RECENZENT: prof. dr hab. in.

Stanisaw Ledakowicz

AUTORZY: mgr Magdalena ysek, Uniwersytet dzki, Wydzia Prawa i Administracji mgr in. Radosaw lzak, Politechnika dzka, Wydzia Inynierii Procesowej i Ochrony rodowiska

OPRACOWANIE REDAKCYJNE: Bogusaw Pielat

Copyright by Centrum Bada i Innowacji Pro-Akademia, 2012 Copyright for this edition by Oddzia Polskiej Akademii Nauk w odzi, 2012

Pro-Akademia ISBN 978-83-63704-00-1 PAN ISBN 978-83-86492-63-3

Spis treci
Cz I Uwarunkowania administracyjno-prawne gospodarki odpadami ............................. 5 Wstp ............................................................................................................................................ 5 1. Pojcie odpadu .......................................................................................................................... 6 2. Polityka UE w zakresie zagospodarowania odpadw............................................................. 9 2.1. Zasada zanieczyszczajcy paci ..................................................................................... 9 2.2. Prawo gospodarowania odpadami w Unii Europejskiej .............................................. 10 2.3. Cele UE w zakresie zagospodarowania poszczeglnych kategorii odpadw................ 14 3. Polski system gospodarki odpadami ..................................................................................... 17 4. Energia z odpadw jako Odnawialne rdo Energii ........................................................... 19 Podsumowanie............................................................................................................................ 24 Literatura ................................................................................................................................... 25 Cz II Uwarunkowania techniczne gospodarki odpadami................................................. 27 Wstp .......................................................................................................................................... 27 1. Opis procesw zachodzcych w odpadach ............................................................................. 28 2. Efekt cieplarniany oraz waciwoci metanu........................................................................ 33 3. Symulacja skadowisk w lizymetrach.................................................................................... 33 4. Metody przyspieszania procesw na skadowiskach ............................................................ 34 4.1. Recyrkulacja odciekw ................................................................................................... 34 4.2. Napowietrzanie odpadw ............................................................................................... 37 5. Opis systemu odgazowywania ............................................................................................... 40 6. Metody unieszkodliwiania powstajcego biogazu................................................................. 42 6.1. Spalanie biogazu z produkcj energii ............................................................................ 42 6.2. Spalanie biogazu bez produkcji energii ......................................................................... 43 6.3. Produkcja biometanu ..................................................................................................... 43 6.4. Utlenianie metanu w biofiltrze...................................................................................... 44 7. Opis skadowisk komunalnych w wojewdztwie dzkim .................................................... 44 8. Opis produkcji biogazu i energii ze skadowisk odpadw komunalnych ............................. 50 Podsumowanie............................................................................................................................ 57 Literatura ................................................................................................................................... 57

Cz I

administracyjnoodpa Uwarunkowania administracyjno-prawne gospodarki odpadami

Za dwadziecia lat bardziej bdziemy aowa tego, czego nie zrobilimy, ni tego, co zrobilimy Mark Twain

Wstp
Celem polityki Unii Europejskiej jest zapewnienie wysokiej jakoci ycia i zdrowia ludzi j zamieszkujcych poprzez skuteczn ochron rodowiska. Polityka unijna opiera si na przekonaniu, e wysokie standardy ekologiczne stymuluj innowacje i przynosz wymierne korzyci ekonomiczne. Obowizujcy do koca roku 2012 Szsty Program Dziaa Unii Europejskiej w zakresie ochrony rodowiska rodowisko 2010 Nasza przyszo, nasz wybr podkrela konieczno dziaa UE w obszarach zmian klimatycznych, ochrony rodowiska naturalnego i rnorodnoci biologicznej, zdrowia i jakoci ycia oraz zarzdzania zasobami naturalnymi i gospodarki odpadami [9]. W celu realizacji tych dziaa przyjto zasad denia do uwzgldniania potrzeb ochrony rodowiska we wszystkich sferach unijnej polityki, wsparcia podmiotw na rzecz poprawy stanu rodowiska (bliska wsppraca z biznesem i konsumentami dla znalezienia optymalnych rozwiza) oraz zapewnienia lepszej, atwiej dostpnej informacji na temat rodowiska wszystkim obywatelom Unii. W ramach dziaa dotyczcych gospodarki odpadami w programie szczegln uwag zwraca si na racjonalne gospodarowanie odpadami, ponowne ich wykorzystanie i sposb unieszkodliwiania. Unia Europejska planuje dziaania w zakresie redukcji odpadw przeznaczonych do kocowego skadowania o blisko 50% do roku 2050. Wzrost liczby ludnoci Europy powoduje zwikszenie iloci odpadw.

Unieszkodliwianie takiej iloci produktw odpadowych za pomoc najpopularniejszych dotd metod, takich jak skadowanie czy spalanie w gospodarstwach domowych, wie si z zanieczyszczeniem wd i skaeniem gleb, powstawaniem problemw zdrowotnych na skutek emisji pyw i gazw oraz ze zmianami klimatycznymi. Program Nasza przyszo, nasz wybr wzywa do opracowania rodkw dotyczcych zapobiegania powstawania odpadw i gospodarowania nimi. Wymaga stosowania rodkw majcych zapewni segregacj u rda, zbieranie selektywne oraz recykling priorytetowych strumieni odpadw, promujc ide spoeczestwa recyklingu. Odpady powinny by przygotowane do ponownego uycia, jeeli jest to wykonalne technicznie, ekonomicznie i z punktu widzenia rodowiska, zanim zostan poddane odzyskowi.

1. Pojcie odpadu
Odpady s jednym z istotniejszych zagroe dla rodowiska chociaby z uwagi na problemy zwizane zarwno z prewencj, jak i pniejszym z nimi postpowaniem. Zjawisko powstawania opadw i specyfika zagroe powizana z tym skania ustawodawcw do wyodrbnienia wspomnianej problematyki z oglnej regulacji dotyczcej ochrony rodowiska i w przypadku uznania danego przedmiotu lub substancji za odpad powoduje zastosowanie odrbnego reimu prawnego. Zakada on powinien odpowiedzialno za odpad w kadym stadium. Jednak aby byo to moliwe naley stworzy jasn definicj odpadu [13]. W rozumieniu dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadw oraz uchylajcej niektre dyrektywy [6], odpad oznacza kad substancj lub przedmiot, ktrych posiadacz pozbywa si, zamierza si pozby, lub do ktrych pozbycia zosta zobowizany. Zasadne wydaje si podjcie prby okrelenia cech odpadu. Na gruncie wczeniej obowizujcych przepisw w zakresie odpadw cech charakterystyczn tego pojcia bya nieprzydatno w miejscu i w czasie, co powodowao wiele wtpliwoci. Do kwestii tej odnis si Naczelny Sd Administracyjny w wyroku z dnia 18 marca 1991 r. 1 Obowizek likwidacji, unieszkodliwienia lub gromadzenia odpadw w miejscach wyznaczonych na ten cel w planach zagospodarowania przestrzennego, naoony na wytwrc substancji uciliwych dla rodowiska [...] odnosi si nie tylko do odpadw, ktre ze wzgldu na sw waciwo s w ogle nieprzydatne gospodarczo, lecz take do substancji uciliwych dla

IV S.A. 1073/90, ONSA 1992/34, poz. 57.

rodowiska nadajcych si do gospodarczego wykorzystania, jeeli z okrelonych powodw (np. okresowego braku zapotrzebowania, braku waciwej technologii itp.) nie mog by wykorzystywane rwnolegle z ich powstawaniem. Mona zgodzi si z Janem Jerzmaskim, ktry odnoszc si do tego wyroku, zauway, e sd wskaza dwie wane przesanki technologiczn i handlow (ekonomiczn) nieprzydatnoci, umoliwiajce uznanie danej substancji lub przedmiotu za odpad. W doktrynie powstaway wtpliwoci na temat subiektywnego bd obiektywnego ujmowania cechy nieprzydatnoci. Obowizujca ustawa o odpadach wtpliwoci te w pewnym stopniu rozwiaa, nie definiujc jednak kluczowego w tym zakresie pojcia pozbywania si, co ma cisy zwizek z nieprzydatnoci i przychylia si tym samym do argumentw zwolennikw traktowania tych poj w sposb subiektywny. Decydujce znaczenie przy okreleniu nieprzydatnoci odpadu bdzie miao ustalenie woli posiadacza, a zatem odpad powstaje z chwil, gdy wadajcy przedmiotem nie znajduje dla niego zastosowania [13]. Ustawodawca sprbowa ponadto okreli, czym jest odpad poprzez stworzenie katalogu w postaci zacznika 1 do ustawy, ktry wyrnia kilka kategorii odpadw. Jednake ostatnia jego pozycja brzmi Wszelkie substancje lub przedmioty, ktre nie zostay uwzgldnione w powyszych kategoriach, co pozostawia otwart furtk do innego sprecyzowania tego pojcia. Warto zaznaczy, e projekt nowej ustawy o odpadach [18] klasyfikuje odpady przez ich zaliczenie do odpowiedniej grupy, podgrupy i rodzaju odpadw, uwzgldniajc przy tym: rdo ich powstawania, waciwoci powodujce, e odpady s odpadami niebezpiecznymi oraz skadniki odpadw, w przypadku ktrych przekroczenie wartoci granicznych ste substancji niebezpiecznych moe powodowa, e odpady s odpadami niebezpiecznymi. Wedug nowej ustawy to minister waciwy do spraw rodowiska miaby okreli, w drodze rozporzdzenia, katalog odpadw z podziaem na grupy, podgrupy i rodzaje, ze wskazaniem odpadw niebezpiecznych, kierujc si przy tym rdem powstawania odpadw oraz ich waciwociami okrelonymi w zaczniku do ustawy. Zgodnie z art. 3 ust. 3 obowizujcej ustawy o odpadach [28] moemy wyrni nastpujce odpady: bioodpady ulegajce biodegradacji odpady z terenw zieleni, odpady spoywcze i kuchenne z gospodarstw domowych, zakadw gastronomii, zakadw ywienia zbiorowego i jednostek handlu detalicznego, a take podobne ze wzgldu na swj charakter lub skad odpady z zakadw produkujcych bd wprowadzajcych do obrotu ywno; odpady komunalne odpady powstajce w gospodarstwach domowych, z wyczeniem pojazdw wycofanych z eksploatacji, a take odpady niezawierajce odpadw nie-

bezpiecznych pochodzce od innych wytwrcw odpadw, ktre ze wzgldu na swj charakter lub skad s podobne do odpadw powstajcych w gospodarstwach domowych. Wedug projektu nowej ustawy o odpadach zmieszane odpady komunalne pozostaj zmieszanymi odpadami komunalnymi, nawet jeeli zostay poddane czynnoci przetwarzania odpadw, ktra nie zmienia w sposb znaczcy ich waciwoci; odpady medyczne odpady powstajce w zwizku z udzielaniem wiadcze zdrowotnych oraz prowadzeniem bada i dowiadcze naukowych w zakresie medycyny; odpady obojtne odpady, ktre nie ulegaj istotnym przemianom fizycznym, chemicznym lub biologicznym; s nierozpuszczalne, nie wchodz w reakcje fizyczne ani chemiczne, nie powoduj zanieczyszczenia rodowiska lub zagroenia dla zdrowia ludzi, nie ulegaj biodegradacji i nie wpywaj niekorzystnie na materi, z ktr si kontaktuj; oglna zawarto zanieczyszcze w tych odpadach oraz zdolno do ich wymywania, a take negatywne oddziaywanie na rodowisko odcieku musz by nieznaczne, a w szczeglnoci nie powinny stanowi zagroenia dla jakoci wd powierzchniowych, wd podziemnych, gleby i ziemi; odpady ulegajce biodegradacji odpady, ktre ulegaj rozkadowi tlenowemu lub beztlenowemu przy udziale mikroorganizmw; odpady weterynaryjne odpady powstajce w zwizku z badaniem, leczeniem zwierzt lub wiadczeniem usug weterynaryjnych, a take w zwizku z prowadzeniem bada naukowych i dowiadcze na zwierztach; odpady z wypadkw odpady powstajce podczas prowadzenia akcji ratowniczej lub ganiczej, z wyczeniem: a) odpadw powstaych w wyniku powanej awarii lub powanej awarii przemysowej, b) odpadw powstaych w wyniku szkody w rodowisku, o ktrej mowa ustawie z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w rodowisku i ich naprawie [28]; odpady zielone stanowice czci rolin odpady komunalne pochodzce z pielgnacji terenw zieleni (w projekcie nowej ustawy uzupeniono t definicj take o odpady z ogrodw, parkw i cmentarzy) oraz targowisk, z wyjtkiem odpadw pochodzcych z czyszczenia ulic i placw. Biorc z kolei pod uwag rdo pochodzenia, odpady moemy podzieli na dwie podstawowe grupy: odpady komunalne, powstajace w wyniku bytowania czlowieka i odpady przemysowe, powstajce w wyniku dziaalnoci gospodarczej. Natomiast w kadej z tych grup, biorc pod uwag szkodliwo, mona wydzieli: odpady niebezpieczne, ktre ze wzgldu na pochodzenie, skad chemiczny, biologiczny i inne waciwoci stanowi zagroenie dla ycia bd zdrowia ludzi i rodowiska oraz odpady inne ni niebezpieczne.

2. Polityka UE w zakresie zagospodarowania odpadw

Unia Europejska nakada na Polsk bardzo restrykcyjne zadania w zakresie kompleksowego zagospodarowania odpadw komunalnych2. Artyku 192.3 traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dawny artyku 175 TWE) stanowi, i nadrzdnym kierunkiem dziaania UE w dziedzinie rodowiska jest: zachowanie, ochrona i poprawa jakoci rodowiska; ochrona zdrowia ludzkiego; ostrone i racjonalne wykorzystywanie zasobw naturalnych oraz promowanie na paszczynie midzynarodowej rodkw zmierzajcych do rozwizywania regionalnych lub wiatowych problemw w dziedzinie rodowiska, w szczeglnoci zwalczania zmian klimatu. Dla tematyki pracy istotne znaczenie maj przepisy prawa Unii Europejskiej w zakresie rozwiza szczegowych dotyczcych gospodarki odpadami. Wzrost liczby ludnoci Europy powoduje zwikszenie iloci odpadw. Zgodnie z art. 191 traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (dawny artyku 174 TWE) Polityka Unii w dziedzinie rodowiska stawia sobie za cel wysoki poziom ochrony, z uwzgldnieniem rnorodnoci sytuacji w rnych regionach Unii. Opiera si na zasadzie ostronoci oraz na zasadach dziaania zapobiegawczego, naprawiania szkody w pierwszym rzdzie u rda i na zasadzie zanieczyszczajcy paci, ktra jest wiodc zasad na szczeblu europejskim i midzynarodowym. 2.1. Zasada zanieczyszczajcy paci Zasada zanieczyszczajcy paci zostaa wprowadzona do praktyki ochrony rodowiska przez Sejm w drodze uchwalonej w 1991 r. Polityki Ekologicznej Pastwa. Artyku 7 ustawy Prawo ochrony rodowiska [25] konstytuuje t zasad, stanowic: Kto powoduje zanieczyszczenie rodowiska, ponosi koszty usunicia skutkw tego zanieczyszczenia. [...] Kto moe spowodowa zanieczyszczenie rodowiska, ponosi koszty zapobiegania temu zanieczyszczeniu. Zasada zanieczyszczajcy paci (z ang. Polluter Pays Principle, PPP) oznacza, e sprawcy szkd w rodowisku powinni ponosi koszty zapobiegania tym szkodom lub naprawiania ich skutkw, dlatego te nazywana jest take zasad odpowiedzialnoci sprawcy zanieczyszczenia [15]. Zasada ta ma zatem

