redakcja naukowa

M
A G O R Z A T A

WSPCZESNA
BANKOWO

redakcja naukowa

WSPCZESNA
Tom I

BANKOWO

D ifin

Recenzent: prof. dr hab. Alfred Janc

Copyright by Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., Warszawa 2007 r. Wszelkie prawa zastrzeone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie caoci lub fragmentw niniejszej pracy bez zgody wydawcy zabronione.

Redaktor prowadzcy: Maria Adamska

ISBN 978-83-7251-784-5

Printed in Poland Centrum Doradztwa i Informacji Difin sp. z o.o., Warszawa 2007 r. 00-768 Warszawa, ul. F. Kostrzewskiego 1, tel. (0-22) 851-45-61, (0-22) 851-45-62, fax (0-22)841-98-91 Skad i amanie: Z. Wasilewski, Warszawa, tel. (0-22) 642-05-20 Wydrukowano w Polsce

Spis treci

Wprowadzenie .....................................................................................................................
Cz I SYSTEM BANKOWY.................................................................................................................. Rozdzia 1. Charakterystyka systemu bankowego - uwarunkowania instytucjonalne Magorzata Zaleska .............................................................................................

17

19

21 21 24 24 26 31 32

1.1. Instytucjonalizm w dziaalnoci bankowej ............................................................ 1.2. Charakterystyka systemu bankowego.................................................................... 1.2.1. Prezentacja centralnych instytucji systemu bankowego .................................... 1.2.2. Charakterystyka bankw................................................................................... 1.2.3. Instytucja pienidza elektronicznego ................................................................
Bibliografia...........................................................................................................................
Rozdzia 2. Bank centralny i instrumenty polityki pieninej Andrzej Kamierczak...........................................................................................

34 35 35 36 38 39 40 40 43 47 52

2.1. Funkcje banku centralnego ...............................................................................34 2.2. Cele polityki pieninej ......................................................................................... 2.2.1. Cel strategiczny i cel poredni .......................................................................... 2.2.2. Cel operacyjny ................................................................................................. 2.2.3. Polityka staej zasady a polityka dyskrecjonalna ..............................................
2.3. Instrumenty polityki pieninej .................................................................................... 2.3.1. Stopy procentowe banku centralnego ............................................................... 2.3.2. Wskanik rezerw obowizkowych.................................................................... 2.3.3. Operacje kredytowo-depozytowe banku centralnego ....................................... 2.3.4. Operacje otwartego rynku................................................................................. 2.3.5. Instrumenty sterowania bezporedniego ...........................................................

2.3.6.

Spis treci

Rozdzia 3. Nadzr nad rynkiem finansowym, ze szczeglnym uwzgldnieniem nadzoru bankowego Magorzata Zaleska .............................................................................................

57 57 58 61 61 64 67 69

3.1. Geneza powstania nadzoru nad rynkiem bankowym .................................................... 3.2. Pojcie, organizacja i cele dziaania nadzoru................................................................. 3.3. Zakres oddziaywania nadzoru ..................................................................................... 3.3.1. Licencjonowanie dziaalnoci bankowej ........................................................... 3.3.2. Regulacje nadzorcze ......................................................................................... 3.3.3. Inspekcje i sankcje nadzorcze............................................................................
Bibliografia...........................................................................................................................
Rozdzia 4. System gwarantowania depozytw Magorzata Zaleska..............................................................................................

70 70 71 72

4.1. Geneza powstania systemw gwarantowania depozytw.............................................. 4.2. Modele systemw gwarantowania depozytw .............................................................. 4.3. Organizacja i sposoby finansowania dziaalnoci systemw gwarantowania
depozytw.....................................................................................................................

4.4. Zasady gwarantowania depozytw ............................................................................... 75 4.5. Dziaalno pomocowa systemw gwarantowania depozytw ..................................... 78 4.6. Dziaalno analityczna systemw gwarantowania depozytw..................................... 80 Bibliografia.....................................................................................................................82
Rozdzia 5. Instytucje wspierajce sektor bankowy Jan Kolenik, Aleksandra Palimka ....................................................................

84 84 84 86 90 91 94 96 99

5.1. Zwizek Bankw Polskich ............................................................................................ 5.1.1. Rola i zadania ZBP............................................................................................ 5.1.2. Bazy danych...................................................................................................... 5.1.3. Bankowy Arbitra Konsumencki....................................................................... 5.2. Biuro Informacji Kredytowej SA................................................................................... 5.3. InfoMonitor - Biuro Informacji Gospodarczej SA......................................................... 5.4. Krajowa Izba Rozliczeniowa SA................................................................................... Bibliografia...........................................................................................................................
Cz II SEGMENTACJA PRODUKTW I USUG BANKOWYCH....................................................... Rozdzia 1. Znaczenie segmentacji w budowaniu przewagi konkurencyjnej banku Emil lzak..........................................................................................................

101

103 103 107 110

1.4. Koncepcja przewagi konkurencyjnej w strategii rynkowej banku................................. 1.5. Czynniki przewagi konkurencyjnej na rynku usug bankowych ................................... 1.6. Zalety strategiczne procesu segmentacji........................................................................

Spis treci

_______________________________________7

1.7. Zasady efektywnej strategii segmentacji ............................................................... 1.8. Kryteria segmentacji klientw indywidualnych..................................................... 1.5.1. Segmentacja geograficzna ................................................................................ 1.5.2. Segmentacja demograficzna ............................................................................. 1.5.3. Segmentacja behawioralna................................................................................ 1.5.4. Segmentacja psycho graficzna..........................................................................
1.6. Kryteria segmentacji klientw instytucjonalnych ......................................................... Bibliografia...........................................................................................................................
Rozdzia 2. Bankowo inwestycyjna Krzysztof Borowski..............................................................................................

112 115 116 116 118 121 123 126

127 127 129 129 130 132 133 133 134 137 138 138

2.1. Pojcie i rozwj bankowoci inwestycyjnej .......................................................... 2.2. Operacje na rynku papierw wartociowych ......................................................... 2.2.1. Dziaalno brokerska (broking) ....................................................................... 2.2.2. Dziaalno dealerska (dealing) ........................................................................ 2.2.3. Sprzeda bezporednia wskiej, okrelonej grupie inwestorw (private
placement).........................................................................................................

2.2.4. Porednictwo w sprzeday papierw wartociowych (selling agent) .... 2.2.5. Projektowanie i handel finansowymi instrumentami pochodnymi
(financial derivatives) .......................................................................................

2.2.6. Organizacja wasnych i obcych emisji (issue broking and dealing) ..................

2.2.7. Gwarantowanie emisji (underwriting) .............................................................. 22.i. Private banking..................................................................................................... 2.3. Operacje na rynku pieninym ..................................................................................... 2.3.1. Transakcje na rynku papierw dunych przedsibiorstw (commercial papers) .......................................,..................................................................... 138 2.3.2. Transakcje na rynku papierw skarbowych ...................................................... 140 2.3.3. Transakcje na rynku midzybankowym ............................................................ 140 2.3.4. Transakcje na rynku walutowym ...................................................................... 140 2.4. Zarzdzanie funduszami................................................................................................ 142 2.4.1. Zarzdzanie pynnymi aktywami i udziaami klientw (portfolio management lub asset management) ......................................................................... 142 2.4.2. Tworzenie i zarzdzanie funduszami wsplnego inwestowania (mutual funds) ................................................................................................................ 143 2.4.3. Tworzenie i zarzdzanie funduszami podwyszonego ryzyka (venture capital fund i private equity) ............................................................................. 148 2.5. Doradztwo finansowe (corporate finance) .................................................................... 148 2.5.6. Tworzenie serwisu informacji gospodarczej i doradztwo inwestycyjne 148 2.5.7. Sporzdzanie analiz wykonalnoci projektw inwestycyjnych (feasibility study)................................................................................................................. 149 2.5.8. Opracowanie strategii i prowadzenie restrukturyzacji przedsibiorstw . 149 2.5.9. Opracowanie strategii przejmowania i czenia (podziau) przedsibiorstw .............................................................................................................. 149 2.5.10.Organizacja i prowadzenie wspomaganego wykupu przedsibiorstw ... 150

Spis treci

2.5.11.................................................................................................................Projekt
owanie sekurytyzacji (securitization) ........................................................................... 150 2.5.12.................................................................................................................Dziaal no na rynku nieruchomoci ....................................................................................... 150 2.6. Nowe trendy w bankowoci inwestycyjnej na rynkach wiatowych ...................... 151 2.7. Bankowo inwestycyjna w Polsce ....................................................................... 151 Bibliografia........................................................................................................................... 154
Rozdzia 3. Bankowo korporacyjna Robert Jagieo ....................................................................................................

157 157 158 158 158 159 159 160 160 161 162 162 163 164 164 166 167 167 169 170 174 177 178 179 179 182 182 183 183 184 184 185

3.1. Pojcie bankowoci korporacyjnej i przedmiot dziaalnoci ................................. 3.2. Rachunek bankowy................................................................................................ 3.2.1. Aspekty prawne otwierania i prowadzenia rachunkw bankowych .................. 3.2.2. Rodzaje rachunkw bankowych .......................................................................
3.3. Zarzdzanie nadwykami rodkw pieninych............................................................ 3.3.1. Lokaty terminowe ............................................................................................ 3.3.2. Papiery wartociowe ........................................................................................ 3.3.3. Rachunek skonsolidowany (cash pooling)........................................................ 3.4. Finansowanie dziaalnoci przedsibiorstwa ................................................................ 3.4.1. Kredyt w rachunku biecym ........................................................................... 3.4.2. Kredyt w rachunku kredytowym....................................................................... 3.4.3. Kredyty wekslowe ............................................................................................ 3.4.4. Kredyt inwestycyjny rednio-i dugoterminowy ............................................... 3.4.5. Kredyt konsorcjalny.......................................................................................... 3.4.6. Faktoring i forfaiting......................................................................................... 3.4.7. Leasing.............................................................................................................. 3.4.8. Organizacja emisji dunych papierw wartociowych .................................... 3.4.9. Sekurytyzacja aktyww .................................................................................... 3.4.9.1. Uczestnicy procesu sekurytyzacji...................................................... 3.4.9.2. Przebieg procesu sekurytyzacji.......................................................... 3.4.9.3. Zalety sekurytyzacji dla inicjatora..................................................... 3.4.10. Gwarancje, porczenia i awale........................................................................ 3.5. Produkty rozliczeniowe i finansujce dziaalno handlow (trade finance) ... 3.5.1. Rozliczenia bezgotwkowe............................................................................... 3.5.2. Rozliczenia gotwkowe .................................................................................... 3.6. Bankowo elektroniczna dla korporacji ....................................................................... 3.6.1. Systemy wspomagajce relacje z biznesem (B2B) ........................................... 3.6.2. System Elektronicznej Prezentacji i Patnoci za Rachunki (EBPP Electronic Bill Presentment and Payment) ....................................................... 3.6.3. Elektroniczne raportowanie .............................................................................. 3.7. Doradztwo finansowe ................................................................................................... Bibliografia...........................................................................................................................

Spis treci

_______________________________________________________9

Rozdzia 4. Bankowo detaliczna Marcin Mikoajczyk...............................................................................................

187 187 187 188 189 190 193 193 193 194 198 199 200 200 201 201

4.1. Pojcie bankowoci detalicznej i przedmiot dziaalnoci ............................................. 4.1.1. Pojcie bankowoci detalicznej ........................................................................ 4.1.2. Produkty bankowoci detalicznej...................................................................... 4.1.2.1. Rachunki bankowe ........................................................................... 4.1.2.2. Produkty i usugi depozytowe............................................................ 4.2. Inne produkty bankowoci detalicznej i podmioty je oferujce..................................... 4.2.1. Fundusze inwestycyjne ..................................................................................... 4.2.2. Indywidualne Konta Emerytalne ...................................................................... 4.2.3. Produkty finansujce......................................................................................... 4.2.4. Produkty rozliczeniowe .................................................................................... 4.2.5. Spdzielcze kasy oszczdnociowo-kredytowe................................................ 4.2.6. Porednicy usug finansowych.......................................................................... 4.2.7. Private banking ................................................................................................ 4.2.8. Usugi dodatkowe ............................................................................................. Bibliografia...........................................................................................................................
Rozdzia 5. Bankowo hipoteczna Marcin Liberadzki, Aleksandra Palimka ...........................................................

203 203 203 205 207 208 208 211 212 212 216 217 217 222 223 226

5.1. Dziaalno banku hipotecznego i nadzr nad nim........................................................ 5.1.1. Pojcie i przedmiot dziaalnoci banku hipotecznego........................................ 5.1.2. Normy ostronociowe i nadzr nad dziaalnoci banku hipotecznego 5.1.3. Inne regulacje prawne zwikszajce bezpieczestwo banku hipotecznego .................................................................................................................. 5.2. Kredyt hipoteczny......................................................................................................... 5.2.1. Pojcie i przedmiot kredytu hipotecznego ........................................................ 5.2.2. Kredyt hipoteczny a kredyt mieszkaniowy ....................................................... 5.2.3. Zabezpieczenia kredytu hipotecznego .............................................................. 5.2.3.1. Hipoteka ........................................................................................... 5.2.3.2. Dug gruntowy .................................................................................. 5.3. Refinansowanie dziaalnoci banku hipotecznego ........................................................ 5.3.1. Metody refinansowania portfela kredytw hipotecznych ................................. 5.3.2. Pojcie i rodzaje listw zastawnych.................................................................. 5.3.3. Listy zastawne a mortgage backed securities ................................................... Bibliografia...........................................................................................................................
Rozdzia 6. Bankowo elektroniczna Emil lzak, Krzysztof Borowski ........................................................................

227 227 230 232 232 241

6.1. Istota bankowoci elektronicznej .......................................................................... 6.2. Ewolucja bankowoci elektronicznej .................................................................... 6.3. Rodzaje elektronicznych form dystrybucji usug i produktw bankowych ............ 6.3.3. Bankowo internetowa .................................................................................... 6.3.4. Systemy home/office banking...........................................................................

10

Spis treci

6.3.5. Bankowo telefoniczna (phone banking) ........................................................ 6.3.6. Bankowo mobilna (mobile banking) ............................................................. 6.3.4.1. SMS banking .................................................................................... 6.3.4.2. WAP w usugach bankowych............................................................. 6.3.4.3. Systemy Sim Tool Kit .......................................................................

6.3.5. Instrumenty patnoci bezgotwkowych............................................................ 6.3.5.1. Karty patnicze ................................................................................. 6.3.5.2. Instrumenty pienidza elektronicznego ............................................. 6.3.6. Telewizja interaktywna...................................................................................... 6.4. Funkcjonowanie wirtualnych biur maklerskich............................................................... 6.4.1. Dostp do rachunku inwestycyjnego i dokonywanie transakcji on-line 6.4.2. Zakup, konwersja i umarzanie jednostek uczestnictwa jednostki funduszy inwestycyjnych ....................................................................................... 262 6.4.3. ledzenie notowa on-line................................................................................ 263 6.4.4. Inwestowanie z jednego rachunku w kilku miejscach wiata jednoczenie ................................................................................................................... 263 6.4.5. Serwis informacyjny wirtualnych biur maklerskich .......................................... 264 6.4.6. Sposoby powiadamiania inwestorw................................................................. 265 6.4.7. Skadanie zlece przez telefon lub za porednictwem faksu ............................. 266 6.4.8. Opaty i prowizje stosowane przez wirtualne biura maklerskie......................... 267 6.4.9. Korzyci pynce dla klientw internetowych biur maklerskich ....................... 267 Bibliografia........................................................................................................................... 268
Cz III RYZYKO BANKOWE.................................................................................................................. Rozdzia 1. Charakterystyka, rodzaje i rda ryzyka bankowego Robert Jagieo.....................................................................................................

244 245 246 247 247 248 249 254 259 261 262

273

275 275 278 279 288 293

Pojcie ryzyka w teorii przedsibiorstwa .............................................................. Pojcie ryzyka bankowego .................................................................................... Klasyfikacja ryzyka bankowego............................................................................. Czynniki wpywajce na ryzyko bankowe ............................................................. Bibliografia...........................................................................................................................
Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

1.1. 1.2. 1.3. 1.4.

Maciej S. Wiatr, Robert Jagieo........................................................................... 295

2.1. Indywidualne ryzyko kredytowe - komponenty systemu zarzdzania........................... 295 2.1.1. Istota, przedmiot i podstawowe rodzaje ryzyka kredytowego ............................. 295 2.1.1.1. Istota i przedmiotowy zakres ryzyka kredytowego ........................... 295 2.1.1.2. Klasyfikacje ryzyka kredytowego ..................................................... 296 2.2. Determinanty ryzyka w dziaalnoci kredytowej banku................................................ 300 2.2.1. Zewntrzne determinanty ryzyka kredytowego ................................................ 302 2.2.2. Wewntrzne determinanty ryzyka kredytowego................................................ 305

2.3. System zarzdzania indywidualnym ryzykiem kredytowym.................................. 2.4. Zdolno kredytowa - pojcie, kryteria oceny i zakres badania..............................
2.4.1. Analiza dyskryminacyjna - ilociowy model oceny ryzyka kredytowego 2.5. Oglne zaoenia i konstrukcja wspczesnych ratingw kredytowych......................... 2.5.1. Ocena ryzyka przedsiwzi inwestycyjnych dla potrzeb banku ...................... 2.5.1.1. Inwestycje i feasibility study ............................................................ 2.5.1.2. Metody oceny projektw inwestycyjnych dla potrzeb banku .. 2.5.2. Ocena zdolnoci kredytowej w zakresie kredytw detalicznych ....................... 2.5.3. Zabezpieczenia spaty kredytw........................................................................ 2.6. Monitoring kredytowy ........................................................................................... 2.7. Dziaania restrukturyzacyjno-windykacyjne .......................................................... 2.8. Portfeiowe ryzyko kredytowe................................................................................. 2.8.1. Kryteria analizy ryzyka portfela kredytowego................................................... 2.8.2. Portfeiowe modele ryzyka kredytowego............................................................ 2.8.2.1. Cele modelowania ryzyka kredytowego............................................ 2.8.2.2. Charakterystyka modeli portfelowych............................................... Bibliografia...........................................................................................................................
Rozdzia 3. Ryzyko cenowe Andrzej Krysiak, Pawe Niedzika......................................................................

307 308 312 316 322 322 323 324 327 331 333 336 336 342 344 345 386

389 389 389 391 393 394 402 403 403 404 405 408 412 413 415 416 419

3.1. Ryzyko stopy procentowej ........................................................................................... 3.1.1. Teoria i struktura terminowa stp procentowych............................................... 3.1.2. Istota ryzyka stopy procentowej ....................................................................... 3.1.3. Skadniki ryzyka stopy procentowej ................................................................. 3.1.4. Metody pomiaru ryzyka stopy procentowej....................................................... 3.1.5. Strategie zarzdzania ryzykiem stopy procentowej ........................................... 3.2. Ryzyko walutowe ......................................................................................................... 3.2.1. Wybrane pojcia z zakresu rynku walutowego.................................................. 3.2.2. Kurs walutowy - rodzaje kursw walutowych oraz zasady ich kwotowania................................................................................................................. 3.3. Kursy walutowe - typologia wg rnych kryteriw................................................ 3.4. Czynniki determinujce poziom kursu walutowego............................................... 3.5. Ryzyko walutowe - definicja pojcia...................................................................... 3.6. Pozycje walutowe oraz miary ryzyka walutowego................................................. 3.7. Metody ograniczania ryzyka walutowego ............................................................. 3.8. Polski rynek finansowy w perspektywie wejcia do strefy euro............................. Bibliografia...........................................................................................................................
Rozdzia 4. Ryzyko operacyjne Emil lzak..........................................................................................................

421

4.4. Istota ryzyka operacyjnego .................................................................................... 421 4.5. Czynniki wzrostu znaczenia ryzyka operacyjnego w bankach ............................... 423 4.6. Klasyfikacja ryzyka operacyjnego.......................................................................... 425 4.7.

431 433 4.5.1. Metody ilociowe.............................................................................................. 434 4.5.1.1. Metoda szacowania wartoci zagroonej (Operational Value at Risk) .................................................................................................. 434 4.5.1.2. Metoda wyznaczania wartoci ekstremalnych (Extreme Value Theory) .............................................................................................. 436 4.5.1.3. Metody scenariuszy awaryjnych ........................................................ 436 4.5.2. Metody jakociowo-ilociowe .........................................................................437 4.5.2.1. Metoda kluczowych czynnikw ryzyka (KRI).................................. 437 4.5.2.2. Modele sieci Bayesowskich............................................................... 439 4.5.2.3. Modele oparte na zrwnowaonej karcie wynikw (balanced scorecard).......................................................................................... 440 4.5.2.4. Metoda Six Sigma (6 c)..................................................................... 441 4.5.3. Metody jakociowe ........................................................................................... 442 4.5.4. Metody heurystyczne......................................................................................... 442 4.6. Znaczenie kontroli wewntrznej w zarzdzaniu ryzykiem operacyjnym ...................... 444 Bibliografia........................................................................................................................... 447
Rozdzia 5. Nowa Umowa Kapitaowa/Dyrektywa CRD Jan Kolenik.........................................................................................................

4.8. Proces zarzdzania ryzykiem operacyjnym............................................................ 4.9. Klasyfikacja metod szacowania ryzyka operacyjnego............................................

449 449 449 451 454 454 457 457 458 465 467 467 467 470 470 470 471 471 471 472 473 473 474

5.1. Regulacje nadzorcze koca XX wieku ......................................................................... 5.1.1. Prace Bazylejskiego Komitetu ds. Nadzoru Bankowego................................... 5.1.2. Unijne i polskie regulacje w zakresie wymogw kapitaowych ........................ 5.2. Postanowienia Nowej Umowy Kapitaowej ................................................................. 5.2.1. Geneza powstania, struktura i zakres stosowania Nowej Umowy Kapitaowej .............................................................................................................. 5.2.2. Filar I - Minimalne wymogi kapitaowe ........................................................... 5.2.2.1. Wspczynnik adekwatnoci kapitaowej ......................................... 5.2.2.2. Ryzyko kredytowe............................................................................. 5.2.2.3. Ryzyko operacyjne ........................................................................... 5.2.3. Filar II - Proces analizy nadzorczej .................................................................. 5.2.3.1. Znaczenie analizy nadzorczej ........................................................... 5.2.3.2. Podstawowe zasady analizy nadzorczej ............................................ 5.2.4. Filar III - Dyscyplina rynkowa.......................................................................... 5.2.4.1. Uwagi oglne.................................................................................... 5.2.4.2. Czstotliwo publikacji.................................................................... 5.2.4.3. Istotno informacji .......................................................................... 5.3. Nowa Umowa Kapitaowa a Dyrektywa CRD .............................................................. 5.3.1. Termin wejcia w ycie .................................................................................... 5.3.2. Zakres stosowania............................................................................................. 5.3.3. Wagi ryzyka...................................................................................................... 5.3.4. Wsppraca pomidzy nadzorami ..................................................................... Bibliografia...........................................................................................................................

Spis treci

____________________________i

Rozdzia 6. Zastosowanie instrumentw pochodnych do zarzdzania ryzykiem bankowym Pawe Niedzika.................................................................................................

477 477 481 482 489 494 498 500 501

6.1. Instrumenty pochodne - definicja, geneza, klasyfikacja oraz struktura rynku 6.2. Instytucje finansowe na rynku instrumentw pochodnych - ograniczenia inwestycyjne ....................................................................................................................

6.3. Walutowe instrumenty pochodne .................................................................................. 6.4. Procentowe instrumenty pochodne................................................................................ 6.5. Instrumenty pochodne typu Equity linked'' (kontrakty indeksowe, opcje na
akcje, IPU) ................................................................................................................... 6.6. Derywaty kredytowe (CDS, TRS, CSO) ...................................................................... 6.7. Ryzyko instrumentw pochodnych .............................................................................. Bibliografia...........................................................................................................................
Cz IV ZASADY KALKULACJI FINANSOWYCH I OCENY BANKU .................................................. Rozdzia 1. Podstawy kalkulacji finansowych Jerzy Nowakowski, Kamil Liberadzki...................................................................

505

507 507 508 509 509 509 510 510 511 511 512 513 517 517 519 522 523 524

1.1. Stopy procentowe ......................................................................................................... 1.1.1. Definicje i oznaczenia....................................................................................... 1.1.2. Oprocentowanie proste ..................................................................................... 1.1.3. Oprocentowanie skadane ................................................................................. 1.1.3.1. Kapitalizacja dyskretna...................................................................... 1.1.3.2. Kapitalizacja ciga .......................................................................... 1.1.4. Efektywna roczna stopa procentowa ................................................................ 1.1.5. Realna stopa procentowa .................................................................................. 1.1.6. Dyskonto handlowe. Stopa dyskonta................................................................. 1.1.7. Dyskontowanie matematyczne ......................................................................... 1.1.7.1. Stochastyczne modele stopy procentowej - struktura terminowa stp procentowych .................................................................. 1.2. Kalkulacja parametrw wybranych papierw wartociowych ...................................... 1.2.1. Bony skarbowe ................................................................................................. 1.2.2. Obligacje skarbowe .......................................................................................... 1.2.3. Certyfikaty depozytowe..................................................................................... 1.2.4. Weksle .............................................................................................................. Bibliografia...........................................................................................................................
Rozdzia 2. Kalkulacja cen oraz efektywnoci produktw i usug bankowych Emil lzak, Krzysztof Borowski.........................................................................

525 525

2.1. Znaczenie instrumentw oceny efektywnoci w operacjach depozytowo-kredytowych .....................................................................................................................

14

Spis treci

2.2. Metody kalkulacji mar odsetkowych ................................................................... 2.3. Tradycyjne metody kalkulacji mary odsetkowej .................................................. 2.3.1. Metoda poolu.................................................................................................... 2.3.2. Metoda bilansu warstwowego ..........................................................................
2.4. Wspczesne metody kalkulacji mary odsetkowej ...................................................... 2.4.1. Metoda rynkowych stp procentowych ............................................................ 2.4.2. Kalkulacja mar czstkowych z tytuu warunkw rynkowych transakcji. 2.4.3. Kalkulacja mar czstkowych z tytuu transformacji terminw i tych pozycji walutowych .................................................................................. 2.4.4. Mara odsetkowa brutto a netto w metodzie odsetek rynkowych ..................... 2.4.5. Metoda biecej wartoci transakcji ................................................................. 2.5. Kalkulacja efektywnoci operacji pozaodsetkowych ............................................. 2.6. Kalkulacja cen i efektywnoci produktw i usug w bankowoci inwestycyjnej 2.6.1. Dochody bankw inwestycyjnych .................................................................... 2.6.2. Filozofia finansowa bankw inwestycyjnych ................................................... 2.6.2.1. Funkcja porednictwa........................................................................ 2.6.2.2. Sposb realizacji funkcji porednictwa ............................................. 2.6.2.3. Charakter przychodw....................................................................... 2.6.4. Przychody bankw inwestycyjnych z tytuu zarzdzania portfelem.................. 2.6.5. Koszty budowy wasnego zespou analitycznego przez inwestora .................... 2.6.6. Wynagrodzenia bankw z tytuu usug inynierii finansowej i doradztwa . 2.6.7. Specyfika wynagrodze bankw inwestycyjnych ............................................. Bibliografia...........................................................................................................................
Rozdzia 3. Sprawozdawczo bankowa i system raportowania w banku Marcin Mikoajczyk, Ewa Mitkiewska ................................................................

527 527 527 529 531 531 532 otwar534 535 537 538 542 543 543 544 546 547 552 553 558 559 562

565

3.1. Sprawozdawczo bankowa (MSR) ............................................................................. 565 3.1.1. Potrzeby informacyjne i podstawy prawne sprawozdawczoci bankowej 565 3.1.2. Bankowy plan kont............................................................................................ 567 3.1.3. Midzynarodowe Standardy Rachunkowoci/Midzynarodowe Standardy Sprawozdawczoci Finansowej (MSR/MSSF) ....................................... 571 3.1.3.1. MSSF 1 i MSR 1 .............................................................................. 572 3.1.3.2. MSR 30 ............................................................................................ 573 3.1.3.3. MSR 32 ............................................................................................ 574 3.1.3.4. MSR 36 ............................................................................................ 575 3.1.3.5. MSR 39 ............................................................................................ 577 3.2. System raportowania w banku....................................................................................... 583 3.2.1. Podstawa prawna raportowania na potrzeby statystyki monetarnej i nadzorczej ...................................................................................................... 583 3.2.4. Zakres, forma i terminy przekazywania danych na potrzeby ustalania polityki pieninej i okresowych ocen sytuacji pieninej oraz oceny sytuacji finansowej bankw i ryzyka sektora bankowego ................................ 584 3.2.5. Zakres, forma i terminy przekazywania danych niezbdnych do sporzdzenia bilansu patniczego oraz midzynarodowej pozycji inwestycyjnej ................... 585

Spis treci_____________________________________________________________________

tryb i terminy przekazywania przez banki objte obowizkowym systemem gwarantowania informacji do Bankowego Funduszu Gwarancyjnego ................................................................................................. 586 3.2.7. Inne obowizki sprawozdawcze bankw - roczne sprawozdania finansowe ................................................................................................................. 587 3.2.6. Nowe standardy przekazywania danych (COREP i FINREP) .......................... 591 Bibliografia........................................................................................................................... 592
Rozdzia 4. Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej banku Magorzata Zaieska.............................................................................................

3.2.6. Zakres,

594 594 596 598 599 602 603 605 606 614 616 618 619 625 627 628

4.1. Podmioty sporzdzajce analizy i odbiorcy wynikw, z uwzgldnieniem stopnia dostpnoci danych .................................................................................................

4.2. Zakres, cel i czas analizy .............................................................................................. 4.3. Metody analizy ............................................................................................................. 4.3.1. Wstpna analiza sprawozda finansowych........................................................ 4.3.2. Analiza wskanikowa i jej rozwinicie.............................................................. 4.3.2.1. Wskaniki wypacalnoci ................................................................. 4.3.2.2. Wskaniki pynnoci ......................................................................... 4.3.2.3. Wskaniki efektywnoci/rentownoci ............................................... 4.3.2.4. Ocena efekty wnoci metod DEA (Data Envelopment Analysis) 4.3.2.5. Wpyw jakoci usug na efektywno banku ..................................... 4.3.2.6. Wskaniki jakoci aktyww i zobowiza pozabilansowych ..
4.3.3. Systemy wczesnego ostrzegania ....................................................................... 4.4. Interpretacja wynikw .................................................................................................. 4.5. Ocena banku w oparciu o czynniki niemierzalne (analiza jakociowa)......................... Bibliografia...........................................................................................................................

Wprowadzenie

Prezentowany podrcznik, bdcy prac zbiorow, zosta przygotowany przez pracownikw naukowych Katedry Bankowoci Szkoy Gwnej Handlowej w Warszawie. Wszyscy Autorzy przygotowujcy podrcznik posiadaj zarwno praktyk bankow, jak i dydaktyczn. Podrcznik powsta na bazie blisko 10-letniego dowiadczenia wyniesionego z prowadzenia wykadw i wicze z bankowoci dla szerokiego gremium studentw. Niniejszy podrcznik stanowi pierwsz cz serii o charakterze wykadowym. W czci tej zaprezentowano przede wszystkim wiedz na temat wspczesnych zasad funkcjonowania instytucji centralnych, istotnoci stabilnoci finansowej, rnorodnoci produktw i usug finansowych, metod zarzdzania bankiem, ze szczeglnym uwzgldnieniem zarzdzania ryzykiem bankowym oraz analiz i kalkulacji finansowych. Treci prezentowane w podrczniku maj charakter uniwersalny, przy czym uwzgldniaj specyfik polskiego systemu bankowego w kontekcie europejskim. W prezentowanym podrczniku wyodrbniono cztery gwne bloki tematyczne: system bankowy, segmentacja produktw i usug bankowych, ryzyko bankowe, zasady kalkulacji finansowych i oceny banku. Omawiajc system bankowy szczegln uwag zwrcono na organizacj, cele dziaania i instrumenty banku centralnego, nadzoru nad rynkiem bankowym oraz systemu gwarantowania depozytw. Wskazano take na istotno dziaania instytucji wspomagajcych funkcjonowanie, jak i rozwj sektora bankowego. Istotnym elementem prezentacji systemu bankowego jest charakterystyka pod-

dziaalnoci bankowej.

W bloku powiconym segmentacji zaprezentowano poszczeglne produkty i usugi bankowe uwzgldniajc charakter klienta bankowego oraz nowoczesno instrumentw. Wyodrbniono pi zasadniczych segmentw bankowoci,

tj. bankowo inwestycyjn, bankowo korporacyjn, bankowo detaliczn, bankowo hipoteczn i bankowo elektroniczn. Segmentacja taka znajduje odzwierciedlenie w praktyce bankowej, przy uwzgldnieniu zasady uniwersalizacji dziaalnoci wikszoci bankw w Polsce. Dziaalno bankowa polega w znaczcym stopniu na kupowaniu i sprzedawaniu ryzyka, a umiejtne nim zarzdzanie jest kluczem do dobrego funkcjonowania i rozwoju banku. Uznano za zasadne powicenie odrbnego bloku na omwienie istoty, rodzajw, metod pomiaru i ograniczania ryzyka kredytowego, cenowego i operacyjnego. Zwrcono uwag zarwno na wewntrzne, jak i zewntrzne regulacje w zakresie zarzdzania ryzykiem. Omwiono m.in. koncepcj Nowej Umowy Kapitaowej, implementowanej do prawodawstwa unijnego w postaci tzw. dyrektywy CRD. Rozwaania wzbogacono o prezentacj moliwoci wykorzystania instrumentw pochodnych w procesie zarzdzania ryzykiem bankowym. Zasady kalkulacji finansowych stanowi podstaw dziaalnoci bankowej i s powszechnie wykorzystywane w praktyce. W podrczniku uwzgldniono zarwno podstawy kalkulacji finansowych, jak i metody stosowane przez banki do oceny efektywnoci ich dziaalnoci oraz instrumentw przez nich wykorzystywanych. Odniesiono si zatem do zagadnie controllingu bankowego. Zaprezentowano jednoczenie podstawy rachunkowoci, w tym sprawozdawczoci bankowej, kadc gwny nacisk na przedstawienie moliwoci oceny bankw na podstawie sprawozdawczoci finansowej. Na drug cz podrcznika, ktra koresponduje z czci pierwsz, skadaj si easy, przykady i wiczenia. Cz praktyczna podrcznika odnosi si gwnie do zagadnie produktw i usug finansowych oraz zwizanych z nimi kalkulacji, zarzdzania ryzykiem bankowym oraz metod oceny wynikw ekonomiczno-finansowych bankw. yczc Czytelnikom interesujcej lektury, dzikujc wszystkim, ktrzy przyczynili si do powstania tego podrcznika naukowego, zwaszcza Autorom i Recenzentowi - prof. dr. hab. Alfredowi Jancowi, cz wyrazy uznania i szacunku.
Prof, dr hab. Magorzata Zaleska

Cz

SYSTEM BANKOWY

Charakterystyka systemu bankowego - uwarunkowania instytucjonalne

Magorzata Zaleska

1.1. Instytucjonalizm w dziaalnoci bankowej

Kady bank funkcjonuje w otoczeniu zewntrznym, a jego dziaalno ewoluuje zgodnie z trendami w krajowej i wiatowej gospodarce. Uwarunkowania dziaalnoci bankowej wyznaczane s przede wszystkim przez przemiany instytucjonalne (okrelane przez pastwo i stanowione prawo) i przemiany funkcjonalne (ksztatowane przez rynek). Instytucjonalne uwarunkowania dziaalnoci bankowej zalicza si do uwarunkowa zewntrznych, na ktre banki nie maj bezporedniego wpywu. Znajduj one odzwierciedlenie przede wszystkim w obowizujcych przepisach prawnych. Do najistotniejszych ustaw regulujcych dziaalno bankow w Polsce naley zaliczy: ustaw z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe (DzU nr 140, poz. 939 ze zm.), ustaw z dnia 29.08.1997 r. o Narodowym Banku Polskim (DzU nr 140, poz. 938 ze zm.), ustaw z dnia 21.07.2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (DzU nr 157, poz. 1119 ze zm.), ustaw z dnia 14.12.1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (DzU z 1995 r. nr 4, poz. 18 ze zm.), ustaw z dnia 29.08.1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych (DzU nr 140, poz. 940 ze zm.), ustaw z dnia 7.12.2000 r. o funkcjonowaniu bankw spdzielczych, ich zrzeszaniu si i bankach zrzeszajcych (DzU nr 119, poz. 1252 ze zm.), ustaw z dnia 14.03.2003 r. o Banku Gospodarstwa Krajowego (DzU nr 65, poz. 594 ze zm.),

20

Cz I. System bankowy

ustaw z dnia 20.07.2001 r. o kredycie konsumenckim (DzU nr 100. poz. 1081 ze zm.), ustaw z dnia 12.09.2002 r. o elektronicznych instrumentach patniczych (DzU nr 169, poz. 1385 ze zm.). Odnoszc si do nauki ekonomii, ktra wyodrbnia nurt ekonomii instytucjonalnej naley analogicznie wprowadzi do nauki finansw (bankowoci) pojcie bankowoci instytucjonalnej. Bankowo instytucjonalna charakteryzuje si interdyscyplinarnoci, tzn. otwartoci na dorobek pozaekonomicznych dyscyplin wiedzy, przede wszystkim prawa. Bankowo instytucjonaln okreli mona jako zwizek midzy prawnymi uwarunkowaniami dziaalnoci bankowej a ich wpywem na warunki funkcjonowania bankw. Bankowo instytucjonaln mona te zdefiniowa jako warunki dziaalnoci bankowej okrelone przez przepisy prawa. Uwarunkowania instytucjonalne maj wpyw na dziaalno kadej jednostki gospodarczej, ale w przypadku bankw s wyjtkowo szerokie. Banki podlegaj bowiem oddziaywaniu specjalnych, nadrzdnych w stosunku do nich jednostek, w tym m.in. banku centralnego, nadzoru nad rynkiem bankowym i systemu gwarantowania depozytw, Instytucj majc szczeglny wpyw na warunki dziaalnoci bankowej jest nadzr. Modelowo, przedmiotowy zasig oddziaywania nadzoru na banki obejmuje: dziaania nadzorcze dopuszczajce do prowadzenia dziaalnoci bankowej (licencjonowanie dziaalnoci bankowej), dziaania nadzorcze skierowane do ju funkcjonujcych bankw, polegajce przede wszystkim na okreleniu ksztatu regulacji nadzorczych, prowadzeniu inspekcji oraz nakadaniu sankcji na banki. Szczeglny wpyw na warunki dziaalnoci bankowej maj regulacje nadzorcze (np. odniesione do wysokoci i struktury funduszy wasnych, adekwatnoci kapitaowej, w tym wymogw kapitaowych, limitw zaangaowa). Naley pamita, e nadmiar regulacji prawnych nie jest zjawiskiem korzystnym dla rozwoju rynku produktw i usug finansowych. Sprawdza si bowiem wtedy tzw. prawo Goodharta, zgodnie z ktrym kada prba ograniczenia przez wadze nadzoru dziaalnoci bankowej nieuchronnie prowadzi do przesuwania wybranych usug do sfery nieregulowanej1. Do powyszego stwierdzenia przychylaj si rwnie inni ekonomici, ktrzy uwaaj, e rodki administracyjne s skuteczne tylko w krtkich okresach. W duszej perspektywie banki staraj si je omin rnymi sposobami". Potwierdza to praktyka bankowa, zgodnie z ktr w niektrych bankach najpierw ustala si wynik kocowy, wysoko okrelonych wymogw (np. wspczynnika adekwatnoci kapitaowej), a dopiero pniej dopasowuje si elementy skadajce si na wynik kocowy.
1 2

D. Begg, S. Fischer, R. Dombusch, Ekonomia, PWE, Warszawa 1993, s. 146. A. Kamierczak, Pienidz i bank w kapitalizmie, PWN. Warszawa 1994, s. 145.

Oddziaywanie wadz na banki jest wic swego rodzaju sztuk, ktra polega na tym. aby zda sobie spraw z niemonoci kontrolowania wszystkiego i umie z tego zrezygnowa. Obecny rozwj rynkw finansowych sprawia, e wadze nie s w stanie kontrolowa wszystkich obszarw aktywnoci bankw. Zmniejszaj si te moliwoci bezporedniej ingerencji w dziaalno bankw, ktre zacieraj granice nie tylko midzypastwowe, ale rwnie midzy poszczeglnymi segmentami rynku finansowego. Nie ma faktycznej moliwoci kontrolowania bankw o aktywach sigajcych setek miliardw dolarw i oddziaach w kilkudziesiciu krajach. Duo atwiej jest kontrolowa mae ni due banki. Liberalizacja przepywu kapitau sprawia te, e zbyt ostre przepisy regulujce dziaalno bankow nie maj racji bytu. Gdy w jednym kraju s one zbyt surowe, atwo przenie si do innego (np. w ramach Unii Europejskiej obowizuje zasada jednego paszportu bankowego oraz zasada nadzoru kraju macierzystego). Wadze nie powinny wic stara si monitowa kadego rodzaju dziaalnoci i mnoy regulacji zewntrznych3. Tymczasem regulatorzy, jak i bankowcy wskazuj, e w 2005 i 2006 r. najwiksze zagroenie dla stabilnoci bankw wynikao ze zbyt intensywnego regulowania rynku. Znaczca liczba kompleksowych zmian przepisw wdraanych w tym samym czasie (m.in. Midzynarodowe Standardy Sprawozdawczoci Finansowej, Nowa Umowa Kapitaowa/Dyrektywa CRD - regulacje omwione w dalszych rozdziaach) moe zagrozi, wedug ankietowanych regulatorw i bankowcw, kondycji ekonomiczno-finansowej bankw, obciajc banki kosztami i odcigajc uwag od biecego zarzdzania i zapewnienia rozwoju. Bankowcy zwracaj te uwag, e zbyt czsta zmiana przepisw prawnych wynika z biecej polityki i niekoniecznie nastawiona jest na promowanie zdrowego systemu bankowego. Z drugiej strony naley zaznaczy, e bankowcy wskazuj na ryzyko zbyt ubogich regulacji. Wynika to z przekonania rodowiska, i inicjatywy regulacyjne nie zawsze s skierowane tam, gdzie s przydatne4. Przepisy prawne okrelane przez wadze maj na celu przede wszystkim denie do zapewnienia stabilnoci systemu bankowego, a w szerszym kontekcie rwnowagi makroekonomicznej. W ostatnich latach, obok denia do zapewnienia stabilnoci, coraz wikszego znaczenia nabiera nurt ochrony konsumenta klienta bankowego (w Polsce zostay m.in. wdroone przepisy ustawy o kredycie konsumenckim). Jednoczenie trzeba pamita, e regulacje prawne wpywaj na warunki dziaalnoci bankowej, kondycj finansow bankw. Ograniczaj one jednoczenie swobod prowadzenia dziaalnoci bankowej oraz generuj koszty ich stosowania zarwno po stronie bankw, jak i nadzorcw.

I. Ryniewicz, Sztuka nadzoru, Gazeta Bankowa" nr 26/1996, s. 9. L. Sotysik, Skrki od banana, Gazeta Bankowa" nr 32 z dnia 7-13.08.2006 r s. 12-13.

Stabilno systemu finansowego, w tym bankowego jest istotna i mona j wskaza jako nadrzdny cel dziaalnoci instytucji na rynku finansowym. Pod pojciem stabilnoci systemu bankowego rozumie si zdolno systemu do zachowania pynnoci finansowej oraz poszczeglnych jednostek do pokrywania strat i ryzyka, nieodcznie towarzyszcych ich dziaalnoci, z kapitau wasnego5. Zaley ona przede wszystkim od dwch czynnikw: uwarunkowa instytucjonalnych systemu bankowego oraz sytuacji ekonomiczno-finansowej poszczeglnych bankw.

1.2. Charakterystyka systemu bankowego

W dobie wspczesnego rozwoju rynku finansowego naley pamita, e zacieraj si granice midzy poszczeglnymi jego segmentami. Wspczesna bankowo oferuje rnorodne produkty i usugi finansowe postrzegane tradycyjnie jako instrumenty rynku kapitaowego (np. fundusze inwestycyjne) lub ubezpieczeniowego. Rozwaajc dziaalno wspczesnych bankw nie naley utosamia jej tylko z dziaalnoci depozytowo-kredytow. System bankowy ma z reguy posta systemu dwustopniowego, w ramach ktrego mona wyodrbni instytucje centralne", zewntrzne w stosunku do bankw oraz banki. Do najistotniejszych instytucji zewntrznych w stosunku do bankw zaliczy naley: bank centralny, nadzr nad rynkiem finansowym, w tym bankowy, system gwarantowania depozytw/inwestycji.

1.2.1. Prezentacja centralnych instytucji systemu bankowego

Bank centralny jest przede wszystkim instytucj emitujc monety i banknoty oraz dbajc o stabilno monetarn. W Polsce bankiem centralnym jest Narodowy Bank Polski (NBP). Gwnym celem dziaalnoci NBP jest dbanie o stabilno poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej kraju, jeeli nie narusza to celu podstawowego NBP. Organami NBP s: Prezes NBP. Rada Polityki Pieninej (RPP) i Zarzd NBP. Prezes NBP powoywany jest przez Sejm na wniosek Prezydenta RP na 6-letni kadencj. Jest on przewodniczcym RPP, w skad ktrej wchodz ponadto czonkowie: 3 powoywanych
J.K. Solarz, Rozwj systemw bankowych. Biblioteka Menedera i Bankowca, Warszawa 1996. s. 1000023.

przez Sejm, 3 przez Senat i 3 przez Prezydenta RP. RPP odpowiedzialna jest przede wszystkim za ksztatowanie polityki pieninej, czyli podstawowego celu dziaalnoci NBP. Podstawowymi instrumentami ksztatowania polityki pieninej s instrumenty bezporednie (np. rezerwa obowizkowa) i porednie (np. stopy procentowe banku centralnego i operacje otwartego rynku). W przypadku stosowania instrumentw bezporednich bank centralny wystpuje wobec bankw jako zwierzchnik i okrela zasady, ktrym banki musz si podporzdkowa. W sytuacji stosowania instrumentw porednich bank centralny wystpuje wobec bankw jako partner, ktry skada im propozycje lub wskazuje kierunki zmian. Polityka pienina moe mie na celu ograniczenie iloci pienidza w obiegu (polityka restrykcyjna) lub zwikszenie poday pienidza (polityka ekspansywna). Nadzr nad rynkiem bankowym ma na celu przede wszystkim zachowanie stabilnoci systemu bankowego, w tym bezpieczestwa depozytw bankowych oraz dbanie o przestrzeganie prawa przez banki. Nadzr moe wpywa na zachowanie stabilnoci bankowej m.in. poprzez: licencjonowanie dziaalnoci bankowej, tworzenie regulacji ostronociowych odniesionych przede wszystkim do pomiaru i zabezpieczania ryzyka bankowego, kontrolowanie dziaalnoci bankowej oraz nakadanie sankcji na banki bdce w trudnej sytuacji ekonomicznofinansowej lub nieprzestrzegajcych przepisw prawnych. W Polsce nadzr nad rynkiem bankowym sprawuje do koca 2007 r. Komisja Nadzoru Bankowego, a od stycznia 2008 r. Komisja Nadzoru Finansowego, ktra docelowo sprawowa ma nadzr nad caym rynkiem finansowym by, tzw. supernadzorc. System gwarantowania depozytw ma, podobnie jak nadzr, dba o stabilno systemu bankowego. Gwnym zadaniem omawianego systemu jest wypata kwot gwarantowanych deponentom, w przypadku upadoci banku. Ma to chroni deponenta przed utrat czci depozytw oraz zapobiega runowi deponentw na inne banki. W Polsce system gwarantowania depozytw zosta umiejscowiony w Bankowym Funduszu Gwarancyjnym, ktry obok dziaalnoci gwarancyjnej, prowadzi take dziaalno pomocow oraz analityczn. Dziaalno pomocowa polega gwnie na udzielaniu pomocy finansowej, na warunkach korzystniejszych ni rynkowe, bankom bdcym w stanie niebezpieczestwa niewypacalnoci. Pomoc moe by udzielana na samodzieln sanacj banku bdcego w trudnej sytuacji ekonomiczno-finansowej lub na przejcie banku w trudnej sytuacji przez bank bdcy w dobrej kondycji ekonomiczno-finansowej. Ponadto Fundusz moe udziela pomocy bankom spdzielczym, ktre charakteryzuj si dobrym standingiem i podlegay procesom czeniowym. Przy okazji omawiania systemu gwarantowania depozytw warto wspomnie, e istniej take systemy rekompensat strat inwestorom, dziaajce na analogicznych zasadach jak systemy gwarantowania rodkw w bankach. W Polsce system rekom-

24

Cz I. System bankowy

pensat strat inwestorom umiejscowiony zosta w Krajowym Depozycie Papierw Wartociowych (KDPW). Obok wyej wymienionych podmiotw funkcjonuj na rynku bankowym take inne instytucje o charakterze centralnym oraz samorzdowym, ktre wspieraj rozwj tego rynku. W Polsce s to m.in.: Zwizek Bankw Polskich (ZBP), Biuro Informacji Kredytowej (BIK) oraz Krajowa Izba Rozliczeniowa (KIR)6. Zwizek Bankw Polskich jest samorzdow organizacj bankw, w ktrej czonkostwo ma charakter dobrowolny. Do zada ZBP naley reprezentowanie rodowiska bankowego m.in. w procesie tworzenia prawodawstwa bankowego. W ramach ZBP dziaa m.in.: Sd Polubowny (ktry rozstrzyga spory o prawa majtkowe lub o prawa niemajtkowe), Bankowy Arbitra Konsumencki (ktry rozstrzyga spory midzy konsumentami - klientami bankw a bankami w zakresie roszcze pieninych z tytuu niewykonania lub nienaleytego wykonania przez bank czynnoci bankowych) oraz Komitet ds. Finansowania Nieruchomoci. Celem dziaania Biura Informacji Kredytowej jest denie do ograniczania ryzyka kredytowego podejmowanego przez banki. BIK zarzdza i udoskonala system wymiany informacji kredytowej poprzez gromadzenie, przechowywanie, przetwarzanie i dystrybucj informacji o historii kredytowej klientw bankw w formie raportw kredytowych. Prawo do korzystania z informacji Biura maj banki i osoby, ktrych dana informacja dotyczy. Krajowa Izba Rozliczeniowa zajmuje si wiadczeniem usug rozliczeniowych. Celem dziaania KIR jest organizowanie i standaryzacja rozlicze midzybankowych, ktre obejmuj m.in. wymian zlece patniczych i ich uznawanie. Rozliczenia midzybankowe realizowane s wycznie poprzez elektroniczny system rozlicze midzybankowych - ELIXIR.

1.2.2. Charakterystyka bankw

Banki s instytucjami finansowymi, ktrych gwnym celem dziaalnoci jest oferowanie produktw i usug bankowych oraz innych instrumentw finansowych, ktre obarczone s ryzykiem, a zatem celem dziaalnoci bankowej jest kupno i sprzeda ryzyka oraz zarzdzanie tym ryzykiem w deniu do generowania wyniku finansowego oraz wzrostu wartoci banku. Wrd bankw wyrni mona m.in. banki o charakterze depozytowo-kredytowym i banki inwestycyjne. W Polsce wikszo funkcjonujcych bankw uzna naley jako banki uniwersalne, wiadczce zarwno usugi depozytowokredytowe, jak i inwestycyjne (np. operacje na rynku kapitaowym, zarzdzanie funduszami i doradztwo finansowe). W Polsce nie wystpuj w zasadzie typowe banki inwestycyjne, ktrych dziaalno w wskim zakresie utosamiana jest
6

Szerzej na temat wymienionych instytucji w czci I, rozdzia 5.

z gwarantowaniem i organizowaniem emisji papierw wartociowych. Dziaajce w Polsce banki mona natomiast uzna jako instytucje kredytowe. Pojcie instytucji kredytowej jest szersze ni pojcie bank, a jednoczenie wsze ni instytucji finansowej. Instytucj kredytow jest kady podmiot, ktry przyjmuje rodki finansowe oraz ich udziela, a take instytucja pienidza elektronicznego (podmiot ten zosta omwiony w dalszej czci rozdziau). Przykadem instytucji kredytowych dziaajcych w Polsce, a niebdcych bankami, s spdzielcze kasy oszczdnociowo-kredytowe (skok-i). Do instytucji kredytowych nie naley natomiast zalicza porednikw finansowych, ktrych traktowa naley m.in. jako istotny kana dystrybucji produktw i usug finansowych. W Polsce, zgodnie z ustaw Prawo bankowe, pojcie bank oznacza osob prawn utworzon zgodnie z przepisami ustaw, dziaajc na podstawie zezwole uprawniajcych do wykonywania czynnoci bankowych obciajcych ryzykiem rodki powierzone pod jakimkolwiek tytuem zwrotnym. Pojcie bank jest zatem okrelane przede wszystkim poprzez wskazanie czynnoci wykonywanych przez banki. Czynnociami bankowymi s: przyjmowanie wkadw pieninych patnych na danie lub z nadejciem oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunkw tych wkadw, prowadzenie innych rachunkw bankowych, udzielanie kredytw, udzielanie i potwierdzanie gwarancji bankowych oraz otwieranie i prowadzenie akredytyw, emitowanie bankowych papierw wartociowych, przeprowadzanie bankowych rozlicze pieninych, wydawanie instrumentu pienidza elektronicznego, wykonywanie innych czynnoci przewidzianych wycznie dla banku w innych ustawach ni Prawo bankowe. Czynnociami bankowymi s rwnie nastpujce czynnoci, o ile s one wykonywane przez banki: udzielanie poyczek pieninych, operacje czekowe i wekslowe oraz operacje, ktrych przedmiotem s warranty, wydawanie kart patniczych oraz wykonywanie operacji przy ich uyciu, terminowe operacje finansowe, nabywanie i zbywanie wierzytelnoci pieninych, przechowywanie przedmiotw i papierw wartociowych oraz udostpnianie skrytek sejfowych, prowadzenie skupu i sprzeday wartoci dewizowych, udzielanie i potwierdzanie porcze, wykonywanie czynnoci zleconych, zwizanych z emisj papierw wartociowych,

porednictwo w dokonywaniu przekazw pieninych oraz rozlicze w obrocie dewizowym. W Polsce, wedug ustawy Prawo bankowe, banki mog dziaa w formie bankw: pastwowych - bankiem tego rodzaju jest Bank Gospodarstwa Krajowego. spek akcyjnych - w naszym kraju funkcjonuje blisko 50 bankw spek akcyjnych (np. PKO BP SA), spdzielczych - w Polsce dziaa blisko 600 bankw spdzielczych (np. Bank Spdzielczy w Krakowie). Od wyej wymienionych rodzajw bankw odrni naley oddziay bankw zagranicznych dziaajce w Polsce, ktre w Unii Europejskiej podlegaj co do zasady pod prawodawstwo kraju macierzystego, w ktrym dziaa ich centrala. Bank pastwowy jest specyficznym bankiem, ktry obok dziaalnoci komercyjnej prowadzi z reguy dziaalno zlecon przez pastwo. Podstawowym celem dziaalnoci Banku Gospodarstwa Krajowego jest wspieranie rzdowych programw spoeczno-gospodarczych oraz programw samorzdnoci lokalnej i rozwoju regionalnego, realizowanych z wykorzystaniem rodkw publicznych. Bank Gospodarstwa Krajowego prowadzi m.in.: Krajowy Fundusz Porcze Kredytowych, Fundusz Porcze Unijnych, Krajowy Fundusz Drogowy, Krajowy Fundusz Mieszkaniowy, Fundusz Termomodemizacji oraz Fundusz Poyczek i Kredytw Studenckich. Do bankw o charakterze pastwowym mona take zaliczy porednio banki, w ktrych pastwo ma kontrolny pakiet akcji (jest bezporednim wspwacicielem lub porednim poprzez podmioty zalene), a tym samym posiada wpyw na podejmowanie decyzji. W Polsce jako przykad tego rodzaju bankw wskaza mona: PKO BP SA, Bank Pocztowy SA, Bank Ochrony rodowiska SA. Wrd bankw spek akcyjnych mona wyrni m.in.: banki giedowe i pozagiedowe, banki uniwersalne i specjalistyczne (np. hipoteczne i samochodowe). Zdecydowan wikszo bankw dziaajcych w Polsce naley zaliczy do bankw uniwersalnych. Jak wczeniej wspomniano, jako przykad banku specjalistycznego mona poda bank hipoteczny. Trudno jest okreli jednoznaczn definicj banku hipotecznego, gdy w poszczeglnych krajach obowizuj rne zasady funkcjonowania tych instytucji. Z pewnoci banki hipoteczne wyrniaj si wyspecjalizowaniem w udzielaniu kredytw hipotecznych oraz refinansowaniem tej dziaalnoci na rynku kapitaowym za pomoc specjalnych papierw wartociowych, ktre najczciej maj swoje pokrycie w hipotekach zabezpieczajcych udzielone kredyty. Podstawowym zadaniem bankw hipotecznych

ozdzia 1. Charakterystyka systemu bankowego- uwarunkowania instytucjonalne

27

jest udzielanie kredytw hipotecznych oraz emisja listw zastawnych'. Rola banku hipotecznego sprowadza si m.in. do porednika midzy rynkiem nieruchomoci a rynkiem kapitaowym8. W poszczeglnych krajach dziaalno bankw hipotecznych jest szczegowo uregulowana specjalnymi ustawami. W Polsce jest to, wspomniana wczeniej, ustawa z dnia 29.08.1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych9. Szczeglnym rodzajem bankw dziaajcych w formie spek akcyjnych s banki zrzeszajce, ktre zrzeszaj banki spdzielcze (banki spdzielcze mog funkcjonowa take poza zrzeszeniami). W Polsce funkcjonuj 3 banki zrzeszajce, w tym najwikszy Bank Polskiej Spdzielczoci SA. Podstawow regulacj prawn okrelajc zasady funkcjonowania bankw zrzeszajcych i bankw spdzielczych jest, wspomniana wczeniej, ustawa z dnia 7.12.2000 r. o funkcjonowaniu bankw spdzielczych, ich zrzeszaniu si i bankach zrzeszajcych. Bank zrzeszajcy m.in.: prowadzi rachunki biece zrzeszonych bankw spdzielczych, nalicza i utrzymuje rezerw obowizkow zrzeszonych bankw spdzielczych na rachunku w NBP, wypenia za zrzeszone w nim banki spdzielcze obowizki informacyjne, m.in. wobec NBP, kontroluje zgodno dziaalnoci zrzeszonych bankw spdzielczych z postanowieniami umowy zrzeszenia, przepisami prawa i statutami, - reprezentuje zrzeszone banki spdzielcze w stosunkach zewntrznych. Banki spdzielcze s rodzajem spdzielni oferujcych produkty i usugi finansowe. Obszar dziaalnoci banku spdzielczego (teren: powiatu, wojewdztwa lub kraju) uzaleniony jest od wielkoci banku, mierzonej wysokoci funduszy wasnych. W tym miejscu warto zaznaczy, e sektor bankw spdzielczych jest zrnicowany pod wzgldem wielkoci bankw, tzn. funkcjonuj mae banki spdzielcze oraz banki spdzielcze speniajce kryterium bycia bankiem spk akcyjn, pod wzgldem wysokoci posiadanych funduszy wasnych. Omawiajc banki spdzielcze wspomnie naley o zasadzie obowizujcej w tych bankach, tzn. jeden czonek - jeden gos". Kady czonek banku spdzielczego obowizany jest posiada jeden udzia. Niezalenie od liczby i wartoci posiadanych udziaw ma on jednak tylko prawo do wykonywania jednego gosu, co oznacza brak wpywu na decyzje w zakresie dziaalnoci banku spdzielczego. W bankowoci spdzielczej obowizuje teoretycznie jeszcze inna zasada, tj. miejscowy pienidz na potrzeby miejscowego rodowiska", ktra w praktyce nie jest realizowana. Jej idea sprowadza si do tego, e pieniA. Gsowska. Bankowo hipoteczna, Poltext, Warszawa 2000, s. 23. A. Gsowska. Bankowo hipoteczna, Poltext, Warszawa 2000, s. 127. Szerzej na temat bankw hipotecznych w czci II, rozdzia 5.

8 9

28

Cz I. System bankowy

dze zebrane na danym obszarze powinny by inwestowane na tym samym terenie, a to w praktyce nie ma miejsca z uwagi m.in. na lokowanie wolnych rodkw finansowych bankw spdzielczych w bankach zrzeszajcych, ktrych dziaalno obejmuje obszar caego kraju. Zwyczajowo wyej omwione rodzaje bankw klasyfikuje si jako: banki komercyjne (pastwowe i w formie spek akcyjnych), banki spdzielcze. Niezalenie od wyej wskazanych rodzajw bankw, banki mona podzieli na: banki wypacalne i banki w stanie niebezpieczestwa niewypacalnoci, banki tradycyjne (stacjonarne, posiadajce oddziay) i nowoczesne (oferujce dostp do produktw i usug za pomoc zdalnych, elektronicznych kanaw dystrybucji, w tym banki wirtualne). Do grupy bankw wypacalnych zalicza si banki w dobrej sytuacji ekonomiczno-finansowej, przy czym brak jest jednoznacznych kryteriw okrelajcych tak sytuacj. Za banki w stanie niebezpieczestwa niewypacalnoci uwaa si banki, ktre generuj strat i ich wspczynnik wypacalnoci (adekwatnoci kapitaowej) jest poniej wymaganego poziomu (uoglniajc poniej 8%). Przykadem nowoczesnej instytucji jest bank wirtualny. Pod pojciem banku wirtualnego rozumie si koncepcj banku, ktry we wszystkich segmentach dziaalnoci operacyjnej wykorzystuje zintegrowane rozwizania, czce w spjn cao koncepcje kompleksowej informatyzacji dziaalnoci, banku otwartego, bankowoci elektronicznej i bankowoci internetowej. Bankowo elektroniczna i bank wirtualny to dwa pojcia bliskoznaczne, ale ktre nie powinny by utosamiane. Bankowo elektroniczna obejmuje usugi wiadczone przez banki za porednictwem sieci bankomatw, internetu, sieci telefonicznej (cali center) i technologii WAP (na styku usug telefonicznych i internetowych). Jeli usugi te s czci oferty banku tradycyjnego, s rodzajem instrumentw dodatkowych, tworzcych obok placwek, nowe moliwoci operacyjne. W banku wirtualnym jest natomiast inaczej. Z uwagi na brak tradycyjnych placwek rozwizania informatyczne s jedyn moliwoci utrzymania kontaktu z klientami. Do rangi najwaniejszego kanau dystrybucji urasta internet oraz wiadczenie usug za porednictwem cali center. Bank wirtualny bdc skazanym na elektroniczne formy kontaktu z klientami sam w pewnym sensie ogranicza zakres swojej dziaalnoci10. Z powyszego wynika, e rozgraniczenie pojcia bank wirtualny i bankowo elektroniczna jest konieczne. W konsekwencji bank wirtualny nie moe
G. Kotiski, Funkcjonowanie banku wirtualnego, [w:] Nowe technologie we wspczesnym banku, praca zbiorowa pod redakcj A. Janca i G. Kotliskiego, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Pozna 2004, s. 411-412.

Rozdzia 1. Charakterystyka systemu bankowego- uwarunkowania instytucjonalne

29

obej si bez wiadczenia usug bankowoci elektronicznej, a usugi bankowoci elektronicznej nie wymagaj tworzenia banku wirtualnego, z powodzeniem mog by wiadczone przez tradycyjne marmurowe" banki11. Ewolucja w zakresie wiadczenia usug bankowych nie koczy si na bankach wirtualnych. Sformuowana koncepcja integratorw informacyjnych (message broker) sprawia, e osoby korzystajce w produktw i usug finansowych/bankowych staj si klientami portali internetowych, a nie bankw. Integrator wybiera najlepsz w danym momencie dla danego klienta ofert banku lub innego wirtualnego porednika finansowego ".

1.2.3. Instytucja pienidza elektronicznego

Wedug prawodawstwa unijnego instytucja pienidza elektronicznego jest rodzajem instytucji kredytowej. Zaklasyfikowanie instytucji pienidza elektronicznego do instytucji kredytowych na gruncie prawa europejskiego umoliwia Europejskiemu Systemowi Bankw Centralnych sprawowanie kontroli nad emisj pienidza elektronicznego1'1. Gwnym powodem objcia instytucji pienidza elektronicznego definicj instytucji kredytowej bya ch posiadania przez Europejski Bank Centralny moliwoci naoenia obowizku utrzymywania rezerwy obowizkowej14, co moe budzi wtpliwoci z uwagi na fakt, e instytucje pienidza elektronicznego w praktyce nie kreuj pienidza15. Z uwagi na fakt, e konsekwencje ewentualnej upadoci emitenta pienidza elektronicznego mog mie negatywny wpyw m.in. na stabilno rynkw finansowych, emitenci ci i ich klienci powinni podlega regulacjom w zakresie ochrony konsumenta i systemw gwarantowania16. Zgodnie z polskim prawodawstwem, instytucja pienidza elektronicznego jest inn ni bank osob prawn, dziaajc w formie spki akcyjnej, utworzon
G. Kotliski. Funkcjonowanie banku wirtualnego, [w:] Nowe technologie we wspczesnym banku, praca zbiorowa pod redakcj A. Janca i G. Kotliskiego. Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Pozna 2004. s. 414. 12 G. Kotliski. Funkcjonowanie banku wirtualnego, [w:] Nowe technologie we wspczesnym banku, praca zbiorowa pod redakcj A. Janca i G. Kotliskiego. Akademia Ekonomiczna w Poznaniu. Pozna 2004. s. 418-419. P. Gole. Status prawny instytucji pienidza elektronicznego, Prawo Bankowe" nr 12/2003. s. 17. 14 Opinia Europejskiego Banku Centralnego z dnia 18.01.1999 r. (OJ C 189 z dnia 6.07.1999 r.), s. 7; za: R. Janowicz, R. Klepacz, Pienidz elektroniczny na wiecie, Biblioteka Menedera i Bankowca, Warszawa 2002, s. 89. 13 R. Janowicz, R. Klepacz, Pienidz, elektroniczny na wiecie, Biblioteka Menedera i Bankowca. Warszawa 2002. s. 90. 16 R. Janowicz, R. Klepacz, Pienidz elektroniczny na wiecie, Biblioteka Menedera i Bankowca. Warszawa 2002. s. 74.

i funkcjonujc na podstawie zezwolenia. Przedmiotem jej dziaania jest prowadzenie we wasnym imieniu i na wasny rachunek dziaalnoci polegajcej na wydawaniu do dyspozycji i wykupie pienidza elektronicznego oraz rozliczanie transakcji dokonywanych przy uyciu instrumentw pienidza elektronicznego. Instytucja pienidza elektronicznego nie moe natomiast prowadzi rachunkw, a zatem musi zawiera umowy o ich prowadzenie z bankiem. W rozumieniu polskiego prawa bankowego instytucja pienidza elektronicznego nie jest zatem instytucj kredytow, co oznacza niedostosowanie do prawodawstwa unijnego. Instytucje pienidza elektronicznego zostay podzielone na trzy kategorie: krajowe - majce siedzib w Polsce, zagraniczne - majce siedzib za granic, oddzia zagraniczny - definiowany jako jednostka organizacyjna zagranicznej instytucji pienidza elektronicznego. Dziaalno instytucji pienidza elektronicznego oparta jest w szczeglnoci na przepisach dwch aktw prawnych: ustawy o elektronicznych instrumentach patniczych oraz Kodeksu spek handlowych. Przepisy ustawy o elektronicznych instrumentach patniczych, w zakresie instytucji pienidza elektronicznego, wzorowane s na przepisach ustawy Prawo bankowe. Reasumujc, instytucja pienidza elektronicznego jest rodzajem parabanku, nowym rodzajem instytucji finansowej (w szerokim znaczeniu tego terminu) wprowadzonym do polskiego prawa, instytucj przeamujc monopol bankw w zakresie wydawania pienidza elektronicznego17.

Bibliografia
Dokumenty prawne
Ustawa z dnia 14.12.1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (DzU z 1995 r. nr 4, poz. 18 ze zm.). Ustawa z dnia 29.08.1997 r. o Narodowym Banku Polskim (DzU nr 140, poz. 938 ze zm.). Ustawa z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe (DzU nr 140, poz. 939 ze zm.). Ustawa z dnia 29.08.1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych (DzU nr 140, poz. 940 ze zm.). Ustawa z dnia 7.12.2000 r. o funkcjonowaniu bankw spdzielczych, ich zrzeszaniu si i bankach zrzeszajcych (DzU nr 119, poz. 1252 ze zm.). Ustawa z dnia 15.09.2000 r. Kodeks spek handlowych (DzU nr 94, poz. 1037 ze zm.). Ustawa z dnia 20.07.2001 r. o kredycie konsumenckim (DzU nr 100, poz. 1081 ze zm.). Ustawa z dnia 12.09.2002 r. o elektronicznych instrumentach patniczych (DzU nr 169, poz. 1385 ze zm.).
'7 P. Gole Status prawny instytucji pienidza elektronicznego, Prawo Bankowe" nr 12/2003,

Ustawa z dnia 14.03.2003 r. o Banku Gospodarstwa Krajowego (DzU nr 65, poz. 594 ze zm.). Ustawa z dnia 21.07.2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (DzU nr 157, poz. 1119 ze zm.). Wydawnictwa zwarte i artykuy Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Ekonomia, PWE, Warszawa 1993. Gsowska A., Bankowo hipoteczna, Poltext, Warszawa 2000. Gole P., Status prawny instytucji pienidza elektronicznego, ,Prawo Bankowe" nr 12/ /2003. Janowicz R., Klepacz R., Pienidz elektroniczny na wiecie, Biblioteka Menedera i Bankowca, Warszawa 2002. Kamierczak A., Pienidz i bank w kapitalizmie, PWN, Warszawa 1994. Kotliski G., Funkcjonowanie banku wirtualnego, [w:] Nowe technologie we wspczesnym banku, praca zbiorowa pod redakcj A. Janca i G. Kotliskiego, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Pozna 2004. Ryniewicz I., Sztuka nadzoru, Gazeta Bankowa" nr 26/1996. Solarz J.K., Rozwj systemw bankowych, Biblioteka Menedera i Bankowca, Warszawa 1996. Sotysik L., Skrki od banana, Gazeta Bankowa" nr 32 z dnia 7-13.08.2006 r.

Bank centralny i instrumenty polityki pieninej

Andrzej Kamierczak

2.1. Funkcje banku centralnego

Ewolucja bankowoci komercyjnej doprowadzia do wyksztacenia si banku centralnego jako instytucji odpowiedzialnej za funkcjonowanie caego systemu finansowego kraju. Bank centralny ma za zadanie dba o stabilno i rozwj krajowego rynku pienino-kapitaowego. Warunkuje to bowiem sprawn i efektywn redystrybucj oszczdnoci w gospodarce. Centralna instytucja monetarna realizuje nastpujce zadania: Bank centralny jest bankiem rozliczeniowym bankw komercyjnych i innych instytucji finansowych. Kady bank komercyjny posiada rachunek w banku centralnym na ktrym rejestruje wpywy i wydatki z innymi bankami komercyjnymi. To wanie bank centralny dokonuje rozlicze midzybankowych. Jego obowizkiem jest zapewnienie sprawnego systemu rozlicze w gospodarce. Bank centralny realizuje rwnie transakcje z zagranicznymi bankami centralnymi i organizacjami midzynarodowymi. Utrzymuje dla nich rachunki w walucie krajowej. Dziaalno rozliczeniowa jest dla banku centralnego wanym rdem dochodw. Bank centralny jest bankiem Skarbu Pastwa. Utrzymuje rachunki depozytowe Pastwa. Zajmuje si obsug finansow dugu pastwowego zarwno krajowego, jak i zagranicznego. Prowadzi ponadto rachunki rnorodnych oglnokrajowych funduszy celowych. W wyjtkowych wypadkach bank centralny moe udzieli Pastwu kredytu. Moe to nastpi bd w formie kredytu bezporedniego, bd w formie zakupu skarbowych papierw wartociowych. Ale w praktyce, finansowanie deficytw budetowych przez bank centralny jest coraz rzadsze, ze wzgldu na inflacjogenny charakter tego typu transakcji.

Rozdzia 2. Bank centralny i instrumenty polityki pieninej

33

Bank centralny jest kredytodawc ostatniej instancji. Oferuje krtkookresow pomoc finansow bankom komercyjnym w sytuacji niedoboru pynnoci, to znaczy w sytuacji gdy zostan wyczerpane inne rda pozyskiwania funduszy niezbdnych dla realizacji biecych patnoci. W niektrych przypadkach bank centralny moe udzieli kredytu rwnie na sanacj upadajcego banku komercyjnego. Bank centralny kieruje polityk pienin. Bardzo wanym zadaniem banku centralnego jest sterowanie polityk pienin w kraju za pomoc dostpnych mu instrumentw. Formuuje on zadania polityki pieninej i stara si dobiera waciwe rodki dla realizacji wytyczonych dugo-, rednio- i krtkookresowych celw. Polityka pienina w gospodarce rynkowej odgrywa kluczow rol w realizacji caoci polityki gospodarczej Pastwa. Bank centralny emituje pienidz gotwkowy. Kolejn dziedzin dziaalnoci banku centralnego jest emisja banknotw i monet. Bank centralny utrzymuje i zarzdza rezerwami dewizowymi kraju. Kady kraj dcy do stabilnoci gospodarczej utrzymuje rezerwy w walutach obcych bd to na pokrycie nieprzewidzianych wydatkw w walutach obcych, bd ze wzgldw strategicznych, bd w celu interweniowania na rynku walutowym. Bank centralny prowadzi bowiem polityk ksztatowania kursu waluty krajowej, a to wymaga interweniowania na rynku walutowym. W tym celu potrzebne s bankowi centralnemu odpowiednie rezerwy w walutach obcych. Bank centralny nadzoruje dziaalno bankw komercyjnych. Udziela licencji na prowadzenie dziaalnoci bankowej, monitoruje prac bankw komercyjnych pod wzgldem przestrzegania przez nie prawa bankowego, prawa dewizowego itd. Chodzi o to, aby system bankowy by bezpieczny i aby zapewnia spoeczestwu pewno lokat.

2.2. Cele polityki pieninej

2.2.1. Cel strategiczny i cel poredni
W gospodarce rynkowej bank centralny realizuje polityk pienin w sposb wiadomy i uporzdkowany. Jego dziaania uwarunkowane s celami ktre realizuje. Centralna instytucja monetarna wyznacza 3 rodzaje celw polityki monetarnej, a mianowicie cel strategiczny, cel poredni i cel operacyjny. Cel strategiczny ma charakter celu finalnego, ksztatujcego dugookresow sytuacj gospodarcz. Celem strategicznym moe by stabilizacja cen lub przyspieszenie wzrostu gospodarczego i zwikszenie zatrudnienia. W zasadzie s to

cele konkurencyjne, ale w szeregu krajw obserwuje si udane efekty realizowania zarwno wysokiego wzrostu gospodarczego, jak i niskiej inflacji. Wspczenie, dominujcym celem strategicznym stosowanym przez banki centralne krajw o rozwinitych rynkach finansowych jest cel inflacyjny. Zadaniem banku centralnego jest prowadzenie polityki pieninej w taki sposb, aby przyrost cen w gospodarce nie przewysza okrelonego, na og bardzo niskiego wskanika. Pomylne wykonanie celu inflacyjnego zapewnia wic rwnowag finansow w gospodarce. W okresie 1999-2003 celem strategicznym polityki pieninej Narodowego Banku Polskiego byo obnienie wskanika inflacji w Polsce poniej 4%. Po 2004 roku jako cel strategiczny okrelono stabilizacj inflacji na poziomie 2,5% z moliwoci odchyle +1-1% w gr lub w d. Jest to cel cigy. Zadaniem NBP jest bowiem utrzymywanie podanego miesicznego wskanika wzrostu cen bez okrelenia ostatecznego terminu docelowego. Poniewa jest on na og formuowany w formie pewnego dopuszczalnego przedziau waha wskanika inflacji, wic cechuje go rwnie spora elastyczno. Cel strategiczny moe by realizowany poprzez kolejne cele roczne zwane porednimi. Zatem, poprzez wykonanie kolejnych celw porednich bank centralny przyblia si do celu strategicznego, wieloletniego. W polskiej praktyce okresu transformacji, Narodowy Bank Polski stosowa do 1999 roku jeden cel poredni polityki pieninej. Bya nim kontrola przyrostu poday pienidza w gospodarce. NBP zakada, e okrelanie dopuszczalnego, rocznego przyrostu poday pienidza gwarantuje kontrol inflacji, ktra bya powanym zagroeniem dla rozwoju polskiej gospodarki. Rzeczywisto okazaa si jednak inna anieli zakadaa to teoria pienidza. Do wysokim przyrostom poday pienidza towarzyszy bowiem spadek tempa inflacji w Polsce. Dlatego, w 1999 roku, NBP zaprzesta wyznaczania poday pienidza. Celem porednim sta si roczny cel inflacyjny, czyli okrelanie dopuszczalnego przyrostu cen na dany rok. Nastpn modyfikacj byo wyduenie rocznego celu inflacyjnego na okresy wieloletnie. W tym sensie, nastpio zrwnanie celu poredniego z celem strategicznym.

2.2.2. Cel operacyjny

Bank centralny osiga cel strategiczny i cel poredni poprzez realizacj krtkookresowego celu operacyjnego. Do celu operacyjnego z kolei, przyblia si dziki codziennym transakcjom kupna i sprzeday krtkoterminowych instrumentw finansowych z bankami komercyjnymi na rynku pieninym. W okresie transformacji, celem operacyjnym polityki pieninej w Polsce bya podana wysoko bazy monetarnej (MO), a nastpnie preferowany poziom stopy procentowej na rynku midzybankowym. Trzeba podkreli, e na te dwie zmienne bank centralny ma wpyw bezporedni. Ponadto, kontrola celu operacyjnego

umoliwia ksztatowanie caej poday pienidza i wszystkich stp procentowych na polskim rynku finansowym. Kontrola bazy monetarnej (MO) polega na ksztatowaniu wysokoci rachunkw biecych bankw komercyjnych w banku centralnym oraz na ksztatowaniu iloci pienidza gotwkowego. Kady bank komercyjny ma jeden rachunek biecy w banku centralnym z ktrego przeprowadza rozliczenia z nim samym oraz z innymi bankami komercyjnymi. Warto wszystkich rachunkw wskazuje na stan pynnoci sektora bankowego. Wysoki stan rachunkw biecych wskazuje na nadpynno sektora bankowego. Nie jest to sytuacja korzystna dla gospodarki, poniewa grozi ona wykorzystaniem nadwykowych w stosunku do potrzeb rozliczeniowych funduszy bankowych na dodatkow akcj kredytow. Moe to spowodowa wzrost poday pienidza i wzrost inflacji. Banki komercyjne staraj si bowiem minimalizowa warto nieoprocentowanych rodkw pieninych na rachunkach biecych. Ca nadwyk ponad niezbdne minimum utrzymania pynnoci przeznaczaj gwnie na rozwj akcji kredytowej. Sytuacja powysza oznaczaaby utrat przez bank centralny kontroli nad caym obiegiem pieninym. Zamroeniu nadwyki pynnoci su operacje sprzeday im bonw skarbowych i bonw pieninych przez bank centralny. Jeeli sektor bankowy odczuwa niedobr pynnoci to jego przejawem jest niski stan rodkw na rachunkach biecych bankw. Baza monetarna jest wic niewystarczajca. Ta sytuacja zmusza banki do przyhamowania akcji kredytowej w celu utrzymania wymaganej pynnoci. W rezultacie ograniczenie akcji kredytowej dla klientw spada poda pienidza w gospodarce. Dla przeciwdziaania niedoborowi pynnoci, bank centralny moe kupi od bankw krtkoterminowe papiery wartociowe bd udzieli im bezporednio kredytu lombardowego. Ksztatowanie stanu rachunkw biecych sektora bankowego oraz wyznaczanie rozmiarw emisji pienidza gotwkowego umoliwia w sumie kontrol pienidza banku centralnego czyli MO (bazy monetarnej). Z kolei, kontrola MO umoliwia bankowi centralnemu oddziaywanie na ca poda pienidza M3. Jest tak dlatego, e w praktyce istnieje stabilna relacja midzy wartoci M3 i wartoci MO, zwana mnonikiem pieninym. Znajomo mnonika pieninego pozwala okreli o ile zmieni si caa poda pienidza w gospodarce (M3), jeeli baza monetarna (MO) zmieni si o jedn jednostk pienin. Jeeli przykadowo mnonik pieniny w Polsce wynosi w 1999 r. 7, to znaczyo to, e kady wyemitowany zoty przez bank centralny (w formie przyrostu rachunkw biecych sektora bankowego bd w formie wyemitowanej gotwki) wywoywa wzrost caoci poday pienidza (M3) o 7 z. Aby wic kontrolowa poda pienidza ogem, wystarczy kontrolowa tylko baz monetarn (MO). Dlatego wanie kontrola MO bya celem operacyjnym banku centralnego. Znajomo mnonika pieninego ma wic due znaczenie dla polityki emisyjnej. Na marginesie dodajmy, e mnonik pieniny nie jest parametrem staym. Praktyka

36

Czci. System bankowy

pokazuje, e ulega on cigemu przyspieszeniu. Ale zmiany te s powolne, a zatem przewidywalne. Aktualny nadal jest wic wniosek, e bank centralny wci jest w stanie w peni kontrolowa poda pienidza w dwustopniowym systemie bankowym. Jednak w 1999 r. Narodowy Bank Polski zrezygnowa z tego celu operacyjnego. Uczyni tak dlatego, e utraci wpyw na wielko MO. Powodem duych waha bazy monetarnej, a precyzyjniej waha rachunkw biecych sektora bankowego by duy napyw zagranicznych kapitaw do Polski powodujcy stan nadpynnoci i duy przyrost poday. Bank centralny nie by w stanie zneutralizowa inflacyjnych skutkw napywu kapitau zagranicznego do Polski. Poza tym badania empiryczne dowiody, e kontrola poday pienidza nie jest wystarczajcym ani nawet niezbdnym warunkiem hamowania inflacji. Dlatego, za nowy cel operacyjny banku centralnego w Polsce przyjto kontrol stp oprocentowania transakcji depozytowo-kredytowych na rynku midzybankowym. Stopy procentowe wystpujce na rynku midzybankowym wpywaj na rynkowe stopy procentowe, to jest na cen transakcji bankw komercyjnych z klientami. Jest tak dlatego, e banki same pozyskuj kapita wanie na rynku midzybankowym. Koszt pozyskania funduszy z tego rda jest wanym parametrem ksztatujcym oprocentowanie kredytw detalicznych. Banki nie mog na przykad proponowa ceny kredytw dla klientw na poziomie niszym ni stopa poyczkowa rynku midzybankowego. Transakcje te przynosiyby im bowiem straty. Ksztatowanie stp procentowych rynku midzybankowego jest dla banku centralnego do skutecznym i prostym sposobem oddziaywania na rynkowe stopy procentowe. W praktyce, bank centralny realizuje powyszy cel dokonujc transakcji kupna bd sprzeday bonw skarbowych i bonw pieninych bankom komercyjnym. Oprocentowanie bonw ma bowiem wpyw na oprocentowanie depozytw i kredytw rynku transakcji midzybankowych.

2.2.3. Polityka staej zasady a polityka dyskrecjonalna

Pojawia si wana kwestia, czy bank centralny powinien kierowa si wybran z gry sta zasad dziaania i konsekwentnie j realizowa, czy te powinien prowadzi elastyczn, przystosowawcz polityk pienin? Polityka realizowania staego, z gry przyjtego celu oznacza neutralny stosunek banku centralnego do tego, co dzieje si w gospodarce. Bez znaczenia jest, czy w danej chwili obserwuje si nadmiern koniunktur, czy te stagnacj i bezrobocie. Raz wyznaczony cel jest konsekwentnie realizowany. Moe to by na przykad polityka staego przyrostu poday pienidza. Polityka dyskrecjonalna oznacza z kolei przystosowanie dziaa banku centralnego do potrzeb biecej sytuacji makroekonomicznej. Bank centralny reagu-

Rozdzia 2. Bank centralny i instrumenty polityki pieninej

37

je za pomoc dostpnych mu instrumentw, gdy w gospodarce maj miejsce na przykad procesy deflacyjne i wzrost bezrobocia. Jest to polityka elastycznego reagowania. Historycznym przykadem celu, ktry umoliwia prowadzenie polityki dyskrecjonalnej byo ksztatowanie przez bank centralny nominalnych rynkowych stp procentowych. Oddziaywanie na nominalne rynkowe stopy procentowe (zamiast wyznaczania poday pienidza) byo popularnym celem polityki pieninej w latach szedziesitych ubiegego wieku. Istnienie opnie czasowych w osiganiu zamierzonych celw, oczekiwania inflacyjne i wice si z tym dania pacowe, mogce nasili inflacj kosztow - wszystkie te elementy skaniaj do wyboru raczej polityki staej zasady. Jest ona szczeglnie podana w sytuacji wysokiej inflacji. W sytuacji, gdy wanym czynnikiem stymulujcym inflacj jest wzrost kosztw wynagrodze, polityka staej reguy przynosi lepsze efekty. Konsekwentna jej realizacja w dugim okresie czasu sprzyja wygaszaniu oczekiwa inflacyjnych, da pacowych i obnianiu inflacji kosztowej. Z kolei, gdy w kraju obserwuje si umiarkowany wzrost cen, a w gospodarce wystpuje bezrobocie, powstaje moliwo zastosowania polityki dyskrecjonalnej bez ryzyka wywoania nierwnowagi finansowej w gospodarce. Jak wyej stwierdzono, wspczenie powszechnie stosowanym celem polityki pieninej jest cel inflacyjny. W zasadzie mona go zaliczy do celw realizujcych polityk staej reguy. Jedynym zadaniem banku centralnego jest bowiem utrzymywanie inflacji na okrelonym poziomie. Banku centralnego nie interesuj inne wskaniki sytuacji makroekonomicznej takie jak przyrost PKB czy bezrobocie. Bank centralny nie prowadzi wic polityki antycyklicznej czy korekcyjnej. Jednak cel inflacyjny jest obecnie formuowany raczej w formie dopuszczalnego przedziau przyrostu cen. Taka modyfikacja celu inflacyjnego nadaje mu pewn elastyczno umoliwiajc bankowi centralnemu prowadzenie polityki stabilizacyjnej. W takiej formie, jest on te wyrazem dyskrecjonalnej polityki pieninej.

2.3. Instrumenty polityki pieninej

Instrumenty polityki pieninej banku centralnego mona podzieli na instrumenty kontroli oglnej i instrumenty kontroli selektywnej. Instrumenty kontroli oglnej oddziauj na wszystkie banki komercyjne rwnoczenie z jednakowym nateniem. Do tego rodzaju instrumentw zaliczamy stopy procentowe banku centralnego, wskanik rezerw obowizkowych, operacje kredytowo-depozytowe banku centralnego oraz operacje otwartego rynku. Instrumenty kontroli selektywnej skierowane s tylko do okrelonej grupy bankw.

38

Cz I. System bankowy

2.3.1. Stopy procentowe banku centralnego

Podstawowym instrumentem polityki pieninej s stopy procentowe, ktre bank centralny wyznacza dla transakcji realizowanych z bankami komercyjnymi. Rozrniamy cztery podstawowe stopy procentowe: 1) stopa lombardowa: jest to stopa stosowana przy udzielaniu kredytu lombardowego bankowi komercyjnemu na uzupenienie niedoboru rodkw pieninych na rachunku biecym, 2) stopa redyskontowa: jest to stopa wedug ktrej bank centralny skupuje weksle handlowe od bankw komercyjnych. Nie ma ona obecnie znaczenia ekonomicznego ze wzgldu na zanik operacji redyskonta weksli, 3) stopa referencyjna: jest to relacja, ktra okrela stop dochodowoci bonw pieninych sprzedawanych przez bank centralny bankom komercyjnym, 4) stopa depozytowa jest wyznacznikiem oprocentowania jednodniowych lokat bankw komercyjnych w banku centralnym. Poziom podstawowych stp procentowych banku centralnego ksztatuje wysoko oprocentowania transakcji depozytowo-kredytowych na rynku pieninym, a w dalszej kolejnoci oprocentowanie transakcji bankw komercyjnych z przedsibiorstwami i osobami fizycznymi. Wzrost podstawowych stp procentowych sprzyja zatem wzrostowi wszystkich pozostaych stp oprocentowania transakcji finansowych w gospodarce. Wywouje okrelone skutki take w realnej sferze gospodarki. Podroenie ceny pienidza hamuje aktywno kredytow bankw i powoduje schodzenie gospodarki. Odwrotnie jest gdy bank centralny obniy stopy podstawowe. Jego decyzja wywouje obnik ceny kapitau poyczkowego, co sprzyja rozwojowi akcji kredytowej bankw i stymuluje wzrost gospodarki. Poprzez zmiany stp procentowych bank centralny stara si ksztatowa wielko caego obiegu pieninego, stop inflacji, produkcj i zatrudnienie. Poszczeglne stopy procentowe s szerzej analizowane poniej przy opisie operacji otwartego rynku i transakcji kredytowo-depozytowych.

2.3.2. Wskanik rezerw obowizkowych

Banki komercyjne utrzymuj w banku centralnym na rachunkach biecych rodki pienine suce dokonywaniu wzajemnych codziennych rozlicze. Rachunki biece su te realizacji patnoci z samym bankiem centralnym. W przeszoci, deponowanie funduszy w centralnej instytucji monetarnej miao na celu zapewnienie pynnoci sektora bankowego. Obecnie, element ten nie jest najistotniejszy. Wspczesne banki komercyjne s bowiem tak potnymi instytucjami pod wzgldem posiadanych aktyww i wasnych rezerw, e ich pynno i wypacalno s w zasadzie niezagroone. Jednak i obecnie s one zobowi-

Rozdzia 2. Bank centralny i instrumenty polityki pieninej

39

ne do obowizkowego utrzymywania rezerw. Kady bank musi utrzymywa na swoim rachunku w banku centralnym rezerw obowizkow. Rezerwa obowizkowa jest to warto funduszy, ktre bank musi stale utrzymywa na rachunku biecym w banku centralnym w stosunku do wysokoci wkadw klientw, a precyzujc do rodkw przyjtych przez bank i podlegajcych zwrotowi. Aktualnie, relacja midzy obu wielkociami, tzn. stopa rezerwy obowizkowej powinna wynosi 3,5%. Wzrost depozytw bankowych zobowizuje zatem banki do zwikszenia sumy odprowadzanej w formie rezerwy obowizkowej. Odwrotnie jest, gdy wkady klientw spadaj. Istotne jest. e rodki odprowadzane do banku centralnego, maj wane znaczenie w ksztatowaniu iloci pienidza w obiegu. Zmieniajc wysoko rezerwy obowizkowej, bank centralny moe Ksztatowa pynno finansow i rozmiar akcji kredytowej caego sektora bankowego. Podwyszenie wskanika rezerw obowizkowych zmusza banki komercyjne do utrzymywania wikszej czci aktyww finansowych na nisko oprocentowanym rachunku w banku centralnym (oprocentowanie wynosi 0,9 stopy redyskonta weksli). Aktywa te bowiem nie mog by przeznaczone na rozszerzenie dochodowej akcji kredytowej. Kreacja pienidza ulega zahamowaniu, a aktywno gospodarcza przedsibiorstw sabnie. Jest na odwrt, gdy centralna instytucja monetarna obnia omawiany wskanik. Uwolnione, dodatkowe fundusze banki przeznaczaj na udzielanie dalszych kredytw. Nastpuje wzrost emisji pienidza, wzrost siy nabywczej spoeczestwa, a gospodarka oywia si. Niekiedy, stosuje si zoon formu wskanika rezerwowego rnicowan w zalenoci od rodzaju wkadw bankowych. Przykadowo, w Polsce do 1999 r. wskanik rezerwy obowizkowej formuowany by nastpujco: od wkadw zotowych patnych na kade danie banki odprowadzay 20% ich wartoci. Od wkadw zotowych terminowych odprowadzay 11% ich wartoci, a od wszystkich wkadw walutowych banki zobowizane byy odprowadza 5% ich wartoci. Elementem rezerwy obowizkowej byo rwnie 10% przecitnego, miesicznego stanu gotwki w kasach bankw. Wskanik obowizujcy w Polsce do 1999 r. by bardzo wysoki. Od 1 padziernika 1999 r. przyjto w Polsce obnion i uproszczon formu wskanika rezerwy obowizkowej-. Zobowizano banki do odprowadzania jedynie 5% wszystkich wkadw klientw bez wzgldu na ich rodzaj. Obnienie wskanika uwolnio ogromne pynne fundusze bankw komercyjnych. Trzeba byo w jakich sposb ponownie je zamrozi tak, aby nie przeksztaciy si w dodatkow si nabywcz. Ogromny przyrost kredytw z ca pewnoci doprowadziby do zachwiania rwnowagi finansowej i inflacji. Dlatego bank centralny zaoferowa do nabycia bankom komercyjnym dugoterminowe obligacje o dochodowoci rwnej stopie inflacji w Polsce. W ten sposb ponownie zneutralizowa uwolnione obnik wskanika rezerwowego pynne fundusze bankw komercyjnych.

Od 1.01.2002 r. obowizywa w Polsce wskanik w wysokoci 4,5%. Z dniem 31.10.2003 r. stop rezerwy obowizkowej obniono o 1 p.p. do poziomu 3,5%. Dodatkowo, banki pomniejszaj naliczon warto rezerwy o rwnowarto 500 tysicy euro. Mimo istotnej obniki wskanika rezerw obowizkowych w Polsce, niektre banki nie byy w stanie wypenia zobowiza z tego tytuu. Odprowadzanie wymaganych rezerw na rachunek biecy w banku centralnym uniemoliwioby osiganie minimalnego dochodu. Szczeglnie dotyczyo to bankowego sektora spdzielczego. Dlatego NBP stosowa w przeszoci praktyk zwalniania niektrych bankw z wymaganej rezerwy. Umoliwiao to popraw rentownoci i uatwiao egzystowanie na rynku bankowym. W ten sposb, bank centralny stara si podtrzyma pozycj zasuonego dla polskiej gospodarki spdzielczego sektora bankowego. Odgrywa on bardzo wan rol finansowania rolnictwa i dziedzin z rolnictwem powizanych. Z obowizku odprowadzania rezerwy obowizkowej incydentalnie zwolnione byy niektre banki komercyjne. Zwolnienia miay charakter uznaniowy. Tak na przykad, w 2001 r. z obowizku odprowadzania rezerwy zwolniony by Bank PKO BP SA. W Polsce obowizuje system tzw. urednionej rezerwy obowizkowej. W cigu miesicznego okresu rezerwowego banki zobowizane s do utrzymywania redniej wartoci rezerwy z poprzedniego miesica. Dopiero w ostatnim dniu kolejnego miesica rezerwowego musz dostosowa poziom rezerwy do aktualnej wartoci wkadw klientw. Zazwyczaj, gorczkowym dostosowujcym transakcjom poyczkowym na koniec miesica towarzysz due wahania jednodniowej i kilkudniowej stopy procentowej na rynku midzybankowym. Ale banki komercyjne staraj si utrzymywa jak najmniejsz rnic midzy wartoci rachunkw biecych a wymagan rezerw obowizkow. Fundusze na rachunku biecym s bowiem bardzo nisko, wrcz symbolicznie oprocentowane. Lepiej jest wic ca nadwyk rodkw ponad niezbdne minimum ulokowa na rynku pieninym, albo wprost przeznaczy na dodatkow akcj kredytow. Jak oceni skuteczno dziaania wskanika rezerwy obowizkowej jako instrumentu polityki pieninej? Zmiana wskanika nawet o 1% ma duy wpyw na wysoko zamroonych funduszy na rachunkach rezerwy obowizkowej w banku centralnym. Ma zatem natychmiast duy wpyw na poda pienidza. Istotn wad omawianego instrumentu jest to, i wskanik nie moe by zmieniany czsto. Powodowaoby to bowiem destabilizacj systemu finansowego. Omawiany instrument stosowany jest wic dugofalowo. Polityka zmian rezerwy obowizkowej dziaa w jednakowym stopniu na wszystkie banki. Wskanik rezerwowy jest bowiem jednakowy dla wszystkich instytucji depozytowo-kredytowych. Nie dziaa on zatem selektywnie na wybrane podmioty. Polityka rezerwy obowizkowej dziaa lepo, oddziauje rwnoczenie na banki o nadmiarze, jak i na banki o niedoborze rezerw.

Wad wskanika rezerwowego jest to, e w przypadku jego podwyki, banki niszej, aczkolwiek dostatecznej pynnoci mog popa w trudnoci finansowe. Niezbdne s wtedy kompensacyjne zakupy od nich walorw krtkoterminowych przez bank centralny w celu uzupenienia pynnych rezerw. Trzeba wyranie zaznaczy, e obowizek odprowadzania rezerw do banku centralnego wspczenie nie ma adnego zwizku z potrzeb zachowania bezpieczestwa bankw komercyjnych, tak jak to byo w przeszoci. Zmiany rezerw s jedynie sposobem ksztatowania poday pienidza. System utrzymywania rezerw w celu zachowania bezpieczestwa bankw jest innym zagadnieniem i nie bdziemy go w tym miejscu rozwija. Pewn zalet omawianego instrumentu jest to, e jego stosowanie oddziauje na pynno bankw bez natychmiastowego wpywu na rynkowe stopy procentowe. Moliwa jest wic przynajmniej przejciowo realizacja kilku celw rwnolegle przez bank centralny. Podane moe by na przykad ograniczenie pynnoci bankw przez podniesienie wskanika rezerwowego w celu zahamowania akcji kredytowej. Ale jeeli nie towarzyszy temu rwnolegy wzrost ceny kapitau poyczkowego, przynajmniej przez pewien okres czasu, to bdzie to korzystnie dziaa na inwestycje w gospodarce. Wskanik rezerw obowizkowych nie jest instrumentem szybkiego dziaania, nie jest to rodek modyfikacji pynnoci finansowej z dnia na dzie, w sposb niezauwaalny, dyskretny. Jak ju wspomniano, wskanika rezerwowego nie mona zmienia te czsto. Instrument ten powinien by stosowany dla ksztatowania dugookresowej pynnoci systemu bankowego. Jako relatywnie mao elastyczny moe stanowi uzupeniajce narzdzie polityki pieninej. Rezerwa obowizkowa na trwae zamraa cz funduszy sektora bankowego. Dugofalowo, wie jego nadpynno zagraajc stabilnoci finansowej kraju. To sprzyja stabilnoci krtkoterminowych stp procentowych na rynku midzybankowym.

2.3.3. Operacje kredytowo-depozytowe banku centralnego

Kady bank komercyjny ma prawo zacign kredyt w banku centralnym. Zacignicie kredytu polega na sprzeday bankowi centralnemu weksli handlowych wykupionych od klientw. Sprzeda nastpuje wedug okrelonej ceny, ktr jest stopa redyskontowa. Bank centralny po okrelonej cenie przejmuje od bankw komercyjnych wierzytelno wobec dunika wekslowego. Im bardziej odlegy okres wykupu weksla, tym jego oprocentowanie musi by wysze. W Polsce zastosowanie weksla jest jednak znikome, wrcz ladowe. Obrt wekslowy ma jeszcze miejsce na przykad w skupie podw rolnych. Generalnie, zastosowanie weksla w gospodarce wewntrznej kurczy si na rzecz innych form rozliczeniowo-kredytowych. Kredyt wekslowy ma po prostu coraz mniej-

42

Cz I. System bankowy

sze znaczenie. Ale nie chodzi tylko o sprzeda wycznie weksli handlowych. W gr wchodzi cay wachlarz krtkoterminowych papierw wartociowych o zasadach dziaania zblionych do weksla. Rodzaje tych walorw s bardzo rne w poszczeglnych krajach. W wielu krajach do operacji redyskontowych zalicza si na przykad sprzeda weksli skarbowych bankowi centralnemu z portfela bankw komercyjnych. Wysoko stopy redyskontowej ma wpyw na wysoko kredytw zaciganych przez te ostatnie. Jej wzrost zmniejsza ilo redyskontowanych weksli. Po prostu nie opaca si bankom komercyjnym wyzbywa si wierzytelnoci wekslowych po niskiej cenie. Nisza cena sprzedawanego weksla oznacza wanie wzrost stopy redyskontowej. W wyniku wzrostu omawianej stopy, pogarsza si pynno finansowa bankw i w rezultacie kurczy si warto udzielanych przez nie kredytw klientom. Gdy stopa redyskontowa obnia si, banki komercyjne s skonne nasili sprzeda weksli bankowi centralnemu. Nisza stopa skupu weksli oznacza bowiem wysz cen ich sprzeday. T drog banki zwikszaj swoje pynne rezerwy i powikszaj warto kredytw dla klientw. Gdy centralna instytucja monetarna obnia stop redyskontow, to mwimy o ekspansywnej polityce pieninej. Gdy j podwysza, to mwimy o restrykcyjnej polityce pieninej. Od stopy redyskontowej naley odrni stop krtkoterminowych transakcji wkadowo-poyczkowych na rynku midzybankowym. Na rynku tym jedne banki komercyjne lokuj chwilowo wolne rezerwy pienine, a inne, pragnce uzupeni przejciowo swoje rezerwy zacigaj tam kredyty. Rynek ten peni wic rol redystrybutora nadwyek finansowych w sektorze bankowym. Transakcje zawierane s na nim na terminy od 1 dnia do 1 roku. W krajach o rozwinitych systemach finansowych, transakcje handlu pienidzem krtkoterminowym midzy bankami komercyjnymi s bardzo rozwinite, a stopa ksztatujca si na tym rynku ma wane znaczenie ekonomiczne. Refinansowanie bankw komercyjnych dokonuje si nie tylko poprzez redyskonto weksli handlowych w banku centralnym. Moe dokona si rwnie w formie kredytowania bezporedniego. Klasycznym kredytem refinansowym w Polsce jest kredyt lombardowy, udzielany pod zastaw bonw i obligacji skarbowych. Do niedawna, kredyt lombardowy udzielany by na okres do 2 tygodni. Obecnie udzielany jest bankom komercyjnym tylko na 1 dzie. Suy uzupenieniu stanu rachunku biecego banku do koca danego dnia. Skrcenie okresu kredytowania ma zapobiec praktyce zacigania nowych kredytw na spat wczeniejszego zaduenia z tego tytuu. Od 1.01.2002 r. NBP wprowadzi nowy rodzaj kredytu dla bankw komercyjnych, a mianowicie kredyt techniczny. Jest to nieoprocentowany kredyt pod zastaw papierw wartociowych, spacany do koca dnia operacyjnego, a przeznaczony na realizacj konkretnej patnoci banku w przypadku braku rodkw na jego rachunku biecym.

Istniejcy stan nadpynnoci w polskim systemie bankowym sprawia, e banki komercyjne nie s finansowo zalene od banku centralnego. W tym sensie stopa redyskontowa i stopa lombardowa nie odgrywaj wikszej roli w regulowaniu pynnoci sektora bankowego. Maj one jednak wane znaczenie psychologiczne. Zmiany ich wysokoci s wskazwk dla bankw komercyjnych odnonie do podanych przez bank centralny kierunkw polityki kredytowej caego sektora bankowego. Obnika stp podstawowych wskazuje, e bank centralny oczekuje rwnie obniki stp oprocentowania kredytw dla klientw i rozszerzenia akcji kredytowej. W przypadku podwyki stp podstawowych, bank centralny daje sygna, e oczekuje zahamowania akcji kredytowej dla przedsibiorstw i ludnoci. Narodowy Bank Polski udziela i innych kredytw bankom komercyjnym, ale nie maj one na celu regulowania ich pynnoci. Su innym celom, std trudno je traktowa jako instrument polityki pieninej. W przeszoci, udziela kredytw na finansowanie inwestycji centralnych. Ale klasycznymi kredytami refinansowymi penicymi rol instrumentu polityki pieninej w Polsce jest kredyt redyskontowy i kredyt lombardowy. Jak ju zaznaczono, banki mog refinansowa si alternatywnie bd w banku centralnym, bd na midzybankowym rynku pieninym. Wybr rda finansowania zaley od relacji midzy stopami panujcymi na tych rynkach. Prawidowoci jest, e ta druga nie jest wysza od pierwszej. Kredyt lombardowy udzielany jest na jeden dzie, wic stop porwnywaln jest oprocentowanie jednodniowego kredytu na rynku midzybankowym (overnight). Stopa jednodniowych kredytw midzybankowych nie moe by wysza od stopy lombardowej dlatego, gdy banki-poyczkobiorcy zawsze mog liczy na pomoc banku centralnego, a banki poyczkodawcy musz ten fakt uwzgldnia w swoich ofertach cenowych. Korzystniej jest ubiega si o kredyt w centralnej instytucji monetarnej, anieli na bardziej kosztownym rynku midzybankowym. Wyjtkiem jest sytuacja gdy poyczkodawcy nie maj dostatecznych zabezpiecze w formie bonw i obligacji skarbowych. Wwczas nie maj innego wyjcia anieli zaduenie si w innym banku dla ratowania pynnoci. W tej szczeglnej sytuacji mog nawet pogodzi si z wysz cen kredytu na rynku midzybankowym. Popyt na kredyty na rynku midzybankowym zazwyczaj wzrasta w ostatnich dniach rozliczania rezerwy obowizkowej. Banki poyczkodawcy wiadome trudnej sytuacji finansowej bankw poyczkobiorcw podnosz oprocentowanie. Dlatego, w ostatnich dniach miesica, jednodniowe stopy midzybankowe niekiedy przebijaj stop lombardow. Trzeba jednak pokreli, e bank centralny ma wpyw na stopy oprocentowania depozytw i kredytw na rynku krtkoterminowych transakcji midzybankowych. Oddziauje na ten rynek poprzez rozmiary handlu bonami pieninymi i wekslami skarbowymi z podlegymi mu instytucjami. Jeeli uzna ponadto, e

stopa panujca na rynku transakcji midzybankowych wpywa na rynkowe stopy procentowe, to z tego wynika, e bank centralny ma moliwo oddziaywania na cen kapitau poyczkowego stosowan przez banki komercyjne w transakcjach z przedsibiorstwami i ludnoci. Z kolei stopa procentowa od weksli skarbowych nie moe zbytnio odbiega od rynkowej stopy rynkowej. Jest to bowiem warunek zapewnienia atrakcyjnoci tego typu walorw i warunek znalezienia ewentualnych ich nabywcw. W rezultacie, wyania si pewna struktura stp procentowych. Ale pierwotnym ich wyznacznikiem jest stopa kredytu lombardowego. Na koniec 2006 r. stopa lombardowa wynosia w Polsce 5,5%, a stopa redyskontowa 4,25%. Kredyt lombardowy jako instrument polityki pieninej cechuje ograniczona skuteczno. Trudno jest za jego pomoc kontrolowa pynno bankw komercyjnych. Po pierwsze dlatego, e wspczesne banki komercyjne cechuje dua niezaleno finansowa od banku centralnego. Dysponuj one do wysokimi wasnymi pynnymi rezerwami pieninymi, std nie zaley im na refinansowaniu si w banku centralnym. W krajach, w ktrych dujeszcze rol odgrywa sektor zagraniczny, banki z przewag wanie kapitau zagranicznego mog liczy na pomoc swych macierzystych jednostek w procesie regulowania pynnoci. Po drugie, w operacjach refinansowych stron inicjujc s banki komercyjne. To one decyduj, czy chc zacign kredyt, czy nie. Bank centralny nie jest podmiotem sprawczym ani ekspansji, ani stagnacji akcji kredytowej. Skutki jego dziaa ujawniaj si post factum, gdy ewentualnie istnieje ju niepodana sytuacja w gospodarce. Po trzecie, nawet gdy banki komercyjne s znacznie zaduone w banku centralnym, to omawiany instrument polityki pieninej nie moe skutecznie regulowa rozmiarw kredytw w gospodarce. Wynika to z ograniczonej elastycznoci cenowej popytu na kredyt bankowy. Zwyka stopy procentowej kredytu refinansowego wcale nie musi prowadzi do ograniczenia poday kredytw w bankach komercyjnych. Po prostu te ostatnie wkalkulowuj j w cen jak same oferuj klientom, bez wikszej obawy o spadek popytu na kapita poyczkowy klientw. O popycie na kredyt przedsibiorstw decyduj w duej mierze warunki w sferze realnej. W okresach pomylnej koniunktury, gdy ceny na og rosn, a zbyt jest pewny przedsibiorcy mog atwo wkalkulowa wyszy koszt kredytw w ceny produkowanych wyrobw. Banki komercyjne chtnie wic udzielaj kredytw. Odwrotnie jest gdy w gospodarce panuje stagnacja. Obnika stopy procentowej kredytu refinansowego nie skoni bankw komercyjnych do rozszerzania akcji kredytowej. Jest tak dlatego, e ich najwaniejsi klienci jakimi s przedsibiorstwa nie s skonni do rozszerzenia popytu na kredyt, gdy perspektywy

-ozdzia 2. Bank centralny i instrumenty polityki pieninej

45

sprzeday s niepomylne. Niska cena kapitau poyczkowego nie zapobiegnie bowiem deficytowoci realizowanych przedsiwzi. W sumie, nie istnieje zaleno odwrotnie proporcjonalna midzy stop procentow od kredytw refinansowych a rozmiarami akcji kredytowej bankw komercyjnych. Ponadto, zmiany stp podstawowych banku centralnego nie przekadaj si w peni na stopy rynkowe w transakcjach detalicznych. Banki komercyjne nie zmieniaj swoich stp proporcjonalnie do zmian ceny kapitau oferowanej przez bank centralny. Posiadaj tak due nadwyki pynnoci, i nie s zalene od kredytu lombardowego. Mog zatem pozwoli sobie na samodzieln polityk stopy procentowej. Po czwarte, przyczyn braku skutecznoci polityki kredytw refinansowych s midzynarodowe ruchy kapitaw. Zwyka stopy procentowej banku centralnego pociga za sob wzrost stp rynkowych i napyw kapitaw z zagranicy do rankw krajowych. Pynno tych ostatnich ronie, tak e nie musz one w ostatecznoci korzysta z dodatkowej pomocy instytucji zwierzchniej. Zamiast ogranicza mog wrcz rozszerza akcj kredytow. Podany poziom stopy procentowej w gospodarce z punktu widzenia potrzeby przywrcenia rwnowagi bilansu patniczego kraju moe sta w sprzecznoci z celem utrzymania wewntrznej stabilnoci finansowej. Przykadowo, potrzeba ograniczenia napywu kapitaw z zagranicy moe wymaga obnienia oprocentowania kredytu refinansowego. Ale interes gospodarki wewntrznej moe wymaga, aby stop podwyszy w celu np. ochodzenia koniunktury gospodarczej. Zalet kredytw refinansowych jako instrumentu polityki pieninej jest gwarancja banku centralnego udzielenia pomocy kredytowej bankom komercyjnym przeywajcym chwilowe kopoty z pynnoci. W ten sposb centralna instytucja monetarna moe utrzymywa stabilno caego systemu bankowego. Omawiany instrument ma t jednak wad, e w przypadku podjcia bdnej decyzji trudno jest odwrci jego negatywne skutki. Zupenie inaczej dzieje si przy operacjach otwartego rynku, o czym piszemy poniej. Polityka oprocentowania kredytw refinansowych jako instrumentu polityki pieninej peni wspczenie rol psychologiczn. Jej zmiany s miar oceny biecej sytuacji gospodarczej i sygnaem intencji wadzy monetarnych. W krajach o rozwinitej gospodarce rynkowej, omawiany instrument polityki pieninej odgrywa rol pomocnicz.

2.3.4. Operacje otwartego rynku

Operacje otwartego rynku jest to cay zesp transakcji kupna i sprzeday krtkoterminowych papierw wartociowych midzy bankiem centralnym a bankami komercyjnymi dokonywanych w celu ksztatowania pynnoci finansowej

46

Cz I. System bankowy

sektora bankowego. Przedmiotem tych transakcji mog by walory emitowane przez rne podmioty gospodarcze o terminie zwrotu do 1 roku, a znajdujce si w portfelu bankw. W wikszoci krajw gdzie operacje otwartego rynku odgrywaj istotn rol, dominujcym aktywem s bony (weksle skarbowe). W krajach o gospodarce rynkowej, czstym zjawiskiem jest nadwyka wydatkw nad dochodami budetowymi. Skarb Pastwa kraju o deficycie budetowym zmuszony jest zacign kredyt u spoeczestwa poprzez emisj oprocentowanych papierw dunych. Walory skarbowe emitowane s na rne terminy i przybieraj rn nazw w poszczeglnych krajach. Mog to by trzymiesiczne bony skarbowe, dwu-, trzy-, dziesicioletnie obligacje skarbowe, a nawet bezzwrotne, chocia oprocentowane skrypty wieczyste. Ale dla realizacji polityki pieninej istotne znaczenie maj tylko krtkoterminowe walory dune Pastwa, zwane bonami (wekslami) skarbowymi. Naley podkreli, e do 1998 r., Narodowy Bank Polski mg bezporednio nabywa bony skarbowe. Oznaczao to finansowanie deficytu budetowego przez bank centralny zwane monetyzacj dugu publicznego. Taki sposb finansowania deficytu budetowego mia jednak inflacyjny charakter, gdy oznacza dodatkow emisj bazy monetarnej i zwikszenie iloci pienidza w gospodarce. Dlatego od 1999 r. Narodowy Bank Polski nie nabywa ju omawianych walorw na rynku pierwotnym. Obrt bonami skarbowymi dokonuje si take na rynku wtrnym. To wanie na tym rynku rne podmioty gospodarcze mog nabywa lub sprzedawa omawiane walory w celu regulowania swojej pynnoci. S to przedsibiorstwa, osoby fizyczne, banki komercyjne, niebankowe instytucje finansowe i cudzoziemcy. Uczestnikiem tego rynku jest te bank centralny. Bank centralny dokonujc kupna i sprzeday bonw skarbowych na rynku pieninym ma moliwo regulowania pynnoci bankw komercyjnych i ksztatowania rozmiarw ich akcji kredytowej. Poda bonw skarbowych w Polsce niezbdna dla regulowania pynnoci bankw komercyjnych bya jednak zbyt maa. Pastwo preferowao emisj dugoterminowych obligacji zamiast bonw skarbowych, std poda tych ostatnich na rynku pieninym bya niedostateczna. Dugoterminowe obligacje skarbowe nie nadaj si jednak do regulowania pynnoci sektora bankowego. Taka sytuacja wystpia w Polsce w drugiej poowie lat dziewidziesitych XX wieku. W celu zwikszenia poday krtkoterminowych papierw wartociowych na rynku pieninym, przydatnych dla regulowania stanu rachunkw biecych bankw komercyjnych w banku centralnym, Narodowy Bank Polski zacz emitowa wasne walory dune zwane bonami pieninymi. Emisja bonw uniezalenia wic polityk banku centralnego od sposobu finansowania przez Pastwo deficytu budetowego.

Bony pienine NBP s krtkoterminowymi zobowizaniami banku centralnego na okaziciela sprzedawanymi z dyskontem. Fakt, i nie s to walory imienne, ale wanie na okaziciela sprawia, e jest to bardzo atrakcyjna dla bankw komercyjnych forma lokaty nadwyek na krtki termin. Sprzeda bonw pieninych dokonuje si na cotygodniowych przetargach. Aktualnie, NBP oferuje bony pienine o terminie 7 dni, podobnie jak ma to miejsce w Eurolandzie. Nominay bonw pieninych pokrywaj si z nominaami bonw skarbowych - 10 tys. z, 100 tys. z, i 1 mln z. Istotn cech operacji otwartego rynku jest to, e tylko bank centralny podejmuje decyzje o rozmiarach poday, strukturze emisji i oprocentowaniu bonw pieninych. Prawo nabywania bonw NBP przysuguje wycznie wybranym bankom - dealerom rynku pieninego. Sprzeda bonw pieninych bankom komercyjnym prowadzi do zmniejszenia stanu ich rachunkw biecych w banku centralnym. Takie ograniczenie pynnoci hamuje akcje kredytow sektora bankowego. Odwrotnie dzieje si, gdy bank centralny kupuje od bankw komercyjnych papiery wartociowe. Pacc za nie zasila ich rachunki biece. Zwiksza tym samym ich pynno finansow zachcajc do rozszerzania akcji kredytowej. Poda bonw pieninych NBP na rynku pieninym podlega wahaniom. Na przykad w latach dziewidziesitych XX wieku notowano duy przyrost ich poday na rynku. Warto w portfelach bankw komercyjnych osigaa poziom 30 mld z. Byo to nastpstwem wysokiej nadpynnoci sektora bankowego i koniecznoci nieustannego zamraania nadmiaru rodkw na rachunkach bankowych tego sektora w banku centralnym. Nastpnie, wystpowao zjawisko spadku poday bonw banku centralnego na rynku. Na koniec 2003 roku ich warto wynosia 8 mld z. Ale w nastpnych latach ich warto w obiegu rosa ponownie. wiadczy to o duych wahaniach poziomu rachunkw biecych : pynnoci bankw komercyjnych. Warto bonw oferowanych na cotygodniowych przetargach zaley od oceny rozmiarw nadpynnoci oszacowanej przez bank centralny. To ta instytucja jest w stanie prawidowo oceni rnic midzy niezbdnym poziomem rachunkw biecych gwarantujcym cigo rozlicze midzybankowych a faktycznym stanem tych rachunkw. Powstaa rnica jest miar nadpynnoci (ewentualnie, niedoboru pynnoci) wyznaczajc warto bonw pieninych oferowanych na cotygodniowych przetargach. Kupno i sprzeda krtkoterminowych papierw wartociowych na rynku pieninym oddziauje na ilo krcego pienidza w gospodarce. Jeeli bank centralny odkupuje na przykad bony pienine od bankw komercyjnych, to wywouje to wzrost ich pynnych rezerw. Zmienia si struktura aktyww bankw komercyjnych. Zmniejsza si warto przechowywanych przez nie walorw na rzecz aktywu najbardziej pynnego jakim jest pienidz przechowywany na rachunkach biecych.

Stopa procentowa oferowana przez bank centralny bankom komercyjnym w transakcjach kupna bd sprzeday bonw (zwanych operacjami otwartego rynku) ma bardzo wane znaczenie ekonomiczne. Nie tylko bowiem wyznacza decyzje bankw komercyjnych w sferze ksztatowania portfela ich aktyww. Ta stopa procentowa ksztatuje rwnie oprocentowanie wkadw i kredytw na rynku midzybankowym. Narodowy Bank Polski sprzedaje sektorowi bankowemu bony pienine (skarbowe) wedug stopy procentowej wyszej o 0.09-0,10% od tzw. stopy referencyjnej. Stopa referencyjna z kolei jest to stopa wyznaczana przez Rad Polityki Pieninej, poniej ktrej nie moe spa oprocentowanie wkadw na rynku midzybankowym. Stopa referencyjna jest doln granic oprocentowania rynkowego. Wanie oprocentowanie bonw pieninych wysze o 0,09-0,10% powyej stopy referencyjnej gwarantuje, e dochodowo 7-dniowych lokat na rynku transakcji midzybankowych nie przebije tej dolnej granicy. I to wanie ma na celu bank centralny. Jak ju wczeniej stwierdzono, od 2002 r. w Polsce, alternatywn w stosunku do rynku midzybankowego form lokaty nadwyek finansowych dla bankw s 1-dniowe wkady w NBP. Stopa ich oprocentowania nazywa si stop depozytow. Zasad jest, e stopa oprocentowania jednodniowych depozytw na rynku midzybankowym nie moe by nisza od stopy depozytowej NBP. Gdyby taka sytuacja wystpia, to banki komercyjne nie byyby w stanie przycign wkadw. Tak wic stopy procentowe na rynku midzybankowym wahaj si midzy stop lombardow (sufit) a stop depozytow (podoga). Bank centralny w ramach operacji otwartego rynku stosuje transakcje bezwarunkowe (outright) i warunkowe, zwane te pokrytymi (covered). Te pierwsze polegaj bd na nie uwarunkowanych zakupach (outright purchases), bd na nieuwarunkowanej sprzeday (outright sales) krtkoterminowych papierw dunych. Realizacja tych transakcji nie wie si z adnymi dodatkowymi klauzulami, maj one charakter transakcji natychmiastowych. Inny charakter maj transakcje warunkowe. Przy zakupach uwarunkowanych zwanych inaczej porozumieniami odkupu (repurchase agreement) lub krcej transakcjami repo, bank centralny kupuje krtkoterminowe papiery dune od bankw komercyjnych, a te drugie z kolei zobowizuj si do ich ponownego nabycia w okrelonym terminie w przyszoci po okrelonej z gry cenie. W praktyce, tego rodzaju transakcje s kredytami banku centralnego dla bankw komercyjnych. Transakcje odkupu oznaczajce faktyczne udzielenie kredytu stosowane s w sytuacji niedoboru pynnoci sektora bankowego. Stopa procentowa jest wypadkow popytu na weksle ze strony banku centralnego i z drugiej strony ich poday oferowanej przez dealerw rynku pieninego. Bank centralny wybiera oferty najkorzystniejsze, kupuje od tych bankw komercyjnych, ktre oferuj najnisz cen sprzeday.

Rozdzia 2. Bank centralny i instrumenty polityki pieninej

49

Przeciwiestwem transakcji uwarunkowanego zakupu jest uwarunkowana sprzeda bonw bankom komercyjnym przez bank centralny (reverse repo). Bank centralny sprzedaje bony bankom z rwnoczesnym zawarciem umowy ich odkupu w okrelonym terminie w przyszoci po okrelonej z gry cenie. Sprzeda bonw bankom komercyjnym jest form lokaty nadwyek pieninych. Dlatego nazywane s lokat aukcyjn. Transakcje repo i reverse repo zawierane s na bardzo krtkie terminy na og do 7 dni. Te pierwsze zreszt maj duo wiksze znaczenie anieli transakcje uwarunkowane. W istocie, w Polsce dominuje sprzeda tygodniowych bonw pieninych, ktre s przetrzymywane do ostatniego dnia odkupu przez bank centralny. Okrelane s one transakcjami podstawowymi. Z punktu widzenia celu polityki pieninej operacje otwartego rynku mog mie charakter dynamiczny lub defensywny. Dynamiczny charakter transakcji przejawia si wwczas, gdy su zmianie pynnych rezerw pieninych bankw. Defensywny charakter maj wwczas, gdy su niwelacji waha rachunkw biecych. Cykliczny charakter wydatkw w gospodarce sprawia e, mog mie miejsce niepodane zmiany poday pienidza. Jak wiadomo poziom wkadw i kredytw bankowych w gospodarce moe vaha si znacznie. Zadaniem banku centralnego jest uzupenianie bd zamraanie czci rezerw za pomoc operacji otwartego rynku tak, aby stopy pozostaway stabilne w sposb cigy. Omawiany instrument dobrze suy regulowaniu pynnoci sektora bankowego wanie ze wzgldu na krtkoterminowy charakter operacji otwartego rynku. Operacje otwartego rynku s w stanie zagospodarowa tzw. nadpynno operacyjn, krtkookresow. Do absorbowania nadpynnoci bankw komercyjnych w dugim okresie, tzw. nadpynnoci strukturalnej su transakcje sprzeday obligacji dugoterminowych. Tak na przykad, Narodowy Bank Polski od 2000 r. systematycznie sprzedaje dugoterminowe obligacje skarbowe. Pierwotnie, posiada je w swoim portfelu na sum 16 mld z. Co roku sprzedaje ze swojego portfela pewn cz tych walorw, tak, aby nie destabilizowa rynku obligacji cwatown zmian ich poday i ceny. Operacje otwartego rynku, jako instrument polityki pieninej, maj istotne zalety. Wane jest, e handel omawianymi walorami inicjuje sam bank centralny. To on decyduje, czy poda bonw zmieni si. Inaczej jest w przypadku kredytu refinansowego. Decyzj o jego zacigniciu podejmuje bank komercyjny. Bank centralny moe jedynie zachca do okrelonych zachowa poprzez wysoko stopy procentowej, ale nie moe decydowa za banki komercyjne. Operacje otwartego rynku s te precyzyjnym instrumentem ksztatowania poday pienidza. Bank centralny sprzedaje bd kupuje tyle walorw, ile uzna za podane z punktu widzenia potrzeby ksztatowania biecej rwnowagi finansowej w kraju. Transakcje kupna i sprzeday weksli dokonywane s w spo-

50

Cz I. System bankowy

sb cigy. Instrument ten jest elastyczny, oddziauje na gospodark agodnie i pynnie. Tej zalety nie posiada na przykad wskanik rezerwy obowizkowej. Jego zmiany wywouj skokowe przyrosty bd spadki pynnoci. Wskanik nie moe by zmieniany czsto, jest wic instrumentem polityki pieninej mao elastycznym. Jak podkrelono wyej, operacje otwartego rynku su nie tyle realizacji dugofalowej polityki przyrostu poday pienidza, ile biecemu kompensowaniu niekorzystnych tendencji na rynku midzybankowym. Instrument ten ma bezporedni, atwo przewidywalny wpyw na pynno sektora bankowego. Kady bd popeniony w trakcie realizacji polityki pieninej moe by atwo naprawiony kompensacyjn sprzeda bd zakupem bonw. Decyzje o podjciu transakcji otwartego rynku mog by podejmowane przez bank centralny szybko, bez czasochonnej procedury prawnej. Wystarczy polecenie wydane dealerowi banku centralnego o zakupie bd sprzeday walorw o okrelonej wartoci. Operacje otwartego rynku ksztatuj oczekiwania uczestnikw krtkoterminowych transakcji finansowych odnonie do zamierzonych kierunkw polityki pieninej banku centralnego. Kadego tygodnia uczestnicy rynku pieninego musz ledzi kierunki polityki otwartego rynku, aby prawidowo oceni prawdopodobne zmiany podstawowych stp procentowych. Polityka otwartego rynku uwaana jest za najskuteczniejszy instrument polityki pieninej w krajach o rozwinitych rynkach finansowych, zwaszcza w tych, w ktrych szeroko rozbudowany jest obrt skarbowymi papierami wartociowymi. Operacje otwartego rynku najszerzej s stosowane w Stanach Zjednoczonych. Tam te je zapocztkowano najwczeniej, bo ju w latach trzydziestych dwudziestego wieku. Z kolei, na przykad we Francji operacje otwartego rynku nabray istotnego znaczenia dopiero w 1977 r., mimo e formalnie wprowadzono je w 1938 r. W bogatej Szwecji omawiany instrument polityki pieninej zaczto stosowa dopiero w latach osiemdziesitych XX wieku. Operacje otwartego rynku rozwijay si oczywicie wraz z powikszaniem si deficytw budetowych poszczeglnych krajw.

2.3.5. Instrumenty sterowania bezporedniego

Wyej opisane instrumenty polityki pieninej maj charakter instrumentw porednich, a wic takich, ktre oddziauj na banki komercyjne poprzez cen kapitau poyczkowego. Rozdzia funduszy poyczkowych na poszczeglne sfery dziaalnoci gospodarczej nastpuje poprzez dziaanie mechanizmu rynkowego. O tym, na jaki cel kredyt jest udzielony decyduje m.in. jego cena, ktra z kolei wyznaczona jest przez relacj poday do popytu na fundusze poyczko-

-ozdzia2. Bank centralny i instrumenty polityki pieninej

51

we. Kredytowane s przedsiwzicia o wysokiej efektywnoci, tylko one bowiem gwarantuj spat rat kapitaowych z oprocentowaniem. Z drugiej strony, wkady jako rdo akcji poyczkowej lokowane s w tych instytucjach finansowych, ktre oferuj wysoki dochd. Rzeczywisto mechanizmu rynkowego nie wyglda jednak tak idealnie. Rynek nie zapewnia racjonalnego przepywu akumulacji finansowej do dziedzin o najwyszej efektywnoci, gdy jest niezrwnowaony. Niezbdne jest wykorzystanie instrumentw administracyjnych, oddziaujcych na strumienie pienine bezporednio zgodnie z preferencjami centralnej wadzy monetarnej. Do bezporednich instrumentw sterowania bankami komercyjnymi nale: kontrola wartoci udzielanych kredytw klientom oraz kontrola poziomu stp procentowych. Moe zaistnie sytuacja, e wysoka rynkowa stopa procentowa nie jest wystarczajc barier dla zahamowania popytu na kapita poyczkowy. W tej sytuacji bank centralny moe zosta zmuszony do wyznaczenia dopuszczalnego puapu przyrostu wartoci kredytw dla kadego banku. Wskanik ten moe by jeszcze uszczegawiany, i na przykad moe zawiera dopuszczalne granice kredytw dla poszczeglnych bran. Kontrol wysokoci udzielanych kredytw w Wielkiej Brytanii zaczto stosowa w 1939 r. Z rnym nateniem praktykowano go do 1959 r., a wic do chwili przywrcenia rwnowagi midzy poda a popytem na krajowym rynku finansowym. Podobnie postpoway Stany Zjednoczone w czasie drugiej wojny wiatowej i w czasie wojny koreaskiej. Nadmierne wydatki na cele wojskowe, wysoki deficyt budetowy, kreacja duej iloci pienidza sprawiy, e spoeczestwo dysponowao nadmiernym funduszem nabywczym niemajcym pokrycia w masie towarowej do podziau. System Rezerwy Federalnej musia wic ograniczy uprawnienia bankw komercyjnych w dziedzinie kredytowania. W przeciwnym razie miaaby miejsce hiperinflacja. We Francji stosowano ograniczenia kredytowe jeszcze na pocztku lat 70. XX wieku. Na przykad Bank Francji zdecydowa w 1973 r., e dozwolony roczny przyrost wartoci kredytw bankowych musi zmniejszy si z 19 do 12%. Gdyby banki komercyjne przekroczyy zaoony limit, to musiayby ulokowa dodatkowo w banku centralnym nieoprocentowane depozyty uzupeniajce rwne 30% przyrostu kredytw. W Polsce, w okresie transformacji gospodarczej lat 90. XX wieku, puapy kredytowe stosowano do koca 1993 r. Polityka kontyngentw kredytowych naley do instrumentw najbardziej rygorystycznych, jest jednak na og skuteczna. Niestety, osabia ona konkurencj midzy bankami, przez co utrwala istniejc struktur instytucji kredytowych. Kady bank moe bowiem zwiksza warto kredytw wedug tego samego wskanika. Nie ma moliwoci kredytowania dodatkowych przedsiwzi inwe-

52

Cz I. System bankowy

stycyjnych nawet wyjtkowo efektywnych, jeeli wyczerpie swj limit kredytowy. System kontyngentw kredytowych sprawia, e takie same moliwoci rozwijania akcji kredytowej maj banki bardzo dobrze pracujce, jak i te o niszej efektywnoci dziaania. Limity kredytowe ci nierwnomiernie na przedsibiorstwach. S one korzystne dla przedsibiorstw maych i rednich. Przy ich obowizywaniu widz one wiksz szans na dostp do kredytu. Jako instrument polityki pieninej, kontyngenty kredytowe maj jeszcze jedn istotn wad. Banki komercyjne staraj si rnymi sposobami omin zarzdzenia administracyjne. Nic wic zaskakujcego, e w tzw. Raporcie Radcliffea, ktry opublikowano w Wielkiej Brytanii w 1959 r, podwaono celowo stosowania puapw kredytowych. Opowiedziano si za stop procentow jako najbardziej racjonalnym instrumentem redystrybucji oszczdnoci pieninych w gospodarce. Form ogranicze kredytowych jest kontrola emisji papierw wartociowych. Kontrola sprzeday akcji i obligacji ma dlatego sens, e moe hamowa akcj kredytow bankw komercyjnych, a wic hamowa nadmierny wypyw pienidza do gospodarki. Aby ten rodzaj ogranicze kredytowych by skuteczny, to trzeba, aby: same banki komercyjne ograniczyy zakupy akcji i obligacji na wasny rachunek. Wtedy bowiem nie nastpi niebezpiecznie duy przyrost pienidza bankowego i poday pienidza w ogle. Takiego proinflacyjnego wpywu na gospodark nie maj zakupy papierw wartociowych dokonywane przez ludno czy przedsibiorstwa. Jeeli podmioty te finansuj zakupy walorw z oszczdnoci ju istniejcych, to ilo pienidza w obiegu pozostaje taka sama. Zmieniaj si tylko faktyczni dysponenci siy nabywczej wczeniej wykreowanej; banki komercyjne ograniczyy kredyty dla przedsibiorstw i ludnoci na zakup nowo wyemitowanych papierw dunych. Tego rodzaju kredyty rwnie powikszaj ilo pienidza w obiegu. Powysze zagadnienie warto zilustrowa na przykadzie Stanw Zjednoczonych. Kontrol kredytw w USA wprowadzono w latach trzydziestych po wielkim krachu na giedzie nowojorskiej w 1929 r. Bezporednio przed krachem, ceny akcji przedsibiorstw szybko rosy, mimo e perspektywy koniunktury gospodarczej i poprawy rentownoci przedsibiorstw wcale tego wzrostu nie usprawiedliwiay. Dlaczego wic rynkowe ceny akcji rosy? Byo to nastpstwem wzmoonych zakupw akcji przez spekulantw giedowych finansowanych kredytami bankowymi. Walory kupowane byy za poyczone pienidze z myl o szybkiej ich odsprzeday po wyszej cenie. Kredyty bankowe nie byy wic udzielane na finansowanie realnych przedsiwzi gospodarczych, ale finanso-

Rozdzia 2. Bank centralny i instrumenty polityki pieninej

53

way przyrost fikcyjnych kapitaw. Byy to przyrosty tylko na papierze. Banki Rezerwy Federalnej staray si przeciwdziaa wzrostowi cen akcji stosujc oglne restrykcje kredytowe. Ten instrument hamowa jednak nie tyle wzrost rynkowych cen akcji, ile pogbia depresj gospodarcz. Ceny walorw udziaowych doszy do tak absurdalnego poziomu, e w kocu musiay spa. Nie odzwierciedlay przecie rzeczywistej wartoci firm. Po spadku cen akcji spekulanci giedowi nie byli w stanie spaci zacignitych kredytw. To z kolei spowodowao, e banki, ktre spekulacyjne zakupy finansoway, nie mogy wywiza si ze zobowiza wobec wacicieli wkadw. Rosa warto zych wierzytelnoci w ich portfelach. W ostatecznoci system finansowy zaama si. Dowiadczenie krachu finansowego skonio System Rezerwy Federalnej do rozpoczcia kontroli kredytw przeznaczonych na finansowanie zakupu papierw wartociowych. Kontrola akcji kredytowej bankw moe by prowadzona jeszcze w inny sposb. Moe polega na wyznaczeniu minimalnej granicy wyoenia wasnych funduszy na zakup danego dobra oraz na manipulowaniu okresem spaty kredytu. T drog starano si sterowa popytem na dobra trwaego uytku. Znaczenie Kontroli powyszego rodzaju jest tym wiksze, im wikszy jest udzia kredytowej sprzeday ratalnej w oglnej sprzeday dbr konsumpcyjnych. Innym instrumentem sterowania bezporedniego stosowanym w USA byo wprowadzenie w 1966 r. maksymalnego oprocentowania wkadw terminowych i oszczdnociowych w bankach komercyjnych, spkach oszczdnociowopoyczkowych oraz w bankach wzajemnego oszczdzania. Poziom oprocentowania w dwu ostatnich rodzajach bankw ustalono jednak na wyszym poziomie. Chodzio o przycignicie wkadw do spek oszczdnociowo-poyczkowych i do bankw wzajemnego oszczdzania kosztem bankw komercyjnych. Rezerwie Federalnej zaleao na wzmocnieniu finansowym i na poprawie pozycji konkurencyjnej tych pierwszych. Chodzio take o stworzenie przywilejw w pozyskiwaniu kredytw przez firmy mae, poyczajce gwnie w bankach mniejszych, lokalnych, wanie w bankach wzajemnego oszczdzania i w spkach oszczdnociowo-poyczkowch, kosztem firm duych poyczajcych gwnie w silnych bankach komercyjnych. Restrykcje omijane byy na rne sposoby. Banki komercyjne zaczy stosowa inne preferencje anieli stopa procentowa dla przycignicia oszczdnoci. Z kolei przedsibiorstwa zaczy na szersz skal pozyskiwa kapitay poprzez emisj obligacji zamiast bezporednio poprzez zaciganie kredytw. Praktyka dowioda e, rodki administracyjne mog by skuteczne tylko w okresach krtkich, w duszych okresach banki i firmy s w stanie skutecznie je omin. Naley jeszcze wspomnie o oddziaywaniu banku centralnego na banki komercyjne poprzez perswazj. Bank centralny przekazuje sugestie tym drugim odnonie do podanego kierunku ich polityki kredytowej. Sugestie te nie s

54

Czci. System bankowy

formalnie obowizujce, ale potrzeba zachowania prestiu i dobrych stosunkw z bankiem centralnym nakazuje stosowanie si do jego zalece. W ostatecznoci, bank centralny moe sign po rodki przymusu. Znaczenie wytycznych i sugestii jako metody sterowania zjawiskami pieninymi zaley od tego, jak duo bankw dziaa w danym kraju. Jeeli jest ich niewiele, tak jak to jest np. w Wielkiej Brytanii, to skuteczno perswazji jest wiksza. Inaczej jest w kraju o wielkiej liczbie bankw tak jak to jest np. w Stanach Zjednoczonych, gdzie jest ich kilkanacie tysicy. Metoda perswazji ma ograniczon skuteczno, zawsze bowiem cz bankw nie zastosuje si do zalece banku centralnego.

Nadzr nad rynkiem finansowym, ze szczeglnym uwzgldnieniem nadzoru bankowego

Magorzata Zaleska

3.1. Geneza powstania nadzoru nad rynkiem bankowym

Zasady nadzoru nad rynkiem bankowym oraz regulacje ostronociowe powstay w zasadzie w odpowiedzi na Wielki Kryzys Gospodarczy. Pierwotnie okrelone zasady nadzoru, jak i poszczeglne regulacje ewoluoway i nadal podlegaj zmianom. Istotne zmiany w zakresie organizacji nadzoru nad rynkiem bankowym polegay na coraz powszechniejszym wyodrbnianiu nadzoru bankowego ze struktur banku centralnego, a w dalszej kolejnoci na przechodzeniu od nadzoru zrnicowanego do nadzoru zintegrowanego. W przypadku nadzoru zintegrowanego edna instytucja sprawuje nadzr nad caym rynkiem finansowym, natomiast w przypadku nadzoru zrnicowanego wystpuje kilka instytucji nadzorujcych poszczeglne segmenty rynku finansowego. Prekursorem w zakresie wdroenia r.adzoru zintegrowanego s kraje skandynawskie (lata 80. XX wieku)'. Nasilenie procesw integracji poszczeglnych nadzorw nastpio na pocztku XXI wieku. Przykadem przeprowadzenia penej integracji nadzorw, tzn. organizacyjnej i prawnej, jest Wielka Brytania2. Nadzr zintegrowany wystpuje w coraz wikszej dczbie krajw, w tym m.in. Austrii3, Belgii i Niemczech4. Rwnie w Polsce
1 Szerzej na temat nadzoru zintegrowanego w krajach skandynawskich, [w:] M. Zaleska, P. Winnicki, Zintegrowany nadzr nad rynkiem finansowym w Skandynawii analiza porwnawcza, ..Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw SGH". Zeszyt nr 54, Warszawa 2005. s. 45-56. Szerzej na temat nadzoru zintegrowanego w Wielkiej Brytanii, [w:] M. Zaleska. M. Roszczyk. Nadzr zintegrowany w Wielkiej Brytanii. Porwnanie z rozwizaniami skandynawskimi, .Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw SGH", Zeszyt nr 55, Warszawa 2005, s. 55-68. 3 Szerzej na temat nadzoru zintegrowanego w Austrii, [w:] M. Domunik, M. Zaleska, Nadzorowanie rynku finansowego w Austrii, Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw SGH", Zeszyt nr 67, Warszawa 2006. s. 11-25. 4 Szerzej na temat nadzoru zintegrowanego w Austrii, Belgii, Irlandii oraz w Niemczech, [w:] M. Zaleska. I. Misiak, Systemy nadzoru nad rynkiem finansowym w Austrii, Belgii, Irlandii oraz.

56

Cz I. System bankowy

w 2006 r. wprowadzono nadzr zintegrowany. W pierwszej kolejnoci (wrzesie 2006 r.) nastpia integracja nadzoru nad rynkiem kapitaowym oraz ubezpieczeniowym i emerytalnym (tzn. Komisji Papierw Wartociowych i Gied oraz Komisji Nadzoru Ubezpiecze i Funduszy Emerytalnych, w miejsce ktrych zostaa powoana Komisja Nadzoru Finansowego - KNF). W drugiej kolejnoci, od 2008 r. nadzr bankowy ma zosta wczony do KNF. Ewolucja w zakresie instrumentw oddziaywania nadzoru na banki polegaa na deniu do objcia nadzorem coraz to nowszych obszarw dziaalnoci bankowej i rodzajw ryzyka bankowego. Pamita naley przy tym, e wprowadzanie nowych regulacji przez nadzr wywouje w bankach dziaania majce na celu ich obejcie. Moliwo obchodzenia regulacji nadzorczych jest wiksza w duych bankach prowadzcych zoon dziaalno ni w maych bankach funkcjonujcych w ograniczonym zakresie. Prby z jednej strony regulowania w coraz wikszym zakresie dziaalnoci bankowej, a z drugiej strony obchodzenia tych regulacji powoduj, e dziaalno bankowa staje si coraz mniej przejrzysta, a oferowane produkty i usugi coraz bardziej skomplikowane i obarczone dodatkowym ryzykiem.

3.2. Pojcie, organizacja i cele dziaania nadzoru

Nadzr jest organem zwierzchnim w stosunku do bankw i dc do zapewnienia bezpieczestwa dziaalnoci bankowej dozoruje podlege mu banki oraz inne instytucje finansowe, a jednoczenie ogranicza ich dziaalno. Zasady funkcjonowania nadzoru bankowego okrelone s zazwyczaj w prawodawstwie. W prawodawstwie unijnym podstawowymi dyrektywami regulujcymi problematyk nadzorcz s: dyrektywa nr 48/2006 z dnia 14.06.2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaalnoci przez instytucje kredytowe, dyrektywa nr 49/2006 z dnia 14.06.2006 r. w sprawie adekwatnoci kapitaowej firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych, okrelane jako tzw. dyrektywa CRD (Capital Requirements Directive). W polskich przepisach prawnych najistotniejsze odniesienia w stosunku do zasad funkcjonowania nadzoru zostay okrelone w ustawie z dnia 21.07.2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym oraz ustawie z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe. Szczegowe rozwizania w zakresie nadzoru okrelane s w uchwaach KNF (do koca 2007 r. KNB - Komisji Nadzoru Bankowego). Wspomnie

w Niemczech - analiza porwnawcza, Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw SGH",

Zeszyt nr 58, Warszawa 2005, s. 23-34.

ozdziat 3. Nadzr nad rynkiem finansowym, ze szczeglnym uwzgldnieniem.

