Platon Jako Fuehrer Platon Gadamer Jaeger Antyk Nazizm Trzecia Rzesza

Fr a g m e n t k s i k i : M a r ek Tr o j a n ow s k i , P l a t o n j a k o F h r e r , B er l i n 2 0 0 6 ( E D I T I O N - O R G A N O N ) .
K o m p l e t n e p r z yp i s y z na j d uj s i w w e r s j i d r uk o w a n e j : )
Rozdzia IV
Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Polityczny Platonizm swj peny ksztat uzyska w ramach konserwatywnej ideologii antydemokratycznej na obszarze Republiki Weimarskiej. Po 1933 r. obraz ten chciano wykorzysta, a eby uzasadnia ideologiczne potrzeby re imu. W tym procesie, do gotowego ju w 1929 r. politycznego Platonizmu, nie dodano adnych nowych treci, lecz jedynie akcentowano, bd intensywniej rozwijano pewne jego elementy. Konserwatyci, wspierajcy swoimi interpretacjami Platona ideologi antydemokratyczn na obszarze Weimaru, przyczynili si do upadku parlamentarnej Republiki. Na jej zgliszczach powstaa Trzecia Rzesza. Praktyczna realizacja celw egzegezy Platona w krgach konserwatystw weimarskich nie oznaczaa zaprzestania recepcji myli tego filozofa. Przeciwnie, po 1933 r., zachceni osignitym sukcesem, zaczli swoimi interpretacjami wspiera dyktatur. Ju w pierwszych latach jej trwania ujawniy si nowe problemy, ktre musiay zosta rozwizane. Gwnymi byy: okrelenie charakteru i specyfiki pastwa narodowosocjalistycznego oraz uzasadnienie roli wodza i zao e polityki rasistowskiej. Oznaczao to, e przed intelektualistami zajmujcymi si wwczas myl spoecznopolityczn Platona stany nowe zadania. Jednak, jak si miao okaza, wizerunek Platona-irracjonalisty, antydemokraty, twrcy pastwa autorytarnego by niewystarczajcy dla potrzeb ideologii nazistowskiej i z biegiem czasu zosta odrzucony. Aby przeledzi proces recepcji Platona po 1933 r. w niemieckojzycznej myli politycznej, rozpoczynajcy si triumfem, a koczcy upadkiem i
Marek Trojanowski, Platon jako Fhrer, Berlin 2006 (c) EDITION - ORGANON
Rozdzia czwarty
131
odrzuceniem tego dziedzictwa, warto ponownie zwrci si do paradygmatu, w oparciu o ktry recepcja ta si dokonywaa. Jak zostao przedstawione interpretacje Platona po 1918 r. opieray si gwnie na jego dialogach politycznych na Pastwie, Prawach i Licie VII. Dziki temu myliciel ten mg by przedstawiony jako polityk i jako wychowawca. Najwikszym sukcesem i jednoczenie apogeum tych wykadni byo ujmowanie historii antyku jako historii rozwoju paidei czyli ksztatowania czowieka politycznego, w ktrej Platon zajmowa mia centraln pozycj. Drugim wa nym sukcesem bya ideologiczna aktualizacja jego koncepcji czyli stworzenie okrelonych archetypw, ktre pozornie czc w sobie sens historyczny i aktualne odniesienia polityczne, w rzeczywistoci odrzucay kontekst historyczny sprawiajc, e myl tego filozofa zyskaa znamiona aktualnego programu wychowawczego, czy politycznego. Uksztatowany na podstawie tego paradygmatu wizerunek Platona sta si wa nym i co najwa niejsze skutecznym or em w walce ideologicznej przeciwko Republice. Wydawaoby si, e zarwno dialogi, bdce podstaw interpretacji Platona po 1918 r., jak i efekty tej recepcji, stanowi bd idealne podo e dla badaczy po 1933 r. Byo jednak inaczej. W obrbie paradygmatu doszo do dwch istotnych zmian. Po 1933 r. w politycznej hermeneutyce Platona podstawow rol w dalszym cigu odgrywa bd dialogi: Pastwo, Prawa i List VII, jednak e pojawi si czwarty dialog pt. Meneksenos1, jako nowy i wa ny element w recepcji myli spoeczno-politycznej Ateczyka. Tekst ten, podobnie jak List VII, w XIX w. uznawany by za nieautentyczny, dopiero Wilamowitz ostatecznie potwierdzi jego autentyczno2. Meneksenos nie by staym elementem paradygmatu po 1933 r. Podlega recepcji w tych krgach ba-
W polskiej tradycji filozoficznej dialog ten po raz pierwszy przeo ony zosta przez Antoniego Bronikowskiego w XIX w. [Dokadniej na ten temat por. rozdz. Polski akcent] Kolejne wzmianki o tym dziele pojawiy si w pracy Wadysawa Witwickiego (Por. Wadysaw Witwicki, Platon jako pedagog, s. 27). Drugi przekad tego dialogu (cho autorka przekadu twierdzi, e jej translacja bya pierwsz w Polsce) autorstwa Krystyny Tuszyskiej-Maciejewskiej ukaza si w 1994 r. (Wrocaw). Tumaczka przekadu nike zainteresowanie tym dialogiem w Polsce tumaczy m.in. tym, e: dialogowi prbowano odmwi autentycznoci i e zwyczajnie: nie cieszy si tak du ym zainteresowanie badaczy, jak inne dialogi Platoskie - Platon, Meneksenos, s. III Por. U. v. Wilamowitz-Moellendorff, Platon, s. 206 nn.
Marek Trojanowski, Platon jako Fhrer, Berlin 2006 (c) EDITION-ORGANON
132
daczy, ktrzy dowodzili rasistowskiego charakteru doktryny antycznego filozofa. Dialog w nie jest wspczenie tak popularny, jak inne pisma Platona. Jego treci jest mowa pogrzebowa, ktr miaa wygosi nauczycielka retoryki Aspazja. Powtrzy j Sokrates modemu Meneksenosowi, gdy ten poprosi go o prbk przemwienia ku czci polegych Ateczykw. W mowie tej Hellenowie przedstawieni zostali jako bracia, ktrych wychowaa i wykarmiaa ta sama matka-ziemia: Wychowani przez matk-ziemi , ktra i zrodzia ich, i wykarmia, i w kocu przyja Ta ziemia zrodzia naszych przodkw3. Jako tacy stali si spjnym narodem, ktry kara pych barbarzycw4. Mowa Aspazji przedstawiaa Hellenw jako bohaterw i barbarzycw jako wrogw. Bohaterska mier zyskaa w niej status najwy szej ofiary i wzoru, gdy byo to oddanie ycia dla matki-ziemi. Oracja koczya si nastpujc konkluzj: Synowie i rodzice polegych! Takie oto posanie polecili nam oni przekaza, a i ja tak czyni to z najwiksz gorliwoci. I sam, w ich imieniu prosz, aby dzieci naladoway ich, a rodzice byli dobrej myli Nigdy te nie zapominaj Ateny uczci polegych 5. Ju w 1936 r. Meneksenos uzyska szczeglny status. Przedstawiany by on jako mowa ojczyniana (vaterlndische Rede)6. Dlaczego dopiero po 1933 r. dostrze ono warto tego pisma i w jakim kontekcie podlega on recepcji? Rozwizanie tego zagadnienia znajduje si w drugiej zmianie paradygmatu. W recepcji Platona nastpia ona po 1933 r. i zwizana bya z dialogiem Pastwo. Dialog ten po 1918 r. cieszy si niebywa popularnoci w krajach niemieckojzycznych. W 1933 r. staa si rzecz niezwyka. Ot ukaza si wwczas nowy przekad tego pisma, ktrego autorem by dawny ucze szkoy berliskiej August Horneffer (brat Ernsta Horneffera). Chwalony onegdaj przez Wilamowitza, ktry docenia jego talent translatorski7, postanowi dokona kolejnego przekadu Platoskiego Pastwa,
3 4 5 6 7
Platon, Meneksenos, 237 b 238 b. Tam e, 240 d. Tam e, 248 e 290 c. W tym roku Hildebrandt przetumaczy go i opublikowa jako jedn z mw ojczynianych Platona Zob. K. Hildebrandt, Platons vaterlndischen Reden. Apologie, Krition. Menexenos Zob. U. v. Wilamowitz-Moellendorff, Platon, s. XII.
Rozdzia czwarty
133
do ktrego Hildebrandt napisa Wstp8. Jaki by sens kolejnej translacji Platona, w szczeglnoci dialogu Pastwo? Czy istniejce przekady byy niewystarczajce? Aby wyjani t kwesti, nale y dokona analizy nie tyle samego przekadu, co Wstpu go poprzedzajcego. Dialog Pastwo dzieli si na ksigi. W 1578 r. w Pary u ukazao si wydanie pism Platona, ktrego autorem by Henricus Stephanus. Od tego czasu, w kolejnych wydaniach poszczeglnych dialogw zachowywana jest numeracja Stephanusa, ktra uatwia badanie i porwnywanie tekstw. Wydanie Pastwa z 1933 r., oprcz staych elementw tekstu czyli podziau na ksigi i numeracji Stephanusa, zawierao dodatkowy element. Ka da kwestia pojawiajca si w tym tekcie zostaa opatrzona dodatkowym tytuem. I tak np. fragment 369-370 nosi tytu Powstanie pastwa; fragment 371 Podzia pracy w zdrowym pastwie; fragment 376 Wychowanie wojownikw; fragment 379 Wychowanie za pomoc poezji; fragment 386-387 Oczyszczanie poezji traktujcej o bohaterach (Reinigung der Heldendichtung); fragment 388-389 Postawa heroiczna (Heroische Haltung); fragment 410-411 Ksztacenie ciaa wychowuje dusz; fragment 421-422 Szczcie pastwa ma prymat nad szczciem jednostki; fragment 460 Prawa eugeniki. Wprowadzenie tych tytuw w przekonaniu Horneffera i Hildebrandta miao uatwi czytelnikowi orientacj w problematyce dialogu. Faktycznie jednak zabieg ten okrela jednoznacznie charakter recepcji nowego przekadu Pastwa, narzucajc odpowiedni tor interpretacji. Dodatkowym elementem, ktry determinowa jednoznaczny odbir przedstawionych w tym pimie idei Platona, by Wstp autorstwa Hildebrandta. Warto przytoczy niektre jego fragmenty, zwaszcza te, ktre zostay usunite z edycji tego przekadu Pastwa po 1945 r.: Je eli Niemcy chc wypeni swoj misj w wiecie, nie mog zwraca si do przebrzmiaych ju niemieckich form, lecz rozpoczyna od stwo8 Przekad ten cieszy si du popularnoci nie tylko wrd intelektualistw w III Rzeszy. Pozycja ta miaa a 6 edycji, z czego dwie (1933, 1939) miay miejsce w III Rzeszy, cztery pozostae (1949, 1950, 1955, 1958) wydane zostay po wojnie. Por. U. Zimbrich, Bibliographie zu Platons Staat, s. 17. Orozco podaje inn liczb edycji tej pracy. Zdaniem meksykaskiej badaczki przekad ten w 1982 r. mia swoje 10 wydanie (Orozco wspomina tak e o wydaniu w 1943 r., ktrego nie uwzgldnia Zimbrich w swoim spisie) por. T. Orozco, Platonische Gewalt, s. 78. Tak e o 10 edycjach wspomina Jrg Pannier Por. Jrg Pannier, PlatonAusgaben. Eine kritische bersicht, s. 39.
134
rzenia od nowa caej rodziny aryjskiego Volku. Jednak e najwspanialszym urzeczywistnieniem kultury aryjskiej jak dotd, bya helleska [kultura MT.]. W niej dostrzega Niemiec pokrewiestwo, co wasnego, obraz swej tsknoty. (Wenn das Deutschtum seine Weltsendung erfllen will, so darf es sich nicht auf schon ausgewirkte deutsche Formen zurckziehen, sondern es mu durch eine neue Schpfung der ganzen arischen Vlker-Familie vorangehen. Die hchste Verwirklichung der arischen Kultur aber war bisher die hellenische [Kultur MT.] in ihr sieht das Deutsche das Verwandte und Eigene, das Bild seiner Sehnsucht)9. O ile powy szy fragment zawiera pewne wtpliwoci w kwestii prawidowego zrozumienia Platona, tak kolejny nie pozostawia zudze, e filozof ten zarwno pod wzgldem prezentowanych pogldw, jak i swej dziaalnoci musia by nie tylko prawdziwym aryjczykiem, lecz tak e rasistowskim nacjonalist: Platoskie pastwo jest na wskro nacjonalistyczne pisa Hildebrandt Poniewa rd Hellenw, to sami swoi i ludzie zjednoczeni pokrewiestwem krwi (470 c) to jest gwne zdanie Politei, w ktrym Platon podkrela warto rasy (Platons Staat ist durchaus national. Denn der hellenische Stamm ist mit sich selber vertraut und blutsverwandt10 (470 c) ist der, die Rasse betonende Hauptsatz der Politeia) i dalej Hodowla rasowa zawiera si w idei narodu, i przypuszczam, e mo na uzna Platona za odkrywc wiadomej idei narodu (Die Rassenzchtung fgt sich ein in die Idee der Nation und ich vermute, da man Platon als den Finder der bewuten National-Idee betrachtet darf)11. W tym samym Wstpie, w ktrym Hildebrandt przedstawi Platona jako rasist i nacjonalist, znajduje si odpowied na pytanie o przyczyn zainteresowania Meneksenosem po 1933 r. Autor Wstpu ubolewa, e w tekst w tradycji niemieckojzycznej dugo uchodzi za nieautentyczny. Lecz po 1933 r. dostrze ono jego warto dla odczytania Platona. Co wicej, Hildebrandt przedstawi jego znajomo jako konieczn dla prawidowego zrozumienia celu dziaalnoci Platona. W jego przekonaniu
9 K. Hildebrandt, Einleitung, s. XXII. 10 Ten fragment pitej ksigi Pastwa Hildebrandt przetumaczy sam. W przekadzie Horneffera brzmi on nastpujco: Ich behaupte, die hellenischen Stmme sind verwandt und gleichen Geschlechts miteinander Plato, Der Staat, 470 (s. 177). 11 Tam e, s. XXX n.
Rozdzia czwarty
135
pismo to nabrao szczeglnie aktualnej wartoci w odniesieniu do dwch zdarze politycznych: pora ki Niemiec w pierwszej wojnie wiatowej w 1918 r. i uksztatowania si przewiadczenia o stanowieniu aryjskiego Volku za spraw powszechnej ideologii krwi w 1933r.. Hildebrandt pisa: Wanie dzi musi nas to bole, e nasza nauka jeszcze do niedawna chciaa widzie w tej mowie [ tj. w Meneksenosie MT.] faszerstwo lub te karykatur retoryczn. Jednak dzisiaj nikt bardziej nie mo e odczu tragicznego patosu tej mowy ni my Niemcy, ktrzy dowiadczylimy europejskiej nienawici i niewdzicznoci w stosunku do naszego Volku (Heute mu uns geradezu schmerzen, da unsere Wissenschaft vor nicht langer Zeit in dieser Rede [dh. Meneksenos MT.] eine Flschung oder eine rhetorische Karikatur sehen wollte, da doch heute niemand fr dies tragische Pathos der Rede empfnglicher sein kann als wir Deutschen, die den europischen Ha und Undank gegen unser Volk erfahren haben)12. I dalej: Duma z Aten ma charakter rasistowski i rasa staa si ponownie pierwotnym elementem krajobrazu! Czy mgby on [Platon MT.] przedstawi ow volkistowsk ide wyraniej i mocniej ni w micie o autochtonicznoci Ateczykw? Tylko rd attycki zosta pierwotnie zrodzony z ziemi. Platon chwali szlachetne urodzenie, eugenei Ateczykw Platon jest w najwy szym sensie nacjonalist, ktry chcia zjednoczy cay nard przeciwko barbarzycom. Jednak jego pojcie narodu odwouje si do rasy. Meneksenos jest prawdziwym wstpem do Pastwa (Dieser Stolz auf Athen ist rassenhaft und die Rasse wieder ist geliebt als Urgewchs der Landschaft! Wie knnte er [Platon MT.] diese vlkische Idee reiner und strker darstellen als durch den alten Mythos der Autochthonie der Athener? Allein der attische Stamm ist ursprnglich aus der Erde selbst geboren. Platon preist die edle Geburt, die Eugeneia der Athener Platon ist im hchsten Sinne national, er will die gesamte Nation gegen die Barbaren zusammenfassen, aber seine Begriff der Nation beruht auf der Rasse. Der Menexenos ist die wahre Einleitung zur Politeia13. Wstp i nowy przekad Pastwa przedstawiay jednoznaczny obraz myli Platona. To, co w hermeneutyce politycznej po 1918 r. byo odkrywane dziki interpretacji sensw okrelonych archetypw, teraz zostao przedstawione jako co bezporednio Platoskie. Dziki przekadowi doktryna Platona zyskaa rasistowskie zabarwienie. Przedstawiony zosta jako
12 Tam e, s. XXI 13 Tam e, s. XXII n.
136
twrca eugeniki, autorytarnego pastwa, jawi si jako bezporedni antenat Adolfa Hitlera i pierwszy teoretyk ideologii narodowosocjalistycznej. Wymowa przekadu Horneffera bya jednoznaczna. W odniesieniu do tej translacji nie byo potrzeby doszukiwania si sensu, gdy by on wyra ony wprost jako: Blut-und-Boden. Nie oznaczao to jednak rezygnacji z politycznej hermeneutyki. W dalszym cigu bya ona wa nym narzdziem badawczym, su cym do odkrywania, tym razem czysto narodowosocjalistycznych, wartoci w doktrynie Platona. Niewtpliwym atutem, ktry zdecydowa o popularnoci tej translacji by fakt, e jej autor wywodzi si z krgu filologw-historykw berliskich. Horneffer swoim autorytetem i przygotowaniem merytorycznym gwarantowa poprawno tego przekadu. Dodatkowym elementem, ktry mia wpyw na dynamik i charakter recepcji Platona w krajach niemieckojzycznych po 1933 r. byy zmiany strukturalne w obrbie rodowisk wczesnych intelektualistw. Nazici, w celu stworzenia pastwa jednolitego, ktrego totalno przejawiaaby si we wszystkich sferach, postanowili zwalcza programowo nie tylko indywidualizm, lecz tak e wszelkie niezale ne instytucje, jak np. uniwersytety, czy organizacje polityczne. Rozpoczto proces tzw. ujednolicenia (Gleichschaltung). Zjawisko to ogarno wszelkie dziedziny ycia. Na paszczynie spoecznej gwnym celem tego procesu bya: instytucjonalizacja organizacji spoecznej w ramach stworzonej przez propagand spoecznoci Volku (Volksgemeinschaft)14. W polityce, dziki ujednoliceniu, osignito: polityczn centralizacj wadzy stworzenie systemu monopartyjnego drog wyeliminowania partii opozycyjnych15. Proces ujednolicenia by daniem narodowych socjalistw, lecz, co mo e budzi zdziwienie, wiele instytucji dobrowolnie poddao si tej transformacji lub, co gorsze, inicjowao w proces w sposb nieprzymuszony. W tym sensie Gleichschaltung faktycznie oznaczao Selbstgleichschaltung16 i
14 Franciszek Ryszka, Pastwo stanu wyjtkowego. Rzecz o systemie pastwa i prawa Trzeciej Rzeszy, s. 171. 15 Andrzej Czarnik, Prasa w Trzeciej Rzeszy. Organizacja i zakres dziaania, s. 29. 16 W okresie wiosny i lata 1933 roku Niemcy zostay dopasowane do nowych wadcw. adnej niemal strefy zorganizowanej dziaalnoci, politycznej czy spoecznej, nie omin proces Gleichschaltung ujednolicenia instytucji i organizacji, ktre teraz kontrolowali nazici. Presja z dou, ze strony nazistowskich aktywistw, odegraa gwn rol w przyspieszaniu tempa zrwnywania. Ale wiele or-
Rozdzia czwarty
137
na tym etapie pojawio si zjawisko niezrozumiae dla wielu wspczesnych badaczy, co wyrazi Kershaw nastpujco: Najbardziej uderzajc cech ujednolicenia kultury bya gotowo, a nawet skwapliwo, z jak intelektualici, pisarze, artyci, aktorzy i publicyci aktywnie kolaborowali w przedsiwziciach, ktre wyjaowiy i skrpoway kultur niemieck na najbli sze dwadziecia lat17. Motywy tego zachowania wczesnych intelektualistw byy r ne. Oczywicie gwn przesank bya ch wyprzedzania woli Fhrera, a tym samym pokonanie konkurencji w procesie ujednolicenia. Decydoway tak e wzgldy praktyczne tych, ktrzy nie chcieli si zgleichschaltowa spotykay surowe represje. Jednak najwa niejszym powodem samoujednolicenia w tych krgach, byy pobudki czysto ludzkie a mianowicie wewntrzna konkurencja i walka personalna midzy intelektualistami. Poniewa Gleichschaltung oznaczao tak e Ausschaltung, proces ten wykorzystywany by do rozstrzygania personalnych sporw poprzez wszelakiego rodzaju denuncjacje i oskar enia. Bya to okazja do eliminacji niepoprawnej pod wzgldem politycznym, wiatopogldowym, czy te rasowym opozycji18. Przykadem dopasowania si wczesnych intelektualistw, dobrze obrazujcym rwnie zjawiska, jakie temu procesowi towarzyszyy zwaszcza zakulisowych walk, jest historia liberalnego Kant-Gesellschaft po 1933 r.
4.1. Neokantyzm smutny epilog

Po 1933 r. w tradycji niemieckojzycznej istniay dwa gwne towarzystwa filozoficzne, ktre walczyy midzy sob o wpywy wrd wczesnych intelektualistw. Byy to: Kant-Gesellschaft i Deutsche Philosophische Gesellschaft [dalej DPhG]. Pierwsze skupiao nie tylko neokantystw, lecz mylicieli o pogldach liberalnych i socjalistycznych. Drugie, zao one w 1917 r. przez Wundta i Bruno Baucha19, prezentowao pogldy skrajnie nacjonalistyczne, a pniej nazistowskie. Po mierci Baucha w 1942 r. na przewodniczcego tego stowarzyszenia wybrano Arnolda
ganizacji samorzutnie okazywao wol uprzedzenia tego procesu i zrwnywao si zgodnie z oczekiwaniami nowej epoki I. Kershaw, Hitler, s. 408. 17 Tam e, s. 417. 18 Zjawisko to opisa Victor Klemperer. Por. V. Klemperer, Dzienniki 1933-1938. 19 B. Bauch (1877-1942) by profesorem filozofii w Jenie. Ju w latach 20. prezentowa pogldy volkistowskie. W 1933 r. wstpi do NSDAP. W latach 1934-1942 by przewodniczcym DPhG por. G. Leaman, s. 30.
138
Gehlena czonka NSDAP, ktremu saw przyniosa wydana w 1942 r. ksi ka Der Mensch20. Ka de z tych towarzystw posiadao swoje czasopismo. Byy nimi odpowiednio: Kant-Studien i Bltter fr deutsche Philosophie (dalej jako B.f.d.Ph.). Towarzystwo Kanta w latach dwudziestych minionego stulecia byo najwikszym towarzystwem filozoficznym na wiecie21. Po 1933 r. zaczo nagle traci swoje wpywy na rzecz DPhG, w konsekwencji stajc si kolejnym pismem narodowosocjalistycznej filozofii. Przyczyny tego upadku znajduj si w historii Kant-Gesellschaft i jego pisma. Kant-Studien zao one przez Hansa Vaihingera w latach 1900-1935, przeszo kilka przeobra e. Jeszcze w 1900 r. reprezentowao, zgodnie z pierwotnym zao eniem, postaw antymaterialistyczn, lecz ju w pierwszych latach XX w. pogldy prezentowane na jego amach zaczy ewoluowa w kierunku etycznego socjalizmu. W Niemczech, we Francji a tak e w Rosji wzrosa ilo publikacji, w ktrych starano si przedstawi pewne aspekty myli socjalistycznej, jako rodzaj kontynuacji myli Kanta22. Okazao si, e doktryna tego filozofa mo e su y za podstaw nie tylko dla liberalizmu, ale i socjalizmu. Gwnym zagadnieniem, ktry mia by punktem czcym filozofi Kata i socjalizm, byy kwestie zwizane z etyk. Ci, ktrzy wierzyli w mo liwo uzasadnienia etyki socjalistycznej za pomoc imperatywu kategorycznego, odwoywali si do etyki Kanta. Jednym z nich by wwczas Karl Vorlnder, ktry pisa: Nie chodzi o to, aby dowie, e Kant prezentowa idee socjalistyczne, lecz czy jego etyka mo e stanowi punkt wyjcia dla etyki socjalistycznej23. Nie chodzio zatem o caociow asymilacj doktryny Kanta z socjalizmem, lecz wybircze wykorzystanie pewnych jej elementw24.
20 Na jego temat oraz oddziaywania jego koncepcji w narodowym socjalizmie zob. Werner Rhr, Arnold Gehlens Philosophie der Institutionen. 21 W taki sposb Kant-Gesellschaft samookrelao si jeszcze w 1922 r. por. KantStudien, s. 248. 22 Por. Karl Vorlnder, Die neukantische Bewegung im Sozialismus. 23 Tam e, s. 30. 24 Martina Thom twierdzi, e nauka Kanta: moga si sta istotnym, teoretycznym rdem marksizmu Martina Thom, O problemie wolnoci Kanta, s. 43. Manfred Buhr pisa: W w szym sensie filozofia Kanta staa si jednym z teoretycznych rde marksizmu-leninizmu Manfred Buhr, Filozofia Immanuela Kanta jako teoretyczne rdo marksizmu-leninizmu, s. 29. Zob. tak e, M. Buhr, Immanuel Kant. Einfhrung in Leben und Werk, ss. 161-165.
Rozdzia czwarty
139
W doktrynie myliciela z Krlewca dokonao si znaczce przesunicie w sposobie postrzegania czowieka. Nie Bg, i nie materia stay si centrum rozwa a, lecz czowiek i jego otoczenie. To on mia by celem dziaania. Zao enia te przyjli niektrzy socjalici, ktrzy w oparciu o nie dowodzili humanitaryzmu wasnej doktryny. W tym kontekcie przedstawiano kantowski imperatyw jako zasad etyki socjalistycznej. Zwizki neokantyzmu zarwno z liberalizmem, jak i z socjalizmem na pocztku XX w. nie byy jednak tym, co przesdzio o ostatecznej klsce tego towarzystwa i o faszyzacji jego flagowego pisma. Nazici mieli upodobanie do wszystkiego, co najwiksze, postanowili zatem przej wadz w redakcji Kant-Studien, w organie wydawniczym liberalnego towarzystwa o zasigu midzynarodowym. W 1935 r. gwne czasopismo neokantystw ulego procesowi reorganizacji. Stanowisko redaktora obj sawny nazistowski filozof Hans Heyse25. Ju w 1934 r. w kolegium redakcyjnym, obok dotychczasowych redaktorw Paula Metznera i Martina Lpelmana, zasiad Eduard Spranger26. Razem tworzyli nowy triumwirat27. Rok pniej ustpujce kierownictwo oznajmio: Kant-Studien oddaj si Paskiemu [chodzi o Hansa Heyse MT.] nowemu przewodnictwu, ktre rozpoczyna si wraz
25 H. Heyse, (1891-1976), onierz na froncie w I wojny. 1933-1935 r. rektor na Uniwersytecie w Krlewcu. W 1936 r. powoany na Uniwersytet w Getyndze, gdzie by kierownikiem seminarium filozoficznego. Do NSDAP wstpi w 1. V. 1933 r. (Nr 1.774.512), rok pniej (1. I. 1934 r.) zosta czonkiem NSLB (Nr 277.435). W latach 1935-37 przewodniczcy Kant-Gesellschaft i redaktor KantStudien por. G. Leaman, s. 49. Heyse, notoryczny ideolog nazistowski, by odpowiedzialny za budow organizacji naukowych w partii [NSDAP MT.], por. Deutsche Philosophen 1933, s. 11, 9. Dokadniej na temat roli, jak odegra Heyse w Kant-Gesellschaft i w Kant-Studien patrz: T. Laugstien, s. 130 n. 26 Mimo, e nigdy nie nale a do NSDAP (Patrz: G. Leaman, s. 80.), Spranger by jednym z gwnych mylicieli konserwatywnych, ktry w przeddzie faszyzacji Niemiec przygotowa fundamenty teoretyczno-ideologiczne w zakresie pedagogiki dla rzeczywistoci narodowosocjalistycznej por. T. Laugstien, s. 2945. Rol Sprangera, jak odegra w procesie transformacji ideau ksztacenia, goszcego idee pedagogiki autorytarnej antyindywidualistycznej, w okresie zmierzchu Republiki Weimarskiej przedstawia T. Orozco por. T. Orozco, Platonische Gewalt, s. 41 nn. Hans-Jochem Gamm dowodzi, e Spranger, obok innych prominentnych pedagogw, by dyskryminowany przez nazistw. Pisze: ich oddziaywanie zostao ograniczone, zostali przedwczenie emerytowani, lub spotkay ich inne trudnoci H.-J. Gamm, Fhrung und Verfhrung, s. 91. 27 Por. T. Laugstien, s. 128.
140
z niniejszym wydaniem pierwszego zeszytu czterdziestego tomu Przewodniczcy [tj. Arthur Liebert, przewodniczcy Kant-Gesellschaft MT.] jest przekonany, e niemiecka rewolucja jest metafizycznym aktem niemieckiego ycia, ktre manifestuje si na wszystkich poziomach niemieckiego jestestwa, tak e w filozofii i nauce28. Deklaracja owa bya wynikiem wewntrznych rozgrywek polityczno-ideologicznych. Jeszcze w 1933 r. Kant-Gesellschaft wystpowao oficjalnie przeciw ideologii reimu, wchodzc z tego powodu w otwarty spr z DPhG. Lecz ju w tym samym roku pojawiy si pierwsze gosy domagajce si rasowego oczyszczenia czonkw tego towarzystwa29. Wewntrzne spory oraz emigracja niektrych wa nych czonkw30 Kant-Gesellschaft spowodoway, e towarzystwo to formalnie wstrzymao swoj aktywno, wydajc w 1937 r. ostatni przed picioletni przerw numer Kant-Studien. W 1938 r. w Urzdzie Rosenberga pojawiy si koncepcje a eby poczy dwa, do tej pory rywalizujce ugrupowania, tj.: DPhG oraz Kant-Gesellschaft i uczyni z nich jedno narodowosocjalistyczne towarzystwo filozoficzne o nazwie Nationalsozialistische Philosophische Gesellschaft31. W caej tej historii najbardziej su alcz bya inwencja jednego z wczesnych filozofw z Uniwersytetu w Breslau Augusta Fausta32, ktry w notatce wysanej Rosenbergowi pisa: Przede wszystkim tytu, jak i zawarto Kant-Studien nie powinny pozostawia wtpliwoci, e Kant-Gesellschaft wraz ze swoim pismem Kant-Studien stoj w su bie narodowosocjalistycznego wiatopogldu. Najlepszym rodkiem do realizacji tego zamierzenia wydaje mi si nazwanie go imieniem Alfreda Rosenberga. Z tego powodu zwracam si do pana o wyra enie zgody na umieszczenie na stronie tytuowej Kant-Studien paskiego nazwiska33. Inicjatywa Fausta nie odniosa penego sukcesu, gdy Rosenberg nie zgodzi si na umieszczenie swojego nazwiska na okadce Kant-Studien. Jednak e
28 29 30 31 32 Kant-Studien, s. VII. Por. C. Tilitzki, s. 1013. Szerzej: T. Laugstien, ss. 124-132. Por. C. Tilitzki, s.122. A. Faust w 1914 r. rozpocz studia filozofii i germanistyki na Uniwersytecie w Kiel. Jako ochotnik bra udzia w walkach na froncie pierwszej wojny wiatowej. W 1916 r. zosta ci ko ranny. Po wojnie kontynuowa swoje studia. Od 1919 r. studiowa w Heidelbergu u Rickerta. W 1935 r. habilitowa si i od 1937 r. pracowa na Uniwersytecie w Breslau. Od 1933 r. deklarowa si jako nazistowski filozof (nigdy nie nale a do adnej z nazistowskich organizacji) por. C. Tilitzki, s. 324 nn. 33 Cyt. za: C. Tilitzki, s. 120.
Rozdzia czwarty
141
samo pismo zostao reaktywowane w 1942 r., stajc si kolejn tub narodowosocjalistycznej propagandy. Zjawisko ujednolicenia pojawio si tak e w aspekcie egzegezy Platona po 1933 r. Pierwszym jego etapem bya samofaszyzacja towarzystw filologicznych. Transparentnym przykadem by przypadek Deutscher Gymnasialverein. W czasopimie wydawanym przez to towarzystwo Das Humanistische Gymnasium ju w 1933 r. ogoszono, e filolodzy s gotowi stan w su bie dla wsplnoty Volku. Gotowo filologw do politycznego ksztacenia modzie y niemieckiej wyra ona zostaa cakowicie dobrowolnie. W 1933 r. opublikowano nastpujc deklaracj: Nasza teraniejszo koncentruje si na stworzeniu wsplnoty Volku (Volksgemeinschaft) w nacjonalistycznym pastwie, poprzez prawidowe zrozumienie antyku jako klasycznego pierwowzoru [ poprzez prawidowe zrozumienie MT.] e czowiek jest w caoci istot polityczn, i e pastwo ma prymat nad jednostk Tym samym polityczne ksztacenie ujmuje czowieka jako jedno w caoci wsplnoty (als Ganzes im Ganzen der Gemeinschaft) a przez to, w sposb cakowicie przeciwny ni zwyka fachowa tresura (im unaufhebbaren Gegensatz zu aller blo fachlichen Abrichtung), ktr jest ka de zwyke indywidualistyczne samoksztacenie (wie jede blo individualistische Selbstbildung)34. Takie i inne wiadectwa lojalnoci, jako wyrazy zrozumienia dla potrzeb re imu, odbiy si w recepcji Platona. Zmienia si jej dynamika oraz zradykalizowa si jej ideologiczny charakter po to, aby myliciel w mg by postrzegany jako protoplasta narodowosocjalistycznego wiatopogldu. Jak si miao okaza, proces ten, bazujcy na ujednoliconym paradygmacie, doprowadzi do uksztatowania si unikalnego wizerunku Ateczyka jako rasisty. Ujednolicenie paradygmatu w recepcji Platona w 1933 r. stao si faktem. Ci myliciele, ktrzy zajmowali si wwczas koncepcjami spoeczno-politycznymi Ateczyka, aby wspiera re im, odkryli w nich kolejny archetyp, za pomoc ktrego mogli ujednolici ca sfer kultury niemieckiej. By nim archetyp poety.
4.2. Krytyka poetw: ujednolicenie z Platonem
34 Cyt. za: T. Orozco, Platonische Gewalt, s. 32.

