste lenistwo, niedbalstwo, wyranie z wol albo w inny sposb - naleao o tym zameldowa przy powrocie Schutzhaftlagerfhrerowi albo kierownikowi suby pracy. Tak samo cay personel nadzorczy w zakadach przemysu zbrojeniowego, firmach, przedsibiorstwach itd. by ustnie pouczony przez kierownika Oddziau Zatrudnienia i pisemnie drukowan instrukcj o obchodzeniu si z winiami, ze szczeglnym podkreleniem tego, e nikt nie ma prawa kara winia, a zwaszcza maltretowa go. Jeeli zameldowano, e w jakim przedsibiorstwie winiowie zostali pobici, komendant lub kierownik Oddziau Zatrudnienia niezwocznie zarzdzali dochodzenie.

Dochodzenia przebiegay bez wyniku, poniewa pobici winiowie nigdy ju nie wiedzieli, kto ich pobi.331 Kierownikowi przedsibiorstwa zwracano jednak uwag, e w razie dalszych meldunkw o maltretowaniu winiw zostan oni odebrani przedsibiorstwu, co miao ten skutek, e pniej przewanie nic takiego nie zdarzao si. Jednake cakowicie nie mona byo temu zapobiec, gdy kierownik przedsibiorstwa nie mg ju utrzyma w ryzach swojego personelu, ktry wskutek wojny stawa si coraz gorszy. W czasie inspekcyj kierownik Oddziau Zatrudnienia mia wanie obowizek zwraca szczegln uwag na traktowanie winiw przez przedsibiorstwa. Jednak przy tak wielkiej liczbie przedsibiorstw i ich rozrastaniu si byo to prawie nierealnym wymaganiem. Za wykroczenia winiw przy pracy uwaane byy: oczywiste lenistwo, uchylanie si od pracy, rozmylna opieszao albo cakiem wiadomie ze wykonywanie pracy, niedbae obchodzenie si ze sprztem roboczym lub z obsugiwanymi maszynami, marnotrawstwo albo gubienie narzdzi i inne. Na podstawie meldunku karnego, sporzdzonego przez nadzorujcego, penicego stra lub kontrolujcego oficera SS czy SS-mana, albo meldunku kapo, Vorarbeitera, czy te personelu nadzorczego firmy, zakadu, kierownictwa budowy, dany wizie, po uprzednim przesuchaniu go w kadym przypadku przez Schutzhaftlagerfhrera w sprawie treci meldunku, by karany przez komendanta obozu. Wymiar kary proponowa Schutzhaftlagerfhrer, doczajc notatk o wyniku badania. Komendant obozu mia prawo wymierza nastpujce kary: 1) areszt do 42 dni z obostrzeniem w postaci: pozbawienia jedzenia, twardego oa, ciemnicy; wobec szczeglnie opornych - zakucie w kajdany, 2) karna stjka do 6 godzin z pozbawieniem jednego posiku, 3) przywizanie do supka do 2 godzin, 4) wcielenie do kompanii karnej na czas okrelony. Kar chosty mg komendant obozu tylko wnioskowa przy spenieniu okrelonych warunkw i z opini lekarza. Na wymierzenie kobietom kary chosty zezwolenia udziela wycznie sam Reichsfhrer SS, mczyznom - inspektor obozw koncentracyjnych. Kary z punktw 2 i 3 nie byy przewidziane w regulaminie obozowym z 1936 r.; rozkazem Reichsfhrera SS wprowadzone one zostay dopiero pniej, a w ostatnich latach wojny znowu je zniesiono. W czasie nieobecnoci komendanta obozu Schutzhaftlagerfhrer mia pewne uprawnienia karne po pisemnym przekazaniu mu obozu. Schutzhaftlagerfhrer mg zarzdzi do 2 godzin wiczenia karne dla druyny roboczej, ktra oglnie le pracowaa. Komendanci wikszych obozw mogli take przekaza Schutzhaftlagerfhrerom wymierzanie kary opisanej w punkcie 2.

Heinrich Schwarz
331

Winiowie nie ujawniali sprawcy pobicia z obawy przed zemst. H zdawa sobie oczywicie spraw z tego stanu rzeczy.

SS-Hauptsturmfhrer Heinrich Schwarz332 pochodzi z Monachium. Z zawodu by on drukarzem. By starym czonkiem SS i czonkiem partii. Na pocztku wojny zosta powoany do formacji wojskowych SS i przydzielony do obozu koncentracyjnego w Mauthausen, pocztkowo do oddziau wartowniczego, pniej do suby w obozie. Stamtd w 1941 r. przyszed do Owicimia na stanowisko kierownika Oddziau Zatrudnienia. Schwarz by typem choleryka, by bardzo pobudliwy i atwo unosi si. Jednake nigdy nie postpowa nierozwanie. By on zazwyczaj sumienny i godny zaufania. Otrzymywane rozkazy wykonywa dosownie co do joty. Moje polecenia spenia szczeglnie chtnie i dokadnie. Nie miaem nigdy najmniejszego podejrzenia, e Schwarz mnie okamie lub obejdzie moje polecenie. Czsto bywa on wymiewany przez innych oficerw obozu z powodu okazywanej wobec mnie subistoci. Rwnie nie by on zbyt ubiany na skutek rygorystycznego pojmowania suby. Przeciwko azikostwu wystpowa bezwzgldnie. Schwarz by niestrudzonym pracownikiem, adnej roboty nie mia do. Zawsze by rzeki i chtny do pracy. Bez wahania mogem mu powierzy najtrudniejsze zlecenia. Wykonywa wszystko sumiennie i rozwanie. Jako kierownik Oddziau Zatrudnienia mia stanowisko trudne ju z samej jego istoty. Jego zaleno od Urzdu DII - Maurera nie bya atwa i to dawao mu si ciko we znaki. Z Urzdu DII przychodziy wci nowe, czstokro zupenie sprzeczne z poprzednimi rozkazy i zarzdzenia dotyczce przeniesienia winiw. Schwarz by odpowiedzialny za wybranie do pracy winia stosownie do jego zawodu i za przydzielenie mu waciwej pracy. Winiowie czstokro zmieniali swj zawd, zalenie od perspektywy uzyskania lepszego zajcia lub z innych wanych dla nich powodw. Szczeglne kopoty mia Schwarz zawsze przy wysyaniu transportw do innych obozw. Wwczas nie zgadzaa si nigdy ostateczna liczba, gdy kilku winiw zawsze byo chorych lub w ostatniej chwili zostao zatrzymanych przez obz z jakichkolwiek bd powodw. Winiowie oddani jako uzupenienie w miejsce tych, ktrych zabrako w ostatniej chwili, mieli znw inne zawody ni wymagano itd. Kiedy transport wyruszy, zaczynay si reklamacje ze strony komendanta lub kierownika Oddziau Zatrudnienia obozu przyjmujcego. Tam okazywao si, e winiowie s nie do silni, nie mog podoa wytypowanej pracy lub nie maj najmniejszego pojcia o podanym przez nich zawodzie. Pisma, ktre Schwarz otrzymywa z Urzdu DII na skutek reklamacji, byy miadce, roiy si od zarzutw nieudolnoci i niedbalstwa. Maurer robi to umylnie, jak to nazywa - dla zachty kierownikw oddziaw zatrudnienia. Na skutek tego i w wyniku swej sumiennoci Schwarz by czsto zrozpaczony. Jakkolwiek czsto mu powtarzaem, e Urzd DII nie bierze tego tak powanie, nie mg si z tym pogodzi i przed listami Maurera odczuwa strach nie do przezwycienia, chocia by zawsze dostatecznie odporny. Schwarz nie mg znale waciwego stosunku do podwadnych, gdy sam pracujc niezmordowanie, wymaga od nich tego samego. Poza tym Schwarz mia bardzo wielu niezdolnych i niezdatnych pracownikw. Wymian bya nie do pomylenia, gdy nic lepszego nie przychodzio. Schwarz mia zmys
332

SS-Hauptsturmfhrer Heinrich Schwarz (ur. 14.6.1906 r.), czonek NSDAP (nr 786871) i SS (nr 19691). Patrz G. Reitlinger: Die Endlsung (autor podaje bdnie imi: Albert). Schwarz zosta w 1947 r. skazany na kar mierci i stracony.

koleestwa, nie tolerowa jednak adnych uchybie i adnych zaniedba. W zwizku z tym stale popada w konflikt z obozem i z oddziaem wartowniczym. Trzymano si przed nim na bacznoci, tak jak przede mn. W stosunku do winiw by bardzo surowy, stawia due wymagania w pracy, lecz zawsze miaem wraenie, e by sprawiedliwy. Nie tolerowa samowoli. Szczeglnie duo roboty mia z obozami pracy, ich tworzeniem i nadzorem. Wiele kopotw z samymi przedsibiorstwami a do czasu, gdy sprawy zatrudnienia jako tako si uoyy, a przedsibiorstwa zrozumiay, jak naley obchodzi si z winiami. Dalej - dugotrwae kopoty z kierownikami obozw pracy, ktrzy czsto musieli by zmieniani. Ustawiczne zatargi pomidzy czonkami zaogi - zarwno wasnej, jak i przydzielonej z wojska, marynarki lub lotnictwa. Pomimo tej wielostronnoci zada Schwarz ogarnia wszystko i zawsze by dokadnie zorientowany. Jeli pomimo to by oszukiwany przez podwadnych i jeli jego zarzdzenia nie byy naleycie wykonywane, to powodem tego bya niemono sprawowania staego nadzoru i brak si godnych zaufania. Schwarz robi wszystko, co byo w jego mocy, aby zaradzi zu, jak rwnie usuwa powstae niedomagania. W Schwarzu miaem wiernego pomocnika, ktry mnie odcia od wielu zasadniczych spraw. Rwnie w akcji zagady ydw. Kiedy Schwarz mia przy tym sub, mogem by spokojny. Jego uwadze tak atwo nic nie uszo. Rwnie nie przypuszczam, by Schwarz pozwala sobie na samowol lub bez porozumienia si ze mn wydawa w moim imieniu jakiekolwiek zarzdzenia. Jako kierownik Oddziau Zatrudnienia stara si, aby zapotrzebowanie na winiw zgaszane przez poszczeglne placwki zamiejscowe byo zaspokajane stosownie do stopnia wanoci planowanych robt, ktry sam zna lub w przypadkach wtpliwych zawsze stara si o uzyskanie mojej decyzji. Z tego powodu mia powane starcia z kierownikiem budowy, jak rwnie z kierownikiem gospodarstwa rolnego. Gdy Schwarz zosta komendantem obozu Owicim III,333 w zasadzie niewiele si zmienio w zakresie jego zada. Tyle, e pozby si Oddziau Zatrudnienia, ale za to musia tworzy nowe obozy pracy. Trudnoci z przedsibiorstwami wzrastay, gdy w poszczeglnych zakadach przemysu zbrojeniowego rwnie tylko sporadycznie spotykao si kierownikw i inny personel kierowniczy dobry i wnikliwie traktujcy wszystkie sprawy zwizane z zagadnieniem winiw. Schwarz uporczywie i zawzicie da stale, aby winiowie traktowani byli przyzwoicie, dobrze ywieni i naleycie zakwaterowani. Przy reklamacjach wystpowa mocno i czsto w sposb ostry wobec osb odpowiedzialnych i nie dawa spokoju, pki braki nie zostay usunite. Przeciwko oglnym trudnociom nie mg nic zaradzi, jednak stara si uzyska popraw, szczeglnie w dziedzinie wyywienia przez powikszenie dodatkw ywnociowych. Po ewakuacji Owicimia przej po Hartjensteinie obz Natzweiler, ktry by ewakuowany i skada si tylko z podlegych mu obozw pracy w Baden i Wrtemberg. Warunki w tych obozach pracy, popiesznie urzdzanych przez Organizacj Todt, nie byy rwnie wiele lepsze ni w Brzezince. Przy tym Hartjenstein w cigu swojej procznej dziaalnoci jako komendant Natzweiler niczego istotnie nie poprawi. Zgodnie z wytycznymi Maurera mieszkacami tych obozw pracy byli prawie wycznie ydzi wybrani z Owicimia. W zwizku z podr inspekcyjn z rozkazu Pohla w styczniu 1945 r. jako kierownik Urzdu Dl widziaem tam prawie wycznie chorych i umierajcych. W czasie dalszego posuwania si

333

W listopadzie 1943 r. (patrz rozkaz garnizonowy nr 53/43 z dnia 22.11.1943 r.).

Amerykanw w marcu - kwietniu 1945 r. Schwarz zgodnie z rozkazem wyruszy z powrotem z aosnymi resztkami swoich obozw pracy do obozu pracy przy obozie koncentracyjnym w Dachau. Oglnie biorc, Schwarz by jednym z niewielu prawdziwie poytecznych oficerw obozu koncentracyjnego w Owicimiu. H. W listopadzie 1946 r.