Oglne programy dziaania okrelajce cele priorytetowe, ktre maj by osignite, uchwalane s przez Parlament Europejski i Rad, stanowice zgodnie ze zwyk procedur ustawodawcz i po konsultacji z Komitetem Ekonomiczno-Spoecznym oraz Komitetem Regionw.
2

charakter zarwno kompensacyjny, jak i prewencyjny. W aspekcie kompensacyjnym podmiot, ktry spowodowa zanieczyszczenie rodowiska, ponosi koszty usunicia skutkw tego zanieczyszczenia. Wskaza naley, e podmiot nie jest zobowizany do restytucji, czyli przywrcenia stanu waciwego, a jedynie poniesienia kosztw naprawy. Oznacza to, e odpowiedzialno za ingerowanie w rodowisko swoj dziaalnoci spada na zanieczyszczajcego (w tym odpowiedzialno za niezgodne z prawem gospodarowanie odpadami). W aspekcie prewencyjnym podmiot, ktrego dziaalno wie si z moliwoci zanieczyszczenia rodowiska, ponosi koszty zapobiegania temu zanieczyszczeniu. Zasada ta stosowana jest zwaszcza w rozwizaniach szczegowych w prawie ochrony rodowiska w sprawie odpowiedzialnoci cywilnej i administracyjnej [19], ale take jako odpowiedzialno finansowa, ktra oznacza, e zanieczyszczajcy musi znale rodki na sfinansowanie koniecznych dziaa ochrony rodowiska. W przypadku odpadw komunalnych podjcie tych koniecznych dziaa spada na gmin, ktra ustawowo zobowizana jest do ochrony rodowiska przed odpadami. Realizacja tej zasady jest wana w kontekcie dostosowania unormowa prawnych Polski do przepisw Unii Europejskiej, a co za tym idzie, moliwoci dotowania zanieczyszczajcych, w celu dostosowania ich dziaalnoci do standardw wynikajcych z potrzeb ochrony rodowiska. Zasada zanieczyszczajcy paci jest jedn z podstawowych zasad polityki rodowiskowej UE i jest powszechnie stosowana na terytorium Europy. Oglny zakres stosowania tej zasady zosta wyznaczony przez Komunikat Komisji Europejskiej dotyczcy oglnych wskazwek do programw pomocowych, stanowic, e naley dy do stworzenia systemu, w ktrym koszty rodowiskowe zwizane z usuwaniem zanieczyszcze i/lub dziaaniami zapobiegawczymi s ponoszone przez sprawcw zanieczyszcze. Stosowanie tej zasady musi by zgodne z celami spjnoci gospodarczej i spoecznej, a take powinno si bra pod uwag stopie spoecznej akceptacji obciania kosztami. Ponadto zasada ta suy rnicowaniu proporcjonalnego udziau pomocy Wsplnoty w ramach Funduszu Spjnoci oraz Funduszy Strukturalnych, a zachcenie do szerszego jej stosowania przyczynia si zarwno do bardziej efektywnego wykorzystania finansw publicznych, jak i do ochrony zasobw naturalnych. 2.2. Prawo gospodarowania odpadami w Unii Europejskiej Za gwny cel polityki UE w dziedzinie gospodarki odpadami przyjmuje si minimalizowanie iloci odpadw u rda ich powstawania, poprzez stymulacj popytu na produkty ekologiczne oraz stosowanie skuteczniejszych metod produkcji i odzysku odpa-

10

dw. Pozostae odpady powinny by w bezpieczny sposb unieszkodliwiane, np. spalane w instalacjach termicznego przeksztacania odpadw, a w ostatecznoci skadowane. Prawo Unii Europejskiej dotyczce gospodarki odpadami jest do bogate. Pierwsze dokumenty tworzce podstawy gospodarki odpadami w Unii Europejskiej powstay ju w latach 70. wieku XX. Kwestie t obecnie reguluje ponad kilkadziesit aktw, ktre dotycz zwaszcza wymaga oglnych w stosunku do odpadw, w tym odpadw niebezpiecznych, spalania odpadw, skadowania odpadw, wymaga szczegowych w stosunku do poszczeglnych grup odpadw, ewidencji, sprawozdawczoci i przekazywania informacji oraz midzynarodowego obrotu odpadami [1]. Na podstawie Jednolitego Aktu Europejskiego (nowelizujcego traktat rzymski) zostaa opracowana przez Wsplnot Strategia gospodarki odpadami (Waste Strategy) w formie zalecenia Rady z 8 czerwca 1989 r. pn. Informacja Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego o strategii Wsplnoty w dziedzinie gospodarki odpadami. Strategi mona uzna za jeden z waniejszych dokumentw Unii Europejskiej dotyczcy gospodarki odpadami, pomimo e nie miaa charakteru bezwzgldnie obowizujcego. Okrelaa ona nastpujce zasady dziaania Wsplnoty w omawianym zakresie: 1. Zapobieganie powstawaniu odpadw na dwa sposoby: zapobieganie przez technologi (wspieranie czystej produkcji) oraz zapobieganie poprzez produkty, czyli promowanie produktw o maej szkodliwoci powstajcych z nich odpadw; 2. Odzysk poprzez prace badawczo-rozwojowe prowadzone w dziedzinie technologii powtrnego wykorzystania i recyklingu, optymalizacji systemw zbierania i segregowania, zmniejszania kosztw zewntrznych powtrnego wykorzystania i recyklingu odpadw oraz tworzenia rynkw zbytu dla produktw wytwarzanych w procesie powtrnego wykorzystania i recyklingu. Strategia kada tu nacisk na rozwizania ekonomiczne, cho nie wykluczaa zastosowania klasycznych przepisw narzucajcych obowizek odzysku i powtrnego wykorzystania odpadw; 3. Optymalizacja unieszkodliwiania odpadw i przestrzeganie rygorystycznych norm w zakresie skadowania odpadw, dotyczcych: wyboru lokalizacji, budowy i eksploatacji obiektu, wstpnej obrbki skadowanych odpadw, rodzaju przyjmowanych odpadw oraz nadzoru po zamkniciu obiektu. Strategia postulowaa zwikszenie zaangaowania na rzecz szerszego zastosowania obrbki fizykochemicznej lub biologicznej odpadw, tzn. neutralizowania, stabilizowania, kompostowania czy fermentacji zamiast ich skadowania;

11

4. Transport odpadw zgodny z wymaganiami konwencji bazylejskiej3; 5. Dziaania naprawcze, zwaszcza w stosunku do wykrywania i rekultywacji porzuconych skadowisk oraz koniecznoci stosowania zasady zanieczyszczajcy paci. W swojej rezolucji z dnia 24 lutego 1997 r. w sprawie wsplnotowej strategii w zakresie gospodarowania odpadami Rada potwierdzia, e naczelnym priorytetem w gospodarce odpadami powinno by zapobieganie ich powstawaniu oraz e ponowne wykorzystanie i recykling materiaw powinny mie pierwszestwo przed odzyskiem energii z odpadw, o ile i tylko w takim zakresie, w jakim s to najbardziej ekologiczne z dostpnych metod. Akcesja Polski do Unii Europejskiej spowodowaa konieczno dostosowania naszej regulacji prawnej w zakresie ochrony rodowiska, w tym gospodarki odpadami, do aktw prawnych wydanych przez organy UE. Do aktw powszechnie obowizujcych w tym zakresie zaliczy mona nastpujce: dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadw oraz uchylajca niektre dyrektywy, tzw. dyrektywa ramowa, dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 1999/31/WE z 26 kwietnia 1999 r. w sprawie skadowania odpadw [3], dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 94/62/WE z 20 grudnia 1994 r. w sprawie opakowa i odpadw opakowaniowych [7], dyrektywa 2004/12/WE PE I Rady z dnia 11.02.2004 r. zmieniajca dyrektyw 94/62/WE w sprawie opakowa i odpadw opakowaniowych, dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/96/WE z dnia 27 stycznia 2003 r. w sprawie zuytego sprztu elektrycznego i elektronicznego [5] (WEEE), dyrektywa PE I Rady 2006/66/WE z dnia 6.09.2006 r. w sprawie baterii i akumulatorw oraz zuytych baterii i akumulatorw oraz uchylajca dyrektyw 91/157/EWG [8], Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/76/WE z dnia 4 grudnia 2000 r. w sprawie spalania odpadw [4]. Najistotniejsze znaczenie w zakresie gospodarowania odpadami ma dyrektywa ramowa, ktra okrela ramy prawne gospodarowania odpadami w Unii Europejskiej, nakadajc na pastwa czonkowskie obowizek podejmowania rodkw sprzyjajcych rozwizaniom, ktre daj najlepszy dla rodowiska wynik cakowity. Polityka dotyczca

12

Tzn. przewz odpadw przez granic tylko za zgod pastwa importera na przyjcie odpadw. Obowizek reimportowania w przypadku nielegalnego przewozu odpadw przez granic.
3

odpadw powinna zmierza do ograniczenia wykorzystania zasobw oraz sprzyja praktycznemu zastosowaniu hierarchii postpowania z odpadami, ktrego celem jest tworzenie rodkw prawnych promujcych ide spoeczestwa recyklingu, dcego do eliminacji wytwarzania odpadw i do wykorzystywania odpadw jako zasobu. Dyrektywa ramowa formuuje w art. 4 hierarchi zasad dotyczcych gospodarowania odpadami: zapobieganie powstawaniu odpadw. Przez zapobieganie dyrektywa rozumie rodki zastosowane zanim dana substancja, materia lub produkt stan si odpadami, ktre zmniejszaj: a) ilo odpadw, w tym rwnie przez ponowne uycie produktw lub wyduenie okresu ywotnoci produktw; b) niekorzystne oddziaywanie wytworzonych odpadw na rodowisko i zdrowie ludzkie; lub c) zawarto substancji szkodliwych w materiaach i produktach. przygotowanie do ponownego uycia, czyli procesy odzysku polegajce na sprawdzeniu, czyszczeniu lub naprawie, w ramach ktrych produkty lub skadniki produktw, ktre wczeniej stay si odpadami, s przygotowywane do tego, by mogy by ponownie wykorzystywane bez jakichkolwiek innych czynnoci przetwarzania wstpnego. Dyrektywa artykuuje take samo pojcie ponowne uycie, przez ktre rozumie jakikolwiek proces, w wyniku ktrego produkty lub skadniki niebdce odpadami s wykorzystywane ponownie do tego samego celu, do ktrego byy przeznaczone. recykling, rozumiany jako jakikolwiek proces odzysku, w ramach ktrego materiay odpadowe s ponownie przetwarzane w produkty, materiay lub substancje wykorzystywane w pierwotnym celu lub innych celach. Obejmuje to ponowne przetwarzanie materiau organicznego, ale nie obejmuje odzysku energii i ponownego przetwarzania na materiay, ktre maj by wykorzystane jako paliwa lub do celw wypeniania wyrobisk. inne metody odzysku, np. odzysk energii, czyli jakikolwiek proces, ktrego gwnym wynikiem jest to, aby odpady suyy uytecznemu zastosowaniu, poprzez zastpienie innych materiaw, ktre w przeciwnym wypadku zostayby uyte do spenienia danej funkcji, lub w wyniku ktrego odpady s przygotowywanemu do spenienia takiej funkcji w danym zakadzie lub w szerszej gospodarce. unieszkodliwianie oznacza jakikolwiek proces niebdcy odzyskiem, nawet jeeli wtrnym skutkiem takiego procesu jest odzysk substancji lub energii.

13

Nadrzdnymi celami UE jest prowadzenie gospodarki odpadami w sposb, ktry gwarantuje wysoki poziom ochrony zdrowia ludzkiego i ochrony rodowiska poprzez zapobieganie oraz zmniejszanie negatywnego wpywu wynikajcego z wytwarzania odpadw i gospodarowania nimi oraz przez zmniejszenie oglnych skutkw uytkowania zasobw, a take popraw efektywnoci takiego uytkowania (art. 1 dyrektywy ramowej). Zgodnie z zasadami zrwnowaonego rozwoju ilo odpadw odprowadzanych wprost do rodowiska powinna dy do zera, gdy w peni powinny by wykorzystane reguy: prewencji, redukcji i ponownego uycia. Dyrektywa okrela ramy prawne gospodarowania odpadami w Unii Europejskiej, nakadajc na pastwa czonkowskie obowizek zapewnienia odzysku i unieszkodliwiania odpadw w sposb nie zagraajcy yciu ludzkiemu i nie powodujcy szkd w rodowisku. Pastwa czonkowskie na mocy tej dyrektywy zostay zobowizane do podjcia dziaa w celu stworzenia zintegrowanej sieci zakadw zajmujcych si unieszkodliwianiem odpadw z wykorzystaniem najnowszych technologii nie pocigajcych nadmiernych kosztw, zgodnie ze szczeglnymi zaoeniami (takimi jak samowystarczalno w odprowadzaniu odpadw) oraz do ustanowienia systemu reglamentacji i ochrony polegajcej na wydawaniu pozwole dla podmiotw dokonujcych odzysku, magazynowania i skadowania odpadw.

2.3. Cele UE w zakresie zagospodarowania poszczeglnych kategorii odpadw Dogodnym punktem wyjcia do przedstawienia celw, jakie UE stawia przed pastwami czonkowskimi w zakresie kompleksowego zagospodarowania odpadw, bdzie dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 1999/31/WE z 26 kwietnia 1999 r. w sprawie skadowania odpadw [3], ktra wprowadzia restrykcyjne wymagania techniczno-eksploatacyjne wobec skadowisk odpadw oraz procedur sucych zapobieganiu i obnianiu negatywnych skutkw dla rodowiska. Dyrektywa zobligowaa pastwa czonkowskie do ograniczania odpadw komunalnych ulegajcych biodegradacji, kierowanych do skadowania. W przypadku Polski: do nie wicej ni 50% wagowo cakowitej masy do dnia 16 lipca 2013 r., do nie wicej ni 35% wagowo cakowitej masy do dnia 16 lipca 2020 r. w stosunku do masy tych odpadw wytworzonych w 1995 r. Szczegln uwag naley zwrci na art. 5, ktry zobowizuje pastwa czonkowskie do opracowania strategii redukcji odpadw biodegradowalnych przeznaczonych do skadowania. Z kolei art. 6