142
Platoski projekt wychowania obejmowa mia dwie sfery czowieka wewntrzn (dusza) i zewntrzn (ciao). Uksztatowanie ciaa powierzy on odpowiednim wiczeniom, natomiast sfer duchow miaa ksztatowa szeroko pojta poezja. Ta jednak, zanim stanie si jednym z narzdzi wychowawczych, miaa zosta poddana oczyszczeniu. W III ksidze Pastwa Platon przedstawi swoj krytyk zastanego dziedzictwa poetyckiego. Jej konkluzj mo na streci nastpujco: dla dobra pastwa poeci, ktrzy nie chc podporzdkowa si kanonom politycznym, powinni by wykluczeni z pastwa. Poezja ma prawo bytu o tyle, o ile su y uksztatowaniu danych postaw politycznych. Platoska krytyka poetw w 1933 r. staa si jednym z narzdzi, ktre nazici wykorzystali w celu likwidacji opozycji intelektualnej. Rok objcia wadzy przez Hitlera by pocztkiem intensyfikacji i radykalizacji represji politycznych. Terror skierowany zosta przeciwko przeciwnikom politycznym i ruchowi pokojowemu. Represje dotkny te uczonych, literatw, towarzystwa naukowe, a przedstawione zostay jako: marsz przeciwko nie-niemieckiemu duchowi. By to jeden z najbardziej mrocznych dla kultury niemieckojzycznej okresw. W 1933 r. w caej Rzeszy zapony stosy, na ktrych palono ksi ki pisarzy podejrzewanych o sympatie lewicowe, liberalne, czy te o pochodzenie semickie35. Robert Lay przemawia: Przeciwko walce klas i materializmowi, dla wsplnoty Volku i w imi idealistycznego sposobu ycia! Ofiaruj ogniu pisma Marksa i Kautskiego36. Wikszo wczesnych studentw, zjednoczonych propagandowym sloganem: Deutsche Studenten marschieren wider den undeutschen Geist!, ochoczo inicjowaa palenie ksi ek, a tak e wystpowaa z pretensjami w stosunku do tej kadry profesorw, ktra prezentowaa postawy krytyczne wobec re imu37. Konserwatywni badacze, ktrzy zajmujc si Platonem, tworzyli polityczny Platonizm, akceptowali praktyki re imu. Co wicej, starali si go wspiera i dostarcza uzasadnienia dla tych praktyk. Odwoujc si do Platoskiej krytyki poetw, postanowili wraz z Platonem ujednolici niemieckie dziedzictwo kulturowe. Deprecjacja poezji niezaanga owanej
35 Por. Jerzy Krasuski, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945, s. 372 n. Krieck by przekonany, e lista spalonych dzie, to zaledwie uamek tego, co nale aoby spali - por. H. Olszewski, Nauka historii, s. 321 n. 36 Cyt. za: Leon Poliakov, Josef Wulf, Das Dritte Reich und seine Denker, s. 121. 37 Por. H. Olszewski, Nauka historii, s. 333.
Rozdzia czwarty
143
politycznie pojawia si w Paidei Jaegera. W 1934 r. czyli po tym, jak dokonano spalenia nie-niemieckich dzie, aktualizacja archetypu Platoskiej krytyki poetw doczekaa si systematycznej wykadni. W tym roku na arenie recepcji Platona pojawia si nowa posta. By to mody i pocztkujcy filozof Hans-Georg Gadamer38. 24. lutego 1934 r. w Marburgu, na forum Gesellschaft der Freunde des humanistischen Gymnasium, wygosi swj wykad na temat Platoskiej krytyki poetw. Gadamer w swojej analizie tego zagadnienia przedstawi ow krytyk jako jeden z koniecznych warunkw budowy nowego pastwa, ktrego: zrozumienie jest by mo e jednym z najci szych wyzwa stojcych przed samowiadomoci niemieckiego ducha39, poniewa jej zao enia, powody oraz cele: maj nam [narodowym socjalistom MT.] co do powiedzenia40. Gadamer dowodzi, e: Poeci maj cakowit wiadomo, e ich oddziaywanie jest najwiksze wrd modzie y41, zatem ich krytyka ma na celu ksztatowanie okrelonego sposobu wychowania. W analizie Gadamera krytyka poetw swj waciwy sens osiga miaa w momentach radykalnie przeomowych w ksztatowaniu si projektw pastwa. Pisa on: Tylko w odniesieniu do caociowego projektu budowy pastwa i jako motyw radykalnego odwrotu od istniejcego tworu pastwowego mo na zrozumie krytyk poetw42. Takie ujcie sprawia, e ma ona wymiar czysto polityczny, za jej argumentacja filozoficzna ma wycznie charakter ideologicznej nadbudowy i tylko jako taka ma sens. Ponadto wczesne zrozumienie jej znaczenia miao zale e od rewolucji narodowosocjalistycznej, ktra bya, u ywajc frazeologii Gadamera: odwrotem od istniejcego pastwa (Republiki Weimarskiej) i: radykalnym motywem budowy nowego (III Rzeszy). Kryterium poprawnoci poetw wyznaczay wzgldy ideologiczne. Ci z nich, ktrzy nie
38 H-G. Gadamer (1900-2001) by profesorem filozofii w Marburgu. W okresie od 1934-1935 wykada w Kiel. Od 1938 r. przenis si do Lipska, gdzie w 1940 r. zosta dyrektorem Instytutu Filozofii. Gadamer by czonkiem DNVP, 1. sierpnia 1933 r. wstpi do nazistowskiej organizacji nauczycieli NSLB [nr 254.387]. W tym e roku podpisa tak e Bekenntnis an Adolf Hitler Por. G. Leaman, s. 40. Rol Gadamera w ksztatowaniu ideologii nazistowskiej oraz jego wkad w ideologizacj Platona przedstawia w sposb wyczerpujcy Teresa Orozco. 39 Hans-Georg Gadamer, Plato und die Dichter, s. 5. 40 Tam e, s. 7. 41 Tam e, s. 9 n. 42 Tam e, s. 13.
144
odpowiadali zao eniom wyznaczanym przez aktualne i pilne potrzeby wiatopogldu, powinni by przygotowani na najgorsze represje, tj.: cakowite zniszczenie (vllige Vernichtung) lub: oczyszczenie (Reinigung) przekazanego dziedzictwa43. Ow deklaracj Gadamer usprawiedliwia proceder brutalnego traktowania dziedzictwa kultury sowa. Zniszczenie (Vernichtung) oznaczao unicestwienie w sensie fizycznym, zarwno dzie, jak i ich autorw, o ile jeszcze yli. Oczyszczenie (Reinigung) byo rodzajem eufemizmu, pod ktrym faktycznie krya si cenzura. Interpretacja Platoskiej krytyki poetw, ktr przedstawi w 1934 r. Gadamer, znalaza wielu zwolennikw. Okazao si, e aktualizacja tego archetypu w ramach ideologii narodowosocjalistycznej nie miaa na celu wycznie likwidacji opozycji intelektualnej, ktr przedstawiono jako nie-niemieck, lecz wyznaczaa now rol poezji. Orozco, analizujc w aspekt twierdzi, e: Krytyka poezji nie oznaczaa jej koca: powinna ulec ona w ramach wychowania pastwowego refunkcjonalizacji44. wczeni ideolodzy podejmujcy w problem, w krytyce poezji zawarli dwa pozytywne elementy. Starali si okreli cel nowej poezji oraz rol nowego poety. Ot nowa poezja miaa by wyrazem narodowosocjalistycznego ducha. Jeden z poetw re imu Richard Euringer w 1935 r. napisa: Partia [NSDAP MT.] jest ciaem ducha narodowosocjalistycznego, i w tym narodowosocjalistycznym ciele mieszka duch narodowosocjalistyczny, ktry wyra a si w poezji45. Zwizanie poezji z ruchem politycznym miao okrelony cel, dyktowany przesankami ideologicznymi. Nowa poezja, bdc ju wycznie zaanga owan, miaa nie tylko utrwala i rozpowszechnia narodowosocjalistyczny wiatopogld, lecz przyczynia si do osignicia jednoci pastwa. W tym ujciu poeta przedstawiany by jako onierz, ktry stoi na stra y tej jednoci, chronic niemiecki Volk46. Z tego powodu: Poeci powinni zosta przekonani lub
43 Tam e, s. 16. Po wojnie w 1970 r. Gadamer zada pytanie: Czy poeci umilkn?, Czy wszelka littrature nie musi by dzi engage?(H.-G. Gadamer, Czy poeci umilkn?, s. 35 n.). Pozosta, mimo dowiadcze z narodowym socjalizmem, przekonany, e poeci i ich dziea osigaj swj sens tylko w zaanga owaniu. 44 T. Orozco, Platonische Gewalt, s. 68. 45 Richard Euringer, Gibt es nationalsozialistische Dichtung?, s. 12. 46 Por. np.: Hans Schemm, Das Jugendbuch im Dritten Reich.
Rozdzia czwarty
145
zmuszeni aby przedstawia i uczy tylko tego, co jest dla adu pastwowego najbardziej odpowiednie47. Uznajc jedno pastwa za priorytet, nazici, wzorujc si na rozwizaniach Platoskich, postanowili wygna niepoprawnych politycznie poetw ze swojego pastwa. Reuschel pisa: Jedno pastwa i jego wewntrzna harmonia musi zosta osignita za ka d cen. eby jednak mc zrozumie, e tylko takie pastwo jest mo liwe, poeci musz zosta wygnani48. Nowa poezja w obrbie pastwa nazistowskiego miaa spenia funkcj konsolidujc spoeczestwo, dziki ksztatowaniu odpowiedniej wiadomoci estetycznej i politycznej, okrelanej przez Gadamera mianem: wewntrznej konstytucji49. Krytyka poezji staa si tym samym krytyk pozytywn w tym sensie, e powstaa dziki niej nowa poezja bya postrzegana jako konieczny warunek stabilnoci pastwa. Przedstawione zmiany byy odpowiedzi intelektualistw na potrzeby ideologii re imu. Na paszczynie spoeczno-politycznej pojawiy si nowe problemy i nowy gracz Adolf Hitler, ktrego rol i funkcj w Trzeciej Rzeszy prbowano uzasadni odwoujc si do Platona. Pierwszym zagadnieniem, ktre pojawio si w hermeneutyce politycznej Platona po 1933 r., bya kwestia nowego pastwa.
4.3. Platoska polis a nazistowskie koncepcje pastwa