Max Sell
SS-Obersturmfhrer Sell334 w chwili wybuchu wojny zosta wcielony jako rezerwista SS do formacji Trupich Gwek. Sell przyby do Owicimia z obozu koncentracyjnego dla kobiet w Ravensbrck z polecenia Maurera w celu odcienia Schwarza, kierownika Oddziau Zatrudnienia. Nie mog sobie ju teraz przypomnie, kiedy to byo. Przede wszystkim mia on zajmowa si korespondencj, kartotek pracy i sprawami meldunkw po to, eby Schwarz wicej czasu mg powici obozom pracy. Sella nigdy nie mogem dokadnie przejrze. By on znuony i powolny, orientowa si z trudem i by bardzo niedbay we wszystkich swoich pracach, wywoujc tym stay gniew Schwarza. Schwarz nie mg nigdy na nim polega i musia wszystko po nim sprawdza. Wiksz cz pracy Sell przekazywa winiom, nawet takie sprawy, ktre byy zakwalifikowane jako tajna sprawa pastwowa. W wielu przypadkach pracowa na przekr Schwarzowi i usiowa cigle kierowa sprawami zatrudnienia wedug wasnego zdania. Wielu firmom dawa przyrzeczenia, ktrych nigdy nie mona byo dotrzyma. Podejrzewaem go rwnie, e chtnie dawa si przekupi. W okresie akcji ydowskich, podobnie jak i inni oficerowie w obozie, peni 24-godzinn sub. Mia wtedy zawsze spory z penicymi sub lekarzami, poniewa stara si zawsze wybiera na wasn rk. Zawsze podejrzewaem Sella o to, e przywaszcza sobie rzeczy poydowskie i w zwizku z tym specjalnie bacznie go obserwowaem, nigdy jednak nie mogem go na tym zapa. Obserwacje specjalnej Komisji Sdu SS rwnie nie day wyniku. Z winiami postpowa wedug wasnych kaprysw. Jego suba pracy - winiowie, ktrzy dla niego pracowali - pozostawaa pod jego specjaln ochron i z tego powodu moga sobie pozwala na najgorsze kombinacje. Te kombinacje rozwiny si potwornie, zwaszcza od czasu podziau Owicimia na trzy obozy, kiedy to Sell zosta kierownikiem Oddziau Zatrudnienia.335

334 335

SS-Obersturmfhrer Max Sell ur. 8.1.1893 r. W listopadzie 1943 r. (rozkaz garnizonowy nr 53/43 z dnia 22.11.1943 r.).

Dziki pienidzom i rzeczom wartociowym sprytny wizie mg zdoby kad odpowiadajc mu prac. Schwarz czsto stara si te sprawki ukrci, Sell jednak potajemnie przywraca czarny rynek pracy. Szczeglnie chtnie zajmowa si obozem kobiecym, tzn. usunymi straniczkami i winiarkami, ktre mu si podobay. Te ostatnie wyrnia w sposb widoczny i umieszcza na wyszych stanowiskach. O og winiarek oraz ich zatrudnienie nie troszczy si prawie wcale, pozostawiajc to askawie albo nieudolnej straniczce, albo samym winiom. Jakkolwiek Maurer uczyni go pniej osobicie odpowiedzialnym za transporty do obozw pracy w Rzeszy, Sell mao si jednak tym przejmowa. Ju za moich czasw Maurer chcia go zwolni, przewidziany by nawet w Owicimiu jego nastpca. Jednak po paru dniach musiaem kaza tego nastpc aresztowa, poniewa zapaem go na odkadaniu na bok rzeczy poydowskich w Kanadzie II. Zosta on skazany na mier. Na skutek tego incydentu Sell pozosta, poniewa Maurer nie mia do dyspozycji adnego innego kierownika. Maurer jednak mia go stale na oku i traktowa go bardzo surowo. Sell by jednak gruboskrny i nic sobie z tego nie robi. Poza sub Sell prowadzi do rozwize ycie - wiele kobiet i jeszcze wicej alkoholu. To oczywicie odbijao si rwnie na subie. aden z jego podwadnych nie mia dla niego szacunku. Za pomoc niskiego lizusostwa stara si zjedna sobie sympati kolegw. Przyzwoici i rozsdni odsuwali go jednak od siebie. Owicimiowi wyrzdzi Sell wicej szkody ni poytku. H. W listopadzie 1946 r.

Heinz Kammler
Szefem Urzdu C w WVHA by SS-Gruppenfhrer dr in. Kammler.336 Kammler przyby do WVHA w 1941 r. w celu objcia caoksztatu spraw budownictwa SS. By on starym czonkiem partii i SS. Walczy w korpusie ochotniczym, a pniej by w puku kawalerii Reichswehry. Nastpnie studiowa budownictwo i zosta dyrektorem do spraw budownictwa w lotnictwie od czasu jego powstania. Stamtd Reichsfhrer SS, ktry zna go ju od dawna, przenis go za zgod Gringa w 1941 r. do WVHA. Do tego czasu sprawy budowlane SS byy bardzo rozproszone i ich zaatwienie byo hamowane wskutek kompetencji wielu instancji. Pohl by wprawdzie szefem Urzdu do Spraw Budetu i Budownictwa, jak dawniej nazywano WVHA, brakowao mu jednak odpowiedniego fachowca. Znalaz go w Kammlerze. Bdc ju z natury czowiekiem z wielkim rozmachem i penym pomysw, w lotnictwie nabra Kammler

336

SS-Gruppenfhrer dr Heinz Kammler (ur. 26.8.1901 r.), czonek NSDAP (nr 1011855) 1 SS (nr 113619).

jeszcze wikszego rozmachu. Odpowiadao to take Pohlowi, pozostawi wic Kammlerowi woln rk, jakkolwiek zastrzega sobie zawsze ostateczn decyzj. Caa SS bya w owym czasie w rozbudowie, wszdzie powstaway koszary, poligony, zakady badawcze, odbywaa si rozbudowa olbrzymiej liczby powstajcych placwek subowych i wreszcie - nie na ostatnim miejscu - konieczna rozbudowa obozw koncentracyjnych. Wkrtce po objciu urzdu Kammler pojawi si take w Owicimiu;337 na piln rozbudow Owicimia zwrci mu uwag Reichsfhrer SS. Mj wczesny kierownik budownictwa Schlachter by wprawdzie dobrym czowiekiem, ale o ciasnym umyle, co byo nie do przezwycienia. W czasie pokoju by on prowincjonalnym architektem w Wirtembergii i brakowao mu szerokiego rozmachu. Kammler oceni to natychmiast trafnie i obieca mi zdolnego czowieka z lotnictwa, ktry przyby w dniu 1.10.1941 r. w osobie Bischoffa. Kammler przystpi teraz do opracowania generalnego planu zabudowy Owicimia-Brzezinki zgodnie z rozkazem rozbudowy wydanymi dnia 1.3.1941 r. przez Reichsfhrera SS. Byo to pomylane rzeczywicie z rozmachem. Kammler uwzgldni wszystkie moje dowiadczenia, a take kolejno budowy obiektw. Mia on pene zrozumienie dla najwaniejszego problemu, mianowicie dla przypieszonej rozbudowy urzdze nawadniajcych i odwadniajcych, i sprowadzi ze sob zaraz fachowca do spraw wodnych. Kammler natychmiast odda mi take do dyspozycji najpotrzebniejsze materiay. Robi wszystko, aby mi pomc, jednak skutki wojny daway si ju wwczas wyranie odczu. Najpilniej potrzebnych materiaw budowlanych nie mona byo - mimo priorytetu - dosta w potrzebnej iloci. Budowanie w Owicimiu byo cig mk: kiedy si przypuszczao, e pewn budow mona ruszy wreszcie z miejsca, to po pewnym czasie musiao si j na pewno wstrzyma z powodu braku materiaw, gdy brakowao wanie tego, co byo najbardziej potrzebne. Kammler pomaga mi zawsze, gdzie tylko mg. Okrawa inne, take wane budowy, aby tylko pcha naprzd Owicim, a wszystko to jednak byo tylko kropl na gorcy kamie - nie wystarczao nigdy. Wydarzenia byy przecie silniejsze. Kammler widzia rozpaczliwy stan obozu take w pniejszym czasie, improwizowa, dopomaga prowizorycznymi rozwizaniami, ciga fachowcw z wszystkich dziedzin budownictwa. Wszystkie jego wysiki nic nie pomagay. Nie mg nady z napywem winiw, a tym mniej przecign go. Kammler na pewno niczego nie zaniedba, aby polepszy warunki budowlane w Owicimiu-Brzezince. Mia zrozumienie dla wszystkiego, pomaga, gdzie mg, ostatecznie jednak by tak samo bezsilny wobec rozwoju miejscowych wypadkw jak ja sam. Take i w innych obozach koncentracyjnych Kammler pomaga, jak tylko mg. Uszczupli niejeden kontyngent przeznaczony dla budownictwa przemysu zbrojeniowego, dzi mona ju o tym mwi - wwczas Reichsfhrer SS oddaby go za to pod sd wojenny. Kammler wiedzia dobrze, e tylko zdrowi winiowie byli w peni zdolni do wydajnej pracy w przemyle zbrojeniowym, zwaszcza za do wyniszczajcej pracy pod ziemi, a prac t pniej sam kierowa. Kammler rozmawia ze mn czsto o wszelkich aktualnych sprawach winiw. Wiele razy przy nadarzajcej si okazji rozmawia rwnie z Reichsfhrerem SS. Ten jednak zbywa go tym, e to nie jest
337

W padzierniku 1941 r.

jego sprawa, mimo e Kammler wielokrotnie powtarza, i z tymi ptrupami nie bdzie mg wyprodukowa ani jednej broni V. Kammler mia za zadanie budowa, budowa, budowa dla przemysu zbrojeniowego, wojska, policji, ktrej cae budownictwo rwnie musia przej, dla obozw koncentracyjnych, dla celw specjalnych Reichsfhrera SS i znw dla przemysu zbrojeniowego oraz w celu przeniesienia przedsibiorstw pod ziemi. Od ministra pracy Sauckla nie dosta wikszej liczby si roboczych, a wic w przewaajcej mierze znw winiowie, i to w jakim stanie. Z tymi ludmi mia Kammler dokonywa rzeczy niezwykych i dotychczas niebywaych, jak tego da Reichsfhrer SS. Bro V miaa by produkowana w przeraajcych ilociach, gwnie przez winiw. Kammlera na pewno nie byo atwo zama, ale przy takich wymaganiach take i on niejednokrotnie upada na duchu. Pracowa, pracowa, zdziera bez liku kierownikw budowy i wsppracownikw. Nie atwo byo pracowa pod jego zwierzchnictwem, wymaga za duo pracy. Przy pracach pod ziemi mia olbrzymie penomocnictwa, mia swoje placwki Stapo z sdami specjalnymi, ktre jak najostrzej wystpoway przeciw prbom sabotau, obojtnie, czy sabotayst by dyrektor, inynier, kierownik budowy, fachowiec niemiecki, obcy robotnik czy wizie. Reichsfhrer SS da dotrzymania terminw, ktre zameldowa Fhrerowi. Kammler czsto znajdowa si w cikim pooeniu, jednak dziki swej niesychanie twardej woli i operatywnoci jako tako nada z budowami podziemnymi, chocia wszystko byo spnione prawie o dwa lata. Z produkcj doszo si waciwie zaledwie do pierwszych wyrobw, gdy rozpocza si wielka ofensywa powietrzna, ktra uczynia wszelk dalsz prac prawie zupenie iluzoryczn. Kammler dokona jeszcze rzeczy godnych uwagi przy produkcji V 1 i V 2 i powierzone mia rwnie przez Fhrera zastosowanie tej broni. Kammler stworzy z onierzy i oficerw wszystkich rodzajw broni dywizj do specjalnych porucze i wystrzela wszystko, co tylko mona byo wyprodukowa. Z kadym jednak dniem kurczyo si to, poniewa codziennie bombardowano przemys pomocniczy albo szlaki transportowe. Na terenie Mittelbau, gdzie produkowano najwicej czci broni V, leay tysicami pfabrykaty lub prawie gotowe pociski i tarasoway wszystko. Take gotowe pociski dochodziy tylko czciowo do wyrzutni, gdy codziennie lotnictwo nieprzyjacielskie bombardowao koleje. Na danie Kammlera powstay kolejowe brygady budowlane. Byy to druyny robocze majce do 500 winiw, ktre natychmiast wyruszay w specjalnie wyposaonych pocigach towarowych na miejsce, gdzie zbombardowana zostaa linia kolejowa, aby jak najszybciej przywrci j do stanu uytkowego. Brygady te miay specjalny sprzt i dokonyway powanej pracy. Winiowie byli specjalnie dobierani i yli w tych pocigach znacznie lepiej ni w obozie. Byli jednak stale naraeni na naloty i ponosili znaczne straty. To samo dotyczyo stray. Wojna przybraa rzeczywicie charakter totalny. Take brygady budowlane zawdziczaj swoje powstanie Kammlerowi. Te druyny robocze zoone z winiw - do 1 200 ludzi - byy uywane w wikszych miastach na zachodzie i w Berlinie do jak najszybszego usuwania skutkw bombardowania w zakadach o podstawowym znaczeniu. Miay one take usuwa po nalotach gruzy z wielkich arterii komunikacyjnych.

Na pocztku 1944 r. polecono Kammlerowi wybudowanie Gwnej Kwatery Fhrera w stoku skay przy poligonie Ohrdruf w Turyngii w tak krtkim terminie, e w tym czasie mona byo zaledwie opracowa plany. Reichsfhrer SS rozkaza, e ze wzgldu na utrzymanie tajemnicy zatrudnieni maj by przy budowie tylko winiowie. Miao by zatrudnionych okoo 30 tysicy winiw. Liczb t mona byo osign w najwikszej czci z Owicimia, spord spdzonych tam ydw. Bardzo wielu z nich przybyo na miejsce budowy ju w stanie cakowitego wyczerpania. Zakwaterowanie w namiotach, ziemiankach, barakach i innych prowizorycznych pomieszczeniach, niewystarczajce wyywienie i wkrtce podarte ubranie nie polepszay ich stanu i gdy rzeczywicie z trudem przepracowali kilka dni lub kilka tygodni, umierali. To zatrudnienie winiw, nakazane przez Reichsfhrera SS i wielokrotnie przez niego kontrolowane, pochono tysice ludzkich istnie bez konkretnych osigni. Budowa nie zostaa ju ukoczona. Winiono za to Kammlera - on robi, co mg, aby najgorsze niedocignicia usun. Winny natomiast by Reichsfhrer SS ze wzgldu na swoje niemoliwe do zrealizowania przyrzeczenia i dlatego, e nie chcia widzie wystpujcych trudnoci. Kammler by niestrudzony w pracy, peen pomysw, zdawa sobie spraw z rzeczywistoci, w lot dostrzega wszystkie szkody, na wskro przenika swoich wsppracownikw, jednake wymaga od nich wiele, a do ostatecznych granic. Sdzi, e si mona uzyska nawet najbardziej nieprawdopodobne osignicia, ale pod koniec wojny musia si przekona, e wojna bya od niego silniejsza. W yciu osobistym by bardzo prosty i skromny. Jego stosunki rodzinne ukaday si pomylnie.338 H. W listopadzie 1946 r.