57

naley, e uchway KJNF/KNB nie mieszcz si w konstytucyjnym wykazie obowizujcych aktw prawnych. Nadrzdn zasad waciwego funkcjonowania nadzoru nad rynkiem bankowym, a szerzej nad rynkiem finansowym jest niezaleno dziaalnoci wadz nadzorczych, przede wszystkim od struktur rzdowych i politycznych. Niezaleno ta powinna mie miejsce m.in. w wymiarach: organizacyjnym, finansowym, personalnym i programowym. W Polsce nadzr nad rynkiem finansowym, w tym bankowym sprawuje KNF do koca 2007 r. nadzr nad rynkiem bankowym sprawuje KNB). W Polsce, podobnie jak w innych krajach, przyjto docelowo model nadzoru zintegrowanego - supernadzorcy", tzn. jeden organ sprawuje nadzr nad podstawowymi segmentami rynku finansowego. Warto wspomnie, e prawodawstwo unijne nie reguluje problematyki modelu i organizacji nadzoru nad rynkiem finansowym, a odnosi si do regulacji, za pomoc ktrych nadzr ma oddziaywa na nadzorowane podmioty. Z powyszego wynika, e do decyzji poszczeglnych krajw pozostawiono wybr midzy koncepcj nadzoru zintegrowanego i nadzoru zrnicowanego. W praktyce poszczeglnych krajw wystpuj zatem rne rozwizania w zakresie organizacji nadzoru nad rynkiem finansowym, przy czym jak wczeniej wspomniano wystpuje tendencja przechodzenia od nadzoru zrnicowanego do nadzoru zintegrowanego. Nadzr zintegrowany ma swoje zalety, jak i wady. Do najistotniejszych przesanek przemawiajcych za przyjciem nadzoru zintegrowanego mona zaliczy nastpujce stwierdzenia: nadzr zintegrowany jest odpowiedzi na powstawanie coraz bardziej zoonych produktw i usug finansowych oraz konglomeratw finansowych, zacieranie si granic pomidzy poszczeglnymi segmentami rynku finansowego, zintegrowany nadzr nad rynkiem finansowym posiada wikszy status w strukturze instytucjonalnej kraju ni pojedyncze nadzory nad poszczeglnymi segmentami rynku, integracja nadzorw pozwala unikn powtarzania i pokrywania si kompetencji poszczeglnych instytucji nadzorczych oraz zwiksza przejrzysto odpowiedzialnoci, celw dziaalnoci oraz obowizujcego prawa, wprowadzenie nadzoru zintegrowanego pozwala osign korzyci skali i efektywne wykorzystywanie dostpnych rodkw. Jako istotne argumenty przeciw wdroeniu nadzoru zintegrowanego mona wskaza: - poszczeglne segmenty rynku finansowego charakteryzuj si swoj specyfik, w tym rnymi profilami ryzyka i ukadem sprawozdawczoci, co znacznie utrudnia nadzorowanie na jednolitych zasadach,

58

Cz I. System bankowy

korzyci skali mog okaza si znikome i nadzorca zintegrowany moe nie by bardziej efektywny od kilku wyspecjalizowanych i samodzielnych instytucji, integracja nadzorw wie si z problemami natury legislacyjnej oraz trudnociami wprowadzenia nowych, zintegrowanych systemw informatycznych, ewentualne zmiany w zakresie organizacji nadzoru nie wspomagaj procesu implementacji nowych rozwiza, np. Nowej Umowy Kapitaowej (NUK)/ /Dyrektywy CRD. Wybr modelu nadzorowania rynkw finansowych zaley rwnie od stopnia rozwoju kraju i rynkw finansowych w danym kraju. Podejmujc decyzj o wyborze modelu nadzorowania rynkw finansowych naley uwzgldni m.in.: poziom rozwoju gospodarczego kraju - opinie w omawianym zakresie s podzielone, niektrzy eksperci uwaaj, e model nadzoru zintegrowanego powinien by wdraany w wysoko rozwinitych gospodarkach5, a inni, e w maych krajach znajdujcych si na etapie transformacji lub rozwoju6, stopie rozwoju poszczeglnych segmentw rynku finansowego (nierwnomierny rozwj sektorw rynku finansowego nie jest czynnikiem sprzyjajcym integracji, przy czym uwaa si, e sektor finansowy zdominowany przez banki, przy niewielkiej roli rynku kapitaowego, jest przesank do integracji7), udzia konglomeratw finansowych w rynku finansowym (rynek finansowy w Polsce charakteryzuje si nisk skal wzajemnego przenikania si sektora bankowego, ubezpieczeniowego i rynku kapitaoweg o8, a ponadto w Polsce nie istniej grupy, ktre mogyby zosta uznane za konglomeraty finansowe), koszty integracji i korzyci z niej wynikajce (proces integracji nadzorw generuje m.in. koszty ujednolicenia systemw informatycznych i sprawozdawczych, ktrych precyzyjne oszacowanie jest trudne). Odnoszc si do nadzoru zintegrowanego w Polsce podkreli naley, e przeprowadzona zostaa tylko integracja organizacyjna bez scalenia przepisw prawnych, a to nie oznacza penej integracji. Skad KNF jest kolegialny. Prezesa
5 T.A. Rose, J. de Luna-Martinez, International Survey of Integrated Financial Sector Supervision, World Bank Policy Research Working Paper Number 3096, lipiec 2003, s. 9. 6 M. Taylor, A. Fleming, Integrated Financial Supervision. Lessons of Northern European Experience, World Bank Research Working Paper, Number 2223. listopad 1999, s. 2. 7 M. Taylor, A. Fleming, Integrated Financial Supervision. Lessons of Northern European Experience, World Bank Research Working Paper, Number 2223. listopad 1999, s. 2. 8 J. Kolenik, Regulacje nadzorcze, [w:] J. Kolenik. M. Zygierewicz, Wpyw zmian rozwiza regulacyjnych na dziaalno bankw w 2005 roku. Zwizek Bankw Polskich, Centrum Prawa

Bankowego i Informacji, Warszawa 2006, s. 52. 9 J. Kolenik, Polskie konglomeraty finansowe - identyfikacja i wymogi nadzorcze, Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw SGH, Zeszyt nr 65, Warszawa 2006, s. 24.

Rozdzia 3. Nadzr nad rynkiem finansowym, ze szczeglnym uwzgldnieniem...

59

KNF, na 5-letni kadencj, powouje Prezes Rady Ministrw. W skad KNF chodz ponadto: 2 czonkowie powoywani przez Prezesa Rady Ministrw, minister finansw, minister pracy i polityki spoecznej, Prezes NBP i Przedstawiciel Prezydenta RP. Nadzr nad dziaalnoci KNF sprawuje Prezes Rady Ministrw. Dziaalno nadzoru finansowana jest przede wszystkim z wpat instytucji nadzorowanych, w tym bankw (banki wnosz wpaty stanowice iloczyn sumy ich aktyww bilansowych i stawki nie przekraczajcej 0,024%). Celem nadzoru nad rynkiem finansowym jest zapewnienie prawidowego funkcjonowania tego rynku, jego stabilnoci, bezpieczestwa oraz przejrzystoci i zaufania do niego, a take zapewnienie ochrony interesw uczestnikw rynku finansowego. Podstawowymi celami dziaania nadzoru bankowego w Polsce jest denie do zapewnienia: bezpieczestwa rodkw pieninych gromadzonych na rachunkach bankowych, zgodnoci dziaania bankw z przepisami prawnymi.

3.3. Zakres oddziaywania nadzoru

Przedmiotowy zakres dziaalnoci nadzoru bankowego obejmuje: licencjonowanie dziaalnoci bankowej, regulacje ostronociowe, inspekcje nadzorcze, dziaania restrykcyjne.

3.3.1. Licencjonowanie dziaalnoci bankowej

Licencjonowanie ma na celu niedopuszczenie niewaciwych osb i kapitaw do prowadzenia dziaalnoci bankowej. Proces licencjonowania ma miejsce przed rozpoczciem prowadzenia dziaalnoci bankowej, jak i w trakcie funkcjonowania banku. W praktyce bankowej wyodrbnia si dwie metody licencjonowania dziaalnoci bankowej: metod normatywn, metod koncesji. W przypadku stosowania metody normatywnej w prawodawstwie istniej wymagania, ktre naley speni. Jeli wymagania te zostan spenione, to mona rozpocz prowadzenie dziaalnoci bankowej, bez wystpowania o licencj. W przypadku stosowania metody koncesji rwnie przepisy prawne okrelaj

60

Cz I. System bankowy

wymogi, ktre trzeba speni, przy czym ich spenienie nie jest wystarczajce. Trzeba bowiem otrzyma od wadz nadzorczych pozwolenie - licencj na prowadzenie dziaalnoci bankowej. W polskim prawie bankowym obowizuje w zasadzie metoda koncesji. Trzeba take wspomnie, e w prawodawstwie unijnym obowizuje tzw. zasada jednego paszportu bankowego. Zgodnie z t zasad, jeeli bank ma pozwolenie na prowadzenie dziaalnoci w jednym kraju unijnym to moe prowadzi dziaalno w kadym innym kraju unijnym (np. poprzez oddzia) bez koniecznoci uzyskiwania kolejnego pozwolenia - wystarczy bowiem notyfikowa dziaalno (powiadomi miejscowe wadze nadzorcze). Minimalne warunki, ktre trzeba speni, eby zaoy bank uzalenione s od rodzaju banku (w Polsce zrnicowane s w stosunku do bankw pastwowych, spek akcyjnych oraz spdzielczych) i odnosz si przede wszystkim do: zaoycieli, kapitau zaoycielskiego, osb zarzdzajcych, siedziby, planu dziaalnoci. Zaoyciele banku powinni dawa rkojmi prowadzenia spraw banku w sposb bezpieczny. Minimalna liczba zaoycieli banku uzaleniona jest od rodzaju banku i tak liczba ta wynosi w przypadku: banku pastwowego - 1 (Skarb Pastwa), banku spki akcyjnej - 3 (niezalenie czy s to osoby prawne czy fizyczne), banku spdzielczego - 10 (zaoycielami mog by tylko osoby fizyczne, ich liczba wynika z przepisw prawa spdzielczego). Kapita zaoycielski nie moe pochodzi z kredytu, poyczki i rde, ktre nie s udokumentowane. Rwnie wymagania co do kapitau zaoycielskiego, zwaszcza jego wysokoci, s zrnicowane w zalenoci od rodzaju banku. W odniesieniu do banku pastwowego dziaajcego w Polsce, tzn. Banku Gospodarstwa Krajowego ma zastosowanie odrbna ustawa z dnia 14.03.2003 r. o Banku Gospodarstwa Krajowego, ktry stanowi szczeglny przypadek. Jest bowiem wyjtkiem w skali unijnej, eby dziaalno pojedynczego banku bya regulowana odrbn ustaw. Oglne przepisy prawa bankowego nie wskazuj natomiast wymogw w zakresie kapitau zaoycielskiego w odniesieniu do bankw pastwowych. W odniesieniu do kapitau zaoycielskiego banku dziaajcego w formie spki akcyjnej wymogi s okrelone przede wszystkim w ustawie Prawo bankowe. Minimalna wysoko kapitau zaoycielskiego wniesiona w formie pieninej, potrzebna do zaoenia banku w formie spki akcyjnej zostaa okrelona na poziomie 5 mln euro, przy czym w odniesieniu do bankw zrzeszajcych jest to poziom 15 mln euro (docelowo 20 mln euro). Cz kapitau zaoycielskiego (ponad 5 mln euro) moe zosta wniesiona w formie niepieninej,

jednak nie wicej ni 15% kapitau zaoycielskiego, pod warunkiem, e aport bdzie bezporednio suy prowadzeniu dziaalnoci bankowej (w trakcie funkcjonowania banku wkady niepienine nie mog przekroczy 15% funduszy zasadniczych banku). Warto ponadto wspomnie, e jeden zaoyciel nie moe nie wicej ni 50% kapitau zaoycielskiego. Minimalna warto kapitau zaoycielskiego w banku spdzielczym wynosi 1 mln euro pod warunkiem, e bank dziaa w zrzeszeniu. W odniesieniu do osb zarzdzajcych bankiem obowizuje tzw. zasada czworga oczu, tzn. dwie osoby przewidziane do zarzdzania bankiem (w tym prezes) powinny mie odpowiednie wyksztacenie i dowiadczenie oraz dawa rkojmi prowadzenia spraw banku w sposb zabezpieczajcy rodki zgromadzone w banku. Osoby te powinny uzyska akredytacj wadz nadzorczych w przypadku banku spdzielczego tylko jedna osoba - prezes). Warto ponadto wspomnie, e osoby kierujce bankiem powinny wykaza si znajomoci jzyka polskiego (w szczeglnych przypadkach nadzr moe od tego odstpi). Zaoenie banku, obok spenienia powyszych wymaga, wie si take z koniecznoci posiadania siedziby zabezpieczajcej rodki zdeponowane w banku oraz przedstawienia planu dziaalnoci na najblisze 3 lata. Kontrola przepywu wasnoci w bankach, czyli licencjonowanie dziaalnoci bankowej w trakcie ich funkcjonowania, ma na celu niedopuszczenie niewaciwych osb i kapitaw do prowadzenia dziaalnoci bankowej. W Polsce kontrola przepywu wasnoci ma miejsce tylko w odniesieniu do bankw w formie spki akcyjnej. Pominicie innych form dziaalnoci bankowej jest uzasadnione. W przypadku banku pastwowego jest bowiem tylko jeden waciciel Skarb Pastwa, a w odniesieniu do bankw spdzielczych obowizuje nastpujca zasada: jeden czonek - jeden gos, a zatem zwikszenie liczby udziaw nie powoduje wzrostu wpyww na sprawy banku. W przypadku banku spki akcyjnej kontroli podlega zarwno nabywanie akcji, jak i ich zbywanie. Przy czym w przypadku nabywania akcji obowizuje zasada poinformowania (jeeli w wyniku nabycia akcjonariusz przekroczy prg 5%, a jednoczenie nie osignie progu 10% gosw na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy) lub poinformowania i uzyskania zgody (w przypadku osignicia lub przekroczenia progu 10% gosw na walnym zgromadzeniu), a w przypadku zbywania akcji tylko obowizek poinformowania wadz nadzorczych. Nadzr ranko wy moe odmwi udzielenia zezwolenia, jeeli wpyw osoby zamierzajcej obj lub naby akcje moe okaza si niekorzystny dla ostronego i stabilnego zarzdzania bankiem lub gdy rodki przeznaczone na nabycie akcji pochodz z poyczki, kredytu lub rde nieudokumentowanych.

3.3.2. Regulacje nadzorcze

Regulacje nadzorcze maj na celu przede wszystkim ograniczenie ryzyka w dziaalnoci bankowej, a jednoczenie konieczno ich stosowania przez banki ogranicza ich swobod dziaalnoci. Regulacje nadzorcze nastawione s przede wszystkim na ograniczanie szeroko rozumianego ryzyka kredytowego, moliwoci inwestowania wolnych rodkw przez banki w rnego rodzaju aktywa i zobowizania pozabilansowe. Kolejnym rodzajem ryzyka, ktry jest monitorowany w sposb szczeglny przez nadzr jest ryzyko cenowe (stopy procentowej i walutowe). Ryzykiem nadzorowanym w sposb szczeglny od niedawna jest ryzyko operacyjne, tzn. zwizane z zawodnoci systemw teleinformatycznych i dziaaniami ludzi. Istotna grupa regulacji nadzorczych (m.in. wspczynnik wypacalnoci i limity zaangaowa) odniesiona jest do funduszy wasnych banku. Fundusze wasne peni bowiem wan rol w dziaalnoci banku, m.in. mog absorbowa ewentualne straty banku, a take wyznaczaj skal dziaalnoci prowadzon przez bank. Fundusze wasne banku w ujciu nadzorczym nie s pojciem tosamym z okreleniem kapitay/fundusze wasne w ujciu rachunkowym. Z jednej strony fundusze wasne nadzorcze s pojciem szerszym, a z drugiej strony wszym od kapitaw/funduszy wasnych w ujciu rachunkowym. W skad funduszy wasnych mog bowiem wchodzi kapitay obce (zobowizania podporzdkowane) speniajce okrelone warunki, a z drugiej strony s one pomniejszane o wybrane pozycje. Na fundusze wasne banku skadaj si cztery gwne pozycje: fundusze podstawowe (w przyblieniu s to kapitay/fundusze wasne w ujciu rachunkowym - okrelane jako fundusze zasadnicze oraz mln. uprawdopodobniony zysk roku biecego), pozycje pomniejszajce fundusze podstawowe (akcje wasne, wartoci niematerialne i prawne, wszystkie rodzaje strat), fundusze uzupeniajce (m.in. kapita z aktualizacji wyceny, dodatkowa kwota odpowiedzialnoci czonkw banku spdzielczego, zobowizania podporzdkowane), pozycje pomniejszajce fundusze wasne (brakujca kwota rezerw celowych oraz zaangaowanie kapitaowe banku w inne podmioty finansowe). Zasad jest, e fundusze uzupeniajce nie mog by wiksze od funduszy podstawowych. Wspczynnik wypacalnoci, nazywany take wspczynnikiem adekwatnoci kapitaowej jest norm przyjt w skali wiatowej. Upraszczajc ukazuje on relacj funduszy wasnych w stosunku do ponoszonego ryzyka, na ktre to ryzyko banki musz tworzy wymogi kapitaowe, obliczane m.in. za pomoc metod statystycznych. Zasady tworzenia wymogw kapitaowych przede wszystkim na ryzyko kredytowe, cenowe i operacyjne reguluje NUK, ktra zostaa przyjta

:zdzia3. Nadzr nad rynkiem finansowym, ze szczeglnym uwzgldnieniem...

63

* prawodawstwie unijnym w postaci dyrektywy CRD. Zasad jest, e im mniejsze ryzyko zwizane jest z danym instrumentem/operacj tym mniejszy wymg :apitaowy jest im przypisany. Trzeba jednoczenie, pamita, e potencjalnie rrzniejsze ryzyko skorelowane jest z mniejszym prawdopodobnym dochodem i wane jest w tym przypadku umiejtne zarzdzanie wypacalnoci banku powizaniu z jego rentownoci. Wskaza naley bowiem, e jak ronie war::s wspczynnika wypacalnoci to z reguy spada wtedy wysoko niektrych I skanikw rentownoci banku. W skali wiatowej przyjto, e minimalna warto wspczynnika wypacalnoci powinna wynosi 8%. Nie oznacza to, e im wyszy wspczynnik wypacalnoci tym lepiej, bowiem jak wspomniano wyej moe mie to negatywny wpyw na rentowno. Wspomnie naley jednoczenie, e w Szwajcarii wymogi co do minimalnej wysokoci wspczynnika wypacalnoci s duo wysze od powszechnie przyjtych. W polskim prawodawstwie przyjto, e w pierwszym roku funkcjonowania bank powinien posiada wspczynnik wypacalnoci na poziomie co najmniej 15%, w drugim roku dziaalnoci minimum 12% i dopiero W trzecim roku funkcjonowania i kolejnych 8%. Obok definicji, wymaganej wartoci wspczynnika wypacalnoci oraz zasad tworzenia wymogw kapitaowych NUK7CRD odnosz si take do wymogw nadzorczych i dyscypliny rynkowej. W wyniku wdroenia tych przepisw m.in. zwikszone zostay wymogi informacyjne w stosunku do kredytobiorcw, i samych bankw. Funkcjonowanie zapisw NUK/CRD wie si z problemami ich wdroenia w bankach funkcjonujcych w rnych krajach, bowiem przepisy implementuj:e dyrektyw CRD w poszczeglnych krajach unijnych rni si co do szczegw (w praktyce wystpuje 27 implementacji dyrektywy CRD). Powysze oznacza za, e nie mona stosowa w skali europejskiej jednolitych zasad -droenia NTJK/CRD. Warto ponadto wspomnie, e propozycje Komitetu Bazylejskiego, w tym NUK odnosz si co do zasady do duych bankw dziaajcych w skali midzynarodowej. W Polsce przyjto, e zapisy NUK/CRD implementowane w prawie bankowym maj stosowa wszystkie banki, a przykadowo Stanach Zjednoczonych postanowiono, e zapisy NUK bd obowizujce ryko w stosunku do najwikszych bankw10. Limity zaangaowa maj na celu dywersyfikacj, rozrzut ryzyka. Zasig przedmiotowy limitw jest szeroki. Limitowaniu podlega przede wszystkim zaangaowanie banku w nalenoci (w tym kredyty), udzielone zobowizania pozabilansowe, papiery wartociowe i udziay. Wysoko limitu odniesiona jest do wartoci funduszy wasnych banku, tzn. im bank posiada wysze fundusze wasne, tym w wikszym stopniu moe angaowa si we wspomniane instrumenty.
Szerzej na temat NUK/CRD w czci III, rozdzia 5.

64

Cz I. System bankowy

Co do zasady bank moe zaangaowa si we wspomniane instrumenty w stosunku do jednego podmiotu lub grupy podmiotw powizanych organizacyjnie lub kapitaowo w maksymalnej wysokoci 25% funduszy wasnych (jeeli bank jest powizany z podmiotem lub grup podmiotw maksymalne zaangaowanie moe wynosi 20% wspomnianych funduszy). Jako due zaangaowanie okrela si zaangaowanie stanowice lub przekraczajce 10% funduszy wasnych banku. Suma duych zaangaowa nie moe przekracza 800% funduszy wasnych. Z powyszego wynika, e limitowane jest zarwno pojedyncze, jak i czne zaangaowanie banku. Wyej zaprezentowane limity nie odnosz si wprost do brany czy regionu dziaania podmiotu, w ktry bank angauje swoje rodki. Z uwagi na potrzeb dywersyfikacji zaangaowa bank powinien dy take do rozproszenia ryzyka m.in. ze wzgldu na brane, region dziaalnoci, sposb zabezpieczenia. Istotn regulacj w dziaalnoci bankowej, oficjalnie okrelan przez ministra finansw, a w praktyce regulacj nadzorcz jest system klasyfikacji ekspozycji kredytowych (nalenoci i udzielonych zobowiza pozabilansowych) oraz tworzenia rezerw na te ekspozycje. Klasyfikacji ekspozycji kredytowych zwizanych z kredytami detalicznymi i ekspozycjami zwizanymi ze Skarbem Pastwa dokonuje si wedug jednego kryterium, tzn. opnienia w spacie rat kapitaowych lub odsetek. Natomiast w odniesieniu do ekspozycji zwizanych z jednostkami gospodarczymi zastosowanie maj dwa niezalene kryteria (wystarczy speni jedno z nich), tzn. opnienie w spacie rat kapitaowych lub odsetek oraz ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej dunika na podstawie miernikw ilociowych (przede wszystkim analizy sprawozda finansowych), a take czynnikw jakociowych (np. sposb zarzdzania jednostk, jej pozycja na rynku, stopie uzalenienia od dostawcw i odbiorcw). W odniesieniu do kredytw detalicznych wyrnia si dwa rodzaje ekspozycji, tj. normalne (opnienie w spacie do 6 miesicy) i stracone (opnienie w spacie powyej 6 miesicy - liczone w stosunku do aktualnie obowizujcej umowy kredytowej). W powyszym przypadku na ekspozycje normalne trzeba utworzy rezerw celow w minimalnej wysokoci 1,5% podstawy rezerwy, a na ekspozycje stracone minimum 100% podstawy. W przypadku ekspozycji zwizanych ze Skarbem Pastwa wyodrbnia si trzy kategorie: normalne (uoglniajc opnienie w spacie do 1 roku), wtpliwe (opnienie w spacie od 1 roku do 2 lat) i stracone (opnienie w spacie powyej dwch lat - we wszystkich przypadkach liczone w stosunku do pierwotnie obowizujcego, okrelonego w pierwszej umowie kredytowej terminu spaty). Wysoko rezerw celowych w przypadku kategorii wtpliwe wynosi minimum 50%, a w przypadku straconych minimum 100% podstawy tworzenia rezerwy. Na ekspozycje normalne zwizane ze Skarbem Pastwa nie trzeba tworzy rezerwy celowej. W odniesieniu do

ekspozycji kredytowych zwizanych z jednostkami gospodarczymi wyodrbnia si 5 kategorii: normalne (opnienie w spacie do 1 miesica, sytuacja ekonomiczno-finansow dunika nie stanowi zagroenia spaty) - minimalna wysoko rezerwy 0% jej podstawy, pod obserwacj (opnienie w spacie od 1 miesica do 3 miesicy, sytuacja ekonomiczno-finansow dunika moe stanowi zagroenie spaty ze wzgldu na rejon, brane dziaalnoci) - rezerwa w minimalnej wysokoci 1,5% jej podstawy, poniej standardu (opnienie w spacie od 3 miesicy do 6 miesicy, sytuacja ekonomiczno-finansow dunika moe stanowi zagroenie spaty) minimum 20% podstawy rezerwy, wtpliwe (opnienie w spacie od 6 miesicy do 1 roku, u dunika powstaa strata) - minimum 50% podstawy rezerwy, stracone (opnienie w spacie ponad 1 rok, postpowanie sdowe, miejsce dunika nie jest znane, upado) - minimum 100% podstawy rezerwy. 3.3.3. Inspekcje i sankcje nadzorcze Nadzr bankowy ma moliwo przeprowadzania inspekcji w bankach. Inspekcje mog mie miejsce w siedzibie nadzorcy (tzw. zza biurka) oraz w siedzibie banku (tzn. na miejscu). Inspekcje zza biurka polegaj przede wszystkim za analizowaniu wynikw ekonomiczno-finansowych i oglnej sytuacji banku r.a podstawie nadesanych przez bank informacji, w tym sprawozdawczoci bankowej. Nadzr zza biurka moe przynie efekty tylko pod warunkiem, e informacje ktre s przekazywane do nadzorcy bd wiernie oddaway sytuacj ranku, tzn. bd rzetelne. Opisywany powyej nadzr ma charakter cigy. Inspekcje w siedzibie banku maj natomiast bardziej doran form, s przeprowadzane w okrelonych odstpach czasowych. Banki, ktre s w trudnej sytuacji ekonomiczno-finansowej, w tym realizujce programy naprawcze s poddawane mspekcjom czciej ni banki znajdujce si w dobrej kondycji ekonomicznofinansowej. Inspekcje w siedzibie banku mog mie charakter zapowiedziany lub niezapowiedziany. Praktyk jest przeprowadzanie inspekcji wczeniej zapowiedzianych. Natomiast inspekcje niezapowiedziane przeprowadza si zdecydowanie rzadziej, w sytuacjach kiedy podejrzewa si e w banku mog mie miejsce przypadki naruszenie przepisw prawnych. Niezalenie od formy atwiej przeprowadza si inspekcje maego banku, ktry nie prowadzi rozbudowanej, zoonej dziaalnoci ni duego banku prowadzcego dziaalno na szerok skal. Ponadto inspekcje mona podzieli na: - kompleksowe - obejmujce cae spektrum dziaalnoci banku,

wycinkowe, problemowe - koncentrujce si na badaniu wybranego obszaru dziaalnoci banku. Inspekcja nadzorcza skada si z trzech zasadniczych etapw: przedinspekcyjnej - z reguy majcej miejsce w siedzibie nadzorcy, polegajcej na zapoznaniu si z posiadanymi dokumentami i okreleniu zakresu i czasu trwania inspekcji, waciwej inspekcji - majcej miejsce w siedzibie banku i obejmujcej przede wszystkim zbieranie informacji oraz ich analizowanie, poinspekcyjnej - obejmujcej przygotowanie uwag do protokou z inspekcji oraz opracowanie zalece pokontrolnych. Dziaania restrykcyjne mog by skierowane do banku jako instytucji (restrykcje o charakterze strukturalnym) oraz do osb zarzdzajcych bankiem (tzw. restrykcje personalne). W ramach obu rodzajw restrykcji wyrnia si restrykcje o charakterze niefinansowym i finansowym. Wrd restrykcji o charakterze niefinansowym skierowanych do banku jako instytucji, wskaza mona m.in. nastpujce dziaania - w kolejnoci od najmniej restrykcyjnych do najbardziej restrykcyjnych: naoenie na bank, w ktrym powstaa strata lub niebezpieczestwo niewypacalnoci obowizku opracowania i wdroenia programu naprawczego, ustanowienie kuratora nadzorujcego wykonanie programu naprawczego przez bank, wprowadzenie zarzdu komisarycznego, zawieszenie dziaalnoci bankowej i wnioskowanie do sdu o ogoszenie upadoci banku. Uchylenie zezwolenia na utworzenie banku i jego likwidacja lub przejcie banku przez inny bank moe nastpi, jeeli w banku powstaa strata przekraczajca poow funduszy wasnych banku. Restrykcje o charakterze finansowym skierowane do banku jako instytucji polegaj na naoeniu kary finansowej na bank w maksymalnej wysokoci 1 mln z. Kar o charakterze finansowym nakada si przede wszystkim na banki naruszajce w sposb zasadniczy obowizujce przepisy prawne, natomiast sankcje o charakterze niefinansowym na banki bdce w trudnej sytuacji ekonomicznofinansowej. Sankcje o charakterze niefinansowym skierowane do osb zarzdzajcych bankiem polegaj na zawieszeniu w czynnociach czonkw zarzdu i wnioskowaniu przez wadze nadzorcze ich odwoania. Restrykcje finansowe polegaj natomiast na naoeniu kary pieninej na czonkw zarzdu w maksymalnej wysokoci trzykrotnoci miesicznego wynagrodzenia brutto, wyliczonego na podstawie wynagrodzenia za ostatnie trzy miesice przed naoeniem kary.

-:zdzia3. Nadzr nad rynkiem finansowym, ze szczeglnym uwzgldnieniem...

67

Niezalenie od rodzaju podejmowanych dziaa restrykcyjnych, przy kadej z:erwencji, powinny by zachowane dwie podstawowe zasady: skala interwencji powinna by adekwatna do skali problemw banku, interwencja powinna by przeprowadzana w sposb dyskretny, aby nie narazi banku na tzw. run.

Bibliografia
Dokumenty prawne Ustawa z dnia 16.09.1982 r. Prawo spdzielcze (DzU nr 30, poz. 210 ze zm.). Ustawa z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe (DzU nr 140, poz. 939 ze zm.). Ustawa z dnia 7.12.2000 r. o funkcjonowaniu bankw spdzielczych, ich zrzeszaniu si i bankach zrzeszajcych (DzU nr 119, poz. 1252 ze zm.). Ustawa z dnia 14.03.2003 r. o Banku Gospodarstwa Krajowego (DzU nr 65, poz. 594 ze zm.). Ustawa z dnia 21.07.2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym (DzU nr 157 poz. 1119 ze zm.). Wydawnictwa zwarte i artykuy Domunik M.. Zaleska M., Nadzorowanie tynku finansowego w Austrii, Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw SGH", Zeszyt nr 67, Warszawa 2006. Kolenik J., Polskie konglomeraty finansowe - identyfikacja i wymogi nadzorcze, Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw SGH", Zeszyt nr 65, Warszawa 2006. Kolenik J., Regulacje nadzorcze, [w:] J. Kolenik, M. Zygierewicz, Wpyw zmian rozwiza regulacyjnych na dziaalno bankw w 2005 roku, Zwizek Bankw Polskich, Centrum Prawa Bankowego i Informacji, Warszawa 2006. Rose T.A., J. de Luna-Martinez, International Survey of Integrated Financial Sector Supension, World Bank Policy Research Working Paper 3096, lipiec 2003. Taylor M., Fleming A., Integrated Financial Supervision. Lessons of Northern European Experience, World Bank Research Working Paper, Number 2223, listopad 1999. Zaleska M., Misiak I., Systemy nadzoru nad rynkiem finansowym w Austrii, Belgii, Irlandii oraz w Niemczech - analiza porwnawcza, Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw SGH", Zeszyt nr 58, Warszawa 2005. Zaleska M., Roszczyk M., Nadzr zintegrowany w Wielkiej Biytanii. Porwnanie z rozwizaniami skandynawskimi, Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw SGH", Zeszyt nr 55, Warszawa 2005. Zaleska M.. Winnicki P., Zintegrowany nadzr nad rynkiem finansowym w Skandynawii - analiza porwnawcza, Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw SGH", Zeszyt nr 54, Warszawa 2005.

System gwarantowania depozytw

Magorzata Zaleska

4.1. Geneza powstania systemw gwarantowania depozytw

Systemy gwarantowania depozytw, podobnie jak instytucje nadzoru bankowego, powstaway w poszczeglnych krajach w odpowiedzi na zaistniae kryzysy systemu bankowego. Pierwszy sformalizowany system gwarantowania depozytw powsta w Stanach Zjednoczonych w odpowiedzi na Wielki Kryzys Gospodarczy. Obecnie systemy gwarantowania depozytw funkcjonuj w zasadzie we wszystkich krajach wysoko rozwinitych, w tym we wszystkich krajach czonkowskich Unii Europejskiej. Przeprowadzone badania pozwalaj stwierdzi, e na wiecie funkcjonuje blisko 100 systemw gwarantowania depozytw. Najwicej systemw gwarantowania depozytw dziaa w Europie, Ameryce i Azji. Systemy tego rodzaju funkcjonuj take w krajach o stosunkowo niskim poziomie rozwoju, np. w Kenii, Kongo, Nigerii, Ugandzie . W Polsce system gwarantowania depozytw zosta sformalizowany w tym samym roku, w ktrym przyjto dyrektyw wsplnotow w zakresie gwarantowania depozytw, tzn. w 1994 r. W prawodawstwie unijnym zostaa przyjta dyrektywa nr 19/94 w sprawie systemw gwarantowania depozytw, natomiast

Szerzej: A. Pawlikowski, Problemy, zakres i kryteria wyboru w ksztatowaniu systemu gwarantowania depozytw w wietle teorii i dowiadcze midzynarodowych, Narodowy Bank Polski, referat przygotowany na seminarium Bankowego Funduszu Gwarancyjnego na temat Ewolucja funkcji gwarancyjnej i pomocowej w wietle dotychczasowych dowiadcze krajowych i zagranicznych, z uwzgldnieniem nowych uwarunkowa zewntrznych, w tym zwaszcza wynikajcych z przemian struktury sektora bankowego oraz ekspansji nowych technologii wiadczenia usug bankowych". Warszawa, 10.03.2005 r., s. 5-6.

-czdzia 4. System gwarantowania depozytw

69

Polsce zostaa uchwalona ustawa z dnia 14.12.1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym. Wspomnie naley, e przepisy dyrektywy unijnej odnosz si tylko do dziaalnoci gwarancyjnej, natomiast polskie przepisy maj szerszy zasig, tzn. reguluj zarwno dziaalno gwarancyjn, jak i pomocow prowadzon przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny.

4.2. Modele systemw gwarantowania depozytw

Analiza funkcjonujcych systemw gwarantowania depozytw pozwala wyrdrbni dwa modele ich dziaalnoci, tzn.: wski i szeroki. Model wski, okrelany jako paybox, polega na ograniczeniu dziaalnoci instytucji tylko do systemu gwarantowania depozytw w sytuacji ogoszenia upaioci banku. Model szeroki, nazywany risk minimizer, przejawia si w prowadzeniu rwnolegle dziaalnoci gwarancyjnej w przypadku upadoci banku i dziaalnoci pomocowej skierowanej do bankw znajdujcych si w trudnej sytuacji ekonomiczno-finansowej . Model wski generuje z reguy nisze koszty biecego funkcjonowania instytucji i pozwala na szybsze podejmowanie decyzji ni model szeroki. W przypadku funkcjonowania modelu szerokiego naley bowiem podj decyzj: czy -dzieli bankowi bdcemu w trudnej sytuacji ekonomiczno-finansowej pomocy czy ogosi jego upado. Zasad jest, e kwota udzielonej pomocy nie powinna by wysza ni warto rodkw gwarantowanych w danym banku. W Polsce przyjto szeroki model systemu gwarantowania depozytw, tzn. obok dziaalnoci gwarancyjnej Bankowy Fundusz Gwarancyjny prowadzi take dziaalno pomocow. Warto wspomnie, e w wikszoci krajw unijnych, w przeciwiestwie do Polski, przyjto model wski. Naley ponadto zasygnalizowa, e problem udzielania pomocy bankom dziaajcym na terenie Unii Europejskiej nie jest uregulowany i moe stanowi zagroenie w przypadku wystpienia kryzysu. Nie wiadomo bowiem, kto ma pomaga bankom dziaajcym w skali wicej ni jednego kraju, a jak wiadomo stopie wzajemnych powiza midzy bankami jest znaczcy (np. w krajach skandynawskich). Nadmieni naley take, e skala dziaalnoci bankowej zwiksza si. Funkcjonuje coraz wicej duych bankw i konglomeratw finansowych. W literaturze wspomina si, i w stosunku do duych bankw ma miejsce zastosowanie zasady too big to fail", tzn. zbyt duy, eby upa. Wspomniana zasada oznacza w praktyce, e do duych bankw nie ma zastosowania mechanizm rynkowy, tzn. niezalenie jak za byaby sytuacja ekonomiczno-finansow takiego banku to nie moe on upa, poniewa system gwarantowania depozytw nie bdzie w stanie wypaci

70

Cz I. System bankowy

kwot gwarantowanych. Z drugiej strony mona wskaza na zasad too big to save", tj. zbyt duy, eby chroni. Coraz czciej podnosi si w literaturze problem, e due banki dziaajce w skali midzynarodowej s zbyt due, eby mona byo sprosta gwarantowaniu zgromadzonych tam rodkw2. Odnoszc rozwaania do polskich uwarunkowa naley nadmieni, e rwnie w Polsce najwiksze funkcjonujce banki s zbyt due eby upa, czyli jeli powstayby ewentualne problemy ekonomiczno-finansowe w tych bankach to bd one wspomagane finansowo poprzez udzielenie im pomocy i nie upadn, bo system gwarantowania nie bdzie w stanie wypaci kwot gwarantowanych. Jednoczenie wspomnie naley, e w przypadku istnienia wyej opisanej sytuacji powstaje tzw. ryzyko hazardu moralnego (moral hazard). Zjawisko moral hazard polega na deniu do maksymalizacji wasnych korzyci, podejmowaniu ryzyka i posiadaniu wiadomoci, e bankowi nie grozi upado w przypadku nieumiejtnego zarzdzania ryzykiem i powstania strat w banku. Jak wczeniej wspomniano, zakres dziaalnoci Bankowego Funduszu Gwarancyjnego w Polsce jest szeroki i obok dziaalnoci gwarancyjnej i pomocowej Fundusz prowadzi take inne, przewidziane ustaw zadania. Zadaniami Bankowego Funduszu Gwarancyjnego s: gwarantowanie rodkw pieninych zgromadzonych w bankach objtych obowizkowym systemem gwarantowania do wysokoci okrelonej ustaw, udzielanie zwrotnej pomocy finansowej bankom (na warunkach korzystniejszych od oglnie stosowanych), gromadzenie i analizowanie informacji o bankach objtych systemem gwarantowania, nadzr nad dodatkowym, umownym systemem gwarantowania rodkw pieninych, ktry w praktyce nie zosta utworzony.

4.3. Organizacja i sposoby finansowania dziaalnoci systemw gwarantowania depozytw

Systemy gwarantowania depozytw mog charakteryzowa si rnymi zasadami administracji. W praktyce wyodrbnia si trzy podejcia do administrowania systemami gwarantowania depozytw:

Szerzej: H. Borchgrevink, T.G. Moe, Management of financial crises in cross-border banks, Economic Bulletin", Norges Bank, Oslo 2004, No. 4, s. 163-164; D. Zuberbuehler, The Financial Industry in the 21s' Century-Introduction", Basel 2000, s. 4 za M. Zygierewicz, Zarzdzanie kryzysowe w bankowoci europejskiej - definicja problemu i aktualny stan prawny, Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw SGH", Zeszyt nr 67, Warszawa 2007.
2

 publiczny - w kierowaniu systemem gwarantowania depozytw bior udzia jedynie przedstawiciele wadz publicznych, prywatny - kierowanie systemem gwarantowania depozytw zostaje przekazane przedstawicielom sektora bankowego, mieszany - polega na wsplnym zarzdzaniu systemem przez podmioty publiczne i prywatne. Funkcjonowanie kadej instytucji zwizane jest z potrzeb jej finansowania. W odniesieniu do dziaalnoci gwarancyjnej wyrni mona trzy podejcia do ".""bu finansowania: ex ante - rodki finansowe przeznaczone na wypaty kwot gwarantowanych gromadzone s z wyprzedzeniem, zgodnie z planem na kady rok finansowy, ex post - rodki finansowe gromadzone s dopiero po czasie spenienia warunkw gwarancji, czyli po ogoszeniu upadoci banku, mieszany. Analiza funkcjonowania poszczeglnych systemw gwarantowania depozytw rozwala wyodrbni rny sposb ustalania skadki, ktra finansuje dziaalno :r.stytucji gwarancyjnej. Precyzujc, wystpuj dwa podstawowe podejcia, tj.: przy ustalaniu skadki uwzgldnia si stopie ryzyka upadoci, sytuacj ekonomiczno-finansow banku, przy okrelaniu wysokoci skadki nie uwzgldnia si poziomu ryzyka i sytuacji ekonomiczno-finansowej banku, co oznacza, e wszystkie podmioty objte systemem gwarantowania depozytw pac tak sam skadk, wyraon procentowo. Podejcie uwzgldniajce skal ryzyka upadoci i sytuacj ekonomicznofinansow banku mona okreli mianem sprawiedliwe. Bank, ktry jest w trudnej sytuacji ekonomiczno-finansowej i grozi mu upado paci wysz skadk - i bank, ktry jest w dobrej sytuacji ekonomiczno-finansowej i nie grozi mu -pado. Klienci banku bdcego w trudnej sytuacji s bowiem potencjalnymi Klientami systemu gwarantowania depozytw, tzn. trzeba bdzie wypaci im najprawdopodobniej kwoty gwarantowane. Bank bdcy w dobrej sytuacji ekonomiczno-finansowej moe natomiast otrzymywa rodzaj premii i przykadowo oferowa nisze stopy procentowe zwizane z oprocentowaniem depozytw ni rank bdcy w trudnej sytuacji. Wiadomo bowiem, e banki znajdujce si w trudnej sytuacji ekonomiczno-finansowej oferuj z reguy wysze oprocentowanie depozytw ni rednia na rynku. Z drugiej strony zrnicowanie wysokoci opaty w zalenoci od stopnia ryzyka powoduje, e banki bdce w trudnej sytuacji ekonomiczno-finansowej, jeli pac wysze skadki ni banki w dobrej sytuacji, w jeszcze wikszym stopniu popadaj w problemy, musz bowiem ponosi wysze obcienia. W wikszoci krajw Unii Europejskiej administrowanie systemem ma charakter mieszany, a rodki na finansowanie dziaalnoci gromadzone s ex ante,

bez uwzgldnienia poziomu ryzyka przy ustalaniu wysokoci skadki. W Polsce administrowanie systemem te ma charakter mieszany, przy wikszym udziale wadz publicznych ni prywatnych. Wadz nadzorcz Bankowego Funduszu Gwarancyjnego jest Rada Funduszu, ktra skada si z przewodniczcego i 10 czonkw. Przewodniczcego Rady Funduszu powouje i odwouje Prezes Rady Ministrw na uzgodniony wniosek ministra finansw i Prezesa Narodowego Banku Polskiego. Czonkw Rady Funduszu powouje i odwouje: trzech - minister finansw, czterech - Prezes Narodowego Banku Polskiego, trzech - Zwizek Bankw Polskich. W Polsce moment gromadzenia rde finansowania jest zrnicowany, przy czym podobnie jak w wikszoci krajw unijnych nie uwzgldnia si poziomu ryzyka przy ustalaniu obcie na rzecz systemu gwarantowania depozytw. rdami finansowania Bankowego Funduszu Gwarancyjnego s: kwoty przekazane z funduszu ochrony rodkw gwarantowanych (fog-u), pochodzce z wpat bankw, suce finansowaniu dziaalnoci gwarancyjnej, obliczane jako procent sumy rodkw pieninych stanowicej podstaw obliczania kwoty rezerwy obowizkowej, obowizkowe opaty roczne wnoszone przez banki, suce przede wszystkim finansowaniu dziaalnoci pomocowej, uoglniajc liczone jako procent sumy aktyww oraz zobowiza pozabilansowych waonych ryzykiem, przy czym opata ulega pomniejszeniu o 50%, ktr wnosi Narodowy Bank Polski, dochody z oprocentowania poyczek udzielanych przez Fundusz bankom, dochody z oprocentowania papierw wartociowych (emitowanych, porczonych lub gwarantowanych w peni przez Skarb Pastwa lub Narodowy Bank Polski, jak rwnie jednostek uczestnictwa funduszy rynku pieninego), w ktre Fundusz moe angaowa swoje wolne rodki finansowe, rodki uzyskane w ramach bezzwrotnej pomocy zagranicznej, rodki z dotacji udzielonych, na wniosek Funduszu, z budetu pastwa, na zasadach okrelonych w prawie budetowym, rodki z kredytu udzielonego przez Narodowy Bank Polski na uzgodnionych z Funduszem warunkach, inne dochody (katalog rde finansowania jest otwarty). W praktyce stosowane s tylko pierwsze cztery sposoby finansowania, przy czym najwiksze koszty finansowania Funduszu ponosz banki, uczestniczce w systemie. Obcienie bankw wynika po pierwsze z koniecznoci wyodrbnienia w swoich aktywach funduszu ochrony rodkw gwarantowanych (tzw. funduszu upionego). W swoich aktywach banki musz wyodrbni bezpieczne papiery wartociowe (skarbowe lub pienine albo jednostki uczestnictwa funduszy rynku pieninego), ktre stanowi zabezpieczenie na wypadek ewentualnej upadoci jakiego banku w systemie. Jeeli nie ma upadoci banku to wspo-

- rzdzia 4. System gwarantowania depozytw

73

rmiane papiery pracuj na rzecz banku. Dopiero w przypadku upadoci jakie:: s banku, pozostae banki s proszone o przekazanie rodkw na wypaty kwot gwarantowanych do Bankowego Funduszu Gwarancyjnego. Mog one wtedy odstpi wspomniane papiery wartociowe lub wygospodarowa inne rodki na paty kwot gwarantowanych. Fundusz ochrony rodkw gwarantowanych jest zatem w pewnym sensie zabezpieczeniem rodkw w systemie na wypaty kwot gwarantowanych. W listopadzie kadego roku Rada Bankowego Fundusz Gwarancyjnego ustala stawk funduszu ochrony rodkw gwarantowanych, czyli okrela za jak minimaln kwot banki musz naby bezpieczne papiery wartociowe. Maksymalna stawka funduszu ochrony rodkw gwarantowanych, jaka noe zosta ustalona wynosi 0,4% sumy rodkw pieninych stanowicej podstaw obliczania kwoty rezerwy obowizkowej (w wyjtkowych okolicznociach stawka moe zosta podniesiona do 0,8%). Analizujc wysoko stawki "randuszu ochrony rodkw gwarantowanych na dany rok mona okreli czy przewidywana jest upado jednego z duych bankw niezaliczanego do grupy najwikszych bankw. W zasadzie najwiksze banki dziaajce w Polsce nie mog upa, poniewa nawet w przypadku ustalenia najwyszej stawki funduszu ochrony rodkw gwarantowanych nie wystarczy rodkw na wypaty kwot gwarantowanych. Jeeli stawka jest ustalona na poziomie 0,4%, tzn. e jest przewidywana upado duego banku, ale niezaliczanego do grupy najwikszych bankw. Wspomnie naley jednoczenie, e trwaj w Polsce prace majce na celu przejcie z systemu ex post na system ex ante w zakresie gromadzenia rodkw na wypaty kwot gwarantowanych. Porwnujc obcienia bankw z tytuu utrzymywania funduszu ochrony rodkw gwarantowanych i obowizku przekazywania do Funduszu opaty rocznej, sucej finansowaniu dziaalnoci pomocowej, trzeba stwierdzi, e drugie z wymienionych obcie jest bardziej dokuczliwe. Banki musz bowiem przekazywa do Bankowego Funduszu Gwarancyjnego opat, ktra ma charakter bezzwrotny.

4.4. Zasady gwarantowania depozytw

Standardy w zakresie gwarantowania depozytw zostay okrelone przez Midzynarodowy Fundusz Walutowy, prawodawstwo unijne i przepisy poszczeglnych krajw. Odnoszc si do zasad gwarantowania depozytw w krajach unijnych po pierwsze zaznaczy naley, e kady bank dziaajcy na terenie Unii Europejskiej musi nalee do co najmniej jednego systemu gwarantowania depozytw i w kadym kraju unijnym musi funkcjonowa co najmniej jeden system gwarantowania depozytw. Oznacza to, e w danym kraju moe funkcjonowa wicej ni jeden system gwarantowania depozytw, co w praktyce naley

74

Cz I. System bankowy

do rzadkoci. Kilka systemw gwarantowania depozytw wystpuje przykadowo w Austrii i Niemczech. Jeeli funkcjonuje wicej ni jeden system gwarantowania depozytw to jeden z nich ma charakter obowizkowy (nale do niego wszystkie banki funkcjonujce w systemie) i gwarantuje minimalne wymagane kwoty, a do drugiego systemu nale tylko wybrane banki, ktre oferuj gwarancje wysze ni wymagane minimum. Jak wczeniej wspomniano, z reguy w poszczeglnych krajach wystpuje tylko jeden system gwarantowania depozytw, poniewa istnienie dodatkowego systemu wie si z koniecznoci jego finansowania, a zatem banki musz ponosi dodatkowe obcienia finansowe, a ponadto oferowanie wyszych gwarancji przez dany bank nie jest istotnym czynnikiem zwikszajcym jego pozycj konkurencyjn. Z reguy klienci przy wyborze banku nie bior pod uwag kwoty gwarancji w przypadku jego upadoci, a kieruj si kryteriami bliskoci i dostpu do banku oraz kosztami wiadczonych usug i produktw bankowych. Po drugie wspomnie naley, e w Unii Europejskiej obowizuje zasada gwarancji kraju macierzystego, tzn. jeli w danym kraju dziaa oddzia banku zagranicznego to gwarancje depozytw zapewnia kraj, w ktrym funkcjonuje centrala banku. Jak wczeniej wspomniano, w Polsce dziaa jeden system gwarantowania depozytw, tzn. Bankowy Fundusz Gwarancyjny, ktry gwarantuje rodki w bankach dziaajcych na podstawie prawa polskiego, co do zasady, nie gwarantuje za rodkw zgromadzonych w oddziaach bankw unijnych dziaajcych w Polsce (np. francuskim czy greckim). Po trzecie, dyrektywa unijna przewiduje zapewnienie klientom bankw naleytej informacji o systemach gwarantowania depozytw. Rwnie w Polsce deponent powinien zosta poinformowany o systemie gwarantowania depozytw do ktrego naley bank, jak rwnie powinien zosta poinformowany o sytuacji ekonomiczno-finansowej banku. Jak wskazuje praktyka banki bardzo rzadko informuj deponentw o swojej sytuacji ekonomiczno-finansowej, tym bardziej e przepisy w tym zakresie s mao precyzyjne, tzn. nie ma wskaza jak czsto i w jakim zakresie ma by informowany deponent. Niektre z nich odsyaj klientw do danych bilansowych, bowiem na podstawie ustawy Prawo bankowe, kady bank ma obowizek publikowa swj roczny bilans wraz z opini biegego. Po czwarte, dyrektywa wskazuje kto jest objty systemem gwarantowania depozytw i co jest przedmiotem gwarancji. Co do zasady systemem gwarantowania objci s deponenci, z wyczeniem podmiotw profesjonalnie zajmujcych si dziaalnoci na rynku finansowym. Przedmiotem gwarancji jest natomiast zagregowany depozyt, tzn. wszystkie rodki zgromadzone przez deponenta s sumowane niezalenie od liczby rachunkw bankowych, waluty czy miejsca dokonania wpaty. Wspomnie naley ponadto o zasadzie kompensowania zobowiza i nalenoci, czyli np. depozytw i kredytw. W Polsce gwarancjami objci s deponenci, z wyczeniem: Skarbu Pastwa, instytucji finansowych, akcjonariuszy banku posiadajcych pakiet co najmniej 5% akcji oraz osb za-

- ozdzia 4. System gwarantowania depozytw

75

izdzajcych bankiem. Przedmiotem gwarancji w Polsce jest depozyt, czyli rodki pienine zgromadzone w banku przez deponenta na rachunku imiennym. W przypadku prowadzenia przez bank jednego rachunku dla kilku osb (rachunek wsplny), deponentem jest kada z tych osb - w granicach okrelonych w umowie rachunku, a w przypadku braku postanowie umownych - w czciach rwnych. Po pite, w prawodawstwie unijnym sprecyzowano wysoko minimalnej kwoty gwarantowanej dla jednego deponenta na poziomie 20 tys. euro. Dyrektywa unijna okrela minimum, a kraje czonkowskie mog oferowa wysze gwarancje. W Unii Europejskiej najwysze gwarancje oferuje woski system gwarantowania depozytw, a w drugiej kolejnoci system francuski3. Przeprowadzone badania nie wskazuj, aby oferowanie wyszych gwarancji ni okrelaj to przepisy unijne wpywao na wzrost konkurencyjnoci. Wspomnie naley, e prawodawstwo unijne dopuszcza tzw. koasekuracj, czyli moliwo ustalenia udziau wasnego deponenta do 10% wartoci depozytu (przy zachowaniu -imitu 20 tys. euro). Idea koasekuracji jest nastpujca: deponent lokujc swoje rodki finansowe ma zastanawia si nad ich bezpieczestwem i ma ponosi cz ryzyka. Przejawia si to w zasadzie, zgodnie z ktr niska kwota rodkw jest gwarantowana w 100%, a pozostaa cz w mniejszym stopniu, jednak nie mniejszym ni 90%. Dyskusyjna zasada koasekuracji wystpuje w Polsce. W polskim systemie gwarantowania depozytw okrelono nastpujce wysokoci gwa"ancji: rwnowarto w zotych do 1 tys. euro (cznie z 1 tys. euro) deponent otrzymuje w 100%, to co deponent ma zgromadzone na rachunku powyej 1 tys. euro, ale nie wicej ni rwnowarto w zotych 22,5 tys. euro otrzyma w 90%. Prg unijny zostanie zatem osignity w Polsce w przypadku gdy deponent posiada co najmniej okoo 22,1 tys. euro. W przypadku niszych kwot depozytw gwarantowanych deponent moe nie otrzyma zwrotu w rwnowartoci 20 tys. euro w 100%. Przykadowo, jeeli deponent posiada depozyt w wysokoci 21 tys. euro w banku, ktry upad to wedug systemu unijnego otrzyma zwrot minimum 20 tys. euro, a wedug polskich rozwiza 19 tys. euro (1 tys. euro + 90% z 20 tys. euro). W zwizku z powyszym, istnieje potrzeba penego dostosowania kwoty gwarantowania depozytw w Polsce do wymogw dyrektywy unijnej. Wydaje si, e zasadnym rozwizaniem byaby rezygnacja z koasekuracji i przyjcie gwarancji depozytw na poziomie 20 tys. euro w 100%.

3 A. Pawlikowski. Polski system gwarantowania depozytw na tle rozwiza zastosowanych w innych pastwach Unii Europejskiej, Departament Systemu Finansowego, Seminarium naukowe

Narodowego Banku Polskiego, 1.03.2005 r., s. 9.

79

Cz I. System bankowy

Po szste, w prawodawstwie Unii Europejskiej okrelono termin wypaty nalenych kwot gwarantowania, czyli sprecyzowano jak dugo deponent czeka na wypaty kwot gwarantowanych od momentu zamknicia kas banku. Co do zasady deponent powinien czeka na zwrot kwoty gwarantowanej maksymalnie 3 miesice, przy czym termin ten moe by wyduony w wyjtkowych przypadkach o nastpne 3 miesice, jednak nie wicej ni dwa razy. Procedura wypat kwot gwarantowanych w Polsce jest w zasadzie zbiena z wymogami unijnymi i deponent nie powinien co do zasady czeka duej ni 3 miesice na zwrot kwot gwarantowanych (w wyjtkowych okolicznociach termin moe by przeduony). Kwoty gwarantowane s wypacane tylko w przypadku ogoszenia upadoci banku. W Polsce Komisja Nadzoru Finansowego (do koca 2007 r. Komisja Nadzoru Bankowego) moe zawiesi dziaalno banku i zoy wniosek do sdu o ogoszenie jego upadoci. Od momentu zawieszenia dziaalnoci banku sd ma 1 miesic na ogoszenie jego upadoci. Tylko do dnia ogoszenia upadoci banku przez sd s naliczane odsetki od zgromadzonych w banku depozytw. Dzie ogoszenia upadoci banku przez sd jest istotny take z punktu widzenia obowizujcego kursu walutowego, bowiem wedug kursu z dnia ogoszenia upadoci banku przelicza si kursy poszczeglnych walut na polsk walut. Po ogoszeniu upadoci banku syndyk masy upadociowej ma 1 miesic na przygotowanie list deponentw, ktrym przysuguj gwarancje w okrelonej wysokoci. Nastpnie listy deponentw, w terminie 14 dni, sprawdzane s przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny. Jeeli Fundusz nie stwierdza nieprawidowoci przy sporzdzeniu list deponentw przygotowuje, podejmuje i publikuje uchwa o przekazaniu syndykowi kwot na wypat rodkw gwarantowanych i wtedy banki budz" fundusz ochrony rodkw gwarantowanych. Nastpnie ma miejsce gromadzenie rodkw (pochodzcych od bankw) i przekazanie ich syndykowi, aby mg on rozpocz wypaty rodkw gwarantowanych deponentom. Jeeli deponent nie odbierze rodkw w wyznaczonym terminie, to moe je odebra przez 5 lat w siedzibie Funduszu.

4.5. Dziaalno pomocow systemw gwarantowania depozytw

Jak wczeniej wspomniano, w prawodawstwie unijnym kwestia pomocy bankom znajdujcym si w trudnej sytuacji ekonomiczno-finansowej nie jest uregulowana, a zatem ponisze rozwaania bd odnosi si tylko do polskich rozwiza prawnych i praktyki bankowej.

- rzrJzia 4. System gwarantowania depozytw

77

Bankowy Fundusz Gwarancyjny moe udziela bankom, na ich wniosek, zwrotnej pomocy finansowej. Fundusz prowadzi dziaalno pomocow skierowan do bankw: bdcych w stanie niebezpieczestwa niewypacalnoci - pomoc z funduszu pomocowego, wypacalnych - pomoc z funduszu restrukturyzacji bankw spdzielczych. Pierwszy rodzaj pomocy, dla bankw w stanie niebezpieczestwa niewypacalnoci, moe by skierowany tylko do bankw, ktre speniaj jednoczenie dwa warunki, tzn. posiadaj strat i legitymuj si wspczynnikiem wypacalnoci na poziomie niszym ni wymagany ustawowo. Z powyszego wynika, e Bankowy Fundusz Gwarancyjny nie moe wspomc banku, ktry ma przykadowo problemy w zakresie pynnoci finansowej, a nie generuje straty. Obok oceny wysokoci wspczynnika wypacalnoci i wyniku finansowego, Fundusz analizuje rwnie inne wskaniki, tzn.: zwrot na aktywach brutto, stosunek nalenoci zagroonych brutto do nalenoci ogem brutto, obcienie wyniku dziaalnoci bankowej kosztami dziaania, obcienie aktyww kosztami dziaania, obcienie wyniku dziaalnoci bankowej saldem rezerw. Obok analizy sytuacji ekonomiczno-finansowej banku bdcego w stanie niebezpieczestwa niewypacalnoci. Fundusz dokonuje oceny spenienia formalnych .runkw uzyskania pomocy. Warunkiem uzyskania pomocy jest przedstawiezie przez bank m.in. nastpujcych dokumentw: wynikw badania sprawozdania finansowego, pozytywnej opinii wadz nadzorczych o programie postpowania naprawczego, dokumentu stwierdzajcego, e wysoko wnioskowanej pomocy nie jest wysza od wartoci rodkw gwarantowanych w danym banku. Pomoc skierowana do bankw w stanie niebezpieczestwa niewypacalnoci moe przyj form pomocy na samodzieln sanacj lub na przejcie banku w trudnej sytuacji ekonomiczno-finansowej przez bank bdcy w dobrej sytuacji ekonomiczno-finansowej. Z reguy pomoc udzielana jest w postaci poyczek, na zasadach korzystniejszych od stosowanych na rynku finansowym. Oprocentowanie poyczek udzielanych bankom przez Fundusz mieci si w przedziale od 0.1 do 0,4 stopy redyskonta weksli. Wysoko prowizji ustalana jest na poziomie: 0,3% kwoty poyczki (dla bankw w formie spki akcyjnej lub banku pastwowego) lub 0,1% kwoty poyczki (dla bankw spdzielczych). Pomoc dla bankw wypacalnych oparta jest na przepisach ustawy z dnia 7.12.2000 r. o funkcjonowaniu bankw spdzielczych, ich zrzeszaniu si i bankach zrzeszajcych. Moe by ona skierowana tylko do bankw spdzielczych znajdujcych si w dobrej sytuacji ekonomiczno-finansowej, ktre podlegay wczeniej procesom konsolidacyjnym. Pomoc tego rodzaju ma suy na pokrycie poniesionych kosztw czenia, a w szczeglnoci na:

78

Cz I. System bankowy

unifikacj programw i sprztu informatycznego, ujednolicenie technologii bankowej, ujednolicenie procedur fmansowo-ksigowych, unifikacj oferty produktw i usug bankowych, nabycie akcji banku zrzeszajcego. Rwnie omawiany rodzaj pomocy przyjmuje posta preferencyjnych poyczek. Warunki udzielenia tego rodzaju poyczek s nastpujce: okres korzystania z pomocy - 5 lat, oprocentowanie - 0,1 lub 0,05 stopy redyskonta weksli (nisze oprocentowanie dotyczy tylko pomocy skierowanej na nabycie akcji banku zrzeszajcego), prowizja - 0,1% kwoty poyczki. Bank, ktry otrzyma pomoc z Bankowego Funduszu Gwarancyjnego moe by przez Fundusz kontrolowany, w tym na miejscu, czyli w siedzibie banku oraz zza biurka, czyli w siedzibie Funduszu. Kontrola w bankach moe by realizowana w formie: kontroli planowej - przeprowadzanej w oparciu o harmonogram kontroli, kontroli doranej - przeprowadzanej w przypadkach zagroenia spaty udzielonej pomocy finansowej, niezrealizowania przez bank postanowie umowy lub sygnalizowanych nieprawidowoci wystpujcych w banku. Dziaania kontrolne Funduszu dotycz oceny: prawidowoci wykorzystania pomocy finansowej, celowoci wykorzystania udzielonych rodkw pomocowych, realizacji programw postpowania naprawczego lub prognoz finansowych, sytuacji ekonomiczno-finansowej. Bankowy Fundusz Gwarancyjny moe, na podstawie decyzji wadz nadzorczych, peni funkcj kuratora, ale tylko w bankach, ktrym udzieli pomocy finansowej. Funkcja ta jest realizowana, m.in. poprzez: kontrol procesu zarzdzania bankiem w aspekcie prawidowej realizacji programu postpowania naprawczego, kontrol bezpieczestwa funkcjonowania banku, wydawanie zalece, opinii lub rekomendacji dla wadz banku, opiniowanie propozycji zmian i aktualizacji programu naprawczego, wspprac z audytorem banku i wadzami nadzorczymi.

4.6. Dziaalno analityczna systemw gwarantowania depozytw

Bankowy Fundusz Gwarancyjny prowadzi dziaalno analityczn na podstawie informacji uzyskanych z Narodowego Banku Polskiego oraz od bankw,

przede wszystkim w postaci sprawozdawczoci finansowej. Innymi rdami da- eh wykorzystywanymi do sporzdzania analiz s m.in.: wyniki inspekcji, opinie audytorw, analizy giedowe i wydawnictwa okolicznociowe. Analizy sporzdzane przez Fundusz odnosz si przede wszystkim do: oceny biecej sytuacji ekonomiczno-finansowej sektora bankowego i kierunkw jej zmian, biecej oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej poszczeglnych bankw, identyfikacji bankw zagroonych upadoci. Biorc pod uwag podstawowe funkcje realizowane przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny, tzn. dziaalno gwarancyjn i pomocow istotn rol odgrywa ocena stanu zagroe w systemie bankowym. Ocena stanu zagroe obejmuje: ocen zapotrzebowania na rodki funduszu ochrony rodkw gwarantowanych i prognozowanie stawki wspomnianego funduszu, ocena zapotrzebowania na rodki pomocowe i prognozowanie stawki opaty rocznej4. W Bankowym Funduszu Gwarancyjnym sporzdzane s oceny ratingowe rankw, identyfikujce rda generowanego zagroenia. System ratingowy oceny rankw uwzgldnia analiz czynnikw sprawozdawczych oraz pozasprawoziawczych. Ocena czynnikw sprawozdawczych obejmuje analiz 13 wskanikw w 4 obszarach: efektywnoci (wskaniki: rentowno aktyww netto, obcienie wyniku dziaalnoci bankowej saldem rezerw, obcienie wyniku dziaalnoci bankowej kosztami dziaania, czstotliwo strat miesicznych netto w okresie ostatnich 12 miesicy), wypacalnoci (wspczynnik wypacalnoci, relacja straty skumulowanej netto do funduszy zasadniczych, relacja funduszy wasnych do pasyww, relacja aktyww pracujcych do pasyww kosztowych), jakoci nalenoci (udzia nalenoci zagroonych w nalenociach od sektora niefinansowego, sektora instytucji rzdowych i samorzdowych oraz pozostaych instytucji porednictwa finansowego, udzia nalenoci zagroonych w nalenociach od sektora finansowego - z wyczeniem pozostaych instytucji porednictwa finansowego, czstotliwo miesicznej dynamiki nalenoci zagroonych powyej 105% w okresie ostatnich 12 miesicy), jakoci zobowiza pozabilansowych (udzia zobowiza pozabilansowych udzielonych zagroonych w zobowizaniach pozabilansowych udzielonych ogem, czstotliwo miesicznej dynamiki zobowiza pozabilansowych udzielonych zagroonych powyej 105%).
4 M. Pya, Kierunki prac BFG w dziedzinie identyfikacji, oceny i prognozowania zagroe sytuacji finansowej banku, referat przygotowany na seminarium Bankowego Funduszu Gwarancyj-

nego na temat System oceny i prognozowania zagroe oraz monitorowania sytuacji finansowej rankw w dziaalnoci BFG", Warszawa, 6.04.2006 r.

Do oceny wartoci poszczeglnych wskanikw zastosowano punktacj ujemn, tzn. im bardziej niekorzystna warto wskanika, tym wiksza co do wartoci bezwzgldnej liczba przypisanych mu punktw. Punktacja ma co do zasady charakter skokowo-cigy, tzn. zrnicowano ocen poziomu wskanikw nie tylko w zalenoci od przedziau w jakim wskanik si znajduje, ale take od wartoci wskanika. Ocena ratingowa na podstawie danych pozasprawozdawczych jest przeprowadzana przy uwzgldnieniu nastpujcych czynnikw: wynikw inspekcji nadzorczych i przeprowadzanych przez Fundusz, opinii audytora wydanej do sprawozda finansowych banku, oceny inwestora strategicznego (w odniesieniu do bankw komercyjnych), kondycji podmiotw powizanych z bankiem kapitaowo lub organizacyjnie o znaczcym udziale w grupie kapitaowej (w odniesieniu do bankw komercyjnych), pozostaych czynnikw wpywajcych bezporednio bd porednio na sytuacj ekonomiczno-finansow banku. Wyej zaprezentowany system wzbogacono m.in. o tzw. filtr pynnoci, ktry jest stosowany w odniesieniu do bankw charakteryzujcych si znaczcym stopniem zagroenia. Filtr pynnoci w odniesieniu do bankw komercyjnych posiada dwa wymiary (odnosi si do pynnoci strukturalnej i aktywnoci na rynku midzybankowym), a w stosunku do bankw spdzielczych jeden wymiar (tzn. dotyczy pynnoci strukturalnej). Wymiar struktury bilansu okrelony jest poprzez trzy wskaniki: pynnoci strukturalnej ((gotwka, rachunki biece w NBP i innych bankach, rezerwa obowizkowa, bony pienine i skarbowe)/(depozyty biece sektora niefmansowego oraz sektora instytucji rzdowych i samorzdowych)), relacj depozytw ogem do nalenoci ogem netto, relacj atwo zbywalnych papierw wartociowych do depozytw sektora niefinansowego i instytucji samorzdowych. Wymiar aktywnoci na rynku midzybankowym okrelany jest relacj lokat midzybankowych do depozytw midzybankowych oraz udziaem depozytw midzybankowych w sumie bilansowej5.

Bibliografia
Dokumenty prawne Ustawa z dnia 14.12.1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (DzU z 1995 r. nr 4, poz. 18 ze zm.)

I. Sowiska, Metodyka BFG w zakresie oceny zagroe sytuacji finansowej bankw, referat przygotowany na seminarium Bankowego Funduszu Gwarancyjnego na temat System oceny i prognozowania zagroe oraz monitorowania sytuacji finansowej bankw w dziaalnoci BFG", Warszawa, 6.04.2006 r.
5

:: jzia 4. System gwarantowania depozytw

81

Ustawa z dnia 7.12.2000 r. o funkcjonowaniu bankw spdzielczych, ich zrzeszaniu si

i bankach zrzeszajcych (DzU z 2000 r. nr 119, poz. 1252 ze zm.)

Wydawnictwa zwarte i artykuy

z "hgrevink H., Moe T.G., Management of financial crises in cross-border banks, .Economic Bulletin", Norges Bank, Oslo 2004, No. 4. Pawlikowski A., Polski system gwarantowania depozytw na tle rozwiza zastosowanych w innych pastwach Unii Europejskiej, Departament Systemu Finansowego, Seminarium naukowe Narodowego Banku Polskiego, 1.03.2005 r. Pawlikowski A., Problemy, zakres i byteria wyboru w ksztatowaniu systemu gwarantowania depozytw w wietle teorii i dowiadcze midzynarodowych, Narodowy Bank Polski, referat przygotowany na seminarium Bankowego Funduszu Gwarancyjnego na temat Ewolucja funkcji gwarancyjnej i pomocowej w wietle dotychczasowych dowiadcze krajowych i zagranicznych, z uwzgldnieniem nowych uwarunkowa zewntrznych, w tym zwaszcza wynikajcych z przemian struktury sektora bankowego oraz ekspansji nowych technologii wiadczenia usug bankowych", Warszawa, 10.03.2005 r. Pya M., Kierunki prac BFG w dziedzinie identyfikacji, oceny i prognozowania zagroe sytuacji finansowej banku, referat przygotowany na seminarium Bankowego Funduszu Gwarancyjnego na temat System oceny i prognozowania zagroe oraz monitorowania sytuacji finansowej bankw w dziaalnoci BFG", Warszawa, 6.04.2006 r.. Sowiska I., Metodyka BFG w zakresie oceny zagroe sytuacji finansowej bankw, referat przygotowany na seminarium Bankowego Funduszu Gwarancyjnego na temat System oceny i prognozowania zagroe oraz monitorowania sytuacji finansowej bankw w dziaalnoci BFG", Warszawa, 6.04.2006 r. Zaleska M., Wpyw wybranych regulacji zewntrznych na dziaalno polskich bankw, Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 1999. Zuberbuehler D., The Financial Industry in the 21" Century-Introduction, Basel 2000. Z y g ierewicz M., Zarzdzanie kryzysowe w bankowoci europejskiej - definicja problemu i aktualny stan prawny, Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw SGH", Zeszyt nr 67, Warszawa 2007.

Instytucje wspierajce sektor bankowy

Jan Kolenik, Aleksandra Palimka

5.1. Zwizek Bankw Polskich

5.1.1. Rola i zadania ZBP
Zwizek Bankw Polskich (ZBP) jest samorzdow organizacj bankw dziaajc na podstawie ustawy z 30.05.1989 r. o izbach gospodarczych, powoan do ycia w styczniu 1991 r. Czonkostwo w ZBP ma charakter dobrowolny i obejmuje banki dziaajce na obszarze Rzeczpospolitej Polskiej, utworzone i dziaajce na podstawie prawa polskiego oraz oddziay instytucji kredytowych dziaajce w Polsce. Na dzie koniec 2006 roku do ZBP naleao 49 bankw komercyjnych (w tym 3 zrzeszajce), 41 bankw spdzielczych oraz 10 oddziaw instytucji kredytowych. Osiem podmiotw byo stowarzyszonych z ZBP. Najwysz wadz ZBP jest Walne Zgromadzenie, ktre rozstrzyga o kierunkach i rozwoju Zwizku, uchwala programy dziaania i budet, wybiera i odwouje Zarzd i Komisj Rewizyjn, udziela Zarzdowi oraz Komisji absolutorium oraz uchwala zmiany w Statucie. Przedueniem dziaalnoci Walnego Zgromadzenia, w okresie pomidzy jego obradami, s sekcje bankw, tworzone wg wielkoci funduszy wasnych bd charakteru bankw. W latach 2003-2006 w ZBP dziaay nastpujce sekcje: Sekcja bankw o funduszach wasnych powyej 400 mln z, Sekcja bankw o funduszach wasnych poniej 400 mln z, Sekcja bankw spdzielczych i zrzeszajcych. Zarzd ZBP, wybierany na 3-letni kadencje przez WZ, kieruje biec prac Zwizku i reprezentuje go na zewntrz. W jego skad wchodz: prezes, dwch wiceprezesw i omiu czonkw.

Rozdzia 5. Instytucje wspierajce sektor bankowy

Celem Zwizku jest reprezentowanie i ochrona wsplnych interesw czonZwizku oraz podejmowanie i wspieranie dziaa na rzecz rozwoju polskiej gospodarki i procesu integracji z Uni Europejsk. Realizacji celu su m.in. wydawanie opinii i sporzdzanie ekspertyz w zakresie uregulowa prawnych dotyczcych prawodawstwa bankowego, delegowanie przedstawicieli do udziau w pracach instytucji doradczo-opiniodawczych dotyczcych dziaania bankw, uczestnictwo w charakterze ekspertw w pracach legislacyjnych komisji Sejmu, Senatu, a take wsppraca z Narodowym Bankiem Polskim, rzdem i waciwymi ministerstwami1. Do zada statutowych Zwizku naley take: 1. Tworzenie sprzyjajcych warunkw organizacyjnych i prawnych rozwoju sektora bankowego poprzez wspdziaanie z organami Pastwa. 2. Organizowanie wspdziaania bankw na rzecz rozwoju sektora bankowego i infrastruktury midzybankowej, zwaszcza w zakresie: rozlicze pieninych, obrotu czekowego i kartowego, standaryzacji instrumentw rynkw finansowych, zbierania, przetwarzania i wymiany informacji bankowej i gospodarczej, ksztacenia kadr bankowych i upowszechniania wiedzy bankowej, bezpieczestwa bankw i przeciwdziaania wykorzystywaniu bankw w dziaalnoci przestpczej, prowadzenia dziaalnoci informacyjnej i promocyjnej, tworzenia forum dyskusji i spotka rodowiska bankowego, ksztatowania zasad dobrej praktyki bankowej. 3. Podejmowanie dziaa na rzecz tworzenia i rozwoju instytucji obsugujcych sektor bankowy, zwaszcza w zakresie: rozlicze pieninych, organizacji izb rozliczeniowych, wymiany informacji bankowej i gospodarczej, podpisu elektronicznego i certyfikacji, szkolnictwa bankowego i bada nad bankowoci, postpowania pojednawczego i sdownictwa polubownego, arbitrau bankowego na rzecz klientw bankw (konsumentw)". ZBP jest take fundatorem prestiowej nagrody dziennikarskiej im. Mariana Krzaka przeznaczonej dla dziennikarzy i publicystw zajmujcych si tematyk bankow oraz wspfundatorem Nagrody im. Mariana Kantona na najlepsz prac magistersk i doktorsk z zakresu bankowoci ze szczeglnym uwzgldnieniem rozlicze midzybankowych.
kw www.zbp.pl z dnia 31.01.2007 r. art. 3 Statutu Zwizku Bankw Polskich (tekst jednolity) z uwzgldnieniem zmian wniesionych przez VI, VII, VIII, X , XI, XII i XIII Walne Zgromadzenie.
2 1

84

Cz I. System bankowy

5.1.2. Bazy danych

Realizujc cele statutowe ZBP prowadzi take dziaalno usugow w zakresie obsugi i zarzdzania informacjami powierzonymi do przetwarzania i udostpniania bankom i innym instytucjom ustawowo do tego upowanionym. Dziaalno ta koncentruje si gwnie na budowie i rozwoju baz danych umoliwiajcych monitorowanie procesw gospodarczych oraz stosowanie nowoczesnych metod oceny ryzyka, w tym wiarygodnoci klientw i partnerw gospodarczych. Poszczeglne systemy umieszczone zostay na jednolitej platformie elektronicznej, zwanej Systemem Wza Dostpowego (SWD), ktra pozwala na znaczn obnik kosztw budowy i eksploatacji baz danych. Poza SWD funkcjonuj: System Analiz i Monitorowania Rynku Obrotu Nieruchomoci (AMRON) oraz System Analiz Rynku Finansowania Nieruchomoci (SARFiN).
Systemy funkcjonujce na platformie SWD Bankowy Rejestr (utworzony w 1992 r.) Za jego porednictwem banki wymieniaj si informacjami o klientach, czasowo nie wy wizujcych si z zobowiza wobec bankw. Pod warunkiem, e: zostay zakwalifikowane - zgodnie z Rozporzdzeniem ministra finansw z dnia 10.12. 2003 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko zwizane z dziaalnoci bankw - do ekspozycji kredytowych wtpliwych" lub straconych", ich warto jest nie mniejsza ni 200 z w przypadku konsumentw i 500 z w przypadku przedsibiorcw. Bankowy Rejestr stanowi podstawowe narzdzie wykorzystywane w pierwszej fazie oceny ryzyka zwizanego z klientem. Dotyczy to zarwno produktw kredytowych, jak i innych usug oferowanych przez banki. Dane s aktualizowane nie rzadziej ni raz dziennie. Zasad jest moliwo nieograniczonego, pod wzgldem liczby zadawanych pyta, dostpu do danych przy penej gwarancji ich bezpieczestwa. Banki mog utrzymywa replik Rejestru, co pozwala na nieograniczon dystrybucj i wykorzystywanie zasobw w obrbie wasnej sieci. W systemie uczestnicz wszystkie banki komercyjne oraz cz sektora bankowoci spdzielczej za porednictwem bankw zrzeszajcych. Dane z systemu Bankowego Rejestru mog by take udostpniane przedsibiorcom niebankowym po spenieniu przez nich okrelonych wymogw zwizanych z tajemnic bankow. Na koniec 2006 r. w rejestrze znajdowao si blisko 900 tys. rekordw. System Dokumenty Zastrzeone" (utworzony w 1997 r.)

System Dokumenty Zastrzeone" suy eliminowaniu z obrotu gospodarczego gronych dla bezpieczestwa obywateli oraz caej gospodarki, rnego

Dzdzia 5. Instytucje wspierajce sektor bankowy

85

rodzaju wyudze dokonywanych przez osoby posugujce si skradzionymi lub faszywymi dokumentami oraz cudz tosamoci. Jest to system zastrzegania dokumentw, rachunkw i przedmiotw bankowych obejmujcy zbir danych identyfikujcy zastrzeone dokumenty i przedmioty takie jak: czeki krajowe i zagraniczne, rachunki bankowe, dokumenty tosamoci, tj: dowody osobiste, dowody tymczasowe, paszporty polskie, paszporty zagraniczne, prawa jazdy, ksieczki wojskowe, ksieczki marynarskie, dowody rejestracyjne pojazdw, ksieczki obiegowe, stemple kasowe. karty bankowe. W roku 2001 banki, majc na uwadze wzmocnienie ochrony interesw swoich klientw, podjy decyzj o udostpnieniu zasobw rejestru zastrzee podmiotom spoza sektora bankowego. Do grona uczestnikw doczyli operatorzy telefonii komrkowej, biura maklerskie oraz Poczta Polska z ca sieci placwek, wykorzystujc informacje o zastrzeeniach do zabezpieczenia transakcji realizowanych w ramach zastpczej obsugi obrotu czekowego. Wanym uczestnikiem systemu jest Komenda Gwna Policji, ktra na podstawie porozumienia r ZBP z 2003 roku o wsppracy na rzecz bezpieczestwa bankw, zasila baz zastrzee danymi o utraconych blankietach dokumentw tosamoci i dowodw rejestracyjnych pojazdw. Na koniec 2006 r. system zastrzee zawiera ponad 1,6 mln rekordw i obejmowa ponad 20 tysicy punktw obsugi klienta. System Akceptanci" (utworzony w 2003 r.) System zosta utworzony w celu przeciwdziaania oszustwom i naduyciom z wykorzystaniem kart patniczych. Funkcjonuje na podstawie ustawy z dnia 12.09.2002 r. o elektronicznych instrumentach patniczych oraz zawartego porozumienia pomidzy agentami rozliczeniowymi. System stanowi podstawowe narzdzie do analizy ryzyka kontrahenta ubiegajcego si o status akceptanta oraz do biecego monitorowania wasnej bazy akceptantw. System ogranicza liczb oszustw dokonywanych w placwkach handlowo-usugowych oraz umoliwia zidentyfikowanie akceptanta tolerujcego naduycia kartowe lub samodzielnie dopuszczajcego si tego typu dziaa. W zbiorze danych Akceptanci" liczcym ponad 350 wpisw (wedug stanu na koniec 2006 r.) znajduj si informacje identyfikujce przedsibiorcw akceptujcych karty patnicze, u ktrych: dokonano patnoci skradzionymi kartami, zarejestrowano nieuprawnione przekazanie informacji o karcie, przeprowadzono transakcje pomimo braku autoryzacji. W systemie uczestniczy 5 agentw rozliczeniowych.

B86

Cz I. System bankowy

System Posiadacze" (utworzony w 2004 r.) System zbudowany zosta w celu ograniczania ryzyka biecej dziaalnoci bankw-wydawcw poprzez umoliwienie jednoznacznej identyfikacji posiadaczy elektronicznych instrumentw patniczych, ktrzy nienaleycie wywizuj si z obowizkw wynikajcych z umw zawartych o te instrumenty. System Posiadacze" to podstawowe narzdzie dla wydawcw elektronicznych instrumentw patniczych, suce zarwno do oceny ryzyka zwizanego z klientem ubiegajcym si o status posiadacza, jak i monitorowania wasnej bazy posiadaczy i jej analizy na tle rynku kart patniczych. Zgodnie z ustaw z dnia 12.09.2002 r. o elektronicznych instrumentach patniczych w bazie danych Posiadacze" przetwarzane s dane identyfikujce posiadaczy kart, ktrzy w szczeglnoci: czsto reklamuj znaczn liczb transakcji, pomimo udowodnienia dokonania transakcji, posuguj si kradzionymi kartami lub dokonuj innych oszustw kartowych, nie spacaj zaduenia powstaego w wyniku uycia karty kredytowej lub dokonuj opnienia w spacie, czsto przekraczaj dopuszczalny limit kredytowy, nienaleycie przechowuj kart patnicz i kod PIN (w tym przechowywanie karty wraz z kodem PIN; udostpnianie karty i PFN-u nieuprawnionej osobie trzeciej). Na koniec 2006 r. w systemie posiadacze znajdowao si ponad 330 rekordw. System Pojazdy" (utworzony w 2005 r.) Na podstawie porozumienia zawartego pomidzy Zwizkiem Bankw Polskich a Komend Gwn Policji banki uzyskay dostp do zbioru danych identyfikujcych samochody i inne pojazdy mechaniczne, zarejestrowanych na terenie kraju jako utracone i poszukiwane przez Policj. Wedug stanu na koniec 2006 r. istniao w nim ponad 800 tys. wpisw. System Pojazdy" ogranicza ryzyko zwizane z kredytowaniem i leasingowaniem rodkw transportu oraz umoliwia monitorowanie stanu prawnego zabezpiecze. System Pojazdy" dedykowany jest nie tylko bankom, ale take innym instytucjom dziaajcym na podstawie ustawy Prawo bankowe. Dane w bazie aktualizowane sanie rzadziej, ni raz dziennie, a ich zakres obejmuje w szczeglnoci: numery identyfikacyjne pojazdu (VIN)/numery nadwozia (podwozia), marki i typy pojazdw, numery silnikw, numery rejestracyjne, numery kart pojazdw.

zdzia 5. Instytucje wspierajce sektor bankowy

Systemy funkcjonujce poza SWD System Analiz i Monitorowania Rynku Obrotu Nieruchomociami (AMRON) (utworzony w 2004 r.)

System AMRON umoliwia systematyczne monitorowanie rynku nieruchomoci, poprzez gromadzenie i udostpnianie danych: opisowych, dotyczcych konkretnej nieruchomoci, zawierajcych informacje o rodzaju nieruchomoci, jej stanie prawnym, cenie transakcyjnej, poziomie stawek najmu, funkcji wyznaczonej w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego itp., graficznych, np. zdj nieruchomoci, rzutw poszczeglnych kondygnacji, transakcyjnych, stanowicych informacje nt. cen nieruchomoci z podaniem rodzaju transakcji, w tym informacji o transakcjach wymuszonych wynikajcych z procesw windykacyjnych, makroekonomicznych i mikroekonomicznych, kartograficznych. W chwili obecnej AMRON jest jedyn oglnopolsk, wielodostpow, wystandaryzowan i wiarygodn baz danych sektora finansowego o cenach transakcyjnych nieruchomoci umoliwiajc: szeroki dostp do danych o rynku nieruchomoci, przeprowadzanie analiz prezentujcych statystyki oraz aktualne trendy na rynku nieruchomoci, wiarygodn weryfikacj wartoci nieruchomoci, prognozowanie zapotrzebowania rynku na oferowane produkty w ujciu terytorialnym. Na koniec 2006 r. w Systemie AMRON zgromadzonych byo ponad 230 tys. transakcji. W najbliszym czasie liczba ta zostanie powikszona o nowe dane pochodzce z bankw, ktre dopiero rozpoczy wdraanie Systemu. Uczestnictwo w Systemie AMRON oznacza dla bankw spenienie szeregu wymogw wynikajcych z nadzorczych regulacji ostronociowych. W przypadku innych podmiotw gospodarczych i instytucji dziaajcych na rynku obrotu nieruchomociami uczestnictwo w Systemie wzmacnia wiarygodno biznesow wobec klientw i kontrahentw.
System Analiz Rynku Finansowania Nieruchomoci (SARFiN)

(utworzony w 2001 r.) System ten suy wymianie informacji o liczbie i wielkoci udzielonych kredytw mieszkaniowych w okresach miesicznych. W zamian za wasny wkad informacyjny kady bank zyskuje moliwo oceny wielkoci i dynamiki rynku :raz wasnej na nim pozycji. Informacje generowane w systemie s odzwierciedleniem okoo 90% rynku kredytw dla klientw indywidualnych oraz okoo 50% rynku klientw instytucjonalnych.

88

Czci. System bankowy

W ramach wymiany moliwe jest take pozyskanie informacji o udziale kredytw denominowanych w walutach obcych i walucie krajowej, wartoci kredytw przy okrelonym poziomie LTV (ang: loan to value)3, celach kredytw oraz strukturze kredytw nieregularnych. Dodatkowo dostarczane s informacje dotyczce rda nabycia lub budowy domu/mieszkania, dane dotyczce rynku pierwotnego i wtrnego oraz dane regionalne odnoszce si do najwikszych aglomeracji w Polsce. Planuje si rwnie, i system bdzie dostarcza innych informacji istotnych dla zarzdzania ryzykiem portfeli bankowych.

5.1.3. Bankowy Arbitra Konsumencki

Bankowy Arbitra Konsumencki (BAK) rozpocz swoj dziaalno w dniu 1.03.2002 r. Podczas przygotowywania podstawowych dokumentw regulujcych jego funkcjonowanie opierano przede wszystkim na polskich dowiadczeniach z tego zakresu oraz na Zaleceniu Komisji Europejskiej z dnia 30.03.1998 r. nr 98/257AVE w sprawie podstawowych zasad dotyczcych instytucji odpowiedzialnych za prowadzenie pozasdowych postpowa rozjemczych z udziaem konsumentw . Arbiter bankowy, dziaajcy przy Zwizku Bankw Polskich, rozstrzyga spory pomidzy konsumentami - klientami bankw a bankami w zakresie roszcze pieninych z tytuu niewykonania lub nienaleytego wykonania przez bank czynnoci bankowych lub innych czynnoci na rzecz konsumenta. Przedmiotem postpowania przed Arbitrem bankowym mog by wycznie spory pomidzy konsumentami a bankami - czonkami Zwizku Bankw Polskich - powstae po dniu 1.07.2001 r., ktrych warto przedmiotu sporu nie jest wysza ni kwota 8000 z. Przedmiotem postpowania przed Arbitrem bankowym mog by rwnie spory pomidzy konsumentami a bankami niebdcymi czonkami Zwizku Bankw Polskich. W tym wypadku od bankw wymagane jest zoenie owiadczenia, e poddaj si rozstrzygniciom Arbitra bankowego i wykonaniu jego orzecze. Przedmiotem postpowania przed Arbitrem bankowym nie mog by natomiast sprawy zwizane ze wiadczeniami Skarbu Pastwa, w szczeglnoci dotyczce ksieczek mieszkaniowych i kredytw z dopatami ze rodkw budetowych. Wszczcie postpowania przed Arbitrem bankowym nastpuje na pisemny wniosek konsumenta zawierajcy: oznaczenie konsumenta, oznaczenie banku,
Wskanik LTV informuje o udziale kredytu oraz kapitau wasnego w wartoci kredytowanej inwestycji. Liczony jest jako iloraz wartoci kredytu do wartoci nieruchomoci. 4 Sprawozdanie Zarzdu Zwizku Bankw Polskich z dziaalnoci w V kadencji, midzy XIV a XVII Walnym Zgromadzeniem ZBP, Warszawa 2006, s. 149.

- :zdzia 5. Instytucje wspierajce sektor bankowy

89

dokadne okrelenie dania, jego zwize uzasadnienie i ewentualne wskazanie rodkw dowodowych w postaci dokumentw, ktre winny by zaczone do wniosku, podanie wartoci przedmiotu sporu. Do wniosku naley doczy dokument potwierdzajcy zakoczenie posterowania reklamacyjnego w banku lub owiadczenie konsumenta, e w terminie ? 1 dni nie uzyska z banku odpowiedzi na swoj skarg. Brak takiego dokumentu lub owiadczenia powoduje bowiem zwrot wniosku. Orzeczenia Arbitra bankowego s dla banku ostateczne, natomiast konsument mezadowolony z rozstrzygnicia moe skierowa spraw na drog postpowania sdowego. W latach 2002-2005 ugruntowana zostaa pozycja instytucji Arbitra bankoego jako pozasdowego organu rozjemczego, powoanego przez banki do szybszego i taszego rozstrzygania sporw midzy konsumentami i bankami czonkami Zwizku Bankw Polskich. Charakter tej instytucji potwierdzany jest i orzecznictwie sdw powszechnych, do ktrych konsumenci, niezadowoleni z orzecze Arbitra, mog skada pozwy; do poowy 2006 r. miao to miejsce 5 przypadkach, z czego w dwch sprawach sd powszechny podzieli stanowisko konsumenta, za w trzech - wyda wyrok zgodny z orzeczeniem Arbitra. Odnotowa rwnie naley, e w kilkunastu przypadkach wniesienia przez konsumentw pozww do sdw, bez uprzedniego skorzystania z trybu arbitraowego, penomocnicy bankw powoali si na orzeczenia Arbitra wydane w podobnych sprawach i sdy wyday tosame wyroki5.

5.2. Biuro Informacji Kredytowej SA6

Kolejn instytucj wspierajc sektor bankowy jest Biuro Informacji Kredytowej SA (BIK SA), ktre zostao powoane dla potrzeb minimalizowania ryzyka kredytowego oraz zwikszenia bezpieczestwa i efektywnoci wsppracy bankw z klientami. Zalki instytucji powstay w 1991 r., kiedy przy Zwizku Bankw Polskich stworzono Bankowy rejestr klientw czasowo niewywizujcych si z zobowiza". W lutym 2001 r. nastpio przekazanie do banku pierwszego Bankowego Raportu Kredytowego Klienta Indywidualnego. Do korzystania z usug BIK SA maj prawo wszystkie banki oraz instytucje ustawowo upowanione do udzielania kredytw. Jednoczenie instytucje te zoSprawozdanie z dziaalnoci Bankowego Arbitrau Konsumenckiego w okresie I kadencji 2002-2006). Warszawa, stycze 2006, s. 2. 6 Opracowanie na podstawie strony internetowej www.bik.pl z dnia 31.01.2007 r. oraz materiaw udostpnionych przez BIK.
3

90

Cz I. System bankowy

bowizane s do przekazywania penych danych klientw zgodnie z zawartymi umowami oraz zapytaniami. BIK SA nie ponosi odpowiedzialnoci za dane przekazywane przez banki, jedynie za ich zgodno z danymi rdowymi i nie ma prawa do ich modyfikacji. Ze wzgldu na tajemnic handlow w raportach dla bankw BIK SA nie podaje rda informacji. Oznacza to, e banki widzc histori kredytow klienta nie wiedz z jakich bankw ona pochodzi. Taka informacja znajduje si wycznie w raporcie konsumenckim udostpnianym kredytobiorcom na ich wniosek. Wszystkie informacje gromadzone i wymieniane pomidzy BIK SA a jego uytkownikami maj charakter poufny. Wedug stanu na koniec 2006 roku BIK SA wsppracowa z kilkudziesicioma bankami komercyjnymi i spdzielczymi oraz Krajow Spdzielcz Kas Oszczdnociowo-Kredytowa. Ocenia si, e instytucje wsppracujce z BIK SA obejmuj ponad 95% rynku kredytw detalicznych. Wedug stanu na koniec sierpnia 2006 r. system Informacji BIK SA zawiera informacje o 32 mln rachunkw kredytowych ponad 15 mln osb7. BIK SA dysponuje 3 bazami danych, wymienionymi i omwionymi poniej: Baza Informacji o Rachunkach Kredytowych (BIORK) - zawiera informacje identyfikacyjne oraz informacje o zobowizaniach finansowych osb fizycznych. Dane te pozwalaj zidentyfikowa dobrych, wypacalnych klientw oraz takich, ktrzy byli lub s niesolidni, a ich zobowizania mog okaza si niecigalne. Dziki BIORK raporty generowane przez BIK SA zawieraj informacje na temat biecego statusu patnoci oraz histori kredytow danego zobowizania. Dane z bankw na temat rachunkw kredytowych przekazywane s do BIORK w cyklach miesicznych. Baza Informacji o Zapytaniach (BIOZ) - gromadzi wszystkie zapytania na temat klientw, jakie s kierowane przez banki do BIK SA. Baza ta jest uaktualniana na bieco, w czasie rzeczywistym, zawsze kiedy bank wysya zapytanie. BIOZ zawiera informacje o tym, kiedy o danego klienta byy wysyane zapytania i z ilu bankw. Tworzona jest ona w oparciu o dane, ktre s wpisywane przez pracownikw bankw w trakcie wypeniania wniosku. Baza Informacji o Monitoringu (BIOM) - gromadzi wszystkie okresowe zapytania o aktywno kredytow klientw, jakie s kierowane przez banki do Biura Informacji Kredytowej SA. Baza ta jest uaktualniana na bieco, w czasie rzeczywistym, zawsze kiedy bank wysya zapytanie. Informacje z tej bazy nie s udostpniane ani w raportach kredytowych, ani w okresowych raportach o aktywnoci klienta indywidualnego. Informacje te zawieraj jedynie raporty Standard i Plus, udostpniane klientom na ich wniosek.

Biuro Informacji Kredytowej, materiay wewntrzne na potrzeby informacji prasowej z sierpnia 2006 r.

Gwnymi produktami Biura Informacji Kredytowej SA przeznaczonymi dla ~ankw s raporty wskazane i omwione poniej.
Raport Kredytowy Klienta Indywidualnego

Raport ten jest podstawowym produktem BIK SA oferowanym bankom jednorazowo w momencie oceny klienta jeszcze przed podpisaniem umowy kredyt o w e j . Zawiera on zbir informacji o kliencie pomagajcy oceni jego zdolno i wiarygodno kredytow, m.in. informacje o zapytaniach dawnych i biecych !Z bazy BIOZ), informacje o dawnych i biecych rachunkach kredytowych stan zaduenia, terminowo spat z bazy BIORK), o dokumentach zastrzeonych (z bazy Dokumenty Zastrzeone prowadzonej przez ZBP). Raport Kredytowy Klienta Indywidualnego moe zawiera take ocen punktow BIKSco tlienta.
Raport Monitorujcy Klienta Indywidualnego

Raport monitorujcy w odrnieniu od Raportu Kredytowego pozwala na badanie sytuacji i zobowiza klienta w trakcie umowy kredytowej (take w sytuacji gdy klient jest tylko porczycielem kredytu). Informacje na temat zoonych przez bank zapyta monitorujcych nie s widoczne w Raportach BIK SA ndostpnianch innym bankom. Wykazywane s jedynie w Raportach Standard i Plus, przygotowywanych na wniosek klientw. Raport Monitorujcy moe zawiera ocen punktow BIKSco klienta.
Raport Zarzdzanie Klientem Indywidualnym

W przypadku tego raportu klient nie musi mie zobowizania w banku pytajcym, ani ubiega si o kredyt. Klient moe by natomiast zwizany z bankiem ak inn czynnoci bankow (np. posiada lokat). Bank wystpuje o raport v celu sprawdzenia klienta zanim zaoferuje mu kredyt lub poyczk. Biuro Informacji Kredytowej SA oferuje take Konsumencki Raport Kredytowy8 przeznaczony dla osb fizycznych. W raporcie tym zawarte s m.in. informacje na temat pierwszej rejestracji w Systemie Informacyjnym BIK SA, zestawienie wszystkich zapyta zoonych przez banki oraz rachunkw kredytowych jakie klient posiada lub posiada. Raport obejmuje take dane o zobowizaniach nieuregulowanych zgodnie z umow (przeterminowanych) i skali zalegoci oraz informacje dotyczc rachunkw kredytowych klienta. Raport ten posiada dwie odmiany - STANDARD, ktry jest bezpatnie udostpniany na wniosek osoby fizycznej co p roku oraz Raport PLUS, ktry jest udostpniany tdpatnie na kade danie klienta. W lutym 2004 r. BIK SA udostpni now usug behawioraln ocen punktow kredytobiorcy - BIKSco. Ocena Punktowa BIKSco jest statystyczn
System wymiany informacji midzybankowej SI BIK - Klient Indywidualny, Biuro Informacji Kredytowej, Warszawa, lipiec 2006 r.
s

metod suc do okrelenia prawdopodobiestwa niespacenia kredytu przez klienta banku. Model scoringowy BIK SA jest jedynym modelem w Polsce, ktry powsta na bazie danych pochodzcych z biura kredytowego. Do jego opracowania wykorzystano histori kredytow faktycznych klientw bankw. Masowe wykorzystywanie modelu BIKSco ujednolica kryteria oceny zdolnoci kredytowej w rnych bankach, automatyzuje proces samej oceny i przyspiesza wydanie decyzji kredytowej. Ocena punktowa BIKSco moe by doczona do kadego z oferowanych Raportw BIK SA dla bankw.

5.3. InfoMonitor - Biuro Informacji Gospodarczej SA

W odrnieniu od BIK SA InfoMonitor - Biuro Informacji Gospodarczej SA jest instytucj, posiadajc gwnie informacje na temat niesolidnych przedsibiorstw i konsumentw. Wedug stanu na koniec 2006 r. w bazie znajduj si rekordy o prawie 100 tysicach niesolidnych przedsibiorcach i konsumentach. InfoMonitor oferuje take dostp do innych baz danych takich jak bazy BIK SA czy Bankowy Rejestr prowadzony przez ZBP9. Zadaniem InfoMonitora jest wspieranie bezpiecznego obrotu gospodarczego, poprzez oferowanie dostpu do informacji o rzetelnoci kontrahentw. Klienci indywidualni i przedsibiorcy (w tym banki) mog wykorzystywa InfoMonitor w nastpujcych celach:10 sprawdzenia uczciwoci swojego kontrahenta, sprawdzenia danych na swj temat11, budowania pozytywnego wizerunku poprzez zadanie od kontrahenta wprowadzenia do bazy informacji pozytywnej o spenionym zobowizaniu wobec
12

mego , windykacyjnychlj.

www.infomonitor.pl z dnia 31.01.2007 r. Ibidem. 11 Poza jednorazowymi raportami, przedsibiorcy, ktrzy podpisali umow z InfoMonitorem, mog skorzysta z usugi Automonitorowania". Dziki tej usudze przedsibiorca dowiaduje si o kadym zapytaniu oraz informacjach dostarczonych na jego temat przez inne podmioty. 12 Na podstawie art. 10 Ustawy z dnia 14.02.2003 r. o udostpnianiu informacji gospodarczej (DzU nr 50. poz. 424 ze zm.) konsument moe zada wpisania do bazy pozytywnej informacji o sobie od swoich kontrahentw. Jednak ze wzgldu na trudnoci w zarzdzaniu pojedyncz i niestandardow informacj oraz odpowiedzialnoci za jej aktualno przedsibiorcy bardzo niechtnie dostarczaj takich informacji. Z tego powodu ponad 95% danych w InfoMonitorze stanowi informacja negatywna. 13 Produkty wspierajce windykacj dostpne s tylko dla przedsibiorcw, ktrzy podpisali umow z InfoMonitorem.
10

- : zdzia 5. Instytucje wspierajce sektor bankowy

3c"

Tak samo, jak w przypadku BIK SA, konsumentom jest udostpniany bezpatnie raport o sobie" raz na 6 miesicy. Raport dla osb fizycznych przedstawia histori niespaconych zobowiza za co najmniej 12 miesicy. Dostarcza on take informacji o zapytaniach skadanych przez podmioty i instytucje na temat konsumenta oraz wskazuje dane, jakie skadajcy zapytanie otrzymali z bazy InfoMonitor. Informacje do InfoMonitora na temat konsumentw mog przekazywa mln.: banki, porednicy ubezpieczeniowi, wiadczcy usugi leasingu i factoringu, operatorzy telekomunikacyjni, dostawcy mediw, wydawcy elektronicznych instrumentw patniczych, spdzielnie i wsplnoty mieszkaniowe, domy maklerskie, wynajmujcy lokale14. Informacje przekazywane do InfoMonitora przez przedsibiorcw (w tym banki) o zwoce w regulowaniu zobowiza pieninych przez konsumentw musz spenia nastpujce warunki: zobowizanie wobec przedsibiorcy przekazujcego informacj powstao z tytuu umowy o kredyt konsumencki, czna kwota zobowiza konsumenta wobec przedsibiorcy wynosi co najmniej 200 z, wiadczenie albo wiadczenia s wymagalne od co najmniej 60 dni, - upyn co najmniej miesic od wysania przez przedsibiorc listem poleconym, wezwania do zapaty, zawierajcego ostrzeenie o zamiarze przekazania danych do biura, z podaniem firmy i adresu siedziby biura15. Przedsibiorcy maj take prawo do wprowadzenia negatywnych informacji" o innym przedsibiorcy po spenieniu nastpujcych warunkw: zobowizania powstay wobec przedsibiorcy z tytuu umowy zwizanej z wykonywaniem dziaalnoci gospodarczej przez obydwu przedsibiorcw, czna kwota zobowiza wobec przedsibiorcy wynosi co najmniej 500 z, wiadczenie albo wiadczenia s wymagalne od co najmniej 60 dni, upyn co najmniej miesic od wysania przez przedsibiorc przekazujcego dane listem poleconym wezwania do zapaty, zawierajcego ostrzeenie

Na podstawie art. 7 Ustawy z dnia 14.02.2003 r. o udostpnianiu informacji gospodarczej DzU nr 50, poz. 424 ze zm.). 15 Por. www.infomonitor.pl z dnia 31.01.2007 r.

94

Cz I. System bankowy

o zamiarze przekazania danych do biura, z podaniem firmy i adresu siedziby biura16. Z bazy InfoMonitor mog take korzysta niektre instytucje publiczne takie jak: Prokurator Krajowy, Komendant Gwny Policji, Szef Biura Ochrony Rzdu, Generalny Inspektor Kontroli Skarbowej, Sdy, Generalny Inspektor Nadzoru Bankowego, Dyrektorzy Izb Skarbowych, Prezes Najwyszej Izby Kontroli, Dyrektorzy Izb Celnych, Generalny Inspektor Informacji Finansowej17.

5.4. Krajowa Izba Rozliczeniowa SA

W dniu 22.11.1991 r. przedstawiciele 16 bankw zaoycieli i Zwizku Bankw Polskich podpisali akt notarialny Krajowej Izby Rozliczeniowej SA (KIR SA), ustalajcy statut i wadze spki. Celem powoania Krajowej Izby Rozliczeniowej SA byo zbudowanie oraz standaryzacja systemu rozlicze midzybankowych, ktry mia obj wymian zlece patniczych, ich rejestracj, ustalanie wzajemnych zobowiza, a take przedstawianie NBP wynikw rozlicze bankw prowadzcych swoj dziaalno na obszarze caego kraju. Niecae dwa lata pniej pomidzy Narodowym Bankiem Polskim a Krajow Izb Rozliczeniow SA zostaa zawarta umowa w sprawie objcia do koca I procza 1994 r. jednolitym systemem rozlicze midzybankowych (SYBIR), wszystkich speniajcych warunki bankw18. SYBIR by oryginalnym polskim systemem opracowanym dla zapewnienia sprawnej obsugi rozlicze midzybankowych netto dokonywanych z udziaem dokumentw papierowych. System umoliwia automatyzacj przetwarzania danych w poszczeglnych fazach procesu rozliczeniowego midzy oddziaami bankw za porednictwem Bankowych Regionalnych Izb Rozliczeniowych (BRIR)19. Pomimo, i system SYBIR w bankach w Polsce stanowi wielki postp, nie mg on jednak by traktowany jako rozwizanie docelowe, przede wszystkim ze wzgldu na swj papierowy" charakter. Z tego te powodu od samego pocztku KIR SA przygotowywaa w peni elektroniczny system rozliczeniowy20.

Por. art. 8 ust. 1 Ustawy z dnia 14.02.2003 r. o udostpnianiu informacji gospodarczych (DzU nr 50, poz. 424 ze zm.) oraz www.infomonitor.pl z dnia 31.01.2007 r. 17 Na podstawie art. 16 Ustawy z dnia 14.02.2003 r. o udostpnianiu informacji gospodarczej (DzU nr 50, poz. 424 ze zm.). 18 Krajowa Izba Rozliczeniowa SA, Raport Roczny 1998, s. 11. 19 Krajowa Izba Rozliczeniowa SA, Raport Roczny 2000, s. 17. 20 Krajowa Izba Rozliczeniowa SA, Raport Roczny 1999, s. 15.

16

Elektroniczny system rozlicze midzybankowych ELIXIR" rozpocz dziaalno w kwietniu 1994 r. w grupie 37 oddziaw z 8 bankw. W wyniku realizacji procesu powszechnej elektronizacji rozlicze midzybankowych w Polsce, :d lipca 1998 r. wszyscy uczestnicy KIR SA korzystaj z systemu ELIXIR, I od dnia 1.07.2004 r. wszystkie rozliczenia midzybankowe s realizowane przez ten system. W tym samym roku funkcjonalno systemu ELIXIR zostaa zbogacona o mechanizm gwarancji rozrachunku, ktry zapewnia terminowe zakoczenie rozlicze w ramach danej sesji w przypadku niezdolnoci do uregulowania zobowizania przez dowolnego uczestnika lub uczestnikw21. System ELIXIR obsu guje zarwno uznaniowe, jak i obcieniowe formy patnoci. D odstawowymi transakcjami uznaniowymi s polecenie przelewu oraz oparte na ruch, inne dedykowane typy transakcji przeznaczone m.in. do realizacji patnoci masowych i podatkowych. Instrumenty obcieniowe, do ktrych naley polecenie zapaty oraz Gospodarcze Obcienie Bezporednie - GOBI wci stanol niewielk, cho rosnc, cz rozlicze. Poza rozliczeniami midzybankowymi, na bazie infrastruktury technicznej systemu ELIXIR dokonywane s take rozliczenia wewntrzbankowe (midzyoddziaowe)22.

1 22

Krajowa Izba Rozliczeniowa SA, Raport Roczny 2004, s. 14. Krajowa Izba Rozliczeniowa SA, Raport Roczny 2005, s. 11.

W systemie ELIXIR poza wymian zlece patniczych jednostki mog przekazywa sobie komunikaty informacyjne o dowolnej treci. Dane przekazywane s drog elektroniczn i s zabezpieczone podpisem elektronicznym^. Zlecenia s przetwarzane trzy razy dziennie podczas sesji rozrachunkowych: porannej (od 10:30 do 11:00), popoudniowej (od 14:30 do 15:00) oraz wieczornej (od 19:00 do 19:30). Banki samodzielnie decyduj do ktrej godziny przyjmuj zlecenia na dan sesj wychodzc ELIXIR-u i czy w kadej sesji uczestnicz. Jednoczenie, banki w swoich wewntrznych procedurach operacyjnych ustalaj terminy obsugi zlece z sesji przychodzcej ELIXIR-u. Na rysunku 1 przedstawiony zosta mechanizm realizacji polecenia przelewu w systemie ELIXIR. W 2005 r. wprowadzono wiele nowych rozwiza technologicznych i produktw oferowanych bankom w Polsce. Oferta KIR SA zostaa poszerzona o rozliczenia we wsplnej walucie europejskiej Euro. Uruchomiony take zosta system EuroELIXIR, umoliwiajcy bankom rozliczanie w walucie euro transakcji krajowych oraz patnoci transgranicznych. Pozwala on dziaajcym w Polsce bankom speni wymagania zwizane z budow Jednolitego Obszaru Patnoci w Euro, okrelanym jako SEPA (Single Euro Payments Area)"*. Ponadto, uruchomiona zostaa nowa usuga Izby - SWIFT Service Bureau polegajca na porednictwie Izby w elektronicznym przesyaniu komunikatw do sieci SWIFTNet z siedziby klienta Izby przy wykorzystaniu infrastruktury teleinformatycznej KIR. Nowa usuga Izby stanowi doskonae rozwizanie zarwno dla nowych, jak i dla obecnych uytkownikw SWIFT jako dostp podstawowy lub backup dla posiadanego przez banki i instytucje finansowe dostpu podstawowego do SWIFTNet. KIR SA zaoferowaa take nowe usugi z zakresu SWIFT Service Bureau. Usuga polega na porednictwie Izby w elektronicznym przesyaniu komunikatw pomidzy sieci SWIFTNet a siedzib banku. Umoliwia korzystanie ze stanowiska zastpczego, tworzcego komunikaty SWIFT w siedzibie KIR SA, a nastpnie przesanie ich za porednictwem infrastruktury teleinformatycznej Izby do sieci SWIFTNet. Usuga ta wykorzystuje zbudowan na potrzeby systemu EuroELIXIR infrastruktur informatyczn oraz przyznany Krajowej Izbie Rozliczeniowej SA przez organizacj S.W.I.F.T. SCRL status Service Bureau. Oferta SWIFT Service Bureau skierowana jest do bankw i instytucji finansowych (np. agenci transferowi, brokerzy papierw wartociowych, biura maklerskie), ktre jeszcze nie s uytkownikami systemu SWIFT, lecz w najbliszym czasie planuj rozpocz dziaalno zwizan z wymian komunikatw swiftowych w ramach bankowoci korespondencyjnej25.

Istnieje moliwo dostarczania danych z oddziau banku do BRIR przez kuriera na nonikach CD-ROM. 24 Ibidem, s. 12. 25 Ibidem, s. 14.

23

Rozdzia 5. Instytucje wspierajce sektor bankowy

95

Oprcz elektronicznych systemw rozlicze midzybankowych KER SA oferuje szereg innych produktw i systemw takich jak: SZAFIR - system zarzdzania certyfikatami kluczy publicznych, IMBIR - system optycznego odczytu standardowych dokumentw bankowych, pozwalajcy na zamian dokumentu papierowego w komunikat elektroniczny, ZEFIR - system weryfikacji poprawnoci informacji zapisanych w elektronicznych transakcjach otrzymywanych przez uczestnikw rozlicze midzybankowych za porednictwem systemu ELIXIR, eMIR - usugi odczytu optycznego dokumentw rozliczeniowych, pozwalajce na zamian papierowych dokumentw patniczych na posta elektroniczn, kierowan przez KIR SA w imieniu oddziau nadajcego do rozliczenia w systemie ELLXIR26. KIR SA przygotowuje take wdroenie nowej usugi o nazwie PayByNet, ktra to bdzie form patnoci za zakupy internetowe opart o polecenie przelewu, powizan z informacj kierowan w trybie on-line do sklepu internetowego o nieodwoalnoci patnoci. Usuga PayByNet bdzie oferowana klientom rankw, ktrzy nie chc korzysta z kart patniczych przy realizacji patnoci za zakupy internetowe27.

Bibliografia
Raporty i sprawozdania Krajowa Izba Rozliczeniowa SA, Raport Roczny 1998. Krajowa Izba Rozliczeniowa SA, Raport Roczny 1999. Krajowa Izba Rozliczeniowa SA, Raport Roczny 2000. Krajowa Izba Rozliczeniowa SA, Raport Roczny 2004. Krajowa Izba Rozliczeniowa SA, Raport Roczny 2005. Sprawozdanie z dziaalnoci Bankowego Arbitrau Konsumenckiego w okresie I kadencji (2002-2006), Warszawa, stycze 2006 r. Sprawozdanie Zarzdu Zwizku Bankw Polskich z dziaalnoci w V kadencji, midzy XIV a XVII Walnym Zgromadzeniem ZBP, Warszawa 2006. System wymiany informacji midzybankowej SI BIK - Klient Indywidualny, Biuro Informacji Kredytowej, Warszawa, lipiec 2006 r. Materiay wewntrzne Biuro Informacji Kredytowej, materiay wewntrzne na potrzeby informacji prasowej z sierpnia 2006 r.

-6 www.kir.com.pl z dnia 31.01.2007 r. 27 Krajowa Izba Rozliczeniowa SA, Raport Roczny 2005, s. 18.

98

Cz I. System bankowy

Statut Zwizku Bankw Polskich (tekst jednolity) z uwzgldnieniem zmian wniesionych przez VI, VII, VIII, X, XI, XII i XIII Walne Zgromadzenie. Dokumenty prawne Ustawa z 14.02.2003 r. o udostpnianiu informacji gospodarczej (DzU nr 50, poz. 424 ze zm.). Materiay internetowe www.bik.pl z dnia 31.01.2007 r. www.infomonitor.pl z dnia 31.01.2007 r. www.kir.com.pl z dnia 31.01.2007 r. www.zbp.pl z dnia 31.01.2007 r.

Cz

II

SEGMENTACJA PRODUKTW I USUG BANKOWYCH

Znaczenie segmentacji w budowaniu przewagi konkurencyjnej banku

Emil lzak

1.1. Koncepcja przewagi konkurencyjnej w strategii

rynkowej banku
Wspczesne procesy rozwoju midzynarodowych przepyww kapitaowych, globalizacji oraz deregulacji rynkw finansowych prowadz do szybkich zmian w strukturze sektora bankowego. W wyniku tych zmian powstaj banki D wysokich zasobach kapitaowych ewoluujce w kierunku holdingw finansowych oraz stosunkowo niewielkie banki wyspecjalizowane w wiadczeniu okrelonych kredytowych (np. masowych klientw indywidualnych w ramach tzw. consumer finance). Duy wpyw na ksztat sektora bankowego maj procesy konsolidacji, przy czym gwne znaczenie naley przypisa procesom fuzji i przej, ktrych znaczenie przekracza granice pojedynczych krajw. Ponadto, czynniki otoczenia rynkowego bankw podlegaj szybkim i istotnym zmianom w wyniku rozwoju innowacji w zakresie technologii teleinformatycznych oraz rosncych wymaga wspczesnego klienta bankowego. W nastpstwie tych zmian, podstawowym czynnikiem sukcesu rynkowego bankw jest denie do pozyskania i utrzymania dugookresowych relacji z klientami w wybranych segmentach. Do takiego dziaania zmusza rosnca presja konkurencyjna ze strony podmiotw sektora bankowego, ale take innych instytucji finansowych (tj. fundusze inwestycyjne, instytucje ubezpieczeniowe, niezalene domy maklerskie, skok-i, firmy leasingowe i faktoringowe) oraz podmiotw niefinansowych (m.in. spki internetowe, due sieci handlowe, instytucje pocztowe czy koncerny przemysowe)1. Ponadto, dziki technologii internetowej
Przykadem takiego zagroenia jest tworzenie tzw. bankw samochodowych" przez koncerny motoryzacyjne czy obsuga finansowa w sieciach sprzeday detalicznej w wyniki otrzymania licencji na dziaalno bankow np. Wall-Mart, Marks & Spencer, Tesco.
1

101

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

i szybko rozwijajcej si dziaalnoci porednikw finansowych rynek usug bankowych staje si coraz bardziej transparentny dla klientw, co obnia koszty wyboru i korzystania z usug. Tym samym najatrakcyjniejsi klienci dla bankw, zarwno indywidualni, jak i korporacyjni, w poszukiwaniu optymalnej relacji jakoci do ceny wykazuj coraz nisz lojalno, gdy ich oczekiwania w zakresie obsugi stale rosn. Banki musz wic stale poszukiwa nowych metod zwikszenia rentownoci dziaania akceptujc wysze ryzyko realizowanych operacji rwnie poza tradycyjnymi usugami depozyto-kredytowymi. Oznacza to, e relacja bank-klient ma charakter dynamiczny i ulega stale przeksztaceniom poprzez zmniejszanie si tradycyjnie wysokiej siy przetargowej bankw w kontaktach z klientami na rzecz wikszej elastycznoci w okrelaniu warunkw wiadczenia usug". Do najwaniejszych elementw ewolucji obecnego popytu na usugi bankowe naley zaliczy: oczekiwania wysokiej jakoci usug bankowych - klienci coraz czciej zaczynaj postrzega usugi nie tylko w kategoriach ich ceny. ale take przez pryzmat otrzymywanej jakoci, a wic stopnia dopasowania usug do aktualnych i przyszych oczekiwa w porwnaniu do oferty konkurencyjnej, personalizacja procesu obsugi - wspczesny klient jest wiadomy swojego znaczenia w relacji z bankiem, tym samym oczekuje elastycznej oferty, dopasowanej do indywidualnych uwarunkowa, traktowanie oferty bankowej jako rodka realizacji wanych celw i ambicji yciowych - co oznacza, e coraz wicej klientw detalicznych nie obawia si zadua w sektorze bankowym poprzez kredytowanie swoich biecych potrzeb konsumpcyjnych (np. karty kredytowe), czy realizowanie aspiracji yciowych (np. kredyty mieszkaniowe), rozwj wiedzy o usugach finansowych - poprzez fakt czstszego korzystania z usug bankowych (kredyty, karty patnicze) klienci detaliczni uzyskuj lepsz orientacj w wiecie finansw, co wpywa na standardy jakoci obsugi bankowej, podczas gdy klienci korporacyjni rezygnuj z tradycyjnej oferty depozytowo-kredytowej na rzecz innych alternatywnych usug finansowych (np. emisja papierw wartociowych, derywaty jako instrument zabezpieczania przed ryzykiem kursowym, zmianami stopy procentowej etc), denie do uzyskania kompleksowej oferty finansowej, ktrej ramy przekraczaj standardowe usugi bankowe (m.in. rachunek ROR, depozyty terminowe) i obejmuj produkty inwestycyjne, ubezpieczeniowe oraz rynek instrumentw pochodnych,
2

Przykadem takich zmian jest bardzo szybko rozwijajca si oferta obsugi bankowej dla sektora maych i rednich przedsibiorstw oraz wiadczenie usug kredytowych dla klientw indywidualnych o niskiej wiarygodnoci tzw. segmentu sub-prime.

 oczekiwanie duej szybkoci i komfortu obsugi bankowej, przy niskiej tolerancji dla mankamentw obsugi bankowej (tj. kolejki w oddziaach, sabe przygotowanie merytoryczne pracownikw, brak yczliwoci i problemy w dostpie internetowym), szybki wzrost popularnoci elektronicznych form kontaktu z bankiem, preferowanie rnorodnych form doradztwa finansowego, jako e w wyniku duej jednorodnoci usug bankowych, klienci oczekuj take wartoci dodanej obsugi poprzez wsparcie ich decyzji w procesie wyboru i korzystania z usug i produktw przy uwzgldnieniu indywidualnych uwarunkowa. Zdolno banku do optymalizowania szans rynkowych i minimalizacji zagroe staje si istotnym elementem zarzdzania wspczesnym bankiem, w ktrej kluczowe znacznie zdobywa uzyskanie tzw. trwaej przewagi konkurencyjnej (ang. sustainable competitive advantage)3. Termin ten opisuje zdolno banku do utrzymania stabilnej w czasie, ponadprzecitnej dynamiki wzrostu wartoci rynkowej, dziki efektywnemu wykorzystaniu wasnych zasobw materialnych (np. rozwinite kanay dystrybucji), finansowych (np. wielko aktyww, kapitaw wasnych, warto portfela kredytowego) i intelektualnych (tj. rozpoznawalno marki, wiarygodno rynkowa, kultura korporacyjna). Trwaa przewaga konkurencyjna ma dla banku pozytywne znaczenie strategiczne, o ile charakteryzuje si rwnoczesnym wystpowaniem kilku podstawowych elementw, tj.: staym wzrostem przychodw z dziaalnoci w wyniku zaoferowania klientom wyranie dostrzeganej pozytywnej rnicy w atrakcyjnoci wasnej oferty bankowej na tle konkurencji, redukcji kosztw operacyjnych, w wyniku m.in. usprawnienia procesw organizacyjnych, wysokiej lojalnoci klientw, a tym samym niszych nakadw na zarzdzanie ryzykiem bankowym, kosztw akwizycji nowych klientw oraz kosztw obsugi dotychczasowych klientw, rozbudowanym potencjale strategicznym banku wykorzystujcym dla stworzenia tzw. pozytywnej luki strategicznej nie tylko zasoby materialne, ale przede wszystkim kapita intelektualny (tj. wizerunek banku, kompetencje i dowiadczenie personelu, innowacyjno dziaania)4, efektywne wykorzystanie zasobw materialnych i finansowych w toku procesw organizacyjnych i inspirujcej kultury korporacyjnej, tworzcych podstawy wzbogacania wiedzy na wszystkich szczeblach organizacji dziaania,

3 J.F. Devlin, European Journal, ..European Journal of Marketing of Marketing", Vol. 35, Issue: 5-6/2001, s. 639-649. 4 C.W. Hofer i D. Schendel definiuj strategiczn luk jako ocen celw strategicznych organizacji i jej zasobw wobec szans i zagroe otoczenia zewntrznego" C.W. Hofer i D. Schendel, Strategy formulation - analytical concepts, West Publishing, St. Paul 1978, s. 47.

 uniemoliwienie atwego przekopiowania czynnikw przewagi konkurencyjnej przez konkurentw z powodu ich kompleksowoci oraz specyfiki zastosowania. Najwiksze znacznie dla utrzymania przewagi konkurencyjnej maj zasoby intelektualnego. W tym kontekcie mona wyrni pi podstawowych rodzajw luki strategicznej banku (ang. strategie gaps) zwizanych przede wszystkim z tego rodzaju kapitaem3: rnica w organizacji dziaania i zdolnoci przyswajania wiedzy o rynku (ang. business system and learning gap), z ktr wie si wiksza konkurencyjno banku wynikajca z efektywnoci procesu decyzyjno-kontrolnego. organizacji procesu pozyskiwania i przepywu informacji pomidzy szczeblami organizacyjnymi rnych szczebli, rnica w umiejtnociach zarzdzania (ang. managerial quality gaps), majca swe rdo w zdolnociach zarzdzajcych bankiem w zakresie innowacyjnoci dziaania i elastycznego modyfikowania planw strategicznych poprzez identyfikowanie zjawisk rynkowych, a take kompetencji osb na stanowiskach kierowniczych i ich zdolnoci do organizowania pracy zespow pracownikw, rnica w zajmowanej pozycji rynkowej (ang. market position gap), na ktr skada si m.in. stabilny akcjonariat zainteresowany dugookresowym rozwojem banku (ang. shareholder strategy), zasoby finansowe w postaci kapitaw wasnych i przeznaczanych na inwestycje (mg. financial assets), wysoka rozpoznawalno i reputacja marki banku (ang. reputational assets), wyposaenie w odpowiednie technologie informatyczne (ang. technological assets), jako aktyww, koszt pozyskiwania kapitau, wsppracy z kontrahentami zewntrznymi na zasadach outsoursingu, aliansw sprzedaowych czy strategicznych (ang. relationship assets), rnica w wartoci kapitau klienta (ang. customer assets), tj. liczby obsugiwanych klientw w poszczeglnych ich segmentach, jednostkowej rentownoci relacji, wskanikw lojalnoci, zadowolenia klientw oraz fluktuacji ich stanu liczebnego,

1) pozytywna 2) 3)

Z kolei, E. Harrison, M. Pelletier wyrniaj trzy warianty luki strategicznej: - kiedy strategiczna warto zasobw i umiejtnoci organizacji pozwalaj wykorzysta szanse rynkowe i zminimalizowa pojawiajce si zagroenia efektywniej ni konkurenci, negatywna - w przypadku, kiedy organizacja nie jest w stanie poradzi sobie z zagroeniami rynkowymi i wykorzysta szans w swoim otoczeniu, neutralna - kiedy organizacja radzi sobie z czynnikami zewntrznymi na poziomie przecitnej efektywnoci dziaania w sektorze. rdo: E. Harrison, M. Pelletier. Foundations of strategie decision effectiveness, Management Decisions" no. 36/1998. s. 148-149.

 rnica w warunkach prawnych i relacjach z instytucjami nadzorczymi (ang. regulatory and legal gaps), ktre tworz system administracyjnych preferencji dla rnych rodzajw bankw (np. pod wzgldem wielkoci czy znaczenia rynkowego, too big to fail", too important to fail").

1.2. Czynniki przewagi konkurencyjnej na rynku usug bankowych

Generalnie wskazuje si na dwa podstawowe rda kreowania wartoci banku jako niezbdne elementy budowania trwaej przewagi konkurencyjnej, tj. realizacja interesw akcjonariuszy i klientw6. Natomiast klamr" spinajc te pojcia jest zarzdzanie rozwojem kompetencji i motywacji pracownikw banku. W przypadku relacji z akcjonariuszami przesank istnienia trwaej pozycji konkurencyjnej jest generowanie w dugim okresie dodatnich zdyskontowanych przepyww pieninych na poziomie wyszym ni redni, zdyskontowany koszt pozyskanych przez banku kapitaw. W ten sposb powstaje tzw. warto dla akcjonariuszy (ang. shareholder value). Stay wzrost wartoci banku, poprzez zapewnienie odpowiednio wysokiej stopy zwrotu z kapitau zaangaowanego przez jego wacicieli jest niemoliwy bez kompleksowego podejcia do procesu zarzdzania bankiem. Jeeli bank jest najlepszy w kreowaniu wartoci dla akcjonariuszy, to znaczy take, e jest rwnie najefektywniejszy w realizacji strategii ekspansji rynkowej, optymalizacji zarzdzania ryzykiem i zarzdzania kosztami dziaania. Jednake zaniedbanie choby jednego z tych obszarw wpywa automatycznie na obnienie znaczenia caego potencjau strategicznego banku i w konsekwencji na spadek wartoci dla akcjonariuszy. W dziaalnoci banku mona wyrni dziesi czstkowych czynnikw procesu tworzenia wartoci dla akcjonariuszy lub udziaowcw (ang. shareholder value drivers), ktre po zagregowaniu tworz trzy gwne poziomy wzrostu wartoci banku z perspektywy jego wacicieli.

6 Szerzej: A. Black, P. Wrijht, J. Badman, In search for shareholder value, Pitman Publishing, London 1998; E. Stevens, S. Dimitriadis, Learning during developing and implementing new bank offerings. International Journal of Bank Marketing"; Vol. 23/2005; K. Heinonen, Reconceptualizing customer perceived value: the value of time and place, Managing Service Quality" Vol. 14/ /2004; A. Payne, S. Holt, P. Frow, Integrating employee, customer and shareholder value through an enterprise performance model: an opportunity for financial services, International Journal of Bank Marketing" Vol. 18/2000.

Rwnie wanym czynnikiem tworzenia trwaej przewagi konkurencyjnej banku s relacje z klientami w poszczeglnych ich segmentach, a szczeglnie umiejtno banku kreowania wartoci dla klienta (ang. customer value). Bdem jest poprzestawanie na analizie przepyww pieninych i pomijanie aspektu jakoci oferty bankowej. Warto dla klienta wynika z jego subiektywnej oceny caoksztatu obsugi w danym banku. Tym samym bank kreuje warto dla swoich klientw w przypadku, gdy postrzegane przez nich korzyci zwizane z obsug bankow przewyszaj nakady finansowe i niefmansowe, ktre klient musi ponie dla utrzymania tej relacji np. koszty transakcyjne, trudny dostp do produktw i usug, skala bdw po stronie banku, uciliwo procesu reklamardo: Opracowanie wasne na podst.: A. Black, P. Wrijht, J.E. Badman, In search for shareholder value, Pitman Publishing, London 1998, s. 152-157.

cji, koszty pozaodsetkowe, efektywno pomnaania kapitau klienta7. Wskazuje si, e warto dla klienta jest wynikiem oceny przez klienta relacji z bankiem w trzech podstawowych wymiarach, tj.8: warto funkcjonalna, warto emocjonalna, warto prestiowa. Warto funkcjonalna ma podstawowe znaczenie dla klienta, gdy obejmuje pojcie jakoci, a wic sytuacji, w ktrej bank wiadczc usugi i produkty, co najmniej realizuje oczekiwania klienta, minimalizujc zdarzenia obniajce stopie satysfakcji klienta. Warto funkcjonalna obejmuje tym samym takie czynniki jak zakres usug i ich rnorodno, wygod w korzystaniu z oferty banko7 Por. J.C.F. Roig, J.S. Garcia, M.A.M. Tena, J.L. Monzonis. Customer perceived value in banking services, International Journal of Bank Marketing", Vol. 24, no. 5/2006, s. 269. 8 Por. J.C. Sweeney, G. Soutar, Consumer perceived value - development of multiple item scale, Journal of Retailing", Vol .77. no. 2/2001. s. 203-220.

wej i przejrzysto procedur bankowych. Wanym elementem wartoci funkcjonalnej jest przewiadczenie klienta, e pacona przez niego cena za produkty i usugi w peni odzwierciedla korzyci otrzymywane z obsugi bankowej. Warto emocjonalna jest zwizana z pozytywnym odczuciem klienta w zakresie sposobu jego traktowania przez bank, w tym przede wszystkim sprawnoci procesu obsugi i zakresu usug doradczych. Tym samym miar wartoci emocjonalnej jest poziom zaufania klienta do banku na bazie jego dotychczasowych dowiadcze w relacji z bankiem. Warto prestiowa jest efektem porwnania przez klienta warunkw obsugi w danym banku z ofert konkurencji. Klient bazuje wwczas nie tylko na wasnej ocenie, ale take na opiniach klientw innych bankw. Warto prestiowa oznacza przekonanie klienta o trafnoci wyboru oferty danego banku. Do najwaniejszych przesanek kreowania wartoci dla klienta przez bank naley zaliczy9: oferowanie jasnych i unikalnych korzyci jakie klienci czerpi z modelu obsugi bankowej w wymiarze np. atrakcyjnych cen, dostpu do kanaw dystrybucji, oferty produktowej, jakoci usug. stworzenie modelu obsugi w oparciu o wnioski z analiz rynkowych, w ktrych waciwie zidentyfikowano potrzeby i oczekiwania klientw wobec banku w poszczeglnych segmentach, pozytywne wyrnienie w ramach tzw. kluczowych czynnikw zakupu klientw w danym segmencie na tle konkurencji, cise powizanie procesu tworzenia wartoci dla klientw z dugookresow rentownoci dziaania, stay rozwj zasobw strategicznych (m.in. rozwj kompetencji pracownikw) banku w miar ewolucji rynku. Elementem czcym warto dla akcjonariuszy i warto dla klientw jest tzw. warto dla pracownikw (ang. employee value) oznaczajca uzyskanie przez bank wysokiego stopnia motywacji i zaangaowania pracownikw poprzez umiejtne pogodzenie interesw bankw i indywidualnych aspiracji osb zatrudnionych na wszystkich szczeblach organizacyjnych banku. Warunkiem realizacji celw strategicznych jest atwo ich percepcji przez wszystkich pracownikw instytucji bankowej oraz nieformalne standardy organizacji pracy, cieek awansu i przepywu informacji tworzce tzw. kultur korporacyjn.

Por. M. Lanning, E. Micheals, A business is a value delivery system, The McKinsey Quarterly", No. 8/2000, s. 63.
9

1.3. Zalety strategiczne procesu segmentacji

Za jeden z podstawowych czynnikw rozwoju wartoci banku naley uzna uzyskanie wysokiej zdolnoci w zakresie efektywnej identyfikacji preferencji klientw w zakresie rodzajw usug i oczekiwanych standardw obsugi. Dziaania te powinny posuy do wypracowania w banku modelu aktualnych wzorcw zachowa i oczekiwa klientw, aby nastpnie zaproponowa im odpowiedni ofert rynkow. Wyodrbnienie, a nastpnie szczegowa analiza rynkowych czynnikw popytu na usugi bankowe przez pryzmat miejsca zamieszkania, cech demograficznych, modelu zachowa oraz preferencji klientw, umoliwia bankom dokonanie analiz przyszego ksztatu relacji z klientami, a tym samym okrelenie wielkoci potencjalnych przepyww pieninych w ramach wiadczonych usug. Wysoka liczba i dua rnorodno danych w bankach, dotyczcych odbiorcw usug bankowych uatwia realizowanie procesw zaawansowanych segmentacji klientw, a nawet pogbienie bada rynkowych i wyodrbnienie podgrup klientw o wysoce jednorodnych wzorcach oczekiwa w ramach segmentw klientw (tzw. klastrw). Procesy segmentacji maj na celu optymalizowanie dziaa banku i efektywne wykorzystanie jego zasobw finansowych, rzeczowych i ludzkich w zakresie rozwoju relacji z klientami. Wyodrbnienie segmentu wynika z faktu istnienia zblionych modeli zachowa i preferencji nabywczych ujawnionych przez klientw w kontaktach z bankiem. Z kolei zachowania i preferencje s uwarunkowane w pewnym stopniu poprzez takie czynniki demograficzne jak m.in. miejsce zamieszkania, status spoeczny, wiek, poziom zamonoci. Dziki procesom segmentacji bank ma moliwo tworzenia opisanej wyej wartoci dla klienta (ang. customer value) poprzez cise dopasowanie strategii marketingowej do obecnych i przyszych preferencji odbiorcw swoich produktw i usug. W ten sposb bank ksztatuje przesanki do zdobycia trwaej przewagi konkurencyjnej w sektorze10. Tworzenie przez bank wartoci dla klienta w wyniku wdroenia efektywnych strategii segmentacji jest podstawowym czynnikiem dla wzmocnienia lojalnoci klientw. Tymczasem lojalny klient jest niezwykle wanym czynnikiem banku w walce konkurencyjnej, gdy tacy klienci zazwyczaj s bardziej rentowni dla banku ni klienci krtkookresowi. Nisze nakady banku w utrzymywanie relacji z lojalnymi grupami klientw wynikaj z faktu znajomoci ich oczekiwa, przez co skraca si czas i redukuje koszty obsugi klienta. Zindywidualizowany model obsugi w wyniku wdroenia strategii segmentacji oznacza wzrost satysfakcji
E. Kaynak. T.D. Harcar, American consumers' attitudes towards commercial banks: A comparison of local and national bank customers by use of geodemographic segmentation, International Journal of Bank Marketing", Volume: 23, Issue: 1; 2005, s. 73-83.

klienta we wsppracy z bankiem. Tymczasem klient zadowolony jest czsto klientem aktywnym, ktry chtniej korzysta z oferty z banku, a tym samym staje si klientem dochodowym i mniej skonnym do wyboru konkurencyjnych produktw. Procesy segmentacji umoliwiaj take optymalizowanie wykorzystania ograniczonych zasobw strategicznych banku. W poszczeglnych segmentach rozwijane s te kanay dystrybucji, tak dobierana jest oferta usug oraz produktw i tak ksztatowane s ich ceny, aby uzyska akceptacj klientw. Dla banku oznacza to redukcj zbdnych atrybutw obsugi i wzrost rentownoci dziaania. Pozyskiwanie wiedzy o kliencie w toku dugookresowej wsppracy umoliwia efektywniejsze zarzdzanie ryzykiem i ogranicza wysoko strat, w tym przede wszystkim z tytuu ryzyka kredytowego. Ponadto, dochodzi take do obnienia wysokich nakadw, jakie banki przeznaczaj na akwizycj nowych klientw, gdy lojalny i zadowolony klient staje si ordownikiem banku i zachca inne osoby czy podmioty do skorzystania z oferty danego banku. Pozytywna opinia klienta ju obsugiwanego przez bank jest dla potencjalnych klientw najbardziej przekonujcym rodkiem promocji (ang. word of mouth), gdy nosi znamiona najwyszej bezstronnoci przekazu. Innymi sowy segmentacja umoliwia zrozumienie" rynku, a wic okrelenie wielkoci i zmiennoci w czasie atrakcyjnoci poszczeglnych grup klientw oraz okrelenie przyszych kierunkw rozwoju rynku dla odkrycia i wykorzystania nowych czynnikw stabilnego wzrostu rentownoci dziaania. Pogbiona wiedza o rynku prowadzi do identyfikacji przez bank grup klientw, ktrzy stanowic cz wikszego w miar jednorodnego segmentu wyrniaj si najbardziej homogeniczn postaw nabywcz odzwierciedlon w okrelonym poziomie rentownoci relacji z bankiem, czyli tzw. klastrw. Identyfikacja klastrw prowadzi w wielu przypadkach do odkrywania przez bank nisz rynkowych, w ktrych klienci do tej pory nie uzyskiwali modelu obsugi bankowej w peni zgodnych z swoimi oczekiwaniami lub z obsugi, ktrych banki wiadomie rezygnoway ze wzgldu na zbyt wysokie ryzyko. Przykadem dziaalnoci w oparciu o klastry klientw sm.in. prywatne banki szwajcarskie, ktre koncentruj si na wycznej obsudze starannie wyselekcjonowanych, bardzo zamonych osb w ramach szeroko zdefiniowanego segmentu bogatych klientw indywidualnych, tzw. private banking . Banki takie s podmiotami bardzo niewielkimi, czsto rodzinnymi, o dugiej tradycji funkcjonowania na midzynarodowych rynkach finansowych pomimo bardzo niskiej rozpoznawalnoci marki. Banki zatrudniaj zazwyczaj kilkadziesit osb o wysokich kwalifikacjach i wszechstronnych umiejtnociach doradczych. Gw11 Por. Rahn & Bodmer, Bordier & Cie, E. Gutzwiller & Cie, Gonet & Cie, Hottinger & Cie. Landolt & Cie La Roche & Co Banquiers, Lombard Odier Darier Hentsch & Cie, Mirabaud & Cie, Mourgue d'Algue & Cie, Reichmuth & Co. Wegelin & Co, Baumann & Cie.

nym elementem przewagi konkurencyjnej jest najwyszy profesjonalizm w wiadczeniu usug w sposb unikalny na rynku. Wysoka jako wiadczona przez banki prywatne wynika z niezwykle bliskich, wrcz osobistych kontaktw ze starannie wybranym segmentem klientw oraz oferowania wyspecjalizowanych usug penego doradztwa finansowego przekraczajcych standardow ofert bankow przy zachowaniu penej dyskrecji oraz staego monitorowania potrzeb klienta. Jednake rwnie klienci dotychczas pozbawieni obsugi bankowej mog sta si wanym segmentem w strategii banku. Znanym na wiecie przykadem strategii niszy rynkowej w dziaalnoci banku jest rozwj banku Grammeen w Bangladeszu1^. Bank ten koncentruje swoj strategi na obsudze kredytowej nisko zamonych warstw spoeczestw azjatyckich mieszkajcych na terenach o niskiej urbanizacji i czy sukces rynkowy z bardzo dobrymi wynikami finansowymi. Sukces Grammeen Banku nie byby moliwy bez dopasowania strategii dziaalnoci do uwarunkowa wybranej niszy rynkowej. W tym celu bank m.in.13: udziela niewielkich kredytw (tzw. mikrokredyty) bez zabezpiecze po uprzednim wywiadzie rodowiskowym realizowanym przez pracownika banku, przydziela opiekuna klienta do wskiego grona kredytobiorcw, ktry powadzi biecy monitoring spat utrzymujc cisy osobisty kontakt z klientami banku (tylko niespena 2% udzielonych kredytw jest uznana za stracone), oferuje dugie okresy spaty (ponad rok) w oparciu o dogodny system rat kredytowych, spord klientw szczeglnie preferuje kobiety (97% klientw) i osoby o dobrej historii kredytowej, tworzy niewielkie grupy kredytobiorcw (5 osb), ktrzy w kontaktach z bankiem maj kolektywn odpowiedzialno kredytow, tzn. w przypadku naruszenia umowy z bankiem przez jedn osob caa grupa klientw traci moliwo uzyskania kredytu. unika udzielania kredytw czysto konsumpcyjnych, preferujc finansowanie celw zwizanych z trwa popraw warunkw materialno-bytowych.

1.4. Zasady efektywnej strategii segmentacji

Wyniki bada empirycznych w amerykaskim i zachodnioeuropejskim sektorze bankowym wspieraj tez, e wiele z obecnie realizowanych bankowych metod segmentacji, w ramach strategii rozwoju relacji z klientami, charakteryzuje si wci stosunkowo nisk efektywnoci14. Dlatego te proces segmentacji,
Zaoyciel Grameen Banku Muhammad Yunus otrzyma w 2006 r. Pokojow Nagrod Nobla. http://www.grameen-info.org/bank/index.html z dn. 13.07.2006 r. 14 Szerzej K. Cline, CRM rehab, Banking Strategies" no. May/June 2003. s. 43 oraz J.R. Engen, Construction delays, Banking Strategies", no. March/April 2001, s. 12.
13

ktry prowadzi do wzmocnienia pozycji konkurencyjnej banku w wyniku kreowania wartoci dla klientw powinien by rozwanym dziaaniem strategicznym, w ktrym wytyczne stanowi zbir wanych zasad. Do najwaniejszych z nich naley zaliczy: zasad jednorodnoci, zasad wszechstronnoci, zasad odrbnoci, zasad koncentracji, zasad rentownoci, zasad mierzalnoci, zasad dostpnoci. Zasada jednorodnoci jest rozumiana jako denie przez bank do osignicia w danym segmencie zblionych zachowa nabywczych klientw, na ktre bank moe odpowiedzie okrelon strategi obejmujc dopasowanie wszystkich elementw tzw. kompozycji marketingowej (tj. marketing mix), czyli produktu, ceny, dystrybucji, promocji oraz obsugi. Tym samym wykorzystanie najprostszych kryteriw segmentacji, tj. wiek, miejsce zamieszkania, wielko dochodw, uniemoliwia spenianie pierwszej zasady. W tym celu niezbdne jest te wykorzystanie kryteriw behawioralnych i psychograficznych15. Naley zauway, e pomimo wykorzystywania tych samych technik grupowania danych o klientach w obrbie okrelonych metod (dyskryminacyjnych lub opisowych) wyniki mog by zrnicowane w zalenoci od przyjtych zaoe (np. standaryzacji okrelonych zmiennych). Brak uniwersalnej metody wyznaczania jednorodnych segmentw wymaga bardzo dobrego przygotowania merytorycznego od osb odpowiedzialnych za segmentacj oraz wsppracy z przedstawicielami rnych departamentw w strukturze organizacyjnej banku dla wypracowania zgodnoci dziaa dla osignicia postawionych celw. W zasadzie wszechstronnoci niezwykle wysokie znaczenie maj wyniki analiz otoczenia marketingowego i struktury walki konkurencyjnej w sektorze bankowym w pocztkowej fazie procesw segmentacji. Ponadto preferencje klientw i ich modele nabywcze musz by wszechstronnie zidentyfikowane przez bank tak, aby mg on zrealizowa optymaln strategi obsugi czc interesy klientw i wasne zaoenia strategiczne. Najczciej banki uwzgldniaj atwo dostpne i mierzalne kryteria segmentacji, tj. geograficzne i demograficzne. Natomiast wci w bardzo ograniczonym zakresie s wykorzystywane dane opisujce subiektywne kryteria postpowania klientw, w tym ujawniane preferencje wobec usug bankowych. Warto zauway, e oprcz wysokich kosztw pozyskiwania danych psychograficznych i behawioralnych, czynniki te trudno jest uwzgldni w modelach dyskryminacyjnych segmentacji w bankach.
15

Szerzej na temat kryteriw segmentacji w 1.5.

111

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

Z zasad jednorodnoci i wszechstronnoci wie si zasada odrbnoci. Preferencje i zachowania nabywcze klientw w poszczeglnych segmentach musz si rni pod wzgldem kluczowych czynnikw zakupu (tj. key buying criteria). Dziki temu w praktyce operacyjnej mona zastosowa zindywidualizowan strategi obsugi polegajc na odpowiednim doborze elementw marketingu-mix. Przestrzeganie zasady odrbnoci segmentw umoliwia eliminacj jednego z podstawowych bdw caego procesu tj. nakadania si" segmentw. W praktyce jest to czsty mankament, gdy klienci z racji swoich uwarunkowa mog wykazywa preferencje znamienne dla rnych segmentw. Oczywicie konstruowany segment musi si wyrnia unikaln charakterystyk, ale podstawowe preferencje i oczekiwania musz by zblione (np. w zakresie ceny, formy kontaktu, modelu obsugi). Identyfikacja skali zjawiska nakadania si" segmentw klientw bankowych umoliwia optymalizowanie strategii konkurencyjnoci w kadym z nich oraz wymian dowiadcze podczas obsugi rnych segmentw. Dlatego te w procesie segmentacji zamiast koncentrowa si na cisym rozgraniczaniu segmentw, trzeba wykorzysta pozyskiwane dane do konstruowania tzw. mapy gstoci, na ktrej mona zidentyfikowa ogniska skupie cech i preferencji klientw, a nastpnie stworzy segmenty i klastry o nieostrych granicach podziau. W procesie segmentacji naley rwnie pamita o problemie nadmiernej liczby zidentyfikowanych segmentw. W praktyce operacyjnej bank najczciej jest zdolny do pogbienia relacji z klientami tylko w kilku wybranych segmentach zwanych priorytetowymi lub strategicznymi. Zasada koncentracji oznacza ograniczenia dziaa strategicznych na starannie wyselekcjonowanych segmentach, co oznacza dla banku szans zdobycia w percepcji tych klientw opinii dostawcy wyspecjalizowanego. Takie instytucje s szczeglnie doceniane przez klientw, gdy banki tak postrzegane s utosamiane z wysok jakoci wiadczonych usug. Ponadto w praktyce operacyjnej nadmierna liczba segmentw priorytetowych tworzy problem koordynacji dziaa i efektywnej alokacji zasobw. W konsekwencji bank moe utraci konkurencyjno we wszystkich obszarach obsugi klienta wiadczc wszystkie usugi dla kadego w podobny sposb. Wrd zasad segmentacji bardzo due znaczenie naley przypisa zasadzie rentownoci. Dziki obsudze danego segmentu klientw bank w okrelonym horyzoncie czasu musi zacz czerpa bezporednie lub/i porednie korzyci finansowe, ktre zrekompensuj nakady niezbdne dla okrelenia i wdroenia strategii obsugi. Atrakcyjno segmentu pod tym wzgldem musi by rozpatrywana w dugim okresie czasu, gdy denie do uzyskania szybkich korzyci moe oznacza szybkie wyczerpanie konkurencyjnoci dziaania poprzez utrat klientw i trudno w pozyskiwaniu nowych nabywcw. Przykadowo szybki wzrost cen w danym segmencie pomimo krtkoterminowych korzyci finansowych moe doprowadzi do osabienia lojalnoci klientw oraz utrwalenia na

-ozdzia 1. Znaczenie segmentacji w budowaniu przewagi konkurencyjnej banku

112

rynku wizerunku banku jako drogiego" i mao przyjaznego. Zasada rentownoci powinna by take postrzegana w perspektywie szerszej ni jeden segment. Preferencje i zachowania klientw szybko ewoluuj, przez co w sposb naturalny pomidzy segmentami dochodzi do przepywu klientw. Tymczasem lojalny i zadowolony, ale deficytowy dla banku klient w pierwszym segmencie moe przeobrazi si w dochodowego i rentownego klienta w drugim. Przykadem takiego spojrzenia na proces segmentacji jest konkurencja bankw wrd nastolatkw, studentw czy mikroprzedsibiorstw. Zasada mierzalnoci oznacza, e bank jest w stanie okreli potencja danego segmentu w zakresie wielkoci popytu i planowanych przepyww pieninych. Oprcz czynnikw typowo ilociowych, w zasadzie mierzalnoci bardzo due znaczenie ma identyfikacja moliwie szerokiego zakresu czynnikw jakociowych popytu, a wic np. preferencji klientw w zakresie kanaw dystrybucji, znajomoci produktw bankowych, tolerancji ryzyka inwestycyjnego. Brak dokadnej analizy oczekiwa klientw lub niemoliwo jej przeprowadzenia poprzez bank oznacza, e pniejsza strategia rynkowa moe kreowa nisk warto dla klientw. Segment docelowy powinien charakteryzowa si rwnie dostpnoci. Zasada ta oznacza, e bank powinien mie odpowiednio due zasoby materialne i finansowe oraz umiejtnoci dziaania dla kompleksowego zaspokajania oczekiwa klientw danego segmentu. Innymi sowy bank powinien dysponowa realnymi moliwociami penego wdroenia efektywnego modelu obsugi danego segmentu (np. rozbudowane internetowe systemy transakcyjne dla klientw preferujcych kontakty zdalne, atrakcyjna oferta kredytw mieszkaniowych dla osb planujcych kupno nieruchomoci, pena obsuga rozlicze midzynarodowych przedsibiorstw prowadzcych handel zagraniczny). Mankamenty w dziaalnoci rynkowej banku oznaczaj take osabienie jego potencjau strategicznego w wyniku alokacji czci zasobw finansowych na obsug segmentu przekraczajcego moliwoci danego banku.