Niemiecki faszyzm nie posiada adnej spjnej teorii pastwa50. Nie oznaczao to jednak, e nie byy podejmowane prby stworzenia takich koncepcji. Problem ten pojawi si w atmosferze Weimaru. Ju wtedy budowano teoretyczne modele spoeczestwa i pastwa, ktre miay by alternatyw dla ustroju Republiki. System parlamentarny postrzegany by jako
47 E. Krieck, Musische Erziehung, s. 37. 48 H. Reuschel, Die Rassenfrage bei Platon, s. 31. Podobne stanowisko prezentowa Eberhard Wolfgang Mller, ktry pisa: Wielki proces, jakim jest zespolenie (Zusammenschweiung) wszystkich czonkw Volku, obejmuje tak e poetw. Zostan oni albo cakowicie wygnani, lub te cakowicie wcieleni przez wsplnot - Eberhard Wolfgang Mller, Dichtung und Dichter im nationalsozialistischen Staat, s. 5. 49 H.-G. Gadamer, Plato und die Dichter, s. 27. 50 Por. Franz Neumann, Behemoth. Struktur und Praxis des Nationalsozialismus 1933-1944, 279.
146
obca w kulturze niemieckiej, zachodnia idea narzucona dyktatem Wersalskim51. Ju w 1930 r. szef nowego rzdu, Heinrich Brning, nie mogc uzyska wikszoci w Reichstagu, rzdzi za pomoc dekretw. System parlamentarny skoczy si, a demokracja jako forma organizacji spoeczno-politycznej staa si synonimem wszystkich saboci Weimaru. Z tego powodu postulowano, aby zachodni demokracj zastpi przez niemieck demokracj. W Mein Kampf Hitler pisa o prawdziwej niemieckiej demokracji, ktr przeciwstawi ydowskiemu parlamentaryzmowi. Prawdziwa niemiecka demokracja twierdzi Hitler to wolny wybr wodza. Na mocy tej decyzji przejmuje on cakowit odpowiedzialno za swoje czyny i rozkazy52. Wdz nie udzi swojej dru yny, tylko on mg mie wadz cakowit wadz pozbawion kontroli i oceny, a pastwo i jego struktury miay by tylko rodkiem do celu. Zanim wprowadzona zostaa zasada wodzostwa jako forma organizacji i sprawowania wadzy, teoretycy zwaszcza konserwatyci prbowali stworzy wasne modele pastwa i organizacji spoecznej. W 1934 r. ich wizje okazay si zbdne dla ideologw nazistowskich, ktrych celem byo wycznie uzasadnienie roli wodza i legitymizacja wczesnej rzeczywistoci Trzeciej Rzeszy. W tym aspekcie ujawniy si skutki nowej recepcji Platona, ktra dokonywaa si w okresie Republiki Weimarskiej. 4.3.1. Mit pastwa stanowego Przed 1933 r. w niemieckojzycznej myli politycznej istniao wiele konkurujcych ze sob teoretycznych modeli pastwa. Jedn z pierwszych, ktr re im we wczesnym okresie swego istnienia prbowa asymilowa, bya wizja pastwa stanowego. W 1933 r. powoano Institut fr Stndewesen, ktremu przewodzi Walter Heinrich. Orodek ten by finansowany przez wielkich bogaczy (m.in. F. Thyssena). Jedn z kwestii, ktr zajmowano si w tej jednostce, byo opracowanie projektu realizacji postulatw zapisanych w programie NSDAP. Chodzio o to, aby na mocy paragrafu 25. tego programu dokona reorganizacji niemieckiej gospodarki, tworzc okrelon struktur spoeczn, podzielon na stany wg kryterium
51 Z tego powodu konserwatywni, a pniej nazistowscy ideolodzy w swych rozwaa na temat natury spoeczestwa czy pastwa posugiwali si okrelon frazeologi: np. kategoria Gemeinschaft (Volksgemeinschaft) bya przedstawiana jako przeciwiestwo kategorii Gesellschaft, kategoria Reich jako przeciwiestwo kategorii Staat, kategoria Volk jako przeciwiestwo Nation. 52 Adolf Hitler, Mein Kampf, s. 99.
Rozdzia czwarty
147
przydatnoci i wykonywanej pracy53. W maju 1933 r. minister pracy Rzeszy Robert Ley ogosi: Prawa obywatelskie zwizane s z czonkostwem i przynale noci do okrelonego stanu. Trzy miesice pniej twierdzi: Stanem jest ka da forma, w ktrej znajduj si ludzie jako nale cy do danych zawodw, jako chemicy, jako in ynierowie54. Podzia stanowy spoeczestwa, ktry by podstaw tej koncepcji, mia oddziaywa na dwch paszczyznach. Po pierwsze, mia przyczyni si do usprawnienia gospodarki i uczyni pastwo autarkicznym, dziki odpowiedniemu zaprojektowaniu potrzeb i ich realizacji. Po drugie, na paszczynie psychologicznej tworzy wspczesn teori o predestynacji, uzasadniajc rol stanu przywdcw i zwykych robotnikw jako konieczn, i tym samym porednio wprowadzajc zasad wodzostwa w sfer ekonomii i gospodarki. Gwnym teoretykiem idei pastwa stanowego by ju na pocztku XX w. wiedeski profesor Othmar Spann (1878-1950), ktry korzeni swojej teorii spoecznej upatrywa m.in. w doktrynie Platona. W przekonaniu Spanna spoeczestwo podzieli mo na, przyjmujc kryterium stanu, w dwojaki sposb. Po pierwsze, mo na je sklasyfikowa wg stanw spoecznych, albo klas w w szym sensie. Kryterium to odzwierciedlao spoeczny podzia pracy i w tym ujciu spoeczestwo dzielio si na trzy stany: robotnikw (Arbeiter), przedsibiorcw (Unternehmer) i urzdnikw (Beamte). Drugim, alternatywnym kryterium klasyfikacji spoeczestwa byo wyksztacenie. W tym ujciu spoeczestwo miao si dzieli tak e na trzy stany: ludzi o wy szym wyksztaceniu (akademisch Gebildete), o rednim wyksztaceniu (mittel Gebildete) i marnie wyksztaconych (drftig Gebildete). Podzia w mo na, zdaniem Spanna, przedstawi za pomoc oglnej klasyfikacji, w ktrej kategorie stanw ujte zostay antytetycznie, tj.: stan szlachecki stan mieszczaski (Adel Brger), stan wolnych stan niewolnikw (Freie Unfreie), wojownik cywil (Krieger Nichtkrieger), stan kapanw stan wiecki (Priester Laien), stan uczonych stan niewyksztaconych (Gebildete, im besonderen Gelehrte Ungebildete)55. Wizja spoeczestwa stanowego miaa w przekonaniu austriackiego uczonego odpowiada Platoskiej wizji polis. Spann dowodzi, e jego klasyfikacja na stany stworzona zostaa: na wzr Platoskiej
53 Szerzej: F. Neumann, Behemoth, s. 280 n. 54 Cyt. za: tam e, s. 283. 55 Othmar Spann, Gesellschaftslehre, s. 120 n.
148
wizji pastwa, jako stanu mdrcw, stanu stra nikw i stanu ywicieli56. W tak zorganizowanej spoecznoci podzielonej na stany, funkcjonowa mia szczeglny podzia wadzy i kompetencji politycznych. Ka dy z tych czonw posiada wasny organ wadzy tj.: rad robotnicz (Arbeitrrat), rad pracownicz (Angestelltenrat), rad mieszczan (Brgerrat) i rad rolnikw (Bauernrat)57. Na czele ka dego z tych cia decyzyjnych znajdowa si wdz (Fhrer) i to z pord nich wybierany mia by, zdaniem Spanna, naczelny wdz (Oberfhrer). Ten model sprawowania wadzy wynika z niechci, jak austriacki uczony darzy ustrj demokratyczny, widzia w nim bowiem mechanizacj ycia spoecznego oraz nienaturalny postulat decyzji politycznych, oparty na mocy woli wikszoci. Pisa: Demokracja to mechanizacja naszego ycia (pastwa) i wykluczenie z budowli pastwowej poprzez gosowanie i wol wikszoci, podstawowych zasad wartoci58. Z tego powodu w koncepcji Spanna nie byo miejsca na demokracj. Pisa: Ju nigdy wicej nie bdzie ta bezmylna i niewyksztacona masa wybiera sobie swego wodza, lecz to poszczeglni przywdcy bd wybierali spord siebie naczelnego wodza59. Teoria pastwa stanowego, ktr przedstawi wiedeski ekonomista, zawieraa w sobie wszystkie skadniki ideologii antydemokratycznej. Miaa by gotow alternatyw i pocztkowo nazici byli ni zainteresowani. Zawieraa co jeszcze, a mianowicie, jak dowodzi Spann, antyczny rodowd w doktrynie Platona. W 1933 r. teoria ta staa si popularna. Doczekaa si tak e filozoficznej interpretacji, ktr przedstawi niemiecki filozof, od 1933 r. czonek NSDAP, Martin Heidegger, ktremu saw i popularno przyniosa wydana kilka lat wczeniej praca Sein und Zeit60. W 1933 r. Heidegger wygosi mow rektorsk na Uniwersytecie we Fryburgu Badeskim pt. O samoutwierdzeniu si niemieckiego uniwersytetu. Heidegger, przejmujc posad rektora, postanowi okreli rol narodowosocjalistycznego uniwersytetu i studenta w nowym pastwie. Wyr ni w niej trzy paszczyzny (stany), ktre miay wyznacza i jednoczenie
56 Tam e, s. 121. 57 Ten e, Der wahre Staat, s. 282. Ju tytu tej pracy mia charakter polemiczny. Oto prawdziwe pastwo (wahre Staat) zostao przeciwstawione weimarskiej Scheinstaat (pozornemu pastwu) szerzej na ten temat zob. np.: K. Sontheimer, Antidemokratisches Denken, ss. 192-198. 58 O. Spann, Der wahre Staat, s. 110. 59 Tam e, s. 183. 60 Polski przekad tego dziea autorstwa Bogdana Barana ukaza si pno, bo w 1994 r. (przekad na jzyk japoski ukaza si w 1940 r.)
Rozdzia czwarty
149
ogranicza zakres dziaa modzie y narodowosocjalistycznej. Byy to: su ba pracy, su ba wojskowa i su ba wiedzy. Heidegger gosi: Teraz [w rewolucji narodowosocjalistycznej MT.] przywrcone zostanie prawdziwe pojcie wolnoci niemieckiego studenta. Z niej wyoni si przysze wizi i su by niemieckich studentw. Wizi pierwsz jest przynale no do wsplnoty narodowej Ta wi zostanie odtd umocniona i wszczepiona w studenckie samowiedne istnienia przez su b pracy [wyr nienie MT.]. Druga wi, to wi z honorem i losem narodu midzy innymi ludami. Wymaga ona zabezpieczonej przez wiedz i umiejtno, a umocnionej przez dyscyplin, gotowoci do zaanga owania si bez reszty. Ta wi obejmie i przepoi odtd cae studenckie samowiedne istnienia, jako su ba wojskowa [wyr nienie MT.]. Trzecia wi wymaga od siebie i dla siebie w osobach swoich przywdcw i stra nikw bezwzgldnej jasnoci wiedzy najwy szej, najszerszej i najbogatszej to su ba wiedzy [wyr nienie MT.]61. Wyrany podzia kompetencji, jak to okreli Heidegger w su bie dla nowego pastwa, oraz ich trjczonowy podzia by niewtpliwie intelektualnym dugiem, jaki zacign ten myliciel u Platona62. Grecki filozof mwi o trzech : rzemielnikw, stra nikw i mdrcw, ktrych zadaniem byo robienie swego. Heidegger wykorzysta ten schemat oraz chwilow koniunktur na model pastwa stanowego. Jednak e, i to rwnie czyo tego myliciela z Platonem i Spannem, nie chodzio tylko o podzia jako taki. Waciwy cel by inny. Podzia spoecznoci oznacza podzia kompetencji, co prowadzi miao do zniewolenia jednostek w ramach trzech rodzajw su by i uzasadnienia funkcji, i szczeglnej pozycji mdrcw jako wadcw. Skutkiem tego bya mo liwo zaistnienia prawdziwej wolnoci niemieckiej jako antytezy wolnoci w sensie liberalnym. Myliciel, znany ze swej niechci do demokracji i jej cnt, ktre okrela mianem nihilizmu, gosi: Tylokrotnie opiewana wolno akademicka przepdzona zostanie z niemieckiego uniwersytetu Oznaczaa najczciej niefrasobliwo, dowolno zamiarw i skonnoci, nieskrpowanie w dziaaniu i zaniechaniu. Teraz zostanie przywr61 M. Heidegger, Samoutwierdzenie si niemieckiego uniwersytetu, prze. J. Garewicz, s. 367 n. 62 Woski badacz Francesco Fistetti uzna przemwienie Heideggera z 1933 r. za kluczowe w zrozumieniu jego recepcji Platona i antyku. Przyj on je jako podstaw w swoich rozwa aniach. Por. Francesco Fistetti, Heidegger und die Utopie der Polis.
150
cone prawdziwe pojcie wolnoci niemieckiego studenta63. W tym ujciu wolno prawdziwa to podporzdkowanie si woli przywdcw i zgodnie z Platosk maksym robienie swego. W zakresie postrzegania istoty niemieckiej wolnoci Heidegger prezentowa powszechny wwczas w krgach konserwatystw pogld, ktry pojawi si m.in. w koncepcjach Spanna, a mianowicie, e wolno to cakowite podporzdkowanie. Zale no ta, zdaniem Heideggera, uwidacznia si miaa w stosunku: przewodzenie-podleganie. Akcentowa on przy tym, e: istotnego przeciwiestwa midzy przewodzeniem i podleganiem przywdztwu nie wolno ani zaciera, ani tym bardziej wymaza64. Innymi sowy prawdziwa wolno niemiecka to stae utrwalanie dystansu midzy przywdcami a poddanymi, to petryfikowanie: przeciwiestwa, ktre tylko w walce stoi otworem65. Przemwienie Heideggera spotkao si z yczliwym przyjciem przez wielu wczesnych intelektualistw. Karl Jaspers w korespondencji napisa: Rozmach w Paskim podejciu do wczesnej Grecji znw mnie poruszy, jak nowa i zarazem oczywista prawda. Jest Pan w tej mierze zgodny z Nietzschem, z t r nic, e wolno mie nadziej, i urzeczywistni Pan w filozoficznej interpretacji to, co Pan mwi. Przemwienie ma dziki temu wiarygodn substancj66. Oto Heidegger mia by jak onegdaj Nietzsche, a nawet kim wicej tzn. tym, ktry urzeczywistni teori. Nic nie wskazywao na to, e Heidegger i jemu podobni, ktrzy chcieli prowadzi wodza w 1933 r., ju niedugo strac swoje wpywy. Okrelenie dalszych losw Heideggera w Trzeciej Rzeszy wychodzi nazbyt daleko poza cel niniejszej pracy. Nale y natomiast nadmieni, e sukces stanowej wizji pastwa by bardzo krtkotrway. Ju w 1934 r. rozwizano Institut fr Stndewesen. Ideolodzy nazistowscy odrzucili ten projekt, rozwijajc zagadnienie zasady wodzostwa. Przyczyny krytyki byy r ne. Spann mia krytyczny stosunek do ideologii rasistowskiej, a w swym projekcie prawdziwego pastwa, przywdcz rol zarezerwowa dla katolicyzmu. Taka koncepcja staa si przedmiotem zaciekej krytyki ze strony ideologw nazistowskich. Okazao si bowiem, e jego racjonalistyczna koncepcja pastwa stanowego bya zasadniczo sprzeczna i nie do po-
63 64 65 66
M. Heidegger, Samoutwierdzenie si niemieckiego uniwersytetu, s. 367. Tam e, s. 369. Tam e. K. Jaspers cyt. za: Hugo Ott, Martin Heidegger. W drodze ku biografii, s. 158.
Rozdzia czwarty
151
godzenia z irracjonalistyczn zasad wodzostwa67. W 1936 r. Spann napisa z roz aleniem: Ci, dla ktrych walczyem, cakiem bez powodu, stosujc w dodatku niepowa ne argumenty zwrcili si teraz przeciwko mnie Oto apogeum przewrotnoci losu, szczyt bezsensu, ironia historii68. Po wkroczeniu Hitlera do Austrii, Spann zosta aresztowany i osadzony w miejscu, w ktrym koczyli karier wszyscy, nawet niewiadomi tego, przeciwnicy polityczni re imu w obozie koncentracyjnym69. Odrzucenie projektu Spanna nie oznaczao zaprzestania prac nad skonstruowaniem jakiejkolwiek teorii pastwa, ktra ujmowaaby specyfik Rzeszy nazistowskiej. W rozwa aniach tych nieustannie przejawiay si implikacje Platoskie. Jak si oka e, po 1934 r. starania te jeszcze przybray na sile. Gwnym ich celem bya kodyfikacja czego, co wymykao si wszelkim racjonalnym prbom uzasadnienia tj. osoby i funkcji Fhrera. 4.3.2. Polis a zasada wodzostwa: 1934 r. Najcenniejsz dla wszystkich tych teoretykw pastwa, ktrzy odwoywali si do Platona, bya jego koncepcja polis. Idea silnego pastwa jako taka w recepcji Platona pojawia si na pocztku lat dwudziestych XX w.. Bya wyrazem antydemokratycznej postawy intelektualistw o orientacji konserwatywnej i stanowia element krytyki Republiki Weimarskiej. W tym kontekcie topos Platoskiej polis su y gloryfikacji Rzeszy Bismarcka, postrzeganej jako miniony wzr, ktry mg by realn alternatyw dla ustroju liberalno-demokratycznego. W okresie Republiki tsknota za Rzesz, manifestujca si m.in. witem 18 stycznia70, stanowia nie tylko wyraz tsknoty za silnym pastwem i scentralizowanym przywdztwem politycznym, co nale y postrzega jako krytyk parlamentaryzmu, lecz tak e implikowaa remilitaryzacj, walk z pacyfizmem, powrt do kolonializmu, rewizj postanowie Traktatu Wersalskiego i co naj67 Na przeomie 1933/1934 r., na amach B.f.d.Ph rozgorzaa dyskusja na temat pastwa stanowego. Jej efektem byo odrzucenie i krytyka tej koncepcji. Ernst Rudolf Huber pisa: Dzisiejsza teoria pastwa stanowego, ktra prezentuje Othmar Spann i jego Koo, nie dostrzega, e za nie mo na za pomoc racjonalistycznych i wiadomych metod i rodkw obudzi na nowo form o irracjonalnych fundamentach Ernst Rudolf Huber, Die genosseschaftliche Berufsordnung, s. 301. 68 O. Spann cyt. za: Karl J. Siegfried, Universalismus und Faschismus. Das Gesellschaftsbild Othmar Spanns, s. 215. 69 Por. H. Olszewski, Nauka historii, s. 213. 70 Np. W. Jaeger, Die griechische Staatsethik.
152
wa niejsze zawieraa w sobie postulat politycznej konsolidacji spoeczestwa niemieckiego w jeden organizm. W tym kontekcie myliciele proweniencji konserwatywnej przeciwstawili topos Rzeszy, przedstawianej jako pastwo organiczne, faktycznie istniejcej Republice, ktr dla odmiany uto samiano z machin. Termin organiczny by jednym ze skadowych elementw myli antydemokratycznej w Republice Weimarskiej71. Pierwotnie ukuty w dziewitnastowiecznej, romantycznej myli politycznej, w XX w. by u ywany jako przeciwiestwo sowa mechaniczny i atomistyczny72. Moda na pojcie organiczny w myli politycznej miaa swj pocztek w latach dwudziestych minionego stulecia. Termin w, zastosowany w tamtym okresie, umo liwi ujmowanie pastwa w kategoriach biologicznych, w perspektywie za w metafizyczno-religijnych, przy jednoczesnej rezygnacji z deskrypcji w oparciu o kategorie ekonomiczno-socjologiczne. Ten rodzaj definiowania umo liwia asymilacj dwch politycznych czonw, tzn. niemieckiego Volku i Rzeszy w jedn, nieustannie wzrastajc, organiczn cao. Koncepcja Rzeszy-organizmu znosia sprzeczno midzy autonomiczn wol jednostki a koncepcj pastwa. W tradycji liberalnej relacja ta rozwizana zostaa w nastpujcy sposb: pastwo, jako mechanizm funkcjonuje na zasadzie nocnego str a, ktrego celem jest ochrona praw jednostek. W takim ujciu jawi si ono jako niezale na organizacja, ktrej celem jest zagwarantowanie bezpieczestwa swoim obywatelom, dziki temu, e egzekwuje ono prawo, w tym prawo do wolnoci. W konsekwencji pastwo pojawia si dopiero wtedy, gdy prawa zostaj naruszone, zatem jednostka mo e funkcjonowa jako wolne indywiduum w zakresie dozwolonym prawnie, bd tym, ktry nie uleg kodyfikacji. Natomiast w ujciu organicznym indywiduum traci swoj autonomi. Koncepcja Rzeszy-organizmu sprawia, e pastwo przejo cechy jednostkowe, tj. duchowo, rozwj (wzrost), wolno i autonomi. w organizm, w przeciwiestwie do mechanizmu, stanowi yw tkank. Rozwizanie takie dostarczao wszelkim ideologiom, ktre odwoyway si do tej e formy, mo liwo stosowania w walce politycznej frazeologii z pogranicza religii i mistyki. Organizm bowiem krwawi, wzrasta, cierpia itd. Czowiek jako indywiduum nie istnia, podobnie jak jego wol71 Por. K. Sontheimer, Antidemokratisches Denken, s. 255. 72 Por. Adam Mller, Die Elemente der Staatskunst, Bd. 1-3, szczeglnie: s. 51, 84, 204, 275,234. Mller by gwnym przedstawicielem organicznej koncepcji pastwa w dziewitnastowiecznych Niemczech.
Rozdzia czwarty
153
no, autonomia, szczcie, czy te bl rozumiane jako wartoci typowo partykularne. W 1922 r. pojawio si nowe haso: Trzecie Rzesza. Idea konserwatystw zastpiona zostaa ide III Rzeszy73. w projekt autorstwa neokonserwatysty Moellera van den Brucka nie by form historycznej kontynuacji, czy te logicznym nastpstwem modelu Rzeszy z 1871 r. Przeciwnie, projekt III Rzeszy powsta jako jego krytyczna alternatywa. Rzeszy Bismarcka i wszystkim konserwatystom van den Bruck zarzuca brak dynamizmu i oparcie si na starych formach pastwowych74. Jako krytyczne przezwyci enie postulowa on idea Rzeszy jako narodowo-politycznego organizmu75. Nazici chtnie przejli kategori III Rzeszy. Jednak tylko jako nazw, ktrej tre chcieli sami wypracowa. W latach 1933-34 w ideologii nazistowskiej nastpi przeom w rozumieniu funkcji pastwa. W doktrynie ruchu narodowosocjalistycznego pastwo jak pisa Hitler jest tylko rodkiem do celu. Takie ujcie byo przeciwne postulatowi totalnego pastwa, ktry by przedmiotem rozwa a woskich faszystw i chlub Mussoliniego76. W 1934 r. Hitler rozwiza marzenia konserwatystw o reaktywacji Rzeszy z 1871 r.. Ideologw konserwatywnych, ktrzy od lat gosili apoteoz silnego pastwa, odsunito od ask re imu. Idea pastwa organicznego, ktra pierwotnie su ya konsolidacji niemieckiego Volku w Volksgemeinschaft, okazaa si nie ujmowa specyfiki rzdw Hitlera77. Jeden z pierwszych krytykw ideologii nazistowskiej i zwizanej z ni koncepcji ustrojowej Franz Neumann w swojej analizie przedstawi struktur i specyfik nazistowskiej Rzeszy. W jego ujciu w twr polityczny, to Behemot. Nawiza on do rozr nienia Thomasa Hobbesa na Lewiatan pastwo absolutystyczne i Behemot bezpastwowy chaos. Niemieccy teoretycy prawa w owym okresie dokadali wszelkich stara, aby skodyfikowa specyfik ustroju III Rzeszy. Neu73 74 75 76 77 Artuhr Moeller van den Bruck, Das dritte Reich. Por. tam e, s. 242. Por. tam e, s. 244 n. Por. F. Neumann, Behemoth, ss. 75-89. Justus Beyer na amach Volk im Werden dowodzi, e idea pastwa-organizmu bya projektem ideologii konserwatywnej. Nie oddawaa ona, jego zdaniem, specyfiki ustroju Rzeszy. Z tego powodu powinna zosta odrzucona por. Justus Beyer, Staat und politische Lebensordnung, s. 165.
154
mann jednak dowodzi, e owe prby byy ponne, gdy gwnym elementem, ktry wymyka si wszelkim klasyfikacjom formalno-prawnym by wdz i zwizana z nim forma sprawowania wadzy zasada wodzostwa78. Po 1934 r. stao si oczywiste, e tak e idea neokonserwatysty van den Brucka w pierwotnej postaci, nie oddawaa specyfiki ustroju opartego na zasadzie wodzostwa79. Rzesza-organizm, przed wydarzeniami zwizanymi z afer Rhma, w opinii teoretykw prawa miaa skada si z trzech integralnie poczonych elementw. W tych koncepcjach silne byy implikacje Platoskie, zwaszcza postulat trjczonowej stratyfikacji spoecznej, dziki ktrej mo liwe jest utrzymanie stabilnoci pastwa80. Po 1934 r. podzia w nie ujmowa ju specyfiki tego ustroju. Trjpodzia wzbogaci si o czwarty, decydujcy element wodza. Czynnik ten spowodowa zmian postrzegania relacji wewntrzpastwowych. Rozkaz i posuszestwo zastpiy tradycyjne formy komunikacji spoecznopolitycznej81. Pojawienie si wodza jako decydujcego elementu w strukturach ideologicznych nazistowskich Niemiec, spowodowao zmiany w obrbie spo78 Por. F. Neumann, Behemoth, ss. 114-117, 531-563. 79 Ju w 1933 r. Wundt przedstawi charakterystyk kolektywistycznej koncepcji spoeczestwa, opartej na elementach zasady wodzostwa. Pisa: Cao [spoeczna MT.] skupia swoje czony, nie dlatego, e je koncentruje w sobie, lecz dlatego, e jednoczenie panuje nad nimi Chodzi zatem o sposb i charakter tego oddziaywania, w ktrej cao, bdca czynnikiem nadrzdnym nie tylko ogarnia lecz tak e panuje [nad poszczeglnymi czonami MT.]. w stosunek [tj. sposb i charakter oddziaywania caoci na pojedyncze elementy MT.] to panowanie i su ba (Herrschaft und Dienst) M. Wundt, Ganzheit und Form in der Geschichte der Philosophie, s. 17. Panowanie i su ba rok pniej zastpione zostay przez rozkaz i posuszestwo (Befehl und Gehorsam). Franz Kreuzberger charakteryzowa posuszestwo i podporzdkowanie jako rodzaj dobrowolnego, witego oddania si: yjcemu wzorcowi wsplnoty Fhrerowi Franz Kreuzberger, Pioniere der jungen Manschaft, s. 101. 80 Jeden z wczesnych badaczy Rudolf Steiner postulowa wprowadzenie trjczonowego podziau Platoskiej koncepcji spoeczestwa w Rzeszy, opierajc si na przekonaniu, e w ten sposb mo liwe jest osignicie idealnie wzrastajcej, organicznej jednoci na ten temat por. Karl Gronau, Der Staat der Zukunft von Platon bis Dante, s. 79, 277. Por. tak e: Carl Schmitt, Staat, Bewegung, Volk. Die Dreigliederung den politischen Einheit. 81 Por. F. Neumann, Behemoth, s. 114; W. Rhr, Leviatan oder Behemoth?; Norbert Frei, Pastwo wodzowskie. Rzdy narodowosocjalistyczne w latach 1933-1945, s. 67.
Rozdzia czwarty
155
eczestwa i w strukturach pastwowych w tym sensie, e niemiecki Volk sta si stanem stra nikw, co szczeglnie wyrane byo w schykowej fazie wojny, gdy ogoszono totaln mobilizacj. W aparacie biurokratycznym relacja wdz-dru yna wodza ujawnia si na najni szych szczeblach organizacyjnych, dotyczyo to rwnie systemu wychowania82. Zale no Wdz-Volk-Rzesza w oficjalnej propagandzie opieraa si na jednoci tych e elementw. Jeden z wczesnych sloganw propagandy brzmia: Ein Volk. Ein Reich. Ein Fhrer!. Teza o jednoci wodza i Volku bya oczywistym faszem, gdy faktycznie wzajemne oddziaywanie charakteryzowa rozkaz i bezwzgldne posuszestwo. Aby uchwyci wyjtkowo wodza i uzasadni jego rol, konieczne stay si zmiany w zakresie recepcji koncepcji spoeczno-politycznych Platona, ktre wprowadzono po 1934 r. Idea polis, ktry do 1933 r. stanowi punkt oparcia konserwatystw i funkcjonowa jako narzdzie w walce przeciwko liberalizmowi oraz demokracji, zosta teraz faktycznie odrzucony jako rodzaj caociowego projektu spoeczno-politycznego, a jego recepcja ograniczaa si wycznie do tych elementw, ktre mogy przysu y si legitymizacji zasady wodzostwa i wizji polityki z ni zwizanej. W tym kontekcie skoncentrowano si na wybranych zagadnieniach jak: krytyka poetw, czy pastwo stra nikw. W 1934 r. w nazistowskiej Rzeszy nastpi rodzaj pustki intelektualnej, jeeli chodzi o koncepcje pastwa83. Platoski projekt polis nie ujmowa
82 Dziewite przykazanie Dekalogu Narodowosocjalistycznego Studenta brzmiao: 9. Jako wdz (Fhrer) bd twardy w wypenieniu twoich wasnych obowizkw, otwarty na nadejcie tego, co nieuniknione. Bd pomocny i dobry, nigdy maostkowy w osdzaniu ludzkich saboci. Bd wielki w rozpoznaniu potrzeb ycia innych i skromny sam w sobie Paul Michael, Zehn Gesetze studentischen Erziehung, s. 20 n. 83 Inn opini prezentuje Hubert Kiesewetter, dowodzc, e w tym okresie nazici podjli recepcj heglowskiej koncepcji pastwa. Por. Hubert Kiesewetter, Von Hegel zu Hitler. Die politische Verwirklichung einer totalitren Machtstaatstheorie in Deutschland (1815-1945), ss. 302-346. Pogld ten jest faszywy. Ot heglowski projekt pastwa, nawet je eli spenia niektre wymogi, jakie stawiali przed ka d z podobnych teorii ideolodzy nazistowscy, opiera si na cakowitym racjonalizmie. Z tego powodu nazici odrzucili go ju w pierwszych latach ksztatowania si ruchu i ideologii narodowosocjalistycznej (Zob. Alfred Rosenberg, Der Mythus des 20. Jahrhunderts, s. 225 nn.). W zamieszaniu zwizanym z teori pastwa po 1933 r. podjto nieliczne prby asymilacji teorii pastwa Hegla dla potrzeb ideologii (Nale y tu wymieni przede wszystkim prace: Hans A. Grunsky, Erkenntnis des jdischen Wesens und ihre Erahnen durch den
156
specyfiki formy rzdw ugruntowanej na zasadzie wodzostwa, wraz z jej mistyczno-religijnymi implikacjami. Zasada wodzostwa nie miaa tak e swojego odpowiednika w historii. W poszukiwaniu podstaw teoretycznych tej e formy rzdw zwrcono si do katolickiej myli spoecznej, w szczeglnoci do powstaych w pierwszej poowie XIX w. w Hiszpanii pewnych koncepcji, w ktrych odkryto jej fundamenty teoretyczne. Byy to idee Juana Donoso Cortsa84. Jego prace, mimo e wywodziy si z tradycji katolickiej, zyskay w Niemczech na popularnoci w latach trzydziestych minionego stulecia, zwaszcza przeo ona na jzyk niemiecki w 1933 r. ksi ka Der Staat Gottes. Hiszpaski myliciel stworzy ide autorytetu politycznego, ktrego dziaania i ich legitymizacja nie byy zale ne od rzeczywistoci empirycznej, lecz religijnej. W tym ujciu wszelkie stosunki panowania posiaday charakter mistyczno-religijny. Pisa: autorytet zosta wyniesiony do rangi Boga, co uwica tak e posuszestwo (Gehorsam geheiligt) oddziauje on [autorytet MT.] swoj cudown si w obszarze polityki85. Na paszczynie spoecznej, w myl owej teorii, indywiduum i jego wolnoci nie istniay. Najni sz komrk spoeczn bya rodzina, z ktrej powstawaa wsplnota. Corts pisa: W ujciu politycznym rodziny jednocz si w r ne grupy. Te za przedstawiaj si jako wsplnoty Zbir wsplnot przedstawia jedno narodu86. Koncepcje hiszpaskiego myliciela zawieray wszystkie po dane elementy zasady wodzostwa. Abstrahujc od ich rodowodu, wdz jako najwy sza forma autorytetu mia cechy boskie. Posuszestwo jego woli byo rodzajem obrzdu religijnego, w ktrym Volk jako Gemeinschaft nabiera znamion witoci. Wodzostwo jako co witego, religijnego pozbawione byo cech racjonalnoci. W tym aspekcie przeprowadzono rozr nienie midzy wodzostwem a dyktatur. Wodzostwo jak pisa jeden z wczesnych ideologw Otto Weidner, oznacza zdecydowanie i dziaanie, wyznaczajce wsplnocie kierunek, w ktrym: wdz nie tylko wewntrznie dzieli swoje przeznaczenie z przeznaczeniem swojego Volku,
jungen Hegel, ss. 68-94.; Ferdinanda Weinhandl, Organisches Denken, ss. 193199.; Julius Binder, Der autoritre Staat, 1933, ss. 126-130; ten e, Der deutsche Volksstaat.) O problemie zwizanym z recepcj heglowskiej koncepcji pastwa pisa tak e H. Olszewski: Podjto prby ostatecznego pozyskania dla nazistowskiego wiatopogldu nauk Hegla. Cho nie mo na zamyka oczu na to powiadano e torowa on drog marksizmowi H. Olszewski, Nauka historii, s. 514. 84 J. D. Corts (1809-1853) hiszpaski polityk i filozof. 85 Juan Donoso Corts, Der Staat Gottes, s. 24, 44. 86 Tam e, s. 44 n.
Rozdzia czwarty
157
lecz skada mu je cae w ofierze87. Wodzostwo w tym ujciu byo rodzajem mistycznego zawierzenia, tym samym byo czym niewyra alnym za pomoc racjonalnych kategorii. W przeciwiestwie do tej formy sprawowania wadzy, dyktatura bya zjawiskiem w peni racjonalnym. Ten sam ideolog dowodzi: Dyktatura jest zwykym czynieniem przemocy, ktremu brak wewntrznego odniesienia, wewntrznego usprawiedliwienia w stosunku do poddanych (Gefolgschaft). Dyktatura jest zwyk wadz opart na przemocy88. Odrzucenie zasad racjonalizmu i zwrot ku najgbszym formom irracjonalizmu byo cech charakterystyczn wczesnych koncepcji politycznych. Tylko w takim ujciu ofiara i powicenie speniay swoj funkcj tzn. byy elementem obrzdu. Wdz jako najwy szy kapan jawi si jako istota o cechach ponadludzkich, ktra nie podlegaa adnej kodyfikacji, normom, ani tym bardziej ocenom. Volk natomiast nabiera charakteru religijnej wsplnoty, ktrej celem byo uwicenie i ofiarowanie, mo liwe dziki posuszestwu. W zawizku z powy szym polityka staa si form religii, znoszc sprzecznoci pojawiajce si na paszczynie rozumu. Neumann, charakteryzujc owe zale noci, konkludowa: Narodowy socjalizm jest nie do pogodzenia z jakkolwiek racjonaln filozofi polityczn89. Jak zostao wspomniane, Platoska koncepcja polis jako caociowy projekt zostaa po 1934 r. definitywnie odrzucona, a tylko niektre jej elementy, jak np. pastwo stra nikw i krytyka poetw, byy przedmiotem politycznej hermeneutyki. Dodatkowym wtkiem, ktry, mimo reorganizacji modelu sprawowania wadzy, przejawia si akcydentalnie w recepcji Platona po 1934 r., bya koncepcja pastwa-organizmu, przedstawiana tym razem nie jako alternatywne ujcie specyfiki Rzeszy nazistowskiej, lecz wykorzystywana w celu uzasadnienia roli wodza. Nie koncentrowano si ju na okrelaniu wewntrznej struktury pastwa-organizmu, lecz wycznie na kwestii spoeczestwa jako organicznego ciaa, ktremu przewodzi znajdujcy si poza nim wdz. Jeden z wczesnych badaczy specyfiki myli spoeczno-politycznej Platona, Jakob Barion, w 1936 r. pisa: Pastwo przedstawia si nam jako organiczna, wewntrznie teleologicznie okrelona jedno ycia, ktrej czony, ze swej natury,
87 Otto Weidner, Fhrertum oder Diktatur?, s. 243. 88 Tam e, s. 244. 89 F. Neumann, Behemoth, s. 536.
158
zorientowane s na osignicie wsplnych celw90. Pi lat pniej, charakteryzujc paralele teoretyczne midzy narodowosocjalistycznym wiatopogldem a koncepcjami spoeczno-politycznymi staro ytnego filozofa, stale podkrela organiczny charakter pastwa91, wprowadzajc do wczeniejszych rozwa a dodatkowy element zasad wodzostwa, ktr wywodzi z Platoskiej koncepcji filozofa-krla i stanu stra nikw92. W takim ujciu wdz jako istota cakowicie transcendentna stawa na czele organicznej jednoci czyli jak pisa Heidegger: Tylko wdz jest teraniejsz i przysz niemieck rzeczywistoci i jej prawem. Tylko na nim spoczywa ci ar decyzji i odpowiedzialno93. Ksztatowanie si i utrwalanie zasady wodzostwa miao swoje odbicie w postrzeganiu roli Platona, ktr ten odegra w swojej epoce. Pojawienie si osobowego wodza byo przyczyn zmian tak e w recepcji Listu VII. W procesie tym ujawnia si potga hermeneutyki politycznej oto Hitler mia by bezporednim nastpc antycznego myliciela. Od roku 1933 powstaway opracowania, w ktrych dowodzono bezporedniego zwizku midzy dziaalnoci staro ytnego filozofa i wodza III Rzeszy. Mimo, e niewtpliwie zabiegi takie przyczyniay si do mitologizacji i gloryfikacji Hitlera, nie byy stymulowane przez r nego rodzaju naciski polityczne, ale stanowiy rodzaj wasnej inicjatywy badaczy, ktrzy gorliwie chcieli zo y hod wodzowi. Sam Hitler nigdy nie darzy sympati uczonych, gardzi nimi. W 1942 r. mia powiedzie: Gdyby wiat powierzy na kilka stuleci niemieckim profesorom, to za milion lat biegaliby wok nas sami kretyni: ogromne gowy na cherlawych korpusach94. Niemniej wielu badaczy owego okresu pomijao ten fakt milczeniem, stawiajc wodza na rwni z Platonem. Poniekd nie byo w tym sprzecznoci, gdy obraz Platona, w wyniku przesunicia paradygmatw badawczych, przedstawia w pierwszym rzdzie posta polityka, wielkiego m a stanu, ktry wasne ycie powici na realizacji idei pastwa doskonaego. W tym kontekcie analogia Platon-Hitler dla wielu badaczy myli antycznej bya oczywista. Wrd nich wyr niali si gwnie: Joa-
J. Barion, Philosophia perennis als Problem und Aufgabe, s. 40. Ten e, Platons Sendung, s. 36 n. Por. tam e, s. 14. M. Heidegger, Aufruf an die deutsche Studenten, (3. November 1933), cyt. za: Martin Heidegger und das Dritte Reich. Ein Kompendium, s. 177. 94 Cyt. za: H. Olszewski, Nauka historii, s. 222.
90 91 92 93
Rozdzia czwarty
159
chim Bannes, Kurt Hildebrandt i Franz Stroisch, ktrzy wnieli znaczcy wkad w nazistowsk aktualizacj Platona. W najbardziej faszystowskiej interpretacji Platona, jaka powstaa w omawianym okresie tzn. tej we Wstpie do wydania Pastwa z 1933 r., Hildebrandt, interpretujc fakty biografii Platona i jego relacje z tyranem Dionizjosem udokumentowane w Licie VII, stara si okreli, czy i w jakim zakresie tyran-wdz mo e sprawowa wadz. Hildebrandt dowodzi, e: Dusza tyrana jest wypeniona duchem Platona Taki tyran jest zjawiskiem jednorazowym, unikalnym: tworzy now sprawiedliwo95 oraz, e: Tylko z najgbszej duchowej odnowy mo e powsta nowe pastwo dlatego Platon nie chcia werbowa kolejnych nastpcw, lecz w pierwszym rzdzie wychowa koniecznie Fhrera96. Idea tyrani owieconej, o ktrej wspomina Platon, uwspczeniona przez Hildebrandta nabraa znamion zasady wodzostwa. Tyran bowiem jawi si jako byt jednorazowy i unikalny. Teoria podobiestwa midzy misj Platona w Syrakuzach a wadz Hitlera ugruntowana zostaa dodatkowo w interpretacji biografii tych jednostek i momentw historycznych, ktre determinoway ich ycie. W tym kontekcie gwne znaczenie miay dwa fakty historyczne: wojna peloponeska i wojna z 1914 r.. Hildebrandt pisa: Jego [Platona MT.] modo przypada na okres wojny peloponeskiej okrutnego rozpadu, dotychczas cudownie organicznie-wzrastajcej Grecji. To przypomina nam europejsk katastrof naszej wojny wiatowej97. Analogie wykazywane byy tak e na paszczynie politycznej i dotyczyy gwnie krytyki demokracji: Perykles uczyni z Ateczykw odakw, leniwy, tchrzliwy, chciwy i wybredny Volk (Kt nie myli w tym momencie o wspczesnym parlamentaryzmie?)98. Analogiczne tezy wysuwa Stroisch, pytajc retorycznie: Kto lepiej zrozumie potrafi te mdroci Platona [krytyk demokracji MT.]ni my Niemcy?99. W odr nieniu od Hildebrandta, Stroisch wprost porwnywa Hitlera i Platona, akcentujc jednak e przewag wodza III Rzeszy. Pisa: W Rzeszy-Polis, czyli w artystyczno-filozoficznym dziele Platona, jako totalnym porzdku egzystencji, a tak e w Trzeciej Rzeszy rozpoznajemy du o z Adolfa Hitlera,
95 96 97 98 99 K. Hildebrandt, Einleitung, s. XXXIV. Tam e, IX. Tam e, s. XI. Tam e, s. XVIII. Franz Stroisch, ber die weltanschaulichen Grundlagen der Gerechtigkeits-Idee bei Platon. Eine rechts- und staatsphilosophische Untersuchung, s. 42.
160
ktry jest wsplnym wyrazem nordyckiego typu duszy. W owym porzdku kryje si najgbsza jedno midzy ide a polityczn egzystencj w greckim, jak i germasko-niemieckim wiatopogldzie100 i dalej: Adolf Hitler mia wicej szczcia ni Platon. Zbudowa on swoj polityczn rzesz w oparciu o nowy wiatopogld, uzale niajc j od nowej idei sprawiedliwoci, idei niemieckiej wsplnoty Volku101. W okrelaniu podobiestw midzy dziaalnoci i yciem Platona oraz Hitlera celowa Joachim Bannes. To on rozpocz proces, w ktrym przedstawiano Hitlera jako nastpc Platona i kontynuatora jego politycznego dziaa102. W jego dorobku naukowym znalazy si specjalne pozycje, ktre dedykowa Hitlerowi, liczc prawdopodobnie na wdziczno wodza. Bannes nie ograniczy si do wskazania podobiestw faktw historyczno-biograficznych midzy Platonem i Hitlerem. Stara si dowie pokrewiestwa ideologicznego, dokonujc analizy porwnawczej Mein Kampf i dialogw Pastwo oraz Prawa. Hitler, jak twierdzi w myliciel: sign po mdro Platona, a eby: zao y nowe pastwo, chcc: wychowa nowego obywatela, poniewa : to pismo [Mein Kampf MT.] nie jest wycznie ksi k o narodowym socjalizmie, lecz przedstawia polityczne dziaanie Fhrera, ktre hic et nunc skierowane jest do konkretnego czowieka103. Podobiestwo ideowe midzy Platonem a Hitlerem, w wietle interpretacji Bannesa, byo oczywiste. Zarwno staroytny filozof, jak i wdz: podkrelaj warto idei104. Hitler by ujmo-
100 Tam e, s. 35. 101 Tam e. 102 Proces ten rozpocz si w 1933 r. Rok pniej interpretacje, w ktrych wykazywano bezporedniej analogii Platon-Hitler byy ju zjawiskiem powszechnym wrd zaanga owanych politycznie badaczy, podejmujcych recepcj Platona. Np. wczesny grecysta Herbert Holtrof pisa: W tym czasie gbokiego wstrzsu, ktry obejmuje wszystkie moralne wartoci, uwidacznia si wielko Platona i jego walka, bohaterski i odwa ny bj przeciw wynaturzeniu jego Volku, przeciw nieszczsnemu rozkadowi i erozji ducha W walce, ktr dzi prowadzi Adolf Hitler, chodzi o te same cele Sowa wodza wytyczaj kierunek (sic!) wspczesnego oddziaywania sw Platona i ich miejsca w duszach naszej modzie y Herbert Holtrof, Platon. Auslese und Bildung Fhrer und Wehrmnner. Eine Auswahl aus dem Staat, s. 2. 103 J. Bannes, Hitlers Kampf und Platons Staat. Eine Studie ber den ideologischen Aufbau der nationalsozialistischen Freiheitsbewegung, s. 6n. Podobne tezy w: ten e, Hitler und Platon. Eine Studie zur Ideologie des Nationalsozialismus, ss. 97-113. 104 Ten e, Hitlers Kampf, s. 6.
Rozdzia czwarty
161
wany jako wielki nastpca Platona, czego dowodem mia by: program NSDAP, ktry zbudowany zosta w oparciu o Platosk terminologi105. Bannes cz powy szych tez rozwin w swojej teorii heroicznego wzorca (przykadu), ktr skonstruowa w oparciu o Platoskie tezy przedstawione w Licie VII, a tak e w oparciu o postulat filozofa-krla106. Heros jako przykad w teorii Platona, zdaniem Bannesa, objawia si nie tylko w dziaalnoci politycznej staro ytnego myliciela, lecz tak e w postawie, zwaszcza w mierci Sokratesa, ktra: bya punktem zwrotnym w yciu Platona107. Oczywista koincydencja Platon-Hitler ujawniaa si tak e, czego dowodzi Bannes, na paszczynie symboliki na przykad interpretowa on swastyk w oparciu o fragment dialogu Polityk108. Podobiestwo wykazywane dziki interpretacji biografii Platona miao okrelony cel polityczny, ktry dotyczy mitologizacji sylwetki wodza dziki dowiedzeniu jego pokrewiestwa z Platonem. Zabiegi te byy dodatkowo wzmacniane przez przytaczanie niektrych fragmentw Mein Kampf w celu okrelenia zao e dziaalnoci politycznej staro ytnego myliciela. I tak na przykad Hildebrandt we Wstpie do Pastwa pisa: Pastwo jest tylko rodkiem dla Volku i zwycistwo pastwa jest dopiero pocztkiem: niemiecki Volk musi zosta stworzony w pracy trwajcej dziesiciolecia, niemiecki duch musi si rozwin109. Wykazywane podobiestwo Platon-Hitler we wczesnych latach re imu nazistowskiego utwierdzao przekonanie o unikalnoci Fhrera i jego gbokim zakorzenieniu w historii kultury rdziemnomorskiej. Wdz jednak, aby by prawdziwym wodzem, musia posiada swoj dru yn stra nikw. Wprowadzenie zasady wodzostwa jako formy sprawowania wadzy, na paszczynie spoecznej skutkowao uniformizacj spoeczestwa. Wszelkie relacje i stosunki spoeczne zastpiono militarn relacj: rozkazu i posuszestwa110. Niemiecki Volk, przygotowywany i mobilizowany od 1914 r., po 1933 r. sta si stanem stra nikw tj. wsplnot gotow do walki, oczekujc na rozkaz swego wodza.
105 106 107 108 109 Tam e, s. 7. Platon, Brief VII, 325c-326b.; Por. J. Bannes, Platon, s. 22. Tam e, s. 22, 64. Platon, Polityk 269 e-270. Por tak e: J. Banes, Platon, s. 47. K. Hildebrandt, Einleitung, s. X. Der Staat ist ein Mittel zum Zweck - Adolf Hitler, Mein Kampf, s. 433. 110 Por. W. Rhr, Leviathan oder Behemoth?, s. 148.
162
4.3.3. Niemiecki Volk jako stra nicy: archetyp stra nika W Pastwie Platon przedstawi stra nikw jako jeden z najwa niejszych czonw spoecznoci polis, poniewa ich robota jest najdoniolejsza111. Stra nicy mieli by tymi, ktrzy zagwarantuj stabilno i trwao pastwu. Ten motyw z filozofii spoeczno-politycznej Platona przybra po 1933 r. form archetypu, ktry zosta poddany szczeglnie intensywnej recepcji. Zwizane to byo z wieloma procesami. Po pierwsze, po 1934 r. swj ostateczny ksztat uzyskaa zasada wodzostwa, a jednym z jej zaoe bya militaryzacja spoeczestwa, dziki ktrej niemiecki Volk przybra posta stra nikw. Pod drugie, rozpoczy si procesy zmierzajce do dziaa wojennych. W tym zakresie archetyp stra nika oddziaywa jako wzr postawy na polu walki. Faktycznie chodzio o wojskowe zmobilizowanie jak najwikszej czci spoeczestwa. Po trzecie, od momentu przejcia wadzy rozpocza si likwidacja opozycji intelektualnej. Jak si oka e stra nicy nie byli przedstawiani wycznie jako ci, ktrzy strzeg pastwa na zewntrz, lecz ich zadaniem bya rwnie jego obrona przed wrogiem wewntrznym. Archetyp obywatela-stra nika w recepcji Platona pojawia si ju cho sporadycznie w literaturze tematu, w interpretacjach mylicieli orientacji konserwatywnej na obszarach Republiki Weimarskiej, zwaszcza w Euckenbund i George-Kreis. Wszdzie tam by on wyrazem d e militarystycznych i antydemokratycznych, charakterystycznych dla ideologw konserwatywnych. Recepcja Platoskiego obywatela-stra nika swoje pene rozwinicie uzyskaa w 1933 r., kiedy to Jaeger ograniczy zakres oddziaywania koncepcji trzeciego humanizmu, piszc: Niemiertelny idea cnoty politycznej w ogle, odnosi si do koniecznoci nieustannego kreowania warstwy rzdzcej [tj. stra nikw MT.], bez ktrej aden Volk, adne pastwo istnie nie mo e112. Bya to pierwsza zmiana znaczeniowa, ktra wyznaczaa dalszy tor rozwoju recepcji tego archetypu. W 1934 r. funkcja stra nika w pastwie narodowosocjalistycznym doczekaa si precyzyjnego wyjanienia. Przedstawi j wspomniany ju HansGeorg Gadamer w tym samym tekcie, w ktrym porusza kwesti interpretacji Platoskiej krytyki poetw. W jego przekonaniu: Stan stra ni-
111 Platon, Pastwo, 374 e. 112 W. Jaeger, Paideia, Bd. 1, s. 159.
Rozdzia czwarty
163
kw jest najwaciwszym stanem ludzkim113. O wyjtkowoci tego stanu przesdzay pewne wrodzone cechy jego czonkw. Gadamer twierdzi, e: Czowiek [w tym znaczeniu stra nik114 MT.] nie jest zwykym stworzeniem w naturze lecz dn postpu, wybijajc si istot115. Od zwykych ludzi odr nia go charakter wykonywanej pracy czyli walka, gdy : dzieo wojownika nie jest zwykym dzieem116, a produkt pracy tzn. wojna lub pokj, zale y od jego wiedzy. Wiedza ta ma charakter szczeglny i, jak pisa Gadamer, jest to najwy szy rodzaj wiedzy, poniewa : musi on potrafi rozr ni, kto jest przyjacielem a kto wrogiem117. Tym samym, w interpretacji tego myliciela, Platoski projekt stra nika uleg w podwjny sposb politycznej aktualizacji. Po pierwsze, u ycie modnej wwczas alternatywy przyjaciel-wrg, ktra okrelaa schmittiask koncepcj politycznoci, sprawio, e recepcja owego archetypu miaa konkretny, polityczny charakter. Po drugie, zgodnie z interpretacj Gadamera, wyjtkowo stra nika polegaa m.in. na tym, e posiada on charakterystyczny rodzaj wiedzy, ktry daje mu mo liwo okrelenia tego, kim jest wrg, a kim przyjaciel. Schmittiaskie implikacje w interpretacji Gadamera nie ograniczay si tylko do przyjcia schematu przyjaciel-wrg. Definicje czonw tej e dychotomii wywodziy si tak e z koncepcji politycznoci Carla Schmitta. Gadamer pisa: Przyjaciela kocha si dlatego, e jest przyjacielem a nie dlatego i tak dugo, e czyni nam co dobrego, lecz tak e gdy robi co zego; nieprzyjaciela si nienawidzi dlatego, e jest nieprzyjacielem, nawet gdy czyni nam dobro118. Teoria ta oznaczaa, e, zgodnie z terminologi niemieckiego konstytucjonalisty, wrg nie musi by moralnie zy, eby by naszym wrogiem. Tym samym ssiad- yd, z ktrym Niemiec od lat y w zgodzie i przyjani opartej na wzajemnej pomocy, sta si wrogiem mimo tego, e czyni dobro. Argumentacja taka prowadzia do wniosku, e odtd rozr 113 H.-G. Gadamer, Plato und die Dichter, s. 19. Gadamer powtarza tez Hildebrandta, ktry rok wczeniej pisa: Wojownicy s odzwierciedleniem istoty pastwa K. Hildebrandt, Platon, s. 241. Gadamer i Hildebrandt byli w owym czasie przyjacimi. Po wojnie Gadamer mio wspomina t znajomo zob. H.G. Gadamer, Philosophische Lehrjahre, s. 53. 114 Gadamer nie wprowadza r nicy midzy czowieka, je eli ten jest waciwym czowiekiem, a stra nika. W jego interpretacji z 1934 r. s to synonimy. Por. H.-G. Gadamer, Plato und die Dichter, s. 20. 115 Tam e, s. 19. 116 Tam e. 117 Tam e. 118 Tam e, s. 20.
164
nienie przyjaci i wrogw miao charakter intuicyjny. Wiedza, ktra umo liwia wyznaczenie desygnatw alternatywy przyjaciel-wrg, jest, w przekonaniu Gadamera, rodzajem najwy szej wiedzy, gdy : pozwala odr ni prawdziwego przyjaciela od faszywego przyjaciela, to znaczy: jest filozofi, gdy unika si zudzenia, miujc prawd jest paidei jest tym jedynym, co okrela ludzki byt119. W przedstawieniu paidei jako formy wiedzy na temat wroga-przyjaciela Gadamer nawizywa do wczeniejszych rozwa a Jaegera. Obaj myliciele przedstawili to zagadnienie jako fenomen charakteryzujcy stra nika. Takie rozumienie istoty paidei w owym okresie byo stale utrwalane. O ile paideia w rozwa aniach Jaegera bya form projektu ksztatowania istoty politycznej, tak w kolejnych interpretacjach przedstawiana bya jako szczeglny rodzaj heroiczno-militarnej wiedzy. Po 1933 r. interpretacje Platona akcentoway szczegln rol stra nikw, ktrych ukazywano jako najwa niejszy element spoeczestwa Rzeszy. Celem takiego rozumienia archetypu stra nika bya militaryzacja niemieckiego Volku. Jako jedno quasi wojskowa mieli strzec pastwo przed wrogiem wewntrznym i zewntrznym. W okresie przedwojennym, w roku 1937, kiedy Hitler i jego propaganda nie ukryway swoich pretensji terytorialnych, analizowane zagadnienie zostao wzbogacone o nowy element. Archetyp stra nika uleg sakralizacji. Jeden z wczesnych teoretykw pedagogiki Walter Becher pisa: Stan stra nikw zajmuje si przywdztwem w pastwie. Utrzymuje on w jednoci wszystkie sfery spoecznego ycia. Jest on miejscem czcym nie tylko poszczeglne stany i zawody, ale przede wszystkim czy w sobie dwa rodzaje ycia: boskie i ziemskie120. Tym samym magiczny obrzd, w ktrym wdz spenia rol mesjasza, zosta uzupeniony o uwicony Volk-stra nikw, ktry w religijnym i irracjonalnym akcie zawierza si jego woli po to, aby j speni. Innym wymiarem przyznania stanowi stra nikw cechy bogoczowieka bya jego gloryfikacja na tle innych narodw Europy, ktra legitymizowaa porednio prawo ekspansji militarnej i dania podlegoci ludw ziem podbitych. W powy szych wykadniach stra nicy przedstawieni zostali jako ci, ktrzy jako jedyni posiadaj szczeglny rodzaj wiedzy, pozwalajcy dokona
119 Tam e. 120 Walter Becher, Platon und Fichte: Die Knigliche Erziehungskunst. Eine vergleichende Darstellung auf philosophischer und soziologischer Grundlage, s. 69.
Rozdzia czwarty
165
im rozr nienia: przyjaciel-wrg, a to z kolei obligowa ich miao do walki o now rzeczywisto. W kolejnych latach rozwoju tego archetypu ulega on dalszej ideologizacji. W okresie nasilenia si propagandy rasistowskiej archetyp stra nika, podobnie jak inne wtki myli spoeczno-politycznej Platona, przybra charakter postulatw Blut und Boden. 4.3.4. Sprawiedliwo: ka dy czyni swoje Ostatnim Platoskim udziaem w ksztatowaniu si zasady wodzostwa, bya jego koncepcja sprawiedliwoci, ktr antyczny myliciel przedstawi w Pastwie jako robienie swego. Idea dikaiosyne staa si szczeglnie popularna po 1933 r.. Jej pierwotne znaczenie zostao przerysowane, co sprawio, e staa si aktualn zasad regulujc stosunki w pastwie cakowicie ju podlegym wodzowi. Platoska koncepcja sprawiedliwoci bya jednym z ostatnich elementw, jaki przeja ideologia narodowosocjalistyczna w procesie ksztatowania zasady wodzostwa. Pierwotnie, w kontekcie historycznym funkcjonowaa ona jako gwarant wewntrznej harmonii polis, bdc jednoczenie najwa niejsz z pord cnt, ktra w wymiarze antropologicznym odpowiedzialna bya za wewntrzny ad i wzajemne relacje midzy dzielnociami trzech rodzajw duszy, jakie znajdoway si w czowieku. Na paszczynie spoeczno-politycznej wyra aa si ona w prostej maksymie: robi swoje121. Dzielno czowieka (obywatela) pozostawaa w cisej zalenoci z dikaiosyne, bowiem postpowanie cnotliwe, to postpowanie sprawiedliwe122. Tak pojta sprawiedliwo funkcjonowaa w pastwie wodzowskim na dwch paszczyznach. Po pierwsze, wprowadzaa cisy podzia kompetencji w wymiarze politycznym i spoecznym, dajc tym samym zudzenie adu. Po drugie, haso robi swoje w odniesieniu do wodza wprowadzao jeszcze wikszy dystans midzy nim a jego dru yn. By jeszcze jeden wymiar, w ktrym oddziaywaa Platoska koncepcja dikaiosyne. Idea robi swoje w nazistowskiej trawestacji ka demu to, co jego, umieszczana na bramach obozw koncentracyjnych, funkcjonowaa jako uzasadnienie polityki wyniszczenia.
121 Platon, Pastwo, 433 b. 122 Por. tam e, 433-435e.