Karl Bischoff
Drugi, ale faktyczny kierownik budowy obozu koncentracyjnego Owicim - SS-Sturmbannfhrer Karl Bischoff. Bischoff zosta cignity za Kammlerem z lotnictwa i powoany od 1.X. 1941 r. na kierownika budowy w Owicimiu. Bischoff by przez wiele lat w lotnictwie, podczas wojny w 1940-1941 r. budowa lotniska we Francji i Belgii i najczciej posyano go tam, gdzie nie byo waciwych postpw. Bischoff by uporczywym, zaartym i upartym fachowcem budowlanym. Patrzy na wszystko tylko z punktu widzenia fachowca budowlanego. By zwierzciem roboczym i wymaga take od wszystkich swoich podwadnych cakowitego oddania si pracy. W dziedzinie techniczno-budowlanej sprosta kadej sytuacji. W sprawach organizacyjnych by specem, ale jeszcze wikszym specem w dostarczaniu materiaw budowlanych. Bischoff nabywa wszystko, co tylko mona byo zebra na terenie Niemiec i krajw okupowanych. Stale mia w rozjazdach kilku agentw skupu.
338

Mia zgin jako dowdca dywizji w walkach o Berlin. Brak potwierdzenia tej wiadomoci.

Zaraz na pocztku zorientowa si waciwie w krytycznej sytuacji Owicimia i stale powica si cakowicie, przy czym posuwa si czsto a do brutalnoci, aby pcha naprzd budownictwo owicimskie. Wielokrotnie dochodzio do ostrych star midzy Bischoffem a mn, poniewa czsto nie chcia uzna koniecznej zmiany kolejnoci w budowaniu, do czego byem zmuszony na skutek nowych wydarze. Albo ze wzgldw techniczno-budowlanych inaczej ni ja ocenia sytuacj, albo chcia zatrudnia winiw na jakim innym miejscu, co ja znowu ze wzgldw bezpieczestwa musiaem odrzuci. Punktem zapalnym midzy nami bya take sprawa zatrudniania cywilnych si roboczych, bez ktrych - jak sdzi Bischoff - nie mona si obej. Ja natomiast protestowaem, szczeglnie przeciwko ich duej liczbie, ze wzgldu na zwizane z tym niebezpieczestwo utrudnienia dozoru. I tak stale dochodzio pomidzy nami do star, ktre czsto mogy by zlikwidowane dopiero wskutek upomnie Bischoffa przez Kammlera. Ale mimo wszystko Bischoff pracowa przy rozbudowie Owicimia jak optany. Jaki czas by zastpczo zatrudniony przy budowie Mittelbau; nie spocz, dopki znw nie znalaz si w Owicimiu, mimo e w Mittelbau mia due moliwoci awansu. Chocia nabywa duo materiaw budowlanych, legalnie czy nielegalnie, i dogadywa si z IGFarbenindustrie, to jednak nie wystarczao ich do usunicia brakw owicimskich. Wszyscy kierownicy urzdw wymylali na niego, gdy sdzili, jakoby on zaniedbywa budowy wanie ich placwek. Stale prowadzi wojn ze wszystkimi. Z pracy winiw nigdy nie by zadowolony, gdy by zdania, e winiowie pracuj za mao wydajnie - od tego nigdy nie mona go byo odwie. Take o wiele za duo wymaga w pracy. Stale mia za mao winiw do pracy. Du cz winy, jeli chodzi o brak postpu w robotach budowlanych, przypisywa niewystarczajcej i zej pracy winiw, aby przez to mie wytumaczenie niedotrzymania wyznaczonych terminw. Zrobi dla Owicimia wszystko, co byo w jego mocy. Nikt inny nie mgby osign wicej.339 H. W listopadzie 1946 r.

Richard Baer
Sturmbannfhrer Baer340 pochodzi z Bawarii. Do oddziau wartowniczego obozu koncentracyjnego Dachau przyby w 1933 r.; w okresie pniejszym peni sub rwnie i w innych obozach. W 1939 r. przeszed do dywizji Trupich Gwek, w ktrej pozosta do czasu swej kontuzji. Poniewa nie nadawa si ju do suby wojskowej, przeniesiono go w 1942 r. do obozu koncentracyjnego w Neuengamme, gdzie zosta adiutantem. W 1943 r. na skutek stara Maurera przeniesiono go
339

Za osignicia te zosta Bischoff odznaczony przez Hitlera w dniu 30.1.1944 r. wojennym krzyem zasugi z mieczami (rozkaz garnizonowy nr 8/44 z dnia 25.2.1944 r.). 340 SS-Sturmbannfhrer Richard Baer (ur. 9.9.1911 r.), czonek NSDAP (nr 454991) i SS (nr 44225).

w charakterze adiutanta do mnie, do Owicimia. Jednake ju w trzy dni pniej zostaje odwoany, poniewa Pohl chcia go mie za swego adiutanta. Po raz ktry znowu Pohl nie mg znie widoku swego adiutanta i zada najlepszego adiutanta, jakiego mona by znale w zasigu WVHA. Zdaniem Glcksa i Maurera by nim Baer i dziki temu znalaz si on przy Pohlu. Niebawem Baer zdoa zaskarbi sobie ask i pene zaufanie szefa Gwnego Urzdu oraz zdoby tak pozycj, jakiej nie osign dotychczas aden adiutant Pohla. Mia on Pohla tu pod rk i potrafi po mistrzowsku wpywa na Pohla i dopty wmawia mu swe yczenia i pogldy, dopki w nie uzna ich za swoje wasne. Baer by zrczny, mia dar wymowy i umia postawi na swoim. Poczyna sobie z szefami grup urzdw i urzdw tak, jakby to byli jego podwadni, czyni to jednak zawsze w sposb zrczny, aby ich nie obrazi. Poniewa wkrtce roznioso si, jak pozycj Baer zajmowa u Pohla, przeto kady, kto chcia cokolwiek uzyska u Pohla, stara si - niezalenie od zajmowanego stanowiska - przypodoba si Baerowi. Na skutek tego Baer sta si ponad miar grymany, dny wadzy, egzaltowany. Zacz nawet dziaa na wasn rk. Lecz Pohl mia do niego pene zaufanie i nazywa go swoim przyjacielem! Prby zwrcenia uwagi Pohla na machinacje Baera nie udaway si i, co wicej, godziy rykoszetem w dziaajcego w dobrej wierze doradc. Take Glcks i Maurer gorzko aowali pniej, e zaproponowali Baera na stanowisko adiutanta, a nastpnie nawet na nastpc Liebehenschla. Kiedy Liebehenschel musia odej z Owicimia, mianowano Baera jego nastpc. Baer zdawa sobie spraw, e jeliby postpowa tak w dalszym cigu, to pewnego dnia musiaoby doj do pornienia z Pohlem. Dlatego wola wycofa si w odpowiednim momencie na bezpieczne stanowisko, ktre zarazem oznaczao dla niego moliwo awansu i wybicia si. Jednoczenie zostaje take awansowany na Sturmbannfhrera. Pohl odmwiby tego komu innemu ze wzgldu na krtki sta oraz wiek. Baer zachowa si w najwyszym stopniu nietaktownie w stosunku do Liebehenschla oraz jego drugiej ony w czasie przeniesienia Liebehenschla. Kto inny na miejscu Liebehenschla bez wahania pocignby Baera do odpowiedzialnoci. W czerwcu 1944 r. Baer obj sub jako dowdc garnizonu i komendant obozu Owicim I.341 Ja sam miaem zaszczyt wprowadzi go na to stanowisko i poinstruowa. Jego zdaniem jednak nie byo to konieczne, wszak mia wystarczajce dowiadczenie w sprawach dotyczcych obozw koncentracyjnych! Ja za miaem mao sposobnoci, aby go zapozna z wszystkimi nieprawdopodobnymi niemal stosunkami. On sam widzia ju to wszystko i ju sobie z tym poradzi. Podczas prawie trzymiesicznego mego pobytu w Owicimiu w 1944 r.342 nie poprawi niczego, nie zada sobie nawet najmniejszego trudu w tym kierunku. Mia inne zainteresowania: czsto polowa, uprawia rybowstwo, wyjeda na spacery. Baer uwaa, e jako adiutant Pohla do si ju napracowa, a obecnie potrzebny mu jest odpoczynek. Sta si bardzo butny i niekoleeski.
341

Liebehenschel odszed do Lublina dnia 8.5.1944 r. i w tym dniu obj po nim funkcje dowdcy owicimskiego garnizonu SS H (rozkaz garnizonowy nr 14/44). Baer obj funkcje komendanta obozu Owicim I w dniu 11.5.1944 r. (rozkaz garnizonowy nr 15/44), a funkcje dowdcy garnizonu w dniu 29.7.1944 r. (rozkaz garnizonowy nr 20/44). 342 W czasie od pocztku maja do koca lipca.

Nie troszczy si w ogle o akcj ydowsk i pozostawi to mnie. Nie troszczy si te wiele o odtransportowanie zdolnych do pracy . Chyba e Pohl troch natarczywiej dawa zna o sobie. Musiaem kilkakrotnie osobicie interweniowa w dyrekcji kolejowej w Opolu, aby usun przeszkody w podstawianiu wagonw. W kadym razie nieradosna wsppraca. Swoich dwch innych komendantw obozw - Kramera343 i Schwarza - niemal e nie widywa. Dowiadywali si oni o nim przewanie tylko za porednictwem rozkazw garnizonowych. O winiw troszczy si bardzo mao, zreszt nie mia na to wcale czasu. Poniewa by bardzo kapryny, zmienia cigle pogld na te sprawy. Wszak od winiw by Schutzhaftlagerfhrer i Rapportfhrer. Honorowa rozkazy i zarzdzenia Urzdu D jedynie o tyle, o ile mu one odpowiaday. Wszak mg sobie bez ogrdek pozwoli na zaniedbania. Glcks nic nie podj przeciw niemu, rwnie Maurer nie reagowa, gdy kilkakrotnie z tego powodu dozna przykrej odprawy od Pohla. Na rozkaz Pohla naleao w sposb gruntowny przygotowa ewakuacj Owicimia. Ja sam musiaem Pohlowi dokadnie spisa wszystkie te punkty, o ktrych naleao przy tym bezwarunkowo pamita. Baer mia przeszo dwa miesice na to, aby poczyni potrzebne w tym kierunku przygotowania. Nie zrobi niczego. W tym, co si obecnie znalazo, le tego najlepsze dowody. Gdy od Schmausera przyszed rozkaz ewakuacji, Baer wsiad akurat w por w najlepszy i najwikszy samochd i oderwa si do Gro Rosen, aby tam wykona prace przygotowawcze. Ewakuacj i odtransportowanie pozostawi Krausowi344 i Hlerowi: niech sobie radz, jak mog. Przy planowej i dobrze przemylanej ewakuacji nie powstayby sytuacje, jakie obserwowaem 4 dni pniej na szosach i kolejach lska i Sudetw. Otrzymaem od Pohla rozkaz udania si tam, aby ewentualnie ingerowa w przypadku, gdyby Baer nie mg upora si z trudnociami, a rwnie i dlatego, poniewa Pohl nie otrzymywa od Baera adnych meldunkw. Ingerowa ju nie mogem: mogem ju tylko stwierdza istniejcy stan. Po powrocie zdaem spraw Pohlowi, przedstawiajc sytuacj bez adnych wzgldw i zgodnie z rzeczywistoci. Bez skrupuw napitnowaem zachowanie si samego Baera. Pohl zamyli si, lecz nie powiedzia sowa. W kilka dni pniej mianowano Baera komendantem Mittelbau, a Schwarza, ktry mia si tam uda, zaszczycono aosnymi szcztkami Natzweiler. Gdy w Mittelbau zrobio si niespokojnie i ataki powietrzne przybray tam na intensywnoci, Baer zwichn nog i dla kuracji wycofa si do Styrii, znowu pozostawiajc samego Hlera, ktry musia - stosownie do rozkazu - przebi si do Bergen-Belsen. Oto krtki rys dziaalnoci Baera jako komendanta obozu w Owicimiu i Mittelbau. H. W listopadzie 1946 r.