1.5. Kryteria segmentacji klientw indywidualnych

Wykorzystanie kryteriw segmentacji w bankach ma na celu doprowadzi do wyodrbnienia segmentw klientw, a nawet subsgementw, tj. klastrw, w ramach ktrych mona prowadzi efektywn strategi obsugi klienta. W zalenoci od analizowanych danych kryteria te mona podzieli na: - proste, w ktrych wykorzystuje si stosunkowo atwo dostpne i mierzalne czynniki popytu na usugi i produkty bankowe, tj. kryteria geograficzne, demograficzne,

113

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

zaawansowane, ktre bazuj na czynnikach jakociowych, a tym samym istotnie zwikszaj wiedz banku o preferencjach i modelach zachowa klientw, przy czym s znacznie trudniejsze do pomiaru oraz oznaczaj konieczno ponoszenia wysokich nakadw na badania rynkowe.

1.5.1. Segmentacja geograficzna

W segmentacji geograficznej w zalenoci od skali dziaania banku dochodzi do podziau rynku docelowego na mniejsze jednostki takie jak regiony wiata, pastwa, wojewdztwa, miasta i dzielnice. Nastpnie bank okrela atrakcyjno wydzielonych obszarw ze wzgldu na kryterium rodzaju wiadczonych usug i produktw czy modelu dystrybucji. Banki dziaajce w skali midzynarodowej wyrniaj regiony, ktrym nadaj wysokie znaczenie strategiczne ze wzgldu na lokalne uwarunkowania rozwoju (kraje basenu Morza Batyckiego, czy Europy rodkowo-Wschodniej). Banki krajowe wykorzystujc cechy demograficzne potencjalnych klientw oraz wielko rynkw docelowych oceniaj szans rentownej dziaalnoci w okrelonych wojewdztwach czy miastach analizujc stopie natenia walki konkurencyjnej. Obecnie segmentacja geograficzna ma najwiksze znaczenie przede wszystkim dla lokalizacji placwek bankowych, tj. miejsc o szczeglnie duym przypywie potencjalnych klientw takich jak centra aglomeracji miejskich, wzy komunikacyjne, centra handlowe, osiedla czy orodki uniwersyteckie. Generalnie jednak segmentacja geograficzna ma niskie znaczenie dla identyfikacji cech popytu klientw i jest zazwyczaj wykorzystywana jako jedno z wielu kryteriw segmentacji.

1.5.2. Segmentacja demograficzna

W segmentacji demograficznej uwaga banku jest skoncentrowana na okreleniu zazwyczaj atwo mierzalnych i dostpnych informacji o klientach, uzyskiwanych poprzez analiz takich czynnikw jak m.in.: wiek, pe, wysoko zarobkw, warto aktyww rozporzdzalnych (rodzaj nieruchomoci, samochd etc). narodowo w miejscach kosmopolitycznych, miejsce zamieszkania (dua aglomeracja miejska, mae miasto, miejscowo, rodzaj miejsca zamieszkania, odlego od centrum miasta), etap ycia (ucze, student, stan cywilny, posiadanie dzieci, emeryt), wielko gospodarstwa domowego,

 wykonywany zawd, rodzaj umowy o zatrudnienie i sta w danym miejscu pracy, klasa spoeczna. Dane te po przetworzeniu umoliwiaj okrelenie wsplnych dla danej grupy klientw uwarunkowa popytu na usugi i produkty bankowe. Trzeba jednak podkreli, i mimo e powysze dane mog by atwo modelowane w ilociowych modelach segmentacji, reprezentuj dla banku wci nisk warto poznawcz. Fakt pobierania takich samych wynagrodze, miejsca zamieszkania, rodzaju nieruchomoci, wieku i etapu ycia danej grupy klientw nie implikuje takich samych oczekiwa wobec banku. Jednake umiejtna analiza danych segmentacji demograficznej ju na wstpnym etapie zbierania danych do segmentacji umoliwia bankowi opracowanie innowacyjnej strategii, ktra prowadzi nie tylko do odkrycia atrakcyjnej niszy rynkowej, ale nawet caego nowego rynku. Za przykad takiej strategii wskazuje si zmiany w orientacji bankw w zakresie obsugi kobiet. Badania rynkowe wskazuj na rosnce znaczenie kobiet w zarzdzaniu finansami budetw domowych (dokonywanie biecych patnoci i decyzje o zakupie dbr konsumpcyjnych), a take w prowadzeniu dziaalnoci gospodarczej. Wrd kobiet coraz wicej klientek bankw legitymuje si wyszym wyksztaceniem i atrakcyjnymi zarobkami. W wyniku tych zmian spoecznych coraz wicej bankw zauwaa, e potrzeby finansowe i wymagania kobiet s inne ni mczyzn. Przede wszystkim oczekuj one wysokiej jakoci wiadczonych usug bankowych i penej informacji. Kobiety czciej ni mczyni ceni sobie kompleksowe usugi doradztwa finansowego i wykazuj nisk tolerancj dla obsugi mao yczliwej. Ponadto kobiety cechuj si wiksz odpowiedzialnoci za podejmowane decyzje, z czym zwizane jest nisze ryzyko kredytowe. Efektywna strategia konkurencyjnoci banku bazujca wycznie na danych demograficznych jest trudna do realizacji, cho moliwa. Wskazuje na to dziaalno wielu duych bankw na caym wiecie takich jak National City Bank, Wells Fargo Bank, Zions First National Bank czy Raiffeisen Bank, ktre utworzyy model obsugi bankowej przeznaczony wycznie do obsugi kobiet. Placwki w tych pionach organizacyjnych stylizowane s na wystrj domowy, z du poczekalni na ksztat salonu, ze specjalnie przygotowanym miejscem do zabawy dla dzieci. Natomiast pracownikami s w wikszoci kobiety, ktre powicaj wiele czasu na dokadne omwienie warunkw oferowanych produktw. Najwicej bankw dla kobiet funkcjonuje jednak w pastwach islamskich. Przykadowo, omawiany w niniejszym rozdziale Grameen Bank z Bangladeszu wyspecjalizowa si w udzielaniu kredytw wycznie kobietom. W Pakistanie, pierwszy bank dla kobiet zosta zaoony ju w 1989 r. Chocia kobiety w Arabii Saudyjskiej nie mog gosowa ani posiada prawa jazdy, maj moliwo

sprawowania kontroli nad swoimi finansami, wskutek czego banki w tym kraju rnicuj swoj ofert ze wzgldu na pe klienta, wyznaczaj oddzielne wejcia dla kobiet, a take zatrudniaj praktycznie wycznie kobiety w dziaach zajmujcych si obsug ich potrzeb16. Pord kryteriw demograficznych najwiksze znaczenie z perspektywy banku ma wci przypisywanie zamonoci klientw determinujcej skal popytu na usugi finansowe. Przykadem strategii konkurencyjnoci opierajcej si gwnie na wyrnieniu tego kryterium demograficznego jest segment private banking definiowany w literaturze przedmiotu jako zindywidualizowany i kompleksowy system finansowej obsugi zamonych klientw indywidualnych17. Istot private banking jest indywidualne dostosowywanie oferty produktowej do oczekiwa, a take moliwoci finansowych klienta. Kompleksowe usugi wiadczone przez bank w ramach private banking mog obejmowa wycznie produkty depozytowo-kredytowe oraz doradztwo inwestycyjne (tzw. personal banking), ale take mog by rozszerzone o usugi zwizane z rynkiem walutowym, nieruchomoci, doradztwem inwestycyjnym w aktywa niefinansowe, takie jak dziea sztuki czy dobra luksusowe (np. diamenty, wino)18. Najczciej jednak private banking jest synonimem wysokiej jakoci wiadczonych usug i oferowania wyselekcjonowanym klientom szerokiej wizki produktw finansowych i niefmansowych daleko wykraczajcych poza standard dostpny w innych segmentach (m.in. strukturyzowane produkty finansowe, indywidualnie dobierane strategie inwestycyjne rwnie z wykorzystaniem derywatw i atrakcyjne systemy podatkowe tzw. offshore banking). W ten sposb bank tworzy u klienta poczucie prestiu i wyjtkowego znaczenia na bazie indywidualnych relacji i trudno dostpnych produktw (np. platynowe karty kredytowe).

1.5.3. Segmentacja behawioralna

Segmentacja behawioralna (ang. benefit segmentation) ma na celu identyfikacj przesanek skaniajcych klientw do podjcia relacji z bankiem oraz okrelenie hierarchii potrzeb, a przede wszystkim korzyci, jakich spodziewaj si klienci w tej relacji uzyska w zalenoci od indywidualnych preferencji. Dlatego te w segmentacji behawioralnej niezwykle wane jest stae analizowanie popytu poprzez pozyskiwanie danych o czstotliwoci miejscu i czasie korzystania z oferty bankowej, najczciej dokonywanych transakcji i ich wolumenie, elastycznoci cenowej, czyli okrelanie tzw. wzorcw konsumpcji.
www.prnews.pl z dn. 23.01.2007 r. L Dziwgo, Private banking. Istota-koncepcja-funkcjonowanie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, Toru 2005. 18 http://www.coutts.com z dnia 15.01.2007 r.
17 6

Informacje te su nastpnie do okrelenia zaoe postulowanego przez klientw modelu obsugi, tworzc fundamenty strategii konkurencyjnoci banku w danym segmencie w oparciu o wysok warto dla klienta (ang. customer value). Proces segmentacji behawioralnej jest realizowany w oparciu o wyniki wszechstronnych bada sondaowych, ktre cho kosztowne i czasochonne do realizacji, maj bardzo due znaczenie dla uzyskania duej jednorodnoci wzorcw nabywczych klientw danego segmentu. Badania rynkowe majce na celu analiz czynnikw ksztatujcych postaw i preferencje w zakresie relacji z bankiem umoliwiy identyfikacj trzech, gwnych profilw klientw indywidualnych19: entuzjaci, pasywni, sceptycy. Pierwszy segment klientw preferuje czste i zrnicowane kontakty z bankiem, ale przede wszystkim za porednictwem osobistych kontaktw z pracownikami w placwkach bankowych. Zdecydowana wikszo tych osb jest bardzo zadowolona z usug swojego banku i wyrnia si wysokim stopniem lojalnoci, o czym wiadczy fakt, i wikszo z nich jest skonna rekomendowa bank innym osobom. W ramach tego segmentu mona wyrni dwa klastry, tj. peni i rozwani entuzjaci relacji. Do pierwszego z powyszych klastrw nale osoby, ktrzy deklaruj wysze ni przecitnie zadowolenie z oferty banku, preferuj kontakty w placwce bankowej, ale charakteryzuj si ma wiedz o rynku usug finansowych i nisk skonnoci do podejmowania samodzielnych decyzji. Klienci tacy najczciej kieruj si rekomendacjami udzielanymi przez pracownikw bankowych lub osb z najbliszego otoczenia. Natomiast reprezentanci drugiego klastra (tj. rozwani entuzjaci relacji) podzielaj wysokie zadowolenie z usug banku, ale wyrniaj si przy tym wysok samodzielnoci w kontaktach z bankiem bazujc na wasnej wiedzy i dowiadczeniu w podejmowaniu decyzji finansowych. Segment klientw pasywnych z rezerw traktuje podejmowane przez bank prby rozwoju relacji w postaci strategii sprzeday wizanej, co sprawia, e znamienn cech tego segmentu jest niska skonno do zakupu nowych produktw czy usug. W kontaktach z bankiem klienci tego segmentu ceni sobie oszczdno czasu i wygod, przez co korzystaj z bankowoci elektronicznej. Jednake w przypadku bardziej skomplikowanych transakcji preferuj placwki bankowe, w ktrych doceniaj wysok sprawno i profesjonalizm obsugi. Segment klientw obojtnych charakteryzuje si zdecydowanie rednimi wskanikami zadowolenia, a lojalno ma charakter pasywny, tzn. wynika nie tyle ze wiadomego wyboru, co z przyzwyczajenia.
Raport The Frontline Experience Bank Association Institute i De La Rue www.bai.org z dn. 23.08.2006 r.

Ostatni z wymienionych segmentw (tj. sceptycy) charakteryzuje si niskim stopniem satysfakcji z relacji z bankiem w wyniku szeregu negatywnych dowiadcze uzyskanych podczas obsugi przez pracownikw w placwkach, przy czym sceptycy zazwyczaj korzystaj w banku ze standardowej oferty depozytw i kredytw. W ramach segmentu sceptykw mona wyrni reprezentantw dwch klastrw: tj. wyrafinowani poszukiwacze", pasywni sceptycy". Pierwsi z nich wyrniaj si duym zaangaowaniem w prowadzenie finansw domowych. Bardzo czsto posiadaj rozleg wiedz o operacjach rynku finansowego i preferuj korzystanie z oferty wyspecjalizowanych podmiotw, tj. domw maklerskich, funduszy inwestycyjnych, firm ubezpieczeniowych etc. Reprezentanci tego klastra s osobami zamonymi o wysokich dochodach. Ponadto oczekuj bardzo zindywidualizowanych usug wiadczonych w sposb szybki i wygodny, niekoniecznie w placwce bankowej. Natomiast klienci drugiego klastra w ramach segmentu sceptykw (tj. pasywni sceptycy) oprcz niezadowolenia z dotychczasowej obsugi bankowej wykazuj take brak wikszego zainteresowania ofert finansow. Czciowo jest to wynik ich niskiego statusu materialnego i braku duych potrzeb zaspokajanych przez banki. Warto te podkreli, e niskie zaangaowanie tych klientw w relacje z bankiem jest take przejawem najniszego zaufania do bankw wynikajcego z silnego przewiadczenia, e instytucje te kierujc si zyskiem dziaaj na niekorzy klientw. Wykorzystanie segmentacji behawioralnej przy wsparciu pozostaymi kryteriami segmentacji daje bankom szans przygotowania i skutecznej realizacji strategii marketingowej. Po zdiagnozowaniu preferencji klientw i przeanalizowaniu demograficznych i psychograficznych cech klientw okrelajcych ich popyt na usugi bankowe mona sformuowa przesanki podanych dziaa rynkowych w obrbie kadego ze zdefiniowanych segmentw. W przypadku klastra entuzjastw relacji bank cieszy si wysok wiarygodnoci. Utrzymywanie relacji z tymi klientami wymaga zapewnienia dostpu do placwek przy jednoczesnym wspieraniu migracji do kanaw zdalnych. Personel bankowy powinien wzmacnia poczucie bliskoci banku i zrozumienia potrzeb, a take umiejtnie wskazywa najkorzystniejsze opcje wrd nowych produktw finansowych. Natomiast utrzymywanie relacji z klastrem rozwanych entuzjastw relacji" klientw jest wskazane ze wzgldu na bardzo wysoki wskanik lojalnoci i zadowolenia, a tym samym pozyskiwanie nowych klientw w wyniku pozytywnych rekomendacji. W segmencie klientw sceptycznych strategia rozwoju relacji zaley od klastra klientw. W przypadku wyrafinowanych poszukiwaczy" klienci wyrniaj

si najwyszymi wskanikami wolumenu i wartoci transakcji finansowych, przez co s niezwykle dochodowymi klientami dla banku, ale te najmniej lojalnymi. Dlatego te w tego typu relacjach banki musz przede wszystkim pozyska zaufanie klienta. Szczeglnie wany pod tym wzgldem jest dobr odpowiednich usug i efektywne kanay bankowoci elektronicznej. Podczas obsugi pracownik musi wykaza wysok orientacj w rnorodnych zagadnieniach rynku finansowego, gdy klienci zazwyczaj oczekuj informacji o rnych produktach, a take upewnienia si o susznoci wasnego wyboru, a nawet skonfrontowania wasnych pomysw z opiniami doradcw. Klaster pasywnych sceptykw" jest generalnie mao atrakcyjny dla banku, gdy obejmuje klientw o niskich dochodach, czsto bez tytuu wasnoci do nieruchomoci, a nawet bezrobotnych. Dla rozwoju relacji, a przede wszystkim podniesienia rentownoci, wskazane jest ograniczenie oferty do kilku prostych produktw przy maksymalnej redukcji kosztw obsugi tak, aby zaproponowa niskie ceny w modelu bankowoci dyskontowej. Nie jest jednak wykluczone, e w przyszoci cz klientw tego klastra moe zosta atrakcyjnymi klientami.

1.5.4. Segmentacja psychograficzna

Segmentacja psychograficzna ma na celu identyfikacj oglnych cech osobowociowych klientw bankowych, ktre nastpnie s analizowane pod ktem preferencji popytowych. Poprzez pryzmat profilu osobowociowego konsumentw bank moe zidentyfikowa motywacje w podejmowaniu decyzji przez klientw, genez ich postpowania, wyjania zmiany w zachowaniach klientw i co najwaniejsze okreli podatno na specyficzne strategie marketingowe. Do podstawowych elementw profilu klienta segmentacji psychograficznej naley zaliczy: skonno do ryzyka, wiedz o rynkach finansowych, preferencje w zakresie mobilnoci, stopie akceptowania innowacji, tj. zainteresowanie nowoczesnymi produktami, finansowymi i rodkami telekomunikacji, styl ycia wpywajcy na preferowany model konsumpcji, system wartoci wiatopogldowych. Bardzo wanym czynnikiem segmentacji psychograficznym klientw jest ich skonno do ryzyka i otwarto na innowacje. Badania wykazuj, i zdecydowana wikszo klientw bankw deklaruje umiarkowany poziom akceptacji ryzyka, zdecydowanie mniej osb charakteryzuje si awersj do ryzyka, a najmniej liczna jest reprezentantw podejcia spekulacyjnego. Osoby akceptujce wysokie ryzyko pod wzgldem cech demograficznych s osobami modymi (do 35 lat), mieszkajcymi w duych miastach, legitymujcymi si wyszym wy-

ksztaceniem oraz du wiedz na temat mechanizmw rynkw finansowych20. 0 ile osoby te bardzo czsto korzystaj z szerokiej gamy rnych instrumentw finansowych i nie obawiaj si wzi kredytw, o tyle osoby z awersj do ryzyka preferuj tradycyjne produkty oszczdnociowe, jak np. depozyty bankowe 1unikaj zaduenia w bankach. Natomiast otwarto na innowacj odgrywa bardzo du rol w elektronicznych kanaach dystrybucji. Im klient ma mniej obaw przed korzystaniem z nowoczesnych technologii, tym czciej korzysta z bankowoci internetowej i posuguje si instrumentami patnoci bezgotwkowych. Fakt wystpowania tej cechy osobowociowej moe uatwi okrelenie potencjau tzw. grupy innowatorw", czyli osb. ktre nie maj obaw przed korzystaniem z innowacji bankowych jak np. polecenie zapaty, pienidz elektroniczny czy usugi bankowoci mobilnej. Dokonujc penej analizy klientw pod wzgldem cech psychograficznych, wskazane jest zidentyfikowanie wzorcw osobowociowych klientw tzw. profilw klienta. Przykadowo w oparciu o analiz odpowiedzi 51 000 respondentw, Instytut Pentor wyodrbni sze segmentw konsumentw indywidualnych, tj. dojrzali", zdobywcy", indywidualici", swojacy", sceptycy" i tradycjonalici"21. Konsumenci dojrzali" wyrniaj si czstymi kontaktami towarzyskimi, co oznacza, e maj moliwo poznania rnych opinii na temat ofert bankowych. Chtnie sigaj po innowacje (np. bankowo elektroniczna), ale nie imponuje im konsumpcja na pokaz. Ceni wysok jako usug i preferuj uznane marki akceptujc wysze ceny. W decyzjach finansowych kieruj si rozwag unikajc nadmiernego zaduenia i duego ryzyka. Zdobywcy" w peni popieraj przemiany gospodarcze, s ambitni, wykazuj wysok skonno do ryzyka i zdecydowanie odrzucaj egalitaryzm. Klienci tego segmentu s najbardziej dynamiczni, otwarci na zmiany, ale jednoczenie preferuj najbardziej konsumpcyjny styl ycia cenic sobie markowe produkty wysokiej jakoci. Wykazuj wysok skonno do zaduania si w deniu do szybkiego zaspokojenia ambicji yciowych. Indywidualici" wyrniaj si odrzuceniem aktualnych trendw mody. Niechtni s kontaktom towarzyskim, poszukuj spokoju i unikaj ryzyka, cenic niezaleno decyzji i samodzielno w dziaaniu. W tle ich postawy tkwi takie wartoci jak tolerancja i wyrozumiao. Wykazuj du akceptacj innowacji. Swojacy" s najpowszechniejszym wzorcem psychograficznym w Polsce. Cechuje ich dua utylitarno i dbao o realizacj konkretnych codziennych
http://www.bps.gdansk.pl/ z dn. 5.07.2007 r. http://www.pentor.pl/main.xml z dn. 5.07.2007 r.

21

obowizkw. W zachowaniach rynkowych s roztropni. Preferuj wybr produktw solidnych, praktycznych, za umiarkowan cen unikajc ekstrawagancji i nadmiernego luksusu. Sfrustrowani" prezentuj konsumpcyjny styl ycia znajdujcy si w skrajnej sprzecznoci midzy duymi aspiracjami yciowymi a bardzo ograniczonymi moliwociami finansowymi ich zaspokojenia. Sw skromn pozycj materialn chc zrekompensowa ostentacyjn konsumpcj, przez co s skonni do korzystania z oferty kredytowej czsto sektorem bankowym, gdy do oferty bankw komercyjnych podchodz nieufnie. Tradycjonalici" wyrniaj si bardzo konserwatywnym system wartoci opartym o duy rygoryzm moralny. Najsilniej ze wszystkich unikaj zmian i s niechtni kontaktom towarzyskim. Zdecydowanie odrzucaj konsumpcj na pokaz i aktualn mod. Dodatkowym przejawem ich alienacji rynkowej jest skonno do samowystarczalnoci - wol raczej samemu co zrobi ni kupi. Zdecydowanie niechtni ofercie bankw komercyjnych.

1.6. Kryteria segmentacji klientw instytucjonalnych

W przypadku segmentacji klientw instytucjonalnych przez banki podstawowe znaczenie maj kryteria ilociowe, takie jak m.in. wielko mierzona sum bilansow, skala dziaalnoci wyznaczana wysokoci rocznego obrotu i liczba zatrudnionych. Kryteria te s wykorzystywane w krajach Unii Europejskiej do okrelenia rodzaju przedsibiorstw. W tym celu wyrnia si trzy grupy mikroprzedsibiorstwa, tj. przedsibiorstwa, ktre zatrudniaj mniej ni 10 pracownikw, o rocznym obrocie do 2 milionw euro lub cakowitym bilansie rocznym do 2 milionw euro i speniajce warunek niezalenoci,23 mae przedsibiorstwa, tj. przedsibiorstwa, ktre zatrudniaj mniej ni 50 pracownikw, o rocznym obrocie nieprzekraczajcym 10 milionw euro lub cakowitym bilansie rocznym do 10 milionw euro i speniajce warunek niezalenoci, rednie przedsibiorstwa, tj. przedsibiorstwa, ktre zatrudniaj mniej ni 250 pracownikw, o rocznym obrocie do 50 milionw euro lub cakowitym bilansie rocznym do 43 milionw euro i speniajce warunek niezalenoci.
Rozporzdzenie Komisji Europejskiej nr 364/2004 z dnia 25.02.2004 r. zmieniajce rozporzdzenie nr 70/2001. 2j Warunek niezalenoci jest speniony, gdy mniej ni 25% kapitau lub praw gosu jest kontrolowane bezporednio lub porednio, wsplnie lub indywidualnie przez jedno lub kilka innych przedsibiorstw lub organw pastwowych.

Banki wykorzystujc te kryteria segmentacji podmiotw gospodarczych w praktyce czsto odmiennie okrelaj poszczeglne progi24, przy czym generalnie mona zaobserwowa nastpujce tendencje: mikroprzedsibiorstwa - tj. osoby prowadzce samodzieln dziaalno gospodarcz, wykonujce wolne zawody i rolnicy s zaliczani do segmentu bankowoci detalicznej2 , mae i rednie przedsibiorstwa tworz odrbny segment strategiczny lub s ujmowane jako klaster w ramach bankowoci korporacyjnej, due przedsibiorstwa (w tym grupy kapitaowe) stanowi obszar typowej bankowoci korporacyjnej, w ramach ktrego banki zazwyczaj wyrniaj najbardziej atrakcyjne przedsibiorstwa tworzce klaster tzw. klientw strategicznych. W przypadku mikro- i maych przedsibiorstw (MSP) zazwyczaj nastpuje wyrnienie poszczeglnych klastrw ze wzgldu na kryterium formy ich opodatkowania, tj.: karta podatkowa, tj. brak wydzielonej ewidencji podatkowej w przypadku spek cywilnych osb fizycznych, ryczat od przychodw ewidencjonowanych, tj. prowadzenie ewidencji przychodw w celach podatkowych w przypadku spek cywilnych osb fizycznych, spek jawnych i spek partnerskich, opodatkowanie na zasadach oglnych, tj. prowadzenie podatkowej ksigi przychodw i rozchodw w przypadku spek cywilnych osb fizycznych, spek jawnych i spek partnerskich, ktre nie skorzystay ze zryczatowanych form opodatkowania i ktrych przychd w roku poprzednim nie przekroczy 800 tys. euro, prowadzenie penej ksigowoci wedug zasad z ustawy o rachunkowoci 26 w przypadku spek handlowych (osobowych i kapitaowych), a take innych osb prawnych oraz spek cywilnych osb fizycznych, spek jawnych osb fizycznych oraz spek partnerskich, jeeli ich przychody netto ze sprzeday towarw, produktw i operacji finansowych za poprzedni rok obrotowy wyniosy co najmniej rwnowarto w walucie polskiej 800 000 euro. Ze wzgldu na moliwoci przeprowadzenia dokadnej analizy sytuacji finansowej przedsibiorstw, atwiejszy dostp do usug bankowych (szczeglnie kredytowych) maj podmioty prowadzce pen ksigowo. Jednake rosnca
Przykadowo jeden z duych bankw komercyjnych w Polsce do segmentu maych przedsibiorstw zalicza podmioty o rocznych obrotach do 30 mln z, do segmentu rednich przedsibiorstw o rocznych obrotach powyej 30 mln z, a segment duych przedsibiorstw stanowi podmioty o rocznych obrotach powyej 1 mld z. 25 W przypadku duych bankw komercyjnych w Polsce do segmentu bankowoci detalicznej zaliczane s podmioty o rocznym obrocie poniej 7-10 mln z. 26 Ustawa z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowoci (DzU z 2002, nr 76, poz. 694 ze zm.).

Rozdzia 1. Znaczenie segmentacji w budowaniu przewagi konkurencyjnej banku

122

presja konkurencyjna zmusza banki do rozszerzania zakresu wiadczonych usug take o podmioty korzystajce z uproszonych form opodatkowania. Naley podkreli, i segment MSP jest traktowany przez banki w Polsce jako bardzo perspektywiczny ze wzgldu na wci duy potencja wzrostu wartoci realizowanych operacji. Banki prowadz w tym segmencie bardzo rozbudowan strategi sprzeday wizanej i pogbionej (tj. cross- i up-selling) oferujc kompleksow obsug finansow w formie pakietw produktowych. W procesie obsugi rozwijany jest kontakt z tzw. opiekunami klientw", ktrzy prowadz aktywn sprzeda we wsppracy z innymi specjalistami produktowymi. Coraz wiksze znaczenie odgrywaj kanay bankowoci elektronicznej, w tym przede wszystkim internetowej. W przypadku duych przedsibiorstw rynek usug bankowych w Polsce osign dojrzao. Najwiksze korporacje s traktowane przez banki jako bardzo wani partnerzy strategiczni i korzystaj z bardzo zindywidualizowanego modelu obsugi bankowej. Segment duych przedsibiorstw jest dla bankw grup bardzo wymagajcych klientw o bardzo rozbudowanych potrzebach na skomplikowane usugi finansowe (np. strukturyzowane produkty bankowoci inwestycyjnej, finansowanie handlu - ang. trade finance, zarzdzanie pynnociang. cash management)21. Takim wymaganiom s zdolne sprosta tylko najwiksze banki komercyjne czsto o ponadnarodowym zakresie dziaania. Oprcz kryteriw zwizanych ze skal prowadzonej dziaalnoci banki dokonuj te segmentacji klientw instytucjonalnych ze wzgldu na bran wyrniajc takie segmenty jak m.in.28. podmioty zwizane z usugami finansowymi tj. firmy leasingowe, ubezpieczeniowe, zarzdzajce aktywami, banki oraz innych porednikw finansowych, podmioty zwizane z rynkiem nieruchomoci (np. inwestorzy budowlani, firmy deweloperskie, spdzielnie mieszkaniowe), zwizki wyznaniowe i fundacje, jednostki uytecznoci publicznej (szpitale etc), jednostki samorzdu terytorialnego, urzdy wojewdzkie i powiaty. Do innych kryteriw segmentacji stosowanych przez banki zaliczy: obszar dziaalnoci, tj. podmioty z siedzib w Polsce, oddziay i przedstawicielstwa firm zagranicznych, struktur organizacyjn np. podmioty jednoosobowe, holdingi, okres dziaalnoci, tj. banki z reguy bardzo niechtnie kredytuj dziaalno podmiotw dziaajcych krcej ni 1 rok obrotowy.
Szerzej w rozdziaach powiconych bankowoci korporacyjnej i inwestycyjnej. Bardzo czsto banki okrelaj priorytetowe obszary dziaalnoci podmiotw gospodarczych jak media, ochrona rodowiska, transport i logistyka unikajc angaowania kredytowego w innych jak np. brane zwizane z hazardem, produkcj broni czy grnictwem wgla.
28 27

123

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

Bibliografia
Dokumenty prawne Ustawa z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowoci (DzU z 2002, nr 76, poz. 694 ze zm.). Wydawnictwa zwarte i artykuy Black P. Wrijht J. Badman, In search for shareholder value, Pitman Publishing, London 1998. Devlin J.F., European Journal, European Journal of Marketing", Vol. 35, Issue 5/6, 2001. Cline K., CRM rehab, Banking Strategies" no. May/June 2003. Dziawgo L., Private banking. Istota-koncepcja-funkcjonowanie, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, Toru 2005. Harrison E Pelletier M., Foundations of strategie decision effectiveness, Management Decisions" No. 36/1998. Heinonen K.. Reconceptualizing customer perceived value: the value of time and place, Managing Service Quality" Vol. 14/2004. Hofer C.W., Schendel D., Strategy formulation - analytical concepts, West Publishing, St. Paul 1978. Engen J.R., Construction delays, ,3anking Strategies", no. March/April 2001. Kaynak E., Harcar T.D., American consumers' attitudes towards commercial banks: A comparison of local and national bank customers by use of geodemographic segmentation, International Journal of Bank Marketing", Volume 23, Issue 1, 2005. Payne K., Holt S., Frow P., Integrating employee, customer and shareholder value through an enterprise performance model: an opportunity for financial senices, International Journal of Bank Marketing" Vol. 18/2000. Roig J.C.F., Garcia J.S., Tena M.A.M., Monzonis J.L., Customer perceived value in banking services, International Journal of Bank Marketing, Vol. 24, no 5/2006. Lanning M., Micheals E., A business is a value delivery system, The McKinsey Quarterly", No. 8/2000. Stevens E Dimitriadis S., Learning during developing and implementing new bank offerings, International Journal of Bank Marketing", Vol. 23/ 2005. Sweeney J.C., Soutar G Consumer perceived value - development of multiple item scale. Journal of Retailing", Vol. 77, no. 2/2001. Raport The Frontline Experience Bank Association Institute i De La Rue www.bai.org Materiay internetowe http://www.grameen-info.org/bank/index.html http://www.prnews.pl http://www.coutts.com http://www.bps.gdansk.pl http://www.pentor.pl/main.xml

Bankowo inwestycyjna
Krzysztof Borowski

2.1. Pojcie i rozwj bankowoci inwestycyjnej

Bankowo inwestycyjna (investment banking) jest pojciem bardzo szerokim. W literaturze przedmiotu spotka mona wiele definicji bankowoci inwestycyjnej i bankw inwestycyjnych (BI). Poniej przedstawione zostay najbardziej popularne definicje, ktre zostay uszeregowane od najszerszej do najwszej: Wszelkiego rodzaju dziaalno przedsibiorstw na rynku finansowym1. Innymi sowy dziaalno kadego przedsibiorstwa na rynku finansowym bdca dziaalnoci podstawow lub drugoplanow jest bankowoci inwestycyjn. Instytucje finansowo-bankowe operujce na rynku pieninym i kapitaowym2. W tym podejciu banki inwestycyjne traktowane s jako podmioty wiadczce usugi dla podmiotw niefinansowych. Porednik bankowo - finansowy wiadczcy usugi dla duych klientw instytucjonalnych. W tym przypadku banki inwestycyjne nie zajmuj si zarzdzeniem kapitaami klientw i nie angauj take swoich rodkw na rynku kapitaowym. Gwarant i organizator emisji papierw wartociowych - w tej definicji dziaalno bankw inwestycyjnych traktowana jest do wsko. Ma ona jednak swoje uzasadnienie historyczne3.

1 J. Konieczny. Perspektywy rozwoju bankowoci inwestycyjnej, Biuletyn Zespou Domw Maklerskich Zwizku Bankw Polskich, nr 3/1995. 2 Definicja druga-czwarta: R. Walkiewicz, Bankowo inwestycyjna, Poltext, Warszawa 2001. 3 Problem ten zostanie szerzej mwiony w dalszej czci.

Historia bankowoci inwestycyjnej rozpocza si w Europie, kiedy to w 1780 r. w Anglii powsta zorganizowany rynek weksli i udziaw, a na rynku finansowym pojawia si instytucja porednika. Porednicy dysponujcy znacznymi kapitaami mogli bez trudu nabywa emisje na wasny rachunek. W przypadku wikszych emisji powstaway syndykaty inwestycyjne. Ju od samego powstania bankowo inwestycyjna podaa innymi ciekami w Europie kontynentalnej i w Wielkiej Brytanii. O ile w Wielkiej Brytanii porednikami byli gwnie inwestorzy instytucjonalni, o tyle na kontynencie prym wiedli inwestorzy indywidualni. Tymczasem w Stanach Zjednoczonych bankowo inwestycyjna narodzia si wraz z rozwojem kolei elaznych. Amerykascy bankierzy nie byli w stanie sprosta zapotrzebowaniu na kapita, jaki by wymagany do budowy kolei transkontynentalnej, co skonio banki europejskie do szybkiej ekspansji na rynku usug finansowych za oceanem. Przeomowym zdarzeniem w rozwoju bankowoci inwestycyjnej w USA, majcym wpyw na ksztat bankowoci inwestycyjnej na caym wiecie, byo wprowadzenie w 1934 r. ustawy Banking Act4, ktra zakazywaa czenia dziaalnoci depozytowo - kredytowej z usugami bankowoci inwestycyjnej. W ten sposb sektor bankowy zosta podzielony wyran lini na: banki depozytowo - kredytowe lub banki inwestycyjne, koncentrujce si na obrocie papierami wartociowymi i gwarantowaniu emisji. W konsekwencji banki inwestycyjne przestay konkurowa z bankami komercyjnymi na rynku finansowym. Podzia wprowadzony ustaw Banking Act utrzymywa si ze zmiennym powodzeniem do koca lat 80. XX wieku, kiedy to rozwj rynku fuzji i przej, boom na rynku obligacji hipotecznych, szybki rozwj rynkw kapitaowych, krach giedowy na Wall Street z 1987 r., a take nowa strategia najwikszych bankw niemieckich, ostatecznie ujawniy sabe strony nieco sztucznego rozgraniczenia dziaalnoci. W 1999 r., gdy ustawa Gramm - Leach - Billey Act zniosa ostatecznie obowizywanie poprzedniej ustawy Banking Act - amerykaskie banki komercyjne rozpoczy pocig za bankami inwestycyjnymi, wkraczajc oferowanymi przez siebie produktami na rynek wczeniej zastrzeony wycznie dla tych drugich. Od tego czasu ustalenie wyranej granicy midzy bankami inwestycyjnymi a tradycyjnymi jest praktycznie niemoliwe - rys 1. - wystarczy, e bank tradycyjny zaoferuje klientom do klasycznego produktu (tj. depozytu lub kredytu) dodatkow usug (np. polis ubezpieczeniow), tym samym tworzy produkt charakterystyczny dla bankowoci inwestycyjnej5.

Ustawa ta znana jest take pod nazw wywodzc si od nazwisk jej twrcw: Glass-Steagall Act. Na podstawie: S. Hayes, Wall Street and Regulations. Boston 1987. 5 Klasycznym polem rywalizacji bankw inwestycyjnych i depozytowo-kredytowych jest finansowanie leasingu, forfaitingu czy te wykup wierzytelnoci.

Rozdzia 2. Bankowo inwestycyjna

126

Banki inwestycyjne prowadz dziaalno samodzielnie, albo poprzez wydzielone ze swoich struktur podmioty (np. operacje na rynku kapitaowym mog przeprowadza biura maklerskie bdce wasnoci BI). Usugi charakterystyczne dla bankowoci inwestycyjnej zostay pokrtce omwione w poszczeglnych punktach poniej.

2.2. Operacje na rynku papierw wartociowych

rdo: Opracowanie wasne.

2.2.1. Dziaalno brokerska6 (broking)

Podstawowa usuga brokerska polega na przyjmowaniu od klientw dyspozycji nabycia ub sprzeday okrelonych instrumentw finansowych i przekazywaniu ich na giedy (papierw wartociowych, instrumentw pochodnych lub towarowe) lub inny regulowany rynek obrotu najczciej w formie zlecenia maklerskiego. W nastpnej kolejnoci obejmuje ona take rozliczenie transakcji instrumentami finansowymi i transakcji pieninej. W przypadku krajw o scentralizowanym systemie obrotu instrumentami finansowymi dziaalno brokera ogranicza si do wprowadzenia dyspozycji klienta do karnetu zlece i przekazaniu zlecenia maklerskiego do systemu giedowego. Wiele biur maklerskich oferuje swoim klientom skomplikowane platformy do skadania dyspozycji (najczciej za pomoc Internetu), ktre w znaczcy sposb ograniczaj rol brokera. Proces ten doprowadzi do:

W Polsce i Niemczech oraz krajach skandynawskich dziaalno brokerska okrelana jest jako maklerska.

127

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

wyksztacenia si grupy inwestorw najczciej indywidualnych, przeprowadzajcych due iloci transakcji na rynku kapitaowym w cigu jednego dnia (day traderzy1) tak, aby na koniec sesji zamkn wszystkie otwarte pozycje (dugie lub krtkie) i posiada gotwk. Grupa ta, przeprowadzajca wiele transakcji w krtkich odstpach czasu, poszukuje zwrotu w maych wahaniach cen instrumentw finansowych, rozwoju systemw transakcyjnych (mechanicznych lub neuronowych) automatycznie skadajcych zlecenia kupna lub sprzeday przy wystpieniu okrelony zdarze. Inwestorzy o krtkich horyzontach czasowych, a take systemy transakcyjne przy podejmowaniu decyzji najczciej kieruj si analiz techniczn. Na rynkach zdecentralizowanych8 brokerzy zobowizani s dodatkowo do wyszukania najlepszej dostpnej oferty zgodnej ze zoon dyspozycj klienta na rynkach organizowanych przez market makerw (stale wystawiajcych zlecenia kupna i sprzeday), brokerzy musz dotrze do tego z nich. ktry w danej chwili przedstawi najlepsze warunki do przeprowadzenia transakcji. Klienci instytucjonalni pragncy naby (lub sprzeda) znaczce (w stosunku do aktualnych obrotw na rynkach finansowych) pakiety papierw wartociowych, bardzo czsto zlecaj przeprowadzenie takiej usugi maklerowi. Inwestorzy maj take moliwo, wykorzystujc sparametryzowane zlecenia do dyspozycji maklera, realizowa swoje strategie portfelowe - w tym przypadku maklerzy skadaj zlecenia kupna lub sprzeday na wskazanych przez klienta aktywach przy zaistnieniu wczeniej zdefiniowanych zdarze.

2.2.2. Dziaalno dealerska {dealing)

Dziaalno obejmujca nabywanie okrelonych aktyww w imieniu i na rachunek banku inwestycyjnego. W banku inwestycyjnym operujcym na rnego rodzaju rynkach wystpuj departamenty specjalizujce si w transakcjach na okrelonych aktywach. Jako przykadowy rozpatrzmy departament obrotu akcjami. Na jego czele stoi tzw. Investment Officer (IO) kontrolujcy dziaalno swoich podwadnych. Dealerzy dokonuj transakcji akcjami w imieniu i na rzecz banku. Posiadaj oni maksymalne poziomy zaangaowania na rynku akcji w cigu dnia roboczego (ekspozycja dzienna) i po zakoczeniu sesji (ekspozycja nocna). Ekspozycje dzienne s w wikszoci przypadku kilku, a nawet kilkunastokrotnie wiksze od ekspozycji nocnych. Sellsmeni (tzn. sprzedawcy) rozmawiajc z klientami banku (najczciej przez telefon) namawiaj ich do nabycia
Odmian day tradyer'ow sswingerzy utrzymujcy swoje pozycje w horyzoncie kilku (dwu-czterech) sesji. 8 Klasycznym przykadem rynkw zdecentralizowanych s Stany Zjednoczone oraz Japonia.
7

lub sprzeday okrelonych akcji. Prowadz oni take portfele swoich klientw penic dla nich rol doradcy finansowego - do kadej decyzji kupna i sprzeday wymagana jest zgoda ich klienta. Cz z nich - bardziej dowiadczona - moe te w banku inwestycyjnym zarzdza portfelami inwestycyjnymi na zlecenie 9. Treaderzy dokonuj operacji kupna i sprzeday papierw wartociowych dla dealerw, sellsmenw i 10. Ich zadaniem jest znalezienie najlepszej oferty kupna lub sprzeday i przeprowadzenie okrelonej transakcji. Jeli bank inwestycyjny zobowiza si do zapewnienia cigego obrotu akcjami okrelonego emitenta lub w przypadku akcji znajdujcych si w obrocie pozagiedowym, oferty kupna i sprzeday wystawiaj market makerzy ( M M ) . 10 realizuje strategi dugoterminow, rednioterminow i krtkoterminow w akcjach otrzymujc zalecenia od zarzdzajcego portfelem inwestycyjnym banku.
Rysunek 2. Przykadowa organizacja departamentw inwestycyjnych banku

rdo: Opracowanie wasne.

Osoby zatrudnione w banku i wsppracujce z klientami zewntrznymi okrelane s zazwyczaj jako Front Office. Back Office to dzia banku zajmujcy si rozliczaniem przeprowadzonych przez bank transakcji na wszystkich rynkach10. Nad wszystkimi departamentami inwestycyjnymi banku stoi tzw. dyrekUsuga ta moe by take w BI przeniesiona do innego departamentu. We wspczesnych bankach wyrnia si take dzia Middle Office bdcy z jednej strony wsparciem administracyjnym i technicznym dla dziaw Front i Back Office, a z drugiej przeprowadzajcy ocen i zajmujcy si raportowaniem wynikw zawartych transakcji (w szczeglnoci dealerskich), a take dokonujcy pomiaru ryzyka rynkowego i kontrolujcy przestrzegania limitw.
10 9

tor inwestycyjny {Chief Investment Officer) znajcy pozycje banku i jego klientw w rnych przekrojach: horyzontu czasowego inwestycji (krtkoterminowy, rednioterminowy, itd.), rodzaju rynku (akcje, papiery dune, itd.), geograficznym (na poszczeglnych giedach oraz w ujciu centra wiata/ /emerging markets), rodzaju pozycji (duga, krtka), wielkoci zabezpieczenia pozycji (gwnie na rynku instrumentw pochodnych i pozycji krtkich oraz stopnia wykorzystywanej dwigni finansowej). Warto odnotowa fakt, e bardzo dynamicznie rozwija si w ostatnim okresie rozwj rynku towarw (commodities), na ktrym obraca si m.in. nastpujcymi produktami11: rolnymi (Agricultural Commodity Market): bydo mleczne, ywiec woowy i wieprzowy, ptusze wieprzowe, mka sojowa, olej sojowy, ziarno sojowe, pszenica, owies, jczmie, yto, ry, kukurydza, bawena, kawa, kakao, cukier, drewno, owoce cytrusowe i mroony sok pomaraczowy, metalami (Metal Market): zoto, srebro, platyna, mied, ow, pallad, energi (segment energetyczny - Oil Market lub Energy Market), gdzie obok handlu rop naftow, benzyn, gazem, wglem, propanem i olejem opaowym, coraz wiksz popularnoci cieszy si energia elektryczna.

2.2.3. Sprzeda bezporednia wskiej, okrelonej grupie inwestorw (private placement)

Sprzeda bezporednia jest kompleksow usug polegajc na poszukiwaniu inwestorw rynku pozagiedowego, pomocy w wyborze optymalnego sposobu finansowania dziaalnoci spki, a take - pomocy w negocjacjach warunkw finansowania z potencjalnymi inwestorami. Usuga prywatnego plasowania emisji jest przeznaczona dla przedsibiorstw, chccych pozyska rodki kapitaowe na rozwj wasnej dziaalnoci, ale jednoczenie za maych, aby znale inwestora na Giedzie Papierw Wartociowych. Oferta jest rwnie przeznaczona dla firm o duym potencjale rozwojowym, poszukujcych sposobw finansowania w chwilowych kopotach spowodowanych np. przeinwestowaniem lub brakiem moliwoci finansowania nowych przedsiwzi w sytuacji rosncego popytu na oferowane przez nie produkty lub usugi. BI poprzez prywatne plasowanie emisji pomaga klientom w poszukiwaniu rde finansowania poprzez inwestycje pozagiedowe, szczeglnie wrd funduszy inwestycyjnych oraz prywatnych inwestorw. Gwne oczekiwania ze strony inwestorw, jakie wi

11

Rynek towarowy ma take bardzo dobrze rozwinity segment instrumentw pochodnych.

oni z private placement, to: wysoka stopa zwrotu, moliwo wycofania wasnych kapitaw po okrelonym czasie oraz ochrona wasnych interesw.

2.2.4. Porednictwo w sprzeday papierw wartociowych

(selling agent)
Dziaalno ta zostaa przedstawiona w pkt. 2.2. Bank inwestycyjny moe by te porednikiem w sprzeday papierw wartociowych na rynku pierwotnym-pkt. 2.6 i 2.7.

2.2.5. Projektowanie i handel finansowymi instrumentami pochodnymi (financial derivatives)

Rynek instrumentw pochodnych w latach 80. i 90. XX wieku rozwija si bardzo szybko. Oprcz prostych typw instrumentw pochodnych12 tj. kontraktw terminowych, kontraktw forward13, opcji i swapwu, w cigu ostatnich kilku lat doszo do znacznego poszerzenia oferty instrumentw, jakie banki inwestycyjne oferuj klientom i wprowadzaj do obrotu (giedowego lub pozagiedowego). Bardzo modnym staje si skadanie instrumentw pochodnych: instrument pochodny moe by instrumentem bazowym dla innego instrumentu pochodnego. Przykadem mog by: opcja na kontrakt futures, opcja na swap (swaption). Doszo do rozwoju rynku opcji na stop cap i floor (patrz dalej). Obserwuje si rozwj swapw tzw. drugiej generacji. Na rynkach pozagiedowych istnieje moliwo tworzenia i przeprowadzania transakcji na niestandardowych instrumentach pochodnych - po raz pierwszy pojawiy si one w USA w latach 60. XX wieku i obecnie nazywa si je egzotycznymi. Gama oferowanych obecnie na rynku instrumentw egzotycznych jest niezwykle bogata w przypadku opcji wyrniamy ok. 100 rodzajw. Rozwj rynku instrumentw pochodnych wpyn na pojawienie si nowych typw instrumentw bazowych. Nowe instrumenty bazowe, ktre czsto przypominaj swoj konstrukcj instrumenty pochodne, doprowadziy do wykreowania kolejnej generacji instrumentw pochodnych, bardziej skomplikowanych. To sprzenie zwrotne trwa non stop.

Standardowym instrumentom finansowym (a w szczeglnoci opcjom) nadano nazw waniliowe, ktra pochodzi od najprostszych lodw bez dodatkw, czyli lodw waniliowych. 13 Kontrakty Forward Rate Agreement (FRA) maj szczeglnie due znaczenie na rynku pieninym i walutowym. 14 W przypadku klasycznych instrumentw pochodnych instrumentem bazowym moe by: indeks giedowy, cena (akcji, obligacji, towaru, kursy walut, cena energii), stopa procentowa.

2.2.6. Organizacja wasnych i obcych emisji

(issue broking and dealing)

BI mog emitowa i plasowa na rynku wasne papiery dune15 oraz mog przeprowadza na zlecenie usug uplasowania emisji papierw dunych emitenta. W tym drugim przypadku BI nazywa si wprowadzajcym lub sponsorem emisji. Pozyskanie rodkw na rynku publicznym wie si dla firmy z obowizkiem postpowania wg przepisw prawa. Kapita uzyskuje si w postaci emisji akcji dopuszczanych do obrotu publicznego. Spki pozyskujc kapita zobowizane s do korzystania z usug instytucji finansowej, za porednictwem ktrej skada si wniosek do regulatora rynku (w USA jest to Securities and Exchange Commission (SEC)) o dopuszczenie do obrotu publicznego. BI moe wiadczy podmiotom nastpujce czynnoci wchodzce w skad organizatora emisji: Koordynacja sporzdzenia dokumentw ofertowych BI jako organizator. Podstawowym dokumentem, niezbdnym do przeprowadzenia emisji na rynku pierwotnym, jest prospekt emisyjny (lub memorandum informacyjne). BI albo przygotowuj samodzielnie prospekt emisyjny albo wsppracuj z innymi podmiotami (najczciej kancelariami prawniczymi, firmami audytorskimi), penic rol doradcy emitenta. Udzia w procedurze dopuszczenia do publicznego obrotu i obrotu giedowego - BI jako doradca. Organizator ma obowizek uczestniczy w procedurze dopuszczeniowej przed regulatorem rynku. Efektem tego etapu jest uzyskanie decyzji regulatora rynku o dopuszczeniu do publicznego obrotu oraz decyzji waciwego organu giedy o dopuszczeniu do obrotu giedowego. W tej fazie BI penicy rol doradcy musi suy emitentowi rad w zakresie wszystkich decyzji niezbdnych do wprowadzenia akcji spki do obrotu publicznego. Po uzyskaniu zgody o wprowadzeniu papierw wartociowych emitenta do obrotu publicznego, prospekt emisyjny jest udostpniany inwestorom. W rodkach masowego przekazu przeprowadzona jest kampania informacyjna o emisji papierw wartociowych emitenta. Przygotowanie i rozliczenie publicznej subskrypcji - BI jako oferujcy. BI jest zwizany z emitentem umow najlepszej oferty (best - efforts underwriting), w ramach ktrej BI jest zobowizany do aktywnej sprzeday papierw wartociowych w publicznej ofercie (nie jest to umowa nabycia przez BI tyche papierw). Wan czci tego etapu jest podanie przez emitenta ceny emisyjnej walorw. Istnieje kilka sposobw jej ustalenia: 1) procedury bazujce na analizach fundamentalnych,
W przypadku emitowania wasnych akcji bank inwestycyjny, zgodnie z obowizujcymi przepisami, zmuszony jest skorzysta z usug innego podmiotu.

2) procedury bazujce na danych rynkowych: ceny konkurencyjnych instrumentw finansowych, ceny wasnych instrumentw finansowych, oceny inwestorw, tzw. ksika popytu (bookbuilding). Szczeglnie wanym sposobem ustalania ceny emisyjnej jest bookbuilding. Na podstawie informacji od inwestorw (ofert niezobowizujcych16) emitent uzyskuje obraz popytu na jego walory przy okrelonych cenach emisyjnych. Inwestorzy instytucjonalni uczestniczcy w procesie bookbuildingu okrelaj, e po cenie emisyjnej rwnej x nabd n papierw, a przy cenie rwnej y, zakupi k papierw itd17. Podmiot organizujcy procedur budowania ksiki popytu (bookrunner) agreguje uzyskane informacje i przedstawia je emitentowi w rnych przekrojach: zaleno wolumenu sprzedanych papierw od ceny emisyjnej, struktura inwestorw (nazwa inwestora, typ (indywidualny, instytucjonalny), region pochodzenia, przypuszczalne zachowanie po objciu akcji, strategia). Na podstawie informacji uzyskanych z analizy rynku nabywcw plasowanych walorw (np. w procesie budowania ksiki popytu), emitent wsplnie z BI podejmuje decyzje o alokacji akcji do poszczeglnych grup inwestorw i cenie emisyjnej dla kadej z grup. Dla inwestorw biorcych udzia w procesie bookbuildingu moliwe jest: Zastosowanie upustw cenowych. Przydziau wikszej liczby akcji w przypadku nadsubskrypcji. Uplasowanie oferowanych akcji - BI jako agent sprzedajcy. BI nie ponosi odpowiedzialnoci w przypadku braku popytu na papiery bdce przedmiotem oferty. Na rynkach wystpuj dwa warianty umw najlepszej oferty: umowy typu wszystko albo nic" (all-or-none underwriting) zamknicie oferty jest uzalenione od sprzedania wszystkich papierw wartociowych. Jeli inwestorzy nie zo zapisw na wszystkie oferowane walory - oferta nie dochodzi do skutku (oferta zostaje uniewaniona, a papiery wartociowe nie zostan przyznane inwestorom). - umowy typu minimum - maksimum" (minimum maximum underwriting) - oferta dochodzi do skutku w przypadku objcia przez inwestorw pewnej minimalnej, z gry okrelonej liczby walorw. Po osigniciu minimalnego progu, walory s sprzedawane do ewentualnego osignicia zaoonego poziomu maksymalnego.

16 Istniej jednak takie sposoby budowania ksiki popytu, kiedy ju w tej fazie deklaracje zakupu maj charakter wicy. 17 Bardzo czsto proces budowania ksigi popytu poprzedza tzw. road show, tj. spotkania zarzdu spki z inwestorami.

Sprzeda walorw emitenta moe odbywa si w konsorcjum emisyjnym. Po zoeniu zapisw na akcje, BI prowadzcy zapisy dokonuje przydziau akcji (w przypadku wystpienia nadsubskrypcji dokonuje redukcji zoonych zapisw), skada wniosek do sdu rejestrowego o rejestracj emisji. Po zarejestrowaniu emisji, skada wniosek do Krajowego Depozytu Papierw Wartociowych o przyjcie ich do depozytu oraz skada odcinek zbiorowy zarejestrowanych papierw. Nastpnie dokonuje rozliczenia emisji.
Rysunek 3. Przykad konsorcjum emisyjnego

rdo: Opracowanie wasne.

Stabilizacja ceny giedowej po debiucie - BI jako inwestor. Po debiucie giedowym cena papierw emitenta moe podlega silnym wahaniom. Aby zapobiec spadkowi ceny poniej pewnej wartoci tzw. ceny stabilizacji, BI w ramach dodatkowej umowy z emitentem, moe zobowiza si do systematyczne nabywania walorw, w przypadku, gdy ich cena giedowa spadnie poniej ceny stabilizacji (czsto jest ni cena emisyjna). Koszt wejcia spki na giedowy parkiet to 2-5% wartoci emitowanych akcji18.
W USA - banki inwestycyjne uzyskuj prowizj w wysokoci 6-7% wartoci emisji. W Europie (z uwagi na wiksz konkurencj) opata jest 2 razy mniejsza.

Rozdzia 2. Bankowo inwestycyjna

134

Ewentualne gwarantowanie emisji - BI jako gwarant emisji - to zagadnienie zostanie omwione w pkt. 2.7. Na szczegln uwag w procesie plasowania emisji zasuguje zjawisko transferu reputacji. Jeli nieznany bank inwestycyjny plasuje papiery wartociowe pierwszorzdnego emitenta, dochodzi to transferu reputacji emitenta na BI. W tym przypadku wynagrodzenie BI moe by minimalne - od przyszych klientw bdzie on da ju wyszych ni dotychczas. BI usilnie walcz o pierwszorzdnych emitentw - jest to tzw. beauty contest. Jeli natomiast emisj mao znanej spki plasuje pierwszorzdny BI, to mamy do czynienia z transferem reputacji BI na papiery wartociowe emitenta. W tym przypadku wynagrodzenie BI bdzie duo wysze ni w sytuacji gdyby emitentem by znany podmiot.

2.2.7. Gwarantowanie emisji (underwriting)

Inwestorzy instytucjonalni (underwriters) zgadzaj si w ramach umowy z emitentem wykupi wszystkie papiery wartociowe pozostae z emisji subskrybowanej z niedoborem (undersubscribed). W ten sposb emitent otrzymuje rodki finansowe, na ktre tak liczy. BI otrzymuje wynagrodzenie za udzielenie gwarancji - jeli mamy do czynienia z konsorcjum gwarancyjnym, wtedy cz wynagrodzenia wypaca take jego czonkom tj. subgwarantom (subunderwriters), ktrzy w razie koniecznoci zgodzili si wykupi pewne iloci papierw emitenta. Jednak na rynku finansowym stosunkowo rzadko zdarza si, aby gwarantujcy musieli wywiza si ze swoich zobowiza. Jeli jednak zmuszeni zostan do nabycia papierw wartociowych emitenta, wtedy nabywaj je z dyskontem w stosunku do ceny emisyjnej. Wysoko ceny nabycia papierw wartociowych przez gwarantw precyzuje umowa. Taki sposb gwarantowania emisji papierw w Polsce nosi nazw subemisji inwestycyjnej19. Standardowe wynagrodzenie gwaranta wynosi w tym przypadku ok. 2% wpyww z emisji.

w USA: Goldman Sachs, Morgan Stanley, CSFB, Citigroup, Merrill Lynch (wszyscy z Nowego Yorku) maj 72% udziaw w rynku pierwszych ofert publicznych (Initial Public Offerring - IPO), W Europie: Goldman Sachs, Morgan Stanley, CSFB, Citigroup, Merrill Lynch opanowali 45% rynku IPO. Dane o kosztach emisji pierwotnych pochodz ze strony internetowej www.securities.com z dnia 28.02.2006 r. Drug i nastpne emisje akcji firmy notowanej ju na giedzie nazywa si Secondary Public Offering (SPO). 19 Subemisja inwestycyjna to zobowizanie si do nabycia na wasny rachunek caoci lub czci papierw wartociowych oferowanych w publicznym obrocie pierwotnym lub w pierwszej ofercie publicznej, nieobjtych w terminie trwania zapisw.

Innym przykadem gwarancji jest nabycie przez konsorcjum emisyjne na rachunek podmiotw wchodzcych w jego skad, od emitenta czci lub caej emisji papierw wartociowych, w celu dalszej ich odsprzeday na rynku pierwotnym20. W tym przypadku emitent bardzo szybko uzyskuje potrzebne mu rodki, a podmioty wchodzce w skad konsorcjum przejmuj na siebie cale ryzyko uplasowania emisji jego papierw wartociowych. Ich wynagrodzenie najczciej stanowi rnica midzy cen nabycia papierw od emitenta, a cen sprzeday innym inwestorom.

2.2.8. Private banking

Rodzaj wsppracy, bazujcy na wysokim zindywidualizowaniu kontaktw klienta z bankiem. Jest ona adresowana do osb, ktre posiadaj wysoki status spoeczny, finansowy oraz wymagaj od banku usug gwarantujcych im indywidualne i optymalne zarzdzanie osobistymi finansami, a jednoczenie swobod w dysponowaniu funduszami. W ramach tej usugi BI stara si zaspokoi indywidualne potrzeby klientw, a take zapewni im i ich transakcjom najwysz dyskrecj.

2.3. Operacje na rynku pieninym

2.3.1. Transakcje na rynku papierw dunych przedsibiorstw (commercial papers)
dotycz wszystkich faz obrotu papierami wartociowymi: przygotowania emisji papierw dunych przedsibiorstw, plasowania emisji, obrotu na rynku wtrnym. Punkty 1 i 2 w przypadku papierw dunych przedsibiorstw s zblione do przygotowywania i plasowania emisji akcji - pkt 1. Obrt papierami dunymi przedsibiorstw na rynku wtrnym odbywa si na okrelonych giedach (obrt giedowy) lub te w wydzielonych biurach maklerskich lub bankach inwestycyjnych (obrt pozagiedowy).

~ W Polsce ten rodzaj gwarancji nosi nazw subemisji usugowej, ktra polega na nabyciu na wasny rachunek caoci lub czci papierw wartociowych danej emisji w celu dalszego oferowania w pierwszej ofercie publicznej lub obrocie pierwotnym.

Podstawow dziaalno bankw klasycznych mona opisa wg nastpujcego schematu, w ktrym rodki zdeponowane przez klientw banku mog zosta: poyczone innemu bankowi na rynku midzybankowym (wtedy zyskiem banku jest rnica oprocentowania depozytw na rynku midzybankowym i oprocentowania lokat), poyczone klientowi banku w ramach umowy kredytowej (wtedy zyskiem banku jest rnica oprocentowania kredytw i oprocentowania lokat), przeznaczone na zakup skarbowych papierw dunych21, ktrych stopa rentownoci jest zbliona do stopy oprocentowania odpowiednich depozytw na rynku midzybankowym. W przypadku przewagi popytu ze strony kredytobiorcw, bank moe poyczy zawsze brakujce rodki na rynku midzybankowym i w oparciu o nie

21 Skarbowe papiery dune uchodz za jedne z najbardziej bezpiecznych. Czsto oprocentowanie tego typu papierw wartociowych okrela si mianem risk free. Jednak naley zdawa sobie spraw, e wzrost stp procentowych na rynku, moe doprowadzi do znacznego spadku ich ceny.

rdo: Opracowanie wasne.

udzieli kredytw (zyskiem banku jest rnica oprocentowania na rynku midzybankowym i oprocentowania kredytw). W tym schemacie przedsibiorstwa poszukujce kapitau krtko- i dugookresowego zmuszone s do korzystania z drogich kredytw bankowych. Rozwizaniem zaproponowanym przedsibiorcom przez banki inwestycyjne jest emisja komercyjnych papierw dunych, ktrych oprocentowanie uzalenione jest od sytuacji finansowej emitenta. W przypadku firm bardzo dobrych (o wysokim ratingu np. AA - wg. Standard & Poor) moe ono by nieznacznie wysze od stopy oprocentowania skarbowych papierw dunych. Emitenci, o sabszej kondycji finansowej zmuszeni s proponowa wysze stawki oprocentowania emitowanych papierw dunych. Istnieje te szansa pozyskania rodkw finansowych przez firmy o bardzo zej sytuacji finansowej, ktrym banki nie udzieliyby kredytu. Firmy emitujce krtkoterminowe papiery dune (KPD) mog wykorzysta je w finansowaniu dugoterminowym poprzez proces miowania kolejnych emisji. Najwaniejsz zalet dla emitenta papierw komercyjnych jest obnienie kosztw pozyskania kapitau, a dla inwestorw moliwo dokonania inwestycji w instrument oferujcy atrakcyjn stop zwrotu przy znanym ryzyku.

2.3.2. Transakcje na rynku papierw skarbowych

Nabywanie i sprzeda skarbowych papierw wartociowych (w Polsce s obligacje, bony skarbowe)2" na rachunek wasny banku lub te rachunki klientw.

2.3.3. Transakcje na rynku midzybankowym

Operacje na pieninym rynku danego kraju. W Polsce podmioty prowadzce dziaalno inwestycyjn s aktywnymi uczestnikami rynku midzybankowego, poyczajc jego uczestnikom rodki wg stawki WH30R (LIBOR - na rynku londyskim), a samemu przyjmujc depozyty wg stawki WIBID (LIBID - w Londynie).

2.3.4. Transakcje na rynku walutowym

Kupno i sprzeda skarbowych okrelonych walut na rachunek wasny banku lub te rachunki klientw. Dealerzy banku przeprowadzaj operacje kupna lub sprzeday walut albo na giedzie prowadzcej obrt walutami albo na platformie
22 Do tej kategorii czsto zalicza si take transakcje na papierach wartociowych emitowanych przez Narodowy Bank Polski, chocia z formalnego punktu widzenia nie s to papiery skarbowe.

Rozdzia 2. Bankowo inwestycyjna

138

walutowej . Na rynku walutowym podawane s kursy kupna (bid - bank jest skonny zakupi jednostki waluty bazowej rwnowane okrelonej wartoci wyraonej w walucie kwitowanej) i sprzeday (offer - bank jest skonny sprzeda jednostk waluty bazowej za pewn ilo jednostek waluty kwitowanej) z podziaem na transakcje natychmiastowe (spot) i terminowe (z dostaw po okrelonym czasie)24. Kursami wymiany o zasigu globalnym s25: Euro/USD - kurs euro do dolara amerykaskiego, Euro/GBP - kurs euro do funta szterlinga, Euro/CHF - kurs euro do franka szwajcarskiego, USD/GBP - kurs dolara amerykaskiego do funta szterlinga, USD/JPY - kurs dolara amerykaskiego do jena japoskiego, Euro/JPY - kurs euro do jena japoskiego. Na rynku walutowym dziaaj zarwno inwestorzy indywidualni, jak i instytucjonalni. Domen tych pierwszych s przeprowadzone transakcje w celu osignicia zysku (spekulacja) lub te dokonuj oni arbitrau. Gwnym celem firm jest zabezpieczanie si przed ryzykiem kursowym (hedging). Najbardziej naraone s firmy zaangaowane w handel zagraniczny oraz przedsibiorstwa, ktre zacigny kredyty w obcych walutach. Na rynku walutowym wykorzystuje si rwnie rnego rodzaju instrumenty pochodne. Najbardziej znanymi s proste instrumenty26: opcje, kontrakty terminowe (w tym dugoterminowe kontrakty walutowe - LTFX/ /ARF), kontrakty forward w tym FRA (Forward Rate Agreement), swapy (gownie odsetkowy i kapitaowy swap walutowy). Poza tym stosuje si rne odmiany ww. instrumentw pochodnych oraz ich zoenia (najbardziej znanym jest swapoption tj. opcja na swap odsetkowy).
Najbardziej znan platform jest aktualnie Forex. W okresie krtszym ni jeden miesic s to: overnight - od dzisiaj do dnia jutrzejszego, torn/next - od dnia jutrzejszego do nastpnego dnia, spot/next - od dnia rozliczenia transakcji natychmiastowej do dnia nastpnego, spot-a-week - od dnia rozliczenia transakcji natychmiastowej do tygodnia. W okresach duszych: 1 miesic, 3 miesice, 6 miesicy, 9 miesicy, rok itd. 25 W Polsce najbardziej istotne kursy wymiany to: Euro/PLN - kurs euro do zotego polskiego, USD/PLN - kurs dolara amerykaskiego do zotego polskiego, CHF/PLN - kurs franka szwajcarskiego do zotego polskiego, GBP/PLN - kurs funta szterlinga do zotego polskiego. Na podstawie: R. Steiner, Rynki finansowe, Oficyna Ekonomiczna, Krakw 2002. 26 J. Zajc. Instrumenty pochodne stp procentowych i kursu walutowego w praktyce, K.E. Liber, Warszawa 2003.
24

139

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

Znajduj take zastosowania instrumenty bazujce na puapie grnym (cap), puapie dolny (floor) oraz grnym i dolnym (collar).

2.4. Zarzdzanie funduszami

2.4.1. Zarzdzanie pynnymi aktywami i udziaami klientw (portfol/o management lub asset management)
Prowadzenie portfela papierw wartociowych klienta przez bank inwestycyjny w ramach okrelonej strategii inwestycyjnej uzgodnionej midzy inwestorem a zarzdzajcym. W tym przypadku zarzdzajcy w ramach udzielonego mu przez klienta penomocnictwa, dokonuje na rachunek klienta operacji na instrumentach finansowych zgodnie z zawart umow o zarzdzanie27. Rozrnia si dwie podstawowe postacie tej usugi: 1. Usuga standardowa, w ramach ktrej klient wybiera pomidzy standardowymi portfelami przygotowanymi przez instytucj finansow. Portfele te charakteryzuj si rn charakterystyk ryzyka i oczekiwanych stp zwrotu. Dla klientw o najniszej skonnoci do ryzyka oferowane s portfele papierw dunych oparte zazwyczaj o skarbowe papiery dune lub portfel rynku pieninego - portfel bezpieczny. Przy wikszej skonnoci do ryzyka klient moe wybra portfel mieszany skadajcy si zazwyczaj w ok. 50% z papierw dunych i w 50% z akcji. Dla klientw poszukujcych najwyszych stp zwrotu bank inwestycyjny przygotowuje portfele akcyjne skadajce si w przyblieniu z ok. 80% akcji i 20% papierw dunych - portfel agresywny. W przypadku portfela agresywnego czsto istnieje moliwo uzupenienia go o instrumenty pochodne. Oprcz tych trzech podstawowych typw portfeli instytucje finansowe mog przygotowa dla swoich klientw cae spektrum innych portfeli, ktrych charakterystyki ryzyko/oczekiwana stopa zwrotu" rozcigaj si midzy portfelem bezpiecznym a agresywnym. Usuga zarzdzania portfelem powinna by dostpna w mniejszym stopniu ni produkty funduszy inwestycyjnych. Dlatego te minimalna wielko aktyww powierzanych w zarzdzanie (w Polsce jest to ok. 100 tys. z) jest duo wysza ni minimalna wpata do funduszu inwestycyjnego. 2. Usuga indywidualna, w ramach ktrej ustalenia strategii inwestycyjnej (zarzdzanie, ryzyko i pynno) klienta s zdefiniowane w umowie midzy klientem a zarzdzajcym. Zarzdzajcy zapoznaje si z indywidualnymi oczekiwaniami klienta i specjalnie dla niego przygotowuje odpowiedni strategi inwestycyjn.
Usuga ta moe te nosi nazw: zarzdzanie cudzym pakietem papierw wartociowych na zlecenie.

Zarzdzanie aktywami przeznaczone jest dla inwestorw o rednio i dugoterminowych horyzontach czasowych. Istniej jednak podmioty oferujce takie usugi inwestorom o krtszych horyzontach inwestycyjnych - w takim przypadku chodzi raczej o usug zarzdzania pynnoci (w odrnieniu od zarzdzania aktywami, ktre ma raczej charakter portfelowy). Przy portfelach skadajcych si z instrumentw dunych zazwyczaj pobierane s opaty stae za zarzdzanie, okrelane jako procent od wartoci zarzdzanych aktyww. W portfelach akcyjnych i mieszanych czsto stosowana jest konstrukcja wynagrodzenia a sukces {success fee). W przypadku gdy stopa zwrotu z portfela przekroczy warto odniesienia {benchmark), to stopa zwrotu ponad t warto dzielona jest w odpowiednich proporcjach midzy inwestora a bank inwestycyjny. Spotyka si take konstrukcje wynagrodzenia czce opat sta z wynagrodzeniem za sukces.

2.4.2. Tworzenie i zarzdzanie funduszami wsplnego inwestowania (mutual funds)

Fundusze inwestycyjne s instytucjami (najczciej osobami prawnymi) zarzdzajcymi powierzonymi im rodkami pieninymi, zgodnie z umow zawart midzy inwestorem lub zgodnie z przepisami prawa28. Fundusze prowadz swoj dziaalno przestrzegajc okrelonych zasad ograniczania ryzyka inwestycyjnego. Fundusze podlegaj szczegowym regulacjom prawnym w przypadku, kiedy oferuj swoje usugi w obrocie publicznym lub te oglnym zasadom prawa handlowego, jeli kieruj swoje usugi w obrocie prywatnym. Towarzystwo funduszy inwestycyjnych jest organem funduszu inwestycyjnego, ktry tworzy fundusz inwestycyjny, zarzdza zebranymi przez nie rodkami finansowymi oraz reprezentuje fundusz na zewntrz. Jedno towarzystwo funduszy inwestycyjnych moe zarzdza kilkoma funduszami. Aktywa funduszu przechowywane s przez niezalen instytucj finansow zwan depozytariuszem. Celem funduszu jest ochrona realnej wartoci aktyww funduszu, osiganie dochodu z lokowania aktyww funduszu oraz wzrost wartoci aktyww funduszu w wyniku wzrostu wartoci lokat. Fundusze inwestycyjne zbywaj jednostki uczestnictwa lub certyfikaty inwestycyjne bezporednio lub za porednictwem: bankw, biur maklerskich i instytucji parabankowych. rdem dochodw dla funduszy s take opaty z tytuu: - nabycia jednostek uczestnictwa lub certyfikatw inwestycyjnych (fundusze typu front - end load lub jednostka typu A),

Fundusze inwestycyjne lokuj zebrane publicznie rodki pienine w okrelone przepisami prawa papiery wartociowe i inne prawa majtkowe.

 umorzenia jednostek uczestnictwa lub certyfikatw inwestycyjnych (fundusze typu back - end load lub jednostka typu B), nabycia i umorzenia jednostek uczestnictwa lub certyfikatw inwestycyjnych (jednostka typu C), opaty za zarzdzanie funduszem inwestycyjnym, opat z tytuu konwersji jednostek uczestnictwa z jednego funduszu na inny. Gwnymi typami publicznych funduszy inwestycyjnych s: fundusze otwarte, fundusze zamknite, fundusze mieszane. Fundusz otwarty (mutual fund) - pozyskuje rodki inwestycyjne od inwestorw zbywajc jednostki uczestnictwa. Fundusz przeprowadza inwestycje zgodnie ze strategi inwestycyjn funduszu. Jest zobowizany do odkupywania i umarzania jednostek uczestnictwa od inwestorw (na ich danie) oraz wypaty przypadajcej im proporcjonalnie do posiadanych przez nich jednostek uczestnictwa wartoci aktyww netto funduszy. Fundusz dokonuje wyceny aktyww funduszu, podaje cen zbycia i umorzenia jednostek uczestnictwa z czstotliwoci okrelon w statucie. Rodzajem funduszu inwestycyjnego jest take specjalistyczny fundusz inwestycyjny otwarty, tworzony dla okrelonych grup podmiotw. Dlatego te krg nabywcw jednostek uczestnictwa moe by ograniczony statutem. Statut takiego funduszu zazwyczaj wprowadza istotne modyfikacje, co do zasad dziaania okrelonych przepisami prawa. Fundusze tego typu mog posiada rad inwestorw reprezentujc interesy nabywcw jednostek.
Tabela 2. Rodzaje funduszy inwestycyjnych wg klasyfikacji Investment Company Institute
29

Fundusze akcyjne: inwestycje w akcje zwyke przy zaoeniu dugoterminowego wzrostu

Agresywnego wzrostu Wzrostu30 Wzrostu i dochodu Midzynarodowy Globalny31

Maksymalny wzrost notowa (dywidenda ma mniejsze znaczenie) Wzrost kapitau z umiarkowanym biecym dochodem Wzrost kapitau ze stabilnym dochodem Akcje spoza USA Akcje z USA i poza USA

Fundusze akcyjne mog koncentrowa si tylko na pewnym segmencie rynku kapitaowego: fundusze prywatyzacji, fundusze rynku pierwotnego. Pewn odmian tego typu funduszy s fundusze indeksowe, ktre swoim skadem odzwierciedlaj kompozycj okrelonego indeksu giedowego (np. S&P 500). 30 W tym przypadku wyrnia si take akcyjne fundusze specjalizujce si w inwestycjach w okrelonych sektorach gospodarki (branach).
Duno-akcyjne (zrwnowaone): inwestycje w akcje i instrumenty dune dugoterminowe przy zaoeniu dugoterminowego wzrostu i biecego dochodu

29

Akcyjno-dochodowy Elastyczny Zbilansowany Dochodowo-zrnicowany Federalny - municypalny Stanowy - municypalny Obligacji Skarbowy Hipoteczny (GNMA) Duny - globalny Obligacji przedsibiorstw Obligacji wysokiego ryzyka

Dochody z akcji zwykych wypacajcych wysokie dywidendy Akcje i papiery dune w zalenoci od warunkw rynkowych (hossa - akcje, bessa - papiery dune) Wzrost kapitau i napyw bienych dochodw. Zapewnienie stabilnej wartoci. Wysoki biecy dochd zarwno z akcji jak i papierw dunych. Obligacje municypalne dowolnych stanw Obligacje municypalne okrelonych stanw Obligacje skarbowe i obligacje przedsibiorstw Papiery skarbowe Papiery hipoteczne Obligacje emitentw z USA i spoza Obligacje przedsibiorstw Co najmniej 2/3 aktyww w obligacjach przedsibiorstw o rankingu poniej inwestycyjnego.
Rynku pieninego

Dune: inwestycje w dugoterminowe papiery dune w celu zagwarantowania biecego dochodu

Narodowy - nieopodatkowany Stanowy - nieopodatkowany

Krtkoterminowe papiery dune stanowe i rzdw lokalnych Krtkoterminowe papiery dune okrelonych stanw i okrelonych

Opodatkowany

rzdw lokalnych Krtkoterminowe papiery dune skarbu pastwa i przedsibiorstw

rdo: Fortune P. Mutual Funds", New England Economic Review, lipiec-sierpie 1997 i Walkiewicz R. Bankowo inwestycyjna", Poltext, Warszawa 2001.

Wiele funduszy inwestycyjnych otwartych oferuje inwestorom plany systematycznego oszczdzania. Inwestor sam okrela kwot, ktr bdzie w stanie przeznacza na inwestycje w okrelonych odstpach czasu (miesicznie, kwartalnie). Plan systematycznego oszczdzania polega zwykle na wyborze wicej ni jednego funduszu, reprezentujcych odmienny poziom ryzyka. Odmian planu systematycznego oszczdzania moe by Indywidualne Konto Emerytalne (IKE). Konstrukcja systematycznego oszczdzania w postaci regularnych skadek bdcych okrelonym procentem zarobkw osoby fizycznej, stanowi podstaw dziaania Otwartych Funduszy Emerytalnych (OFE). Zamknite fundusze inwestycyjne emituj certyfikaty inwestycyjne oferowane inwestorom, bdce papierami wartociowymi na okaziciela. Certyfikaty inweWyrnia si take fundusze inwestujce w trzech podstawowych centrach finansowych wiata: USA. Europa i Japonia lub te koncentrujce si na tzw. emerging markets.
31

143
Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

stycyjne jednego funduszu reprezentujce jednakowe prawa mog by przedmiotem obrotu na rynkach regulowanych (np. na giedzie) lub nieregulowanych. Fundusze zamknite dokonuj wyceny aktyww funduszu ustalajc warto aktyww netto oraz warto aktyww netto przypadajcych na jeden certyfikat inwestycyjny z czstotliwoci okrelon w statucie, ale rzadziej ni fundusz otwarty. Fundusze zamknite przeznaczone s dla klientw o wikszym dowiadczeniu inwestycyjnym, dlatego te regulacje ich dotyczce s bardziej liberalne ni regulacje funduszy otwartych. Take moliwoci inwestycyjne funduszy zamknitych s znacznie wiksze ni funduszy otwartych, podobna zaleno dotyczy koncentracji portfela funduszu oraz wielkoci kredytw i poyczek, jakie fundusz zaciga w bankach. Wikszo dziaajcych funduszy zamknitych jest tworzona na cile okrelony czas trwania (fundusze terminowe), znany przed sprzeda certyfikatw inwestycyjnych inwestorom. Po upywie wyznaczonego czasu certyfikaty inwestycyjne podlegaj przymusowemu wykupowi od posiadaczy po cenie wynikajcej z podzielenia wartoci aktyww netto funduszu na dzie zakoczenia dziaalnoci przez liczb wyemitowanych certyfikatw. Inwestorzy maj moliwo kupienia nowej emisji certyfikatw inwestycyjnych funduszu dokonujc tzw. rollowania starej emisji na now fundusz nie wypaca rodkw finansowych inwestorom przypadajcych im z tytuu umorzenia emisji certyfikatw inwestycyjnych. W zamian inwestorzy nabywaj kolejn emisj certyfikatw najczciej z pewnym upustem cenowym, np. cena sprzeday certyfikatu nowym klientom wynosi 100 z, a dla klientw korzystajcych z rollownia jest ustalona na poziomie 99,20 z.
Rysunek 5. Schemat dziaania funduszu zamknitego

rdo: Opracowanie wasne.

Rozdzia 2. Bankowo inwestycyjna

144

Fundusze mieszane s funduszami o cechach funduszy otwartych i zamknitych. Emituj certyfikaty inwestycyjne, ktre mog by przedmiotem obrotu na rynkach regulowanych. Fundusze mieszane mog take w okrelonych terminach wykupi certyfikaty od inwestorw, ktre s w ten sposb umarzane z mocy prawa. Ograniczenia inwestycyjne s w tego typu funduszach bardziej restrykcyjne ni w funduszach zamknitych, ale bardziej liberalne ni w funduszach otwartych. W cigu ostatnich kilku lat bardzo dynamicznie rozwijaj si fundusze inwestycyjne operujce na rynku nieruchomoci i fundusze sekurytyzacyjne. Coraz wikszym zainteresowaniem inwestorw ciesz si fundusze arbitraowe (tj. wykorzystujce moliwoci arbitrau). Prywatne fundusze inwestycyjne32 (hedge funds) s niezarejestrowanymi, prywatnymi funduszami inwestycyjnymi dziaajcymi na podstawie umw inwestycyjnych midzy funduszem a inwestorami. Osoba zarzdzajca tego typu funduszem nie jest zwizana adnymi ograniczeniami inwestycyjnymi, chyba, e tak stanowi umowa inwestycyjna. Mog korzysta praktycznie z nieograniczonej dwigni finansowej, a take instrumentw pochodnych wykorzystujcych dwigni finansow. Opaty za zarzdzanie nie podlegaj adnym ograniczeniom. Bardzo czsto opata za zarzdzanie stanowi 1-2% wartoci aktyww netto funduszu rocznie i ok. 20% rocznego zysku netto. Cech szczegln funduszy hedgingowych jest maksymalizacja zysku. Kolejn cech jest wysoki prg wejcia - od 1 do 5 mln USD, chocia zdarzaj si fundusze, gdzie wystarczy dysponowa kwot rzdu 50 tys. USD, jak rwnie takie, w ktrych 20 mln USD to za mao. Wrd strategii stosowanych przez fundusze hedgingowe moemy spotka zarwno fundusze agresywnego wzrostu, fundusze inwestujce w spki zagroone bankructwem lub upadoci, fundusze specjalizujce si w inwestycjach na emerging markets, fundusze timingowe, fundusze ze strategi opart na krtkiej sprzeday, fundusze inwestujce w skali makro oraz fundusze wykorzystujce w swoich dziaaniach typowy arbitra. Ciar wyboru okrelonego rodzaju funduszu inwestycyjnego ley po stronie inwestora. Przewidujc hoss powinien on naby jednostki funduszy agresywnych, a w przypadku bessy przekonwertowa jednostki na fundusze obligacji lub rynku pieninego. Na przestrzeni ostatnich kilku lat pojawiy si fundusze typu fund of funds (FOF), tj. fundusze funduszy33. W takim przypadku inwestor nabywa jednostki FOF, a zarzdzajcy tym funduszem za rodki inwestorw nabywa jednostki okrelonych funduszy inwestycyjnych, samemu nie kupujc adnych aktyww. W ten sposb proces decyzyjny, co do aktualnego kierunku inwestycji, zosta przeniesiony na zarzdzajcego funduszem funduszy.
Polskim odpowiednikiem s specjalistyczne fundusze zamknite. W Polsce ten typ funduszy take funkcjonuje - np. mBank oferuje swoim klientom wybr pomidzy mBank Agresywny i mBank stabilny, a doborem jednostek zajmuje si TFI Skarbiec.

2.4.3. Tworzenie i zarzdzanie funduszami podwyszonego ryzyka (venture capital fund i private equity)
BI tworz, s udziaowcami lub zarzdzaj funduszami typu: Venture Capital - kapita finansujcy przedsiwzicia w fazie ekspansji lub wczesnej fazie funkcjonowania (zasiew, start). Podmioty zapewniajce tego typu rodki, akceptujc wysze ryzyko, oczekuj wysokiego zwrotu z inwestycji, Private Equity - spka gromadzi rodki od wielu inwestorw, a nastpnie inwestuje je w papiery wartociowe spek, zwykle nie notowanych na publicznym rynku papierw wartociowych (rynek niepubliczny). Fundusze Private Equity s pojciem nieco szerszym ni Venture Capital i w krgu ich zainteresowa znajduj si take spki we wczesnych stadiach rozwoju.

2.5. Doradztwo finansowe (corporate finance)

2.5.1. Tworzenie serwisu informacji gospodarczej i doradztwo inwestycyjne
Banki inwestycyjne prowadz badania analityczne (koniunktura gospodarcza, rentowno inwestycji, analiza techniczna i fundamentalna) wspomagajce decyzje inwestycyjne wasne oraz decyzje klientw. Ostatnim substytutem produktu bankowego wchodzcego w skad szeroko rozumianego doradztwa finansowego jest doradztwo inwestycyjne, bdce odpatnym34 udzieleniem pisemnej lub ustnej rekomendacji35 nabycia lub zbycia oznaczonych papierw wartociowych36 albo powstrzymania si od zawarcia transakcji dotyczcej tych papierw. Usuga doradztwa inwestycyjnego pozwala inwestorom ograniczy wasn aktywno przy ocenie ryzyka zwizanego z przeprowadzeniem transakcji na poszczeglnych rynkach, natomiast konstrukcj portfela pozostawia inwestorom.

Podstawowym kryterium odrniajcym doradztwo od rekomendacji maklerskiej jest odpatno za usug doradcz. 35 Dla odrnienia jej od maklerskiej przyjmuje si nazywanie jej rekomendacj doradcz. Patna rekomendacja doradcza powinna trafia do znacznie wszego krgu osb ni nieodptatna rekomendacja maklerska. 36 Doradztwo inwestycyjne w ksztacie prezentowanym w opracowaniu zostao zdefiniowane w Ustawie o publicznym obrocie papierami wartociowymi. W przypadku globalnych bankw inwestycyjnych mona oczywicie rozszerzy to pojcie take na inne aktywa, nie tylko papiery wartociowe.

2.5.2. Sporzdzanie analiz wykonalnoci projektw inwestycyjnych (feasibility study)

Studium wykonalnoci (feasibility study) jest opracowaniem ekonomicznym w formie oceny ekonomiczno-finansowej. Celem wykonania studium wykonalnoci jest analiza opacalnoci inwestycji.

2.5.3. Opracowanie strategii i prowadzenie restrukturyzacji przedsibiorstw

Dziaalno ta obejmuje m.in. opracowanie i realizacj programw naprawczych w zagroonych przedsibiorstwach.

2.5.4. Opracowanie strategii przejmowania i czenia (podziau) przedsibiorstw

Dziaalno banku inwestycyjnego w procesie fuzji i przej (Merger and Acquisition (M&A)) sprowadza si do kilku podstawowych segmentw w zalenoci od tego czy przejcie ma charakter przyjazny, czy te wrogi: BI zazwyczaj wynajduje dla swojego klienta waciwego kandydata do przejcia, kierujc si przy wyborze motywami klienta, BI dokonuje wstpnej analizy opacalnoci nabycia rozwaajc wariant przejcia przyjaznego i wrogiego, BI prowadzi wstpne negocjacje: BI skada ofert zarzdowi firmy bdcej obiektem przejcia. W ten sposb BI uzyskuje informacj czy zarzd firmy celu jest skonny gosowa na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy za podjciem uchway o poczeniu, BI dla swojego klienta przeprowadza wszechstronn analiz firmy - kandydata, w wyniku ktrej ustala si ostateczna cen nabycia firmy - celu, BI nastpnie wspiera firm przejmujc w: przeprowadzeniu sprawnej integracji prawnej obu podmiotw, wdroeniu standardw rachunkowoci, jakie bd stosowane w poczonym podmiocie, integracji organizacji i zarzdzania w poczonej firmie, - przeprowadzeniu restrukturyzacji aktyww i pasyww nabytego obiektu. W przypadku przejcia wrogiego firma atakujca (a take firma-cel) korzysta z usug bankw inwestycyjnych w zakresie doradztwa dotyczcego najefektywniejszej strategii ataku (i obrony w przypadku firmy-celu). Jeli akcje jednej z firmy notowane s na giedzie, firma przejmujca jak i firma-cel mog zleci bankom inwestycyjnym zastosowanie wybranej metody (lub metod) ataku lub obrony na rynku papierw wartociowych.

Ilo i wolumen przeprowadzanych transakcji na rynku fuzji i przej odwzorowuj z du dokadnoci zmiany cyklu koniunkturalnego. W okresie boomu gospodarczego liczba poszczeglnych transakcji na rynku fuzji i przej, a take kwota, za ktr zostay one przeprowadzone (wolumen w jednostkach pieninych), jest najwiksza. W czasie recesji za - obie te wielkoci malej.

2.5.5. Organizacja i prowadzenie wspomaganego wykupu przedsibiorstw

Bank inwestycyjny organizuje dla podmiotu przejmujcego emisj dunych papierw wartociowych, za pomoc ktrych podmiot przejmujcy moe sfinansowa zakup podmiotu przejmowanego.

2.5.6. Projektowanie sekurytyzacji (securitization)

BI moe by organizatorem emisji papierw wartociowych w procesie sekurytyzacji37.

2.5.7. Dziaalno na rynku nieruchomoci

BI s: inwestorami na rynku nieruchomoci, przedsibiorstwami budowlanymi (firmami deweloperskimi), podmiotami finansujcymi firmy deweloperskie, zarzdzaj nieruchomociami. Ponadto BI dziaaj take bardzo intensywnie na rynku listw zastawnych oraz rynku funduszy nieruchomoci. W Polsce BI tworz fundusze inwestycyjne zamknite operujce na rynku nieruchomoci. Celem tego typu funduszu jest wzrost wartoci inwestycji w wyniku wzrostu wartoci nieruchomoci, bdcych w portfelu funduszu. Fundusz dy do osignicia celu inwestycyjnego przede wszystkim poprzez nabywanie i obejmowanie akcji spek akcyjnych oraz komandytowo-akcyjnych i udziaw spek z ograniczon odpowiedzialnoci, ktrych dziaalno obejmuje inwestowanie oraz obrt na polskim rynku nieruchomoci, gwnie w segmencie budownictwa komercyjnego.

Szerzej na temat sekurytyzacji w rozdziale 3, punkcie 3.5.9.

2.6. Nowe trendy w bankowoci inwestycyjnej na rynkach wiatowych

Coraz wikszym zainteresowaniem inwestorw ciesz si inwestycje w nastpujce instrumenty finansowe: - obligacje katastrofalne (CAT bonds) - emitowane przez firmy ubezpiecz38

niowe , instrumenty bazowe zalene od katastrof39, kredytowe instrumenty pochodne, suce do wyodrbnienia i przenoszenia ryzyka kredytowego, instrumenty bazowe zalene od zjawisk klimatycznych40, alternatywne sektory lokowania rodkw finansowych np. stare monety, znaczki, obrazy znanych malarzy, chiska porcelana, emisje obligacji gwiazd muzyki pop41, akcje klubw pikarskich, ktrych coraz wicej notowanych jest na europejskich giedach, rozwj gied i rynku energii i paliw , handel limitami na emisj substancji toksycznych43, notowania plastikw na rynkach finansowych44.

2.7. Bankowo inwestycyjna w Polsce

W Polsce nie wystpuj banki inwestycyjne sensu stricte - model polskiego rynku kapitaowego jest bliszy modelowi niemieckiemu (dominujca rola bankw) ni amerykaskiemu (dominujca rola giedy). Zazwyczaj wydzielaj one ze swoich struktur podmioty operujce na jednym lub kilku obszarach zastrzeonych dla bankw inwestycyjnych: biura maklerskie, fundusze inwestycyjne i fundusze emerytalne. Ponisza tabela w sposb syntetyczny porzdkuje wiedz na temat polskiego rynku usug bankowoci inwestycyjnej.
Na podstawie strony internetowej: www.reactionsnet.com/contents/publications/reactions/ z dnia 24.03.2006 r. 39 Strona internetowa: www.cbot.com z dnia 4.03.2006 r. 40 Strona internetowa: www.cme.com z dnia 3.03.2006 r. Funkcjonuje take Chicago Climate Exchange - strona internetowa www.chicagoclimatex.com z dnia 3.03.2006 r. 41 Na podstawie strony internetowej: www.morevalue.com/themes/bowie.html z dnia 7.08.2006 r. 42 Na podstawie: Gazety Giedy Parkiet" z dnia 7-8.04.2005 i 16.02.2005 r. 43 rdo: Gazeta Giedy Parkiet" z dnia 25.02.2005 r. 44 London Metal Exchange (LME) od 1.05.2005 r., jako pierwsza na wiecie gieda wprowadzia notowania cen plastikw.

Tabela 1. Usugi bankowoci inwestycyjnej w Polsce

Rodzaj dziaalnoci 1 Rodzaj pomiotw dominujcych 2 Podmiot nadzorujcy 3 Gwne akty prawne 4

15

2
Cz II. Se g m en tac ja pr od ukt w i us ug ba nk ow yc h

Operacje na rynku papierw wartociowych

Biura maklerskie (usugi brokerskie, dealerskie, zarzdzanie portfelem papierw wartociowych, organizacja i gwarantowanie emisji) Banki (private placement, projektowanie instrumentw pochodnych, organizacja i gwarantowanie emisji, private banking)

Komisja Nadzoru Finansowego, Nadzr bankowy

Banki

Nadzr bankowy

Operacje na giedach towarowych

Banki Biura maklerskie

Komisja Nadzoru Finansowego

-Ustawa o nadzorze nad rynkiem finansowym z dnia 21.07.2006 r. (DzU z 2006 r. nr 157, poz. 11191). - Ustawa o obrocie instrumentami finansowymi z dnia 29.07.2005 r. (DzU z 2005 r. nr 183, poz. 1538). -Ustawa o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentw finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spkach publicznych (DzU z 2005 r. nr 184, poz. 1539). - Ustawa o obligacjach z dnia 29.06.1995 r. tekst jedn. (DzU z 2001 r. nr 120, poz. 1300 ze zm.). - Regulamin Giedy Papierw Wartociowych w Warszawie. - Prawo bankowe - ustawa z dnia 29.08.1997 r. tekst jedn. (DzU z 2002 nr 72. poz. 665 ze zm.). - Ustawa o Narodowym Banku Polskim - ustawa z dnia 29.08.1997 r. (tekst jedn. DzU z 2005 nr 1, poz. 2). - Prawo bankowe - ustawa z dnia 29.08.1997 r. (tekst jedn. DzU z 2002 nr 72, poz. 665 ze zm.). - Ustawa o Narodowym Banku Polskim - ustawa z dnia 29.08.1997 r. (tekst jedn. DzU z 2005 nr 1, poz. 2). - Ustawa o giedach towarowych z dnia 26.10.2000 r. (DzU z 2000 nr 103, poz. 1099).

1 Ustawa o nadzorze nad rynkiem finansowym z 2006 r. zastpia ustaw o nadzorze nad rynkiem kapitaowym z dnia 29.07.2005 r. (DzU nr 183, poz. 1537).

1 Zarzdzanie funduszami

2 Biura maklerskie (zarzdzanie portfelem papierw wartociowych) Towarzystwa funduszy inwestycyjnych (zarzdzanie funduszami inwestycyjnymi i zarzdzanie portfelem papierw wartociowych) Otwarte fundusze emerytalne (zarzdzanie funduszami emerytalnymi)

3 Komisja Nadzoru Finansowego

Doradztwo finansowe

Banki (wszystkie typy doradztwa za wyjtkiem usug charakterystycznych dla biur maklerskich) Biura maklerskie (rekomendacje, zalecenia, biuletyny, analiza techniczna i fundamentalna)

Nadzr bankowy Komisja Nadzoru Finansowego

4 -Ustawa o nadzorze nad rynkiem finansowym z dnia 21.07.2006 r. (DzU z 2006 r. nr 157, poz. 1119). - Ustawa o obrocie instrumentami finansowymi z dnia 29.07.2005 r. (DzU z 2005 r. nr 183, poz. 1538). - Ustawa o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentw finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spkach publicznych (DzU z 2005 r. nr 184, poz. 1539). - Ustawa o funduszach inwestycyjnych z dnia 27 maja 2004 r. (DzU z 2004 r. nr 146, poz. 1546). - Ustawa o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych z dnia 28 sierpnia 1997 r. (DzU z 1998 r. nr 139, poz. 934 ze zm.). - Prawo bankowe - ustawa z dnia 29.08.1997 r. (tekst jedn. DzU z 2002 nr 72, poz. 665 ze zm.). - Ustawa o Narodowym Banku Polskim - ustawa z dnia 29.08.1997 r. (tekst jedn. DzU z 2005 nr 1, poz. 2). -Ustawa o nadzorze nad rynkiem finansowym z dnia 21.07.2006 r. (DzU z 2006 r. nr 157, poz. 1119). - Ustawa o obrocie instrumentami finansowymi z dnia 29.07.2005 r. (DzU z 2005 r. nr 183, poz. 1538). - Ustawa o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentw finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spkach publicznych (DzU z 2005 r. nr 184, poz. 1539).

Ro zd zia 2. Ba nk ow o in we sty cyj na 15 3

Do powyszych ustaw wydanych zostao wiele aktw wykonawczych. rdo: Opracowanie wasne.

151

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

Bibliografia
Wydawnictwa zwarte i artykuy
Allen F., Gale D., A Welfare Comparison of Intermediaries and Financial Markets in Germany and the USA, European Economic Review, 30, 179-209, 1995. Anand B., Galenovic A., Relations, competition and the structure of investment markets, Journal of Industrial Economics", Vol. 54, Issue 2, June 2006, p. 151. Barnes Reports, 2005 Investment Banking & Securities Dealing, John Willey & Sons, New York 2005. Bloch E., Inside Investment Banking, Second Edition, John Willey & Sons, New York 1989. Bolton P., Scharfstein D., Optima Debt Structure and the Number of Creditors, Journal of Political Economy", 104, 1-25, 1996. Boot A., Relationship Banking: What do we Know?, Journal of Financial Intermediation, 9, 7-25, 2000. Booth J., Smith R., Capital Raising, Underwriting and the Certification Hypothesis, Journal of Financial Economics, 15, 261-281, 1986. Chorafas D., Wealth Management: Private Banking, Investment Decisions, and Structured Financial Products, John Willey & Sons, New York 2005. Compton E., Principles of Banking, American Bankers Association, Washington 1991. Davis S., Investment Banking: Addressing the Management Issues, John Willey & Sons, New York 2003. Doz Y., Hamel G., Alianse strategiczne, One Press, Warszawa 2006. Dunbar C, Factors Affecting Investment Bank Initial Public Offering Market Share, Journal of Financial Economics, 55, 3-41, 2000. Dziawgo D., Credit - rating, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998. Eccles R., Crane D., Doing Deals, Harvard Business School, Boston 1988. Fortune P., Mutual Funds. New England Economic Review", lipiec-sierpie 1997. Gardener E., Investment Banking: Theory & Practice, John Willey & Sons, New York 1994. Garette B., Dussauge P., Strategie aliansw na rynku, Poltext, Warszawa 1996. Gazeta Giedy, Parkiet" z dnia 25.02.2005 r. Gazeta Giedy, ,Earkiet" z dnia 7-8.04.2005 i 16.02.2005 r. Gazeta Giedy, ,Parkiet" z dnia 19-21.03.2005 r. Hayes S., Spence M., Marks D., Competition in the Investment Banking Industry, Harvard University Press, Cambridge 1983. Hooke J., Fuzje i przejcia, Wydawnictwo KE. Liber, Warszawa 1998. Jacob A.F., Klein S., Investment Banking, Poltext, Warszawa 1998. James C, Relationship - Specific Asset and the Pricing of Underwriter Sendees, Journal of Finance", 47, 1865-1885, 1992. Jenkinson T., Mayer C, Wrogie przejcia na rynku kapitaowym, K.E. Liber, Warszawa 1998. Johnson H., Fuzje i przejcia, Wydawnictwo K.E. Liber, Warszawa 2000.

Johnson H., The Banker's Guide To Investment Banking: Securities & Underwriting Activities in Commercial Banking, John Willey & Sons, New York 1996. Konieczny J., Bankowo inwestycyjna, OLYMPUS - Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1996. Konieczny J., Perspektywy rozwoju bankowoci inwestycyjnej, Biuletyn Zespou Domw Maklerskich Zwizku Bankw Polskich", 3/1995. Krigman L., Shaw W., Womack K, Why do Firms Switch Underwriters, Journal of Financial Economics, 60, 245-284, 2001. Kuhn R., Investment Banking, John Willey & Sons, New York 2005. Largan M., International Corporate and Investment Banking - Practice and Law, John Willey & Sons, New York 2006. Levine D., Hoffer W., Wall Street od podszewki, Wydawnictwo PANTA, Sosnowiec 1994. Lewandowski M., Fuzje i przejcia w Polsce na tle tendencji wiatowych, WIG-Press. Warszawa 2001. Lewis M., Poker kamcw, WIG-PRESS, Warszawa 2001. Liaw T., The Business of Investment Banking, John Willey & Sons, New York 2006. Lott. T., Vault Career Guide to Investment Banking, Vault Career Libraray, Los Angeles 2003. Lynn G., A Dictionary of Banking, Investment and Finance: 12,000 Financial Terms Currently Used in the USA, UK & Canada, John Willey & Sons, New York 2005. Marshall J., Ellis M., Investment Banking and Brokerage, John Willey & Sons, New York 1995. Rosenbaum J., Pearl J., Investment Banking: Modern Valuation Techniques and Transaction Analysis, John Willey & Sons, New York 2006. Rupert R., The New Era of Investment Banking: Industry Structure, Trends and Performance John Willey & Sons, New York, 1993. Sierpiska M., Polityka dywidend w spkach kapitaowych, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 1999. Smith R., Walter I., Global Banking (Economics & Finance), John Willey & Sons, New York, 2005. Steiner R., Rynki finansowe, Oficyna Ekonomiczna, Krakw 2002. Sudarsanam S., Fuzje i przejcia, WIG-Press, Warszawa 1998. Szczepanowski P., Fuzje i przejcia, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa 2000. Walkiewicz R., Underwrting - gwarantowanie emisji akcji, Difin, Warszawa 2001. Walkiewicz R., Bankowo inwestycyjna, Poltext, Warszawa 2001. Walkiewicz R., Usugi bankowoci inwestycyjnej w aspekcie ich konkurencyjnoci z tradycyjnymi produktami bankowymi, Monografie i opracowania, SGH, Warszawa 2002. Walter I., Deregulating Wall Street, John Willey & Sons, New York 1985. Williamson P., The Investment Banking Handbook, Williamson Library, 1988. Zajc J., Instrumenty pochodne stp procentowych i kursu walutowego w praktyce, K.E. Liber, Warszawa 2003.

Materiay internetowe www.analizy.pl z dnia 10.10.2006 r. www.bankier.pl z dnia 14.07.2006 r. www.bosa.pl z dnia 23.08.2006 r. www.cbot.com z dnia 4.03.2006 r. www.chicagoclimatex.com z dnia 3.03.2006 r. www.cme.com z dnia 3.03.2006 r. www.emergingportfolio.com z dnia 4.08.2006 r. www.gpw.com.pl z dnia 10.10.2006 r. www.gpw.com.pl z dnia 14.09.2006 r. www.morevalue.com/themes/bowie.html z dnia 7.08.2006 r. www.reactionsnet.com/contents/publications/reactions/ z dnia 24.03.2006 r. www.securities.com z dnia 28.02.2006 r. www.thomson.com/financial/investbank/fi_investbank_ma.jsp z dnia 3.08.2006 r.

Bankowo korporacyjna
Robert Jagieo

3.1. Pojcie bankowoci korporacyjnej i przedmiot dziaalnoci

Podstawow rol bankw komercyjnych jest porednictwo finansowe. Banki jako instytucje zaufania publicznego gromadz wkady pienine od podmiotw wykazujcych nadwyk finansow, przeistaczajc je w fundusze oferowane podmiotom wykazujcym niedobr rodkw pieninych. Podmiotami tymi s przede wszystkim przedsibiorstwa, wykazujce brak kapitau na prowadzenie zarwno biecej dziaalnoci jak i na rozwj. Banki porednicz zatem w przepywach kapitau dokonujc alokacji zasobw pieninych w gospodarce. Przedsibiorstwa korzystaj z usug bankowych nie tylko w zakresie szeroko pojtego finansowania. Wsppraca podmiotu gospodarczego z bankiem obejmuje take realizacj bezgotwkowych rozlicze z partnerami przedsibiorstwa, zarzdzania pynnoci finansow, doradztwa finansowego, dostarczania informacji, handlu elektronicznego. Potrzeba wsppracy przedsibiorstwa z bankiem dotyczy zatem nastpujcych podstawowych obszarw: prowadzenia rachunku bankowego, efektywnego zarzdzania nadwykami rodkw pieninych, organizowania finansowania dziaalnoci przedsibiorstwa zarwno biecej, jak i inwestycyjnej, obsugi w zakresie realizacji rozlicze pieninych, doradztwa finansowego. Definiowanie podmiotw objtych produktami i usugami bankowoci korporacyjnej jest dokonywane w rny sposb. W wskim zakresie do grupy tej zalicza si tylko due podmioty gospodarcze o stosunkowo duej sumie bilansowej oraz znacznej skali dziaalnoci, w szerszym ujciu do podmiotw korporacyjnych zalicza si take mae i rednie przedsibiorstwa (osigajce przycho-

155

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

dy ze sprzeday powikszone o przychody finansowe w wysokoci co najmniej 2 mln euro), natomiast przedsibiorstwa o charakterze mikro (niespeniajce powyszego warunku) zaliczane s do obszaru bankowoci detalicznej. Szerokie podejcie do definiowania podmiotw korzystajcych z usug bankowoci korporacyjnej jest przyjmowane zarwno w bankowoci europejskiej jak i polskiej.

3.2. Rachunek bankowy

3.2.1. Aspekty prawne otwierania i prowadzenia rachunkw bankowych
Wsppraca przedsibiorstwa z bankiem rozpoczyna si od otwarcia rachunku bankowego. Posiadanie przez podmiot gospodarczy rachunku bankowego wynika z przepisw Ustawy o swobodzie dziaalnoci gospodarczej z 2.07.2004 r., ktra nakada obowizek dokonywania patnoci zwizanych z prowadzeniem dziaalnoci gospodarczej za porednictwem rachunku bankowego, jeli: stron transakcji jest inny przedsibiorca, jednorazowa warto transakcji bez wzgldu na liczb wynikajcych z niej patnoci, przekracza rwnowarto w zotych 15 000 euro1. Rachunek bankowy ma charakter umowy i dokumentu ksigowego. Przez umow rachunku bankowego bank zobowizuje si wzgldem posiadacza rachunku na czas oznaczony lub nieoznaczony, do przechowywania jego rodkw pieninych oraz do przeprowadzania na jego zlecenie rozlicze pieninych2. Otwarcie rachunku bankowego nastpuje przez zawarcie z bankiem umowy na pimie, regulowanej przez artykuy 49-62 ustawy Prawo Bankowe z dnia 29.08.1997 r. oraz artykuy 725-733 Kodeksu cywilnego (Tytu XX Umowa rachunku bankowego)3.

3.2.2. Rodzaje rachunkw bankowych

Otwieranie i prowadzenie rachunkw bankowych naley do podstawowych czynnoci banku. Rachunek bankowy umoliwia bowiem gromadzenie i dysponowanie rodkami pieninymi, std te zasady otwierania i prowadzenia raArt. 22 ust. 1 Ustawy o swobodzie dziaalnoci gospodarczej z dnia 2.07.2004 r. (DzU nr 173 poz. 1807 ze zm.). 2 Art. 725 Kodeksu cywilnego z dnia 23.04.1964 r. (DzU nr 16, poz. 93 ze zm.). 3 Szerzej: Prawo zobowiza - cz szczegowa. Tom 8, pod redakcj J. Popowicz Lipskiej, C.H. Beck, sierpie 2004.

chunkw bankowych stanowi istotny element polityki kadego banku wobec klientw. Z uwagi na to, e polityka ta jest zrnicowana, mog istnie zasadnicze rnice midzy postanowieniami umw zawieranych z poszczeglnymi bankami nawet w odniesieniu do tego samego rodzaju rachunkw bankowych. W praktyce banki otwieraj i prowadz nastpujce rodzaje rachunkw bankowych dla przedsibiorstw: rachunki biece, rachunki pomocnicze, rachunki lokat terminowych, rachunki kredytowe. Podmiot gospodarczy uzyskuje szereg korzyci z posiadania rachunku bankowego, do ktrych zalicza si: bezpieczestwo zgromadzonych na rachunku rodkw, moliwo skadania dyspozycji przeprowadzenia przez bank operacji rozliczeniowych, moliwo korzystania z oferty produktw i usug oferowanych przez bank, przejrzysto przepyww pieninych i moliwo ich kontrolowania, uatwienie w uzyskiwaniu kredytw.

3.3. Zarzdzanie nadwykami rodkw pieninych

Wanym z punktu widzenia przedsibiorstwa segmentem bankowoci korporacyjnej jest zarzdzanie rodkami pieninymi zgromadzonymi na rachunkach. Polega ono na inwestowaniu biecych nadwyek finansowych na rachunki lokat terminowych lub w papiery wartociowe. Zarzdzanie nadwykami rodkw pieninych to jednoczenie zarzdzanie pynnoci gotwkow przedsibiorstwa.

3.3.1. Lokaty terminowe

Popraw efektywnoci gospodarowania wolnymi rodkami pieninymi firmy umoliwiaj lokaty terminowe, charakteryzujce si, w porwnaniu ze rodkami przechowywanymi na rachunku biecym, wyszym oprocentowaniem. Lokaty mog by tworzone zarwno w zotych jak i walutach wymienialnych. W Polsce lokaty bankowe mog by tworzone na okres od 1 dnia do 36 miesicy. W zalenoci od potrzeb mog to by regularne okresy (1, 7, 14, 21, dni oraz 1, 2, 3, 6, 12, 24, 36 miesicy) lub te terminy niestandardowe dowolnie ksztatowane przez klienta banku.

Tymczasowe (krtkoterminowe) nadwyki finansowe s najczciej automatycznie przesuwane na lokat O/N (overnight), ktra otwierana jest na koniec dnia i trwa do nastpnego dnia roboczego. Jest ona wyej oprocentowana ni rachunek biecy, pozwala zatem na osiganie wyszych odsetek nie pogarszajc jednoczenie pynnoci gotwkowej przedsibiorstwa. Innym rozwizaniem optymalizujcym pynno i dochodowo posiadanych rodkw pieninych jest lokata terminowa typu cali (lub call48) o nie okrelonym terminie przechowywania rodkw, ale wymagajca co najmniej 2-dniowego (48-godzinnego) terminu wypowiedzenia. Lokata taka umoliwia efektywne inwestowanie czasowo dyspozycyjnych rodkw pieninych, nie powodujc ich zamroenia4. Podobne dziaanie maj lokaty typu depo stanowice poczenie rachunku biecego z lokat terminow. S one oprocentowane tak jak lokaty terminowe, ale ze rodkw zgromadzonych na rachunku mona korzysta tylko kilka razy w miesicu. W prawdzie z punktu widzenia bankw, gwnym deponentem i dostarczycielem rodkw na dziaalno aktywn bankw s osoby fizyczne to od 2003 r. obserwowana jest wysza dynamika depozytw przedsibiorstw. Przyczynia si to take do rozwoju oferty depozytowej bankw i rozszerzaniem jej o alternatywne formy lokowania nadwyek kaptiau w: bony i obligacje skarbowe, certyfikaty inwestycyjne i jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych, czy dune papiery wartociowe.

3.3.2. Papiery wartociowe

Alternatywne do bankowych depozytw formy lokowania nadwyek finansowych tworz inwestycje w papiery wartociowe. Banki oferuj porednictwo w zakupie na rachunek klienta korporacyjnego bonw i obligacji skarbowych, krtko- bd dugoterminowych papierw dunych przedsibiorstw oraz obligacji komunalnych. Inwestycje w papiery wartociowe charakteryzuj si z jednej strony wysz rentownoci ni oprocentowanie rachunku biecego, ale z drugiej nisz pynnoci, a w przypadku gdy emitentem s podmioty gospodarcze - wyszym ryzykiem kredytowym, std z tej oferty iokacyjnej przedsibiorstwa korzystaj stosunkowo rzadko.

3.3.3. Rachunek skonsolidowany {Cash pooling)

Wspczesne korporacje czsto maj struktur organizacyjn bd holdingw kapitaowych bd sieci oddziaw o charakterze regionalnym, krajowym lub
4 D. Korenik, Bankowo korporacyjna, [w:] Usugi i procedury bankowe praca zbiorowa pod redakcj E. Bogackiej-Kisiel, Wydawnictwo AE im. Oskara Langego we Wrocawiu, Wrocaw 2000, s. 155.

midzynarodowym. Takie formy organizacyjne daj moliwoci optymalizacji struktury i kosztu kapitau poszczeglnych podmiotw funkcjonujcych w ramach grupy, poprzez moliwo zarzdzania poziomem zaduenia poszczeglnych jednostek z jednoczesnym wykorzystaniem moliwoci lokowania nadwyek finansowych przez inne jednostki w ramach grupy. Moliwo t stwarza rachunek skonsolidowany wykorzystujcy automatyczny system przeksigowa pomidzy rachunkami oddziaw (lub przedsibiorstw w ramach danej grupy kapitaowej), ktry umoliwia przenoszenie sald poszczeglnych rachunkw na jeden wsplny, skonsolidowany rachunek. Codzienna konsolidacja rodkw finansowych z poszczeglnych rachunkw na jeden gwny rachunek pozwala kontrolowa i optymalizowa pynno na poziomie caej korporacji jak rwnie maksymalizowa zysk z wolnych rodkw3. W zwizku z tym, e na niektrych rachunkach firm w ramach grupy utrzymuj si salda ujemne, podczas gdy na innych rachunkach firm przewaaj salda dodatnie, koszty zwizane z utrzymywaniem si zarwno sald dodatnich, jak i ujemnych na subrachunkach mog by znaczce podczas gdy ich kompensacja pozwala te koszty ograniczy. Rachunek skonsolidowany zosta zatem stworzony w celu usprawnienia nastpujcych dziaa: przekazywania rodkw z miejsc, gdzie aktualnie s, do miejsc, w ktrych s potrzebne, zacigania poyczek dla pokrywania niedoborw netto rodkw pieninych w skali caej korporacji i niezwoczne inwestowanie nadwyek netto rodkw pieninych. Problematyka konsolidacji rodkw jest czciowo uregulowana w art. 93a Prawa bankowego. Przewiduje on moliwo okrelenia przez bank skonsolidowanego oprocentowania rodkw zgromadzonych na rachunkach spek funkcjonujcych w ramach grupy a take udzielonych im kredytw oraz poyczek pieninych. Skonsolidowane oprocentowanie, obliczane jest od kwoty, ktr stanowi rnica pomidzy sum stanw na rachunkach bankowych spek tworzcych podatkow grup kapitaow a sum wierzytelnoci z tytuu udzielonych tym spkom kredytw.

3.4. Finansowanie dziaalnoci przedsibiorstwa

Banki w ramach operacji aktywnych oferuj klientom korporacyjnym szereg instrumentw umoliwiajcych finansowanie zarwno biecej, jak i inwestycyjnej dziaalnoci przedsibiorstwa. Wspczesne produkty bankowe finansujce dziaalno przedsibiorstwa maj charakter zindywidualizowany, dostoso5

L Grzywacz, Wsppraca przedsibiorstwa z. bankiem, Difm, Warszawa 2004, s. 114.

wany do jednostkowych potrzeb podmiotu gospodarczego. Najczciej wyrnia si nastpujce formy finansowania dziaalnoci gospodarczej: tradycyjne kredyty finansujce dziaalno obrotow: kredyty w rachunku biecym {overdraft), kredyty w rachunku kredytowym: 1) kredyt patniczy (docelowy), 2) kredyt rewolwingowy, kredyty wekslowe finansujce dziaalno obrotow: kredyt dyskontowy, kredyt akceptacyjny, kredyty finansujce dziaalno inwestycyjn, kredyty konsorcjalne, faktoring, forfaiting, leasing, emisja dunych papierw wartociowych, gwarancje bankowe, porczenia i awae,

3.4.1. Kredyt w rachunku biecym

Kredyt w rachunku biecym naley do najbardziej powszechnych form finansowania dziaalnoci gospodarczej przedsibiorstwa. Jego przeznaczeniem jest regulowanie krtkoterminowych zobowiza oraz finansowanie kapitau obrotowego. Kredyt ten ma na celu uzupenienie pynnoci finansowej przedsibiorstwa i zapewnienie cigoci prowadzenia dziaalnoci operacyjnej. Zaduenie wystpuje w postaci salda debetowego rachunku biecego, powstajcego w wyniku realizacji w ciar kredytu dyspozycji patniczych, natomiast splata nastpuje automatycznie z biecych wpyww na rachunek.

3.4.2. Kredyt w rachunku kredytowym

Kredyt w rachunku kredytowym uruchamiany jest poprzez otwarcie dla kredytobiorcy wydzielonego rachunku kredytowego, w celu ewidencji wykorzystania i spaty kredytu. W praktyce wyrnia si dwie formy kredytw obrotowych udzielanych w rachunku kredytowym: kredyt patniczy i rewolwingowy. Kredyt patniczy jest kredytem udostpnianym jednorazowo lub w transzach, w terminach ustalonych w umowie kredytowej. Jego celem jest sfinansowanie jednorazowej lub doranej transakcji (np. sezonowy zakup surowcw do produkcji). Wykorzystanie kredytu lub jego transzy nastpuje w formie przekazania rodkw na rachunek biecy kredytobiorcy lub w formie bezporedniej

Rozdzia 3. Bankowo korporacyjna

160

realizacji dyspozycji patniczych kredytobiorcy. Cech charakterystyczn takiego kredytu jest jego nieodnawialno tzn. spaconego kredytu lub jego czci nie mona ponownie wykorzysta. Kredyt rewolwingowy jest kredytem stawianym do dyspozycji kredytobiorcy w celu finansowania wielokrotnych i powtarzajcych si operacji w ramach prowadzenia dziaalnoci biecej. Wykorzystanie kredytu nastpuje na podstawie dyspozycji kredytobiorcy przekazania rodkw z rachunku kredytu na rachunek wskazany w zleceniu patniczym. Spata kredytu nastpuje kadorazowo na podstawie dyspozycji kredytobiorcy przekazania rodkw z rachunku biecego na rachunek kredytu. Kada spata czci lub caoci wykorzystanego kredytu powoduje podwyszenie wolnego salda kredytu o spacon kwot (kredyt jest odnawialny). Daje to klientowi moliwo wielokrotnego wykorzystania rodkw do wysokoci wolnego salda kredytu w caym okresie kredytowania. Z punktu widzenia banku kredyt rewolwingowy jest kredytem bardziej ryzykownym od kredytu patniczego, std jego oprocentowanie jest zazwyczaj wysze.

3.4.3. Kredyty wekslowe

Istnienie kredytw wekslowych wynika z wystpowania weksla w obrocie gospodarczym i penieniu przez niego funkcji patniczej. W zalenoci od sposobu udzielenia kredytu wekslowego wyrnia si kredyt dyskontowy i akceptacyjny. Kredyt dyskontowy udzielany jest poprzez przyjcie do dyskonta weksla pochodzcego z obrotu gospodarczego od jego podawcy. Dyskontowanie weksla polega na jego wykupie od prawnego posiadacza (podawcy) w kwocie nominalnej weksla pomniejszonej o dyskonto. Kwota wypacana podawcy stanowi kredyt dyskontowy, ktrego spata nastpuje poprzez wykup weksla przez gwnego dunika wekslowego. W przypadku braku spaty bank moe uruchomi zwrotne poszukiwanie wierzytelnoci z weksla od kadej i wszystkich osb podpisanych na wekslu, najczciej jednak domaga si zwrotu kredytu od podawcy weksla. Dyskonto weksla moe by prowadzone poprzez zawarcie umowy o odnawialn lini dyskontow lub w formie jednorazowych transakcji skupu weksla. Linia dyskontowa stanowi limit kredytowy, do wysokoci ktrego bank przyjmuje weksle do dyskonta w okresie obowizywania umowy. Kredyt akceptacyjny jest umow, na mocy ktrej bank zobowizuje si do akceptowania do wysokoci kwoty kredytu, cignionych na niego weksli trasowanych przez kredytobiorc (wystawc weksli). Bank akceptujcy nie stawia do dyspozycji kredytobiorcy rodkw pieninych, a jedynie zobowizuje si podpisywa (akceptowa) weksle, stajc si gwnym dunikiem wekslowym. Weksel podpisany przez bank staje si surogatem pienidza, ktry moe by wprowadzony w obieg jako forma patnoci za zawierane transakcje handlowe.

W terminie patnoci weksla jego wystawca (kredytobiorca) powinien dostarczy bankowi akceptujcemu, rodki na wykup weksla. W przeciwnym wypadku bank uruchamia kredyt pieniny wystawcy weksla i w ciar kredytu wykupuje weksel.

3.4.4. Kredyt inwestycyjny rednio- i dugoterminowy

Kredyt inwestycyjny jest udzielany na finansowanie procesw rozwojowych podmiotw gospodarczych, ktrych celem jest stworzenie nowych lub powikszenie ju istniejcych zdolnoci wytwrczych lub usugowych, modernizacja lub rozbudowa skadnikw aktyww trwaych przedsibiorstw. Kredytem inwestycyjnym przedsibiorstwa finansuj inwestycje materialne (nabycie rzeczowego rodka trwaego, przebudowa lub modernizacja linii technologicznej, budowa nowego kompleksu produkcyjnego), niematerialne (pokrycie kosztw bada i rozwoju, zakup patentw licencji, oprogramowania) oraz finansowe (zakup udziaw lub akcji w innych przedsibiorstwach). Kredyt inwestycyjny moe by udzielony w formie: kredytu na finansowanie doranej transakcji; wwczas spata kredytu nie spowoduje odnowienia jego kwoty, linii kredytowej, bez okrelenia w umowie obowizujcych terminw i kwot wykorzystania transz.

3.4.5. Kredyt konsorcjalny

Kredyt konsorcjalny jest transakcj, w ktrej co najmniej dwa banki zobowizuj si dostarczy kredytobiorcy rodki finansowe w formie kredytu na jednakowych warunkach, okrelonych we wsplnej umowie kredytowej6. Konsorcja tworz jedn z form finansowania przez banki duych przedsiwzi inwestycyjnych, wymagajcych zaangaowania kwot powodujcych przekroczenie limitw wynikajcych z Prawa Bankowego bd powodujcych powstanie nadmiernego ryzyka kredytowego. Najczciej stosowan form kredytu konsorcjalnego jest kredyt terminowy, w ktrym okrelona kwota rodkw pieninych stawiana jest do dyspozycji kredytobiorcy w okrelonym w harmonogramie czasie (jednorazowo lub w transzach). Drug form kredytu konsorcjalnego jest kredyt rewolwingowy, polegajcy na udostpnieniu kredytobiorcy okrelonej kwoty rodkw pieninych pozostawiajc swobod w wyborze terminu wykorzystania kredytu, jak i sposobu jego spaty. Nieprzekraczalne s
D. Korenik, Finansowanie bankowe dziaalnoci klientw korporacyjnych [w:] Usugi i procedury bankowe praca zbiorowa pod redakcj E. Bogackiej-Kisiel, Wydawnictwo AE i O. Langego
we Wrocawiu, Wrocaw 2000, s. 171.
6

jedynie kwota maksymalnego zaduenia oraz ostateczny termin spaty kredytu. Odmian kredytu rewolwingowego jest kredyt stand-by, ktry z zaoenia nie jest wykorzystywany przez kredytobiorc, lecz jedynie utrzymywany jako rezerwa zabezpieczajca jego pynno finansow. Z punktu widzenia banku skala finansowania przedsibiorstwa zaley nie tylko od oferty kredytowej, ale od kompleksowego dostarczania produktw i usug bankowych obejmujcych caoksztat funkcjonowania podmiotu gospodarczego. Z perspektywy potrzeb przedsibiorstwa kredyt jest jednym z najwaniejszych elementw funkcjonowania i rozwoju przedsibiorstwa, ale nie jedynym8. Popyt na kredyty jest ograniczony z powodu wzrostu atrakcyjnoci i dostpnoci innych rde finansowania. Powoduje to konieczno oferowania przez banki innych instrumentw finansujcych lub wspomagajcych finansowanie dziaalnoci przedsibiorstw takich jak faktoring, leasing, porednictwo w emisji dunych papierw wartociowych. Mimo e produkty te nie stanowi bezporedniego zagroenia dla kredytu to naley zwrci uwag, e w coraz wikszym stopniu przedsibiorstwa dostrzegaj w nich alternatyw do tradycyjnego finansowania kredytem bankowym. Czynnikiem dynamizujcym wzrost popytu przedsibiorstw na finansowanie zewntrzne jest dostpno do funduszy strukturalnych w ramach sektorowych programw operacyjnych Narodowej Strategii Rozwoju na lata 2007-2013, z ktrych ch skorzystania deklaruje 60% przedsibiorstw w Polsce. Sytuacja ta bdzie powodowaa wzmoony popyt przedsibiorstw na: dugoterminowy kredyt inwestycyjny uzupeniajcy rodki wasne i dotacj, kredyt pomostowy finansujcy nakady inwestycyjne, ktre bd zrefinansowane dotacj po rozliczeniu inwestycji. Powysze stanowi z jednej strony wyzwanie, a z drugiej szans dla bankw na wzmocnienie udziau kredytu w procesie finansowania dziaalnoci inwestycyjnej podmiotw gospodarczych, bowiem jak wynika z danych NBP kredyt finansuje zaledwie 30% wartoci inwestycji przedsibiorstw9. Oferowanie kredytw inwestycyjnych powinno by jednak uzupenione wiadczeniem usug doradczych i pomocowych zwizanych z przygotowaniem i obsug projektw zwizanych z wykorzystaniem funduszy unijnych. Wzrost zaangaowania bankw w finansowanie inwestycji bdzie uwarunkowane ograniczeniem barier w zakresie dugoterminowego finansowania zwaszcza podmiotw maych i rednich, ktrych saba kondycja finansowa, niska renTame, s. 172. Z. Krysiak, Szanse i zagroenia rozwoju bankowoci korporacyjnej w Polsce do 2009 r., [w;] Perspektywy rozwoju bankowoci korporacyjnej w Polsce do 2009 r. - opracowanie zbiorowe pod redakcj M. Penczar, IBnGR. Gdask 2005, s. 59. 9 Wstpna informacja o kondycji sektora przedsibiorstw (raporty za okres od III kw. 2003 do IV kw. 2005) opracowanie NBP.
8 7

towno, niedostateczna pynno finansowa, a take brak odpowiedniego zabezpieczenia, wielokrotnie uniemoliwia bankom pozytywne rozpatrzenie wnioskw kredytowych. Prb rozwizania tej sytuacji moe by podjcie bd rozszerzenie wsppracy z funduszami dorczeniowymi, a zwaszcza Funduszem Porcze Unijnych powoanym w celu dostarczenia zabezpieczenia kredytw finansujcych przedsiwzicia refinansowane z funduszy strukturalnych.

3.4.6. Faktoring i forfaiting

Faktoring jest transakcj finansow, w ktrej instytucja finansowa (faktor) dokonuje zakupu z dyskontem (z regresem bd bez regresu do sprzedajcego) wierzytelnoci przedsibiorstwa-faktoranta, powstaych z tytuu transakcji towarowych lub usugowych z kontrahentem faktoranta (kupujcym, dunikiem faktoringowym).10 Bank podpisujc umow faktoringu zobowizuje si peni co najmniej dwie z nastpujcych funkcji: finansowania, usugow (administracyjn), del credere (przejcie ryzyka dunika faktoringowego). Funkcja finansowania polega na wykupieniu (z dyskontem) przez bank wierzytelnoci udokumentowanych fakturami, na ktre przedsibiorstwo oczekuje zapaty od dunika. Funkcja usugowa moe mie szeroki zakres i dotyczy w szczeglnoci fakturowania sprzeday, prowadzenia penej ksigowoci rozrachunkw z odbiorcami, kontrol rozlicze wraz ze sporzdzaniem monitw i reklamacji, prowadzenie ksig podatkowych, a take konsulting i dziaania marketingowe. Banki oferuj faktoring w formie pozwalajcej zachowa prawo regresu do faktoranta, a zatem trzecia funkcja polegajca na przejciu ryzyka wypacalnoci dunika faktoringowego w praktyce wystpuje bardzo rzadko. Produktem funkcjonalnie zblionym do faktoringu, jest forfaiting. Polega on na skupie bez regresu przez bank (forfaiter) rednio- bd dugoterminowych wierzytelnoci przedsibiorstwa (forfetysta) wynikajcych z operacji gospodarczych (gwnie eksportowych) przeprowadzonych z kontrahentami (dunicy forfaitingowi). Forfaiting jest uznawany rwnie jako forma operacji rozliczeniowej polegajcej na skupie nalenoci w postaci weksli z wyczeniem prawa regresu wobec odstpujcego wierzytelno udokumentowan wekslem. Forfaiting w odrnieniu od faktoringu spenia tylko dwie funkcje: finansow, del credere (przejcia ryzyka dunika forfaitingowego).

A. Dahmen, P. Jacobi, Bankowa Obsuga Przedsibiorstw, CeDeWu, Warszawa 2002, s. 141.

3.4.7. Leasing
Leasing jest obok kredytu inwestycyjnego najczciej wykorzystywan form finansowania dziaalnoci inwestycyjnej przedsibiorstw. Przez umow leasingu finansujcy zobowizuje si naby rzecz od oznaczonego zbywcy i odda t rzecz korzystajcemu do uywania przez czas oznaczony, a korzystajcy zobowizuje si zapaci finansujcemu wynagrodzenie pienine, rwne co najmniej cenie z tytuu nabycia rzeczy przez finansujcego11. Leasing mona zatem okreli jako sposb finansowania dziaalnoci gospodarczej umoliwiajcy przedsibiorstwu korzystanie z rzeczowych skadnikw majtku bez koniecznoci ich nabycia. Przedsibiorstwa korzystaj z dwch podstawowych rodzajw leasingu: operacyjnego, finansowego. Leasing operacyjny polega na czasowym oddaniu rzeczy do uytkowania, przy czym czas uytkowania przedmiotu leasingu jest krtszy ni okres gospodarczej uywalnoci rzeczy. W czasie trwania umowy nie dochodzi do penej spaty ceny nabycia. Korzystanie z tej formy leasingu pozwala przedsibiorstwu na zaliczenie wszystkich patnoci do kosztw dziaalnoci gospodarczej, polecany jest on wic firmom prowadzcym uproszczon ksigowo12. W leasingu finansowym czas trwania umowy jest zbliony do okresu zuycia przedmiotu leasingu. W trakcie trwania umowy dochodzi do cakowitej spaty ceny nabycia. Leasing finansowy polecany jest firmom wikszym prowadzcym pen sprawozdawczo finansow, gdzie koszty mona odpisywa w postaci amortyzacji. W tym rodzaju leasingu korzystajcy ma prawo do wykupu przedmiotu po zakoczeniu umowy pod warunkiem istnienia takiego zapisu w umowie. Leasing zdobywa coraz wiksz popularno jako rdo finansowania przedsibiorstw gwnie z uwagi na umoliwienie uzyskania korzyci podatkowych, pozabilansowe traktowanie tej formy finansowania i jej neutralnego wpywu na struktur pasyww oraz wartoci wskanikw zaduenia.

3.4.8. Organizacja emisji dunych papierw wartociowych

Kolejnym alternatywnym do kredytu bankowego rdem finansowania dziaalnoci biecej jest emisja dunych papierw wartociowych. Banki w procesie finansowania podmiotw gospodarczych mog peni funkcj agenta emisji dunych papierw wartociowych, w ramach ktrej zaj11 12

Art. 7091 Kodeksu cywilnego z dnia 23.04.1964 r. (DzU nr 16, poz. 93 ze zm.). D. Ostrowska, Kuszca alternatywa, Gazeta Bankowa" nr 22/2005, s. 16.

muj si kompleksowym przygotowaniem emisji cznie z jej uplasowaniem na rynku finansowym. Zgodnie z obowizujcym prawem pozyskanie rodkw na rynku finansowym musi si wiza z koniecznoci korzystania z porednictwa instytucji finansowej. Porednik finansowy jako organizator emisji wiadczy usugi wymienione i omwione poniej.
1. Przygotowanie dokumentw ofertowych

Podstawowym dokumentem, niezbdnym do przeprowadzenia emisji na rynku pierwotnym, jest prospekt emisyjny (dla emisji publicznych) lub memorandum informacyjne (jeli emisja ma charakter niepubliczny). Bank albo samodzielnie przygotowuje taki dokument, albo koordynuje jego przygotowanie przez inny podmiot penic funkcj doradcy emitenta.

2. Udzia w procedurze dopuszczenia do publicznego obrotu i obrotu

giedowego

Organizator ma obowizek uczestniczy w procedurze dopuszczenia przed regulatorem rynku. Efektem tego jest uzyskanie decyzji regulatora rynku o dopuszczeniu do publicznego obrotu oraz decyzji Rady Giedy o dopuszczeniu do obrotu giedowego (w przypadku emisji niepublicznej czynnoci te nie s wymagane). Po uzyskaniu zgody na wprowadzenie papierw wartociowych emitenta do obrotu publicznego prospekt emisyjny jest udostpniany inwestorom. W przypadku emisji niepublicznej powysza procedura nie jest wymagana.
3. Przygotowanie i rozliczenie publicznej subskrypcji

Bank jest zwizany z emitentem umow najlepszej oferty (best efforts basis), w ramach ktrej jest zobowizany do aktywnej sprzeday papierw wartociowych. Na tym etapie wane jest podanie przez emitenta ceny emisyjnej walorw, ktra moe by wyznaczana na kilka sposobw:13 a) procedura oparta na analizach fundamentalnych, b) procedury oparte na danych rynkowych: ceny konkurencyjnych instrumentw finansowych, ceny wasnych instrumentw finansowych, oceny inwestorw w ramach tzw. ksiki popytu (bookbuilding). Na podstawie informacji uzyskanych dziki analizie potencjalnych nabywcw plasowanych walorw (np. w procesie budowania ksiki popytu) emitent wsplnie z agentem emisji podejmuje decyzj o alokacji papierw do poszczeglnych grup inwestorw i cenie emisyjnej dla kadej z grup.

4. Uplasowanie oferowanych akcji

Podmiot organizujcy emisj przygotowuje proces sprzeday papierw dunych na rynku pierwotnym. Penic funkcj dealera emisji agent emisji nie po13

K. Borowski, Bankowo inwestycyjna, wkadka do Bank i Kredyt" nr 4/2005, s. 7.

nosi jednak odpowiedzialnoci za brak popytu na papiery bdce przedmiotem oferty. Na rynkach wystpuj dwa warianty umw najlepszej oferty: umowy typu wszystko albo nic" - zamknicie oferty zaley od sprzedania wszystkich papierw wartociowych oferowanych w ramach danej transzy, jeeli inwestorzy nie zapisz si na wszystkie oferowane walory, oferta nie dochodzi do skutku, umowy typu minimum - maksimum" - oferta dochodzi do skutku w przypadku objcia przez inwestorw pewnej minimalnej, z gry okrelonej liczby walorw; po osigniciu minimalnego progu walory s sprzedawane do ewentualnego osignicia zaoonego poziomu maksymalnego.
5. Gwarantowanie emisji (underwriting) Podmiot organizujcy emisj dunych papierw wartociowych moe dodatkowo, w ramach umowy z emitentem zagwarantowa objcie oferowanych papierw wartociowych z emisji subskrybowanej z niedoborem (submisja inwestycyjna). W ten sposb emitent otrzymuje rodki finansowe, bez obaw na brak popytu i tym samym na utrat pynnoci. Z kolei gwarant otrzymuje wynagrodzenie za tak usug. Inn form gwarancji jest nabycie od emitenta przez agenta lub zorganizowane przez niego konsorcjum, czci lub caej emisji papierw wartociowych na wasny rachunek, w celu dalszej ich odsprzeday na rynku pierwotnym (submisja usugowa). W tym przypadku emitent natychmiast uzyskuje potrzebne mu rodki, a gwarant przejmuje na siebie cae ryzyko uplasowania emisji jego papierw wartociowych.

Emisja dunych papierw wartociowych nie jest w Polsce tak popularna jak w innych krajach. Wynika to wci z mao liberalnych przepisw regulujcych moliwoci plasowania instrumentw dunych na rynku pierwotnym i systemowych ogranicze stwarzanych dla inwestorw instytucjonalnych (np. funduszy emerytalnych), ktre zawaj popyt na tego typu papiery i ograniczaj pynno rynku. Ponadto spadek mar kredytowych stosowanych przez banki wobec klientw korporacyjnych doprowadziy do sytuacji, w ktrej podstawowy atut emisji papierw dunych - niszy koszt pozyskania kapitau, zosta wyeliminowany.

3.4.9. Sekurytyzacja aktyww

Jedn z najszybciej rozwijajcych si form finansowania podmiotw gospodarczych i bankw jest sekurytyzacja aktyww. Sekurytyzacja jest to proces polegajcy na emisji i sprzeday papierw wartociowych zabezpieczonych przyszymi wpywami gotwkowymi z aktyww lub samymi aktywami, dokonywana przez specjalnie do tego celu powoany podmiot - Spk Specjalnego Prze-

znaczenia (SSP)14. Aktywa oraz dochody z nich uzyskiwane s oddzielone pod wzgldem prawnym i ekonomicznym od ryzyka zwizanego z dziaalnoci przedsibiorstwa - inicjatora procesu sekurytyzacji. Proces oddzielenia ryzyka przedsibiorstwa (inicjatora) od ryzyka aktyww polega na wyodrbnieniu okrelonych aktyww i jednoczenie przyszych wpyww gotwkowych z majtku przedsibiorstwa - inicjatora i przeniesieniu praw wasnoci do nich na emitenta - Spk Specjalnego Przeznaczenia bdcego osob trzeci, nie zwizan kapitaowo z inicjatorem. Przenoszone aktywa stanowi zabezpieczenie emisji papierw wartociowych15. Papiery te majc charakter dokumentw na okaziciela potwierdzajcych prawo nabywcy do aktyww przeniesionych przez poyczkobiorc (inicjatora) na emitenta, dokumentuj roszczenia patnicze ich nabywcw wobec emitenta. rodki uzyskane z emisji, emitent przekazuje inicjatorowi jako zapat za otrzymane aktywa, dziki czemu w miejsce niepynnych aktyww, przedsibiorstwo lub bank pozyskuje rodki pienine.

3.4.9.1. Uczestnicy procesu sekurytyzacji

Proces sekurytyzacji wierzytelnoci bankowych jest procesem zoonym i wymaga zaangaowania wielu podmiotw. Dopiero czne dziaanie wszystkich uczestnikw daje waciw struktur do przeprowadzenia caego procesu. W praktyce, dokonywane transakcje sekurytyzacyjne s dostosowywane do stanowicego ich przedmiot pakietu wierzytelnoci oraz wymogw stawianych przez inwestorw, co powoduje, e rni si one midzy sob zarwno liczb uczestnikw, jak i przebiegiem samego procesu16. Mona jednak formalnie ustali pewien typowy przebieg transakcji. Podmioty najczciej uczestniczce w typowym procesie sekurytyzacji to: inicjator transakcji, podmiot (spka) specjalnego przeznaczenia (SSP), bank-organizator emisji, agencja ratingowa, inwestorzy. Ponadto czstymi uczestnikami procesu s: agent usugowy (servicer), podmiot zabezpieczajcy pynno spki specjalnego przeznaczenia, gwarant emisji1 .
14

Handbook of Asset - Backed Securities, Lederman, Dow Jones & Irwin. Homewood, 1988,

s. 4. U. Gogowski, M. Munch, Nowe usugi finansowe, PWN, Warszawa 1996, s. 272. J. Wcawski, Sekurytyzacja - nowa forma finansowania przedsibiorstw, Bank i Kredyt", nr 8/1994, s. 45. 17 A Framework for European Securitisation, European Securitisation Forum, London 2002, s. 8-14, [w:] www.europeansecuritisation.com, informacja zaczerpnita w dniu 21.04.2004 r.
15 16

Rozdzia 3. Bankowo korporacyjna

168

Dodatkowo w cay proces angaowani s liczni doradcy, jak np. kancelarie prawne czy instytucje finansowe typu inwestycyjnego lub opiniodawczego.

Inicjator transakcji
Inicjatorem transakcji sekurytyzacyjnej, jest podmiot poszukujcy rde finansowania, posiadajcy aktywa, ktre mog podlega sekurytyzacji. Inicjator wyodrbnia w swoim portfelu grup aktyww, na podstawie ktrej zostanie dokonana emisja dunych papierw wartociowych. Baz dla emisji papierw wartociowych zabezpieczonych aktywami mog stanowi teoretycznie wszystkie skadniki majtku posiadajce jakkolwiek warto i dajce pewno generowania w przyszoci dajcych si przewidzie przepyww gotwkowych w moliwych do okrelenia terminach.

Podmiot specjalnego przeznaczenia

Istot procesu sekurytyzacyjnego jest oddzielenie ryzyka kredytowego inicjatora, od ryzyka zwizanego z emitowanymi papierami wartociowymi. Jest to osigane przez operacj transferu aktyww z bilansu aranera do bilansu specjalnie utworzonego dla tej transakcji podmiotu. Podmiot (spka) specjalnego przeznaczenia - SSP (od angielskiej nazwy Special Purpose Vehicle) jest specyficznym podmiotem prawnym, powoywanym w celu realizacji pojedynczego, cile okrelonego zadania. Przedmiotem dziaalnoci SSP jest pozyskanie wybranych aktyww od inicjatora oraz emitowanie na ich podstawie papierw wartociowych w celu pozyskania funduszy na zapat za nabyte aktywa. SSP jest ponadto odpowiedzialny za spat wyemitowanych papierw oraz dokonywanie wszelkich czynnoci zwizanych z obsug tej emisji18.

Bank - organizator emisji papierw wartociowych

Wan rol w procesie sekurytyzacji peni organizator emisji papierw wartociowych (bank komercyjny), realizujcy zadania, od ktrych zaley powodzenie caej operacji. Do zada banku w procesie emisji papierw wartociowych naley: zorganizowanie emisji, w tym przygotowanie kompleksowej dokumentacji (funkcja Agenta), organizacja sprzeday i plasacja papierw wartociowych (funkcja Dealera emisji), przechowywanie w depozycie wyemitowanych papierw wartociowych oraz prowadzenie rejestru ich nabywcw i posiadaczy (funkcja Depozytariusza),

I. Raczkowska, Sekurytyzacja wierzytelnoci bankowych, Konieczny i Kruszewski, Warszawa 2001, s. 34.

 prowadzenie rachunku bankowego Spki Specjalnego Przeznaczenia, na ktrym ksigowane s rodki pienine pochodzce ze sprzeday papierw wartociowych bd powstajce w wyniku spaty przez dunikw zobowiza posiadanych wobec SSP, z tytuu nabytych przez ni aktyww; rodki te s nastpnie przekazywane na rzecz inicjatora jako zapata za aktywa bd na rzecz inwestorw z tytuu wykupu papierw wartociowych (funkcja Patnika), organizacja rynku wtrnego - w celu zagwarantowania i utrzymywania pynnoci obrotu papierami wartociowymi.