14

dyrektywy zobowizuje pastwa czonkowskie do zapewnienia, e na skadowisko bd przyjmowane tylko odpady po wczeniejszej obrbce (z wyczeniem odpadw obojtnych). Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 94/62/WE z 20 grudnia 1994 r. w sprawie opakowa i odpadw opakowaniowych, przyja natomiast bardzo wane cele w zakresie zagospodarowania odpadw opakowaniowych poprzez zapobieganie powstawaniu odpadw opakowaniowych; zmierzanie do wielokrotnego uytku opakowa, recyklingu oraz innych form odzysku odpadw opakowaniowych; zmniejszenia iloci ostatecznie unieszkodliwianych odpadw opakowaniowych; stosowanie w uzasadnionych przypadkach opakowa zwrotnych oraz wprowadzenie wymaga ekologicznych dla opakowa. Uzupenienia dokonaa dyrektywa 2004/12/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11.02.2004 r. zmieniajca dyrektyw 94/62/WE w sprawie opakowa i odpadw opakowaniowych, ktra naoya na Polsk obowizek osignicia nastpujcych poziomw odzysku odpadw opakowaniowych do 2014 r.: a) co najmniej 60% wagowo odpadw opakowaniowych zostanie poddane odzyskowi; b) co najmniej 55% i co najwyej 80% wagowo odpadw opakowaniowych zostanie poddane recyklingowi; c) minimalne wielkoci docelowe recyklingu dla materiaw zawartych w odpadach opakowaniowych: 60% wagowo dla szka, 60% wagowo dla papieru i tektury, 50% wagowo dla metali, 22,5% wagowo dla tworzyw sztucznych, uwzgldniajc wycznie materia, ktry jest recyklowany z powrotem w tworzywo sztuczne, 15% wagowo dla drewna. Kolejne cele zostay wyznaczone w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/96/WE z dnia 27 stycznia 2003 r. w sprawie zuytego sprztu elektrycznego i elektronicznego (WEEE), do ktrych zaliczamy ograniczenie ilo zuytego sprztu elektrycznego i elektronicznego; zwikszenie ponownego uycia, recyklingu oraz innych form odzysku takiego zomu tak, aby ograniczy ilo unieszkodliwianych odpadw; denie do poprawy funkcjonowania w rodowisku naturalnym wszystkich podmiotw zaangaowanych w cykl ycia sprztu elektrycznego i elektronicznego, tzn. producentw, dystrybutorw i konsumentw, w szczeglnoci podmiotw bezporednio zaangaowanych w przetwarzanie zuytego sprztu elektrycznego i elektronicznego; stworzenie systemu umoliwiajcego posiadaczom kocowym oraz dystrybutorom zwrcenie takich

15

16

odpadw, co najmniej nieodpatnie oraz osignicie redniego poziomu wskanika zbirki selektywnej zuytego sprztu elektrycznego i elektronicznego pochodzcego z gospodarstw domowych rzdu przynajmniej czterech kilogramw na mieszkaca rocznie. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2006/66/WE z dnia 6.09.2006 r. w sprawie baterii i akumulatorw oraz zuytych baterii i akumulatorw oraz uchylajca dyrektyw 91/157/EWG zakada z kolei nastpujce cele: zmaksymalizowanie selektywnego zbierania zuytych baterii i akumulatorw; zredukowanie do minimum unieszkodliwiania baterii i akumulatorw w postaci zmieszanych odpadw komunalnych; osignicie wysokiego poziomu recyklingu wszystkich zuytych baterii i akumulatorw; wspieranie bada i zachcanie do zwikszenia cakowitej wydajnoci ekologicznej baterii i akumulatorw w caym ich cyklu ycia; zachcanie do opracowywania i wprowadzenia do obrotu baterii i akumulatorw zawierajcych mniejsze iloci niebezpiecznych substancji lub zawierajcych mniej substancji zanieczyszczajcych, w szczeglnoci jako rodkw zastpczych dla rtci, kadmu i oowiu; osignicie nastpujcych minimalnych poziomw zbierania: a) 25% do dnia 26 wrzenia 2012 r., b) 45% do dnia 26 wrzenia 2016 r. Oprcz wymienionych wyej szczegowych celw kompleksowego zagospodarowania poszczeglnych kategorii odpadw, dyrektywa ramowa wskazuje take na rodki suce zapobieganiu powstawaniu odpadw, tj. wykorzystanie rodkw planowania lub innych instrumentw ekonomicznych wspierajcych efektywne wykorzystanie zasobw oraz wprowadzenie odpowiednich mechanizmw finansowych, wspomagajcych rozwj procesw odzysku, by uczyni je bardziej konkurencyjnymi. Ponadto dyrektywa podkrela potrzeb promocji bada i rozwoju w obszarze pozyskiwania czystszych i bardziej oszczdnych produktw i technologii oraz upowszechniania i wykorzystywania wynikw takich bada i rozwoju, a take opracowania na wszystkich poziomach skutecznych i przydatnych wskanikw presji na rodowisko zwizanej z wytwarzaniem odpadw, przy czym celem tych wskanikw ma by przyczynienie si do zapobiegania powstawaniu odpadw, od porwnywania produktw na poziomie Unii, przez dziaania podjte przez wadze lokalne, po rodki oglnokrajowe.

Analizujc akty prawne z zakresu gospodarki odpadami komunalnymi moemy pokusi si o konstatacj, e Unia Europejska pragnie wypracowa ujednolicony system postpowania z odpadami, ktry bdzie si opiera na kilku podstawowych zasadach: promowania stosowania bezpiecznych dla rodowiska produktw z recyklingu, takich jak papier z odzysku (bez wspierania skadowania lub spalania odpadw nadajcych si do recyklingu); stworzenia zacht do stosowania instrumentw ekonomicznych przyczyniajcych si do maksymalnego zwikszania korzyci dla rodowiska poprzez wykorzystywanie odpadu jako zasobu; zapewnienia skutecznych, proporcjonalnych i odstraszajcych sankcji za naruszenie przepisw dyrektywy w zwizku z nieprawidowym gospodarowaniem odpadami; przejrzystoci procesu tworzenia polityki i przepisw prawa dotyczcych odpadw, zgodnego z obowizujcymi krajowymi przepisami w zakresie konsultacji i zaangaowania obywateli i zainteresowanych stron; stworzenia programw zapobiegawczych, koncentrujcych si na kluczowych elementach oddziaywania na rodowisko oraz uwzgldniajcych cykl ycia produktw i materiaw; tworzenia korzystnych warunkw do zbierania selektywnego i waciwego przetwarzania bioodpadw na potrzeby produkcji bezpiecznego dla rodowiska kompostu i innych materiaw opartych na bioodpadach, w celu zmniejszania emisji gazw cieplarnianych pochodzcych ze skadowania odpadw oraz przetwarzania tych odpadw w sposb, ktry zapewnia wysoki poziom ochrony rodowiska.

3. Polski system gospodarki odpadami

Na gruncie prawa polskiego trwaj prace legislacyjne dostosowujce prawo krajowe do wymaga nowej dyrektywy ramowej. W przygotowaniu jest nowa ustawa o odpadach. Naley jednak pamita, e ustawa o odpadach jest elementem kompleksowych uregulowa z zakresu caego prawa ochrony rodowiska dotyczcego odpadw, do ktrego zaliczy trzeba: Ustaw z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony rodowiska, Ustaw z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych [27], Ustaw z dnia 11 maja 2001 r. o obowizkach przedsibiorcw w zakresie gospodarowania niektrymi odpadami oraz o opacie produktowej i opacie depozytowej [26],

17

 a take znowelizowan ustaw z dnia 13 wrzenia 1996 r. o utrzymaniu czystoci i porzdku w gminach [23], w ramach regulacji ktrej dokonano wdroenia dwch omwionych wyej dyrektyw: dyrektywy Rady 1999/31/WE i dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE. W zakresie gospodarki odpadami oprcz ww. ustaw istotne znaczenie ma take Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2014 [16], ktry zakada rozdzielenie wzrostu gospodarczego od iloci wytwarzanych odpadw, rozumiane jako denie przy wzrocie gospodarczym do staego ograniczenia iloci wytwarzanych odpadw m. in. poprzez wspieranie nowoczesnych metod i technik wydobycia i produkcji, w celu zachcenia do lepszej efektywnoci ekologicznej i zrwnowaonego wykorzystania surowcw, energii, wody i innych zasobw oraz opracowanie i wprowadzenie w ycie szerokiego zakresu instrumentw, cznie z badaniami naukowymi, przepywem technologii, instrumentami opartymi na rynku i gospodarce, opracowanie i wdroenie wskanikw efektywnoci zasobw. Wspomniany projekt ustawy transponuje omwion wyej hierarchi sposobw postpowania z odpadami na grunt prawa polskiego. Przyjmuje si, e priorytetem w gospodarce odpadami jest zapobieganie ich powstawaniu. Odzysk energii z odpadw, rozumiany jako termiczne przeksztacanie odpadw w celu odzyskania energii, ustpuje pierwszestwa ponownemu uyciu i recyklingowi, chyba e nie jest to moliwe z przyczyn technologicznych lub nie jest uzasadnione z przyczyn ekologicznych bd ekonomicznych. Zgodnie z art. 9 obowizujcej (jeszcze) ustawy o odpadach, powinny by one w pierwszej kolejnoci poddawane odzyskowi lub unieszkodliwiane w miejscu ich powstawania. Odpady, ktre nie mog by poddane odzyskowi lub unieszkodliwiane w miejscu swego powstawania, powinny by, uwzgldniajc najlepsz dostpn technik4
Przez najlepsz dostpn technik rozumie si najbardziej efektywny oraz zaawansowany poziom rozwoju technologii i metod prowadzenia danej dziaalnoci, wykorzystywany jako podstawa ustalania granicznych wielkoci emisyjnych, majcych na celu eliminowanie emisji lub, jeeli nie jest to praktycznie moliwe, ograniczanie emisji i wpywu na rodowisko jako cao, z tym e pojcie: a) technika oznacza zarwno stosowan technologi, jak i sposb, w jaki dana instalacja jest projektowana, wykonywana, eksploatowana oraz likwidowana, b) dostpne techniki oznacza techniki o takim stopniu rozwoju, ktry umoliwia ich praktyczne zastosowanie w danej dziedzinie przemysu, z uwzgldnieniem warunkw ekonomicznych i technicznych oraz rachunku kosztw inwestycyjnych i korzyci dla rodowiska, a ktre to techniki prowadzcy dan dziaalno moe pozyska, c) najlepsza technika oznacza najbardziej efektywn technik w osiganiu wysokiego oglnego poziomu ochrony rodowiska jako caoci.
4

18

lub technologi, o ktrej mowa w art. 143 ustawy Prawo ochrony rodowiska, przekazywane do najbliej pooonych miejsc, w ktrych mog by poddane odzyskowi lub unieszkodliwione. Skadowanie odpadw jest ostatecznoci stosowan jedynie wtedy, gdy nie da si ich unieszkodliwi w inny sposb. Wyznaczenie miejsca skadowania odpadw wymaga decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Organ wydajcy t decyzj moe uzaleni jej wydanie od przedstawienia przez inwestora ekspertyzy, co do moliwoci odzysku odpadw bd innego ni skadowanie ich unieszkodliwiania (art. 51.1 ust. o odpadach). Na skadowisku odpadw niebezpiecznych nie mog by skadowane odpady inne ni niebezpieczne. Natomiast art. 55 stanowi, i zakazuje si skadowania odpadw: wystpujcych w postaci ciekej, w tym odpadw zawierajcych wod w iloci powyej 95% masy cakowitej, z wyczeniem szlamw, o waciwociach wybuchowych, rcych, utleniajcych, wysoce atwopalnych lub atwopalnych, zakanych medycznych i zakanych weterynaryjnych, powstajcych w wyniku prac naukowo-badawczych, rozwojowych lub dziaalnoci dydaktycznej, ktre nie s zidentyfikowane lub s nowe i ktrych oddziaywanie na rodowisko jest nieznane, opon i ich czci, z wyczeniem opon rowerowych i opon o rednicy zewntrznej wikszej ni 1400 mm, w rdldowych wodach powierzchniowych i podziemnych, w polskich obszarach morskich. Odpady powinny by skadowane w sposb selektywny dla uniknicia szkodliwych dla rodowiska reakcji pomidzy skadnikami tych odpadw, wykorzystywa moliwo dalszego ich wykorzystania oraz rekultywacji i ponownego zagospodarowania terenu skadowiska odpadw. Dopuszcza si skadowanie okrelonych rodzajw odpadw w sposb nieselektywny (mieszanie), jeeli w wyniku takiego skadowania nie nastpi zwikszenie negatywnego oddziaywania tych odpadw na rodowisko (art. 55.4).

4. Energia z odpadw jako odnawialne rdo energii

Dyrektywa ramowa nakada obowizek dziaa majcych na celu odzysk odpadw i ich wykorzystanie jako rda energii. Europejska Agencja Ochrony rodowiska opublikowaa w roku 2008 komunikat Lepsza gospodarka odpadami komunalnymi zmniej-

19

20

szy emisje gazw cieplarnianych, w ktrym wskazaa, e w 2005 r. emisje gazw cieplarnianych pochodzcych z gospodarki odpadami stanowiy blisko 2% cakowitej emisji w Unii Europejskiej. Tadeusz Pajk podkrela, e przecitny mieszkaniec duego polskiego miasta wytwarza dziennie 1 kg odpadw komunalnych, ktrych warto opaowa przekracza 7 MJ/kg, a ktre w 95% trafiaj na skadowiska, atwo wyliczy jak duy potencja energii chemicznej zawartej w odpadach jest trwoniony, nawet, jeli uwzgldni, e w niektrych przypadkach, i to tylko na terenie nielicznych w kraju skadowisk odpadw, niewielka cz tej energii jest odzyskiwana w postaci gazu skadowiskowego. Zdecydowana wikszo jest bezpowrotnie tracona, powodujc przy tym bardzo istotne rdo emisji metanu do powietrza, ktry powoduje wielokrotnie wiksze zagroenie dla efektu cieplarnianego ni emisja CO2 [17]. Termiczne przeksztacanie odpadw moe zosta zaliczone do procesu odzysku lub unieszkodliwiania. Wan kwesti s wytyczne UE, ktre odnosz si m. in. do zakresu pozwole stanowic, i kade zezwolenie obejmujce spalanie lub wspspalanie z odzyskiem energii zawiera warunek, e odzyskiwanie energii ma si odbywa przy wysokim poziomie efektywnoci energetycznej. W projekcie ustawy z 5 stycznia 2012, wedug art. 157, ustp 2, punkt 3, termiczne przeksztacanie w celu odzysku energii staych odpadw komunalnych, w spalarniach odpadw i we wspspalarniach odpadw, ktrych efektywno energetyczna jest co najmniej rwna wartociom okrelonym w zaczniku 1 do ustawy (zacznik II dyrektywy ramowej), stanowi proces odzysku R1 Wykorzystanie gwnie jako paliwa lub innego rodka wytwarzania energii. Natomiast termiczne przeksztacanie odpadw komunalnych w spalarniach odpadw lub we wspspalarniach odpadw, ktrych efektywno jest mniejsza ni wartoci okrelone w zaczniku nr 1 do ustawy, stanowi proces unieszkodliwiania D10 Przeksztacanie termiczne na ldzie. W uzasadnieniu do projektu ustawy czytamy, e zmieniono kwalifikacj procesu termicznego przeksztacania, do kategorii odzysku lub unieszkodliwienia odpadw. Kwalifikacja ta jest uzaleniona od rodzaju spalanych odpadw oraz wykorzystywania energii powstaej w wyniku prowadzenia procesu termicznego przeksztacania odpadw poza procesem termicznego przeksztacania odpadw. W przypadku spalania odpadw komunalnych dyrektywa ramowa uzalenia ww. klasyfikacj od efektywnoci energetycznej spalarni odpadw lub wspspalarni odpadw. Zakwalifikowanie tego procesu do odzysku R1 moe nastpi zatem tylko w przypadku, gdy jest on efektywny energetycznie, zgodnie z wymaganiami zawartymi

w zaczniku II do dyrektywy, ktre to wymagania zostay transponowane w zaczniku nr 1 do projektowanej ustawy5. W ramach polityki ekologicznej pastwa zwraca si szczegln uwag na wzrost wykorzystania energii ze rde odnawialnych oraz racjonalne prowadzenie systemu gospodarki odpadami komunalnymi. Moemy powiedzie, e czenie tych dwch priorytetw dziaania jest szans na spenienie unijnych norm uzyskania energii z odpadw. Beata Kopotek wskazuje na nastpujce sposoby osignicia tego celu [14]: bezporednie spalanie w spalarni odpadw (np. zmieszane odpady komunalne, przeterminowane rodki ochrony rolin i inne odpady niebezpieczne), wytwarzanie tzw. paliwa alternatywnego (wydzielanie odpadw palnych gwnie z odpadw z sektora gospodarczego), spalanego w obiektach przemysowych (np. w cementowniach, elektrowniach, elektrociepowniach), fermentacja odpadw i spalanie wytwarzanego metanu (m. in. odpady gastronomiczne, odpady z przemysu rolno-spoywczego, odpady z rolnictwa), w tym w biogazowniach rolniczych.