343

SS-Hauptsturmfhrer Josef Kramer, od maja 1944 r. komendant obozu koncentracyjnego Owicim II (Brzezinka), a nastpnie, od 1.12.1944 r. obozu w Bergen-Belsen. Wyrokiem sdu brytyjskiego w Lneburgu z dnia 17.11.1945 r. skazany zosta na kar mierci i stracony 344 SS-Sturmbannfhrer Franz Xaver Kraus (ur. 27.9.1903 r.), czonek NSDAP (nr 405816) i SS (nr 16299). Od 1935 r. peni sub w rnych obozach koncentracyjnych (midzy innymi w Esterwegen, Lichtenburg, Oranienburg) oraz w Inspektoracie Obozw Koncentracyjnych. Do obozu owicimskiego przyby w kocu 1944 r. Wyrokiem Najwyszego Trybunau Narodowego z dnia 22.12.1947 r. zosta skazany na kar mierci

Willi Burger
Szefem Urzdu DIV w WVHA by SS-Sturmbannfhrer Willi Burger.345 Burger pochodzi z Bawarii i by starym czonkiem partii i SS. Podobnie jak Maurer wczenie przeszed do administracji SS, a jednoczenie pracowa jako kontroler rachunkowy w Urzdzie Kontroli. Do koca 1939 r. pracowa w rnych placwkach WVHA. Z chwil utworzenia dywizji Trupich Gwek zosta do niej przydzielony. Najpierw by zatrudniony jako oficer administracyjny batalionu, pniej jako IVa w puku.346 W kocu 1941 r. przeniesiono go na miejsce Hauptsturmfhrera Wagnera, ktrego wysano na front na stanowisko Burgera. W ten sposb dosta si Burger do Owicimia i przynis z sob rne nawyki frontowe, m. i. take zwyczaj uywania duych iloci alkoholu. Burger by tgim pracownikiem i to, do czego si zabra, miao rce i nogi. Lecz brakowao mu dowiadczenia w sprawach obozw koncentracyjnych i musia si dopiero uczy. Byo to niekorzystne dla Owicimia, poniewa w tym czasie liczba winiw niesamowicie szybko wzrastaa. Burger czyni wszystko, co mg, aby sprosta zadaniu. Wskutek swojej dugoletniej pracy w WVHA mia on tam wielu dobrych znajomych i dziki temu uzyskiwa rne przydziay i zezwolenia, lecz i on nie mg da sobie rady w zwizku ze wzrostem liczby winiw. Na dobitek ograniczenia wojenne znacznie wzrosy. Czy chodzi o odzie, czy o wyywienie, wszdzie braki albo zmniejszanie przydziaw. Burger improwizowa wiele, tego si nauczy na froncie, a mia take czujne oko. Lecz i on nie mg by wszdzie, a jego cay personel administracyjny nie by wiele lepszy od personelu obozowego lub komendy. Byo tam sporo takich, ktrzy zawiedli, i z tego powodu powstaway nieporzdki, ktre by nie powstay, gdyby pracowali tam uczciwi i odpowiedni podoficerowie. Gwnym terenem dziaania Burgera bya Kanada. Si chcia on zawsze nady za akcjami i by z prac na bieco. To mu si jednak nigdy nie udao, tak jak nigdy nie potrafi zapobiec kradzieom, mimo najbardziej wyrafinowanych kontroli, ktre wprowadzi i nad ktrymi sam dostatecznie czuwa. Burger mia zdolnoci do samodzielnego dziaania i wiele mi tym pomg, chocia dochodzio kilkakrotnie do star midzy nami. Burger by twardy, zacity i uparty, typowy Bawarczyk. Na pocztku 1943 r. przeniesiony zosta przez Pohla jako DIV do Amtsgruppe D. Stanowisko to przez duszy czas nie byo obsadzone. Zadania jego wykonyway odpowiednie urzdy lub DI. Z powodu szybkiego rozrastania si wszystkich obozw Urzd DIV sta si znowu konieczny. Burger szybko si tam zorientowa. Dziki nabytym ju wiadomociom o obozach koncentracyjnych i dowiadczeniom pomg duo wszystkim obozom koncentracyjnym, oczywicie o ile to wwczas jeszcze byo moliwe. Podczas podry subowych zawsze dostrzega szybko i trafnie potrzeby i zaradza im, jeli to jeszcze byo moliwe. Take i dla Owicimia wiele uczyni, gdy wiedzia, e tam wszystkiego byo potrzeba i e
345

SS-Sturmbannfhrer Willi Burger (ur. 19.5.1904 r.), czonek NSDAP (nr 1316366) i SS (nr 47285). Wyrokiem Sdu Wojewdzkiego w Krakowie z dnia 9.4.1952 r., zmienionym przez Sd Najwyszy w czci dotyczcej wymiaru kary, zosta skazany na 8 lat wizienia. 346 Oficer Ia w puku (pierwszy oficer operacyjny) peni funkcje szefa sztabu puku. Oficer IVa by zastpc Ia.

tam kada pomoc bya najbardziej pilna. Nie byo dnia, w ktrym by nie zajmowa czasu wyszym urzdom sprawami Owicimia. Kiedy Burger i ja spotkalimy si w domu, od razu przedmiotem rozmowy bya pomoc dla Owicimia. A przecie wszystko byo ju za pno i nadaremnie. Ze wzgldu na uywanie duych iloci alkoholu i przesadn koleesko oraz sw dobroduszno nie mia on duego powaania u Pohla i z tego te powodu nie awansowa, od 1941 r. by Sturmbannfhrerem. H. W listopadzie 1946 r.

Karl Ernst Mckel

SS-Obersturmbannfhrer Karl Mckel 347 by nastpc Burgera na stanowisku szefa zarzdu administracyjnego garnizonu w Owicimiu. Mckel pochodzi z Saksonii. By on bardzo starym czonkiem partii i mia te bardzo niski numer w SS. Ju bardzo wczenie, na dugo przed przejciem wadzy, zosta etatowym pracownikiem w subie administracyjnej SS i pracowa w swoich stronach rodzinnych w jednostce i w okrgu SS. W 1933 r. przeszed do szefostwa administracji SS i pracowa w tym urzdzie pniejszym WVHA - do 1941 r. w rnych dziaach administracji. Z chwil zorganizowania przez Pohla urzdw W, Mckel zosta szefem urzdu WIII, skupiajcego wszystkie przedsibiorstwa brany spoywczej i przedsibiorstwa podobne. Jego specjalnym zadaniem byo przejecie i rozbudowa rozlewni wd leczniczych, ktre w czasie wojny rozrosy si do niebywaych rozmiarw wskutek wprost niewykonalnych zapotrzebowa frontu i szpitali na wody mineralne; Mckel sta si fachowcem w tej dziedzinie. Szybki rozrost wszystkich wytwrni artykuw spoywczych oraz zakadanie nowych piekarni i przetwrni misa na caym terenie Rzeszy, a pniej i na terenach okupowanych, w celu zaopatrywania formacji wojskowych SS - byy rwnie uwarunkowane przez wojn. Mckel mia do roboty przy administrowaniu tymi licznymi przedsibiorstwami, ale zajmowa si tylko stron techniczno-administracyjn. Mckel z wasnej inicjatywy nie stworzy niczego godnego uwagi. To nie leao w jego naturze. atwo poddawa si sytuacji, chocia sam by bardzo pracowity. Mckel by spokojnym, ale nieco wygodnym czowiekiem, ktry najpierw pozwala, eby wszystko walio si na niego, a dopiero pniej zaczyna przeciwdziaa. By on take bardzo uparty i niechtnie pozwala wtrca si do swoich spraw.

347

SS-Obersturmbannfhrer Karl Ernst Mckel (ur. 9.1.1901 r.), czonek NSDAP (nr 22293) i SS (nr 908). Wyrokiem Najwyszego Trybunau Narodowego z dnia 22.12.1947 r. zosta skazany na kar mierci.

Stosunki z Pohlem nie ukaday si dobrze, gdy Mckel pracowa za wolno i bez rozmachu. Mckel ju na pocztku wojny chcia pj na front lub przej do jakiejkolwiek placwki formacji wojskowych SS. Przedsibiorstwa W byy prowadzone przez oficerw zwykej SS. - Jednake Pohl stale to odrzuca. W kocu po ostrym starciu Pohl zezwoli Mcklowi przej w 1941 r. do formacji wojskowych SS. Musia on jednak zrezygnowa ze swego stopnia - by SS-Oberfhrerem zwykej SS - i jako zwyky SS-man zaczyna przeszkolenie w batalionie zapasowym suby administracyjnej w formacji wojskowej SS. Pniej by stopniowo awansowany, peni take sub w batalionie zapasowym i wiosn 1943 r. przyby do obozu koncentracyjnego Owicim. Mckel w zwizku z prac w przedsibiorstwach brany spoywczej zapozna si ju z obozami koncentracyjnymi, ale administrowanie obozem koncentracyjnym, do tego takich rozmiarw jak Owicim, nie byo dla niego atwe. Take jego brak lotnoci w zetkniciu z nowymi zadaniami sprawi, e upyno sporo czasu, zanim wcign si do pracy w Owicimiu. Sub sw peni i dobrze i le; stara si, jak potrafi, podoa wszystkiemu. Stosunki w Owicimiu wymagay jednak wicej. Ja pomagaem mu, gdzie tylko mogem - z koleeskoci w stosunku do niego gdy by zbyt dobrodusznym koleg. Jednake Mckel nie dawa sobie rady. Poza kilkoma dobrymi pracownikami mia mao pomocy od swego stale rozrastajcego si sztabu. Poniewa sam by mao spostrzegawczy, wszdzie go nabierano i oszukiwano. Mckel mia mod on, ale ich poycie maeskie nie byo dobre. Dlatego zacz coraz wicej pi, czsto caymi dniami i wtedy naturalnie do niczego si nie nadawa. Za czasw Liebehenschla przybrao to na sile, kiedy to obaj starali si razem utopi w alkoholu swoje troski. Zasadnicz prac wykonywa jego zastpca, SS-Hauptsturmfhrer Polenz tak jak potrafi. Za czasw administracji Mckla nie dokonano niczego zasadniczego ani nie poprawiono stosunkw w Owicimiu, ktre stay si nie do zniesienia. Gdy zarzd administracyjny garnizonu usamodzielni si i przeksztaci w zarzd centralny, Mckel uwaa za swj specjalny obowizek strzec samodzielnoci swego urzdu. Ale nie by w stanie ogarn caoci swych bardzo rnorodnych zada. Jego podwadni dalej partaczyli wedug swego widzimisi i cieszyli si, e mieli takiego dobrego szefa. H. W listopadzie 1946 r.

Joachim Caesar

SS-Obersturmbannfhrer dr Caesar348 by kierownikiem gospodarstw rolnych przy obozie koncentracyjnym w Owicimiu. Dr Caesar studiowa rolnictwo, by dyplomowanym agronomem. Pracowa kilka lat w Pastwowym Instytucie Uprawy Rolin i by fachwcem w tej dziedzinie. Po przejciu wadzy by najpierw burmistrzem w Holsztynie, a w 1934 r. przeszed jako pracownik etatowy do Urzdu Szkoleniowego SS i wkrtce zaj tam kierownicze stanowisko. By on redaktorem odpowiedzialnym zeszytw szkoleniowych dla SS, a pniej wszystkich publikacji, ktre byy wydawane przez Urzd Szkoleniowy. W pocztkach wojny zaoy pierwsze biblioteczki polowe formacji wojskowych SS. W tym celu w warsztatach obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen zostay przebudowane due autobusy na ruchome ksigarnie polowe. Przy tej okazji poznaem Caesara bliej. Caesar mia bardzo wysokie mniemanie o sobie oraz o swych wiadomociach i zdolnociach. Do tego by nieustpliwy i niechtnie uznawa cudze zdanie. By on czowiekiem o niebywaej ambicji i chcia zawsze odgrywa decydujc rol. Caesar mia natur typowego wadcy stojcego ponad wszystkim. W ten sposb traktowa te swoich podwadnych. Mimo wszystko by jednak dobroduszny i czasami mg by dobrym koleg. Niechaj jeden wypadek owietli ca jego postaw. W zwizku z prac przy zmotoryzowanej ksigarni polowej bywa czsto w Sachsenhausen i ktrego wieczoru siedzielimy razem w kasynie oficerskim obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. Byo tam wwczas obecnych sporo wyszych oficerw zwykej SS, ktrych powoano do odbycia suby, a ktrzy poza tym zajmowali powane stanowiska w yciu pastwowym i gospodarczym. Caesar sprowadzi rozmow na temat planw osiedleczych Reichsfhrera SS na wschodzie. Pogldy na to zagadnienie byy bardzo sprzeczne. Caesar uwaa, e w szerokim zakresie i dokadnie zna plany Reichsfhrera SS. Sta on na stanowisku, e terenami wschodnimi mona zawadn nie przez osiedlanie chopw, jak chcia tego Reichsfhrer SS, lecz tylko za pomoc wielkich, rozlegych latyfundiw, ktre powinno si oddawa w lenno ludziom energicznym, przewidujcym, ludziom o duym rozmachu. Tylko takie natury wadcze - majce odpowiednie oparcie w rozlegych posiadociach ziemskich - byyby w stanie opanowa na zawsze wschodnie narody sowiaskie. Prawie nikt z obecnych nie mg mu przyzna racji, wikszo widziaa w zdrowym stanie chopskim gwarancj dalszego istnienia i rozprzestrzeniania si narodu niemieckiego. W 1941 r. Caesar zorientowa si, e ani w Urzdzie Szkoleniowym, ani w Urzdzie Gwnym nie moe ju zrobi kariery. Poza tym kilkakrotnie posprzecza si z szefem Urzdu Gwnego i dlatego rozglda si za innym polem dziaania. Przez Obersturmbannfhrera Vogla, szefa Urzdu WV, ktrego zna z czasw swej pracy w rolnictwie, dosta si Caesar do Pohla. Pohl od razu by nim zachwycony ze wzgldu na jego ujmujc powierzchowno i zachowanie si. Pohl dojrza w nim od razu - na propozycj Vogla odpowiedniego czowieka dla szeroko zakrojonych planw dowiadcze rolnych Reichsfhrera SS w Owicimiu.
348

SS-Obersturmbannfhrer (Fachfhrer) dr Joachim Caesar (ur. 30.5.1901 r.), czonek NSDAP (nr 626589) i SS (nr 74704). Do Owicimia przyby w lutym 1942 r. (Dok. Norymb. NO-3572/76) i awansowa tam w dniu 30.1.1944 r. na SS-Obersturmbannfhrera (rozkaz garnizonowy nr 8/44).