Agencja ratingowa
Jako aktyww stanowicych zabezpieczenie emitowanych przez SSP papierw wartociowych jest szczegowo badana przez podmiot oceniajcy program sekurytyzacji, tj. agencj ratingowa. Rating nadany papierom dunym SSP, w sposb jednoznaczny i syntetyczny informuje inwestorw o poziomie ryzyka zwizanym z nabywaniem przedmiotowych instrumentw. Agencja ratingowa bada nie tylko jako aktyww, ale struktur caego programu z punktu widzenia jego bezpieczestwa dla inwestorw i prawdopodobiestwa terminowego wykupienia przez SSP wyemitowanych papierw dunych.

Inwestorzy
Podmiotami zainteresowanymi inwestycj w papiery wartociowe emitowane w procesie sekurytyzacji mog by wszystkie osoby zarwno prawne, jak i fizyczne dysponujce nadwykami finansowymi. Najczciej papiery wartociowe emitowane przez SSP maj prawn form obligacji (jeeli spka specjalnego przeznaczenia jest spk kapitaow tzn. akcyjn lub spka z ograniczon odpowiedzialnoci) lub certyfikatw potwierdzajcych uczestnictwo w funduszu inwestycyjnym (jeli spka specjalnego przeznaczenia jest zorganizowana w formie funduszu). Dziki temu krg potencjalnych inwestorw papierw wartociowych emitowanych w procesie sekurytyzacji jest praktycznie nieograniczony.

Inni uczestnicy procesu sekurytyzacji

W ramach operacji sekurytyzacji mona powoa tzw. Agenta usugowego (Servicera) - podmiot, ktry zarzdza Spk Specjalnego Przeznaczenia oraz zajmuje si kontrol i monitoringiem aktyww stanowicych zabezpieczenie dla emisji. Funkcj Servicera najczciej peni znana i godna zaufania firma konsultingowa, co ma dodatkowo zwikszy bezpieczestwo funkcjonowania SSP i uchroni j przed bankructwem. W praktyce funkcj Agenta usugowego czsto peni Inicjator.

Bezpieczestwo programu sekurytyzacji moe by opcjonalnie zwikszone o dodatkowe gwarancje: 1. Gwarancj sprzeday, 2. Gwarancj realizacji patnoci a) wzmocnienie pynnoci, b) gwarancja patnoci.
Adl.

Gwarancja sprzeday jest zabezpieczeniem dla inicjatora procesu sekurytyzacji. Gwarant, ktrym najczciej jest bank, w przypadku braku wystarczajcego popytu na sprzedawane papiery wartociowe, zobowizuje si do ich kupna wg ustalonej w umowie gwarancji ceny (rentownoci) i do ustalonej kwoty (limitu). Spka Specjalnego Przeznaczenia zdobywa zatem pewno, e emisja zostanie uplasowana bez wzgldu na panujc sytuacj na rynkach finansowych, a inicjator ma gwarancj otrzymania oczekiwanej kwoty rodkw pieninych z procesu sekurytyzacji aktyww po ustalonej z gwarantem rentownoci. Ad 2a. Wzmocnienie pynnoci jest form zabezpieczenia dla inwestorw nabywajcych papiery wartociowe SSP zabezpieczone aktywami. Patnoci z sekurytyzowanych aktyww s czsto realizowane w okresach pniejszych ni wynika to z harmonogramu patnoci zobowiza z tytuu papierw wartociowych ustalonych przy ich emisji. Taki brak synchronizacji wpyww z wypatami rozwizuje si poprzez zapewnienie pynnoci ze strony gwaranta (tzn. banku), ktry udziela SSP krtkoterminowego kredytu na uzupenienie braku pynnoci i sfinansowanie zobowiza z papierw wartociowych. Ad 2b. Przy pewnego rodzaju aktywach (np. kredyty hipoteczne) istnieje ryzyko, e dunicy bd dokonywa spat wczeniej ni wynika to z pierwotnie zawartych umw. Taka sytuacja moe si zdarzy na skutek wzrostu dochodw dunikw lub spadku stp procentowych dajcego moliwo taszego refinansowania. Z uwagi na fakt, e papiery wartociowe emitowane przez SSP maj wczeniej ustalone terminy i kwoty spat odsetek i kapitau, wczeniejsza spata zobowiza dunikw moe spowodowa powstanie chwilowej nadpynnoci SSP, ale jednoczenie moe przyczyni si do powstania trudnoci w dotrzymaniu warunkw przyszych patnoci dokonywanych przez SSP. Rozwizaniem tego problemu jest zawarcie z bankiem tzw. Gwarantowanego Kontraktu Inwestycyjnego (GIC). Na podstawie umowy GIC bank zobowizuje si przyj w formie depozytu wczeniej spacane patnoci, oprocentowanym na poziomie pozwalajcym SSP wypenienie wszystkich przyszych zobowiza z tytuu wyemitowanych papierw wartociowych19.
19 A. Clist, Zasady sekurytyzacji, Perspektywy rozwoju sekutytyzacji w Polsce, Materiay z konferencji, WIB, Warszawa 1999, s. 32.

3.4.9.2. Przebieg procesu sekurytyzacji

Podstawowym warunkiem procesu sekurytyzacji aktyww jest emisja papierw wartociowych opartych na tych aktywach. Odmiennoci, ktra odrnia sekurytyzacj od innych technik pozyskiwania kapitau jest fakt, e strumienie pienine przepyww gotwkowych generowanych przez dan pul aktyww przekazywane s inwestorom przez porednika transakcji, a nie jej inicjatora. Wynika z tego, e zysk inwestorw nie zaley od podmiotu kreujcego aktywa, ale od samych aktyww, ktre generuj strumienie patnoci20.

Metody transferu aktyww

W zalenoci od sposobu transferu aktyww od inicjatora procesu na rzecz spki specjalnego przeznaczenia wyrnia si trzy konstrukcje prawne sekurytyzacji. Podstawow rnic midzy nimi jest rodzaj umowy, jaka zostaje zawarta midzy przedsibiorstwem-inicjatorem procesu sekurytyzacji a spk specjalnego przeznaczenia - SSP"1, na podstawie ktrej dokonywany jest transfer aktyww. W praktyce zostay wypracowane trzy modele przeniesienia aktyww na rzecz SSP. Wszystkie te trzy sposoby mog mie zastosowanie take w polskich warunkach. S to: nowacja, cesja wierzytelnoci, subpartycypacja. Z ekonomicznego punktu widzenia wszystkie te trzy formy transferu aktyww daj ten sam efekt, oddzielaj ryzyko inicjatora od ryzyka emitowanych papierw i przenosz go na SSP. Nowacja jest teoretycznie najprostszym, ale niepozbawionym prawnych kontrowersji, sposobem transferu aktyww. Polega ona na zastpieniu dotychczasowych umw zobowizaniowych nowymi umowami, w ktrych miejsce przedsibiorstwa zajmuje spka celowa22. Mimo e jest to stosunkowo prosta metoda, jej praktyczne zastosowanie jest ograniczone. Wymaga ona wsppracy i zgody wszystkich dunikw, a take powtrnego ustanawiania ewentualnych zabezpiecze. Jest zatem metod praco- i czasochonn, wobec czego mogaby znale zastosowanie jedynie w przypadku sekurytyzacji niewielkiego ilociowo wolumenu nalenoci. W wyniku zawarcia umowy sprzeday dochodzi do cesji wierzytelnoci (przelewu) z inicjatora (cedenta) na SSP (cesjonariusza) oraz przekazania rodkw pieninych jako zapaty23.
. Reksa, Szuflady sekurytyzacji, Gazeta Bankowa", nr 1 (793), 5.01.2004 r. I. Raczkowska, Sekurytyzacja..., op. cit s. 15-17. 22 J. Zombirt, Sekurytyzacja w wietle bankowych regulacji europejskich, SGH, Warszawa 2002, s. 200. 23 Art. 509 Ustawy Kodeks cywilny z dnia 23.04.1964 r.
20 21

Wskutek cesji wierzytelnoci, uprawnienia przechodz na SSP w takim zakresie i stanie, w jakim znajdoway si one w momencie cesji, tzn. nastpuje przejcie uprawnie tylko do jeszcze niespaconej czci wierzytelnoci24. W przypadku cesji wierzytelnoci najwaniejsz kwesti bdzie fakt, aby umowa nie zawieraa prawa regresu, co oznacza, e wierzytelno zostaa sprzedana ostatecznie i nie bdzie znajdowaa si ju w bilansie inicjatora. Technik, jaka moe by wykorzystana do przeniesienia aktyww w procesie sekurytyzacji zwaszcza wierzytelnoci bankowych jest konstrukcja subpartycypacji. Jest ona stosowana z reguy jako substytut cesji, kiedy inicjator (najczciej bank) nie moe dokona przelewu ze wzgldu na ograniczenia publicznoprawne chronice rne dobra jego klienta25. Subpartycypacja jest to umowne zobowizanie si do przeniesienia na rzecz inicjatora okrelonych kwot pieninych w zamian za prawo otrzymywania kwot wpacanych przez dunika w okrelonej wysokoci i okrelonych terminach. Oznacza to, e spka celowa deponuje na rachunku inicjatora okrelone rodki, ktre zostaj jej zwrcone z chwil spaty przez dunika kredytu w wartoci odpowiadajcej wysokoci dokonanej spaty26. Wierzycielem sekurytyzowanych wierzytelnoci pozostaje nadal inicjator (pozostaj one nadal w jego bilansie), za na spk celow przechodz wszelkie korzyci zwizane z sekurytyzowanymi aktywami. SSP nie ma adnego roszczenia wobec dunikw inicjatora, ma ona jedynie roszczenie do samego inicjatora o wydanie wszelkich wiadcze otrzymanych od tych dunikw, ale tylko pod warunkiem ich faktycznego otrzymania przez inicjatora i wycznie do wysokoci otrzymanego wiadczenia27. Na spk celow przechodzi cakowite ryzyko zwizane z okrelonymi wierzytelnociami.

Mechanizm sekurytyzacji aktyww

Typowy mechanizm przebiegu procesu sekurytyzacji aktyww przedstawia rysunek 1.

A. Sumera, Perspektywy rozwoju sekurytyzacji wierzytelnoci bankowych w Polsce, SGH, Warszawa 2004, materiay niepublikowane. 25 R. Zdzieborski, M. Meykowski, Jak nie sekurytyzowa, Bank", nr 10/2003, s. 53. 26 J. Kolenik. M. Rewieski, Sekurytyzacja wierzytelnoci bankowych - wybrane aspekty, Prawo bankowe, nr 7/8/2000, s. 88. 2/ P. Jaroski, Sekurytyzacja wierzytelnoci bankowych, cz. II, Monitor Prawniczy", nr 2/2000,

Pierwszy etap procesu to powstanie wierzytelnoci pieninej (aktywa). Jest to moment, w ktrym dunik na podstawie zawartej umowy z inicjatorem (dotyczcej np. sprzeday) zobowizuje si dokona patnoci pieninych na rzecz inicjatora w okrelonych kwotach w okrelonych terminach w przyszoci. Nastpnie inicjator procesu, wydziela ze swojego portfela aktyww pul wierzytelnoci speniajcych okrelone warunki. Jednoczenie tworzony jest podmiot specjalnego przeznaczenia (SSP), ktry nabywa wyodrbniony pakiet wierzytelnoci od inicjatora. Inicjator informuje swoich dotychczasowych dunikw o transferze wierzytelnoci wobec nich, wskazujc spk specjalnego przeznaczenia jako nowego wierzyciela, na rzecz ktrego powinni dokonywa spaty swoich zobowiza. W kolejnych etapach SSP przygotowuje si do emisji papierw wartociowych zawierajc stosowne umowy z dodatkowymi partnerami, tak by cay proces przebiega bezpiecznie i bez zakce. Jest to umowa z bankiem o przygotowanie emisji papierw wartociowych (agent emisji) i dokonywanie innych czynnoci zwizanych z jej obsug w tym porednictwo w sprzeday oraz prowadzenie wtrnego obrotu wyemitowanymi papierami (dealer emisji),

rdo: Opracowanie wasne.

Rozdzia 3, Bankowo korporacyjna

174

przechowywaniu wyemitowanych papierw wartociowych i prowadzeniu rejestru nabywcw (depozytariusz emisji) oraz realizowaniu zlece patniczych SSP (patnik). Druga umowa zawierana przez SSP to umowa o zarzdzanie pul aktyww i jej monitorowanie zawierana z Agentem usugowym (Servicerem). Bardzo istotne jest take na tym etapie, nadanie puli wierzytelnoci, ktra bdzie zabezpieczeniem emisji papierw wartociowych, cech wysokiej jakoci. Elementem wzmacniajcym jako zabezpieczenia jest nadzabezpieczenie (ang. overcollateral), polegajce na przekazaniu na rzecz SSP przez inicjatora aktyww, ktrych warto bdzie przekracza warto nominaln wyemitowanych papierw dunych powikszon o warto odsetek do zapacenia. Ponadto w celu wzrostu jakoci aktyww i emitowanych przez SSP papierw wartociowych, SSP zawiera umowy z partnerami udzielajcymi zabezpiecze, takimi jak bank wspierajcy pynno, bank-gwarant patnoci, bank-gwarant sprzeday. Nastpnie agencja ratingowa, po przeprowadzeniu oceny procesu i emitowanych papierw wartociowych nadaje im rating. Wysoki rating zwiksza poziom zaufania przyszych inwestorw do emitowanych instrumentw i zachca ich do kupna. Najwaniejszym etapem procesu jest emisja papierw wartociowych opartych na posiadanej puli aktyww. Mog to by obligacje, weksle pienine lub inne krtkoterminowe papiery wartociowe. rodki pienine pozyskane z tej emisji s przekazywane inicjatorowi jako zapata za nabyte od niego wierzytelnoci28. Wyemitowane walory s sprzedawane inwestorom. W imieniu inwestorw instrumenty moe nabywa i przechowywa powiernik. W czasie ycia wyemitowanych instrumentw SSP generuje dochody z posiadanych aktyww, z ktrych wypaca inwestorom odsetki, a w terminie zapadalnoci ich warto nominaln.

3.4.9.3. Zalety sekurytyzacji dla inicjatora

Z punktu widzenia inicjatora, sekurytyzacja aktyww ma nastpujce zalety: 1. Sekurytyzacja daje moliwo pozyskania kapitau stosunkowo niskim kosztem, niszym od klasycznej emisji papierw dunych lub kredytu bankowego, 2. Pozyskanie rodkw pieninych drog sekurytyzacji nie wywouje koniecznoci ponoszenia kosztw finansowych, nastpuje jednake utrata moliwoci czerpania korzyci finansowych z posiadanych aktyww i generowanych przez nie rodkw pieninych, 3. Otrzymanie gotwki w miejsce niepynnych aktyww poprawia pynno finansow, 4. Pozyskane rodki pienine mog zosta wykorzystane na prowadzenie biecej dziaalnoci gospodarczej, realizacj procesw inwestycyjnych, popraJ. Kolenik, M. Rewieski, Sekurytyzacja..., op. cit., s. 87.

175

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

w konkurencyjnoci, zdobycie nowych rynkw zbytu. Ponadto sekurytyzacja daje szans na popraw rentownoci, jeli gotwka bdzie ukierunkowana na dziaalno przynoszc wysz dochodowo od rentownoci sekurytyzowanych aktyww. 5. Przeznaczenie otrzymanej gotwki na spat zobowiza powoduje skrcenie" bilansu, co automatycznie wywouje nastpujce pozytywne efekty: ronie udzia kapitaw wasnych w pasywach i poprawia si struktura finansowania aktyww, zmniejszaj si wskaniki zaduenia, nastpuje spadek wartoci aktyww co powoduje popraw wskanika rentownoci aktyww (ROA) i wskanika efektywnoci wykorzystania majtku (rotacji aktyww). 6. Sprzeda wydzielonego pakietu aktyww nie prowadzi do zerwania powiza gospodarczych z klientami bdcymi dunikami inicjatora, bowiem SSP przejmuje tylko finansow obsug wierzytelnoci inicjatora.

3.4.10. Gwarancje, porczenia i awale

Obok bezporedniego finansowania przedsibiorstw banki mog uczestniczy w procesie pozyskiwania kapitau jako podmioty wspomagajce. Udzielajc gwarancji, porczenia lub awalu na wekslu banki umoliwiaj przedsibiorstwu pozyskanie finansowania u innego poyczkodawcy. Gwarancje bankowe penic funkcje: zabezpieczenia zobowiza z kontraktw handlowych (gwarancje patnicze, kontraktowe, przetargowe), zabezpieczenia zobowiza wobec podmiotw wiadczcych usugi zwizane z handlem (np. gwarancje celne), wspierania finansowania kapitau obrotowego, jak i dziaalnoci inwestycyjnej (gwarancja terminowej spaty kredytu), s najczciej wykorzystywanymi i najbardziej elastycznymi narzdziami bd wspomagajcymi finansowanie bd zabezpieczajcymi transakcje handlowe. Banki wystpuj take w roli porczycieli, udzielajc porcze swoim klientom wedug prawa cywilnego. W ramach umowy porczenia porczyciel zobowizuje si wykona zobowizanie gdyby dunik zobowizania nie wykona.29 W przeciwiestwie do gwarancji bankowej porczenie jest zobowizaniem akcesoryjnym, czyli cile zwizanym z umow podstawow pomidzy dunikiem a wierzycielem, podczas gdy gwarancja jest zobowizaniem abstrakcyjnym i nieakcesoryjnym. Ponadto porczenie jest zobowizaniem subsydiarnym tzn.

Art. 876 Kodeksu cywilnego z dnia 23.04.1964 r. (DzU nr 16, poz. 93 ze zm.).

uprawnienia z umowy porczenia przysuguj wierzycielowi przeciwko porczycielowi dopiero wtedy gdy dunik zobowizania nie wykona30. Z kolei porczenie wekslowe (awal) jest jednostronn umow podjt przez awaist zobowizujc go do dziaania do jakiego zobowizaa si osoba, za ktr porczy. Zobowizanie awalisty jest wane, choby nawet zobowizanie, za ktre porczy byo niewane z jakichkolwiek przyczyn, z wyjtkiem wady formalnej31.

3.5. Produkty rozliczeniowe i finansujce dziaalno

handlow {trade finance)

Oferta produktw zwizanych z rozliczeniami dotyczy w rzeczywistoci zapaty nalenoci z rnych tytuw na rzecz kontrahentw oraz regulowania zaduenia. Oferta bankowa pod wzgldem liczby istniejcych i stosowanych produktw rozliczeniowych, jest bardzo szeroka i obejmuje: polecenie przelewu, polecenie zapaty, czeki, akredytyw, inkaso, patnoci masowe, netting. Poniej szerzej zostan omwione tylko te produkty, ktre maj istotne znaczenia w praktyce finansowej przedsibiorstw. S wrd nich zarwno produkty rozliczeniowe bezgotwkowe jak i gotwkowe.

3.5.1. Rozliczenia bezgotwkowe

Rozliczenia bezgotwkowe s dominujc form obsugi rozliczeniowej przedsibiorstw. Ich dominacja wynika z jednej strony z przepisw prawa, a drugiej z wygody i szybkoci rozliczenia. Najbardziej popularnymi formami rozlicze bezgotwkowych s polecenie przelewu, czek rozrachunkowy i akredytywa. Ponadto rosnce znaczenie maj usugi polecenia zapaty i patnoci masowych. Polecenie przelewu jest najprostsz form rozlicze bezgotwkowych polegajc na wydaniu bankowi dyspozycji przelania okrelonej kwoty z rachunku patnika na wskazany przez niego rachunek w dowolnym banku. T form rozlicze stosuj podmioty regulujce swe zobowizania za dostawy towarw lub
D. Korenik, Finansowanie bankowe dziaalnoci klientw korporacyjnych, op.cit., s. 192. Art. 32 Prawa wekslowego z 28.04.1936 r. (DzU nr 37, poz. 282 ze zm.).

31

usug oraz z tytuw publiczno-prawnych. Alternatyw dla polecenia przelewu jest polecenie zapaty. W rozliczeniu tym pobranie nalenoci z rachunku dunika i przekazanie jej na rachunek wierzyciela nie nastpuje w wyniku polecenia dunika, ale z inicjatywy wierzyciela. Jest to zatem udzielona bankowi dyspozycja wierzyciela, obcienia okrelon kwot rachunku dunika (za jego zgod) i uznania t kwot rachunku wierzyciela32. Polecenie zapaty pozwala na automatyczne inicjowanie patnoci z rachunku kontrahenta w dniu wymagalnoci, co umoliwia zmniejszenie opnie patnoci z tytuu niedbalstwa dunika, pozwalajc na zmniejszenie zapotrzebowania na kapita obrotowy przez wierzyciela. Czek rozrachunkowy jest szczegln postaci czeku, majc zastosowanie jedynie w rozliczeniach bezgotwkowych. Czek ten stanowi dyspozycj wystawcy (dunika) udzielan bankowi do obcienia jego rachunku kwot, na ktr zosta wystawiony i uznania t kwot rachunku odbiorcy (wierzyciela). Czek rozrachunkowy moe by wystawiony w momencie ustalenia kwoty nalenoci i wykorzystany do natychmiastowej zapaty. Skraca to cykl rozliczenia nalenoci i zmniejsza zapotrzebowanie na finansowanie kapitau obrotowego. Tradycyjn form rozlicze bezgotwkowych jest take akredytywa. Polega ona na zarezerwowaniu przez bank dunika (odbiorcy) rodkw na jego rachunku i przekazaniu ich do banku wierzyciela (dostawcy), w celu dokonania zapaty za spenione przez wierzyciela wiadczenie. Zapata ta jest uzaleniona od spenienia przez dostawc ustalonych z odbiorc warunkw. Z tego powodu uznaje si j jako dogodn form rozlicze zarwno dla dostawcy jak i odbiorcy, gdy chroni interesy obu stron. W zwizku z tym najczciej wykorzystywana jest w rozliczeniach z nieznanymi kontrahentami, majcymi siedzib w innej miejscowoci lub ze sabo wypacalnymi partnerami, gdy dostawca chce dodatkowo zapewni sobie nalen zapat. Innym powszechnie stosowanym instrumentem rozliczeniowym w dziaalnoci handlowej jest inkaso dokumentowe. Jest to umowa, w ktrej bank zobowizuje si wobec zleceniodawcy do wydania wskazanej osobie przedmiotu inkasa (np. dokumentw) po otrzymaniu okrelonej sumy pieninej lub po spenieniu przez ni innego wiadczenia okrelonego przez zleceniodawc inkasa33. Wydanie dokumentw patnikowi jest zatem uwarunkowane zapat okrelonej kwoty lub zabezpieczeniem tej zapaty. W tym przypadku bank nie jest podmiotem zobowizanym do zapaty za towar lecz importer, wobec czego jest to mniej atrakcyjna forma rozlicze dla eksportera. Ponosi on bowiem ryzyko wysania towaru bez gwarancji, e towar zostanie przyjty przez importera i zapacony, natomiast dla importera stwarza warunki renegocjacji warunkw transakcji w momencie gdy towar zosta wysany, a imJ.Grzywacz, Wsppraca..., op. cit., s. 84. Tame, s. 122.

Rozdzia

3. Bankowo

korporacyjna

178

porter zwleka z zapat bd nawet warunkuje zapat i odbir towaru od renegocjacji ceny, terminw patnoci itp. W zwizku z rosnc potrzeb zabezpieczania transakcji w midzynarodowym obrocie gospodarczym, do portfela usug bankowych wprowadza si rachunki zastrzeone chronice zarwno interesy nabywcy jak i dostawcy w obrocie zagranicznym. Rachunek zastrzeony z zaoenia prowadzi bank dla osoby krajowej. Gromadzone sana nim waluty obce wpacane przez przedsibiorstwa zagraniczne, ktre maj stanowi zapat za dokonan w przyszoci transakcj. Umowa rachunku zastrzeonego jest przygotowywana przez bank i dostosowywana do potrzeb danej, indywidualnej transakcji. Klauzula zastrzegajca polega na tym, e osoba krajowa moe dysponowa rodkami zgromadzonymi na rachunku dopiero po spenieniu warunkw ustalonych przez beneficjenta rachunku zastrzeonego. Jeeli warunki nie zostan spenione, wypata dokonywana jest na rzecz podmiotu zagranicznego. Dc do upraszczania i przyspieszania tak podanego przez przedsibiorstwa rozliczania patnoci, banki podejmuj prb ulepszenia istniejcych systemw ksigowych klientw poprzez wdroenie dodatkowej ich funkcjonalnoci, przyczyniajcej si do minimalizacji liczby wpat trudnych lub niemoliwych do automatycznego zidentyfikowania. Patnoci niezidentyfikowane powstaj w wyniku niekompletnych, bd bdnych informacji znajdujcych si na przelewach wpywajcych na rachunki przedsibiorstw. Weryfikacja wpyww i ich ewentualne uzupenienie o brakujce dane jest procesem uciliwym dla firm, dlatego te pomocna w tym zakresie moe okaza si oferta systemw identyfikacji patnoci zwanych jako patnoci masowe. System identyfikacji patnoci potrafi przyporzdkowa faktyczne wpywy do transakcji dostarczonych przez przedsibiorstwo. Zadaniem systemu jest uzupenienie bd korekta danych o wpywach na rachunek przedsibiorstwa, tak aby przedsibiorstwo otrzymao pen informacj zwrotn o wpywach na jego rachunek bankowy. Netting jest systemem pozwalajcym holdingom wielonarodowym na rozliczanie swych wewntrznych zobowiza. Transakcja ta polega na paceniu lub otrzymywaniu kwot netto w walucie lokalnej z tzw. Centrum Nettingowego (centralnego punktu rozliczeniowego danej grupy kapitaowej). Rozliczenia na podstawie kwot netto s prostsze do uzgodnienia i zapobiegaj ponoszeniu dodatkowych kosztw, ktre musiayby zaistnie w momencie dokonywania rozlicze bezwzgldnymi kwotami poszczeglnych transakcji. Dziki zastosowaniu nettingu liczba przeleww dokonywanych przez firmy w ramach jednej grupy, a przez to rwnie wysoko kwot podlegajcych przeliczeniom walutowym, moe ulec redukcji poprzez rozliczenie nalenoci i zobowiza w ramach grupy kwot netto w postaci jednego przelewu.

179

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

3.5.2. Rozliczenia gotwkowe

Obok rozlicze bezgotwkowych wiele przedsibiorstw wci realizuje cz swoich obrotw w postaci gotwkowej. S rwnie takie przedsibiorstwa, ktre preferuj rozliczenia gotwkowe z powodu szybkoci uzyskania zwrotu nalenoci lub z powodu ograniczonych moliwoci zastosowania rozliczenia bezgotwkowego. Z powyszych powodw kompleksowa obsuga przedsibiorstwa wymaga oferowania przez grupy bankowo-finansowe rozlicze gotwkowych. Przeprowadzane s one jako wpaty i wypaty gotwkowe. Wpat gotwkowych przedsibiorstwo dokonuje za porednictwem tzw. bankowego dowodu wpaty. Jest to operacja wymagajca dokadnej kontroli ze strony instytucji finansowej z uwagi na moliwo atwego popenienia pomyki. Szczegln form wpaty gotwkowej jest wykorzystanie skarbcw nocnych (automatycznych maszyn depozytowych - ADM-w), pozwalajcych na dokonywanie wpat gotwkowych poza godzinami pracy kas instytucji finansowych. Korzystanie z ADM-w pozwala na eliminacj opnie powstajcych podczas przekazywania rodkw z rachunkw rejestrujcych wpywy na gwny rachunek operacyjny. Automatyczny transfer deponowanych rodkw pieninych do banku powoduje, e bardzo szybko uznawany jest rachunek klienta. Obecnie znaczenie skarbcw nocnych maleje na rzecz wielofunkcyjnych bankomatw wyposaonych w funkcj depozytow. Usprawnienie realizacji wpaty gotwkowej nastpuje take poprzez realizacj tej usugi z udziaem placwek pocztowych. Taka wsppraca bankw z poczt umoliwia wpaty gotwki na terenie caego kraju, nawet tam gdzie bank nie posiada swoich oddziaw. Dziki wykorzystaniu urzdw pocztowych klient moe dokonywa wpat w najbardziej dla siebie dogodnych lokalizacjach. Drug grup operacji bankowych stanowi wypaty. Dokonywane s one na podstawie czekw gotwkowych lub asygnat wypaty. Mniejsze kwoty gotwki przedsibiorca moe wypaci w powszechnie ju stosowanych bankomatach. Wypaty gotwkowe su pokryciu pynnoci gotwkowej przedsibiorstw wynikajcej z rozlicze wobec pracownikw nieposiadajcych rachunku bankowego bd dokonywania drobnych patnoci.

3.6. Bankowo elektroniczna dla korporacji

Coraz czciej warunkiem skutecznoci funkcjonowania produktw rozliczeniowych jest umiejscowienie ich na elektronicznych platformach transakcyjnych, wykorzystujcych nowoczesne kanay komunikacji klienta z bankiem. Pozwalaj one nie tylko na sprawniejsze przeprowadzanie transakcji, ale take na

zarzdzanie informacj dotyczcej zarwno samego przedsibiorstwa jak i jego klientw. Bankowo korporacyjna coraz czciej korzysta z usug bankowoci elektronicznej, ktra stwarza nowe moliwoci w zakresie korzystania z produktw bankowych, uatwia komunikacj klienta z bankiem oraz umoliwia tworzenie raportw o transakcjach, rozliczeniach, wpywach i wydatkach korporacji.

3.6.1. Systemy wspomagajce relacje z biznesem (B2B)

Systemy handlu elektronicznego s skoncentrowane na sprawnym przeprowadzaniu procesw logistycznych sprzeday. Bank dziki dostpowi do rnych metod patnoci (przelew, polecenie zapaty, wirtualna portmonetka, karty patnicze, ubezpieczenie) oraz do systemw bankowych, wcznie z izb rozliczeniow, moe wnie do handlu elektronicznego dodatkowy modu, umoliwiajcy nie tylko logistyczn obsug sprzeday, ale rwnie rozliczanie samych transakcji. Usuga rozliczania handlu przez internet dostarczana przez bank pozwala na przeprowadzanie w czasie rzeczywistym kompleksowego procesu sprzeday, tj. inicjowania, rozliczania, uzgadniania oraz ewentualnego anulowania transakcji. Dziki temu caa procedura od zamwienia produktw, przez ich rozliczenie, a do dostarczenia do kontrahentw staje si znacznie krtsza, bardziej przejrzysta i uporzdkowana dla obu stron transakcji, umoliwiajc jednoczenie wczesn analiz, ktre patnoci zostay zapacone w caoci, ktre w czci, a ktre nie zostay uregulowane.

3.6.2. System Elektronicznej Prezentacji i Patnoci za Rachunki (EBPP - Electronic Bill Presentment and

Payment)
EBPP (lub E-billing) jest nowoczesnym rozwizaniem umoliwiajcym wystawcom faktur ich elektroniczne prezentowanie w internecie, za patnikom przegldanie faktur i patnoci przez internet. EBPP w rzeczywistoci jest specjalistycznym oprogramowaniem umoliwiajcym atwy i szybki dostp do rachunkw, dogodne dokonywanie patnoci za pomoc przegldarki internetowej oraz sucym do prezentacji wystawianych przez przedsibiorstwo faktur oraz komunikacji ze swoimi kontrahentami. Za porednictwem internetu podmiot gospodarczy umoliwia swoim patnikom zapoznanie si z wysokoci kwot nalenych oraz dokonanie weryfikacji patnoci (zablokowanie, reklamowanie, opacenie drog polecenia zapaty). Usuga prezentacji faktur w formie elektronicznej jest produktem wspomagajcym dziaalno firm oferujcych sprzeda przez internet. System EBPP udostpnia przedsibiorstwu (wystawcy faktur) oraz pat-

nikom pen informacj o wystawionych fakturach, ktre dodatkowo mog by powizane z innymi dostpnymi produktami bankowymi (np. faktoringiem)34.

3.6.3. Elektroniczne raportowanie

Szeroko rozumiane elektroniczne raportowanie jest kluczowym narzdziem wspomagajcym podejmowanie decyzji dotyczcych dziaalnoci przedsibiorstwa. Zmienno warunkw otoczenia przedsibiorstwa wymaga od niego coraz szybszej i coraz bardziej elastycznej reakcji. Mona to osign na podstawie dokadnych informacji pozwalajcych na sprawne i waciwe reagowanie i podejmowanie decyzji35. Systemy bankowoci elektronicznej dla przedsibiorstw, stwarzaj udogodnienie odbioru informacji w czasie rzeczywistym. Zadanie banku polega tu na wykorzystaniu Internetu i innych elektronicznych kanaw komunikacji z klientem jako nonika informacji przekazywanej do firm. Informacja ta jest pewna, pena, dokadna, aktualna i moe dotyczy wszystkiego co jest zwizane z dziaalnoci przedsibiorstwa wynikajc ze wsppracy z instytucj finansow. Przedsibiorstwa decydujc si na wspprac z instytucj finansow, decyduj si na dostosowanie wasnych systemw do moliwoci importowania danych pobieranych z niej. Natomiast banki wsppracujc z instytucjami dostarczajcymi oprogramowanie ksigowe dla korporacji (SAP, SAS Institute) d do dostarczania informacji dla przedsibiorstw w dogodnych formatach. Dalszy rozwj elektronicznego raportowania ukierunkowany bdzie na usprawnienie i poprawienie jakoci dostpu do informacji dla przedsibiorstwa. Banki zaczynaj w tym obszarze zastpowa dziay analityczne przedsibiorstw, stwarzajc kolejn moliwo na obnienie kosztw prowadzenia dziaalnoci korporacji.

3.7. Doradztwo finansowe

Banki realizujc formu wszechstronnej wsppracy z przedsibiorstwem zajmuj si rwnie dziaalnoci doradcz obejmujc doradztwo inwestycyjne, opracowanie strategii przejmowania lub fuzji z innym podmiotem36. Banki prowadzc badania analityczne (prognozy koniunktury gospodarczej, rentowno inwestycji finansowych, analiza techniczna i fundamentalna) dysponuj moliwociami oferowania usugi polegajcej na wspomaganiu decyzji
http://www.abnarnro.pl/html/e-billing_pl.html, informacje zaczerpnite w dniu E. Gogowski i M. Miinch, Nowe..., PWN, op. cit., s. 137. Szerzej na temat strategii przejmowania i-czenia przedsibiorstw w punkcie 2.5.4. 25.07.2006 r.

Rozdzia 3. Bankowo korporacyjna

182

inwestycyjnych swoich klientw. Doradztwo inwestycyjne polega na odpatnym udzieleniu pisemnej lub ustnej rekomendacji nabycia lub zbycia oznaczonych papierw wartociowych albo powstrzymania si od zawarcia transakcji dotyczcej tych papierw. Doradztwo inwestycyjne ma na celu wsparcie przedsibiorstw jako inwestorw na rynku finansowym w ocenie profilu zysk - ryzyko danej transakcji finansowej na poszczeglnych rynkach, natomiast sama konstrukcja portfela inwestycyjnego jest pozostawiona klientom37.

Bibliografia
Dokumenty prawne Ustawa o swobodzie dziaalnoci gospodarczej z dnia 2.07.2004 r. (DzU nr 173, poz. 1807 ze zm.). Ustawa Prawo Bankowe z dnia 29.08.1997 r. (DzU 1997 nr 140, poz. 939 ze zm.). Ustawa o obligacjach z 29.09.1995 r. z pniejszymi zmianami (DzU 1995 nr 83, poz. 420 ze zm.). Ustawa Kodeks cywilny z dnia 23.04.1964 r. (DzU nr 16, poz. 93 ze zm.). Prawo wekslowe z 28.04.1936 r. (DzU nr 37, poz. 282 ze zm.). Wydawnictwa zwarte i artykuy

A Framework for European Securitisation, European Securitisation Forum, London

2002. Borowski K., Bankowo inwestycyjna, wkadka do Bank i Kredyt" nr 4/2005. Clist A., Zasady sekutytyzacji, Perspektywy rozwoju sekurytyzacji w Polsce, Materiay z konferencji, WIB, Warszawa 1999. Dahmen A., Jacobi P., Bankowa Obsuga Przedsibiorstw, CeDeWu, Warszawa 2002. Gogowski E., Miinch M., Nowe usugi finansowe, PWN, Warszawa 1996. Grzywacz J., Wsppraca przedsibiorstwa z bankiem, Difin, Warszawa 2004, Handbook of Asset Backed Securities, Lederman, Dow Jones & Irwin, Homewood, 1988. Jaroski P., Sekurytyzacja wierzytelnoci bankowych, cz. II, Monitor Prawniczy, nr 2/ /2000. Kolenik J., Rewieski M., Sekurytyzacja wierzytelnoci bankowych - wybrane aspekty, ,JPrawo Bankowe", nr 7/8/2000. Ostrowska D., Kuszca alternatywa, Gazeta Bankowa" nr 22/2005. Perspektywy rozwoju bankowoci korporacyjnej w Polsce do 2009 r. - opracowanie zbiorowe pod redakcj M. Penczar, IbnGR, Gdask 2005. Prawo zobowiza - cz szczegowa. Tom 8" praca zbiorowa pod redakcj J. Popowicz Lipskiej, C.H. Beck, sierpie 2004 r. Raczkowska I.. Sekurytyzacja wierzytelnoci bankowych, Konieczny i Kruszewski, Warszawa 2001.
37

K. Borowski. Bankowo.... op. cit., s. 20.

183

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

Reksa ., Szuflady sekurytyzacji, Gazeta Bankowa", nr 1 (793), 5 stycznia 2004 r. Sumera A., Perspektywy rozwoju sekurytyzacji wierzytelnoci bankowych w Polsce, SGH, Warszawa 2004, materiay niepublikowane. Usugi i procedury bankowe, praca zbiorowa pod redakcj E. Bogackiej-Kisiel, Wydawnictwo AE im. Oskara Langego we Wrocawiu, Wroclaw 2000. Wstpna informacja o kondycji sektora przedsibiorstw, raporty za okres od III kw. 2003 do IV kw. 2005, opracowanie NBP, Warszawa 2003-2005. Wcawski J., Sekurytyzacja - nowa forma finansowania przedsibiorstw, Bank i Kredyt", nr 8/1994. Zdzieborski R., Mykowski M., Jak nie sekurytyzowa, Bank", nr 10/2003. Zombirt J., Sekurytyzacja w wietle bankowych regulacji europejskich, SGH, Warszawa 2002.

Materiay internetowe
www.abnamro.pl www.citibank.pl www.europeansecuritisation.com www.faktoring.pl www.fitchpolska.pl www.leasing.org.pl

Bankowo detaliczna
Marcin Mikoajczyk

4.1. Pojcie bankowoci detalicznej i przedmiot dziaalnoci

4.1.1. Pojcie bankowoci detalicznej
Termin bankowo detaliczna" mimo coraz powszechniejszego stosowania w polskiej literaturze z zakresu bankowoci, nie zosta jeszcze jednoznacznie zdefiniowany. Czciej spotyka mona okrelenie bank detaliczny" uywane w odniesieniu do bankw gromadzcych depozyty gospodarstw domowych. Klasyczne definicje rwnie kad nacisk na pasywn stron dziaalnoci bankw detalicznych. Jednak RS. Rose okrela bank detaliczny jako instytucj silnie zaangaowan w depozyty i kredyty konsumpcyjne1. Zdefiniowanie bankowoci detalicznej wynika z historycznego podziau sektora bankowego w ujciu przedmiotowym i podmiotowym. W brytyjskim sektorze bankowym przez bank detaliczny rozumie si bank posiadajcy rozbudowan sie oddziaw, wiadczcy peny zakres usug (przyjmowanie wkadw, udzielanie kredytw oraz dokonywanie rozlicze) dla klienta indywidualnego oraz maych i rednich przedsibiorstw2. Na obecnym etapie rozwoju bankowoci zaciera si granica pomidzy bankami typowo detalicznymi a bankami zajmujcymi si bankowoci detaliczn jako elementem ich dziaalnoci. Najczciej bankowo detaliczn zdefiniowa
J. Harasim, Bankowo Detaliczna w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2005, s. 11. Zakres korzystania z usug finansowych przez polskie gospodarstwa domowe odbiega od poziomu obserwowanego w krajach wysoko rozwinitych. Liczba rachunkw biecych w stosunku do liczby mieszkacw wynosi w Polsce 43%, podczas gdy w krajach starej" Unii 85%. Pomimo niskiego poziomu ubankowienia" Polakw, bankowo detaliczna rozwija si bardzo szybko.
1 2

mona jako usugi bankowe dla klientw indywidualnych. W internetowej encyklopedii Wikipedia bankowo detaliczna definiowana jest jako obsuga klienta masowego, korzystajcego z sieci oddziaw banku i szerokiej gamy produktw np. rachunkw oszczdnociowych, kredytw (w tym hipotecznych) oraz kart patniczych3. Zadaniem bankowoci detalicznej jest wic kompleksowa obsuga klientw indywidualnych, umoliwienie im realizowania patnoci, kredytowania, oszczdzania, a take, dla klientw bardziej zamonych, zarzdzania ich aktywami oraz pomoc podatkowa4. Dc do dywersyfikacji usug i pozyskiwania dodatkowych rde przychodu banki detaliczne poszerzaj asortyment produktw bankowych i pozabankowych. W literaturze czsto jako klienta bankowoci detalicznej wymienia si rwnie mae i rednie przedsibiorstwa (MSP). Podobnie w sprawozdawczoci bankowej do kategorii gospodarstwa domowe", utosamianej z dziaalnoci klienta detalicznego, zalicza si osoby bdce konsumentami i/lub osoby, ktre s producentami wyrobw i usug niefmansowych, w tym: osoby fizyczne bdce przedsibiorcami, zatrudniajcymi do 9 osb wcznie oraz rolnikw indywidualnych5. Rwnie Komitet Bazylejski na potrzeby analizy ekspozycji detalicznych" zaleca klasyfikowa ekspozycje od osb indywidualnych oraz maych przedsibiorstw, o ile wielko ekspozycji nie przekracza 1 mln euro. Tak wic kategoria klienta detalicznego jest do pojemna oraz moe by odmiennie ujmowana6.

4.1.2. Produkty bankowoci detalicznej

Istot przemian w bankowoci detalicznej jest dostosowanie oferty produktowej do biecych oraz przyszych potrzeb klientw. W ostatnich latach obserwuje si istotne zmiany na rynku bankowoci detalicznej. Zwikszy si nie tylko zakres podmiotw ujmowanych w kategorii tego rynku, ale rwnie zakres przedmiotowy. Powikszajca si konkurencja wpyna na rozszerzanie oferty skierowanej do klientw detalicznych. W ofercie tej zawarte s produkty7, ktre mona przyporzdkowa do nastpujcych kategorii: produkty i usugi depozytowe, produkty finansujce, produkty rozliczeniowe oraz inne produkty.
www.wikipedia.org, 22.09.2006 r. M. Violano. S.C. Van Collie, Techniki bankowoci detalicznej, ZBP, Warszawa 1996, s. 9. 3 Instrukcja wypeniania formularzy sprawozdawczych na potrzeby statystyki monetarnej i nadzorczej dla bankw stosujcych polskie zasady rachunkowoci. NBP, Warszawa 2006. 6 W tym rozdziale zostay przedstawione produkty skierowane do klientw indywidualnych osb fizycznych z pominiciem oferty dla MSP. Zostaa ona przedstawiona w rozdziale Bankowo korporacyjna. 7 Przez pojcie produktu bankowego rozumie si jednolity, wyranie wyodrbniony pod wzgldem formalnym i cenowym skadnik oferty bankowej.
4 3

Rozdzia

4.

Bankowo detaliczna

186

W literaturze wyrnia si podzia potrzeb, skaniajcych konsumentw do korzystania z usug finansowych. S to potrzeby zwizane z: dostpnoci gotwki - konsumenci maj potrzeb posugiwania si pienidzem o najwyszym stopniu pynnoci, zabezpieczeniem posiadanego majtku - konsumenci maj potrzeb bezpiecznego lokowania posiadanych nadwyek finansowych, przesyaniem pienidzy, opnieniem zapaty - konsumenci maj potrzeb odroczenia w czasie patnoci za towary i usugi, doradztwem finansowym - w zwizku ze wzrostem liczby i zoonoci produktw finansowych, konsument oczekuje informacji oraz fachowej porady. Na rozwj segmentu bankowoci detalicznej bdzie miao wpyw wdroenie dyrektywy o wymogach kapitaowych (CRD)8. Regulacje zawarte w tej dyrektywie bd daway moliwo obnienia wymogw kapitaowych bankw z tytuu ekspozycji detalicznych (w tym wobec maych i rednich przedsibiorstw).

4.1.2.1. Rachunki bankowe

Najpopularniejsz form oszczdzania s rachunki oszczdnociowo-roziczeniowe (ROR). Jest to specyficzny rachunek bankowy, na ktry okresowo przekazywane s rodki pienine i z ktrego przekazywane s patnoci regulujce okresowe nalenoci9. Tradycyjn form oszczdnoci s ksieczki oszczdnociowe suce ewidencjonowaniu wkadw. Kolejn form s bony oszczdnociowe wydawane na dowd ulokowania wkadu w banku. Osoby fizyczne mog otwiera rachunki bankowe w wybranym banku. W umowie rachunku bankowego, bank zobowizuje si do przechowywania rodkw pieninych posiadacza oraz do przeprowadzania na jego zlecenie rozlicze pieninych. Prawo bankowe okrela tre pisemnej umowy rachunku bankowego oraz rodzaje rachunkw. Numeracja rachunkw jest jednolita. Wedug midzynarodowego standardu IBAN skada si ona z trzech czonw i 26 znakw. Dwie pierwsze cyfry to liczba kontrolna, osiem kolejnych cyfr to numer jednostki organizacyjnej banku prowadzcego rachunek, szesnacie nastpnych to numer rachunku w jednostce banku prowadzcego rachunek. W rozliczeniach transgranicznych dodatkowo na pocztku dodaje si dwuliterowy symbol kraju (np. dla Polski: PL).

Dyrektywa 2006/48AVE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14.06.2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaalnoci przez instytucje kredytowe oraz Dyrektywa 2006/49/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14.06.2006 r. w sprawie adekwatnoci kapitaowej firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych. 9 www.kpwig.gov.pl

187

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

Dla bankw prowadzenie rachunkw bankowych, na ktrych gromadzone s depozyty biece ma znaczenie strategiczne poniewa: wie klienta z bankiem, zachca klienta do rozwoju wsppracy z bankiem i korzystania z jego usug, gromadzone rodki pienine bank moe wykorzysta jako stosunkowo tanie rdo kapitau (ze wzgldu na niskie oprocentowanie depozytw). Banki modyfikoway pakiety rachunkw osobistych biorc, pod uwag m.in. wiksz dostpno pozabankowych form inwestowania oraz konieczno dotarcia do szerszych grup spoeczestwa. Denie do obniki kosztw oraz konkurencja ze strony bankw internetowych10 spowodoway wprowadzenie przez wikszo instytucji dostpu do rachunku poprzez sie i umoliwienie dokonywania w ten sposb szeregu operacji Pakiety rachunkw osobistych zostay wzbogacone o dodatkowe usugi, takie jak: limit kredytowy, moliwo zakupu jednostek funduszy inwestycyjnych (przede wszystkim funduszy danej grupy kapitaowej), bezpatne pakiety ubezpieczeniowe, dostp do rachunku przez internet (czsto bezpatny) z moliwoci dokonywania operacji taniej, ni w oddziale czy przez telefon oraz zakadania lokat z wyszym oprocentowaniem, dodatkowe, wyej oprocentowane rachunki o charakterze oszczdnociowym z moliwoci przenoszenia rodkw pomidzy rachunkami bez utraty odsetek, moliwo otwarcia subkonta dla dzieci. Analizujc tabele opat i prowizji bankw w czci powiconej usugom detalicznym wida wyran preferencj internetu jako kanau dystrybucji i kontaktu z klientem. Rachunki internetowe s bezpatne i wyej oprocentowane ni tradycyjne.

4.1.2.2. Produkty i usugi depozytowe

Gwnym rdem pochodzenia depozytw s wkady oszczdnociowe gospodarstw domowych i pienidz transakcyjny podmiotw gospodarczych. Oszczdnoci gospodarstw domowych s nie wydatkowan czci ich dochodw pieninych w danym okresie, wynikajc z odroczenia konsumpcji w czasie. O wysokoci wkadw oszczdnociowych decyduje skonno do oszczdzania i wybr formy lokowania oszczdnoci. Skonno do oszczdzania to ch ograniczenia konsumpcji na rzecz oszczdzania w celu osignicia dochodu

Bankowo internetowa i szerzej bankowo elektroniczna s istotnym elementem oferty dla klientw detalicznych. Zagadnienie to omwione jest w rozdziale Bankowo elektroniczna".

w postaci procentu, dokonania w przyszoci wikszego zakupu lub sfinansowania nieprzewidzianych wydatkw11. Jedn z podstawowych funkcji bankw jest zdolno do mobilizowania oszczdnoci ludnoci. Gromadzenie depozytw jest zaliczane do operacji biernych (pasywnych) w banku. Depozyt bankowy jest to oglna nazwa inwestycji finansowej, polegajcej na powierzeniu rodkw finansowych bankowi przez inwestora (zwanego deponentem) na pewien okres. Depozyt bankowy mona wic traktowa jako udzielenie kredytu bankowi przez deponenta, jest on zatem instrumentem wierzycielskim. Istniej okrelenia rwnowane lub bardzo zblione do depozytu bankowego np. lokata bankowa, rachunek bankowy czy wkad oszczdnociowy. Najwaniejszym rodzajem depozytu bankowego (z punktu widzenia inwestora) jest wkad oszczdnociowy. Polega on na zawarciu umowy midzy deponentem (wkadc) i bankiem, przy czym bank ma obowizek pacenia odsetek od powierzonych rodkw na warunkach wynikajcych z umowy. Najistotniejsze cechy wkadu oszczdnociowego to: okres na jaki zawarta jest umowa czyli czas, na jaki deponent powierza rodki bankowi, oprocentowanie, czyli stopa procentowa podawana w skali rocznej, okrelajca wysoko odsetek od wkadu, ktre otrzymuje deponent. Determinuje ona stop dochodu deponenta i okrela cen kredytu, jaki deponent udziela bankowi. Wyrnia si dwie podstawowe kategorie depozytw: depozyty biece (awista) s to rodki zdeponowane na rachunkach biecych podmiotw w banku, ktre mog by na danie i bez adnych restrykcji wypacone w formie gotwki i/lub wykorzystane dla regulowania patnoci za pomoc czeku, polecenia przelewu, karty patniczej itp. Umowa zawarta jest na czas nie oznaczony, a rodki pienine mog by podjte z rachunku bankowego w kadym momencie bez utraty naleytego oprocentowania (z reguy depozyty te s nisko lub wcale nie oprocentowane). Depozyty awista s bardzo pynne i s pod tym wzgldem zblione do gotwki. Do grupy depozytw biecych mona rwnie zaliczy ksieczki oszczdnociowe. Ksieczka oszczdnociowa stanowi dowd zawarcia umowy o wkad oszczdnociowy patny na danie. Umoliwiaj one wacicielom podejmowanie gromadzonych przez nich rodkw pieninych w dowolnej chwili i w dowolnej wysokoci w oddziale w ktrym prowadzony jest rachunek wkadu do ksieczki lub w innych oddziaach, bankach lub w urzdach pocztowych, o ile bank zawar stosowne porozumienia, depozyty (lokaty) terminowe, gdzie rodki pozostaj na rachunku na okrelony termin (np. 3 miesice, 6 miesicy, rok). Wypata nawet czci rodkw
Z. Krzykiewicz Z., Operacje bankowe, [w:] W.L. Jaworski, Z. Zawadzka, Bankowo. Podrcznik akademicki, Poltext, Warszawa 2005, s. 297.
11

powoduje obnienie lub utrat oprocentowania. Przy wkadach terminowych po upywie danego okresu umowy z reguy jest ona automatycznie odnawiana na nastpny okres, o ile deponent nie wyda bankowi innej dyspozycji. Jednym z produktw oferowanych klientom detalicznym s lokaty rentierskie. Waciciel rachunku zobowizuje si do oddania do dyspozycji banku sumy na okrelony czas w zamian za moliwo dysponowania odsetkami po upywie kadego miesica. Podczas trwania lokaty czstotliwo naliczania odsetek nie moe by zmieniana. Innym rodzajem depozytw s lokaty jednodniowe, dostpne dla bardziej zamonych klientw: lokata ovenight (O/N) - lokata terminowa niekapitalizowana i nieodnawialna. Klient zobowizuje si odda do dyspozycji banku pewn sum na okrelony czas (jeden dzie) w zamian za odsetki od zdeponowanych oszczdnoci, lokata tomnext (T/N - tomorrow-next after tomorrow) - klient zobowizuje si odda do dyspozycji banku rodki nastpnego dnia po zawarciu umowy, a ich zwrot wraz z odsetkami nastpuje kolejnego dnia. lokata spotnext (S/N - spot-next after spot) - klient oddaje do dyspozycji banku rodki drugiego dnia po zawarciu umowy, a ich zwrot nastpuje trzeciego dnia12, lokaty weekendowe - rodki z rachunku biecego zostaj w pitek po zakoczeniu dnia bankowego automatycznie przenoszone na lokat, a w poniedziaek rano, przed rozpoczciem dnia bankowego, s przelewane wraz z narosymi odsetkami na rachunek biecy klienta. Lokaty negocjowane to kolejna forma lokaty terminowej przyjmowanej, na warunkach indywidualnych. Lokaty negocjowane otwierane s na ustalony indywidualnie z klientem okres w przedziale od 1 do 365 dni. Lokaty dynamiczne s rodzajem lokat krtkoterminowych i charakteryzuj si wzrastajcym oprocentowaniem wraz z wyduaniem terminu przetrzymywania wkadu. Jest to wygodny instrument, gdy nie wiadomo przez jaki czas bdzie moliwe dysponowanie nadwykami finansowymi. W przypadku lokat automatycznych klient negocjuje z bankiem minimalne saldo powyej ktrego rodki zostaj przekazane na lokat automatyczn. Parametry takich lokat, czyli limity, oprocentowanie oraz terminy s ustalane indywidualnie. Z punktu widzenia klientw detalicznych kluczow spraw jest bezpieczestwo ulokowanych na rachunkach bankowych rodkw w sytuacji upadoci instytucji finansowej. W Polsce system gwarantowania depozytw zosta umiejscowiony w Bankowym Funduszu Gwarancyjnym1^.
12 Zgodnie z Instrukcj wypeniania formularzy sprawozdawczych na potrzeby statystyki monetarnej i nadzorczej dla bankw stosujcych polskie zasady rachunkowoci, lokaty O/N, T/N, S/N s wykazywane w kategorii depozytw biecych. 13 Ustawa o BFG z dnia 14.12.1994 r. (DzU z 2000 r. nr 9, poz. 131 ze zm.).

Rozdzia 4. Bankowo detaliczna

190

4.2. Inne produkty bankowoci detalicznej i podmioty je oferujce

4.2.1. Fundusze inwestycyjne
Rosnce zainteresowanie Polakw funduszami inwestycyjnymi wynikajce z osiganych przez nie ponadprzecitnych wynikw skonio banki do wprowadzenia do ofert produktw powizanych z rynkiem kapitaowym. Bya to rwnie odpowied bankw na odpyw rodkw poza system bankowy. Fundusze inwestycyjne s instytucjami, ktre zarzdzaj powierzonymi rodkami pieninymi w sposb okrelony umow z inwestorem oraz obowizujcymi przepisami. Polskie prawo definiuje fundusz inwestycyjny jako osob prawn, ktrej wycznym przedmiotem dziaalnoci jest lokowanie rodkw pieninych zebranych w drodze publicznego, a w okrelonych przypadkach rwnie niepublicznego, proponowania nabycia jednostek uczestnictwa albo certyfikatw inwestycyjnych, w okrelone papiery wartociowe, instrumenty rynku pieninego i inne prawa majtkowe14. Na polskim rynku wystpuj trzy rodzaje funduszy inwestycyjnych: otwarte, specjalistyczne otwarte oraz zamknite. Rni si one zakresem dopuszczalnych lokat i limitw inwestycyjnych, rodzajem tytuw uczestnictwa emitowanych przez fundusz oraz organami funduszu. Typ funduszu inwestycyjnego jest determinowany przez jego polityk inwestycyjn. Ustawodawca wyrni nastpujce typy: fundusze rynku pieninego, fundusze portfelowe, fundusze sekurytyzacyjne, fundusze aktyww niepublicznych1"'.

4.2.2. Indywidualne Konta Emerytalne16

Kolejnym instrumentem przeznaczonym dla osb fizycznych, ktry moe by alternatyw dla dugoterminowych form oszczdzania, jest Indywidualne Konto Emerytalne (IKE). Jest to powszechnie dostpna forma oszczdzania w ramach III filaru zreformowanego systemu emerytalnego. IKE jest sposobem oszczdzania pienidzy na dodatkow emerytur. Mona j zaoy w biurze maklerskim, firmie ubezpieczeniowej lub funduszu inwestycyjnym oraz banku. Najwiksz zacht do lokowania rodkw w IKE jest zwolnienie od podatku od zyskw. Poniewa zyski z inwestowania oszczdnoci zwyczajowo podlegaj opodatkowaniu (tzw. podatkiem Belki"), wprowadzono limit kwot, jakie mona
Ustawa z dnia 27.05.2004 r. o funduszach inwestycyjnych (DzU z 2004 r. nr 146, poz. 1546 ze zm.). 15 B. Jawdosiuk, K. Roko, Poradnik inwestora. Fundusze inwestycyjne, KPWIG, Warszawa 2004. 16 Ustawa o indywidualnych kontach emerytalnych z dnia 20.04.2004 r.

przekazywa na Indywidualne Konto Emerytalne. Limit ten ustalany jest na kady rok kalendarzowy - jako 150% prognozowanego poziomu rednich wynagrodze w gospodarce narodowej.

4.2.3. Produkty finansujce

Oferta produktw finansujcych dla klientw detalicznych w Polsce jest coraz bardziej rozbudowana. Oprcz najszybciej rosncych kredytw na cele mieszkaniowe, banki oferuj klientom indywidualnym przynajmniej kilkanacie rodzajw kredytw konsumpcyjnych. Niektre z nich ze wzgldw marketingowych rni si tylko nazw i mao istotnymi szczegami. Kredyty na nieruchomoci mieszkaniowe to dugoterminowe kredyty dla osb prywatnych udzielone na: nabycie, budow, przebudow, rozbudow lub nadbudow domu albo lokalu mieszkalnego stanowicego odrbn nieruchomo, uzyskanie spdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego lub prawa do domu jednorodzinnego w spdzielni mieszkaniowej albo prawa odrbnej wasnoci lokalu mieszkalnego w spdzielni mieszkaniowej, remont domu albo lokalu, o ktrych mowa powyej, nabycie dziaki budowlanej lub jej czci pod budow domu jednorodzinnego lub budynku mieszkalnego, w ktrym jest lub ma by pooony lokal mieszkalny, inne cele zwizane z zaspokajaniem potrzeb mieszkaniowych, w szczeglnoci na pokrycie kosztw partycypacji w kosztach budowy mieszka przez towarzystwa budownictwa spoecznego. Kredyty hipoteczne17 natomiast to kredyty, gdzie zabezpieczeniem jest hipoteka, ktra zostaa wpisana do ksigi wieczystej i ustanowiona na: prawie wasnoci nieruchomoci (w tym na czci uamkowej nieruchomoci), prawie wieczystego uytkowania nieruchomoci, wasnociowym spdzielczym prawie do lokalu mieszkalnego, spdzielczym prawie do lokalu uytkowego, prawie do domu jednorodzinnego w spdzielni mieszkaniowej. wierzytelnoci zabezpieczonej hipotek. Obserwowany od kilku lat szybki wzrost popytu gospodarstw domowych na kredyty mieszkaniowe jest rezultatem wielu czynnikw, a mianowicie: poprawy sytuacji finansowej tej grupy klientw, oferty relatywnie niskooprocentowanych kredytw walutowych, wikszej dostpnoci kredytw w wyniku agodzenia przez banki kryteriw i warunkw udzielania kredytw.
Szerzej patrz rozdzia Bankowo hipoteczna"

Potencjalnym problemem dla bankw moe by wysoki udzia kredytw walutowych w kredytach mieszkaniowych i hipotecznych, ktre w swoim zaoeniu s kredytami dugoterminowymi. Gospodarstwa domowe s szczeglnie naraone na ryzyko kursowe, poniewa nie zabezpieczaj si przed nim za pomoc instrumentw pochodnych, nie otrzymuj dochodw denominowanych w walutach obcych i reprezentuj relatywnie niski stopie wiadomoci tego ryzyka. Do kategorii kredytw zaciganych przez gospodarstwa na cele konsumpcyjne zalicza si kredyty w rachunku biecym, kredyty zwizane z wykorzystaniem kart kredytowych oraz pozostae kredyty i poyczki na cele konsumpcyjne, w tym zwaszcza kredyty w systemie sprzeday ratalnej. Banki dziaajce w Polsce udzielaj krtko i rednioterminowych kredytw konsumpcyjnych zarwno gotwkowych, gdy klient otrzymuje gotwk bezporednio lub poprzez rachunek bankowy (ewentualnie poprzez wyrobienie karty kredytowej) i bezgotwkowych przy ktrych rodki s przekazywane okrelonemu podmiotowi za usugi lub towary kupione przez kredytobiorc. W przypadku kredytw gotwkowych s one zazwyczaj wyej oprocentowane, a kredytobiorca przewanie nie deklaruje przeznaczenia kredytu18. Ze wzgldu na warunki spaty wyrni mona: kredyty spacane jednorazowo i kredyty spacane ratami. Ze wzgldu na walut wyrniamy kredyty zotowe i walutowe. Zgodnie z definicjami zaczerpnitymi z NBP19 kredyt w rachunku biecym naley rozumie jako warto zobowiza patniczych pokrytych przez bank, zgodnie z umow i dyspozycjami kredytobiorcy (do wysokoci przyznanego mu kredytu). W odniesieniu do osb prywatnych, kredyty w rachunku biecym oznaczaj kwoty dopuszczalnego przekroczenia stanu rodkw na rachunku biecym, zgodnie z oglnymi warunkami otwierania i prowadzenia rachunkw oszczdnociowo-rozliczeniowych w banku oraz tzw. debetu wymuszonego", tj. przekroczenia salda rachunku biecego zwizanego z funkcjonowaniem kart patniczych debetowych. Poyczka i kredyt detaliczny to natomiast poyczka i kredyt dla osb fizycznych, udzielone na cele niezwizane z dziaalnoci gospodarcz lub prowadzeniem gospodarstwa rolnego, z wyczeniem poyczek i kredytw mieszkaniowych, poyczek i kredytw hipotecznych oraz zobowiza pozabilansowych. Banki proponuj take kredytow obsug sprzeday ratalnej. Kredyty ratalne s udzielane na sfinansowanie zakupu towarw w sieci wsppracujcych z bankiem sprzedawcw Umowy kredytowe s najczciej zawierane w punktach sprzeday towarw.
18 Z. Krzykiewicz, Operacje bankowe, [w:] W.L. Jaworski, Z. Zawadzka, Bankowo. Podrcznik akademicki, Poltext, Warszawa 2005, s. 284.

Instrukcja wypeniania formularzy sprawozdawczych na potrzeby statystyki i nadzorczej dla bankw stosujcych polskie zasady rachunkowoci, NBP, Warszawa 2006.

19

monetarnej

Szczeglnym rodzajem produktw finansujcych s kredyty i poyczki studenckie. Mog z nich korzysta osoby do 25 roku ycia. S one udzielane przez banki na warunkach preferencyjnych na okres trwania studiw (nie duej ni 6 lat). Rosnca skala zaduania si spoeczestwa i ch obniania kosztw z tym zwizanych sprzyja bd rozwojowi kredytw konsolidacyjnych i refinansowych. Umoliwiaj one bowiem zastpienie wszystkich miesicznych patnoci zwizanych z zacignitymi wczeniej kredytami jedn - nisz rat. W rozumieniu Ustawy o kredycie konsumenckim za umow o kredyt konsumencki uwaa si w szczeglnoci: umow poyczki, umow kredytu w rozumieniu przepisw prawa bankowego, umow o odroczeniu konsumentowi terminu spenienia wiadczenia pieninego, umow, na mocy ktrej wiadczenie pienine konsumenta ma zosta spenione pniej ni wiadczenie kredytodawcy, umow, na mocy ktrej kredytodawca zobowizany jest do zacignicia zobowizania wobec osoby trzeciej, a konsument - do zwrotu kredytodawcy spenionego wiadczenia. Ustaw stosuje si take do umw, na mocy ktrych spdzielcza kasa oszczdnociowo-kredytow w zakresie swojej dziaalnoci udziela lub daje przyrzeczenie udzielenia swojemu czonkowi kredytu w celu bezporednio niezwizanym z dziaalnoci gospodarcz. Konsumentem jest osoba fizyczna, ktra zawiera umow z przedsibiorc w celu bezporednio niezwizanym z dziaalnoci gospodarcz. Ustawa stosuje si do umw o kredyt konsumencki do wysokoci 80 000 z albo rwnowartoci tej kwoty w innej walucie ni waluta polska; warto waluty obcej oblicza si wedug redniego kursu ogaszanego przez Narodowy Bank Polski dla danej waluty, obowizujcego w dniu poprzedzajcym dzie zawarcia umowy. Umowa o kredyt konsumencki powinna by zawarta na pimie, chyba e odrbne przepisy przewiduj inn szczegln form. Kredytodawca jest obowizany niezwocznie dorczy konsumentowi egzemplarz umowy. Umowa powinna zawiera nastpujce dane: imi, nazwisko konsumenta i jego adres oraz imi, nazwisko (nazw) i adres (siedzib) kredytodawcy, a gdy kredytodawc jest osoba prawna - take okrelenie organu, ktry zarejestrowa dziaalno kredytodawcy, i numer w rejestrze, pod ktrym kredytodawca zosta wpisany, wysoko zasady i terminy spaty kredytu, roczn stop oprocentowania oraz warunki jej zmiany, wszystkie opaty i prowizje oraz inne koszty zwizane z udzieleniem kredytu,

 informacj o cakowitym koszcie kredytu i rzeczywistej rocznej stopie oprocentowania, sposb zabezpieczenia, jeeli umowa je przewiduje, oraz opaty nalene kredytodawcy z tego tytuu, informacj o pozostaych kosztach, do ktrych zapaty zobowizany jest konsument w zwizku z zawart umow, informacj o cznej kwocie wszystkich kosztw, opat i prowizji, do ktrych zapaty zobowizany jest konsument, - informacj o terminie, sposobie i skutkach przedterminowej spaty kredytu przez konsumenta, informacj o skutkach uchybienia postanowieniom dotyczcym zasad i terminu spaty kredytu, informacj o kosztach ponoszonych przez konsumenta w zwizku z niewykonaniem przez niego zobowiza wynikajcych z umowy. czna kwota wszystkich opat, prowizji oraz innych kosztw zwizanych z zawarciem umowy o kredyt konsumencki nie moe przekroczy 5% kwoty udzielonego kredytu konsumenckiego. Konsument bez podania przyczyny moe odstpi od umowy o kredyt konsumencki w terminie 10 dni od dnia zawarcia umowy. Konsument jest uprawniony do spaty kredytu przed terminem okrelonym w umowie. Termin dokonania spaty powinien odpowiada terminom wnoszenia rat okrelonym w umowie20. Dodatkowo kodeks cywilny (art. 359 21) reguluje maksymaln wysoko odsetek wynikajcych z czynnoci prawnej, ktra nie moe w stosunku rocznym przekracza czterokrotnoci wysokoci stopy kredytu lombardowego Narodowego Banku Polskiego (odsetki maksymalne)21. Wprowadzone zmiany maj za zadanie ograniczy zjawisko tzw. lichwy, czyli pobierania zbyt wysokich odsetek od kredytw i poyczek. Oznacza to, e rwnie aden produkt bankowy nie moe by oboony wyszymi odsetkami. Rada Ministrw okrela dodatkowo, w drodze rozporzdzenia, wysoko odsetek ustawowych, kierujc si koniecznoci zapewnienia dyscypliny patniczej i sprawnego przeprowadzania rozlicze pieninych, biorc pod uwag wysoko rynkowych stp procentowych oraz stp procentowych Narodowego Banku Polskiego. Banki na skutek silnej konkurencji agodz kryteria przyznawania kredytw (stosuj mniej restrykcyjne kryteria, obniaj mare, redukuj formalnoci) w celu poszerzenia liczby klientw. Szybki wzrost zaduenia z tego tytuu by
-u Ustawa z dnia 20.07.2001 r. o kredycie konsumenckim (DzU z 2001 r.. nr 100, poz. 1081 ze zra.). 21 Ustawa z dnia 23.04.1964 r. Kodeks cywilny (DzU z 1964 r., nr 16, poz. 93 ze zm).

charakterystyczny dla caej Unii Europejskiej. Jest to obszar najbardziej atrakcyjny pod wzgldem przychodw w europejskich bankach. Rynek kredytw konsumpcyjnych jest postrzegany jako obszar o wysokim potencjale rozwoju. Szczeglnie na rynku kredytw panuje silna konkurencja. Dziaaj tam nie tylko banki, ale rwnie porednicy finansowi, Spdzielcze Kasy Oszczdnociowo-Kredytowe oraz firmy udzielajce poyczek z funduszy wasnych. Pojciem zwizanym z produktami finansujcymi dla klientw indywidualnych jest consumer finance", czyli usugi kredytowe oraz doradztwo w zakresie inwestowania i sprzeday produktw inwestycyjnych wiadczone na rzecz klientw indywidualnych przez banki, firmy poyczkowe i niezalenych doradcw"" Oferta consumer finance w zakresie kredytw obejmuje: kredyty konsumpcyjne (gotwkowy, rewolwingowy, ratalny, na zakup samochodu, refinansowy), kredyty dla osb prowadzcych dziaalno gospodarcz i kredyty mieszkaniowe.

4.2.4. Produkty rozliczeniowe

Rozliczenia pienine mog by przeprowadzane za porednictwem bankw, jeeli przynajmniej jedna ze stron rozliczenia (dunik lub wierzyciel) posiada rachunek bankowy. Rozliczenia te przeprowadza si gotwkowo lub bezgotwkowo za pomoc papierowych lub elektronicznych nonikw informacji. Rozliczenia gotwkowe przeprowadza si: czekiem gotwkowym, lub przez wpat gotwki na rachunek wierzyciela. Czek gotwkowy stanowi dyspozycj wystawcy czeku udzielon trasatowi obcienia jego rachunku kwot, na ktr czek zosta wystawiony, oraz wypaty tej kwoty okazicielowi czeku lub osobie wskazanej na czeku. W tej kategorii najwiksze znaczenie maj czeki z rachunkw oszczdnociowo-rozliczeniowych. Wikszo z nich suy niejako forma rozlicze, lecz jako instrument wykorzystywany do podejmowania gotwki z rachunku. Biorc pod uwag popularno bankomatw, rola czekw gotwkowych jest niewielka. Rozliczenia gotwkowe to rozliczenia, w ktrych wystpuje kontakt z pienidzem. Wpaty na rachunki bankowe i czeki gotwkowe to najbardziej popularne formy patnoci gotwkowych, przeprowadzanych przez banki23. Z punktu widzenia bezpieczestwa i redukcji kosztw obsugi bankowej dy si obecnie do minimalizacji operacji gotwkowych.
22 B. Lepczyski, M. Penczar, E. lzak, Biznes i ryzyko na rynku consumer finance" w Polsce, Raport IBnGR, listopad 2005 r. 23 Zagroenia dla konsumentw na rynku bankowoci detalicznej w Polsce, Raport IBnGR, Urzd Ochrony Konkurencji i Konsumentw, Warszawa 2003.

Rozliczenia bezgotwkowe przeprowadza si w szczeglnoci: poleceniem przelewu, poleceniem zapaty, czekiem rozrachunkowym, kart patnicz24. Polecenie przelewu jest dominujc form rozlicze pieninych w Polsce. Jest to udzielona bankowi dyspozycja dunika obcienia jego rachunku okrelon kwot i uznania t kwot rachunku wierzyciela. Bank wykonuje dyspozycj dunika w sposb przewidziany w umowie rachunku bankowego. Polecenie zapaty stanowi udzielon bankowi dyspozycj wierzyciela obcienia okrelon kwot rachunku bankowego dunika i uznania t kwot rachunku wierzyciela. Dyspozycja wierzyciela oznacza rwnoczenie jego zgod na cofnicie przez bank dunika obcienia rachunku dunika i cofnicie uznania rachunku wierzyciela w przypadku dokonanego przez dunika odwoania polecenia zapaty. Jest to wic forma odwrotna do polecenia przelewu, w ktrym dunik uruchamia patno.

4.2.5. Spdzielcze kasy oszczdnociowo-kredytowe25

Spdzielcze kasy oszczdnociowo-kredytowe (skok-i) s jedynymi instytucjami pozabankowymi, ktre mog przyjmowa depozyty od gospodarstw domowych. W zwizku z tym od stycznia 2005 r. skok-i zostay zaklasyfikowane w sprawozdawczoci NBP do sektora monetarnych instytucji finansowych26. Skok-i to grupa ludzi zczona wspln wizi poprzez miejsce pracy lub przynaleno do tego samego stowarzyszenia spoecznego bd zawodowego, ktrzy wsplnie oszczdzaj i poyczaj sobie pienidze. Skok-i s spdzielniami dziaajcymi na podstawie Ustawy o spdzielczych kasach oszczdnociowo-kredytowych i Ustawy Prawo spdzielcze. Ich dziaalno nie podlega regulacjom ustawy Prawo bankowe, jak rwnie nadzorowi bankowemu. Zgodnie z ide unii kredytowych (tak nazw nosz instytucje zblione do skok-w w innych krajach), instytucje te miay wiadczy usugi finansowe gwnie dla gospodarstw domowych, ktre miay trudnoci z pozyskaniem finansowania bankowego. Z uwagi na realizacj tej istotnej misji, jak i charakter
24 25

Ustawa z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe. Art 63 (DzU nr 140, poz 939 ze zm.). www.skok.pl z dnia 24.09.2006 r. oraz Rozwj systemu finansowego w Polsce w 2005 r.

NBP. Sektor ten tworz: banki dziaajce w Polsce, oddziay instytucji kredytowych, oddziay bankw zagranicznych oraz skok-i. (Uchwala nr 55/2004 Zarzdu NBP w sprawie trybu i szczegowych zasad przekazywania przez banki do NBP danych niezbdnych do ustalania polityki pieninej i okresowych ocen sytuacji pieninej pastwa oraz oceny sytuacji finansowej bankw i ryzyka sektora bankowego).
26

instytucji non-profit skok-i otrzymay od ustawodawcy istotne przywileje, m.in. okresowe zwolnienie z podatku dochodowego. Zmiany prawne jak rwnie polityka produktowa SKOK sprawiy jednak, e dziaalno tych instytucji staa si w coraz wikszym stopniu konkurencyjna w stosunku do bankw.

4.2.6. Porednicy usug finansowych

Na rynku porednictwa finansowego w Polsce funkcjonuj dwa rodzaje instytucji: porednicy wsppracujcy gwnie z jednym bankiem i udzielajcy w jego imieniu kredytw i brokerzy usug finansowych oferujcy rne produkty finansowe (nie tylko bankowe) i podpisujcy umowy o wsppracy z rnymi podmiotami rynku finansowego. Obok porednictwa firmy brokerskie wiadcz rwnie usugi doradcze. Wikszo liczcych si na rynku porednikw kredytowych jest wasnoci bankw lub grup bankowych. Porednicy znacznie rozszerzyli sie punktw sprzeday i zacieniali wspprac z bankami. Osignite wyniki potwierdziy rosnce znaczenie sektora porednictwa w systemie finansowym.

4.2.7. Private banking27

Oferta private banking to integralna cze oferty nowoczesnego, midzynarodowego rynku bankowego. Jest ona stale doskonalona przez banki uniwersalne, inwestycyjne oraz banki wyspecjalizowane w bankowoci prywatnej. Private banking mona okreli jako zindywidualizowan i kompleksow finansow obsug zamonych klientw indywidualnych przez bank. Wedug standardw wiatowych do kategorii zamonych klientw, zwanych HNWI (High-Net-Worth Individuals) zalicza si klientw dysponujcych co najmniej 1 milionem USD, zgromadzonym w aktywach finansowych. Podzia klientw zamonych: bardzo zamoni - High-Net-Worth Individuals (HNWI): o aktywach finansowych powyej 1 mln USD, wyjtkowo zamoni - Extremely wealthy: o aktywach finansowych powyej 5 mln USD, super bogaci - Super rich: o aktywach finansowych powyej 35 mln USD. Usugi w ramach bankowoci prywatnej s przygotowywane indywidualnie dla kadego klienta w zalenoci od jego oczekiwa, skonnoci do ryzyka, horyzontu czasowego inwestycji. Oferta produktw i usug jest bardzo szeroka
" L. Dziawgo, Private banking Istota-Koncepcja-Funkcjonowanie, UMK, Toru 2005 oraz www.privatebanking.pl z dnia 24.09.2006 r.

i obejmuje zarwno produkty i usugi rynku finansowego, jak rwnie produkty i usugi rynku pozafinansowego. Mona przyj, i w ramach private banking realizowane s dwa oglne cele klienta: zabezpieczenie aktyww, zachowanie lub zwikszenie realnej wartoci aktyww. Najwaniejszymi rynkami dla private banking pozostaj Stany Zjednoczone, Szwajcaria, Wielka Brytania, Luksemburg i mniejsze orodki finansowe offshore. W bankowo dla zamonych klientw indywidualnych zaangaowane s tysice bankw, w tym rwnie czoowe uniwersalne i inwestycyjne banki wiata: UBS, Merrill Lynch, Credit Suisse, Deutsche Bank, HSBC, Citigroup, JP Morgan Chase. Banki te od lat znane s z dominujcej pozycji na midzynarodowym rynku private banking, podobnie jak wiele mniejszych wyspecjalizowanych bankw szwajcarskich. Take na polskim rynku bankowym obsuga zamonych klientw indywidualnych staje si coraz waniejszym rodzajem dziaalnoci bankowej.

4.2.8. Usugi dodatkowe28

Skrytka sejfowa jest metalowym pojemnikiem umocowanym na stae w skarbcu bankowym, a kaseta depozytowa jest pojemnikiem wykonanym ze stali. Dostpu do ich zawartoci chroni zamek otwierany dwoma kluczami, z ktrych jeden otrzymuje osoba wynajmujca skrytk lub kaset depozytow, drugi natomiast pozostaje w oddziale banku. W skrytce sejfowej i kasecie depozytowej mona trzyma wszelkie cenne rzeczy, takie jak biuteria, dziea sztuki czy papiery wartociowe. Na yczenie, bank moe je dodatkowo ubezpieczy. Wrzutnia, czyli tzw. trezor nocny, umoliwia dokonywanie wpat poza godzinami pracy banku. rodki zapakowane w specjalne opakowania trafiaj za pomoc wrzutni do skarbca nocnego. Drzwiczki do wrzutni zabezpieczone s specjalnym kluczem (kart identyfikacyjn), ktry klient otrzymuje w momencie podpisania umowy. Wpaty dokonywane s w specjalnych opakowaniach: moe to by portfel oznaczony numerem kontrolnym lub bezpieczna koperta oznaczona indywidualnym numerem.

Bibliografia
Dokumenty prawne
Instrukcja wypeniania formularzy sprawozdawczych i nadzorczej dla bankw stosujcych polskie szawa 2006.
28

na potrzeby statystyki monetarnej zasady rachunkowoci, NBP, War-

Zagroenia dla konsumentw na rynku bankowoci detalicznej w Polsce, Raport IBnGR, Urzd Ochrony Konkurencji i Konsumentw, Warszawa 2003.

Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 13.10.2005 r. w sprawie okrelenia wysokoci odsetek ustawowych. Ustawa z dnia 27.05.2004 r. o funduszach inwestycyjnych (DzU z 2004 r. nr 146, poz. 1546 ze zm.). Ustawa z dnia 20.04.2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych (DzU z 2004 r. nr 116, poz. 1205 ze zm.). Ustawa z dnia 20.07.2001 r. o kredycie konsumenckim (DzU z 2001 r. nr 100, poz. 1081 ze zm.). Ustawa z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe (DzU z 1997 r. nr 140, poz. 939 ze zm.). Ustawa z dnia 14.12.1994 r. o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (DzU z 2000 r. nr 9, poz. 131 ze zm.). Ustawa z dnia 23.04.1964 r. Kodeks cywilny (DzU z 1964 r. nr 16, poz. 93 ze zm.). Uchwaa nr 55/2004 Zarzdu NBP w sprawie trybu i szczegowych zasad przekazywania przez banki do NBP danych niezbdnych do ustalania polityki pieninej i okresowych ocen sytuacji pieninej pastwa oraz oceny sytuacji finansowej bankw i ryzyka sektora bankowego. Wydawnictwa zwarte 1 artykuy Dziawgo L., Private banking Istota-Koncepcja-Funkcjonowanie, UMK, Toru 2005. Harasim J., Bankowo detaliczna w Polsce, CeDeWu, Warszawa 2005. Jawdosiuk B., Roko K., Poradnik inwestora. Fundusze inwestycyjne, KPWIG, Warszawa 2004. Komunikat prasowy z posiedzenia Rady Polityki Pieninej w dniach 26-27.09.2006 r. Krzykiewicz Z., Operacje bankowe, [w:] W.L. Jaworski, Z. Zawadzka, Bankowo. Podrcznik akademicki, Poltext, Warszawa 2005. Lepczyski B., Penczar M., lzak E., Biznes i ryzyko na rynku consumer finance" w Polsce. Raport Instytutu Bada nad Gospodark Rynkow, 2005. Rozwj systemu finansowego w Polsce w 2005 r., NBP. Viloano M Van Colliie S.C., Techniki bankowoci detalicznej, ZBP, Warszawa 1996. Zagroenia dla konsumentw na rynku bankowoci detalicznej w Polsce. Raport Instytutu Bada nad Gospodark Rynkow, Urzd Ochrony Konkurencji i Konsumentw, Warszawa 2003. Materiay internetowe www.kartyonline.pl www.kpwig.gov.pl www.nbp.pl www.polcard.pl www.privatebanking.pl www.skok.pl www.wikipedia.org

Bankowo hipoteczna
Marcin Liberadzki, Aleksandra Palimka

5.1. Dziaalno banku hipotecznego i nadzr nad nim

5.1.1. Pojcie i przedmiot dziaalnoci banku hipotecznego
Bankowo hipoteczna jest dziaalnoci banku polegajc na udzielaniu kredytw hipotecznych. Kredyt hipoteczny to taki kredyt, ktrego zabezpieczeniem jest hipoteka albo dug gruntowy1. Najczciej kredyt hipoteczny suy do finansowania zakupu nieruchomoci lub inwestycji budowlanej, rzadziej do zamiany nieruchomoci czy refinansowania poniesionych wydatkw na wspomniane wczeniej cele. Hipoteka nie musi by koniecznie ustanawiana na kredytowanej nieruchomoci - przedmiot zabezpieczenia moe stanowi inna nieruchomo. Ze wzgldu na przedmiot finansowania niekiedy dla kredytu hipotecznego stosuje si zamiennie okrelenie kredyt mieszkaniowy" lub kredyt budowlano - mieszkaniowy". Ale te pojcia nie zawsze pokrywaj si. Moe zdarzy si bowiem i tak, e kredyt mieszkaniowy nie jest zabezpieczony hipotek. Z drugiej strony, zabezpieczenie hipoteczne nie ogranicza si tylko do obszaru finansowania nieruchomoci2. Wane jest tylko, aby zabezpieczona wierzytelno bya wierzytelnoci pienin. Usugi bankowoci hipotecznej s realizowane przez banki hipoteczne, jako banki specjalistyczne, oraz mog by realizowane przez banki uniwersalne. Przez te ostatnie, nierzadko w ramach wydzielonej struktury specjalizujcej si w obsudze klientw segmentu bankowoci hipotecznej.

Wedug stanu prawnego na koniec 2006 r. na gruncie prawa polskiego instytucja dugu gruntowego nie wystpowaa. Jednak jest ona znana i szeroko stosowana np. w Niemczech. Na ten temat szerzej w punkcie 5.2.1.

201

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

Bank hipoteczny mona okreli jako bank specjalizujcy si w udzielaniu kredytw zabezpieczonych prawami rzeczowymi, ktrymi s hipoteka i dug gruntowy, oraz ich refinansowaniu poprzez emisj papierw wartociowych powizanych z zabezpieczajcymi te kredyty prawami rzeczowymi, w ten sposb, e: 1. Reprezentuj wierzytelnoci zabezpieczone prawami rzeczowymi. Do takich papierw wartociowych nale hipoteczne listy zastawne. 2. Ucieleniaj prawa rzeczowe, tzn. warunkiem powstania prawa rzeczowego jest wystawienie dokumentu. Przeniesienie dokumentu powoduje przejcie prawa rzeczowego, na ktre ten dokument opiewa. Do takich papierw wartociowych zalicza si listy dugu gruntowego. Banki hipoteczne w Polsce podlegaj ustawie szczeglnej, jak jest Ustawa z dnia 29.08.1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych1. Dopiero w drugiej kolejnoci stosuje si przepisy ustawy Prawo bankowe. Bank hipoteczny jest uksztatowany jako bank specjalistyczny, o czym decyduje odrbna ni dla innych bankw regulacja dotyczca: czynnoci banku, jego formy prawnej, norm ostronociowych i nadzoru nad bankami hipotecznymi. Katalog czynnoci, jakie moe wykonywa bank hipoteczny jest zawony wzgldem tych dopuszczalnych dla bankw uniwersalnych. Poniej wymieniono podstawowe czynnoci banku hipotecznego: udzielanie kredytw zabezpieczonych hipotek, bank hipoteczny moe by te wierzycielem z tytuu kredytw, gwarancji i porcze, jeeli ich dunikiem s okrelone podmioty. Chodzi tu o nastpujcych dunikw: Skarb Pastwa, Narodowy Bank Polski, jednostk samorzdu terytorialnego, Europejski Bank Centralny, rzd lub bank centralny pastw czonkowskich Unii Europejskiej, Organizacji Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju, z wyczeniem pastw, ktre restrukturyzuj lub restrukturyzoway swoje zaduenie zagraniczne w cigu ostatnich 5 lat, bank hipoteczny ma prawo emitowania hipotecznych i publicznych listw zastawnych. Ponadto, bankowi hipotecznemu wolno nabywa wierzytelnoci innych bankw z tytuu udzielonych kredytw hipotecznych lub niezabezpieczonych hipotek, jeeli dunikami s podmioty, o ktrych mowa powyej. Wszelkie pozostae czynnoci s to czynnoci dodatkowe. Zalicza si do nich: przyjmowanie lokat terminowych, zaciganie kredytw i poyczek, emitowanie obligacji, przechowywanie papierw wartociowych, dokonywanie lokat w bankach o funduszach wasnych nie mniejszych ni 10 mln euro oraz, z pewnymi ograniczeniami, nabywanie papierw wartociowych okrelonych w ustawie podmiotw.
3

DzU z 1997 r. nr 140, poz. 940 ze zm.

Bank hipoteczny tworzony jest wycznie w formie spki akcyjnej. Katalog dopuszczalnych form prawnych banku ulega zatem zaweniu w stosunku do przepisw oglnych zawartych w ustawie Prawo bankowe.

5.1.2. Normy ostronociowe i nadzr nad dziaalnoci banku hipotecznego

Bank hipoteczny jako bank specjalistyczny, ktrego naczelnym zadaniem o istotnej funkcji spoecznej jest kredytowanie budownictwa, podlega szczeglnym regulacjom majcym zwikszy bezpieczestwo jego funkcjonowania. Wspomniano ju o tym, e ograniczony zosta katalog czynnoci, ktre moe wykonywa bank hipoteczny w porwnaniu do czynnoci bankowych okrelonych w ustawie Prawo bankowe. Ustawa o listach zastawnych i bankach hipotecznych wprowadza rwnie odrbne dla banku hipotecznego normy ostronociowe. Najwaniejsze z nich zostan wymienione i omwione poniej: Wysoko pojedynczego kredytu zabezpieczonego hipotek nie moe przekroczy 60% bankowo-hipotecznej wartoci nieruchomoci (BHWN). Bank hipoteczny ustala BHWN na podstawie ekspertyzy, ktr wykonuje samodzielnie lub wykonanie ktrej zleca. Szczegowe zasady ustalania BHWN okrela regulamin wydawany przez bank hipoteczny. Regulamin, a take kada jego zmiana, wymagaj zatwierdzenia przez Komisj Nadzoru Finansowego. Warto nieruchomoci ustala si na podstawie dokonanych niezalenie od siebie analizy dochodowoci danej nieruchomoci (polegajcej na ustaleniu kwoty skapitalizowanych wpyww netto moliwych dugookresowo do osignicia z danej nieruchomoci) oraz stosownych, dugookresowo trwaych cakowitych kosztw jej budowy, wraz z dugookresowo trwaymi kosztami nabycia gruntu. Z uwagi na norm wyraon wyej, jak te ze wzgldu na przyjcie zasady ostronej wyceny" aktyww banku hipotecznego, ktre s stosunkowo jednorodne i powizane z jednym rynkiem - nieruchomoci, BHWN winna by postrzegana jako swego rodzaju norma ostronociowa4. Szacuje si, e w czasie kryzysu na rynku nieruchomoci warto rynkowa nieruchomoci zblia si do BHWN. W sytuacji koniunktury na rynku warto rynkowa moe by wysza od BHWN nawet o 25%. Oglna kwota wierzytelnoci z tytuu kredytw zabezpieczonych hipotek oraz nabytych wierzytelnoci innych bankw z tytuu udzielonych przez nie kredytw hipotecznych oraz kredytw niezabezpieczonych hipotek w czci przekraczajcej 60% bankowo-hipotecznej wartoci nieruchomoci nie moe przekroczy 30% oglnej kwoty wierzytelnoci banku hipotecznego zabez4 Nie poprzestaje si na rygoryzmie na poziomie ustawowym, szczegowe zasady ustalania BHWN Komisja Nadzoru Finansowego okrela w wydawanych przez siebie rekomendacjach.

pieczonych hipotek. Dotyczy to wierzytelnoci, ktrych dunikiem jest Skarb Pastwa, Narodowy Bank Polski, jednostka samorzdu terytorialnego, Europejski Bank Centralny, rzd lub bank centralny pastw czonkowskich Unii Europejskiej, Organizacja Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju, z wyczeniem pastw, ktre restrukturyzuj lub restrukturyzoway swoje zaduenie zagraniczne w cigu ostatnich 5 lat. Ze rodkw uzyskanych z emisji listw zastawnych (LZ) bank hipoteczny moe refinansowa kredyty zabezpieczone hipotek oraz nabyte wierzytelnoci innych bankw z tytuu udzielonych kredytw hipotecznych. Refinansowanie nie moe jednak przekroczy kwoty odpowiadajcej 60% wartoci bankowo-hipotecznej nieruchomoci. czna kwota nominalnych wartoci znajdujcych si w obrocie listw zastawnych nie moe przekroczy 40-krotnoci funduszy wasnych banku. czna kwota nominalnych wartoci znajdujcych si w obrocie hipotecznych listw zastawnych banku hipotecznego nie moe przekracza sum nominalnych kwot wierzytelnoci banku zabezpieczonych hipotek, stanowicych podstaw hipotecznych listw zastawnych. Dopuszcza si przy tym, e podstaw emisji hipotecznych listw zastawnych do wysokoci 10% kwoty zabezpieczonych hipotek wierzytelnoci banku, mog by take rodki banku hipotecznego ulokowane w papierach wartociowych, emitowanych lub gwarantowanych przez Skarb Pastwa, Narodowy Bank Polski, jednostk samorzdu terytorialnego, Europejski Bank Centralny, rzd lub bank centralny pastw czonkowskich Unii Europejskiej, Organizacj Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju, z wyczeniem pastw, ktre restrukturyzuj lub restrukturyzoway swoje zaduenie zagraniczne w cigu ostatnich 5 lat. Ponadto, podstaw takiej emisji mog by rodki ulokowane w NBP i posiadane w gotwce. Tak jak w przypadku kadego innego banku, nadzr sprawuje Komisja Nadzoru Finansowego (KNF). Obok niej funkcje kontrolne wypenia powiernik, przy czym kompetencje powiernika i KNF nie pokrywaj si. Powiernik i jego zastpca nie mog by pracownikami banku hipotecznego. Powoywani s na okres 6 lat przez KNF. Czynnoci wykonywane przez powiernika okrela Ustawa o listach zastawnych i bankach hipotecznych. Do nich naley przede wszystkim kontrola wypeniania przepisw ustawy w zakresie przestrzegania norm ostronociowych, prawidowej wyceny bankowo-hipotecznej nieruchomoci, prowadzenia rejestru zabezpieczenia listw zastawnych, prawidowego zabezpieczenia emisji listw zastawnych. Powiernik ma prawo bada w dowolnym czasie ksigi rachunkowe, rejestry i inne dokumenty banku. W zwizku z wyej wymienionymi czynnociami powiernik ma prawo formuowania zalece. W wypadku nieprzestrzegania przez bank hipoteczny zalece powiernika, zawiadamia on KNF, ktra w celu usunicia stwierdzonych nieprawidowoci moe skorzysta

z uprawnie nadzorczych na zasadach oglnych okrelonych w ustawie Prawo bankowe i Ustawie o NBP.

5.1.3. Inne regulacje prawne zwikszajce bezpieczestwo banku hipotecznego

Bezpieczestwu funkcjonowania banku sprzyja przyjcie zasady, e rodki uzyskane z emisji listw zastawnych mog jedynie refinansowa akcj kredytow banku. W ten sposb ograniczone zostao rwnie ryzyko posiadaczy listw zastawnych, albowiem mog oni ryzyko papieru odnie do wysokiej, ze swej istoty, jakoci zabezpiecze ustanowionych na nieruchomociach, w niewielkim tylko stopniu uwzgldniajc ryzyko dziaalnoci banku jako caoci. Ale na tych zabiegach ustawodawca nie poprzesta. Bezpieczestwo funkcjonowania banku hipotecznego wzmaga dodatkowo przyjcie tzw. zasady pokrycia. Polega ona na tym, e czna kwota nominalnych wartoci znajdujcych si w obrocie listw zastawnych nie moe przekracza sumy nominalnej kwot wierzytelnoci banku zabezpieczonych hipotek i stanowicych podstaw emisji tych listw. Ponadto, dochd z odsetek od tych wierzytelnoci nie moe by niszy od sumy zobowiza banku z tytuu odsetek od znajdujcych si w obrocie listw zastawnych. Wprowadzenie tej zasady dziaa rwnie na korzy posiadaczy listw zastawnych, albowiem mona powiedzie, e wierzytelnoci nabywcw listw zastawnych s tak silne jak zabezpieczenia kredytw stanowicych podstaw emisji listw zastawnych. Kredyty hipoteczne z reguy udzielane sana dugi czas (od 10 do 30 lat). Pozyskiwanie rodkw do zrefinansowania tych kredytw w drodze przyjmowania lokat o krtszych terminach wymagalnoci, oznaczaoby znaczce niedopasowanie terminw zapadalnoci aktyww i wymagalnoci pasyww na niekorzy banku. Minimalizacj takiego ryzyka zapewnia kolejna zasada wprowadzona w art. 6 pkt 6 i 7 ustawy, zwana zasad kongruencji, ktra w zasadzie uniemoliwia przedstawienie listw zastawnych przez ich nabywcw do wczeniejszego wykupu. Uprawnienie takie jest wycznie po stronie banku hipotecznego i przysuguje tylko wwczas, gdy zmniejszy si warto nominalna podstawy emisji listw zastawnych (np. w skutek przedterminowej spaty kredytw). W ten sposb zasada pokrycia zostaje zachowana. Zasad kongruencji wzmacniaj dodatkowo ograniczenia moliwoci wypowiedzenia umowy kredytowej przez kredytobiorc wyraone w art. 21 ust. 2 ustawy.

5.2. Kredyt hipoteczny

5.2.1. Pojcie i przedmiot kredytu hipotecznego
Spord instrumentw kredytowych finansujcych nieruchomoci lub zabezpieczonych hipotek mona wyrni: kredyt hipoteczny, poyczka hipoteczna, kredyt budowlano-hipoteczny, kredyt mieszkaniowy, odwrcony kredyt hipoteczny (ang. reverse mortgage),. Kredyt hipoteczny jest kredytem zabezpieczonym hipotek. Z reguy bank wymaga zabezpiecze w formie: hipoteki zwykej wpisanej na pierwszym miejscu w ksidze wieczystej z tytuu kwoty kredytu przyznanej kredytobiorcy, hipoteki kaucyjnej z tytuu odsetek umownych i innych kosztw udzielonego kredytu, cesji praw z polisy ubezpieczenia nieruchomoci od ognia i zdarze losowych w wysokoci wartoci nieruchomoci ustalonej na podstawie umowy sprzeday lub wyceny rzeczoznawcy, penomocnictwa udzielonego przez klienta bankowi do dysponowania rodkami na rachunku klienta do wysokoci wymagalnego zaduenia. Z powyszego wynika, e kredyt hipoteczny jest klasyfikowany ze wzgldu na ustanowione zabezpieczenie w formie hipoteki, a nie ze wzgldu na cel. Kredyt hipoteczny moe zosta udzielony nie tylko przez bank hipoteczny, jako bank specjalistyczny, ale take przez bank uniwersalny. Na polskim rynku dominuj kredyty udzielane przez banki uniwersalne. Pod wzgldem tych proporcji Polska znaczco odbiega od wiatowych wzorcw. Na wiecie zasad jest, e kredytw na du skal udzielaj banki hipoteczne. Przyczyn takiego stanu rzeczy naley upatrywa w bardzo restrykcyjnych przepisach wyraonych w Ustawie o listach zastawnych i bankach hipotecznych. Ponadto, dua cz nieruchomoci w Polsce nie ma zaoonych ksig wieczystych, czsto stan prawny jest niejasny, a postpowanie przed sdami wieczysto-ksigowymi cechuje przewleko5. Kredyt moe zosta przeznaczony na cele zwizane z zakupem, remontem, rozbudow nieruchomoci, na ktrej zostaa ustanowiona hipoteka, lub innej. Oglnie rzecz ujmujc, kredyty przeznaczane na cele zwizane z nieruchomo-

W Polsce nie funkcjonuj te kasy oszczdnociowo-budowlane, chocia w 1997 r. uchwalono Ustaw o kasach oszczdnociowo-budowlanych. na wzr niemieckich Bausparkassen.

ciami maj dugi czas spaty (rednio okoo 25 lat), wysokie kwoty (ponad 100 000 z) oraz niskie oprocentowanie (np. WIBOR + l%-2% mary). Z powodu dugiego okresu spaty kredytu najczciej oferowany jest osobom modym. Osobom starszym banki skracany jest moliwy czas kredytowania do momentu przejcia na emerytur. Niektre gospodarstwa domowe w sytuacji wzrostu cen nieruchomoci mieszkaniowych decyduj si na realizacj innych, ni mieszkaniowe, potrzeb z wykorzystaniem kredytu zabezpieczonego hipotek. Taki instrument nazywany jest poyczk hipoteczn i pozwala na wycofanie wasnego kapitau z nieruchomoci (ang: housing equity withdrawal). Poyczki hipoteczne, wedug uznania kredytobiorcy, przeznaczane s na inwestycje na rynku kapitaowym, zakup wyposaenia domu lub mieszkania, zakup samochodu i nawet na sfinansowanie wakacji lub prowadzenie dziaalnoci gospodarczej. Poyczki hipoteczne pomimo identycznego zabezpieczenia, jakie jest w przypadku kredytu hipotecznego na cele mieszkaniowe, przewanie s wyej oprocentowane (np. WIBOR + 4%-5% mary). Udzielane s na okres krtszy (5-7 lat) oraz maj redni nisz kwot (poniej 100 000 z). Produktem najpowszechniej wystpujcym na rynku polskim jest kredyt mieszkaniowy oferowany przez banki uniwersalne. Wystpuje on w dwch formach: kredytu mieszkaniowego typu hipotecznego lub kredytu mieszkaniowego typu budowlano-hipotecznego. Kredyt mieszkaniowy hipoteczny finansuje zakup nieruchomoci z zaoon ksig wieczyst na rynku wtrnym obrotu nieruchomociami lub zakup nieruchomoci bez zaoonej ksigi wieczystej pod warunkiem, e zabezpieczenie tego kredytu w formie hipoteki zostao ustanowione na innej nieruchomoci posiadajcej ksig wieczyst Kredyt mieszkaniowy budowlano-hipoteczny finansuje zakup nieruchomoci na rynku pierwotnym. To wanie ten typ kredytu dominuje na polskim rynku. Konieczny jest w momencie, kiedy kredytobiorca kupuje mieszkanie w trakcie budowy lub ktrego budowa dopiero rozpocznie si. Przykad transakcji finansowanej takim kredytem stanowi typowa umowa deweloperska, na mocy ktrej waciciel albo wieczysty uytkownik gruntu zobowizuje si wybudowa na tym gruncie budynek oraz ustanowi po oddaniu budynku do uytkowania odrbn wasno lokali i przenie to prawo na drug stron umowy. Dopiero wwczas moliwe jest zaoenie odrbnej ksigi wieczystej dla lokalu, a tym samym obcienie go hipotek. Kredyt mieszkaniowy budowlano-hipoteczny charakteryzuj zatem dwie fazy: faza budowlana i faza hipoteczna. W fazie budowlanej brak jest docelowego, waciwego zabezpieczenia w formie hipoteki. Dlatego banki ustanawiaj zabezpieczenie przejciowe w postaci ubezpieczenia spaty kredytu. Koszty skadki polisy ponosi kredytobiorca. Ponadto, bank moe da wynagrodzenia za nie pokryte ryzyko w postaci podwyszonej mary. Faza budowlana trwa do momentu zaoenia ksigi wieczystej finansowanej nieruchomoci i ustanowienia hipoteki (rednio od 1 do 4 lat). Faza hipoteczna rozpoczyna si w momencie

dokonania wpisu hipoteki do ksigi wieczystej nieruchomoci. Charakteryzuje si niszymi kosztami obsugi kredytu i trwa do momentu cakowitej spaty instrumentu. Omawiane instrumenty w pewnym zakresie objte s Ustaw o kredycie konsumenckim5. Wszystkie kredyty oraz poyczki hipoteczne dla klientw indywidualnych (na cele niezwizane z prowadzon dziaalnoci gospodarcz) o wartoci poniej 80 000 z lub rwnowartoci tej kwoty w innej walucie objte s wspomnian ustaw. Ustawa obliguje kredytodawc do informowania swoich klientw o rocznej rzeczywistej stopie oprocentowania (RRSO). RRSO jest wysza od stopy procentowej nominalnej - eksponowanej przez kredytodawcw w materiaach reklamowych. RRSO uwzgldnia dodatkowe opaty, prowizje oraz terminy wypaty transz kredytu oraz spat ratalnych. Poza obowizkiem wyliczania RRSO na kredytodawcw kredytu konsumenckiego naoone s inne wymogi informacyjne w procesie sporzdzania i podpisywania umowy kredytu. Konsument natomiast ma prawo do odstpienia od umowy kredytu w terminie 10 dni od podpisania umowy lub 10 dni od dnia otrzymania informacji o prawie odstpienia od umowy, nie pniej jednak ni 3 miesice od daty podpisania umowy7. Ciekawym produktem hipotecznym dobrze znanym w USA, Wielkiej Brytanii i Australii jest kredyt mieszkaniowy - hipoteczny odwrcony (ang: reverse mortgage). Wedug danych na koniec 2006 r. produkt ten nie by oferowany przez banki w Polsce. Kredyt typu reverse mortage oferowany jest osobom powyej 65. roku ycia. Produkt polega na sprzeday nieruchomoci bankowi, ktry w zamian paci miesiczn rent" byym wacicielom, a do chwili ich mierci. W momencie mierci bank sprzedaje nieruchomo, odzyskuje kapita oraz nalene odsetki od kredytu, a reszt kwoty rozporzdza w sposb ustalony z nieyjcym, byym wacicielem. Reverse mortgage pozwala wyrwna w yciu czowieka cykl zapotrzebowania na aktywa i pynno finansow. Osoby mode najczciej nie s posiadaczami nieruchomoci nieobcionej hipotek, ale maj wysze dochody. Osoby na emeryturze posiadaj spacon nieruchomo, ale ich dochody s niskie. Rysunek 1 ukazuje mechanizm wyrwnywania tej luki w cyklu ycia czowieka za pomoc produktw hipotecznych.

Ustawa z dnia 20.07.2001 r. o kredycie konsumenckim (DzU z 2001 nr 100, poz. 1081 ze zm.). 7 art. 11 Ustawy z dnia 20.07.2001 r. o kredycie konsumenckim (DzU z 2001 nr 100, poz. 108! ze zm.).

Rozdzia 5. Bankowo hipoteczna

208

5.2.2. Kredyt hipoteczny a kredyt mieszkaniowy

Ze wzgldu na kredytodawc, metody refinansowania oraz przeznaczenie kredytu rwnolegle uywane s pojcia: kredytu hipotecznego i kredytu mieszkaniowego (najczciej wystpujcego w formie kredytu budowlano-hipotecznego). Pojcia s ze sob powizane, jednak nie tosame8. Oglnie mona przyj, e o kredycie hipotecznym decyduje zabezpieczenie, a mieszkaniowym cel, na jaki kredyt jest przeznaczony. Tabela 1 syntetycznie obrazuje rnice pomidzy tymi instrumentami.
Tabela 1. Porwnanie kredytu mieszkaniowego i hipotecznego.

Szerzej na ten temat w punkcie 5.2.

rdo: Opracowanie wasne.

1 Cel

Zakup, remont, modernizacja nie- Zakup, remont nieruchomoci na ruchomoci na rynku pierwotnym rynku wtrnym, cele konsumpcyji wtrnym. ne, cele zwizane z dziaalnoci gospodarcz. Przejciowe - ubezpieczenie kredytu lub podwyszona mara oraz docelowe - hipoteka, dodatkowe penomocnictwo udzielone przez klienta na rzecz banku do dysponowania rodkami na rachunku klienta. Penomocnictwo udzielone przez klienta na rzecz banku do dysponowania rodkami na rachunku klienta.

Podstawowe zabezpieczenia

Oprocentowanie

W fazie budowlanej niektre banki Stal mar w trakcie caego okrekredytowania, dla poyczek naliczaj dodatkow mar za ry- su hipotecznych z reguy wysza, ni zyko. dla kredytw hipotecznych na cele mieszkaniowe. Z depozytw banku. zgromadzonych w Banki uniwersalne z depozytw; banki hipoteczne z emisji listw zastawnych.9

Refinansowanie

Wycena/warto nieruchomoci przyjmowana przez banki do celw zabezpieczenia Fazy kredytu

Rynkowa (z umowy kupna-sprze- Rynkowa dla bankw uniwersalday, wyceny rzeczoznawcy). nych: bankowo-hipoteczna warto nieruchomoci (BHWN) dla bankw hipotecznych.10 Dwie: budowlana (drosza, krtka) Jedna: hipoteczna; dla kredytw na cele mieszkaniowe dusza ni dla i hipoteczna (tasza, duga). poyczek hipotecznych.

rdo: Opracowanie wasne.

5.2.3. Zabezpieczenia kredytu hipotecznego 5.2.3.1. Hipoteka

Hipoteka jest ograniczonym prawem rzeczowym, ktrego funkcj jest zabezpieczenie wierzytelnoci pieninych. Hipoteka polega na tym, e mona nieruchomo obciy prawem, na mocy ktrego wierzyciel moe dochodzi zaspokojenia z nieruchomoci bez wzgldu na to, czyj staa si wasnoci i z pierwszestwem przed wierzycielami osobistymi waciciela nieruchomoci. Zaspokojenie si wierzyciela hipotecznego nastpuje tylko i wycznie w drodze egzekucji z nieruchomoci dunika. Z kwoty uzyskanej ze sprzeday w drodze licy-

Rozdzia 5. Bankowo hipoteczna

209

tacji zajtej przez komornika nieruchomoci zostaje wypacona wierzycielowi hipotecznemu przypadajca mu suma. Niedopuszczalny jest przepadek wasno-

9 10

Por. punkt 5.3.3. Por. punkt 5.1.1 i 5.1.2.

ci nieruchomoci obcionej hipotek na rzecz wierzyciela hipotecznego na zaspokojenie wierzytelnoci hipotecznej. Do powstania hipoteki potrzebny jest wpis w ksidze wieczystej dokonywany przez sd. W Polsce hipoteka unormowana jest w Ustawie o ksigach wieczystych i hipotece11. Przedmiotem hipoteki s nieruchomoci oraz niektre zbywalne prawa odnoszce si do nieruchomoci. Nieruchomoci dzieli si na: grunty (nieruchomoci gruntowe), s to czci powierzchni ziemskiej stanowice odrbny przedmiot wasnoci, budynki (nieruchomoci budynkowe), o ile stanowi odrbny od gruntu przedmiot wasnoci, oraz czci budynkw okrelane jako lokale (nieruchomoci lokalowe). Podstawowym przedmiotem hipoteki s nieruchomoci gruntowe albo lokale stanowice odrbn wasno. Nieruchomoci budynkowe, ktre stanowi odrbny od gruntu przedmiot wasnoci, nie mog by przedmiotem hipoteki, jeeli odrbna wasno budynku nie jest prawem samoistnym. Chodzi tu przede wszystkim o sytuacj, w ktrej przysugujca wieczystemu uytkownikowi wasno budynkw wzniesionych na gruncie Skarbu Pastwa lub gruncie nalecym do jednostek samorzdu terytorialnego, jest prawem zwizanym z uytkowaniem wieczystym, a wic akcesoryjnym. W takim przypadku przedmiotem hipoteki moe by tylko uytkowanie wieczyste, ktre jest w stosunku do prawa wasnoci budynku prawem nadrzdnym. Inna moliwa sytuacja: odrbna wasno budynkw wzniesionych przez rolnicz spdzielni produkcyjn na uytkowanym przez ni gruncie Skarbu Pastwa jest prawem zwizanym z uytkowaniem. W takim przypadku nieruchomoci budynkowej w ogle nie mona obciy hipotek, poniewa prawo uytkowania, jako prawo niezbywalne, nie moe by przedmiotem hipoteki. Przedmiotem hipoteki mog ponadto by: uytkowanie wieczyste i udzia w tym prawie, spdzielcze wasnociowe prawo do lokalu mieszkalnego, spdzielcze prawo do lokalu uytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spdzielni mieszkaniowej, wierzytelno zabezpieczona hipotek. Hipotek mona obciy tylko cile oznaczon nieruchomo na zabezpieczenie konkretnej wierzytelnoci. Nie musi to by wycznie wierzytelno istniejca, ale mogca powsta te w przyszoci z okrelonego stosunku prawnego. Mona stwierdzi zatem, e zasadniczo hipoteka jest nierozerwalnie zwizana z zabezpieczon wierzytelnoci. Z owej niesamoistnoci (akcesoryjnoci) hipoteki wynika, e wierzyciel hipoteczny moe tylko wwczas wykonywa
11 Ustawa z dnia 6.07.1982 r. o ksigach wieczystych i hipotece (DzU z 2001 r., nr 124, poz. 1361 ze zm.).

swoje prawo rzeczowe, o ile przysuguje mu wierzytelno, ktr hipoteka zabezpiecza. Odstpstwem od zasady akcesoryjnoci jest moliwo ustanowienia hipoteki na wierzytelnoci mogcej powsta w przyszoci z okrelonego stosunku prawnego. Ponadto, wierzyciel hipoteczny nie traci uprawnienia do zaspokojenia si z nieruchomoci obcionej nawet wwczas, gdy wierzytelno zabezpieczona hipotek ulega przedawnieniu. Z uwagi na cis i nierozerwaln wi pomidzy wierzytelnoci a zabezpieczajc j hipotek, ewentualne ponowne udzielenie kredytu po czciowej bd cakowitej spacie dotychczasowego kredytu zabezpieczonego hipotek, wymaga od nowa ustanowienia zabezpieczenia, bo powstaje nowa wierzytelno. Wskutek tego hipoteka suy z reguy jako zabezpieczenie kredytw dugoterminowych, o staej, ewentualnie malejcej wskutek spat, kwocie. W sytuacji, kiedy wierzytelno jest oznaczona, tzn. istnieje i jest w wysokoci ustalonej, to jej zabezpieczeniu suy hipoteka zwyka. Wierzytelnoci, ktre nie mog by zabezpieczone hipotek zwyk zabezpiecza hipoteka kaucyjna. Do takich zalicza si wierzytelnoci o wysokoci nieustalonej, istniejce lub mogce powsta z okrelonego stosunku prawnego, albo roszczenia zwizane z okrelon wierzytelnoci hipoteczn, nieobjte z mocy ustawy hipotek zwyk. Hipoteka kaucyjna zabezpiecza wierzytelnoci do oznaczonej maksymalnej sumy pieninej. Do tej kategorii nale wierzytelnoci z tytuu udzielonych gwarancji bankowych, porcze kredytw, kredytw, zwaszcza kredytu odnawialnego. Ten rodzaj hipoteki stosuje si rwnie w przypadku kredytw o zmiennym oprocentowaniu, przy czym wierzytelno kredytodawcy z tytuu odsetek moe by zabezpieczona hipotek kaucyjn, a wierzytelno z tytuu kapitau - hipotek zwyk12. Ponadto, hipoteka kaucyjna zabezpiecza wierzytelnoci z dokumentw zbywalnych przez indos, nawet gdy wysoko wierzytelnoci bya z gry ustalona. Hipoteka kaucyjna zabezpiecza odsetki (w tym odsetki za zwok ustawowe i umowne) oraz koszty postpowania mieszczce si w sumie wymienionej we wpisie hipoteki. W stosunku do wierzytelnoci zabezpieczonej hipotek kaucyjn nie dziaa domniemanie istnienia wierzytelnoci, z ktrego korzysta hipoteka zwyka. Podstaw wpisu hipoteki do ksigi wieczystej jest owiadczenie woli waciciela obcianej nieruchomoci dotyczce ustanowienia hipoteki zoone we waciwej formie. O hipotece powstaej w ten sposb mwi si, e jest hipotek umown. Ale hipoteka moe te powsta bez wymogu zoenia owiadczenia woli przez waciciela obcianej nieruchomoci, a niekiedy nawet wbrew jego woli. W takim przypadku do czynienia ma si z hipotek przymusow. Hipoteka przymusowa stanowi zabezpieczenie realizacji wierzytelnoci stwierdzonej tytuem wykonawczym albo na podstawie tymczasowego zarzdzenia sdu, postaS. Rudnicki, Ustawa o ksigach wieczystych i hipotece. Przepisy o postpowaniu w sprawach wieczysto-ksigowych. Komentarz, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2004, s. 256, 257.

nowienia prokuratora, decyzji administracyjnej albo zarzdzenia zabezpieczenia13, przez obcienie nieruchomoci dunika hipotek. Zasadjest, e w przypadku ustanowienia wicej ni jednej hipoteki o kolejnoci zaspokojenia si wierzycieli decyduje data wpisu w ten sposb, e prawo wpisane na podstawie wniosku zoonego wczeniej ma pierwszestwo przed prawem wpisanym na podstawie wniosku zoonego pniej. Tymczasem w przypadku hipoteki przymusowej wierzycielowi z tytuu tej hipoteki przysuguje pierwszestwo w zaspokojeniu si przed pozostaymi wierzycielami hipotecznymi, choby inne hipoteki powstay wczeniej. Ten przywilej, jakim cieszy si hipoteka przymusowa, doznaje ograniczenia wobec hipoteki ustanowionej dla zabezpieczenia nalenoci z tytuu kredytu bankowego. W takim przypadku na powrt decyduje zasada kolejnoci zoenia wnioskw do sdu o dokonanie wpisu hipoteki. Hipoteka zwyka, kaucyjna lub przymusowa, niekiedy moe by hipotek czn. Jest tak wwczas, gdy w celu zabezpieczenia tej samej wierzytelnoci, w drodze czynnoci prawnej, obcia si hipotek wicej ni jedn nieruchomo. Wwczas mwi si o hipotece cznej umownej: zwykej bd kaucyjnej. Rwnie, w cile okrelonych w Ustawie o ksigach wieczystych i hipotece sytuacjach, dopuszczone jest czne obcienie kilku nieruchomoci hipotek przymusow. Hipoteka czna moe powsta ponadto w ten sposb, e w wypadku podziau nieruchomoci hipoteka obciajca dotychczas nieruchomo obcia wszystkie nieruchomoci utworzone przez podzia. Hipoteka na wierzytelnoci zabezpieczonej hipotecznie pozwala kredytobiorcy na obcienie hipotek przysugujcej mu wierzytelnoci hipotecznej na rzecz banku. W ten sposb wierzyciel hipoteczny ma uatwiony dostp do kredytu, natomiast bank, w sytuacji jeeli wierzytelno zabezpieczona hipotek na wierzytelnoci hipotecznej oraz obciona wierzytelno hipoteczna s ju wymagalne, moe da zapaty wprost od dunika wierzytelnoci obcionej. Do powstania hipoteki potrzebny jest wpis w ksidze wieczystej dokonywany przez sd wieczysto-ksigowy, ktrym jest sd rejonowy prowadzcy dan ksig wieczyst. Dla kadej nieruchomoci, w tym take nieruchomoci lokalowej oraz nieruchomoci, w ktrej nieruchomoci lokalowe zostay wyodrbnione, prowadzi si odrbn ksig wieczyst. Ksigi wieczyste mog by zakadane i prowadzone take w formie elektronicznej. Ksiga wieczysta zawiera cztery dziay, z ktrych: dzia I obejmuje oznaczenie nieruchomoci oraz wpisy praw zwizanych z jej wasnoci, dzia II obejmuje wpisy dotyczce wasnoci i uytkowania wieczystego, dzia III przeznaczony jest na wpisy: dotyczce ograniczonych praw rzeczowych (uytkowania, suebnoci, ale nie hipotek), na wpisy ogranicze w roz13

Wydanym na podstawie przepisw o postpowaniu egzekucyjnym w administracji.

porzdzaniu nieruchomoci lub uytkowaniem wieczystym oraz na wpisy innych praw. Chodzi tu w szczeglnoci o takie prawa osb trzecich jak prawo najmu lub dzierawy, odkupu lub pierwokupu. Z tytuu tych praw mog przysugiwa osobom trzecim rne roszczenia, ktre s objte wpisami w dziale III. Mog to by roszczenia osb trzecich o ustanowienie na nieruchomoci okrelonych praw rzeczowych (na przykad suebnoci drogi koniecznej), czy te o przeniesienie na ich rzecz wasnoci nieruchomoci lub uytkowania wieczystego, na przykad w wykonaniu umowy przedwstpnej sprzeday lub z tytuu umownego prawa pierwokupu. Dzia ten nie obejmuje natomiast roszcze dotyczcych hipotek. dzia IV przeznaczony jest na wpisy dotyczce hipotek. Ksigi wieczyste mog by take prowadzone dla ustalenia stanu prawnego ograniczonych praw rzeczowych takich jak: wasnociowe spdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spdzielcze prawo do lokalu uytkowego oraz prawo do domu jednorodzinnego w spdzielni mieszkaniowej. Wtenczas dzia I obejmuje oznaczenie lokalu lub domu jednorodzinnego oraz oznaczenie nieruchomoci, z ktr jest zwizany. Dzia II obejmuje wpisy dotyczce osoby, ktrej przysuguje wasnociowe spdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spdzielcze prawo do lokalu uytkowego lub prawo do domu jednorodzinnego w spdzielni mieszkaniowej. Dzia III jest przeznaczony na wpisy ogranicze w rozporzdzaniu prawem oraz wpisy innych praw i roszcze, z wyjtkiem roszcze dotyczcych hipotek. Dzia IV przeznaczony jest na wpisy dotyczce hipotek.

5.2.3.2. Dug gruntowy

Ogranicze dla bankw, ktre niesie ze sob hipoteka nie ma dug gruntowy. Dug gruntowy mona okreli jako ograniczone prawo rzeczowe, ktrym mona obciy na rzecz oznaczonej osoby (uprawnionego) nieruchomo. Na mocy tego prawa uprawniony moe dochodzi zaspokojenia z nieruchomoci, bez wzgldu na to, czyj staa si wasnoci. Uprawnionemu przysuguje przy tym pierwszestwo przed wierzycielami osobistymi waciciela nieruchomoci14. Dug gruntowy wyraa si w oznaczonej sumie pieninej. List dugu gruntowego jest dokumentem, wskazujcym obcienie nieruchomoci dugiem gruntowym. Jest wydawany przez sd rejonowy prowadzcy ksig wieczyst dla danej nieruchomoci na podstawie umowy ustanowienia dugu gruntowego15. Instytucja listu gruntowego znana bya w polskim ustawodawstwie przed wojn, stosowana jest z powodzeniem m.in. w Niemczech,
Definicja proponowana w projekcie nowelizacji kodeksu cywilnego i Ustawy o ksigach wieczystych i hipotece. Dostpne na stronie: www.ms.gov.pl z dnia 20.03.2007 r. 15 Tame.

gdzie ten sposb zabezpieczania nieruchomoci jest powszechniejszy ni hipoteka. Zalety dugu gruntowego nad hipotek wynikaj z nieakcesoryjnoci tego prawa rzeczowego, czyli oderwania go od wierzytelnoci, ktr zabezpiecza. Nie mona uzaleni istnienia albo przeniesienia dugu gruntowego od wierzytelnoci. Ta cecha dugu gruntowego sprawia, e uatwione staje si finansowanie nieruchomoci, bo raz ustanowionym zabezpieczeniem na swoj rzecz bank moe dysponowa na wiele sposobw, chociaby udzielajc kredytw odnawialnych bez obawy, e w przypadku spaty jednego kredytu dug gruntowy wyganie (jak hipoteka), a wic trzeba bdzie ustanawia go na nowo, co jest kosztowne i wie si z ryzykiem klienta. Dug gruntowy zabezpieczajcy wiele wierzytelnoci powstajcych, ustajcych i zmieniajcych si, jest ponadto dogodnym zabezpieczeniem dla kredytw konsolidacyjnych. Wydanie bankowi listu dugu gruntowego jest wystarczajce do ustanowienia zabezpieczenia, co przyspiesza kredytowanie. Usprawniony zostaje rwnie obrt wierzytelnociami, albowiem do przeniesienia zabezpieczenia wystarczy jedynie wydanie listu dugu gruntowego, bez dokonywania przez sd odpowiednich wpisw w ksidze wieczystej. Wpywa to na rozwj transakcji sekurytyzacyjnych w ramach wtrnego rynku kredytw hipotecznych, o ktrych bdzie mowa w kolejnym rozdziale.

5.3. Refinansowanie dziaalnoci banku hipotecznego

5.3.1. Metody refinansowania portfela kredytw hipotecznych
Rynek kredytw mieszkaniowych mona sklasyfikowa ze wzgldu na metod refinansowania portfela, wykorzystywan przez kredytodawcw. Rynek pierwotny ma miejsce w momencie zacignicia przez kredytobiorc zobowizania w banku (ang. mortgage origination). Bank udzielajcy kredytu peni funkcj inicjatora (ang. originator). Rynek wtrny rozpoczyna si w momencie, gdy na bazie zabezpiecze udzielonych kredytw hipotecznych emitowane s papiery wartociowe. Inwestorzy tych papierw przejmuj ryzyko kredytobiorcy i s waciwymi dostarczycielami kapitau dla akcji kredytowej. Rysunek 2 przedstawia metody refinansowania portfela kredytw hipotecznych na rynku pierwotnym i wtrnym kredytw mieszkaniowych. Bank refinansuje si na rynku pierwotnym poprzez: przyjmowanie depozytw (1), zaduanie si na rynku midzybankowym (2), korzystanie z linii kredytowych (poyczek podporzdkowanych) dostarczanych przez akcjonariuszy - bankw matek (3).

215

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

Na rynku wtrnym bank refinansuje si poprzez: - emisj obligacji wasnych zabezpieczonych na hipotekach przez inicjatora (4)16, emisj listw zastawnych17 w wyniku transakcji sekurytyzacji pierwotnej emisj papierw wartociowych opartych na aktywach wyodrbnionych z bilansu, zabezpieczonych hipotek przez inny podmiot ni inicjator19 w wyniku transakcji sekurytyzacji wtrnej (6)20.
Rysunek 2. Mapa metod refinansowania portfela kredytw mieszkaniowych
PKM LZ SPV MBS - portfel kredytw mieszkaniowych - listy zastawne - spka specjalnego przeznaczenia/emitent MBS - mortgage backed securities, papiery wartociowe wyemitowane na bazie aktyww wyodrbnionych z bilansu

rdo: Opracowanie wasne.

16

Banki hipoteczne zgodnie z Ustaw o listach zastawnych i bankach hipotecznych uprawnione s do emisji obligacji wasnych w celu refinansowania swojej dziaalnoci. Szerzej: Ptorak B. Sekurytyzacja kredytu hipotecznego, CeDeWu, Warszawa 2005, s. 107-112. ang: covered bonds, niem: pfandbriefe. 18 Feeney P., Securitisation. Redefining the bank, St. Martin Press, New York 1995. 19 Spka celowa, ang: special purpose vehicle (SPV). 20 Ang. mortgage backed securities (MBS).

Rozdzia 5. Bankowo hipoteczna

216

W Polsce portfel kredytw mieszkaniowych (hipotecznych i budowlano-hipotecznych) bankw uniwersalnych refinansowany jest gwnie z depozytw. Poniewa banki hipoteczne nie prowadz dziaalnoci depozytowej, wykorzystuj hipoteczne i publiczne listy zastawne do refinansowania swojej akcji kredytowej. Podstaw emisji hipotecznego listu zastawnego stanowi wierzytelnoci banku hipotecznego zabezpieczone hipotek21 wpisan na pierwszym miejscu w ksidze wieczystej. Natomiast podstaw emisji publicznego listu zastawnego s wierzytelnoci banku hipotecznego z tytuu kredytw udzielonych podmiotom, okrelonym w Ustawie o listach zastawnych i bankach hipotecznych, ktre charakteryzuj si wysok wiarygodnoci kredytow22. Nabywcami LZ s klienci instytucjonalni, tacy jak towarzystwa ubezpieczeniowe, otwarte fundusze emerytalne, czy towarzystwa funduszy inwestycyjnych. Banki hipoteczne mog take refinansowa swoj dziaalno za porednictwem: przyjmowanych lokat, zacignitych kredytw i poyczek, wyemitowanych obligacji. Jednak wysoko zobowiza wynikajcych z trzech dziaa wymienionych powyej nie moe przekroczy 10-krotnoci funduszy wasnych w pierwszych 5 latach dziaalnoci i 6-krotnoci funduszy wasnych po upywie 5 lat od rozpoczcia dziaalnoci przez bank hipoteczny. W Europie najwikszym rynkiem listw zastawnych jest rynek niemiecki oraz duski. Refinansowanie portfeli kredytw mieszkaniowych na rynku amerykaskim, brytyjskim oraz holenderskim zachodzi w inny sposb ni za porednictwem emisji listw zastawnych. Rol listw zastawnych peni instrumenty typu MBS (ang: mortgage backed securities) emitowane w wyniku sekurytyzacji wtrnej portfela. Polega ona na wyodrbnieniu puli aktyww z bilansu inicjatora23 i przekazaniu ich spce specjalnego przeznaczenia (SPV) niezalenej od inicjatora pod wzgldem organizacyjnym i kapitaowym. SPV, nie inicjator jest emitentem papierw dunych zabezpieczonych na wyodrbnionej puli aktyww. W Europie sekurytyzacja stanowi innowacj w refinansowaniu wierzytelnoci hipotecznych bankw. Jej pierwotnym celem byo zwolnienie kapitau regulacyjnego i umoliwienie dalszej akcji kredytowej. Ze wzgldu na zmian w bilansie taka transakcja ma charakter bilansowy i w literaturze okrelana jest mianem true sale". Jednak istniej instytucje, ktrych gwnym celem jest wytransferowanie ryzyka pochodzcego z aktyww, a nie samych aktyww. W reNieruchomo, na ktrej zostaa ustanowiona hipoteka, musi znajdowa si w Polsce. Hipoteki nie ustanawia si na nieruchomoci nietrwaej np. zoach kopalin. 22 Szerzej w punkcie 5.3.2. ~ Inicjatorem procesu sekurytyzacji jest bank, ktry zdecydowa si pozby kredytw ze swojego bilansu i wynikajcego z nich ryzyka kredytowego (w przypadku transakcji syntetycznej inicjator pozbywa si ryzyka kredytowego, bez zmian we wasnym bilansie).

217

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

zutacie inicjator nie zmniejsza swojej sumy bilansowej, jedynie ogranicza ryzyko kredytowe swojej dziaalnoci. Dokonuje tego za pomoc instrumentw pochodnych, a nie za spraw zmian we wasnym bilansie. Taka forma sekurytyzacji nosi nazw syntetycznej" lub niebilansowej"24. W Europie jednak dominuj transakcje tradycyjne typu true sale". Pod wzgldem wielkoci rynku sekurytyzacji najwaniejsze s: USA, Australia, Wlk. Brytania i Holandia. Rysunek 3 obrazuje rnic pomidzy transakcj bilansow a syntetyczn.
Rysunek 3. Schematy transakcji sekurytyzacji typu true sale" i syntetycznej

PKM

SPV CLN
CDS

portfel kredytw mieszkaniowych - spka celowa - credit default swap

- credit linked notes

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: European Central Bank, The impact of MFI loan securitsation on monetary analysis in euro area, Monthly Bulletin", 9/2005, s. 17.

Sekurytyzacji podlegaj wy standaryzowane portfele, aby mona byo na ich bazie dokona emisji papierw wartociowych. Jednak w ramach takiego portfela zawsze znajd si bezpieczniejsze i mniej bezpieczne wierzytelnoci. Dlatego bez wzgldu na rodzaj sekurytyzacji dokonywana jest emisja transz obligacji bardziej i mniej bezpiecznych. Jak wida na rysunku 3 sekurytyzacja syntetyczna jest transakcj bardziej zoon ni bilansowa. Za pomoc derywatu credit default swap (CDS) inicjator transferuje jedynie ryzyko z puli aktyww do spki specjalnego przeznaczenia bez zmian w swoim bilansie. Spka specjalnego przeznaczenia (SPV) emituje
W Polsce przejawem syntetycznej sekurytyzacji jest subpartycypacja.

218
Rozdzia 5. Bankowo hipoteczna

papiery wartociowe typu credit linked notes (CLN) w indywidualnych transzach (np. A, B, C). Transze rni si od siebie poziomem ryzyka. Transza C przynosi najwiksze zyski, jednak potencjalnie naraona jest na najwiksze straty. Inwestorzy tej transzy jako pierwsi ponosz straty z tytuu niewywizania si przez kredytobiorcw z umowy kredytowej. Jeeli warto nominalna PKM przewysza warto emisji CLN, wtedy inicjator moe przetransferowa ryzyko rezydualne25 do innych inwestorw bez porednictwa SPV. Taka transakcja nosi wtedy nazw super senior swap" i ma najnisze ryzyko poniesienia straty, poniewa opiera si na najlepszych aktywach z bilansu. Ze wzgldu na swoj oglno schematy nie uwzgldniaj innych podmiotw transakcji: agencji ratingowej oceniajcej ryzyko emitowanych papierw wartociowych, powiernika zabezpieczajcego przepywy pienine, serwisera obsugujcego przepywy rodkw od kredytobiorcw do inwestorw, gwaranta oraz samych inwestorw.
Rysunek 4. Przykadowy wodospad przepyww pieninych w transakcji sekurytyzacyjnej typu frue sale"

rdo: Opracowanie wasne na podstawie HVB Global Market Research oraz European Covered Bonds Council ..European Covered Bonds Fact Book", 8/2006.

W tym wypadku ryzyko rezydualne oznacza ryzyko pozostae po przeprowadzeniu transakcji sekurytyzacji.

W sekurytyzacji typu true sale" take nastpuje podzia emisji na transze bardziej i mniej ryzykowne. Okrelane jest to mianem wodospadu patnoci" (ang: waterfall payments). Transze senioralne obarczone s najmniejszym ryzykiem, ale przynosz take najnisze zyski. Transze podporzdkowane przynosz nabywcom wiksze kupony. Jednak w sytuacji niewypacalnoci kredytobiorcw nabywcy transz podporzdkowanych jako pierwsi ponosz straty. Rysunek 4 przedstawia moliw struktur przepyww pieninych w transakcjach wykorzystujcych transze.

5.3.2. Pojcie i rodzaje listw zastawnych

List zastawny (LZ) jest instrumentem refinansowania przez banki hipoteczne kredytw zabezpieczonych hipotek. rodki uzyskane z emisji listw zastawnych mog by tylko i wycznie przeznaczane na udzielanie kredytw hipotecznych oraz na nabycie wierzytelnoci innych bankw z tytuu udzielonych przez nie kredytw zabezpieczonych hipotek. Przeznaczenie tak uzyskanych rodkw na inne cele ni dziaalno kredytowa jest zabronione. Ze wzgldu na podstaw emisji wyrnia si dwa rodzaje listw zastawnych: hipoteczne listy zastawne i publiczne listy zastawne. Hipoteczny list zastawny jest papierem wartociowym imiennym lub na okaziciela, ktrego podstaw emisji stanowi wierzytelnoci banku hipotecznego zabezpieczone hipotekami. Ten papier wartociowy ucielenia zobowizanie banku hipotecznego wobec uprawnionego do wypaty odsetek i wykupu hipotecznego listu zastawnego w sposb i w terminach okrelonych w warunkach emisji. Hipoteczny list zastawny moe opiera si wycznie na wierzytelnociach, ktre zabezpieczone s hipotek ustanowion na prawie uytkowania wieczystego lub prawie wasnoci nieruchomoci pooonej na obszarze kraju. Publiczny list zastawny jest papierem wartociowym, imiennym lub na okaziciela, ktrego podstaw emisji stanowi wierzytelnoci banku hipotecznego z tytuu: kredytw w czci zabezpieczonej wraz z nalenymi odsetkami, gwarancj lub porczeniem Narodowego Banku Polskiego, Europejskiego Banku Centralnego, rzdu lub banku centralnego pastw czonkowskich Unii Europejskiej, Organizacji Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju, z wyczeniem pastw, ktre restrukturyzuj lub restrukturyzoway swoje zaduenie zagraniczne w cigu ostatnich 5 lat, kredytw udzielonych ww. podmiotom, kredytw w czci zabezpieczonej wraz z nalenymi odsetkami, gwarancj lub porczeniem jednostek samorzdu terytorialnego oraz kredytw udzielonych jednostkom samorzdu terytorialnego. Z powyszego wynika, e hipoteka stanowi zabezpieczenie wycznie w przypadku hipotecznych listw zastawnych. Jeeli chodzi natomiast o publiczne listy

Rozdzia 5. Bankowo hipoteczna

220

zastawne, zabezpieczenie stanowi zobowizanie cile przez ustaw okrelonego krgu podmiotw wynikajce ze stosunku kredytu, gwarancji lub porczenia. Listy zastawne nale do kategorii papierw wartociowych dunych, tak jak np. obligacje, weksle, czeki, certyfikaty inwestycyjne. Mog wystpowa w formie dokumentu albo w formie zdematerializowanej. Sposb refinansowania si banku hipotecznego poprzez emisj listw zastawnych trudno uzna za sekurytyzacj w cisym tego sowa znaczeniu26. Jakkolwiek ryzyko takich papierw wartociowych odpowiada mniej wicej jakoci zabezpiecze w postaci praw ustanowionych na nieruchomoci, to jednak w jakiej czci papiery te inkorporuj w sobie ryzyko dziaalnoci banku jako caoci. Nie nastpuje bowiem, tak jak w przypadku modelowego procesu sekurytyzacji, wydzielenie aktyww, powizanie ich w jednorodne pule i przeniesienie z bilansu kredytodawcy do spki celowej, ktrej bilans nieobciony byby w aden inny sposb.

5.3.3. Listy zastawne a mortgage backed securities

Papiery wartociowe MBS oraz LZ maj odmienne podoe historyczne. Po raz pierwszy MBS pojawiy si na rynku amerykaskim, podczas gdy listy zastawne w Europie Danii (Redlkreditobligationer) i Niemczech (Pfandbriefe). Obecnie granice geograficzne oraz strukturalne samych instrumentw zacieraj si. W niektrych jurysdykcjach dopuszcza si, aby MBS-y stanowiy zabezpieczenie listw zastawnych (we Francji i Woszech), a listy zastawne mog stanowi zabezpieczenie w transakcjach syntetycznej sekurytyzacji. Niektre rynki waciwie wycznie wykorzystuj refinansowanie za pomoc MBS-w (Holandia, Wlk. Brytania). Z kolei na duskim rynku wykorzystywane s wycznie listy zastawne. W zalenoci od dojrzaoci rynku kapitaowego oraz wielkoci portfela kredytw system bankowy korzysta z odpowiedniej metody. Dla rynkw mao rozwinitych, gdzie otoczenie prawne jeszcze nie jest w peni przygotowane do emisji zaawansowanych instrumentw kapitaowych, refinansowanie odbywa si gwnie za spraw depozytw (np. Polska, Czechy, Sowacja). Na rynkach dostatecznie rozwinitych refinansowanie odbywa si za porednictwem dwch metod. W systemie europejskim instytucje kredytujce rynek mieszkaniowy opieraj si na rodkach zgromadzonych z emisji listw zastawnych (np. Niemcy, Dania). W systemie anglosaskim refinansowanie odbywa si gwnie za spraw emisji papierw wartociowych typu MBS (np. Holandia, Wielka Brytania, USA, Australia). Na rynkach takich jak Francja, Hiszpania obie metody wykorzystywane s rwnolegle. Rozwinicie rynku gwnie mierzone jest wskanikiem relacji wartoci portfela kredytw mieszkaniowych-hipotecznych
Patrz rys. 3.

do PKB. W ujciu wartociowym najwikszymi rynkami kredytw hipotecznych w Europie s Wielka Brytania oraz Niemcy. Rysunek 5 obrazuje rnice w metodach refinansowania w zalenoci od wielkoci rynku kredytw mieszkaniowych. Przyjtych wartoci granicznych (5%, 70%) nie naley traktowa dosownie, jedynie pogldowo. Istniej rynki, na ktrych wskanik jest wikszy od 70%, a wykorzystywane s tylko listy zastawne (np. Dania) oraz rynki ze wskanikiem poniej 70%, na ktrych wykorzystywane s MBS-y (np. Francja).
Rysunek 5. Wykorzystanie metod refinansowania w zalenoci od poziomu rozwinicia rynku kredytu mieszkaniowego27

D LZ MBS

- depozyty - listy zastawne - papiery wartociowe zabezpieczone hipotek (mortgage backed securities).

rdo: Opracowanie wasne.

W tabeli 2 zostay ukazane najwaniejsze rnice pomidzy omawianymi instrumentami.

Tabela 2. Porwnanie listw zastawnych oraz instrumentw MBS
Cecha Emitent Listy zastawne W wikszoci krajw emitentem jest inicjator dziaajcy na rynku kredytowym. MBS Emitentem jest specjalnie powoana do tego spka specjalnego przeznaczenia - SPV, niezalena od inicjatora.

Poziomy wartoci portfela w zalenoci od wykorzystywanej metody zostay przyjte przez w sposb przybliony. Pozwolio to na zaprezentowanie zjawiska narastania potrzeby wykorzystywania rnorodnych metod refinansowania portfela kredytw mieszkaniowych (PKM) w miar wzrostu jego wartoci w stosunku do PKB.
Roszczenia Inwestorzy maj prawo zgaszania podwjnego roszczenia" - do puli aktyww zabezpieczajcych emisj oraz wobec majtku emitenta. Inwestorzy maj prawo do roszcze wobec puli aktyww (kredytw hipotecznych) bdcych baz emisji RMBS oraz wobec przepyww pieninych generowanych przez te aktywa (spaty kredytw). Przewanie brak jest legislacji definiujcej zabezpieczenia do emisji MBS. Struktura transakcji i zabezpiecze podporzdkowana jest potrzebom inicjatora i inwestorw.

Zabezpieczenie

Bilans inicjatora

Ryzyko strukturalne

Jednorodno

Pula aktyww

Legislacja

W wikszoci krajw prawo przewiduje zamknit list aktyww nadajcych si na zabezpieczenie LZ. Oglnie s nimi: kredyty dla jednostek samorzdu terytorialnego (i gwarantowane przez te jednostki) oraz kredyty hipoteczne. Aktywa zabezpieczajce i ryzyko z W przypadku transakcji true sale aktywa i zwinimi zwizane pozostaj w bilansie zane z nimi ryzyko sprzedawane jest do SPV. inicjatora. W transakcjach syntetycznych sprzedawane" jest tylko ryzyko. Ryzyko strukturalne ograniczane jest Przewanie nie istnieje legislacja opisujca inistniejc legislacj, dotyczc emi- strumenty typu MBS. Dlatego ryzyko strukturalne sji LZ, przewidujc moliwo jest wysze ni w przypadku LZ. Na rynku brypodwjnego roszczenia". tyjskim pojawia si denie do standaryzacji transakcji sekurytyzacyjnych. Ich standaryzacja ogranicza si do poszczeglnej transakcji/emisji. Aktywa zabezpieczajce emisj s RMBS-y w zasadzie nie podlegaj standaryzacji wystandaryzowane zgodnie z legi- na skal krajow czy midzynarodow slacj danego kraju. Pula aktyww jest dynamiczna. Emi- Inicjator decyduje o jakoci i strukturze sekurytytent aktywnie zarzdza struktur puli zowanych aktyww. Po przeprowadzeniu transzabezpiecze. Zabezpieczenie moe akcji nie ma moliwoci jej zmiany lub jej odnazosta "wymienione" jeeli przestaje wiania. Dlatego transze najbardziej podporzdspenia kryteria przewidziane legi- kowane naraone s na najwiksze ryzyko strat. slacj. Emitenci LZ podlegaj specjali- Stopie regulacji prawnych i nadzorczych rni stycznemu prawu oraz nadzorowi si w zalenoci od rynku. Brak jest takich regu(instytucja powiernika). W wikszo- lacji w Wlk. Brytanii i Holandii, podczas gdy ci krajw istniej regulacje prawne wystpuj we Francji i we Woszech. dotyczce procedur przy udzielaniu

Struktura instrumentu Upado inicjatora

kredytw hipotecznych, bdcych podstaw emisji LZ. Przewanie wykup nastpuje na koniec i odsetki pacone s co roku. Minimalizuje si ryzyko przedpaty. Wszyscy nabywcy LZ maj uprzywilejowan pozycj w zaspokajaniu roszcze z aktyww emitenta (zgaszanie podwjnego roszczenia") wobec emitenta przez nabywcw LZ. Okrelone jest tach prawnych. w odpowiednich

Nadzabezpieczenie

Instrument jest amortyzowany (splata czci kapitau) co miesic wraz z patnoci odsetek. Istnieje ryzyko przedpaty dla inwestorw. Kolejno zaspakajania roszcze uzaleniona jest od struktury emisji RMBS. Nabywcy transz senioralnych (z najmniejszym ryzykiem) s uprzywilejowani w stosunku do nabywcw transz podporzdkowanych. ak- Wymagane do otrzymania wyszego ratingu dla emisji nadawanego przez agencj ratingow.

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: European Covered Bonds Council European Covered Bonds Fact Book', sierpie 2006 oraz Ptorak B., Sekurytyzacja kredytu hipotecznego, CeDeWu, Warszawa 2005, s. 153.

Bibliografia
Dokumenty prawne Ustawa z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe (DzU nr 140, poz 939 ze zm.). Ustawa z dnia 6.07.1982 r. o ksigach wieczystych i hipotece (DzU z 2001 r., nr 124, poz. 1361 ze zm.). Ustawa z dnia 29.08.1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych (DzU nr 140, poz 940 ze zm.). Komisja Nadzoru Bankowego, Rekomendacja S", Rekomendacja 8, Warszawa, marzec 2006 r. Wydawnictwa zwarte i artykuy European Central Bank, The impact of MFI loan securitsation on monetaiy analysis in euro area, Monthly Bulletin", 9/2005. European Central Bank, Structural Factors in the EU housing market, Frankfurt nad Menem, marzec 2003 r. European Covered Bonds Council European Covered Bonds Fact Book, sierpie 2006 r. European Mortgage Federation, Hypostat 2005. A Review of Europe's Mortgage and Housing Markets, Bruksela, listopad 2006 r. Feeney P., Securitisation. Redefining the bank, St. martin Press, New York 1995. Komisja Nadzoru Bankowego, Finansowanie nieruchomoci w Polsce. Stan na czerwiec 2005 roku, wrzesie 2006 r. Ptorak B., Sekurytyzacja kredytu hipotecznego, CeDeWu, Warszawa 2005. Rudnicki S., Ustawa o ksigach wieczystych i hipotece. Przepisy o postpowaniu w sprawach wieczysto-ksigowych. Komentarz, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2004.