Pozycja ta obejmuje obiekty przeksztacania termicznego przeznaczone wycznie do przetwarzania komunalnych odpadw staych, pod warunkiem, e ich efektywno energetyczna jest rwna lub wiksza ni: 0,60 dla dziaajcych instalacji, ktre otrzymay zezwolenie zgodnie ze stosowanymi przepisami wsplnotowymi obowizujcymi przed dniem 1 stycznia 2009 r.; 0,65 dla instalacji, ktre otrzymay zezwolenie po dniu 31 grudnia 2008 r., przy zastosowaniu nastpujcego wzoru: Efektywno energetyczna = (Ep (Ef + Ei))/(0,97 (Ew + Ef )) gdzie: Ep oznacza ilo energii produkowanej rocznie jako energia cieplna lub elektryczna. Oblicza si j przez pomnoenie iloci energii elektrycznej przez 2,6, a energii cieplnej wyprodukowanej w celach komercyjnych przez 1,1 (GJ/rok), Ef oznacza ilo energii wprowadzanej rocznie do systemu, pochodzcej ze spalania paliw biorcych udzia w wytwarzaniu pary (GJ/rok), Ew oznacza roczn ilo energii zawartej w przetwarzanych odpadach, obliczanej przy zastosowaniu dolnej wartoci opaowej odpadw (GJ/rok), Ei oznacza roczn ilo energii wprowadzanej z zewntrz z wyczeniem Ew i Ef (GJ/rok); 0,97 jest wspczynnikiem uwzgldniajcym straty energii przez popi denny i promieniowanie. Wzr ten stosowany jest zgodnie z dokumentem referencyjnym dotyczcym najlepszych dostpnych technik dla termicznego przeksztacania odpadw.
5

21

22

Autorka analizuje strumie odpadw komunalnych pod ktem ponownego wykorzystania, zakadajc, e odpady ulegajce biodegradacji stanowi ok. 4455% odpadw komunalnych; odpady palne inne ni ulegajce biodegradacji (np. tworzywa sztuczne) stanowi ok. 15% odpadw komunalnych, co oznacza e przy iloci odpadw komunalnych na poziomie 1012 mln Mg, minimum 25% masy odpadw komunalnych powinno zosta poddane przygotowaniu do ponownego uycia lub recyklingowi, natomiast kolejne 25% mogoby by wykorzystane do pozyskania energii. Pojawia si jednak pytanie, czy energi wyprodukowan w taki sposb moemy zaliczy do odnawialnych rde energii? Odpowied moemy znale w art. 158 projektowanej ustawy o odpadach, ktry stanowi, e cz energii odzyskanej z termicznego przeksztacania odpadw zawierajcych frakcje biodegradowalne moe stanowi energi z odnawialnego rda energii, jeeli s spenione warunki techniczne zakwalifikowania czci energii odzyskanej z termicznego przeksztacenia odpadw jako energii z odnawialnego rda energii, o ktrych mowa w rozporzdzeniu ministra rodowiska [21] z dnia 2 czerwca 2010 r. w sprawie szczegowych warunkw technicznych kwalifikowania czci energii odzyskanej z termicznego przeksztacania odpadw komunalnych. Rozporzdzenie to okrela m. in. rodzaje frakcji uznanych za biodegradowalne, tj. frakcj podsitow o granulacji 020 mm, odpady kuchenne pochodzenia rolinnego lub zwierzcego, ogrodowe oraz z terenw zieleni, drewno, papier lub tektur, tekstylia z wkien naturalnych, odpady wielomateriaowe, w tym odpady zwizane z utrzymaniem higieny oraz skr. Aby cz energii odzyskanej z termicznego przeksztacania odpadw komunalnych zawierajcych ww. frakcje moga by zakwalifikowana jako energia z odnawialnego rda energii, zgodnie z art. 4, musz by spenione, cznie, nastpujce warunki techniczne: spalane s zmieszane odpady komunalne zawierajce co najmniej jedn z frakcji biodegradowalnych, ktre pochodz wycznie z obszarw, gdzie s selektywnie zbierane odpady przeznaczone do innych procesw odzysku, w tym do procesw recyklingu, frakcja podsitowa stanowi cz zmieszanych odpadw komunalnych, ktre ulegaj rozkadowi tlenowemu lub beztlenowemu przy udziale mikroorganizmw, warto ryczatowa udziau energii chemicznej frakcji biodegradowalnych w energii chemicznej caej masy zmieszanych odpadw komunalnych kierowanych do termicznego przeksztacania osiga poziom 42% caoci energii odzyskanej w wyniku termicznego przeksztacenia tych odpadw, warto ta jest wartoci kwalifikujc cz energii odzyskanej z termicznego przeksztacenia zmieszanych odpadw komunalnych jako energii odzyskanej z odnawialnego rda energii,

 prowadzone s badania udziau energii chemicznej frakcji biodegradowalnych w energii chemicznej caej masy zmieszanych odpadw komunalnych kierowanych do termicznego przeksztacenia, na podstawie metodyki bada potwierdzajcych rzeczywisty udzia energii chemicznej frakcji biodegradowalnych w cakowitej energii z termicznego przeksztacania zmieszanych odpadw komunalnych, okrelonej w zaczniku do rozporzdzenia, zwane dalej badaniami, badania s wykonywane przez laboratoria akredytowane lub majce certyfikat wdroonego systemu jakoci bada bd uprawnienia do badania waciwoci fizykochemicznych, toksycznoci i ekotoksycznoci substancji i preparatw, nadane w trybie okrelonym w przepisach o substancjach i preparatach chemicznych. (Badania przeprowadza si raz na 3 lata, w tym w pierwszym roku, w ktrym miaoby nastpi zakwalifikowanie czci energii odzyskanej z termicznego przeksztacania zmieszanych odpadw komunalnych jako energii z odnawialnego rda energii), termiczne przeksztacenie zmieszanych odpadw komunalnych zawierajcych frakcje biodegradowalne odbywa si zgodnie z warunkami okrelonymi w przepisach dotyczcych termicznego przeksztacania odpadw, w szczeglnoci w zakresie emisji zanieczyszcze do powietrza, prowadzona jest wiarygodna dokumentacja dotyczca iloci i jakoci odpadw dostarczonych do procesu termicznego przeksztacania odpadw w postaci ewidencji odpadw oraz wynikw bada. Rozporzdzenie zawiera take zacznik okrelajcy metodyk przeprowadzanych bada pozwalajc na ustalenie udziau w odpadach frakcji biodegradowalnych. W projekcie ustawy o odpadach zaproponowano take zmiany do wspomnianego rozporzdzenia ministra rodowiska, gdy art. 44, ust. 8 ustawy o odpadach w obowizujcym brzmieniu ogranicza zakres ww. rozporzdzenia wycznie do spalania odpadw komunalnych w spalarniach odpadw. Zaproponowana zmiana ma na celu umoliwienie rozszerzenia zakresu ww. rozporzdzenia rwnie o odpady inne ni odpady komunalne, ktre zawieraj frakcje biodegradowalne. Naley podkreli, e energia pochodzca ze spalania odpadw stanowicych biomas, w rozumieniu przepisw wydanych na podstawie art. 9a, ust. 9 ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne [24] moe w caoci zosta uznana za energi z odnawialnego rda energii, dzieje si to na podstawie przepisw rozporzdzenia ministra gospodarki [20] z dnia 14 sierpnia 2008 r. w sprawie szczegowego zakresu obowizkw uzyskania i przedstawienia do umorzenia wiadectw pochodzenia, uiszczenia opaty zastpczej, zakupu energii elektrycznej i ciepa wytworzonych w odnawialnych rdach energii oraz obowizku potwierdzania danych dotyczcych iloci energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym rdle energii.

23

Podsumowanie
Racjonalne prowadzenie systemu gospodarki odpadami, zgodnie z omwion hierarchi, umoliwi ograniczenie skadowania odpadw, w szczeglnoci odpadw ulegajcych biodegradacji, oraz ograniczenie zmian klimatu powodowanych przez gospodark odpadami. Istnieje take moliwo zwikszenia udziau w bilansie energetycznym kraju energii ze rde odnawialnych poprzez zastpowanie energii ze spalania paliw kopalnych energi z termicznego przeksztacania odpadw. W zachodnich krajach Unii Europejskiej i w Skandynawii od lat stosuje si efektywne technologie odzysku energii z odpadw komunalnych, co pozwala z dwch ton odpadw komunalnych uzyska energi przewyszajc energetycznie rwnowarto 1 tony wgla. Na przykad w Szwecji na cele produkcji energii cieplnej i elektrycznej spala si ok. 50% odpadw komunalnych, ktre sortowane s u rda, czyli w gospodarstwach domowych. Wikszo pozostaych odpadw (45%) poddawana jest recyklingowi, gwnie metal, szko, plastik, papier i frakcja biologiczna [22]. Dostosowujc si do wytycznych dyrektywy i aby przybliy si do celu, jakim jest europejskie spoeczestwo recyklingu o wysokiej wydajnoci zasobw, naley przyj wszelkie niezbdne rodki suce (art. 11, ustp 2 dyrektywy ramowej): zwikszeniu wagowo do minimum 50% do roku 2020 przygotowania do ponownego uycia i recyklingu materiaw odpadowych, przynajmniej takich, jak papier, metal, plastik i szko z gospodarstw domowych (w miar moliwoci take innego pochodzenia, pod warunkiem, e te strumienie odpadw s podobne do odpadw z gospodarstw domowych), zwikszeniu wagowo do minimum 70% do 2020 r. przygotowania do ponownego uycia, recyklingu i innych sposobw odzyskiwania materiaw, w tym wypeniania wyrobisk, gdzie odpady zastpuj inne materiay, w odniesieniu do innych ni niebezpieczne odpadw budowlanych i rozbirkowych. Unia Europejska nakada na Polsk obowizek zmniejszenia iloci odpadw biodegradowalnych gromadzonych na skadowiskach, ktre powinno by osigane poprzez stosowanie metod recyklingu, kompostowania, produkcji biogazu oraz wprowadzania innych dziaa, ktre zmierzaj do odzysku materiaw i energii. Niewykorzystywanie odpadw pochodzenia rolinnego i zwierzcego jako rda energii odnawialnej, szczeglnie przy zastpowaniu paliw kopalnych, spowalnia proces osignicia limitw wykorzystania energii odnawialnej przez Polsk.

24

Istniejce kompleksy gospodarki odpadami w gminach nie s wystarczajce. Szans daje wybudowanie instalacji do termicznego przeksztacania odpadw, cho bardzo kosztowne, jest to w duszej perspektywie na pewno korzystniejsze dla rodowiska, gdy pozwala na wykorzystanie energii zawartej w odpadach oraz zmniejsza zapotrzebowanie na skadowiska. Taka inwestycja moe przybliy gmin do osignicia niezalenoci. Dyrektywa ramowa podkrela, e aby umoliwi UE, jako caoci, osignicie samowystarczalnoci w zakresie unieszkodliwiania odpadw i odzysku zmieszanych odpadw komunalnych zebranych z gospodarstw domowych i uatwi pastwom czonkowskim stopniowe osiganie tego celu indywidualnie, konieczne jest stworzenie sieci wsppracy w zakresie instalacji unieszkodliwiania odpadw i instalacji do odzysku zmieszanych odpadw komunalnych zebranych z gospodarstw domowych, przy uwzgldnieniu warunkw geograficznych oraz potrzeby stosowania specjalistycznych instalacji dla niektrych rodzajw odpadw. Termiczne przeksztacanie odpadw komunalnych jest jedn z moliwoci, ktra daje Polsce szans na spenienie unijnych norm.

LITERATURA
[1] Banasiski C. (red.), Harmonizacja prawa polskiego w zakresie przepisw dotyczcych samorzdu terytorialnego, UKIE, Warszawa 2001. [2] Dyrektywa 2004/12/WE PE i Rady z dnia 11.02.2004 r. zmieniajca dyrektyw 94/62/WE w sprawie opakowa i odpadw opakowaniowych. [3] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 1999/31/WE z 26 kwietnia 1999 r. w sprawie skadowania odpadw, DzUrz WE L 182 z 16.07.1999, ze zm. [4] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/76/WE z dnia 4 grudnia 2000 r. w sprawie spalania odpadw, DzUrz WE L 332 z 28.12.2000 ze zm. [5] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2002/96/WE z dnia 27 stycznia 2003 r. w sprawie zuytego sprztu elektrycznego i elektronicznego (WEEE), DzUrz WE L 37 z 13.02.2003, ze zm. [6] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadw oraz uchylajca niektre dyrektywy, DzUrz UE L 312 z 22.11.2008, ze zm. [7] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 94/62/WE z 20 grudnia 1994 r. w sprawie opakowa i odpadw opakowaniowych, DzUrz WE L 365 z 31.12.1994 ze zm. [8] Dyrektywa PE i Rady 2006/66/WE z dnia 6.09.2006 r. w sprawie baterii i akumulatorw oraz zuytych baterii i akumulatorw oraz uchylajca dyrektyw 91/157/EWG, DzUrz WE L 266 z 26.09.2006, ze zm. [9] Environment 2010, Our Future, Our Choice 6th EU Environment Action Programme, European Communities, 24.1.2001, Brussels.

25

26

[10] Grski M., Aktualne regulacje prawne w zakresie ochrony rodowiska, Pozna 2009. [11] Grski M., Gospodarowanie odpadami w wietle wymaga prawa wsplnotowego i polskiego prawa wewntrznego, Pozna 2005. [12] Grski M. (red.), Prawo ochrony rodowiska, Warszawa 2009. [13] Jerzmaski J. (red.), Ustawa o odpadach. Komentarz, Centrum Prawa Ekologicznego, Wrocaw 2002. [14] Kopotek B. B., Odpady a zapewnienie bezpieczestwa energetycznego pastwa, Odpady i rodowisko 2010, nr 4 (64). [15] Korzeniowski P., Zasady oglne prawa ochrony rodowiska, [w:] M. Grski (red.), Prawo ochrony rodowiska, Warszawa 2009. [16] Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2014, uchwalony przez Rad Ministrw dnia 24 grudnia 2010 r. Uchwaa nr 217 z 2010, MP, 2010, nr 101, poz. 1183. [17] Pajk T., Zakad termicznego przeksztacania odpadw komunalnych, jako rdo uytecznej i zielonej energii dla wytwrcw odpadw, Krakw 2009. [18] Projekt ustawy o odpadach z 05.01.2012 r. dostpny na http://www.mos.gov.pl. [19] Rakoczy B., Wierzbowski B., Podstawy prawa ochrony rodowiska, Warszawa 2004. [20] Rozporzdzenie Ministra Gospodarki z dnia 14 sierpnia 2008 r. w sprawie szczegowego zakresu obowizkw uzyskania i przedstawienia do umorzenia wiadectw pochodzenia, uiszczenia opaty zastpczej, zakupu energii elektrycznej i ciepa wytworzonych w odnawialnych rdach energii oraz obowizku potwierdzania danych dotyczcych iloci energii elektrycznej wytworzonej w odnawialnym rdle energii, DzU z 2008, nr 156, poz. 969, ze zm. [21] Rozporzdzenie Ministra rodowiska z dnia 2 czerwca 2010 r. w sprawie szczegowych warunkw technicznych kwalifikowania czci energii odzyskanej z termicznego przeksztacania odpadw komunalnych, DzU z 2010, nr 117, poz. 788. [22] Serzysko A., Gospodarowanie odpadami w Szwecji wnioski dla Polski, Odpady i rodowisko 2010, nr 2 (62). [23] Ustawa z dnia 13 wrzenia 1996 r. o utrzymaniu czystoci i porzdku w gminach. Tekst jednolity DzU z 2005, nr 236, poz. 2008, ze zm. (ostatnia znaczca nowelizacja z 2011 r., nr 152, poz. 897). [24] Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne, DzU z 2006, nr 89, poz. 625, ze zm. [25] Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony rodowiska. Tekst jednolity: z dnia 23 stycznia 2008 r., DzU z 2001, nr 25, poz. 150. [26] Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowizkach przedsibiorcw w zakresie gospodarowania niektrymi odpadami oraz o opacie produktowej i opacie depozytowej. Tekst jednolity DzU z 2007, nr 90, poz. 607, ze zm. [27] Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych, DzU z 2001, nr 63, poz. 638, ze zm. [28] Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o zapobieganiu szkodom w rodowisku i ich naprawie, DzU z 2007, nr 75, poz. 493, ze zm.