166
Projekt dikaiosyne antycznego myliciela najwikszy sukces osign w nazistowskich Niemczech, jako slogan polityki rasistowskiej i uzasadnienie podziau wadzy i obowizkw. Jako element ideologii rasy koncepcja ta pojawia si ju w 1928 r., gdy Rassen-Gnther pisa: Ka dy czyni swoje to, co odpowiada jego odziedziczonemu przysposobieniu123. W okresie Republiki recepcja Platoskiej sprawiedliwoci bya elementem myli antydemokratycznej. Twierdzenie, e cnota jest wasnoci wrodzon, przeciwstawiano wwczas liberalnej koncepcji tabula rasa124, w myl ktrej dzielnoci mo na si byo nauczy. Owe stanowisko za uto samiono z sofistyk. Platoski projekt sprawiedliwoci, jako idei opartej na kryterium rasy, nie by zatem wymysem nazizmu. Jednak e tak pojmowane zagadnienie, swoje ideologiczne rozwinicie zawdziczao re imowi. Platoska formua robienie swego umo liwiaa w intuicyjny sposb okrelenie wasnego miejsca w hierarchii spoeczno-pastwowej. Becher dowodzi: Ka dy czyni swoje, unikajc zajmowania si wieloma r nymi sprawami. Tylko w ten sposb, jasnymi torami, upywa ycie jednostki i caoci. Ten, kto czyni swoje, realizuje swoj istot. Ten, kto nie przestrzega tego, osabia swoj osobowo, a tym samym wsplnot125. Poza wynikajcym z tej koncepcji sprawiedliwoci podziaem rl spoecznych, nazizm znalaz w niej sprzymierzeca w uzasadnieniu status quo, jednoczenie potgujc heroizm i wyjtkowo niemieckiego Volku. onierz robi swoje czyli spenia swj obowizek, realizowa swoje przeznaczenie. Zasada ta w propagandzie nazistowskiej wkraczaa tak e w sfer codziennoci, nadajc jej znamion politycznoci. 13. padziernika 1936 r. w Vlkische Beobachter Rudolf Hess, w nawizaniu do tzw. kryzysu tuszczowego, pisa: Ka da gospodyni domowa wie, jak podtrzyma dobry nastrj w rodzinie Dzielne niemieckie gospodynie domowe wiedz za, co maj robi, by przysu y si owej wielkiej niemieckiej rodzinie niemieckiego narodu Oto kupuj zgodnie z interesem wielkiej rodziny niemieckiej! Nie prbuj za wszelk cen naby tego, czego akurat mniej na rynku Prawdziwa gospodyni domowa nie
123 H. F. K. Gnther, Platon als Hter des Lebens, s. 19. 124 Motyw ten szczeglnie akcentowa Hugo Koop w latach 40. minionego stulecia. Por. Hugo Koop, ber die Lehrbarkeit der Tugend. Untersuchungen zum platonischen und nachplatonischen Problem des Lehrens und Lernens, Wrzburg 1940, s. 49. 125 W. Becher, Platon und Fichte, s. 87.
Rozdzia czwarty
167
pacze za wierci funta wieprzowiny, ktrej akurat nie mo e kupi126. Robert Ley, zwierzchnik DAF, nawiazujc do przemwienia Hessa, gosi: Czowiek, ktry opanowa swj zawd, nie zmczy si. Zmczy si tylko ten, kto nie dors do swych zada127. Ka dy mia robi swoje. To wiadczyo o dzielnoci obywatela i jednoczenie wykluczao protesty, ktre mogy powsta w wyniku trudnej sytuacji bytowej spowodowanej nakadem rodkw na zbrojenia. Dziki temu, e niemiecka gospodyni robi swoje, staje si anonimow bohaterk, ktrej funkcja jest rwnie istotna, jak rola onierza na froncie walki. Robienie swojego oznaczao tak e akceptacj, a w skrajanych przypadkach afirmacj narodowosocjalistycznej rzeczywistoci, poniewa ten, kto postpuje zgodnie z t zasad, nie mczy si jest szczliwy, wypenia swoje przeznaczenie itd. Wprowadzona na wszystkich paszczyznach ycia spoeczno-politycznego zasada ka dy robi swoje, uruchamiaa kolejne slogany propagandy narodowosocjalistycznej, m.in. kult pracy (pracy dla Fhrera) i spenianie obowizku. Kategoria pracy i jej rozdzia wyznaczay zakres obowizkw, ktry nie ogranicza si wycznie do spoecznoci niemieckiego Volku. Robienie swego, jako maksyma sprawiedliwoci, wyniosa na pierwszy plan kategori pracy, redukujc jednoczenie istot robotnika do osoby speniajcej swj obowizek w pracy, do maszyny pracujcej. Victor Klemperer zanotowa: Narodowy socjalizm nie chce, bro Bo e, narusza osobowoci przeciwnie, chce j wywy szy, co jednak nie przeszkadza (jemu nie przeszkadza), e j jednoczenie mechanizuje: ka dy ma by automatem w rkach przeo onego i wodza, a zarazem ma by gotowy do naciskania przyciskw automatw, ktre jemu z kolei podlegaj128. W globalnej perspektywie uwspczeniona zasada Platoskiej sprawiedliwoci ustalaa kryterium stratyfikacji spoeczestw na panw i niewolnikw. Atrybutem pana jest rzdzenie, ktre jest jedyn funkcj, ktr powinien dobrze realizowa. Niewolnik natomiast powinien by tylko niewolnikiem, czyli istot nie-woln, realizujc si w wypenianiu woli istoty wolnej, czyli d c do realizacji wasnej arete jako niewolnika. Ka dy z nich, zarwno pan, jak i niewolnik robili swoje czyli postpowali sprawiedliwie. Tym samym ideologia rasy i Platoska koncepcja sprawiedliwoci, posiadajce jako milczc przesank katego126 Cyt. za: N. Frei, Pastwo wodzowskie, s. 196 n. 127 Cyt. za: tam e, s. 215. 128 V. Klemperer, LTI Notatnik filologa, s. 164.
168
ri politycznoci w formie alternatywy przyjaciel-wrg, pozwalay na moralno-prawne uzasadnienie darwinizmu spoecznego i wszelkich konsekwencji, jakie z niego wynikay, zwaszcza zniewalania ludw podbitych i ich wyniszczania. Niewolnik bowiem, realizujc wasn istot, stawa si wolnym, tzn. praca, ktr wykonywa na rzecz pana, czyli spenianie woli istoty wolnej, czynio go wolnym w tym sensie, e spenia si i realizowa, stajc si prawdziwym niewolnikiem. W drugiej poowie lat trzydziestych XX w. zasada wodzostwa wraz z jej integralnymi elementami zostaa ostatecznie uksztatowana. Wydawaoby si, e dalsza recepcja myli antycznego filozofa bya zbdna, bowiem jej dotychczasowe cele zostay osignite, a sam Platon doczeka si najwy szej nobilitacji zosta uznany za bezporedniego przodka Hitlera. Poddane ideologicznej reinterpretacji archetypy Platoskie doskonale speniay swoj funkcj w uzasadnieniu roli Fhrera i struktur pastwa wodzowskiego. W spektrum ideologizacji doktryny spoeczno-politycznej Ateczyka by jednak pewien element, ktry stanowi powa n przeszkod w jej asymilacji przez re im nazistowski. 4.3.3. Platon i komunizm Staro ytny filozof w tym samym dialogu, ktry sta si paradygmatem dla konserwatystw i nazistw, przedstawi pewne postulaty, na podstawie ktrych niektrzy badacze dowodzili tzw. komunizmu Platoskiego. Wszyscy myliciele, ktrzy chcieli wspiera re im swoimi interpretacjami Platona, musieli zaj wobec tej kwestii jakie stanowisko. W pitej ksidze Pastwa przedstawi Platon jeden z warunkw stabilnoci polis. Bya nim wsplnota kobiet, dzieci i majtku. Charakteryzujc relacje midzyludzkie, jakie miay cechowa silne, stabilne pastwo, Platon pisa: wszystkie kobiety powinny by wasnoci tych m czyzn, a prywatnie, dla siebie, aden nie powinien mieszka z adn. I dzieci te powinny by wsplne ani domw ci ludzie nie powinni mie prywatnych, ani ziemi, ani adnej wasnoci129. W niektrych interpretacjach z koca XIX w. fragment w wykorzystywany by jako gwny dowd w uzasadnieniu Platoskiego komunizmu130. Jednak zarwno dla konser129 Por. Platon, Pastwo, 475 d 558 d. 130 Np. Georg Adler w 1899 r. pisa: zupena koincydencja midzy obowizkami rzdzcych a ich rzeczywistym zachowaniem osignita zostaje dziki eliminacji pry-
Rozdzia czwarty
169
watystw, jak i pniej dla nazistowski mylicieli, by to fragment niewygodny w politycznej hermeneutyce staro ytnego filozofa. Niemieccy faszyci zwalczali militarnie i ideologicznie m.in. komunistw. Platon jako jeden z gwnych instrumentw w tej walce musia pozosta wolny od zarzutw propagowania ideologii, ktra kojarzya si z rewolucj proletariack. Konstruujc podwaliny silnego pastwa w oparciu o Platosk myl spoeczno-polityczn, konieczne byo zaprzeczenie wszelkim prbom takiego rodzaju interpretacji, w ktrej antyczny myliciel by w przeszoci przedstawiany jako komunista, a takie opracowania nie byy przed 1918 r. zjawiskiem rzadkim131. Tak te uczyni jeden z badaczy Platona i czonek George Kreis Edgar Salin, ktry twierdzi: Nie mo na w dziele Platona odnale komunizmu jako zasady ycia Nawet wsplnota ycia stra nikw powstaje i nabiera sensu dziki zasadzie panowania132 wsplnota i panowanie to, dwigary, na ktrych zbudowana jest Platoska witynia-krlestwo133. Myliciel w nie by pierwszym, ktry krytykowa te interpretacje kontrowersyjnego fragmentu Pastwa, ktre wizay si z domniemanym komunizmem w filozofii Platona. Ju w 1900 r. Wilhelm Windelband, jeden ze znaczcych badaczy tradycji antycznej na przeomie XIX i XX w., twierdzi, e Platoska: wsplnota kobiet, dzieci i dbr nie ma nic wsplnego z ideami komunizmu, czy te socjalizmu134. Interpretacj fragmentu V ksigi Pastwa zajli si tak e wczeni teoretycy prawa. Jeden z nich, dr Walter G. Becker, asystent na Wydziale Nauk o Pastwie i Prawie na Uniwersytecie w Breslau, w swojej porwnawczej analizie Praw Platona i greckiego prawa rodzinnego stwierdzi: W praktyce Platon dystansowa si od komunizmu. Przekonuje o tym jego podzia obywateli na cztery klasy majtkowe w
watnej wasnoci i jednostkowej rodziny. W ten sposb powsta system arystokratycznego komunizmu ktry su y za wzr pniejszym komunistycznym doktrynom Georg Adler, Geschichte des Sozialismus und Kommunismus von Plato bis zur Gegenwart, s. 30 n. Platon jako komunista (ew. socjalista) por. np.: Albert Gehrke, Communistische Idealstaaten, ss. 1-8; Friedrich Kleinwchter, Die Staatsromane. Ein Beitrag zur Lehre vom Communismus und Sozialismus, ss. 30-41; Heinrich Dietzel, Beitrge zur Geschichte des Sozialismus und des Kommunismus, 373-400; Robert Phlmann, Geschichte des antiken Kommunismus und Sozialismus, Bd. 1-2, ss. 184-198, 269-476; Karl Kautsky, Die Vorlufer des Neueren Sozialismus. Von Plato bis zu den Wiedertufern, ss. 3-15. E. Salin, Platon und die griechische Utopie, s. 15. Tam e, s. 22. W. Windelband, Platon, s. 163.
131
132 133 134
170
oparciu, o ktre zbudowa teori kary pieni nej za okrelone przewinienia. W tym kontekcie nie ma mowy o rwnoci majtkowej135. Becker, analizujc Platoskie prawo karne, chcia oddali zarzut domniemanego komunizmu. Jednak argument kary pieni nej nie by wystarczajcym, by przekonujco wykaza, e Platon komunist nie by. Jak wyjani wsplnot kobiet, ktr postulowa antyczny myliciel? Becker rozwiza w problem nastpujco: w przekonaniu tego badacza koncepcja wsplnoty kobiet miaa rodowd spartaski, a nie Platoski. W wiecie antycznym, jak dowodzi, poligamia bya czym wyjtkowym136 i w zasadzie ograniczaa si wycznie do Sparty137. Je eli tak byo, to konkludowa Becker Platon nie by komunist138. Oprcz argumentacji prawno-ekonomicznej, ktr przedstawi m.in. Becker, bya tak e argumentacja spoeczno-psychologiczna. Niektrzy wczeni badacze dowodzili, e Platoski komunizm nie mia podstaw ekonomicznych. Jednym z nich by Wundt, ktry twierdzi: Pogo za prywatnym bogactwem bya yciowym hasem przewodnim indywidualizmu duch musia zosta uwolniony od tych pobudek, musiay one upa139. W jego interpretacji Platoski komunizm mia na celu likwidacj indywidualizmu, ktry by to samy z sofistyk140. Mimo, e problem Platoskiego komunizmu zosta rozwizany zanim Hitler doszed do wadzy i uczyni z komunistw gwnych wrogw Rzeszy, to jeszcze w 1940 r., w pewnych krgach balansujcych na pograniczu ezoteryki, obowizywa wulgarny wizerunek Platona-komunisty m.in. w sekcie zao onej przez Mathilde Ludendorff Tannenbergbund i zwizanym z ni wydawnictwem Ludendorff Verlag. W oficynie tej, w 1940 r. Wilfried von Josch opublikowa swoj rozpraw powicon interpretacji Platoskiej polis. Dowodzi, e Platoska koncepcja bytu pastwowego, to: czysto komunistyczne pastwo opieku-
135 Walter G. Becker, Platons Gesetze und das griechische Familienrecht, s. 126. 136 Becker definiowa poligami nie jako wielo estwo, lecz: tworzenie i rozpowszechnianie zwyczajw tworzenia haremw Tam e, s. 85. 137 Becker pisa: abstrahujc od Sparty w greckim prawie nie ma pojcia komunizmu, jako wsplnoty kobiet Tam e, s. 86. 138 Por. tam e. 139 M. Wundt, Platons Leben, s. 92. 140 Por. tam e.
Rozdzia czwarty
171
cze, ktre chcia [Platon MT.] urzeczywistni jako idea141. Platoski idea pastwa twierdzi dalej Josch oraz Volk, ktry sta si narodem niewolnikw, w tym komunistycznym porzdku, powinien zapewnia dostatnie ycie panom142. W latach czterdziestych XX w. interpretacja taka bya cakowicie nie do przyjcia i musiaa wywoa ostr krytyk. Josch dokona cakowitej destrukcji nie tylko teorii pastwa staro ytnego filozofa, ale tak e jego miejsca w kulturze Niemiec, ktre wwczas byo ju niekwestionowane. Twierdzi on: Je eli chcemy rozwa a miejsce Platona w kulturze, musimy stwierdzi, e jego pogldy oprcz absurdalnych planw komunistycznych, wsplnoty kobiet itd., s dla filozofa habice143. Interpretacja Joscha nie spotkaa si jednak z adn reakcj. Przyczyny tego mogy by przynajmniej trzy. Po pierwsze, Tannenbergbund, jak ka da sekta, miaa charakter hermetyczny. Z tego powodu tezy Joscha nigdy nie wyszy poza grono jej czonkw, w najlepszym wypadku, poza grono staych abonentw wydawanych przez ni pism. Po drugie, Wilfried von Josch w rodowisku intelektualnym by nieznany. I ostatnie chyba najwa niejsze: dziwaczna sekta, twierdzi Kershaw ktr on [Ludendorff MT.] i Mathilde zao yli w 1925 roku, Tannenbergbund, publikowaa mnogo literatury tak ogupiajcej w swej paranoicznej manii przeladowczej, e odrzucali j nawet ideolodzy nazistowscy144.
4.4. Platon jako rasista