Bankowo elektroniczna
Emil lzak, Krzysztof Borowski

6.1. Istota bankowoci elektronicznej

Pojcie bankowoci elektronicznej obejmuje szerok gam terminw, ktrych wsplnym mianownikiem jest wykorzystanie nowoczesnych technologii teleinformatycznych w dziaalnoci operacyjnej wspczesnych bankw. Z zalenoci od przyjtej perspektywy termin ten mona rozpatrywa sensu stricto bd largo. Bankowo elektroniczna sensu stricto oznacza proces zastpowania tradycyjnego modelu obsugi klienta w placwce bankowej przez zdalne formy wiadczenia zrnicowanych usug i produktw bankowych. W tym celu banki wykorzystuj technologi teleinformatyczn opart na odpowiednim oprogramowaniu (ang. software), wyposaeniu technicznym (ang. hardware) i czach telekomunikacyjnych. Natomiast bankowo elektroniczna sensu largo oznacza wykorzystanie technologii teleinformatycznej nie tylko do obsugi klientw, ale take do usprawnienia dziaalnoci operacyjnej struktur bankowych (m.in. aplikacje CRM, systemy credit scoring), oraz wymiany informacji i danych z innymi bankami (np. systemy rozlicze midzybankowych). W literaturze wystpuje wiele koncepcji bankowoci elektronicznej. W definicji Komitetu Bazylejskiego pojcie to jest wykorzystywane w kontekcie zastosowania przez banki zdalnych form obsugi klientw w zakresie operacji lokowania rodkw pieninych, finansowania dziaalnoci, zarzdzania saldem na rachunku bankowym, dokonywania rozlicze patniczych, w tym take dokonywania obrotu tzw. pienidzem elektronicznym1. Bankowo elektroniczna jest take rozumiana pod pojciem systemu zdalnego przyjmowania, realizowania i prezentacji dyspozycji klientw zleconych za
Risk management for electronic banking and electronic money activities, Basel Committee on Banking Supervision, Basle, march 1998, s. 3. http://www.bis.org/publ/bcbs35.pdf z dn. 5.07.2007 r.
1

225

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

porednictwem urzdze sucych do komunikacji (tj. telefon, bankomat, komputer osobisty, odbiornik telewizyjny, terminal EFT-POS) i mediw transmisyjnych (tj. linia telefoniczna, Internet szerokopasmowy, transmisja bezprzewodowa). W polskim ustawodawstwie wiadczenie usug bankowoci elektronicznej zostao zdefiniowane poprzez fakt, i2: bank zobowizuje si do zapewnienia dostpu do rodkw pieninych zgromadzonych na rachunku za porednictwem urzdze cznoci przewodowej lub bezprzewodowej wykorzystywanych przez posiadacza, a take do wykonywania operacji lub innych czynnoci zleconych przez posiadacza; posiadacz upowania bank do obciania jego rachunku kwot dokonanych operacji oraz nalenymi bankowi opatami i prowizjami albo zobowizuje si do zapaty nalenoci na rachunek wskazany przez bank, w okrelonych terminach. Ustawa wskazuje rwnie na obowizki banku, ktry wiadczc usugi na podstawie umowy o usugi bankowoci elektronicznej, obowizany jest on do3: zapewnienia posiadaczowi bezpieczestwa dokonywania operacji, z zachowaniem naleytej starannoci oraz przy wykorzystaniu waciwych rozwiza technicznych, udostpniania posiadaczowi informacji dokonanych operacjach i zrealizowanych z tego tytuu rozliczeniach oraz pobranych opatach i prowizjach, w terminach i w sposb okrelony w umowie, niezwocznego poinformowania o odmowie lub braku moliwoci wykonania zleconej operacji z przyczyn niezalenych od banku. Fenomen dynamicznego rozwoju bankowoci elektronicznej w dziaalnoci wspczesnych bankw wynika z transformacji tradycyjnej relacji bank-klient. Podstawow ide modelu wiadczenia zdalnych usug bankowych jest zapewnienie klientom wygody korzystania z penej oferty finansowej bez wzgldu na czas i miejsce dokonywania transakcji. Ponadto, klient uzyskuje wysoki stopie samodzielnoci w okrelaniu zakresu i charakteru obsugi kierujc si indywidualnymi preferencjami. W przeciwiestwie do obsugi w oddziaach w realiach bankowoci elektronicznej stron inicjujc relacje jest klient, a rola banku sprowadza do udostpnienia bogatej gamy usug i produktw oraz zapewniania maksymalnego komfortu i bezpieczestwa transakcji. Jednake zdalny model relacji z bankiem stawia przed klientem wysze wymagania pod wzgldem poziomu niezbdnej wiedzy na temat zasad funkcjonowania elektronicznych kanaw dystrybucji i warunkw wiadczenia usug bankowych. Niebagatelnego znaczenia nabiera aspekt zaufania klienta do banku.
2 Art. 29 Ustawy o elektronicznych instrumentach patniczych z dnia 12.09.2002 r. (DzU nr 169 poz. 1385 ze zm.). 3 Art. 31 Ustawy, op. cit.

Brak kontraktu z pracownikiem bankowym, samodzielno obsugi i obawa klienta o bezpieczestwo powierzonych rodkw oznacza, i bank z jednej strony musi zapewni peny i wysoki poziom bezpieczestwa kanaw zdalnych, a z drugiej strony dy do maksymalnego uproszenia zasad korzystania z usug elektronicznych. Zaproponowanie klientowi atrakcyjnej kombinacji prostoty obsugi i wysokich standardw bezpieczestwa jest zadanie trudnym, ale niezbdnym dla sukcesu rynkowego bankowoci elektronicznej. W realiach gospodarki elektronicznej klienci bankw uzyskuj stosunkowo tani dostp do niemal penej informacji o rynku usug i produktw finansowych. Oznacza to, e oferta bankw staje si wysoce transparentna dla wszystkich podmiotw, tj. klientw i konkurentw z brany. Wykorzystujc rnorodne elektroniczne kanay kontaktu z bankiem, wspczesny klient bankowy moe stosunkowo atwo i bardzo szybko oceni atrakcyjno szerokiej gamy usug bankowych, a tym samym samodzielnie porwna i wybra najatrakcyjniejsze spord nich4. Nowy model funkcjonowania handlu w przestrzeni wirtualnej wpywa na zachowania klientw bankowoci elektronicznych, ktrzy na tle innych segmentw wyrniaj si wysokim stopniem wiadomoci o wasnych oczekiwaniach, deniem do elastycznego dopasowania oferty bankowej do wasnych potrzeb oraz bardzo nisk skonnoci do ponoszenia wysokich koszw w kontaktach z bankiem, w tym zarwno materialnych (np. opaty i prowizje) i niematerialnych (np. czasochonno obsugi, awaryjno systemw transakcyjnych). Dodatkowo, bariera kosztw zmiany banku w przestrzeni elektronicznej jest niska, co wpywa na spadek lojalnoci klientw poszukujcych usug o odpowiednio wysokiej wartoci dodanej. Podsumowujc istot bankowoci elektronicznej mona j take scharakteryzowa poprzez enumeratywne wyszczeglnienie zdalnych formy kontaktu banku z klientami za pomoc takich rozwiza jak: systemy zapewniajce korzystanie z usug bankowych w oparciu o komputery osobiste z dostpem do Internetu - bankowo internetowa (ang. Internet banking), systemy oparte na dedykowanych aplikacjach informatycznych dostarczanych przez bank i sucych do kompleksowej obsugi klientw korporacyjnych poprzez cza telefoniczne i internetowe - bankowo modemowa (ang. office/home banking), obsuga bankowa klientw za pomoc telefonw stacjonarnych - bankowo telefoniczna (ang. phone banking), bezprzewodowe rozwizania informatyczne umoliwiajce dostp do usug bankowych w trybie on-line poprzez uycie protokou WAP (ang. Wireless
Proces wyszukiwania przez klienta najkorzystniejszych dla siebie usug bankowych wrd rnych oferentw jest okrelany mianem wyjadania wini" (ang. cherry picking).
4

Application Protocol), SMS, systemw Sim ToolKit w telefonach komrkowych - bankowo mobilna (ang. mobile banking) systemy obsugi patnoci bezgotwkowych dokonywanych za pomoc elektronicznych instrumentw patniczych w terminalach kasowych (ang. Electronic Funds Transfer through Points of Sells - EFTPOS) i wielofunkcyjnych bankomatach (ang. Automatic Teller Machine - ATM) - bankowo terminalowa, systemy bazujce na platformach cyfrowych telewizji interaktywnej - bankowo telewizyjna (ang. TV banking).

6.2. Ewolucja bankowoci elektronicznej

W okresie ostatnich kilku dekad w ewolucji kanaw dystrybucji usug bankowych mona zaobserwowa szybko rosnce znaczenie zdalnych form kontaktu, ktre uzupeniaj, a obecnie coraz czciej zastpuj, tradycyjny model obsugi klienta przez pracownika w placwce bankowej. Pierwsze formy usprawnienia dziaalnoci bankw w wyniku zastosowania nowoczesnych rozwiza teleinformatycznych miay jednak miejsce w wewntrznych procesach operacyjnych banku i doprowadziy do przyspieszenia realizacji procedur bankowych oraz rozwoju komunikacji pomidzy oddziaami banku, a nastpnie pomidzy rnymi bankami. W 1918 r. zaczto wykorzystywa cza telegraficzne w amerykaskim systemie rozlicze midzybankowych Feldwire. Pionierem nowoczesnych rozwiza w bankowoci by Bank of America w Stanach Zjednoczonych, ktry wprowadzi automatyzacj w procesie weryfikacji, kalkulacji i ksigowania czekw oraz zracjonalizowa obrbk wnioskw kredytowych przez zainstalowanie pierwszego komputera IBM 702 w ramach systemu ERMA {Electronic Recording Machine - Accounting). Kolejnym krokiem by wzrost automatyzacji obsugi rachunkw bankowych5. W ofercie bankowej bardzo szybko zwikszaa si funkcjonalno usug dostpnych poprzez telefon stacjonarny. W latach 60. XX wieku banki w Stanach Zjednoczonych i Anglii jako pierwsze wprowadziy do swojej oferty automatyczn wypat rodkw z rachunku w bankomatach. W wyniku porozumienia z systemami Visa i MaterCard w USA i EuroCard w Europie, banki zaczy wydawa na szerok skal karty patnicze, w tym przede wszystkim kredytowe. Funkcjonalno bankomatw i patnoci elektronicznych wzrosa po wprowa-

5 J.K. Solarz, Uwarunkowania wspczesnej bankowoci, [w;] Bankowo na wiecie i w Polsce red. L. Orziak, B. Pietrzak. Olympus, Warszawa 2001, s. 24.

Rozdzia 6. Bankowo elektroniczna

228

dzeniu karty magnetycznej w 1972 roku. W tym samym czasie rozwj scentralizowanego systemu ERMA umoliwi obsug wszystkich rachunkw klientw, tworzenie historii wszystkich transakcji, i wydrukw bilansw, a take identyfikacj przekrocze stanu, a tym samym wstrzymania patnoci6. W latach lat 80. XX wieku pocztkowo w bankowoci korporacyjnej, a pniej detalicznej banki umoliwiy instalacj w zasobach komputerowych klientw pierwszych pakietw oprogramowania dla zdalnego korzystania z rachunku bankowego poprzez dedykowane linie telefoniczne (systemy home/office banking). Jednake prawdziwa cezura w ewolucji zastosowania technik komputerowych w bankowoci, miaa miejsce w pierwszej poowie lat 90. ubiegego stulecia w wyniku wprowadzenia bankowoci internetowej. Pierwsze usugi bankowe wykorzystujce Internet pojawiy si w grudniu 1994 r. w Stanach Zjednoczonych w La Jola Bank FSB i bank Wells Fargo 7. Klient za pomoc komputera i cza internetowego mia moliwo na bieco sprawdzi saldo na rachunku bankowym i rozporzdza rodkami na nim zgromadzonymi. Jednake za pierwszy w peni wirtualny bank uwaa si powstay w USA Security First Network Bank, ktry rozpocz dziaalno 18.10.1995 r. Model biznesowy przyjty Security First Network Bank okaza si sukcesem, gdy w pierwszym dniu SFNB odwiedzio 40 tysicy klientw, a w cigu pierwszego miesica funkcjonowania bank zdoby okoo 1000 klientw. Dziaalno SFNB oparta na braku opat za prowadzenie rachunku i wysokim oprocentowaniu depozytw wyznaczya standard funkcjonowania bankw internetowych na caym wiecie. W Polsce pionierem bankowoci elektronicznej opartym na modelu home/ /office banking by Bank Rozwoju Eksportu SA, ktry w 1993 r. wprowadzi zdaln obsug rachunkw bankowych w systemie BRESOK. Bankowo internetowa pojawia si w Polsce bardzo szybko po wiatowym sukcesie Security First Network Bank w Stanach Zjednoczonych. W 1998 r. Powszechny Bank Gospodarczy SA w odzi uruchomi dla swoich klientw tzw. oddzia internetowy. Jednake pierwsz w peni internetow ofert bankow dla klienta indywidualnego przedstawi w listopadzie 2000 r., mBank, nalecy do grupy BRE Banku SA. Niezwykle due powodzenie rynkowe koncepcji bankowoci wykorzystujcej Internet do kontaktu klientami sprawi, e po 2000 r. zdecydowana wikszo bankw w Polsce zacza szybko wdraa kanay bankowoci elektronicznej. W 2001 r. powstay w Polsce dwa kolejne banki internetowe, tj. Inteligo i Volkswagen Bank Direct. Obecnie dostp do rachunku internetowego jest ju standardem w dystrybucji usug bankowych, zarwno w przypadku klienta indywidualnego, jak i korporacyjnego.
6 D.T. Dziuba, Systemy informatyczne w obsudze bankw detalicznych, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002, s. 33-42. 7 Ibidem, s. 35.

6.3. Rodzaje elektronicznych form dystrybucji usug i produktw bankowych

6.3.1. Bankowo internetowa
Pojcie bankowoci internetowej (ang. internet banking) jest zwizane z systemem bankowej obsugi klientw, bazujcej na zdalnej komunikacji z klientem poprzez wykorzystanie wycznie komputerw osobistych wyposaonych w przegldark internetow oraz dostp do cza internetowego. Istotne jest to. e w odrnieniu od innych kanaw bankowoci elektronicznej internet banking umoliwia dokonywanie praktycznie wszystkich operacji bankowych, czc wysok prostot uytkowania ze wszystkimi zaletami bankowoci elektronicznej, w tym przede wszystkim z bardzo wysok wygod i funkcjonalnoci obsugi. Jednake wykorzystanie Internetu oznacza, e wszystkie dane o rachunku bankowym i zrealizowanych operacjach s przechowywane w systemach informatycznych po stronie banku, a klient ma do nich dostp wraz z opcj zlecania operacji pod warunkiem nawizania i pozostawania bankiem w cznoci w czasie rzeczywistym {on-line). Brak transferu danych pomidzy komputerem klienta a serwerem bankowym oznacza cakowit blokad obsugi przez bank. W skali wiatowej Internet jest uniwersalnym medium kontaktu i wymiany informacji, co oznacza take, e transfer danych pomidzy klientem i bankiem przez Internet jest naraony na wiksz skal rnorodnych zagroe naruszajcych poufno i integralno przesyanych danych ni w przypadku innych form bankowoci elektronicznej. W ewolucji bankowoci internetowej mona wyrni kilka faz rozwoju rnicych si zakresem oferowanych usug, ich funkcjonalnoci oraz znaczeniem strategicznym dla banku, tj.8: faza pierwsza - obsuga pasywna o charakterze informacyjno-marketingowym, faza druga - oferta pasywna rozszerzona o aplikacje interaktywne umoliwiajce klientowi indywidualizacj wyboru produktw i usug z oferty bankowej, faza trzecia - oferta aktywna, w ktrej klienci uzyskuj pene moliwoci zarzdzania swoimi finansami przez Internet, faza czwarta - oferta aktywna zaawansowana, w ktrej oferta banku przez Internet przekracza ramy tradycyjnych usug depozytowo-kredytowych. Obsuga klienta w fazie pierwszej rozwoju bankowoci internetowej oznacza, e bank wykorzystuje Internet do przekazania klientom rnorodnych informacji
Opracowanie wasne na podstawie http://www.dynamicnet.net/news/white_papers/internetbanking.htm z dn. 23.07.2007 r.

podstawowych aspektach swojej dziaalnoci, w tym przede wszystkim o zakresie i warunkach zakupu oferowanych usug oraz produktw. Znamienny jest fakt, i w tej fazie klient nie ma adnych moliwoci indywidualizacji oferty, a wic wszyscy internauci mog otrzyma te same informacje bez wzgldu na indywidualne preferencje, przy czym klienci banku s oczywicie pozbawieni dostpu internetowego do swojego rachunku bankowego. Oferta bankowoci internetowej tej fazie oznacza, e celu bank publikuje na swojej stronie WWW katalog usug wraz z ich aktualnymi parametrami, przedstawia map oddziaw 2. bankomatw oraz umoliwia kontakt z bankiem za pomoc poczty elektronicznej. Klient ma take moliwo pobierania formularzy niezbdnych do korzystania z usug bankowych, ale ich funkcjonalno jest ograniczona, gdy wymagaj wydrukowania i po wypenieniu atramentem przesania do banku poczt tradycyjn. Mimo e pierwsza faza ma charakter wstpny, to jednak bank powinien speni kilka przesanek decydujcych ojej powodzeniu tj.9: funkcjonalna, ale i estetyczna witryna internetowa banku, czytelna i atwa nawigacja tj. pogrupowana informacja z rozwiniciem na podstronach, aby oszczdza czas klienta, a tym samym unikn chaosu informacyjnego na stronie gwnej okrelanego jako efekt zlewu kuchennego", szybkie wczytywanie si" strony internetowej, oddelegowanie pracownikw do staego zarzdzania witryn i jej aktualizowania lub utrzymywanie czstych kontaktw z zewntrzn firm informatyczn, ujednolicenie wygldu wszystkich podstron, staa aktualno i kompletno informacji zawartych na witrynie internetowej, wiarygodno banku w kontaktach z klientem poprzez odpowiednie na zapytanie skadane poczt elektroniczn, zamieszczenie materiaw o banku w popularnych formatach .pdf, .doc, .jpg, gif, odpowiednie wypromowanie witryny wrd klientw z atwym do intuicyjnego odgadnicia adresem np. www.nazwabanku.pl, zapewnienie dostpu poprzez przekierowanie do banku w rnych adresach domen tj. np. www.nazwabankusa.pl, www.nazwabanku.com.pl. W fazie drugiej rozwoju bankowoci internetowej klient nadal nie ma moliwoci dostpu do wasnego rachunku i zarzdzania rodkami finansowymi poprzez Internet. Jednake na witrynie internetowej banku pojawiaj si interaktywne rozwizania suce ocenie usug bankowych pod wzgldem preferencji i moliwoci finansowych klienta. W tym celu bank wspiera klienta poprzez zamieszczenie rnych narzdzi uatwiajcych wybr usug i produktw bankowych oraz uatwiajcych ich zakup, tj.:
9

1.

Por. Stryczyski J., Zarzycki T., Bank ery gospodarki elektronicznej ,,Bank" 9/2000, s. 55-67.

231

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

formularze interaktywne umoliwiajce wypenienie danych za porednictwem klawiatury i natychmiastowe przesanie do banku, kalkulatory depozytowe, kredytowe i walutowe ze szczegowymi pytaniami dodatkowymi, aplikacje wstpnej oceny wiarygodnoci kredytowej, aplikacje do indywidualnej oceny potrzeb finansowych na bazie szacunku dochodw i rozchodw gospodarstwa domowego, specjalistyczne biuletyny tematyczne przesyane cyklicznie poczt elektroniczn.
Rysunek 1. Przykad interaktywnej aplikacji wstpnej oceny wiarygodnoci kredytowej

rdo: http://www.vwbankdirect.pl z 5.07.2007 r.

W fazie trzeciej bank wiadczy peen zakres usug bankowych w sposb aktywny, tj. dajcy klientom moliwo zarzdzania swoimi rodkami rachunkach poprzez Internet. We wczesnej fazie trzeciej klient moe sprawdzi saldo rachunku, obejrze histori transakcji, zaoy lub rozwiza lokat terminow, przekazywa rodki midzy rnymi rachunkami w danym banku. Czsto oferowana jest take moliwo importowania danych z rachunku do popularnych programw wspomagajcych zarzdzanie domowymi finansami jak np. Microsoft Money. Dziki temu klient dysponuje zawsze aktualnymi danymi np. o transakcjach opacanych kart kredytow i nie musi ich wpisywa do programu rcznie.

Rozdzia 6. Bankowo elektroniczna

232

Jednake o atrakcyjnoci fazy trzeciej decyduje fakt moliwoci dokonywania transakcji finansowych na rwni z obsug w placwkach bankowych. W ten sposb wikszo standardowych operacji bankowych moe by przeniesiona do Internetu, w wyniku czego klient ma moliwo np.: skadania dyspozycji otworzenia rachunku bankowego, zaoenia i likwidacji lokaty terminowej, skadania wniosku kredytowego i otrzymania kredytu wycznie w kanaach internetowych, monitorowania operacji realizowanych za pomoc wszelkiego rodzaju kart patniczych, przegldania aktualnego stanu rachunku wykorzystujc szerok gam filtrw czasowych, kwotowych, przedmiotowych (tj. rodzaj zlecenia) i podmiotowych (tj. rodzaj kontrahenta). definiowania zlece staych i okresowych, wprowadzanie do systemu parametrw operacji dla ich automatycznego wykorzystania w przyszoci np. dane o adresatach przeleww, korzystania z usug polecania zapaty (ang. direct debit), zmiany parametrw wykorzystywanych produktw i usug np. PIN kart patniczych, spacania zobowiza kredytowych, monitorowania cyklu zaduenia w banku, wprowadzania dyspozycji

automatycznych przeleww pomidzy rachunkami.

Rysunek 2. Przykad strony transakcyjnej bankowoci internetowej

rdo: http://www.mbank.pl z 5.07.2007 r.

233

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

Podstawowe znaczenie dla powodzenia strategii bankowoci internetowej w trzeciej fazie to zapewnienie wysokiego stopnia bezpieczestwa dokonywania operacji i przechowywania rodkw na rachunku oraz moliwo penej personalizacji przez klienta szerokiej gamy dostpnych usug. Bank tworzc rnorodne systemy zabezpiecze buduje wiarygodno w oczach klienta i w ten sposb skania go do zmiany formy relacji z placwek do Internetu. Dziki wysokiej aktywnoci klienta w kanaach internetowych, bank zyskuje moliwo pozyskiwania rnorodnych danych o odbiorach usug i rozwijania rentownoci relacji z poszczeglnymi klientami. Niebagatelne znaczenie ma atrakcyjno cenowa wiadczonych usug i ich wysoka funkcjonalno. Dlatego te najprostsze usugi jak m.in. prowadzenie rachunku czy realizacja przeleww s stosunkowo niedrogie, a operacje zlecane przez klienta mog by wprowadzone w bardzo prosty i szybki sposb. W czwartej fazie rozwoju bankowoci internetowej, Internet zyskuje w strategii banku centralne znaczenie w obsudze klienta, a placwki (o ile wystpuj) peni rol uzupeniajc. Oferta usug internetowych nie ogranicza si do typowo bankowych, ale obejmuje szeroki zakres usug finansowych, a nawet usug niefmansowych jak m.in. prowadzenie handlu elektronicznego, tworzenie serwisw informacyjnych czy wystpowanie w roli wirtualnego operatora komrkowego. Poprzez rachunek internetowy klient zyskuje dostp do m.in.: zrnicowanej oferty usug funduszy inwestycyjnych, skadania dyspozycji zlece w ramach usug maklerskich, wyboru i wykupu ubezpieczeniowych polis majtkowych i na ycie, zakupu obligacji i innych papierw dunych, oferty funduszy emerytalnych, bezpiecznych i szybkich patnoci w ramach handlu elektronicznego poprzez m.in.: kart wirtualn, patnoci pay by link, plikw multimedialnych, usug kustodialnych. W czwartej fazie rozwoju bankowoci internetowej bank staje si rozbudowan internetow platform, w ktrej wystpuje szeroka wizka rnorodnych usug finansowych, a take niefmansowych poprzez wspprac ze spkami nowych technologii, operatorami telefonii cyfrowej i sklepami internetowymi. Gwn ide bankowoci czwartej fazy jest mocno rozwinita sprzeda wizana (tzw. cross-selling) rnorodnych usug i produktw, ktre klient moe samodzielnie wybiera wedle swoich upodoba, korzystajc z bardzo preferencyjnych warunkw finansowych. Dziki temu bank uzyskuje moliwoci penej kontroli kontaktw z klientami poprzez wykorzystanie systemw zarzdzania relacjami z klientami w kanaach elektronicznych (e-CRM). Dane pozyskane moe wyko-

235

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

rzysta do okrelania rentownoci kadej operacji z kadym klientem oraz szybkiego diagnozowania kierunkw zmian popytu na usugi finansowe. Faza czwarta rozwoju bankowoci internetowej oznacza te wprowadzanie innowacji niedostpnych w placwkach bankowych, jak m.in.: systemy agregacji kont internetowych (ang. account aggregation), systemy elektronicznej prezentacji i patnoci rachunkw dla klientw indywidualnych (ang. Elekctronic Bill Presentment and Payment - EBPP), systemy elektronicznej prezentacji i patnoci faktur dla klientw instytucjonalnych (ang. Elekctronic Invoice Presentment and Payment - EIPP), interaktywne formy doradztwa finansowego. Systemy agregacji kont internetowych umoliwiaj klientowi uzyskanie atwego dostpu do aktualnych informacji, ktre zazwyczaj s zlokalizowane w serwisach internetowych prowadzcych przez rne instytucje finansowe (banki, fundusze inwestycyjne, domy maklerskie, towarzystwa emerytalne etc), a take w domenach niefmansowych (np. poczta elektroniczna, serwisy informacyjne). Oznacza to, e dziki agregacji wszystkie aktualnie wykorzystywane przez klienta usugi i produkty zakupione u wielu, konkurujcych ze sob oferentw, s zintegrowane s w ramach jednej domeny internetowej prowadzonej przez bank i zabezpieczonej przez indywidualnie okrelony sposb uwierzytelnienia.
Rysunek 3. Przykad agregatora rachunkw internetowych

rdo: www.yodlee.com z 4.07.2007 r.

Klient banku oferujcego usugi agregacji (tzw. bank agregator) zostaje zwolniony z obowizku zapamitywania wielu rnych hase, niezbdnych do korzystania z kadego konta internetowego oddzielnie10. Nie musi take traci czasu na poszukiwanie stron i ponosi kosztw transmisji danych podczas wielokrotnego logowania si do rnych serwisw internetowych. Ponadto agregacja kont umoliwia bardzo atwe i efektywne zarzdzanie rodkami na rnych kontach internetowych w sposb zbiorczy poprzez wykorzystanie odpowiednich filtrw, formu arytmetycznych oraz usug doradczych za porednictwem opiekuna klienta lub automatycznych aplikacji analizujcych stan i transfery rodkw pomidzy kontami. W zakresie elektronicznej prezentacji patnoci rachunkw (ang. EBPP) wyrnia si dwa podstawowe rozwizania": model bezporedniego prezentowania klientowi rachunkw przez wystawc (ang. the biller-clirect model), model skonsolidowanej prezentacji rachunkw w ramach jednej domeny internetowej (ang. the consolidation model). W pierwszym z powyszych modeli usugodawcy (np. instytucje uytecznoci publicznej) przesyaj klientom w sposb zdalny (wymagana jest rejestracja w systemie EBPP) zawiadomienia o wystawionych rachunkach i terminie ich uregulowania. Klienci s kierowani do odpowiedniej strony internetowej wystawcw faktur, gdzie po uwierzytelnieniu jest im prezentowana elektroniczna wersja rachunku. Po sprawdzeniu zgodnoci danych klient ma nastpnie moliwo inicjowania zapaty poprzez Internet wykorzystujc rodki na swoim rachunku bankowym. W tym modelu znaczenie banku internetowego jest dosy mae i waciwie sprowadza si do zaoferowania udogodnie zwizanych z regulacj patnoci. Natomiast skonsolidowany model EBPP opiera si przede wszystkim na wsppracy midzy wystawc rachunku a bankiem, ktra zapewnia agregacj przesyanych rachunkw od wielu rnych wystawcw i ich prezentowanie klientowi w jednym, przejrzystym formacie w ramach jednej domeny internetowej. Dla podmiotw wystawiajcych rachunki model EBPP oznacza redukcj kosztw zwizanych zarwno z samodzielnym wprowadzeniem i obsug elektronicznej prezentacji szerokiemu gronu rnych klientw, jak i monitorowaniem ich patnoci. Natomiast dla klientw bankw model zagregowanych rachunkw umoliwia wzrost wygody w zakresie dokonywania patnoci, jako e uzyskuj oni dane zbiorcze dotyczce szczegw patnoci, przez co uatwione jest dokonywanie odpowiednich analiz i porwna. Ponadto, w celu uregulowaUsugi agregacji usug rnych bankw oferuj m.in. Egg, First Direct, Wells Fargo. A. Andreeff, L.C. Binmoeller. E.M. Boboch. O. Cerda. S. Chakravorti, T. Ciesielski. E. Green, Electronic bill presentment and payment - is it just a click away?, ..Economic Perspectives" no. 4Q/2001, Federal Reserve Bank of Chicago, USA, s. 4.
11

nia wszystkich rachunkw, klient wykorzystujc tylko i wycznie domen internetow banku wystpujcego w roli konsolidatora nie musi dokonywa indywidualnego uwierzytelniania na wielu rnych stronach internetowych.
Rysunek 4. Przykad elektronicznego rachunku z ramach systemw EBPP

rdo: http://www.billnet.pl z 5.07.2007 r.

Najprostsz realizacj idei doradztwa finansowego on-line jest kontakt z doradc bankowym poprzez chat (ang. chatroom). Jest to wydzielona cz serwisu internetowego banku, na ktrej klient moe porozumiewa si z pracownikiem bankowym za pomoc klawiatury widzc na ekranie monitora odpowiedzi. Taki system, bardzo prosty w realizacji, cho stosunkowo mao wygodny jest uywany ju przez wiele bankw internetowych na wiecie i w Polsce. Z ich dowiadcze rynkowych wynika, e klienci atwo przekonuj si do takiej formy komunikacji, a nawet maj swoich ulubionych doradcw, pod warunkiem staego rozwijania oferty przez bank. Coraz wiksz popularnoci cechuj si wykorzystywane przez banki internetowe aplikacje suce do automatycznego wspierania decyzji klientw w zakresie optymalizowania decyzji inwestycyjnych, zarzdzania pynnoci czy analizy ekspozycji na ryzyko - tzw. inteligentni agenci 12. Konstrukcja tych aplikacji opiera si na zasadach sztucznej inteligencji, co oznacza, e ich funkcjonalno ronie w miar zwikszania si zasobw danych analizowanych pod ktem indywidualnych potrzeb klienta banku. Du zalet takich rozwiza s niskie koszty operacyjne, gdy w odrnieniu od innych form doradztwa on-line inteligentni agenci w dziaalnoci operacyjnej nie absorbuj pracownikw banku. W zakresie usug doradczych coraz wiksze znaczenie ma przesyanie gosu przez Internet. Wykorzystywana jest do tego technologia VoIP (ang. Voice over Internet Protocol) z rnymi metodami kompresji dwiku. Jest ona obecnie powszechnie uywana do suchania internetowego radia i przede wszystkim do prowadzenia rozmw telefonicznych przez Internet (ang. Internet telephone). Duym atutem tego rozwizania s jego skromne wymagania, tj. zwyke poczenie modemowe, karta dwikowa, suchawki i mikrofon podczone do komputera. Jednak wci aktualn barier VoIP jest niska jako poczenia. Dla bankw internetowych VoIP nie ma jednak atutu strategicznego nad zwyk telefoni, gdy brak kontaktu wzrokowego jest wci znaczn barier dla wielu klientw, a ponadto wymaga ponoszenia duych kosztw na utrzymywanie usugi. Jeszcze bardziej zaawansowanym rozwizaniem jest przesyanie przez Internet fonii i wizji. Ta technologia ze wzgldu na najwysze koszty wdroenia i operacyjne sprawia, e jest wci mao popularna w sektorze bankowym. Narzdzia techniczne do jej realizacji s ju dostpne (np. oprogramowanie RealAudio), brakuje jednak powszechnej i wysokiej przepustowoci czy telekomunikacyjnych, ktra umoliwiaby w miar komfortowy odbir obrazu. Nie jest to wic jeszcze dojrzay i niezawodny sposb komunikacji, cho w miar postpu techniki pozwoli na zaoferowanie penowartociowego doradztwa online13.
Por. A. Borkowska, Inteligentni agenci w handlu elektrycznym, e-Mentor", nr 5/2004. http://www.ebanki.px.pl, 5.07.2007 r.

13

6.3.2. Systemy home/office banking

Systemy home/office banking oznaczaj dedykowany model zdalnej obsugi bankowej klienta indywidualnego (home banking) lub korporacyjnego (office banking) przy wykorzystaniu specjalnej aplikacji informatycznej (software) dostarczonej przez bank i zainstalowanej w zasobach komputerowych klienta. Oprogramowanie z wygodnym interfejsem uytkownika (zasada okienek dialogowych) jest elastycznie dopasowane do jego indywidualnych wymaga i umoliwia wszechstronne zarzdzanie rodkami pieninymi na rachunku w sposb zdalny, ale bez potrzeby utrzymywania staej cznoci z bankiem.
Rysunek 6. Zrzut z ekranu monitora okna dialogowego systemu Multicash Pro

rdo: Podrcznik uytkownika Multicash Pro Banku BPH SA.

Kontakt z systemem odbioru i przetwarzania zlece zlokalizowanym w zasobach informatycznych banku ma zazwyczaj charakter cykliczny, a jako medium transmisyjne wykorzystywane jest poczenie modemowe w ramach publicznej sieci telefonicznej lub szyfrowana transmisja danych poprzez cza internetowe (PVN - Private Virtual Network). Z racji kosztw instalacji i uytkowania oraz wysokiej funkcjonalnoci przekraczajcej potrzeby klientw indywidualnych, aktualnie z systemw office banking korzystaj przede wszystkim przedsibior-

stwa. Dlatego te mona spotka okrelenie corporate banking. Do podstawowych cech charakterystycznych office bankingu naley zaliczy: konieczno instalacji w zasobach informatycznych klienta oprogramowania umoliwiajcego zdalne korzystanie z usug okrelonego banku. moliwo korzystania ze zdalnej obsugi bankowej tylko za porednictwem komputerw z zainstalowanym oprogramowaniem bankowym i/lub dziaajcych w sieci lokalnej (LAN), elastyczno systemu i budow moduow z bardzo szerokim zakresem narzdzi raportowo-analitycznych, wspdziaanie oprogramowania z zewntrznymi systemami finansowoksigowymi i kadrowo-pacowymi, wymagane szkolenie dla osb majcych dostp do systemu, tryb off-line jako najczstszy sposb komunikacji z bankiem, przechowywanie baz danych historycznych po stronie klienta, wykorzystanie rnych mediw transmisyjnych do komunikacji z bankiem. wielostopniowe systemy bezpieczestwa przechowywania i transmisji danych, moliwo jednoczesnej pracy wielu uytkownikw systemu z hierarchizacj dostpu, znacznie wysze koszty korzystania z systemu ni w przypadku bankowoci internetowej. Specjalne oprogramowanie bankowe (Multicash, VideoTel, NetBANK) instalowane po stronie klienta umoliwia wprowadzanie rnorodnych zlece bankowych (rwnie z dat przysz), aktualizacj danych otrzymywanych z banku oraz przegldanie danych historycznych z wykorzystaniem zrnicowanych filtrw bez koniecznoci opuszczania siedziby przedsibiorstwa. Oprogramowanie posiada przyjazny dla uytkownika jednolity interfejs oparty na konstrukcji okien dialogowych. Systemy Multicash, VideoTel i NetBANK rni si stopniem zaawansowania dostpnych aplikacji, jednake wszystkie umoliwiaj zdaln komunikacj z bankiem i obsug podstawowych transakcji bankowych. Moduowo systemw office banking daje uytkownikom moliwo elastycznego rozbudowania funkcjonalnoci oprogramowania w zalenoci od aktualnych potrzeb. Wyrnia si modu podstawowy stanowicy trzon systemu umoliwiajcy prac z programem (Cash Management w systemie Multicash, czy Eksplorator VideoTEL Banking w systemie VideTel). Ponadto wystpuj moduy zlece patniczych oraz moduy pozwalajce na wszechstronn analiz pynnoci przedsibiorstwa wspomagajce kierownictwo przedsibiorstwa w podejmowaniu decyzji finansowych m.in. o transferach rodkw pomidzy rnymi rachunkami w ramach tzw. cash pooling. Systemy office banking charakteryzuj si otwart architektur danych umoliwiajc ich import i eksport w powszechnie przyjtych formatach z rnych

Rozdzia 6. Bankowo elektroniczna

241

systemw operacyjnych, w tym szczeglnie finansowo-ksigowych i kadrowopacowych funkcjonujcych w przedsibiorstwie. Dziki temu systemy office banking umoliwiaj pen obsug finansow bez koniecznoci cigej rekonfiguracji plikw, co oznacza bardzo szybkie dokonywanie operacji obejmujcych nawet kilkaset tysicy rekordw, duy komfort obsugi i minimalizacj bdw przy wprowadzeniu danych. Praca w trybie off-line jest jedn z podstawowych cech charakterystycznych systemw office banking. czenie si z bankiem zazwyczaj ma miejsce jedynie w celu przesania wczeniej przygotowanych i zaakceptowanych zlece. Jako korzyci takiego rozwizania wskazuje si fakt, i zapewnia ono wyszy standard bezpieczestwa danych ni w bankowoci internetowej (minimalizacja zagroenia przechwycenia transmitowanych danych i wamania do systemu informatycznego przedsibiorstwa). Ponadto baza operacji historycznych jest przechowywana po stronie klienta, dziki temu problemy z czami nie wpywaj na moliwo penej analizy dotychczasowych operacji i zastosowania rnych filtrw podczas eksploracji danych. Istnieje take moliwo wprowadzania zlece, ktre podlegaj modyfikacji jeszcze przed transmisj do serwerw bankowych. Niewtpliw wad rozwizania off-line jest opnienie w szybkiej aktualizacji danych na temat dokonywanych transakcji (salda, historia transakcji, obroty), parametrw i wskanikw finansowych (kursy walut, papierw wartociowych, wartoci indeksw) i komunikatw bankowych (informacje dla klientw). W systemach office banking zlecenia do banku s standardowo kierowane przez publiczn sie telefoniczn. Ponadto, stosowana jest rwnie bezpieczna transmisja danych poprzez VPN (Virtual Private Network), w ramach ktrych nastpuje szyfrowanie danych i przesanie poprzez tunelowanie" transmisji w ramach oglnodostpnej sieci internetowej. Tak zorganizowana transmisja ma utrudni manipulowanie danymi pomidzy serwerami klienta i banku, a tym samym zapobiega przechwyceniu danych i ich modyfikacji przez osoby niepowoane. Znajdujca si na serwerze klienta baza danych zabezpieczona jest systemem indywidualnie przypisanych uytkownikom hase i loginw, tym samym nie jest moliwy nieautoryzowany dostp do systemu i jego poszczeglnych funkcji. Kady z uytkownikw ma cile okrelony zakres uprawnie w zalenoci od funkcji penionych w firmie i czas dostpu do systemu, a czynnoci poza ich kompetencjami mog by cakowicie zablokowane. Moliwe jest take ustalenie limitw kwot, do ktrych poszczeglni uytkownicy mog dokonywa transakcji. Pliki ze zleceniami przesanymi do banku s opatrzone podpisem elektronicznym z algorytmem RSA przechowywanym na karcie mikroprocesorowej o okrelonej hierarchii wanoci. Transmisja jest kodowana algorytmem 3DES, chroniona hasem transmisyjnym i do przesyanych plikw zlece dodawany jest indywidualny plik transmisyjny umoliwiajcy serwerom bankowym jedno-

242

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

znaczn identyfikacj klientw. Wykorzystanie tzw. logw systemowych umoliwia natomiast sta rejestracj wszelkiej aktywnoci uytkownikw systemu oraz jednoznaczne okrelenie autorstwa zlece wprowadzanych do systemu. Dodatkowe zabezpieczenie stanowi cise okrelenie listy osb posiadajcych do niej dostp. Umoliwia to obsug systemu przez wielu pracownikw w zalenoci od penionych funkcji. Uprawnienia administracji kompetencjami uytkownikw w systemie s moliwe do ustalenia po stronie klienta i w peni przez bank akceptowane po uprzednim zawiadomieniu. Zazwyczaj pracownicy niskiego szczebla maj uprawnienia do wprowadzania i edycji zlece, a ich przeoeni do ich autoryzowania i kierowania do wysyki do banku. Wykorzystanie systemw office banking oznacza wysze koszty uytkowania systemu z uwagi na obcienia finansowe niewystpujce w bankowoci internetowej. Przede wszystkim wystpuje koszt instalacji oprogramowania, ktry jest negocjowany przez bank z potencjalnym klientem. Wysoko kosztw instalacyjnych uzaleniona jest od liczby instalowanych moduw, a take od iloci stanowisk, z ktrych zapewniony zostanie dostp do systemu. W niektrych przypadkach (np. due przedsibiorstwa) banki odstpuj od pobierania opat instalacyjnych. Dodatkowo, klient jest obciany staym abonamentem miesicznym oraz opatami za wszystkie zlecenia skadane do banku. Warto jednak podkreli, e w zamian klient otrzymuje znacznie bogatsz funkcjonalno zdalnych usug bankowych ni w przypadku bankowoci internetowej. Naley jednak oczekiwa, e obserwowany obecnie proces migracji zastosowa office banking do technologii internetowej bdzie kontynuowany tak, e systemy office banking stan si integralnym elementem internetowej platformy bankowej obsugi klientw korporacyjnych.

6.3.3. Bankowo telefoniczna (phone banking)

Dostp do operacji bankowych przez telefon stacjonarny jest jedn z najwczeniej wdroonych metod zdalnego kontaktu klienta z bankiem. Pierwsze systemy bankowoci telefonicznej pojawiy si na wiecie ju w latach 60. ubiegego stulecia. W zalenoci od zakresu dokonywanych operacji dostp mona podzieli na: pasywny, tj. obejmujcy przede wszystkim usugi informacyjne (m.in. sprawdzenie salda na rachunkach i histori ostatnich operacji, przesanie faksem operacji na rachunku, zamwienie potwierdzenia przelewu) oraz usugi zwizane z zarzdzaniem kanaami (m.in. aktywacja dostpu w serwisach bankowoci internetowej i kart patniczych, zarzdzanie parametrami posugiwania si kartami, aktywny, tj. oznaczajcy zmian salda na rachunku poprzez np. zoenie dyspozycji przelewu z rachunku ROR lub rachunku karty rwnie z odroczon

243

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

dat realizacji, zoenie zlecenia staego spaty zaduenia z tytuu operacji kredytowych, zaoenie i zamknicie lokaty. W zakresie bankowoci telefonicznej wyrnia si dwa podstawowe systemy, tj-: rozmowa z konsultantem w centrum telefonicznym (ang. cali center), serwis automatyczny w ramach F/R (ang. Interactice Voice Responder). W pierwszym przypadku klient kontaktuje si z pracownikiem banku, dokonuje uwierzytelnienia poprzez podanie odpowiedniego hasa, a nastpnie zleca wykonanie dyspozycji zarwno w zakresie operacji aktywnych, jak i pasywnych. Z uwagi na ma efektywno obsugi bankowej (w danym momencie konsultant kontaktuje si tylko z jednym klientem) oraz stosunkowo wysokie koszty transakcyjne, banki zazwyczaj zachcaj klientw, aby korzystali z usug teleoperatorw przede wszystkim w sytuacjach niestandardowych i trudnych do zrealizowania samodzielnie. Serwisy automatyczne w ramach bankowoci telefonicznej umoliwiaj klientowi zoenie dyspozycji realizacji usug bankowych zarwno o charakterze pasywnym, jak i aktywnym bez koniecznoci kontaktu z pracownikiem banku. Korzystajc z gosowej nawigacji lektora klient wprowadzajc okrelon kombinacj cyfr moe samodzielnie korzysta z obsugi bankowej. Gos lektora jest odtwarzany automatycznie z nagranych fragmentw instrukcji lub poprzez wykorzystanie generatora mowy ludzkiej (tzw. voice responce). Zdecydowanie mniej popularne s systemy rozpoznawania gosu klienta i generowania automatycznych odpowiedzi (tzw. voice recognition).

6.3.4. Bankowo mobilna (mobile banking)

Spord wszystkich kanaw elektronicznej obsugi klienta, bankowo mobilna w najwikszym stopniu reprezentuje korzyci, jakimi wyrniaj si elektroniczne kanay dystrybucji tj. minimalizacja znaczenia czasu zlecania dyspozycji i miejsce pobytu klienta. Wykorzystanie telefonu komrkowego do kontaktu z bankiem oznacza posugiwanie si najbardziej mobilnym urzdzeniem do wymiany informacji. Niestety ze wzgldu na stosunkowo jeszcze niski stopie wygody przy korzystaniu telefonu do kontaktu z bankiem oraz woln i wci kosztown transmisj danych bankowo mobilna cieszy si bardzo nisk popularnoci wrd klientw bankowoci elektronicznej. W zalenoci od sposobu wykorzystania telefonw komrkowych do kontaktu z bankiem wyrnia si: SMS banking, WAP, systemy SimToolkit.

6.3.4.1. SMS banking

SMS banking oznacza wykorzystanie krtkich informacji tekstowych (SMS) zarwno w formie otrzymywania przez klienta powiadomie z banku (opcja push), jak i samodzielne zlecanie przez klienta okrelonych operacji (opcja puli). W przypadku opcji push SMS-y s najczciej wykorzystywane przez banki jako forma informowania klienta o zdarzeniach zwizanych z okrelonymi operacjami na rachunku bankowym oraz transakcjach zwizanych z kartami patniczymi. Wysyanie SMS-w przez bank nie dotyczy jedynie zdarze ju majcych miejsce (jest to najpowszechniej spotykana opcja), ale take moe przypomina klientowi o transakcjach zaplanowanych. W pierwszym przypadku informacje mog dotyczy realizacji przelewu wychodzcego, wykonania lub nie zlecenia staego, wpyniciu rodkw na rachunek, dokonaniu spaty kredytu czy utworzeniu i zamkniciu lokaty terminowej. W drugim przypadku klient jest informowany o planowanej spacie rat kredytw czy zbliajcym si terminie spaty karty kredytowej lub terminie realizacji zlece staych w najbliszym okresie. W przypadku kart patniczych SMS-y w opcji push su powiadamianiu o autoryzacji transakcji dokonanych za pomoc kart debetowych i kredytowych (zarwno w bankomacie, jak i w terminalach POS) oraz rozliczaniu tyche transakcji. W ten sposb ronie bezpieczestwo posugiwania si kartami, gdy posiadacz lub uytkownik karty zachowuje kontrol nad ich wykorzystaniem. W zalenoci od banku zawiadomienia s wysyane natychmiast po dokonaniu operacji (w czasie rzeczywistym) albo z pewnym opnieniem. Ponadto niektre banki umoliwiaj samodzielne zarzdzanie przez klienta ustawieniami w zakresie powiadomie SMS poprzez udostpnienie moliwoci dezaktywacji/aktywacji okrelonych powiadomie oraz zastosowanie filtrw kwotowych. Warto te podkreli, e SMS-y w opcji push s coraz czciej stosowane przez banki do przesyania hase jednorazowych umoliwiajcych bezpieczne uwierzytelnienie nowych dyspozycji klienta w ramach bankowoci internetowej. W przypadku SMS banking w opcji puli klient ma moliwo zlecenia okrelonej dyspozycji poprzez wysanie krtkiej wiadomoci tekstowej do banku, ktrej zawarto stanowi okrelony cig cyfr. Powszechnym standardem jest rozwizanie w ramach ktrego wymagane jest od klienta zapoznanie si z okrelonym kodem danej operacji dla zlecenia okrelonej operacji, co oznacza w praktyce bardzo ma wygod opcji puli. Przykadowo, aby uzyska list piciu ostatnich operacji klient musi wprowadzi cyfr okrelajc kod danej operacji, numer klienta, wczeniej zdefiniowane haso i osiem ostatnich cyfr rachunku. W praktyce korzystanie ze standardowego zlecenia SMS-em opcji push to czynno bardzo pracochonna i obarczona duym ryzykiem bdu podczas wprowadzania kombinacji cyfr tworzcych tre zlecenia. Jednake coraz czciej banki stosuj rozwizanie bardziej przyjazne uytkownikowi. W treci SMS-a wysyanego do banku wymagane jest wprowadzenie uprzednio nadanych

nazw skrconych poszczeglnym rachunkom wasnym (np. pierwszy, drugi etc.) i zdefiniowanych odbiorcw (np. czynsz, czesne) zamiast posugiwania si numerami rachunkw.

6.3.4.2. WAP w usugach bankowych

W przypadku bankowoci elektronicznej WAP (ang. Wireless Application Protocol Protok Aplikacji Bezprzewodowych) to technologia umoliwiajca dostp do rachunkw bankowych poprzez wykorzystanie internetowego protokou transmisji danych przystosowanego do telefonu komrkowego. Dziki WAP klient moe nawigowa pomidzy uproszczonymi stronami internetowymi, a tym samym zleca operacje zarwno aktywne (realizacja przeleww, spata kredytw), jak i pasywne (informacja o usugach, notowania walut, lokalizacja bankomatw). Jednake zakres usug jest znacznie uboszy w porwnywaniu do bankowoci internetowej. Poczenie z bankiem jest bezpieczne, gdy odbywa si poprzez szyfrowanie za pomoc specjalnego protokou WTLS. Ponadto uytkownik za kadym razem musi wprowadzi swj identyfikator i poufne haso. Wiele bankw umoliwia dwa podstawowe poczenia z serwisem transakcyjnym w ramach WAP, tj.: poczenie tradycyjne (dial-up), ktre nie wymaga konfiguracji telefonu komrkowego, gdy wykorzystywane s domylne ustawienia operatora GSM, poczenie GPRS, ktre jest znacznie szybsze i bardziej komfortowe w uyciu, ale wymaga od uytkowania telefonu ustawienia specjalnej konfiguracji serwisu. Generalnie WAP jest mao popularny wrd klientw bankowoci elektronicznej ze wzgldu na ograniczon funkcjonalno zwizan z wskim zakresem dostpnych usug i niskim komfortem posugiwania si niewielkim wywietlaczem telefonu i klawiatur. Nie bez znaczenia jest wysoki koszt poczenia taryfikowany jednostk czasu, a nie wielkoci przesanych danych. Przy stosunkowo powolnej transmisji danych WAP w bankowoci elektronicznej okazuje si zbyt kosztowny w porwnaniu do zakresu oferowanej funkcjonalnoci. Rozwj bankowoci mobilnej jest moliwy dopiero po wprowadzeniu na szerok skal technologii GPRS, umoliwia nie tylko osignicie transferu powyej 50 kb/s (nawet do 115 kb/s), lecz przede wszystkim transmisj pakietow, dziki czemu telefon komrkowy jako terminal GPRS jest cay czas zalogowany do sieci podobnie jak komputer stacjonarny z dostpem do Internetu.

6.3.4.3. Systemy Sim Tool Kit

Systemy Sim Tool Kit s efektem bliskiej wsppracy banku i operatora GSM. Ich funkcjonowanie opiera si na zainstalowaniu na standardowej karcie SPM telefonu komrkowego specjalnie przygotowanej aplikacji bankowej, przesyanej drog bezprzewodow (tzw. over the air).

246

Cz II. Segmentacja produktw i usug bankowych

Aplikacja umoliwia bardzo atwe przegldanie danych w telefonie komrkowym i bezporednie skadanie rnych zlece bankowych na rachunkach posiadacza telefonu (uprzednio zdefiniowanych w bankowoci internetowej). W praktyce oznacza to, e po zainstalowaniu aplikacji bankowej w menu telefonu pojawia si dodatkowa ikonka dialogowa, poprzez ktr waciciel telefonu uzyskuje dostp do usug okrelonego banku, a nastpnie moe realizowa operacje aktywne i pasywne. Poprzez wybr pokazywanych na wywietlaczu opcji klient banku moe atwo wybra i skorzysta z konkretnej usugi bankowej (np. przelew z rachunku) okrelajc przez klawiatur telefonu kwot operacji. W ten sposb system Sim Tool Kit czy moliwoci nawigacji i wyboru usug bankowych znamienne dla WAP z niskim kosztem i szybk realizacj transakcji charakterystycznej dla SMS banking. W niektrych bankach dostpne opcje w karcie SPM umoliwiaj transfer rodkw przy znajomoci jedynie numeru telefonu odbiorcy. Zazwyczaj jednak takie udogodnienia s przewidziane dla przeleww wewntrz banku. Warto podkreli, e aplikacja ma charakter wysoce spersonalizowany, a wic zawiera numery rachunkw klienta, nazwy przeleww zdefiniowanych, numery kart kredytowych. Dlatego te wystpuje szereg zabezpiecze majcych zachowa integralno danych oraz wyeliminowa dziaania osb nieuprawnionych. Dostp do aplikacji bankowej w menu telefonu komrkowego mona uzyska tylko po wpisaniu poufnego kodu PIN telefonu, a powtrne uwierzytelnienie dodatkowym PIN-em jest niezbdne przy wysyaniu zlece do banku. W przypadku szczeglnie istotnych transakcji np. zmiana kodu PIN potrzebne s kody jednorazowe. Natomiast komunikacja z bankiem jest szyfrowana algorytmem symetrycznym 3 DES. W kadym przypadku operator sieci komrkowej nie ma moliwoci ingerencji w transmisj danych. Warto te zauway, i aplikacja bankowa moe by zainstalowana w kartach SPM telefonu komrkowego zarwno abonamentowego, jak i pre-paid.

6.3.5. Instrumenty patnoci bezgotwkowych

Pord instrumentw patnoci bezgotwkowych naley wyrni cztery zasadnicze rodzaje, ktrych popularno w polskim spoeczestwie, podobnie jak w krajach Unii Europejskiej, jest bardzo zrnicowana, tj.: przelewy bankowe, polecanie zapaty, czeki, elektroniczne instrumenty patnicze. Przelew bankowy, tj. zoona przez klienta banku dyspozycja do obcienia jego rachunku okrelon kwot pienin na rzecz okrelonego beneficjenta.

247

Cz II. Segmentacja produktw i ustug bankowych

W systemach transakcyjnych bankowoci internetowej klient moe dokona wyboru rnego rodzaju przeleww np.: stae, tj. realizowane cyklicznie w sposb automatyczny ze rodkw na rachunku klienta, zdefiniowane, tj. parametry niezbdne do realizacji przelewu s zachowywane do przyszych transakcji, wewntrzne, tj. na rachunek innego klienta w tym samym banku, czsto bezpatne, zagraniczne, tj. realizowane w walutach obcych do adresatw w bankach zlokalizowanych w innych bankach. Polecenie zapaty (ang. direct debit) rni si od standardowego przelewu bankowego tym, e stron inicjujc obcienie rachunku jest podmiot (np. operator telekomunikacyjny, operator telewizji kablowej, dostawca energii elektrycznej) uprzednio upowaniony przez posiadacza rachunku do samodzielnego pobierania rodkw z tytuu dostarczonych towarw bd usug. Du barier dla popularyzacji polecenia zapaty konieczno skadania specjalnych formularzy akceptacyjnych usug przez klienta, co wydua proces aktywacji usugi. Ponadto niektrzy wierzyciele, jako beneficjenci operacji, wskazuj na brak pewnoci w otrzymaniu rodkw, gdy dunicy zarwno indywidualni, jak i nieprowadzcy dziaalnoci gospodarczej maj moliwo odwoania transakcji w okrelonym okresie od momentu realizacji. W pierwszej grupie klientw termln wynosi 30 dni kalendarzowych od dnia obcienia rachunku, a w przypadku pozostaych osb 5 dni roboczych. Elektroniczne instrumenty patnicze odgrywaj w Polsce coraz wiksze znaczenie w realizacji patnoci bezgotwkowych, a rosnca powszechno ich wykorzystania jest jednym z kluczowych czynnikw rozwoju bankowoci elektronicznej. Ustawa z dnia 12.09.2002 r. o elektronicznych instrumentach patniczych okrela w art. 2 ust. 5 i jest instrument patniczy to kady instrument patniczy z dostpem do rodkw pieninych na odlego, umoliwiajcy posiadaczowi dokonanie operacji przy uyciu elektronicznych nonikw informacji lub elektroniczn identyfikacj posiadacza niezbdn do dokonania operacji14. Ustawa wyrnia dwa rodzaje elektronicznych instrumentw patniczych, tj.: karty patnicze, instrumenty pienidza elektronicznego.

6.3.5.1. Karty patnicze

Na mocy ustawy Prawo bankowe karta patnicza identyfikuje wydawc i upowanionego posiadacza, uprawniajc do wypaty gotwki i dokonywania zapa14 Ustawa o elektronicznych instrumentach patniczych z dnia 12.09.2002 r. (DzU nr 169 poz. 1385 ze zm.).

ty, a w przypadku karty wydanej przez bank lub instytucj ustawowo upowanion do udzielania kredytu - take do dokonywania wypaty gotwki i zapaty z wykorzystaniem kredytu15. W tak okrelonej definicji karty ustawodawca okreli dwa rodzaje operacji dokonywanych za pomoc kart, tj.: wypata gotwki z bankomatw, w tym zarwno jednofunkcyjnych (tzw. cash dispencer CD), jak i z wielofunkcyjnych (tzw. Automatic Teller Machine ATM), dokonywanie patnoci bezgotwkowych w terminalach EFT-POS (Electronic Founds Transfer through Point Of Sale) u akceptantw, rwnie poprzez wykorzystanie do tego celu kredytu konsumpcyjnego. W obu powyszych przypadkach karta jest instrumentem sucym jako rodek dostpu do rodkw wasnych posiadacza karty znajdujcych si na rachunku bankowym lub specjalnie otworzonym rachunku kredytowym. Oznacza to, e przy operacjach bankomatowych i w terminalach EFT-POS zazwyczaj niezbdny jest proces autoryzacji karty w celu finalizacji transakcji16. Warto podkreli, e powysze operacje mog stanowi jeden proces w ramach usugi cash back. Wwczas posiadacz karty podczas dokonywania patnoci w terminalu EFT-POS przy stanowisku kasowym moe rwnie szybko i wygodnie podejmowa niewielkie kwoty pienidzy, tj. do 200 z. Moliwo skorzystania z cash backu oznacza wyszy komfort korzystania z karty, gdy w ten sposb terminal EFT-POS staje si urzdzaniem funkcjonujcym jak bankomat. Kart moe posugiwa si nie tylko posiadacz, ale i uytkownik, ktry dokonuje patnoci we wasnym imieniu, cho transakcja obcia rachunek posiadacza rachunku, do ktrego zostaa wydana karta. Po wprowadzeniu karty do terminala EFT-POS i okreleniu wartoci realizowanej transakcji nastpuje identyfikacja danych koniecznych do wykonania operacji (tj. numer karty i jej data wanoci). O ile istnieje taka moliwo, konieczne jest take wprowadzenie przez posiadacza/uytkownika karty kodu PIN dla potwierdzenia tosamoci. Nastpnie wysyane jest zapytanie autoryzacyjne do wystawcy karty za porednictwem centrum rozliczeniowego, ktry wyposay sprzedawc w terminal EFT-POS i podczy do systemu autoryzacji. Zapytanie autoryzacyjne jest kierowane do wydawcy kart m.in. poprzez system informatyczny systemu kart patniczych, tj. VISA, Master Card, Dinners Club, American Express, JCB, o ile karta zostaa wydana w jednym z tych wiatowych systemw kart patniczych. W przypadku pozytywnej odpowiedzi autoryzacyjnej (a tym samym zablokowania na rachunku klienta rodkw odpowiadajcych kwocie transakcji) i ewentualnego sprawdzenia zgodnoci podpisu posiadacza karty na wydrukowanym
Ustawa Prawo bankowe z 29.08.1997 r. art. 4 pkt 4 (DzU 1997 nr 140, poz. 939 ze zm.). W przypadku niektrych kart kredytowych i charge terminal EFT__POS nie czy si z centrum autoryzacyjnym, a jedynie samodzielnie weryfikuje obecno karty na licie kart skradzionych i zastrzeonych (tzw. stop-lista).
16

dokumencie sprzedaowym (tzw. slip) z podpisem umieszczonym na rewersie karty patniczej, transakcja jest zakoczona dla posiadacza karty. Natomiast akceptant otrzymuje kwot na rachunek z opnieniem, tj. po dokonaniu rozlicze wielostronnych w systemie bankowym. W przypadku jakiejkolwiek niezgodnoci albo braku rodkw na rachunku, do ktrego zostaa wydana karta nie dochodzi do realizacji operacji.
Rysunek 7. Schemat procesu patnoci realizowanych kart

1. 2. 3. 4. 5. 6.

przekazanie karty do terminala EFT-POS i ewentualne wprowadzanie PIN-u zapytanie autoryzacyjne przekierowanie zapytania autoryzacyjnego do banku wydawcy m.in. przez system informatyczny organizacji, w ramach ktrej karta zostaa wydana np. Visa Net, Master Card odpowied autoryzacyjna po weryfikacji stanu rachunku i jego obcienia kwot transakcji dyspozycja przyjcia lub braku akceptacji operacji fmalizacja transakcji sprzeday

rdo: Opracowanie wasne.

W obrocie znajduje si bardzo wiele rnych rodzajw kart patniczych, ktrych warunki korzystania, budowa, czy przeznaczenie ewoluuj. Ze wzgldu na sposb rozliczania transakcji wyrnia si karty: debetowe, tj. karty standardowo wydawane do ROR i funkcjonujce na zasadzie rozliczenia transakcji wykonanej z uyciem karty wycznie z wasnych rodkw waciciela karty zgromadzonych na tyme rachunku (chyba e zosta przyznany klientowi kredyt odnawialny w ramach rachunku), kredytowe, tj. karty stanowice samodzielny produkt bankowy dostpny po weryfikacji przez bank zakresu zdolnoci kredytowej posiadacza i funkcjonujce wraz ze specjalnie otwartym rachunkiem kredytowym z moliwoci zaduenia do okrelonego limitu i generalnie dowolnym okresem spaty kwot transakcji (na koniec okresu wymagana jest tylko spata obowizkowa okrelona jako pewien procent wartoci operacji kredytowych, tj. 5-15%), obcieniowe (ang. charge), tj. karty wydane do rachunku, ktry musi zosta uzupeniony przez posiadacza rodkami w wysokoci rwnej sumie transak

Rozdzia 6. Bankowo elektroniczna

250

cji kredytowych w danym okresie rozliczeniowym, co oznacza, e karta nie jest typowym instrumentem kredytowym, a jedynie instrumentem odroczonej patnoci, - przedpacone, tj. karty, ktrych wydanie jest uzalenione od opacenia przez posiadacza okrelonej kwoty, ktr nastpnie moe wykorzysta w patnociach bezgotwkowych; inn opcj tych kart s karty upominkowe wrczane przez pracodawcw, ktre zastpuj bony towarowe lub karty zasilane przez uczelnie wysze do wielkoci przyznanego stypendium. Ze wzgldu na liczb stron biorcych udzia w rozliczeniu transakcji wyrnia si karty: dwustronne, tj. akceptowane jedynie przez ich wydawc (wydawcy to m.in. domy towarowe, kompanie naftowe, linie lotnicze, operatorzy autostrad), trjstronne, tj. karty s wydawane klientom na mocy porozumienia wydawcy (emitenta) karty oraz akceptantw, przy czym wydawca samodzielnie organizuje system akceptacji i rozliczania transakcji kart, czterostronne, tj. oprcz podmiotw karty trjstronnej wystpuje take organizacja kart patniczych, ktra opracowuje zasady korzystania z poszczeglnych kart i tworzy system midzynarodowej akceptacji kart podpisujc umowy z bankami na ich dystrybucj. Ze wzgldu na osob posiadacza karty patniczej wyrnia si karty: podstawowe, tj. wydane posiadaczowi rachunku, ktry jest obciany kwot transakcji zrealizowanych za pomoc karty, dodatkowe, tj. wydane uytkownikowi za zgod posiadacza rachunku, ktry te pokrywa operacje uytkownika karty, firmowe (ang. business cards), tj. wydane podmiotom prawnym lub przedsibiorcom w celu bezgotwkowego zarzdzania kosztami prowadzenia dziaalnoci operacyjnej jak np. koszty delegacji, transportu towarw czy wydatkw reprezentacyjnych. Ze wzgldu na budow karty patniczej wyrnia si karty: embosowane, tj. karty z toczonymi danymi osobowymi, numerem karty oraz dat wanoci na awersie; karty wypuke umoliwiaj dokonywanie transakcji we wszystkich urzdzeniach sucych do przyjmowania patnoci kartami, tj. take dziaajcymi bez poczenia on-line z systemem wydawcy tzw. imprinterach; karty te zazwyczaj jako kredytowe umoliwiaj patnoci zdalne, w tym internetowe, magnetyczne, tj. karty, ktrych gwnym nonikiem informacji o numerze karty, rodzaju karty, dacie wanoci i innych danych niezbdnych do autoryzacji jest trjciekowy pasek magnetyczny; popularne ze wzgldu na bardzo niski koszt produkcji, ale bardzo podatne na manipulacje poprzez atwe kopiowanie paska bez wiedzy posiadacza,

 z mikroprocesorem, tj. karty z ukadem scalonym i pamici nielotn (ang. non volatile memory) o rnej pojemnoci sucej do przechowywania wielu aplikacji bankowych (np. obsuga kilku rachunkw bankowych) oraz niebankowych (np. dowd tosamoci czy programy lojalnociowe); karty te s bardzo bezpiecznym instrumentem patnoci z bardzo ograniczonymi moliwociami kopiowania i dodatkowymi elementami uwierzytelnienia posiadacza jak kod PIN; transakcje dokonywane w terminalach POS mog by realizowane bez koniecznoci autoryzacji, co bardzo obnia koszt i zwiksza komfort uytkowania; najbardziej powszechnym standardem kart mikroprocesorowych jest EMV, ktry opracowany na pocztku lat 90. XX wieku przez Vise i Master Card jest rozwijany i promowany na caym wiecie m.in. poprzez wprowadzanie od pocztku 2005 r. zasady przeniesienia odpowiedzialnoci (ang. libility shift), w ramach ktrej odpowiedzialno za transakcje oszukacze (ang. fraud) ponosi ten podmiot uczestniczcy w rozliczeniu transakcji kart patnicz, ktry nie wdroy technologii kart mikroprocesorowych EMV uniemoliwiajc w ten sposb popenione oszustwo, hybrydowe, tj. karty funkcjonujce w pastwach, gdzie wystpuje niedostateczna infrastruktura do powszechnego akceptowania i przyjmowania kart mikroprocesorowych; nonikiem informacji do autoryzacji jest pasek magnetyczny i mikroprocesor, wirtualne, tj. karty suce do realizacji bezpiecznych transakcji bez moliwoci fizycznego przedstawienia karty (tzw. transakcje MO-TO), karty zazwyczaj nie posiadaj materialnej postaci, gdy patnoci zdalne s realizowane ze rodkw zgromadzonych na specjalnym rachunku, do ktrego karta zostaa wydana, w tym celu wystarczaj dane osobowe posiadacza, numer karty, data wanoci i specjalny trzycyfrowy kod CVV2 (Master Card) lub CVC2 (Visa). Ze wzgldu na zakres wykorzystania wyrnia si karty: zwyke, tj. karty patnicze bez adnych dodatkowych korzyci rabatowych i przywilejw lojalnociowych, zote i platynowe, tj. karty o bardzo rozbudowanych parametrach usug finansowych (np. bankowe - brak lub bardzo wysoki limit kredytowy, ubezpieczeniowe - pakiet polis ubezpieczeniowych) oraz niefinansowych (tzw. usugi concierge), tj. pomoc w rezerwacji hotelu, biletu lotniczego, caodobowa pomoc prawna i medyczna; karty dostpne zazwyczaj dla osb o wysokich dochodach lub aktywach ulokowanych w danych banku (np. indywidualni przedsibiorcy) stanowi element wyrnienia klienta tworzc poczucie prestiu, co-branded (partnerskie), tj. karty emitowane w wyniku porozumienia bankw i podmiotw komercyjnych, w ramach ktrych posiadacz karty moe uzyskiwa dodatkowe korzyci najczciej o charakterze finansowym (upu

sty cenowe) lub produktowym (zamiana punktw rabatowych na okrelone dobra lub usugi) poprzez posugiwanie si kart wedug okrelonych warunkw programu lojalnociowego (miejsce, wielko i czstotliwo patnoci), charity, tj. karty oferujce posiadaczowi moliwo uczestniczenia w wybranych akcjach charytatywnych, ktre s wspierane przez bank z czci prowizji banku uzyskanej w wyniku posugiwania si kart przez posiadacza.

6.3.5.2. Instrumenty pienidza elektronicznego

Koncepcja pienidza elektronicznego jest prawnie okrelona w Unii Europejskiej w regulacjach zawartych w artykule 1 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej nr 2000/46/WE w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaalnoci przez instytucje pienidza elektronicznego oraz nadzoru ostronociowego nad ich dziaalnoci17. Wedug zapisw tej Dyrektywy pienidz elektroniczny oznacza warto pienin stanowic prawo do roszczenia wobec emitenta, ktra jest: przechowywana na urzdzeniu elektronicznym, wyemitowana w zamian za przyjte rodki pienine o wartoci nie mniejszej ni warto wyemitowana, rodkiem patniczym, akceptowanym przez podmioty inne ni instytucja emitujca. Powysza definicja pienidza elektronicznego, przyjta w krajach Unii Europejskiej, zostaa w duym stopniu zaadoptowana w polskich regulacjach prawnych. W wyniku nowelizacji ustawy z dnia 29.08.1997 r. Prawo Bankowe pienidz elektroniczny zosta okrelony w Polsce jako warto pienina stanowica elektroniczny odpowiednik znakw pieninych, ktra spenia cznie nastpujce warunki18: jest przechowywana na elektronicznych nonikach informacji, jest dawana do dyspozycji na podstawie umowy w zamian za rodki pienine o nominalnej wartoci nie mniejszej ni ta warto, jest przyjmowana jako rodek patniczy przez przedsibiorcw innych ni wydajcy j do dyspozycji, na danie jest wymieniana przez wydawc na rodki pienine, jest wyraona w rodkach pieninych. Definicja prawna pienidza elektronicznego w Unii Europejskiej i w Polsce nakazuje wczenie do jego obrotu sieci akceptantw. Oznacza to, i systemy pienidza elektronicznego musz by tworzone poprzez zagwarantowanie uczestDirective 2000/46/EC of European Parliament and Council of 18 September 2000 on the taking up, pursuit and prudential supervision of the business of electronic money institutions (Official Journal of the European Communities L 275 of 27 October 2000, pp 39-43). 18 Art. 4, pkt. 5 ustawy z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe (DzU z 2002 r. nr 72, poz. 665 ze zm.).

nictwa, co najmniej trzech podmiotw tj. wydawcy, posiadaczy i akceptantw. Nie mog to by systemy dwustronne, w ktrych posiadacz pienidza elektronicznego reguluje swoje zobowizania lub nabywa okrelone korzyci przy wykorzystaniu pienidza elektronicznego tylko i wycznie wobec instytucji, ktra ten pienidz udostpnia. Warto te podkreli, i zarwno w regulacjach Unii Europejskiej, jak i w Polsce funkcjonowanie systemu pienidza elektronicznego oparto na modelu instrumentw przepaconych (tzw. pay before). Oznacza to, e w odrnieniu od kart kredytowych czy obcieniowych, systemy pienidza elektronicznego nie mog suy patnociom dokonywanym w oparciu o rodki pienine inne ni uprzednio wpacone przez posiadacza urzdzenia elektronicznego. Wynika to m.in. z faktu, i realizowanie operacji kredytowych jest prawnie zastrzeon czynnoci bankow. Jednake dc do upowszechnienia stosowania pienidza elektronicznego prawodawca unijny i polski dopuci moliwo tworzenia systemu pienidza elektronicznego przez specjalnie w tym celu powoany podmiot niebankowy, tj. Instytucj Pienidza Elektronicznego. Wycznym obszarem dziaalnoci tej instytucji jest tworzenie systemu rozlicze pienidza elektronicznego po spenieniu szeregu warunkw licencyjnych i przestrzeganiu okrelonych w ustawie regulacji ostronociowych1 . Warto te podkreli, e dziaalno Instytucji Pienidza Elektronicznego w Polsce podlega nadzorowi ostronociowemu ze strony Komisji Nadzoru Bankowego pod wzgldem wywizywania si ze zobowiza podjtych w wyniku wydawania pienidza elektronicznego oraz przestrzegania przepisw ustawy o elektronicznych instrumentach patniczych20. Przedpacony charakter pienidza elektronicznego umoliwia te zachowanie anonimowoci jego obrotu. Finalizowanie transakcji poprzez przepyw pienidzem elektronicznym z instrumentu uytkownika do terminala sprzedawcy, a nie inicjowanie przepywu pienidza pomidzy rachunkami bankowymi (jak w przypadku kart patniczych), jest jedn z podstawowych cech charakterystycznych tej innowacyjnej metody patnoci bezgotwkowych. Takie rozwizanie oznacza brak koniecznoci tworzenia kosztownego i czasochonnego systemu autoryzacji niezbdnego do finalizacji pojedynczych transakcji. W ten sposb wyeliminowane s koszty prowizyjne zwizane z autoryzacj, ktrymi kadorazowo s obciani akceptanci kart patniczych w wysokoci rednio od 1 do 4% wartoci transakcji (ang. interchange fee). Brak kosztw autoryzacji sprzyja zwikszaniu dostpnoci miejsc akceptacji pienidza elektronicznego, a dla klienta oznacza dokonywanie patnoci bez rejestracji w systemach transakcyjnych miejsca.
Por. rozdz. 5 Ustawy z dnia 12.09.2002 r. o elektronicznych instrumentach patniczych (DzU nr 169. poz. 1385 ze zm.). 20 Ustawa z dnia 12.09.2002 r. o elektronicznych..., op. cit.. art. 42.

kwoty i czasu transakcji. Natomiast anonimowo zapaty za pomoc pienidza elektronicznego upodabnia go do patnoci gotwkowych i umoliwia dokonywanie bardzo niewielkich patnoci tzw. mikropatnoci (tj. od 1 gr do 10 z). Jednake z drugiej strony, zagwarantowanie anonimowoci zapaty oznacza brak zdolnoci wydawcy instrumentu pienidza elektronicznego do jego zastrzeenia w przypadku utraty karty mikroprocesowej przez posiadacza. Utrata nonika pienidza elektronicznego jest rwnoznaczna ze strat wszystkich przechowanych w nim wartoci pieninych. Dla ochrony klientw zarwno w unijnych, jako i polskich zapisach prawnych wprowadzono zapis, i instrument pienidza elektronicznego udostpniony posiadaczowi powinien posiada mechanizm uniemoliwiajcy przechowywanie pienidza elektronicznego o wartoci wikszej ni rwnowarto w zotych 150 euro kalkulowanego wedug kursu NBP2i. Cech charakterystyczn polskich rozwiza prawnych, jest take warunek, i pienidz elektroniczny na danie posiadacza musi by zamieniony przez wydawc na posta pocztkow tj. zapisu ksigowego i ewentualnie gotwk. Jednake minimalna warto takiej transakcji nie moe by nisza ni rwnowarto w zotych 5 euro22. Oprcz powszechnie akceptowanych definicji pienidza elektronicznego w normach prawnych, due znaczenie maj te okrelania przyjte przez Europejski Bank Centralny i Bank Rozrachunkw Midzynarodowych w Bazylei. Europejski Bank Centralny okrela pienidz elektroniczny jako elektroniczny zasb wartoci pieninej wystpujcy w urzdzeniu technicznym, ktry moe by szeroko stosowany do dokonywania patnoci na rzecz podmiotw innych ni emitent, bez koniecznoci angaowania w transakcji rachunkw bankowych. Instrument pienidza elektronicznego ma charakter przedpacony i funkcjonuje na okaziciela. Przytoczona definicja jest niezwykle szeroka i w konsekwencji obejmuje wszystkie technologie obrotu pienidzem elektronicznym, a jednoczenie pozwala wyrni istot tego pojcia na tle innych instrumentw patniczych. Europejski Bank Centralny wskazuje te na gwne rnice pomidzy pienidzem elektronicznym i innymi formami patnoci tj.23: wykorzystanie kryptografii do uwierzytelnia transakcji oraz ochrony poufnoci i integralnoci danych, moliwo bezpiecznego realizowania transakcji zdalnych (internetowych), jednokierunkowo przepywu pienidza, tj. brak moliwoci wydawania reszty.

21 22

Ibidem, art. 58. Ustawa z dnia 12.09.2002 r. o elektronicznych..., op. cit., art. 60. 2j Report on Electronic Money, European Central Bank, August 1998, s. 7.

Natomiast Bank Rozrachunkw Midzynarodowych w Bazylei definiuje pienidz elektroniczny jako zapis rodkw pieninych umoliwiajcy posiadaczowi szerokie zastosowanie w procesie dokonywania patnoci poprzez przechowywanie okrelonej wartoci w urzdzeniu elektronicznym bdcym w posiadaniu uytkownika24. W definicji Banku Rozrachunkw Midzynarodowych wskazuje si na dwie podstawowe formy przechowywania pienidza elektronicznego, tj. w ramach: - wstpnie opaconej karty mikroprocesorowej (tzw. elektroniczna portmonetka), w ktrej nonikiem wartoci pienidza jest pami nielotna mikroprocesora zainstalowanego na plastikowej karcie - pienidz hardware'owy, - specjalnie opracowanego programu komputerowego zainstalowanego na komputerze osobistym uytkownika (tzw. pienidz sieciowy), w ktrym fizycznym nonikiem pienidza elektronicznego w formie zbioru unikanego cigu bitw jest dysk twardy komputera - pienidz software'owy. Powysze rodzaje pienidza elektronicznego okrelaj take dwa podstawowe systemy jego funkcjonowania na wiecie. Niewtpliwie dominujce znaczenie maj systemy pienidza elektronicznego funkcjonujce w oparciu o kart mikroprocesorow, gdy wykorzystanie pienidza sieciowego w zasadzie nie przekroczyo ram programw pilotaowych. Podstawowym zaoeniem funkcjonowania elektronicznej portmonetki jest umoliwienie jej posiadaczom posugiwania si instrumentem patnoci bezgotwkowych poprzez korzystanie ze zdolnoci nabywczej pienidza przechowywanego nie na rachunku bankowym, ale w ramach procesora, czyli mwic kolokwialnie w portfelu uytkownika. Podczas wykorzystania pienidza elektronicznego w procesie dokonywania patnoci w placwkach handlu detalicznego, klient nie inicjuje procesu transferu rodkw pieninych z wasnego rachunku bankowego na rachunek akceptanta karty. W przeciwiestwie do klasycznej karty patniczej, pienidz elektroniczny suy jako rodek wymiany wartoci, gdy nastpuje jego fizyczny przepyw z karty mikroprocesorowej do terminala sprzedawcy. Warunkiem dokonania transakcji jest potwierdzenie kwoty operacji przez klienta poprzez nacinicie odpowiedniego przycisku na terminalu lub wprowadzenia kodu PIN. Pierwsze rozwizanie jest wykorzystywane m.in. w przypadku systemw GeldKarte w Niemczech i Proton w Belgii25. Przy patnociach za pomoc elektronicznej portmonetki transakcja jest sfinalizowana natychmiast po dokonaniu patnoci. Dziki temu akceptant nie musi czeka na uznanie rachunku kwot transakcji w systemie rozlicze wielostronnych pomidzy wydawcami, jak to ma miejsce w przypadku tradycyjnej patnoSurvey of Developments in Electronic Money and Internet and Mobile Payments, Committee on Payment and Settlement System, Bank for International Settlements", 3/2004, s. 2. 23 http://www.geldkarte.de/ww/de/pub/gk_home.php i http://www.epci.be/proton.htm r. z dn. 20.05 2005 r.

ci za pomoc kart. Pienidz jest przechowywany w terminalu sprzedawcy, ktry nastpnie moe przetransferowa pienidz na swj rachunek bankowy w trybie on-line (np. za pomoc czy internetowych) lub off-line (np. udajc si z naadowan" kart zawierajc dzienny utarg do swojego banku)26. Wyeliminowanie kosztownego i czasochonnego wymogu autoryzacji kadej transakcji oznacza take, e elektroniczna portmonetka jest taszym i bardziej uytecznym instrumentem patniczym majcym na celu substytucj pienidza gotwkowego (przede wszystkim bilonu) podczas regulowania powszechnych, nisko kwotowych patnoci detalicznych w placwkach handlowych. Tak jak to zostao zasygnalizowane powyej, transakcje zrealizowane za pomoc pienidza hardware'owego s anonimowe, gdy nie dochodzi do identyfikacji tosamoci posiadacza elektronicznej portmonetki. Jednake system sprzedawcy musi odnotowa informacje nie tylko na temat samej kwoty transakcji, ale take jej wydawcy. Po zrealizowaniu takiej patnoci ilo rodkw w elektronicznym portfelu jest pomniejszana o warto danej transakcji. Informacje te umoliwiaj bankowi akceptanta rozliczenie si z wydawc pienidza elektronicznego. W chwili wyczerpania si rodkw w elektronicznej portmonetce jej zawarto mona doadowa do danej przez klienta kwoty w ramach prawnie okrelonego maksymalnego limitu w specjalnie przystosowanych w tym celu bankomatach. Do operacji doadowywania elektronicznej portmonetki mona te wykorzysta komputery klasy PC, podczone do Internetu i wyposaone w czytniki kart. Tak moliwo przewiduje m.in. system Avant w Finlandii. Ponadto, w przypadku systemu Moneo we Francji jest moliwo zaadowania pienidza na karcie w trybie off-line w terminalach akceptujcych te karty zlokalizowanych w rnych punktach handlu detalicznego'7. Oryginalne rozwizanie techniczne zostao take wykorzystane do umoliwienia posiadaczowi monitorowania dokonanych transakcji i aktualnego stanu zasilenia karty w pienidz elektroniczny. Posiadacz karty korzystajc z bankomatw, terminala kasowego w dowolnym sklepie akceptujcym pienidz elektroniczny lub za pomoc maego urzdzenia w formie breloczka moe sprawdzi stan rodkw na karcie. Warto podkreli, e w Polsce konieczno wyposaenia posiadacza w urzdzenie do weryfikacji stanu rodkw na elektronicznej portmonetce jest prawnym obowizkiem emitenta28. Dokonujc operacji adowania pienidzy, nastpuje nie tylko proces przeniesienia rodkw z rachunku bankowego do elektronicznej portmonetki, ale take

Por. R. Janowicz, Pienidz, elektroniczny w wybranych krajach - charakterystyka, gwne funkcje i zastosowanie, Bank i Kredyt", nr 1/2005. 7 Survey of Developments in Electronic Money..., op. cit., s. 29.
28

Ustawa z dnia 12.09.2002 r. o elektronicznych..., op. cit., art. 62.2.

ma miejsce jej autoryzacja. Dodatkowo, konieczno uwierzytelnienia si przez posiadacza odpowiednim kodem PEN suy do potwierdzenia tosamoci posiadacza karty, co stanowi ochron przed dokonywaniem nieautoryzowanych operacji zaadowania karty przez osoby nieuprawnione. Generalnie systemy elektronicznej portmonetki uniemoliwiaj transfer pienidza pomidzy kartami. Wyjtkiem jest tutaj system Mondex we Francji i Wlk. Brytanii, w ktrym moliwe jest przenoszenie pienidzy pomidzy posiadaczami elektronicznej portmonetki, ale tylko pomidzy spokrewnionymi osobami 29. Nie mona si jednak spodziewa, aby ta moliwo zostaa szybko rozszerzona na posiadaczy elektronicznej portmonetki w innych systemach, ktre nota bene wci nie s ze sob kompatybilne. Taki stan rzeczy jest wynikiem obaw o wzrost manipulacji danych w ramach kart, ktre zapewne bardzo szybko przeksztaciyby si w przypadki okradania elektronicznych portmonetek. Jednake, jest to take konsekwencja strategii bankw i Instytucji Pienidza Elektronicznego, ktre nie chc utraci nadrzdnego znaczenia w zakresie dystrybucji pienidza i w konsekwencji zwizanych z tym dochodw prowizyjnych. Warto te podkreli, e nonik pienidza elektronicznego hardware'owego, tj. karta mikroprocesorowa, jest instrumentem wielofunkcyjnym, a wic umoliwia nie tylko dokonywanie patnoci elektronicznych, ale take wykorzystanie rnorodnych aplikacji np. bilet komunikacji miejskiej i kolejowej (system Modeus we Francji, Opteus w Hongkongu), karta uniwersytecka (system Mondex), mikroprocesorowa karta debetowa (system MiniCash w Luksemburgu i GeldKarte w Niemczech)30.

6.3.6. Telewizja interaktywna

Wrd rozwiza sprztowych stosowanych w bankowoci elektronicznej do kontaktu z klientem wyrni naley take interaktywne odbiorniki TV cyfrowej wsppracujce ze specjalnymi moduami zawierajcym dyski pamici i umoliwiajce dostp do sieci Internet. Telewizja interaktywna wyposaona w specjalny konwertor i pilota umoliwia dostp do rachunku bankowego oraz realizacj szerokiego zakresu usug pasywnych (informacja o aktualnym saldzie i ostatnich operacjach) oraz proste usugi aktywne (zakadanie lokat, zlecanie dyspozycji przelewu na zdefiniowane rachunki odbiorcw)31. Telewizja pocztkowo bya wykorzystywana przez banki przede wszystkim do celw reklamowych i promocyjnych. W tym celu banki nabyway udziay w prywatnych stacjach telewizyjnych. Innym rozwizaniem jest wykorzystanie
www.modex.com z dn. 20.04.2007 r.
j0

Survey of Developments in Electronic Money..., op. cit., s. 29. 31 Z. Ryznar, Elektroniczna Bankowo, Bank" 10/1997, s. 68.

telewizji do wewntrznej komunikacji w ramach banku. Telewizja moe by rwnie wykorzystywana do przeprowadzania wielu szkole i wideo-konferencji, co ogranicza koszty delegacji i czas. Projekt komunikacji wewntrznej wdroy Deutsche Bank AG, podczajc do sieci okoo 100 placwek banku. W ten sposb umoliwiono pracownikom bezporedni dostp do informacji na temat instytucji finansowej, w ktrej s zatrudnieni32. Rwnie inne banki europejskie dostrzegy zalety sieci telewizyjnych do nawizywania kontaktw typu bank-klient. Motywem takiego dziaania s niskie koszty przedsiwzicia i powszechna obecno odbiornika TV jako elementu standardowego wyposaenia gospodarstwa domowego oraz atwo obsugi tego potencjalnego kanau kontaktu z bankiem. Jednym z pionierw bankowoci interaktywnej by Bank of America ktry w marcu 1998 r. razem ze spkami nowych technologii Intuit, Tele-Communications Inc. (TCI) oraz Home Network stworzy swoim klientom moliwoci dostpu do usug finansowych. W 1999 r. Bank HSBC Wielkiej Brytanii w wyniku porozumienia z platform telewizji cyfrowej SKY TV zaoferowa poprzez odbiornik telewizyjny szeroki zakres prostych usug finansowych (np. patnoci rachunkw), ktrych wybr i nawigacja bya moliwa poprzez pilota telewizyjnego. Jednake w 2004 r. projekt zosta zarzucony ze wzgldu na nisk popularno tego kanau dystrybucji usug bankowych. Wedug HSBC do TV Banking zarejestrowao si tylko 3% klientw banku, a spord nich tylko 20% regularnie korzystao z tego kanau komunikacji33. W Polsce pierwszym bankiem, ktry udostpni wgld w swj rachunek bankowy by Invest Bank SA, ktrego klienci poprzez platform cyfrow telewizji Polsat uzyskali bierny dostp do swoich pienidzy na rachunkach poprzez Tele Invest-Bank. Korzystanie z automatycznego serwisu telewizyjno-telefonicznego polegao na zadzwonieniu pod specjalny numer i podaniu numeru identyfikacyjnego, a nastpnie hasa dostpu. Po autoryzacji dostpu klient mg uzyska informacj w telegazecie o stanie rachunku na koniec poprzedniego dnia roboczego, przejrze histori rachunku. Bank planowa rozszerzy usug Tele Invest-Bank o moliwo przeprowadzenia aktywnych operacji na swoim rachunku. Warunkiem korzystania bankowoci telewizyjnej byo posiadanie cyfrowego dekodera telewizji Polsat, tonowego aparatu telefonicznego i rachunku w Invest Banku SA34. Niska popularno tej usugi skonia jednak bank do skoncentrowania si na rozwoju usug bankowoci internetowej, mobilnej i telefonicznej.

P. Pluskota, Wspczesne kanay dystrybucji produktw bankowych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Wydanie I, Szczecin 2003, s. 68-70. 33 http://www.e-consultancy.com z dn. 23.07.2006 r. 34 https://www.investkonto.pl/informacje/pdf/Tele_Invest-Bank.pdf z dn. 23.07.2006 r.

6.4. Funkcjonowanie wirtualnych biur maklerskich

Najwaniejsze usugi wiadczone przez wirtualne biura maklerskie to: dostp do rachunku inwestycyjnego i dokonywanie transakcji on-line, zakup, konwersja i umarzanie jednostek uczestnictwa jednostek funduszy inwestycyjnych, ledzenie on-line notowa wielu instrumentw: m.in. walut, akcji, obligacji, kontraktw terminowych, opcji, indeksw giedowych krajowych, jak i zagranicznych, inwestowanie z jednego rachunku na kilku rnych giedach wiata jednoczenie, dostarczanie informacji finansowych, gospodarczych, analiz technicznych i fundamentalnych, komentarzy posesyjnych i komentarzy on-line, prognoz finansowych, powiadamianie za pomoc SMS-a lub poczty elektronicznej o wydarzeniach na rynku i operacjach na rachunku, skadanie zlece przez telefon lub za porednictwem faksu35, zakup obligacji Skarbu Pastwa na rynku pierwotnym, dokonywanie zapisw na akcje spek sprzedawanych na rynku pierwotnym oraz odpowiadanie na ogaszane wezwania, dokonywanie przeleww rodkw pieninych na wskazany rachunek bankowy, zasilanie i spacanie linii kredytowych, dostarczanie danych do programw giedowych. Dostp internetowy do rachunku inwestycyjnego umoliwia take odwoywanie wczeniej zoonych zlece i dyspozycji. Inwestorzy nieposiadajcy rachunku inwestycyjnego w danym biurze lub te niezalogowani do sieci (tzw. klienci zewntrzni) maj zazwyczaj bardzo ograniczony dostp do usug oferowanych klientom biura. Np. notowania giedowe dla klientw zewntrznych s dostpne z 15 minutowym opnieniem. Poniej omwione zostan wybrane usugi oferowane przez wirtualne biura maklerskie.

Skadanie zlece w postaci faksu lub telefonicznie wchodzi w skad arsenau usug oferowanych przez klasyczne biura maklerskie. Z uwagi na moliwo wystpienia rnego rodzaju utrudnie lub awarii w przypadku cznoci internetowej, internetowe biura maklerskie umoliwiaj zoenie zlecenia take w takiej formie.

6.4.1. Dostp do rachunku inwestycyjnego i dokonywanie transakcji on-line

Dostp do rachunku inwestycyjnego i dokonywanie transakcji on-line

oznacza inwestowanie w akcje spek, obligacje, opcje i kontrakty terminowe notowane na Giedzie Papierw Wartociowych i Centralnej Tablicy Ofert. Po zalogowaniu si na serwerze biura maklerskiego uytkownik ma dostp do swojego rachunku inwestycyjnego oraz moe skada okrelone zlecenia na poszczeglne papiery wartociowe i instrumenty pochodne notowane na GPW lub CeTo. Zlecenia te s w trakcie sesji, po sprawdzeniu ich poprawnoci, natychmiast przekazywane do realizacji. Innym rozwizaniem jest tworzenie tzw. koszyka zlece36 - inwestor tworzy zbir lub zbiory zlece zwane koszykami zlece, ktry zostanie przesany do realizacji w wybranym przez niego momencie czasu. Metoda ta jest czsto stosowana przez: uczestnikw rynku wykorzystujcych w swojej strategii inwestycyjnej rnic ceny okrelonej serii kontraktw terminowych na indeks giedowy i wartoci indeksu (arbitra cenowy). inwestorw przygotowujcych pomidzy dwiema sesjami giedowymi rne koszyki zlece. W zalenoci od przebiegu otwarcia sesji giedowej przekazuj oni do realizacji jeden z koszykw. Wiele biur maklerskich umoliwia inwestorom skadanie przez Internet rwnie zlece ograniczajcych straty - tzw. stop limit. Wikszo systemw komputerowych zainstalowanych w biurach maklerskich umoliwia obliczanie biecej wartoci portfela inwestycyjnego, a take porwnywanie rentowno inwestycji wasnych z rynkiem oraz sprawdzanie historii rachunku papierw wartociowych i pieninego.

6.4.2. Zakup, konwersja i umarzanie jednostek uczestnictwa jednostki funduszy inwestycyjnych

Wirtualne biura maklerskie umoliwiaj swoim klientom nastpujce operacje dotyczce jednostek uczestnictwa: 1. Otwarcie/nabycie jednostek uczestnictwa - nabywanie nowych jednostek uczestnictwa. 2. Odkupienie (umorzenie) jednostek uczestnictwa - odkupienie przez dany fundusz jednostek uczestnictwa od klienta. 3. Konwersj jednostek uczestnictwa - zamiana jednostek jednego funduszu na jednostki innego funduszu.

Inwestor moe rwnie przesia zlecenia przygotowane w formie pliku tekstowego.

4.

4. Reinwestycj jednostek uczestnictwa - powtrne nabycie odkupionych (umorzonych) jednostek bez opaty manipulacyjnej (opcja dostpna tylko dla niektrych funduszy). Biura maklerskie oferuj zazwyczaj do wyboru jednostki uczestnictwa nalece do rnych towarzystw funduszy inwestycyjnych. Jedynie w przypadku, kiedy ta sama instytucja finansowa jest jednoczenie wacicielem domu maklerskiego i towarzystwa funduszy inwestycyjnych moe nastpi zawenie oferty do jednostek funduszy inwestycyjnych kontrolowanych przez macierzyst instytucj finansow. Jeszcze kilka lat temu biurom maklerskim nie zaleao na sprzeday jednostek funduszy - traktowano je jako konkurencj dla wasnych usug. Aktualnie przywizuj oni du wag do zagadnienia sprzeday jednostek funduszy. Zoyo si na to kilka przyczyn: spadek oprocentowania lokat bankowych i obligacji emitowanych przez Skarb Pastwa, utrata moliwoci sprzeday obligacji detalicznych Skarbu Pastwa. nastpi wzrost opat otrzymywanych od TFI za sprzeda jednostek uczestnictwa. Wczeniej brokerzy otrzymywali tylko opaty dystrybucyjne, a obecnie dosza jeszcze cz prowizji pobieranej przez towarzystwa za zarzdzanie z aktyww funduszy.

6.4.3. ledzenie notowa on-line

Dostp on-line do notowa walut, akcji, obligacji, kontraktw terminowych, opcji, indeksw giedowych krajowych, jak i zagranicznych, ma szczeglne znaczenie dla klientw internetowych biur maklerskich. Wiele biur maklerskich umoliwia swoim klientom tworzenie analiz technicznych wybranych instrumentw finansowych on-line lub po sesji. W tym przypadku potrzebna jest jedynie instalacja darmowego programu Java.

6.4.4. Inwestowanie z jednego rachunku w kilku miejscach wiata jednoczenie

Biura maklerskie umoliwiaj nabywanie akcji i instrumentw pochodnych na wikszoci wiatowych gied. W przewaajcej liczbie podmiotw maklerskich dostp do zagranicznych rynkw odbywa si po osobistym, telefonicznym lub faxowym zoeniu zlecenia przez inwestora. Czas realizacji takiego zlecenia wynosi od 30 sek. do 2 minut w zalenoci od rynku. Inwestor otrzymuje telefoniczne potwierdzenie transakcji niezwocznie po jej realizacji, a pokrycie zlece kupna na rynkach zagranicznych moe stanowi zarwno zoty polski, jak i waluty obce. W wikszoci podmiotw maklerskich dla transakcji zawie-

ranych na rynku amerykaskim waluta powinna znale si na zagranicznym rachunku biura maklerskiego przed dokonaniem transakcji (dotyczy to take praw pochodnych). Za nalenoci walutowe uzyskane ze sprzeday mog by dokonywane kolejne transakcje kupna. Natomiast po rozliczeniu transakcji sprzeday istnieje moliwo przelewu na rachunek walutowy w banku lub przewalutowania rodkw na zote polskie. Jednak najszerszy elektroniczny dostp do zagranicznych gied udostpniaj swoim klientom biura maklerskie Erste Securities i TMS Brokers. Oferuje si tutaj systemy transakcyjne umoliwiajce nabywanie akcji, kontraktw terminowych na akcje i indeksy giedowe, a take na kursy podstawowych walut. Aplikacje umoliwiaj take wywietlanie notowa instrumentw, podgld parametrw wybranego papieru, przegldanie tabeli transakcji i statystyki dla wybranych papierw. Inne Aplikacje obsugujce notowanie on-line na giedach zagranicznych to m.in.: Brokerjet - w obrocie intraday istnieje moliwo reagowania na szybkie zmiany kursowe, a zlecenia klienta s przeliczane po aktualnych cenach i realizowane w przecigu sekund. Chwil pniej otrzymuj oni potwierdzenie e-mailem. Transakcje s realizowane w przecigu kilku sekund. Brokerjet oferuje moliwo obrotu na certyfikatach inwestycyjnych OTC emitowanych przez 15 gwnych emitentw oraz zawieranie transakcji OTC bezporednio z gwnymi emitentami (Lang & Schwarz i Citibank) i animatorami. System stwarza moliwo zainwestowania w certyfikaty inwestycyjne na regionalnych giedach niemieckich takich jak Euwax-Styttgart lub osiganie zyskw z obrotu pomidzy giedami i rynkiem OTC. Przez Brokerjet mona zawiera transakcje na jednostkach ponad 400 ETF'ow (jednostki funduszy inwestycyjnych w obrocie na rynkach regulowanych) na giedach NYSE, AMEX, Nasdaq i we Frankfurcie. ESP Futures - uytkownik ma rwnoczesny dostp do notowa w czasie rzeczywistym z wiodcych gied wiata. Wrd nich s midzy innymi: CME/Globex w tym mini S&P oraz mini Nasdaq, EUREX w tym Dax oraz Euro Stoxx 50, CBOT/ACE w tym T-Bonds oraz mini Dow Jones, Euronext w tymi Matif CAC 40, LEFFE w tym FTSE oraz Gilts.

6.4.5. Serwis informacyjny wirtualnych biur maklerskich

Serwis informacyjny dostarcza informacji finansowych, gospodarczych, analiz technicznych i fundamentalnych, komentarzy posesyjnych i komentarzy on-line, prognoz finansowych. Informacje te mog by przekazywane za pomoc codziennego (lub cotygodniowego) biuletynu porannego lub popoudniowego (po

zakoczeniu sesji) lub te mog by umieszczane bezporednio na stronach internetowych biura maklerskiego. Najbardziej poszukiwanym rodzajem analizy sporzdzanej przez pracownikw okrelonych komrek analitycznych stanowicych odrbn cz biur maklerskich i umieszczanych na stronach internetowych, s analizy fundamenttalne. S one dostpne zazwyczaj w postaci plikw PDF i mog zosta cignite przez inwestora ze strony biura maklerskiego. Szczeglnego znaczenia nabieraj analizy i komentarze sporzdzane przez pracownikw biura w trakcie sesji giedowej, ktre natychmiast s upubliczniane w sieci internetowej. W ten sposb inwestorzy na bieco mog zapozna si z opini osb profesjonalnie zajmujcych si doradztwem finansowym. Z serwisu komentarzy on-line korzystaj rwnie inwestorzy, ktrzy z uwagi na wykonywan prac zawodow nie mog na bieco ledzi notowa giedowych - otrzymuj oni w ten sposb migawki, tj. najwaniejsze informacje z przebiegu sesji. Komentarze on-line peni rol ustnych porad inwestycyjnych. Na stronach internetowych biur maklerskich wan rol peni informacje i komentarze z Polskiej Agencji Prasowej. Inwestorzy otrzymuj w ten sposb dostp do najwieszych informacji makroekonomicznych oraz napywajcych ze spek (w systemie Emitent) znajdujcych si w publicznym obrocie - tworzy si im w ten sposb szans na natychmiastowe reagowanie na doniesienia agencyjne37. Strony internetowe biur maklerskich stanowi rdo wiadomoci zarwno dla pocztkujcych, jak i zaawansowanych inwestorw - mona na nich znale materiay edukacyjne dotyczce analizy technicznej, fundametalnej, teorii portfelowej, a take podstawowe techniki wykorzystywane w inwestowaniu spekulacyjnym oraz linki do uytecznych stron internetowych.

6.4.6. Sposoby powiadamiania inwestorw

Wirtualne biura maklerskie stosuj powiadamianie inwestorw za pomoc SMS-a lub poczty elektronicznej o wydarzeniach na rynku, operacjach na rachunku, w tym o zalogowaniu si na rachunek, wprowadzeniu zlecenia i jego realizacji, a take o osigniciu przez cen waloru (lub indeks) okrelonego poziomu38. Klient biura maklerskiego moe uruchomi opcj powiadamiania przez SMS-a - zazwyczaj jest to usuga patna. W skad usugi powiadamiania wchodzi take komunikowanie si pracownika biura maklerskiego z inwestorem po zaistnieniu okrelonych sytuacji.
W wielu biurach maklerskich system informacji z rynku wzbogacony jest dodatkowo o wiadomoci przekazywane przez agencje informacyjne Bloomberg i Reuters. 38 Jest to tzw. alarm cenowy".

W niektrych biurach maklerskich oddana zostaa do dyspozycji klientw opcja asystenta wirtualnego, ktry informuje zalogowanego na swoim rachunku klienta m.in. o: etapach sesji giedowej GPW, zdarzeniach, ktre zaszy od ostatniego logowania uytkownika, nadejciu nowej wiadomoci agencyjnej (dla wszystkich spek obserwowanych), nadejciu nowego komentarza, nadejciu nowej analizy, nadejciu nowego raportu, osigniciu przez kurs waloru okrelonego puapu (spadek lub wzrost) (dla wszystkich spek obserwowanych), zmianie kursu waloru przekraczajcej ustawiony poziom (dla wszystkich spek obserwowanych). Asystent wirtualny informuje uytkownika o nadejciu powiadomienia przez: sygna dwikowy, zachowanie charakterystyczne dla kadej postaci Asystenta Wirtualnego, opcjonalnie za porednictwem mowy w jzyku angielskim (po zainstalowaniu odpowiedniego oprogramowania). Odczyt powiadomienia nastpuje w maym oknie, ktre pojawi si po klikniciu na posta asystenta wirtualnego. Powiadomienie to jest linkiem do strony zawierajcej pen informacj.

6.4.7. Skadanie zlece przez telefon lub za porednictwem faksu

W wikszoci biur maklerskich usuga ta zostaa udostpniona na samym pocztku rozwoju rynku kapitaowego w Polsce. Dzisiaj kluczowe znacznie ma ona w przypadku zlece skadanych na rynkach zagranicznych - z uwagi na fakt, e dotychczas niewiele polskich biur maklerskich udostpnio swoim klientom moliwo inwestowania za pomoc Internetu na giedach zagranicznych. Osobny segment usug stanowi skadanie zlece z wykorzystaniem protokou WAP. Logowanie do tego typu serwisu przebiega czsto w nastpujcy sposb: na stronie Podaj NIK" naley wprowadzi Numer Identyfikacyjny Klienta, na stronie Podaj PIN" naley wprowadzi osobisty numer identyfikacyjny znany wycznie Klientowi, na stronie Podaj haso" naley wprowadzi wygenerowany przez generator hase tzw. TOKEN" cig znakw. Klient powinien wpisa cig znakw w cigu minuty od wygenerowania, w przeciwnym razie wano ich upywa i naley ponownie je wygenerowa, potwierdzi dokonanie logowania wybierajc Akceptuj".

Inne usugi dostpne za porednictwem Internetu w biurach maklerskich to: zakup obligacji Skarbu Pastwa na rynku pierwotnym, dokonywanie zapisw na akcje spek sprzedawanych za porednictwem Giedy Papierw Wartociowych oraz odpowiadanie na wezwania, dokonywanie przeleww na wskazany rachunek bankowy oraz zasilanie i spacanie linii kredytowych, dostarczanie danych do programw giedowych.

6.4.8. Opaty i prowizje stosowane przez wirtualne biura maklerskie

Pobiera si prowizje zalene od wartoci lub wielkoci zawartych transakcji bd sta opat od kadej transakcji. W niektrych biurach maklerskich pozostawia si klientowi wybr czy chce on paci sta opat od kadej transakcji czy okrelon w procentach prowizj. Czasami paci si take zryczatowan opat abonamentow za korzystanie z serwisu. W innych biurach przy otwarciu rachunku wymagana jest kwota depozytu. W wikszoci biur stosuje si zazwyczaj zasad, e wysze koszty prowadzenia rachunku inwestycyjnego pocigaj za sob nisze prowizje od przeprowadzonych transakcji i wysze oprocentowanie rachunku inwestycyjnego. Dla przycignicia graczy giedowych bardzo czsto stosuje si rnego rodzaju upusty cenowe przy otwieraniu i zamykaniu pozycji na danym walorze w cigu tego samego dnia (daytrading) - np. przy zakupie lub sprzeday akcji biuro maklerskie stosuje prowizj liniow 0,39%, a przy daytradingu - 0,25%.

6.4.9. Korzyci pynce dla klientw internetowych biur maklerskich

Najwaniejszymi korzyciami pyncymi dla klientw wirtualnych biur maklerskich s; Oszczdno czasu i wygoda - internetowy rachunek dostpny jest 24 godziny na dob, z kadego miejsca na wiecie z dostpem do sieci. Prowadzenie i obsuga rachunku inwestycyjnego nie s skomplikowane. Dostp do biecych informacji - uytkownicy serwisu maj zapewniony dostp do przegldania doniesie z wielu serwisw informacyjnych, Nisze prowizje w stosunku do zlece zoonych za pomoc klasycznych kanaw dostpu39 - najbardziej wymiernymi oszczdnociami dla inwestoPoprzez klasyczne kanay dostpu rozumie si zlecenia zoone osobicie, za pomoc telefonu lub za pomoc faksu.

rw s obnione koszty dziaania na rynku. Nisze prowizje, brak opat za otwarcie i prowadzenie rachunku oraz bezpatny dostp do biecych notowa i serwisw informacyjnych powoduj spadek kosztw zwizanych z inwestowaniem, nawet o kilkadziesit procent w stosunku do prowizji za zlecenia skadane osobicie lub przez telefon. Bezpieczestwo - transfer danych pomidzy biurem a klientem jest szyfrowany protokoem szyfrujcym SSL, wykorzystujcym 128 bitowy klucz. Dodatkowym zabezpieczeniem moe by tzw. token, czyli generator jednorazowych hase, potrzebnych do zalogowania si na rachunek lub karta chipowa.

Bibliografia
Dokumenty prawne Ustawa z dnia 12.09.2002 r. o elektronicznych instrumentach patniczych (DzU nr 169, poz. 1385 ze zm.). Ustawa Prawo bankowe z 29.08.1997 r. (DzU 1997 nr 140 poz. 939 ze zm.). Directive 2000/46/EC of European Parliament and Council of 18 September 2000 on the taking up, pursuit and prudential supervision of the business of electronic money institutions (Official Journal of the European Communities L 275 of 27 October 2000, pp 39-43). Wydawnictwa zwarte i artykuy Afuah A., Tucci C, Biznes internetowy. Strategie i modele, Oficyna Wydawnicza, Krakw 2003. Andreeff A., Binmoeller L.C., Boboch E.M., Cerda O., Chakravorti S., Ciesielski T., Green E., Electronic bill presentment and payment is it just a click away?, Economic Perspectives", Federal Reserve Bank of Chicago, USA, no. 4Q/2001. Arfin F., Public relation finansw. Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998. Benicewicz-Miazga A., e-Bizness w Internecie i multimediach, Wydawnictwo Mikom, Warszawa 2003. Bielecki J., Lepczyski B., Syntetyczne wyniki prognoz rozwoju bankowoci detalicznej do 2005 r., materiay z konferencji ,3iznes i ryzyko w bankowoci detalicznej". Warszawa 2001. Borkowska A., Inteligentni agenci w handlu elektrycznym, e-Mentor", nr 5/2004. Borowski A., Bezpieczna pajczyna, Chip" nr 11/2000. Brycki G., Nie bdzie fuzji brokerw, Rzeczpospolita" z dnia 5.11.2003 r. Chirillo J., Administrator kontratakuje. Wydawnictwo Helion, Gliwice 2002. Chirillo J., Na tropie hackerw. Wydawnictwo Helion, Gliwice 2002. Chmielarz W., Systemy elektronicznej bankowoci i cyfrowej patnoci, Wysza Szkoa Ekonomiczno-Informatyczna, Warszawa 1999. Dziuba D Ewolucja rynkw w przestrzeni elektronicznej, Wydawnictwo Nowy Dziennik Sp. z o.o., Warszawa 2002.

Dziuba D., Systemy informatyczne w obsudze bankw detalicznych, Wydawnictwo Nowy Dziennik Sp. z o.o.. Warszawa 2002. Dziuba D.T., Systemy informatyczne w obsudze bankw detalicznych, Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002. Fadia A., Etyczny hacking, Wydawnictwo Mikom, Warszawa 2002. Gin M., Rupik P., Enigma naszych czasw, Chip" nr 8/2004. Gospodarowicz A. (red.), Technologie informatyczne w bankowoci, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocawiu, Wrocaw 2002. Gregor B., Stawiszyski M., e-Commerce, Oficyna Wydawnicza Branta, d 2002. Grzechnik J., Bankowo internetowa, Internetowe Centrum Promocji, Gdask 2000. Hartman A., Sifonis J Kador J., e-biznes. Strategie sukcesu w gospodarce internetowej, Wydawnictwo K.E. Liber, Warszawa 2001. Hollin S., Marketing w sieci, Wydawnictwo Felberg SJA, Warszawa 2002. Janowicz R., Klepacz R., Pienidz elektroniczny na wiecie, Biblioteka Menedera i Bankowca, Warszawa 2002. Janowicz R., Pienidz elektroniczny w wybranych krajach - charaktetystyka, gwne funkcje i zastosowanie, Bank i Kredyt", nr 1/2005. Kaszuba W., Kruk C, Walczak-Kaszuba A., Podstawowe pojcia, Chip Special", nr 5/ /2003. Kippenhahn R., Tajemne przekazy, Wydawnictwo Prszyski i Spka, Warszawa 2000. Kuniszewski S Skarbonka na e-meryturze?, Chip" nr 12/2001. Levine M Partyzanckie Public Relations w Internecie, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 2003. Lewis H., Lewis R., E-marketing. Handel w Internecie, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoy Biznesu, Krakw 2001. Maciejowski T., Narzdzia skutecznej promocji w Internecie, Oficyna Ekonomiczna, Warszawa 2003. Matuszyk A., Matuszyk P., Instrumenty bankowoci elektronicznej, CeDeWu, Warszawa 2006. Mitnick K Sztuka podstpu, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2002. Molski M., Glinkowska M., Karta elektroniczna - bezpieczny nonik informacji. Mikom, Warszawa 1999. Norris M., West S., e-Biznes, Wydawnictwa Komunikacji i cznoci, Warszawa 2001. Patel A., Inwestowanie w Internecie, WIG-Press, Warszawa 2001. Pluskota P., Wspczesne kanay dystrybucji produktw bankowych, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Wydanie I, Szczecin 2003. Poski Z., Sowniki Encyklopedyczny - Informatyka, Wydawnictwa Europa, Wrocaw 1999. Poasik M., Bankowo elektroniczna. Istota, stan, perspektywy, CeDeWu, Warszawa 2006. Pomykaa J., Pomykaa J., Systemy informacyjne, Wydawnictwo Mikom, Warszawa 1999. Report on Electronic Money, European Central Bank, August 1998. Rieske T., Hartmann M., Bezpieczestwo klienta, ,PC Word Komputer Pro" nr 2/2003.

Risk management for electronic banking and electronic money activities, Basel Committee on Banking Supervision, Basle, march 1998. Ryznar Z., I-banking - symptom przemian w bankowoci, Bank" nr 12/2001. Ryznar Z., Elektroniczna Bankowo, Bank" 1997, nr 10. Schetina E Greek K., Carlson J., Bezpieczestwo w sieci, Wydawnictwo Helion, Gliwice 2002. Schumann D., Zapobieganie katastrofom, PC Word Komputer Pro" nr 2/2003. Skiepko T., Marx A., Daszkiewicz K., Wielka ciana ognia, ,PC World Computer" nr 11/2000. Smolski R., Smolski M., Sownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska, Wydawnictwo Europa, Warszawa 1999. Solarz J.K., Uwarunkowania wspczesnej bankowoci, [w:] Bankowo na wiecie i w Polsce, red. L. Orziak, B. Pietrzak. Olympus, Warszawa 2001 Stokosa J Bilski T Pankowski T Bezpieczestwo danych w systemach informatycznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Stoli C, Krzemowe remedium, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2000. Stryczyski J., Zarzycki T., Bank ery gospodarki elektronicznej, Bank" 9/2000. Survey of Developments in Electronic Money and Internet and Mobile Payments, Committee on Payment and Settlement System, Bank for International Settlements, March 2004, Sznajder A., Marketing wirtualny, Oficyna Ekonomiczna, Krakw 2002. wiecka B., Bankowo elektroniczna, CeDeWu, Warszawa 2004. Tomaszewski R Jeeli nie tajne, to poufne, Chip Special", nr 5/2003. Warhole A., Atak z Internetu, Wydawnictwo Intermedia PL, Warszawa 1999. Wawrzyniak D., Zarzdzanie bezpieczestwem systemw informatycznych w bankowoci, Biblioteka Menedera i Bankowca, Warszawa 2002. Welschenbach M., Kryptografia w C i C+ + , Wydawnictwo Mikom, Warszawa 2002. Wielki J Elektroniczny marketing przez Internet, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. Wobst R Kryptologia. Budowa i amanie zabezpiecze, Wydawnictwo Read Me, Warszawa 2002. Zawadzka A., Ochab J Home banking bez kolejek i nerww, ,PC World Computer" nr 11/2000. urawik B., urawik W., Marketing usug finansowych w Internecie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999. Materiay internetowe http://bossa.pl/ z dnia 20.11.2003 r. http://bossa.p1/zlecenia/#DDM z dnia 10.11.2003 r. http://money.pl z dnia 10.10.2006 r. http://pasazfin.wp.pl/z dnia 10.11.2003 r. http://pasazfinansowy.onet.pl/ z dnia 12.11.2003 r. http://pekao.informatyka.pl z dnia 14.10.2006 r. http://www.bankier.pl/ z dnia 12.11.2003 r.

http://www.brebrokers.com.pl/index.html?POD=4&wid=1018496 z dnia http://www.dmbigbg.pl/ z dnia 19.11.2003 r. http://www.dmbzwbk.p1/007wap-prze.php#logowanie z dnia 23.11.2003 r. http://www.doakcji.pl/index.jsp z dnia 12.11.2003 r. http://www.dynamicnet.net/news/white_papers/internetbanking.htm http://www.ebanki.pl/technika/uwierzytelnianie.html z dnia 20.10.2006 r. http://www.ebanki.px.pl http://www.e-consultancy.com http://www.epci.be/proton.htm http://www.esp.pl/ z dnia 17.11.2003 r. http://www.expander.pl z dnia 11.01.2006 r. http://www.expander.pl z dnia 12.10.2006 r. http://www.expander.pl/cgi-bin/expander/frameset.jsp z dnia 12.11.2003 r. http://www.geldkarte.de/ww/de/pub/gk_home.php http://www.hoga.pl/ z dnia 11.11.2003 r. http://www.mbank.com.pl/aktualnosci.pl z dnia 27.01.2002 r. http://www.modex.com http://www.money.pl/ z dnia 12.11.2003 r. http://www.rbe.pl z dnia 14.10.2006 r. http://www.tms.pl/ z dnia 12.10.2006 r. http://www.tmsdirect.pl/ z dnia 20.11.2003 r. http://www.warta.pl z dnia 10.11.2003 r. https://www.investkonto.pl/informacje/pdf/Tele_Invest-Bank.pdf

16.11.2003

r.

Cz

III

RYZYKO BANKOWE

Charakterystyka, rodzaje i rda ryzyka bankowego

Robert Jagieo

1.1. Pojcie ryzyka w teorii przedsibiorstwa

Sowo ryzyko" pochodzi od starowoskiego risicare" oznaczajcego odway si"1 i od woskiego risico", ktre tumaczy si jako: przedsiwzicie, ktrego wynik jest nieznany albo niepewny, lub moliwo, e co si nie uda2. Sownik wyrazw obcych* definiuje ryzyko jako moliwo zyskw lub strat towarzyszca jakiej czynnoci, niebezpieczn prb, odwaenie si na jaki niebezpieczny krok, niebezpieczne przedsiwzicie". Na podstawie podanej definicji mona zauway, i w ujciu potocznym z ryzykiem wie si pojcie niepewnoci oraz e moe ono prowadzi do zyskw lub strat4. Pojcie ryzyka jest cile zwizane z wieloma aspektami ycia, a jego znaczenie dostrzec mona przy realizacji przedsiwzi, w przypadku ktrych nie dysponuje si informacj o podanej jakoci. Brak aktualnych danych odnonie do ksztatowania si okrelonego zjawiska, ich ograniczona przydatno (nieodpowiednio dla potrzeb uytkownika), czy te niedokadno (niezgodno z wartoci faktyczn)" pociga za sob niemono dokadnego przewidzenia rozwoju wypadkw, bdcych skutkami podejmowanych decyzji. W sytuacji tej decydentowi trudno unikn posuni, ktre z rnych wzgldw mog by uwaane
P.L. Bernstein, Przeciw bogom. Niezwyke dzieje ryzyka. Warszawa 1997, s. XIX-XX. Sownik wyrazw obcych, PWN, Warszawa 1971, s. 660. Sownik wyrazw obcych, PIW. Warszawa 1963. s. 570. 4 Z. Fedorowicz, Ryzyko bankowe. Wydawnictwa Prywatnej Wyszej Szkoy Businessu i Administracji, Warszawa 1996, s. 5. 5 J. Kordos. Jako danych statystycznych, PWE, Warszawa 1988, s. 13-17.
1

Rozdzia 1. Charakterystyka, rodzaje i rda ryzyka bankowego

272

za nieoptymalne. Dlatego te dla redukcji negatywnego wpywu obnionej jakoci informacji, ktre to zjawisko wydaje si by niejednokrotnie wrcz nieuniknionym, rozsdnym wydaje si posunicie polegajce na oszacowaniu prawdopodobiestwa wystpienia zdarze, wpywajcych niekorzystnie na realizowane przedsiwzicie. W ten sposb uzyskuje si bowiem moliwo oparcia si na zasadach rachunku prawdopodobiestwa i precyzyjnego wkalkulowania w dany projekt efektw ewentualnych niepodanych sytuacji. Wwczas kade moliwe fiasko traktowane jest w wikszym stopniu jako konieczny element przyszego sukcesu, a nie jedynie jako zupenie nieoczekiwana sytuacja, na ktr nie jest si przygotowanym. T istot ryzyka mona zilustrowa stwierdzeniem: Zanim natrafi si na rop, trzeba wywierci rednio dziewi bdnych odwiertw. Innymi sowy, robienie tego le to cz robienia tego dobrze"6. Zauwamy, i zasadniczo z ryzykiem mamy do czynienia wanie wtedy, gdy dla okrelenia wyniku danego dziaania moliwe jest uycie prawdopodobiestwa (matematycznego, statystycznego lub szacunkowego)7. W przeciwnym wypadku przyjo si bowiem mwi o wystpowaniu niepewnoci, ktry to termin zosta po raz pierwszy zastosowany w tyme kontekcie przez angielskiego ekonomist F.H. Knighta8. Podejcie to jest reprezentowane chociaby przez W. Saneckiego, ktry dodatkowo podkrela, i sytuacje obarczone ryzykiem (w odrnieniu od tych, ktrych specyfik jest niepewno) wi si z obiektywn wiedz, ktra (...) pozwala nie tylko ustali prawdopodobiestwo wyniku, lecz take musi usprawiedliwia przekonanie, e to co zaszo w przeszoci, powtrzy si w przyszoci"9. Inne definicje zawarte w literaturze przedmiotu rwnie zawieraj te charakterystyczne cechy ryzyka. J. opuski, na przykad, uwaa, e termin ryzyko moe by uywany dowolnie w sytuacjach, w ktrych chodzi o wyraenie moliwoci, a zatem wymiernej niepewnoci co do nastpienia okrelonych zdarze i ich skutkw'0. Podobn definicj proponuj R. Dobbins, W. Frckowiak i S.F. Witt 11, okrelajc ryzyko jako sytuacj, w ktrej co najmniej jeden z elementw skadajcych si na ni nie jest znany,
L. Bednarski i T. Waniewski, Analiza finansowa w zarzdzaniu przedsibiorstwem, t. 2, Fundacja Rozwoju Rachunkowoci w Polsce, Warszawa 1996, s. 403. 7 G. Borys, Zarzdzanie ryzykiem kredytowym w banku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Wroclaw 1996, s. 12. 8 D. Gtarek, M. Krysiak, R. Maksymiuk, . Witkowski, Nowoczesne metody zarzdzania ryzykiem finansowym, WIG-Press, Warszawa 2001, s. 79. 9 W. Sarnecki, Ryzyko i niepewno w dziaalnoci przedsibiorstwa przemysowego, PWE, Warszawa 1967, s. 30. 10 J. opuski, Ubezpieczenia towarw w transporcie w transporcie midzynarodowym, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, cz. I, pod red. A. Wsiewicza, Wyd. Branta, Bydgoszcz 2000, s. 39. 11 R. Dobbins, F. Frckowiak, S.F. Witt, Praktyczne zarzdzanie kapitaami firmy, Pozna 1992, s. 18.
6

ale znane jest prawdopodobiestwo jego wystpienia, przy czym prawdopodobiestwo to moe by albo wymierne, albo tylko odczuwalne przez decydenta. D.G. Uyemura i D.R. van Deventer stoj na stanowisku, e ryzyko powinno wyraa jakiego rodzaju ide niepewnoci, std te zdecydowali si na nastpujc definicj ryzyka: zmienno (odchylenie standardowe) strumieni przepyww pieninych netto wystpujcych w danym przedsiwziciu gospodar,,12

czym Skupiajc si na ryzyku zwizanym z funkcjonowaniem podmiotw gospodarczych naleaoby podkreli, i pojcie to stosowane jest bardzo czsto przez teoretykw i praktykw w odmiennych znaczeniach, co wynika bezporednio z rnych sposobw spogldania na dziaalno przedsibiorstwa. Jeeli skoncentrujemy si bowiem na przyszym przewidywanym wyniku finansowym, zbliamy si niechybnie do definicji R. Hlschera, ktry stwierdza, i ryzyko jest to, wynikajce z posiadania niepenej informacji, zagroenie nieosignicia, w aktualnych warunkach zamierzonego zysku"'3. Zwrcenie uwagi na cele, jakie stawia przed sob przedsibiorstwo, prowadzi nas natomiast do definicji E. Kreima, wedug ktrej ryzyko oznacza, e na skutek niepenej informacji s podejmowane decyzje, ktre nie s optymalne z punktu widzenia osignicia zaoonego celu"14. Podkrelmy jednak, i nie s to jedyne alternatywy przy okrelaniu ryzyka w teorii przedsibiorstwa, w innych definicjach akcent bywa bowiem kadziony take na moliwo zaistnienia sytuacji, oznaczajcych niepowodzenie w dziaaniu podmiotu gospodarczego lub te na niebezpieczestwo podjcia bdnych decyzji. Te dwa ostatnie podejcia okrelaj te tak zwane ryzyko pierwotne, widziane od strony przyczyn, podczas gdy nurty podkrelajce niebezpieczestwo odchylenia od celu bd zagroenie dla osignicia zamierzonego wyniku finansowego koncentruj si na ryzyku wtrnym, badanym od strony skutkw. Podsumowujc powysze rozwaania na temat definicji ryzyka, mona pokusi si o zdefiniowanie ryzyka, kadc akcent na rne jego aspekty:15 decyzyjny - niebezpieczestwo podjcia bdnych rozstrzygni (decyzji), dziaania - niebezpieczestwo niepowodzenia podjtego dziaania, planistyczny - niezrealizowanie zaoonych wielkoci celowych, straty - niebezpieczestwo utraty majtku, celowy - niebezpieczestwo negatywnego odchylenia od zamierzonego celu.
D.G. Uyemura, D.R. van Deventer, Zarzdzanie ryzykiem finansowym w bankach, cz. 1, Warszawa 1997, s. 16. 13 B. Gruszka, Z. Zawadzka, Ryzyko w dziaalnoci bankowej: zabezpieczenia systemowe, Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 1992, s. 10. 14 Ibidem, s. 9. 15 W. Rogowski, J. Grzywacz, Ryzyko kredytowe - pojcie oraz klasyfikacje, Bank i Kredyt", nr 10/1999, s. 20.

Nadmiemy ponadto, i ryzyku nadawany bywa nie tylko pejoratywny charakter. Jeeli skupimy si bowiem na celu funkcjonowania przedsibiorstwa, ryzyko okrela moemy jako nie tylko moliwo negatywnego chybienia celu, ale rwnie jako swoist szans. W celu rozrnienia obu sytuacji stosuje si czsto terminy: ryzyko czyste oraz ryzyko spekulatywne, spord ktrych pierwszy ma znaczenie wyjtkowo negatywne, za drugi jest neutralny z punktu widzenia niekorzyci, czy te korzyci, jakie wyciga moe przedsibiorca z sytuacji obarczonej ryzykiem. Mwic inaczej w przypadku ryzyka spekulatywnego cele przedsibiorstwa mog zosta zrealizowane w ponadnormatywnym zakresie. Dodajmy, i pojmowanie ryzyka tylko w wszym sensie (pejoratywnym) wydaje si o tyle niedogodne, i wywouje konieczno wprowadzenia dodatkowego terminu, rnego od ryzyka, dla okrelenia moliwoci powstawania w dziaalnoci przedsibiorstwa niespodziewanych zyskw, czy zaistnienia jakichkolwiek innych zdarze, ktre mogyby by ocenione pozytywnie w kontekcie funkcjonowania podmiotu gospodarczego. D. Gtarek, R. Maksymiuk, M. Krysiak oraz . Witkowski16 w ogle nie rozrniaj niepewnoci i ryzyka, okrelajc mianem ryzyka wszystkie zdarzenia nieprzewidywalne, pozytywne, jak i negatywne. Natomiast dokonuj podziau ryzyka finansowego na dwie klasy: ryzyko ilociowe, gdzie znana jest struktura zagroe, ale ich prawdopodobiestwo moe by nieznane, ryzyko jakociowe, ktre zwizane jest z niepewnoci co do struktury zagroe. Do drugiej grupy zaliczane s takie rodzaje ryzyka jak: prawne, operacyjne i pynnociowe17. Dalej skoncentrujemy si na zagadnieniu ryzyka, jakim obarczona jest dziaalno specyficznych podmiotw gospodarczych, jakimi s niewtpliwie banki.

1.2. Pojcie ryzyka bankowego

W kontekcie zaprezentowanych podej do ryzyka moemy stwierdzi, i w odniesieniu do bankw definiowane jest ono z punktu widzenia celw, ktrymi s w tym przypadku: optymalny wynik finansowy, bezpieczestwo oraz pynno. Oczywistym jest fakt, i w krtkiej perspektywie czasowej cele te bywaj
16 D. Gtarek, R. Maksymiuk, M. Krysiak, . Witkowski, Nowoczesne..., op. cit, s. 7. Gdzie ryzyko prawne definiowane jako niepewno co do legalnoci zawartej transakcji, ryzyko operacyjne jako ryzyko wynikajce z moliwoci bdu czowieka lub systemu przy dokonywaniu transakcji oraz ryzyko pynnociowe jako ryzyko wynikajce z niemonoci lub trudnoci w zamkniciu danego portfela handlowego, ibidem. 17

bardzo czsto ze sob sprzeczne, o czym przekona si mona spogldajc chociaby na instrumenty finansowe, w przypadku ktrych wzrost rentownoci pociga ze sob zawsze obnienie prawdopodobiestwa uzyskania wiadczenia z nich wynikajcego. Jeeli cele banku rozpatrywane s jednak w wymiarze strategicznym, dugookresowym, to zaczynaj by w pewnym stopniu ze sob komplementarne, a ich umiejtne rwnowaenie pozwala unikn sytuacji ewidentnie zagraajcych egzystencji banku, do jakich zaliczy mona utrat zdolnoci do terminowego wywizywania si ze zobowiza oraz powstanie strat finansowych pochaniajcych fundusze wasne, co grozi upadoci banku.

1.3. Klasyfikacja ryzyka bankowego

W literaturze przedmiotu nie istnieje jednolita klasyfikacja ryzyka bankowego. Dzieje si tak, poniewa z jednej strony przy tak zoonej dziaalnoci prowadzonej obecnie przez banki jest niezwykle trudno tak wypracowa. Czsto banki same tworz wasne klasyfikacje, ktre najlepiej odpowiadaj ich potrzebom zarzdzania ryzykiem. Z drugiej natomiast strony pod rnymi nazwami zaproponowanymi przez rnych autorw kryj si te same w swej istocie ryzyka, co wynika z faktu, e w pewnym sensie podzia ryzyk jest sztuczny, gdy poszczeglne rodzaje ryzyk wzajemnie si przenikaj, a przy tym oddziauj jednoczenie na siebie i niezwykle trudno jest przeprowadzi midzy nimi lini demarkacyjn18. Wielo definicji ryzyka bankowego, a take szeroki zakres czynnikw przyczyniajcych si do jego powstania przynosi rezultat w postaci odmiennych jego klasyfikacji, ktrych liczba siga kilkudziesiciu sposobw opartych na rozmaitych kryteriach. Mimo tak wielu podej do tego problemu trudno jednak wskaza choby kilka, w ktrych poszczeglne kategorie ryzyka bez najmniejszej wtpliwoci mogyby zosta ocenione jako jednoznacznie zdefiniowane. Dla przejrzystej prezentacji tematyki ryzyka bankowego postaramy si zaprezentowa kilka spojrze na jego klasyfikacj, rozpoczynajc nasze rozwaania od prostego dychotomicznego podejcia, jakie stosuje Z. Fedorowicz19. Zagroenia na jakie naraony jest bank w trakcie swojej dziaalnoci skutkowa mog powstaniem niespodziewanych strat, ktre uszczuplaj dochd lub te majtek banku. W zwizku z tym, jeeli w klasyfikacji ryzyka bankowego abstrahowa bdziemy od jego przyczyn, koncentrujc si na kryterium przedmio-

M. Iwanicz-Drozdowska, A. Nowak, Ryzyko bankowe, Oficyna Wydawnicza SGH. Warszawa 2002, s. i 4. 19 Z. Fedorowicz. Ryzyko..., op. cit, s. 9-13.
18

towym okrelajcym obiekt, ktrego warto podlega zmianom na skutek nieprzewidywanych okolicznoci, to wyrni moemy nastpujce kategorie: 1. Ryzyko kapitaowe, ktre przynosi moe efekt w postaci ubytku lub wzrostu wartoci nagromadzonych walorw, np. rodkw patniczych przechowywanych w kasach, papierw wartociowych o charakterze udziaowym bd te dunym, rodkw trwaych, czy te nalenoci z tytuu udzielonych poyczek i kredytw. Skutkiem tego typu ryzyka mog by jednak zmiany nie tylko pozycji aktywnych, ale rwnie pasywnych, przez co rozumie naley choby utrat czci lub caoci depozytw, kredytw refinansowych banku centralnego oraz uszczuplenie funduszy wasnych banku. 2. Ryzyko dochodowe, prowadzce do nieoczekiwanych ubytkw (wzgldnie wzrostw) biecych strumieni dochodw, np. z tytuu oprocentowania lokat w innych bankach, oprocentowania kredytw udzielonych innym podmiotom, oprocentowania papierw wartociowych o charakterze dunym i zmiennej stopie procentowej. Zmiany dochodu wynika mog take ze zmniejszenia bd podwyszenia prowizji otrzymywanych od klientw, zmian wysokoci dywidendy wypacanej z tytuu posiadanych papierw wartociowych o charakterze udziaowym, zmian obcie podatkowych bd te zmian oprocentowania kredytw refinansowych. Powysza klasyfikacja ma wyjtkowo uproszczony charakter, w dodatku niemoliwym wydaje si wymienienie w wyczerpujcy sposb pozycji wchodzcych w skad bd to ryzyka majtkowego, bd to kapitaowego, co byoby podane przy maej zdolnoci dyskryminujcej (tylko dwie kategorie podziau) podmiotowego kryterium klasyfikacji. W klasyfikacji ryzyk typowo bankowych przedstawionej przez K.F. Hagenmullera i G. Diepena20 autorzy wyrniaj: ryzyko utraty pynnoci, ryzyko kredytowe, z podziaem na aktywne ryzyko kredytowe zwizane z udzielaniem kredytw klientom banku i pasywne ryzyko kredytowe zwizane z refinansowaniem banku, ryzyko w obrocie papierami wartociowymi, ryzyko zwizane z przechowywaniem i administrowaniem papierami wartociowymi klientw21, ryzyko zwizane z realizacj zlece patniczych (ryzyko bdnego wypeniania formularzy), ryzyko w transakcjach z zagranic, ktre dzieli si na ryzyko aktywne, zwizane z udzielonymi kredytami klientom banku i ryzyko pasywne zwizane z refinansowaniem.
K.F. Hagenmuller, G. Diepen, Der Bankbetrieb, Wiesbaden 1989, s. 762-763. Wynika z zagroenia ich utraty na skutek klsk ywioowych, kradziey oraz bdw popenionych przez personel banku, B. Gruszka, Z. Zawadzka, Ryzyko..., op. cit., s. 13.
21 20

Inny podzia ryzyka bankowego proponuje E. Kreim": ryzyko straty, ryzyko transferu z zagranicy, ryzyko utraty pynnoci, ryzyko zmian stopy procentowej, ryzyko dewizowe, ryzyko refinansowania. Natomiast M. Cramer23 dzieli ryzyko bankowe ze wzgldu na rda jego powstawania na: 1) ryzyko zdeterminowane przez klientw, tu wyrniajc: indywidualne ryzyko bonitetu oraz ryzyko kraju; 2) ryzyko zdeterminowane przez rynek, gdzie wyodrbnia: ryzyko pynnoci, ryzyko zmiany oprocentowania, ryzyko dewizowe; 3) ryzyko w obszarze techniczno-organizacyjnym, w tym: ryzyko kadrowe, ryzyko techniczno-organizacyjne. Godny uwagi jest fakt, e Cramer jako jeden z nielicznych zalicza ryzyko utraty pynnoci do ryzyk zdeterminowanych przez rynek. Ciekaw klasyfikacj ryzyka bankowego przedstawia rwnie H. Schierenbeck2 . Dzieli on ryzyko na dwie grupy: 1) ryzyko pynnoci oraz 2) ryzyko wyniku, gdzie wyrnia: ryzyko straty, ryzyko dewizowe, ryzyko zmiany oprocentowania. Zupenie inaczej do problematyki podziau ryzyka bankowego podchodzi A. Kugler25. Dokonuje on podziau ryzyka na: 1) ryzyko pierwotne rozpatrywane z punktu widzenia przyczyn oraz 2) ryzyko wtrne rozpatrywane z punktu widzenia skutkw.

Za B. Gruszka, Z. Zawadzka, Ryzyko..., op. cit., s. 13. M. Cramer, Das Internationale Kredit geschdft der Banken, [w:] Die Bankgeschdfte. Band 5, Wiesbaden 1981, s. 67. 24 H. Schierenbeck, Ertragsorientiertes Bankmanagement, Wiesbaden 1987, s. 293-294. 25 A. Kugler, Konzeptionelle Ansdtze zur Analyse und Gestaltung von Zinsdnderungsrisiken in Kreditinstituten, Frankfurt a/M-Bern-New York 1985, s. 24.
23

3)

Ryzyka pierwotne wynikaj z takich czynnikw jak: zmiana oprocentowania, zmiana kursu dewiz, zmiana bonitetu, zmiana terminw, zmiana koniunktury, zmiany polityczne, prawne. Tak wic do tej grupy mona zaliczy ryzyko kredytowe, ryzyko stopy procentowej, ryzyko walutowe. Ryzyka pierwotne oddziauj w obszarze dziaalnoci kredytowej, depozytowej, oraz dotyczcej obrotu papierami wartociowymi. Natomiast do grupy ryzyk z punktu widzenia skutkw mona zaliczy: ryzyko utraty pynnoci, ryzyko nieosignicia wyniku oraz ryzyko standingu. Wystpuj one w caej dziaalnoci banku. Zupenie inne kryteria podziau ryzyka bankowego prezentuje T. Guldimann"6. Wyrnia on: kryterium pozycji bilansowej lub pozabilansowej, wyodrbniajc na jego podstawie: ryzyko weksla, kredytu, poyczki, akcji lub te ryzyko gwarancji, ryzyko kontraktu terminowego itp., kryterium miejsca zamieszkania dunika, wedug ktrego dzieli ryzyko na ryzyko w kraju i za granic, kryterium rodzaju klienta (osoba fizyczna, przedsibiorstwo, bank centralny, instytucja finansowa itd.), kryterium terminu transakcji (krtko- lub dugoterminowa), kryterium rodzaju zabezpieczenia (hipoteczne, brak)27. Na uwag zasuguje rwnie klasyfikacja ryzyka bankowego zaproponowana przez G. Borys28. Autorka opiera systematyk ryzyka bankowego na podziale na ryzyka operacyjne i strategiczne"9. Ryzyka strategiczne wynikaj z decyzji strategicznych, a wic o duszym horyzoncie czasowym, dotykajcych dziaalnoci banku jako caoci. Zalicza si do nich: ryzyko waciciela, wynikajce z wielkoci i struktury kapitau"10, ryzyka zwizane ze sfer zarzdzania. Wedug autorki ryzyko pierwszej grupy polega na tym, i waciciele nie s w stanie lub nie s gotowi do zaoferowania kapitau wasnego na odpowiednim poziomie, co wobec wzrostu poziomu ryzyka w dziaalnoci bankowej i wobec rosncych wymaga nadzorczych31 w tym zakresie ma ogromne znaczenie. Druga grupa ryzyk strategicznych ma bardziej zrnicowan struktur, co wynika z faktu, e decyzje kadry zarzdzajcej dotycz wielu rnorodnych
T. Guldimann, Risikogerechte bankinterne Revisionsplanung, Bern-Stuttgart 1990, s. 23. "7 Podane przykady podziaw odnosz si w duej mierze do dziaalnoci kredytowej i tym samym stanowi rodzaje ryzyka kredytowego. 28 G. Borys, Zarzdzanie..., op. cit., s. 15-18. 29 Klasyfikacja G. Borys zostaa sporzdzona na podstawie M. Schulte, Integration der Betriebskosten in das Risikomanagement von Kreditinstituten. Wiesbaden 1994, s. 28. 30 Gdy o tych elementach decyduj waciciele banku. 31 Uchwaa KNB nr 1/2007 z dnia 13.03.2007 r. wprowadza wymogi kapitaowe z tytuu ryzyka kredytowego, rynkowego, operacyjnego (Dziennik Urzdowy NBP nr 2/2007. poz. 3).
26

problemw. Do ryzyk z tej grupy zaliczy mona wic ryzyka zwizane z problematyk: organizacji, systemw planowania i kontroli, wielkoci przedsibiorstwa bankowego oraz jego powiza kapitaowych. strategii planowania handlowego, technologii. Jednak granica pomidzy ryzykami strategicznymi a operacyjnymi jest do pynna, a ryzyka strategiczne ujawniaj si wanie na paszczynie operacyjnej. Ryzyko operacyjne mona podzieli na: 1) ryzyko finansowe, ktre dzieli si na: a) ryzyko strat, rozumiane jako ryzyko ostateczne oraz ryzyko czciowej straty zwizane ze spat odsetek i rat kapitaowych w ramach uzgodnionych warunkw; w tej grupie mieci si m.in. ryzyko kredytowe, b) ryzyko cenowe, ktre obejmuje trzy grupy ryzyk: ryzyko zmian stopy procentowej, ryzyka zwizane z wymian walut, inne ryzyka cenowe (w tym ryzyka akcji, opcji, ryzyka w transakcjach metalami szlachetnymi); oraz 2) ryzyko przedsibiorstwa bankowego, ktre dzieli si na: a) ryzyka realizacyjne (eksploatacyjne), powstae w wyniku bdw lub deficytw kadrowych oraz rodkw rzeczowych; obejmuj one: ryzyka o charakterze osobowym, ryzyka o charakterze techniczno-technologicznym, ryzyka o charakterze organizacyjnym, ryzyka kosztowe, wynikajce z kosztw uycia w banku rodkw rzeczowych (technicznych) oraz kosztw kadr i personelu; tu wyodrbnia si ryzyko pierwotne, zwizane z dugookresowym ksztatowaniem si kosztw oraz ryzyko dery waty wne, zwizane ze zdolnoci do redukcji kosztw jako reakcj na spodziewany spadek dochodw banku32, wystpujce w krtkim horyzoncie czasowym. G. Borys dokonuje rwnie podziau ryzyka z punktu widzenia jego skutkw, wyrniajc: 1) ryzyko wynikowe, rozumiane jako zagroenie wykazania straty z dziaalnoci bankowej, oraz 2) ryzyko pynnoci (wypacalnoci)33, rozumiane jako niemono wywizania si ze swoich zobowiza w terminie. Wyrnia si tu:
-i Ryzyko derywatywne wystpuje dopiero po ujawnieniu si skutkw innych rodzajw ryzyk bankowych, kiedy dochodzi do spadku dochodw banku, G. Borys, op. cit., s. 18. j3 W zalenoci od tego, czy skutkami wystpienia tego ryzyka dotknite s tylko rodki patnicze, czy tez caty jego majtek; ibidem.

ryzyko aktywne, wystpujce w sytuacji, gdy majce wczeniej nastpi wpaty nie nastpiy lub przyznane linie kredytowe zostay nadmiernie wykorzystane, oraz - ryzyko pasywne, wystpujce w przypadku przedterminowego wycofywania wkadw przez deponentw lub wypowiedzenia przez wierzycieli kredytw. Jedn z najbardziej przejrzystych i wyczerpujcych jest, zaprezentowana midzy innymi przez Z. Zawadzk34, swoista czterokryterialna klasyfikacja ryzyk bankowych, w ktrej funkcj podstawowego kryterium podziau stanowi horyzont czasowy, co pozwala nam wyrni nastpujce dwa podstawowe typy ryzyk: 1. Ryzyko strategiczne, zwizane z dugookresow zdolnoci konkurencyjn banku, na co ma wpyw przede wszystkim skad zarzdu oraz struktura akcjonariatu. To wanie waciciele banku i wybrany przez nich zarzd podejmuj decyzje odnonie wyboru obszarw dziaania, struktury organizacyjnej, systemu planowania i kontroli, systemu elektronicznego przetwarzania danych, czy te udziaw w innych firmach. Akcjonariusze mog ponadto ograniczy stopie wyposaenia banku w kapita, co oczywicie rzutuje na sposb jego funkcjonowania. 2. Ryzyko biece, ktre wynika z dziaa podejmowanych w ramach biecej dziaalnoci bd to na polu techniczno-organizacyjnym, bd to na gruncie finansowym (mwimy wtedy o ryzyku typowo bankowym) . Ryzyko obszaru techniczno-operacyjnego, jako pierwszy skadnik ryzyka biecego, dotyczy takich sytuacji, w ktrych zagroenie wie si z kwalifikacjami zatrudnionego personelu, niewaciw struktur organizacyjn, zasadami kontroli wewntrznej, czy te z niedoskonaociami wyposaenia technicznego. Jako przykady tego typu zagroe poda mona natomiast ryzyko bdnego wypenienia zlece patniczych lub choby ryzyko bdnego sporzdzenia prospektu emisyjnego na potrzeby klienta. Ryzyko obszaru finansowego, jako drugi element ryzyka biecego, podzieli moemy natomiast na nastpujce kategorie, okrelajce zagroony rodzaj celu banku36: ryzyko pynnoci, ryzyko wyniku.