Tak przyby Caesar do Owicimia jako kierownik gospodarstw rolnych, wyposaony w szerokie penomocnictwa, a jego stosunek subowy wobec mnie nigdy - take i pniej - nie zosta w caej peni wyjaniony. Jego zdaniem w Owicimiu wszystko byo dotychczas we wszystkich sprawach rolnych zrobione le. Chcia wszystko przewraca. Poza zasadniczymi i odpowiadajcymi planom Reichsfhrera SS sprawami pozostawiem mu woln rk. Nasze zapatrywania na zagadnienie rolne bardzo rniy si, najczciej byy sprzeczne. On by teoretykiem, a ja praktykiem, on - namitnym hodowc rolin z szerok wiedz i du praktyk laboratoryjn, ja - rolnikiem i hodowc zwierzt wedug starych tradycji i dowiadcze praktycznych. Dochodziy do tego nasze sprzeczne pogldy na prawie wszystkie problemy yciowe. Nigdy nie moglimy si porozumie, mimo e z mojej strony nie brakowao dobrej woli. Jak ju wspomniaem, Caesar nie by ubianym zwierzchnikiem. Nie dlatego, aby by zbyt surowy lub wymaga za duo w pracy, lecz ze wzgldu na jego cae usposobienie. Uwaa wszystkich za gupcw, a tylko on by mdry. Osobliwe, e jego stosunek do winiw by zupenie inny. Wskutek swej dobrodusznoci wiele pobaa winiom, szczeglnie za winiarkom, i pozwala im robi, co si im podobao. Kapo darzy penym zaufaniem. Do tego walczy stale o cakowite podporzdkowanie mu winiw pracujcych w rolnictwie. W znacznej mierze przeprowadzi te i u Pohla, e ci winiowie byli zakwaterowani oddzielnie, w miar moliwoci w majtkach i w Rajsku. Jego winiowie zatrudnieni przy uprawie rolin znajdowali si pod specjaln ochron i wedug rozkazu Pohla musieli by specjalnie agodnie traktowani, aby nie naraa na szwank prac naukowych Caesara. Wrd tych winiw byo duo absolwentek uniwersytetw - gwnie francuskich ydwek - ktre traktowa prawie jak koleanki. Rozumie si samo przez si, e to doprowadzao do racego braku dyscypliny. W wypadkach koniecznego stosowania kar czu si Caesar osobicie dotknity. Caesar potrafi take postara si dla swoich winiw o najlepsz odzie. W laboratoriach z trudem mona byo odrni winiw od pracownikw cywilnych, szczeglnie wwczas, gdy przy badaniach nad koksagizem byo tam zatrudnionych wielu rosyjskich agronomw i naukowcw. U Pohla osiga Caesar wszystko, szczeglnie dziki temu, e potrafi go przekona o ogromnym znaczeniu owicimskich prac badawczych dla wszystkich dziedzin uprawy rolin. Poza tym konieczno uzyskiwania kauczuku naturalnego z rolin nalecych do rodzin brodawnika mieczowatego bya ju nieaktualna ze wzgldu na cige ulepszanie produktw Buny, a szczeglnie ze wzgldu na ich wiksz elastyczno. Ponadto w ogle nie byo rzecz moliw, aby ten i tak ju niewystarczajcy obszar niemiecki przeznaczony do produkcji ywnoci jeszcze bardziej zmniejszy przez zakadanie wikszych plantacji rolin kauczukowych. Tego Caesar nie widzia, on by wanie teoretykiem, by przejty swoj ide i nie widzia rzeczywistych potrzeb dnia powszedniego. Tak wic nigdy nie rozumia, e sprawy budownictwa dla rolnictwa musiay ustpowa pilniejszym oglnym interesom obozu.

Caesar y szczliwie w swoim drugim maestwie i mia dzieci. Ze swoj pierwsz maonk rozwid si, poniewa nie chciaa mie dzieci. Jego druga ona ubstwiaa go i umacniaa w jego postawie i traktowaniu ycia. Tragiczny los zabra mu j; zmara w 1942 r. w Owicimiu na tyfus. W 1943 r. oeni si ze swoj pierwsz laborantk, ktra najwicej chyba pomagaa mu przy pracach badawczych w Rajsku. By to dalszy cig drugiego maestwa - i ta ona patrzya w niego jak w Boga. Caesar nie mia adnego zrozumienia dla oglnych interesw caego obozu. Widzia uparcie tylko swoje specjalne sprawy rolnicze i upiera si przy rozkazie Reichsfhrera SS, wedug ktrego naleao pooy cay nacisk na szybki rozwj badawczych prac rolnych i zwizanych z tym koniecznych prac budowlanych. Wprawdzie widzia on chaotyczny stan w obozach, sysza te o tym od swoich ludzi i od winiw, jednake nie rozumia, e usunicie takiego stanu jest bardziej konieczne ni najpilniejsze prace budowlane w rolnictwie. H. W listopadzie 1946 r.

Ernst Robert Grawitz

SS-Obergruppenfhrer dr von Grawitz349 by naczelnym lekarzem SS i szefem Gwnego Urzdu Sanitarnego SS. Naczelnego lekarza SS znam od 1938 roku. Podczas mojej suby w Sachsenhausen by on kilkakrotnie w obozie na wizytacji. Poniewa szpital obozowy by wyposaony w najbardziej nowoczesny sprzt oraz cae jego urzdzenie byo wzorowe, naczelny lekarz SS chtnie pokazywa go komisjom lekarskim i uczestnikom kursw naukowych odbywajcych si w Berlinie oraz stale - suchaczom wojskowej akademii medycznej. Naczelny lekarz SS by ywym, czerstwym mczyzn o wielostronnej wiedzy praktycznej. Interesowa si wszystkim. Wedug moich obserwacji w Sachsenhausen i pniej w Owicimiu mia on take dobre oko; dobrze widzia, co robi jego lekarze i niczym nie da si zwie. Dwa razy by w Owicimiu, daty nie jestem w stanie okreli.350 Chcia wszystko widzie i wszystko te pokazywano mu. Pokazywaem mu take wszystkie najgorsze braki: przepenione szpitale, trupiarnie, a do wicej ni prowizorycznych urzdze do oczyszczania wody w Brzezince wcznie. Widzia on dokadnie cay przebieg zgadzania ydw a do spalenia w doach lub w krematoriach. Widzia brak
349

SS Obergruppenfhrer, dr med. prof. Ernst Robert Grawitz (ur. 8.6.1899 r.) czonek NSDAP (nr 1102844) i SS (nr 27483). 350 Lekarz obozowy dr Johann Kremer podaje w swym dzienniku, e Grawitz wizytowa obz owicimski dnia 25.9.1942 r.

lekarskiego nadzoru ze strony lekarzy SS, jak rwnie niedostateczne zaopatrzenie chorych i oglny stan zdrowia wszystkich winiw. Podczas obydwch wizytacji przyrzeka uczyni wszystko, co tylko bdzie w jego mocy, aby pomc - ale nic z tego nie wyszo. Take i on nie mg pomc. Penic wiele innych stanowisk honorowych, by von Grawitz take prezesem Niemieckiego Czerwonego Krzya. O ile wiem, by on take w tej organizacji bardzo aktywny. * W Gwnym Urzdzie Sanitarnym, ktry mu podlega i ktry sam zorganizowa, skupiay si wszystkie zagadnienia sanitarne SS. Moim zdaniem podlega mu take szef higieny formacji wojskowych SS, Oberfhrer dr Mrugowski351 ze swymi instytutami higieny. By on odpowiedzialny za wszystkie urzdzenia higieniczne, jak rwnie za wszystkie rodki zapobiegawcze w tej dziedzinie stosowane we wszystkich formacjach wojskowych SS. Jego gwnym terenem pracy w okresie wojny stay sie obozy koncentracyjne. Jego pupilem by i pozosta Owicim. Ju od 1940 r. bywa czsto w Owicimiu. Widzia od pocztku cay jego rozwj, pisa ostre sprawozdania do naczelnego lekarza SS i Reichsfhrera SS i odrzuca wszelk odpowiedzialno, jeeli nie zmniejszy si zagszczenia w obozie i nie zahamuje masowego napywu. Nic to nie pomogo - wszystko pozostao po staremu. Wprawdzie Mrugowski udzieli kierownictwu budowy kilku dobrych wskazwek oraz zaimprowizowa wiele praktycznych ulepsze, ale nie wystarczyo to do spowodowania zasadniczej zmiany warunkw zdrowotnych i sanitarnych. Jego Instytut Higieny w Rajsku odda due usugi przy zwalczaniu chorb zakanych i przy biecej kontroli wszystkich urzdze higienicznych, o ile sobie dobrze przypominam, to do 1942 r. gaz, cyklon B, ktry by uywany do dezynfekcji i do zagady ydw, sprowadzany by przez administracj obozu Owicim z firmy Tesch und Stabenow w Hamburgu. Od 1942 r. dostawa gazu trujcego dla formacji wojskowych SS bya regulowana centralnie przez szefa higieny formacji wojskowych SS, poniewa tylko on dysponowa przydziaami. A wic musia on stale dostarcza gaz do zagady ydw. Do 1943 r. firma Tesch und Stabenow bya jeszcze w stanie terminowo dostarcza kolej dane iloci. Na skutek wzmagajcej si z biegiem czasu ofensywy powietrznej byo to jednak czsto niemoliwe. Dlatego Owicim by niejednokrotnie zmuszony odbiera gaz z fabryki koo Dessau samochodami ciarowymi.352 Jak mi powiedzia prokurator angielski w Minden, ktry postawi w stan oskarenia wacicieli firmy Tesch und Stabenow za dostarczanie gazu dla Owicimia, stwierdzono na podstawie ksig firmy, e do Owicimia dostarczono ogem 19 000 kg gazu cyklon B.

351

SS-Oberfhrer, dr med. prof. Joachim Mrugowski (ur. 15.8.1905 r.), czonek NSDAP (nr 210049) i SS (25811). W procesie przed Amerykaskim Trybunaem Wojskowym w Norymberdze przeciwko lekarzom hitlerowskim zosta skazany na kar mierci, ktr wykonano 2.6.1948 r. przez powieszenie. W oryginale H bdnie podaje brzmienie nazwiska, piszc je: Mugrowski. 352 Zachowao si przekazane drog iskrow do Owicimia zezwolenie WVHA z 2.10.1943 r. na jazd 5-tonowym samochodem ciarowym z przyczepk z Owicimia do Dessau i z powrotem w celu przewiezienia materiaw potrzebnych do przesiedlenia ydw (tom 12 akt dochodze w sprawie Ha). Drugie takie zezwolenie, datowane 7.1.1943 r., opiewa ,na materiay do dezynfekcji.

Poza tym w Gwnym Urzdzie Sanitarnym SS istniaa Gwna Skadnica Sanitarna. Szefem jej by Sanittsfeldzeugmeister, SS-Gruppenfhrer dr Blumenreuter. Placwce tej przekazywano bieco co miesic zoto dentystyczne pochodzce z zagady ydw. Co tam z tym zotem robiono, nie mogem si nigdy dowiedzie. Tak samo musiay by oddawane tej placwce najcenniejsze leki pochodzce z transportw ydowskich. * Naczelny lekarz SS i prezes Czerwonego Krzya by, moim zdaniem, dokadnie poinformowany o tych sprawach. Take widzia on w Owicimiu usuwanie zagazowanym zotych zbw i przetapianie ich przez dentyst. * Samochody sanitarne znajdoway si w dyspozycji lekarza garnizonowego i on rwnie by uprawniony do wystawiania rozkazw jazdy. Poniewa w Owicimiu stale brakowao samochodw, najczciej nie mona byo dostarczy lekarzowi garnizonowemu adnego innego rodka lokomocji do jego wyjazdw do innych obozw w sprawach zaopatrzenia. Stopniowo weszo wic w zwyczaj, e do wszelkich wyjazdw subowych lekarza garnizonowego uywano samochodu sanitarnego. Przewoono nim nie tylko chorych z obozu do obozu, lecz czsto take i zmarych. Przewoono w ten sposb rodki opatrunkowe, sprzt i leki. Jedzili nimi lekarze i pomoc sanitarna do poszczeglnych obozw, do suby na rampie i do miejsc zagady. Z rampy ydzi niezdolni do chodzenia o wasnych siach byli przewoeni do krematoriw. Jeeli nie byo akurat do dyspozycji adnego samochodu ciarowego, brano stojcy tam samochd sanitarny. A poniewa suba sanitarna, ktrej obowizkiem byo wrzucanie gazu, czsto rwnie nie miaa czym przewie swych puszek z gazem na miejsce zagady, uywaa do tego samochodu sanitarnego, ktry i tak ju tam jecha z lekarzem. Poniewa z biegiem czasu samochody sanitarne uywane byy do kadego rodzaju przejazdw, gdy najczciej nie byo do dyspozycji adnego innego wozu, nikt si nad tym nie zastanawia, e tymi jazdami do miejsc zagady z ludmi przeznaczonymi na mier oraz z gazem profanuje si znak Czerwonego Krzya. adnego lekarza to nie razio. Nawet bardzo na te sprawy wraliwy dr Wirths nigdy o tym ze mn nie rozmawia. A ja sam take nigdy si nad tym nie zastanawiaem. H Krakw, w styczniu 1947 r.

Enno Lolling

Kierownikiem Urzdu DIII w WVHA by SS-Standartenfhrer dr Enno Lolling.353 Podczas wojny wiatowej dr Lolling by lekarzem sztabowym w marynarce. Po wojnie a do 1939 roku praktykowa jako prowincjonalny lekarz w Meklemburgii. Z powodu swej przynalenoci do SS zosta wcielony do formacji wojskowych SS z przydziaem do obozw koncentracyjnych. Pocztkowo by lekarzem obozowym w Dachau, a potem zosta przydzielony w charakterze naczelnego lekarza do Inspektoratu Obozw Koncentracyjnych. Po przejciu obozw koncentracyjnych przez Pohla Lolling zosta ponadto szefem spraw sanitarnych w WVHA. Dr Lolling by ju starszym panem, zmczonym i zuytym; by morfinist i chtnie pi. Podczas caego okresu suby nie dokona z wasnej inicjatywy niczego szczeglnego. Kieroway nim zawsze wydarzenia, odbywa wiele podry inspekcyjnych po wszystkich obozach. Nie zwraca jednak uwagi na adne potrzeby, nigdy rwnie nie zapozna si ze stanem zdrowotnym, a szczeglnie z oglnymi warunkami sanitarno-higienicznymi w obozach. Dopiero na skutek wybuchu epidemii lub w wyniku usterek, na ktre zwrci mu uwag Pohl, budzi si z bezczynnoci i pisa sprawozdania. Na nic wicej nie mg si zdoby. Od lekarzy obozowych da sprawozda itd., czytywa je uwanie, z kolei sam sporzdza obszerne sprawozdania dla Pohla i naczelnego lekarza SS. Przedstawia sumiennie wszystko to, co wyczyta w sprawozdaniach swoich lekarzy, ale nie opracowa adnego godnego uwagi wniosku w celu poprawy stosunkw lub choby zapobieenia zu. Zarwno Pohl, jak i Glcks kilkakrotnie prbowali si go pozby, zwaszcza w pierwszym okresie jego urzdowania. Zosta na duszy okres urlopowany z tym zamiarem, aby go zwolni z powodu znanej skonnoci do morfiny. Pozosta jednak nadal na swoim stanowisku, poniewa naczelny lekarz SS nie mia na jego miejsce adnego lepszego lekarza - wszyscy bowiem uyteczni lekarze SS byli albo na froncie, albo w szpitalach SS, brak za lekarzy by ju przed wojn przedmiotem staej troski. Ostatecznie jednak pogodzono si z nim i jego przymiotami. Nie by on traktowany powanie ani w WVHA, ani w Urzdzie D, ani tym bardziej przez lekarzy podlegej mu komrki. Chtnie stara si przybiera postaw surowego przeoonego, stawa si jednak wskutek tego tylko mieszny. Jego rozkazy wykonywano tylko w takim zakresie, w jakim uznawano je za suszne. Podczas inspekcji mona go byo atwo wprowadzi w bd, szczeglnie wtedy, co si najczciej zdarzao, kiedy go upojono alkoholem. Wprawdzie w Owicimiu bywa najczciej,354 nigdy jednak nie stwierdziem, eby w wyniku jego wszechstronnych inspekcji nastpi z jego inicjatywy jaki skutek. Jeeli w Owicimiu w dziedzinie sanitarno-lekarskiej rzeczywicie ulego co poprawie, to dokonywali tego sami lekarze obozowi. Doktor Wirths gorzko si przede mn uskara, e ze strony Lollinga nie spotyka si ani z pomoc, ani ze zrozumieniem. Do obowizkw Lollinga naleao rwnie czuwanie nad eksperymentami dokonywanymi na winiach. Wiedzia on dobrze o wszystkim, co podawano w sprawozdaniach, ale sam nie widzia niczego, nie widzia rwnie powanych naduy, ktre powstaway na skutek braku dozoru.