Jednym z fundamentw ideologii narodowosocjalistycznej byo pojcie rasy panw i rasy niewolnikw. Ta fatalna dychotomia miaa swoje korzenie m.in. w myli Nietzschego145. W oparciu o ni skonstruowano system ideologii rasistowskiej, ktra za swoj podstaw obraa prymitywny darwinizm spoeczny, wyra ajcy si formu: historia, jest histori walk midzy rasami146. Przeznaczeniem rasy panw bya dominacja i przezwy141 Wilfried von Josch, Ein seltsamer Staat. Der platonische Staat In vlkischer Betrachtung, s. 8. 142 Tam e, s. 17. 143 Tam e, s. 9. 144 I. Kershaw, Hitler. 1889-1936, s. 235. 145 Kategorie: rasy panw i rasy niewolnikw wywodz si z tradycji nietzscheaskiej, w ktrej determinoway dwa rodzaje moralnoci moralnoci panw i niewolnikw. 146 Do postrzegania kultury i historii jako walk midzy rasami przyczynia si w du ej mierze doktryna goszona przez Houstona Stewarta Chamberleina. Por. Walter
172
ci enie rasy niewolnikw. Darwinizm spoeczny w Republice Weimarskiej oraz w nazistowskich Niemczech stosowany by w odniesieniu do wielu aspektw ycia. W ekonomii by narzdziem w walce przeciwko ydowskiej gospodarce oraz su y jako rodzaj uzasadnienia kryzysu ekonomicznego147. W polityce spoecznej kategoria rasy fundowaa pojcie niemieckiego Volku. W polityce zagranicznej zagadnienie walki ras oraz kategoria Lebensraumu uzasadniaa ekspansj militarn. W doktrynie wojennej legitymizowaa podzia wiata na niewolnikw i panw oraz su ya uzasadnieniu nieuchronno walki midzy nimi. Teoria ras spoecznych, mimo swojej nonoci ideologicznej, nie bya wewntrznie jednorodna. Ka dy z ideologw darwinizmu spoecznego przedstawia wasn systematyzacj ras. R nego rodzaju badania naukowe lub pseudonaukowe prowadzone przez wczesnych antropologw lub psychiatrw byy tak zr nicowane, e nie mo na byo stworzy jednej, spjnej teorii ras. Abstrahujc od r nic, ktre je dzieliy, mo na przedstawi pewne oglne zao enia, ktre byy ich wsplnym mianownikiem. Wszystkie one oparte zostay na kategorii nieustannej walki midzy ras panw a niewolnikw. Dowodzone byy r nice gatunkowe midzy ludmi, ktre dodatkowo potwierdza miay badania antropologw. Walka ta, jak dowodzono, jest niemo liwa do uniknicia, a przeznaczeniem pana jest dominacja nad niewolnikiem. W takim ujciu silniejszy przedstawiany by jako synonim postpu cywilizacyjnego i kulturowego, natomiast rasy sabsze miay d y do petryfikacji starych stosunkw spoecznych, opartych na nienaturalnym pojciu rwnoci. Wojna w tym kontekcie jawia si jako rodzaj koniecznoci dziejowej, jako przeznaczenie ludzkoci, i jako co pozytywnego.
Gross, Die Propheten. Friedrich Nietzsche, Paul de Lagarde, Houston Stewart Chamberlain in ihrer Bedeutung fr uns, s. 32. 147 Kuriozalnym przykadem tego jest wydana w Lipsku, w 1930 r. praca autorstwa Platona (sic!), pt. Die Freimaurerei als Zehrstrerin Deutschlands und Europas. Pozycja ta, utrzymana w konwencji dialogw Platoskich, przedstawiaa przyczyny upadku ekonomicznego Niemiec i Europy. Win za to obci eni zostali ydzi, ktrzy uto samieni zostali ze wiatow masoneri. ydzi-masoni zdominowali, od czasw Rewolucji Francuskiej, ka d sfer ycia spoeczno-politycznego (tam e, ss. 33-42), a celem ich dziaania jest anarchia, ktra doprowadzi do powstania rzdw Szatana (tam e, s. 55). Pomijajc mieszno i absurdalno tej pozycji, praca ta jest dowodem powszechnoci i popularnoci wszelkich teorii spiskowych, ktre zawsze skonstruowane byy w oparciu o schemat: ciemi ony Volk walczy ze zem wiata w imieniu i dla dobra caej Europy.
Rozdzia czwarty
173
Po 1933 r. wielu historykw, filozofw i antropologw skoncentrowao si nad wypracowaniem treci nauki o rasach. W rasistowskiej ideologizacji historii i filozofii jedn z gwnych rl odegraa interpretacja historii, zwaszcza antycznej. Upolitycznieni intelektualici szukali bezporednich konotacji midzy kultur antyczn a nazistowskim wiatopogldem. W tym aspekcie Platon i jego dziea wydaway si by najsmakowitszym kskiem148. Mimo, e on sam nie by rasist, to jednak w jego pismach, myliciele gloryfikujcy walk ras, rozwijajcy zagadnienia zarwno eugeniki, jak i hodowli oraz selekcji przywdcw odnaleli miejsca, ktre dowodziyby twierdzenia, e: Platon ubstwia mdro krwi149. Na tym etapie ujawni si sens drugiej zmiany paradygmatu. O ile przed 1933 r. dialogi polityczne Platona su yy obaleniu demokracji Weimarskiej, tak w 1933 r. ujednolicony paradygmat, do ktrego wprowadzono dialog Meneksenos i nowy przekad Pastwa wzbogacony Wstpem Hildebrandta, su y przedstawieniu antycznego mdrca jako rasisty. Jeden z nazistowskich filozofw, ktry po 1933 r. dowodzi personalnej koincydencji midzy Platonem a Hitlerem, Franz Stroich, pisa: Postulat czystoci krwi jako rodzaj rwnoci wysuwa Platon szczeglnie mocno w Pastwie i Meneksenosie, jako podstawowe zao enia bodowy pastwa Pastwo, ktre zakada Platon jest helleskim, wiadomie ugruntowanym w helleskiej krwi, pastwem150. Tez ow miay potwierdza mit o autochtonicznoci Ateczykw, ktry grecki filozof przedstawi w Meneksenosie, mit o krwi i ziemi z Pastwa oraz inny fragment tego dialogu, w ktrym Platon, jak sdzili ideolodzy nazistowscy, mia przedstawi koncepcj narodu opart na wsplnocie krwi151.
148 Nie tylko Platon i jego myl byy nonym ideologicznie paradygmatem teorii rasistowskich. Prbowano w tym zakresie dokona interpretacji tak e Arystotelesa w przekonaniu, e: O Platoskich rozwa aniach i postulatach przedstawiono wiele r nych rozpraw, o Arystotelesie literatura w tym zakresie [tj. polityce rasistowskiej MT.] jest skpa P. Freyaldenhoven, Die rassenhygienischen und bevlkerungspolitischen Gedanken, s. I. 149 K. Hildebrandt, Platon, s. 108. 150 F. Stroisch, ber die weltanschaulichen Grundlagen, s. 42 n. Rwnie Heinz Reuschel, ktry tak e zajmowa si problemem rasy w filozofii Platona. Za paradygmat badawczy w tej kwestii uzna dialogi: Pastwo, Prawa, Meneksenos. Pisa: Dla problematyki rasy wa ne s nastpujce dialogi Platona: Politeia i Meneksenos- H. Reuschel, Die Rassenfrage bei Platon, s. 9. 151 Zob. Platon, Pastwo, 469 b - 470 c.
174
Platon jako rasista nie by wymysem re imu nazistowskiego. Wizerunek ten mia swoje korzenie w latach dwudziestych minionego stulecia. Pierwszy gos w sprawie Platona-rasisty nie pochodzi z Niemiec, lecz z obszarw Austrii. W 1926 r., w redagowanej przez Spanna serii Herdflamme, Wilhelm Andrae152 wyda m.in. Platoski dialog Pastwo. We Wstpie napisa: Znaczenie, jakie miaa krew i czysto rasy dla Platoskiego pastwa, nigdy do tej pory nie zostao waciwie rozpoznane153. Austriacki uczony nie rozwija dalej tej kwestii, pozostawiajc j jako otwarte zagadnienie dla innych badaczy. By to jednak wa ny sygna, e rozpocz si proces recepcji Platona-rasisty, ktrego konsekwencj byo uznanie, e: Platon jest duchowym zao ycielem eugeniki154. Analiza unikalnej w perspektywie historycznej interpretacji Platona jako rasisty wymaga wyjanienia podstawowego zagadnienia, a mianowicie tego, czym jest eugenika pozytywna i eugenika negatywna. Eugenika155 ma za swj cel stworzenie istoty doskonaej pod wzgldem biologicznym. Mo e ona mie dwa wymiary. Pierwszy w rozumieniu jako eugenika pozytywna, su y do wyniesienia caej spoecznoci na wy szy stopie rozwoju biologicznego. W tym sensie swoim zakresem obejmuje cao spoeczestwa. Drugi w rozumieniu jako eugenika negatywna, su y do wyselekcjonowania wskiej grupy ludzi, doskonaej pod wzgldem biologicznym, ktra miaaby sprawowa rzdy w pastwie. W tym rozumieniu obejmuje ona swoim zakresem ograniczon grup jednostek, ktrych wyniesienie na wy szy stopie rozwoju biologicznego uzasadniaoby ich pretensje do sprawowania wadzy w obrbie danej spoecznoci. Niezale nie od tego, czy stosowana jest w wymiarze pozytywnym czy te negatywnym, eugenika konsekwentnie stosowana
152 Andrae by asystentem Spanna na Uniwersytecie w Monachium. Zajmowa si gwnie nauk o spoeczestwie. W poowie lat dwudziestych, w okresie wzrostu koniunktury na Platona zaj si tumaczeniem niektrych jego pism. Wyda w latach 1923-1926, w serii Herdflamme swoje przekady: Pastwa, Listw i Polityka. 153 Plato, Der Staat, s. 128. 154 K. Hildebrandt, Platon. Der Kampf, s. 245. 155 Eugenik (Rassenhygiene, Erblehre, Erbpflege), die Lehre von den Bedingungen, die zur Erzeugung krperlich und geistig wohlgeratener Nachkommen fhren, und die Erzeugung ungeratener Nachkommen verhindern; auch die Bestrebungen, solche Bedingungen zu schaffen Die Eugenik ist eines der wichtigsten Kapitel nationalsozialistische Volkspolitik Heinrich Schmidt, Philosophisches Wrterbuch, s. 173.
Rozdzia czwarty
175
prowadzi do fizycznej eliminacji jednostek sabych pod wzgldem biologicznym, wynaturzonych etc. 4.4.1. Platon: eugenika pozytywna i eugenika negatywna W pierwszej fazie ksztatowania wizerunku Platona jako rasisty jego pogldy dotyczce selekcji i hodowli czowieka, przedstawiane byy jako projekt eugeniki pozytywnej. Wizerunek filozofa w tym znaczeniu powiela Hans F. K. Gnther w atmosferze Weimaru. Ju w jego interpretacji sofisty ujawniy si pewne elementy rasistowskiej interpretacji doktryny Ateczyka. Rassen-Gnther nale a do pionierw wrd tych, ktrzy postrzegali Platona jako twrc idei darwinizmu spoecznego. Badacz ten, specjalizujcy si w dziedzinie badania historii i teorii ras, odnalaz w doktrynie spoeczno-politycznej Platona wiele elementw, ktre miay potwierdza rasistowski charakter jego pogldw. Dla Gnthera aktualno Platoskich rozwa a w zakresie eugeniki, higieny rasowej, polityki ludnociowej bya niekwestionowana. Posikujc si opracowaniami antropologw, ktrzy dowodzili jakociowych r nic miedzy ludmi, twierdzi: Wspczesne badania z zakresu dziedziczenia nie odrzucaj Platoskich porad dotyczcych selekcji chopcw i dziewczt, lecz je w caoci i z przekonaniem potwierdzaj156. Wedug Gnthera projekt hodowli czowieka powinien ogarnia cae spoeczestwo Republiki Weimarskiej i w takim ujciu mo na go uzna za postulat eugeniki pozytywnej. Pisa on: Kto, kto zajmowa si zagadnieniami rasy i eugeniki, ten przera ony jest tym, co prezentuj ciaa wikszoci naszych wspobywateli ten zrozumie Platoskie rozwa ania o hodowli i wychowaniu. Wszystkie postulaty Platona maj swoj wa no dla nas157. Gnther jako jeden z pierwszych zwrci uwag na aktualno Platoskiej eugeniki w odniesieniu do realnie istniejcego spoeczestwa. Dlaczego dopiero pod koniec lat dwudziestych minionego stulecia pojawio si opracowanie, wskazujce na antycznego filozofa jako ojca teorii hodowli czowieka? Przedstawienie Platona jako twrcy eugeniki byo wwczas elementem jego oglnego, antydemokratycznego wizerunku, powielanego przez konserwatystw. Dowodzc aktualnoci Platoskiej eugeniki w odniesieniu do spoeczestwa demokratycznej Republiki, Gnther wy156 H. F. K. Gnther, Platon als Hter des Lebens, s. 26. 157 Tam e, s. 56 n.
176
ra a swoj pogard dla tego systemu. wczesne, niemieckie spoeczestwo byo wg niego chore i wymagao opieki lekarza. W liberalno-demokratycznym paradygmacie rwnoci wszystkich obywateli postrzega on syndrom mechanizacji spoeczestwa. Przezwyci enie tego zao enia stawia sobie za cel nadrzdny. Pisa: Dzi musimy przezwyci y przekonanie, dominujce wrd naszych czonkw Volku (Volksgenossen), e cay byt spoeczny i polityczny wsparty jest na mechanistycznym rwnouprawnieniu i rwnoci wszystkich indywiduw158. W tym ujciu recepcja Platona jako rasisty bya elementem skadowym ideologii antydemokratycznej. Postulaty hodowli czowieka, niezale nie od tego czy maj wymiar eugeniki negatywnej czy pozytywnej, implikuj antyhumanitaryzm w omawianym okresie zakaday eliminacj osb, ktre nie speniaj przyjtego kryterium biologicznego. W nawizaniu do tej kwestii Platon zaleca milczenie159, Gnther za kama: Nale y to cigle powtarza, zwaszcza uczonym, e adna wspczesna nauka o zdrowym dziedziczeniu (Erbgesundheitslehre) nie da, a eby: porzuca chorowite dzieci, chorym kalekom lub osobnikom sabym odmawia pomocy lub opieki, lub o tym a eby zaleca kar mierci za ci kie przestpstwa160. Byo to oczywistym faszem i zaprzeczeniem tez, ktre prezentowa na wczeniejszych stronach omawianej pozycji. Analizujc Platoskie propozycje praw pastwowych161, stwierdzi: Kara mierci, jako oczyszczenie rodu i pastwa: takie ujcie odpowiada myleniu helleskiemu, tak samo jak myleniu rzymskiemu i germaskiemu Oczyszczenie rasy nadao sens germaskiej karze mierci162. Interpretacje Platona, ktre przedstawia Rassen-Gnther, w kocu lat dwudziestych XX w. stay si popularne. To on rozpocz koniunktur na rasistowskiego Platona. Na fali swej popularnoci pisa kolejne absur-
158 Tam e, s. 61. 159 Platon problem ten rozwiza nastpujco: Przecie trzeba, eby najlepsi m czyni obcowali z najlepszymi kobietami jak najczciej, a najgorsi z najlichszymi jak najrzadziej, i potomkw z tamtych par trzeba chowa, a z tych nie, je eli trzoda ma by pierwszej klasy. A o tym wszystkim nie ma wiedzie nikt, tylko sami rzdzcy [wyr nienie MT.] (Pastwo, 459 e.). Innymi sowy ateski filozof w kwestii m.in. eliminacji jednostek sabych zaleca milczenie. 160 H. F. K. Gnther, Platon als Hter des Lebens, s. 57. 161 Platon, Prawa, 735 e. 162 H. F. K. Gnther, Platon als Hter des Lebens, s. 33.
Rozdzia czwarty
177
dalne prace, w ktrych powiela wizerunek Platona-aryjczyka163. Badacz ten ju w czasach Republiki znalaz wielu zwolennikw. Jednym z nich by Hildebrandt, ktry w kocu lat dwudziestych minionego stulecia kontynuowa podobne interpretacje. W okresie Republiki Weimarskiej myliciel ten zyska saw dziki krytyce Wilamowitza. W swych pierwszych interpretacjach Platona postrzega antycznego filozofa jako duchow si164. W kocu lat dwudziestych Platon przez niego przedstawiany by wzorem polityka i wodza, a jego filozofia zredukowana zostaa do zagadnie spoeczno-politycznych, ktre Hildebrandt interpretowa w kontekcie Rassenlehre165. W 1928 r., jako czonek George-Kreis, w swoich wczesnych rozwa aniach powiconych teoriom ras i przyszoci niemieckiego pastwa, badacz ten przedstawi swoj pierwsz rasistowsk interpretacj Platona. Sam George nie akceptowa prymitywnego darwinizmu spoecznego. Nie oznacza to jednak, e by egalitaryst. Przeciwnie, jednak e kategoria rasy miaa dla niego wymiar duchowy a nie biologiczny. Hildebrandt, mimo e nale a do George-Kreis, nie podziela pogldw tego towarzystwa, co szczeglnie uwidacznia si w jego rozumieniu Platona. W interpretacjach tego badacza, antyczny filozof zosta przedstawiony nie jako idealista, lecz jako pierwszy teoretyk nauki o rasach. Hildebrandt pisa: Niektrzy formuuj nastpujcy zarzut [w odniesieniu do Rassenlehre MT.]: ujmowa czowieka w kontekcie zwierzcych praw dziedziczenia to brudny materializm! Lecz gdy my, bdziemy ujmowali czowieka nie w
163 Por. H. F. K. Gnther, Rassengeschichte des hellenischen und des rmischen Volkes. W pracy tej dowodzi fizjonomicznego pokrewiestwa midzy Germanami a Hellenami i Rzymianami. 164 Por. Einleitung, w: Platon, Gastmahl. 165 Rasistowskie interpretacje Platona, m.in. autorstwa Hildebrandta, nigdy nie byy popularne w krgach konserwatywnych uczonych. Doskonale uwidacznia si to na przykadzie procesu habilitacyjnego Hildebrandta. W 1927 r. myliciel ten obj profesorsk katedr w Berlinie, nie majc habilitacji. W 1933 r. na Uniwersytecie w Berlinie podj pierwsz prb habilitacji. Podstaw rozprawy habilitacyjnej miaa by wydana w 1933 r. w Berlinie i cytowana ju praca: Platon. Der Kampf des Geistes um die Macht. Proces ten skutecznie zablokowa Jaeger (sic!). Rok pniej Hildebrandt ponowi prb i tym razem udao mu si zdoby tytu Privatdocenta w dziedzinie filozofii. Jednak e i ta prba nie bya atwa. Kolegium habilitacyjne byo podzielone co do opinii na temat jego rasistowskich interpretacji antyku. Votum Separatum zgosio cz jego czonkw. M.in. grecysta Richard Harder, ktry uzna Hildebrandta za uduchowionego dyletanta zob. Tilitzki, s. 622 n.
178
kontekcie jego duchowych dzie, lecz jako ich materialny nonik (leibhaften Trger), jako materia najwy szego stwrcy zao yciela pastwa, jako krew ponad duchem, to bdziemy musieli postrzega go [czowieka MT.] jako najszlachetniejszego ze zwierzt, czyli tak, jak go postrzega najwikszy przeciwnik materializmu, twrca teorii idei w swoim dziele Politeia [tj. Platon MT.]166. Kilka lat pniej Hildebrandt ostatecznie rozprawi si z idealizmem jako kierunkiem w filozofii. Platoski idealizm przeciwstawi gupiemu idealizmowi Kanta. Twierdzi: Kantowski idealizm by w rzeczywistoci gupim idealizmem, w istocie krytyczno-poznawczym sceptycyzmem zwyczajnie idealnym, niepolitycznym. Prawdziwy, tak Platoski, jak i niemiecki idealizm polega na uznaniu twrczej siy duszy ponad materi zewntrzn. Je eli jednak idea ma by twrcza w sensie Platosko-Arystotelesowym czyli ma nastpi przeksztacenie potencji w rzeczywisto, to znaczy, e idea musi by jednoczenie realnoci. Jest ona najbardziej realna (das Realste) wrd tego, co jest. Istota twrczego idealizmu polega na tym, e jest on jednoczenie realizmem 167. Innymi sowy idea ma sens wtedy, gdy ulega aktualizacji w tym sensie, e nie staje si zwyk realnoci (rzeczywistoci), lecz jej politycznym wymiarem, su c jednoczenie legitymizacji brutalnej polityki rasistowskiej. Specyfika recepcji Platona w George-Kreis charakteryzowaa si tym, e midzy Platonem i Nietzschem doszukiwano si okrelonych podobiestw. O ile inni badacze nale cy do tego towarzystwa owo podobiestwo postrzegali na paszczynie religii (irracjonalizmu), tak Hildebrandt poczy tych dwch mylicieli na gruncie teorii ras. Czu si jako ten, ktry przezwyci y dzielc ich przepa. Dziea owych mylicieli przedstawiay dla Hildebrandta najwy sz warto, w nich bowiem pokazane byo jak walczy z racjonalizmem, ktry zawsze oznacza: rwno i rwnouprawnienie ludzi, prowadzce do: niepohamowanego mieszania si ras168. W przekonaniu Hildebrandta powrt do Platona mia by ocaleniem nie tylko dla Niemiec, ale i dla caej ludzkoci, gdy : Spraw najwy szej wagi dla przyszoci ludzkoci jest to, ktra z ras wyginie a ktra rozkwitnie Nie chcemy powtrzy losw Rzymu ktry w wyniku obumierania najszlachetniejszych z ras upad169. Zda166 167 168 169 K. Hildebrandt, Staat und Rasse. Drei Vortrge, s. 9. Ten e, ber Deutung und Einordnung von Nietzsches System, s. 262. Ten e, Staat und Rasse, s. 10 n. Tam e, s. 1.
Rozdzia czwarty
179
niem Hildebrandta niemieckie spoeczestwo po 1918 r. chylio si ku upadkowi. Gwn tego przyczyn bya degeneracja genotypu nordyckiego, ktry z dominujcego, w ramach Republiki sta si recesywnym. Aby odwrci ten proces, nale ao, jego zdaniem, rozpocz realizacj Platoskich koncepcji wychowania istoty politycznej, na ktr oprcz elementw teoretycznych skadayby si tak e praktyczne postulaty: hodowli najlepszych spord ludzi i filozofa-krla. Realizacja zao e teorii ras miaa si rozpoczyna od stworzenia pastwa. Zdaniem niemieckiego badacza Republika Weimarska bya nim jedynie w kategoriach prawnych, gdy tymczasem pojcia takie jak nard (Nation) oraz pastwo (Staat) powinny by rozpatrywane w kontekcie istoty niemieckiego ducha i krwi170. Nale ao zatem odrzuci demokratyzm weimarski, podobnie jak to uczyni Platon z demokracj w okresie najwikszego kryzysu Aten po reformie Peryklesa. Hildebrandt pisa: Konieczno stworzenia pastwa pojawia si zawsze, gdy istniejce pastwo upada. Dowodzi tego klasyczny przykad. W okresie, gdy starohelleska forma pastwa chylia si ku upadkowi wytworzya si w Platonie wielka polityczna pasja Majc wiadomo owej koniecznoci, sam zwrci si przeciwko znanym wwczas politykom minionych pokole przeciwko Peryklesowi On wiedzia, kto powinien by zarodkiem (Keimzelle) nowego pastwa, nie mia by nim rzd171 (Organ) dziki temu sta si on [Platon MT.] zarodkiem nowego duchowego krlestwa wiata (Keimzelle des neuen geistigen Weltreiches)172. Odrzucenie demokratyzmu na gruncie ycia spoecznego oznaczao likwidacj wszelkich przejaww indywidualizmu, a w polityce wprowadzenie zasady wodzostwa. Platon jawi si jako ten, ktry przezwyci y indywidualistyczn sofistyk, oraz ten, ktry stworzy prawdziwe pastwo. Hildebrandt nie widzia sprzecznoci midzy postulatem herosa-zao yciela pastwa a likwidacj indywidualizmu. W 1933 r., okrelajc zale no midzy wodzem i jego dru yn, ponownie odwoa si do Platona. Pisa: Postulat zniesienia indywidualizmu nie oznacza likwidacji wielkiej jednostki (grossen Einzelmenschen). Heros jest stwrc i zarodkiem pa-
170 Por. tam e, s 10, 48. 171 Hildebrandt u ywa w tekcie terminu Organ jako synonimu struktur parlamentarno-demokratycznych. Przeciwstawia im antyparlamentarn i antydemokratyczn jednostk Man 172 Tam e, s. 49.
180
stwa173. Relacja midzy wodzem a wsplnot polegaa na rozkazie i posuszestwie. Heros-zao yciel skupia cao wadzy. To on decydowa o ksztacie pastwa i jego prerogatywach. On tak e wyznacza cele podlegej mu wsplnocie, ktra, je eli tylko jest Volksgemeinschaft tj. wsplnot w sensie niemieckim, opart na nordyckiej krwi, bdzie mu posuszna. Hildebrandt pisa: Naszym zadaniem jest odnale tych ludzi [tj. herosw-zao ycieli pastw MT.] i su y ich dzieu. W istocie nordyckiej krwi le y odnalezienie cielesnego wodza (leibhaften Fhrer), jako wzorca najwy szych wartoci oraz bycie mu wiernym i posusznym174. Hildebrandt wyznaczy przysz rol niemieckiego Volku oraz wodza, ktra miaa by alternatyw dla chaosu kompetencji politycznych Republiki Weimarskiej. Ten sposb sprawowania wadzy trwa bdzie do mierci wodza w 1945r. Myliciele konserwatywni, ktrzy w okresie Republiki za pomoc Platona zwalczali ustrj liberalno-demokratyczny, mieli krytyczny stosunek do interpretacji zaprezentowanych przez Rassen-Gnthera i Hildebrandta. Byy to dla nich wykadnie nazbyt wulgarne, mimo susznego celu tj. obalenia Republiki. Niemniej stanowiy podo e dla tego wizerunku antycznego myliciela, ktry uksztatowa si po 1933 r. 4.4.2. Eugenika negatywna: pastwo stra nikw W okresie dyktatury nazistowska recepcja Platona, w ktrej ateski mdrzec by przedstawiany jako twrca eugeniki, miaa dwa wymiary. O ile pod koniec lat dwudziestych jego koncepcje interpretowano jako postulaty eugeniki pozytywnej, tak w miar nasilania si ideologii rasistowskiej, majcej realny oddwik w praktyce spoeczno-politycznej (akcja T4 i wojna), postulaty owe interpretowano zarwno jako zao enia eugeniki pozytywnej, jak i negatywnej. Proces ten widoczny by szczeglnie po objciu wadzy przez Hitlera. Gwnym celem eugeniki negatywnej, obejmujcej swoim zakresem tylko wsk, elitarn cz spoecznoci, miaa by hodowla stra nikw i przywdcw-filozofw. Kult pastwa stra nikw pod dowdztwem najwy szego wodza oraz ideologiczna aktualizacja Platoskiej koncepcji dikaiosyne miay na celu rozdzielenie kompetencji politycznych i uzasadnienie roli Hitlera, i byy tylko preludium cakowitej faszyzacji myli antycznego filozofa. Prawdzi173 K. Hildebrandt, Individualitaet und Gemeinschaft, s. 10. 174 Ten e, Staat und Rasse, s. 19.
Rozdzia czwarty
181
wym apogeum tego zjawiska byy te interpretacje, w ktrych przedstawiano go wycznie jako rasist. Zagadnienie to, sygnalizowane jako przesanka w drugiej zmianie paradygmatu w roku 1933 r., byo konsekwencj recepcji archetypu stra nika. Je eli niemiecki Volk mia sta si jednorodn Kampfgemeinschaft, ideolodzy nazistowscy musieli wyznaczy kryterium rozstrzygajce o tym, kto do niego nale y. Jak si okazao, jednym z najwa niejszych byo kryterium krwi, ktrego podstawy teoretyczne i uzasadnienie odnaleziono w doktrynie Platona. W 1937 r. nazistowski ideolog Hans Bogner dowodzi, e: Podstaw paidei jest okrelone usposobienie gatunkowe175. Szczeglny rodzaj wiedzy zwizany zosta z okrelonym usposobieniem gatunkowym, w ktrym decydujcym elementem miaa by jako definiowana w kategoriach biologicznych. Te same implikacje ujawniay si w przedstawieniu paidei jako programu wychowawczego. Miaa ona obejmowa swym zakresem tylko wojownikw tzn. jednostki usposobione pod wzgldem fizycznym do wykonywania najwa niejszego ze wzgldw politycznych zadania, i w tym sensie: wychowanie wojownikw jest prawdziwym wychowaniem176. Wychowanie istoty politycznej (stra nika) miao by poprzedzone selekcj rasow. W tej kwestii Reuschel dowodzi, e: Skuteczne ksztacenie stra nikw jest mo liwe tylko w tedy, kiedy zostan spenione okrelone przesanki dziedziczno-biologiczne177, poniewa : Paideia wprowadza jedno midzy to, co filozoficzne a to, co wojownicze (ducha i ciao). Paideia nie jest ksztaceniem umiejtnoci, lecz procesem zmierzajcym do wychowania czowieka jako jednoci z pastwem, w ktrej jedno poszczeglnego czowieka znika, jawic si jako wy sza jej forma178. Wprowadzenie elementw rasizmu w proces formowania istoty politycznej byo zasug Jaegera. To w jego interpretacjach systematycznie rozwijane byy zasady selekcji rasowej, ktre miay poprzedza waciwe wychowanie. Ograniczenie zakresu doboru i selekcji osobniczej do warstwy stra nikw i filozofw w ideologii nazistowskiej wizao si z antyegalita175 H. Bogner, Platon im Unterricht, s. 14. 176 K. Hildebrandt, Platon, s. 240. To on [Platon MT.] w najbardziej radykalny sposb stosowa zasady hodowli zwierzt w odniesieniu nie do zwykych ludzi, lecz tylko w stosunku do tych, ktrzy nale eli do najwy szych klas wojownikw i filozofw ten e, Staat und Rasse, s. 27 n. 177 H. Reuschel, Die Rassenfrage bei Platon, s. 21. 178 Tam e, s. 30.
182
ryzmem na wszystkich paszczyznach ycia spoeczno-politycznego. Zasady hodowli ludzi, przyszej elity narodowosocjalistycznych Niemiec, rasy panw, ktrych zadaniem miao by sprawowanie rzdw nad rasami ni szymi, oznaczay kontrol urodzin, turystyk prokreacyjn i selekcj biologiczn. Krtko przed wybuchem II wojny wiatowej hodowla stra nikw ukierunkowana bya na mobilizacj najlepszych si Volku. By tak e inny cel, chodzio o selekcj kadry przywdczej, ktra byaby zdolna przej kontrol nad ka d sfer ycia w pastwie stanu wyjtkowego, w ktrym zniesiono r nice midzy moralnoci a yciem politycznym tak, e Lewiatan w ka dej chwili mg wtargn w ycie prywatne179. Ograniczenie zakresu oddziaywania Platoskiej eugeniki do wskich elit niemieckiego Volku, po roku 1939 byo tez przewodni rasistowskich interpretatorw myli antycznego filozofa. Ich wykadnie nie byy jednak jednorodne. Ideolodzy volkistowscy, jak minister rolnictwa Rzeszy Walter R. Darr, oddziaywanie modelu spartaskiej hodowli czowieka ograniczyli gwnie do niemieckiego chopstwa stanu ywicieli Rzeszy, gdy to ono miao kolonizowa tereny wschodnie i dominowa nad ludami podbitymi180. Hildebrandt oraz inny nazistowski filozof Joachim Bannes w Platoskiej eugenice widzieli kalk spartaskiej hodowli wojownikwprzywdcw. R nice w tych interpretacjach przenosiy si na grunt praktyki spoeczno-politycznej. Z jednej strony podkrelana bya wy szo i sia szerokich warstw niemieckiego Volku, z drugiej za rola wskich elit i wodza. Pod wzgldem politycznym, w oficjalnej wykadni re imu, nie byo sprzecznoci midzy tymi ujciami. Wdz dziaa bowiem w imieniu Volku, ktry odda mu peni praw, wierzc w jego ponadludzkie siy i talenty polityczne. Polaryzacja akcentw w recepcji Platona jako rasisty zdeterminowana bya przesankami politycznymi. Eugenika negatywna pojawia si w interpretacji myli antycznego filozofa, w okresie politycznego triumfu Hitlera i jego sukcesw na arenie midzynarodowej, jako rodzaj uzasadnienia jego szczeglnej roli spoeczno-politycznej. W nurcie volkistowskim Platon-rasista dominowa po 1939 r., a wic w chwili militarnego zdobycia yznych terenw rolniczych na wschodzie, ktre miay by kolonizowane
179 N. Frei, Pastwo wodzowskie, s. 121. 180 R. Walter Darr, Vom Lebensgesetz zweier Staatsgedanken, s. 85 n.
Rozdzia czwarty
183
przez niemieckich pionierw. Volkistowsko-rasistowskie interpretacje przekazu antycznego filozofa w tym kontekcie byy tylko wskim epizodem. Dominoway wykadnie adoptujce Platosk eugenik dla wymogw pastwa wodzowskiego, w ktrego poprzedzajcej militarn ekspansj propagandzie, goszono powszechn mobilizacj najlepszych pod wzgldem biologicznym warstw spoeczestwa w celu stworzenia tzw. pastwa stra nikw. 4.4.3. Platon i eugenika pozytywna Platoskie idee, ktre stay si podstaw przedstawiania go jako rasisty, zasymilowane zostay w ramach Rassenhygiene i Bevlkerungspolitik. Celem tych nauk byo zaprojektowanie modelu czystego pod wzgldem rasowym spoeczestwa i opracowanie metod, za pomoc ktrych taki model mg by zrealizowany. W oparciu o ich wyniki dokonywano prb oczyszczenia niemieckiego Volku z elementw wynaturzonych i obcych dla typu nordyckiego. Proces ten, sygnalizowany jeszcze, gdy niemieccy faszyci nie byli u wadzy, w poowie lat trzydziestych dwudziestego wieku sta si elementem rzeczywistoci spoeczno-politycznej pastwa nazistowskiego. W pierwszych miesicach trwania re imu wprowadzono specjalne ustawodawstwo, ktrego celem bya ochrona narodu niemieckiego. 1. kwietnia 1933 r. rozpoczy si przeladowania ydw ogoszono bojkot sklepw ydowskich. Miesic pniej powstaa Ustawa o Reorganizacji Kadry Urzdniczej. Umo liwia ona oczyszczanie z elementw niearyjskich urzdw, uniwersytetw etc. Rozporzdzenia te byy zaledwie zapowiedzi wprowadzonych w 1935 r. tzw. ustaw norymberskich, na podstawie ktrych w wietle prawa fizycznie represjonowano ydw. Nazici nie ograniczyli swych zbrodniczych praktyk do ludzi wyznania moj eszowego. W niespena miesic po uchwaleniu Ustawy o Ochronie Czci i Krwi Niemieckiej, tj. 18. padziernika 1935 r., wesza w ycie Ustawa o Ochronie Narodu Niemieckiego przed Chorobami Dziedzicznymi. Dawaa ona mo liwo i przyzwolenie na umiercanie osb, ktre uznano za asocjalne, wynaturzone, chore psychicznie albo kalekie, a tak e notorycznych przestpcw. Pierwotnym uzasadnieniem przymusowej sterylizacji i eutanazji byy przesanki ekonomiczne i obyczajowe. Nazici starali si przekona spoeczestwo i samych siebie, e utrzymywanie chorych w zakadach psychiatrycznych, szpitalach, domach opieki wizao si, jak to uzasadniaa propaganda, z ogromnym
184
nakadem kosztw181. Po 1939 r. problem ten nabra innego wymiaru. Chodzio bowiem o kalekich niemieckich onierzy, ktrzy wracali z frontu do domw. Tym samym wytworzya si paradoksalna sytuacja. Bohater, trwale okaleczony w wyniku dziaa wojennych, by jednoczenie, zgodnie z definicj, jednostk wynaturzon, tzn. niepenosprawn pod wzgldem fizycznym. Spoeczestwo niemieckie nigdy nie zaakceptowao eutanazji osb, ktre w wietle bada oraz wczesnych teorii medycznych i psychiatrycznych, uznano za nieuleczalne, poniewa w zbiorowym wyobra eniu czym innym byo mordowanie ydw, a czym innym dezynfekcja wynaturzonej czci niemieckiego Volku. Bilans tych dziaa by zatrwa ajcy. Ernst Klee, jeden z historykw badajcych zagadnienie roli medycyny i jej niszczycielskiej funkcji w nazistowskich Niemczech, przedstawi nastpujce dane: Do dnia 1. wrzenia 1941 r. zdezynfekowano: 70. 273 osoby182. Przy czym termin dezynfekcja oznacza: eutanazj, zagazowanie, spalenie itp. Byy to jednostki uznane za asocjalne, chore psychicznie, a tak e homoseksualici, notoryczni przestpcy, osoby upoledzone genetycznie (wedug wczesnego argonu psychologiczno-medycznego: jednostki wynaturzone). W procesie oczyszczania niemieckiego Volku swj udzia mieli tak e ci, ktrzy zajmowali si wwczas Platonem. W tym odniesieniu zasady Platoskiej eugeniki miay mie zastosowanie do caego spoeczestwa Rzeszy. W 1937 r., w jednej z interpretacji myli antycznego filozofa, pojawio si stwierdzenie: Ten, kto ma niepenowartociowe ciao, nie znajduje u Platona wspczucia. Nieprzydatni fizycznie nie powinni si nie tylko ciera w walce o byt, ale tak e pastwo musi zagwarantowa tego rodzaju mo liwoci, aby ich za ow nieprzydatno zniszczy183. Teza ta uwidacznia r nic midzy rasistowskim Platonem Weimaru a rasistowskim Platonem III Rzeszy. Po 1935 r. nikt ju nie ukrywa, e w Platoskich postulatach eugeniki zawiera si fizyczna eksterminacja osobnikw sabszych. Podobne interpretacje wywodziy si ze rodowiska medycznego. Pocztkujcy lekarz medycyny Paul Freyaldenhoven184, w
181 Por. N. Frei, Pastwo wodzowskie, s. 128. 182 Ernst Klee, Euthanasie im NS-Staat. Die Vernichtung lebensunwerten Lebens, s. 340. 183 H. Reuschel, Die Rassenfrage bei Platon, s. 16. 184 P. Freyaldenhoven rozpocz w 1933 r. studia medycyny na Uniwersytecie w Giessen. Kontynuowa je w Berlinie na Uniwersytecie Fryderyka-Wilhelma. 1. kwiet-
Rozdzia czwarty
185
swojej rozprawie doktorskiej powiconej analizie porwnawczej koncepcji eugeniki Platona i Arystotelesa, dowodzi, e w zakresie polityki ludnociowej: Platon domaga si ograniczenia i kontroli urodzin oraz aborcji185. Jak zostao przedstawione, Platon, wprowadzajc swoje pomysy na temat hodowli obywateli swego polis, w tej sprawie nakaza milczenie. Rassen-Gnther, postulujc wprowadzenie tych pomysw w obszarze Republiki, zwyczajnie kama, twierdzc, e eugenika nie prowadzi do umiercania osb sabszych. Nazici, w przeciwiestwie do Platona i Gnthera, w tej kwestii ani nie milczeli, ani nie kamali. Otwarcie przyznawali si do tego, e ich cel, jakim byo oczyszczenie Volku, mo e by osignity tylko przez dezynfekcj osobnikw wynaturzonych. W 1939 r. znany ze swoich rasistowskich interpretacji antyku Hildebrandt, wystpujc tym razem jako psychiatra, wyda kolejne opracowanie powicone zagadnieniu teorii ras i hodowli czowieka. Potwierdzajc po raz kolejny swoje tezy o rasistowskim charakterze doktryny Platona stara si dowie, e zabijanie osobnikw bezwartociowych pod wzgldem biologicznym jest przywilejem pastwa, a ewentualna lito jest form aski. Pisa: Pozostaje jednak pytanie: jak dalece pastwo ma prawo do wybrakowania (Ausmerzung) zwaszcza, gdy jest ono przeprowadzane przy u yciu siy?. Odpowied bya nastpujca: Humanitaryzm w stosunku do wynaturzonych (Entarteten) jest naszym prezentem a nie wymogiem prawa, czego najlepszym dowodem jest: wielki symbol wychowania Sparta186. Pojedyncze rozporzdzenia wprowadzane przez nazistw, ktrych celem byo oczyszczenie niemieckiego Volku, nie tworzyy jednolitej ustawy. W kocu lat trzydziestych rozpoczy si prace nad stworzeniem kompleksowej legislatywy, ktra miaaby dostarczy podstaw prawnych dla wdra ania projektw doskonaego pod wzgldem jakociowym sponia 1938 r. jako ochotnik zacign si do Kriegsmarine. Tylko trzy miesice bra czynny udzia w dziaaniach wojennych. Reszt z trzech lat su by spdzi z dala od frontu. W 1940 r. powrci na uniwersytet i ukoczy studia. Od 1941 r. zatrudniony jako lekarz-asystent w St. Hedwigskrankenhaus w Berlinie. 185 P. Freyaldenhoven, Die rassenhygienischen und bevlkerungspolitischen Gedanken, s. 22. 186 K. Hildebrandt, Norm, Entartung, Verfall, s. 275 n. Zdaniem Gadamera, prac t mo na tak e wspczenie czyta H.-G. Gadamer im Gesprch mit Drte von Westernhagen, s. 546.
186
eczestwa. Otworzyo si pole do spekulacji teoretyczno-prawniczych, ktrych celem bya produkcja prawa dla aktualnych potrzeb polityki rasistowskiej. Po raz kolejny zwrcono si do Platoskich zalece i wskazwek dotyczcych hodowli ludzi i rozpoczto prace nad recepcj jego koncepcji praw. Jeszcze na pocztku XX w. Platoskie propozycje praw miay czysto antykwaryczn warto187. Czterdzieci lat pniej, w jednej z dysertacji powiconej Platoskim prawom, ucze Schmitta stwierdzi: Dzi juryci, w tym okresie zwrotw i rozwoju prawa, kieruj swoj uwag na ten [Platoski MT.] przekaz ktry zawsze pozostanie wie y, nowoczesny i obowizujcy188. W 1940 r. na Uniwersytecie w Berlinie odbya si obrona rozprawy doktorskiej Athanasiosa Meremetisa189 pt. Verbrecher und Verbrechen. Untersuchungen zum Strafrecht in Platons Gesetzen. Meremetis, interpretujc Platona, nadawa sens nazistowskiej polityce oczyszczania spoeczestwa. Twierdzi, e zdaniem Platona: kara w pierwszej kolejnoci musi oddziaywa na cao obywateli, ktrych obowizuje to samo prawo. Jej podstawowym celem jest szczcie, bezpieczestwo caego pastwa190. W nawizaniu do polityki prowadzonej przez re im w stosunku do notorycznych przestpcw, Maremetis dowodzi analogii midzy Platosk koncepcj prawa a ustawodawstwem III Rzeszy. Ucze Schmitta twierdzi, e polityka uzdrawiania spoeczestwa zostaa wyranie sformuowana ju przez Platona, gdy zdaniem staro ytnego filozofa: Notoryczny przestpca, jako chory element ciaa wsplnoty, powinien zosta od niego odcity i z niej wydalony (abgeschnitten und aus ihm entfernt werden)191. Kara wymierzana takim przestpcom miaa mie podwjne znaczenie: bya rodkiem su cym oczyszczeniu wsplnoty oraz miaa dziaanie prewencyjne: Poniewa istnienie jednostki jest niczym w porwnaniu ze szczciem pastwa, mo e by ona powicona, je eli mier notorycznego przestpcy miaaby su y caemu Volkowi,
187 Prawa wraz ze swoim kodeksem cywilnym i karnymprzedstawiaj warto antykwaryczn - Wilhelm Windelband, Plato, s. 172. 188 Athanasios Meremetis, Verbrecher und Verbrechen. Untersuchung zum Strafrecht in Platons Gesetzen, s. 155. 189 Meremetis urodzi si w 1911 r. w Grecji. W 1937 r. rozpocz swoje studia na wydziale prawa na Uniwersytecie Fryderyka-Wilhelma w Berlinie. By uczniem Carla Schmitta. 190 A. Meremetis, Verbrecher und Verbrechen, s. 123. 191 Tam e.
Rozdzia czwarty
187
jako ostrze enie przed dziaaniami sprzecznymi z prawem192. Kara mierci dla tego rodzaju przestpcw bya przedstawiana jako konieczno, su ca zdrowiu caej wsplnoty: Uzdrowienie i poprawa przestpcw za pomoc kary jest jednoczenie uzdrowieniem ciaa pastwowego, ktrego chory czonek z powrotem staje si zdrowy. Tak e kara mierci, ktra spotyka notorycznych (unheilbaren) przestpcw, su y nie tylko uzdrowieniu, ale i szczciu pastwa, ktre uwolnione zostao od nieuleczalnej choroby193. Interpretujc Platona, Meremetis nawiza tak e do wydarze z 1934 r.194. Jego zdaniem, najwikszym przestpstwem przeciwko pastwu, co mia ju zauwa y sam Platon, bya zdrada stanu (Hochverrat). Twierdzi: Jako przejaw tej zbrodni [zdrady stanu MT.] zalicza Platon rewolucyjny ruch wymierzony przeciwko konstytucji lub pastwu Kar za te przestpstwo jest mier195. W tym kontekcie rozkazy Hitlera nakazujce wymordowanie przywdcw SA w 1934 r. byy zgodne z prawem, poniewa : Tak e w nowoczesnym prawie karnym, ktre rozwijajc si od wiekw osigno wspczesn posta, znajdujemy podobne zasady w tej samej formie, w jakiej Platon je przedstawi i uzasadni196. Analizy Meremetisa byy prb uzasadnienia post factum dziaa machiny re imu nazistowskiego. Trzy lata wczeniej 9. marca 1937 r. rozpoczy si masowe aresztowania wielokrotnie karanych tzw. przestpcw notorycznych. W dniach od 13. do 18. lipca 1938 r. tysice aspoecz-
192 Tam e, s. 123 193 Tam e, s. 130. 194 Jednym z pierwszych teoretykw prawa, ktry usiowa przedstawi prawn wykadni rozkazw Hitlera zwizanych z afer Rhma by nauczyciel Meremetisa Carl Schmitt, ktry twierdzi: Wdz jest sdziczyn wodza by prawdziwym aktem osdzajcym by sdem najwy szym C. Schmitt, Der Fhrer schtzt das Recht. Zur Reichstagsrede Adolf Hitlers vom 13 Juli 1934, s. 945, 950. Najnowsze opracowanie losw Schmitta w nazistowskich Niemczech oraz rol jak odegra, zwaszcza w pierwszych latach ksztatowania si dyktatury, przedstawi Dirk Blasius. Zob. Dirk Blasius, Carl Schmitt. Preuische Staatsrat in Hitlers Reich. Praca ta zasuguje na szczegln uwag z tego powodu, e jej autor swoje krytyczne analizy zwizkw Schmitta z re imem nazistowskim przedstawi w oparciu o niepublikowane do tej pory zapiski niemieckiego konstytucjonalisty. 195 A. Meremetis, Verbrecher und Verbrechern, s. 17. 196 Tam e, s. 154.
188
nych trafio do obozw koncentracyjnych, w ktrych zostali oni zneutralizowani197. Wysiki prawnikw i innych nazistowskich mylicieli w zakresie tworzenia prawodawstwa umo liwiajcego eliminacj elementw niepo danych w spoeczestwie nie doczekay swojego finau w postaci formalnego ustawodastwa. Od 1940 r. pisze Norbert Frei zastanawiano si nad koncentracj i usystematyzowaniem policyjnych i prawnych moliwoci postpowania wobec osb (grup) spoecznie niepo danych i uznawanych za szkodliwe dla narodu Metody zyska by miay posta Ustawy o Traktowaniu Ludzi Wyobcowanych ze Wsplnoty. Spory kompetencyjne liczne zmiany przystosowujce kodeks karny i przepisy prawne dotyczce procedur karnych wydu yy prace nad ustaw przeszkodziy w uchwaleniu ustawy198.
4.5. Platon w nazistowskiej doktrynie wojny