34 35

Z. Zawadzka, Zarzdzanie ryzykiem bankowym, Poltext, Warszawa 1996, s. 13. Zastosowano w ten sposb drugie kryterium klasyfikacji, wtme wobec horyzontu czasowego,

oparte o rodzaj obszaru dziaalnoci banku 36 Wykorzystano z i obszaru dziaalnoci

36

Wykorzystano zatem kolejne podkryterium klasyfikacji, wtrne wobec horyzontu czasowego

Z ryzykiem pynnoci mamy do czynienia wwczas, gdy bank stoi przed niebezpieczestwem przejciowej lub cakowitej utraty zdolnoci do regulowania biecych zobowiza, przy czym przyczyny tego zjawiska mog mie bardzo zrnicowany charakter. Niejednokrotnie dochodzi do sytuacji, i kopoty banku z pynnoci s wypadkow zaistnienia innego rodzaju ryzyk obszaru finansowego, co pozwala nam odrni wtrne ryzyko pynnoci od ryzyka pierwotnego, ktre wynika bezporednio z samego gospodarowania aktywami i pasywami banku. Dla ograniczenia pierwotnego ryzyka pynnoci konieczne jest wic dokonywanie systematycznej oceny i porwnania wielkoci pozycji aktywnych i pasywnych pod wzgldem okresu ich zapadalnoci i wymagalnoci. Ryzyko bankowe definiowane jest z punktu widzenia celw banku, do ktrych naley midzy innymi osignicie zaoonego wyniku finansowego. Wszelkie niebezpieczestwo niezrealizowania tego celu okrelane jest mianem ryzyka wyniku. Zagroenia zaliczane do tej grupy mog by z jednej strony efektem niewywizywania si partnera transakcji ze swoich obowizkw lub spadku jego standingu finansowego, bd te z drugiej strony - skutkiem zmian takich parametrw rynkowych, jak stopy procentowe, kursy walut, ceny metali szlachetnych i kursy akcji, ktre oddziauj bezporednio lub porednio (poprzez zmian wartoci instrumentw pochodnych, w ktre zaangaowany jest bank) na wynik finansowy banku. Moemy wic stwierdzi, i na ryzyko wyniku skada si ryzyko zwizane z partnerem transakcji oraz ryzyko rynkowe, zwane take cenowym37. W kontekcie takiego podziau naley zauway, i nie zawsze zmiana kursw akcji okrelana by moe jako czynnik ryzyka rynkowego. Przykadowo jeli zmiana ceny nastpia na skutek pogorszenia si standingu emitenta, a nie z powodu zmian trendu giedowego, to sytuacj t naley zaliczy ryzyka zwizanego z partnerem transakcji. Najbardziej charakterystyczn form ryzyka zwizanego z partnerem transakcji jest ryzyko kredytowe, ktre wystpuje wwczas, gdy kredytobiorca nie jest zdolny lub nie chce spaci w terminie caoci lub czci rat kapitaowych wraz z odsetkami, prowizjami od udzielonego kredytu, a take wszelkimi innymi opatami wynikajcymi z zawartej transakcji kredytowej. Nie naley jednake zapomina, i ryzyko partnera transakcji moe mie take nieco inne podoe i przejawia si choby w sytuacjach, w ktrych spadek standingu finansowego jednego z partnerw banku prowadzi do powstania niebezpieczestwa niewypacenia dywidendy nalenej bankowi lub te grozi obnieniem rynkowej wartoci papierw dunych wyemitowanych przez tego partnera a posiadanych przez bank. Ryzyko to naturalnie dostrzegalne by moe take w obszarze instrumentw pochodnych (np. niewywizywanie si partnera z patnoci z tytuu swapa procentowego lub transakcji typu forward).
Przyczyna ryzyka bankowego staa si w tym samym czwartym podkryterium klasyfikacji, ktr oparlimy pierwotnie na horyzoncie czasowym.

282

Cz IN. Ryzyko bankowe rdo: Opracowanie wasne Rysunek 1. Czterokryterialna klasyfikacja ryzyka bankowego na podstawie Z. Zawadzka, Zarzdzanie ryzykiem w banku komercyjnym, Poltext, Warszawa 1996, s. 1318.

Spogldajc na zaprezentowan czterokryterialna klasyfikacj ryzyk bankowych ze wzgldu na horyzont czasowy (kryterium podstawowe), obszar dziaalnoci (kryterium drugiego stopnia), zagroony cel (kryterium trzeciego stopnia) oraz przyczyn ryzyka (kryterium czwartego stopnia), trudno nie oprze si wraeniu, i w rzeczywistoci wszystkie typy ryzyka s ze sob istotnie powizane, a dokonany podzia ma jedynie umowny i nieco sztuczny charakter. Przykadowo ryzyko strategiczne znajduje swoje odzwierciedlenie w rodzaju przedsiwzi podejmowanych w ramach dziaalnoci operacyjnej i na odwrt wyniki osignite w danym roku dziaalnoci operacyjnej mog rzutowa na dokonywane decyzje o charakterze strategicznym. Kiedy spojrzymy za na ryzyko pynnoci, atwo zauway, i jego wielko w istotnym stopniu zaley od ryzyka wyniku, jako e stosunek wartoci pozycji aktywnych i pasywnych o danych okresach zapadalnoci i wymagalnoci jest ksztatowany midzy innymi przez zmiany stp procentowych, kursw walut, cen akcji, a wic parametry kojarzone bezporednio z ryzykiem rynkowym. Take ryzyko zwizane z partnerem trans-

Rozdzia 1. Charakterystyka, rodzaje i rda ryzyka bankowego

284

akcji (w szczeglnoci ryzyko kredytowe) oddziauje na zdolno banku do terminowego regulowania wasnych zobowiza. Wady powyszej klasyfikacji ryzyka bankowego przejawiaj si rwnie w tym, i w wielu przypadkach trudno jest okreli przyczyn zmiany cen walorw notowanych na giedzie, co jest przecie warunkiem koniecznym do oceny danego zjawiska jako obarczonego ryzykiem rynkowym bd ryzykiem zwizanym z partnerem transakcji. Nieco odmienn i przede wszystkim znacznie mniej rozbudowan klasyfikacj ryzyk bankowych przyjmuje Komitet Bazylejski, ktry sporzdzi j przede wszystkim dla potrzeb sprecyzowania norm ostronociowych w odniesieniu do poszczeglnych typw ryzyk, nie okrelajc w zasadzie kryterium podziau. Wyrni tu moemy nastpujce kategorie38: 1) ryzyko kredytowe; 2) ryzyko rynkowe, w tym: ryzyko walutowe, ryzyko cen towarw, ryzyko cen kapitaowych papierw wartociowych, ryzyko szczeglne cen instrumentw dunych, ryzyko oglne stp procentowych; 3) ryzyko operacyjne, w tym ryzyko prawne. Powysze rodzaje ryzyk, a w szczeglnoci ryzyko kredytowe indywidulane i portfelowe. ryzyko rynkowe i ryzyko operacyjne zostan szerzej omwione w nastpnych rozdziaach. Specyficzne spojrzenie na ryzyko bankowe prezentowane jest w literaturze niemieckojzycznej, czego dowodem moe by chociaby klasyfikacja dokonana przez E. Kreima, ktr przedstawiono pokrtce, bez cilejszego definiowania poszczeglnych kategorii - dla zobrazowania jej odmiennoci od dotychczas zaprezentowanych podej. Autor ten w swym podziale ryzyk bankowych uwzgldma mianowicie : ryzyko straty, ryzyko transferu z zagranicy, ryzyko utraty pynnoci, ryzyko zmiany stopy procentowej, ryzyko dewizowe, ryzyko refinansowania. W kontekcie klasyfikacji ryzyk bankowych naley doda, i istotne jest zaakcentowanie rnicy, jaka wystpuje pomidzy ryzykiem pojedynczej transakcji a cznym ryzykiem wynikajcym z zaangaowania w wiksz ich liczb. Podzia ten jest zasadny z tego wzgldu, i czne ryzyko na jakie naraony jest
Uchwaa KNB nr 1/2007 z dnia 13.03.2007 r. (Dziennik Urzdowy NBP nr 2/2007 poz. 3). B. Gruszka, Z. Zawadzka, Ryzyko..., op. cit., s. 14.

285

Cz III. Ryzyko bankowe

bank nie moe by wyznaczane jako prosta suma ryzyk z tytuu oddziaywania poszczeglnych czynnikw, gdy s one w znacznym stopniu zalene od siebie, a impulsy, ktre s przez nie wysyane, niejednokrotnie niweluj si wzajemnie lub te wzmagaj wasne dziaanie. Moemy wic stwierdzi, i kwantyfikacja cznego ryzyka niesie ze sob konieczno oceny nie tylko poszczeglnych ryzyk, ale take stopnia zalenoci (korelacji) pomidzy czynnikami ich wystpowania (np. pomidzy kursami poszczeglnych walut). Trudnoci, jakie pojawia si mog w takich sytuacjach, w prosty sposb zobrazowa mona na przykadzie tak zwanej opcji quanto40, wypata, ktrej denominowana jest w innej walucie ni zmienna bazowa opcji. W specyficznej sytuacji, jeeli zmienna bazowa wyznaczana byaby na podstawie formuy uwzgldniajcej wartoci indeksw z rnych gied wiatowych, to dla potrzeb wyceny teje opcji konieczne byoby przeprowadzenie modelowania zarwno wszystkich poszczeglnych indeksw, kursw walut, jak i wspczynnikw korelacji pomidzy tymi parametrami rynkowymi.

1.4. Czynniki wpywajce na ryzyko bankowe

Efektywne zarzdzanie ryzykiem jest niewtpliwie wykonalne jedynie w przypadku dokadnego zapoznania si z czynnikami wpywajcych na jego wystpowanie w dziaalnoci bankowej, a majcych charakter zewntrzny (tkwicy w otoczeniu banku) bd te wewntrzny (zwizany z samym bankiem). Poniej zostan szczegowo zaprezentowane obydwa typy czynnikw wywoujcych ryzyko bankowe. Czynniki o charakterze egzogenicznym uporzdkowa moemy poprzez wyrnienie wrd nich nastpujcych grup: 1. Czynniki makroekonomiczne, na ktre w znacznym stopniu wywiera wpyw polityka gospodarcza pastwa, czy te polityka monetarna banku centralnego. Zaliczamy tutaj nastpujce pozycje: a) zmiana siy nabywczej pienidza krajowego, definiowana bezporednio przez stop inflacji. Trudno nie zgodzi si z faktem, i deprecjacja pienidza krajowego przynosi ze sob efekt w postaci ubytku realnej wartoci aktyww bankowych (na przykad kredytw i lokat), ktrych spata odbywa si w oparciu o sta stop procentow. Niekorzystny wpyw spadku siy nabywczej pienidza przejawia si ponadto w obnieniu realnych wpyww z tytuu prowizji i wszelkich innych opat, majcych chaJ.C. Hull, Options, Futures & Other Derivatives, Prentice-Hall International, Inc., Upper Saddle River, New Jersey 2000, s. 518-519.

Rozdzia 1. Charakterystyka, rodzaje i rda ryzyka bankowego

289

rakter staych stawek kwotowych. Zauwamy jednak, i ryzyko inflacyjne nie dotyczy (lub dotyczy w mniejszym stopniu) wszystkich pozycji aktywnych banku. Warto takich skadnikw majtku jak rodki trwae, czy te papiery wartociowe o charakterze tytuw wasnoci wyznaczana jest bowiem przez ich aktualne ceny rynkowe, ktre zmieniaj si zazwyczaj zgodnie ze stop inflacji (cho oczywicie zmiany te nie musz mie charakteru wprost proporcjonalnego i mog wystpowa z pewnym opnieniem). Dodajmy ponadto, i ten negatywny efekt deprecjacji pienidza rekompensowany jest w pewnym stopniu przez spadek realnej wartoci niektrych zobowiza banku, wrd ktrych wymieni mona chociaby depozyty klientw oraz kredyty i poyczki zacigane przez sam bank u innych podmiotw finansowych41; b) zmiana wartoci parametrw rynkowych, wrd ktrych wiodc rol peni kursy walutowe oraz rynkowe stopy procentowe. Nieprzewidywalne do koca zmiany kursw walutowych generuj bowiem ryzyko w odniesieniu do tych pozycji aktywnych i pasywnych banku, ktrych warto w rozliczeniach z kontrahentami okrelana jest w walutach obcych. Zmiany rynkowych stp procentowych przynosz natomiast efekt w postaci zmiany wartoci rynkowych papierw wartociowych (ktre mog by istotnymi skadnikami majtku banku) oraz zmiany wysokoci wpyww i wydatkw z tytuu oprocentowania rozmaitych pozycji kredytowych oraz depozytowych; c) rosnce deficyty budetowe i zaduenie krajw rozwijajcych si, ktre sprawiaj, i banki finansujce te kraje stoj w obliczu niebezpieczestwa niespacenia udzielonych kredytw, czy te poyczek. 2. Czynniki regulacyjne, na ktre skadaj si: a) rozlunienie lub zaostrzenie przepisw regulujcych funkcjonowanie bankw. O ile zaostrzenie przepisw zazwyczaj przyczynia si do ograniczenia ryzyka (cho nie w kadym przypadku, gdy zmiany zbyt rygorystyczne wywiera mog negatywny wpyw na dziaalno podmiotw bankowych), o tyle deregulacja przynosi najczciej skutek odwrotny, zwaszcza na sabo rozwinitych rynkach, gdzie banki nie zdoay zbudowa efektywnych systemw zarzdzania ryzykiem i dysponujc maym dowiadczeniem na tym polu niejednokrotnie podejmuj dziaania o zbyt duym stopniu ryzyka; b) zmiany w obszarze prawa finansowego, czy te dewizowego, za w szczeglnoci zmiany stawek obcie fiskalnych i parafiskalnych, uszczuplajce (rzadziej zwikszajce) nadwyki finansowe banku, oraz wprowadzane ograniczenia transferu zyskw i kapitaw za granic.
Z. Fedorowicz, Ryzyko..., op. cit, s. 13-14.

287

Cz III. Ryzyko bankowe

3. Globalizacja powizana w duym stopniu z ksztatowaniem si coraz bardziej liberalnych midzynarodowych rynkw finansowych, umoliwiajcych szybki transfer kapitau z jednego kraju do drugiego. Efektem tych procesw jest nie tylko wzrost konkurencji, nioscy przecie ze sob ryzyko dla podmiotw funkcjonujcych na rynku poprzez ograniczenie moliwoci wyboru klientw (moe si to uwidoczni szczeglnie po liberalizacji rynku usug finansowych przeprowadzanej przez Uni Europejsk w 2005 r.42). Skutkiem globalizacji moe by ponadto zagroenie zbytni zalenoci poszczeglnych rynkw finansowych, w wyniku czego niekorzystne zjawiska w jednym kraju, bd brany poprzez swoist reakcj acuchow (tzw. efekt domina) doprowadzi mog do kryzysu o znacznie wikszym zasigu, a tym samym wikszej szkodliwoci. 4. Czynniki popytowe, ktre implikuj zagroenie dla popytu na produkty oferowane przez bank, a powizane s ze zmienn skonnoci do oszczdzania podmiotw fizycznych, wzrastajcymi wymaganiami klientw indywidualnych w odniesieniu do dochodowoci instrumentw finansowych, a take ze zwikszajcym si uzalenieniem bankw od duych klientw instytucjonalnych, ktrzy zdolni s dyktowa warunki transakcji. Ryzyko o pochodzeniu popytowym czy si jednak rwnie z mikro, maymi i rednimi przedsibiorstwami, ktrych udzia w portfelu kredytowym bank musi ogranicza ze wzgldu na ich niestabiln kondycj finansow. Cz tego typu podmiotw gospodarczych zakadana jest przecie jedynie w celu uzyskania doranie wysokich zyskw, czsto na transakcjach spekulacyjnych, co nie zawsze musi by zgodne z prawem43. 5. Czynniki produktowe, przez ktre rozumie naley przede wszystkim rozszerzajc si gam dostpnych na rynkach produktw finansowych, szczeglnie instrumentw pochodnych (swapy, kontrakty terminowe, opcje itp.), ktre z jednej strony pozwalaj bankom zabezpieczy si przed pewnymi rodzajami ryzyka, ale z drugiej strony s czsto rdem powstania ryzyk innego rodzaju, niekiedy niedostrzeganych lub lekcewaonych. Do wykorzystywania tych instrumentw do celw spekulacyjnych zachca w dodatku wysoka dwignia finansowa, wynikajca bezporednio z ich konstrukcji. W kontekcie nowych instrumentw finansowych podkrelmy ponadto, i niejednokrotnie maj one tak specyficzny charakter (na przykad denominowana w zotych polskich opcja koszykowa, ktrej zmienn bazow jest rednia warto rednich ruchomych indeksw rnych gied zagranicznych), e zarzdzanie ryzykiem generowanym przez nie wymaga zastosowania unikal-

P. Piat, Liberalizacja rynku usug finansowych wyzwaniem dla europejskich bankw, Biuletyn Bankowy", nr 4/2004, s. 47-48. 43 B. Gruszka, Z. Zawadzka, Ryzyko..., op. cit., s. 11-12.

Rozdzia 1. Charakterystyka, rodzaje i rda ryzyka bankowego

288

nych metod, niezweryfikowanych dostatecznie w praktyce. Mwic inaczej, banki coraz czciej staj przed koniecznoci rwnoczesnego rozwaania rnych typw ryzyka jednoczenie w ramach wykorzystania tego samego produktu, co w niektrych przypadkach jest dla nich pewnym istotnym novum. 6. Zmniejszajca si rola banku jako porednika finansowego, ktre to zjawisko moliwe jest midzy innymi dziki rozwojowi sekurytyzacji. Poniewa przedsibiorstwa o dobrym standingu mog pozyskiwa rodki na pokrycie kapitau obrotowego, czy te na inwestycje, bezporednio na rynku finansowym, to zmniejszaj si moliwoci banku do dywersyfikacji portfela kredytowego, ktry tym samym zdaje si by opartym w wikszym stopniu na firmach o gorszej kondycji. Ponadto rosnca oferta lokacyjna ze strony niebankowych instytucji finansowych (firmy ubezpieczeniowe, towarzystwa funduszy inwestycyjnych) zmniejszaj moliwoci bankw w absorpcji nadwyek finansowych gospodarstw domowych. Spotka si nawet mona z pogldami, i wypieranie bankw z roli porednikw dostarczajcych rodki finansowe moe wpywa negatywnie na zdolno caego systemu bankowego do zaspokajania potrzeb gospodarki44. 7. Inne czynniki zewntrzne o bardzo zrnicowanej specyfice. Wyrni tu moemy midzy innymi zjawiska o charakterze demograficznym (przykadowo starzenie si spoeczestw prowadzi do zwikszonego popytu na depozyty kosztem produktw kredytowych), klski ywioowe, kradziee, zamachy terrorystyczne, a take zmiany na arenie spoeczno-politycznej (obalenie reimu Saddama Husajna w Iraku, pomaraczowa rewolucja" na Ukrainie, czy te czste strajki), bdce skadnikami tak zwanego ryzyka politycznego. Podkreli naley przy tym, i ryzyko polityczne bywa rwnie rozumiane w nieco szerszym sensie, gdy niekiedy wcza si do niego czynniki o charakterze regulacyjnym45, o ktrych ju wspomnielimy w ramach odrbnej kategorii (trudno nie oprze si jednak wraeniu, i w rzeczywistoci jakiekolwiek prby precyzyjnej rozcznej klasyfikacji tyche czynnikw ryzyka s do utrudnione, jako e zjawiska przynoszce zagroenie dla realizacji celw banku bywaj generowane przez kilka impulsw jednoczenie). Oprcz wszystkich wymienionych powyej czynnikw, majcych charakter zewntrzny, na ryzyko bankowe wpywaj rwnie czynniki endogeniczne, ktre pogrupowa moemy w ramach dwch nastpujcych kategorii: 1. Czynnik ludzki, przez ktry rozumie naley wpywajce na funkcjonowanie banku decyzje i zachowania jego pracownikw, wynikajce nie tylko z ich kwalifikacji, ale take z charakteru, uczciwoci i podejcia do obowizZ. Zawadzka, Zarzdzanie..., op. cit., s. 12. Z. Fedorowicz. Ryzyko..., op. cit., s. 16-17.

kw zawodowych. O tym, i niewaciwe zachowanie pracownikw, przekraczanie przez nich wasnych kompetencji prowadzi niekiedy do zagroe dla realizacji celw banku wiadczy mog wypadki z historii, takie jak afera w Banku Sumitomo z 1996 r. z niechlubnym udziaem Yasuo Hamanaki (przez okres 10 lat dokona nieautoryzowanych transakcji na miedzi i kontraktach terminowych na ni o wartoci 20 miliardw USD)46, czy te afera w Banku Barings z 1995 r. z winowajc Nickiem Leesonem (dokonujc nieautoryzowanych transakcji na kontraktach futures na indeks giedy tokijskiej doprowadzi do straty wynoszcej 850 milionw GBP, ktra ostatecznie przyniosa skutek w postaci upadoci Banku Barings)47. 2. Czynnik techniczny, ktrego wpyw na powstawanie ryzyka bankowego staje si coraz bardziej zauwaalny wraz z niespotykanym jak dotd postpem technicznym, uzaleniajcym banki od elektronicznych systemw przetwarzania danych. Podkrelmy rwnie, i do tej pory nowe rozwizania byy zazwyczaj implementowane po dogbnych i stosunkowo dugotrwaych analizach ich efektywnoci, podczas gdy obecnie banki staj przed koniecznoci drastycznego skracania okresu testowania pomysw - przykadowo czas od powstania koncepcji produktu do jego wprowadzenia na rynek trwa zwykle zaledwie kilka miesicy. Wprawdzie w tych nowych warunkach banki s w stanie obniy koszty jednostkowych transakcji, ale z drugiej strony s wystawione na takie zagroenia, jak awarie techniczne lub te dziaalno hackerw i tworzonych przez nich wirusw komputerowych, potraficych zrujnowa chociaby system ewidencji ksigowej, ktry przecie w caoci jest zinformatyzowany. Rola czynnika technicznego w generowaniu ryzyka bankowego dostrzegalna jest rwnie w kontekcie rozwijajcych si dynamicznie systemw bankowoci internetowej, ktre powinny by odpowiednio zabezpieczane, aby klienci nie musieli obawia si, i dojdzie do nieautoryzowanych transakcji dokonanych przez osoby obce z wykorzystaniem ich rachunku4. Zaprezentowana wyej szeroka gama czynnikw ryzyka bankowego niewtpliwie obrazuje, jak skomplikowane i wielostronne moe si okaza zarzdzanie nim, zwaszcza gdy bank staje w obliczu zagroe, ktre podszyte s dziaaniem kilku impulsw jednoczenie, majcych w dodatku zupenie odmienn specyfik. Nie sposb przy tym nie docenia roli efektywnego zarzdzania ryzykiem przy maksymalizacji zyskw banku, ksztatowaniu jego pozycji konkurencyjnej i realizacji wikszoci innych pomniejszych celw.
Financial Risk Management, tekst dostpny na stronie internetowej www.nskglossary.com. Szczegy afery zostay opisane midzy innymi w pozycji: N. Leeson, E. Whitley, ajdak na giedzie. WIG-Press, Warszawa 1997. 48 Risk Management Principles for Electronic Banking, Basel Committee on Banking Supervision, July 2003, s. 5-6, publikacja dostpna na stronie internetowej www.bis.org
47 46

Bibliografia
Dokumenty prawne Uchwaa KNB nr 1/2007 z dnia 13.03. 2007 r. (DzU NBP nr 2/2007 poz. 3). Wydawnictwa zwarte i artykuy Bednarski L., Waniewski T., Analiza finansowa w zarzdzaniu przedsibiorstwem, Fundacja Rozwoju Rachunkowoci w Polsce, Warszawa 1996. Bernstein P.L., Przeciw bogom. Niezwyke dzieje ryzyka, WIG-Press, Warszawa 1997. Borys G., Zarzdzanie ryzykiem kredytowym w banku, PWN, Warszawa-Wrocaw 1996. Cramer M., Das Internationale Kredit geschdft der Banken, [w:] Die Bankgeschdfte. Band 5, Wiesbaden 1981. Dobbins R., Frckowiak F., Witt S.F., Praktyczne zarzdzanie kapitaami firmy, Paanpol, Pozna 1992. Fedorowicz Z., Ryzyko bankowe, Wydawnictwa Prywatnej Wyszej Szkoy Businessu i Administracji, Warszawa 1996. Gtarek D., Maksymiuk R., Witkowski ., Krysiak M., Nowoczesne metody zarzdzania ryzykiem finansowym, WIG-Press, Warszawa 2001. Gruszka B., Zawadzka Z., Ryzyko w dziaalnoci bankowej: zabezpieczenia systemowe, Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 1992. Guldimann T., Risikogerechte bankinterne Revisionsplanung, BernStuttgart 1990. Hagenmiiller K.F., Diepen G., Der Bankbetrieb, Wiesbaden 1989. Hull J.C., Options, Futures & Other Derivatives, Prentice-Hall International, Inc.; Upper Saddle River, New Jersey 2000.

International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards. A revised framework, Basel Committee on Banking Supervision, June 2004. Iwanicz-Drozdowska M., Nowak A., Ryzyko bankowe, Warszawa 2002. Kordos J., Jako danych statystycznych, PWE, Warszawa 1988. Kugler, Konzeptionelle Ansdtze zur Analyse und Gestaltung von Zinsdnderungsrisiken in Kreditinstituten, Frankfurt a/M-BernNew York 1985. Leeson N., Whitley E., ajdak na giedzie, WIG-Press, Warszawa 1997. Lewandowski D., Ryzyko operacyjne w bankach - zarzdzanie i audyt w wietle wymaga Bazylejskiego Komitetu ds. Nadzoru Bankowego, ,,Bank i Kredyt", nr 4/2004. opuski J., Ubezpiecznia towarw w transporcie midzynarodowym, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, praca zbiorowa pod redakcj A. Wsiewicza, Wyd. Branta,
Bydgoszcz 1994. Piat P., Liberalizacja rynku usug finansowych wyzwaniem dla europejskich bankw, Biuletyn Bankowy", nr 4/2004. Risk Management Principles for Electronic Banking, Basel Committee on Banking Supervision, July 2003. Rogowski W., Grzywacz J Ryzyko kredytowe - pojcie oraz klasyfikacje, Bank i Kredyt", nr 10/1999. Sarnecki W., Ryzyko i niepewno w dziaalnoci przedsibiorstwa przemysowego, Pastwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1967.

Schierenbeck FL, Ertragsorientiertes Bankmanagement, Wiesbaden 1987. Schulte M., Integration der Betriebskosten in das Risikomanagement von Kreditinstituten, Wiesbaden 1994. Sownik wyrazw obcych, PWN, Warszawa 1971. The New Basel Capital Accord, Basel Committee on Banking Supervision, January 2001. Uyemura D.G., van Deventer D.R., Zarzdzanie ryzykiem finansowym w bankach, cz. 1, Warszawa 1997. Zawadzka Z., Zarzdzanie ryzykiem bankowym, Poltext, Warszawa 1996.

Materiay internetowe
www.bis.org www.riskglossary.com

Ryzyko kredytowe
Maciej S. Wiatr, Robert Jagieo

2.1. Indywidualne ryzyko kredytowe - komponenty systemu zarzdzania 2.1.1. Istota, przedmiot i podstawowe rodzaje ryzyka
kredytowego 2.1.1.1. Istota i przedmiotowy zakres ryzyka kredytowego
W literaturze przedmiotu pojcie ryzyka ma rne interpretacje, m.in. ryzyko mona zdefiniowa jako wymiern niepewno co do osignicia zaplanowanego celu (prawdopodobiestwo niezrealizowania zaoonego celu) lub prawdopodobiestwo zaistnienia niepodanego zdarzenia (sytuacji), ktrego konsekwencje maj negatywny wpyw na okrelony podmiot gospodarczy. W drugiej czci podanej definicji ryzyko ma wymiar negatywny - jest tu utosamiane z zagroeniem, cho w praktyce rozwj sytuacji, mimo e odbiegajcy od przewidywa w tym zakresie, moe skutkowa bardziej pomylnymi anieli przewidywano rezultatami; w tym sensie ryzyko jest tu szans, a nie zagroeniem. Rzecz w tym, e na etapie podejmowania decyzji nigdy nie wiemy, w jakim kierunku i skali owe zdarzenia zaistniej, czy przysporz strat, czy zyskw. Dotyczy to zwaszcza specyficznego podmiotu gospodarczego, jakim jest bank. Determinanty ryzyka, niezalenie od ich skali oraz rde stanowi naturaln konsekwencj podejmowanej przez bank specyficznej dziaalnoci gospodarczej, w tym zwaszcza dziaalnoci kredytowej. Ryzyko w obrbie tej dziaalnoci oznacza zagroenie (niepewno) osignicia zaplanowanych zyskw z udzielanych kredytw bankowych czy podobnych do produktw.

293

Cz III. Ryzyko bankowe

Syntetycznie okrelajc, ryzyko kredytowe oznacza niebezpieczestwo, i kredytobiorca nie wypeni zobowiza i warunkw zawartej z bankiem umowy, naraajc kredytodawc na powstanie straty finansowej. Trzeba tu podkreli, i ryzyko kredytowe nie dotyczy jedynie kredytw bankowych sensu stricte; jest ono zwizane ze wszystkimi rodzajami aktyww bilansowych, do ktrych bank ma tytu prawny oraz pozycji pozabilansowych zarwno udzielonych, jak i otrzymanych. W konsekwencji tego rozszerzajcego podejcia ryzyko kredytowe obejmuje nastpujcy zakres dziaalnoci banku: udzielone kredyty i poyczki, przyznane, a nie pobrane kredyty, karty kredytowe, udzielone gwarancje i akcepty bankowe, udzielone porczenia wg kodeksu cywilnego i prawa wekslowego, akredytywy, lokaty na rynku midzybankowym, instrumenty rynku kapitaowego (operacje dewizowe, transakcje na rynku instrumentw pochodnych, obligacje, bony skarbowe, akcje i udziay w spkach kapitaowych, obrt metalami i kamieniami szlachetnymi).

2.1.1.2. Klasyfikacje ryzyka kredytowego

Jak wida, produkty i dziaania banku, ktre stwarzaj ryzyko kredytowe s bardzo zrnicowane i ulokowane w rnych departamentach i komrkach organizacyjnych banku. W teorii przedmiotu mona spotka wiele klasyfikacji ryzyka kredytowego. Ju na wstpie mona doda, i niektre z tych klasyfikacji maj czysto akademicki charakter, inne za walor uytkowy. Nie prezentujc caej gamy owych klasyfikacji, w tym miejscu pokrtce scharakteryzujemy i skoncentrujemy uwag na tych z nich, z ktrymi mona wiza bardziej w aplikacyjny wymiar1. Najczciej ryzyko kredytowe, w zalenoci od elementw bilansu banku je tworzcych, dzieli si na: ryzyko aktywne (czynne), ryzyko pasywne (bierne). Aktywne ryzyko kredytowe stanowi zagroenie niespacenia przez kredytobiorc patnoci kredytowych (rat kapitaowych i odsetek) w ustalonej w umowie kredytowej wysokoci i terminie. Ryzyko to jest w znacznej mierze zdeterminowane przez bank, cho znaczny adunek owego ryzyka ma charakter egzogeniczny (zewntrzny) i nie daje si w peni kontrolowa. Naley zaznaczy, e
Por. np. H.E. Bueschgen, Przedsibiorstwo bankowe. Tom II, Poltext, Warszawa 1997, s. 248-250 oraz J. Grzywacz, W. Rogowski, Ryzyko kredytowe - pojcie oraz. klasyfikacje, Bank i Kredyt", nr 10/1999.
1

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

294

ten rodzaj ryzyka dotyczy take operacji pozabilansowych typu porcze gwarancji i akredytyw, ktre - jakkolwiek nie ujte w aktywach - s elementem operacji bankowych, w ktrych bank stanowi stron czynn. Pasywne ryzyko kredytowe oznacza natomiast zagroenie wczeniejszego, ni wynika to z umowy, wycofania przez deponenta zdeponowanych rodkw lub zagroenie nieuzyskania kredytw refinansowych od instytucji finansowych. W tym wypadku moliwoci autonomicznego wpywu banku s ograniczone jest on faktycznie stron biern; decydentami co do lokat depozytw lub udzielenia kredytw refinansowych s bowiem deponenci (podmioty niefinansowe ludno, jednostki gospodarcze, samorzdowe, wzgldnie podmioty finansowe bank centralny, banki komercyjne). Innym rodzajem klasyfikacji ryzyka kredytowego jest - stosownie do podmiotu czy skali bd zakresu-jego podzia na: ryzyko indywidualne lub jednostkowe (wynikajce z pojedynczej umowy kredytowej), ryzyko portfelowe lub oglne (czne - zagregowane ryzyka indywidualne, obejmujce cay portfel kredytowy). W zakresie indywidualnego (pojedynczego) ryzyka kredytowego mona wyodrbni kolejne jego czony: ryzyko niewypacalnoci (spaty), terminu, zabezpieczenia oraz wartoci pienidza (inflacji). Ryzyko niewypacalnoci jest zwizane z zagroeniem niespacenia dugu kredytowego (rat kapitaowych, prowizji, opat, odsetek) w caoci lub w czci, a wic bezporedniego uszczerbku w dochodach banku. Ryzyko terminu jest konsekwencj wystpienia opnie w terminie spaty owych elementw dugu kredytowego; co prawda kredytobiorca moe uregulowa swe zobowizania w caoci, lecz czyni to po czasie, ktry okrela umowa kredytowa i w ten sposb przysparza strat bankowi. Z kolei ryzyko zabezpiecze ma swoje rda w niedostatkach legislacyjnych zawieranych umw w tym zakresie, wzgldnie spadku realnej wartoci tych zabezpiecze. Obie przyczyny skutkuj nieodpowiedni relacj wartoci zabezpiecze do ekspozycji kredytowych (roszcze bankowych z tytuu instrumentw kredytowych). Wreszcie ryzyko wartoci pienidza wprost wywodzi si z zagroe inflacyjnych (rzadziej deflacyjnych), tj. spadku realnej wartoci roszcze kredytowych na skutek tendencji inflacyjnych. W praktyce bank w sytuacjach trendw inflacyjnych zabezpiecza si przed tego typu zagroeniem stosujc polityk realnie dodatniej stopy procentowej. Miar solidnoci kredytobiorcy jest wic stopie dotrzymywania warunkw umowy w przekroju spaty dugu wobec banku oraz terminu jego obsugi. W tym sensie ryzyko solidnoci jest sum ryzyka niewypacalnoci oraz terminu. Inaczej ujmujc jest to ryzyko kredytobiorcy (podmiotu zacigajcego kredyt), waciwe dla jego: cech, majtku, kondycji finansowej, uwarunkowa gospodarowania etc.

W praktyce, dla precyzyjniejszego okrelenia istoty zagroe, ryzyko to mona dodatkowo rozczonkowa na nastpujce subryzyka: ryzyko spaty, rozliczeniowe, zastpienia, emitenta i kapitaowe. Ten pierwszy, znany ju, typ ryzyka odnosi si do oglnej niemonoci wypenienia warunkw umowy w zakresie spaty zobowiza wobec banku. Ryzyko rozliczeniowe z kolei wie si z transakcjami walutowymi, swapowymi oraz transakcjami w obrocie papierami wartociowymi. Oznacza ono potencjalne zagroenie niewywizania si klienta z dostarczenia rodkw wg ustalonych we wczeniejszej umowie kwot i walut warunkujcych zrealizowanie transakcji. Pewn odmian tego rodzaju zagroenia jest ryzyko zastpienia (przedrozliczeniowe), dotyczce waciwie tzw. transakcji tresury (skarbowych), ktre dotycz: a) natychmiastowych i terminowych transakcji kupna/sprzeday walut (transakcje spot" i forward"). b) transakcji pochodnych na stop procentow. Ryzyko emitenta wie si natomiast z zakupem przez bank papierw wartociowych, wyemitowanych przez podmiot gospodarczy, ktrego standing finansowy moe ulec pogorszeniu. W istocie ten rodzaj ryzyka jest zbieny z ryzykiem kapitaowym, ktre oznacza sytuacj, gdzie bank naraony jest na potencjalne straty z tytuu posiadania udziaw w podmiocie, ktry okazuje si niewypacalny. Ryzyko kredytobiorcy moe by czciowo lub w caoci zniwelowane przez przyjcie odpowiednich zabezpiecze spaty kredytu, tj. zawierania konkretnej transakcji kredytowej. Ta z kolei moe wprowadza dodatkowe elementy niewywizania si z umowy (default) i std pojawia si nowy rodzaj ryzyka kredytowego - ryzyko transakcji. Dugoterminowe, znaczce kwotowo, transakcje kredytowe s bardziej naraone na rnego typu zagroenia; podobne zagroenie dotyczy finansowania przedsiwzi innowacyjnych, nominowanych w obcej walucie czy zawieranych za granic. Suma ryzyka kredytobiorcy (solidnoci) i ryzyka transakcji tworzy czne ryzyko jednostkowe, ktre dodatkowo moe by niwelowane przez wspomniane zabezpieczenia spaty kredytu (w odniesieniu do pojedynczych kredytw s to zabezpieczenia osobiste i rzeczowe). Zagregowane ryzyka solidnoci i zabezpiecze, dostosowane w praktyce do typu zawieranych transakcji tworz wic tzw. aktywne ryzyko kredytowe sensu stricte, czyli waciwe ryzyko kredytowe. Z punktu widzenia pierwotnych rde generowania ryzyka wyrni mona
egzogeniczne (zewntrzne) i endogeniczne (wewntrzne) ryzyko kredytowe.

Jest to klasyfikacja nawizujca do podstawowego podziau ryzyka w gospodarce na: ryzyko systematyczne i niesystematyczne. Ten pierwszy typ ryzyka jest zdeterminowany czynnikami zewntrznymi, zobiektywizowanymi - s to najczciej siy natury i determinanty makroekonomiczne (koniunktura, inflacja, bezrobocie, sytuacja spoeczno-polityczna), ale take cechy charakterologiczne klienta banku (skonno do regulowania dugu). Determinuj one moliwoci obsugi dugu kredytowego przez kredytobiorc, a bank take nie ma na nie wpywu.

Determinanty wewntrzne ryzyka kredytowego, majce charakter subiektywny, z natury rzeczy wynikaj ze specyfiki dziaalnoci czy systemu zarzdzania bankiem np. niesprawno systemw podejmowania decyzji kredytowych (nadmierna centralizacja bd decentralizacja), sabo mechanizmw oceny i monitorowania ryzyka kredytowego, niewaciwy podzia kompetencji kredytowych, niejasny zakres odpowiedzialnoci. Z klasyfikacj t ma zwizek podzia ryzyka wg obszaru geograficznego jego wystpowania, tj. ryzyko kredytowe kraju i regionu. W tym pierwszym wypadku chodzi o zagroenie niewywizywania si z umowy kredytowej podmiotu dziaajcego poza granicami, przy czym rdami tego zagroenia mog by przesanki makroekonomiczne, waciwe dla danego kraju (w sferze gospodarki narodowej, jej struktury, dynamiki zmian), stosunki spoeczne (napicia spoeczne, strajki), jak i polityczno-systemowe (niestabilno rzdw, konflikty zbrojne, wywaszczenia, nacjonalizacja, restrykcje w transferze kapitau i nadwyek finansowych, zmienno i nieprzejrzysto regulacji prawnych, niesprawno aparatu administracyjnego, korupcja). Ocena ryzyka kraju jest przedmiotem zainteresowania renomowanych agencji ratingowych (np. S&P, Moody's, Fitch Ratings). W odniesieniu do ryzyka regionu chodzi natomiast o zagroenie alokacji rodkw kredytowych w regionach geograficznych kraju odznaczajcych si znacznym ryzykiem inwestycyjnym (saby potencja gospodarczy, zacofanie infrastrukturalne, niedostatek kwalifikowanej siy roboczej, wysoki poziom bezrobocia itp.). Z innego punktu widzenia - natenia ryzyka - wyodrbni mona, cho w praktyce nie jest to atwe i oczywiste, ostre i utajone ryzyko kredytowe. Z ryzykiem ostrym mamy do czynienia wwczas, gdy po jego oszacowaniu wystpuje wicej przesanek do wnioskowania o negatywnym rozwoju sytuacji kredytobiorcy, tj. wikszym prawdopodobiestwie wystpienia sytuacji default niewywizywania si z umowy), anieli pozytywnych zmian w ratingu kredytowym. Tego typu zdarzenia s notowane w tzw. tabelach migracji ratingowych, tj. zmian notowa skali ryzyka na podstawie obserwacji duszych szeregw czasowych kredytobiorcw; sabiej notowane podmioty (gorsze kategorie ryzyka) w wikszoci cechuj si trendami do stopniowego pogarszania swej kondycji finansowej i tym samym ratingu. Przeciwne zjawiska wystpuj w przypadku ryzyka utajonego dotyczcego firm z niezachwianym ratingiem, gdzie prawdopodobiestwo pogorszenia standingu kredytobiorcy jest nieznaczne, a w kadym razie mniejsze anieli prawdopodobiestwo bardziej pomylnego rozwoju sytuacji ekonomiczno-finansowej. Bardziej teoretyczn anieli uytkow jest natomiast klasyfikacja wg kryterium dostpnoci do rde informacyjnych, ksztatujcych potencja ryzyka kredytowego, ktra dotyczy ryzyka kredytowego rozpoznawalnego i nierozpoznawalnego. W tym pierwszym przypadku jest to sytuacja komfortowa penej dostpnoci do informacji kompletnej, rzetelnej, aktualnej, dajcej pod-

297

Cz I I I . Ryzyko bankowe

stawy do waciwej oceny ryzyka. Druga wie si natomiast ze stanem niedoborw w tym wzgldzie, przy czym w skrajnym przypadku oznacza nie ryzyko, ktre zawsze zawiera elementy mierzalnoci, lecz niepewno czystej postaci. W powizaniu z t wanie klasyfikacj, z informacyjnego punktu widzenia, a waciwie kryterium szacowania (pomiaru) ryzyka mona te wyrni ryzyko
ilociowe (wymierne) oraz ryzyko jakociowe (opisowe trudno wymierne).

Ryzyko wymierne ma charakter stricte mierzalny (bazuje na danych ze sprawozda finansowych), za ryzyko jakociowe ma ograniczon mierzalno. koncentruje si na jego pomiarze w oparciu o takie kryteria jak: jako zarzdzania firm, stan koniunktury gospodarczej, pozycja na rynku. Wreszcie bardzo wana w praktycznym wymiarze, lecz bardzo rzadko prezentowana w teorii, klasyfikacja ryzyka kredytowego z punktu widzenia granic akceptowalnoci przez bank: ryzyko akceptowalne i nieakceptowane. Jego istota wywodzi si std, e nie kade ryzyko kredytowe, niezalenie od jego skali, jest przez bank przyjmowane. Formalnie w obecnym systemie regulacji legislacyjnych dziaalnoci kredytowej w Polsce granica ryzyka akceptowalnego (przynajmniej dla nowych wnioskodawcw kredytowych) jest wyznaczona przez kategori ekspozycji kredytowych poniej standardu". Kady bank, stosownie do aktualnie prowadzonej polityki kredytowej (ekspansywnej, zachowawczej, zrwnowaonej), wyznacza wasne w tym zakresie kryteria oceny oraz linie ustalajce w poziom akceptowalny czy te okolicznoci i warunki jego ewentualnego przekroczenia.

2.2. Determinanty ryzyka w dziaalnoci kredytowej banku

Niepewno jako baza generowania kadego rodzaju ryzyka jest immanentnie zwizana z ograniczonymi moliwociami rozpoznania przyszoci, perspektywicznych warunkw gospodarowania w ujciu krtko- i dugookresowym. Praktyka potwierdza, e pierwotne przesanki ryzyka bior swe rda z niedostatkw informacyjnych. Chodzi tu o informacj wiarygodn tzn. pen, rzeteln, precyzyjn, aktualn. Tymczasem w warunkach gospodarki rynkowej i jej naturalnej zmiennoci, dynamizmu, a take elementw manipulacji (wiadomej deformacji lub utajniania danych informacyjnych), pozyskanie owej czteroprzymiotnikowej informacji jest utrudnione. Inn spraw, nie mniej istotn, jest prawidowa interpretacja nagromadzonej i odpowiednio uporzdkowanej informacji - interpretacja niejednokrotnie majca cechy deszyfrowania. Przykadowo, wyniki tradycyjnej analizy fundamentalnej, czy nawet bazujce na bardziej nowoczesnych narzdziach (np. EVA, MVA, SVA itp.) niekoniecznie przysparzaj pewnych podstaw co decyzji dotyczcych alokacji kapitau. Z zaszyfrowan

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

298

w formie liczbowej informacj wie si take bardzo wana kwestia niedostatecznej uytecznoci informacyjnej obowizujcych w poszczeglnych krajach systemw ewidencji zdarze gospodarczych i sprawozdawczoci finansowej. Niestosowanie lub nieprzestrzeganie standardw midzynarodowych (MSR, MSSF lub US GAAP) skutkuje aferami typu Enron, Worldcom (USA), Parmalat (Wochy) czy Ahold (Holandia). W tym wietle sprawnie dziaajce systemy tzw. wczesnego ostrzegania (sygnay pogarszania si sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsibiorstw), ktrych rdem informacyjnym s odpowiedniej jakoci sprawozdania finansowe, istotnie ograniczaj sfer niepewnoci i na odwrt niedostatki w tej mierze ow niepewno niewspmiernie potguj. Jak std wynika, system rozpoznania ryzyka i jego rde powstawania w paszczynie informacyjnej skada si z chronologicznie nastpujcych po sobie etapw: 1) pozyskania pierwotnych danych ilociowych i jakociowych, 2) ich zweryfikowania, uporzdkowania i przetworzenia w ukierunkowan informacj zarzdcza, 3) skonstruowania i zweryfikowania informacji prognostycznej, najczciej na podstawie modeli statystyczno-ekonometrycznych, 4) podjcia decyzji alokacyjnych - operacyjnych i/lub strategicznych. Przytoczone tu oglne uwagi dotyczce ryzyka i pierwotnych przesanek jego wystpowania, a take odpowiedniego rozpoznania maj odniesienie rwnie do dziaalnoci banku komercyjnego. Jak powszechnie wiadomo, aktywna dziaalno typowego banku komercyjnego w znaczcym stopniu opiera si na udzielaniu rnego rodzaju kredytw (stanowi one przecitnie ok. 35-60% jego aktyww), generuje te najwiksze dochody, a jednoczenie jest obciona najwikszym potencjaem ryzyka. W tym kontekcie celowe jest przedstawienie podstawowych czynnikw wpywajcych na ten gwny typ ryzyka bankowego, a take (porednio, poprzez prost korelacj: ryzyko/zysk) determinujcych dochody. Na wstpie trzeba zaznaczy, i ryzyko kredytowe, podobnie jak i pozostae rodzaje ryzyka bankowego, maj czsto wsplne determinanty, ktrych sztuczne wyizolowanie, a zwaszcza okrelenie ich siy (wpywu) nie s moliwe do jednoznacznego ustalenia. Std te, nie kuszc si o pen klasyfikacj tych determinant, przedstawimy jedynie ich podzia i opis w ujciu najbardziej zrozumiaym i popularnym w literaturze przedmiotu, tj.: czynnikw zewntrznych (egzogenicznych) i wewntrznych (endogenicznych)^. Jest to ujcie nawizujce do
' Szerzej na ten temat: H.E. Bueschgen, Przedsibiorstwo bankowe t. 2, op. cit., s. 273-275, M. Capiga, Dziaalno kredytowa monetarnych instytucji finansowych, Difin, Warszawa 2006. s. 167-168, M. Iwonicz-Drozdowska, A. Nowak, Ryzyko bankowe, SGH, Warszawa 2001, s. 11-13, Z. Zawadzka, Ryzyko bankowe, [w:] Bankowo. Podrcznik akademicki, praca zbiorowa pod red. W.L. Jaworskiego i Z. Zawadzkiej, Poltext, Warszawa 2004, s. 634-636.

klasycznego podziau ryzyka na systematyczne i niesystematyczne. Systematyczne czynniki ryzyka wynikaj z istniejcych na danym rynku warunkw gospodarowania, a te z kolei s okrelone przez elementy spoeczne, ekonomiczne, prawne i polityczne, bezporednio lub porednio okrelajce warunki dziaania jednostek na rynku i std te czsto uywana jest zastpczo nazwa - rynkowe determinanty ryzyka. Co si za tyczy drugiego typu determinant (niesystematycznych), to nosz one nazw specyficznych, odzwierciedlajcych waciwe dla danego podmiotu gospodarczego cechy i warunki dziaania, bdce pod jego wpywem i dajce si poprzez odpowiednie dziaania w jego obszarze ograniczy. Std te te pierwsze mona te okrela jako determinanty obiektywne (makroekonomiczne), a te drugie jako determinanty subiektywne (mikroekonomiczne).

2.2.1. Zewntrzne determinanty ryzyka kredytowego

Makroekonomiczne (zewntrzne) i obiektywne determinanty ryzyka w dziaalnoci banku, a zwaszcza w obszarze jego dziaalnoci kredytowej zostan wymienione i opisane poniej.
Determinanty koniunkturalno-rynkowe.

Jak wiadomo, gospodarka rynkowa ze swej natury podlega cyklicznym wahaniom koniunkturalnym, co w oczywisty sposb przekada si na zmienno uwarunkowa kredytobiorcw banku. Stan depresji gospodarczej wzmaga niepewno, za sytuacja oywienia czy prosperity w gospodarce zawa skal ryzyka. Ten oglny trend powiza moe by dodatkowo wzmocniony przez dowiadczalnie zweryfikowany mechanizm swoistego akceleratora finansowego"3. Najoglniej polega on na sprzeniu zwrotnym midzy stanem koniunktury a moliwoci zacigania kredytw - im lepsza koniunktura, tym lepsza zdolno kredytowa; i odwrotnie - dekoniunktura oznacza osabienie owej zdolnoci, wiksze mare ryzyka, co moe prowadzi do tendencji deflacyjnych. W zakresie tego typu determinant mieszcz si take takie czynniki jak: skala deficytu budetowego, a zwaszcza struktura rde jego finansowania, skala zaduenia sektora publicznego oraz obcienia i warunki obsugi dugu, skala zaduenia zagranicznego i wysoko rezerw dewizowych. Wszystkie one wywieraj wpyw na tzw. crowding out effect (efekt wypierania), sprowadzajcy si do ograniczania skali inwestycji kredytowanych w sektorze prywatnym, za niedostatek zewntrznych rde zasilania (ze wzgldu na konkurencyjno pozbawionych ryzyka inwestycji w papiery rzdowe) wpywa na ryzyko dziaalnoci przedsibiorstw-kredytobiorcw.
^ Por. A. Sawiski, Banki centralne boj si deflacji, Rzeczpospolita" nr 161/2003, s. B4.

Do innych wanych determinant w tej grupie trzeba zaliczy tendencje inflacyjne, zmienno kursw walutowych, stp procentowych, skutkujce niepewnoci co do: kierunkw alokacji kapitau, zachowa konsumentw i inwestorw, kierunku zmian struktury cen i siy ich wpywu na wynik finansowy przedsibiorstwa, dugoterminowej opacalnoci inwestycji itp. Wszystkie one maj znaczenie dla sfery dziaalnoci kredytobiorcw banku i tym samym ksztatuj default risk.
Determinanty polityczno-systemowe

Ten rodzaj determinant wie si najszerzej z ryzykiem kredytowym okrelonego kraju, przy czym sprowadza si generalnie do stabilnoci bd labiinoci ukadw polityczno-rzdowych czy te podobnych zjawisk w sferze rozwiza legislacyjno-organizacyjnych dotyczcych bezporednio gospodarki i podmiotw gospodarczych (prawo handlowe, antymonopolowe, podatkowe, ubezpieczeniowe, itp.) czy sfery dziaalnoci bankw (prawo bankowe). Ten rodzaj czynnikw generujcych mln. ryzyko kredytowe jest aktualnie cile powizany z wystpujcymi w ostatnich kilkunastu latach oglnowiatowymi trendami w zakresie liberalizacji i deregulacji gospodarki i rynkw, w tym finansowych. Najoglniej polegaj one na stopniowym agodzeniu bd uchylaniu restrykcji (norm prawno-organizacyjnych) w zakresie funkcjonowania rynkw finansowych. Wiksza swoboda dziaania w tym wzgldzie ma swoje dodatnie i ujemne strony; do tych ostatnich w sferze ryzyka kredytowego mona zaliczy trendy do podejmowania przez bank zwikszonego ryzyka w zakresie uwarunkowa tzw. moral hazard (ryzyko moralne nieprzestrzeganie przez wiksze podmioty rygorw ostronoci w dziaaniu ze wzgldu na wiadomo znaczenia ich potencjau dla stabilnoci systemu bankowego i tym samym przekonania o ochronie ze strony pastwa). Inne przejawy deregulacji segmentw dziaalnoci wczeniej zastrzeonej dla bankw to powstanie instytucji parabankowych (leasingowych, factoringowych. porednikw finansowych), co oznacza wzrost nie zawsze uczciwej konkurencji, obnienie progw udzielania kredytw i tym samym wypukiwanie" potencjalnych klientw bankw. W sferze systemowych uwarunkowa ksztatowania ryzyka kredytowego znajduj si te rozwizania w zakresie ewidencji i sprawozdawczoci finansowej. Wystpujce obecnie zjawiska rozpowszechniania si jednolitych rozwiza w tym zakresie (Midzynarodowe Standardy Sprawozdawczoci Finansowej - MSSF) stwarzaj podstawy dla lepszej identyfikacji, a zwaszcza oszacowania ryzyka kredytowego oraz jego monitorowania poprzez moliwo porwna i jednoznacznej oceny rozwoju sytuacji ekonomiczno-finansowej klienta w czasie i przestrzeni (otoczeniu krajowym i midzynarodowym). Jednolito tych standardw i stabilizacja warunkw stosowania kry-

301

Cz III. Ryzyko bankowe

teriw ocen niewtpliwie korzystnie wpywaj na sfer ryzyka kredytowego, a szczeglnie na warunki jego ograniczania u rda powstawania.
Determinanty spoeczno-demograficzne

Ten typ zagroe dla dziaalnoci kredytowej nie daje si czsto jednoznacznie skwantyfikowa, trudno te ustali bezporedni jego wpyw w tym zakresie. Niewtpliwie naley tu wymieni okrelone zachowania i preferencje spoeczne w zakresie: skonnoci do oszczdzania (oddziaywanie na pasywne ryzyko kredytowe), nadmiernego preferowania gotwkowych form rozlicze pieninych (ograniczone zaufanie do posugiwania si czekami, kartami kredytowymi), awersji lub nadmiernej skonnoci do zaduania si w banku, braku dyscypliny w zakresie wywizywania si z obowizkw spaty dugu, nieufnoci w kontaktach z bankiem. Jeeli chodzi za o czynniki demograficzne, to w gruncie rzeczy sprowadzaj si one do zagroe wywoanych struktur i zmianami w populacji tj. ludnoci zamieszkaej na danym terytorium dziaania banku (jego rzeczywistych i potencjalnych klientw). Istotne elementy ksztatujce ryzyko kredytowe w tym zakresie to: struktura ludnociowa wg wieku, pci i niektrych cech spoecznych oraz ruch naturalny (maestwa, rozwody) i wdrwkowy (emigracje, imigracje). Uwzgldnienie wymienionych typw determinant ma szczeglne znaczenie w zakresie ryzyka kredytowego dotyczcego klientw detalicznych, dajcego si te duo atwiej zdywersyfikowa anieli w obszarze klientw korporacyjnych.
Determinanty techniczne

W tej grupie czynnikw generowania ryzyka mieszcz si zmiany wynikajce z rozwoju technologii informatycznej (IT), jak i porednio bdce ich nastpstwem innowacje w zakresie produktw finansowych. Zasadniczo rozwj technologii informatycznych wprowadza dodatkowe elementy ryzyka, w pierwszej kolejnoci rozumianego jednak jako stwarzanie szansy, dodatkowych moliwoci i zyskw (poprzez szybki, bezporedni i zautomatyzowany, elektroniczny dostp klienta do banku, zmniejszenie pracochonnoci i kosztw obsugi) a w drugiej kolejnoci skutkuje to zagroeniem - utrat dotychczasowych klientw, poniewa w takich warunkach penetracja rynku przez konkurencj jest zupena. Ponadto na rynkach kapitaowych pojawiaj si nowe formy finansowania, konkurencyjne do klasycznych rodzajw kredytowania (co ogranicza pole bezpiecznej akcji kredytowej dla banku), okrelane jako instrumenty hybrydowe (mezzanine capital)4.
4 Por. Z. Zawadzka, Aktualne tendencje w bankowoci wiatowej, [w:] Banki w Polsce. Wyzwania i tendencje rozwojowe, praca zbiorowa pod red. W.L. Jaworskiego, Poltext, Warszawa 2001, s. 19-22.

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

302

Pozostae determinanty

Wrd innych, zewntrznych przesanek generujcych ryzyko kredytowe mona wymieni zdarzenia losowe, w sferze oddziaywania siy wyszej takie jak: katastrofy, klski ywioowe, awarie, przestpczo, korupcja. Pewn odmian tego typu rde ryzyka s nabierajce znaczenia problemy ochrony rodowiska naturalnego. Zwikszona i zrozumiaa presja w zakresie norm ekologicznych (ich zaostrzenia) w oczywisty sposb zwiksza koszty dziaalnoci gospodarczej i tym samym zagraa rentownoci i pynnoci finansowej kredytobiorcw.

2.2.2. Wewntrzne determinanty ryzyka kredytowego

Determinanty proceduralno-systemowe wynikajce z wytycznych i procedur kredytowych banku (tzw. czynniki stanowice)

W tej grupie czynnikw zagroe, determinujcych zrnicowany element jednostkowego ryzyka kredytowego mieszcz si podstawowe warunki i skadniki kadej umowy kredytowej tj.: rodzaj kredytu (cel, przeznaczenie), kwota i waluta kredytu, dugo okresu kredytowania5, sposb postawienia kredytu do dyspozycji oraz jego uruchamiania, warunki obsugi dugu (raty, oprocentowanie, prowizje), przyjte formy zabezpieczenia spaty kredytu, wymogi informacyjne banku. Pierwotne (wewntrzne) rda ryzyka mog wynika z przyjtych w banku standardw umowy kredytowej. Przykadowo, ryzyko ronie wraz z wydueniem okresu kredytowania, co jest naturalnym nastpstwem wzrostu niepewnoci warunkw gospodarowania (makrootoczenia i detenninant zewntrznych). W zwizku z tym w bankach decyzje dotyczce kredytu powyej okrelonego puapu czasowego (np. 8-10 lat) s objte szczeglnym systemem kontroli i wysoce scentralizowane. Dodatkowy element ryzyka w tym zakresie mog tworzy kredyty w walutach obcych, zwaszcza gdy kredytobiorca realizuje sw produkcj w walucie krajowej (ryzyko kursowe). Bardzo wanym czynnikiem ryzyka jest przeznaczenie kredytu (eksploatacyjny lub inwestycyjny), ktre wie si z okresem, ale take ostatecznym celem. Stopie realizacji pierwotnego celu kredytu moe przesdza o moliwociach jego obsugi - najracjonalniejszym rdem spaty dugu jest nadwyka wygospodarowana na skutek eksploatacji skredytowanego wczeniej majtku, za w odniesieniu do kredytw obrotowych - przepywy z tytuu konwersji aktyww obrotowych. Ponadto uwzgldniwszy bardziej skomplikowane i zmienne uwarunkowania prowadzenia przedsiwzicia inwesty5

Por. M. Capiga, Dziaalno kredytowa..., op. cit., s. 168.

cyjnego (odtworzenie, modernizacja, innowacja, rozwj potencjau wytwrczego) jego kredytowanie jest naturalnym elementem kreujcym ryzyko; jego szczeglna intensywno ma miejsce w obrbie przedsiwzi nowych typu greenefields i project finance. W tym zakresie istotne jest, aby dostosowa rda i terminy obsugi dugu do intensywnoci przepyww pieninych w cyklu operacyjnym klienta. Nieprzestrzeganie tej reguy, w myl ktrej okres zaangaowania kapitau banku powinien by skorelowany z cyklem operacyjnym przedsiwzicia grozi niewywizaniem si kredytobiorcy z umowy i to nie z jego winy. Co si tyczy kolejnego, wanego komponentu umowy kredytowej, ktry sam w sobie ma ryzyko kredytowe ogranicza, trzeba wskaza na elementy tego rozwizania mogce je paradoksalnie tworzy. Moe to mie miejsce zarwno w wyniku z jednej strony nadmiernego rygoryzmu, tj. sztywnego stosowania procedur bankowych nakazujcych wzmocnienie zabezpiecze prawnych, zwaszcza gdy s one dla klienta trudno dostpne i kosztowne (wyduenie procesu kredytowania i wzrost obcie finansowych kredytobiorcy), a z drugiej nadmiernego w tym wzgldzie liberalizmu (zagodzenie warunkw ustanawiania zabezpiecze dla podmiotw o niskiej wiarygodnoci kredytowej).
Determinanty ludzkie/personalne) wynikajce z zaniedba/zaniecha realizacyjnych (bdy

Wymieniony rodzaj zagroe ze strony kredytodawcy ma swoje rda nie w przyjtych zasadach i procedurach bankowych oraz ewentualnych w nich lukach, lecz w braku konsekwencji czy wprost zaniecha co do ich stosowania. Ma wic on duo bardziej personalny anieli systemowy wymiar. Ze wzgldu na sw zrozumiao ich szczegowy opis wydaje si zbyteczny. Wykaz podstawowych w tym zakresie niedostatkw zostanie wskazany poniej6: odstpstwa od przyjtych zasad polityki kredytowej na rzecz nadmiernej ekspansji dziaalnoci kredytowej. Chodzi tu o naruszanie przyjtych standardw kredytowania z praktyki bankowej (udzielanie kredytw nieakceptowanych, sabo zabezpieczonych) wobec dotychczasowych klientw dostarczajcych znacznych depozytw lub pod presj konkurencji (zagroenie utraty klienta); transakcje samoobsugowe", tj. kredyty udzielane osobom wewntrznym (rada nadzorcza, zarzd, kierownictwo banku), wacicielom oraz podmiotom powizanym z nimi organizacyjnie i kapitaowo. Poniewa podmioty te mog mie wpyw na podejmowane decyzje kredytowe istnieje niebezpieczestwo naduycia ich pozycji dla forsowania niestandardowych
rdo: Opracowanie wasne na podstawie: D. McNaughton, Zarzdzanie nowoczesnym bankiem w procesie zmian. Efektywne zarzdzanie zmianami t. 1. FWIB. Warszawa 1995. s. 76: Podrcznik inspekcji na miejscu, NBP, Warszawa 2001, s. 9-14 oraz autorskich bada.

transakcji kredytowych o nadmiernym adunku ryzyka bd odstpstw od przyjtych procedur, w tym polityki cenowej, zabezpieczeniowej; niedostateczne kwalifikacje personelu kredytowego, niekompetencja, brak dowiadczenia zawodowego oraz efektywnych narzdzi do pomiaru ryzyka kredytowego; niepena lub niedostateczna informacja o kredytobiorcy. Powierzchowna analiza ekonomiczno-finansow i niedostatki dokumentacji kredytowej. Saba selekcja potencjalnych kredytobiorcw; niedostateczny rygoryzm (rutynizm) wobec dotychczasowych klientw banku, nieweryfikowanie aktualnych danych, zbytni optymizm (nadmierne zaufanie) i niefrasobliwo mimo niekorzystnych trendw rozwojowych wymienionych podmiotw; nadmierne poleganie na zabezpieczeniach spaty kredytu jako elemencie ochrony przed nastpstwami ryzyka kredytowego. Niedostateczna weryfikacja wyceny zabezpiecze i niedostatki formalno-prawne przy zawieraniu umw w tym zakresie; brak nadzoru i monitoringu nad procesem kredytowania, nieegzekwowanie terminw spat dugu wobec banku, niedokonywanie inspekcji u kredytobiorcy, poleganie na ustnych wyjanieniach.

2.3. System zarzdzania indywidualnym ryzykiem kredytowym

Poniewa ryzyko kredytowe, jak ju wspomniano, jest naturalnym stanem dziaalnoci kadego banku, to istnieje konieczno przyjcia okrelonej strategii zarzdzania tym ryzykiem. Chodzi tu o zaplanowanie kompleksu dziaa majcych na celu niedopuszczenie do: a) niekorzystnych sytuacji lub zdarze, b) niekorzystnych ich nastpstw7. W tym zakresie jest to strategia aktywna skoncentrowana na dziaania pierwotne - u rda (tj. na przyczyny ryzyka tzw. strategia uprzedzajca) oraz strategia pasywna w zakresie dziaa wtrnych - neutralizujca skutki ryzyka (tzw. strategia likwidacji szkd wywoanych ryzykiem). Przyjcie okrelonej strategii dziaania wie si z koniecznoci jej wdraania, a to pociga za sob wymg budowy okrelonego systemu zarzdzania ryzykiem. Istota prowadzonych dziaa w zakresie redukcji indywidualnego ryzyka kredytowego nawizuje do klaPor. R. Holly, Strategie zarzdzania ryzykiem - postawy wobec ryzyka - Zarzdzanie ryzykiem, kwartalnik W.Sz.U. i B.", Warszawa nr 3/2002.
7

sycznego ju ukadu zarzdzania ryzykiem skadajcego si z nastpujcych elementw: identyfikacji i rozpoznania ryzyka, oszacowania (pomiaru) ryzyka, akceptacji lub odrzucenia (unikania) i limitowania ryzyka, ochrony i zabezpieczenia si przed negatywnymi skutkami ryzyka, kontroli (monitorowania) ryzyka, pokrywania kosztw ryzyka (finansowania), zastosowania dziaa doranych lub ostatecznych (restrukturyzacja kredytu, windykacja).

2.4. Zdolno kredytowa - pojcie, kryteria oceny i zakres badania

Podstawowym elementem systemu zarzdzania indywidualnym ryzykiem kredytowym jest ocena zdolnoci kredytowej, ktra w istocie rzeczy determinuje wiele innych pocigni decyzyjnych banku. Wynika to z faktu, i ocena nie jest zwizana jedynie z wartociowaniem ryzyka, lecz take z wczeniejszym wychwyceniem wszystkich elementw zagroe, ich skwantyfikowaniem oraz ustaleniem skali moliwej do zaakceptowania przez bank, a niekiedy take grnego puapu zaangaowania (limitu) wobec danego kredytobiorcy. Ocena zdolnoci kredytowej jest zasadniczym skadnikiem czynnoci monitoringowych oraz zwizanych z pokrywaniem kosztw ryzyka (polityka stopy procentowej, prowizji, opat kredytowych, tworzenie rezerw celowych) oraz determinuje podjcie dziaa restrukturyzacyjnych i windykacyjnych majcych na celu odzyskanie kapitau i nalenych bankowi korzyci kredytowych. Najoglniej rzecz biorc, zdolno kredytowa oznacza zdolno do terminowego i kompletnego wypenienia zobowiza oraz warunkw umowy kredytowej . Mona tu wyodrbni dwie podstawowe kategorie zdolnoci kredytowej8: o zdolno kredytow pod wzgldem formalnoprawnym, tj. wiarygodno
prawn kredytobiorcy,

o zdolno kredytow pod wzgldem merytorycznym (gwnie ekonomicznym), tj. wiarygodno ekonomiczn kredytobiorcy.
Por. L. Perridon, M. Steiner, Finanzwirtschafi der Unternehmung, wyd. 7, Vahlen Verlag, Munchen 1993, s. 301 i nast.; J. Siichtling, Finanzmanagament, wyd. 5. Gabler, Wiesbaden 1991, s. 176-179; J.P. Thommen: Allgemeine Betriebswirtschafislehre, Gabler, Munchen 1991, s. 176 -179.

Pierwsza kategoria oznacza zdolno klientw do podejmowania czynnoci prawnych, w tym do zawierania umw kredytowych. Klientami tymi s osoby fizyczne i prawne. Skrtowo ujmujc - wiarygodno prawna oznacza zdolno prawn do wejcia w stosunki umowne z bankiem. Zdolno kredytowa pod wzgldem merytorycznym, a wic wiarygodno ekonomiczna kredytobiorcy, jest natomiast pojciem bardziej zoonym; zawiera bowiem dwa podstawowe skadniki oceny: personalny, ekonomiczny. Na ocen wiarygodnoci ekonomicznej z personalnego punktu widzenia skada si badanie czynnikw detenriinujcych zaufanie do osoby kredytobiorcy: charakter, stan rodzinny, stan majtkowy (mieszkanie, samochd, grunt itp.), reputacja, kwalifikacje zawodowe, dotychczasowe dowiadczenie (praktyka), zdolnoci menederskie. Zawiera si w niej take ocena etyczno-moralna, lojalno, solidno i odpowiedzialno osobista kredytobiorcy za interesy prowadzonej firmy. Z kolei ekonomiczne aspekty oceny merytorycznej zdolnoci kredytowej (wiarygodnoci ekonomicznej) sprowadzaj si do analizy zobiektywizowanych w wikszoci elementw charakteryzujcych dotychczasow i perspektywiczn sytuacj ekonomiczno-finansow kredytobiorcy oraz jako zabezpiecze prawnych kredytu. Wymienione wczeniej dwie grupy czynnikw oceny: personalne i ekonomiczne, nie s rwnowane. W odniesieniu do kredytw konsumpcyjnych niewtpliwie dominuje aspekt personalny oceny merytorycznej, natomiast w obrbie kredytw na dziaalno gospodarcz przedsibiorstw priorytet naley do czysto ekonomicznych przesanek oceny merytorycznej wiarygodnoci kredytowej9. W praktyce anglosaskiej bankowoci historycznie wykorzystywano tzw. 5 C kredytobiorcy, tj. pi kryteriw podlegajcych oszacowaniu podczas badania ryzyka kredytowego. S to10: Character - charakter, osobowo kredytobiorcy (ocena reputacji kredytobiorcy), Capacity - zdolno do obsugi kredytu ze wzgldu na zmienno zyskw kredytobiorcy, Collateral - zabezpieczenie spaty kredytu, Capital - kapita wasny (poziom zaduenia firmy), Conditions, cycle - kondycja finansowa i koniunkturalne uwarunkowania dziaalnoci.
9 Ze wzgldu na rnice w zakresie uwarunkowa dziaalnoci podmiotw gospodarczych (take ich specyfiki) i konsumpcyjnych (detalicznych) stosuje si odmienne systemy szacowania ryzyka kredytowego. 10 Por. E. Priewasser, Bankbetriebslehre, wyd. 3, Oldenbourgh, Miinchen-Wien 1992, s. 362 oraz A. Saunders, Metody pomiaru ryzyka kredytowego, KMV, CreditMetrics, LAS, RAROC. Credit Risk Plus, Oficyna Wydawnicza, Krakw 2001, s. 19-21.

Zawarto tu personalne i ekonomiczne aspekty badania zdolnoci kredytowej bez ich wartociowania. Wg ostatnich danych z praktyki bankw Niemiec, przy podejmowaniu decyzji kredytowych korzysta si ze rde informacji przedstawionych na wykresie 1.
Wykres 1. Podstawowe rda informacyjne decyzji kredytowych bankw (Niemcy)

rdo: www.rating-analyst.de - 30.10.2006 r.

Zakres podanych rde informacji dla ksztatowania podstaw szacowania ryzyka kredytowego sprowadza si wic do wykorzystania czynnikw zarwno czysto ekonomicznych-ilociowych, jak i opisowo-personalnych, ktrych ocena zawiera wicej elementw subiektywnych (uznaniowanych). Pena, szczegowa ocena ekonomicznej zdolnoci kredytowej - tak w przekroju statycznym, jak i dynamicznym, z wykorzystaniem analizy wskanikowej oraz analizy czynnikw nie w peni mierzalnych (np. perspektywy rozwojowe brany i danej jednostki, pozycja rynkowa, zdolnoci menederskie zarzdu) - dokonywana jest zazwyczaj przez zastosowanie okrelonego modelu szacowania indywidualnego ryzyka kredytowego. Nie wchodzc szerzej w opis moliwych do wyboru klasyfikacji systemw oceny zdolnoci kredytowej, w praktyce spotyka si stosownie do rodzaju przyjtych kryteriw oceny - nastpujce grupy modeli: a) modele jakociowe,

b) modele ilociowe, c) modele mieszane.

Modele jakociowe, ktre wykorzystuj niemierzalne i opisowe kryteria oceny zdolnoci kredytowej (np. pozycja firmy na rynku, jako zarzdzania firm, sia zwizkw zawodowych, stan koniunktury gospodarczej itp.) praktycznie rzecz biorc nie s obecnie stosowane jako decydujcy sposb oceny ryzyka kredytowego. Z kolei modele ilociowe cakowicie bazuj na stricte mierzalnych, ilociowych elementach oceny ryzyka, ktre daj si skwantyfikowa oraz atwo porwna. Czasami obejmuje si je mianem modeli statystyczno-matematycznych lub empiryczno-indukcyjnych, przy czym klasycznym w tym zakresie jest analiza dyskryminacyjna E.I. Altmana oraz jego nastpcw. Modele mieszane, okrelane mianem tradycyjnych wzgldnie logiczno-dedukcyjnych charakteryzuj si zastosowaniem zarwno kryteriw jakociowych, jak i ilociowych, ktre rwnie dobrze charakteryzuj biec i perspektywiczn zdolno kredytow firmy. Najczciej s one utosamiane z tzw. metodami punktowymi (punktowa - score - wycena ryzyka kredytowego), cho w literaturze przedmiotu spotyka si w tej mierze niejednoznaczne interpretacje nawizujce do systemu credit-scoring. Uwzgldniajc podmiot konstruujcy model i dokonujcy oceny zdolnoci kredytowej mona z kolei wyrni : modele wewntrzne, modele zewntrzne. Te pierwsze s modelami oceny wedug specyficznych, wypracowanych przez konkretny bank regu i standardw, stwarzajcych podstawy dla utworzenia wasnych kategorii ryzyka kredytowego, ktrym przyporzdkowane s prawdopodobiestwa niewypacalnoci dunika (tzw. ratingi wewntrzne). Z kolei modele zewntrzne (ratingi zewntrzne) s stosowane przez niezalene instytucje nie bankowe. W ich wyniku powstaje opinia agencji ratingowej o ryzyku kredytowym emitenta okrelonych zobowiza finansowych. Czoowe agencje ratingowe historycznie ujmujc wywodz si z USA i nale do nich: Moody's Investors Service (Moody's), Standard & Poor's (S&P) oraz FitchRatings (Fitch). S one oficjalnie zaliczane przez amerykask Komisj Papierw Wartociowych (Security and Exchange Commission - SEC) do Uznanych Narodowych Organizacji Ratingowych (Nationally Recognized Statistical Rating Organizations - NRSRO). Pocztki stosowania ratingu, a zwaszcza tzw. wewntrznych modeli ryzyka kredytowego przez czoowe banki s zwizane z krytycznym podejciem do pierwotnych regulacji nadzorczych Komitetu Bazylejskiego dotyczcych normatyww wskanika adekwatnoci kapitaowej.

309

Cz 111. Ryzyko bankowe

Ratingi zewntrzne s stosowane przez wymienione agencje i s konieczne np. podczas emisji papierw komercyjnych na rynkach kapitaowych. Zakres stosowania ratingu zewntrznego nie jest jeszcze znaczny np. w Niemczech w kocu 2004 r. tylko ok. 70 przedsibiorstw (poza bankami i instytucjami ubezpieczeniowymi) miao rating nadany przez wymienione agencje. Dla zintensyfikowania procesu nadawania ratingu w ostatnim okresie w Niemczech podjto aktywne dziaania na rzecz budowy wasnych agencji ratingowych, czego przykadem mog by: FERI Reaserch GmbH, Euler Hermes Rating GmbH, Creditreform Rating AG. Jednoczenie wiodce banki coraz czciej wykorzystuj procedury wewntrznych ratingw do: pojedynczych rozstrzygni decyzyjnych (ryzyko akceptowalne i nie akceptowalne), monitoringu portfela kredytowego, zarzdzania ryzykiem kredytowym. Cele i metody obu rodzajw ratingu s porwnywalne, jednak wewntrzne modele uwaa si za precyzyjniejsze, poniewa banki s w posiadaniu szerszej informacji o kliencie (np. dane dotyczce rachunku biecego, struktury zaduenia bankowego) anieli agencje ratingowe. Poza podanym podziaem modeli, majcym w gruncie rzeczy aplikacyjne znaczenie, istniej take inne klasyfikacje teoretycznych systemw szacowania ryzyka kredytowego, gdzie wystpuj modele: heurystyczne, statystyczne, przyczynowe i hybrydowe; stanowi one nieco inne ujcie przedstawionych wczeniej typw modeli. W istocie rzeczy praktyczne znaczenie maj jednak modele hybrydowe (mieszane) budowane w oparciu o dorobek metod statystyczno-matematycznych oraz eksperckich. Oprcz wspomnianych modeli badania ryzyka kredytowego dotyczcych zasadniczo dziaalnoci korporacyjnej, wykorzystuje si rne ich odmiany, dostosowane do profilu dziaalnoci, produktu kredytowego oraz potencjau informacyjnego kredytobiorcy. Std te inne rozwizania stosuje si wobec szacowania ryzyka kredytowego podmiotw konsumpcyjnych (detalicznych), jednostek samorzdu terytorialnego czy te jednostek korporacyjnych wnioskujcych o kredyt inwestycyjny.

2.4.1. Analiza dyskryminacyjna - ilociowy model oceny ryzyka kredytowego

Tradycyjna analiza pojedynczych informacji finansowych dla oceny biecej sytuacji kredytobiorcy tylko w ograniczonym zakresie umoliwia praktyczne oszacowanie prawdopodobiestwa jego niewypacalnoci w przyszoci. W zwi-

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

310

ku z tym zrodzia si potrzeba wykorzystania z wieloletnich danych statystycznych o sytuacji ekonomiczno-finansowej firmy dla stworzenia modelu prognozowania jej niewypacalnoci w przyszoci. Podstawowym narzdziem w tym zakresie jest wielowymiarowa liniowa analiza dyskryminacyjna. Jest ona statystyczno-matematyczn procedur, majc na celu - na podstawie obserwacji duej iloci danych liczbowych przedstawianych w formie rnych wskanikw - zidentyfikowanie sytuacji zagroenia lub bezpieczestwa w zakresie spaty kredytu udzielonego poszczeglnym firmom. W istocie rzeczy problem polega na odseparowaniu (ustaleniu linii dyskryminacyjnej) przedsibiorstw zagroonych i niezagroonych upadoci (wypacalnoci). Pierwsze badania w tym zakresie poczyni w pierwszej poowie lat 60-tych ubiegego wieku W.H. Beaver, lecz za najwaniejsze uwaa si dokonania E.I Altmana z 1968 r . oraz modyfikacje tego modelu z lat nastpnych. Stay si one nastpnie podstaw dla rozwoju dalszych modeli tego typu analizy w formie systemu ekspertw oraz tzw. sztucznych sieci neuronowych (systemu sztucznej inteligencji). Sama procedura analizy dyskryminacyjnej przebiega w kilku etapach: w pierwszym etapie chodzi o selekcj spord prbki badawczej grupy firm, dotknitych w ostatnich latach niewypacalnoci (grupa testowa), w drugim etapie nastpuje dobr porwnawczej prbki badawczej (grupa kontrolna) firm funkcjonujcych (wypacalnych) o moliwie zblionych do grupy pierwszej charakterystykach pod wzgldem wielkoci i brany, w kolejnym etapie na podstawie metod heurystycznych (metod kolejnych przyblie przeprowadzanych na podstawie opinii ekspertw) nastpuje testowanie i dobr odpowiednich wskanikw lub kombinacji wskanikw, ktre pozwalaj w moliwie dokadny sposb scharakteryzowa obie badane grupy; procedury testu, wspomagane komputerowo, s powtarzane do momentu osignicia najwikszej ostroci rozdziau obu badanych grup firm, jako rezultat wczeniejszego procesu oblicze otrzymuje si tzw. funkcj dyskryminacyjn Z przybierajc w oglnym wymiarze nastpujc posta: Z = a1x1+a2x2+a3x3+anxn. gdzie:
Z - zmienna objaniana warto Z umoliwiajca sklasyfikowanie badanej firmy do grupy wypacalnych lub niewypacalnych na podstawie wartoci krytycznej (cut-off point); warto krytyczna - punkt rozdziau grup - zmniejsza zakres bdnych klasyfikacji, tj. zaklasyfikowania faktycznie wypacalnej firmy do grupy niewypacalnych (tzw. bd II-go rodzaju) lub zaklasyfikowania faktycznie niewypacalnej firmy do grupy wypacalnych (tzw. bd I-go rodzaju), xt zmienne objaniajce (wybrane wskaniki finansowe charakteryzujce wypacalno firmy), at parametry strukturalne funkcji - statystycznie zrnicowane wagi wskanikw wg ich znaczenia dla charakterystyki funkcji dyskryminacyjnej, t = 1,2,3 ... n liczba badanych cech (wskanikw) firmy.

311
Cz III. Ryzyko bankowe

E.I. Altman11 w swoim pierwotnym modelu przyj prbk 66 firm w poowie wypacalnych i niewypacalnych z tego samego okresu funkcjonowania, sektora gospodarczego oraz o podobnej wielkoci. Pocztkowo dla firm tych oszacowa wartoci 22 wskanikw finansowych, ktre po statystycznych testach i weryfikacji ich znaczenia (wag) zostay zmniejszone do 5 wskanikw najlepiej odzwierciedlajcych sytuacj ekonomiczno-finansow oraz prognozowan zdolno kredytow. Ich formuy zostay przedstawione poniej.

Kapita obrotowy netto (kapita pracujcy) Aktywa ogem Skumulowan y zysk zatrzymany Aktywa ogem Zysk przed spat odsetek i opodatkowa niem

Kombinacja przyjtych EBIT - Earning Before Interest and Tax wskanikw odzwierciedla odpowiednio: pynno aktyww, ich zyskowno i rotacj oraz skal dwigni finansowej. Po oszacowaniu parametrw funkcji dyskryminacyjnej jej kocowa formua jest nastpujca: Z modelu Altmana wynika, e warto krytyczna (cut-off point) funkcji Z wynosi 2,675. Jest to linia dyskryminacyjna rozdzielajca zbir firm na dwie grupy - przedsibiorstw o duym prawdopodobiestwie niewypacalnoci (poniej 2.675) oraz o maym prawdopodobiestwie (powyej cut-off point). Z bada wynikao bowiem, i bd w zakresie kwalifikacji firm do niewaciwego zbioru by

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

312

wtedy najmniejszy - a 94% firm, ktre zbankrutoway w poprzedzajcym roku osigay warto funkcji Z poniej 2,675, za w tym samym okresie 97% firm wypacalnych miao ow warto powyej cut-off point. Tak wic poprawno klasyfikacji na rok przed bankructwem lokowaa si na poziomie 95%, za analogiczne wyniki dla caej prby na dwa lata przed niewypacalnoci wyniosy 82%.
Por. E.I. Altman, Financial Ratios, Discriminant Analysys and the Prediction of Corporate Bankruptcy, The Jurnal of
11

Finance 1968, Vol. XXIII/4, p. 589-609. Szerzej na temat - R. Jagieo, K. Kozowski, Zasady

konstrukcji dyskryminacyjnego identyfikujcego kredytowe.

modelu ryzyko

Studia i Prace KZiF SGH nr 65/2006.

W nastpnych latach model Altmana ulega kolejnym modyfikacjom dotyczcym m.in. jego zastosowania dla firm nienotowanych na giedzie, firm nieprodukcyjnych czy te dla tzw. rynkw wschodzcych (emerging markets"). W 1977 r. model istotnie zmieniono. Wprowadzono siedem zmiennych objaniajcych - po zmodyfikowaniu formu piciu wykorzystywanych dotd wskanikw do zestawu wczono dodatkowo wskanik odzwierciedlajcy kapitalizacj firmy (stosunek kapitau podstawowego - common equity - do kapitaw ogem) oraz wskanik wielkoci firmy bdcy logarytmem aktyww ogem. Nowy model funkcjonowa pod nazw ZETA i ze wzgldu na nieco inny dobr wskanikw by przystosowany do wykorzystania dla rnych firm oraz sektorw gospodarczych. Jednoczenie pozwala on na relatywnie skuteczn klasyfikacj firm na 5 lat przed ich niewypacalnoci (ok. 70% poprawnych klasyfikacji). Jak kady system oceny ryzyka kredytowego analiza dyskryminacyjna ma swoje mocne i sabe strony. Do tych pierwszych mona zaliczy: prostot funkcjonowania systemu oraz przejrzysto interpretacyjn pod ktem posiadania lub nie zdolnoci kredytowej, obiektywizm ocen - podstaw s tu zweryfikowane, wymierne informacje finansowe, skuteczno mierzon skal prawidowoci prognoz, dostarczanie wczesnych sygnaw ostrzegawczych o narastaniu ryzyka kredytowego. Z kolei do jej saboci nale: konstrukcja systemu jest skomplikowana, a jej skuteczno funkcjonowania w decydujcej mierze zaley od jakoci zbioru danych finansowych potrzebnych do oszacowania wag poszczeglnych wskanikw, w konstrukcji modelu uwzgldnia si jedynie wyselekcjonowane, a nie kompleksowe informacje ilociowe, informacje ilociowe maj charakter statyczny - s czerpane z przeszoci, tj. wybranego okresu, odzwierciedlajcego np. zewntrzne determinanty tych wynikw - cykl koniunkturalny, zmiany w polityce gospodarczej i finansowej pastwa; brak natomiast elementw analizy dynamicznej - zmian parametrw w czasie, take w okresie prognozowanym; powstaje std konieczno czstych zmian w zakresie oszacowywania wskanikw - maj one bowiem relatywnie krtki okres uytecznoci, nieprzydatno modeli analizy dyskryminacyjnej dla oceny ryzyka kredytowego dugoterminowych transakcji kredytowych - projektw inwestycyjnych, w tym przede wszystkim project finance, w modelach analizy wielowskanikowej, ze wzgldu na specyfik bran oraz wpyw cykli koniunkturalnych, konieczne jest odrbne konstruowanie adekwatnych dla nich modeli.

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

314

W tej ostatniej, krytykowanej dotychczas kwestii, zarysowuje si obecnie tendencja do wyboru ograniczonej grupy 4-6 uniwersalnych wskanikw mogcych charakteryzowa sytuacj ekonomiczno-finansow, a zwaszcza zagroenia w zakresie wypacalnoci, niezalenie od usytuowania firmy w poszczeglnych sektorach gospodarczych. Konstrukcje wskanikowe s bowiem tak dobrane, i ich faktyczne poziomy mona standaryzowa i odpowiednio ocenia bez koniecznoci porwna branowych oraz uwzgldniania specyficznych uwarunkowa gospodarowania firmy.

2.5. Oglne zaoenia i konstrukcja wspczesnych ratingw kredytowych

Jak ju podkrelano, bank rozpatrujcy wniosek kredytowy stosuje szereg zrnicowanych kryteriw oceniajcych ryzyko kredytowe samej firmy oraz transakcji. Ich celem jest kwantyfikacja owego ryzyka przez ocen zdolnoci kredytowej oraz nadanie przedsibiorstwu okrelonego ratingu kredytowego, tj. jego przyporzdkowanie (wg obiektywnych i subiektywnych kryteriw) do odpowiedniej pod wzgldem ryzyka kategorii ekspozycji kredytowej. Zasadniczo w bankowoci mamy do czynienia z picioma takimi kategoriami: standardow" (standard), pod obserwacj" (watch list), poniej standardu" (sub-standard), wtpliw" (doubtful) i stracon" (loss). W praktyce due banki maj bardziej rozbudowan klasyfikacj ratingow - czasami do kilkunastu kategorii ryzyka. Dotyczy to dywersyfikacji podmiotw w normalnej/standardowej klasie ryzyka kredytowego. Ich zadaniem jest bardziej szczegowe okrelenie dozy tego ryzyka, co przekada si na rne warunki kredytowania (okres, sposb uruchomienia, kwot, warunki spaty, oprocentowanie, opaty, zabezpieczenie itp.) dla przedsibiorcw. Niezalenie od rodzaju kredytu gospodarczego, bank rozpatrujc wniosek kredytowy stosuje dwuetapow procedur podejcia do pomiaru ryzyka kredytowego. W pierwszym etapie badane s formalno-prawne kwestie zwizane z wnioskodawc i kredytowanym przedsiwziciem, za w drugim- problemy merytoryczne, tworzce ekonomiczne przesanki dla spaty kredytu bankowego z okrelonych rde. Jak wiadomo, determinanty ryzyka kryj si najczciej w niedostatku informacji o ocenianym zjawisku, w zwizku z czym bank gromadzi owe informacje z wasnych zasobw oraz z zewntrz. Dostarczycielem tych informacji jest take podmiot gospodarczy, jakkolwiek bank do ostronie i - co zrozumiae - konserwatywnie podchodzi do analizy tego wanie rda, zwaszcza gdy informacje te maj charakter prognoz (tzw. projekcje finansowe).

W etapie pierwszym, warunkujcym przejcie do nastpnej fazy badania ryzyka, bank w zalenoci od stosowanego przez firm systemu ewidencji ksigowej i rozlicze z fiskusem (pena lub uproszczona rachunkowo), ma nastpujce wymagania informacyjne, ktre weryfikuje we wasnym zakresie: a) dokumenty potwierdzajce podstaw prawn i zakres prowadzonej dziaalnoci (np. dla spek kapitaowych - umowa spki w postaci aktu notarialnego lub akt zaoycielski, odpis z rejestru przedsibiorcw - w polskich warunkach - w Krajowym Rejestrze Sdowym lub odpis z rejestru handlowego), b) dokumenty dotyczce potwierdzenia praw do zacigania zobowiza i ich wysokoci wobec banku (np. penomocnictwo, uchway wsplnikw spki, umowy dotyczce zacignitych kredytw, poyczek, gwarancji oraz prawnego ich zabezpieczenia, opinie bankw obsugujcych firm), c) dokumenty dotyczce prawnego zabezpieczenia (np. akty notarialne, faktury, umowy kupna-sprzeday, aktualne wypisy z ksig wieczystych, polisy ubezpieczeniowe, wyceny majtku), d) dokumenty dotyczce sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsibiorstwa (roczne sprawozdania finansowe najczciej z dwch lub trzech ostatnich okresw rocznych, powinny by one zweryfikowane przez audytorw/biegych rewidentw i zatwierdzone przez organy skarbowe; aktualne sprawozdania midzyokresowe, zawiadczenia z instytucji podatkowych i ubezpieczeniowych o nie zaleganiu z podatkami i skadkami), e) stan zaduenia oraz bilans przejciowy w momencie przedkadania wniosku kredytowego, f) dane dotyczce trendw w zakresie obrotw, pakietu zamwie (kontraktw), dziaalnoci inwestycyjnej, g) plany finansowe co najmniej na okres objty kredytowaniem oraz na nastpne miesice po zoeniu wniosku kredytowego, h) dla wnioskw inwestycyjnych - business plan, zawarte umowy i kontrakty na realizacj inwestycji, decyzja o pozwoleniu na budow, udokumentowane rda posiadania rodkw wasnych na inwestycj. Wymienione dokumenty s weryfikowane pod ktem: aktualnoci, poprawnoci (wg wymaga bankowych), kompletnoci, autentycznoci. Potencjalny kredytobiorca (take awalista, porczyciel, przystpujcy do dugu, podmiot powizany) jest sprawdzany w Bankowym Rejestrze Zwizku Bankw Polskich (zbir klientw czasowo nie wywizujcych si ze zobowiza wobec bankw) i adekwatnych zbiorach wewntrz bankowych, ewentualnie BIG (Biuro Informacji Gospodarczej) oraz US, Urzdzie Gminy, Wydziale Ksig Wieczystych, innych bankach. W tej fazie badania wniosku klient jest odrzucany, gdy: wiadomie faszuje wspomniane informacje lub ma negatywn opini o wsppracy z bankiem czy innymi bankami. Badania te s prowadzone rwnolegle z wizytacj

w firmie - wnioskodawcy; chodzi tu o: lustracj siedziby, weryfikacj dokumentw w oparciu o dokumenty rdowe, ocen majtku. Pozytywne efekty pierwszego etapu oceny zdolnoci kredytowej s przesank przejcia do etapu badania sytuacji ekonomiczno-finansowej ex post (przesze sprawozdania finansowe) i ex ante (prognozy finansowe na okres kredytowania, ewentualnie wykraczajce nieco ponad ten okres). Naley tu podkreli, i banki w Polsce s prawnie zobligowane do dokonywania tej oceny za pomoc dwch kryteriw: terminowoci w regulowaniu ekspozycji (zobowiza wobec banku) kredytowych oraz oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsibiorstwa. To pierwsze kryterium ma charakter czasowy, stricte wymierny i jest specyficzne dla polskiego systemu bankowego; opnienie w regulowaniu ekspozycji do 1 m-ca jest bezwzgldnie traktowane (w kategoriach nadawania ratingu tj. klasy ryzyka kredytowego) jako normalne", gdy przekracza ten termin - do 3 miesicy - jako pod obserwacj", powyej 3 miesicy - do 6 - jako poniej standardu", powyej 6 miesicy do roku - jako wtpliwe" i powyej roku jako stracone". Trzy ostatnie kategorie ratingowe s oznak braku zdolnoci kredytowej (cho o rnym stopniu ryzyka) i zaliczane do tzw. ekspozycji zagroonych". W zakresie drugiego kryterium banki maj wiksz swobod oceny, cho musz tu stosowa dwie grupy czynnikw oceny: ilociowe - oparte na kwantyfikowalnej analizie wskanikowej oraz jakociowe - zwizane z analiz o charakterze niewymiernym, opisowym. Waga tych kryteriw oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej nie jest prawnie usankcjonowana - kady bank ma w tym zakresie swoje wasne podejcie. Praktyka ostatnich lat wskazuje jednak na dominujce znaczenie analizy wskanikowej (tzw. hard facts), opartej na relacjach bilansowych, rachunku zyskw i strat oraz rachunku przepyww pieninych. W odniesieniu do kredytw inwestycyjnych dodatkowym elementem oceny jest weryfikacja efektywnoci feasibility study (studium wykonalnoci) za pomoc metod dyskontowych (NPV - Net Presem Value, IRR - Internal Rate of Return, ewentualnie zdyskontowanego okresu zwrotu czy progu rentownoci - BEP Break Event Point), Do podstawowych punktw porwna w analizie wskanikowej naley ocena stanu koniunktury gospodarczej oraz perspektyw rozwojowych brany, do ktrej naley kredytobiorca. rdem informacji w tym wzgldzie s okresowe raporty opracowane przez due instytucje kredytowe lub zwizki bankw. Bardzo uyteczne s tu te analizy koniunktury i sytuacji w poszczeglnych branach, dokonywane przez izby gospodarcze czy instytuty bada ekonomicznych. Jak wykazuje praktyka bankw, w odniesieniu do przedsibiorstw-kredytobiorcw najwaniejszym kryterium decyzyjnym jest kompleksowa analiza wska-

-ozdzia2. Ryzyko kredytowe

317

nikowa. S to wic elementy skadowe tzw. ekonomicznej zdolnoci kredytowej wiarygodnoci ekonomicznej). Wchodz tu w gr: ocena statyczna, opierajca si na biecej i przyszej sytuacji ekonomicznofinansowej (do momentu dokonywania oceny), ocena dynamiczna, odnoszca si do perspektyw ekonomicznych (co najmniej w okresie kredytowania wzgldnie wykraczajca nieco poza ten okres). Kryteria tzw. jakociowej oceny (soft facts) maj zwykle za zadanie korygowa wczeniejsz ocen ratingow dokonan na podstawie kryteriw ilociowych. W wyniku zastosowania narzdzi analizy finansowej, tj. m.in. wskanikw rentownoci, wypacalnoci w krtkim i dugim okresie oraz nadania im odpowiedniej wagi (algorytmy czy normatywne przedziay wielkoci wskanikw s tajemnic banku i s wyliczone na podstawie wasnych w tym zakresie ocen relacji statystyczno-matematycznych). W ostatnim okresie w obrbie tego etapu ustalania ratingu dy si do zastosowania formu wskanikw najbardziej uniwersalnych, tj. odzwierciedlajcych najpeniej kondycj finansow przedsibiorstwa oraz dajcych si powszechnie wykorzysta, niezalenie od dziau gospodarki, w ktrym funkcjonuje przedsibiorstwo. Dobr wskanikw oraz ich wagi s rne w rnych bankach , nie mniej ustala si je na podstawie wynikw wieloczynnikowej analizy tworzcej najbardziej prognostyczny model ratingu. Scalenie wartoci tych kryteriw dokonuje si poprzez odpowiedni program komputerowy dajcy wstpny rating, ktry moe by skorygowany (in plus i in minus) w szczeglnych, udokumentowanych sytuacjach. Jakociowe elementy ratingu, jak sama nazwa wskazuje, skoncentrowane s na ocenie kredytobiorcy z punktu widzenia: a) jego otoczenia biznesowego (rynku zaopatrzeniowego i zbytu, instytucjonalnych uwarunkowa dziaalnoci), b) jego efektywnoci i sprawnoci organizacyjnej, c) sprawnoci systemu zarzdzania. Chodzi tu o analiz tych elementw dziaalnoci i ryzyka, ktre nie s moliwe do ujcia w sprawozdawczoci finansowej (ratingu ilociowym). Warto tu zaznaczy, i znaczenie czynnikw ilociowych (finansowych) i jakociowych (opisowych) w poszczeglnych bankach moe by rne i zwykle nie jest stae - zmienia si adekwatnie do wielkoci kredytobiorcy, mierzonej wartoci osiganej sprzeday. Generalnie - im mniejsza firma, tym wiksze znaczenie podczas jej oceny maj soft facts (czynniki jakociowe), i odwrotnie dla ustalenia ratingu firm wikszych, znaczenia nabieraj hard facts (twarde dane). Opisywany system ratingowy opiera si na badaniu zdolnoci kredytowej dajc obraz prawdopodobiestwa niewypacalnoci, tj. nie wywizywania si z warunkw umowy kredytowej przez kredytobiorc (PD - Probability of Default).

318

Cz III. Ryzyko bankowe

Dla ustalenia ratingu finalnego firmy, wykorzystuje si take dodatkowe, wczeniej nieuwzgldniane informacje ze rde wewntrznych banku lub obserwacji relacji z klientem. S to tzw. sygnay ostrzegawcze i negatywne informacje, prowadzce do pogorszenia poziomu ratingu. Pierwsza cz okrelania ratingu jest zwizana z ustaleniem ryzyka kredytowego podmiotu na podstawie oceny jego sytuacji ekonomiczno-finansowej; w nastpnej fazie chodzi o okrelenie ryzyka samej transakcji kredytowej (prawdopodobiestwa straty na skutek zawarcia umowy kredytowej). Podstawowymi determinantami w tej mierze s: kwota transakcji, dugo okresu kredytowania, uzyskane zabezpieczenia prawne, ryzyko walutowe (w przypadku kredytw w obcej walucie). W tym momencie pojawiaj si moliwoci redukcji ryzyka kredytowego przez przyjcie odpowiednio atrakcyjnych form zabezpiecze spaty kredytu wiadomo bowiem, i rating kredytowy wniosku z egzekwowalnym, wartociowym zabezpieczeniem jest lepszy anieli rating wniosku pozbawiony tego typu instrumentw ograniczania ryzyka kredytowego.

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

319

Jest to etap ustalania wskanika prawdopodobiestwa odzyskania przez bank kwoty zaangaowania w razie niewypacalnoci (default) kredytobiorcy. Dokonuje si tego poprzez szacowanie wartoci rynkowej i egzekwowalnoci (pynnoci) uzyskanych zabezpiecze spaty zaduenia, czego przykad podano wczeniej przy charakterystyce zabezpiecze kredytu. W nastpstwie tych ustale mona okreli skal oczekiwanej straty z tytuu ryzyka kredytowego (por. rysunek 1). Zasadnicze znaczenie dla zastosowania powyszego algorytmu wyliczenia oczekiwanej straty z tytuu ryzyka kredytowego przypisuje si ratingowi, tj. procedurze systematycznej oceny ryzyka w rnych paszczyznach (kraju, przedsibiorstwa, instytucji). W ramach ratingu nastpuje wartociowanie jednostkowych kryteriw oceny ryzyka, co prowadzi do usystematyzowania w jednolitych symbolach syntetycznej oceny. Symbole te s odzwierciedleniem jakoci indywidualnej ekspozycji kredytowej (np. symbole AAA lub BB). Praktyczne znaczenie ratingu polega take na tym, i oceny ryzyka (w ramach danego systemu) maj charakter transparentny i porwnywalny. Jak wida, ratingowy system oceny zdolnoci kredytowej stanowi duo wnikliwsze i bardziej skomplikowane narzdzie oceny standingu finansowego przedsibiorstwa anieli jedynie analiza rocznych sprawozda finansowych. W procesie ustalania ratingu ta ostatnia jest bowiem wzbogacana o nowoczesne mikkie i twarde dane" np. charakterystyka: dziaalnoci, wynikw, produktu, rynkw zaopatrzenia i zbytu, ocena indywidualnej strategii zarzdu, wydajnoci pracy, innowacyjnoci, szczeglnych ryzyk dziaalnoci. Pozwala to na pogbion, przyczynowo-skutkow, analiz determinant sytuacji ekonomiczno-finansowej badanej firmy oraz w miar wiarygodn prognoz jej rozwoju na okres kredytowania. Stosowanie ratingu nakada ponadto due wymagania informacyjne - tak ze strony kredytobiorcy, jak i banku - jeeli chce si bowiem dobrze rozpozna ryzyko kredytowe, trzeba skojarzy dwa podstawowe elementy: pen, rzeteln, aktualn informacj o kredytobiorcy i jego otoczeniu oraz kwalifikowane zasoby kadry pionu kredytowego banku, umiejce je zinterpretowa i nimi zarzdza. Na koniec tej czci wywodw trzeba doda, i poza naturaln niejako funkcj decyzyjn ratingu (kryterium rozstrzygni kredytowych), spenia on take funkcj cenow. W ostatnim okresie nabiera ona znaczenia - chodzi w niej cilejsze ni dotd skorelowanie oczekiwanej stopy zwrotu banku z odpowiednio oszacowanym i zdywersyfikowanym ryzykiem kredytowym. W zwizku z tym powstaa potrzeba wprowadzenia takich systemw szacowania ryzyka kredytowego, ktre nie naraajc banku na nadmierne ryzyko i zapewni mu jednoczenie adekwatn do zaakceptowanej skali zagroe stop dochodu z tego tytuu. Pierwsze kroki w zakresie odpowiedniego rnicowania skali ryzyka kredytowego poczyniy najwiksze agencje ratingowe - Standard &

320

Cz III. Ryzyko bankowe

Poor's , Moody's Investors Service oraz Fitch IBCA, ktre tworz standardowo 10 klas, powikszanych nastpnie dodatkowo nawet do 24 poziomw ryzyka. W ten sposb agencje te wytyczyy kierunek poszukiwa oraz tendencje zmian w narzdziach szacowania ryzyka kredytowego wykorzystywanych przez poszczeglne banki. W tym miejscu naley dostrzec pewne rnice w podejciu do oceny ryzyka kredytowego przez analitykw rynku kapitaowego oraz analitykw kredytowych. Ci pierwsi w gruncie rzeczy s skoncentrowani na ocenie ryzyka z punktu widzenia inwestora (waciciela) - interesuje ich warto netto firmy (po pokryciu zobowiza), za punktem zainteresowa wierzycieli (nabywcw obligacji, bankw) jest pynno krtko- i dugoterminowa firmy oraz oferowane zabezpieczenia spaty dugu. Jednymi z najnowszych systemw szacowania i adekwatnej wyceny ryzyka kredytowego s modele rynkowe oparte na szacowaniu wartoci rynkowej firmy oraz wycenie akcji, a take wewntrzbankowe modele wyceny ryzyka kredytowego oraz pokrywania jego kosztw, do ktrych zalicza si RAROC (Risk Adjusted Return on Capital - zwrot z kapitau obcionego ryzykiem)12. Idea systemu RAROC - swego rodzaju rachunku rentownoci transakcji kredytowej zwizanej z oszacowywaniem ryzyka - opiera si na zrnicowaniu kosztw akceptacji ryzyka kredytowego przez bank. W istocie bowiem fakt, i dwie firmy posiadajce zdolno kredytow, wzgldnie zaliczane do kategorii niezagroonych (tj. kategorii nalenoci normalnych i pod obserwacj wg polskich regulacji), zawieraj z bankiem transakcje na analogicznych warunkach, nie oznacza jeszcze, i bank realizuje na nich identyczn dochodowo (zwrot z kapitau). Mimo przynalenoci do bardzo obszernej grupy kredytobiorcw standardowych (posiadajcych zdolno kredytow) mog si one rni od siebie skal naraenia banku na ryzyko i w konsekwencji kosztami jego pokrywania przez bank. W takiej sytuacji naley tu ponadto uwzgldni dodatkowe zapotrzebowanie kapitaowe banku ze wzgldu na ryzyko kredytowe (Credit Rrisk Adjustment).

2.5.1. Ocena ryzyka przedsiwzi inwestycyjnych dla potrzeb banku 2.5.1.1. Inwestycje i feasibility study
W zakresie oceny ekonomicznej zdolnoci kredytowej - jak ju podkrelano - wyodrbnia si ocen biec (statyczn) i perspektywiczn (dynamiczn).
12 Por. K. Puchalski, Metody i modele oceny ryzyka kredytowego - Euroforum, Warszawa 1999 oraz H. Schierenbeck, Ertragsorientiertes Bankmanagement, Gabler Verlag Wiesbaden 1999.

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

321

Ocena dynamiczna obejmuje co najmniej okres kredytowania i odnosi si najczciej do kredytowania przedsiwzi inwestycyjnych, tj. rnego rodzaju nakadw, ktrych efekty s zwykle znacznie odroczone w czasie. W zakresie inwestycji mona wyodrbni: inwestycje rzeczowe (wydatki kapitaowe na rzeczowe skadniki aktyww: grunty, budynki, budowle, maszyny, urzdzenia itp.), inwestycje finansowe (wydatki kapitaowe na zakup akcji, obligacji, bonw skarbowych itp.). Ze wzgldu na istot inwestycji (due wydatki kapitaowe ze znacznym czasowym odroczeniem efektw, niepodzielno nakadw - konieczno jednorazowych znacznych wydatkw, niepewno uwarunkowa funkcjonowania przedsiwzicia) s one szczeglnie naraone na ryzyko. W istocie rzeczy podstaw do spaty dugu kredytowego s przysze efekty przedsiwzicia, a nie biece dochody z eksploatacji dotychczasowego potencjau. W konsekwencji szczeglnie istotne jest dokonanie analiz samego projektu inwestycyjnego, m.in. jego celw strategicznych, potrzeb inwestycyjnych, techniczno-organizacyjnych moliwoci organizacji, rozpoznania rynku, oczekiwanych korzyci finansowych. W praktyce bankowa ocena przedsiwzicia inwestycyjnego sprowadza si do odpowiedniego zestawienia systemu oceny biecej zdolnoci kredytowej kredytobiorcy z oszacowaniem ryzyka wicym si z projektem inwestycyjnym. Klasyczne projekty inwestycyjne (tj. poza przedsiwziciami typu project finance) s w istocie rzeczy oceniane wg tradycyjnych metod - zdecydowan wikszo kryteriw stanowi standardowe elementy oceny zdolnoci kredytowej na podstawie informacji biecej lub z przeszoci firmy, za pozostae kryteria nawizuj do projekcji finansowych przedsiwzicia inwestycyjnego. Podstawowym dokumentem w tym zakresie jest biznesplan inwestycji, tj. studium ostatecznej (wykonawczej) wersji projektu inwestycyjnego (feasibility study). Zawiera on kompletn, bardzo szczegow wizj projektu, dostarczajc bankowi informacji dla dokonywania realistycznej oceny efektywnoci i podjcia racjonalnej decyzji kredytowej, obcionej jak najmniejszym ryzykiem inwestycyjnym. Zarazem biznesplan zawiera informacje szczeglnie interesujce bank, dotyczce zabezpieczenia zwrotu kapitau oraz uzyskania odsetek kredytowych w skali adekwatnej do wymaga rynku oraz stopnia obcienia ryzykiem.

2.5.1.2. Metody oceny projektw inwestycyjnych dla potrzeb banku

W praktyce stosuje si dwie grupy metod oceny efektywnoci inwestycji:
metody proste (statyczne - niedyskontowe), metody zoone (dynamiczne - dyskontowe).

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

322

Metody proste s najczciej stosowane w trakcie opracowywania studiw przedrealizacyjnych (prefeasibility studies) i su do wstpnej selekcji projektw. Wrd nich mona wyrni: okres zwrotu, prost stop zwrotu, test pierwszego roku, prg rentownoci i prg pynnoci finansowej w warunkach kredytowania.

Ich zaletami s prostota i maa pracochonno oblicze oraz zrozumiao interpretacyjna wynikw. Do ich wad natomiast naley zaliczy: nominalizm wielkoci nakadw i efektw, tj. nieuwzgldnianie znaczenia upywu czasu dla wartoci przepyww finansowych; rwnowanie traktuje si bowiem wpywy i wydatki z rnych momentw czasowych, wycinkowo ocen: bierze si pod uwag wybrane przedziay czasowe funkcjonowania projektu, a nie cay okres jego ywotnoci, subiektywizm wyboru okresu przyjtego do oceny, co obnia jej wiarygodno. Jeeli za chodzi o dyskontowe metody oceny opacalnoci finansowej inwestycji, ktre ostatecznie rozstrzygaj o akceptacji projektu, to mona do nich zaliczy: zaktualizowan warto netto: NPV (net present value), wskanik zaktualizowanej wartoci netto: NPVR (net present value ratio), wewntrzn stop zwrotu: IRR (internal rate of return), zmodyfikowan wewntrzn stop zwrotu: MIRR (modified internal rate of return). Poprzez wykorzystanie dyskonta metody te pozwalaj na porwnywalno nakadw i wypracowanych nadwyek finansowych z rnych okresw. Zarazem, w przeciwiestwie do metod prostych, uwzgldniaj one cay okres funkcjonowania projektu. Z tych wzgldw zasadniczym wstpnym problemem oceny efektywnoci projektu jest merytoryczna weryfikacja przyjtych w feasibility study zaoe dotyczcych parametrw ekonomiczno-finansowych typu: cen zbytu i zaopatrzenia, stopy procentowej, stawek wynagrodze, stawek podatkowych, stawek amortyzacji, kursu walutowego, obcie celnych itp. W decydujcym stopniu determinuj one bowiem nakady i efekty i tym samym przesdzaj o opacalnoci lub nieopacalnoci projektu.

2.5.2. Ocena zdolnoci kredytowej w zakresie kredytw detalicznych

System szacowania ryzyka kredytowego w przypadku kredytw detalicznych (konsumpcyjnych) w swej istocie nie rni si od oceny ryzyka firm, niemniej

ze wzgldu na specyfik podmiotw, jakimi s gospodarstwa domowe (ich konsumpcyjny, a nie biznesowy charakter), relatywnie mniejszy ciar gatunkowy kredytu (mae kwoty), cel i przeznaczenie kredytu, rn dostpno rde informacji oraz zwykle krtszy okres kredytowania, ma on swoje charakterystyczne, nieco odmienne rozwizania. Zasadniczo sprowadzaj si one do analizy kryteriw opisowo-ilociowych skoncentrowanych na tzw. personalnej wiarygodnoci kredytowej. Podobnie jak w odniesieniu do oceny zdolnoci kredytowej podmiotw gospodarczych, chodzi tu jednak o ustalenie czy potencjalny kredytobiorca bdzie w stanie obsuy patnoci kredytowe ze swych przyszych przepyww gotwkowych. Wymaga to zanalizowania jego sytuacji finansowej i szeregu cech indywidualnych niedajcych si bezporednio skwantyfikowa czy porwna. Zakres i czas potrzebny dla takiej analizy, biorc pod uwag ograniczone rozmiary dostpnej informacji o kredytobiorcy moe by zrnicowany, niemniej musi by on wystarczajcy dla uzyskania rzetelnej, szybkiej oraz mao czaso i pracochonnej oceny (ratingu). Podstawowymi rdami informacji o kredytobiorcy s: a) informacje zawarte w standardowych formularzach wniosku kredytowego (dane identyfikacyjne, wiek, stan rodziny, liczba osb na utrzymaniu, wasno majtkowa, sytuacja zarobkowo-dochodowa, charakter profesji, okres i stabilno zatrudnienia itp.), b) historia dotychczasowej wsppracy z bankiem (posiadane rachunki bankowe, wykorzystywane produkty bankowe, rzetelno obsugi zaduenia, lojalno wobec banku), c) biura informacji kredytowej - wyodrbnione agencje centralizujce informacje o dotychczasowej wiarygodnoci kredytowej indywidualnych klientw z rnych bankw, towarzystw ubezpieczeniowych i instytucji pozafmansowych, d) opinie i referencje z innych bankw (rodzaje posiadanych rachunkw, terminy ich otwarcia i zamknicia, przecitne stany sald, rodzaje kredytw bankowych, stany oraz przebieg obsugi zaduenia). Uzyskane z rnych rde informacje s przetwarzane i odpowiednio wartociowane, przy czym najwaniejszymi w tym zakresie parametrami decyzyjnymi s'3: dowody stabilnoci zatrudnienia i zamieszkania, spjno i realno podanych informacji, uzasadnienie celu wykorzystania kredytu, brak zastrzee co do obsugi wczeniejszych zadue wobec banku.

Por. P. Rose. Zarzdzanie bankiem komercyjnym, ZBP. Warszawa 1997, t. I. s. 294.

Sposb wartociowania poszczeglnych czynnikw jest bardzo zindywidualizowany, niemniej jego zadaniem jest odzwierciedlenie prawdopodobiestwa terminowej spaty zaduenia. Dokonuje si tego wykorzystujc metod credit-scoring14, tj. matematyczno-statystyczny proces oceny zdolnoci kredytowej, ktry najwczeniej i najszerzej zosta wykorzystany dla szacowania ryzyka kredytowego wanie w obrbie kredytw konsumpcyjnych i kart patniczych. Generalnie polega on na wyselekcjonowaniu na podstawie odpowiednio duej prby badawczej (w przekroju ilociowym i czasowym) istotnych cech kredytobiorcy oraz ich znaczenia dla okrelenia w punktowym wymiarze skali ryzyka kredytowego. System scoringu jest rozwizaniem umoliwiajcym szybk, standaryzowan ocen wiarygodnoci kredytowej w odniesieniu do powtarzajcych si typowych transakcji kredytowych, w ktrych na podstawie obserwacji z przeszoci z do znacznym stopniem pewnoci mona prognozowa przyszo. Bya to zreszt przesanka rozwoju tego typu analiz - w warunkach relatywnie niskich wartoci kredytu konsumpcyjnego osigane mare oprocentowania kredytu s zwykle zbyt niskie, aby pokry zindywidualizowane koszty rozpatrywania wniosku i std konieczno daleko idcej standaryzacji procedur oceny zdolnoci kredytowej. Do zalet stosowania credit-scoringu mona zaliczy: wzrost liczby zawieranych transakcji kredytowych, zmniejszenie ryzyka kredytowego portfela kredytw konsumpcyjnych, jednolit, obiektywn obsug wszystkich wnioskodawcw, zmniejszenie kosztw badania wiarygodnoci kredytowej, moliwo obsugi systemu przez mao dowiadczony personel, szybko podejmowanych decyzji kredytowych, moliwo dywersyfikacji polityki kredytowej wobec kredytobiorcw, wzrost wydajnoci operacji bankowych. Z kolei wady systemu credit-scoring s zwizane z nastpujcymi jego elementami: koniecznoci cigej aktualizacji determinant oceny ryzyka kredytowego i ich wag, nie zawsze obiektywnym i logicznym doborem kryteriw oceny zdolnoci kredytowej, moliwoci nieuzasadnionej dyskryminacji niektrych grup wnioskodawcw (np. ze wzgldu na wiek, miejsce zamieszkania, stan cywilny), bardzo duym uzalenieniem sprawnoci systemu od jakoci rde (czsto pozabankowych) pozyskiwanych informacji o kredytobiorcy,

Por. A. Jane, M. Kraska, Credit - scoring, nowoczesna metoda oceny zdolnoci kredytowej, Biblioteka Menedera i Bankowca, Warszawa 2001, s. 15.

- ograniczonymi moliwociami dywersyfikacji kredytobiorcw pod ktem klasy ryzyka kredytowego.

2.5.3. Zabezpieczenia spaty kredytw

Posiadanie zdolnoci kredytowej, jak wiadomo, zasadniczo warunkuje udzielenie kredytu, cho w praktyce warunek ten nie musi by bezwzgldnie przestrzegany czy rozstrzygajcy. Jest on bowiem moliwy do uchylenia poprzez zastosowanie odpowiedniego zabezpieczenia spaty kredytu. Zabezpieczenie to, jakkolwiek formalnie stanowi drugorzdny element systemu redukcji ryzyka kredytowego, zwaszcza w odniesieniu do jego nastpstw, to jest czsto rozwizaniem uatwiajcym, bd przesdzajcym o zawarciu umowy kredytowej. Praktyka potwierdza przy tym, e prawidowo podjte decyzje kredytowe winny opiera si przede wszystkim na materialnej bazie, jakjest zdolno kredytowa, a nie na podstawie przyjtych zabezpiecze kredytu. Zabezpieczenie jest bowiem zawsze wtrnym wobec wymienionych wczeniej rdem spaty kredytu. Zarazem nadmierna ufno banku co do potencjau gwarancyjnego zabezpieczenia jest czsto wystawiana na szwank, poniewa w razie jakichkolwiek trudnoci finansowych kredytobiorcy przedmiot zabezpieczenia szybko traci na wartoci (staje si trudno zbywalny), powstaj te komplikacje z przejciem i upynnieniem samego przedmiotu zabezpieczenia (zwaszcza w sytuacji tzw. sprzeday wymuszonej), za proces egzekucji wierzytelnoci z przyjtych zabezpiecze jest czaso- i kosztochonny. W tym kontekcie zabezpieczenia naley traktowa jako instrument transferu ryzyka kredytowego na barki samego kredytobiorcy lub osb trzecich, co ma wielostronne oddziaywanie15. Generalnie poprzez przyjmowane zabezpieczenia chodzi o ograniczenie potencjalnej straty w razie windykacji kredytu (zwikszenie recovery rate) oraz dostosowanie ceny kredytu do potencjau ryzyka transakcji kredytowej. Zadaniem zabezpieczenia jest te zwikszenie skonnoci klienta do dotrzymania warunkw umowy kredytowej, wzmocnienie pozycji negocjacyjnej kredytodawcy wobec innych wierzycieli klienta lub zarzdcw majtku (syndyk masy upadociowej) w postpowaniu upadociowym lub uniemoliwienie przejcia przedmiotu zabezpieczenia przez innych wierzycieli. Naley przy tym przestrzega zasady, aby przyjmowa zabezpieczenie tylko wwczas, gdy koszty ich przyjcia i monitoringu maj odpowiednio korzystn relacj do ich wartoci likwidacyjnej (tj. w fazie egzekucji - upynnienia). Z tych przyczyn bank akceptuje zabezpieczenia majce nastpujce cechy:

Szerzej na ten temat H.E. Bueschgen, Przedsibiorstwo bankowe..., op. cit., t. 2, s. 255-264.

326

Cz III. Ryzyko bankowe

prawnie egzekwowalne (niepodwaalne prawne uregulowanie kwestii egzekwowania roszcze bankowych), rzetelnie i kompetentnie wycenione (przez kwalifikowanych, niezalenych rzeczoznawcw w oparciu o relacje rynkowe z uwzgldnieniem czynnikw korygujcych jego warto - koszty likwidacji, mara przymusowego zbycia, potrcenia z tytuu wczeniej ustanowionych zobowiza), atwo zbywalne (pynne), o stabilnej wartoci w okresie obsugi kredytu oraz majce okrelony margines bezpieczestwa (relacja zabezpieczenia do dugu), o relatywnie niskich kosztach ustanowienia i utrzymania, dajce si skutecznie monitorowa i kontrolowa. Wrd klasycznych form zabezpiecze funkcjonuje ich podzia na: zabezpieczenia osobowe/osobiste i rzeczowe. W ostatnim okresie dodatkow grup stanowi te zabezpieczenia finansowe16. Wspln cech zabezpiecze osobistych jest pena odpowiedzialno wobec wierzyciela (banku lub innego podmiotu - strony umowy zabezpieczenia) osoby dajcej zabezpieczenie, tj. caym swoim majtkiem. W zwizku z tym rzeczywista warto tego typu zabezpiecze jest zdeterminowana przez kondycj ekonomiczno-finansow teje osoby (porczyciela, gwaranta, wystawcy weksla, osoby przystpujcej do dugu). Do zabezpiecze osobistych mona zaliczy: porczenie wg prawa cywilnego, porczenie wekslowe (awal), weksel wasny, gwarancj bankow, przelew (cesj) wierzytelnoci, przejcie dugu, przystpienie do dugu, ubezpieczenie. Istota zabezpiecze rzeczowych sprowadza si natomiast do ograniczenia odpowiedzialnoci osoby dajcej zabezpieczenie tylko do konkretnych skadnikw jej majtku oraz priorytetu banku w zakresie dochodzenia swych roszcze z tytuu dugu. Do zabezpiecze rzeczowych mona zaliczy: zastaw na zasadach oglnych i zastaw rejestrowy, przewaszczenie na zabezpieczenie, hipotek, blokad rodkw na rachunku bankowym, kaucj.
Por. Ustawa z 2.04.2004 r. o niektrych zabezpieczeniach finansowych (DzU nr 91 poz. 871, 2004 ze zm.).

327

Cz 111. Ryzyko bankowe

Podkrelono ju wczeniej, e rating kredytowy okrela ryzyko kredytowe podmiotu (kredytobiorcy) na podstawie oceny jego sytuacji ekonomiczno-finansowej. W nastpnej fazie chodzi o okrelenie ryzyka samej transakcji kredytowej (prawdopodobiestwa straty na skutek zawarcia umowy kredytowej). Podstawowymi determinantami w tej mierze s: kwota transakcji, dugo okresu kredytowania, ryzyko walutowe (w przypadku kredytw w obcej walucie), a zwaszcza uzyskane zabezpieczenia prawne. W tym momencie pojawiaj si moliwoci redukcji ryzyka kredytowego przez przyjcie odpowiednio atrakcyjnych form zabezpiecze spaty kredytu. Wiadomo bowiem, i rating kredytowy wniosku z egzekwowalnym, wartociowym zabezpieczeniem jest lepszy anieli rating wniosku pozbawiony tego typu instrumentw ograniczania ryzyka kredytowego. Przykadowo: hipotek cechuje relatywnie atwa wycena, stabilna cena, cho mog powsta problemy z jej pynnoci i kosztami ustanowienia. Z kolei zastaw na akcjach cechuje staa moliwo wyceny przy praktycznie zerowym koszcie wyceny, pynno, przy ryzyku fluktuacji ich wartoci. Zarazem zastaw na zdeponowanych rodkach lub kaucja maj wszelkie dodatnie cechy - s proste do wyceny (np. biecy kurs walutowy), stricte pynne, o stabilnej wartoci, za z tego punktu widzenia porczenia osobiste s trudne do wyceny i upynnienia, maj zmienn warto oraz relatywnie niskie koszty ustanowienia. Ten ostatni element moe nie wystpi w sytuacji porczenia przez bardziej wiarygodnego wystawc, co umoliwia zastpienie oceny standingu dunika ocen standingu wystawcy zabezpieczenia, co jest dopuszczalne obecnie w polskim Prawie bankowym. W obowizujcych obecnie regulacjach prawnych w tym zakresie17 stworzono wspomniany na wstpie wehiku transportujcy zych (zagroonych") kredytobiorcw i ich ekspozycje kredytowe do kategorii normalny", ale tylko dla najwartociowszych zabezpiecze. Pomijajc w praktyce nie dostpne dla wikszoci kredytobiorcw rodzaje tzw. podmiotowych zabezpiecze finansowych (np. gwarancje Skarbu Pastwa, NBP, bankw centralnych rzdu kraju OECD, Europejskiego Banku Inwestycyjnego, Midzynarodowego Funduszu Walutowego, domu maklerskiego, towarzystwa funduszy inwestycyjnych, banku, instytucji kredytowej, instytucji finansowej, towarzystwa emerytalnego itp.), do innych lecych w zasigu potencjalnego klienta naley m.in. zaliczy nastpujce typy zabezpiecze: wpata okrelonej kwoty w walucie krajowej lub wymienialnej na rachunek banku, zastaw rejestrowy na prawach (lub przeniesienie na bank prawa wasnoci) z papierw wartociowych emitowanych przez: Skarb Pastwa lub NBP, banki centralne lub rzdy krajw bdcych czonkami OECD.
Por. Rozporzdzenie ministra finansw z 10.12.2003 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko zwizane z dziaalnoci banku (DzU nr 218, poz. 2147 z 19.12.2003 r.).

Tworz one oglne prawnie dopuszczalne ramy wykorzystania zabezpiecze jako instrumentu poprawy ratingu oraz pozycji negocjacyjnej kredytobiorcy. Powszechnie przyjtym rozwizaniem jest stosowanie tzw. wspczynnika pokrycia/zabezpieczenia kredytu - relacji wartoci zabezpieczenia do kwoty kredytu. Nadwyka licznika w stosunku do mianownika odzwierciedla tu z jednej strony potencja zagroenia oraz margines bezpieczestwa transakcji majcy zwikszy prawdopodobiestwo odzyskania wierzytelnoci w razie windykacji (recovery rate of default). Wybrane przykady w tym zakresie przedstawia tabela 1.
Tabela 1. Wspczynnik pokrycia/zabezpieczenia kredytu
Rodzaj i przedmiot zabezpieczenia Stopie pokrycia (%) Cechy zabezpieczenia

Blokada rodkw na rachunku bankowym Gwarancja bankowa Instrumenty finansowe rynku pieninego Zastaw na papierach wartociowych o wysokim standardzie Hipoteka na budynkach mieszkalnych Zastaw na samochodach Hipoteka na nieruchomoci gospodarczej Zastaw na papierach wartociowych w obrocie Cesja nalenoci biecych Zastaw na maszynach, urzdzeniach produkcyjnych Zastaw na zapasach Zastaw na akcjach poza obrotem publicznym

100-110 110-125 110-125 125-150 133-150 133-150 150-175 150-200 150-200 150-250 200-250 200-400

Stabilna warto, pena kontrola banku Stabilna warto, maa czasochonno upynnienia Umiarkowana fluktuacja wartoci, bezproblemowe upynnienie Niewielka fluktuacja wartoci, bezproblemowe upynnienie Niewielka fluktuacja wartoci, trwae, trudnozbywalne Ryzyko deprecjacji, mobilne, atwo zbycia Niemobilne, warto zdeterminowana rodzajem dziaalnoci gospodarczej, trudnozbywalne Zmienna warto, pynne, atwe do kontroli Stabilna warto, pynne, ryzyko egzekucji Stae; koszty upynnienia; brak kontroli banku Niepewna warto, koszty upynnienia, brak kontroli banku Niepewna warto, nie do upynnienia, kontrola banku

rdo: Opracowanie wasne na podstawie R. Patterson, Kompendium terminw bankowych po polsku i angielsku. Compendium of Banking Terms in Polish & English, FRRwP Warszawa 2002, s. 496-497.

Jak wida, rola zabezpiecze prawnych spaty kredytu nie zawa si jedynie do funkcji stricte ochronnej, spenia te funkcj korekty in plus ratingu transakcji

kredytowej. Ponadto umoliwia zmniejszenie kosztw z tytuu tworzenia rezerw celowych na ekspozycje kredytowe, poniewa obnia podstaw dla ich wyliczenia.

2.6. Monitoring kredytowy

Zarzdzanie ryzykiem kredytowym wymaga zapewnienia szybkiej i penej informacji o jego biecym stanie, zmianach i tendencjach rozwojowych. Nieodzownym elementem systemu informacyjnego jest uruchomienie w banku procedur badania kredytw - monitoringu kredytowego w toku ich funkcjonowania. Monitoring kredytowy jest to system biecej i systemowej weryfikacji zdolnoci kredytowej klienta oraz zabezpiecze prawnych w toku funkcjonowania kredytu. Podstawowym celem tego monitoringu jest systematyczne analizowanie poszczeglnych umw kredytowych, a take struktury jakociowej portfela kredytowego na szczeblu oddziau i caego banku. W praktyce zadania banku w zakresie uruchomienia m.in. procedur monitoringu kredytowego wynikaj z: zewntrznych regulacji ustawowych (omwionych w innych rozdziaach), regulacji wewntrznych, przyjtych w danym banku. Stosowane przez bank wewntrzne procedury monitoringu dotycz: biecej oceny zdolnoci kredytowej wedug wasnych kryteriw, badania terminowoci obsugi zaduenia przez poszczeglnych kredytobiorcw, badania i aktualizacji realnej wartoci przyjtych zabezpiecze, weryfikacji w centrali sprawozdawczoci kredytowej oddziaw. Chodzi wic tu o procedury monitoringowe, w wyniku ktrych realizowane s dwie funkcje monitoringu: informacyjna i zabezpieczeniowa. Funkcja informacyjna, odnoszca si do monitoringu caego portfela kredytowego, umoliwia okresowe dostarczanie jednostkom zarzdzajcym portfelem informacji o rozwoju dziaalnoci kredytowej w okresie porwnawczym (zmiany w klasach ryzyka, rodzajach zabezpiecze, sektorach itp.). Monitoring poszczeglnych umw kredytowych pozwala na dostarczenie informacji o niekorzystnych odchyleniach faktycznego przebiegu procesu kredytowania od zaoe co, przy systematycznoci dziaa w tym wzgldzie, daje podstawy do jakociowej poprawy decyzji kredytowych. Wanym aspektem monitoringu jest jego funkcja zabezpieczajca, sprowadzajca si do dziaa zapobiegawczych oraz eliminowania nastpstw aktywnego ryzyka kredytowego. Potencjalnym stratom zapobiega bowiem moliwie wczesne rozpoznanie przyczyn i istoty odchyle w przebiegu procesu kredytowania. Suy ono zastosowaniu rodkw zapobiegawczych w ramach procedur majcych skorygowa owe niekorzystne odchylenia.

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

330

Procedury monitoringu kredytowego obejmuj zarwno obszar kredytw w sytuacji regularnej (kredyty normalne i pod obserwacj), jak i w sytuacji zagroonej (kredyty poniej standardu, wtpliwe, stracone). Kade zaangaowanie kredytowe musi podlega okresowej weryfikacji. Naley tu dokona wyboru:18 a) zakresu monitorowania, w tym obszarw o szczeglnym znaczeniu, b) kryteriw monitorowania. Jak ju wspomniano, obszar monitoringu obejmuje wszystkie kredyty. Monitoring dotyczy systematycznej obserwacji rozwoju lub zmian w czterech zakresach: 1) przedsibiorcy (personalna zdolno kredytowa), 2) firmy (ekonomiczna zdolno kredytowa), 3) warunkw kredytowania, 4) zabezpiecze kredytowych. Na podstawie analizy zmian w wymienionych obszarach otrzymuje si sygnay (wskaniki) wczesnego ostrzegania. Tryb monitorowania kredytw powinien by dostosowany do typu i obszaru monitoringu oraz skali ryzyka kredytowego. Zazwyczaj wykorzystuje si dwa tryby monitoringu: 1. Zindywidualizowany, dostosowany do klientw: o znacznym zaangaowaniu kredytowym, obcionych duym ryzykiem kredytowym, wnioskujcych w toku kredytowania o zmian warunkw kredytowania, niespacajcych dugu, o pogarszajcym si standingu finansowym. 2. Automatyczny (rutynowy), przy zastosowaniu technik komputerowych dla pozostaych klientw, tj. o mniejszym zaangaowaniu kredytowym, ograniczonym ryzyku kredytowym, rzetelnie wywizujcych si z umw kredytowych. Dotyczy on wszystkich podmiotw gospodarczych prowadzcych pen ksigowo handlow. Do celw monitoringu rutynowego program musi uwzgldnia m.in. informacje dotyczce operacji na rachunku biecym: stanw na koniec okresu bada, przecitnych sald, najniszych i najwyszych, przekrocze debetowych w dniach, obrotw wekslowych, czekowych. Automatyczny (komputerowy) system wczesnego ostrzegania ma nastpujce zalety: zapewnia bardzo dobry przegld rozwoju gospodarki kredytobiorcy, prowadzenia jego finansw (przegld operacji na kontach), tendencje w zakresie obrotw w relacji do przekrocze sald debetowych stanowi podstaw weryfikacji ocen zdolnoci kredytowej,
Por. A. Schmoll, Praxis der Kreditueberwachung, Gabler Verlag, Wien 1991, s. 113-117.

 pogbia znajomo klienta, take tego - w opinii banku - bezproblemowego, w przypadku pojawienia si negatywnych symptomw stwarza sygna do pogbionego, zindywidualizowanego monitoringu klienta, kierownictwo banku ma przegld decyzji kredytowych swoich inspektorw, co daje podstawy do jakociowej oceny ich pracy. Rutynowy tryb monitoringu, przebiegajcy na szczeblu inspektora kredytowego oddziau, powinien by realizowany w przedziale kwartalnym, dostosowanym do napywania informacji od klienta.

2.7. Dziaania restrukturyzacyjno-windykacyjne

Kada ekspozycja kredytowa stanowi potencjalne zagroenie dla banku, przy czym najbardziej jaskrawym tego przejawem jest wystpienie zdarzenia default (niewykonanie zobowizania). W polskich rozwizaniach, jak ju napisano, odnosi si to do grupy ekspozycji objtych jednolitym terminem - ekspozycje zagroone", tj. zakwalifikowane do kategorii: poniej standardu", wtpliwe" i stracone". W odniesieniu do rozwiza w ramach Bazylei II i Dyrektywy CRD przez zdarzenie default, skutkujce kwalifikacj ekspozycji do zagroonych", rozumie si sytuacje, gdy19: - dunik nie jest w stanie spaci caoci zobowizania kredytowego bez sigania przez instytucj kredytow do realizacji zabezpiecze (o ile takowe istniej), okres przeterminowania nalenoci kredytowej (days past due) jest duszy ni 90 dni dla jakiegokolwiek istotnego zobowizania kredytowego. Zarazem wspomniana Dyrektywa CRD wymienia konkretne zdarzenia kredytowe (credit events), ktrych wystpienie zwiksza prawdopodobiestwo niewykonania zobowizania (default) przez dunika. Maj one miejsce wwczas, gdy instytucja kredytowa: zaprzestaje naliczania odsetek kredytowych, dokonuje przeszacowania rezerw wskutek znaczcego pogorszenia si jakoci kredytu, dokonuje sprzeday nalenoci kredytowej z materialnie istotn strat, zgadza si na restrukturyzacj nalenoci kredytowanej skutkujcej jej istotn redukcj (umarzanie lub odroczenie spaty kapitau, odsetek, opat),

19 Por. Metoda zaawansowana wyliczania wymogw kapitaowych z tytuu ryzyka kredytowego - kontynuacja dokumentu DK/03/IRB - dokument konsultacyjny GINB, Warszawa padziernik 2005 r.

wnioskuje o otwarcie postpowania upadociowego dunika lub wszcza podobne dziaania.. Ponadto do sytuacji tych zaliczy trzeba zainicjowane przez dunika wszczcie postpowania upadociowego, postawienie go w stan upadoci czy opisane poniej postpowanie naprawcze. Wszystkie one skutkuj unikniciem lub odroczeniem spaty zobowizania kredytowego, naraajc instytucj kredytow na poniesienie istotnej straty. Pojcie istotnej straty dotyczy tu kwoty 500 z dla ekspozycji detalicznych oraz 3000 z dla ekspozycji niedetalicznych. Gwnym celem postpowania naprawczego i planu naprawy przedsibiorstwa jest przywrcenie przedsibiorcy zdolnoci do konkurowania. Sanacja jednostki gospodarczej i propozycje rozwiza ukadowych powinny obejmowa i ustala restrukturyzacj zobowiza, ktre mog by objte ukadami w postpowaniu upadociowym, stan majtku oraz zatrudnienia w przedsibiorstwie. Sama restrukturyzacja zobowiza nastpuje w drodze ukadu zawartego na zgromadzeniu wierzycieli. Bank samodzielnie, w ramach wasnych procedur, bada, czy ekspozycja kredytowa ma szans powrotu do sytuacji normalnej" lub pod obserwacj", czy te wymaga skierowania jej do restrukturyzacji bd windykacji. Praktyka wykazuje przy tym, i szansa na odzyskanie dugu wzrasta w zmodyfikowanych warunkach kontynuowania dziaalnoci kredytobiorcy. Bank musi tu dokona kalkulacji szans i zagroe oraz kosztw wicych si z przejciowym udzieleniem dodatkowej pomocy finansowej, ktra stworzy moliwoci samodzielnego funkcjonowania przedsibiorstwa lub jego sprzeday w przyszoci. Restrukturyzacja dugu ma uzasadnienie w nastpujcych uwarunkowaniach: kredytobiorca przeywa przejciowe trudnoci finansowe (np. kocowa faza realizacji efektywnych przedsiwzi inwestycyjnych, zdarzenia losowe, nieprzewidziane gbokie wahania cyklu koniunkturalnego), kredytobiorca dziaa w warunkach cisych powiza gospodarczych i ma znaczcy wpyw na innych kredytobiorcw banku (Jeg upado stwarza zagroenie efektem domina), bank nie posiada wartociowych zabezpiecze spaty kredytu lub warto likwidacyjna przedmiotw zabezpiecze jest raco nisza od wartoci dugu (niskie wskaniki recovery rate). Podstawowymi rozwizaniami w ramach restrukturyzacji s: prolongata okresu kredytowania w stosunku do pierwotnych terminw (korzystne rozoenie w czasie patnoci kapitaowych i odsetkowych), umorzenie czci dugu, przyznanie dodatkowego kredytu dla sfinansowania najbardziej wymagalnych patnoci, wzmocnienie dotychczasowych form zabezpiecze prawnych, zamiana czci dugu na udziay lub akcje (konwersja dugu).

Uruchomienie tych dziaa zwykle obwarowywane jest opracowaniem programu (planu) restrukturyzacyjnego w sferze organizacyjnej, zarzdzania oraz zmian w zakresie podstawowych obszarw aktywnoci gospodarczej. W ten sposb bank ma moliwo kontrolowania postpw w zakresie realizacji przewidzianych w planie przedsiwzi restrukturyzacyjnych oraz ewentualnego reagowania w wypadku niekorzystnego rozwoju sytuacji. Nastpnym etapem w procesie zarzdzania kredytami zagroonymi jest uruchomienie procesu windykacji dugu. Jest to kocowy etap procesu kredytowego i finalna czynno w systemie zarzdzania indywidualnym ryzykiem kredytowym. Polega on na dochodzeniu wasnoci z wykorzystaniem do tego celu instrumentw przewidzianych w przepisach prawnych. W dosownym znaczeniu sowo windykacja (ac. vindicatio) mona interpretowa jako dochodzenie roszcze, obron konieczn20. W bardziej oglnym znaczeniu mona j okreli jako zesp czynnoci prawnych, procesowych i faktycznych, majcych na celu wykonanie przez dunika zobowizania wobec wierzyciela. W tym sensie oznacza ono te proces likwidacji nastpstw zdarzenia default. Proces ten jest prowadzony w trybie postpowania polubownego (pozasdowego) lub postpowania sdowego, przy czym zainicjowanie przez bank tego procesu nie wymaga wypowiedzenia umowy kredytowej. Postpowanie polubowne w istocie rzeczy poprzedza grob wszczcia postpowania sdowego i polega na bezporednim kontakcie z dunikiem (kontakt telefoniczny, wysyanie wycigw informacyjnych, osobisty kontakt z klientem), upominaniu, wzywaniu do zapaty. Jest to take element potencjalnych dziaa restrukturyzacyjnych, gdy dunik jest skonny do ugodowego zaatwienia sprawy"1. Banki czsto dla tych celw posuguj si agencjami windykacyjnymi, co w okrelonych sytuacjach (windykacja masowych, rozdrobnionych wierzytelnoci detalicznych) ma ekonomiczne uzasadnienie {outsourcing). Ostatecznym sposobem rozwizania kwestii odzyskania wierzytelnoci kredytowej, a zarazem najkosztowniejszym i najbardziej czasochonnym, jest skierowanie sprawy na drog prawn/sdow. Ma ono miejsce w sytuacji, gdy dunik nie wykazuje chci uregulowania zobowiza. Poniewa banki w Polsce od 1998 r. utraciy prawo do samodzielnego wystawiania tytuw wykonawczych, proces uleg pewnemu wydueniu i angauje do tego celu wymiar sprawiedliwoci. W praktyce kredytodawca wystawia tzw. bankowy tytu egzekucyjny, ktry po nadaniu mu przez sd (maksymalnie do 3 dni) klauzuli wykonalnoci moe by podstaw do egzekucji prowadzonej wg przepisw postpowania cyPor. www.wikipedia.pl -25.10.2007 r. Por. Z. Osada, Uprawnienia banku w dochodzeniu wierzytelnoci. Wydawnictwo Zrzeszenia Prawnikw Polskich, Warszawa 2000, s. 188-190 oraz Formalne i praktyczne aspekty windykacji nalenoci bankowych w Polsce, GINB, Warszawa 2004, s. 3.
21 20

wilnego. Chodzi tu o przymusowe wykonanie obowizkw przez dunika, przy czym egzekucja moe dotyczy wiadcze: pieninych z nastpujcych tytuw: wynagrodzenia za prac, rachunku bankowego, wierzytelnoci i innych praw majtkowych, ruchomoci, nieruchomoci, niepieninych poprzez: odebranie dunikowi przedmiotu wiadczenia i wydanie go bankowi, spenienie wiadczenia na koszt dunika, zastosowanie rodka przymusu w formie grzywny z zamian na areszt. Organami prowadzcymi postpowanie egzekucyjne s komornik i sd rejonowy, a jego zakoczenie ma miejsce w sytuacji: wyegzekwowania caej wierzytelnoci od dunika, wydania postanowienia o umorzeniu postpowania z powodu bezskutecznoci; z mocy prawa na wniosek wierzyciela lub dunika, jeli tytu egzekucyjny zosta pozbawiony wykonalnoci. Skuteczno windykacji nalenoci kredytowych w Polsce nie jest znaczca - przecitnie w latach 2002-2003 sigaa 13-14% wartoci windykowanych wierzytelnoci, przy czym nieco wyszy wskanik dotyczy wierzytelnoci detalicznych ni korporacyjnych. Wrd przyczyn tej niekorzystnej dla banku tendencji wymienia si: nisk sprawno aparatu sdownictwa, przewleko postpowa sdowych, w tym o nadanie klauzul wykonalnoci bankowym tytuom egzekucyjnym i ustanowienie zastaww rejestrowych oraz hipotek, opieszao i nisk efektywno dziaa komorniczych, bariery informacyjne (ograniczenie dostpu do informacji o duniku i jego majtku - regulacje prawne dotyczce tajemnicy bankowej oraz ochrony danych osobistych). Innymi ograniczeniami s take utrudnienia w windykacji samych zabezpieczen . W wietle tych problemw windykacyjnych staje si bardziej zrozumiae, dlaczego banki tworz systemy restrykcyjnego podejcia do kredytobiorcw o najwikszym potencjale ryzyka oraz niemogcych zaoferowa odpowiednio atrakcyjnych, egzekwowalnych zabezpiecze.

2.8. Portfelowe ryzyko kredytowe

2.8.1. Kryteria analizy ryzyka portfela kredytowego
Przedstawione do tej pory metodyki pomiaru ryzyka kredytowego skupiay si gwnie na pojedynczych ekspozycjach, z pominiciem caego portfela akPor. Formalne i praktyczne aspekty windykacji..., op. cit., s. 6-7.

tyww. Metody te nie uwzgldniaj bardzo istotnego faktu, jakim jest korelacja pomidzy poszczeglnymi parami kredytw. Dotychczas omwiony zakres (tradycyjnych) narzdzi sucych do zarzdzania ryzykiem kredytowym jest zatem niepeny. Sztuka sterowania ryzykiem polega na optymalizacji portfela kredytowego (...). Optymalizacj ryzyka uzyskuje si przez moliwie szeroki ilociowy i jakociowy rozrzut ryzyka"2j. Rozrzut (dywersyfikacja) ryzyka kredytowego obok kryterium ilociowego powinien by dokonywany rwnie wg kryterium j akociowego. Ilociowa dywersyfikacja ryzyka wie si z wewntrznym limitowaniem koncentracji banku wynikajcego z zaangaowania wobec jednego klienta banku. Kwantytatywne limitowanie poprzez ustalenie granic koncentracji kredytw dla pojedynczego klienta musi by uzupenione jakociowym wywaeniem portfela kredytw24. Ilociowa dywersyfikacja ryzyka polega na ustalaniu puapw maksymalnego zaangaowania banku w finansowanie pojedynczego klienta banku bd grupy klientw powizanych ze sob organizacyjnie lub kapitaowo. Puapy zaangaowania mog mie charakter: limitu globalnego zaangaowania wobec klienta; limitw na indywidualne rodzaje kredytw bankowych, np: kredyty inwestycyjne, kredyty krtkoterminowe niezabezpieczone, kredyty krtkoterminowe zabezpieczone. Limity indywidualnych produktw bankowych charakteryzuj si prostymi moliwociami ich zarzdzania i kontroli, a take pozwalaj na ograniczenie ryzyka banku do rodzaju usugi. Jednake z drugiej strony nie s elastyczne. Bowiem niemoliwe, albo bardzo utrudnione jest przesuwanie kwot pomidzy indywidualnymi limitami, co wymaga zrealizowania sformalizowanego procesu kompleksowej zmiany ustalonych wczeniej puapw, ktry to proces jest czasoi pracochonny. W zwizku z powyszym moe prowadzi to do niewykorzystania szans zaangaowania rodkw w dochodowe zastosowania. Ustanowienie puapu globalnego eliminuje problemy wystpujce przy limitach indywidualnych usug bankowych, dziki czemu s bardziej elastyczne, co pozwala na bardziej efektywne wykorzystanie przyznanych puapw. Z drugiej strony w systemie puapw globalnych pojawiaj si problemy zwizane z moliwoci atwego ich przekroczenia w sytuacji rwnoczesnego uruchamiania rodkw przez rne jednostki operacyjne banku oraz do tworzcego si na tym tle konfliktu wewntrz struktury organizacyjnej banku. Wymaga to wikszej
A.Schmol, Risikomanagement im Kreditgeschaft, Wien 1993, s. 55 (cytat za G. Borys, Zarzdzanie ryzykiem kredytowym w banku), PWN, Warszawa-Wroclaw 1996, s. 111. 24 G. Borys, Zarzdzanie..., op. cit., s. 117.

kontroli limitw poprzez tworzenie koordynatorw klientw, bdcych gestorami limitw tzn. zarzdzajcymi limitem wobec pojedynczego klienta w skali caego banku. Pozwala to na uniknicie prawdopodobiestwa przekroczenia limitu ponad stan ustanowiony wewntrz banku czy nawet poziom wynikajcy z Prawa Bankowego. W celu zapewnienia maksymalnego bezpieczestwa dla banku analiza kwantytatywna pozwalajca na ilociowy rozrzut ryzyka kredytowego, powinna by uzupeniona dywersyfikacj kwalitatywn, dokonywan w wielu innych przekrojach. Limitowania jakociowego dokonuje si stosujc zasady szerokiej dywersyfikacji kredytw wg kryteriw: podmiotowych, rzeczowych. czasowych, lokalizacyjnych. Przykadowe kryteria jakociowej dywersyfikacji ryzyka kredytowego przedstawia tabela 2.
Tabela 2. Kryteria jakociowej dywersyfikacji ryzyka kredytowego Lp I. 1. Kryterium dywersyfikacji Rozrzut ryzyka w odniesieniu do kredytobiorcy Wedug grup docelowych Wedug przynalenoci sektorowej/branowej Wedug przynalenoci segmentowej Rzeczowy rozrzut ryzyka Wedug rodzajw kredytw Wedug celw zastosowa Wedug rodzajw zabezpiecze Wedug struktury stp procentowych Wedug waluty transakcji aktywnej Czasowy rozrzut ryzyka Wedug terminw zapadalnoci kredytw Lokalizacyjny rozrzut ryzyka Wedug regionw gospodarczych/krajw

2.
3. II. i.