Cz II

Uwarunkowania techniczne gospodarki odpadami Uwarunkowania

Wstp
Wraz z rozwojem cywilizacji wzrasta ilo produkowanych odpadw. Najstarsz metod ich unieszkodliwiania jest deponowanie na skadowiskach. Zdeponowane odpady komunalne podlegaj dugotrwaym przemianom o zoonym charakterze, wrd ktrych mona wyrni procesy fizyczne, chemiczne oraz biologiczne. Skadowisko odpadw komunalnych jest traktowane jako olbrzymi bioreaktor heterogeniczny, w ktrym wystpuj trzy stany skupienia: stay odpady, cieky odcieki oraz gazowy biogaz. Deponowanie odpadw na skadowiskach jest gwn metod unieszkodliwiania odpadw komunalnych w Polsce. Kocowym produktem rozkadu materii organicznej zawartej w odpadach jest biogaz, w skad ktrego wchodz dwutlenek wgla oraz metan. Wedug polskiego ustawodawstwa gaz skadowiskowy jest zaliczany do rde energii odnawialnej. Ze wzgldu na wysok warto opaow metanu, powstajcy biogaz moe by przez pewien czas wykorzystywany do produkcji energii. Po tym okresie nastpuje powolna emisja biogazu o maej zawartoci metanu, ktra moe trwa nawet przez kilkadziesit lat, stanowic zagroenie dla rodowiska. Przyspieszenie procesw produkcji biogazu z odpadw mona uzyska poprzez recyrkulacj odciekw. Stosowanie jej jest szczeglnie wskazane podczas wykorzystywania biogazu do produkcji energii. Gdy produkowanego biogazu nie bdzie mona wykorzysta do wytwarzania energii ze wzgldw ekonomicznych, powoln emisj metanu do rodowiska mona ograniczy przez zastosowanie biofiltra lub aerobowej stabilizacji odpadw. W pracy przedstawiono opis procesw zachodzcych w odpadach, jak rwnie opis metod zagospodarowania biogazu i przyspieszenia wspomnianych procesw. Zawiera ona ponadto opis skadowisk odpadw komunalnych w wojewdztwie dzkim i sugestie rozwiza dla poszczeglnych obiektw tego typu.

27

1. Opis procesw zachodzcych w odpadach

Skadowiska odpadw komunalnych stanowi due zagroenie dla rodowiska poprzez emisj zanieczyszcze. Najwiksze zagroenie zwizane jest z materi organiczn zawart w odpadach komunalnych. Wedug Krajowego Planu Gospodarki Odpadami 2010 [21] a 47% odpadw komunalnych stanowi odpady ulegajce biodegradacji. Do odpadw takich nale papier i tektura, tekstylia, odpady zielone oraz odpady kuchenne. Odpady ulegajce biodegradacji mona podzieli na odpady atwo (odpady kuchenne), rednio (odpady zielone) oraz trudno biodegradowalne (tekstylia, papier i tektura). Poowiczny czas rozkadu odpadw atwo biodegradowalnych wynosi 1 rok, rednio degradowanych 5 lat, trudno biodegradowalnych za 15 lat [14].

28

Rys. 1. Rozkad zwizkw organicznych w warunkach anaerobowych [39]

We wszystkich skadowiskach odpadw komunalnych w Polsce rozkad materii organicznej zawartej w odpadach przebiega w warunkach anaerobowych (fermentacja metanowa). W roku 2008 wytworzono w Polsce 12,2 Tg odpadw komunalnych, przy czym gwn metod ich unieszkodliwiania byo deponowanie na skadowiskach (96,4%). Liczba czynnych skadowisk odpadw komunalnych w Polsce w roku 2008 sigaa 879 [10]. Na rys. 1 przedstawiono etapy rozkadu zwizkw organicznych (odpadw ulegajcych biodegradacji) zawartych w odpadach komunalnych. Rozkad materii organicznej w warunkach anaerobowych przebiega w czterech etapach: hydrolizy, kwasogenezy, octanogenezy oraz metanogenezy. W fazie hydrolizy nastpuje rozkad spolimeryzowanych, w wikszoci nierozpuszczalnych zwizkw organicznych przez enzymy odpowiednich szczepw bakterii hydrolizujcych w rozpuszczalne monomery i dimery. Rozkad tych wieloczsteczkowych zwizkw obywa si poprzez enzymy wydzielone pozakomrkowo przez komrki lub w bezporednim kontakcie z substratem [22]. W etapie II, zwanym kwasogenez, fakultatywne bakterie rozkadaj rozpuszczone w wodzie zwizki do krtkoacuchowych kwasw tuszczowych, alkoholi, aldehydw, dwutlenku wgla oraz wodoru. Lotne kwasy tuszczowe (LKT) oraz alkohole stanowi okoo 76% zwizkw powstaych z produktw po hydrolizie, wodr i dwutlenek wgla 4% a octany 20% [27]. Trzecim etapem jest octanogeneza, odpowiednie grupy bakterii rozkadaj w nim wysze kwasy organiczne do kwasu octowego, dwutlenku wgla i wodoru. Etap IV rozkadu materii organicznej w warunkach anaerobowych jest nazywany metanogenez. W fazie tej bakterie metanogenne wytwarzaj metan z kwasu octowego, H2, CO2, mrwczanu, metanolu, metyloaminy i siarczku dimetylowego [16]. W fazie metanogenej 70% metanu powstaje na skutek redukcji octanw [19]. Etapy I i II nazywane s fermentacj kwan, a etapy III oraz IV fermentacj metanow. Na przebieg procesu fermentacji metanowej maj wpyw odczyn pH, substancje poddawane procesowi fermentacji metanowej, zwizki toksyczne oraz temperatura. Porednim produktem rozkadu materii organicznej do dwutlenku wgla oraz metanu s odcieki. Skad odciekw jest zmienny w czasie i zaley od procesw, jakie zachodz w odpadach. Zmiany skadu odciekw podczas rozkadu materii organicznej w odpadach komunalnych przedstawiono na rys. 2. W pierwszej fazie tlenowej mona zaobserwowa wzrost stenia LKT, BZT5 (biochemiczne zapotrzebowanie na tlen) oraz stenia Fe i Zn w odciekach, co jest zwizane z etapem hydrolizy zwizkw organicznych zawartych w odpadach. Najwiksze wartoci LKT, BZT5 oraz stenia Fe, Zn w odciekach wystpuje w drugiej fazie, zwanej kwan. W fazie tej warto pH osiga najmniejsze wartoci, a LKT i BZT5 najwiksze, co jest zwizane z intensywn produkcj kwasw tuszczowych.

29

Rys. 2. Zmiany skadu odciekw z anaerobowego skadowiska odpadw komunalnych [28]

30

Rys. 3. Zmiany watoci ChZT w czasie z trzech skadowisk odpadw [39]

W kolejnej fazie fermentacji metanowej niestabilnej mona zaobserwowa zmniejszanie si wartoci LKT, BZT5 oraz stenia Fe, Zn w odciekach. W fazie tej obnienie wskanika BZT5 i LKT zachodzi w wyniku zuywania octanw przez bakterie metanogenne. W czwartej fazie fermentacji metanowej stabilnej mona zaobserwowa stabilizacj zmian tych wskanikw odciekw. Na rys. 3 przedstawiono zmiany wskanika ChZT (chemiczne zapotrzebowanie na tlen) w czasie. Punktami zaznaczono zmiany wskanika ChZT z trzech skadowisk odpadw komunalnych. Liniami przerywanymi oznaczono prognozowane zmiany wskanika ChZT, pogrubion lini za dopuszczaln warto wskanika ChZT w odciekach, jaka moe by wprowadzana do ziemi. Dla niektrych skadowisk warto wskanika ChZT moe osign poziom akceptowany po 50 latach od zamknicia skadowiska, a w niektrych przypadkach dopiero po 200 latach. Kocowymi produktami rozkadu materii organicznej zawartej w odpadach s metan i dwutlenek wgla. Skad biogazu powstajcego na skadowisku odpadw komunalnych jest zaleny od procesw zachodzcych w odpadach. Zmiany skadu gazu ze skadowiska omawianego typu przedstawiono na rys. 4. Pierwsza faza (tlenowa) trwa tylko

N2

CH4

CO2

O2 H2

Rys. 4. Skad gazu ze skadowiska odpadw z upywem czasu [32]

31

przez 2 tygodnie, co jest spowodowane szybkim zuyciem tlenu zawartego w przestrzeniach pomidzy odpadami. W fazie tej stenie tlenu spada do zera oraz wzrasta stenie dwutlenku wgla. Nastpnie w odpadach rozpoczyna si faza beztlenowa, w ktrej mona wyrni fazy kwan, metanow niestabiln oraz metanow stabiln. Faza kwana trwa okoo 2 miesicy. Rozpoczyna si w niej produkcja wodoru, nastpuje dalszy wzrost stenia dwutlenku wgla oraz zmniejszanie stenia azotu w gazie wylotowym ze skadowiska. W fazie metanowej niestabilnej mona zaobserwowa zanik stenia wodoru oraz azotu w biogazie, a pojawia si produkcja metanu. W fazie tej nastpuje rwnie zmniejszenie stenia dwutlenku wgla. W kolejnej fazie, zwanej metanow stabiln, stenie CH4 i CO2 w biogazie utrzymuje si na staym poziomie (45% CO2 i 55% CH4). W powstajcym biogazie ze skadowiska oprcz metanu i dwutlenku wgla wystpuj liczne zwizki ladowe, do ktrych mona zaliczy: benzen, toluen, siarkowodr, amoniak, aceton, etan, aldehyd octowy oraz zwizki chloroorganiczne [32].

32

Rys. 5. Zmiana iloci powstajcego gazu skadowiskowego z odpadw staych w czasie [39]

Oprcz zmian skadu biogazu produkowanego z odpadw zmienia si rwnie jego ilo. Na rys. 5 przedstawiono zmiany szybkoci produkcji biogazu w zalenoci od czasu dla wybranego skadowiska. Powierzchni zakreskowan oznaczono obszar, w ktrym powstajcy biogaz mona teoretycznie wykorzysta do produkcji energii. Po okresie 45 lat da si nadal zaobserwowa powoln produkcj biogazu ze skadowiska, co jest spowodowane wolnym rozkadem trudno biodegradowalnych odpadw, takich jak papier i tekstylia.

2. Efekt cieplarniany oraz waciwoci metanu

Wskanik GWP (Global Warming Potential), okrelajcy wpyw poszczeglnych zwizkw na efekt cieplarniany, dla dwutlenku wgla jest rwny 1, a dla metanu wynosi 21. Wysza warto wskanika GWP dla metanu spowodowana jest silniejsz absorpcj promieniowania podczerwonego, a take tym, e produkty rozkadu CH4 w troposferze, wskutek reakcji z rodnikami hydroksylowymi, daj rwnie gazy cieplarniane. Roczna emisja metanu ze wszystkich rde na wiecie szacowana jest na ok. 500 600 Tg, z czego ok. 200 Tg pochodzi ze rde naturalnych [8]. Do trzech najwikszych rde antropogenicznej emisji metanu zalicza si hodowl zwierzt (85 Tg), upraw ryu (60 Tg) oraz skadowiska odpadw (od 40 do 60 Tg) [23]. Do pozytywnych waciwoci metanu zalicza si jego warto opaow (18,3 MJ/m3 przy zawartoci metanu w biogazie 50%), dziki czemu metan moe by wykorzystywany do produkcji energii poprzez spalenie. Podczas pracy z metanem naley uwaa na jego waciwoci wybuchowe. Dolna granica wybuchowoci dla metanu wynosi 5%, grna 15% [32].

3. Symulacja skadowisk w lizymetrach

W celu optymalizacji procesw oraz lepszego zrozumienia procesw zachodzcych w skadowiskach wykonuje si symulacje dowiadczalne w specjalnie zaprojektowanych bioreaktorach zwanych rwnie lizymetrami. Lizymetry, czy te bioreaktory, zbudowane s z pojemnikw, ktre s zaadowywane odpadami, a nastpnie szczelnie zamykane pokrywami. Pokrywy s wyposaone w system przyczy, dziki ktrym moemy odbiera powstajcy biogaz, jak rwnie recyrkulowa odcieki. W lizymetrach bada si zarwno wpyw parametrw operacyjnych (np. recyrkulacja odciekw), jak i wpyw skadu

33

odpadw, wprowadzanych dodatkowo do lizymetrw zwizkw, na procesy zachodzce w odpadach. Lizymetry s rwnie wykorzystywane do symulacji pracy biofiltrw, w ktrych nastpuje utlenianie metanu do dwutlenku wgla. Interesujce jest, e w lizymetrach mona eksperymentalnie zasymulowa prac skadowiska odpadw i uzyska podobne przebiegi zmian stenia i skadu odciekw oraz biogazu jak na rzeczywistym skadowisku [17] [18], a ponadto mona przebada wpyw recyrkulacji odciekw i napowietrzania odpadw na intensyfikacj procesw rozkadu materii organicznej w skadowiskach.

procesw 4. Metody przyspieszania procesw na skadowiskach

4.1. Recyrkulacja odciekw Rozkad materii organicznej zawartej w odpadach jest prowadzony przez mikroorganizmy, dla ktrych zawarto wody w odpadach jest wanym czynnikiem rodowiskowym. rednia zawarto wilgoci w odpadach wynosi w przyblieniu 30%. Wedug rnych autorw optymalna zawarto wilgoci w odpadach powinna by w zakresie od 50 do 70%. Zbyt dua zawarto wilgoci w odpadach nie jest wskazana, ze wzgldu na du pojemno ciepln, co moe wywoywa obnienie temperatury wewntrz odpadw,

Rys. 6. Skadowisko odpadw komunalnych wyposaonych w system recyrkulacji odciekw 1 zbiornik na odcieki, 2 i 3 pompy odciekw, 4 system drenau umoliwiajcy odbir odciekw, 5 system drenau umoliwiajcy rozprowadzanie odciekw, 6 perforowane rury do odbioru powstajcego biogazu, 7 kogenerator (opracowanie wasne)

34

a tym samym zmniejszy szybko produkcji biogazu [32]. Zawarto wilgoci poniej 30% inhibituje proces produkcji metanu, a poniej 15% wrcz zatrzymuje proces fermentacji. Zwikszenie zawartoci wilgoci w odpadach mona uzyska poprzez system recyrkulacji odciekw. System ten skada si z czterech podstawowych elementw: systemu nawadniania, odbioru powstajcych odciekw, ukadu pomp oraz zbiornika. Przykadowe skadowisko zawierajce ukad recyrkulacji odciekw przedstawiono na rys. 6. System rozprowadzania odciekw w odpadach moe by zrealizowany poprzez ukad pionowych lub poziomych perforowanych rur umieszczonych w grnej czci skadowiska. Oprcz wymienionych dwch ukadw stosowane jest take rozdeszczowanie odciekw na powierzchni skadowiska. Wybr ukadu do recyrkulacji odciekw jest zwizany z waciwociami hydraulicznymi odpadw. Ukady poziomego i pionowego systemu rozprowadzania odciekw przedstawiono na rys. 7 i 8. W systemie nawadniania odpadw, oprcz odciekw stosowana jest rwnie woda, odcieki z procesw przemysowych oraz osad ciekowy z anaerobowej komory fermentacyjnej. System obioru odciekw powstajcych w skadowisku umieszczany jest na dnie skadowiska i zbudowany z poziomych perforowanych rur, umieszczonych w warstwie przepuszczajcej faz ciek. System pomp ma zapewni odsysanie i wtaczanie okrelonej iloci odciekw do skadowiska.