353 354

SS-Standartenfhrer dr Enno Lolling (ur. 19.7.1888 r.), czonek NSDAP (nr 4691483. i SS (nr 179765). Dr Johann Kremer zanotowa, e Lolling przyby do Owicimia w dniu 11.9.1942 r.

Na skutek braku lekarzy, coraz bardziej dajcego si odczuwa w toku wojny, naczelny lekarz SS mg przydziela do obozw koncentracyjnych albo takich lekarzy, ktrzy nie byli ju zdolni do suby frontowej na skutek choroby lub wyczerpania, albo te takich, ktrzy nie nadawali si na inne stanowiska z powodu zbyt podeszego wieku lub wtpliwej wartoci. Z winy tych wanie, czsto zupenie bezuytecznych osobnikw oglny stan sanitarno-higieniczny wszystkich obozw nie uleg poprawie. Lolling zwalnia takich niewaciwych lekarzy, ale dopiero wwczas, kiedy ju nie mona byo duej z nimi wytrzyma, a oni wyrzdzali zbyt wiele oczywistych szkd. Sprzeciwy i dania komendantw obozw dotyczce dziedziny lekarsko-sanitarnej byy przez niego zupenie ignorowane, poniewa na og bardzo uporczywie strzeg swoich przywilejw kierownika urzdu i naczelnego lekarza. Stale rwnie podkrela swj stopie subowy. Ja, jako kierownik Urzdu DI, zapoznaem si z tym a nazbyt dobrze, a nigdy nie byo przyjemnie odbywa razem z nim podr subow. Wanie na jego stanowisku powinien by znajdowa si czowiek obdarzony du energi poczon z dalekowzrocznoci, wiedz i umiejtnociami. Najwysze czynniki nie doceniay jednak tej potrzeby. Gdyby tak byo, mona by byo wielu rzeczom zapobiec. H. W listopadzie 1946 r.

Eduard Wirths
Sturmbannfhrer dr Eduard Wirths355 by lekarzem garnizonowym obozu koncentracyjnego Owicim od 1942 r. a do ewakuacji. Wirths mia przed wojn rozleg praktyk wiejsk jako lekarz praktykujcy w Badenii na prowincji. Na pocztku wojny zosta wcielony jako lekarz do formacji wojskowych SS i peni sub na froncie w rnych jednostkach. Na skutek bezwzgldnego powicenia si obowizkom nabawi si w Finlandii powanej choroby serca i nie nadawa si ju do suby frontowej. W ten sposb znalaz si w Inspektoracie Obozw Koncentracyjnych i w obozie koncentracyjnym Owicim. Wirths by dobrym lekarzem z silnie rozwinitym poczuciem obowizku, skrajnie sumiennym i ostronym. Posiada on obszern znajomo wszystkich dziedzin medycyny i cigle stara si pogbia sw wiedz lekarsk i umiejtnoci. By jednak bardzo mikki i dobroduszny i koniecznie potrzebowa silnej podpory, na ktrej mgby si oprze. Wszystkie otrzymane rozkazy i zlecenia wykonywa ze skrupulatn dokadnoci. W wtpliwych wypadkach upewnia si zawsze co do ich prawdziwoci i tak dla zleconych przez Oddzia Polityczny Grabnera zamaskowanych egzekucji da w zasadzie, przed ich wykonaniem,
355

SS-Obersturmbannfhrer dr Eduard Wirths (ur. 4.9.1909 r.) przyby do Owicimia w dniu 6.9.1942 r. Po aresztowaniu w 1945 r. opisa swoj dziaalno i popeni samobjstwo.

mego osobistego potwierdzenia; ku cigemu niezadowoleniu Grabnera, ktry mia mu to bardzo za ze. Bardzo czsto skary mi si Wirths, e nie moe pogodzi tych wymaganych od niego zabjstw ze swoim sumieniem lekarza i z tego powodu bardzo cierpi. Prosi te cigle Lollinga i naczelnego lekarza SS o inny przydzia - na prno. Musiaem go wci podtrzymywa, wskazujc na surow konieczno powodujc wydawanie rozkazw przez Reichsfhrera SS. Take cay problem zagady ydw powodowa u niego skrupuy, z ktrych czsto zwierza mi si w zaufaniu. W swej sumiennoci i dokadnoci sam przeprowadza wszystkie eksperymenty z cyklonem B, przyrzdza roztwr kwasu cyjanowodorowego do zastrzykw oraz wykonywa prby potrzebne do tego, aby mona byo cyklonem B przeprowadzi masowe odwszenie bez szkody dla zdrowia. Dozna przy tym wielokrotnie cikich obrae, a wreszcie surowo zabroniem mu dokonywania tego. Podlegli mu lekarze i personel sanitarny nie byli dla niego, z maymi wyjtkami, szczegln pomoc. Lekarzy w Owicimiu byo o wiele za i mao, przy czym w wikszoci nie nadawali si, a czsto byli nieznoni z powodu swego zachowania si i wad. Brak personelu by chroniczny - jak we wszystkich placwkach Owicimia. Prawie caa opieka lekarska nad winiami spoczywaa w rkach winiw-lekarzy, ktrzy pod nadzorem kilku lekarzy SS wykonywali swe czynnoci - czsto doskonale i poytecznie, ale czsto take fatalnie. Dziaalno kapo i starszych blokowych znajdowaa swoje ukoronowanie na terenie szpitala. Nie mona ich byo kontrolowa z powodu wielkiej liczby szpitali dla winiw i chaosu. Byo take rzecz prawie niemoliw utrzymanie w szpitalu konfidentw. Winiowie wtajemniczeni woleli milcze. Wirths meldowa mi czsto o swoich prbach zlikwidowania tego stanu i o opakanych niepowodzeniach. Niepodobiestwem byo udowodni lekarzom i pielgniarzom jakkolwiek niegodziwo, szczeglnie przy masowej miertelnoci w okresach epidemii. Tak samo bezskuteczne byy usiowania Wirthsa, aby od lecych na rewirze winiw okaleczonych wskutek bicia wydoby nazwiska sprawcw. Zbyt duy by strach przed wszechmoc i wszechwiedz rzeczywistej potgi obozowej. Wirths uwaa za swj pierwszy obowizek czuwa stale nad wszystkimi urzdzeniami higienicznymi, ulepsza je i wszelkimi rodkami stara si o usuwanie brakw higieniczno-sanitarnych. Wirths by w cigej walce z kierownictwem budowy, poniewa wci domaga si ulepszania i zakadania nowych takich urzdze, a spostrzegszy bdy, nigdy nie spocz, dopki nie zostay one usunite. W swoich miesicznych sprawozdaniach lekarskich do Urzdu DIII i naczelnego lekarza SS. przedstawia Wirths z najdrobniejszymi szczegami, w sposb jasny i bezwzgldnie, z ca otwartoci, dokadny stan zdrowotnoci, stan urzdze higieniczno-sanitarnych i istniejce mankamenty. Kadorazowo w sprawozdaniach tych prosi o pomoc w zlikwidowaniu tego racego, a pniej - mona powiedzie przeraajcego oglnego stanu obozu. Kady, kto czyta te sprawozdania, mg sobie odtworzy rzeczywicie wiemy obraz tego stanu. Take w raportach ustnych w DIII albo u Reichsfhrera SS dr Wirths nie zwaa na adne wzgldy i mwi bez ogrdek. dane przez Pohla za porednictwem DIII specjalne sprawozdania w okresie panujcej zarazy, na przykad wwczas, gdy wysokie liczby zmarych zwracay jego uwag, ujmowa Wirths tak jaskrawo i przede wszystkim tak wyranie uwypukla i podkrela przyczyny prowadzce do tych anomalii, e sprawozdania te mnie samemu wydaway si czsto przesadzone. Nie sprzeciwiaem si jednak w tym Wirthsowi. Wszystkie te raporty lekarskie nigdy nie

przyniosy Owicimiowi jakiej konkretnej pomocy. Ale adna kompetentna placwka nadrzdna nie pozostawaa w niewiadomoci katastrofalnego stanu obozu koncentracyjnego Owicim i adna wadza zwierzchnia, take RSHA, nie mogaby twierdzi, e nic o tym nie wiedziaa! Wirths czsto ubolewa nad tym, e wysze instancje nic nie chciay na ten temat sysze, wierzy jednak, e pewnego dnia przyjdzie nareszcie zdecydowana interwencja z gry. Pozwalaem mu w to wierzy, ale ja nie spodziewaem si ju niczego od czasu wizyty Reichsfhrera SS w lecie 1942 r. Wirths robi wszystko, co mg, aby usun najgorsze niedocignicia; mia dobre, realne pomysy, ale zanim one mogy by przeprowadzone, staway si ju nieaktualne i bezprzedmiotowe z powodu coraz wikszego przepenienia. Dla mnie samego Wirths by oddanym wsppracownikiem, dobrym doradc we wszystkich sprawach ze swego zakresu dziaania. Sam Lolling przyznawa, co czyni niechtnie, e Wirths by najlepszy spord lekarzy wszystkich obozw koncentracyjnych. Ja nie spotkaem lepszego w cigu mojej 10-letniej suby zwizanej z obozami koncentracyjnymi. W obejciu z winiami by poprawny i stara si by dla nich sprawiedliwy. Moim zdaniem czsto by za agodny i przede wszystkim zbyt atwowierny. Dobroduszno jego bya take wykorzystywana przez winiw, szczeglnie przez kobiety, czsto z uszczerbkiem dla niego. Winiw-lekarzy wyrnia szczeglnie. Odnosiem nawet czsto wraenie, e traktowa ich jak kolegw. Przynosio to, jak ju wyej wspomniaem, znaczne szkody dla obozu. Jego badania nad rakiem przeprowadzane wraz z bratem i - o ile mi wiadomo - nieliczne zabiegi operacyjne w tej dziedzinie nie byy szkodliwe. Natomiast wyniki tych bada maj istotne znaczenie dla caego wiata medycznego; o ile wiem, byy to wyniki jedyne w swoim rodzaju. Po ewakuacji Owicimia przyby Wirths najpierw do Mittelbau, pniej do Bergen-Belsen, a w kocu do Neuengamme. Jego choroba serca tak si wskutek pracy w Owicimiu pogorszya, e by prawie niezdolny do pracy. Wyranie traci take such. y w szczliwym zwizku maeskim i mia czworo dzieci. Wirths by bardzo koleeski i by przez kolegw bardzo ubiany. Pomaga kademu, kto si do niego zwrci. Zdziaa rwnie wiele jako lekarz w rodzinach SS. Wszyscy mieli do niego zaufanie. H. W listopadzie 1946 r.