2.
3.

4. 5.
III 1. IV. 1.

rdo: G. Borys, Zarzdzanie ryzykiem kredytowym w banku, PWN, Warszawa-Wrocaw 1996, s. 118.

Jakociowa dywersyfikacja kredytw ma na celu zmniejszenie ryzyka kredytowego wynikajcego z wystpowania wzajemnych wspzalenoci pomidzy poszczeglnymi kredytami.

Instrumentami jakociowego rozrzutu ryzyka kredytowego s, podobnie jak przy rozrzucie ilociowym limity kredytowe, ktre mog przybiera nastpujce formy: relacji zaangaowania kredytowego (w danej grupie kredytw wyodrbnionej na podstawie okrelonego kryterium rozrzutu ryzyka) do funduszy wasnych banku, udziau zaangaowania kredytu w wyodrbnionej grupie w caoci zaangaowania kredytowego, bezwzgldnej kwoty danego zaangaowania kredytowego25. Limity wprowadza si w celu waciwego zarzdzania ryzykiem na poziomie akceptowanym przez bank dla danej grupy kredytw. Konsekwencje nieopracowania takich limitw i ogranicze, przejawiaj si w nadmiernej koncentracji sektorowej, regionalnej lub branowej kredytw, co moe prowadzi do zjawisk kryzysowych w bankach26. Kwalitatywna analiza portfela kredytowego wymaga na wstpie dokonania grupowania pojedynczych kredytw w zbiory. W praktyce bankowej agregacji kredytw dokonuje si wg nastpujcych kryteriw: wielkoci kredytw, terminu zapadalnoci kredytw, podmiotowoci kredytobiorcw, regionu, rodzaju zabezpieczenia kredytu, waluty kredytu, klasy jakoci kredytu, brany/rodzaj u dziaalnoci, segmentu w jakim funkcjonuje kredytobiorca. Szczeglnie istotne z punktu widzenia konstrukcji portfela kredytowego i Prawa Bankowego jest grupowanie kredytw wg regionw i bran. W celu uatwienia analizy portfela kredytowego liczone s wskaniki: kredyty dla kredytobiorcw z poszczeglnych regionw
W1 = ------------------------------------------------------------------------------------

czny wolumen kredytw Poszczeglne regiony (wojewdztwa) charakteryzuj si rnym stopniem rozwoju gospodarczego. Wskanik przedstawia udzia kredytobiorcw z poszczeglnych regionw w cznym wolumenie kredytw. Podwyszone ryzyko dla banku wystpi wwczas, gdy wysoki jest udzia kredytw udzielonych podmiotom funkcjonujcym na obszarach przeywajcych trudnoci gospodarcze.
M.S. Wiatr, Ograniczanie koncentracji kredytowej banku, [w:] Wspczesny Bank, praca zbiorowa pod redakcj W.L. Jaworskiego, Poltext, Warszawa 1997, s. 409. 26 D. McNaugton, Zarzdzanie nowoczesnym bankiem w okresie zmian, t. II, Fundacja WIB, 1995, s. 121.

338

Cz lii. Ryzyko bankowe

Z kolei grupowanie kredytw wg sektorw lub bran wymaga wczeniej szej definicji tych poj. Sektor lub brana wg Orodka Badawczo-Rozwojowego Statystyki s definiowane jako rodzaj dziaalnoci, prowadzonej przez podmioty spoeczno-gospodarcze27. Usystematyzowany w Europejskiej Klasyfikacji Dziaalnoci, zbir rodzajw dziaalnoci spoeczno-gospodarczych wystpujcych w gospodarce pozwala na wyodrbnienie poziomw rodzajw dziaalnoci wg stopnia ich szczegowoci: I poziom (sekcja) dzieli zbiorowo na 17 kategorii rodzajw dziaalnoci grupujcych czynnoci zwizane ze sob z punktu widzenia tradycyjnie uksztatowanego oglnego podziau pracy (np. rolnictwo, budownictwo, handel, transport, produkcja itp.). Ia poziom poredni (podsekcja) wystpuje jedynie w sekcjach obejmujcych dziaalno przemysow np. podsekcje dziaalnoci produkcyjnej to np. produkcja artykuw spoywczych, napojw, wyrobw tytoniowych itp. II poziom (dzia) - dzieli ogln zbiorowo na 60 kategorii rodzajw dziaalnoci, grupujcych je wg cech, ktre maj zasadnicze znaczenie zarwno przy okrelaniu stopnia podobiestwa, jak i przy rozpatrywaniu ich powiza wystpujcych w gospodarce. III. poziom (grupa) - obejmuje 222 kategorie rodzajw dziaalnoci dajcych si wyodrbni z punktu widzenia stosowanego procesu produkcyjnego, przeznaczenia produkcji, bd te charakteru usugi. IV. poziom (klasa) - obejmuje 512 kategorii rodzajw dziaalnoci dajcych si wyodrbni z punktu widzenia specjalizacji procesu produkcji lub dziaalnoci usugowej. V poziom (podklasa) - obejmuje wycznie rodzaje dziaalnoci charakterystyczne dla polskiej gospodarki. Najwiksze banki polskie dokonuj bada branowych na poziomie czwartym, tzn. wg klas rodzajw dziaalnoci. Przy grupowaniu kredytw wg bran (klas) ustala si struktur kredytw na podstawie przynalenoci branowej przy zastosowaniu wskanika:

Na podstawie tego wskanika obliczonego dla poszczeglnych bran bdcych w portfelu kredytowym banku mona oceni udzia zaangaowania banku w pojedyncze rodzaje dziaalnoci. Im wikszy jest udzia kredytw udzielonych przedsibiorstwom nalecym do bran przeywajcych stagnacj i im mniejsze jest rozproszenie sektorowe kredytw, tym wiksze jest niebezpieczestwo poniesienia strat. Koncentracja dziaalnoci kredytowej banku w poszczeglnych
27

Europejska Klasyfikacja Dziaalnoci, GUS, Warszawa 1994, s. 3.

339

Cz III. Ryzyko bankowe

dziaach gospodarki stosownie do cyklu i stanu koniunkturalnego moe w krtkim okresie dawa pozytywne wyniki. Jednak w duszym okresie oznacza wzrost ryzyka, dlatego musi podlega kontroli, a zaangaowanie banku musi by dywersyfikowane. Chcc ograniczy ryzyko portfela kredytowego banki dokonuj wiadomego procesu zarzdzania ryzykiem kredytowym. Polega ono na ograniczaniu zagroe wicych si z zaangaowaniem kredytowym poprzez limitowanie finansowania podmiotw z poszczeglnych rodzajw dziaalnoci. Przy wyznaczaniu limitw dotyczcych poszczeglnych sektorw gospodarki bierze si pod uwag nastpujce elementy oceny sektora: aktualn koniunktur gospodarcz w sektorze, perspektywy rozwojowe sektora na tle oglnych trendw w gospodarce, konkurencj w sektorze, wraliwo sektora na cykle koniunkturalne (im wiksza jest podatno brany na wahania cykliczne i sezonowe tym wiksze ryzyko kredytowe ponoszone przez bank), wraliwo sektora na innowacje techniczne i technologiczne (im brana bardziej podlega presji dynamiki innowacyjnej, tym ryzyko finansowania brany jest wiksze), stabilno kosztw wytwarzania w sektorze, stopie energochonnoci sektora, transformalnoci jego majtku oraz bariery wejcia do sektora, uzalenienie od nabywcw (bran, regionw, specyficznych odbiorcw np. rzdu), si zwizkw zawodowych, uregulowania systemowe wewntrz sektora (plany prywatyzacji, instrumenty polityki przemysowej wobec sektora)28, Kryteria oceny ryzyka branowego s w gwnej mierze opisowe, zatem ich estymacja jest obarczona wysokim stopniem subiektywizmu. W zwizku z powyszym dy si do, przynajmniej czciowego, zobiektywizowania oceny ryzyka brany poprzez doczenie do kryteriw oceny czynnikw obiektywnych bazujcych na przecitnych wskanikach finansowych uzyskiwanych przez przedsibiorstwa dziaajce w danej klasie dziaalnoci. Zestaw wskanikw branych pod uwag przy ocenie brany obejmuje: wskaniki pynnoci: pynno bieca, pynno szybka,

M.S. Wiatr, Ograniczanie koncentracji kredytowej banku, [w:] Wspczesny Bank, praca zbiorowa pod redakcj W.L. Jaworskiego, Poltext, Warszawa 1997, s. 409.

wskaniki efektywnoci: udzia kosztw operacyjnych w przychodach operacyjnych. rentowno brutto, zyskowno netto, sprawnoci zarzdzania: rotacja nalenoci handlowych, rotacja zapasw, rotacja zobowiza handlowych, zdolnoci do obsugi dugu: udzia zaduenia kredytowego w redniomiesicznych przychodach, udzia kredytw przeterminowanych w kredytach krtkoterminowych, nadwyka finansowa netto (cash flow)/zobowizania krtkoterminowe, udzia odsetek od kredytw w kosztach uzyskania przychodw. W celu zrealizowania jakociowej dywersyfikacji portfela kredytowego, bank ustanawia maksymalne limity zaangaowa w poszczeglne grupy kredytw. Proces ustalania limitw musi by elastyczny i dalekowzroczny. Wszechstronnie i kompleksowo opracowane limity z jednej strony uatwiaj zarzdzanie ryzykiem, z drugiej ograniczaj ryzyko wysokich powiza korelacyjnych pomidzy parami kredytw lub bran. Przykadowe wewntrzne limity portfela kredytowego przedstawia tabela 3.
Tabela 3. Limity portfela kredytowego
Obszar kredytowania Limit (w % funduszy wasnych banku)

Jeden podmiot Jedna grupa kapitaowa Jedna brana Dwie brane powizane ze sob Jeden region geograficzny

20% 25% 150% 200% 200%

rdo: Opracowanie wasne na podstawie D.McNaugton, Zarzdzanie nowoczesnym bankiem w okresie zmian, t. II, Fundacja WIB, 1995, s. 122.

2.8.2. Portfelowe modele ryzyka kredytowego

Najistotniejszym postpem w ostatnich latach w dziedzinie ryzyka kredytowego byo opracowanie i opublikowanie nowoczesnych modeli sucych do pomiaru oraz zarzdzania ryzykiem caych portfeli aktyww29.

P. Jackson, W. Perraudin, The nature of credit risk: the effect of maturity, type of obligor, and country of domicile, Financial Stability Review, November 1999.
29

Zarzdzenie ryzykiem generowanym przez portfel kredytowy polega na minimalizowaniu ujemnych skutkw niespacenia dugw przez wiksz liczb poyczkobiorcw30. Jak zaznaczono wczeniej, ze wzgldu na zjawisko korelacji, ryzyko portfela kredytowego nie jest wyznaczane jako prosta suma ryzyk generowanych przez pojedyncze ekspozycje. Przy analizie portfela kredytowego oceniane nie s poszczeglne kredyty, lecz ryzyko zaangaowania wobec poszczeglnych dunikw. Odbywa si to w kontekcie ustalonych celw dotyczcych wzrostu wartoci danego portfela oraz ustalonego poziomu akceptowanych przez bank strat (wewntrzne limity oraz zewntrzne regulacje nadzorcze) . Jeszcze niedawno wiele instytucji finansowych ponosio bardzo due straty32 z powodu powicania niewystarczajcej uwagi kwestii zarzdzania caym portfelem aktyww, skupiajc si na pojedynczych ekspozycjach i tworzc nadmierne, niebezpieczne koncentracje, czyli niezwykle due"33 ekspozycje wzgldem pojedynczego (zrzeszonego) podmiotu, produktu, rzdu lub sektora, ktrych pogorszenie mogoby powanie osabi sytuacj ekonomiczno-finansow caego banku. Zjawisko koncentracji stao si ostatnio niezwykle istotn kwesti zarwno dla instytucji finansowych, jak i instytucji nadzorczych. Podstawowym narzdziem jego zwalczania jest dywersyfikacja posiadanego portfela. Nowoczesne modele wewntrzne, oparte na obiektywnych metodach ilociowych, obrazuj bardzo dokadnie zwizki pomidzy korelacjami niewypacalnoci a ryzykiem portfela oraz pomidzy dywersyfikacj portfela a jego ryzykiem. Obecnie panuje zgodne przewiadczenie, i korelacje niewypacalnoci s zwykle niedue, natomiast zyski przynoszone przez dywersyfikacj portfela mog by znaczce34. Ponadto, nowoczesne modele umoliwiaj trafniejsze ni metody tradycyjne przewidywanie ryzyka odmowy zapaty przez kredytobiorcw zobowiza wynikajcych z pojedynczych podpisanych z bankiem umw, czy te wycen nowo udzielanych poyczek35. Omawiane metodyki zarzdzania ryzykiem kredytowym przeznaczone dla caych portfeli aktyww daj zatem przewag konkurencyjn w realiach malejcych mary bankowych i rosncej potrzeby drastycznego cicia kosztw36.
M. Iwanicz-Drozdowska, A. Nowak, Ryzyko bankowe. Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2002, s. 39. 31 Ibidem, s. 39. 32 J.B. Caouette, E.I. Altman, P. Narayanan, Managing Credit Risk. The Next Great Financial Challenge, John Wiley & Sons, Inc., 1998, s. 231. 33 Zarzd Rezerwy Federalnej USA. Risks of Concentration of Credit and Nontraditional Activities. Washington D.C. 1993. A. Saunders. Metody pomiaru ryzyka kredytowego. Dom Wydawniczy ABC. Krakw 2001, s. 135. 35 Ibidem, s. 17. 6 J.B. Caouette, E.I. Altman, P. Narayanan, Managing..., op. cit., s. 106.

342

Cz III. Ryzyko bankowe

2.8.2.1. Cele modelowania ryzyka kredytowego

Modelowanie ryzyka kredytowego ma dwa oglnie przyjte cele37. Pierwszym z nich jest analiza wiarygodnoci kredytowej kadego dunika z osobna oraz struktury poszczeglnych transakcji zawartych przez bank. Drugi, istotniejszy cel stanowi badanie caej zbiorowoci transakcji oraz dunikw z punktu widzenia posiadanego portfela aktyww, pod ktem jego spjnoci i zgodnoci z poziomem dopuszczalnego ryzyka okrelonym w planach strategicznych banku oraz bieca ocena zgodnoci planowanych przedsiwzi z profilem ryzyka istniejcego portfela. Bardziej szczegowo, modele suce do zarzdzania ryzykiem kredytowym powinny dostarcza informacji na temat: caoci ryzyka ponoszonego przez bank, udziau poszczeglnych obszarw dziaalnoci {business line) w caoci generowanego ryzyka. Pierwszy z wymienionych aspektw zwykle nosi nazw kapitau ekonomicznego, drugi natomiast to alokacja kapitau (capital allocation)1*. Kapita ekonomiczny jest wielkoci, ktra reprezentuje og ryzyka instytucji bankowej. Powinna ona uwzgldnia wszelkie rodzaje ryzyka w obrbie wszystkich rodzajw prowadzonej dziaalnoci, a take bra pod uwag korzyci dokonanej dywersyfikacji oraz ryzyko aktyww skoncentrowanych. Kapita ekonomiczny wyznacza zatem popyt jednostki na kapita - a wic na rodki niezbdne do prowadzenia dziaalnoci naraonej na ryzyko. Poniewa regulacje nadzorcze nakadaj na banki obowizek cigego utrzymywania owych rodkw, s one do pewnego stopnia stracone, gdy nie mog by korzystnie zainwestowane (co z samej natury narazioby te fundusze na ryzyko). Wynika z tego, e rnica pomidzy (niskim) zyskiem z tak zwanego bezpiecznego inwestowania kapitau ekonomicznego a kosztem kapitau (na przykad wynagrodzenie dla akcjonariuszy lub klientw deponujcych swoje oszczdnoci w banku) musi by pokrywana przez cz wypracowanego przez bank zysku. Dlatego te poprawne zarzdzanie ryzykiem kredytowym, a wic minimalizowanie kapitau ekonomicznego, jest niezwykle istotnym aspektem dla bankw. Czci tego procesu jest odpowiednie przypisanie ponoszonych kosztw do jednostek, ktre je wywouj, a wic okrelenie alokacji kapitau. Oglna zasada dziaania algorytmu wyznaczajcego alokacj kapitau jest prosta - ma on bowiem za zadanie odpowiedzie na pytanie, jaka cz caoci kapitau ekonomicznego jest generowana przez poszczeglne obszary dziaalnoci banku, jednostki biznesowe lub nawet konkretne transakcje, ich typy, itd.
M. Frenkel, U. Hommel, M. Rudolf, Risk Management. Challenge and Opportunity, Springer Berlin, Heidelberg 2005, s. 197. 38 Tame, s. 198.

343

Cz III. Ryzyko bankowe

Zakadajc, e bank posiada trzy jednostki biznesowe: A, B oraz C, kapita ekonomiczny (KE) powinien si rwna sumie jednostkowych kapitaw ekonomicznych (JKE) przez nie generowanych: KE = JKE(A) + JKE(B) + JKE(C) Powyszy wzr zakada, e ekspozycje wszystkich jednostek s w caoci zdywersyfikowane. Podsumowujc, oglnie przyjt podstaw prawidowego funkcjonowania systemu zarzdzania ryzykiem kredytowym w bankach jest model wyznaczajcy cao niezbdnego kapitau ekonomicznego, a take przypisujcy jego ustalone czci konkretnym jednostkom biznesowym39.

2.8.2.2. Charakterystyka modeli portfelowych

W latach 90. zeszego stulecia wiele duych bankw oraz firm konsultingowych opracowao modele ekonometryczne, ktre stanowi obecnie najnowoczeniejsze podejcie do pomiaru oraz agregowania ryzyka portfela kredytowego generowanego przez poszczeglne regiony lub obszary dziaalnoci przeznaczone dla podmiotw gospodarczych40. Dziaania te byy wynikiem poszukiwa lepszych, dokadniejszych metod szacowania wymaganego kapitau ekonomicznego, niezbdnego do obsugi przedsiwzi banku naraonych na ryzyko. Modele przedstawione poniej s modelami bazujcymi na danych empirycznych (historycznych lub obecnych rynkowych). Dodatkowo, mog by one sklasyfikowane wedug nastpujcych gwnych kategorii41: modele szacujce straty kredytowe (default-mode, DM) lub modele szacujce zmian wartoci rynkowej portfela kredytowego pod wpywem pogorszenia sytuacji ekonomiczno-finansowej poyczkobiorcy (mark-to-market, MTM) Pierwszy z wymienionych rodzajw modeli - DM - suy do przewidywania strat, jakie wynikaj z utraty przez poyczkobiorc zdolnoci kredytowej. Oparte s one najczciej na systemie wewntrznych ratingw kredytowych, uzupenionym o wskaniki prawdopodobiestwa niewypacalnoci poszczeglnych podmiotw oraz szacowan wysoko ewentualnej straty42. Systemy typu MTM pokazuj, o ile zmieni si warto rynkowa portfela kredytowego pod wpywem pogorszenia sytuacji podmiotu, ktremu bank
-,9 Ibidem, s. 199.

Basel Committee on Banking Supervision, Credit Risk Modelling: Current Practices and Applications, Bank for International Settlements, 4/1994, s. 8. 41 P. Jorion. Financial Risk Manager: Handbook, John Wiley & Sons, Inc., New Jersey 2003,
s. 518. 42 M. Iwanicz-Drozdowska, A. Nowak, Ryzyko bankowe, op. cit., s. 42.

40

udzieli kredytu. Przyjmujc bowiem, e warto obecna portfela - PV {present value) - jest obliczona przy stopie dyskontowej rwnej stopie oprocentowania poszczeglnych kredytw, pogorszenie kondycji dunika i zwikszenie premii za ryzyko (jednej skadowej oprocentowania kredytu) powoduje spadek wartoci rynkowej portfela (przy niezmienionej stopie wolnej od ryzyka). Typ MTM jest zatem teoretycznie bardziej miarodajny, poniewa nie bazuje wycznie na binarnym rozrnieniu wypacalnoci lub niewypacalnoci dunika. modele top-down lub bottom-up Modele top-down grupuj ryzyka kredytowe na podstawie pojedynczych statystyk lub cech. Agreguj one wiele rde ryzyka do oglnego ryzyka danego portfela, traktujc je jako zjawiska homogeniczne, z pominiciem szczegw indywidualnych transakcji. Takie podejcie jest bardziej odpowiednie dla portfeli komercyjnych skadajcych si z duej liczby kredytw ni dla kredytw korporacyjnych43. Natomiast systemy typu bottom-up uwzgldniaj cechy kadego aktywu wchodzcego w skad portfela, bazuj na ich strukturalnej dekompozycji oraz - w przeciwiestwie do poprzedniej kategorii - nadaj si najlepiej do zarzdzania kredytami udzielonymi podmiotom gospodarczym.
modele warunkowe lub bezwarunkowe

Modele pierwszego rodzaju s wraliwe na zmiany czynnikw makroekonomicznych i uwzgldniaj je przy liczeniu prawdopodobiestwa niewypacalnoci. Dlatego te scenariusze przez nie generowane zakadaj wiksze prawdopodobiestwo niespacenia kredytu w okresie recesji gospodarczej. Systemy bezwarunkowe natomiast maj stae, zdefiniowane wskaniki prawdopodobiestwa, a w zamian koncentruj si na czynnikach i informacjach specyficznych dla konkretnych dunikw44. Mimo to, zmiany w otoczeniu mog by uwzgldniane za pomoc niektrych parametrw modelu.
CreditMetrics - model oparty na zmiennoci ratingw

Najczciej omawianym w literaturze modelem portfelowym jest CreditMetrics, opracowany przez bank inwestycyjny JP Morgan (we wsppracy mln. z Bank of America) i opublikowany w kwietniu 1997 r. Metodyka ta, poniewa uwzgldnia wpyw i prawdopodobiestwo zmian klasyfikacji kredytowej oraz niewypacalnoci dunikw na warto poyczek, interpretowana jest jako model pomiaru wedug rynku (mark-to-market).

43 44

P. Jorion, Financial..., op. cit., s. 518. Ibidem, s. 518.

CreditMetrics jest wewntrznym modelem zarzdzania ryzykiem kredytowym, sucym do wyznaczania wymaga kapitaowych na pokrycie ryzyka aktyww niepodlegajcych obrotowi, w oparciu o warto ryzykowan Value-at-Risk (VaR) w horyzoncie jednego roku. Model ten ma na celu odpowiedzie na pytanie, ile bank maksymalnie straci na udzielonych poyczkach (portfelu poyczek), jeli najbliszy rok bdzie zy", a rynki bd zachowyway si tak, jak dotychczas43. Oglny schemat metodyki CreditMetrics oraz jej gwne komponenty ilustruje poniszy rysunek.
Rysunek 2. Proces oblicze w modelu CreditMetrics

rdo: Z. Marciniak, Zarzdzanie wartoci i ryzykiem przy wykorzystaniu instrumentw pochodnych, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2001, s. 184.

Lewa strona diagramu dotyczy szacowania ekspozycji banku, a wic funduszy bezporednio naraonych na ryzyko w przypadku odmowy spacenia dugu przez kredytobiorc. Procedura bazuje na caym portfelu i polega na dekompozycji wszystkich instrumentw skadowych oraz ocenie wpywu zmiennoci stp zwrotu na rynku na generowane przez nie ekspozycje w wybranym momencie w przyszoci46. Zakres instrumentw, do ktrych CreditMetrics moe by stosowany, obejmuje obligacje, poyczki, nalenoci, zobowizania, akredytywy oraz inne.
D.N. Chorofas, Credit Derivatives & The Management of Risk, Prentice Hall, Inc., Nowy Jork 2000, s. 241. 46 P. Jorion, Financial..., op. cit., s. 519.
43

rodkowa cz schematu przedstawia ciek wyznaczania wyraonych kwotowo ryzyk pojedynczych instrumentw przypadajcych na jedn jednostk pienin ekspozycji (przykadowo 1 z). Etap ten rozpoczyna si od przydzielenia wszystkich posiadanych aktyww do odpowiedniej kategorii kredytowej (nadania ratingu). Nastpnie tworzone s macierze migracji, ukazujce prawdopodobiestwo przesunicia si konkretnych aktyww do innych kategorii oraz wyliczane s wartoci instrumentw w zalenoci od kadej moliwej zmiany klasyfikacji kredytowej. Powysza procedura moe by przeprowadzana rwnie w stosunku do poszczeglnych podmiotw - dunikw banku - a nie do posiadanych instrumentw (najczciej w przypadku zarzdzania ryzykiem kredytowym caego portfela aktyww oraz wyznaczania korelacji). Prawa cz diagramu dotyczy natomiast korelacji oraz dywersyfikacji caych portfeli aktyww. Korelacje pomidzy incydentami niewypacalnoci dunikw wywoywane s korelacj pomidzy cenami aktyww oraz wsplnymi czynnikami ryzyka, sklasyfikowanymi w obszernej bazie danych CreditMetrics, zawierajcej okoo 150 indeksw branowych, 28 oglnopastwowych oraz 19 o zasigu globalnym47. Wreszcie dolna cz schematu reprezentuje ostateczn warto ryzykowan VaR dla caego portfela aktyww, powsta w wyniku poczenia oblicze przeprowadzonych w ramach trzech wyej wymienionych sekcji. Metoda VaR najczciej bazuje na atwo obserwowalnej wartoci rynkowej P, przykadowo cenie akcji, oraz jej zmiennoci (odchyleniu standardowym) a. Poniewa poyczki nie s przedmiotem obrotu, powysze wartoci nie s dane. Dlatego te CreditMetrics wykorzystuje48: klasyfikacj kredytow kredytobiorcy, macierze migracji (prawdopodobiestwo przesunicia powyszej klasyfikacji do innej kategorii - wyszej lub niszej), historyczne stopy odzyskania dla niespaconych poyczek, mare na pokrycie ryzyka oraz dochody na rynku obligacji. Dziki powyszym danym moliwe jest wyznaczenie teoretycznych wartoci P oraz a dla dowolnego kredytu niebdcego przedmiotem obrotu, a co za tym idzie - wielkoci VaR dla danego instrumentu i caego portfela. Podczas liczenia VaR cz informacji dotyczcych kredytobiorcy oraz konkretnej ekspozycji jest znana. Przede wszystkim wiadoma jest klasyfikacja (rating) kontrahenta, przydzielona przez wyspecjalizowane agencje (Moody's, Standard & Poor's). Rwnie dziki bazom danych historycznych, zgromadzonych przez powysze agencje na przestrzeni dwudziestu lub trzydziestu lat49, moliwe
Ibidem, s. 521. A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 48. 49 B. Masters, J. Herring. Y. Sasamura. The JP Morgan Guide to Credit Derivatives, wydawnictwo magazynu Risk, s. 46.
48 47

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

347

jest stworzenie macierzy migracji, ktre przedstawiaj prawdopodobiestwo zmiany przyznanej kredytobiorcy oceny kredytowej lub przejcia w stan niewypacalnoci. Przykad macierzy migracji dla podmiotu o ratingu BBB zaprezentowano poniej.
Tabela 4. Prawdopodobiestwo zmian klasyfikacji poyczkobiorcy o ratingu BBB w cigu najbliszego roku
Rating Prawdopodobiestwo

AAA AA A BBB BB B CCC D

0,02% 0,33% 5,95% 86,93% 5,30% 1,17% 0,12% 0,18%

rdo: CreditMetrics, Technical Document, JP Morgan, kwiecie 1997, s. 9.

Jak wida, najwiksze jest prawdopodobiestwo, e dany podmiot pozostanie w tej samej kategorii kredytowej BBB (86,93%). Prawdopodobiestwo, e dunik o ratingu BBB pogorszy swoj ocen do BB wynosi 5,30%, natomiast przesunicie si do kategorii A wie si z szans rwn 5,95%. Przewiduje si rwnie, e w stan niewypacalnoci popadnie w przecigu najbliszego roku 0,18% podmiotw ze wszystkich posiadajcych obecnie rating BBB. Standardowa macierz migracji przedstawia wic osiem moliwych zmian" klasyfikacji poyczkobiorcy. CreditMetrics pokazuje, w jaki sposb zmieni si warto rynkowa poyczki nie tylko po przejciu poyczkobiorcy w stan niewypacalnoci, lecz w kadym z zakadanych w macierzy migracji przypadkw. Poprawa lub pogorszenie si sytuacji ekonomiczno-finansowej podmiotu gospodarczego wpywa bowiem na wysoko wymaganej mary na pokrycie ryzyka kredytowego zawartej w przewidywanych przepywach pieninych zwizanych z poyczk. W przypadku gdy kredytobiorca przechodzi do wyszej kategorii - mara maleje, natomiast w przeciwnym przypadku, gdy kredytobiorca otrzymuje niszy rating, mara ronie, poniewa zwiksza si ryzyko ekspozycji, a co za tym idzie - warto bieca poyczki si zmniejsza (przy zaoeniu staego oprocentowania)50.
50 L. Allen, J. Boudoukh, A. Saunders, Understanding Market, Credit and Operational Risk, Blackwell Publishing, Padstow 2004, s. 140.

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

348

Warto bieca poyczki wyznaczana jest poprzez dyskontowanie przyszych patnoci odsetkowych za pomoc zerokuponowych stp terminowych r, oczekiwanych w perspektywie kolejnych lat trwania poyczki oraz za pomoc rocznej mary si na pokrycie ryzyka zwizanego z ekspozycjami wzgldem podmiotw o danym ratingu na kolejne lata trwania poyczki. Wartoci te s oglnodostpne i wynikaj z mary rynku obligacji przedsibiorstw w stosunku do rynku obligacji skarbowych5'. Przytaczajc przykad z dokumentacji technicznej CreditMetrics opublikowanej przez JP Morgan, dla obligacji o nominale L = 100 mln z wyemitowanej przez podmiot o ratingu BBB na okres n = 5 lat i staym oprocentowaniu rocznym i = 6%, warto bieca po przejciu dunika do poszczeglnych kategorii rozpinaaby si od 51,13 mln z w przypadku bankructwa, do 109,37 mln z w razie otrzymania po roku ratingu AAA. Sumy takie bank powinien uzyska chcc sprzeda na rynku po rzetelnej cenie ekspozycj przed upywem pierwszego roku. Zalenoci te przedstawiono w poniszej tabeli.
Tabela 5. Warto przykadowej poyczki po jednym roku w zalenoci od zmian ratingu dunika
Rating Prawdopodobiestwo Kupon Warto przysza Warto cakowita

AAA AA A BBB BB B CCC D

0,02% 0,33% 5,95% 86,93% 5,30% 1,17% 0,12% 0,18%:

6,00 6,00 6,00 6,00 6,00 6,00 6,00

103,37 103,19 102,66 101.55 96.02 92,10 77,64 51.13

109.37 109,19 108,66 107,55 102,02 98,10 83.64 51.13

rdo: Opracowanie wasne na podstawie CreditMetrics. Technical Document, JP Morgan, kwiecie 1997, s. 10 i 11.

Z powyszych danych wynika rwnie, e wartoci rosn znacznie wolniej ni malej (w stosunku do redniej). Jest to spowodowane ujemn skonoci oraz grubymi ogonami faktycznego rozkadu prawdopodobiestwa biecej wartoci poyczki, co dowodzi, e rozkad normalny generuje nie najlepiej dopasowane wyniki52. Metodyka CreditMetrics moe kalkulowa dwa rodzaje VaR:
A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 50. D.N. Chorofas, Credit Derivatives & The Management of Risk, Prentice Hall, Inc.. Nowy Jork 2000, s. 248.
M 52

 oparte na teoretycznym rozkadzie normalnym, oparte na rzeczywistym rozkadzie wartoci poyczki. Po wyznaczeniu wartoci tynkowej ekspozycji mona przystpi do kalkulacji VaR. Pierwszym krokiem jest wyznaczenie redniej (oczekiwanej) wartoci poyczki jako sumy wszystkich omiu moliwych wartoci (podanych w kolumnie 5 tabeli 5) wymnoonych przez odpowiadajce prawdopodobiestwa ich wystpienia (kolumna 2). rednia warto poyczki w omawianym przykadzie wynosi 107,09 mln z. Niezwykle istotna jest jednak zmienno, czyli straty nieoczekiwane. Jak stwierdzono we wstpie - CreditMetrics odpowiada na pytanie, jaka strata moe nastpi w przypadku zego roku z okrelonym prawdopodobiestwem. Najczciej zy rok" definiuje si jako pojawiajcy si raz na 20 lat (poziom ufnoci rzdu 95%) lub raz na 100 lat (poziom ufnoci rzdu 99%)53. Przy zaoeniu teoretycznego rozkadu normalnego wariancja wartoci poyczki wynosi 8,95 mln z, a wic odchylenie standardowe rwne jest jej pierwiastkowi kwadratowemu, czyli 2,99 mln z. Zatem, warto ryzykowana VaR opiewa na h x (gdzie h - liczba odchyle standardowych od redniej pozwalajca na pokrycie x% przedziau ufnoci w rozkadzie normalnym; dla 95% przedziau ufnoci h = 1,65, dla 99% h = 2,33): 1,65 x = 1,65 x 2,99 = 4,93 mln z przy poziomie ufnoci 95%, co oznacza, e kapita rwny 4,93 mln z teoretycznie pozwoli bankowi na obsug nieoczekiwanych strat zwizanych z ryzykiem kredytowym dotyczcym tej poyczki (pozwoli zachowa wypacalno w przypadku powanego pogorszenia si sytuacji) przez 95 na 100 lat34; 2,33 x - 2,33 x 2,99 = 6,97 mln z przy poziomie ufnoci 99%, co oznacza, e kapita rwny 6,97 mln z teoretycznie pozwoli bankowi na obsug nieoczekiwanych strat przez 99 na 100 lat. Instytucje finansowe w praktyce zwykle ustalaj poziom ufnoci na podstawie prawdopodobiestwa niewypacalnoci danego dunika, ktre wynika z macierzy migracji (odpowiadajce ratingowi D). Przykadowo, dla podmiotu o ratingu BBB, z ktrym wie si prawdopodobiestwo bankructwa rzdu 0,15%, chcc zachowa ocen BBB w przecigu najbliszych dwunastu miesicy, poziom ufnoci dla wyliczenia VaR ustalany jest na poziomie 99,85% (100 - 0,15). Co wicej, kada kolejna transakcja zawierana z tym dunikiem w tym okresie ma automatycznie przypisywany taki poziom ufnoci53. Powysze wyliczenia s jednak znacznie zanione ze wzgldu na fakt, i dla uproszczenia przyjto zwyky rozkad normalny. Jak stwierdzono wczeniej,
L. Allen, J. Boudoukh, A. Saunders, Understanding..., op. cit., s. 143. A. Saunders. Metody..., op. cit., s. 55. B. Masters, J. Herring, Y. Sasamura. op. cit., s. 51.

rzeczywisty rozkad prawdopodobiestwa potrzebny do prawidowego oszacowania VaR charakteryzuje si do znaczn ujemn skonoci oraz grubymi ogonami. Gwnym przeznaczeniem metodyki CreditMetrics jest jednak dokadny pomiar oraz minimalizowanie ryzyka caego portfela aktyww, czyli wyznaczanie wartoci ryzykowanej VaR cznie dla wszystkich ekspozycji, przy uwzgldnieniu dywersyfikacji oraz korelacji pomidzy nimi55. Podobnie jak w przypadku pojedynczej poyczki, wyniki mona otrzyma przy zaoeniu: teoretycznego rozkadu normalnego, rzeczywistego rozkadu wartoci poyczki. Dla uproszczenia, poniej przedstawione bdzie zastosowanie CreditMetrics dla portfela skadajcego si z dwch aktyww z uwzgldnieniem rozkadu normalnego. Liczba dziaa do wykonania ronie bowiem wykadniczo: w przypadku szeciu aktyww wyznaczy naley ju 86 = 262144 cznych prawdopodobiestw. Dlatego te banki wykorzystuj fakt, i na ryzyko caego portfela zoonego z N ekspozycji wpywa ryzyko kadej moliwej pary aktyww oraz ryzyko kadego z nich z osobna. Dziki temu wystarczy obliczy ryzyko generowane przez kady z portfeli skadowych zoonych z jedynie dwch poyczek57. W przypadku gdy wartoci aktyww nie podlegaj rozkadowi normalnemu, model CreditMetrics opiera si na skomplikowanej metodzie symulacji statystycznej Monte Carlo, bazujcej na nowoczesnej aparaturze, skomplikowanych obliczeniach oraz dziesitkach tysicy generowanych losowo scenariuszy. W kadej iteracji dokonywana jest wycena wszystkich instrumentw, w zalenoci od wylosowanych zmian zdolnoci kredytowej oraz wycena caego portfela. Podobnie jak w dokumentacji technicznej banku JP Morgan, analiza przeprowadzona zostanie na przykadzie jednej poyczki kategorii BBB (identycznej jak poprzednio) oraz jednej poyczki kategorii A, rwnie o wartoci nominalnej 100 mln z. Procedura skada si z dwch gwnych krokw58: obliczenia prawdopodobiestwa cznego migracji obu badanych poyczek (w horyzoncie jednego roku), wyznaczenia cznej wartoci poyczek w zalenoci od powyszych zmian ich ratingw kredytowych. Ze wzgldu na fakt, i istnieje 8 moliwych migracji dla kadej poyczki, szukane prawdopodobiestwo czne stanowi bdzie macierz zoon a z 64 rnych wartoci. Tabela 6 ilustruje wyniki oblicze dla omawianego przykadu.

D.N. Chorofas, Credit Derivatives..., op. cit., s. 249. A. Saunders, Metody..., op. cit.. s. 127. Ibidem, s. 120.

ozdzia2.

Ryzyko kredytowe

351

Tabela 6. Prawdopodobiestwa czne migracji dwch poyczek przy korelacji 0,3 (w %)

Poyczkobiorca 2 (kategorii BBB) AAA 0,09 AA 2,27 Poyczkobiorca 1 (kategorii A) A BBB BB B 91,05 5,52 0,74 0,26 CCC 0,01 D 0,06

AAA AA A BBB BB B CCC D

0,02 0,33 5,95 86,93 5,30 1,17 0,12 0,18

0,00 0,00 0,02 0,07 0,00 0,00 0,00 0,00

0,00 0,04 0,39 1,81 0,02 0,00 0,00 0,00

0.02 0.29 5,44 79,69 4,47 0,92 0,09 0,13

0,00 0,00 0,08 4,55 0,64 0,18 0,02 0,04

0,00 0,00 0,01 0,57 0,11 0,04 0,00 0,01

0,00 0,00 0,00 0,19 0,04 0,02 0,00 0,00

0,00 0,00 0,00 0,01 0,00 0,00 0,00 0.00

0,00 0,00 0,00 0,04 0,01 0,00 0,00 0,00

rdo: CreditMetrics, Technical Document, JP Morgan, kwiecie 1997, s. 38.

atwo zauway, i poszczeglne prawdopodobiestwa nie s prostymi iloczynami odpowiadajcych wartoci, na ktrych przeciciu si znajduj. Dzieje si tak za spraw niezerowej korelacji pomidzy analizowanymi aktywami. W obecnym przykadzie zostaa ona ustalona na poziomie 0,3. Korelacje pomidzy konkretnymi dunikami wyznaczane s za pomoc zoonych, wieloczynnikowych modeli bazujcych zwykle na rentownoci akcji. Pierwszym krokiem do ich zaimplementowania w kocowej macierzy migracji jest powizanie zmian kategorii ratingowych ze zmianami wartoci poyczek. Procedura ta bazuje na unormowanej normalnej rentownoci aktyww59 (rentownoci rzeczywistej pomniejszonej o rentowno redni i podzielonej przez jej szacowane odchylenie standardowe) mierzonej odchyleniami standardowymi. Wyniki oblicze odpowiadaj na pytanie, o ile odchyle standardowych aktywa musiayby zmieni swoj warto, aby firma zostaa przesunita do innej (jednej z siedmiu pozostaych) kategorii. Wyniki pokazuj rwnie, o ile najwicej odchyle standardowych warto ta moe zmale lub wzrosn, by rating dunika pozosta bez zmian. Bazujc na takich danych dla obu firm z obecnego przykadu, moliwe jest wyznaczenie prawdopodobiestw cznych skorygowanych o warto korelacji. Szacowane s one za pomoc caki dwuwymiarowej funkcji gstoci rozkadu normalnego60, gdzie przedziaami s rozpitoci odchyle standardowych dla poszczeglnych ratingw.
59 60

D.N. Chorofas, Credit Derivatives..., op. cit., s. 251. L. Allen, J. Boudoukh, A. Saunders, Understanding..., op. cit., s. 147.

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

352

Uzupenieniem tak wyznaczonej macierzy migracji jest macierz cznych wartoci poyczek, przedstawiona w tabeli 7.
Tabela 7. Moliwe wartoci omawianego portfela poyczek
Poyczkobiorca 2 (kategorii BBB) AAA 106,59 AA 106,49 Poyczkobiorca 1 (kategorii A) A BBB BB B 106,30 105,64 103,15 101,39

CCC
88,71

D
51,13

AAA AA A BBB BB B CCC D

109,37 109,19 108,66 107,55 102,02 98,10 83,64 51,13

215,96 215,78 215,25 214,14 208,61 204,69 190,23 157,72

215,86 215,68 215,15 214.04 208,51 204,59 190,13 157,62

215,67 215,49 214,96 213.85 208,33 204,40 189.94 157,43

215,01 214,83 214,30 213,19 207,66 203,74 189,28 156,77

212.52 212,34 211,81 210.70 205,17 201,25 186,79 154,28

210,76 210,58 210,05 208.94 203,41 199,49 185,03 152,52

198.08 197,90 197,37 196.26 190.73 186,81 172,35 139,84

160.50 160,32 159.79 158.68 153.15 149,23 134.77 102.26

rdo: CreditMetrics, Technical Document, JP Morgan, kwiecie 1997, s. 12.

Wartoci rynkowe obu poyczek w zalenoci od zmian klasyfikacji kredytowej wyznaczane s w sposb analogiczny do przedstawionego wczeniej, w przykadzie dla jednej ekspozycji. Nastpnie odpowiednie wartoci s sumowane w celu utworzenia macierzy wartoci portfela aktyww. Jak wynika z powyszej tabeli, w sytuacji, gdy obaj dunicy znaleliby si w przecigu nadchodzcego roku w kategorii AAA, warto portfela wynosiaby 215,96 mln z. Natomiast w sytuacji, gdy obaj ogosiliby bankructwo, poyczki byyby warte w sumie jedynie 102,26 mln z (w porwnaniu z ich pocztkow wartoci nominaln 200 mln z). Wykorzystujc 64 moliwe wartoci portfela oraz tyle samo cznych prawdopodobiestw, przeprowadzi mona kolejny krok, czyli obliczenie wartoci redniej (oczekiwanej) portfela jako prostej sumy iloczynw tych wartoci oraz odpowiadajcych im prawdopodobiestw cznych (rwnie analogicznie jak w poprzednim scenariuszu dla jednej ekspozycji). W omawianym przykadzie portfel oczekiwany opiewa na 213,63 mln z, wariancja wynosi 11,22 mln z, natomiast szukane odchylenie standardowe , wyznaczane jako jej pierwiastek kwadratowy, rwne jest 3,35 mln z. Ostatnim etapem jest skalkulowanie wartoci ryzykowanej VaR dla badanego portfela. Przy poziomie ufnoci rwnym:

Naley jeszcze przypomnie, e otrzymane wartoci s najpewniej zanione, ze wzgldu na wykorzystanie do rozwaa zwykego rozkadu normalnego, z pominiciem grubych ogonw oraz ujemnej skonoci rzeczywistego rozkadu poyczek. CreditMetrics ewidentnie zatem dowodzi, e stay, omioprocentowy kapita na pokrycie ryzyka jest nieadekwatny i moe prowadzi do znacznych nieefektywnoci w zarzdzaniu ryzykiem kredytowym. W omawianym przykadzie dla pojedynczej ekspozycji, przy przedziale ufnoci rzdu 99% i wykorzystaniu rozkadu normalnego, VaR wynis 6,97 mln z. Natomiast w przykadzie dotyczcym prostego portfela aktyww, w efekcie dywersyfikacji61 czna warto ryzykowana bya zaledwie o 0,84 mln z wysza i opiewaa na 7,81 mln z pomimo faktu, i czna suma rodkw zaangaowanych w dziaalno poyczkow podwoia si do 200 mln z. Rezerwa kapitaowa wyliczona zgodnie z wymogami Komitetu Bazylejskiego wyniosaby dla obu scenariuszy odpowiednio 8 mln z oraz 16 mln z, co wskazuje na znaczne rozbienoci otrzymanych wynikw i konieczno lepszego dostosowania regulacji kapitaowych Komitetu Bazylejskiego do praktyki bankowej. Rwnie model CreditMetrics nie jest jednak wolny od wad i upraszczajcych zaoe. Przede wszystkim, bazuje on na rednich historycznych czstotliwociach niewypacalnoci oraz prawdopodobiestwach migracji wygenerowanych w oparciu o informacje rynkowe. Bieca stopa niewypacalnoci natomiast wcale nie musi by rwna stopie historycznej62. Ponadto, zawarte w modelu macierze migracji budowane s przy zaoeniu, e aktywa nie starzej si"63 oraz przy wykorzystaniu stabilnego procesu Markowa, co oznacza, e prawdopodobiestwo zmiany ratingu jest niezalene od zmian z okresw poprzednich (nie zachodzi korelacja). Przykadowo, prawdopodobiestwo pogorszenia si klasyfikacji w okresie biecym jest naturalnie wiksze dla obligacji lub poyczki, ktra w poprzednim okresie pogorszya rating ni analogiczne prawdopodobiestwa dla ekspozycji, ktra w okresie poprzednim nie ulega zmianie lub poprawia si. Stabilno macierzy migracji rwnie stwarza pewien problem, poniewa jej jednolito implikuje rwno prawdopodobiestwa zmiany ratingu dla kredytobiorcw z rnych sektorw, krajw, itp. Czsto pojawiaj si rwnie zastrzeenia odnonie do jakoci danych reprezentowanych przez macierze migracji. Podczas gdy s one przydatne i pozwalaj otrzymywa wzgldnie dokadne wyniki, nie odzwierciedlaj one zupenie cyklu kredytowego64. Wymusza to czsto konieczno bazowania na macierzach mi61 62 63 64

D.N. Chorofas, Credit Derivatives..., op. cit., s. 247. M. Iwanicz-Drozdowska, A. Nowak, Ryzyko bankowe, op. cit., s. 44. A. Saunders. Metody..., op. cit., s. 57. B. Masters, J. Herring, Y. Sasamura. op. cit., s. 46.

gracji opartych na danych o krtszych horyzontach czasowych, na przykad trzyletnich, co jednak prowadzi do znacznego pogorszenia ich wiarygodnoci. Inn metod uniknicia tego problemu jest budowanie modeli zalenoci pomidzy migracjami kredytowymi, bankructwami i czynnikami makroekonomicznymi, takimi jak produkcja przemysowa czy poziomy mar bankowych (spread levels). Co wicej, w modelu zakada si, e stopy odzyskania, terminowe stopy zerokuponowe ri oraz mare si na pokrycie ryzyka s wielkociami niestochastycznymi65.
CreditRisk+ - wykorzystanie metod aktuarialnych

Dopiero w ostatnich latach zaczy powstawa metodyki suce do pomiaru i zarzdzania ryzykiem kredytowym oparte na koncepcjach wywodzcych si z dziedziny ubezpiecze. Jak si okazuje, idee ubezpiecze na ycie oraz ubezpiecze nieruchomoci bardzo dobrze nadaj si do modelowania ryzyka kredytowego66. Istniej dwa gwne typy powyszych metodyk: tabele umieralnoci (mortality models) dla obligacji oraz poyczek, opracowane przez Edwarda I. Altmana, bazujce na modelach wykorzystywanych przez aktuariuszy w celu ustalania premii dla polis ubezpieczeniowych na ycie, CREDITRISK+, opublikowany w padzierniku 1997 roku przez firm Credit Suisse Financial Products61 (CSFP, obecnie Credit Suisse First Boston CSFB), stanowicy nieco odmienn metodyk, analogiczn do tej, jaka suy do wyznaczania poziomu ryzyka poniesienia straty z tytuu polisy ubezpieczeniowej nieruchomoci na wypadek poaru (cznie z jej premi). Model ten stanowi bdzie przedmiot rozwaa niniejszego podrozdziau. CREDITRISK+ jest z punktu widzenia celw oraz podstawowych zaoe teoretycznych zupenie odmienny od poprzednio omawianego modelu CreditMetrics. Ten ostatni ma na celu wyznaczenie caej wartoci ryzykowanej VaR dla poyczki lub portfela aktyww uznajc zmian klasyfikacji kredytowej oraz jej wpyw na mare stopy dyskontowej za element ekspozycji instrumentu w zakresie wartoci ryzykowanej68. CREDITRISK+ natomiast traktuje ryzyko mary jako skadow nie ryzyka kredytowego, lecz ryzyka rynkowego. Zatem dla dowolnego okresu rozpatrywane s zaledwie dwa stany: wypacalnoci oraz niewypacalnoci, a nacisk przykadany jest do pomiaru oczekiwanych i nieoczekiwanych strat, a nie oczekiwanej wartoci i jej nieoczekiwanych zmian (VaR), co ma
A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 56. A. Saunders., Metody..., op. cit., s. 85. 67 P. Jorion, Financial..., op. cit., s. 522. 68 A. Saunders., Metody..., op. cit., s. 90.
65 66

~ozdzia2.

Ryzyko kredytowe

355

miejsce w przypadku CreditMetrics. Dlatego te CREDITRISK+ klasyfikujemy nie jako model typu mark-to-market (MTM), lecz default-mode (DM), czyli tak zwany model niewypacalnoci69. W metodyce CreditMetrics prawdopodobiestwo zdarze jest wartoci o charakterze dyskretnym (zarwno dla zmiany ratingu kredytowego oraz niewypacalnoci). Idea ta zaprezentowana zostaa na poniszym rysunku.
Rysunek 3. Zaoenie dotyczce prawdopodobiestwa niewypacalnoci w modelu CreditMetrics

rdo: Opracowanie wasne na podstawie C REDIT R ISK + , A Credit Risk Management Framework, Credit Suisse First, Boston 1997, s. 9.

W przypadku CREDITRISK+ natomiast, niewypacalno modeluje si jako losow zmienn cig z danym rozkadem prawdopodobiestwa70, opisanym wspczynnikiem niewypacalnoci oraz jego zmiennoci (rysunek 4). Analogicznie do ubezpieczenia od poaru portfela nieruchomoci, gdzie prawdopodobiestwo wybuchu poaru pojedynczego budynku jest wzgldnie niewielkie i generalnie niezalene, ryzyko niewypacalnoci dla poyczek ujmowane jest niezalenie dla kadej z nich. Z tego wzgldu, rozkad prawdopodobiestwa dotyczcy portfela aktyww w modelu CREDITRISK+ odzwierciedla rozkad Poissona71.

69 70 71

M. Iwanicz-Drozdowska, A. Nowak, Ryzyko bankowe, op. cit., s. 43. J.B. Caouette, E.I. Altman, P. Narayanan, Managing..., op. cit., s. 296. P. Jorion, Financial..., op. cit., s. 522.

356

Cz III. Ryzyko bankowe

rdto: Opracowanie wasne Rysunek 4. Zaoenie dotyczce prawdopodobiestwa niewypacalnoci w modelu

CREDITRISK+

na podstawie CREDITRISK*, A Credit Risk Management Framework, s. 8.

Kolejny rodzaj niepewnoci wbudowany w metodyk CREDITRISK+ jest zwizany z wielkoci ewentualnie poniesionych strat. W zwizku z tym zaobserwowa mona kolejn analogi w stosunku do rynku ubezpiecze, gdzie straty zwizane ze szkod s przewanie rnej wielkoci (poniewa moe by ona znikoma, poowiczna, cakowita, itd.). Trudno pomiaru wysokoci strat poszczeglnych poyczek wymusza jednak pewne uproszczenie, polegajce na ich zaokrglaniu oraz przypisywaniu do poszczeglnych, homogenicznych i niezalenych przedziaw kwotowych72, na przykad: poniej 10 000 z, 10 001 z-20 000 z, 20 001 z-30 000 z, itd. Oczywicie, im wsze przedziay s wykorzystywane (im wiksza jest ich liczba), tym wyniki s lepszej jakoci i lepiej odzwierciedlaj rzeczywiste ryzyko i ponoszone straty. Z drugiej jednak strony wie si to z wiksz zoonoci modelu oraz oblicze i wysz pracochonnoci, a wic podwyszonymi kosztami. Podzia na pasma kwotowe jest najczstszym uproszczeniem stosowanym w przypadku modelu CREDITRlSK+. Moliwe jest rwnie podzielenie portfela poyczek na obszary, w

ktrych dunicy charakteryzuj si tym samym czynnikiem ryzyka systematycznego (makroekonomicznego), na przykad krajem po72

CREDITRISK+, A Credit Risk

Management

Framework,

Credit Suisse First, Boston 1997, s. 19.

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

358

chodzenia lub przynalenoci do tego samego sektora gospodarki. Ponadto, ten sam poyczkobiorca moe nalee do wicej ni jednego obszaru73. Omwione powyszej dwie wielkoci - a wic czstotliwo wystpienia przypadkw niewypacalnoci oraz wielko strat poniesionych z ich tytuu pozwalaj wyznaczy rozkad strat w poszczeglnych przedziaach ekspozycji na ryzyko, natomiast ich suma stanowi szukany rozkad strat dla caego portfela udzielonych przez bank poyczek (rysunek 3). Rozkad ten jest do symetryczny, a w miar wzrostu liczby kredytw w portfelu zaczyna coraz dokadniej odzwierciedla rozkad normalny. Jednak rzeczywiste rozkady wskanikw strat oraz wspczynnikw niewypacalnoci charakteryzuj si znacznie grubszymi ogonami ni to wynikaoby z przedstawionego powyej wykresu. Potwierdzaj to rwnie dane empiryczne, wedug ktrych charakterystyczne dla rozkadu Poissona rwnanienie jest spenione, zwaszcza dla poyczek gorszej jakoci. Jak wynika z bada specjalistw CSFB74 (Carty L.V. i Lieberman D.), pierwiastek kwadratowy z empirycznego redniego wspczynnika niewypacalnoci dla obligacji o kategorii kredytowej B w 1996 r. wynis 2,69%, natomiast parametrjaki wynikaby z rozkadu normalnego, wynisby 5,1%, a wic niemal dwukrotnie wicej. Jest to niezwykle istotna kwestia, poniewa w praktyce decyzje odnonie, wysokoci rezerw zale wanie od rozkadu wartoci w ogonach". W celu wyeliminowania powyszego problemu niedostosowania modelu do

danych empirycznych wskazano dodatkowy, trzeci czynnik, ktry zwizany jest z faktem, i redni wspczynnik niewypacalnoci jest zmienny w czasie (wraz z cyklem koniunkturalnym) w okresie kryzysu wzrasta, natomiast w czasie ekspansji gospodarczej maleje. Trzecim rodzajem niepewnoci uwzgldnionym w rozszerzonym modelujest zatem niepewno odnonie do odchylenia wspczynnika niewypacalnoci od redniej wartoci tego wspczynnika. Rozbienoci pomidzy rozkadem opartym jedynie na czstotliwoci przypadkw niewypacalnoci oraz rozmiarze zwizanych z nimi strat (pierwszych dwch omawianych rodzajach niepewnoci) a rozkadem rzeczywistym (uwzgldniajcym zmienno wskanika niewypacalnoci) ilustruj poniej zaprezentowane rysunki 5 i 6. Jak wynika z poniszego wykresu, uwzgldnienie zmiennoci wskanika niewypacalnoci ma ogromne znaczenie z punktu widzenia generowanych wynikw. Mimo e oczekiwana liczba niewypacalnoci jest taka sama, pojawia si silna prawostronna skono rozkadu, co z kolei powoduje znaczne przesunicie masy prawdopodobiestwa i podwyszenie go dla wikszoci przypadkw niewypacalnoci.

73

J.B. Caouette, E.I. Altman, P. Narayanan, Managing..., op. cit., s. 296. 74 Podaj za A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 92.

360

Cz III. Ryzyko bankowe

Rysunek 5. Rozkad liczby przypadkw niewypacalnoci rdo: Opracowanie wasne na podstawie CREDITRISK+, A Credit Risk Management Framework, s. 19.

Drugi z prezentowanych wykresw przedstawia natomiast rozkad wartoci strat z powodu niewypacalnoci dunikw. Tutaj wpyw uwzgldnienia zmiennoci jest analogiczny: oczekiwana strata pozostaje bez zmian, jednak ujawnia

Wielko straty

361

Cz III. Ryzyko bankowe

si silna skono. Z powodu grubszego ogona zwiksza si poziom strat przy najwyszych centylach - model zbudowany w oparciu o zmienno wskanika niewypacalnoci wskazuje na znacznie wysze prawdopodobiestwo poniesienia duych strat. Otrzymane rozkady strat oczekiwanych i nieoczekiwanych (moliwe do uzyskania dziki modelowaniu opisanemu powyej), charakteryzujce si grubymi ogonami, daj informacje na temat wysokoci ryzykowanego kapitau z tytuu aktualnie posiadanego przez bank portfela kredytowego. W celu wyznaczenia bezpiecznego rozmiaru kapitau ekonomicznego na pokrycie ewentualnych strat kredytowych, wykorzystywana jest najczciej warto przypadajca na 99 centyl rozkadu nieoczekiwanych strat w horyzoncie najbliszego roku. Podejcie takie przedstawia ponisza ilustracja: Pokazany rozkad strat podzielony zosta na trzy czci - obszary ryzyka. Kady z nich wymaga innych mechanizmw kontrolnych75 (rysunek 7): cz stanowica wysoko oczekiwanych strat - odpowiednia dla niskich strat wycena oraz tworzenie rezerw, cz pomidzy strat oczekiwan i 99 centylem - wyznaczenie kapitau ekonomicznego oraz tworzenie rezerw, cz powyej 99 centyla (krytyczny poziom strat) - potencjalne straty wyznaczane s na podstawie analizy scenariuszy oraz kontrolowane za pomoc limitw koncentracji.

CREDITRISK+, A Credit Risk Management Framework, Credit Suisse First, Boston 1997, s. 25.

Ustalony dziki modelowi CREDITRISK+ kapita ekonomiczny ma inn warto ni kapita ryzykowany wyznaczony przez CreditMetrics, poniewa ten ostatni model uwzgldnia moliwo pogorszenia lub poprawy klasyfikacji kredytowej dunika, co z kolei ma znaczny wpyw na rynkow warto poyczki76. Natomiast przedstawiona metodyka firmy CSFB pomija wszelkie zmiany ratingw dunikw, za wyjtkiem przejcia w stan niewypacalnoci. Z tego wzgldu otrzymany kapita ekonomiczny CREDITRISK+ przypomina bardziej warto ksigow kapitau lub utracony zysk, a nie typow warto rynkow kapitau ekonomicznego. Metodyka CREDITRISK+ zostanie przeanalizowana - przy zmienionych zaoeniach - na podstawie prostego przykadu77, w oparciu o odmian modelu uwzgldniajcego jedynie dwa rodzaje niepewnoci - czstotliwo przypadkw niewypacalnoci oraz wielko strat (z pominiciem zmiennoci w czasie redniego wspczynnika niewypacalnoci). Obliczenia dokonane zostan dla teoretycznego banku, w ktrym pasma ekspozycji na ryzyko rosnco 20 000 z. W jednym (pierwszym) z nich (v1) znajduje si 50 poyczek o ekspozycji nie wikszej ni 20 000 z (wartym odnotowania jest fakt, i poyczki te mog opiewa na zrnicowane kwoty, np. 50 000 z lub nawet 100 000 z - czy je jedynie warto ekspozycji, a wic wysoko potencjalnej straty w razie niewypacalnoci dunika). Pierwszym krokiem jest wyznaczenie rozkadu strat dla poszczeglnych przedziaw - kady z nich jest na tym etapie traktowany jako oddzielny portfel kredytowy. Cakowity rozkad dla portfela pierwotnego powstaje natomiast poprzez zestawienie poszczeglnych rozkadw zbudowanych dla kolejnych pasm. Bazujc na analizie zgromadzonych danych historycznych, bank uznaje, i w pierwszym przedziale redni wspczynnik niewypacalnoci wynosi 4%, co w przypadku 50 poyczek daje oczekiwan redni liczb przypadkw niewypacalnoci m rwn 2. Jak wspomniano wczeniej, model CREDITRISK+ bazuje na rozkadzie Poissona, co umoliwia wyznaczenie prawdopodobiestwa zdarzenia, e liczba przypadkw niewypacalnoci wyniesie 1, 2,..., N , na podstawie wzoru:

A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 93. Przykad zaczerpnito z opracowania A. Saunders, Metody pomiaru ryzyka kredytowego. s. 94 i dalsze.
77

Prawdopodobiestwo odnotowania dwch przypadkw niewypacalnoci wy-

znaczone za pomoc przedstawionej formuy wynosi

natomiast szeciu przypadkw niewypacalnoci Wyznaczone wspczynniki prawdopodobiestwa wystpienia kolejnych przypadkw niewypacalnoci oraz prawdopodobiestwo skumulowane przedstawia ponisza tabela 8.
Tabela 8. Prawdopodobiestwo niewypacalnoci dla pierwszego pasma ekspozycji
n P p skumulowane

0 1 2 3 4 5 6 rdo: Opracowanie wasne.

0,1353 0.2706 0.2706 0,1804 0,0902 0.0360 0,0120

0,1353 0,4060 0,6766 0,8571 0,9473 0,9834 0,9954

Strata w analizowanym pamie v1 strata oczekiwana wyniesie 2 x 20 000 z = 40 000 z. Wskanik strat nieoczekiwanych natomiast - przypadajcy na 99 centyl rozkadu - wynosi w przyblieniu (nieco mniej ni) 6 przypadkw niewypacalnoci. Strata nieoczekiwana dla przedziau v1 opiewa zatem na 6 x 20 000 z = 120 000 z. Sytuacja ta przedstawiona zostaa na poniszym rysunku. Jak wida, pomijajc pozostae czci portfela poyczek banku, wymagany kapita ekonomiczny wynosi 120 000 z - 40 000 z = 80 000 z. Stanowi on bowiem rnic pomidzy strat nieoczekiwan oraz strat oczekiwan w danym pamie. Podobnie naley przeanalizowa kolejne przedziay, tj. pasma o ekspozycjach odpowiednio 40 000 z, 60 000 z itd. - przy uwzgldnieniu zidentyfikowanych dla poszczeglnych przedziaw rednich wspczynnikw niewypacalnoci (co razem z liczb ekspozycji pozwoli ustali redni liczb przypadkw niewypacalnoci). Nastpnie wszystkie przedziay zestawia si w czny rozkad strat na pierwotnym portfelu poyczek.

364

Cz III. Ryzyko bankowe rdo: Opracowanie wasne Rysunek 8. Kapita ekonomiczny dla pierwszego pasma ekspozycji na podstawie C REDIT R ISK + , A Credit Risk Management Framework, s. 25 oraz A.Saunders, Metody pomiaru ryzyka kredytowego, s. 94 i dalsze.

Operacja ta nie jest jednak prostym sumowaniem: wyznaczajc rozkad czny dla modelunaley bowiem obliczy prawdopodobiestwa dla moliwych kombinacji strat w scalanych pasmach, ktre w wyniku dadz tak sam czn strat na caym portfelu. Aby przedstawi t czynno na prostym przykadzie obejmujcym dwa pasma (20 000 z oraz 40 000 z), niezbdne bd dane dotyczce drugiego przedziau (niech m = 3).
Tabela 9. Prawdopodobiestwo niewypacalnoci dla drugiego pasma ekspozycji
n P p skumulowane

0 1 2

0,0497 0,1493 0,2240

0,0497 0,1991 0,4231

rdo: Opracowanie wasne.

Na ich podstawie - oraz przy wykorzystaniu danych z tabeli 8 dla pierwszego pasma - mona wyznaczy prawdopodobiestwa czne, co przedstawiono w tabeli 10.
Tabela 10. Prawdopodobiestwo niewypacalnoci dla drugiego pasma ekspozycji

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

365

Naley zauway, e obliczenia dokonywane w przedstawiony sposb charakteryzuj si pewnymi wadami. Przede wszystkim, szacunki co do redniego wspczynnika niewypacalnoci, bazujce na danych historycznych, nie musz precyzyjnie odzwierciedla rzeczywistoci w przyszych okresach. Ponadto, zmienn m naley wyznaczy dla kadego przedziau osobno, gdy przyjmowanie tej samej wartoci dla caego portfela poyczek jest zbyt duym, bdnym uproszczeniem. Rwnie nieuwzgldnienie zmiennoci redniego wspczynnika niewypacalnoci w czasie negatywnie wpywa na jako danych wynikowych w zaprezentowanym przykadzie, gdy moe powodowa niedoszacowanie rzeczywicie wymaganego kapitau na pokrycie ewentualnych strat kredytowych. Omawiana warto ronie (maleje) bowiem proporcjonalnie we wszystkich przedziaach, na ktre podzielony zosta portfel pierwotny, wraz ze wzrostem (spadkiem) globalnego wspczynnika niewypacalnoci. Wzrost wartoci m powoduje, i czny, rzeczywisty rozkad strat ma grubsze ogony, a wic wiksza masa prawdopodobiestwa przypada na wartoci skrajne - poyczki najmniejsze, ale rwnie na straty kredytw opiewajcych na najwiksze kwoty78. Standardowo CREDITRISK+ uwzgldnia zmienno wspczynnika niewypacalnoci, co jest uznawane za jego du zalet, gdy parametr ten zawiera ju w sobie korelacj. Stanowi to jego niezaprzeczaln przewag wzgldem modelu CreditMetrics, ktry jest silnie podatny na jako danych wejciowych 79. Omawiany model nie wykorzystuje natomiast informacji dotyczcych struktury kapitaowej dunika w celu wyznaczenia prawdopodobiestwa jego niewypacalnoci80.

A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 99. D.N. Chorofas., Credit Derivatives..., op. cit., s. 254. 0 M. Iwanicz-Drozdowska, A. Nowak, Ryzyko bankowe, op. cit., s. 44.
78 79

rdo: Opracowanie wasne na podstawie A. Saunders, Metody pomiaru ryzyka kredytowego, s. 98.

366

Cz III. Ryzyko bankowe

Z drugiej jednak strony zgodnie uznaje si, e du zalet modelu CREDITRlSK+ jest niewielki zakres wymaganych danych wejciowych - stanowi on bowiem zmodyfikowan wersj wczeniej wykorzystywanej metodyki firmy Credit Suisse, przystosowanej do warunkw niedoboru informacji rynkowych81. Warunki takie charakteryzuj si tym, e zdecydowana wikszo aktyww jest trzymana do momentu zapadalnoci i jedynym znaczcym zdarzeniem jest fakt spacenia (lub niespacenia) zobowizania. Dane dotyczce rednich wspczynnikw niewypacalnoci oraz wielkoci strat w poszczeglnych pasmach ekspozycji dla portfeli poyczek nie stanowi trudnoci w zgromadzeniu - mona je pozyska zarwno ze rde wewntrznych (dane historyczne), jak i oglnodostpnych rde zewntrznych.
CreditPortfolioView

Koncepcja CreditPortfolioView, modelu zarzdzania ryzykiem kredytowym stworzonego w roku 1997 przez firm doradcz McKinsey & Company, znajduje si pomidzy poprzednio omwionymi metodykami82. CreditPortfolioView jest modelem typu top-down, grupujcym ryzyka kredytowe na podstawie pojedynczych statystyk lub cech i traktujcym je jako zjawiska homogeniczne, z pominiciem szczegw indywidualnych transakcji83. Modelowanie rozpoczyna si od przyjcia probabilistycznego zaoenia dotyczcego aktualnego stanu wiata" (gospodarki), ktry nastpnie jest nanoszony na modele skadowe, ktrych zadaniem jest obliczenie warunkowego prawdopodobiestwa niewypacalnoci w poszczeglnych sektorach gospodarki lub segmentach klientw (portfelach niszego rzdu)84. Podobnie jak w przypadku CreditMetrics, uwzgldnione s tu straty spowodowane bankructwem (niewypacalnoci) dunikw lub pogorszeniem si ich ratingu kredytowego. Rwnie macierz migracji stanowi fundament oblicze i musi by dostarczona przez uytkownika jako wsad do modelu. Z drugiej jednak strony, korelacje niewypacalnoci s wyznaczane nie na podstawie wartoci aktyww (CreditMetrics), lecz poprzez przystosowanie" pierwotnej macierzy migracji do istniejcych i prognozowanych czynnikw makroekonomicznych. Z tego wzgldu prawdopodobiestwa niewypacalnoci nie s stae, lecz zmienne w czasie - jak to ma miejsce w przypadku metodyki CREDITRlSK+. CreditPortfolioView bazuje jednak na kompletnych seriach czasowych wskanikw niewypacalnoci w poszczeglnych sektorach gospodarki, a nie wycznie na
D.N. Chorofas, Credit Derivatives..., op. cit., s. 253. M. Kern. B. Rudolph, Comparative Analysis of Alternative Credit Risk Models - an Application on German Middle Market Loan Portfolios, Center for Financial Studies, Frankfurt am Main 2001, s. 13. 83 P. Jorion, Financial..., op. cit., s. 519. 84 J.B. Caouette, E.I. Altaian, P. Narayanan, Managing..., op. cit., s. 297.
82

ozdzia2. Ryzyko kredytowe

367

oczekiwanej wartoci tego wskanika i jego odchyleniu standardowym. Wymienione serie czasowe stanowi niezbdne dane do zasilenia narzdzia ekonometrycznego wykorzystywanego w ramach metodyki CreditPortfolioView - omawianych ju wczeniej symulacji Monte Carlo85. Dywersyfikacja portfeli kredytowych dotyczcych poszczeglnych segmentw jest w prezentowanym modelu charakteryzowana w nieskomplikowany sposb: poprzez liczb firm (podmiotw) wchodzcych w skad danego segmentu. Im wysza liczba przedsibiorstw, tym mniejsze ryzyko i prawdopodobiestwo poniesienia potencjalnej straty zwizanej z niewypacalnoci czci z nich86. Zaoenie, e prawdopodobiestwo zmiany ratingu kredytowego jest zmienne i zaley od fazy cyklu makroekonomicznego oraz rodzaju poyczkobiorcy jest podstawowym wyznacznikiem modelu CreditPortfolioView. Dziki temu usunita zostaje cz bdw wynikych z zaoenia, e prawdopodobiestwa migracji w kolejnych okresach s stae. Podejcie to w duej mierze wywoane jest faktem, e jako poyczek bardzo silnie uzaleniona jest od stanu cyklu koniunkturalnego - jak dowodz sondae przeprowadzane w najwikszych holdingach bankowych87. Intuicyjne jest bowiem przekonanie, e prawdopodobiestwo niespacenia poyczki jest znacznie wysze w niesprzyjajcych fazach cyklu ni w okresach rozwoju gospodarczego. Istniej dwie gwne metody analizy omawianych efektw i czynnikw cyklicznych88: dzielenie przeszych okresw, z ktrych pochodz prby danych, na okresy recesji i rozwoju oraz wyznaczenie na ich podstawie dwch historycznych macierzy migracji, na podstawie ktrych kalkulowane s wartoci ryzykowane dla portfela kredytw, bezporednie modelowanie zalenoci pomidzy czynnikami koniunkturalnymi oraz prawdopodobiestwem migracji ratingu kredytowego i przeprowadzanie dla gotowego modelu symulacji zmian tego prawdopodobiestwa w przypadku wstrzsw" makroekonomicznych. Drugie z zaprezentowanych podej stanowi ogln podstaw metodyki CreditPortfolioView zaproponowanej przez specjalistw firmy McKinsey & Company. Jak stwierdzono powyej, symulacja makroekonomiczna w duej mierze opiera si na macierzach migracji - historycznych (bezwarunkowych) oraz przyszych, symulowanych (warunkowych).

85 86 87 88

M. Kern, B. Rudolph., op. cit., s. 13. J.B. Caouette, E.I. Altman, P. Narayanan, Managing..., op. cit., s. 297. A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 64. Ibidem, s. 65.

368

Cz III. Ryzyko bankowe

Powyszy rysunek przedstawia bezwarunkow macierz migracji oszacowan na podstawie danych historycznych posiadanych przez bank. Najistotniejsza z punktu widzenia niniejszej analizy jest ostatnia kolumna, w ktrej zawarte s prawdopodobiestwa przejcia w stan niewypacalnoci (rating D) poyczkobiorcw z poszczeglnych klasyfikacji kredytowych (grup ratingowych) - od AAA po C. W celu uproszczenia, dalsze rozwaania bazowa bd na skrajnej prawej dolnej komrce: p CD, ktra odzwierciedla prawdopodobiestwo przejcia w stan niewypacalnoci dunika o ratingu C - a wic strat najbardziej moliw. Oczywistym wydaje si by fakt, i wraz ze zmianami cyklu gospodarczego prawdopodobiestwo p CD bdzie ulega wahaniom: dodatnim w okresie stagnacji oraz ujemnym w okresie rozwoju. Oryginalno rozwizania CreditPortfolioView, polegajca na wprowadzeniu zmodyfikowanych macierzy migracji, bierze
rdo: Opracowanie wasne na podstawie A. Saunders, Metody pomiaru ryzyka kredytowego, op. cit, s. 65.

si std, i uwzgldniono konieczno dostosowania reszty podanych w niej prawdopodobiestw do zmieniajcej si wartoci p CD . Masa prawdopodobiestwa we wszystkich wierszach macierzy musi wynosi 1, zatem model ten dla zwikszonej (zmniejszonej) wielkoci p CD wykorzystuje zmniejszone (zwikszone) pozostae prawdopodobiestwa, na przykad poprawy kondycji dunika i jego przejcia z kategorii C do B lub nawet A i wyszych. Przypomnie naley, e wszystkie wartoci ostatniej kolumny analizowanej macierzy zachowuj si analogicznie i pozwalaj si modelowa w ten sam sposb89. Wsad do modelu
89

Ibidem, s. 66.

CreditPortfolioView wydaje si by zatem bardzo dokadny i pozwala oczekiwa wiarygodnych wynikw.

Nacisk na czynniki makroekonomiczne jest z pewnoci zalet, ale jednak rwnie pewn wad prezentowanego podejcia90. Krytykowane jest rwnie zupene pominicie zagadnie mikroekonomicznych. Z makroekonomicznego punktu widzenia wiedza o cyklach kredytowych jest niezwykle wana ze wzgldu na to, e liczba przypadkw niewypacalnoci ronie wraz ze spadkiem produktu krajowego brutto oraz - w niektrych przypadkach - wraz ze wzrostem bezrobocia. Jednak naley pamita, i w ramach tego cyklu rne sektory gospodarki zachowuj si w rny sposb i inaczej reaguj na fluktuacje koniunktury kraju. W modelu CreditPortfolioView prawdopodobiestwo przejcia problematycznej poyczki z kategorii C do kategorii D wyznaczane jest kadorazowo (dla kadego wiersza macierzy migracji) za pomoc poniszego rwnania91: pt=f(Xit-it;Vt) gdzie: pt - prawdopodobiestwo zmiany ratingu z C na D do momentu t (pCD). Xit - zesp makroekonomicznych (systematycznych) zmiennych i w momencie t, zdeterminowanych wasn histori (np. odroczony wzrost PKB), it - zesp makroekonomicznych (systematycznych) zmiennych i w momencie t, wraliwych na wstrzsy, Vt - niesystematyczne, przypadkowe wstrzsy systemu ekonomicznego lub innowacje. Zaleno ta przyjmuje niekiedy inn posta, zwan modelem logitowym (logit model)92', ktra zapewnia, e prawdopodobiestwo znajduje si zawsze w przedziale liczbowym pomidzy 0 a 1: 1 gdzie: pt - prawdopodobiestwo zmiany ratingu z C na D do momentu t (pCD), yt - kombinacja liniowa czynnikw makroekonomicznych (Xit, it oraz Vt). Ze wzgldu na fakt, e wartoci Xit s z samej natury znane, analiza skupia si przede wszystkim na czynnikach innowacyjnych i wstrzsowych: V, oraz eit. S one prognozowane na przysze okresy za pomoc symulacji ekonometrycznych typu Monte Carlo. Koniecznym uproszczeniem modelu jest przypisanie symulowanym czynnikom makroekonomicznym historycznego, zaobserwowanego w przeszoci prawdopodobiestwa wystpienia.

91 92

D.N. Chorofas, Credit Derivatives..., op. cit., s. 266. A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 67. P. Jorion, Financial..., op. cit., s. 524.
90

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

370

370
Cz III. Ryzyko bankowe

Po wygenerowaniu i zebraniu wszystkich danych, na ktrych bazuje funkcja P CD , moliwe jest wyznaczenie szukanego prawdopodobiestwa na momenty t, t + 1 , t + 2, itd. W sytuacji, gdy obliczone warunkowe prawdopodobiestwo przejcia dunika w stan niewypacalnoci (otrzymanie ratingu D) jest wysze, anieli wynikaoby to z bezwarunkowej (standardowej) macierzy migracji, naley przypuszcza z du doz pewnoci, e warto ryzykowana VaR byaby niedoszacowana (ryzyko niespacenia poyczki byoby istotnie wysze ni przewidywano). Przykadowo, jeli symulowane, warunkowane aktualnym stanem gospodarki prawdopodobiestwo pCD P *t wynosi 0,30, natomiast ze standardowej macierzy migracji wynika pCD rwne 0,25, wyliczany jest wskanik rt, ktry w tym przypadku przyjmuje warto: wiadczy on, e prawdopodobiestwo przejcia poyczkobiorcy sklasyfikowanego do kategorii C w cigu najbliszego roku do kategorii D jest o 20% wysze ni wskazywaoby rednie historyczne prawdopodobiestwo zajcia podobnej zmiany93 (a wic wystpi mogo niedoszacowanie wielkoci VaR dla udzielonych poyczek). Analogicznie naley postpi dla okresw t+1, t+2, itd. Model standardowo oblicza parametry, takie jak maksymalne moliwe oraz oczekiwane (warunkowe)

prawdopodobiestwa niewypacalnoci94 przyjta w prezentowanym przykadzie warto prawdopodobiestwa 0,30 jest wartoci redni, pochodzc z rozkadu wygenerowanego przez przykadowo 10 000 powtrze symulacji wielkociPrzy obliczaniu wymaganego kapitau na pokrycie ryzyka kredytowego powinna by jednak wykorzystana warto skrajna (z 99 centyla rozkaduworst case scenerio) oraz odpowiadajca jej macierz migracji. Wykorzystujc warto wspczynnikamoliwe jest skorygowanie standardowej, oglnodostpnej (od agencji ratingowych) macierzy migracji i wyznaczenie macierzy warunkowej (symulowanej). Nie jest jednak moliwe proste wymnoenie wszystkich elementw tablicy przez podany wskanik, poniewa suma prawdopodobiestw we wszystkich wierszach nadal musi by rwna 1. Z tego wzgldu w tym celu wykorzystuje si przede wszystkim liniowe i nieliniowe regresje poszczeglnych elementw macierzy o wspczynnik Postpujc w ten sposb dla kolejnych okresw w przyszoci
93

94

A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 67. D.N. Chorofas, Credit Derivatives..., op. cit., s. 266.

uzyskuje si szereg odmiennych macierzy migracji odzwierciedlajcych prognozowane wpy-

wy innowacji oraz wstrzsw makroekonomicznych na prawdopodobiestwa zmian klasyfikacji kredytowych dunikw. Te z kolei mog suy w celu wyznaczenia w perspektywie kolejnych lat - w sposb podobny do CreditMetrics (market-to-market) - udoskonalonej" wartoci ryzykowanej VaR wraliwej na cykliczno gospodarki. Takie podejcie stosowane jest dla obligacji i poyczek, ktre charakteryzuj si wysokim stopniem pynnoci. Dla aktyww niepynnych natomiast stosuje si nieco inn metod mark-to-market, bazujc na kracowym prawdopodobiestwie niewypacalnoci dunikw w serii okresw i ich dyskontowaniu na chwil obecn (multiperiod default approach)96. Alternatyw byoby wykorzystanie modelu niewypacalnoci (default-mode), przy zaoeniu, e wypacalno = p, natomiast niewypacalno = 1 - p. Macierz migracji dla przyszego okresu, uwzgldniajc czynnik zwizany z cyklicznoci koniunktury, otrzyma mona rwnie w inny sposb - mnoc macierze dla dwch kolejnych lat ( t oraz t+1)97: Mt,t+1=M,Mt+1 Skrajna prawa kolumna otrzymanej tablicy Mu+] zawiera skumulowane warunkowe prawdopodobiestwa, e poyczki przyporzdkowane w momencie 0 do rnych kategorii przejd w przestrzeni dwch najbliszych lat w stan niewypacalnoci (otrzymaj rating D). W efekcie kocowym CreditPortfolioView firmy McKinsey & Company dostarcza uytkownikowi dwa raporty98: dotyczcy kapitau skorygowanego o ryzyko (RAC, risk adjusted capital), ktry ukazuje rozkad strat dla caego portfela oraz zestawienie oczekiwanych strat, dotyczcy ryzyk kracowych (marginal risk capital), ktry skupia si na tym, w jaki sposb poszczeglne pozycje portfela kredytowego (w podziale na jednostki biznesowe, partnerw handlowych, czy konkretne transakcje) wpywaj na oglne ryzyko kredytowe ponoszone przez bank.
KMV - wykorzystanie wyceny opcji

Firma KMV Corporation of San Francisco99 zaproponowaa w roku 1993 zupenie odmienne, innowacyjne podejcie do zarzdzania ryzykiem portfela kredytowego. Metodyk t oparto na teorii wyceny opcji poprzez wykorzystanie jej do szacowania wartoci poyczek i obligacji obarczonych ryzykiem. Teoria ta

J.B. Caouette, E.I. Altman, P. Narayanan, Managing..., op. cit., s. 297. A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 70. 98 D.N. Chorofas, Credit Derivatives..., op. cit., s. 268. 99 Od kwietnia 2002, po przejciu przez agencj ratingow Moody's, firma nosi nazw Moody's KMV Company.
97

96

373

Cz III. Ryzyko bankowe

zapocztkowana zostaa przez amerykaskiego ekonomist, laureata Nagrody Nobla, Roberta C. Mertona, ju w roku 1974100. Zwizek midzy poyczkami i opcjami wyjaniony zostanie na podstawie poniszego wykresu:
Rysunek 10. Przychd banku z udzielonej poyczki

rdo: Opracowanie wasne na podstawie A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 31.

Schemat przedstawia profil przychodu banku z udzielonej klientowi na okres jednego roku standardowej poyczki. Wielko 0B oznacza bdzie wysoko dugu pierwotnego. W omawianym przykadzie poyczkobiorca inwestuje pozyskane fundusze, co sprawia, i po roku podmiot ten ma aktywa w wysokoci 0C, a wic wysze ni kwota zacignitego dugu. W tej sytuacji poyczkobiorca skonny jest spaci bankowi swoje zobowizanie, gdy pozostanie mu nadal do dyspozycji nadwyka (zwrot z inwestycji bd zysk) aktyww w wysokoci 0C - 0B = BC. Jak wida, przychd banku jest wyranie ograniczony z gry, gdy determinuje go pocztkowa wielko 0B. Z drugiej jednak strony, gdy suma aktyww poyczkobiorcy po okresie jednego roku jest mniejsza ni zacignite zobowizanie - przykadowo wynosi 0A - dysponuje on opcj" odmowy zapaty i powierzenia bankowi jedynie pozostajcych aktyww. Zatem, gdy wysoko aktyww dunika w momencie zapaty jest nisza ni kwota poyczki, wwczas bank ponosi coraz wiksze straty, z cakowitymi wcznie. Sytuacja ta zakada jednak, e nie istniej porednie i bezporednie koszty bankructwa poyczkobiorcy. Gdy zaoenie to zostanie wyeliminowane, straty banku mog przekroczy sum odsetek i kapitau podstawowego i przynie
100 R.C. Merton, On the Pricing of Corporate Debt: The Risk Structure of Interest Rates, .Journal of Finance" wydanie 29, s. 449-470, 1974.

ujemn opacalno nominaln poyczki. Dokadniej obrazuje to poniszy rysunek.

Rysunek 11. Przychd wystawcy opcji sprzeday akcji

Profil przychodu zaprezentowany na rysunku 11 jest analogiczny: gdy cena akcji S przewysza prg wykonania X, wystawcy opcji naley si premia w ustalonej wysokoci (zatem przychd jest ograniczony od gry). Natomiast w przeciwnym przypadku, wystawca ponosi strat tym dotkliwsz, im bardziej obniy si cena analizowanej akcji. Na tej podstawie R. Merton stwierdzi, i przychd banku udzielajcego poyczk jest izomorficzny z przychodem wystawcy opcji sprzeday na aktywa podmiotu zacigajcego zobowizanie na cele inwestycyjne101. Rwnie warto ryzykowanej poyczki zaley od piciu analogicznych zmiennych:
rdo: Opracowanie wasne na podstawie A. Saunders, Metody pomiaru ryzyka kredytowego, op. cit., s. 32.

101

A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 32.

Jak wida, w pierwszym rwnaniu (dotyczcym akcji) cay zestaw zmiennych jest bezporednio obserwowalny i ich pozyskanie nie nastrcza trudnoci. Jednak w przypadku drugiej formuy, dwie spord zawartych zmiennych nie przejawiaj podobnej wasnoci: warto rynkowa aktyww A oraz jej zmienno A. W przeciwnym przypadku, przy posiadaniu penej informacji, moliwe by byo bezproblemowe wyznaczenie wartoci ryzykowanej poyczki oraz wartoci opcji odmowy jej zapaty. Wyznaczenie tych dwch niewiadomych stao si przedmiotem pracy wielu teoretykw, jednak bez dodatkowych zaoe upraszczajcych nie jest to moliwe na podstawie tylko jednego rwnania. Ponadto, obliczenie wartoci rynkowej ryzykowanego dugu jest moliwe wycznie dla mniejszoci firm, poniewa informacje odnonie cen obligacji podmio-

tw gospodarczych s bardzo trudno lub w ogle niedostpne102. Omwione powyej zalenoci stay si podstaw do zbudowania modelu EDF (expected default frequency) firmy KMV Corporation. Metodyk t mona okreli rwnie jako model prognozowania odmowy zapaty lub model monitorowania kredytu. Jest to podejcie zupenie odmienne od poprzednio omwionych, poniewa potraktowano w nim kwesti poyczki od drugiej strony - skupia si ono bowiem na analizie skonnoci do jej spaty z punktu widzenia wacicieli podmiotu zacigajcego zobowizanie. Poniszy rysunek prezentuje spat poyczki z punktu widzenia poyczkobiorcy, a wic waciciela kapitau wasnego firmy.

102

Tame, s. 33.

Rozdzia 2, Ryzyko kredytowe

376

Jak w poprzednich sytuacjach, dunik zaciga zobowizanie w wysokoci 0B na jeden rok. Niech na koniec tego okresu stan aktyww firmy wynosi 0C, a wic przewyszaj one kwot zaduenia. Wwczas poyczka zostaje spacona, a warto rezydualna aktyww wynosi 0C - 0B = BC i stanowi nadwyk finansow, ktra jest nieograniczona z gry. Natomiast, w przypadku, gdy suma aktyww dunika przyjmuje warto 0A, a wic jest mniejsza od kwoty poyczki 0B, waciciele kapitau wasnego firmy nie s w stanie uregulowa zobowizania wobec banku103. Jednak pomimo faktu, i analizowany podmiot gospodarczy przejdzie w stan niewypacalnoci (bankructwa), zostanie zlikwidowany, a jego pozostae aktywa zostan przekazane wierzycielowi (bankowi), ryzyko oraz straty wacicieli firmy s ograniczone z dou bez wzgldu na to, w jakim stopniu aktywa dunika strac na wartoci. Ograniczona odpowiedzialno" podmiotw gospodarczych gwarantuje jej zaoycielom utrat kwoty nie wikszej ni pocztkowe nakady inwestycyjne na firm a wic wielkoci 0L. Oznacza to, i przychd posiadacza kapitau akcyjnego jest ograniczony po stronie strat, natomiast moe siga bardzo daleko po stronie zyskw104. Dostrzec mona wyran analogi pomidzy przedstawion sytuacj a nabyciem opcji kupna. Twrcy omawianego podejcia do zarzdzania ryzykiem kredytowym utosamiaj pod wzgldem wartoci rynkowej pozycj posiadaczy

377

Cz III. Ryzyko bankowe

kapitau akcyjnego E firmy zacigajcej zobowizanie w banku z trzymaniem opcji kupna aktyww tego przedsibiorstwa A. Funkcja kapitau jest opisana wzorem:

Warto rynkowa kapitau akcyjnego E jest obserwowalna. Wyznacza j bowiem prosty iloczyn ceny akcji i ich liczby. Jak wida, wszystkie pi zmiennych wystpowao ju we wczeniejszym wzorze na wycen opcji kupna aktyww firmy-dunika. Bardziej szczegowo, kapita wasny wyliczany jest za pomoc nastpujcych wzorw105:
gdzie: E - warto rynkowa kapitau wasnego (warto opcji), B warto ksigowa zobowiza (przy ktrej nastpuje wykonanie opcji), A - warto rynkowa aktyww, - horyzont czasowy, r - stopa procentowa wolna od ryzyka,
103
104

105

J.B. Caouette, E.I. Altman, P. Narayanan, Managing..., op. cit., s. 142. A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 34. J.B. Caouette, E.I. Altman, P. Narayanan, Managing..., op. cit., s. 144.

Za punkt krytyczny B , a wic punkt, na prawo od ktrego wielko aktyww dunika pozwala mu spaci zobowizanie, a na lewo od ktrego popada on w niewypacalno, uznaje si sum wszystkich zobowiza krtkoterminowych o okresie wymagalnoci do jednego roku, powikszon o 50% wartoci ksigowej zobowiza dugoterminowych, ktre wci nie zostay uregulowane106. oraz Warto tutaj nadmieni, i metodyka KMV nie rozrnia zobowiza pod wzgldem zabezpiecze, uprzywilejowania lub specyficznych zapisw prawnych ich dotyczcych107. Kolejne uproszczenie dotyczy dugu zamiennego oraz akcji uprzywilejowanych, ktre uwzgldniane s jako typowe zobowizania dugoterminowe. Model pozwala jednak uytkownikowi ustali wielko B na takim poziomie, jaki w jego rozumieniu zachowuje najwikszy sens ekonomiczny. Ponadto, okrelanie czasu pozostaego do terminu zapadalnoci r moe by dokonywane w sposb elastyczny, zaleny od przyjtego horyzontu czasowego niewypacalnoci (ktry z reguy wynosi 12 miesicy). Jednak rwnie w tym przypadku, ponownie pojawia si problem z wyznaczeniem wielkoci A oraz A na podstawie tylko jednego rwnania. Niewiadome te obliczane s w metodyce firmy KMV Corporation of San Francisco przy wykorzystaniu108: teoretycznej, strukturalnej relacji pomidzy obserwowaln wartoci rynkow akcji firmy E i nieobserwowaln wartoci rynkow jej aktyww A, relacji pomidzy zmiennoci wartoci aktyww firmy i zmiennoci cen akcji. Pierwsz z wymienionych zalenoci przedstawia poniszy wzr:

106
107 108 109

P. Jorion, Financial..., op. cit., s. 523. A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 35. A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 33. J.B. Caouette, E.I. Altman, P. Narayanan, Managing..., op. cit., s. 145.

rwna

379

Cz III. Ryzyko bankowe

379
Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

Obliczona warto rynkowa aktyww A oraz jej zmienno A, razem z ustalonymi wielkociami B orazdaj podstaw do przeprowadzenia gwnej analizy w modelu, a mianowicie wyznaczenia EDF (expected default frequency) oczekiwanej czstotliwoci niewypacalnoci poszczeglnych dunikw. Zasada wyznaczania EDF przedstawiona zostanie na podstawie rysunku 13. Zaznaczono na nim 6 gwnych elementw110: 1. Bieca warto aktyww
( A ),

2. Rozkad (normalny) przyszej wartoci aktyww na moment H (po roku), 3. Zmienno przyszej wartoci aktyww na moment 4. Ksigowa warto dugu (pojedynczej poyczki lub caoci zobowiza /granica niewypacalnoci (J5), 5. Oczekiwana stopa wzrostu aktyww w zakadanym horyzoncie czasowym (element pominity w analizie pocztkowej), 6. Dugo horyzontu czasowego; tutaj 1 rok (H ).
Rysunek 13. Wyznaczanie EDF

rdo: Opracowanie wasne na podstawie KMV, Modeling default risk. Modeling methodology, Moody's KMV Company 2003, s. 13. KMV, Modeling default risk. Modeling methodology, Moody's KMV Company 2003, s. 13. 111 J.B. Caouette, E.I. Altman, P. Narayanan, Managing..., op. cit., s. 144.

380

Cz III. Ryzyko bankowe

Model KMV umoliwia rwnie zarzdzanie ryzykiem kredytowym w duszych okresach. Ilustruje to poniszy rysunek 14. Przedstawia on przykadow zmienno wysokoci aktyww podmiotu gospodarczego w przecigu okresu trzech lat oraz jego skumulowane zobowizania wobec banku. Na koniec trzeciego roku wyznaczony zosta hipotetyczny rozkad normalny wartoci aktyww i obszar niewypacalnoci - a wic sytuacja, w ktrej firma nie dysponuje aktywami wystarczajcymi na pokrycie zsumowanego w przecigu 3 lat dugu. W efekcie analizy, ktra bdzie miaa miejsce, otrzymane zostanie teoretyczne prawdopodobiestwo, z jakim dunik przejdzie w stan niewypacalnoci w zadanym horyzoncie czasu. Sytuacj tak reprezentuje zacieniony obszar na ilustracji - a wic spadek biecej wartoci aktyww poniej wartoci progowej B. Dla uproszczenia analizy przyjto, i z rozwizania ukadu wczeniej omwionych rwna rynkowa warto aktyww A wyniosa 100 mln z, jej zmienno A 10 mln z, granica niewypacalnoci (warto progowa) B = 80 mln z, natomiast jako horyzont czasowy przyjto okres jednego roku112.
Rysunek 14. Wyznaczanie EDF w duszych okresach

rdo: Opracowanie wasne na podstawie, KMV, Modeling default risk. Modeling methodology, Moody's KMV Company, 2003, s. 19.

Istotne jest zaoenie, e przysze fluktuacje wielkoci A podlegaj rozkadowi normalnemu wok jej pierwotnej (biecej) wartoci. Pozwala to obliczy
112

P. Jorion, Financial..., op. cit., s. 523.

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

381

Zatem, aby analizowany podmiot gospodarczy znalaz si w obszarze niewypacalnoci, warto jego aktyww musiaaby w przecigu nadchodzcych 12 odlego do niewypacalnoci miesicy obniy si o 2 odchylenia standardowe, a wic o 20 mln z. Z wasnoci normalnego rozkadu prawdopodobiestwa wynika, i prawdopodobiestwo, e badana warto nie wzronie lub nie spadnie o wicej ni 2 odchylenia standardowe wynosi 95,5%. A zatem, prawdopodobiestwa, e w cigu najbliszego roku wielko aktyww firmy wzronie o wicej ni 20 mln z, jak rwnie, e spadnie ona co najmniej o tak kwot, wynosz po okoo (100 - 95,5)/2 = 2,3%. Ta warto z kolei stanowi wanie szukane EDF. Przykad ten opiera si na upraszczajcym zaoeniu, i rednia wielko aktyww A nie bdzie w nadchodzcym roku ulega zmianie (element 5). Zwykle model monitorowania kredytu KMV zakada, e rednia warto aktyww A wszystkich firm na danym rynku zmienia si w identycznym tempie, jak aktywa na caym rynku. Niekiedy uwzgldnia si jednak pewne odchylenia od redniej wywoane np. patnociami odsetkowymi lub wypat dywidendy113. Przyjmujc jednak przykadowo, e warto A zwikszy si w cigu roku o 10%, odlego do niewypacalnoci wyniesie: chylenia standardowe, a oczekiwana czstotliwo niewypacalnoci EDF zgodnie z przewidywaniami - zmniejszy si, poniewa prawdopodobiestwo, e A nie wzronie lub nie spadnie o wicej ni 3 odchylenia standardowe wynosi ponad 99%. Wynika z tego, i prawdopodobiestwo zmniejszenia si wartoci aktyww analizowanej firmy o ponad 30 mln z i znalezienie si w zacienionym obszarze niewypacalnoci wynosi poniej (100 - 99)/2 = 0,5%. Zaoenie o normalnym rozkadzie wartoci aktyww finny wzgldem ich redniej wartoci w analizowanym okresie pojawio si ju w przypadku jednej z wczeniej omawianych metodyk - modelu CreditMetrics, zaproponowanego przez bank inwestycyjny JP Morgan. Podejcie takie generuje jednak wyniki mocno teoretyczne, dlatego te model KMV skupia si na ustaleniu empirycznej wartoci oczekiwanej czstotliwoci niewypacalnoci. Dokonywane jest to za pomoc niezwykle rozbudowanej, obszernej bazy danych historycznych dotyczcych przypadkw wypacalnoci - i niewypacalnoci - dziesitkw tysicy firm114. W hipotetycznej sytuacji, gdy obliczona teoretyczna odlego do niewypacalnoci badanego podmiotu gospodarczego wynosi
113 114

A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 37. P. Jorion, Financial... op. cit., s. 523.

382

Cz III. Ryzyko bankowe

3, sprawdzana jest empiryczna EDF: okrelany jest odsetek firm zamieszczonych w bazie, ktrych warto aktyww na pocztku danego roku dawaa odlecakowita liczba firm, ktrych warto aktyw na pocztku roku przekraczaa zaduenie B o go do niewypacalnoci rwn 3 i ktre na koniec analizowanego okresu rzeczywicie nie byy w stanie uregulowa zacignitego wobec banku zobowizania. Odsetek ten wyznaczany jest przy wykorzystaniu nastpujcego wzoru115: Przykadowo, jeli w bazie danych znajduje si grupa 2000 firm pochodzcych z rynkw caego wiata, ktrych warto aktyww nie wczeniej ni rok wstecz przekraczaa dug B o 3, a spord nich 60 stao si niewypacalnych, wwczas: Mimo i wielko rzdu 3% wydaje si by niewielka, EDF na tym poziomie klasyfikuje dunika w najlepszym wypadku do kategorii ratingowej B". Ponisze zestawienie przedstawia interpretacj wskanika oczekiwanej czstotliwoci niewypacalnoci116:
Tabela 11. Interpretacja wskanikw EDF
EDF Rating

poniej 0,02% poniej 0,05% poniej 0,1% poniej 0,2% Poniej 1% Poniej 2% Poniej 7% poniej 15% poniej 20% Powyej 20%

AAA AA A BBB BB B CCC CC C D

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: KMV, Modeling default risk.

113 116

A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 38. KMV, op. cit, s. 8. Modeling methodology, Moody's KMV Company, 2003, s. 8.

-ozdzia2.

Ryzyko kredytowe

384

Wskaniki obliczone empirycznie niekiedy rni si bardzo znacznie od teoretycznych11'. Charakteryzuj si one duo wysz wraliwoci ni systemy oparte na danych ksigowych lub systemy klasyfikacyjne (agencji ratingowych). Dzieje si tak, poniewa empiryczne wskaniki EDF s bezporednio powizane z cenami giedowymi: wszelkie nowe informacje dotyczce poyczkobiorcy wpywaj na cen jego akcji oraz jej zmienno, a co za tym idzie - na warto aktyww A oraz ich odchylenia standardowego A. Z tego wzgldu, w krtkich okresach - poniej dwch lat118 - wskaniki EDF odznaczaj si wyszymi waciwociami prognostycznymi ni wyniki agencji ratingowych119, takich jak na przykad Standard & Poor's lub Fitch, gdy te ostatnie bazuj na danych zbiorczych z okresu ponad 25 lat, a wic odzwierciedlaj ujcie redniej cyklu. Metodyka KMV uwzgldnia natomiast krtkoterminow cykliczno gospodarki. Moody's KMV Company twierdzi, bazujc na analizie tzw. krzywej mocy, i po odrzuceniu z populacji podmiotw gospodarczych ubiegajcych si o kredyt czci najgorszych (np. 25%), w pozostaej grupie wskaniki EDF umoliwiaj uniknicie ponad 90% przypadkw niewypacalnoci, podczas gdy klasyfikacja S&P eliminuje jedynie 70% z nich120. Analiza ryzyka kredytowego ponoszonego przez bank w oparciu o model wyceny opcji (model KMV EDF) ma szereg zalet. Najwaniejsze z nich to: zorientowanie na przyszo (odejcie od danych historycznych i skupienie na biecych informacjach giedowych), moliwo zastosowania dla kadego podmiotu, ktrego akcje s notowane w obrocie publicznym, oparcie na najnowoczeniejszych teoriach z dziedziny finansw przedsibiorstw oraz na teorii opcji (nowatorskie ujcie kapitau akcyjnego jako opcji kupna na aktywa firmy). Modelowi firmy KMV mona jednak zarzuci nastpujce saboci: znaczna cz firm nie jest notowana na giedzie, zatem obliczenie dla nich EDF wie si z koniecznoci przeprowadzenia upraszczajcej analizy porwnawczej, w oparciu o dane ksigowe oraz inne dostpne (obserwowalne) informacje dotyczce analizowanego podmiotu gospodarczego121, metodyka nie rozrnia poszczeglnych rodzajw obligacji dugoterminowych (ich zamiennoci, zabezpiecze czy uprzywilejowania), w celu wyznaczenia teoretycznego wskanika EDF niezbdne jest przyjcie zaoenia o normalnym rozkadzie wartoci aktyww,

117 118 119 120 121

A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 38. R. Miller, Refining Ratings, Risk Magazine", 8/1998. P. Jorion, Financial..., op. cit., s. 523. J.B. Caouette, E.I. Altman, P. Narayanan, Managing..., op. cit., s. 150. Tame, s. 144.

385

Cz III. Ryzyko bankowe

model zakada ponadto niezmienno w czasie obecnej (pocztkowej) struktury dugu firmy.

Porwnanie modeli
Powyej zaprezentowane zostay cztery obecnie najpopularniejsze, udostpnione publicznie modele zarzdzania ryzykiem kredytowym. Su one do wyznaczania wartoci potencjalnych strat, jakie moe spowodowa utrzymywanie portfela poyczek (kredytw) lub obligacji przedsibiorstw, przy okrelonym poziomie istotnoci oraz w okrelonym horyzoncie czasowym (zwykle jednego roku). Metodyki te mona zatem wykorzysta do obliczenia wymogw kapitaowych narzuconych przez nadzr bankowy. Zbiorcza charakterystyka porwnawcza omwionych w poprzednich rozdziaach narzdzi przedstawia si nastpujco:
Tabela 12. Porwnanie prezentowanych modeli zarzdzania ryzykiem kredytowym
CreditMetrics CreditRisk+ CreditPf. View KMV

Twrca Definicja ryzyka

JP Morgan Zmiana wartoci rynkowej (Mark-to market) Warto aktyww Obnienie ratingu lub niewypacalno Symulacja lub analiza Przypadkowe Bezwarunkowe

Czynnik ryzyka

Zdarzenie kredytowe

Credit Suisse First Boston Zmiana wartoci rynkowej {Mark-to market) Oczekiwane stopy niewypacalnoci Niewypacalno

McKinsey (Tom Wilson) Strata na skutek niewypacalnoci {Default-mode) Czynniki makroekonomiczne Obnienie ratingu lub niewypacalno Symulacja Przypadkowe Warunkowe

Moody's KMV Mark-to-market lub Default-mode Warto aktyww Oczekiwana czstotliwo niewypacalnoci Analiza Przypadkowe Warunkowe

Ujcie liczbowe Stopy odzyskania Prawdopodobiestwo

Analiza Stae w obrbie pasma Bezwarunkowe

rdo: Opracowanie wasne na podstawie P. Jorion, Financial Risk Manager: handbook, John Wiley & Sons, Inc., New Jersey 2003, s. 519.

Badania dokonywane w celu porwnania skutecznoci omawianych metodyk polegay zazwyczaj na przyjciu wsplnej definicji ryzyka oraz tosamych zaoe odnonie do stp odzyskania, a nastpnie na modelowaniu wpywu innych zaoe na generowane rozkady strat122. W szczeglnoci zakada si dla wszystkich czterech modeli, e stopy odzyskania s stae oraz e su one do
122

A. Saunders, Metody..., op. cit., s. 105.

Rozdzia 2. Ryzyko kredytowe

386

szacowania oglnych rozkadw strat i wskanikw strat nieoczekiwanych, zamiast cakowitej wartoci ryzykowanej - a wic, e s one modelami niewypacalnoci (default-mode), a nie modelami pomiaru wedug rynku (mark-tomarket). Badania te prowadz do nastpujcych wnioskw: Wszystkie cztery modele nadaj si do prawidowego szacowania ryzyka kredytowego generowanego przez portfel obligacji {plain vanilla bonds) oraz kredytw123. Zastosowane do szacowania ryzyka kredytowego portfela papierw dunych modele te generuj rnice si wyniki124. Aktualne wersje przedstawionych modeli nie uwzgldniaj wzajemnych zalenoci pomidzy ryzykiem kredytowym a innymi rodzajami ryzyka bankowego, w tym ryzyka stopy procentowej lub ryzyka kursu walutowego; nie zapewniaj one rwnie rozbudowanych moliwoci back-testingu125. Otrzymane wyniki nie wykazuj znacznej zalenoci od poziomu zrnicowania wysokoci poyczek w portfelu126. Zastosowanie dwch najpopularniejszych modeli: CreditMetrics oraz CREDITRISK+ (ograniczonych do dwch moliwych stanw - wypacalnoci i niewypacalnoci dunika) do oszacowania ryzyka grupy zblionych do siebie portfeli dowodzi, e generuj one wwczas zblione wyniki jedynie w sytuacji, gdy parametr zmiennoci (volatility) wykorzystany do zbudowania modelu CREDITRISK+ przyjmuje niskie wartoci; dowiadczenie takie dowodzi rwnie, e metodyka ta charakteryzuje si wiksz wraliwoci na pocztkowy rating dunika oraz jego pniejsze zmiany. Modele te s niezwykle podatne na zmienno prawdopodobiestwa niewypacalnoci, a take na stopie korelacji tych prawdopodobiestw pomidzy aktywami wchodzcymi w skad portfela - dwukrotny wzrost (odchylenia standardowego) prawdopodobiestwa niewypacalnoci powoduje dwu-, a pewnych przypadkach nawet trzykrotny wzrost wymaganych rezerw kapitaowych banku127. CREDITRlSK+ wyranie bardziej ni inne modele wraliwy jest na ksztat krzywej rozkadu wartoci przyjmowanych przez poszczeglne parametry okrelajce ryzyko128; w przypadku CREDITRISK+ ogony" rozkadu bardzo
H. Ooghe. S. Balcaen, Are failure prediction models transferable from one country to another? An empirical study using Belgian financial statements, Vlerick Leuven Gent Management
12j

School, Vlerick Working Papers 2002, s. 50. 124 M. Crouhy, R. Mark, A comparative analysis of current credit risk models, [w:] P. Jackson, P. Nickell, W. Perraudin, Credit Risk Modelling, Financial Stability Review", Bank of England, czerwiec 1999, s. 111-112. 125 Ibidem. 126 J.B. Caouette, E.I. Altman, P. Narayanan, Managing..., op. cit., s. 217. 127 Ibidem. 128 Ibidem.

silnie uzalenione s od wartoci czynnika ; w cytowanej pracy podkrelona jest waga tego zjawiska, gdy w praktyce wysoko rezerw czynionych przez banki wyznaczana jest wanie na podstawie rozkadu masy prawdopodobiestwa w ogonach", CreditMetrics, CREDITRISK+ oraz KMV, na przykadzie zdywersyfikowanego portfela skadajcego si z 1800 obligacji w 13 rnych walutach i zrnicowanych pod wzgldem terminw zapadalnoci i jakoci, wygeneroway wyniki mieszczce si w do wskim przedziale, a wic wykazay si bardzo zblion skutecznoci129. Wyniki jednego z najlepiej nagonionych bada porwnawczych, przeprowadzonego przez Midzynarodowe Stowarzyszenie Dealerw Swapw (International Swaps and Derivatives Association), zostay upublicznione w 2002 r. Dowiadczenie dotyczyo modelu CreditMetrics. CREDITRISK+, dwch wewntrznych modeli" {Internal Model 1 oraz Internal Model 2). jak rwnie pierwotnych, omioprocentowych" zasad ustalonych przez Komitet Bazylejski (Basel I Rules) i opierao si na trzech portfelach (A, B i C), w ktrych skad wchodziy jednoroczne poyczki o cznej ekspozycji wynoszcej 66,3 miliardy USD (dla kadego portfela z osobna)130: A. Wysoka jako kredytw, portfel zdywersyfikowany, 500 pozycji, B. Wysoka jako kredytw, brak dywersyfikacji, 100 pozycji, C. Niska jako kredytw, portfel zdywersyfikowany, 500 pozycji. Badanie przeprowadzone zostao przy zaoeniu poziomu ufnoci rzdu 99%, a jego wyniki przedstawiaj ponisze tabele. Pierwsza ilustruje obliczon wysoko wymogu kapitaowego przy zaoeniu o braku korelacji:
Tabela 13. Porwnanie wymogw kapitaowych obliczonych przez modele przy zaoeniu o braku korelacji pomidzy skadowymi portfeli (w mln USD)
Model Portfel A Portfel B Portfel C

CreditMetrics CREDITRISK* Wewntrzny model 1 Wewntrzny model 2 Bazylea I

777 789 767 724 5304

2093 2020 1967 1906 5304

1989 2074 1907 1756 5304

rdo: Opracowanie wasne na podstawie P. Jorion, Financial Risk Manager: handbook John Wiley
& Sons, Inc., New Jersey 2003, s. 525.

129 130

M. Crouhy, R. Mark, A Comparative Analysis of Current Credit Risk Models, Londyn 1998. P. Jorion, Financial..., op. cit., s. 524.

Jak atwo zauway, wyniki dla regulacji bazylejskich s identyczne w kadym przypadku: nie zezwalaj one bowiem na jakiekolwiek zmiany i omioprocentowy wskanik obowizuje w kadej sytuacji. Std wynik 5304 milionw USD pojawia si dla kadego portfela, bez wzgldu na jako tworzcych je aktyww ani na ich zdywersyfikowanie. Ponadto, z powodu braku jakiejkolwiek analizy portfeli, wyliczony wymg kapitaowy jest nieporwnywalnie wikszy od pozostaych, co spowodowaoby znaczn nieefektywno banku, ktry zamroziby zbyt du cz swoich rodkw, jakie z powodzeniem mgby przeznaczy na zyskowne przedsiwzicie. Zbadane cztery modele wygeneroway natomiast wyniki charakteryzujce si nieprzecitn zbienoci - w najgorszym przypadku odchylenia wyniosy 15%, podczas gdy rednio byy one o okoo 10 punktw procentowych mniejsze. Widoczny jest pozytywny wpyw dywersyfikacji na wymg kapitaowy: portfele A oraz B skadaj si z aktyww o wysokiej jakoci, jednak ten ostatni nie jest zdywersyfikowany. Umoliwio to na uzyskanie wartoci ryzykowanej (VaR) dla portfela A dwuipkrotnie niszej (800 mln USD w porwnaniu do 2000 mln USD). Podobna rnica jest rwnie midzy portfelem A oraz C - tutaj przewaga pierwszego portfela polega na wyszej jakoci aktyww skadowych. Druga tabela zawiera natomiast wyniki oblicze przy uwzgldnieniu empirycznych korelacji pomidzy poszczeglnymi aktywami:
Tabela 14. Porwnanie wysokoci wymogw kapitaowych przy uwzgldnieniu korelacji pomidzy skadowymi portfeli (w mln USD)
Model Portfel A Portfel B Portfel C

CreditMetrics
CREDITRISK+

Wewntrzny model 1 Bazylea I

2 264 1 638 1 373 5 304

2 941 2 574 2 366 5 304

11 436 10 000 9 564 5 304

rdo: Opracowanie wasne na podstawie, P. Jorion, Financial Risk Manager: handbook, John Wiiey & Sons, inc., New Jersey 2003, s. 525.

W tym przypadku wszystkie wartoci (poza bazylejskimi) wyranie si podniosy, a wraz z nimi powikszyy si wzgldne rnice pomidzy wynikami wygenerowanymi przez poszczeglne modele. Wymogi Bazylei I w aden sposb nie uwzgldniaj korelacji i z tego powodu pozostaj na niezmienionym poziomie, wynoszc 5304 mln USD. Dla odmiany, w tym przypadku wymg bazylejski jest dwukrotnie niszy ni rezultaty oblicze moeli dla portfela C. Dotychczasowe zalecenia Komitetu Bazylejskiego nie s zatem adekwatne w adnej z przedstawionych sytuacji. Z tego powodu

389

Cz III. Ryzyko bankowe

cz bankw, ktre przestrzegaj wymogw bazylejskich, moe dy do obnienia jakoci udzielanych kredytw i powikszenia rzeczywicie niezbdnych rezerw kapitaowych na pokrycie ryzyka do momentu, a zrwnaj si one z narzuconym regulacyjnie limitem omioprocentowym". Naturalny wydaje si zatem wniosek, e nie istnieje obecnie najlepszy" model do zarzdzania ryzykiem kredytowym. Z tego te wzgldu wiele bankw stworzyo wasne, wewntrzne, strzeone tajemnic metodyki szacowania ryzyka kredytowego. Ich zalet jest bardzo dobre dostosowanie do profilu dziaalnoci, struktury oraz otoczenia danego banku oraz zarzdzanego przez niego portfela. Najpowaniejsz wad jest jednak ilo wymaganych zasobw niezbdnych do opracowania, wdroenia, przetestowania oraz biecego utrzymywania podobnych systemw. Poniewa metodyki te nie s udostpniane, ich przeanalizowanie i porwnanie do przedstawionych wczeniej modeli jest niemoliwe.

Bibliografia
Wydawnictwa zwarte i artykuy

Europejska Klasyfikacja Dziaalnoci, GUS, Warszawa 1994. Allen L., Boudoukh J., Saunders A., Understanding Market, Credit, and Operational Risk,
Blackwell Publishing, Padstow 2004.

Basel Committee on Banking Supervision, Credit Risk Modelling: Current Practices and Applications, Bank for International Settlements, kwiecie 1994. Borys G., Zarzdzanie ryzykiem kredytowym w banku, PWN, Warszawa-Wrocaw 1996. Bueschgen H.E., Przedsibiorstwo bankowe. Tom II, Poltext, Warszawa 1997. Caouette J.B., Altman E.I., Narayanan P., Managing Credit Risk. The Next Great Financial Challenge, John Wiley & Sons, Inc., 1998. Capiga, Dziaalno kredytowa monetarnych instytucji finansowych, Difin, Warszawa
2006. Chorofas D.N., Credit Derivatives & The Management of Risk, Prentice Hall, Inc., Nowy Jork 2000. CreditMetrics, Technical Document, JP Morgan, kwiecie 1997. CREDITRISK+, A Credit Risk Management Framework, Credit Suisse First Boston, 1997. Crouhy M., Mark R., A Comparative Analysis of Current Credit Risk Models, Londyn, 1998. Cuthebertson, Nitzsche D., Financial Engineering: Derivatives and Risk Management, John Wiley & Sons Inc. 4/2001. Frenkel M., Hommel U., Rudolf M., Risk Management. Challenge and Opportunity, Springer Berlin, Heidelberg 2005. Grzywacz J., Rogowski W., Ryzyko kredytowe - pojcie oraz klasyfikacje, ,3ank i Kredyt" nr 10/1999. Grzywacz J., Wsppraca przedsibiorstwa z bankiem, Difin, Warszawa 2000. Heropolitaska, Prawne zabezpieczenie wierzytelnoci, Twigger, Warszawa 2005, wyd. II.

Holly R., Strategie zarzdzania ryzykiem - postawy wobec ryzyka, Zarzdzanie ryzykiem, kwartalnik W.Sz.U. i B., Warszawa nr 3/2002. Iwanicz-Drozdowska M., Nowak A., Ryzyko bankowe, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2002. Jackson P., Nicked P., Perraudin W., Credit Risk Modelling, Financial Stability Review, ,3ank of England", 3/1999. Jackson P., Perraudin W., The nature of credit risk: the effect of maturity, type of obligor, and country of domicile. Financial Stability Review: November 1999. Jane A., Kraska M., Credit-scoring. Nowoczesna metoda oceny zdolnoci kredytowej, Biblioteka Menedera i Bankowca, Warszawa 2000. Jorion P., Financial Risk Manager: Handbook, John Wiley & Sons, Inc., New Jersey 2003. Kern M., Rudolph B., Comparative Analysis of Alternative Credit Risk Models - an Application on German Middle Market Loan Portfolios, Center for Financial Studies, Frankfurt am Main 2001. Marciniak Z., Zarzdzanie wartoci i ryzykiem przy wykorzystaniu instrumentw pochodnych, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2001. Masters B., Herring J., Sasamura Y., The J P Morgan Guide to Credit Derivatives, wydawnictwo magazynu Risk. McNaugton D., Zarzdzanie nowoczesnym bankiem w okresie zmian, t. II, Fundacja WIB, 1995. Merton R.C., On the Pricing of Corporate Debt: The Risk Structure of Interest Rates, Journal of Finance" nr 29/1974. Miller R., Refining Ratings, Risk Magazine", 8/1998. Modeling default risk. Modeling methodology, Moody's KMV Company, 2003. Ooghe H., Balcaen S., Are failure prediction models transferable from one country to another? An empirical study using Belgian financial statements, Vlerick Leuven Gent Management School, Vlerick Working Papers 2002. Perridon L., Steiner M., Finanzwirtschaft der Unternehmung, wyd. 7, Vahlen Verlag, Munchen 1993. Podrcznik inspekcji na miejscu NBP/GINB, Warszawa 2001. Priewasser E., Bankbetriebslehre, wyd. 3, Oldenbourgh, Miinchen-Wien 1992. Saunders, Metody pomiaru ryzyka kredytowego, KMV, CreditMetrics, LAS, RAROC, Credit Risk Plus. Oficyna Wydawnicza. Krakw 2001. Saunders A., Metody pomiaru ryzyka kredytowego, Dom Wydawniczy ABC, Krakw 2001. Schmoll, Praxis der Kreditueberwachung, Gabler Verlag Wien 1991. Schmoll A., Risikomanagement im Kreditgeschaft, Wien 1993. Sichtling J., Finanzmanagament, wyd. 5. Gabler, Wiesbaden 1991. Thommen J.P., Allgemeine Betriebswirtschaftslehre, Gabler, Munchen 1991. Wiatr M.S., Ograniczanie koncentracji kredytowej banku, [w:] Wspczesny Bank, praca zbiorowa pod redakcj W.L. Jaworskiego, Poltext, Warszawa 1997. Wprowadzenie do zarzdzania ryzykiem, Price Waterhouse, Warszawa 1998.

Zarzd Rezerwy Federalnej USA, Risks of Concentration of Credit and Nontraditional Activities, Washington D.C 1993. Zawadzka Z., Aktualne tendencje w bankowoci wiatowej, [w:] Banki w Polsce. Wyzwania i tendencje rozwojowe, praca zbiorowa pod red. W.L. Jaworskiego, Poltext,
Warszawa 2001. Zawadzka Z., Ryzyko bankowe, [w:] Bankowo. Podrcznik akademicki, praca zbiorowa pod red. W.L. Jaworskiego i Z. Zawadzkiej, Poltext, Warszawa 2004.

Ryzyko cenowe
Andrzej Krysiak, Pawe Niedzika

3.1. Ryzyko stopy procentowej

3.1.1. Teoria i struktura terminowa stp procentowych
Podstawow kwesti zwizan z analiz i zarzdzaniem ryzykiem stopy procentowej jest okrelenie tzw. struktury terminowej stp procentowych. Wymaga to wyznaczenia przebiegu tzw. krzywej dochodowoci, okrelajcej zaleno pomidzy stop oprocentowania poszczeglnych instrumentw finansowych czy pozycji bilansowych banku a okresem ich wykupu lub zapadalnoci. Krzywa dochodowoci [ang. yield curve] moe przybiera nastpujce ksztaty1: rosncy (tzw. normalny), malejcy (tzw. inwersyjny), paski, nieregularny (tzn. okresami rosncy lub malejcy). Najczciej spotykanym w praktyce ksztatem krzywej dochodowoci jest ksztat rosncy, kiedy to stopy dugoterminowe s wysze od stp krtkoterminowych. Sytuacja taka wystpuje zwykle w przypadku stabilnej polityki stp procentowych banku centralnego oraz stabilnej i niskiej inflacji, co z kolei zachca inwestorw do preferowania inwestycji dugoterminowych nad krtkoterminowymi. Z kolei malejcy ksztat krzywej dochodowoci oznacza sytuacj, w ktrej stopy krtkoterminowe s wysze od stp dugoterminowych, co moe wynika np. z oczekiwa obniki stp procentowych lub spadku inflacji w przyszoci.

Por. P. Niedzika, Zarzdzanie ryzykiem stopy procentowej w banku, Difin, Warszawa 2002,

s. 12.

393

Cz III. Ryzyko bankowe

Krzywa dochodowoci moe przybiera ksztat paski lub nieregularny gwnie w okresach niestabilnoci stp procentowych i inflacji albo przejciowo podczas zmiany ksztatu z normalnego na inwersyjny lub odwrotnie. Ksztat terminowej struktury stp procentowych oraz krzywej dochodowoci jest opisywany i interpretowany w literaturze przedmiotu za pomoc rnych teorii, spord ktrych najbardziej znane s": teoria naturalnych preferencji pynnoci, teoria segmentacji rynkw, teoria oczekiwa. W teorii naturalnych preferencji pynnoci zakada si wzrost ryzyka zmiany stp procentowych wraz ze wzrostem czasu trwania danego instrumentu (inwestycji finansowej), przy czym inwestorzy skonni s do zmiany terminu wyganicia zawartych transakcji za odpowiednim wynagrodzeniem (w postaci wyszej stopy procentowej) przeznaczonym na pokrycie kosztw zwizanych z tak zmian. Dlatego te w tej teorii zakada si wysze oprocentowanie instrumentw o duszych terminach, niby wynikao to wycznie z oczekiwa co do wysokoci przyszych stp procentowych. W teorii segmentacji rynkw przyjmuje si zaoenie o istnieniu szeregu niezalenych od siebie rynkw finansowych, na ktrych zawierane s transakcje o rnych czasach trwania. Inwestorzy funkcjonujcy na poszczeglnych rynkach maj okrelone preferencje dotyczce okresw inwestowania i poziomu ryzyka, przy czym stopy procentowe na tych rynkach ksztatuj si niezalenie od siebie w oparciu o poziom popytu na poszczeglne instrumenty oraz ich poday. Teoria ta zakada niecigy (skokowy) przebieg krzywej dochodowoci, ktra powstaje w wyniku poczenia punktw rwnowagi dla kadego z segmentw rynku. Teoria oczekiwa zakada, e inwestorzy kieruj si w swoich decyzjach wycznie poziomem oczekiwanego zysku, wykazujc jednoczenie obojtno wobec ryzyka (tzn. nie daj dodatkowego wynagrodzenia za podejmowane ryzyko zwizane np. z inwestycjami o duszym okresie trwania). W teorii tej dodatkowo zakada si brak kosztw transakcyjnych (np. zwizanych ze zmian terminu inwestycji) oraz doskona efektywno i jednorodno rynku (tzn. dostpne instrumenty finansowe rni si midzy sob tylko czasem trwania). Teoria oczekiwa oparta jest o hipotez, wedug ktrej dugoterminowa stopa procentowa jest rwna oczekiwanej przyszej stopie krtkoterminowej dla danego okresu, a zatem stopy dugoterminowe s cile zwizane ze stopami krtkoterminowymi.

Por. Z. Zawadzka, Zarzdzanie ryzykiem w banku komercyjnym, Poltext, Warszawa 1996,

s. 93.

Rozdzia 3. Ryzyko cenowe

394

W procesie prognozowania przyszych stp procentowych stosuje si rne modele statystyczne i matematyczne oparte na analizie szeregw czasowych (tzn. ksztatowania si poziomu stp procentowych w przeszoci) oraz modele uwzgldniajce zalenoci wynikajce z omwionych powyej teorii stp procentowych. Pierwsz grup modeli stosuje si zwykle dla prognoz krtkoterminowych (do kilku miesicy) natomiast drug grup modeli dla prognoz dugoterminowych (np. wieloletnich).

3.1.2. Istota ryzyka stopy procentowej

W literaturze przedmiotu znale mona wiele definicji pojcia ryzyka stopy procentowej, rnicych si od siebie w zalenoci od przyjtego punktu wyjcia dla jego analizy. Definicje te podzieli mona na kilka podstawowych grup: definicje akcentujce wpyw zmian stp procentowych na wysoko dochodw banku (np. z tytuu mar odsetkowych)3, definicje analizujce wpyw wysokoci stp procentowych na warto okrelonych pozycji bilansowych (np. papierw wartociowych o staym oprocentowaniu)4, - definicje uwzgldniajce wpyw stp procentowych zarwno na dochody banku jak i na jego warto (obejmujc zarwno biec warto jego kapitau, jak i zdyskontowan warto jego przyszych dochodw odsetkowych). Najbardziej oglna, a co za tym idzie uniwersaln wydaje si definicja przyjta przez Komitet Bazylejski, zgodnie z ktr: Ryzyko stopy procentowej to niebezpieczestwo negatywnego wpywu zmiany rynkowej stopy procentowej na sytuacj finansow banku"5. Przyjmujc za punkt wyjcia wpyw wysokoci rynkowych stp procentowych na dochd odsetkowy banku naley na wstpie uwzgldni.podzia pozycji bilansowych oraz pozabilansowych banku na pozycje wraliwe i niewraliwe na zmiany stp procentowych. Pozycje wraliwe na zmiany stp procentowych podzieli mona z kolei na dwie grupy: pozycje o staym oprocentowaniu (w okrelonym horyzoncie czasowym), pozycje o zmiennym oprocentowaniu. Powyszy podzia zaley oczywicie od przyjtego horyzontu czasowego. W krtkich okresach (np. jednodniowych) wikszo pozycji mona traktowa

Por. S. Bereza, Zarzdzanie ryzykiem bankowym, ZBP, Warszawa 1992, s. 35. Por. K. Jackowicz, Zarzdzanie ryzykiem stopy procentowej - metoda duracji, PWN, Warszawa 1999, s. 18. 3 Por., Nettig, Marktrisiken und Zinsaenderungsrisiko ais Gegenstand der Aufsicht, Basel 1993, s. 3; cyt. za: Z. Zawadzka, Zarzdzanie ryzykiem w banku komercyjnym, Poltext, Warszawa 1996, s. 88.
4

jako oprocentowane wedug stopy staej, natomiast w dugich okresach (np. rocznych) wikszo pozycji moe by traktowana jako pozycje o zmiennym oprocentowaniu. rdem ryzyka stopy procentowej jest przede wszystkim niejednakowa elastyczno" oprocentowania poszczeglnych pozycji (definiowana jako stopie ich reakcji na zmiany rynkowej stopy procentowej)6. Efektem niedopasowania elastycznoci oprocentowania rnych pozycji bilansowych moe by zmiana dochodu odsetkowego banku (definiowana jako rnica pomidzy przychodami z tytuu oprocentowania aktyww a kosztami z tytuu oprocentowania pasyww) pod wpywem zmiany rynkowej stopy procentowej. Ryzyko stopy procentowej (z punktu widzenia dochodu banku) nie wystpowaoby, gdyby wszystkie pozycje wraliwe na zmiany stopy procentowej byy oprocentowane wedug zmiennej stopy oraz ich elastyczno bya jednakowa, co w praktyce jest jednak niemoliwe do osignicia. Oczywicie wpyw zmian stp procentowych na dochd banku moe by zarwno negatywny, jak i pozytywny w zalenoci od kierunku tych zmian oraz od struktury bilansu i rnej elastycznoci oprocentowania jego skadnikw. Rozwaajc z kolei wpyw stp procentowych na warto okrelonych pozycji bilansowych naley przede wszystkim podzieli te pozycje na wraliwe oraz niewraliwe na zmiany stp procentowych. Do pozycji, ktrych warto zmienia si pod wpywem zmiany stp procentowych zaliczy mona papiery wartociowe oprocentowane wedug staej stopy (np. wszelkiego rodzaju obligacje). W przypadku takich papierw wzrost rynkowej stopy procentowej powoduje spadek ich wartoci, natomiast spadek stopy procentowej powoduje wzrost ich wartoci. Mamy tu wic do czynienia z sytuacj podobn jak w przypadku dochodw odsetkowych, tzn. wpyw zmian stp procentowych moe by zarwno negatywny jak i pozytywny z punktu widzenia banku. Ostatnim aspektem ryzyka stopy procentowej o jakim warto wspomnie jest wpyw zmian rynkowych stp procentowych na dotrzymywanie przez klientw banku terminw zawartych umw. Istotne i nieoczekiwane zmiany poziomu stp procentowych mog powodowa skonno klientw do wczeniejszego spacania kredytw lub wczeniejszego wycofywania depozytw, co z kolei wie si z ryzykiem spadku dochodw banku oraz nieoczekiwanych zmian struktury jego bilansu. Ryzyko wczeniejszej spaty kredytw moe wystpi wskutek spadku stp procentowych (dla kredytw o staym oprocentowaniu) jak te ich wzrostu (dla kredytw o zmiennym oprocentowaniu). Podobnie ryzyko wczeniejszego wycofania depozytw moe wystpi zarwno przy spadku stp procentowych (dla depozytw o zmiennym oprocentowaniu), jak i wzrostu stp (dla depozytw o oprocentowaniu staym). Oczywicie banki zabezpieczaj si przed tak
6

Wicej na ten temat w pkt. 3.1.4.

sytuacj poprzez odpowiednie umowy kredytowo-depozytowe, uniemoliwiajce wczeniejsze ich zerwanie lub nakadajce na klientw kary" w postaci zmiany warunkw umowy (np. oprocentowania).

3 1.3. Skadniki ryzyka stopy procentowej

Skadniki ryzyka stopy procentowej dzieli si czsto ze wzgldu na kryterium ich zalenoci od polityki banku. Moemy wic mwi o skadnikach zewntrznych" (na ktre bank nie ma wpywu) oraz wewntrznych" (zalenych od polityki banku). Do skadnikw zewntrznych moemy zaliczy np. ryzyko zakcenia harmonogramu strumieni pieninych (zwizane np. z niedotrzymaniem terminw umw przez klientw) oraz ryzyko produktowo - terminowej struktury stp procentowych (zalenej od popytu na poszczeglne produkty bankowe, moliwoci ich finansowania czy preferencji klientw). Z kolei do skadnikw zalenych od polityki banku moemy zaliczy nastpujce komponenty ryzyka stopy procentowej7: ryzyko dochodu (wpywu stp procentowych na dochd banku), ryzyko wartoci (wpywu stp procentowych na warto skadnikw bilansu), ryzyko terminowej stopy procentowej (zwizane z przewidywaniami dotyczcymi zmian stp procentowych), ryzyko refinansowania (zwizane ze zdobywaniem przez bank rodkw na finansowanie dziaalnoci np. kredytowej), ryzyko reinwestycji (zwizane z reinwestowaniem posiadanych przez bank rodkw finansowych np. z dziaalnoci depozytowej), ryzyko stochastyczne (zych zaoe dotyczcych ksztatu krzywej dochodowoci). W zalenoci od tego ktre grupy skadnikw bierze si pod uwag w analizie ryzyka mona mwi o ryzyku stopy procentowej sensu largo (obejmujcym wszystkie skadniki tego ryzyka) lub o ryzyku stopy procentowej sensu stricto obejmujcym tylko te skadniki, na ktre bank ma bezporedni lub poredni wpyw). Stopie naraenia (ekspozycji) banku na ryzyko stopy procentowej zaley od wielu czynnikw, wrd ktrych wymieni naley przede wszystkim8: wielko zmian (waha) rynkowej stopy procentowej, warto pozycji (lub transakcji) naraonych na ryzyko stopy procentowej, okres na jaki zawarte zostay wspomniane transakcje.
Por. K. Jackowicz, op. cit., s. 41 Por. M. Iwanicz-Drozdowska, A. Nowak, Ryzyko bankowe, Wyd. SGH, Warszawa 2002. s. 16.
8 7

397

Cz III. Ryzyko bankowe

Warunkiem skutecznego zarzdzania ryzykiem stopy procentowej jest okrelenie jego rozmiarw, czemu su odpowiednie metody pomiaru omwione w kolejnym punkcie.

3.1.4. Metody pomiaru ryzyka stopy procentowej

Pomiar ryzyka stopy procentowej powinien obejmowa dwa zasadnicze aspekty9: prawdopodobiestwo zaistnienia zdarzenia generujcego ryzyko (np. zmiany rynkowej stopy procentowej), wysoko prawdopodobnej lub maksymalnej straty banku (np. utraconego dochodu odsetkowego) bd spadku wartoci danych pozycji bilansowych (np. papierw wartociowych). W zwizku z tym wyrnia si szereg metod pomiaru ryzyka stopy procentowej, spord ktrych w niniejszym rozdziale omwione zostan: metoda luki odsetkowej (zwana take zestawieniem niedopasowania), metoda analizy elastycznoci stp procentowych, metoda analizy okresowej (zwana rwnie metod duracji"), metoda wyznaczenia granicznych stp procentowych, inne metody pomiaru (statystyczne miary ryzyka, warto naraona na ryzyko, modele symulacyjne itp.).
Metoda luki odsetkowej

Metoda luki odsetkowej oparta jest na analizie rnic wartoci aktyww i pasyww odsetkowych banku w ramach pasm czasowych okrelajcych moment zmiany ich oprocentowania. Pierwszym etapem analizy luki odsetkowej jest okrelenie pozycji wraliwych na zmiany stp procentowych oraz ich podzia na pozycje o staym i zmiennym oprocentowaniu. Wrd pozycji wraliwych na zmiany stp procentowych wyrni mona po stronie aktyww - udzielone kredyty, papiery wartociowe oraz lokaty w innych bankach, natomiast po stronie pasyww - gwnie depozyty a'vista oraz terminowe. Nastpnie konieczne jest ustalenie terminw moliwej zmiany oprocentowania pozycji o staym oprocentowaniu. Kolejnym etapem jest wyznaczenie odpowiednich przedziaw (pasm czasowych) oraz przyporzdkowanie im aktyww i pasyww, dla ktrych moment zmiany oprocentowania mieci si w danym przedziale, przy czym aktywa i pasywa o zmiennym oprocentowaniu przypisuje si do pierwszego (najkrtszego) pasma czasowego.

Por. P. Niedzika, op. cit, s. 45.

- :zdzia 3. Ryzyko cenowe

398

Ostatnim etapem analizy jest wyznaczenie dla kadego przedziau wielkoci luki odsetkowej, bdcej rnic pomidzy wartoci aktyww a wartoci pasyww przyporzdkowanych do tego przedziau czasowego. Luka odsetkowa moe mie warto dodatni (gdy warto aktyww jest wiksza od wartoci pasyww), ujemn (w przeciwnym wypadku) lub zerow gdy aktywa s rwne pasywom). Ponisza tabela przedstawia schemat niedopasowania aktyww i pasyww.
Tabela 1. Schemat niedopasowania aktyww i pasyww odsetkowych
Rodzaj pozycji i=1 Warto pozycji przypisanych do danego pasma czasowego (i) i=2 i=n

Aktywa odsetkowe ( i ) Pasywa odsetkowe ( P i ) Luka odsetkowa ( L i )

Al

A2 P2 L2

P1
L1

An Pn Ln

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Z. Zawadzka, op. cit., s. 97.

Wedug zalece Komitetu Bazylejskiego jako granice pasm czasowych przyjmuje si odpowiednio: 1/3/6/12 miesicy oraz 2/3/4/5/7/10/15/20 lat, przy czym liczba oraz dugo analizowanych w danym przypadku okresw zaley od szczegowoci badania. Warto luki okresowej wyznacza si jako rnic wartoci aktyww i pasyww dla danego pasma czasowego wedug wzoru:

(W.l)
Oprcz tego oblicza si czasami luk skumulowan, bdc sum luk okresowych dla danego pasma czasowego i wszystkich pasm po nim nastpujcych wedug wzoru:

(W.2) Miar ryzyka stopy procentowej dla danego pasma czasowego moe by zmiana dochodu odsetkowego, bdca iloczynem wartoci luki okresowej oraz zmiany stopy procentowej (mierzonej w punktach procentowych) obliczana wedug wzoru: (W.3)
jest zmian rynkowej stopy procentowej

Z kolei miar cznego ryzyka stopy procentowej dla kilku pasm czasowych, wchodzcych w skad wybranego okresu (np. do 1 roku) moe by waona suma

399

Cz III. Ryzyko bankowe

zmian dochodu odsetkowego dla poszczeglnych pasm skadowych, gdzie wagami jest czas (w latach) mierzony od rodka danego pasma do koca roku. Czas ten jest okresem, przez jaki zmiana stopy procentowej bdzie oddziaywaa na zmian oprocentowania pozycji zaliczanych do danego pasma. Przyjmuje si przy tym zaoenie, e rozkad faktycznych terminw zmiany oprocentowania pozycji w ramach danego pasma czasowego jest rwnomierny, a wic rednia arytmetyczna tych terminw jest rwna rodkowi pasma. czna zmiana dochodu odsetkowego wyznaczana jest zatem wedug wzoru:

(W.4)

s odpowiednio doln i grn granic i-tego pasma czasowego.

Generalnie w przypadku dodatniej luki okresowej wzrost rynkowej stopy procentowej powoduje wzrost dochodu odsetkowego banku, natomiast spadek tej stopy powoduje spadek dochodu. Z kolei dla luki ujemnej mamy zaleno odwrotn, tzn. wzrost stopy procentowej powoduje spadek dochodu, a jej spadek wzrost dochodu odsetkowego (co wynika bezporednio ze wzoru (W.3). Oczywicie dla luki zerowej zmiana stopy procentowej nie wpywa na zmian dochodu. W przypadku analizy cznej zmiany dochodu dla kilku pasm czasowych zaleno ta jest bardziej skomplikowana i wynika z rozkadu luk okresowych. Powysze zalenoci s prawdziwe przy zaoeniu, e zmiana rynkowej stopy procentowej wpywa w jednakowy sposb na zmian oprocentowania zarwno aktyww jak i pasyww odsetkowych, co nie zawsze jest spenione i ma miejsce tylko wtedy, gdy tzw. elastyczno oprocentowania aktyww i pasyww jest jednakowa. Mimo swej prostoty metoda luki okresowej posiada kilka zasadniczych wad zwizanych gwnie z przyjtymi zaoeniami, do ktrych nale10: arbitralny wybr pasm czasowych, zaoenie jednakowej elastycznoci oprocentowania aktyww i pasyww, zaoenie rwnolegego przesunicia krzywej dochodowoci, zaoenie staego stanu depozytw a'vista (patnych na kade danie), zaoenie dotrzymania umownych terminw zapadalnoci/wymagalnoci, zaoenie staej w czasie struktury aktyww i pasyww.
Metoda analizy elastycznoci stp procentowych

W dotychczasowych rozwaaniach dotyczcych luki okresowej przyjlimy zaoenie o jednakowej reakcji oprocentowania pozycji aktyww i pasyww na zmiany rynkowej stopy procentowej. W rzeczywistoci jednak oprocentowanie

10

Por. P. Niedzika, op. cit., s. 51.

ozdzia3.

Ryzyko cenowe

400

rnych pozycji odsetkowych moe z rn si reagowa na zmiany stopy pro:entowej, co wynika z rnej elastycznoci ich oprocentowania. Elastyczno oprocentowania aktyww i pasyww wobec rynkowej stopy procentowej definiuje si jako stosunek (iloraz) zmiany ich oprocentowania do zmiany rynkowej stopy procentowej, co mona zapisa za pomoc nastpujcych wzorw:

(W.5) elastycznoci oprocentowania odpowiednio aktyww i pasyww,

401

Cz III. Ryzyko bankowe

Z czego z kolei wynika, e:

(W.8) Std stosunek wartoci pasyww do aktyww odsetkowych powinien by rwny wzajemnej elastycznoci aktyww i pasyww wzgldem siebie (definiowanej jako iloraz elastycznoci aktyww oraz elastycznoci pasyww wzgldem rynkowej stopy procentowej). Wzr ten mona przeksztaci z uwzgldnieniem luki odsetkowej w nastpujcy sposb: Przy spenieniu takiego warunku (dla wszystkich pasm czasowych) zmiana rynkowej stopy procentowej nie bdzie miaa wpywu na dochd odsetkowy (W. 10) banku. Oczywicie w praktyce spenienie takiej zalenoci nie zawsze jest moliwe ze wzgldu na ograniczony wpyw banku na struktur aktyww i pasyww odsetkowych oraz moliw zmienno w czasie elastycznoci oprocentowania aktyww i pasyww. W przypadku pozycji o zmiennej stopie procentowej bank moe wpywa na warto wspczynnika elastycznoci poprzez zmiany ich oprocentowania. Jedynym ograniczeniem jest tu konkurencja pomidzy bankami oraz ewentualne przepisy ograniczajce np. maksymalne oprocentowanie kredytw (tzw. przepisy antylichwiarskie).
Metoda analizy okresowej

Metoda analizy okresowej nazywana take metod duracji (od ang. duration) wykorzystywana jest do pomiaru ryzyka stopy procentowej w aspekcie zmiany (spadku) wartoci papierw wartociowych oprocentowanych wedug staej stopy pod wpywem zmiany (np. wzrostu) rynkowej stopy procentowej. Metoda ta oparta jest na analizie wartoci biecej papierw wartociowych (np. obligacji) jako sumy zdyskontowanych przyszych przepyww pieninych generowanych przez te papiery (np. kuponw odsetkowych). Warto bieca (PV - od ang. present value) wyznaczana jest wedug nastpujcego wzoru:

(W. 11)
gdzie: CFt - jest przepywem pieninym (ang. cashflow) w okresie t, n -jest liczb okresw (np. lat) do terminu zapadalnoci (wykupu) instrumentu. r -jest stop dyskontow (np. biec rynkow stop procentow).

Dzdzia3. Ryzyko cenowe

402

Naley pamita, e przepywy pienine obejmuj zarwno wypaty odsetek kuponw), jak i warto nominaln danego instrumentu (kapitau), ktra wypacana jest zwykle po upywie terminu zapadalnoci instrumentu (tzn. w momencie jego wykupu). Wspomniana ju duracja jest miar wraliwoci wartoci biecej danego instrumentu na zmiany rynkowej stopy procentowej i jest wyznaczana wedug nastpujcego wzoru: (W. 12) Zwizek pomidzy wartoci duracji a wartoci biec jako funkcj stopy dyskontowej jest nastpujcy:

(W. 13) Prawa strona rwnania [W.13] nazywana duracj zmodyfikowan" jest rwna pochodnej funkcji wartoci biecej wzgldem stopy dyskontowej, a wic okrela nachylenie tej funkcji w danym punkcie (dla danej wartoci stopy dyskontowej). W zwizku z tym duracja moe suy do obliczania procentowej zmiany wartoci biecej instrumentu pod wpywem zmiany rynkowej stopy procentowej wedug wzoru: (W. 14) Jest to oczywicie wzr przybliony, ktry mona stosowa dla niewielkich zmian stopy procentowej (Ar). Pierwsze przyblienie wynika z wypukoci funkcji wartoci biecej PV(r), ktr przybliamy za pomoc stycznej do niej funkcji liniowej. Drugie przyblienie moe by zastosowane dla maych wartoci wyjciowych stopy procentowej (r). Z powyszych wzorw wida, e warto bieca (PV) instrumentu o staym oprocentowaniu maleje wraz ze wzrostem stopy dyskontujcej (r), natomiast ronie wraz z jej spadkiem. Wydaje si to oczywiste, gdy w przypadku wzrostu rynkowej stopy procentowej instrument taki (np. obligacja) przynosi dochd niszy ni konkurencyjne instrumenty oprocentowane wedug stopy zmiennej, a wic jego warto rynkowa dla inwestorw musi by nisza od jego wartoci nominalnej. Podobne rozumowanie mona przeprowadzi w drug stron (tzn. w przypadku spadku rynkowej stopy procentowej). Duracja jest interpretowana przez niektrych autorw take jako dugo ycia" instrumentu finansowego11, co wynika z pewnego zwizku wartoci dura11

Por. M. Iwanicz-Drozdowska, A. Nowak, op. cit., s. 90.