Ostatni dziedzin, w ktrej wa n rol odegraa recepcja Platona jako rasisty, bya nowa doktryna wojny, ktr starali si wypracowa nazici. Wojna jako rodzaj ozdrowieczej siy przejawiaa si czsto w interpretacjach myli ateskiego filozofa po 1918 r. W latach trzydziestych XX w., kiedy to niemiecki Volk mia sta si spoeczestwem stra nikw, i kiedy Platona zaczto interpretowa w duchu darwinizmu spoecznego, stao si oczywiste, e celem tych zabiegw byy przygotowania do zbliajcych si dziaa wojennych. Niektrzy wczeni ideolodzy starali si wypracowa doktryn, ktra uzasadniaaby potrzeb, cel oraz istot wojny. W tradycji niemieckojzycznej przed 1930 r. istniaa ju teoria wojny i zasada dziaa na polu walki, ktrej autorem by pruski genera Carl von Clausewitz (1780-1831). Autor traktatu O wojnie, na ktrym to wychoway si kolejne pokolenia armii niemieckiej199, przedstawi pojcie wojny jako rodka, ktrego celem jest zmuszenie przeciwnika do realizacji naszej woli200 Gwny cel wojny osiga si, zdaniem Clausewitza, za pomoc: uczynienia przeciwnika bezbronnym201 i dziki temu waciwy cel
197 198 199 200 201 Por. N. Frei, Pastwo wodzowskie, s. 271 n. Tam e, s. 215 n. F. Ryszka, Myle z Clausewitzem, s. 154 n. Carl von Clausewitz, Vom Kriege, s. 17 n. Tam e, s. 19.
Rozdzia czwarty
189
wojny mo na zdefiniowa, jak proponowa pruski genera, jako: pokonanie przeciwnika, lub jego rozbrojenie202, co z kolei miao zmusi go do realizacji naszej woli. Jednak e w klasycznej teorii wojny Clausewitza, wrg (przeciwnik) nie by definiowany, czy te rozpoznawany w sensie egzystencjalnym (intuicyjnie). U podstaw wojny znajdowa si rodzaj interesu, do realizacji ktrego zmuszany mia by przeciwnik. W takim ujciu, zarwno gwna przesanka prowadzca do wojny, jak i jej fundament miay charakter polityczny203. Skoro wojna ma charakter polityczny a nie egzystencjalny, to rodki, za pomoc ktrych jest prowadzona, powinny by proporcjonalne do siy oporu przeciwnika. Oznacza to, e jeeli celem nie jest likwidacja wroga ale zmuszenie go do realizacji naszej woli, to wojna nie musi by wojn totaln, prowadzon przy u yciu tych metod, ktre najszybciej pozwol eksterminowa wroga. Zao enie powy sze przesdzao o cywilizowanym charakter koncepcji wojny pruskiego generaa204. Teoria Clausewitza nie speniaa jednak wymogw tej wojny, do ktrej nawoywali niemieccy faszyci. Ci, ktrzy interpretowali Platona w duchu rasistowskim, starali si dowie, e w historii dziaa wojennych gwn rol odgrywa dialektyka krwi. Odwoywano si do Platoskiej koncepcji wojny i narodu, ktr Ateczyk mia przedstawi w Pastwie. Warto przytoczy w fragment: Przede wszystkim, co si tyczy brania do niewoli, to czy uwa asz, e susznie, eby helleskie pastwa bray Hellenw za niewolnikw, zamiast eby na to nawet innym pastwom nie pozwoli, ile mo noci, i przyzwyczai je do tego, e si rd Hellenw oszczdza Nale y rd Hellenw oszczdza nie mie adnego Hellena w charakterze niewolnika Mwi tedy, e rd Hellenw to sami ludzie swoi i krewni, a dla barbarzycw s to ludzie obcy i z cudzych ziem205. Deklaracja ta miaa potwierdza tez powielan w rasistowskiej recepcji Platona, e w dzieli wiat antyczny na Hellenw i barbarzycw206. Kryterium podziau miao by wsplne pochodzenie, czyli wsplna krew. We
202 Tam e, s. 20. 203 Por. tam e, s. 24. 204 Zob. np.: tam e, s. 25 n. Clausewitz nie uznaje wyniszczenia przeciwnika za konieczny warunek zwycistwa. Chodzi raczej o jego pokonanie. Pokonanie przeciwnika mo e odby si tak e za pomoc pertraktacji pokojowych (por. tam e, s. 714). 205 Platon, Pastwo, 469 b - 470 c. 206 Por. np. K. Hildebrandt, Platon, s. 246 nn.
190
fragmencie tym Platon nie ograniczy si do przedstawienia wycznie swej koncepcji narodu. Zawar w nim tak e swoj koncepcj wroga i wojny. Pisa: Wic kiedy si Hellenowie z barbarzycami bij i barbarzycy z Hellenami, to powiemy, e to jest wojna i e to s wrogowie z natury. Takie wrogie stosunki nale y nazywa wojn. A kiedy Hellenowie z Hellenami co podobnego robi, a s przecie z natury przyjacimi, to powiemy, e jest to choroba Hellady i rozpad wewntrzny. Takie wrogie stosunki trzeba nazywa wojn domow Wic por nienia midzy Hellenami jako ze swoimi ludmi bd [Helleni MT.] uwa ali za wojny domowe i nawet tego nie bd nazywali wojn to bdzie karcenie a nie wojna207. Fragment w by jednym z elaznych argumentw dla tych, ktrzy chcieli postrzega greckiego filozofa jako rasist208. Zosta on tak e wykorzystany w konstrukcji nowej doktryny wojny, jako koniecznej relacji midzy wrogiem i przyjacielem. Dychotomiczny podzia wiata antycznego na wrogw i przyjaci oraz okrelenie relacji, ktre zachodz midzy czonami tej alternatywy, byy tak e jedn z gwnych inspiracji dla wypracowania nazistowskiej doktryny wojennej jako wojny narodw w sensie egzystencjalnym, tzn. prowadzcej do fizycznego unicestwienia wroga. Gwn rol w tym procesie odegra wspomniany ju Carl Schmitt, ktry po 1933 r. sta si nazist i zaanga owanym antysemit209. Badacz
207 Platon, Pastwo, 470 d - 471. 208 Gnther przej teori wojny Platona, przedstawiajc wojn peloponesk jako rodzaj bratobjczej walki. Pisa: Wojna peloponeska zakoczya si wraz z upadkiem Aten. W tej wojnie Sparta i Ateny uczyniy wszystko, co w ich mocy, aby wybrakowa i omal utraci swoje najlepsze rody. Rasa nordycka, rzdzca dotychczas, musiaa z powodu wojny niemal e wymrze W czasach Platona blondyni musieli stanowi wsk mniejszo - H. F. K. Gnther, Platon als Hter des Lebens, s. 6. Komentujc w fragment Pastwa, Woyte pisa: Platon toczy w Atenach walk przeciwko duchowi czasw w imi ojczyzny i caego Volku. Rodzaj nordycki, moralno oraz czysto krwi pomau ulegay zatraceniu szlachetno rasy, jak i sens wsplnoty Volku chwiay si pod wpywem domieszek r nych [obcych MT.] ras Zarwno Platon jak i Arystoteles docenili rol wojny w zakresie selekcji. Wiedzieli oni doskonale, e wojen nie mo na unikn Platon sdzi, e rzecz naturaln jest walczy przeciwko barbarzycom: Hellenowi przeciw barbarzycom, barbarzycy przeciwko Hellenom, poniewa te dwie nacje s w stosunku do siebie urodzonymi wrogami - Platon. Erziehung zum politischen Menschen, s. 4, 24. 209 Autor pochodzenia ydowskiego jest dla nas, je eli w ogle bdzie cytowany, cay czas ydowskim autorem Je eli z jaki wa nych powodw konieczne jest cytowanie autora- yda, to tylko z dopiskiem ydowski, gdy ju zwyka artyku-
Rozdzia czwarty
191
ten, konstruujc w 1927 r. pojcie politycznoci, nawiza do Platoskiego rozr nienia na: wojn i wojn domow oraz na: przyjaciela i wroga. W jego przekonaniu w doktrynie Platona: r nica ta zostaa bardzo silnie podkrelona210. Przejmujc ow klasyfikacj, Schmitt skonstruowa pojcie tego, co polityczne (Begriff des Politischen). Zdaniem tego badacza pojcie politycznoci jest podstawowym pojciem okrelajcym wszelkie stosunki polityczne, wyra ajcym si w alternatywie przyjaciel-wrg. Okrelajc zakres semantyczny czonw tej alternatywy, Schmitt ponownie nawiza do Platona i dowodzi, e najlepsz definicj wroga jest jego egzystencjalne okrelenie jako: tego innego, ktry jest obcy. Takie rozumienie: w zupenoci wystarcza211. Intuicyjne, instynktowne (egzystencjalne) rozpoznanie wroga jest wa ne, poniewa : polityczny wrg nie musi by moralnie zy, estetycznie odpychajcy, ani te nie musi by postrzegany jako ekonomiczny konkurent212. Dziki takiemu pojmowaniu kategorii wroga i przyjaciela teoria politycznoci anulowaa socjologiczne, estetyczne, moralne, psychologiczne wizi spoeczne, ograniczajc si wycznie do instynktu, poniewa okrelenie wrgprzyjaciel ma konkretny sens egzystencjalny213. Schmittiaska koncepcja implikowaa nieuchronno walki, ktra jawia si jako konieczna relacja, determinujca wzajemne zale noci alternatywy przyjaciel-wrg. Schmitt pisa: z pojciem wroga wi e si realna mo liwo walki214. Walka to nie: duchowe starcie w dyskusji, ani symbolicznie pojte zmaganie si, gdy : w rzeczywistoci takie pojcia jak przyjaciel, wrg czy walka maj realne znaczenie wanie dlatego, e zwizane s z faktyczn mo liwoci fizycznego unicestwienia215. Jako przykad rozumienia politycznoci w kategoriach przyjaciel-wrg oraz egzystencjalnej wojny midzy nimi, posu y si Schmitt Platoskim rozr nieniem: wojnawojna domowa. Niemiecki myliciel twierdzi: Dla Platona prawdziw wojn, jest tylko wojna midzy Hellenami a Barbarzycami (ktrzy z natury s wrogami). Natomiast walki midzy Hellenami to wa,
210 211 212 213 214 215
lacja sowa ydowski rozpoczyna uwicony egzorcyzm - C. Schmitt, Die deutsche Rechtwissenschaft im Kampf gegen den jdischen Geist, s. 1195 n. Ten e, Teologia polityczna i inne pisma, s. 200. Tam e, s. 199. Tam e, s. 198. Tam e. 199. Tam e, s. 204. Tam e.
192
utarczka niezgoda216. Dziki uwspczenieniu Platoskiej koncepcji wroga i wojny, Schmitt osign potrjny sukces. W polityce wewntrznej jego pojcie politycznoci umo liwio egzystencjaln (intuicyjn) identyfikacj wroga, ktry podobnie jak w koncepcji Schmitta nigdy nie by przedstawiany jako bse Einzelne, lecz po prostu jako wrg. Tym samym jego zakres semantyczny mg by, w zale noci od potrzeb, nieustannie modyfikowany. Mg to by wrg wewntrzny tj. yd, komunista, pacyfista, libera, homoseksualista, etc.. Mg to by tak e wrg zewntrzny tj. Polak, Rosjanin, Francuz, Anglik217. Pod drugie, pokj midzy wrogiem a przyjacielem jest niemo liwy do osignicia, a konflikt musi doprowadzi do fizycznej eliminacji wroga. Po trzecie, co wydaje si by najwa niejsze, Schmitt, nawizujc do tego fragmentu Pastwa, uczyni z wojny konieczn zale no midzy pastwami rozumianymi jako jednoci polityczne. Ujcie wojny jako naturalnego stosunku midzy przyjacielem i wrogiem byo uzasadnione pod wzgldem propagandowo-ideologicznym. W 1942 r. mit Fhrera si zu y218. Zrodzia si konieczno wypracowania ideologii wojennej, ktrej podstaw nie byaby wola wodza, ale naturalna konieczno. W pierwszym okresie istnienia pastwa wodzowskiego taka interpretacja nie bya potrzebna. Wdz, ktrego wola pokrywaa si z wol niemieckiego Volku, decydowa o wszelkich dziaaniach politycznych i mimo, e wojna jawia si wwczas jako niezbdny rodek su cy rewizji traktatu wersalskiego oraz ekspansji w celu zdobycia przestrzeni yciowej, to faktycznie bya ona jego decyzj. To wdz decydowa, ktre z pastw nale y zaatakowa, a z ktrymi zawiera sojusze. Pierwsze sukcesy militarne spotgoway mit wodza. Jego decyzje
216 Tam e, s. 200. Por. tak e: K. Hildebrandt, Platon, s. 145. 217 Niektrzy znawcy myli Schmitta prezentuj pogld, e dychotomia przyjacielwrg mo e by przejta przez ka d ideologi. Np. w marksizmie mo e ona wyra a stosunek midzy proletariatem a kapitalistami. Jestem przeciwny takim interpretacjom z dwch powodw. Kontekst historyczny, w ktrym powstaa teoria politycznoci, jednoznacznie okrelaa jej cel i oddziaywanie. Po drugie, podstaw tej koncepcji by rasistowski Platon, tj. wojna midzy Hellenami (przyjacimi) a barbarzycami (wrogami), a ta bya przedstawiana jako wojna rasy wy szej i rasy ni szej. Np. Franciszek Ryszka w jednym z artykuw, w ktrym analizowa niektre koncepcje Schmitta, w tym tak e jego pojecie politycznoci, pomin kontekst historyczny i znaczeniowy tej koncepcji, twierdzc: nie mo na go [Schmitta MT.] byo nigdy uwa a za przekonanego nacjonalist nie by nigdy nazist F. Ryszka, Carl Schmitt w nauce prawa i polityki XX w., s. 9, 12. 218 N. Frei, Pastwo wodzowskie, s. 180.
Rozdzia czwarty
193
przedstawiane byy jako genialne pod wzgldem militarnym i dyplomatycznym. Do 1941 r. wojna bya jego wojn. Jednak e, kiedy armia niemiecka poniosa klsk na froncie wschodnim, a doktryna wojny byskawicznej przesza do historii, pojawia si koncepcja wojny totalnej wojny na wyniszczenie, do ktrej niezbdna bya mobilizacja caego spoeczestwa. W tym kontekcie, ze wzgldw propagandowych, wa ne byo przedstawi wojn jako rodzaj naturalnego procesu czyli koniecznoci, a nie woli wodza, zwaszcza, e ten zacz unika swego narodu219. Wizerunek Platona-rasisty by unikalny w dotychczasowym rozumieniu jego myli. Jako idealista w historii recepcji nigdy nie zosta przedstawiony jako filozof krwi. Jednak e w odniesieniu do tendencji recepcji jego myli spoeczno-politycznej w krajach niemieckojzycznych obraz ten nie budzi zaskoczenia. Przedstawienie Platona jako rasisty byo koniecznym nastpstwem wczeniejszych zabiegw interpretacyjnych, w ktrych doktryna greckiego filozofa odczytywana bya zawsze na tle ideologii i polityki. Owo to nieustannie ewoluowao, przyjmujc po 1933 r. sw najbardziej radykaln posta. Ten etap, w ktrym Platona przedstawiono jako antenata Hitlera, teoretyka ruchu narodowosocjalistycznego i ideologa rasy, wieczy rozwj recepcji doktryny Ateczyka w krajach niemieckojzycznych w latach 1918-1945.
4.6. Platon jako wychowawca Volku. Platoskie implikacje narodowosocjalistycznej pedagogiki