Rys. 7. Ukad poziomego rozprowadzania odciekw [2]

35

36

Pohland (1975) jako pierwszy zbada pozytywny wpyw dodawania wody do odpadw i recyrkulacji odciekw na zwikszenie efektywnoci produkcji biogazu [30]. Recyrkulacja odciekw jest czstym rozwizaniem stosowana na caym wiecie, rwnie w Polsce. Do gwnych zalet stosowania recyrkulacji naley zaliczy zintensyfikowanie procesw zachodzcych w odpadach, a co za tym idzie zwikszenie szybkoci produkcji biogazu oraz skrcenie dugotrwaego niekorzystnego oddziaywania na rodowisko po zamkniciu skadowiska. Zwikszenie wilgotnoci odpadw powoduje rwnie przepyw odciekw przez mas odpadw. Wywoany przepyw odciekw przez odpady powoduje dystrybucj poywek i enzymw, buforowanie pH, rozcieczanie skadnikw inhibitujcych produkcj metanu oraz rwnomierne rozprowadzanie mikroorganiRys. 8. Ukad pionowego rozprowadzania odciekw [2] zmw wewntrz odpadw [38]. Recyrkulacja odciekw powoduje rwnie zwikszenie odparowywania wody z odciekw oraz zmniejszenie adunku zanieczyszcze w odciekach. Gdy skadowisko ma kilka kwater, odcieki z kwatery, ktra jest w fazie eksploatacji, s kierowane na kwater zamknit. Natomiast odcieki z kwatery zamknitej s kierowane na kwater eksploatowan w celu rozcieczenia wysokiego adunku materii organicznej w odciekach oraz zapocztkowania wytwarzania biogazu.

Do kolejnych zalet recyrkulacji odciekw naley zaliczy przyspieszone osiadanie bryy odpadw. Szybszy przebieg tego procesu powoduje, e zaoona po pewnym czasie warstwa wierzchnia na skadowisku jest naraona na mniejsze ryzyko uszkodzenia. Dobre wyniki recyrkulacji odciekw otrzymuje si wtedy, gdy wilgotno odpadw w rnych miejscach skadowiska jest taka sama. Aby mona byo recyrkulowa odcieki, skadowisko odpadw komunalnych powinno dysponowa systemem uszczelnienia, systemem odbioru odciekw oraz systemem odgazowania. Dodatkowo powinno zawiera tyle nierozoonej materii organicznej, aby z powstaego biogazu mona byo produkowa energi [34]. odpadw 4.2. Napowietrzanie odpadw Bardzo wan metod intensyfikujc procesy rozkadowe zachodzce w odpadach jest napowietrzanie. Wprowadzanie powietrza do odpadw powoduje uaktywnienie mikroorganizmw aerobowych, ktre szybciej rozkadaj materi organiczn zawart w odpadach ni mikroorganizmy anaerobowe. Podczas napowietrzania odpadw wane jest rwnie utrzymywanie wilgoci na odpowiednim poziomie. Schemat skadowiska napowietrzanego przedstawiono na rys. 9.

Rys. 9. Skadowisko odpadw komunalnych wyposaone w system napowietrzania i recyrkulacji odciekw 1 zbiornik na odcieki, 2 i 3 pompy odciekw, 4 system drenau umoliwiajcy odbir odciekw, 5 perforowane rury do odbioru powstajcego gazu, 6 perforowane rury do wprowadzania powietrza w odpady, 7 system drenau umoliwiajcy rozprowadzanie odciekw, 8 pompa odsysajca na skadowisku powstajcy gaz, 9 biofiltr, 10 wentylator wtaczajcy powietrze do odpadw (opracowanie wasne)

37

38

Optymalna zawarto wilgoci w odpadach podczas ich napowietrzania wynosi od 45 do 65%. Gdy wilgotno odpadw spada poniej 15% nastpuje zatrzymanie procesw biologicznych. Wilgotno powyej 60% prowadzi do powstawania stref beztlenowych ze wzgldu na utrudniony przepyw powietrza oraz utrudnion dyfuzj tlenu [3]. Aby zachodziy procesy aerobowe stenie tlenu nie moe by nisze od 5% objtoci. Optymalne warunki do rozkadu materii organicznej przez mikroorganizmy aerobowe powstaj wtedy, gdy stenie O2 jest wysze ni 10% objtoci [37]. System napowietrzania moe by realizowany przez pionowe lub poziome umieszczenie w skadowisku perforowanych rur. Poziomy system napowietrzania jest stosowany na skadowiskach, ktre s w trakcie eksploatacji. Wtaczanie powietrza do zamknitego skadowiska dokonuje si poprzez pionowy system napowietrzania [9]. Powietrze wprowadzone do odpadw poprzez system perforowanych rur jest rozprowadzane w wyniku konwekcji i dyspersji [13]. Podczas rozpoczynania napowietrzania istnieje moliwo powstania mieszaniny wybuchowej metanu z powietrzem. Napowietrzanie odpadw powoduje znaczn redukcj adunku zanieczyszcze w odciekach, przyspieszenie osiadania bryy odpadw, ograniczenie emisji metanu do atmosfery oraz odparowanie duych iloci wody zwizane ze wzrostem temperatury wewntrz skadowiska. Wzrost temperatury wewntrz masy odpadw wpywa na redukcj drobnoustrojw patogennych. W warunkach aerobowych produkowana jest take mniejsza ilo odorw ni w warunkach anaerobowych. Cech charakterystyczn procesw aerobowych, oprcz duej szybkoci rozkadu materii organicznej, jest rwnie wydzielanie znacznych iloci ciepa. Temperatura podczas aerobowego rozkadu materii organicznej jest wysza ni w warunkach anaerobowych. Optymalna temperatura dla procesw aerobowych wynosi od 50 do 60C [37]. Gdy temperatura jest mniejsza od 20C mikroorganizmy namnaaj si znacznie wolniej i szybko procesw rozkadu materii jest bardzo niska. Natomiast gdy temperatura wzrasta powyej 60C, nastpuje inhibicja procesu rozkadu materii organicznej przez mikroorganizmy. Podczas napowietrzania odpadw bardzo wane jest kontrolowanie temperatury, gdy nadmierne podgrzanie odpadw moe doprowadzi do poaru. Napowietrzanie odpadw moe by stosowane w skadowiskach aerobowych, semiaerobowych, hybrydowych oraz podczas aerobowej stabilizacji odpadw. Koncepcja aerobowego skadowiska odpadw polega na wtaczaniu do skadowiska od chwili zapenienia kwatery do momentu rozoenia biodegradowalnej frakcji organicznej zawartej w odpadach. Skadowisko jest napowietrzane przez okres od 2 do 4 lat [3]. Podczas na-

powietrzania skadowiska aerobowego zapotrzebowanie na energi jest 12 razy wiksze ni w skadowisku anaerobowym. Oszczdno kosztw na skadowisku aerobowym, w porwnaniu z anaerobowym, zwizana jest z krtkim monitoringiem skadowiska po jego zamkniciu [36]. Kolejnym rodzajem jest skadowisko semi-aerobowe, w ktrym wtaczanie powietrza do odpadw odbywa si przez samoczynne zasysanie powietrza ze wzgldu na rnice temperatur w odpadach i powietrzu [11]. Taki sposb napowietrzania moe by stosowany do odpadw o maej gstoci, dziki czemu uatwiona jest dyfuzja powietrza do odpadw. Na skadowiskach hybrydowych dochodzi do poczenia aerobowych i anaerobowych procesw zachodzcych w odpadach. Do skadowiska takiego powietrze jest wtaczane cyklicznie przez krtki okres [26]. W warunkach aerobowych rozkadane s lotne kwasy organiczne, ktre w pocztkowej fazie na skadowisku anaerobowym inhibituj produkcj metanu. Wprowadzenie powietrza do odpadw powoduje rwnie wzrost temperatury wewntrz skadowiska, co przyspiesza procesy anaerobowe. Powietrze wtaczane jest do grnej czci skadowiska, natomiast biogaz jest odbierany z dolnych czci skadowiska. Napowietrzanie, podobnie jak i odbir biogazu, odbywa si za pomoc poziomego drenau [12]. W ostatnich latach powstao kilka aplikacji dotyczcych aerobowej stabilizacji starych skadowisk odpadw. Mona tutaj wymieni system Biopuster, Aeroflott i Airflow [37]. System napowietrzania Biopuster charakteryzuje si impulsowym wtaczaniem powietrza do odpadw pod cinieniem 6 bar, za pomoc lanc o dugoci od 2 do 4 metrw. Aplikacja Biopuster oprcz stabilizacji starych skadowisk jest wykorzystywana do usuwania odorw z odpadw oraz mechaniczno-biologicznej obrbki odpadw przed umieszczeniem ich na skadowisku. Po zakoczeniu napowietrzania system Biopuster moe by ponowie wykorzystany na innym skadowisku. Dodatkowo, dla poprawy wydajnoci zachodzcych procesw, system BioPuster moe zamiast powietrza wprowadza sam tlen. W systemach Aeroflott i Airflow napowietrzanie odpadw odbywa si przy zastosowaniu niskiego nadcinienia. Powstajcy w odpadach gaz jest odbierany poprzez studnie odgazowujce, w ktrych panuje podcinienie. Szybko odsysania gazu ze skadowiska jest przynajmniej o 30% wiksza ni szybko napowietrzania, co ma na celu uniknicie migracji gazu do atmosfery [37]. W ukadzie odsysania biogazu ze skadowiska moe zosta zainstalowany biofiltr, dla usunicia resztkowych zanieczyszcze. Schemat systemu Airflow przedstawiono na rys. 10.

39

Rys. 10. Pionowy system napowietrzania odpadw [31]

Najbardziej uzasadnione jest zastosowanie aerobowej stabilizacji starych skadowisk odpadw komunalnych. Taka stabilizacja redukuje powoln emisj biogazu, ktra moe trwa przez okres kilkudziesiciu lat. Szczeglnie uzasadnione jest zastosowanie aerobowej stabilizacji dla skadowisk niemajcych systemu uszczelnienia dna skadowiska od ziemi. Brak uszczelnienia powoduje dugotrwa emisj zanieczyszcze zawartych w odciekach do ziemi i wody.

5. Opis systemu odgazowywania

Skadowiska odpadw komunalnych mog by odgazowywane aktywnie lub pasywnie. Odgazowywanie pasywne polega na wypywie gazu przez studnie odgazowujce w wyniku nadcinienia panujcego w skadowisku. Natomiast odgazowanie aktywne polega na wytworzeniu podcinienia (okoo 10 kPa) w instalacji odsysajcej gaz ze skadowiska. Odgazowywanie skadowiska jest wykonywane przez perforowane rury umieszczone w bryle skadowiska. Systemy odgazowywania mona podzieli na pionowe i poziome, ze wzgldu na sposb poenia rur perforowanych w skadowisku.

40

Gdy podczas odgazowania stosuje si aktywny system, mona uzyska 50% potencjalnej szybkoci produkcji biogazu, przy pasywnym za systemie jedynie 25%. Na rys. 11 przedstawiono potencjaln szybko produkcji biogazu oraz szybko odbioru biogazu, przy zastosowaniu aktywnego i pasywnego systemu odgazowywania.

Rys. 11. Zmiany produkcji biogazu ze skadowiska odpadw komunalnych w Bartochowie przy zastosowaniu aktywnego i pasywnego systemu odgazowywania

Poczenie studni w systemie aktywnego odgazowywania ze stacj zbiorcz moe by dokonane przez kolektor zbiorczy, jak rwnie przez kolektor indywidualny. W tym pierwszym przypadku chodzi o czenie poszczeglnych studni odgazowujcych z gwnymi przewodami, ktre doprowadzaj biogaz do stacji zbiorczej. Natomiast kolektor indywidualny czy poszczeglne studnie ze stacj zbiorcz [6]. Nim gaz skadowiskowy zostanie wykorzystany musi by pozbawiony wilgoci oraz czstek staych, jak rwnie zosta sprony. Dodatkowe operacje zale od stopnia zanieczyszczenia biogazu. Do gwnych zanieczyszcze biogazu, ktre przeszkadzaj podczas procesu produkcji energii, nale siarkowodr, siloksany, amoniak, wglowodory aromatyczne i halogeny [6].