Nielekarska dziaalno lekarzy SS w obozie koncentracyjnym Owicim

Lekarze SS w Owicimiu obok swoich zwykych, normalnych funkcji lekarskich356 wykonywali jeszcze nastpujce czynnoci: 1. Z przybywajcych transportw ydowskich mieli wybiera, zgodnie z wytycznymi naczelnego lekarza SS, zdolnych do pracy ydw - zarwno mczyzn, jak i kobiety.357 2. Podczas akcji umiercania mieli znajdowa si przy komorach gazowych, aby nadzorowa przepisowe uycie gazu trujcego - cyklonu B - przez dezynfektorw ze suby sanitarnej. Nastpnie do ich obowizkw naleao sprawdzanie po otwarciu komr gazowych, czy nastpio cakowite umiercenie. 3. Lekarze dentyci mieli stale sprawdza na wyrywki, czy winiowie dentyci z Sonderkommando wyrwali wszystkim zagazowanym zote zby i wrzucili je do przygotowanych i zabezpieczonych skrzynek. Nastpnie mieli oni nadzorowa przetapianie zota z zbw i bezpieczne przechowanie go do czasu odstawienia. 4. Lekarze SS mieli w Owicimiu, Brzezince i w obozach pracy bieco wybiera i kierowa na zgadzanie ydw,358 ktrzy stali si niezdolnymi do pracy i co do ktrych nie przewidywano, aby w cigu czterech tygodni stali si znw zdolnymi do pracy. Likwidowa naleao take ydw podejrzanych o choroby zakane. Obonie chorych naleao zabija za pomoc zastrzykw, innych likwidowa gazem w krematoriach lub w bunkrze. Do zastrzykw uywano wedug mych wiadomoci fenolu, ewipanu i kwasu pruskiego. 5. Mieli oni przeprowadza tak zwane egzekucje zamaskowane. Chodzio tutaj o winiw Polakw, ktrych egzekucja zarzdzona bya przez RSHA lub przez dowdc Policji Bezpieczestwa w Generalnym Gubernatorstwie. Poniewa egzekucji ze wzgldw politycznych lub bezpieczestwa nie mona byo ujawni, naleao podawa tak przyczyn zgonu, jak zwykle podawano w obozie. Skazani w tym trybie na mier zdrowi winiowie byli dostarczani przez Oddzia Polityczny do aresztu w bloku 11 i tam przez jednego z lekarzy SS likwidowani za pomoc zastrzykw. Chorzy w szpitalu byli rwnie w sposb nie rzucajcy si w oczy zabijani zastrzykami. Tene lekarz mia nastpnie w wiadectwie zgonu poda jak chorob szybko powodujc mier.359
356

H nie pisze o tym, e lekarze obozowi SS wykonywali normalne funkcje lekarskie tylko w stosunku do hitlerowskiej zaogi obozu. W stosunku do winiw nie przestrzegali podstawowego obowizku kadego lekarza, jakim jest niesienie pomocy choremu. Waciwej pomocy lekarskiej udzielali winiom tylko winiowie-lekarze. 357 Taki wybr zdolnych do pracy by jednoznaczny ze skazaniem na natychmiastow mier w komorach gazowych tych wszystkich przybyych transportem, ktrych lekarze SS uznali za niezdolnych do pracy. ,Tak np. z trzech transportw, ktrymi w dniach 21, 24 i 27 stycznia 1943 r. przybyo do Owicimia 5 022 ydw z Terezina, lekarze SS wybrali 930 mczyzn i kobiet zdolnych do prcy, a reszta w liczbie 4 092 zostaa oddzielnie umieszczona (Sonderunterbringung), poniewa mczyni byli za bardzo uomni a kobiety byy z dziemi (pismo Schwarza do DII z dnia 20.2.1943 r.). W argonie SS Sonderunterbringung albo gesonderte Unterbringung (G.U.), albo umieszczenie w Isolierstation byy rwnoznaczne z Sonderbehandlung (SB), a kady z tych eufemistycznych terminw dla ludzi poddanych okrelonemu w ten sposb procederowi oznacza mier. Wybr tych ludzi nazywano take Sonderaktion (Kremer). 358 Wybierano nie tylko ydw, ale take i winiw innych narodowoci. Proceder ten wprowadzono ju w lipcu 1941 r. (komisja dra Schumanna, 28.7.1941 r.), a od sierpnia 1941 r. zaczto zabija niezdolnych do pracy przy pomocy zastrzykw. W tym czasie wikszo winiw obozu owicimskiego stanowili Polacy i oni przede wszystkim padali ofiara selekcji 359 Midzy innymi zabity zosta w ten sposb w dniu 28.10.1942 r. adwokat krakowski Maks Weber.

6. Lekarze SS obowizani byli asystowa przy egzekucjach osb skazanych na mier przez sdy dorane, w celu stwierdzenia zgonu, a take przy egzekucjach wykonywanych na rozkaz Reichsfhrera SS lub RSHA, lub dowdcy Policji Bezpieczestwa w Generalnym Gubernatorstwie.360 7. Przy wnioskach o kar chosty mieli oni bada winiw, ktrzy mieli by poddani karze, czy nie ma przeszkd do jej wykonania, oraz mieli asystowa przy wykonywaniu tej kary.361 8. Mieli oni na kobietach obcej narodowoci - a do pitego miesica ciy - dokonywa przerwania ciy. 9. Eksperymenty362 przeprowadzali: a) Dr Wirths: badania nad rakiem i operacyjne zabiegi na ydwkach podejrzanych o t chorob lub na chorych na raka.363 b) Dr Mengele: badania na jednojajowych blinitach ydowskich, zagadnienia blinit.364 c) Spord lekarzy nie bdcych czonkami SS: d) Prof. Clauberg: badania nad sterylizacj. Zastrzyki, aby przez zasklepienie jajowodw przerwa dalsz podno kobiet ydowskich.365 e) Dr Schumann: dowiadczenia sterylizacyjne. Nawietlanie promieniami Rntgena w celu zniszczenia organw rodnych u kobiet ydowskich.366 H W styczniu 1947 r.

Owiadczenie
Sumienie zmusza mnie do zoenia jeszcze nastpujcego owiadczenia:
360 361

Dr J. Kremer zanotowa, e dnia 13 i 17.10.1942 r. by obecny przy egzekucjach. Patrz H. Kuszaj: Kary stosowane przez SS wzgldem winiw obozu koncentracyjnego Owicim. Zeszyty Owicimskie 1958; nr 3. 362 Lekarze obozowi przeprowadzali rnego rodzaju eksperymenty na zupenie zdrowych winiach obojga pci z pen wiadomoci, e dowiadczenia te spowoduj trwae kalectwo lub nawet mier ofiary, i z gry zakadajc, e ofiara, ktra przeyje, powinna by zgadzona Jako niebezpieczny wiadek ich zbrodni. Dowiadczenia dokonywane byy bez zgody operowanych osb, ktre czsto nie orientoway si nawet, jaki cel miay dokonywane na nich zabiegi. 363 Patrz charakterystyka Eduarda Wirthsa na s. 345. 364 SS-Hauptsturmfhrer, dr Josef Mengele, jeden z lekarzy SS biorcych udzia w realizacji programu eutanazji Fhrera. Po wojnie ukrywa si i nie by sdzony; w padzierniku 1960 r. prasa doniosa o jego aresztowaniu w Argentynie. 365 Patrz J. Sehn: Zbrodnicze eksperymenty sterylizacyjne Carla Clauberga na kobietach wizionych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Zeszyty Owicimskie 1958; nr 2. W. Fejkiel: Etyczno-prawne granice eksperymentowania w medycynie - a sprawa profesora Clauberga. Zeszyty Owicimskie- 1958; nr 2. 366 Dr Horst Schumann przed przybyciem do Owicimia bra udzia w realizacji programu eutanazyjnego Fhrera. Po wojnie nie zosta ujty.

W osamotnieniu wiziennym doszedem do gorzkiego zrozumienia, jak cikich zbrodni dopuciem si przeciwko ludzkoci. Jako komendant obozu zagady w Owicimiu realizowaem cz straszliwych, ludobjczych planw Trzeciej Rzeszy. W ten sposb wyrzdziem ludzkoci i czowieczestwu najcisze szkody. Szczeglnie narodowi polskiemu zgotowaem niewysowione cierpienia. Za odpowiedzialno moj pac swoim yciem. Oby mi Bg wybaczy kiedy moje czyny. Nard polski prosz o przebaczenie. Dopiero w polskich wizieniach poznaem, co to jest czowieczestwo. Mimo wszystko, co si stao, traktowano mnie po ludzku, czego nigdy bym si nie spodziewa i co mnie do gbi zawstydzao. Oby fakt ujawnienia i stwierdzenia tych potwornych zbrodni przeciwko ludzkoci i czowieczestwu zapobieg na ca przyszo powstawaniu nawet przesanek prowadzcych do tak straszliwych wydarze. Rudolf Franz Ferdinand H Wadowice, 12 kwietnia 1947 r.

Wykaz niemieckich terminw i skrtw

Blockfhrer kierownik bloku - podoficer SS sprawujcy nadzr nad winiami umieszczonymi w jednym bloku. Bezporedni zwierzchnik wszystkich winiw funkcyjnych danego bloku. Urzd Tajnej Policji Pastwowej utworzony dla Prus w 1933 r. w Berlinie przez Gringa, wczesnego premiera pruskiego, od 1939 r. Urzd IV w RSHA. Tajna Policja Pastwowa. Pruska ustawa z 10.2.1936 r. zreformowaa utworzon przez Gringa w 1933 r. Tajn Policj Pastwow dla Prus. Wkrtce po tym rozcignito moc obowizujc tej ustawy na teren caej Rzeszy. Zadaniem Gestapo byo tumienie wszelkiej niezalenej myli politycznej likwidowanie kadej opozycji wobec reimu Hitlera. Himmler jako Reichsfhrer SS i szef policji niemieckiej w Ministerstwie Spraw Wewntrznych poczy Gestapo z Policj Kryminaln (Kriminalpolizei Kripo) w jednolit Policj Bezpieczestwa (Sicherheitspolizei - Sipo) i podporzdkowa j szefowi partyjnej Suby Bezpieczestwa (Sicherheitsdienst - SD) - R. Heydrichowi. Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnikw (partia hitlerowska). raportowy - podoficer SS, do ktrego obowizkw naleao m. i. skadanie

Gestapa das Geheime Staatspolizeiamt

Gestapo Geheime Staatspolizei

NSDAP - Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei Rapportfhrer

Reichsfhrung SS

RSHA Reichssicherheitshauptamt

RuSHA Rasse und Siedlungshauptamt SS Schutzhaftlagerfhrer

SD - Sicherheitsdienst des Reichsfhrers SS

SDG Sanittsdienstgrade SS - Schutzstaffeln der NSDAP

Schutzhaftlagerfhrerowi raportw o stanie liczebnym winiw ustalanym codziennie na apelach. Podlegali mu Blockfhrerzy. centrala naczelnego kierownictwa SS jako organizacji partyjnej. Jej szefem Reichsfhrerem SS - by H. Himmler, ktry by funkcjonariuszem NSDAP w randze Reichsleitera. Reichsfhrung SS skadaa si z 12 gwnych urzdw SS (Hauptamt), z ktrych kady dzieli si na urzdy (Amt) lub grupy urzdw (Amtsgruppe) o okrelonym rzeczowo zakresie dziaania. Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy. Zosta zorganizowany w 1939 r. jako jeden z gwnych urzdw Reichsfhrung SS i jednoczenie jako departament Ministerstwa Spraw Wewntrznych. W skad RSHA weszy: Gestapa (jako Urzd IV), Reichskriminalpolizeiamt (jako Urzd V) i SD (jako Urzdy III, VI i VII). Na czele RSHA sta szef Policji Bezpieczestwa i SD - R. Heydrich, a nastpnie E. Kaltenbrunner. Gwny Urzd Polityki Rasowej i Osiedleczej jeden z gwnych urzdw Reichsfhrung SS. kierownik obozu koncentracyjnego - oficer SS sprawujcy wadz nad winiami wewntrz obozu. Schutzhaftlagerfhrer podlega bezporednio komendantowi obozu (Lagerkommandant) i w czasie jego nieobecnoci zastpowa go. Suba Bezpieczestwa - pocztkowo instytucja partyjna, ktrej trzonem organizacyjnym i personalnym bya SS jako organizacja partyjna, a zadaniem - wywiad w kraju i za granic. Po organizacyjnym wczeniu Suby Bezpieczestwa do RSHA otrzymaa ona rwnie charakter instytucji pastwowej. SS-mani przeszkoleni lub przyuczeni na sanitariuszy. Sztafety Ochronne - pocztkowo bojwka partyjna NSDAP zorganizowana w celu ochrony Hitlera i innych przywdcw partii hitlerowskiej podczas zebra. W miar postpujcej szybko faszyzacji III Rzeszy, SS przeksztacia si w potn organizacj parapolicyjno-militarn obejmujc zasigiem swej wadzy lub wpyww niemal wszystkie dziedziny ycia pastwowego pod pretekstem ochrony III Rzeszy przed wrogami wewntrznymi i zewntrznymi.

Sonderkommando

Stapo - Staatspolizei

Stapoleitstelle, Stapostelle Staatspolizeileitstelle, Staatspolizeistelle Vorarbeiter WVHA - SS-Wirtschafts- und VerwaltungsHauptamt

Oddzia Specjalny, Druyna Specjalna. W obozie owicimskim by to oddzia zoony wycznie z winiw ydw, ktrego zadaniem byo wykonywanie najciszych czynnoci pomocniczych zwizanych z masowym zgadzaniem ydw, a wic przede wszystkim usuwanie zwok ofiar z komr gazowych i palenie ich w krematoriach lub na stosach. Policja Pastwowa - nazwa uywana na okrelenie policji politycznej, ktr w hitlerowskiej Rzeszy byo Gestapo, a nastpnie - Sipo. placwki terenowe Policji Pastwowej. osoba kierujca prac grupy winiw. Gwny Urzd Gospodarki i Administracji SS w Reichsfhrung SS i jednoczenie departament w Ministerstwie Spraw Wewntrznych. Zosta zorganizowany w 1942 r. i dzieli si na 5 grup urzdw, wrd ktrych grupa urzdw D (Amtsgruppe D) obejmowaa caoksztat spraw obozw koncentracyjnych, a grupa urzdw W (Amtsgruppe W) sprawowaa zwierzchnie kierownictwo i nadzr -nad wszystkimi przedsibiorstwami nalecymi do SS.