Polityczny Platonizm skutkowa przede wszystkim w sferze polityki i szeroko pojtej kultury. Jak zostao wykazane, gwnym jego zadaniem bya produkcja okrelonych archetypw zawsze w celu zadouczynienia okrelonym wymogom polityczno-ideologicznym. Jedn z ostatnich sfer ycia obywatelskiego, w ktrej uwidoczniy si skutki tego zjawiska, zwaszcza praktyczne oddziaywanie niektrych z archetypw, bya sfera pedagogiki. Pierwszym projektem, w ktrym idee mdrca z Aten miay stanowi podstaw ksztatowania jednostki w celu jej upolitycznienia, bya koncepcja trzeciego humanizmu. Jak zostao przedstawione, w projekt Jaegera ju
219 Tam e, s. 166.
194
w 1933 r. spotka si z krytyk ze strony nazistw. Nie oznaczao to jednak, e ideolodzy re imu odrzucili Platoski projekt paidei jako jedno z mo liwych narzdzi narodowosocjalistycznej pedagogiki. Jak si okazao, niektre jego pomysy na wychowanie zostay przejte przez nazistowskich pedagogw i stay si wa nym elementem tzw. czarnej pedagogiki. Jej gwne zao enia mo na streci nastpujco: - odrzucenie pedagogiki indywidualistycznej - wychowywanie do wsplnoty - odrzucenie jednostkowego partykularyzmu na rzecz dobra ogu - odrzucenie wartoci humanistycznych - wprowadzenie uniformw (mundury wojskowe/szkolne) - poo enie nacisku na wychowanie fizyczne i prac fizyczn - uniemo liwienie kwestionowania autorytetu nauczyciela - ustanowienie relacji midzy uczniem a nauczycielem polegajcej na bezwzgldnym podporzdkowaniu si autorytetowi Cele tak pojtego wychowania byy jednoznaczne. Wychowanek mia zosta pozbawiony zdolnoci samodzielnego i krytycznego mylenia. Jedyn wartoci i celem w jego yciu miaa by wsplnota, ktrej przewodzi autorytet. Prymat wychowania fizycznego mia przygotowa do wojny, w ktrej jednostka miaa dziaa na zasadzie wyuczonej reakcji: autorytet rozkazuje bezkrytyczne wykonanie rozkazu. Czarna pedagogika bya jedyn form wychowania w hitlerowskich Niemczech. Jej cele i metody by to same z tymi, ktre okrelaa ideologia nazistowska. Jednym z narzdzi, ktre przyja czarna pedagogika byy Platoskie koncepcje wychowania. Nie mo e to budzi zdziwienia zwa ywszy, i filozof ten ju w okresie Republiki Weimarskiej przedstawiany by m.in. jako pedagog. Jednak e poszukiwanie pocztkw czarnej pedagogiki, ktra jako podstaw przyjmowaa propozycje Platona prowadzi do zaskakujcych wynikw. Okazuje si bowiem, e ta nie bya wymysem ani konserwatystw weimarskich, ani narodowych socjalistw,
Rozdzia czwarty
195
lecz liberalnych mylicieli ze szkoy marburskiej, zwaszcza Natorpa, ktry ju w pierwszych latach XX w. rozwija w projekt jako Sozialpdagogik. Natorp rozr nia zwyk jak j nazwa formalistyczno-indywidualistyczn pedagogik od jego zdaniem waciwej pedagogiki spoecznej (Sozialpdagogik)220. Analizujc specyfik tej drugiej, Natorp odwoywa si do gwnych zao e swojej interpretacji systemu Platoskiego. Twierdzi, e: Jedno wszystkich nauk [tak e pedagogiki MT.] jest efektem jednoci ich logicznych fundamentw, ktrymi: rzdzi logika221. W takim ujciu pedagogika jako nauka ufundowana zostaa na Idei, ktra, jak dowodzi, posiada charakter logiczny i oglny. Stanowisko to wykluczao poza nawias zainteresowa badawczych wszelkie koncepcje pedagogiki indywidualistycznej, ktrej przedmiotem jest jednostka ujmowana jako autarkiczne indywiduum. Natorp negowa takie ujcie czowieka. Pisa: Czowiek jako indywiduum jest tylko abstrakcj, porwnywaln do atomu fizykw222. Argument, ktrym dowodzi owej tezy, i jednoczenie za pomoc ktrego rozprawia si z przeciwnymi stanowiskami, by nastpujcy: Je eli wsplnota ma charakter abstrakcyjny a jedyn realnoci jest indywiduum, to okazuje si, e takie wyabstrahowane indywiduum staje si tak e abstrakcj. Prawda jest taka, e nie istnieje jakie wyizolowane ludzkie indywiduum, gdy czowiek jest czowiekiem dziki wsplnocie i uczestnictwu w niej223. Odrzucajc gwne zao enie indywidualistycznej pedagogiki, Natorp konkludowa: Poza wsplnot nie ma czowieka (er [Mensch MT.] ist ohne Gemeinschaft gar nicht Mensch)224. Z powy szych zao e badacz ten wyprowadzi pozostae konsekwencje swej pedagogiki spoecznej. Byy one nastpujce: 1. Wyniesienie do rangi bycia we wsplnocie stanowi wzbogacenie jednostki
220 Por. P. Natorp, Sozialpdagogik. Theorie der Willenserziehung auf der Grundlage der Gemeinschaft, s. 84. 221 Tam e, s. 32. 222 Tam e, s. 84. 223 Tam e, s. 101. 224 Tam e.
196
Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona 2. Okrela zwizek midzy prawdziwym indywiduum a wsplnot znaczy ogranicza a nie uwalnia sam indywidualno 3. wiat moralny istnieje tylko w odniesieniu do wsplnoty 4. Wychowanie, czego ju dowodzi Platon, stoi w gotowoci su by dla wsplnoty 5. Ksztatowanie woli odbywa si za pomoc poj: rozkazu (Befehl) i posuszestwa (Gehorsam), wyuczonego poczucia autorytetu225.
Pedagogika spoeczna (Sozialpdagogik), ktr Natorp ugruntowa w Platoskich koncepcjach spoeczno-politycznych, cho wbrew intencjom jej twrcy, to zawieraa pewne elementy charakterystyczne dla czarnej pedagogiki. Platon interpretowany jako pedagog mia su y nie tylko jako uzasadnienie teoretyczne dla tej koncepcji, ale przede wszystkim jako autorytet, ktry utwierdza przewag pedagogiki spoecznej nad pedagogik indywidualistyczn. Recepcja Platona jako pedagoga przed 1918 r. bya zjawiskiem marginalnym. Dopiero w okresie Republiki Weimarskiej zjawisko to nasilio si w ramach Euckenbund i w konsekwencji stao si fundamentem ideologii trzeciego humanizmu. Zadziwiajce jest to, e liberaowie na pocztku XX w., konserwatyci weimarscy, a pniej niemieccy faszyci w podobny sposb interpretowali Platoski projekt paidei, upatrujc w tej koncepcji podstaw dla aktualnych projektw wychowawczych. Jakie byo ich oddziaywanie po 1933 r.? Jedn z typowych organizacji nauczycieli, ktra ju na pocztku lat trzydziestych minionego stulecia przeja ci ar wcielania w ycie postulatw trzeciego humanizmu, a tym samym reinterpretowanych pod wzgldem ideologicznym koncepcji wychowawczych Platona, by Bund Entschiedener Schulreformer226. Flagowym pismem tej organizacji sta si, wydawa225 Tam e, ss. 84-96, 245, 258. 226 Organizacja ta zostaa zao ona prawdopodobnie midzy 1918-1919 r. (Dokadna data formalnej legalizacji tego zwizku nie jest autorowi znana. Przed I wojn wiatow towarzystwo to nie istniao. Pierwsze jego posiedzenie odbyo si w dniach od 1. do 3. padziernika 1919 r. w Berlinie). Jego celem okrelonym w statucie by m.in. postulat nowego wychowania przy uwzgldnieniu wolnoci i rozwoju kulturalnego ( 1 Satzung des Bundes Entschiedener Schulreformer) wy-
Rozdzia czwarty
197
ny od 1919 r., miesicznik Die Neue Erziehung. W 1931 r., na przedostatnim przed wojn zjedzie czonkw tego towarzystwa nie byo adnych wtpliwoci, co do roli wychowania w kontekcie ycia politycznego. Josef Rudolf, nauczyciel z Bretzenheim, maego miasteczka poo onego niedaleko Mainz, potwierdzi zao enia trzeciego humanizmu. Pisa: Na politycznym polu walki zarwno szkoa jak i wychowanie maj swoj wyran i okrelon pozycj227. Podobnie sdzi jego kolega Martin Weise, ktry ostatecznie pogrzeba autonomi szkoy, stwierdzajc: Szkoa jest odbiciem polityki. Stoi, w zale noci od rodzaju wadzy politycznej, w su bie bur uazji albo proletariatu, narodowego albo kosmopolitycznego wychowania. Wychowuje dla demokracji albo dyktatury, monarchii albo republiki Sam wychowawca nawet, je eli o tym nie wie, prezentuje okrelone postawy polityczne228. Postulaty politycznego wychowania oparte byy na tezie, e: Upolitycznienie modzie y mo e by najlepszym i najwspanialszym przygotowaniem modzie y do ich przyszych zada229. Wyznaczenie politycznego celu dla szkoy i ksztacenia przez ten zwizek, wyprzedzao zdarzenia z 1933 r. Okazao si, e zwycistwo rewolucji narodowosocjalistycznej byo jednoczenie zwycistwem politycznego modelu ksztacenia, ktry formalnie uznany zosta za priorytetowy. W tym okresie, jak twierdzi Henryk Olszewski: Przed naukami spoecznymi i humanistycznymi przedstawiono najpowa niejsze zadanie wychowawcze. One, a nie nauki cise, miay by naukami frontowymi, wnoszcymi do niemieckich dusz zasady narodowosocjalistycznych idei230. W 1933 r. niemieccy faszyci uczynili ze szkoy jeden z frontw (pojcie wwczas bardzo modne), na ktrym, jak si spodziewali, mieli odnie swoje zwycistwo. Tego roku, 9. maja, minister spraw wewntrznych Rzeszy, Dr Wilhelm Frick231, na konferencji powiconej
chowania dla wsplnoty ( 2). Zwizek ten by statutowo niezale ny od partii politycznych ( 3). Mimo, e programowo towarzystwo to zakadao liberaln koncepcje ksztacenia, to od pocztku dominoway w nim tendencje konserwatywne. Jednak e na kongresie w Offenbach a. M. (1921 r.) ujawniy si tendencje narodowo konserwatywne, a w roku 1931, na kongresie w Berlin-Schneberg, dominowaa ideologia narodowosocjalistyczna. Josef Rudolf, Staat, Weltanschauung und Schule, s. 59. Martin Weise, Die autonome Schule, w: tam e, s. 80. Marlise Sonneborn, Die Problematik der Jugend und die nationale Erziehung, s. 102. H. Olszewski, Nauka historii, s. 220. W. Frick by jednym z wa nych dziaaczy NSDAP. W latach 1933-1943 sprawowa funkcj ministra spraw wewntrznych Rzeszy. Jako minister odpowiedzialny
227 228 229 230 231
198
nowemu wychowaniu potwierdzi frontowy charakter szkoy i wychowania. Mwi: Narodowa rewolucja wyznacza niemieckiej szkole i jej zadaniom wychowawczym nowe normy: niemiecka szkoa ma ksztaci politycznego czowieka, ktry we wszystkich swoich czynach i mylach su y i powica si swojemu Volkowi, historii, przeznaczeniu swojego pastwa, z ktrym jest w caoci i najgbiej nierozdzielnie zczony232. Triumf politycznego wychowania by jednoczenie triumfem politycznej hermeneutyki Platona. Jego projekty, zwaszcza ich autorytarne i antydemokratyczne elementy, zasady selekcji i hodowli czowieka, a tak e koncepcje pedagogiczne ewoluoway z teoretycznych postulatw w praktyczne dziaania. Koncepcje wychowawcze staro ytnego filozofa przeciwstawiono owieceniowej tradycji wyksztacenia humanistycznego, w ktrej upatrywano za w formie prymatu jednostki nad pastwem. Jeden z nazistowskich ideologw, Walter Becher, pisa w 1937 r.: Podstawowym dogmatem liberalistycznej teorii wychowania jest ujmowanie indywiduum jako jednostki autarkicznej, samowystarczalnej, ktra stanowi ma logiczn podstaw spoecznoci ludzkiej, w ten sposb, e zarwno rasa, Volk i pastwo bd sum owych indywiduw U podo a takiego stanowiska le y atomistyczna psychologia asocjacji, ktra nie prezentuje nordyckiego rozumienia kategorii duszy, jako heroicznego actus purus w czowieku, jako jedno i cao, lecz jako tabula rasa, na ktrej dowiadczenie zapisuje swoje znaki To jest utopia czystego mechanicyzmu233. Platoska pedagogika w strukturach ideologii nazistowskiej utwierdzaa pogld o nieistnieniu autarkicznego indywiduum-jednostki, bowiem czowieka mo na postrzega jedynie jako obywatela, czyli istot polityczn. Zale no obywatel-pastwo bya uznana za gwny problem rozwa a pedagogicznych Platona. Becher pisa: Najwa niejszym zagadnieniem w Platoskiej koncepcji wychowania by problem: czy, lub, w jakim zakresie pastwo albo rodzina s nonikami (Trger) wychowania. Obie instytucje zostay w sposb naturalny przystosowany do wychowania; pastwo
by za tzw. Rassengesetze. Odpowiedzialny by tak e za wewntrzn przebudow pastwa. Szybko jednak traci wpywy na rzecz Himmlera. 16. padziernika 1946 r. zosta skazany przez trybuna w Norymberdze za zbrodnie wojenne. Zosta powieszony por. H.-J. Gamm, Fhrung und Verfhrung, s. 73. 232 Rede des Reichsinnenminister Dr. Frick auf einer Konferenz von Lnderministern ber die neue Erziehung vom 9. Mai 1933, cyt. za: H.-J. Gamm, Fhrung und Verfhrung, s. 73. 233 W. Becher, Platon und Fichte, s. 5.
Rozdzia czwarty
199
jako aparat przywdztwa obejmujcy cao oficjalnego ycia, rodzina, jako najbardziej podstawowa komrka spoeczna i jako wypenienie biologiczno-rasowego zakresu narodu234. Uznano, e: Miejsce jednostki w Platoskim obrazie spoeczestwa jest jednoznacznie okrelone przez pastwo. Tam nie do pomylenia jest ujcie jednostki jako autarkicznego indywiduum. Mo e ona tylko istnie we wsplnocie pastwowej235. Postrzeganie istoty pastwa jako organizmu okrelao miejsce i rol obywateli, ktrych czyy wizy krwi i wsplny interes, jakim byo dobro pastwa. Takie ujcie nie tylko utwierdzao ksztatowan od dziesicioleci koncepcj pastwa-organizmu, lecz tak e wprowadzao w struktury ycia obywatelskiego elementy zasady wodzostwa. Zasada wodzostwa jako element wychowania bya gwn przesank odnowy obywatelskiej ju w czasach Republiki Weimarskiej236. Po 1933 r. Hitler nie by postrzegany wycznie jako przywdca polityczny narodu niemieckiego, lecz jako wdz-mesjasz-nauczyciel. Volk musia ufa i cakowicie odda si genialnemu wodzowi. Akceptacja wszelkich jego decyzji i bezgraniczne oddanie uzale nione byo m.in. od wypracowania odpowiednich cnt obywatelskich, co zaliczy mo na do wielkich sukcesw wczesnej pedagogiki, ktra w tym aspekcie posikowaa si przede wszystkim autorytetem Platona. Nie bez znaczenia byy sowa Bechera, e: Platoska pedagogika trzyma wychowanka w cigym napiciu, nie oszczdzajc go, stawia przed nim zadania, do ktrych ma dorasta, rzuca go w sam rodek niebezpieczestwa zmusza go, kieruje nim. To prowadzi do wniosku, e w rozumieniu Platona wychowanie to przywdztwo237. Inny nazistowski pedagog, Dieter Roser, twierdzi wprost,
234 235 236 237 Tam e, s. 124. Tam e, s. 36. Por. T. Orozco, Platonische Gewalt, s. 43. W. Becher, Platon und Fichte, s. 170. To, co zdaniem Bechera stanowio najwy sz cnot w Platoskiej pedagogice czyli nieustanne napicie, trening, gotowo czy te nieustanny stan zagro enia, dla polskiego tumacz Platona Wadysawa Witwickiego przedstawia si jako gwna jej wada. W 1947 r. pisa: I to uwa a [Platon MT.] za suszne, e wychowankowie nie powinni ani na moment w cigu caej doby i caego wychowania schodzi z oczu wychowawcw, ani si wymyka z ram witego regulaminu. Stay nadzr kontrola i nieustanne napicie moralne w kierunku przepisanym u modych i u dorosych. Ludzie wydali mu si maszynkami i chcia ich traktowa jak marionetki, aby tylko uzyska porzdek i trwao ustroju pastwa raz na zawsze W. Witwicki, Platon jako pedagog, s. 46.
200
e we wspczesnej myli pedagogicznej Platona nale y interpretowa jako wodza238, a w zasadzie wodzostwa, ktr propagowa staro ytny filozof zawarty jest naturalny porzdek wiata. Roser pisa: Prawidowy porzdek w wiecie mo e by osignity tylko dziki czynom filozofw, ktre dotycz wntrza tego wiata. Ten czyn to: rzdzenie (Herrschaft) i wodzostwo (Fhrung)239. Rzdzenie wymaga posuszestwa (Gehorsam). Dotyczy ono masy spoecznej Wodzostwo wymaga naladowania (Nachfolge). Dotyczy ono tylko wybranych z krgu modych ludzi Posuszestwo i naladowanie s jedynymi drogami prowadzcymi ludzko ku arete tzn. ku idealnie uporzdkowanemu yciu240. Oprcz zasady wodzostwa wa nym elementem importowanym z myli Platona przez nazistw byy koncepcje wychowania jako waciwego uksztatowania ciaa i duszy. W tym kontekcie recepcji poddano Platoskie zasady hodowli czowieka, co wpyno na utrwalenie ksztatowanego w latach dwudziestych minionego wieku wizerunku Platona-rasisty. Rozpoczto te badania nad wychowaniem muzycznym, ktre, jak przekaza staro ytny filozof, jest obok ksztatowania ciaa rwnie wa nym elementem su cym uksztatowaniu najlepszego obywatela241. Recepcja Platona-rasisty po 1933 r. miaa za zadanie stymulowa i ideologicznie wspiera kult sportu. Wychowanie jako rozwj fizyczny byo priorytetem w ideologii re imu narodowosocjalistycznego. Wartoci intelektualne wyparte zostay przez kult piknego, aryjskiego ciaa. Swoim zakresem obejmowao ono tylko czonkw niemieckiego Volku i w tym oglnym wymiarze ujawniao swj rasistowski charakter. W w szym ujciu Platoskie koncepcje ksztacenia fizycznego odnosiy si do wskich, wyselekcjonowanych elit ksztaconych w Adolf-Hitler-Schulen, ktre miay w przyszoci tworzy wzorow kadr urzdnicz na podbitych terenach, a w dziaaniach wojennych stanowi czysty rasowo, idealny pod wzgldem fizycznym, trzon militarny czyli, posikujc si frazeologi Platosk: miay stanowi waciwy stan stra nikw.
238 Dieter Roser, Erziehung und Fhrung. Versuch ber Sokrates und Platon, s. 1. 239 Rozr nienie Herrschaft Fhrung wymaga komentarza. Herrschaft czyli przywdztwo, oznaczao dziaanie w ramach znanych sytuacji. Natomiast Fhrung czyli wodzostwo, oznaczao rozwizywanie cakowicie nowych problemw. 240 D. Roser, Erziehung und Fhrung, s. 42. 241 Por.: Platon, Pastwo, 398c-399c.
Rozdzia czwarty
201
Kolejn Platosk implikacj w narodowosocjalistycznej pedagogice byo wychowanie muzyczne, ktre miao na celu, jak sugerowa w 1933 r. naczelny nazistowski pedagog Krieck, uksztatowanie odpowiedniej struktury psychicznej242. W koncepcjach nie tylko Platona, ale i innych staro ytnych mylicieli ksztacenie muzyczne byo wa nym elementem edukacji. Platon w Pastwie akcentowa dwie tonacje muzyczne, ktre nale y wykorzysta w procesie wychowania obywatela. Pierwsza: Tonacja, ktra by przyzwoicie naladowaa gos i akcenty czowieka m nego w praktyce wojennej i w ka dym dziaaniu, ktre wymaga siy, gdy: trzeba i na mier, na rany243. Jej wspczesnym odpowiednikiem mo e by tonacja marszw wojskowych i niektrych pieni religijno-patriotycznych, czyli houbiona przez nazistw muzyka dorycka, ktra su ya wiczeniom duszy244. Druga tonacja, ktr Platon zaleca jako rodek wychowawczy, bya: jako gos czowieka, ktry nie stosuje gwatu, ale dziaa pokojowymi rodkami po dobremu245. Ta, w przeciwiestwie do tonacji doryckiej, nie spotkaa si z zainteresowaniem wczesnych ideologw i pomijana bya milczeniem, gdy miaa charakter wyranie pacyfistyczny. Muzyka jako konieczny element wychowania stra nikw pojawia si w literaturze tematu w 1914 r.. Max Wundt interpretujc Platona dowodzi, e: Platoskie wychowanie wojownikw za gwne dyscypliny ma gimnastyk i muzyk246. Problem wychowania muzycznego sta si jednym z centralnych zagadnie nie tyle z pobudek naukowych, co ideologicznych w latach trzydziestych minionego stulecia. Becher twierdzi, e: Najwa niejsze treci wychowania niesie w sobie muzyka247. Wydaje si, e zamiowanie Hitlera do muzyki z okresu wiedeskiego nie miao zwizku z jej rol, jak odegraa w czarnej pedagogice. Fascynacja Wagnerem pozostaa rodzajem estetycznego hobby, w przeciwiestwie do marszw bojowych, ktrych psychologiczne oddziaywanie potgowao poczucie siy i wsplnoty. Ideolodzy, ktrzy postrzegali muzyk jako wyraz ducha ras, komentujc w fragment Platona, w ktrym opisywa rol muzyki w ksztaceniu, byli
242 243 244 245 246 247 Por. E. Krieck, Musische Erziehung, s. 11. Platon, Pastwo 399 b. E. Krieck, Musische Erziehung, s. 12. Platon, Pastwo 399b. M. Wundt, Platons Leben und Werk, s. 104. W. Becher, Platon und Fichte, s. 86.
202
przekonani, e ateski mdrzec przedstawi w nim r nic midzy dionizyjsk a apollisk tonacj. Tak twierdzi m.in. Richard Eichenauer, ktry by zdania, e owo rozr nienie: pod wzgldem rasowo-historycznym byo decydujcym przeomem w greckiej sztuce tonacji248. Badacz ten by przekonany, e poprzez ksztatowanie odpowiedniej wiadomoci estetycznej Grecy chcieli stworzy przesanki dla: nordyckiego wntrza (duszy)249, jakim miaa by: pochwaa bohaterskiego stylu ycia250. w bohaterski styl ycia sta si ostatnim i najwa niejszym wtkiem Platoskim w ramach czarnej pedagogiki przejtym przez nazizm. By on wyra any i rozpowszechniany w formie archetypu Sokratesa-heroicznego wzorca. W nim ideolodzy nazistowscy postrzegali przykad postawy, ktrej heroizm polega na tym, e nie tylko nie lka si mierci, ale by na ni gotowy. Sam Hitler w Mein Kampf twierdzi, e najwy sz cnot, ktra powinna by uksztatowana w narodzie niemieckim powinna by, obok wiernoci (Treue) i dyskrecji (Verschwiegenheit), gotowo na powicenie (Opferwilligkeit)251. Niektrzy badacze postanowili wypracowa taki wzorzec, ktry byby przykadem bezpardonowej walki i gotowoci w ka dej chwili na mier i powicenie. Gwnym badaczem, ktry rozwija owo zagadnienie, by wspomniany ju niejednokrotnie Joachim Bannes. Myliciel ten bazujc na rozwa aniach Jaegera, ktry przywrci Sokratesa dla niemieckiej kultury po tym, jak zosta wzgardzony przez Nietzschego, kontynuowa badania aby mc go zaadoptowa dla potrzeb ideologii nazistowskiej. Nie byo to, jak si okazao, zadaniem trudnym, bowiem Sokrates, podobnie jak jego ucze Platon i cay Antyk po 1933 r., przedstawiany by jako prawdziwie niemiecki252. Bannes charakteryzujc postaw Sokratesa postrzega w niej archetyp wychowawczy, ktry mia oddziaywa w sferze praktycznej. Pisa: W centralnym miejscu Politei, jako wzorzec wychowawczy znajduje si heros. Nie funkcjonuje on jako abstrakcyjna doktryna, lecz jako archetyp
248 249 250 251 252
Richard Eichenauer, Musik und Rasse, s. 39. Tam e, s. 49. Tam e, s. 50. Por. A. Hitler, Mein Kampf, s. 470. Jego [Sokratesa MT.] istota czyni z niego Niemca Ze wzgldw rasowych Sokrates nie wydaje si nam obcy - K. Hildebrandt, Platons vaterlndischen Reden, s. 192.
Rozdzia czwarty
203
Platoski Sokrates253. Cel oddziaywania tego archetypu wynika z jego definicji. Rozumiany jako heroiczny wzorzec su y uksztatowaniu cnoty gotowoci na powicenie254. Wszystkie walory Sokratesa-herosa mogy by odkryte i uwspczenione dziki hermeneutyce. Literalny przekaz Platona, w ktrym charakteryzowa on swego nauczyciela, przedstawia przede wszystkim uczonego mdrca. Bannes odrzuci ten literalny sens w przekonaniu, e: Znaczenie Sokratesa zawarte jest w Platoskich mitach. Bardziej rzeczywisty Sokrates nie istnieje, ka de krytyczno-historyczne przedstawienie Sokratesa jest zaciemnione i nieprawdopodobne255. Zwracajc si ku mitom, Bannes bez trudu i nie popadajc w sprzecznoci, ktre z koniecznoci musiayby pojawi si na paszczynie ka dej racjonalnej wykadni, mg odnale ka dy, po dany sens tego archetypu. Gotowo na mier i powicenie dla ojczyzny, wypracowane przez Bannesa na podstawie archetypu Sokratesa-herosa, stay si hasem przewodnim czarnej pedagogiki. Zao yciel Narodowosocjalistycznego Zwizku Nauczycieli (NSLB) i minister kultury Bawarii Hans Schemm, w jednym ze swoich przemwie o wymownym tytule: Der Nationalsozialismus als Vaterlandsliebe und Todesbereitschaft, gosi: Narodowy socjalizm jest maszerujc, walczc i powicajc si mioci ojczyzny Jako narodowi socjalici, dziki oddaniu si wsplnocie i niemieckiej przyszoci pokonalimy mier256. Uksztatowanie heroicznej postawy gotowoci na mier, miao sta si jednym z gwnych zada szkolnictwa, ktrego pomylna realizacja prowadziaby do powstania: uczniw jako onierzy, ktrych prowadz onierze-pedagodzy257. Ideologizacja oraz rozwj archetypu Sokratesa-herosa nie byy w nazistowskich Niemczech zjawiskiem trwaym. W chwili rozpoczcia wojny ar253 J. Bannes, Platon. Die Philosophie, s. 95. 254 Ju w 1923 r. Erich Frank w nastpujcy sposb okreli postaw Sokratesa: Prawdziwe ycie nabiera sensu w obliczu zagro enia mierci i tworzy si w walce, dziki ktrej uzyskuje swj najpeniejszy ksztat. Gwat prozaicznoci i konieczno przeznaczenia jest dla ducha tym, czym dla ycia jest mier; duch osiga sw wolno i ycie nie dlatego, e tchrzliwie umyka przed rzeczywistoci, ale dlatego, e wraz z towarzyszc mu ludzk odwag spoglda rzeczywistoci prosto w oczy, zwyci a j w walce i bierze w posiadanie E. Frank, Plato und die sogenannten Pythagoreer, s. 86. 255 J. Bannes, Platon. Die Philosophie, s. 3. 256 Cyt. za: H-J. Gamm, Fhrung und Verfhrung, s. 79 n. 257 Por. Der deutsche Lehrer und Erzieher als pdagogischer Offizier, ss. 145-152.
204
chetyp w zosta zastpiony archetypem Dionizosa. W tym staro ytnym bogu wina i ekstatycznego rauszu nazici prbowali doszuka si przykadu cakowitego, bezwarunkowego oraz niemal e narkotycznego powicenia i zawierzenia si Hitlerowi oraz ojczynie258 - tzn. tych treci, ktrych nie zawiera archetyp Sokratesa-Herosa. Archetyp Dionizosa okaza si wyjtkowo trway. Mimo ogromnych strat ludnociowych i tragedii caego cywilizowanego wiata, jeszcze dziesi lat po wojnie jeden z badaczy, ktry rozwija go w latach czterdziestych Walter Friedrich Otto, w licie do ksi nej Margott von Sachsen-Meiningen pisa: Ludzka ofiara jest najwspanialszym oddaniem si wiecznoci i temu, co najwitsze Mamy wiadomo, e w starych, dobrych czasach ta ofiara bya skadana nie z niewolniczym strachem i przera eniem w oczach, lecz z uroczyst wyniosoci, z radoci Musimy si wstydzi naszej maostkowoci w porwnaniu z najwikszymi mylicielami najstarszej przeszoci! Nauka o narodach r nicuje ludy na cywilizowane i prymitywne. Te, w istocie swojej prymitywne, stay si jednak e wspczesnymi ludami cywilizowanymi259.
4.7. Inny Platon: milczenie albo bunt