41

6. Metody unieszkodliwiania powstajcego biogazu

Zmniejszenie efektu cieplarnianego biogazu powstajcego na skadowisku odpadw komunalnych mona uzyska poprzez spalenie biogazu w pochodni. W wyniku spalenia metan zostaje utleniony do dwutlenku wgla, ktry powoduje 23 razy mniejszy efekt cieplarniany. Spalanie biogazu moe by prowadzone z lub bez odzysku energii. W procesie spalania biogazu z odzyskiem energii moe by produkowane ciepo, prd elektryczny lub rwnoczenie prd i ciepo. 6.1. Spalanie biogazu z produkcj energii Do metod bezporedniego wykorzystania biogazu mona zaliczy: wytwarzanie ciepa technologicznego, wytwarzanie energii cieplnej promienniki cieplne, odparowanie odciekw [6]. Wytwarzanie ciepa technologicznego zachodzi w wyniku spalania biogazu. Powstajca energia moe by wykorzystywana do produkcji ciepej wody, pary wodnej, jak rwnie w procesach technologicznych. Promiennik cieplny suy emisji ciepa w wyniku podgrzania powierzchni do wysokiej temperatury. Podgrzanie powierzchni nastpuje w efekcie spalania biogazu. Rozgrzana powierzchnia emituje promieniowanie czerwone, ktre ogrzewa pomieszczenie. Odparowanie odciekw odbywa si poprzez podgrzewanie odciekw ciepem pochodzcym ze spalania biogazu. Podczas odparowywania wody z odciekw nastpuje ulatanie zwizkw organicznych, ktre nastpnie s spalane w pomieniu, nastpuje te wykrystalizowanie soli metali cikich. Energia elektryczna moe by natomiast produkowana w nastpujcych ukadach: tokowym silniku spalinowym, turbinie gazowej lub mikroturbinie, silniku Sterlinga [6]. Zasada dziaania silnika spalinowego jest oparta na silniku czterosuwowym z zaponem iskrowym. Silnik napdza turbin, ktra produkuje prd. Ukad z tokowym silnikiem spalinowym dobrze nadaje si do ukadu kogeneracji, w ktrym oprcz energii elektrycznej wytwarzane jest ciepo pochodzce z chodzenia silnika i gazw spalinowych. Podczas produkcji energii elektrycznej w turbinie i mikroturbinie gaz skadowiskowy jest wykorzystywany do podgrzewania powietrza, bdcego czynnikiem roboczym. Mi-

42

kroturbiny wyposaone s te w rekuperator. W turbinie i mikroturbinie mona wic take produkowa ciepo. Zasada dziaania silnika Sterlinga jest inna ni silnika spalinowego. W silniku Sterlinga w przestrzeni tokowej znajduje si powietrze lub gaz obojtny. Ciepo potrzebne do wywoania ruchu toka jest dostarczane z zewntrznego rda. W rdle tym spalany jest biogaz, w wyniku czego powstaje ciepo do napdzania tokw. W ukadzie silnika Sterlinga moliwa jest produkcja ciepa. Jeszcze wicej detali przedstawionych odnonie do energetycznego wykorzystania biogazu mona znale w ksice Dudka i innych [6]. 6.2. Spalanie biogazu bez produkcji energii Spalanie biogazu powstajcego na skadowisku moe odbywa si te w pochodni, w ktrej nie ma odzysku energii. Oprcz redukcji emisji metanu nastpuje wwczas rwnie zmniejszenie emisji odorw. Podczas spalania biogazu naley zwrci uwag na ladowe zanieczyszczenia wystpujce w biogazie, gdy niektre zwizki w trakcie spalania mog tworzy toksyczne zanieczyszczenia. Pochodnie mona podzieli na pasywne i aktywne. W pasywnych nastpuje spalenie wypywajcego ze studni biogazu bez wytwarzania podcinienia. Pochodnia aktywna jest stosowana, gdy skadowisko ma aktywny system odgazowywania. Pochodnia aktywna jest stosowana rwnie w ukadach z odzyskiem energii, w celu spalenia powstajcego biogazu w przypadku awarii ukadu. W kolejnym podziale pochodni, uwzgldniajcym ich budow, mona wyrni pochodnie otwart, pzamkniet oraz zamknit. Pochodnie otwarte charakteryzuje brak kontroli procesu spalania (brak kontroli temperatury spalania, mieszania powietrza z biogazem) oraz widoczno pomienia. Pochodni typu zamknitego charakteryzuje dokadna kontrola procesu spalania, brak widocznoci pomienia, jak rwnie szeroki zakres wydajnoci spalania biogazu. Pochodnia pzamknita czy cechy pochodni zamknitej i otwartej [24]. 6.3. Produkcja biometanu Z powstajcego na skadowisku biogazu moe by produkowany biometan, ktrego waciwoci bd zblione do gazu ziemnego. Produkcja biometanu polega na usuniciu dwutlenku wgla oraz zanieczyszcze ladowych z biogazu. Stenie metanu w gazie po procesie usuwania dwutlenku wgla siga ponad 80% [6].

43

6.4. Utlenianie metanu w biofiltrze Rozwizaniem dla rozproszonej emisji biogazu ze skadowiska moe by zastosowanie biofiltra, w ktrym mikroorganizmy metylotroficzne utleniaj metan do dwutlenku wgla. Biofiltr eliminuje rozproszon emisj metanu ze skadowiska, lecz nie skraca dugotrwaych procesw anaerobowych. Wedug danych literaturowych, w standardowej warstwie rekultywacyjnej, w warunkach naturalnych, szybko biodegradacji metanu wynosi od 0,34 do 5,61 dm3/m2/h [7]. Oprcz warstwy rekultywacyjnej, w ktrej moe nastpowa utlenianie metanu, biodegradacja moe rwnie zachodzi w biofiltrze. Biofiltr jest to zbiornik zamontowany na studni odgazowujcej, o wysokoci do 1 metra, w ktrym znajduje si wypenienie. Jako wypenienie biofiltra stosuje si kompost, torf oraz materiay inertne, ktre zwikszaj dyfuzj tlenu z powietrza do wntrza biofiltra. W literaturze przedmiotu mona spotka dane o rnych szybkociach utleniania metanu w biofiltrze (od 2,5 do 42 dm3/m2/h) w zalenoci od zastosowanego wypenienia [29]. Mikroorganizmy utleniajce metan wystpuj w dobrze przewietrzanych glebach oraz w wodzie [33]. Zdolnoci utleniania metanu do dwutlenku wgla maj bakterie metanotroficzne (Methylomonas, Methylococcus, Methylosinus). Brak tlenu w warstwie utleniajcej metan prowadzi do inhibicji utleniania metanu. Oprcz utleniania metanu w biofiltrze utleniane s rwnie ladowe zwizki organiczne zawarte w biogazie ze skadowiska [1].

wojewdztwie 7. Opis skadowisk komunalnych w wojewdztwie dzkim

Dane przedstawione poniej ukazuj stan dzkich skadowisk odpadw komunalnych na koniec roku 2010. Prezentowane informacje pochodz z Urzdu Marszakowskiego w odzi, Wojewdzkiego Inspektoratu Ochrony rodowiska w odzi, Biura Planowania Przestrzennego Wojewdztwa dzkiego w odzi oraz rozmw z wacicielami skadowisk. Wedug zebranych danych, w wojewdztwie dzkim znajduj si 92 skadowiska odpadw komunalnych, z czego 59 to skadowiska zamknite, a 33 to skadowiska eksploatowane (stan na rok 2010). Rozmieszczenie skadowisk oraz ich wielko przedstawiono na rys. 12. Wedug iloci zdeponowanych odpadw, skadowiska podzielono na cztery grupy. Do grupy pierwszej (I) nale skadowiska odpadw komunalnych, dla

44

Rys. 12. Spis skadowisk odpadw komunalnych w wojewdztwie dzkim (map opracowano w Biurze Planowania Przestrzennego Wojewdztwa dzkiego w odzi)

45

ktrych brak jest danych o iloci zdeponowanych odpadw. Grup II stanowi skadowiska, na ktrych zgromadzono mniej ni 10 tysicy Mg odpadw. Trzeci grup (III) stanowi skadowiska, zawierajce od 10 do 100 tysicy Mg odpadw komunalnych. Do ostatniej, IV grupy nale skadowiska, gdzie zdeponowano wicej ni 100 tysicy Mg odpadw. Ilo odpadw deponowanych na skadowiskach moe by rna od podanej w zestawieniu ze wzgldu na fakt, e wiele skadowisk nie okrelao masy odpadw, lecz jedynie ich objto. Odnoszc ilo zdeponowanych odpadw do podziau na skadowiska czynne i zamknite mona stwierdzi, e do grupy I naleao 10 skadowisk zamknitych i 0 skadowisk czynnych, natomiast do grupy II 18 skadowisk zamknitych oraz 10 czynnych. W grupie III byo 13 skadowisk zamknitych i 10 skadowisk czynnych. Do ostatniej grupy IV naleao 8 skadowisk zamknitych oraz 13 czynnych. Najwikszym skadowiskiem odpadw komunalnych w wojewdztwie dzkim jest czynne skadowisko w Ruszczynie, najmniejszym zamknitym za skadowisko w Jankowie. Rozmiar skadowiska ma istotne znaczenie, poniewa w przypadku maych skadowisk odpadw niemoliwa jest ekonomicznie opacalna produkcja energii z biogazu, jak rwnie zwiksza si zagroenie emisji zanieczyszcze do rodowiska w porwnaniu z duymi skadowiskami. Na rys. 13 przedstawiono procentowy udzia poszczeglnych grup, okrelajcy ilo zdeponowanych odpadw na skadowiskach zamknitych i otwartych. W wojewdztwie dzkim ponad 40% to skadowiska, na ktrych zdeponowano poniej 10 tysicy Mg odpadw, jedynie 24% stanowi skadowiska, gdzie zgromadzono powyej 100 tysicy Mg odpadw.

46

Rys. 13. Procentowy podzia skadowisk ze wzgldu na ilo deponowanych odpadw (opracowanie wasne)

W analizie zamknitych skadowisk odpadw komunalnych w wojewdztwie dzkim brano pod uwag system izolacji skadowiska od rodowiska (naturalny lub sztuczny), system monitoringu powstajcego biogazu i wd podziemnych. Na podstawie dostpnych danych dotyczcych systemu uszczelnienia skadowiska, mona stwierdzi, e na 59 skadowisk zamknitych, 27 ma taki system. Na 16 skadowiskach zamknitych nie wystpuje system uszczelnienia, natomiast dla pozostaych 16 brak jest informacji na ten temat. Uszczelnienie dna skadowiska jest za bardzo istotne, a jego brak powoduje przedostawanie si zanieczyszcze (odciekw) do wd podziemnych. System monitoringu wd podziemnych jest prowadzony na 36 z 59 zamknitych skadowisk. Na 9 nie jest prowadzony taki monitoring, a dla 14 nastpnych brak jest danych. Wystpowanie zanieczyszcze w wodach podziemnych moe by skutkiem braku warstwy izolujcej bd jej uszkodzeniem. Rozmieszczenie zamknitych skadowisk odpadw komunalnych w wojewdztwie dzkim przedstawiono na rys. 14. Kolejnym elementem branym pod uwag w charakterystyce zamknitych skadowisk odpadw jest monitoring powstajcego biogazu, ktry prowadzono na 20 skadowiskach, na a 27 nie by on prowadzony. Dla 12 skadowisk brak jest informacji na ten temat. Pomiar powstajcego biogazu pozwala okreli procesy zachodzce w odpadach, jak rwnie zdefiniowa stopie zagroenia wynikajcy z produkcji metanu, ktry wchodzi w skad biogazu. Zamknite skadowiska w Chrustach, Doach Brzeskich, Brzustowie, Teklowie, Julkowie oraz askowicach maj system uszczelnienia, monitoringu wd podziemnych oraz powstajcego biogazu. Natomiast skadowiska w Czatolinie, Uniejowie, Sokoowie, Orchowie i Ostrwku nie maj uszczelnienia, jak rwnie monitoringu wd podziemnych i biogazu. Z kolei dla skadowisk w Chabierowie, Lipiczu, Piaskach, Skpie, Zrbcu, Paskrzynie, Tomaszowie Mazowieckim, Rawie Mazowieckiej i Zgierzu brak jest danych o uszczelnieniu, jak rwnie o monitoringu wd podziemnych i powstajcego biogazu. Na szczegln uwag zasuguje skadowisko Nowosolna, ktre nie ma uszczelnienia. Na skutek migracji powstajcego biogazu doszo do serii wybuchw metanu w piwnicach okolicznych domw. Celem zainstalowanego tam systemu odgazowania byo ograniczenie migracji powstajcego biogazu. W wyniku zbyt duego podcinienia w systemie odgazowania nastpowao obnienie stenia metanu i tym samym odbierany biogaz mg by spalany w pochodni. W roku 1994 wydajno odgazowywania skadowiska wynosia 250 m3/h, a w 2002 225 m3/h [5]. Sensowne wydaje si wykorzystanie tak duych iloci spalanego biogazu do produkcji ciepa. Gdyby skadowisko posiadao system uszczelnienia, istniaaby moliwo wykorzystania powstajcego biogazu do produkcji energii elektrycznej i ciepa.

47

48

Rys. 14. Spis zamknitych skadowisk odpadw komunalnych w wojewdztwie dzkim (map opracowano w Biurze Planowania Przestrzennego Wojewdztwa dzkiego w odzi)

Rys. 15. Opis czynnych skadowisk odpadw komunalnych w wojewdztwie dzkim (map opracowano w Biurze Planowania Przestrzennego Wojewdztwa dzkiego w odzi)

49

Analizujc dane dotyczce czynnych skadowisk odpadw komunalnych mona stwierdzi, e odbir odciekw z dna skadowiska jest prowadzony a na 25 z 33 obiektw. Odbir odciekw z dna skadowiska zmniejsza ryzyko zanieczyszczenia wd podziemnych. Odebrane odcieki s podczyszczane i kierowane do oczyszczalni lub zawracane do skadowiska (recyrkulowane), w celu utrzymania optymalnej wilgotnoci dla mikroorganizmw, ktre dokonuj rozkadu materii organicznej w odpadach. Niestety recyrkulacja odebranych odciekw jest prowadzona jedynie na 10 z 33 skadowisk. Na 19 z 33 czynnych skadowisk zainstalowano systemy odgazowywania, przy czym odprowadzany biogaz trafia bezporednio do atmosfery. Jedynie na 4 skadowiskach (Franki, Krzyanwek, Ruszczyn i Poszw) powstajcy biogaz jest wykorzystywany do produkcji energii. Brak systemu odgazowywania odnotowano a na 10 z 33 skadowisk. Uwalnianie powstajcego biogazu do atmosfery jest niepodane ze wzgldu na waciwoci metanu. Jedynie skadowiska we Frankach i Krzyanwku maj systemy odbioru odciekw, recyrkulacji, odgazowywania i produkcji energii z biogazu, co czyni je najbardziej nowoczesnymi i sprawia, e wywieraj najmniejszy niekorzystny wpyw na rodowisko. Skadowiska w Marach, ochysku, Mynarach i Domasznie nie dysponuj systemem odbioru odciekw, recyrkulacji i odgazowywania. Rozmieszczenie czynnych skadowisk odpadw komunalnych w wojewdztwie dzkim przedstawiono na rys. 15.

8. Opis produkcji biogazu i energii ze skadowisk odpadw komunalnych komunal

Istnieje wiele modeli przedstawiajcych szybko produkcji biogazu czy te metanu ze skadowisk. Model LandGem opisuje produkcj metanu wykorzystujc kinetyk pierwszego rzdu. Do zaprezentowanego modelu potrzebne s informacje dotyczce potencjau powstawania metanu, iloci deponowanych odpadw rocznie na skadowisku, jak rwnie staej opisujcej powstawanie metanu [15]. Kolejnym modelem szeroko stosowanym do opisu szybkoci produkcji biogazu ze skadowisk jest model IPCC [35]. Model ten rwnie opiera si na kinetyce pierwszego rzdu, przy czym wystpuje w nim podzia na odpady atwo-, rednio- i trudnobiodegradowalne. Ze wzgldu na brak moliwoci ustalenia skadu odpadw deponowanych na skadowiskach w poszczeglnych latach, do oblicze potencjau produkcji biogazu wykorzystano metod Rattenbergera/Tabasarana [20].

50

Skumulowan produkcj biogazu po nieskoczenie dugim czasie wyliczono z rwnania: G sk = 1,87 C (0,014 Tm + 0,28) gdzie: Gsk skumulowana produkcja biogazu po nieskoczenie dugim czasie [m3/Mg odpadw]; C Tm zawarto wgla w materii organicznej znajdujcej si w odpadach [kg/Mg odpadw]; temperatura w zou odpadw [C].

Zawarto wgla w materii organicznej znajdujcej si w odpadach przyjto na poziomie 200 kg/Mg odpadw, a temperatur w zou odpadw (Tm) = 30C, zgodnie z danymi literaturowymi [20]. Z przeprowadzonych oblicze wynika, e z 1 Mg odpadw powstaje 261,8 m3 biogazu. Szybko produkcji biogazu na skadowisku czynnym po okrelonym czasie t1 policzono ze wzoru:

Gt wz = Gsk 1 e 0, 096t 1 M mg
gdzie: Gtwz szybko produkcji biogazu z odpadw po czasie t1 [m3/rok]; t1 czas liczony od rozpoczcia eksploatacji skadowiska [rok]; M ilo odpadw skadowanych rocznie na skadowisku [Mg odpadw]; mg zawarto frakcji organicznej w odpadach ulegajca rozkadowi [uamek dziesitny]. rednia zawarto ulegajcej rozkadowi frakcji organicznej w odpadach wynosi w przyblieniu 0,4 [20]. Dla skadowiska, ktre jest zamknite, szybko produkcji biogazu po czasie t2 mona obliczy ze wzoru:

Gt wc = Gt wz max e 0,105t 2

51

gdzie: t2 Gtwc Gtwz maks.

czas od zamknicia skadowiska [rok]; szybko produkcji biogazu ze skadowiska po czasie t2 od zamknicia skadowiska [m3/rok]; maksymalna szybko produkcji biogazu ze zoa [m3/rok].