Stopnie subowe w SS
Stopie w SS SS-Mann Staffelmann Staffelanwrter SS-Sturmmann SS-Rottenfhrer SS-Unterscharfhrer SS-Scharfhrer SS-Oberscharfhrer SS-Hauptscharfhrer SS-Sturmscharfhrer SS-Standartenjunker SS-Untersturmfhrer SS-Obersturmfhrer SS-Hauptsturmfhrer SS-Sturmbannfhrer Odpowiednik w Wehrmachcie (Tumaczenie polskie) Grenadier Gefreiter Obergefreiter Unteroffizier Unterfeldwebel Feldwebel Oberfeldwebel Stabsfeldwebel Fhnrich Leutnant Oberleutnant Hauptmann Major (strzelec, szeregowiec) (starszy szeregowiec) (starszy szeregowiec) (podoficer, kapral) (modszy plutonowy) (plutonowy) (plutonowy sztabowy) (starszy plutonowy) (chory) (podporucznik) (porucznik) (kapitan) (major)

SS-Obersturmbannfhrer SS-Standartenfhrer SS-Oberfhrer SS-Brigadefhrer SS-Gruppenfhrer SS-Obergruppenfhrer SS-Oberstgruppenfhrer

Oberstleutnant Oberst Brigadekommandeur Generalmajor Generalleutnant General Generaloberst

(podpukownik) (pukownik) (brygadier) ( genera-major) (genera-porucznik) (genera) (genera-pukownik)

W wykazie nie umieszczono jako stopnia Reichsfhrera SS, gdy jest to okrelenie oznaczajce funkcje Reichsleitera w centralnych wadzach NSDAP (Reichsleitung). Kolejnymi Reichsfhrerami SS byli: Josef Berchtold, Julius Schreck, ponownie Berchtold, nastpnie Erhard Heiden, a od 6. I. 1929 r. - Heinrich Himmler, ktry ju na tym stanowisku by przez jaki czas SS-Gruppenfhrerem. W przeciwiestwie do wikszoci wyszych oficerw SS nie mia on ani w policji, ani w wojsku stopnia generalskiego. W Ministerialblatt des Bundesministers fuer Verteidigung z dnia 1 wrzenia 1956 r. Nr 1 ukazao si zarzdzenie o zrwnaniu stopni od SS-mana do SS-Obersturmbannfhrera z odpowiednimi stopniami Bundeswehry. Porwnywalne stopnie w SS i w Wehrmachcie od SS-Untersturmfhrera do SSOberstgruppenfhrera podaje G. Reitlinger, ktry rwnie nie wymienia Reichsfhrera SS jako stopnia subowego (G. Reitlinger:, Die SS, s. 8). W przypisach przy nazwiskach oficerw SS podawano ostatni znany ich stopie przed zakoczeniem wojny.

Wykaz literatury
Adelsberger. L.: Auschwitz. Ein Tatsachenbericht. Berlin. 1956. Batawia S., prof. dr: Rudolf Hoess, komendant obozu koncentracyjnego w Owicimiu. Biuletyn VII Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Wydawnictwo Ministerstwa Sprawiedliwoci, Warszawa 1951; s. 11-58. Borowski T.: Dzie na Harmach; Prosz pastwa do gazu. Patrz T. Borowski: Wybr opowiada, Warszawa 1959. Brol F., Woch G., Pilecki J.: Ksika bunkra w bloku 11 hitlerowskiego obozu w Owicimiu. Zeszyty Owicimskie 1957; nr 1. Broszat M.: Wstp do niemieckiej edycji wspomnie R. Ha - Kommandant in Auschwitz. Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1958; s. 7-21. Broszat M.: Zur Perversion der Strafjustiz im III Reich. Vierteljahrshefte fr Zeitgeschichte 1958; nr 4.

Buchrucker: Im Schatten Seeckts. Die Geschichte der Schwarzen Reichswehr. Berlin 1928. Cyprian T., Sawicki J.: Materiay norymberskie. Ksika, Warszawa 1948. Czech D.: Kalendarz wydarze w obozie koncentracyjnym Owicim-Brzezinka. Zeszyty Owicimskie 1958; nr 2. Eller H.: Die Zigeuher - ein Problem. Kriminalistik 1954; nr 5. Fabich H.: Die Straftaten der Gebrder Sass. Kriminalistik 1941; nr 6. Fejkiel W.: Etyczno-prawne granice eksperymentowania w medycynie a sprawa profesora Clauberga. Zeszyty Owicimskie 1958; nr 2. Ficowski J.: Cyganie polscy, 1953. Gawlik J. P.: Pamitnik Rudolfa Hoessa. Tygodnik Powszechny nr 50 (404) z 14.12.1952 r. Gilbert G. M.: Le Journal de Nuremberg. Pary 1947. Gilbert G. M. dr: Nuremberg Diary. Nowy Jork 1947. Gilbert G. M. dr: The Psychology of Dictatorship. Nowy Jork 1951. Gumbel E. J.: Verrter verfallen der Feme. Opfer(Mrder) Richter 1919- -1929. Berlin 1929. Gumkowski J.: Przedmowa do pracy dra J. Sehna: Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka (AuschwitzBirkenau). Wydawnictwo Prawnicze 1960; s. 5-10. Gwiazdomorski J.: Wspomnienia z pobytu profesorw Uniwersytetu Jagielloskiego w Sachsenhausen. Krakw 1945. Hoess R. - dotychczasowe edycje wspomnie Rudolfa Hoessa (w chronologicznym ukadzie). Biuletyn VII Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Wydawnictwo Ministerstwa Sprawiedliwoci. Warszawa 1951. Wstp-studium - prof. dr S. Batawia: Rudolf Hoess, komendant obozu koncentracyjnego w Owicimiu. Zawiera: autobiografi (z drobnymi skrtami), Owiadczenie, Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej, charakterystyki Eickego, Eichmanna, Fritzscha, Palitzscha i Aumeiera oraz w osobnej wkadce - poegnalne listy do rodziny. Wspomnienia Rudolfa Hoessa, komendanta obozu owicimskiego. Wydaa Gwna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Wstp dra J. Sehna. Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1956. Pierwsza pena edycja wszystkich opracowa R. Hoessa.

Kommandant in Auschwitz. Autobiographische Aufzeichnungen von Rudolf H. Wstp i przypisy Martina Broszata. Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1958. Seria: Quellen und Darstellungen zur Zeitgeschichte, t. 5. Zawiera (z pewnymi opuszczeniami): autobiografi, Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej oraz charakterystyk Himmlera. Le Commandant d Auschwitz parle. Julliard, Pary 1959. Zawiera (z pewnymi opuszczeniami): autobiografi, Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej oraz - na wstpie - sentencj wyroku Najwyszego Trybunau Narodowego z 2. IV. 1947 r. w sprawie R. Ha. Auschwitzin komendantti. Przedmowa M. Broszata. Tammi, Helsinki 1959. Zawiera (z pewnymi opuszczeniami): autobiografi, Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej, Owiadczenie oraz sentencj wyroku Najwyszego Trybunau Narodowego z 2.IV.1947 r. w sprawie R. Ha. Kommandant i Auschwitz. Przedmowa A. verlanda i doczona przedmowa M. Broszata. Cappelens, Oslo 1959. Zawiera: autobiografi, Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej, charakterystyki Himmlera. Eichmanna, Pohla, Eickego i Glcksa. Commandant of Auschwitz. Przedmowa lorda Russela of LiverpooL Weidenfeld and Nicolson, Londyn 1959. Zawiera: autobiografi, Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej, charakterystyki Himmlera, Eichamanna, Mllera, Pohla, Maurera. Gobocnika, Eickego i Glcksa. Kommandant i Auschwitz. Wstp A. verlanda. Wangels Forlag, Kopenhaga 1959. Zawiera: autobiografi, Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej i skrcon charakterystyk Himmlera. Commandant of Auschwitz. Przedmowa lorda Russela of Liyerpool. The World Publishing Company, Nowy Jork 1960. Zawiera: autobiografi, Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej, charakterystyki Himmlera, Eichmanna, Mllera, Pohla, Maurera, Globocnika, Eickego i Glcksa. Kommendant i Auschwitz. Przedmowa A. verlanda i doczona przedmowa M. Broszata. Norstedt och Soeners, Sztokholm 1960.

Zawiera: autobiografi, Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej, charakterystyki Himmlera, Eichmanna, Mllera, Pohla, Maurera, Globocnika, Eickego i Glcksa oraz opracowanie Nielekarska dziaalno lekarzy SS w obozie koncentracyjnym Owicim. Comandante ad Auschwitz. Memoriale autobiografico di Rudolf H. Przedmowa lorda Russela of Liverpool i doczona przedmowa M. Broszata. Giulio Einaudi editore. Turyn 1960. Zawiera (z pewnymi opuszczeniami) autobiografi, Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej oraz charakterystyki Himmlera i Eichmanna. Kaul F. K.: Justiz wird zum Verbrechen. Berlin 1953. Kogon E.: Der SS-Staat, 1946. Kraus O., Kulka E.: Tovarna na smrt. Dokument o Osvietimi. Orbis, Praga 1956. Krausnick H.: Zur Zahl der jdischen Opfer des Nationalsozialismus. . Bonn 1956. Kuszaj H.: Kary stosowane przez SS wzgldem winiw obozu koncentracyjnego Owicim. Zeszyty Owicimskie 1958; nr 3. Langbein H.: Die Strkeren. Wiede 1949. Lebovi D., Obrenovi. A.: Himmelkommando. Przekad Z. Stoberskiego. Dialog 1958; nr 1. Leibig C.: Kriminalpolizeiliche Aufgaben whrend der Olympiaden in Deutschland. Archiv fr Kriminologie 1937. Merle R.: La mort est mon mtier. Gallimard, Pary 1952. Merle R.: mier jest moim rzemiosem. Przeoy C. Przymusiski. PIW, Warszawa, 1956. Mnch H. dr.: Hunger und Lebenserwartung in Auschwitz, 1947 (rkopis). Niemller W.: Kampf und Zeugnis der Bekennenden Kirche. Bielefeld 1948. Nikol H.: Das neue Leben oder die Artamanen, 1936. Norden A.: Czego nas ucz dzieje Niemiec. Warszawa 1949. Olbrycht J., prof. dr.: Sprawy zdrowotne w obozie koncentracyjnym w Owicimiu. Odbitka z Przegldu Lekarskiego 1946 (r. IV, seria III); nr 3. Picker G.: Hitlers Table Talk. Londyn 1953. Pieck W.: Z dziejw Komunistycznej Partii Niemiec, 1950. Polzer W.: Gauner - Wrterbuch. Monachium, Berlin, Lipsk 1922.

Reitlinger G.: Die Endlsung. Hitlers Versuch der Ausrottung der Juden Europas 1939-1945. Berlin 1956. Reitlinger G.: Die SS. Tragdie einer deutschen Epoche. Wiede, Monachium, Bazylea 1957. Rudnicki A.: Wieczna pami. wiat nr 51 (178) z 19.12.1954 r. To w zbiorze - A. Rudnicki: Niebieskie kartki. Wydawnictwo Literackie 1956. Rhle G.: Das Dritte Reich. Die Kampfjahre 1918-1933. Berlin. Russel, lord of Liverpool: Pod biczem swastyki. Czytelnik, Warszawa 1956. Sehn J.: Hitlerowski plan walki biologicznej z narodem polskim. Biuletyn IV Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce. Wydawnictwo Ministerstwa Sprawiedliwoci, Warszawa 1948. Sehn J., dr: Obz koncentracyjny Owicim-Brzezinka (Auschwitz-Birkenau). Przedmowa J. Gumkowskiego. Drugi nakad wydania drugiego. Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1960. Sehn J.: Organizacja policji niemieckiej w Rzeszy i w Generalnej Guberni. Biuletyn III Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, w Polsce. Wydawnictwo Ministerstwa Sprawiedliwoci, Warszawa 1947. Sehn J.: Sprawa odszkodowa dla ofiar hitleryzmu. Zeszyty Owicimskie 1958; nr 3. Sehn J.: Zbrodnicze eksperymenty sterylizacyjne Carla Clauberga na kobietach wizionych w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Zeszyty Owicimskie 1958; nr 2. Skowron S.: Wspomnienia z pobytu w Dachau. Krakw 1946. Streit J.: Die Justiz der Weimarer Republik - Beschtzer der Junker und ihrer Feme-Organisationen. Neue Justiz 1955; nr 17. Tenenbaum J.: Auschwitz in Retrospect, the Self-portrait of Rudolf Hoess, Commander of Auschwitz. Jewish Social Studies 1953; t. XV, nr 3. Ulbricht W.: Zur Geschichte der neusten Zeit. Berlin 1955. Weiss-Rthel: Nacht und Nebel. Monachium 1946. Weliczker L.: Brygada mierci (Sonderkommando 1005). Ld 1946. Wolf S. A.: Wrterbuch des Rotwelschen. Deutsche Gaunersprache. Mannheim 1956. Zborowicz Z:. Pech Rudolfa Hoessa. .,Trybuna Robotnicza nr 307 z 28-29.12.1957 r. Ziemba A.: Pajda chleba. Pozna 1957.

R. H w wizieniu ledczym w Krakowie w 1946 r.

Selekcja winiw na rampie kolejowej w Owicimiu

Pochd kobiet i dzieci do komr gazowych

Hitlerowscy zbrodniarze - wsptwrcy i realizatorzy systemu zagady w obozach koncentracyjnych

Czonkowie zaogi obozu owicimskiego przed najwyszym trybunaem narodowym w Krakowie w chwili ogaszania wyroku

Przekad z jzyka niemieckiego JANA SEHNA i EUGENII KOCWY (Autobiografia: Moja dusza, ksztatowanie si, ycie i przeycia; Ostateczne rozwizanie kwestii ydowskiej w obozie koncentracyjnym Owicim; charakterystyki: Eichmanna, Eickego, Fritzscha, Aumeiera, Palitzscha; Owiadczenie oraz poegnalne listy do rodziny) oraz zespou pod kierunkiem KAZIMIERZA LESZCZYSKIEGO (pozostae charakterystyki i relacje)

Zamieszczone zdjcia pochodz: z archiwum Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce i ze zbiorw dra J. Sehna; zdjcia przedstawiajce selekcj winiw na rampie i pochd do komr gazowych stanowi reprodukcj z czeskiej publikacji - Ota Kraus, Erich Kulka: Tovarna na smrt. Dokument o Osvietimi, Orbis, Praga 1956 Obwolut projektowa M. Kowalczyk Korektor - M. Lewicka by WYDAWNICTWO PRAWNICZE WARSZAWA 1960 Wydanie II Nakad 12 000 egz. + 216. (Rzut I - 7 000 egz. + 216) Ark. wyd. 24,75, ark. druk. 23,5+0,5 wklejki ilustr. Papier druk. sat. V kl. 65 g 70 X 100/16 + papier kred. 90 g Oddano do skadania 16. X. 1959 r. Podpisano do druku 15. X. 1960 r. Druk ukoczono w listopadzie 1960 r. Cena z 30,Zakady Graf. RSW Prasa we Wrocawiu, ul. Piotra Skargi 3/5. Zam. 3085. C-71

Nazwy niemieckie zostay zapisane w pisowni niemieckiej (Hoess-H) zgodnie z niemieck Wiki - zorg