W analizowanym przedziale czasowym pojawiay si tak e krytyczne wobec politycznego Platonizmu prby interpretacji filozoficznych koncepcji Platona. Ju w okresie Republiki Weimarskiej byy one zjawiskiem marginalnym w kontekcie uaktualnionego pod sztandarem politycznej totalnoci Platona. Po 1933 r. wiadczyy o intelektualnym bohaterstwie ich autorw, ktrzy prbujc niepolitycznego, bd te krytycznego wobec panujcego wwczas sposobu odczytania spucizny greckiego myliciela, wiadomie nara ali si nie tylko na merytoryczn krytyk, lecz na r nego rodzaju podejrzenia i fizyczne represje. Interpretacje te, jako forma reakcji na ideologizowany i upolityczniony obraz Platona, nie wpisyway si w tradycyjny nurt filozoficzno-filologicznych bada nad spucizn antyku w XIX w., lecz miay rwnie upolityczniony charakter i stanowiy jedn z aren walki ideologicznej.
258 Szerzej na ten temat zob.: Charlotte Zwiauer, Der Antike Dionysos bei Friedrich Nietzsche und Walter Friedrich Otto. Bemerkungen zur Faszinationsgeschichte des griechischen Gottes, s. 221-239. 259 Walter F. Otto, Die Wirklichkeit der Gtter. Von der Unzerstrbarkeit griechischer Weltsicht, s. 117 n.
Rozdzia czwarty
205
Ju w 1900 r. Windelband pisa: Platon chce zrobi z Grekw pobo nych rolnikw za pomoc: pastwa policyjnego, ktre: czuwa nad wewntrzn sfer ycia swoich obywateli260. Krytyczna uwaga Windelbanda nie doczekaa si szerszego rozwinicia. Jednym z nielicznych intelektualistw Republiki Weimarskiej, ktry w okresie wzrostu koniunktury na polityczny Platonizm w swojej interpretacji zwrci si przeciwko dominujcej wykadni doktryny tego myliciela, by adiunkt na Uniwersytecie w Basel Heinrich Barth. Prezentowa on pogldy liberalne, ktrym da wyraz w wydanej w 1921 r. pracy, powiconej analizie Platoskiej koncepcji duszy. Podkreli nale y, e w owym czasie, gwnie dziki talentom konserwatystw, w tym Jaegera, projekt polis antycznego filozofa by ideaem pastwa organicznego przeciwstawianym zatomizowanej Republice. Barth sprzeciwi si takiemu ujciu, w ktrym dominowaa gloryfikacja pastwa jako wsplnoty organicznej, gdzie indywidualna wolno zastpiona zostaa szczciem kolektywnym. Dowodzi, e Platoskie pastwo niszczy indywiduum redukujc je do bycia czci caoci i odbiera mu dusz261. W tym upatrywa tak e sprzecznoci w filozofii Platona, poniewa czowiek yjcy jedynie dla pastwa musi zatraci swoj dusz, oddajc j wsplnocie. Z drugiej strony jednak: Platoskie pojcie duszy, jest zawsze pojciem, ktre odnosi si do indywiduum, poniewa to dusza tworzy indywiduum262. Krytykujc antyindywidualistyczn koncepcj pastwa, Barth wystpi przeciwko cnotom doktryny konserwatywnej. Jego krytyka Platona bya krytyk tej e ideologii, ktrej zal kw upatrywa w myli spoeczno-politycznej antycznego myliciela. Pisa on: Platoska nauka o pastwie jest prawzorem wszystkich konserwatywno-hierarchicznych formacji spoecznych263. Interpretacja Bartha w dobie wzrostu i nasilania si wrd wielu wczesnych intelektualistw gosw antydemokratycznych bya odosobniona. wczesna atmosfera nie sprzyjaa bowiem krytyce Platoskich koncepcji spoeczno-politycznych. Inn form protestu przeciwko politycznej hermeneutyce pism Platona by powrt do tradycji dziewitnastowiecznej i wczesnych bada filologiczno-filozoficznych. Przykadem takiej prby bya praca Ericha Fran-
260 261 262 263
W. Windelband, Platon, s. 174. Heinrich Barth, Die Seele in der Philosophie Platons, s. 49. Tam e, s. 51. Tam e, s. 44.
206
ka264, w ktrej system Platona zosta przedstawiony jako teoria spekulatywno-racjonalistyczna. Koncepcje staro ytnego filozofa, zdaniem Franka, byy pierwszym w dziejach cywilizacji przykadem ksztatowania si nauki jako obiektywnego systemu twierdze weryfikowalnych. Platon zosta przedstawiony jako spadkobierca racjonalizmu szkoy Pitagorasa i przeciwnik mistyki orfickiej oraz poetyckiego obrazu wiata, ktry by charakterystyczny dla Homera265. Niemiecki badacz pisa: Nauka [Platona - MT.] jako forma wiadomoci obiektywnej, zniszczya mit i wraz z nim religijny i poetycki obraz wiata prezentowany przez naiwnych ludzi266. Frank w swojej interpretacji doktryny staro ytnego filozofa pomija kwestie spoeczno-polityczne, ktre w owym okresie przewa ay w recepcji jego pism. Okres Republiki nie sprzyja dyskusjom krytycznym zwizanych z Platoskimi ideami spoeczno-politycznymi. Epigoskie prby naiwnej aktualizacji tych e idei, w przedstawieniu wczesnych specjalistw od politycznego Platonizmu, wytyczay oficjaln lini sposobu interpretacji doktryny antycznego myliciela. Jeden z ostatnich, krytycznych gosw w dyskusji nad upolitycznionym Platonem pojawi si w roku formalnego upadku Republiki Weimarskiej. W 1933 r. austriacki myliciel Hans Kelsen, wykorzystujc perturbacje personalne w redakcji Kant-Studien267, opublikowa w tym e pimie artyku, w ktrym dowodzi utopijnego charakteru Platoskiej koncepcji sprawiedliwoci, wskazujc jednoczenie na zagro enia jakie ze sob ta teoria niesie. Kelsen by gwnym przedstawicielem tzw. czystej nauki prawa (Reinerechtslehre). Twierdzi, e prawo funkcjonuje jako abstrakcyjna norma w oderwaniu od zao e politycznych, religijnych czy etycznych. Wychodzc z kantowskiego zao enia, e metoda poznania jest wa niejsza ni jego przedmiot, gdy ten, jako rzecz sama w sobie nie mo e by poznany w caoci, stwierdzi, e jedyne wartociowe pytania, to pytania o metod wytwarzania porzdku politycznego, a nie o jego tre. Interpretujc Platona, Kelsen negowa dziewitnastowieczne postrzeganie specyfiki jego
264 E. Frank studiowa filologi staro ytn i histori w Berlinie, Freiburgu i w Wiedniu. By uczniem Windelbanda, u ktrego promowa si w 1910 r. Bra czynny udzia w I wojnie wiatowej. Przyjani si m.in. z Maxem Weberem, Jaspersem, Spannem. Nigdy nie nale a do adnej organizacji faszystowskiej. 265 Por. E. Frank, Plato und die sogenannten Pythagoreer, s. 88 n. 266 Tam e, s. 86. 267 Zob. akapit: Neokantyzm.
Rozdzia czwarty
207
systemu. Pisa: Nowe badania Platona jednoznacznie podwa yy przekonanie, e filozof ten by teoretykiem, a celem jego filozofii byo ugruntowanie nauki cisej. Dzisiaj wiadomo, e w swej naturze by on raczej politykiem ni teoretykiem268. Owa klasyfikacja staro ytnego mdrca bya przeciwna do tej, ktr prezentowali m.in. neokantyci z Marburga. Powy sza konstatacja Kelsena nie oznaczaa jednak e krytyki wykadni np. Natorpa czy te Cohena. Przyznanie doktrynie antycznego myliciela prymatu politycznoci otworzyo Kelsenowi pole dla polemiki z tymi interpretacjami, ktre dowodziy aktualnej wartoci koncepcji spoeczno-politycznych Platona. Gwny zarzut austriackiego filozofa w tym aspekcie dotyczy koncepcji sprawiedliwoci, ktra, jego zdaniem, bya fundamentem antydemokratycznej postawy staro ytnego mdrca. Pisa on: Mistyka Platoska przejaw cakowitego irracjonalizmu, jest usprawiedliwieniem jego antydemokratycznej polityki, jest ideologi ka dej autokracji. racjonalna nauka nie jest w stanie wyjani istoty sprawiedliwoci absolutna sprawiedliwo nie istnieje, nie da si okreli za pomoc poj. Ten idea jest iluzj. Istniej tylko interesy, konflikty interesw i ich rozwizania za pomoc walki lub kompromisu Jednak e wielu ludzi a mo e i caa ludzko uwa a, e rozwizanie tego problemu nie nale y do sfery rozumu. I z tego powodu ludzko nigdy nie zadowolia si odpowiedzi sofistw, lecz cay czas przez krew i zy szuka drogi, drogi religii, aby pod a za Platonem269. W niespena rok po opublikowaniu tego tekstu, w Salzburger Wacht (14. kwietnia 1934 r.) ukazaa si nota: Professor Kelsen im Dritten Reich nicht brauchbar270. Kelsen emigrowa do USA, a jego czysta nauka prawa po Anschulssie w 1938 r. zyskaa, podobnie jak neokantyzm marburski, przydomek ydowski271.
268 269 270 271
Hans Kelsen, Die platonische Gerechtigkeit, s. 99. Tam e, s. 116 n. Cyt. za: Oliver Rathkolb, Exodus der Jurisprudenz, s. 291. Por. tam e.

Platon Jako Fuehrer Platon Gadamer Jaeger Antyk Nazizm Trzecia Rzesza

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Platon Jako Fuehrer Platon Gadamer Jaeger Antyk Nazizm Trzecia Rzesza

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Fr a g m e n t k s i k i : M a r ek Tr o j a n ow s k i , P l a t o n j a k o F h r e r , B er l i n 2 0 0 6 ( E D I T I O N - O R G A N O N ) .

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Marek Trojanowski, Platon jako Fhrer, Berlin 2006 (c) EDITION-ORGANON

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Marek Trojanowski, Platon jako Fhrer, Berlin 2006 (c) EDITION-ORGANON

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

4.1. Neokantyzm smutny epilog

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

4.2. Krytyka poetw: ujednolicenie z Platonem

34 Cyt. za: T. Orozco, Platonische Gewalt, s. 32.

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

4.3. Platoska polis a nazistowskie koncepcje pastwa

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Marek Trojanowski, Platon jako Fhrer, Berlin 2006 (c) EDITION-ORGANON

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Marek Trojanowski, Platon jako Fhrer, Berlin 2006 (c) EDITION-ORGANON

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

111 Platon, Pastwo, 374 e. 112 W. Jaeger, Paideia, Bd. 1, s. 159.

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

121 Platon, Pastwo, 433 b. 122 Por. tam e, 433-435e.

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

132 133 134

Marek Trojanowski, Platon jako Fhrer, Berlin 2006 (c) EDITION-ORGANON

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

4.4. Platon jako rasista

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

4.5. Platon w nazistowskiej doktrynie wojny

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

210 211 212 213 214 215

Marek Trojanowski, Platon jako Fhrer, Berlin 2006 (c) EDITION-ORGANON

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

4.6. Platon jako wychowawca Volku. Platoskie implikacje narodowosocjalistycznej pedagogiki

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

227 228 229 230 231

Marek Trojanowski, Platon jako Fhrer, Berlin 2006 (c) EDITION-ORGANON

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Marek Trojanowski, Platon jako Fhrer, Berlin 2006 (c) EDITION-ORGANON

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

Marek Trojanowski, Platon jako Fhrer, Berlin 2006 (c) EDITION-ORGANON

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

248 249 250 251 252

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona

4.7. Inny Platon: milczenie albo bunt

260 261 262 263

Marek Trojanowski, Platon jako Fhrer, Berlin 2006 (c) EDITION-ORGANON

Trzecia Rzesza: ujednolicenie Platona