Ilo energii moliw do wyprodukowania z danego skadowiska w cigu roku obliczono przy zaoeniu, e wspczynnik uwzgldniajcy rzeczywisty strumie biogazu do pozyskania w porwnaniu z obliczonym jest rwny 0,6 oraz wspczynnik wydajnoci produkcji energii z biogazu w ukadzie kogeneracyjnym wynosi 0,8. Aby mona byo opacalnie wykorzystywa biogaz do produkcji energii w silniku spalinowym, szybko produkcji biogazu powinna by wiksza od 100 m3/h [25]. Jeeli biogaz jest wykorzystywany wycznie do produkcji energii elektrycznej w silniku spalinowym, szybko produkcji biogazu nie powinna by mniejsza od 150 m3/h, przez okres co najmniej 10 lat [24]. W pracy przedstawiono analiz produkcji biogazu z czynnych, jak i z 4 zamknitych (w askowicach, Doach Brzeskich, Bartochowie i Julkowie) skadowisk odpadw komunalnych w wojewdztwie dzkim. W tabeli 1 przedstawiono zestawienie skadowisk, dla ktrych obliczono potencja tworzenia biogazu w roku 2011. Skadowiska zamknite w tabeli oznaczono tem jasnoszarym. Tem ciemnoszarym zaznaczono skadowiska czynne, na ktrych powstajcy biogaz jest wykorzystywany do produkcji energii elektrycznej (we Frankach, Krzyanwku, Posznie i Ruszczynie).
Tabela 1 Spis skadowisk odpadw komunalnych, dla ktrych obliczono szybko produkcji biogazu

Lp. 1 2 3 4 5 6

Powiat bechatowski brzeziski kutnowski kutnowski kutnowski czycki

52

Lokalizacja skadowiska Wola Kruszyska Brzeziny Franki Krzyanwek ychlin Sawcin

Rozpoczcie eksploatacji 1981 1975 2000 1987 1960 1996

R [Mg/rok] 19 876 5 365 95 388 16 019 336 125

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37

czycki owicki grodzki m. d dzki wschodni dzki wschodni opoczyski opoczyski opoczyski pajczaski pajczaski piotrkowski piotrkowski piotrkowski piotrkowski piotrkowski radomski radomski rawski rawski sieradzki skierniewicki tomaszowski wieluski wieluski wieluski wieruszowski wieruszowski wieruszowski wieruszowski zduskowolski zgierski
rdo: oprac. wasne.

Borek Jastrzbia askowice Kruszw Rzgw Ranna Sawno Domaszno Studziennica Dylw Doy Brzeskie ochysko Mynary Sulejw Moszczenica Poszyn Ruszczyn Pukinin Rokszyce Nowe Bartochw Julkw Lubochnia Strobin Kolonia Mare Ruda Krzy Kluski ubnice Teklinw Mostki Modlna

1990 1964 1998 1980 1999 1982 1997 1982 1995 2002 1982 1992 1992 1973 1993 1973 2001 1994 1992 1978 1972 2002 1998 1993 1990 1996 1992 1994 1998 1989 1978

3 182 1 058 24 631 3 099 2 608 9 108 360 802 80 26 776 24 963 426 790 113 3 080 12 498 192 674 8 837 1 486 16 419 39 389 48 712 266 117 12 160 87 422 584 1 429 18 199 6 409

53

Obliczone szybkoci produkcji biogazu ze skadowisk przedstawionych w tab. 1 w roku 2011 zademonstrowano na rys. 16. Na zamknitych skadowiskach w askowicach, Doach Brzeskich, Bartochowie i Julkowie szybkoci produkcji biogazu bya wiksza od 100 m3/h. Naley jednak pamita, e wraz z upywem czasu od zamknicia skadowiska szybko produkcji biogazu maleje. Natomiast w czynnych skadowiskach szybko produkcji biogazu ronie do momentu zamknicia skadowiska. Szybko produkcji biogazu w roku 2011 w skadowisku w askowicach wynosia 103,3 m3/h, w Doach Brzeskich 197,4 m3/h, Bartochowie 167,5 m3/h i Julkowie 368,9 m3/h. Szybko produkcji biogazu w roku 2011 bya mniejsza od 100 m3/h a dla 23 czynnych skadowisk. Natomiast szybko produkcji biogazu mniejsz od 10 m3/h stwierdzono na 13 spord 33 czynnych skadowisk. Dla 10 skadowisk odpadw szybko produkcji biogazu bya wiksza od 100 m3/h (Wola Kruszczyska, Franki, Krzyanwek, Rana, Dylw, Poszw, Ruszczyn, Lubochnia, Ruda oraz Mostki). Najwiksza potencjalna szybko produkcji biogazu wystpuje na skadowisku w Ruszczynie (1332 m3/h). Na szczegln uwag zasuguj skadowiska w Woli Kruszczyskej, Ranej, Dylowie, Lubochni, Rudzie oraz Mostkach, gdy wysoka szybko produkcji biogazu moe by tam wykorzystana do produkcji energii. Na rys. 17 przedstawiono potencjaln ilo energii, jak mona byo wyprodukowa w roku 2011 ze skadowisk, w ktrych szybko produkcji biogazu bya wiksza od 100 m3/h. Ilo energii jak mona byo uzyska w roku 2011 dla 4 zamknitych skadowisk wynosia 17,60 GWh. Natomiast z 10 czynnych skadowisk w roku 2011 mona byo wyprodukowa 73,01 GWh energii. Ilo energii moliwa do pozyskania w tyme roku ze skadowisk we Frankach, w Krzyanwku, Posznie i Ruszczynie wynosia 49,44 GWh. Dla porwnania, ilo wyprodukowanej energii elektrycznej ze skadowisk we Frankach, Krzyanwku, Posznie i Ruszczynie wyniosa w rzeczywistoci 14,3 GWh [10]. Naley podkreli, e podczas obliczania iloci energii moliwej do wyprodukowania w roku 2011 zaoono, e sprawno wykorzystania biogazu do produkcji energii wynosi 0,8 (ukad kogeneracji rwnolege wytwarzanie ciepa i energii elektrycznej) [4]. Na skadowiskach we Frankach, w Krzyanwku, Posznie i Ruszczynie sprawno wykorzystania biogazu do produkcji energii elektrycznej wynosia w przyblieniu 0,4.

54

Rys. 16. Potencjalna szybko produkcji biogazu w roku 2011 z wybranych skadowisk odpadw komunalnych w wojewdztwie dzkim (map opracowano w Biurze Planowania Przestrzennego Wojewdztwa dzkiego w odzi)

55

56

Rys. 17. Potencjalna ilo energii jaka moga by wyprodukowana w roku 2010 ze skadowisk odpadw komunalnych w wojewdztwie dzkim (map opracowano w Biurze Planowania Przestrzennego Wojewdztwa dzkiego w odzi)

Podsumowanie
W skad odpadw komunalnych wchodzi materia organiczna, ktra w wyniku procesw biochemicznych rozkada si do dwutlenku wgla oraz metanu. Ze wzgldu na wysok warto opaow metanu, powstajcy biogaz teoretycznie moe by wykorzystany do produkcji energii. W praktyce szybko produkcji biogazu ze skadowiska musi pozostawa na odpowiednio wysokim poziomie, gdy przy maej iloci powstajcego biogazu produkcja energii staje si nieopacalna. Dla skadowisk o maych szybkociach produkcji biogazu, w celu redukcji emisji metanu moe by zastosowany biofiltr lub pochodnia. Gdy skadowisko nie ma systemu uszczelnienia dna oraz nastpuje emisja zanieczyszcze, wskazane jest zastosowanie aerobowej stabilizacji odpadw. Zagospodarowanie biogazu powstajcego na skadowisku jest istotne rwnie ze wzgldu na fakt, e metan powoduje 21 razy wikszy efekt cieplarniany ni dwutlenek wgla. Przeprowadzona analiza dotyczca skadowisk odpadw komunalnych w wojewdztwie dzkim pozwala okreli, gdzie powstajcy biogaz moe by wykorzystany do produkcji energii. Decyzje odnoszce si do energetycznego wykorzystania biogazu naley podejmowa szybko, gdy na zamknitych skadowiskach produkcja biogazu wraz z upywem czasu maleje.

LITERATURA
[1] Barlaz M. A., Green R. B., Chanton J. P., Goldsmith C. D., Hater R., Evaluation of a biologically active cover for mitigation of landfill gas emissions, Environmental Science of Technology 2004, 38, 48914899. [2] Biletewski B., Hrdtle G., Marek K., Podrcznik gospodarki odpadami, Wydawnictwo Seidel-Przywecki Sp. z o.o., Warszawa 2003. [3] Campman C., Yates, A., Bioreactor Landfills: An Idea whose time has come, MSW Management, September/October 2002. [4] Curkowski A., Mroczkowski P., Oniszk-Popawska A., Winiewski G., Biogaz rolniczy produkcja i wykorzystanie, Mazowiecka Agencja Energetyczna, Warszawa 2009. [5] Dudek J., Klimek P., Dowiadczenia zwizane z energetycznym wykorzystaniem biogazu ze skadowisk odpadw komunalnych, Polityka Energetyczna 2008, 11, 2. [6] Dudek J., Klimek P., Koodziejak P., Niemczewska J., Zalewska-Bartosz J., Technologie energetycznego wykorzystania biogazu, Instytut Nafty i Gazu, Krakw 2010.

57

58

[7] Figueroa R. A., Gasemissionsverhalten abgedichteter Deponien, ed. R. Stegmann, Hamburger Berichte Bd. 13, Economica Verlag, Bonn 1998. [8] Grubler A., Technology and global change, Cambridge University Press, Cambridge 1998. [9] GSC, GeoSyntec Consultants, Landfill Compliance Study Task 7 Report-Study of Emerging Technologies in Waste Management for MSW Landfills, California Integrated Waste Management Board, Sacramento, California, December 2003. [10] GUS, Ochrona rodowiska 2009, Zakad Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2009. [11] Hanashima M., Yamasaki K., Kuroki T., Onishi K., Heat and gas flow analysis in semiaerobic Landfill, Journal of the Environmental Engineering Division, Proceedings of the American Society of Civil Engineers 1981, 107, 19. [12] Hater G., Green R., Vogt G., Davis-Hoover W., Carson D., Thorneloe S., Kremer F., Landfills as bioreactors: research at the outer loop landfill, Louisville, Kentucky 2003 [First interim report. EPA 600-R-03-097]. [13] Heyer K.-U., Hupe K., Ritzkowski M., Stegmann R., Technical implementation and operation of the low pressure aeration of landfills, Eighth International Waste Management and Landfill Symposium, Cagliari 2001. [14] Hokes J., Significance of Biogas Production in Waste Tips, Waste Management & Research 1983, 1, 323335. [15] Jacobs J., Scharff H., Comparison of methane emission models to methane emission measurements, NV Afvalzorg, The Netherlands 2001. [16] Jdrczak A., Biologiczne przetwarzanie odpadw, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. [17] Kaczorek K., Ledakowicz S., Analiza pracy skadowiska odpadw z punktu widzenia inynierii bioreaktorowej, Biotechnologia 2005, 2, 6987. [18] Kaczorek K., Ledakowicz S., Kinetics of nitrogen removal from sanitary landfill leachate, Bioprocess and Biosystems Engineering 2006, 29, 291304. [19] Klass D. L., Methane from Anaerobic Fermentation, Science 1984, 223, 10211028. [20] Klimek A., Wysokiski L., Zawadzka-Kos M., Oska M., Chrzszcz J., Poradnik metodyczny w zakresie PRTR dla skadowisk odpadw komunalnych, Warszawa 2010. [21] KPGO, Krajowy plan gospodarki odpadami 2010, Uchwaa Rady Ministrw, nr 233 z dn. 29.12. 2006. [22] Ledakowicz S., Krzystek L., Wykorzystanie fermentacji metanowej w utylizacji odpadw przemysu rolno-spoywczego, Biotechnologia 2005, 3, 165183. [23] Lelieveld J., Crutzen P. J., Dentener F. J., Changing concentration, lifetime and climate forcing of atmospheric methane, Tellus B 1998, 50, 128. [24] Lewicki R., Wytyczne w zakresie kontroli i monitoringu gazu skadowiskowego. Sfinansowano ze rodkw Narodowego Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej na zamwienie Ministra rodowiska, Warszawa 2010.

[25] Lipniacka-Piaskowska A., Funkcjonowanie skadowiska odpadw z recyrkulacj odciekw. Praca doktorska, Wydzia Technologii i Inynierii Chemicznej, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Szczecin 2010. [26] Long Y., Hua L., Shen D. S., Nitrogen transformation in the hybrid bioreactor landfill, Bioresource Technology 2009, 100, 25272533. [27] Miksch K., Sikora J., Biotechnologia ciekw, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010. [28] Oleszkiewicz J., Eksploatacja skadowiska odpadw poradnik decydenta, LEM PROJEKT s.c., Krakw 1999. [29] Pawowska M., Efektywno mikrobiologicznego utleniania metanu w biofiltrach w zalenoci od rodzaju materiau stanowicego wypenienie, VIII Oglnopolska Konferencja Naukowa Kompleksowe i Szczegowe Problemy Inynierii rodowiska, Darwko 2007, http://wbiis.tu.koszalin. pl/konferencja/konferencja2007/2007/39pawlowska_t.pdf. [30] Pohland F. G., Sanitary landfill stabilization with leachate recycle and residual treatment, Cincinnati, Ohio 1975 [EPA 600/2-75-043]. [31] Ritzkowski M., Heyer K. U., Stegmann R., Fundamental processes and implications during in situ aeration of old landfills, Waste Management 2006, 26, 356372. [32] Rosik-Dulewska C., Podstawy gospodarki odpadami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008. [33] Roej A., Stepniewski W., Maek W., Bakterie metanotroficzne w ekosystemach, Postpy Mikrobiologii 1999, 38, 295313. [34] Schatz S., Die systematische Befeuchtung von Deponien als Mittel zur Verkrzung des Nachsorgezeitraums 2003: www.au-gmbh.de/vortrage.html. [35] Wangyao K., Towprayoon S., Chiemchaisri Ch., Shabbir H., Gheewala S. H., Nopharatana A., Application of the IPCC Waste Model to solid waste disposal sites in tropical countries: case study of Thailand, Environmental Monitoring and Assessment 2010, 164, 249261. [36] Weathers L. J., Mathis N. P., Wolfe K., Physical and chemical characteristics of solid waste from an aerated bioreactor landfill, Proceedings from the SWANA 6th Annual Landfill Symposium, San Diego, CA 2001. [37] Zanetti M. C., Aerobic biostabilization of old MSW landfills, American Journal of Engineering and Applied Science 2008, 1, 393398. [38] Zhang H., He P., Shao L., Methane emissions from MSW landfill with sandy soil covers under leachate recirculation and subsurface irrigation, Atmospheric Environment 2008, 42, 5579 5588. [39] ygado M., Strategia gospodarki odpadami komunalnymi, Wydawnictwo: Polskie Zrzeszenie Inynierw i Technikw Sanitarnych, Pozna 2001.

59