403

Cz III. Ryzyko bankowe

cji z okresem wykupu (zapadalnoci) danego instrumentu, jednak nie jest interpretacj wystarczajco cis. Zwizek duracji z okresem wykupu (n) polega na tym, e jej warto jest zawsze mniejsza od okresu wykupu (mierzonego w latach). Szeglnym przypadkiem s tzw. obligacje zerokuponowe", tzn. takie, ktre nie przynosz staego dochodu odsetkowego, a gwarantuj jedynie wypat ich wartoci nominalnej po upywie okresu wykupu (papiery takie s sprzedawane inwestorom z odpowiednim dyskontem, tzn. poniej wartoci nominalnej). W takim przypadku duracja jest rwna okresowi wykupu (tzn. D = n ) i nie zaley od wartoci stopy dyskontujcej (r). Metoda duracji mimo wielu zalet posiada rwnie swoje wady zwizane z przyjciem szeregu upraszczajcych zaoe nie zawsze odpowiadajcych rzeczywistym warunkom gospodarczym. Metoda ta nie uwzgldnia na przykad okresowego oraz bilansowego niedopasowania aktyww i pasyww czy rnic w wypukoci ich krzywych dochodowoci. W metodzie duracji zakada si ponadto jednorodn struktur walutow bilansu banku (abstrahujc od ryzyka walutowego).
Metoda granicznych stp procentowych

Metoda granicznych stp procentowych polega na wyznaczeniu minimalnych oraz maksymalnych wartoci oprocentowania, dla ktrych bank moe zamkn pozycje odsetkowe bez poniesienia straty. W przypadku nadwyki po stronie aktyww (dodatniej luki okresowej) maksymaln stop oprocentowania pozycji pasyww, przy ktrej bank nie ponosi straty jest rednie oprocentowanie aktyww odsetkowych. Z kolei przy nadwyce po stronie pasyww (luce ujemnej) minimaln stop oprocentowania pozycji aktyww niepowodujc strat dla banku jest rednia stopa oprocentowania pasyww. Tak wyznaczona stopa graniczna nazywana jest w literaturze stop graniczn typu A12. Z kolei graniczna stopa procentowa typu B definiowana jest jako maksymalna stopa procentowa, dla ktrej przy nadwyce aktyww (luce dodatniej) bank moe pozyskiwa rodki na refinansowanie nie ponoszc jednoczenie strat na pozycjach o staym oprocentowaniu. Stopa ta wyznaczana jest wedug nastpujcego wzoru: (W. 15) gdzie: rA, rP - rednie oprocentowanie odpowiednio aktyww i pasyww, A, P - warto odpowiednio aktyww i pasyww odsetkowych.

12

Por. Z. Zawadzka, op. cit., s. 99.

Rozdzia 3. Ryzyko cenowe

404

Oczywicie zastosowanie powyszego wzoru ma sens tylko dla niezerowej luki odsetkowej. Oprcz opisanych wyej stp granicznych typu A i B definiuje si take graniczn stop procentow typu C, ktra uwzgldnia koszty i oprocentowanie kapitau wasnego i jest wyznaczana wedug poniszego wzoru: (W. 16)
gdzie: KW rK - warto kapitau wasnego, - oprocentowanie kapitau wasnego, C - koszty (w ujciu rocznym), Pozostae oznaczenia jak we wzorze [W. 15]

Inne metody pomiaru ryzyka stopy procentowej

Oprcz dotychczas omwionych tradycyjnych" metod analizy i pomiaru ryzyka stopy procentowej stosuje si take inne metody, do ktrych mona zaliczy modele symulacyjne oraz metody statystyczne oparte na miarach zmiennoci stp procentowych. Modele symulacyjne oparte s na analizie scenariuszy zmian stp procentowych w przyszoci przy przyjciu zaoe dotyczcych terminw zapadalnoci poszczeglnych pozycji bilansowych, wartoci ich sald, kosztw czy ksztatu krzywej dochodowoci. Analiza taka umoliwia ocen wpywu potencjalnych zmian stp procentowych oraz struktury bilansu na dochody i koszty odsetkowe banku, a take na warto rynkow jego aktyww i kapitau. W modelach symulacyjnych wykorzystuje si nowoczesne techniki statystyczne (np. metod Monte Carlo) do analizy: wartoci rynkowej rnych instrumentw finansowych, wpywu instrumentw pochodnych, rozkadu dochodw czy strumieni pieninych (ang. cash flow). Z kolei do statystycznych miar ryzyka stopy procentowej zaliczy mona wariancj oraz odchylenie standardowe obliczone na podstawie analizy szeregw czasowych wartoci stp procentowych w badanych okresach w przeszoci. Oprcz tradycyjnych miar statystycznych stosuje si miary tzw. wartoci naraonej na ryzyko VaR (ang. Value at Risk), ktra okrela maksymaln strat, jak bank moe ponie z danym prawdopodobiestwem, przy czym prawdopodobiestwo przekroczenia tej straty jest okrelane na z gry zaoonym poziomie (np. 1% lub 5%). Oczywicie im mniejsza jest warto tego prawdopodobiestwa (tzn. im wyszy jest poziom ufnoci) tym wiksza jest warto potencjalnej straty VaR (przy niezmienionych innych parametrach). Z kolei dla danego poziomu ufnoci warto VaR jest wprost proporcjonalna do zmiennoci analizo-

405

Cz III. Ryzyko bankowe

wanej wielkoci (stopy procentowej) mierzonej za pomoc tradycyjnych miar statystycznych (np. wariancji czy odchylenia standardowego). Oglny wzr na warto naraon na ryzyko przyjmuje nastpujc posta:

( W . 1 7 )
gdzie:

-jest wartoci danej pozycji (instrumentu), dW/dr - jest wraliwoci danego instrumentu na zmiany stopy procentowej, -jest przewidywan zmian (np. dzienn) stopy procentowej.

Metoda wartoci naraonej na ryzyko moe by rwnie wykorzystywana do analizy portfela zoonego z wielu pozycji (instrumentw) skadowych o okrelonych udziaach13.

3.1.5. Strategie zarzdzania ryzykiem stopy procentowej

Strategie zarzdzania ryzykiem stopy procentowej podzieli mona na strategie tradycyjne oraz innowacyjne. Do grupy strategii tradycyjnych" zalicza si14: metody sterowania luk odsetkow (por. pkt 3.1.4), odwzorowanie portfela obligacji (tzn. kompensowanie strumieni patnoci ze wzgldu na ich wielko oraz terminy wystpowania), immunizacj portfela obligacji (tzn. uodpornienie go na

Rozdzia 3. Ryzyko cenowe

406

zmiany stp procentowych), kryterium wypukoci (wybr obligacji o maksymalnej wypukoci", tzn. najwikszej pochodnej funkcji duracji wzgldem stopy procentowej), strategie harmonizacji (tzn. wybr obligacji, ktrych sprzeda pokryje kolejne patnoci o najdalszych terminach wymagalnoci), strategie indeksacji (tzn. budowa portfela inwestycyjnego replikujcego wybrany indeks), strategie selekcji sektorowej (tzn. dobr papierw wartociowych emitowanych przez podmioty nalece do wybranego sektora gospodarki), strategie rotacji sektorowej (tzn. selekcja sektorowa z okresowymi zmianami sektorw), strategie krzywej dochodowoci (tzn. budowa portfela w oparciu o przewidywane zmiany przebiegu krzywej dochodowoci), limity pozycyjne i kapitaowe (dotyczce poszczeglnych pozycji odsetkowych bd dopuszczalnych wartoci luk okresowych w wybranych przedzia-

Por. P. Best, Warto naraona na ryzyko. Obliczanie i wdraanie modelu VaR, ABC, Krakw 2000, s. 131. 14 Por. P. Niedzika, op. cit., s. 93.

ach czasowych czy te w stosunku do dochodw odsetkowych lub sumy bilansowej). Z kolei do grupy strategii innowacyjnych" zalicza si wszelkiego rodzaju instrumenty pochodne, stosowane w celu ograniczenia ryzyka (instrumenty te zostan dokadniej opisane w punkcie 3.7. niniejszej pracy). Wymienione wyej tradycyjne" strategie zarzdzania ryzykiem stopy procentowej charakteryzuj si w wikszoci wzgldn prostot, jednak posiadaj szereg wad zwizanych z do wysokim kosztem ich stosowania (ze wzgldu na ich kasowy charakter) oraz odbiegajcymi czsto od rzeczywistoci zaoeniami dotyczcymi terminw zmiany oprocentowania poszczeglnych pozycji lub przewidywaniami zmian krzywej dochodowoci. Wady te powoduj, e banki coraz chtniej wykorzystuj w zarzdzaniu ryzykiem instrumenty pochodne.

3.2. Ryzyko walutowe

3.2.1. Wybrane pojcia z zakresu rynku walutowego
Ryzyko walutowe, bdce komponentem ryzyka rynkowego, jest jednym z najwaniejszych obok ryzyka kredytowego, stopy procentowej oraz operacyjnego, ryzyk w dziaalnoci bankowej. Jego zrozumienie, a pniej podjcie dziaa zmierzajcych do ograniczenia, wymaga precyzyjnej identyfikacji pojcia, rozpoznania przyczyn waha kursowych oraz wyboru metod kwantyfikacji, spjnych z miarami innych ryzyk rynkowych. Skuteczne zarzdzanie ryzykiem walutowym wymaga identyfikacji podstawowych poj zwizanych z rynkiem walutowym. W jzyku potocznym czsto w sposb zamienny uywane s terminy: waluta" oraz dewizy", cho pomidzy wyej wymienionymi pojciami wystpuj zasadnicze rnice. Waluta (w tym waluta obca) to pienidz, wystpujcy na danym obszarze geograficznym, analizowany w odniesieniu do jednostek pieninych innych obszarw15. Waluta to take jednostka pienina stanowica podstaw systemu pieninego danego kraju/obszaru, jak rwnie jego prawny rodek patniczy16. Z kolei dewizy to papiery wartociowe i inne dokumenty penice funkcj rodka patniczego, wyraone w walucie obcej17. Dewizami s zatem krtkoterminowe instrumenty dune (weksle), czeki, polecenia wypaty,
15 Bernard & Colli (tum. B. Nowosad): Sownik ekonomiczny i finansowy, Wydawnictwo Ksinica, Katowice 1994, s. 177. 16 Encyklopedia biznesu (red. W. Pomykao), Fundacja Innowacja, Warszawa 1995, s. 1072. 17 Art. 2 ust. 1 pkt 12 Ustawy z dnia 27.07.2002 r. Prawo dewizowe (DzU nr 141, poz. 1178 ze zm.).

Rozdzia 3. Ryzyko cenowe

408

akredytywy, itp., wystawione w walutach obcych. Zakres znaczeniowy pojcia dewiz zaley od zdefiniowania kategorii pienidza. Waluty obce oraz dewizy okrelane s cznie jako zagraniczne rodki patnicze18. Najszerszym pojciem jest natomiast warto dewizowa, na ktr skadaj si zagraniczne rodki patnicze, zoto i platyna dewizowe19.
Rysunek 1. Podstawowe pojcia z zakresu rynku walutowego

Jednostka Midzynarodowa Papiery wartociowe pienina jednostka i inne dokumenty patnicze innego kraju pienina w walutach obcych Waluta obca Dewizy Zagraniczne rodki patnicze Warto dewizowa

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Art. 2 ust. 1 Ustawy z dnia 27.07.2007 r. Prawo dewizowe (DzU nr 141, poz. 1178 ze zm.).

3.2.2. Kurs walutowy - rodzaje kursw walutowych oraz zasady ich kwotowania
Relacja przedstawiajca cen jednej waluty wyraon w drugiej walucie to
kurs walutowy. Walut, ktra pierwsza jest w kwotowaniu kursu walutowego (np. w kwotowaniu CHF/PLN jest ni CHF), nazywamy walut bazow (gwn), druga za waluta (PLN) to waluta kwotowana.

Kursy walutowe podawane s w tabelach kursowych. Do tabel kursowych o najszerszym zastosowaniu w Polsce nale: tabela kursw NBP, tabela kursw krzyowych, tabela kursw celnych, tabela kursw terminowych, tabele bankowe.

Art. 2 ust. 1 pkt 11 Ustawy z dnia 27.07.2002 r. Prawo dewizowe (DzU nr 141, poz. 1178 ze zm.). 19 Zoto dewizowe i platyna dewizowa to zoto i platyna w stanie nieprzerobionym oraz w postaci sztab i monet bitych po 1850 r. - por. Art. 2 ust. 1 pkt 13 Ustawy z dnia 27.07.2002 r., Prawo dewizowe (DzU nr 141, poz. 1178 ze zm.).
18

Kwotowanie kursu walutowego zawsze ma charakter dwustronny, co oznacza, e instytucja organizujca obrt walutowy oferuje zakup waluty po kursie niszym od kursu sprzeday. Kurs kupna okrelany jest jako BJD, za sprzeday jako OFFER. Dla kwotowania: CHF/PLN 2,4161/2,5200 BID wynosi 2,4161, za OFFER odpowiednio 2,5200. Rnic pomidzy kwotowaniem OFFER oraz BID nazywamy spreadem. Dla podanego wyej przykadu spread wynosi 0,1039 (tzn. 2,5200-2,4161). Spread jest pojciem zwizanym z rynkiem midzybankowym. Rnica midzy kursem sprzeday i kupna rni si w zalenoci od segmentu rynku. Najwszy spread charakteryzuje rynek midzybankowy oraz transakcje z duymi klientami korporacyjnymi (kwotowanie w tym przypadku zblione jest do kwotowania dla innego banku), najszerszy wystpuje w segmencie detalicznym. Spread na rynku midzybankowym traktowany jest jak benchmark dla pozostaych segmentw. Z tego powodu mwi si o mary, ktr bank dodaje do midzybankowego kursu sprzeday i odejmuje od kursu kupna, wyznaczajc kursy np. dla klientw detalicznych. Kwotowanie podawane jest zwykle z dokadnoci do czterech cyfr po przecinku. W celu uatwienia komunikacji pomidzy dealerami walutowymi przyjo si nazywa poszczeglne miejsca w kwotowaniu w nastpujcy sposb20: 0,0001 - jeden punkt lub pips, 0,0010 - dziesi pipsw, 0,0100-dua figura, 0,1000 - dziesi duych figur. W zalenoci od tego, czy waluta krajowa jest pierwsza czy te druga w kwotowaniu (czy jest walut gwn czy kwotowan), wyrniamy kwotowanie bezporednie oraz porednie. W przypadku kwotowania bezporedniego podawana jest ilo waluty krajowej za jednostk (10, 100 lub 1000 jednostek) waluty obcej - kwotowanie porednie to prezentacja iloci waluty obcej za jednostk (10, 100 lub 1000 jednostek) waluty krajowej. W Polsce dominuj kwotowania bezporednie - kwotowania porednie mona uzyska, wykorzystujc w tym celu tabel kursw krzyowych21.

3.3. Kursy walutowe - typologia wg rnych kryteriw

Kursy walutowe mona podzieli stosujc nastpujce kryteria: parytetowe, rynkowe,
Zajc J., Polski rynek walutowy w praktyce, wyd. III rozszerzone i uaktualnione, LIBER, Warszawa 2002, s. 3. 21 Ibidem, s. 3-4.

terminu realizacji transakcji, iloci poziomw, odniesienia do kursu rwnowagi, siy nabywczej, stosunku do inflacji, koszykowe, zakresu wymienialnoci. Kryterium parytetowe ma znaczenie w duej mierze historyczne. Kursy parytetowe, okrelane byy jako relacja okrelonej iloci jednostek waluty krajowej do jednostek wagowych zota lub walut wymienianych na zoto po staym kursie. Kursy parytetowe zostay zastpione kursami centralnymi, znajdujcymi swe odniesienie do kursw centralnych innych walut, SDR lub koszyka walut. Kursy nieparytetowe, tosame z kursami zmiennymi, nie posiadajce staego odniesienia do innych walut. Kryterium rynkowe, umoliwiajce identyfikacj natenia oddziaywania czynnikw administracyjnych na poziom kursu walutowego, pozwala na wyodrbnienie nastpujcych rodzajw kursu walutowego": kurs wolnorynkowy (czysty kurs zmienny", ang. clear floating), okrelany wycznie przez siy popytu i poday, z definicji ksztatowany bez ingerencji wadzy monetarnej, powstajcy na rynku wolnym od ogranicze i reglamentacji walutowych, kurs czarnorynkowy, ksztatowany przez nielegalne transakcje kupna i sprzeday walut, powstajcy w sytuacji, gdy oficjalny kurs ustalony jest na poziomie niezgodnym z ukadem popytu i poday, kurs walutowy pynny (elastyczny, gitki, brudny kurs zmienny", ang. dirty floating), ustalany przede wszystkim przez oddziaywanie si popytu i poday, ale korygowany niekiedy przez interwencj wadz monetarnych na rynkach walutowych (brak wideek"), kurs sztywny (arbitralny) - funkcjonowa w klasycznej postaci do 1914 roku w Europie. Kurs waluty krajowej posiada okrelony parytet w stosunku do kruszcu. System kursu sztywnego parytetowego oparty by na swobodzie przepyww kruszcowych pomidzy krajami, kurs walutowy stay dugookresowy (zmieniajcy si w tunelu wok kursu parytetowego/centralnego) - niezmienny w dugim okresie czasu, ale sporadycznie korygowany. Przykadem systemu staego by system z Bretton Woods, funkcjonujcy do 1972 r. - kursy walut wyznaczono w staej proporcji do USD, wymienialnego na zoto, jeli wahania wykraczay poza tunel o odZabielski K., Finanse midzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 15-16 oraz Boyk P., Misala J., Puawski M., Midzynarodowe stosunki ekonomiczne, Wyd. II zmienione, PWE, Warszawa 2002, s. 230-236.

- czdzia 3. Ryzyko cenowe

411

chyleniu +/-1% (pniej szeroko pasma zwikszono do +/-2,25%), banki centralne byy zobligowane do interwencji. Kurs walutowy stay by sporadycznie skokowo dewaluowany lub rewaluowany po spenieniu warunkw narzuconych przez MFW,
kurs stay krtkookresowy (sporadycznie zmieniany wg rnych regu),

wystpujcy w trzech formach: pezajcy, dewaluowany okresowo np. w stosunku do koszyka walut ang. crawling peg albo korygowany czsto, ale nie w sposb cigy, lecz skokowy - ang. adjustable peg albo korygowany wedug formuy, ktra nie jest podana do publicznej wiadomoci (tzw. ang. managed float). Kryterium terminu realizacji transakcji dzieli kursy walutowe na: kursy kasowe (ang. spot) - ustalane dla rozliczenia natychmiastowego, tzn. w cigu maksimum 2 dni roboczych od daty zawarcia transakcji, kursy terminowe (ang. forward) - wedug nich rozliczane s transakcj dla ktrych rnica midzy dat zawarcia a rozliczenia jest dusza ni 3 dni robocze. Kryterium iloci poziomw obejmuje podzia systemw kursu walutowego
23

na : system kursu jednolitego - taki sam sposb ustalania kursu walutowego dla wszystkich rodzajw transakcji (aktualnie jest to jeden z podstawowych wymogw wymienialnoci waluty), system kursu dualnego - odmienna metodologia ksztatowania kursu walutowego dla obrotw kapitaowych i handlowych, system kursu zrnicowanego, odmiennego dla rnych transakcji, obszarw patniczych, walut lub podmiotw. Moliwe jest tu np. zastosowanie kursu staego dla okrelonych kategorii importu oraz kursu zmiennego dla innvch kateg oni. Podczas analizy sytuacji na rynku walutowym bardzo czsto stosowane jest
kryterium siy nabywczej waluty24: kurs efektywny, pokazujcy ile jednostek waluty obcej mona kupi za jed-

nostk waluty krajowej w stosunku do okresu bazowego przyjtego za 100, kurs efektywny realny, pokazujcy ile wicej lub mniej towarw obcych mona uzyska za pewien wolumen towarw krajowych reprezentowany przez jednostk waluty krajowej w stosunku do okresu bazowego przyjtego za 100.

23 24

Zabielski K., op. cit., s. 19. Boyk P., Misala I, Puawski M.. op. cit., s. 237.

Rozdzia 3. Ryzyko cenowe

412

Wziwszy pod uwag kryterium stosunku do inflacji wyrniamy: kurs nominalny, nieuwzgldniajcy wpywu inflacji, kurs realny, skorygowany o inflacj, wyznaczany zgodnie z parytetem realnych stp procentowych. W odniesieniu do walut, ktrych kurs determinowany jest przez warto koszyka walutowego mona wyodrbni23: koszyk staych iloci walut, koszyk otwarty - warto koszyka, ktra nie jest staa, wyznaczana jest jako suma iloci kadej z walut skadowych (np. koszyk ECU), koszyk staych wag - udzia procentowy danej waluty w koszyku jest stay. Zgodnie z kryterium wymienialnoci mona wyrni: kurs wymienialny: wewntrznie - prawo konwersji przysuguje wycznie rezydentom lub zewntrznie - system ten funkcjonuje w Polsce od stycznia 1999 r., co wynika z zobowiza Polski wobec OECD (prawo przysugujce zarwno rezydentom, jak i nierezydentom). Wymienialno zewntrzna oznacza take moliwo transferu waluty polskiej za granic oraz rozliczanie zawartych w Polsce transakcji w walutach wymienialnych.
kurs niewymienialny.

3.4. Czynniki determinujce poziom kursu walutowego

Podstawowymi czynnikami decydujcymi o wahaniach oraz poziomie kursu walutowego s26: zmiany tempa wzrostu Produktu Narodowego Brutto (relatywne), stopy procentowe, bezrobocie, poziom rezerw walutowych, inflacja, bilans patniczy, zakres interwencji walutowych, inne zdarzenia (zwykle jednorazowe, o charakterze zarwno ekonomicznym, jak i politycznym).

Ibidem, s. 238. W niniejszym opracowaniu zaprezentowano wycznie wpyw poszczeglnych czynnikw na wahania kursowe - szerzej na temat teorii ksztatowania si kursu walutowego [w:] Chrabonszczewska E., Kalicki K., Teoria i polityka kursu walutowego, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1996, s. 11-69.
26

25

Determinantem zachowa inwestorw jest informacja o ww. parametrach makroekonomicznych27 oraz zdarzeniach. Zauway naley rwnie, e bardzo czsto okrelone informacje napywaj w tym samym czasie, co z kolei powoduje, e trudno jest zidentyfikowa jednoznacznie wpyw danego czynnika na fluktuacj kursu. Wpyw poszczeglnych czynnikw ceteris paribus prezentuje Tabela 2.
Tabela 2. Czynniki determinujce poziom kursu walutowego (ceteris paribus)
Czynnik* Zmiana czynnika Zmiana kursu waluty krajowej Zmiana czynnika Zmiana kursu waluty krajowej

PKB Inflacja" Stopa bezrobocia Krajowe stopy procentowe Bilans patniczy

Wzrost

Wzrost Spadek Spadek Wzrost Wzrost

Spadek

Spadek Wzrost Wzrost Spadek Spadek

* - dotyczy parametrw gospodarki krajowej rdo: Opracowanie wasne.

Utrzymujcy si wysoki poziom tempa wzrostu PKB moe zdecydowa o przejciu gospodarki w faz przegrzania, a tym samym wzmocnienia si tendencji inflacjogennych, oczekiwania wzrostu stp procentowych, co rwnie dodatkowo prowadzi do aprecjacji waluty krajowej. Kurs walutowy wpywa rwnie na poziom indeksw giedowych, w tym wikszym stopniu, im wikszy jest udzia eksportu i importu w PKB. Badania dotyczce wpywu zmiany kursu EUR/USD na indeksy giedowe w strefie euro wskazuj, e pozytywny impuls dolarowy (tzn. umocnienie USD) powodowa hoss na eurorynku kapitaowym, co wynika z kolei z faktu, e Euroland jest rynkiem o silnej orientacji proeksportowej (eksport > import)29.

27 Kluczowymi danymi s raporty o kondycji gospodarki amerykaskiej (np. GDP, indeks PPI oraz indeks nastrojw konsumenckich, dane o produkcji przemysowej oraz o sprzeday detalicznej) oraz Eurolandu (wskanik oczekiwa menederw ZEW, PPI, PKB oraz stopa bezrobocia) szerzej na ten temat, [w:] Klepacki J., Polski rynek walutowy. Szanse i zagroenia. Scientific Publishing Group, Gdask 2005, s. 9-14. 28 Naley doda, e ze wzgldu na zakres importo- i eksportochonnoci gospodarki ma miejsce zaleno okrelajca wpyw zmian kursu walutowego na poziom cen i tym samym inflacji szerzej na temat efektu pass-through oraz modelu McCarthiego, [w:] Cholewiski R., Kurs a ceny, Gazeta Bankowa" nr 22 (918), 29.05-04.06.2006, s. 21-23. 29 E. on, Euro a giedy, Gazeta Bankowa", nr 41(937), 9-15.10.2006, s. 32.

Analizujc z kolei zwizki midzy stopami procentowymi i kursami walutowymi warto jednak pamita o nastpujcych zalenociach30: jeli wysokie stopy procentowe bd oferowane przez duszy czas, moe to oznacza prb rozwizywania kluczowych problemw makroekonomicznych (np. tendencji inflacyjnych, wywoywanych przez niekontrolowany wzrost poday pienidza) danego kraju za pomoc wysokich kosztw zaduenia - wwczas krtkoterminowy kapita spekulacyjny moe zdecydowa si na ucieczk z takiego kraju (przypadek rosyjski), spadek stp procentowych moe wywoa wzrost kursu waluty krajowej, spowodowany napywem kapitau spekulacyjnego. Kapita ten oczekujc dalszych obniek bdzie podlega konwersji na rzdowe papiery dune. Spadek stp procentowych spowoduje wzrost cen papierw dunych i realizacj zyskw. Potwierdzeniem powyszych rozwaa jest przypadek polski lat 2001-

-2002.
Oprcz czynnikw o charakterze makroekonomicznym na poziom kursu wardo: Opracowanie wasne na podstawie: Zajc J., Polski rynek walutowy w praktyce, wyd. III rozszerzone i uaktualnione, K. E. LIBER, Warszawa 2002, s. 253-254.

lutowego istotny wpyw moe mie zakres interwencji walutowej banku central30

J. Zajc, op. cit, s. 255.

nego. Celem interwencji walutowych nie jest jednak wywarcie trwaego wpywu na kurs walutowy, ale jedynie krtkoterminowe skorygowanie go. Interwencja

ozdzia 3. Ryzyko cenowe

415

jest zatem swego rodzaju narzdziem doranym, przygotowujcym grunt dla posuni, nioscych bardziej trwae efekty. Interwencje walutowe mona podzieli
na:

interwencje sterylizowane (zakup waluty zagranicznej, skutkujcy wzrostem poday pienidza krajowego, neutralizowany jest operacjami otwartego rynku lub transakcjami swap, sucymi okresowej redukcji ww. wzrostu poday pienidza), interwencje niesterylizowane (wzrost poday pienidza w wyniku zakupu waluty krajowej nie jest skoordynowany z zastosowaniem instrumentw polityki pieninej). W dobie globalizacji i wzmacniania si wzajemnych zwizkw pomidzy krajowymi rynkami finansowymi interwencje walutowe w coraz wikszym stopniu wymagaj koordynacji pomidzy rnymi bankami centralnymi - te interwencje to tzw. interwencje skoordynowane. Jeli wspomniane wyej konsultacje wrd bankw centralnych nie nastpuj, mwimy o interwencji jednostronnej. Inna typologia nakazuje wyodrbnienie interwencji wzmacniajcych trend oraz
interwencji przeciwstawiajcych si trendowi.

Do innych czynnikw, okrelajcych poda i popyt na rynku walutowym zaliczamy: deficyt budetowy - zazwyczaj prowadzi do spadku kursu waluty krajowej wskutek spadku zaufania do gospodarki, lecz w krtkim okresie moe przynie skutek odwrotny, powodowany popytem na zwikszon emisj papierw skarbowych, finansujcych deficyt (dowodz tego przypadek Stanw Zjednoczonych na pocztku lat 80. XX wieku oraz Niemiec po zjednoczeniu), inwestycje portfelowe i bezporednie (ang. FDI, Foreign Direct Investment) - midzy innymi harmonogram prywatyzacji decydowa moe o terminach przepyww pieninych (tak byo do lipca 1999 r. w Polsce, gdy kurs zotego rs w oczekiwaniu napywu dewiz z prywatyzacji, pniej rzd zdecydowa si na deponowanie rodkw dewizowych z prywatyzacji na rachunku w NBP z przeznaczeniem na spat dugu zagranicznego), udzia inwestycji portfelowych w finansowaniu deficytu w obrotach biecych (przykadem jest Polska, gdzie ten udzia ronie). Dodatkowo zmiany struktury wacicielskiej gospodarki na korzy podmiotw zagranicznych lub korporacji transnarodowych decyduje o zwikszeniu zakresu wymiany midzynarodowej, wikszym otwarciu si gospodarki i wzmoonych przepywach kapitaowych w walutach obcych, wewntrzna i zewntrzna stabilno polityczna oraz stopie uwikania kraju w rozwizywanie problemw globalnych (terroryzm, konflikty regionalne), spekulacja walutowa,

416

Cz III. Ryzyko bankowe

wydarzenia wiatowe, determinujce np. odpyw kapitau z Emerging Markets (kryzys czeski, determinujcy odpyw kapitau spekulacyjnego z Polski w roku 1997 lub wydarzenia w Nowym Jorku 11 wrzenia 2001 r.), pynno rynku midzybankowego, spadek zaufania do gospodarki, powodowany lawinowymi bankructwami firm - przykadem s Stany Zjednoczone na przeomie 2001 r. oraz 2002 r., gdy masowo ujawniay si przypadki kreatywnej ksigowoci", stopie uzalenienia gospodarki od importu/eksportu surowcw, instytucjonalna struktura rynkw walutowych, czynniki psychologiczne powizane midzy innymi z teori bbli spekulacyjnych, czyli sytuacji, w ktrych powszechnie uwaa si, e kurs walutowy spadnie, ale jednoczenie sdzi si, e prawdopodobiestwo kontynuacji trendu jest wiksze ni jego odwrcenia31.

3.5. Ryzyko walutowe - definicja pojcia

Ryzyko walutowe to nie tylko ryzyko zmiany kursu walutowego, lecz rwnie moliwo utraty caej nalenoci, bd zaistnienia na tyle gwatownej zmiany relacji wymiennej pomidzy walutami, by uczyni transakcj zupenie nieopacaln. Oprcz komponentu kursowego, ktry naley uzna za najwaniejszy, ryzyko walutowe obejmuje ryzyko polityczne, wystpujce w sytuacji, gdy kontrahent zagraniczny nie jest w stanie spaci swoich zobowiza ze wzgldu na obowizujce w jego kraju lub w kraju wierzyciela przepisy dewizowe32. Na ryzyko polityczne skadaj si: ryzyko konwersji (wadze danego kraju ograniczaj administracyjnie moliwo zamiany jednej waluty na drug), ryzyko transferu (zakaz transferu nalenoci w walucie obcej) oraz ryzyko zmiany parametrw makroekonomicznych (wzrost inflacji, gwatowne podniesienie stp procentowych, pogorszenie si salda wymiany midzynarodowej, reforma walutowa) i zmiany polityki kursowej (denia aprecjacyjne lub deprecjacyjne, dewaluacja lub rewaluacja, usztywnienie kursu, itp.).

Por. Sawiski A.. Zloty i dealerzy, Rzeczpospolita" z dnia 24.01.2002 r. Ryzyko braku wymienialnoci waluty jest uznawane za najwaniejsze ryzyko wrd ryzyk zwizanych z bezporednimi inwestycjami zagranicznymi (ang. Foreign Direct Investment, FDI) a 31% wszystkich ubezpiecze przypadao na ww. ryzyko, podczas gdy na ryzyko dziaa wojennych przypadao 26%, za nacjonalizacji majtku - 27% - por. Buszko A.. Zarzdzanie ryzykiem bezporednich inwestycji zagranicznych w krajach rozwijajcych si, Bank i Kredyt" nr 11-12/2005. s. 61.
31 32

- ozdzia 3. Ryzyko cenowe

417

3.6. Pozycje

walutowe oraz miary ryzyka walutowego

Przez pojcie walutowej pozycji otwartej rozumie si saldo wartoci wszystkich pozycji bilansowych i pozabilansowych wykazywanych w danej walucie obcej lub wszystkich walutach obcych. Odrni przy tym mona: pozycj
du-

g (gdy warto aktyww w danej walucie przewysza warto pasyww w tej walucie) oraz pozycj krtk (gdy warto pasyww w danej walucie przekracza warto aktyww w tej walucie). W tym miejscu warto wprowadzi pojcie
pozycji maksymalnej,

oznaczajcej sum wartoci bezwzgldnych wszystkich pozycji dugich i krtkich w walutach obcych oraz pozycji globalnej, bdcej rnic pomidzy sum wszystkich pozycji dugich oraz krtkich. W rachunku adekwatnoci kapitaowej bankw wykorzystuje si rwnie estymacj pozycji cakowitej, ktra jest co do wartoci bezwzgldnej wiksz z kwot odpowiadajcych pozycji dugiej oraz krtkiej. Najczciej wykorzystywanymi miarami ryzyka walutowego s zmienno (w tym celu stosuje si odchylenie standardowe, semiodchylenie standardowe oraz wspczynnik zmiennoci) oraz warto naraona na ryzyko (ang. VAR, Value at Risk). Opierajc si na kalkulacji arytmetycznej lub logarytmicznej stopy

zwrotu z inwestycji w walut, mona wyznaczy odchylenie standardowe dla danych historycznych33:

(W.18)
gdzie: u - liczba obserwacji, rentowno wyznaczona w momencie t, rentowno rednia.

W celu uzyskania na bazie danych historycznych nieobcionego estymatora formu na odchylenie standardowe, naley zapisa w nastpujcy sposb34:

(W. 19) W szczeglnych przypadkach miar podan z punktu widzenia podmiotu zabezpieczajcego si przed ryzykiem kursowym moe okaza si semiodchy-

33

Por.

Rszkiewicz

M.,

Statystyka. Kurs podstawowy.

Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 1993, s. 49. 34 Hau gen R., Teoria

nowoczesnego inwestowania. Obszerny podrcznik analizy portfelowej.

WIG Press, Warszawa 1996, s. 47.

419

Cz 111. Ryzyko bankowe

lenie standardowe, ktre uwzgldnia tylko i wycznie te odchylenia od ocze-

kiwanej rentownoci inwestycji w kurs walutowy, ktre dla podmiotu stosujcego hedging walutowy s niekorzystne - nios ze sob ryzyko poniesienia straty. W celu parametryzacji otrzymanych wynikw wyznacza si wspczynnik zmiennoci stopy zwrotu kursu walutowego, ktry definiowany jest zgodnie ze wzorem35:

(W.20)
gdzie: c - wspczynnik zmiennoci,

- odchylenie standardowe,

R - oczekiwana rentowno inwestycji w walut.

W praktyce bankowej, w tym w zakresie estymacji wymogu kapitaowego z tytuu ryzyka rynkowego, stosuje si Value at Risk, ktra definiowana jest jako pojedyncza, sumaryczna i statystyczna miara moliwych maksymalnych strat przy zaoeniu normalnego funkcjonowania rynku36. Analiza VaR wymaga znajomoci parametrw, przy ktrych warto naraona na ryzyko zostaa wyznaczona - s to37: prawdopodobiestwo z ktrym podawane s wyniki (zwykle 99%, 97,5% i 95%)38, okres przetrzymania, czyli tzw. holding period ( t dni), czyli dugo okresu, w cigu ktrego zakadamy, e bdziemy utrzymywa okrelony portfel lub portfele (zwykle 1 dzie, 5 dni lub 10 dni). Value at Risk (VaR) moemy zatem okreli take jako strat, ktra z prawdopodobiestwem P procent w cigu t dni nie bdzie przekroczona (przy zaoeniu normalnych warunkw rynkowych). Im wiksze zakadane prawdopodobiestwo i im duszy holding period, tym wiksza warto Value at Risk. VaR dla pojedynczej ekspozycji i krtkiego horyzontu inwestycyjnego mona zapisa jako39:

33 Jajuga K., Jajuga T., Inwestycje. Instrumenty finansowe, ryzyko finansowe, inynieria finansowa, PWN, Warszawa 1996, s. 109-110. 36 Por. np. Dowd K., Beyond Value at Risk. The new science of risk management, John Wiley & Sons, Chichester 1998, s. 39. 37 Szafarczyk E.. Metoda Value at Risk. Materiay i Studia" Zeszyt nr 132, NBP, Warszawa, listopad 2001, s. 5. 38 99% rekomenduje Komitet Bazylejski, a stosuje np. Bankers Trust, 95% - np. JP Morgan oraz Bank of America, za 94,5% - np. Citibank - Por. Jajuga K., Value at Risk. Rynek Terminowy", nr 3/2000, s. 18-20. 39 Jajuga K., Miary ryzyka rynkowego. Cz III, Rynek Terminowy" nr 2/2000, s. 112-117.

Rozdzia 3. Ryzyko cenowe

420

(W.21)
gdzie: c - staa, zalena od prawdopodobiestwa, tzn. np. dla = 0.95, c = 1.65. za dla = 0,99, c= 2,33, - odchylenie standardowe rozkadu stopy zwrotu, W0 - warto pocztkowa ekspozycji.

Wielko opisan wzorem (4) okrela si jako DeaR (ang. Daily Earnings at Risk), za z VaR dla duszego okresu wie j nastpujca formua: (W.22)
gdzie: V - liczba dni. obejmujcych okres analizy.

Uzupenieniem Value at Risk jest stress testing (testowanie napi), ktra to analiza wie si z weryfikacj okrelonych scenariuszy ekstremalnych, antycypowanych na bazie zmian na rynkach powizanych, ktrych wystpienie na rynku lokalnym jest wprawdzie mao prawdopodobne, jednak niewykluczone. Weryfikacji jakoci modelu VaR suy z kolei back testing, czyli testowanie wsteczne polegajce na porwnaniu dla danej liczby dni (zazwyczaj dla wicej ni 200 dni roboczych) wartoci VaR z rzeczywistymi stratami. Liczba wyjtkw, tzn. dni w ktrych nastpio rzeczywiste przekroczenie VaR winna procentowo w przyblieniu odpowiada poziomowi tolerancji, z jakim podawane s wyniki VaR. Jeli tak nie jest, model winien ulec powtrnej kalibracji.

3.7. Metody ograniczania ryzyka walutowego

Instrumenty wewntrzne mona podzieli na tradycyjne (nie wykorzystuj efektu dwigni finansowej) oraz innowacyjne (derywaty). Do tradycyjnych metod ograniczania ryzyka kursowego zaliczy mona40: klauzul pen - w przypadku zmiany kursu walutowego w stosunku do kursu obowizujcego w dniu zawarcia kontraktu, nastpuje zmiana ceny, klauzul rewizji cen - eksporter ma prawo zmiany ceny w przypadku istotnej zmiany kursu walutowego (zwykle +/-5% ), hedging naturalny - struktura walutowa zobowiza jest ksztatowana w oparciu o ujemne korelacje kursw walut, w ktrych wyraone jest zobowizanie w stosunku do waluty krajowej,

Na podstawie Misztal P.. Zabezpieczanie przed ryzykiem zmian kursu walutowego, Difin, Warszawa 2004, s. 69-76.
40

421

Cz III. Ryzyko bankowe

opnianie patnoci (ang. lagging) oraz przyspieszanie (ang. leading), netting - celem jest waciwa identyfikacja ekspozycji kursowej zwykle efektywnego systemu informatycznego i stosowane jest podmioty). W praktyce wystpuje netting bilateralny (midzy 2 oraz multilateralny (w ramach grupy), matching - polega na czeniu transakcji, tak aby wyeliminowa sowe (wykorzystuje si w tym przypadku lagging i leading).

(wymaga to przez due podmiotami) ryzyko kur-

3.8. Polski rynek finansowy w perspektywie wejcia do strefy euro

Unia Gospodarcza i Walutowa (UGW, Economic and Monetary Union, EMU) jest kolejnym etapem integracji europejskiej - procesu rozpocztego tu po zakoczeniu II wojny wiatowej, a wywodzcego si z koncepcji federalistycznej (Stany Zjednoczone Europy), majcej charakter polityczny. Pocztkowo intencj twrcw zjednoczonej Europy bya integracja polityczna, lecz rozbieno stanowisk odnonie do sposobu realizacji koncepcji spowodowaa podjcie dziaa na rzecz integracji gospodarczej, ktrej jednym z ostatnich etapw jest UGW41. Podstawowe kryteria wejcia do UWG (ang. convergence criteria) s nastpujce42: deficyt budetowy (rzeczywisty i przewidywany) - maksymalnie na poziomie 3% PKB w cenach rynkowych, zaduenie publiczne - poniej 60% PKB w cenach rynkowych, inflacja - odchylenie do 1,5% od redniej 3 krajw czonkowskich z najmniej sz inflacj , dugookresowe stopy procentowe - odchylenie 2% od redniej 3 krajw czonkowskich z najmniejsz inflacj (jako miar przyjto wzrost cen konsumpcyjnych), 2-letni okres przynalenoci do Europejskiego Mechanizmu Kursowego (ERM2), gdzie zoty byby przywizany sztywnym kursem parytetowym do euro43,

Po 1958 r. wikszo walut europejskich staa si wymienialna, std dalsze dziaania na rzecz stabilizacji kursw uznano za niecelowe i przedwczesne - por. Morawski W., Zarys powszechnej historii pienidza i bankowoci, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2002, s. 207. 42 Szerzej na ten temat [w:] Sulmicki J., Stabilno rynkw finansowych a wejcie Polskie do strefy euro. Szkoa Gwna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2005, s. 201-206 oraz Orziak L., op. cit., s. 27-34. 43 Kurs centralny, ktry obowizywaby w ramach ERM2 winien by kursem rwnowagi dugookresowej, zblionym do aktualnego kursu rynkowego - w Polsce nie ma jednoznacznego

Rozdzia 3. Ryzyko cenowe

422

- konieczno dostosowania przepisw o banku centralnym tak, aby speniay kryteria niezalenoci, niezbdne do wczenia do Europejskiego Systemu Bankw Centralnych. Wskaniki konwergencji okrelone w Raporcie o Konwergencji 2004 przygotowanym przez Europejski Bank Centralny wskazuj jednak, e pki co Polska nie spenia wikszoci kryteriw (tabela 3).
Tabela 3. Polska a kryteria konwergencji UGW (wedug stanu na koniec 2004 r.)
Inflacja (%) Dugoterminowa stopa procentowa (%) Deficyt budetowy (% PKB) Dug publiczny (% PKB)

Polska Warto referencyjna Speniony

2,5 2,4 NIE

6,9 6,4 NIE

-5,6 -3,0 NIE

47,2 60,0 TAK

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Krlak-Werwiska J., jak Euro waluta nowej Europy,
Difin, Warszawa 2005, s. 54.

Naley jednoczenie doda, e w zaktualizowanym programie konwergencji na lata 2005-2008 zakada si spadek deficytu budetowego w stosunku do PKB z 2,9% do 1,9%. Problemem okazuje si jednak sposb estymacji wskanika UE sprzeciwia si wliczaniu rodkw z OFE do sektora publicznego - po odliczeniu OFE wskanik przyjmuje w 2005 r. warto 4,7%, co z kolei oznacza, e kryterium nie jest spenione (w 2008 r. wskanik ma obniy si do 3,7%)44. Wejcie do strefy euro to nie tylko uprzednie spenienie warunkw konwergencji - to take ustabilizowanie kursu zotego wzgldem euro, czemu suyaby zmiana systemu kursowego na sztywny (na przykad na rok lub dwa lata przed planowanym przystpieniem do ERM2)45. Rynek finansowy, wyceniajc instrumenty oraz waluty, bierze pod uwag, e w przyszoci Polska stanie si czonkiem UGW. Oprcz deklarowanej przez wadze daty przystpienia do strefy euro uwzgldnia si fundamenty makroekonomiczne oraz charakter polityki pieninej. Przyjmujc zaoenie o efektywnoci rynku i wykorzystujc terminow struktur stp procentowych mona okreli przewidywan dat przystpienia do strefy euro. Ma ona wystpi w mo-

stanowiska odnonie do ww. kursu, a badania przeprowadzone przez NBP nie daj jednoznacznej odpowiedzi, czy kurs zotego jest przewartociowany, czy niedowartociowany - por. Matuszczak A., Kotwica kursowa, Gazeta Bankowa" nr 7 (903), 13.02-19.02.2006, s. 18-19. 44 Nienatowski M.. Polska: kiedy do strefy euro?, Rynek Terminowy", nr 4/2005 (30), IV kwarta 2005, s. 70. 45 Matuszczak A., op. cit, s. 18-19.

mencie zrwnania si rentownoci papierw rzdowych (po korekcie o premi za ryzyko kraju)46. Zestawienie potencjalnych korzyci oraz negatywnych skutkw integracji walutowej zawiera tabela 4.
Tabela 4. Zestawienie korzyci oraz negatywnych skutkw integracji walutowej w Europie
Korzyci Skutki negatywne

Stabilizacja parametrw makroekonomicznych (zwaszcza stp procentowych i inflacji) Ograniczenie ryzyka kursowego Wiksza dostpno rynku kapitaowego jako rda pozyskiwania kapitau Zwikszenie poziomu bezpieczestwa wsppracy z krajami strefy euro (dziki stabilizacji politycznej i makroekonomicznej) Zwikszenie przejrzystoci i konkurencyjnoci rynkw krajw UGW Uniknicie zjawiska tzw. konkurencyjnej deprecjacji walut (dowiadczyy tego Francja oraz Niemcy w latach 1992-1995)47 Uproszczenie fakturowania i wewntrznej rachunkowoci Redukcja i centralizacja orodkw treasury w firmach (redukcja kosztw osobowych, racjonalizacja wsppracy z bankami) Ustabilizowanie stp procentowych Wiksza pynno rynku euro od pynnoci rynkw walut narodowych Obnienie szans na skuteczny atak spekulacyjny (wiksza baza monetarna) Difin, Warszawa 2005, s. 31-36.

Utrata suwerennoci w sferze pieninej oraz brak moliwoci wykorzystania kursu walutowego jako instrumentu polityki gospodarczej411 Koszty wyprodukowania monet i banknotw Koszty dostosowania systemw informatycznych Koszty modyfikacji urzdze (np. bankomaty) Koszty szkole pracowniczych oraz szkole dla kontrahentw spoza strefy euro Utrata dochodw bankw i innych instytucji finansowych z tytuu rnic kursowych Koszty spoeczne, zwizane z zaostrzeniem polityki gospodarczej i pieninej (antyinflacyjna polityka pienina oraz polityka rwnowaenia budetu) Koszty zmian regulacyjnych ponoszone przez kraje trzecie (koszty dostosowania do wsppracy z krajami UGW) Koszty przewalutowa rachunkw ponoszone przez instytucje finansowe

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Krlak-Werwiska J., jak Euro waluta nowej Europy,

Tradycyjnie pojmowana analiza ryzyka walutowego zgodnie z zasad: od identyfikacji poprzez pomiar, ograniczanie, a do oceny wynikw procesu we wspczesnej bankowoci nie jest wystarczajca. Zarzdzanie ryzykiem w banku to bowiem dziaanie zintegrowane, wykorzystujce czstokro narzdzia umoliwiajce syntetyczn kwantyfikacj ryzyka, nie tylko w obrbie ksigi handlowej (portfel obarczony ryzykiem rynkowym), ale rwnie ryzyko kredytowe
46 Szerzej na temat [w:] Bza-Bojanowska J., Kolski P., Kiedy E-day?, Gazeta Bankowa" nr 3 (899), 16-22.01.2005, s. 29-31. 47 Orziak L., Euro - nowy pienidz, PWN, Warszawa 1999, s. 35. 48 Ibidem, s. 37.

i operacyjne. Temu su rne odmiany VaR, finalnie dajce odpowied na pytanie o maksymaln dzienn strat, oczekiwan z zadanym, ale niskim prawdopodobiestwem przekroczenia. Zarzdzanie ryzykiem walutowym to zatem proces wbudowany w system zarzdzania ryzykiem w banku, dwukierunkowo powizany z innymi komponentami. Z tego wzgldu ograniczajc ryzyko walutowe za pomoc instrumentw tradycyjnych (bez wykorzystania dwigni finansowej) oraz derywatw naley bra pod uwag czynniki ryzyka generowane przez te metody. Rwnie zobiektywizowanej analizy, ukierunkowanej nie tylko na identyfikacj korzyci, ale take ryzyk wymaga decyzja o wprowadzeniu euro. W tym przypadku z pewnoci ograniczeniu ulegnie ryzyko walutowe (w tym zwaszcza kursowe), ale z kolei polityka pienina nie bdzie moga by prowadzona w sposb w peni suwerenny.

Bibliografia
Dokumenty prawne Ustawa z dnia 27.07.2002 r. Prawo dewizowe (DzU nr 141, poz. 1178 ze zm.). Wydawnictwa zwarte i artykuy Bereza S., Zarzdzanie ryzykiem bankowym, Wyd. ZBP, Warszawa 1992. Bernard & Colli (tum. B. Nowosad)., Sownik ekonomiczny i finansowy, Wydawnictwo Ksinica, Katowice 1994. Best P.. Warto naraona na ryzyko. Obliczanie i wdraanie modelu VaR, Dom Wydawniczy ABC, Krakw 2000. Bza-Bojanowska J., Kolski P., Kiedy E-day?, Gazeta Bankowa" nr 3 (899), 16-22.01.2005. Boyk P., Misala J., Puawski M., Midzynarodowe stosunki ekonomiczne, Wyd. II zmienione, PWE, Warszawa 2002. Buszko A., Zarzdzanie ryzykiem bezporednich inwestycji zagranicznych w krajach rozwijajcych si, Bank i Kredyt" nr 11-12/2005. Cholewiski R., Kurs a ceny, Gazeta Bankowa" nr 22 (918), 29.05-4.06.2006. Chrabonszczewska E.. Kalicki K.. Teoria i polityka kursu walutowego, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 1996. Cornells A.L., Financial Market Risk - Measurment and Analysis, Routledge, London 2003. Dowd K Beyond Value at Risk. The new science of risk management, John Wiley & Sons, Chichester 1998. Encyklopedia biznesu (red. W. Pomykao), Fundacja Innowacja, Warszawa 1995. Gup B.E., Brooks R., Zarzdzanie ryzykiem stopy procentowej, Wyd. ZBP, Warszawa 1997. Haugen R Teoria nowoczesnego inwestowania. Obszerny podrcznik analizy portfelowej, WIG Press, Warszawa 1996.

Iwanicz-Drozdowska M., Nowak A., Ryzyko bankowe, Wyd. SGH, Warszawa 2002. Jackowicz K., Zarzdzanie ryzykiem stopy procentowej - metoda duracji, Wyd. PWN. Jajuga K., Jajuga T., Inwestycje. Instrumenty finansowe, ryzyko finansowe, inynieria finansowa, PWN, Warszawa 1996. Jajuga K., Miary ryzyka tynkowego. Cz III, ,Rynek Terminowy" nr 2/2000. Jajuga K., Value at Risk, ,,Rynek Terminowy", nr 3/2000. Klepacki J., Polski rynek walutowy. Szanse i zagroenia. Scientific Publishing Group, Gdask 2005. Krlak-Werwiska J., jak Euro waluta nowej Europy, Difin, Warszawa 2005. on E., Euro a giedy, Gazeta Bankowa", nr 41 (937), 9-15.10.2006. Matuszczak A., Kotwica kursowa, Gazeta Bankowa" nr 7 (903), 13.02-19.02.2006. Misztal P., Zabezpieczanie przed ryzykiem zmian kursu walutowego, Difin, Warszawa 2004. Morawski W., Zarys powszechnej historii pienidza i bankowoci, Wydawnictwo Trio, Warszawa 2002. Niedzika P, Zarzdzanie ryzykiem stopy procentowej w banku, Difin, Warszawa 2002. Nienatowski M., Polska: kiedy do strefy euro?, Rynek Terminowy", nr 4/2005 (30), IV kwarta 2005. Orziak L Euro - nowy pienidz, PWN, Warszawa 1999. Rszkiewicz M., Statystyka. Kurs podstawowy, Szkoa Gwna Handlowa, Warszawa 1993. Sawiski A., Zfofy i dealerzy, Rzeczpospolita" z dnia 24.01.2002 r. Sulmicki J., Stabilno rynkw finansowych a wejcie Polskie do strefy euro, Szkoa Gwna Handlowa w Warszawie. Warszawa 2005. Szafarczyk E., Metoda Value at Risk, Materiay i Studia" Zeszyt nr 132, NBP, Warszawa, listopad 2001. Van Greuning H, Brajovic-Bratanovic S, Analyzing and Managing Banking Risk, The World Bank, Washington D.C. 2003. Wolniak D., Zarzdzanie ryzykiem stopy procentowej. Biblioteka Bankowca i Menedera, Warszawa 1997. Zabielski K., Finanse midzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995. Zajc J., Polski tynek walutowy w praktyce, wyd. III rozszerzone i uaktualnione, LIBER, Warszawa 2002. Zawadzka Z., Ryzyko bankowe - uwagi oglne, [w:] Jaworski W.L. (red.), Wspczesny bank, Poltext, Warszawa 1999. Zawadzka Z., Zarzdzanie ryzykiem w banku komercyjnym, Poltext, Warszawa 1996.

Ryzyko operacyjne
Emil lzak

4.1. Istota ryzyka operacyjnego

W literaturze przedmiotu mona znale liczne okrelenia ryzyka operacyjnego, ktrych popularno zaley od instytucji podejmujcych dziaania na rzecz zarzdzania ryzykiem operacyjnym. Szczegowa definicja zaprezentowana przez Bank of America okrela ten rodzaj ryzyka jako zmienno zyskw spowodowan przez bdy podczas realizacji operacji bankowych, nieefektywne procesy, umylne lub nie mankamenty w dziaaniu pracownikw, wpyw technologii informatycznej i negatywne zdarzenia zewntrzne1. Natomiast L. Sotysik prezentuje bardziej oglne podejcie definiujc ryzyko operacyjne jako potencjalny brak zdolnoci wewntrznych procesw operacyjnych instytucji do optymalizowania zysku z zainwestowanego kapitau2. Z kolej Federal Reserve Bank of New York przyjmuje definicj ryzyka zwizan z systemami transakcyjnymi banku (tzw. back office), w ktrej ryzyko operacyjne jest zwizane z zagroeniem stratami wywoanymi przez zakcenia procesw zatwierdzania, potwierdzania, kompensowania i ksigowania transakcji finansowych realizowanych przez bank'. Gwne znaczenie istoty ryzyka operacyjnego w skali midzynarodowej przypisuje si wykadni opracowanej przez Komitet Bazylejski, ktry pod koniec lat 90. XX wieku stwierdzi, e nie ma uniwersalnej definicji ryzyka operacyjnego. Komitet przytoczy stanowisko czci bankw, uznajce ryzyko operaD. Frencz, Operational Risk Management - what's the day job, Bank of America, cyt. za J. Jakubczak Innowacje na wiatowych rynkach finansowych, materiay konferencyjne KDPW, 2003 r. 2 L. Sotysik, Ryzyko operacyjne - nowe wyzwanie, Rynek Terminowy" nr 11/2001, s. 67. J D. Kos, The changing nature of operational risk in Foreign Exchange, Federal Reserve Bank of New York, http://www.ny.frb.org/ z dn. 5.07.2007 r.

427

Cz III. Ryzyko bankowe

cyjne jako kady rodzaj ryzyka, ktrego nie mona zakwalifikowa jako ryzyko rynkowe lub kredytowe, lub te wynikajcy ze strat w nastpstwie bdw ludzkich i technicznych4. Tak oglne stwierdzenie odzwierciedla skal problemu zwizan z identyfikowaniem ryzyka operacyjnego, gdy jest ono zwizane z wieloma, zrnicowanymi aspektami dziaalnoci wspczesnego banku. W wrzeniu 2001 r. Komitet Bazylejski przyj ostateczn definicj uznajc, i jest to ryzyko straty wynikajcej z niewaciwych lub zawodnych procesw wewntrznych, ludzi i systemw lub ze zdarze zewntrznych3. W konsekwencji bardzo zbliona definicj ryzyka operacyjnego zostaa zaadoptowana przez Komisj Nadzoru Bankowego w Polsce, ktra w Rekomendacji M okrelia, i jest to ryzyko straty wynikajcej z niedostosowania lub zawodnoci wewntrznych procesw, ludzi i systemw technicznych lub ze zdarze zewntrznych6. Definicja Komitetu Bazylejskiego jest obecnie powszechnym standardem ryzyka operacyjnego i obejmuje ryzyko prawne, tj. ryzyko zwizane z ponoszeniem przez bank finansowych konsekwencji w wyniku celowego lub niewiadomego naruszania aktw prawnych i zawieranych umw (szczeglnie w przypadku bankw midzynarodowych funkcjonujcych w rnych systemach prawnych). Natomiast powysza definicja nie uwzgldnia ryzyka reputacji i ryzyka strategicznego. Pierwsze z wymienionych rodzajw ryzyka dotyczy strat zwizanych z utrat zaufania do banku aktualnych i potencjalnych klientw oraz partnerw biznesowych w wyniku dziaa na szkod banku lub upadoci w sektorze bankowym. Natomiast ryzyko strategiczne obejmuje straty z tytuu le zdefiniowanych bd zrealizowanych przedsiwzi inwestycyjnych banku (np. jako zarzdzania procesem fuzji lub przejcia, nieefektywna wizji rozwoju banku wrd jego gwnych wacicieli). Wyczenie z definicji ryzyka operacyjnego kategorii ryzyka reputacji i strategicznego, ale przy uwzgldnieniu ryzyka prawnego, jest efektem prac w celu stworzenia minimalnych zasad tworzenia wymogw kapitaowych z tytuu ryzyka operacyjnego w bankach na caym wiecie. Warto podkreli, i w powszechnie akceptowanej definicji Komitetu Bazylejskiego ryzyko operacyjne oznacza wycznie ryzyko strat pieninych bez uwzgldniania utraconych korzyci, kosztw alternatywnych oraz zdarze operacyjnych, ktrych straty ostatecznie nie wystpiy w wyniku uruchomienia szybkich procedur awaryjnych. Ponadto w definicji enumeratywnie wyszczeglniono cztery podstawowe rda strat w nastpstwie realizacji ryzyka operacyjnego, tj. procesy, ludzie, systemy i zdarzenia wewntrzne.
4 Basle Committee on Banking Supervision, Operational Risk Management, Bank for International Settlements, Basle, September 1998, s. 3. 5 Basle Committee on Banking Supervision, Sound Practices for the Management and Supervision of Operational Risk, Bank for International Settlements, Basle, December 2001. s. 2. Rekomendacja M dotyczca zarzdzania ryzykiem operacyjnym w bankach, Komisja Nadzoru Bankowego, Warszawa 2004.

Na tle pozostaych rodzajw ryzyka bankowego widoczne s pewne cechy charakterystyczne ryzyka operacyjnego. Przede wszystkim wystpuje bardzo dua trudno w szczegowej identyfikacji wszystkich rde ryzyka operacyjnego w dziaalnoci banku. Zdarzenia wywoujce straty z tego tytuu s bardzo zrnicowane zarwno pod wzgldem przedmiotowym, czasu wystpowania, jak i znaczenia finansowego (od drobnych pomyek ksigowych po bardzo due straty zagraajce stabilnoci dziaania banku). W konsekwencji ryzykiem operacyjnym jest bardzo trudno zarzdza, gdy czsto nie wystpuje w banku dostateczna liczba danych o zdarzeniach historycznych niezbdnych do efektywnego szacowania ryzyka. Ponadto, ryzyko operacyjne zwizane jest przede wszystkim ze stratami dla banku, a nie ponadprzecitnymi korzyciami w wyniku ekspozycji. Oznacza to, e wszelkie dziaania bd miay za cel przede wszystkim wyeliminowanie ryzyka, chocia bank nie moe cakowicie zabezpieczy si przed wystpowaniem ryzyka operacyjnego. Warto podkreli, e straty wynikajce z ryzyka operacyjnego s zazwyczaj stratami spowodowanymi przez ryzyko czne, tj. take rynkowe, pynnoci czy kredytowe. Oznacza to, e ryzyko operacyjne bardzo rzadko wystpuje samodzielnie, gdy przede wszystkim zwiksza znaczenie innych kategorii ryzyka w banku. Ten proces nakadania si rnych kategorii ryzyka oznacza te czsto bdne klasyfikowanie zdarze wywoujcych straty w banku. Ponadto, ryzyko operacyjne jest bardzo specyficzne dla kadego banku, gdy dotyczy indywidualnych aspektw ich dziaalnoci jak mln. struktura organizacyjna, kompetencje i motywacje pracownikw, systemy przepywu informacji i jakoci decyzji osb zarzdzajcych bankiem i jego departamentami.

4.2. Czynniki wzrostu znaczenia ryzyka operacyjnego w bankach

Mimo e czynniki wywoujce straty z tytuu ryzyka operacyjnego wystpoway pd pocztku dziaalnoci bankowej, prace analityczne nad zarzdzaniem ryzykiem operacyjnym zostay podjte stosunkowo niedawno, tj. na pocztku lat 90. XX wieku7. Zainteresowanie metodami pomiaru i zarzdzania ryzykiem operacyjnym w bankach wzroso po serii spektakularnych strat w ostatniej dekadzie XX wie7 Pierwsze kompleksowe analizy w Bankers Trust 1992 r. dotyczce ryzyka operacyjnego przypadaj na pocztek lat 90. XX wieku, Wojtasiak A., Ryzyko operacyjne na rynku instrumentw pochodnych -podzia i metody jego minimalizacji, Bank i Kredyt", nr 9/2003, s. 59.

ku, ktrych skala przekraczaa 1 mid USD (m.in. Barings Bank, Daiva Bank Ltd., Sumimoto Bank Corporation, Bank of Credit and Commerce, Banca Nationale del Lavoro, Tokyo Shinkin Bank). W wikszoci przypadkw ryzyko operacyjne stao si katalizatorem strat, jakie banki bezporednio poniosy w wyniku ryzyka kredytowego czy rynkowego. 0 skali znaczenia ryzyka operacyjnego w bankach wiadczy fakt, i w okresie 1995-2005 r. w sektorze bankowym zanotowano ponad 100 przypadkw strat o wartoci co najmniej 100 mln USD z tego tytuu8. Wyniki analiz SAS wiadcz, i koszt instytucji finansowych zwizane z nieadekwatn kontrol ryzyka operacyjnego przekraczaj 120 mln USD rocznie9. Natomiast z bada British Bankers' Association wynika, i ryzyko operacyjne w bankach stanowi 20-30% strat cznego ryzyka w bankach (50-60% ryzyko kredytowe, a 1020% ryzyko rynkowe)10. Jako rda tak duych strat z tytuu ryzyka operacyjnego mona wymieni: denie bankw do maksymalizacji stopy zwrotu z zainwestowanego kapitau w wyniku rosncych oczekiwa uczestnikw rynkw kapitaowych, a tym samym wzrost ekspozycji na tradycyjne kategorie ryzyka (np. kredytowe) 1 aktywne zaangaowanie si w nowe operacje finansowe o nie do koca przeanalizowanych konsekwencjach na stabilno finansow banku (np. operacje na derywatach), uzalenienie procesw bankowych od technologii informatycznej, w miar szybkiego rozwoju systemw IT w zakresie wewntrznej organizacji banku oraz obsugi klientw w kontaktach zewntrznych i wdraaniu rozwiza z zakresu teleinformatyki nie zawsze towarzyszy rozwj odpowiednich procesw kontrolnych i sprawozdawczych tym bardziej, e systemy on-line ograniczyy znaczenie pracochonnych procedur monitorujcych; dynamiczny rozwj kanaw bankowoci elektronicznej stawia coraz to nowe wyzwania dla zachowania bezpieczestwa rodkw powierzonych przez klientw i ich danych osobowych, dynamiczny wzrost liczby zawieranych transakcji finansowych oraz wysoko kwotowych rozlicze pieninych w trybie on-line, co ogranicza zdolnoci bankw do kontroli wszystkich procedur i decyzji pracownikw oraz zwiksza prawdopodobiestwo popenienia bdw o ponadprzecitnych konsekwencjach dla standingu banku, wprowadzanie coraz bardziej zoonych produktw bankowych w miar rozwoju procesw interpenetracji rynkw finansowych (m.in. operacje kapitaowe, usugi ubezpieczeniowe), a tym samym trudnoci w sprawowaniu
E. Rosengren, Operational Risk, Federal Reserve Bank of Boston, maj 2003. SAS business intelligence outfit http://www.sas.com z dn. 5.07.2007 r. 10 http://www.bba.org.uk/bba/jsp/polopoly.jsp?d=103 z dn. 5.07.2007 r.
9

zdzia 4. Ryzyko operacyjne

430

efektywnej kontroli nad nowymi obszarami dziaalnoci bankowej, w ktrej brakuje adekwatnych danych historycznych i dowiadczenia w zakresie procedur awaryjnych w zakresie zarzdzaniem ryzykiem, globalizacja dziaalnoci bankowej, co oznacza realizowanie operacji daleko od gwnych centrw kontroli wewntrznej w bankach i obnia skuteczno wdraanych procedur kontrolnych, tym bardziej e struktury bankowe staj si coraz bardziej zoone, a kompetencje i obowizki komrek organizacyjnych trudne do jednoznacznego rozdzielenia, powszechniejsze korzystanie przez banki z umw outsourcingowych, co oznacza utrat przez bank bezporedniego nadzoru nad realizowanymi czynnociami, przy braku dowiadczenia w tworzeniu aliansw z partnerami biznesowymi. Due znaczenie w rozwoju prac analitycznych nad ryzykiem operacyjnym naley przypisa Komitetowi Bazylejskiemu, ktry we wrzeniu 1998 r. opraowa pierwsze zasady zarzdzania ryzykiem operacyjnym". Prace nad kwantyfikacj i zarzdzaniem ryzyka operacyjnego byy coraz bardziej zaawansowane w miar rozwoju inicjatyw w zakresie modyfikacji zasad wspczynnika wypacalnoci bankw. W styczniu 2001 r. Komitet Bazylejski przedstawi koncepcj Nowej Umowy Kapitaowej (The New Basel Capital Accord), ktra w swoich zapisach uja w nowy sposb wyliczenia minimalnego wymogu kapitaowego, uwzgldniajc rosnce znaczenie ryzyka operacyjnego12. Wykorzystujc dowiadczenia Komitetu Bazylejskiego w 2004 r. Komisja Nadzoru Bankowego przyja Rekomendacj M, w ktrej zawaro wskazwki dotyczce zarzdzania ryzykiem operacyjnym w bankach dziaajcych na podstawie polskiego prawa13. Przedstawione s w niej zasady jakociowe zintegrowanego systemu zarzdzania ryzykiem operacyjnym w kontekcie dostosowania go do zaoe NUK oraz Dyrektywy CRD 4.

4.3. Klasyfikacja ryzyka operacyjnego

Klasyfikacja strat operacyjnych jest jednym z podstawowych elementw umoliwiajcych efektywne analizowanie i monitorowanie ryzyka operacyjnego. W analizie zdarze zwizanych z ryzykiem operacyjnym niezwykle wane miej11 Basle Committee on Banking Supervision, Operational Risk Management, Bank for International Settlements, Basle, September 1998, s. 3. 12 Szerzej w rozdziale na temat Nowej Umowy Kapitaowej. 13 Rekomendacja M dotyczca zarzdzania ryzykiem operacyjnym w bankach, Komisja Nadzoru Bankowego, Warszawa 2004. 14 Dyrektywa CRD - Capital Requirements Directive, Dyrektywa 93/6/EEC.

431

Cz III. Ryzyko bankowe

sce zajmuje dokadne zdefiniowanie rodzaju zagroenia operacyjnego. Zagroeniem operacyjnym nazywane jest zdarzenie, ktre powoduje zmian efektu procesu biznesowego w stosunku do oczekiwanej wartoci, a ktre wynika z:13 niewaciwych lub zawodnych procesw wewntrznych, tj., jakoci systemu procedur kontrolnych, planw kontynuacji dziaa w sytuacjach awaryjnych, sposobu i jakoci raportowania, zasad obiegu dokumentacji wewntrznej, zasad komunikacji pomidzy oddziaami zlokalizowanymi w krajach o rnych systemach regulacji ostronociowych, zarzdzania komunikacj wewntrz banku, systemw, tj. procedur nabywania i wdraania systemw teleinformatycznych, tworzenia warunkw dla zagwarantowania poufnoci i integralnoci danych, mechanizmw ograniczenia dostpu i bezpiecznego uwierzytelnianie do systemw informatycznych, ludzi, tj. odpowiedniego dowiadczenia i kwalifikacji pracownikw, systemw motywacyjnych, przejrzystoci systemw wynagradzania i polityki kadrowej, jasnego podziau kompetencji i obowizkw, wpywu fluktuacji kadr na efektywno prac zespow pracowniczych, organizacji pracy w przypadku absencji pracownikw, czynnikw zewntrznych, tj. czynnikw otoczenia bliszego i dalszego banku w wymiarze struktury podmiotowej sektora (procesy fuzji przej), zmian popytu na usugi bankowe (np. wzrost znaczenia derywatw w dziaalnoci gospodarczej), otoczenia prawnego (np. stabilno i przejrzystoci przepisw prawnych), stopnia przygotowania na zagroenia zewntrze (np. napady na oddziay, klski ywioowe). W konsekwencji wyrnia si zagroenie operacyjne, ktre z racji wystpowania w definicji ryzyka operacyjnego nazywa si zagroeniami rdowymi. Zagroenia rdowe mog by identyfikowane przez zdarzenia operacyjne, ktrych zaistnienie moe mie negatywny wpyw na wynik finansowy banku. Aktualnie przyjta na wiecie klasyfikacja i systematyzacja zdarze operacyjnych wynika z wymogw okrelonych przez Komitet Bazylejski w pracach nad Now Umow Kapitaow. Komitet Bazylejski wyrni siedem gwnych kategorii zdarze operacyjnych, tworzcych (tzw. pierwszy poziom szczegowoci). W ramach kadej kategorii zdarze wyrnia si od dwch do szeciu rodzajw zdarzenia (tzw. drugi poziom szczegowoci). Natomiast dla kadego zdarzenia Komitet Bazylejski podaje konkretne przykady (tzw. trzeci poziom szczegowoci).

Rekomendacja M dotyczca zarzdzania ryzykiem operacyjnym w bankach. Komisja Nadzoru Bankowego, Warszawa 2004.

Rozdzia 4.

Ryzyko operacyjne

432

Rysunek 1. Klasyfikacja zagroe rdowych i zdarze operacyjnych

rda ryzyka operacyjnego

1. Wewntrzne oszustwo (ang. internal fraud) Straty z tytuu dziaa majcych na celu zamierzone oszustwo, sprzeniewierzenie wasnoci, obejcie regulacji, prawa lub polityki banku dotyczce co najmniej jednej osoby wewntrznej. Przykady empiryczne: wiadome oszustwa na operacjach walutowych, instrumentach pochodnych i handlu obligacjami odpowiednio w Allied Irish Bank (691 mln USD), Barings (1 mld USD), DaiwaBank Ltd (1,4 mld USD) 2. Zewntrzne oszustwo (ang. external fraud) Straty z tytuu dziaa majcych na celu zamierzone oszustwo, sprzeniewierzenie wasnoci lub obejcie regulacji, prawa przez osob trzeci. Przykad empiryczny: Transakcje oszukacze klienta korporacyjnego w Republic New York Corp. (611 mln USD)
3. Praktyka kadrowa i bezpieczestwo pracy (ang. employment practices and workplace safety) Straty wynikajce z dziaa Banku niezgodnych z prawem pracy, przepisami BHP, porozumieniami zawartymi z pracownikami, lub z wypat roszcze z tytuu odszkodowa za wypadki przy pracy oraz zdarze z zakresu rnicowania i dyskryminacji. Przykad empiryczny: Odszkodowanie z tytuu pozwu sdowego o dyskryminacj pciow w Merrill Lynch (520 mln USD)

4. Klienci, produkty i praktyka biznesowa (ang. customers, products and business practices)
Straty wynikajce z niezamierzonego lub wynikajcego z zaniedbania, niewypenienia zawodowych zobowiza w stosunku do poszczeglnych klientw (w tym wymaga dotyczcych uczciwoci i odpowiedzialnoci), albo te z charakteru lub struktury produktu. Przykad empiryczny: Niewaciwe procedury udzielania kredytw i poyczek w Household International (484 mln USD)

5. Uszkodzenia aktyww (ang. damage to physical assets) Straty z tytuu utraty, zniszczenia fizycznych aktyww w wyniku klsk ywioowych lub innych zdarze. Przykad empiryczny: Straty materialne w wyniku ataku na World Trade Center w Bank of New York (140 mln USD) 6. Zakcenia dziaalnoci i bdy systemw (ang. business disruption and system failures)
Straty wynikajce z zakce w dziaalnoci i bdw systemw. Przykad empiryczny: Starty w wyniku bdw po modernizacji systemu komputerowego w Solomon Brothers (303 mln USD)

7. Dokonywanie transakcji, dostawa oraz zarzdzanie procesami (ang. execution, delivery and
process management) Straty wynikajce z bdw podczas przeprowadzania transakcji lub zarzdzania procesami, jak rwnie z relacji z kontrahentami i dostawcami Przykad empiryczny: Straty w wyniku niewaciwej realizacji transakcji w Wells Fargo Bank (150 mln USD)

W nawiasach wielkoci strat.

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Operational Risk Data Collection Basle Comittee, www.bis.org oraz E. Rosengren, Operational Risk, Federal Reserve Bank of Boston, maj 2003.

433

Cz III. Ryzyko bankowe

W zakresie modelowania ryzyka operacyjnego zdarzenia wywoujce straty najczciej dzieli si na trzy podstawowe rodzaje ze wzgldu na kryterium czstoci wystpowania (ang. frequency) i skali strat w wyniku ich zaistnienia (ang. severity) tj.16: straty oczekiwane (ang. expected losses - EL), tj. zdarzenia charakteryzujce si bardzo czstym wystpowaniem w dziaalnoci operacyjnej banku, ale o najniszej szkodliwoci (tzw. zdarzenia HFLS high frequency low severity); w oparciu o baz zdarze historycznych bank zazwyczaj dysponuje wystarczajc liczb danych do efektywnego przewidywania i samodzielnego pokrywania tego rodzaju strat, nieoczekiwane straty (ang. unexpected losses - UL), tj. zdarzenia charakteryzujce si znacznie wyszym wpywem na wyniki finansowe banku ni straty oczekiwane, ale te wystpujce znacznie rzadziej (tzw. cz zdarze HFLS); bazy danych historycznych zdarze wywoujcych nieoczekiwane straty s czsto zbyt ubogie, aby bank mg wyeliminowa zagroenie, a nawet okreli dokadnie stopie ekspozycji, dla zrekompensowania tych strat bank wykorzystuje wasne zasoby kapitaowe, straty katastroficzne (ang. catastrophic losses - CL), tj. zdarzenia, ktrych liczba nie przekracza 0,1 proc. wszystkich zdarze powodujcych straty z tytuu ryzyka operacyjnego, ale w przypadku ich wystpienia bank nie jest w stanie samodzielnie zrekompensowa straty (tzw. zdarzenia LFHS low frequency high severity); najczstszym rozwizaniem jest transfer ryzyka na zewntrz banku m.in. poprzez polisy ubezpieczeniowe. Ponisza tabela przedstawia przykadow klasyfikacj zgodnie z wyej wymienionymi zaoeniami.

16

Rekomendacja M dotyczca zarzdzania ryzykiem operacyjnym w bankach. Komisja Nadzo-

ru Bankowego. Warszawa 2004, s. 9-10.

Oszustwo zewntrzne zamierzone przez osob spoza banku) Praktyka kadrowa i bezpieczestwo pracy

Kradzie i oszustwo

oszustwo czekowe przemyt przejcie rachunku, mistyfikacja unikanie podatkw przekupstwo, apwkarstwo dziaalno na korzy wasn kradzie, rabunek faszerstwo oszustwo czekowe

Bezpieczestwo systemw Stosunki pracownicze

Bezpieczestwo

hakerstwo kradzie informacji odszkodowania zwizane z wypat wynagrodze, rozwizaniem umw o prac, nieprzestrzeganiem przepisw BHP zorganizowane dziaania zwizkw zawodowych ujawnienie danych osobowych pracownikw nieobecno kluczowych pracownikw w pracy wypadki na terenie administrowanym przez bank

434

Cz III. Ryzyko bankowe

rodowiska pracy Podziay i dyskryminacja Klienci, produkty i praktyka biznesowa Obsuga klientw, ujawnianie informacji o klientach, zobowizania wzgldem klientw

Niewaciwe praktyki biznesowe lub tynkowe

Wady produktw

Klasyfikacja klienta i ekspozycje

wypadki przy pracy inne wypadki ze wzgldu na wiek, pe, przynaleno do partii politycznych itp. naruszenie zaufania i (lub) wytycznych w zakresie obsugi klientw pozyskiwanie informacji naruszenie prywatnoci ujawnianie informacji agresywna sprzeda agresywny handel na rachunek klienta (w celu maksymalizacji prowizji) nieuprawnione uycie informacji poufnej odpowiedzialno kredytodawcy prby monopolizacji rynku manipulacje rynkiem finansowym handel na podstawie poufnych informacji dziaanie poza zezwoleniem pranie pienidzy wadliwe produkty bankowe (bdy w umowach, regulaminach itp.) bdy modeli (np. wyceny) ocena profilu klienta niezgodnie z wytycznymi przekraczanie limitw zaangaowania bd oceny profilu klienta spory o jako dziaalnoci doradczej klski ywioowe wandalizm i dziaalno terrorystyczna

Uszkodzenia aktyww Zakcenie dziaalnoci i bdy systemw

Klski ywioowe i inne zdarzenia Systemy

Dokonywanie

Wprowadzanie do systemu, wykonywanie, rozliczanie i obsuga transakcji

nieprawidowoci w funkcjonowaniu sprztu nieprawidowoci w funkcjonowaniu oprogramowania nieprawidowoci w funkcjonowaniu sieci telekomunikacyjnych przerwy w dopywie energii oraz wadliwe funkjonowanie urzdze podtrzymujcych zasilanie bdy w czasie komunikacji bdy podczas wprowadzania, utrzymywania i adowania danych bdy dziaania modelu lub systemu bdy ksigowe bdy w czasie wykonywania innych zada bdy w procesie zarzdzania zabezpieczeniami niewykonanie dostawy przeoczenie terminu utrzymywanie danych referencyjnych niedopenienie obowizku sprawozdawczego sporzdzanie niedokadnego sprawozdania zagubienie dokumentacji bdy informacyjne udzielanie dostpu osobom nieuprawnionym wprowadzanie bdnych danych na rachunku wyrzdzanie szkody lub straty w aktywach klienta bd kontrahenta spory z kontrahentami wadliwe umowy outsourcingowe spory

transakcji, dostawa i zarzdzanie procesami

Monitorowanie i sprawozdawczo Dokumentacja dotyczca klienta Zarzdzanie rachunkami klientw Uczestnicy procesu niebdcy klientami banku Sprzedawcy i dostawcy

rdo: Implementation of the Capital Accord for Operational Risk, ORIAG, Working Paper, January 2003; www.fsa.gov.uk z dnia 15.06.2006 r. oraz Rekomendacja M dotyczca zarzdzania ryzykiem operacyjnym w bankach, Komisja Nadzoru Bankowego, Warszawa 2004, s. 3-4.

Zgodnie z Rekomendacj M Komisji Nadzoru Bankowego banki podlegajce polskiemu prawu powinny okresowo dokonywa oceny w zakresie zdarze przewidywalnych i nieprzewidywalnych, z punktu widzenia ich podstawowej dziaalnoci. Ocena ta powinna uwzgldnia zdarzenia uznane przez dany bank za

Rekomendacja M dotyczca zarzdzania ryzykiem operacyjnym w bankach, op. cit.. s. 1 0 .

435

Cz III. Ryzyko bankowe

najbardziej prawdopodobne (np. awaria systemw zewntrznych, bdy pracownikw, zakcenia dziaalnoci systemw), a take miejsca wystpienia i czas ich trwania17.

Rozdzia 4. Ryzyko operacyjne

436

4.4. Proces zarzdzania ryzykiem operacyjnym

Efektywny system zarzdzania ryzykiem operacyjnym zgodnie z wytycznymi Komitetu Bazylejskiego powinien obejmowa18: identyfikacj ryzyka, kwantyfikacj ryzyka, monitorowanie ryzyka, kontrol ryzyka. Okrelenie stopnia ekspozycji na ryzyko operacyjne przy uwzgldnianiu specyfiki dziaalnoci danego banku ma kluczowe znaczenie dla powodzenia dziaa w ramach kolejnych etapw zarzdzania ryzykiem. Dlatego te waciwa identyfikacja powinna uwzgldnia zarwno czynniki zewntrzne, jak i werdo: Opracowanie wasne na podstawie: J. Kayne, Using case studies in Risk Management, www.algorithmics.com z dn. 14.08.2006 r.

wntrzne (m.in. zgodnie z zaleceniami trzypoziomowej klasyfikacji zdarze wywoujcych straty operacyjne przygotowanymi przez Komitet Bazy lej ski). Po zidentyfikowaniu ryzyka operacyjnego naley dokona jego kwantyfikacji, czyli pomiaru. W tym celu bank musi prowadzi rozbudowan baz danych o stratach poniesionych w nastpstwie ryzyka operacyjnego z okresu minimum
Lewandowski D., Ryzyko operacyjne w bankach - zarzdzanie i audyt w wietle wymaga Bazylejskiego Komitetu ds. Nadzoru Bankowego, Bank i Kredyt", nr 4/2001. s. 51.

ostatnich trzech lat. Biorc pod uwag przyjt metodologi dziaa do pomiaru ryzyka operacyjnego wykorzystuje si: metody dedukcyjne (tzw. top-down) opierajce si na analizie oglnych czynnikw ryzyka majcych wpyw na efektywno dziaalnoci operacyjnej banku, metody indukcyjne (tzw. bottom-up) wykorzystujce analiz szczegowych przypadkw strat w okrelonych sferach dziaalnoci banku, ktre po zagregowaniu daj podstawy do okrelania ekspozycji na ryzyko operacyjne. Metody dedukcyjne koncentruj si na badaniu zjawisk, zwikszajcych prawdopodobiestwo wystpienia ryzyka operacyjnego takich jak: zmiany regulacji ostronociowych, polityki fiskalnej, polityki monetarnej, rozwoju gospodarczego i popytu na poszczeglne usugi bankowe. Grupa metod dedukcyjnych opiera si na zasadzie, e ryzyko operacyjne wzrasta wraz ze wzrostem wartoci wolumenu, wartoci i rnorodnoci operacji bankowych 19. Metody te bazuj na m.in. okrelonych wskanikach finansowych banku (np. wynik brutto w metodach wskanikowych), na analizie ich zmiennoci (ang. volatility m.in., przychodu nieodsetkowego) lub szacunku cakowitej ekspozycji na ryzyko bankowe poprzez wykorzystanie modelu wyceny aktyww kapitaowych (CAPM)20. Metody indukcyjne s bardziej dokadne ni dedukcyjne w identyfikacji stopnia zagroe ryzykiem operacyjnym w bankach, mimo e wymagaj o wiele bardziej rozbudowanych cigw danych historycznych do budowy modeli statystyczno-ekonometrycznych. Z powyszych wzgldw s one czciej wykorzystywane ni do zarzdzania ryzykiem operacyjnym dedukcyjne, szczeglnie w bankach duych, dziaajcych w skali midzynarodowej, o rozbudowanych danych na temat poszczeglnych zdarze zwizanych z ryzykiem operacyjnym. Kolejnym etapem procesu zarzdzania ryzykiem jest monitorowanie systemu limitw maksymalnych strat. Dziaanie te pozwala oceni czy system zarzdzania ryzykiem operacyjnym utrzymuje straty w ramach wartoci krytycznych. Proces ten powinien by realizowany poprzez analiz biecych parametrw i norm dotyczcych dziaalnoci operacyjnej poszczeglnych jednostek banku (tj. czstotliwo transakcji, warto obrotw, poziom bdw, wielko strat). W zakresie kontroli ryzyka wyrnia si dziaania majce na celu doskonalenie i rozwijanie procesw pomiaru zdarze ryzyka operacyjnego oraz ograniczania jego skutkw. Najwiksze znaczenie pod tym wzgldem naley przypisa sprawnie funkcjonujcemu systemowi audytu wewntrznemu, ktry nie tylko wyznacza standardy dziaa dla minimalizacji znaczenia ryzyka operacyjnego
Lenczewski Martins C, Niedzika P., Kwantyfikacja ryzyka operacyjnego w banku oraz. jego wpyw na wymg kapitaowy, Bank i Kredyt"', nr 5/2005, s. 29. 20 rdo: Capital market news, Federal Reserve Bank of Chicago, wrzesie 2002 r., s. 2; www.chicagofed.org z dnia 5.07.2007 r.; cyt. za: Lenczewski Martins C, Niedzika P., Ibidem, s. 29.

w banku, ale i tworzy procedury awaryjne i plany utrzymania cigoci dziaania w przypadku przekraczania dopuszczanych limitw bdw lub strat. Sprawnie funkcjonujcy audyt wewntrzny jest podstawowym elementem biecego zarzdzania ryzykiem operacyjnym w banku. W wikszoci przypadkw spektakularne straty w bankach zwizane z ryzykiem operacyjnym wynikay z braku lub powanych bdw mechanizmw audytu wewntrznego. W ramach kontroli ryzyka operacyjnego mieszcz si take dziaania majce na celu okrelanie stopnia zagroenia ryzykiem operacyjnym przy delegowaniu procesw biznesowych poza bank i utraty bezporedniej kontroli nad ryzykiem w wyniku umw outsourcingowych. Na tym etapie podejmowane s take decyzje w zakresie transferu ryzyka operacyjnego poprzez zawieranie odpowiednich polis ubezpieczeniowych na wypadek strat o szczeglnie wysokiej szkodliwoci.

4.5. Klasyfikacja metod szacowania ryzyka operacyjnego

Dla potrzeb kwantyfikacj i i pomiaru ryzyka operacyjnego w bankach opracowano lub zaadaptowano wiele metod zarzdzania ryzykiem, ktre rni si pod wzgldem zakresu wykorzystywanych danych ilociowych oraz narzdzi ekonometryczno-statystycznych. Wikszo metod kwantyfikacji ryzyka operacyjnego jest efektem samodzielnych analiz poszczeglnych bankw, ale wyrni naley take podejcia zaproponowane przez Komitet Bazylejski suce okreleniu wymogw kapitaowych z tytuu ryzyka operacyjnego w ramach pierwszego filaru Nowej Umowy Kapitaowej. W oparciu o powysze kryteria klasyfikacji wyrnia si: 1. Modele ilociowe m.in.: metody szacowania wartoci zagroonej (ang. Operational Value at Risk), metody wyznaczania wartoci ekstremalnych (ang. Extreme Value Theory), metody scenariuszy awaryjnych (ang. stress testing); 2. Metody jakociowo-ilociowe m.in.: metoda kluczowych czynnikw ryzyka (ang. Key Risk Indicators KRI), mapowanie ryzyka, modele sieci Bayesowskich, metody oparte na zrwnowaonej karcie wynikw (ang. balance scorecard), metody oparte na metodzie Six Sigma; 3. Modele jakociowe m.in.: samoocena ryzyka (ang. risk self-assessment - RSA), metody analizy porwnawczej (benchmarking ilociowy);

4. Metody heurystyczne m.in.: techniki analityczne, techniki polegajce na odwrceniu punktu widzenia, techniki projektowania idealnego, techniki oparte na skojarzeniach swobodnych, techniki oparte na skojarzeniach przymusowych; 5. Metody wskanikowe Komitetu Bazylejskiego tj.21: Metoda wskanika podstawowego (Basic Indicator Approach - BIA), Metoda standardowa (The Standardised Approach - TSA), Alternatywna metoda standardowa (Alternative Standard Approach - ASA), Metoda pomiaru zaawansowanego (Advanced Measurement Approach AM A).

4.5.1. Metody ilociowe

Metody ilociowe wykorzystuj dane mierzalne uzyskiwane na podstawie odpowiednio dugiego cigu obserwacji zdarze powodujcych straty z tytuu ryzyka operacyjnego w danym banku. Na podstawie tych danych tworzone s odpowiadajce im modele rozkadw strat w rnych modelach statystycznoekonometrycznych. Modelowanie ryzyka w metodach ilociowych oznacza wic wyznaczenie takiej dystrybuanty strat, ktra najlepiej opisuje rozkad prawdopodobiestwa straty (mg. frequency distribution) oraz jej szacowany rozmiar (ang. severity distribution)22. Po okrelonego modelu rozkadu strat na podstawie dostpnych danych estymowane s wszystkie jego parametry. Rozkady te s wielokrotnie testowane w celu sprawdzenia ich efektywnoci na rnych poziomach istotnoci. Gwnym problemem w tej metodzie jest wymagana bardzo liczba dokadnych danych o stratach oraz okrelenie tzw. grubego ogona" (ang. fat tail), a wic estymacja strat dla zdarze bardzo rzadkich, ale czsto niezwykle szkodliwych dla banku i dlatego okrelanych mianem strat katastroficznych.

4.5.1.1. Metoda szacowania wartoci zagroonej

(Operational Value at Risk)

Konstrukcja metody wartoci zagroonej z tytuu ryzyka operacyjnego (ang. operational Value At Risk - OpVaR) opiera si na jednej z najbardziej powszechnych metod estymacji ryzyka, tj. metody wartoci zagroonej VaR (Value at Risk). W przeciwiestwie do innych metod pomiaru ryzyka, VaR odnosi si do
Prezentacja metod wskanikowych Komitetu Bazylejskiego jest zamieszczona w rozdziale o Nowej Umowie Kapitaowej, tzn. cz III, rozdzia 5. 22 Bancarewicz G., Ryzyko operacyjne rdem nowych wyzwa dla pomiaru i zarzdzania ryzykiem w instytucjach finansowych, Bezpieczny Bank", nr 2(27)/2005, s.107.

wartoci strat, a nie do stopy dochodu. Analiza wartoci zagroonej suy wyznaczeniu maksymalnej straty, jak bank moe by naraony w okrelonym czasie ze z gry okrelonym prawdopodobiestwem (poziom ufnoci). Tym samym wystpuje bardzo mae prawdopodobiestwo (zazwyczaj mniej ni 5%), i bank poniesie wiksze szkody ni warto strat oszacowana przez VaR. Znajc stopie ekspozycji bank moe przygotowa odpowiednie techniki redukcji i niwelowania potencjalnych strat. Dla zbudowania modelu VaR konieczne jest wykorzystanie danych historycznych dotyczcych rodzaju strat, miejsca powstania, czasu i czstotliwoci wystpowania, wysokoci straty, powizania z innymi zdarzeniami oraz pewnych dziaa korygujcych i ewentualnie przypadkw strat z innych bankw. Metoda ta zakada istnienie strat oczekiwanych (Expected Loss - EL) i nieoczekiwanych (Unexpected Loss - UL)23. Metoda OpVaR stanowi modyfikacj metody VaR, ktra wykorzystujc miary statystyczne szacuje najwysz oszacowan strat z tytuu ryzyka operacyjnego w okrelonym horyzoncie czasowym przy z gry zaoonym poziomie ufnoci. Zastosowanie metody OpVaR ma jednak dosy istotne ograniczenia24. Przede wszystkim, wynik wszystkich strat z tytuu ryzyka operacyjnego jest bardzo trudny do okrelenia ze wzgldu na nieprawidow klasyfikacj zdarze. Najwczeniej jest to konsekwencja pominicia pewnych zdarze ryzyka operacyjnego lub strat na tyle niewielkich, i nie s w banku odnotowywane. Ponadto, w metodzie VaR istnieje zaoenie, ze profil ryzyka w badanym okresie jest stay, a przedzia czasu dosy krtki (tj. kilkadziesit dni). Tymczasem jest to zaoenie trudne do zrealizowania, gdy zalecany okres badania ryzyka przy uyciu tej metody jest wyznaczony na 1 rok. W metodzie VaR zakada si take istnienie sieci powiza pomidzy rnymi zdarzeniami stanowicymi czynniki ryzyka. W rzeczywistoci w przypadku ryzyka operacyjnego taka korelacja czsto nie istnieje. O wanoci problemu wiadczy fakt, e w sytuacji kiedy w bazie zdarze ryzyka operacyjnego nie znajdzie si 80% przypadkw, OpVaR moe waha si od 90% niedoszacowania a do 200% przeszacowania. Warto te podkreli, i walidacja modeli OpRisk (ang. back testing) opartych na metodzie OpVaR jest utrudniona, a wic rzetelno uzyskiwanych informacji jest take ograniczona25.

23 Wyjanienie strat oczekiwanych i nieoczekiwanych w podpunkcie na temat klasyfikacji ryzyka operacyjnego niniejszego rozdziau. '4 Orze J., Ilociowe metody pomiaru ryzyka operacyjnego, Bank i Kredyt" 5/2005, s. 6. 25 Back testing czyli inaczej weryfikacja historyczna polega na przeprowadzeniu testu statystycznego sprawdzajcego poprawno hipotezy, e obliczone wartoci VaR dobrze odpowiadaj zmianom wartoci. Podczas testu hipotezy mona popeni dwa rodzaje bdw: typ I - poprawny model zosta bdnie odrzucony, typ II - niepoprawny model zosta bdnie zaakceptowany.

4.5.1.2. Metoda wyznaczania wartoci ekstremalnych

(Extreme Value Theory)

W przeciwiestwie do OpVaR metody EVT s stosowane do oszacowania prawdopodobiestwa i skutkw tylko okrelonych kategorii zdarze ryzyka operacyjnego, tzn. zdarze w ktrych bank nie dysponuje wystarczajcymi danymi ze wzgldu na rzadko ich wystpowania. Stosuje sieje szczeglnie do modelowania tzw. strat katastroficznych w ramach ryzyka operacyjnego. Dlatego te metody EVT daj wymierne efekty w przedziale ufnoci powyej 95%, a czasem uzyskanie rzetelnych wynikw wymaga zastosowania przedziaw ufnoci powyej 99%26. Model zmodyfikowany EVT (tzw. delta EVT) uwzgldnia analiz strat o redniej powtarzalnoci i maych wartociach rwnoczenie wykorzystujc standardowy model EVT dla strat o maej czstoci i duych wartociach" 7. W konsekwencji za pomoc czynnika delta mierzone s straty czstsze i o umiarkowanej szkodliwoci. Dziki temu identyfikowane s pene rozkady strat, ktre wyznaczaj wartoci ryzyka operacyjnego. Metoda delta EVT jest wykorzystywana przede wszystkim w oszacowywaniu niepewnoci wywoanej nieefektywnym rozpoznaniem rde ryzyka operacyjnego.

4.5.1.3. Metody scenariuszy awaryjnych

Metody scenariuszy awaryjnych s wykorzystywane w bankach do okrelenia zmian sytuacji finansowej w konsekwencji zaistnienia okrelonej sekwencji zdarze. Metody stanowi symulacj zdarze przyczynowo-skutkowych i pozwalaj oceni, na jak skal strat naraony jest bank w rnych okolicznociach zmiany ekspozycji na ryzyko operacyjne. Tworzenie scenariuszy awaryjnych stanowi zazwyczaj uzupenienie metody OpVaR. Metoda OpVaR okrela wielko maksymalnych strat oczekiwanych i nieoczekiwanych, natomiast metoda scenariuszy awaryjnych suy okreleniu skali zdarze bardzo rzadkich i szkodliwych (tzw. straty katastroficzne). Standardowe wersje scenariuszy zakadaj zmian jednego lub kilku czynnikw ryzyka. Wykorzystuje si przy tym zarwno dane historyczne, jak i modelowanie na podstawie pewnych hipotetycznych zaoe zmian czynnikw makroekonomicznego otoczenia banku28. Do opracowywania scenariuszy uywa si czsto metody Monte Carlo, polegajcej na skonstruowaniu stochastycznego modelu procesu matematycznego, w ktrych przeprowadzany jest wybr losowy za pomoc generowania okrelonego cigu liczb. Jedn z waniejszych zalet metody Monte Carlo jest moliwo
Orze J., Ilociowe metody pomiaru ryzyka operacyjnego, ..Bank i Kredyt" 5/2005. s. 7. King L.J., Operational Risk; Measurement and Modelling, Jon Wiley&Sons Limited. Chichester, London 2001. 28 Orze J., Ilociowe metody pomiaru.... op. cit., s. 8.
26 7

tworzenia prognoz kompletnego rozkadu korzyci i strat, czego zazwyczaj nie da si osign w przypadku Op VaR. Warto jednake zaznaczy, e nie dla wszystkich zdarze istnieje moliwo stworzenia rozkadu strat, chocia za pomoc metod Monte Carlo mona modelowa rozkady inne ni normalny29. Celem zastosowania metody scenariuszy awaryjnych jest okrelenie zakresu wpywu strat katastroficznych na standing banku. Organy nadzoru bankowego zakadaj du elastyczno tworzonych scenariuszy, gdy dziki takiemu podejciu moliwe staje si szacowanie, czy dany bank przetrwa kryzys w rzeczywistoci oraz jest moliwo okrelenia sposobw przeciwdziaania negatywnym zdarzeniom, jakie mog mie miejsce w przyszoci. Wrd tworzonych scenariuszy awaryjnych wyrnia si scenariusze przedstawiajce bardzo trudne warunki do przetrwania danego banku, tj. scenariusze skrajne (ang. worst case scenario^0. Te scenariusze opracowywane s przy uyciu wiedzy eksperckiej wspartej metodami numerycznymi. Zarwno scenariusze awaryjne, jak i skrajne mona podzieli ze wzgldu na prawdopodobiestwo wystpienia. Traktowane s one jako analiza zdolnoci banku do niwelowania strat katastroficznych.

4.5.2. Metody jakociowo-ilociowe 4.5.2.1. Metoda kluczowych czynnikw ryzyka (KRI)

Wrd metod mieszanych, tj. wykorzystujcych czynniki mierzalne oraz opisowe do pomiaru ryzyka operacyjnego, do najwaniejszych naley zaliczy metod kluczowych wskanikw ryzyka (ang. Key Risk Indicators - KRI). Metoda polega na stworzeniu i wykorzystaniu zestawu parametrw opisujcych negatywne zdarzenia w procesach biznesowych w banku3'. W praktyce s to bardzo zrnicowane wskaniki, na ktrych podstawie mona oceni wraliwo poszczeglnych obszarw dziaalnoci banku na ryzyko operacyjne takich jak np. liczba zoonych reklamacji na 1000 klientw, miesiczna liczba prb nieautoryzowanego dostpu do rachunkw (hacking), wskaniki satysfakcji i lojalnoci klientw w rnych grupach produktowych, poziom fluktuacji kadr na rnych szczeblach organizacyjnych. Wskaniki te s analizowane w okrelonych przedziaach czasowych po ich uprzednim zgrupowaniu w ramach operacji przypisanych poszczeglnym liniom biznesowym wedug metody standardowej wyznaczania wymogu kapitaowego na ryzyko operacyjne w banku32. Metoda KRI
Ibidem, s. 7 . Ibidem, s. 8 . jl Orze J., Na drodze do zaawansowanych metod ilociowego pomiaru ryzyka operacyjnego - KRI, Bank i Kredyt", nr 6/2005. s. 4. Wicej o metodach w rozdziale powiconym Nowej Umowie Kapitaowej, tj. cz III. rozdzia 5.
30

znajduje zastosowanie najczciej w badaniu trendw w ramach zdarze zwizanych z ryzykiem operacyjnym, a tym samym efektywnoci dziaania kontroli wewntrznej i systemw ochrony przed stratami z tego tytuu. W celu optymalizacji wykorzystania kluczowych wskanikw ryzyka do zarzdzania ryzykiem operacyjnym Risk Business International z Wlk. Brytanii i Risk Management Association z USA zrealizowali projekt (The KRI Framework Study) przy wspudziale 52 instytucji finansowych33. Celem projektu byo opracowanie centralnej bazy KRI tworzcej tzw. map ryzyka, ktra mogaby by wykorzystywana przez banki na caym wiecie. Wnioski pynce z caego przedsiwzicia wskazuj, e'4: wrd bardzo duej iloci wskanikw identyfikacji operacji naley wybra te, ktre s najistotniejsze dla banku, biorc pod uwag uwarunkowania jego dziaalnoci, wysok efektywnoci w pomiarze ryzyka wyrniaj si kombinacje wskanikw, np. wskanik fluktuacji kadry poczony ze wskanikiem liczby bdw w danej jednostce organizacyjnej, waga, istotno i znaczenie rnych wskanikw KRI musz by monitorowane i modyfikowane w czasie, najbardziej czasochonnym etapem w zastosowaniu tej metody jest szczegowy opis poszczeglnych wskanikw. Biorc pod uwag powysze wnioski, stosowanie metody w bankach KRI powinno odbywa si w nastpujcych etapach. Na pocztku okrelona jednostka organizacyjna banku identyfikacje zestaw KRI, a wic wybierane s istotne wskaniki charakteryzujce okrelon kategori ryzyka operacyjnego. Po identyfikacji nastpuje oszacowanie przedziau dopuszczalnych wartoci (tj. grny i dolny) przyjtych wskanikw zgodnie z przyjtymi zaoeniami oraz ich dokadny opis. Kolejnym etapem jest nadanie odpowiednim wskanikom priorytetw i wprowadzenie ich do centralnej bazy danych tzw. biblioteki KRI. Nastpn czynnoci jest pomiar w przyjtych odstpach czasu. Na koniec dokonywana jest agregacja wynikw dla poszczeglnych kategorii ryzyka35. Oprcz gwnych wskanikw KRI tworzone s te czsto wskaniki pomocnicze, ktre uatwiaj szacowanie ryzyka. Zadaniem systemu informatycznego w banku jest m.in. wsparcie wykorzystywania KRI, polegajce na automatycznym przypisaniu KRI do poszczeglnych kategorii ryzyka operacyjnego oraz obszarw operacyjnych. Pozwala to na okrelenie aktualnej ekspozycji banku na ryzyko operacyjne w zalenoci od rodzaju czynnoci bankowych i miejsca w strukturze organizacyjnej. Agregacja wskanikw KRI wedug przyM. Finlay, A structured framework for KRIs, http://www.riskbusiness.com z dn. 5.07.2007 r. http://www.kriex.org z dn. 5.07.2007 r. Orze J., Na drodze..., op. cit., s. 5.

jtych zaoe, oznacza dla banku dodatkowe korzyci. Przypisanie KRI do poszczeglnych rodzajw ryzyka operacyjnego lub obszaru operacyjnego pozwala na badanie monitorowanie zmiennoci KRI i podejmowanie odpowiednio wczeniej dziaa prewencyjnych. Innym podejciem stosowanym do zidentyfikowania ryzyka operacyjnego poprzez KRI jest mapowanie. Polega ono na nakadaniu poszczeglnych jednostek operacyjnych, funkcji czy procesw w celu przygotowania tzw. mapy ryzyka36. Mapy te poprzez odwzorowanie zwizkw pomidzy poszczeglnymi zdarzeniami ryzyka operacyjnego a strukturami organizacyjnymi, umoliwiaj wskazanie zagroe i saboci danego banku. Tym samym mapa ryzyka okrela priorytety w zakresie dziaa podejmowanych przez zarzd banku.

4.5.2.2. Modele sieci Bayesowskich

Modele sieci Bayesowskich prezentuj stopie wiadomoci banku na temat luk w wartociach rozkadw prawdopodobiestwa obserwowanych zmiennych losowych37. Rozkady prawdopodobiestwa tych parametrw prezentuj zakres aktualnych danych o ich wartociach. Wiedza ta jest niepena i dlatego powinna by uzupeniana w miar zdobywania nowych danych. Przy badaniu ryzyka w podejciu Bayesowskim konieczne jest zdefiniowanie rozkadw a priori dla poszczeglnych parametrw ryzyka. Gdy zostanie to ju okrelone, uzyskuje si tzw. warunkowe rozkady a posteriori dla tych parametrw. Po wykonaniu tych czynnoci w standardowym postpowaniu jest tworzony czny rozkad a posteriori dla szukanych parametrw. Przy uyciu tej metody rozwizany zostaje problem braku danych o rozkadach strat w tzw. grubych ogonach (ang. tick tails). Podejcie to czy zarwno kryteria ilociowe, jakociowe, jak i dane zewntrzne. Umoliwia przez to okrelenie dokadnej VaR w okresie dwunastu miesicy i poziomu ufnoci 99,9%. Do zalet tego podejcia zaliczy mona moliwo oszacowania korelacji pomidzy stratami dla rnych typw ryzyka. Sie Bayesowska skada si standardowo z trzech typw wzw38: wzy strat, ktre okrelaj poziom natenia ryzyka, wzy kontroli, ktre charakteryzuj skuteczno rodkw ograniczajcych ryzyko, wzy KRI, ktre opisuj skal strat. Istniej ponadto sieci Bayesowskie cige (tj. zawierajce cige zmienne) oraz sieci dyskretne. Sieci cige wykorzystywane s przez due banki, natomiast dyskretne przez mae. W sieciach dyskretnych w wzach wykorzystywa,6
37 38

Rekomendacja M. op. cit., s. 19. Orze J., Ilociowe metody pomiaru..., op. cit., s. 8.
Ibidem, s. 10.

ne s dane wewntrzne lub dane zewntrzne. Wdroenie sieci przeprowadzane jest najczciej przez ekspertw, ktrzy dostarczaj swoje opinie m.in. na temat istniejcych zalenoci pomidzy wzami. Po jakim czasie poczenia wzw odzwierciedlaj prawdopodobiestwa warunkowe w ramach caej organizacji. Na podstawie sieci Bayesowskiej moliwe jest obliczenie rocznego Op VaR. Na jej podstawie moliwe jest take monitorowanie skutecznoci kontroli wewntrznej i zewntrznej39.

4.5.2.3. Modele oparte na zrwnowaonej karcie wynikw

(balanced scorecard)

Do metod sucych alokacji kapitau do poszczeglnych linii biznesowych po uwzgldnieniu poziomu ryzyka operacyjnego w danym banku nale modele oparte na zrwnowaonej karcie wynikw (ang. balanced scorecard). Twrc tej metody jest Robert S. Kaplan. Od chwili powstania staa si ona jedn z powszechniejszych metod wspomagajcych zarzdzanie ryzykiem w banku, a w ostatnim czasie jest wykorzystywana do ryzyka operacyjnego. Metoda ta wyznacza standardy pomiaru jakociowych aspektw dziaalnoci banku takich jak kapita intelektualny, czy kultura organizacyjna banku. Do oszacowania tych czynnikw w zrwnowaonej karcie wynikw wykorzystuje si cztery wymiary analizy dziaalnoci bankw, tj. wskaniki finansowe, ocen orientacji banku na potrzeby klientw i zdolno zaspokajania przez bank tych potrzeb, procesy wewntrzne oraz zaangaowanie i motywacj pracownikw. Zgodnie z metod balance scorecard bank wyznacza pocztkow warto kapitau z tytuu wystpowania ryzyka operacyjnego na poziomie poszczeglnych jednostek lub dla caej instytucji, po czym na podstawie tzw. karty wynikw dostosowuje jego poziom w zalenoci od zmierzonej ekspozycji na ryzyko. Jedn z wersji zrwnowaonej karty wynikw jest tworzenie tzw. map strategicznych (ang. strategy maps). W tej koncepcji wykorzystuje si metody i techniki jakociowe (np. standardy jakoci procedur bankowych), jak rwnie modele ilociowe, tj. analizy statystyczne czy analiz scenariuszy. Dziki zastosowaniu poczeniu narzdzi metod ilociowych i jakociowych, metoda karty wynikw umoliwia wsparcie dziaa w celu kompleksowej oceny i monitorowania ryzyka operacyjnego w banku. Jej uniwersalno wynika z zastosowania wskanikw finansowych i niefinansowych wraz z przypisaniem odpowiedniej wagi znaczenia.

" Alexander C, Operational Risk, Regulation, Analysis and Management, Person Education Limited, UK 2003.

4.5.2.4. Metoda Six Sigma (6 )

Metoda autorstwa E. Deminga jest wykorzystywana w bankach do zarzdzania jakoci procesw i w konsekwencji poprawy wynikw finansowych poprzez efektywne planowanie i nadzorowanie organizacji pracy poszczeglnych departamentw. Metoda szczeglne znaczenie przypisuje dziaaniom poprawy efektywnoci podejmowanych na poziomie operacyjnym, tj. kadego pracownika banku. Analiza zbiorcza indywidualnych przypadkw umoliwia zdobycie wiedzy na szczeblu korporacyjnym jak zapobiega w przyszoci wystpowaniu bdw w okrelonym aspekcie dziaalnoci banku. Zwikszenie transparentnoci procesw oraz zmniejszenie znaczenia drobiazgowych przepisw zwiksza motywacj pracownikw oraz wpywa na popraw obsugi klientw. W metodzie Six Sigma pomiar jakoci, kosztw oraz zadowolenia klientw oparty jest na metodach statystycznych40. Sigma ( ) oznacza odchylenie standardowe od redniej wielkoci zbioru. Cay zapis '6 ' oznacza, e w przedziale mieci si 99,9997% wszystkich elementw badanej zbiorowoci. Twrcy tej metody uwaaj, e produkty s efektem kocowym procesw wewntrznych. Dlatego zgodnie z tym zaoeniem badaniu i kontroli poddawane s procesy, w celu eliminacji bdw. Zarzdzanie ryzykiem przy zastosowaniu metody Six Sigma nawizuje do zarzdzania jakoci. Rnica polega na tym, e w przypadku Six Sigma zmiany polegajce na identyfikacji i eliminacji, podejmowane s w trakcie dziaania procesw, a nie po ich zakoczeniu. Wprowadzane zmiany dotycz konkretnego procesu, redukcji jego zmiennoci oraz ilociowej oceny jego dziaania. Poprawa procesu odbywa si zgodnie z modelem ,,Planu poprawy 6o". W ramach tego planu podejmowane s nastpujce dziaania okrelane akronimem DMAIC41: (D - ang. define) definiuj - dziaanie polegajce na waciwym zidentyfikowaniu zagadnienia w celu osignicia wyszego poziomu sigma, (M - ang. measure) mierz - zebranie jak najdokadniejszych danych jakociowych i ilociowych, aby rozpozna skal bdu oraz proporcjonalnie odnie go do caego procesu, (A - ang. analyze) analizuj - wskazanie na najistotniejsze przyczyny powstaych bdw oraz ich wpywu na cay proces, (I - ang. improve) poprawiaj - aktualizowanie badanych informacji oraz nanoszenie poprawek dla wyeliminowania niezgodnoci, (C - ang. control) sprawdzaj - dziaanie polegajce na monitorowaniu uzyskanych wczeniej rezultatw i wycigania z nich wnioskw. Model Six Sigma oznacza cige doskonalenie procesw w ramach banku. Sukcesywne podnoszenie wspczynnika sigma oznacza podniesienie efektywnoci procesu zarzdzania ryzyka operacyjnego w bankach.
41

Orze J.. Ilociowe metody pomiaru____op. cit., s. 11. www.sixsigmainstitute.com z dn. 5.07.2007 r.

447

Cz III. Ryzyko bankowe

4.5.3. Metody jakociowe

Metody jakociowe bazuj na opisie czynnikw niemierzalnych przy ocenie ryzyka operacyjnego w oparciu o wiedz i dowiadczanie osb zaangaowanych w zarzdzanie ryzykiem operacyjnym w banku. Ze wzgldu na subiektywno oceny osb wykorzystujcych metody jakociowe, tworz one bardzo szerok wizk zrnicowanych koncepcji analitycznych. Jedn z nich jest metoda samooceny ryzyka (ang. risk self-assessment RSA), ktra za cel przyjmuje okrelenie stopnia ekspozycji naraenia operacji i czynnoci bankowych na czynniki ryzyka operacyjnego wraz z ocen potencjalnych strat z tego tytuu. Koncepcja ta opiera si na zaoeniu staego monitorowania zagroenia ryzykiem poprzez tworzenie systemu ankiet, seminariw czy warsztatw i szkole pracownikw, w celu biecej identyfikacja silnych i sabych stron banku w poszczeglnych procesach wewntrznych4". RSA obejmuje oszacowanie ryzyka, efektywno mechanizmw kontrolnych, stosowno dziaa zarzdczych, a take badanie moliwego rozwoju wydarze w celu oszacowania naraenia produktu na wystpienie incydentw o wysokim stopniu niebezpieczestwa. Ocenione ryzyko operacyjne zostaje przyporzdkowane do zdefiniowanych czynnikw ryzyka. Kolejna z metod jakociowych, tj. metoda analizy porwnawczej (tzw. benchmarking ilociowy lub benchmarking jakociowy) polega na porwnaniu wewntrznych rozwiza danej instytucji bankowych z rozwizaniami innych bankw, ktre osigaj najlepsze wyniki w sektorze ub wyznaczaj standardy zarzdzania ryzykiem w okrelonych obszarach analitycznych43. Metoda znajduje zastosowanie do analizy ryzyka w bankach o zblionej skali i profilu dziaalnoci. Szczeglnie wysok efektywno metoda benchmarku osiga w procesie opracowania kompleksowej strategii zarzdzania ryzykiem.

4.5.4. Metody heurystyczne

Metody heurystyczne s wykorzystywane przy szacowaniu potencjalnych strat operacyjnych oraz szacowaniu prawdopodobiestwa wystpienia zagroe operacyjnych w sytuacjach braku danych o zdarzeniach z zakresu ryzyka operacyjnego. Definicja ryzyka operacyjnego wskazuje na du skal czynnikw i zagroe z nim zwizanych. Dlatego te wrd modeli sucych pomiarowi ryzyka operacyjnego znalazy si rwnie techniki heurystyczne nalece do tzw. metod eksperckich.

Lewandowski D., op. cit., s. 52. www.zop.prv.pl z dn. 5.07.2007 r.

Rozdzia 4. Ryzyko operacyjne

448

Metody heurystyczne oparte s na badaniu opinii rnych osb, zarwno ekspertw danej dziedziny, jak i pracownikw podstawowego szczebla, ktrzy s zaangaowani w rozwizanie konkretnego problemu. Osoby te, w oparciu o fakty, szukaj zwizkw przyczynowo-skutkowych oraz formuuj wasne wnioski i propozycje rozwiza problemu44. Podejcie heurystyczne ma na celu wygenerowanie bodcw do rozbudzania kreatywnoci uczestnikw. Technik opartych na tym podejciu stworzono dotychczas kilkadziesit. Mona je podzieli na kilka zasadniczych grup, tj.43: techniki analityczne, polegajce na dokadnym formuowaniu istoty problemu, techniki polegajce na odwrceniu punktu widzenia tj. szukanie rozwiza poprzez zaprzeczenie celowi czy metodzie i szukania dla nich alternatyw, techniki projektowania idealnego, tj. poszukiwanie rozwizania najlepszego i odniesienie go do dotychczasowych rozwiza, techniki oparte na skojarzeniach swobodnych lub przymusowych - inaczej nazywana burz mzgw (ang. brain storming) lub inaczej technik Osborna, ktra polega ona na swobodnej wymianie pogldw w niewielkiej grupie osb starannie dobranych do przedmiotu dyskusji. Podsumowujc zastosowanie metod heurystycznych do szacowania ryzyka operacyjnego naley spojrze na pewne aspekty praktyczne. Przede wszystkim posugujc si technikami heurystycznymi naley zwrci uwag na czysto metodologiczn. Jeeli w szacowaniu ryzyka operacyjnego opieramy si na grupowej ocenie ekspertw, grupa ta nie moe by grup przypadkowo wybranych osb. Korzystajc z technik heurystycznych naley dobrze dobra metod do badanego problemu. W literaturze przedmiotu znajduje dokadny opis zastosowania metody oraz caa procedura realizacji. Im dokadniejsze jest podejcie do tematu, tym bardziej wymierne wyniki. Metody heurystyczne przydatne s w analizowaniu sytuacji powtarzalnych i typowych, gdy wtedy dowiadczenie niesie z sob wnioski i rozwizania. Obecnie stosuje si je take do badania problemw niepowtarzalnych. Jednake wtedy zazwyczaj stosuje si oprcz tych metod, modele matematyczne i zaawansowane narzdzia. Przede wszystkim naley dobrze dobra stosowan metod do specyfiki problemu, uwzgldnia przy niej pewne zaoenia tak, by uzyskiwane wyniki byy jak najbardziej miarodajne. Niezalenie od wybranego modelu konieczne jest, by system pomiaru ryzyka operacyjnego by wewntrznie spjny tak, aby przyjte metody i procedury gwa-

Orze J., Rola metod heurystycznych, w tym grupowej oceny ekspertw, oraz prawdopodobiestwa subiektywnego w zarzdzaniu ryzykiem operacyjnym, Bank i Kredyt", nr 5/2005. s. 4. 43 Antoszkiewicz J. Metody heurystyczne. Twrcze rozwizywanie problemw, wydanie trzecie, PWE. Warszawa 2001.

rantoway wysok jako zarwno danych wejciowych, jak i danych wyjciowych. Jest to tym waniejszy warunek ze wzgldu na fakt, i rzadko jest wykorzystywana tylko jedna metoda kwantyfikacji ryzyka operacyjnego. Wane przy tym jest bazowanie nie tyle na danych historycznych, ile na podstawie prognoz na przyszo. Jednake o jakoci prognoz decyduje wiarygodno danych uzyskanych z obserwacji, ktre okazuj si zbyt ubogie w poszczeglnych bankach gdy obejmuj mao zdarze i czsto s obcione bdem niewaciwej klasyfikacji strat (np. z tytuu innego rodzaju ryzyka).

4.6. Znaczenie kontroli wewntrznej w zarzdzaniu ryzykiem operacyjnym

Zgodnie z Ustaw Prawo bankowe podstawowym celem systemu kontroli wewntrznej jest wspomaganie procesw decyzyjnych przyczyniajcych si do zapewnienia skutecznoci i wydajnoci dziaania banku, wiarygodnoci sprawozdawczoci finansowej oraz zgodnoci dziaania banku z przepisami prawa i regulacjami wewntrznymi46. Jednostki kontroli wewntrznej ponosz odpowiedzialno za przygotowany przez nie raport pokontrolny, w ktrym zawarte maj by dla zarzdu i decydentw sygnay, dotyczce zalecanych dziaa naprawczych, w celu zwikszenia efektywnoci funkcjonujcego systemu zarzdzania bankiem. System kontroli wewntrznej w bankach skada si z dwch systemw, tj.47: kontroli funkcjonalnej (ang. internal control), kontroli instytucjonalnej (ang. internal audit). Kontrola funkcjonalna sprawowana jest na trzech poziomach. Pierwszym poziomem jest samokontrola pracownika, wydziau, jednostki organizacyjnej banku, ktra zgodnie z zaleceniami Komisji Nadzoru Bankowego powinna odbywa si codziennie w ramach przyjtego regulaminu. Drugim poziomem tego rodzaju kontroli jest kontrola wydziau (komrki organizacyjnej), ktra jest przeprowadzana przez kierownictwo wydziau. Powinna by ona wykonywana co najmniej raz w tygodniu. Trzecim poziomem dziaania kontroli funkcjonalnej jest kontrola zewntrzna, ktra dokonywana jest przez osoby z kierownictwa banku. Celem kontroli funkcjonalnej jest zapewnienie zgodnoci wykonywanych czynnoci z procedurami, limitami i przepisami oraz biece dziaanie i reagowanie na bdy i uchybienia w ramach efektywnoci wdroonych mechanizmw kontrolnych.
Prawo bankowe (DzU 1997 nr 140 poz. 939 art. 9 i 9a ze zm.).

Rekomendacja II dotyczca kontroli wewntrznej w banku, KNB, Warszawa 2002, s. 1.

Kontrola instytucjonalna stanowi uzupenienie kontroli funkcjonalnej. Zgodnie z Rekomendacj H jest ona wykonywana jest przez komrk kontroli wewntrznej banku. Jej gwnym zadaniem jest badanie, ocena i doskonalenie istniejcych w ramach banku procedur i mechanizmw kontroli wewntrznej oraz ich praktycznego przestrzegania. Zgodnie z zaleceniami Rekomendacji M dotyczcej zarzdzania ryzykiem operacyjnym system kontroli wewntrznej odgrywa podstawow rol dla bezpiecznego dziaania banku. Nieprawidowo dziaajcy system kontroli wewntrznej moe prowadzi do zego zarzdzania bankiem, a tym samym do wzrostu zagroenia z tytuu ryzyka operacyjnego. Skutkiem powstania takich zagroe s straty operacyjne, ktre przekadaj si na straty pienine dla instytucji bankowej48. Zgodnie ze strategi przyjt przez kady bank, system kontroli wewntrznej powinien skupia si na nastpujcych dziaaniach49: tworzeniu kultury kontroli, identyfikacji i ocenie ryzyka, realizowaniu czynnoci kontrolnych, przekazywaniu informacji, monitorowaniu i ewentualnych korektach systemu. Kultura kontroli zwizana jest cile z nadzorem nad pracownikami danej jednostki. Pojcie to wie si take z odpowiednim zorganizowaniem pracy banku, umoliwiajcym spotkania zarzdu z kierownikami pionw, w celu okresowego omawiania efektywnoci wdroonego systemu kontroli, oceny tego systemu oraz weryfikacji akceptowalnego dla danej jednostki poziomu poszczeglnych rodzajw ryzyka50. Zarzd banku powinien take dba o kompletno potrzebnych do kontroli informacji i jako oceny. Identyfikacja i ocena ryzyka wie si ze sta analiz, zarwno wewntrznych, jak i zewntrznych czynnikw ryzyka na kadym poziomie procesw w danym banku. Dziaania te obejmuj take weryfikacj kosztw i korzyci w zakresie utrzymywanego systemu kontroli. Odpowiednie przypisanie czynnoci kontrolnych w obrbie poszczeglnych jednostek organizacyjnych w strukturze banku, jak i caej instytucji naley rwnie do zarzdu banku i kontroli rady nadzorczej. Podzia obowizkw musi by jasny i klarowny, zorganizowany w taki sposb, aby uniemoliwi wystpienie konfliktu interesw. Zgodnie z zaleceniami Rekomendacji H, skuteczne realizowanie czynnoci kontrolnych zalene jest od posiadania przez decydentw moliwie kompletnych danych przetwarzanych przez efektywnie funkcjonujce systemy informatyczne.
Rekomendacja M dotyczca zarzdzania ryzykiem operacyjnym w bankach, KNB, Warszawa
2004, s. 17.
49
50

Rekomendacja H , op. cit., s. 4-7.

Ibidem.

451

Cz IN. Ryzyko bankowe

Niezbdnym dziaaniem systemu kontroli wewntrznej w danym banku jest take sprawowanie efektywnego monitoringu umoliwiajcego szybkie korekty w dziaaniach zwizanych z zarzdzaniem ryzykiem operacyjnym. Czynnoci bankowe powinny by monitorowane w trybie cigym lub okresowo, w zalenoci od rodzaju i wielkoci ryzyka, na jakie naraona jest dana instytucja bankowa. Monitoring pomaga we wczeniejszej reakcji na mogce mie miejsce straty w przyszoci poprzez analiz zdarze, ktre doprowadziy do powstania straty operacyjnej oraz wskanikw i sygnaw. Raporty powinny by generowane regularnie dla potrzeb rady nadzorczej i zarzdu banku dla wsparcia podejmowania decyzji i wyznaczania strategii w zarzdzaniu ryzykiem operacyjnym. Naley jednak pamita, e nawet najdokadniejszy monitoring nie zwalnia banku z kontroli ryzyka operacyjnego. W zaleceniach dla bankw przedstawionych w Rekomendacji M Komisji Nadzoru Bankowego, przedstawiono zasady odnoszce si cile do funkcji audytu wewntrznego w zarzdzaniu ryzykiem operacyjnym. Przede wszystkim zostaje tam wskazana rola audytu wewntrznego w ograniczaniu wystpowania ryzyka operacyjnego w dziaalnoci bankw. W rekomendacji wskazane jest, e organem podejmujcym decyzje o czstotliwoci i zakresie przeprowadzanego audytu jest rada nadzorcza banku51. Z punktu widzenia oceny systemu zarzdzania ryzykiem operacyjnym wane jest, aby komrka audytu wewntrznego stanowia niezaleny oraz kompetentny zesp specjalistw. Rekomendacja M wskazuje na istotne znaczenie komrki audytu w zarzdzaniu ryzykiem, jednake podkrela, e nie powinna ona przejmowa gwnej odpowiedzialnoci za ryzyko w banku. Traci wwczas obiektywizm, tym samym nie jest w stanie surowo ocenia procesw i funkcji ograniczania ryzyka w danej instytucji bankowej. W praktyce dziaania kontroli skupiaj si na biecym sprawdzaniu zgodnoci z przepisami i procedurami przyjtymi przez bank. Sprawny system kontroli nie moe charakteryzowa si nadmiern formalizacj procedur wewntrznych oraz przepisw, gdy ich nadmiar moe prowadzi do zjawisk tak naprawd pogarszajcych dziaanie banku. Jest to zwizane z faktem, e nadmierna formalizacja dziaa popycha do amania trudnych do spenienia warunkw. Im czciej s one amane, tym bardziej zwiksza si ekspozycja na ryzyko operacyjne. Efektywny system kontroli powinien odpowiednio wczenie wykrywa zagroenie ryzykiem i przez waciwe procedury je ogranicza. Oznacza to dziaanie elastyczne i dostosowane do profilu dziaalnoci danego banku.

51

Rekomendacja M , KNB, Warszawa 2004, s. 17.

- Dzdzia 4. Ryzyko operacyjne

452

Bibliografia
Dokumenty prawne
Rekomendacja M dotyczca kontroli wewntrznej w bankach. Komisja Nadzoru Bankowego, Warszawa 2002. Rekomendacja M dotyczca zarzdzania ryzykiem operacyjnym w bankach, Komisja Nadzoru Bankowego, Warszawa 2004. Basle Committee on Banking Supervision, Sound Practices for the Management and Supervision of Operational Risk, Bank for International Settlements, Basle, December 2001. 3asle Committee on Banking Supervision, Operational Risk Management, Bank for International Settlements, Basle, September 1998.

Wydawnictwa zwarte i artyku}'

Alexander C, Operational Risk, Regulation, Analysis and Management, Person Education Limited. UK 2003. Antoszkiewicz J.. Metody heurystyczne. Twrcze rozwizywanie problemw, wydanie trzecie, PWE, Warszawa 2001. Bancarewicz G., Ryzyko operacyjne rdem nowych wyzwa dla pomiaru i zarzdzania ryzykiem w instytucjach finansowych, Bezpieczny Bank", nr 2(27)/2005. Capital market news, Federal Reserve Bank of Chicago, wrzesie 2002. Finlay M., A structured framework for KRIs, http://www.riskbusiness http://www.bba.org.Uk/bba/jsp/polopoIy.j sp?d= 103 French D., Operational Risk Management - what's the day job, Bank of America. Jakubczak J.. Innowacje na wiatowych rynkach finansowych, materiay konferencyjne KDPW 2003. King L.J., Operational Risk: Measurement and Modelling, Jon Wiley&Sons Limited, Chichester, London 2001. Kos D., The changing nature of operational risk in Foreign Exchange, Federal Reserve Bank of New York. Lenczewski Martins C, Niedzika P.. Kwantyfikacja ryzyka operacyjnego w banku oraz jego wpyw na wymg kapitaowy, Bank i Kredyt", nr 5/2005. Lewandowski D Ryzyko operacyjne w bankach - zarzdzanie i audyt w wietle wymaga Bazylejskiego Komitetu ds. Nadzoru Bankowego, Bank i Kredyt", nr 4/2001. Orze J Ilociowe metody pomiaru ryzyka operacyjnego, Bank i Kredyt", nr 7/2005. Orze J., Na drodze do zaawansowanych metod ilociowego pomiaru ryzyka operacyjnego - KRI, Bank i Kredyt", nr 6/2005. Orze J Rola metod heurystycznych, w tym grupowej oceny ekspertw, oraz prawdopodobiestwa subiektywnego w zarzdzaniu ryzykiem operacyjnym, Bank i Kredyt", nr 5/2005. Rosengren E Operational Risk, Federal Reserve Bank of Boston, maj 2003. Sotysik L Ryzyko operacyjne - nowe wyzwanie,,Rynek Terminowy" nr 11/2001. Wojtasiak O., Ryzyko operacyjne na rynku instrumentw pochodnych - podzia i metody jego minimalizacji, Bank i Kredyt", nr 9/2003.

453

Cz lii. Ryzyko bankowe

Materiay internetowe
www.kriex.org www.chicagofed.org www.zop.prv.pl http://sixsigmainstitute.com

Nowa Umowa Kapitaowa/Dyrektywa CRD

Jan Kolenik

5.1. Regulacje nadzorcze koca XX wieku 5.1.1. Prace Bazylejskiego Komitetu ds. Nadzoru Bankowego
Najwaniejszym forum koordynacji kwestii nadzoru bankowego odpowiedzialnym za ksztatowanie midzynarodowych standardw w zakresie bankowoci jest Bazylejski Komitet ds. Nadzoru Bankowego (Komitet Bazylejski)1. Czonkami Komitetu Bazylejskiego s: Belgia. Francja, Hiszpania, Holandia, Japonia, Kanada, Luksemburg, Niemcy, Stany Zjednoczone, Szwajcaria, Szwecja. Wielka Brytania oraz Wochy. Przedstawiciele poszczeglnych krajw reprezentuj banki centralne oraz organy nadzoru bankowego, jeeli sprawowany jest on przez instytucj spoza banku centralnego2. Komitet nie dysponuje adnymi ponadnarodowymi uprawnieniami w zakresie nadzoru bankowego. Chocia wnioski i rekomendacje wypracowane przez Komitet nie maj mocy prawnie wicej, dziaanie Komitetu ma prowadzi do wikszej zbienoci i spjnoci rozwiza i standardw stosowanych przez nadzory w poszczeglnych krajach3. Propozycje i dokumenty opracowane przez Komitet maj take duy wpyw na prawodawstwo Unii Europejskiej.

Kolenik J.. Nowa Bazylejska Umowa Kapitaowa wyrazem globalizacji bankowoci, Konferencja Naukowa: Finanse, bankowo i ubezpieczenia wobec procesw globalizacji, Gdask-Jurata 2003. s. 222. 2 Gromek T., Kolenik J., Instytucjonalne uwarunkowania koordynacji nadzoru bankowego - wdraanie Nowej Umowy Kapitaowej na szczeblu wsplnoty, Wsplnoty Europejskie, Biuletyn Informacyjny", Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa, nr 2/2002, s. 58.

'History of the Basel Committee and Its Membership. Basel Committee on Banking Supervision. Basel 2001, s. 1 .

455

Cz III. Ryzyko bankowe

W 1988 r. Komitet Bazylejski wyda Umow Kapitaow stanowic prb ujednolicenia standardw ograniczania ryzyka kredytowego dziaalnoci bankowej w skali midzynarodowej. Moc tej Umowy wprowadzona zostaa metodologia wyznaczania wspczynnika wypacalnoci oraz jego minimalna warto na poziomie 8%, ktrej utrzymanie przez bank pozwala stwierdzi, i posiadany przez niego kapita regulacyjny jest adekwatny do ponoszonego przez niego ryzyka kredytowego. Metodologia wyznaczania wspczynnika wypacalnoci opieraa si na systemie sztywnych wag ryzyka (0%-100%), ktre zostay przypisane aktywom przez Komitet Bazylejski, zgodnie z kryterium przynalenoci kraju dunika do Organizacji Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Przy obliczaniu sumy aktyww waonych ryzykiem uwzgldniano rwnie zaangaowania pozabilansowe, przeksztacane w ekwiwalenty pozycji bilansowych za pomoc wspczynnikw konwersji kredytowej. Kapita regulacyjny zosta natomiast zdefiniowany przez Komitet Bazylejski jako suma kapitau I i II kategorii pomniejszonych o stosowne odliczenia. Tabela 1 zawiera podzia skadnikw kapitau regulacyjnego wraz z odliczeniami.
Tabela 1. Podzia skadnikw kapitau regulacyjnego wraz z odliczeniami Rodzaj kapitau kapita I kategorii kapita II kategorii Skadniki kapitau Opacony kapita akcyjny. Rezerwy ujawnione. Warto firmy (warto ujemna). Rezerwy nieujawnione, Rezerwy z rewaluacji aktyww. Rezerwy oglne/oglne rezerwy na straty z tytuu poyczek, Hybrydowe (duno-akcyjne) instrumenty kapitaowe, Zobowizania podporzdkowane. Pomniejszenia kapitau regulacyjnego Inwestycje w nieskonsolidowanych bankowych i finansowych spkach zalenych, Inwestycje w kapitay innych bankw i instytucji kapitaowych (wedug uznania wadz krajowych).

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards, Basel Committee on Banking Supervision, Basel, July 1988, s. 15-16.

Umowa z 1988 r. zostaa znowelizowana w 1996 r., kiedy to Komitet przyj Poprawk", koncentrujc si na ryzyku rynkowym i umoliwiajc zastosowanie wasnych systemw pomiaru ryzyka rynkowego4. Przy wyznaczaniu wymogu kapitaowego z tytuu ryzyka rynkowego Komitet Bazylejski dopuci swobod wyboru midzy dwiema metodologiami, za
4

Kolenik J., Docelowy ksztat Nowej Baz.ylejskiej Umowy Kapitaowej, Bank nr 7/8/2002,

s. 50.

zgod wadz krajowych. Pierwsz moliwoci jest wyznaczanie wymogw kapitaowych za pomoc sposobu podstawowego, zgodnie z ktr wymg kapitaowy z tytuu ryzyka rynkowego5 jest sum wymogw kapitaowych z tytuu poszczeglnych rodzajw ryzyka rynkowego6. Alternatyw jest metodologia, rozwalajca bankowi na uywanie miar ryzyka uzyskanych z wasnych wewntrznych modeli zarzdzania ryzykiem. Stosowanie tej metodologii wymaga jednak spenienia okrelonych warunkw, a jej uycie jest uzalenione od zgody nadzoru bankowego. Pod koniec lat 90. XX wieku Komitet Bazylejski podj decyzj o wprowadzeniu nowej metodologii adekwatnoci kapitaowej, ktra zastpiaby Umow Kapitaow z 1988 r. Stwierdzono bowiem, i dotychczasowe uregulowanie, wedug ktrego ryzyko kredytowe byo zabezpieczane wymogiem kapitaowym w wysokoci 8% sumy aktyww waonych ryzykiem jest zbyt mao zrnicowane. W czerwcu 1999 r. Komitet Bazylejski rozpocz formalne konsultacje w sprawie Nowej Umowy Kapitaowej (NUK)7.

5.1,2. Unijne i polskie regulacje w zakresie wymogw kapitaowych

Rozwizania rekomendowane przez Komitet Bazylejski znalazy swoje bezporednie odzwierciedlenie w dyrektywach Wsplnot Europejskich z przeomu lat 80. i 90. XX wieku8. Postanowienia Umowy Kapitaowej z 1988 r. zostay przyjte do prawodawstwa wsplnotowego za pomoc Dyrektywy Rady z 17.04.1989 r. (89/299/EWG) w sprawie funduszy wasnych instytucji kredytowych9 (tzw. Dyrektywa OFD) oraz Dyrektywy Rady z dnia 18.12.1989 r. (89/647/EWG) w sprawie wspczynnika wypacalnoci dla instytucji kredytowych10 (tzw. Dyrektywa SRD)11. Na pocztku lat 90. XX wieku podjto w Unii Europejskiej prace majce doprowadzi do stworzenia norm ostronociowych, ktrych celem byoby zapewSzerzej na temat istoty ryzyka cenowego w czci III, rozdzia 3. Rodzaje ryzyka rynkowego objte wymogiem kapitaowym zostan przedstawione w podrozdziale 1.2. ' Kolenik J., Stan prac nad Now Bazylejsk Umow Kapitaow - wyzwania dla polskiego sektora bankowego, Zeszyt Naukowy Kolegium Zarzdzania i Finansw Szkoy Gwnej Handlowej w Warszawie, Studia i Prace" nr 41/2004, s. 40. 8 Gromek T., Kolenik J., Instytucjonalne..., op. cit., s. 55. 9 ..Official Journal" Nr L 124 z 5.05.1989 r. 10 Official Journal" Nr L 386 z 30.12.1989 r. '' Dyrektywy te wraz z kilkoma innymi dyrektywami z zakresu bankowoci zostay zastpione przez Dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady z 20.04.2000 r. (2000/12/WE) w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaalnoci przez instytucje kredytowe (Official Journal Nr L 126 z 26.05.2000 r.).
6 5

nienie, i instytucje kredytowe oraz firmy inwestycyjne posiadaj kapita, proporcjonalny do natury i skali ryzyka podejmowanego w prowadzonej przez siebie dziaalnoci. Prace te zaowocoway powstaniem dyrektyw drugiej generacji", ktrych zakres znaczco wykracza poza wsko pojty sektor usug bankowych. Takimi dyrektywami s: Dyrektywa Rady z 15.03.1993 r. (93/6/EWG) w sprawie adekwatnoci kapitau firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych12 (tzw. Dyrektywa CAD) oraz Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z 22.06.1998 r. (98/31AVE) nowelizujca Dyrektyw 93/6/EWG w sprawie adekwatnoci kapitau firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych 13 (tzw. Dyrektywa CAD II). Przyjcie wsplnych dla firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych limitw zaangaowania w dziaalno inwestycyjn wymagao podziau ksig bankowych na portfel bankowy dotyczcy gwnie dziaalnoci kredytowej oraz portfel handlowy obejmujcy pozycje otwierane na wasny rachunek w papierach wartociowych i innych instrumentach finansowych przeznaczonych do odsprzeday, a obcionych gwnie ryzykiem rynkowym, jak rwnie zaangaowania wynikajce z okrelonych usug finansowych wiadczonych na rzecz klientw. Procedura zawarta w Dyrektywie CAD dotyczca ryzyka handlu akcjami i stopy procentowej zakada wyliczanie pozycji netto w kadym instrumencie (instrumenty pochodne s transformowane na kombinacj odpowiednich instrumentw bilansowych), a wymogi kapitaowe zalene s od ryzyka szczeglnego, czyli ryzyka emitenta oraz ryzyka oglnego, tj. ryzyka zmiany ceny instrumentu finansowego w rezultacie zmian rynkowej stopy procentowej (dla instrumentw dunych i ich pochodnych) lub ogu ruchu cen na rynku (dla akcji i ich pochodnych)14. Standardowa procedura wyliczania wymogw kapitaowych bdca prostym zsumowaniem wymogw dla poszczeglnych kategorii ryzyka w celu ustalenia cznego wyposaenia kapitaowego jest formu przyblion, zakadajc pene pozytywne korelacje pomidzy kategoriami ryzyka, ktra moe tylko oglnie odzwierciedla ryzyko rynkowe w sferze operacji prowadzonych przez instytucje kredytow w ramach portfela handlowego. Rwnie ujednolicone dla transakcji papierami wartociowymi, walutami i zotem standardy kapitaowe dla oglnego ryzyka bankowego nie oddaway w peni specyfiki tak rnych pozycji15. Problem ten zosta rozwizany w 1998 r. wraz z uchwaleniem Dyrektywy CAD II, ktra dopuszcza moliwo zaakceptowania przez wadze nadzorcze Pastw Czonkowskich wykorzystywania przez firmy inwestycyjne i instyOfficial Journal" Nr L 141 z 11.06.1993 r. Official Journal" Nr L 204 z 21.07.1998 r. 14 Niedzika P., Instrumenty pochodne w bankowych dyrektywach Unii Europejskiej. Rynek terminowy" 2000, nr 8, s. 105. 15 Szpringer W., Europejskie regulacje bankowe. Twigger, Warszawa 1997. s. 81.
13 12

Rozdzia 5. Nowa Umowa Kapitaowa/Dyrektywa CRD

458

tucje kredytowe wewntrznych modeli do okrelania wartoci zagroonej w ramach wyliczania wymogw kapitaowych z tytuu ryzyka generowanego przez operacje handlowe. W Polsce proces dostosowania prawodawstwa krajowego do regulacji ostronociowych wynikajcych przepisw Unii Europejskiej, a tym samym porednio z rekomendacji Komitetu Bazylejskiego by rozoony w czasie i przebiega wieloetapowo. Wielokrotnie nowelizowana bya ustawa z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe16, uchway Komisji Nadzoru Bankowego czy te zarzdzenia Prezesa Narodowego Banku Polskiego. Ostateczny ksztat (bazujcy na unijnych i bazylejskich regulacjach wydanych przed powstaniem Nowej Umowy Kapitaowej) polskich regulacji w zakresie wymogw kapitaowych zosta osignity 1.01.2005 r. wraz z wejciem w ycie zmiany wynikajcych z uchwalonej 1.04.2004 r. gruntownej nowelizacji ustawy Prawo bankowe oraz uchwa Komisji Nadzoru Bankowego Nr 4, 5 i 6 z dnia 8.09.2004 r. Zgodnie z tymi regulacjami wspczynnik wypacalnoci przyj od 1.01.2005 r. nastpujc posta: wspczynnik wypacalnoci = fundusze wasne banku + kapita krtkoterminowy ------------------------------------------------------------- x 100% cakowity wymg kapitaowy 12,5 Zgodnie z powysz formu kapitaem regulacyjnym w Polsce jest suma funduszy wasnych banku (zoona z funduszy podstawowych, uzupeniajcych oraz pozycji pomniejszajcych) oraz kapitau krtkoterminowego. Moliwo uwzgldniania przez bank kapitau krtkoterminowego oraz sposb wyliczania cakowitego wymogu kapitaowego uzaleniony jest od skali dziaalnoci handlowej wyraajcej stosunek sumy kwot operacji zawartych, zaliczonych do portfela handlowego do sumy bilansowej powikszonej o sum nominalnych kwot operacji pozabilansowych. W przypadku bankw, ktrych skala dziaalnoci handlowej jest znaczca cakowity wymg kapitaowy obejmuje wymogi kapitaowe z tytuu: 1) ryzyka kredytowego, 2) ryzyka rynkowego, w tym: ryzyka walutowego, ryzyka cen towarw, ryzyka cen kapitaowych papierw wartociowych, ryzyka szczeglnego cen instrumentw dunych, ryzyka oglnego stp procentowych, 5) ryzyka rozliczenia-dostawy oraz ryzyka kontrahenta, 6) przekroczenia limitu koncentracji zaangaowa i limitu duych zaangaowa.
16

DzU z 1997 r. nr 140, poz. 939 ze zm.

459

Cz III. Ryzyko bankowe

7) przekroczenia progu koncentracji kapitaowej, 8) innych rodzajw ryzyka - w zakresie i wysokoci adekwatnej do ponoszonego ryzyka.

5.2. Postanowienia Nowej Umowy Kapitaowej

5.2.1. Geneza powstania, struktura i zakres stosowania Nowej Umowy Kapitaowej
Komitet Bazylejski rozpoczynajc w czerwcu 1999 r. konsultacje w sprawie Nowej Umowy Kapitaowej (NUK) zwrci uwag na liczne saboci obowizujcej Umowy takie jak: zbyt maa wraliwo na ryzyko, podzia krajw na czonkw i nie-czonkw OECD, stosowanie wymogw kapitaowych tylko z tytuu ryzyka kredytowego i rynkowego, brak wymogw nadzorczych i sprawozdawczych. Konsultacje, w ktrych bray udzia organy nadzoru bankowego, banki komercyjne oraz firmy konsultingowe nie tylko z krajw reprezentowanych w Komitecie Bazylejskim pozwoliy na zdefiniowanie zaoe nowej metodologii. Jako gwne elementy propozycji przyjto: utrzymanie dotychczasowych rozwiza w zakresie monitorowania i pomiaru ryzyka rynkowego, oparcie miary adekwatnoci kapitaowej na ocenach uznanych agencji ratingowych lub wewntrznych ocenach szacowanych przez banki, dopuszczenie stosowania, przy wyliczaniu wymogw kapitaowych, powszechnych w praktyce bankowych technik redukcji ryzyka takich jak: zabezpieczenia kredytowe, gwarancje, saldowanie bilansowe oraz kredytowe instrumenty pochodne, wprowadzenie wymogu kapitaowego z tytuu ryzyka operacyjnego, wprowadzenie nowych wymaga nadzorczych i sprawozdawczych, wprowadzenie wymogu kapitaowego z tytuu ryzyka stopy procentowej w portfelu bankowym17. Szczeglnie istotne byo uznanie, i wagi ryzyka, uzalenione od kryterium przynalenoci do OECD i osobowoci prawnej s zrnicowane w stopniu niewystarczajcym do zidentyfikowania rnic midzy ryzykiem zwizanym z poszczeglnymi kontrahentami. Problem ten by szczeglnie istotny w przypadku przedsibiorstw niebdcych bankami, ktre bez wzgldu na wielko, rentow17

Kolenik J., Nowa..., op. cit., s. 223.

no i ocen ratingow otrzymyway wag 100%. Take samo kryterium czonkostwa w OECD po kryzysie w Azji Wschodniej i Turcji stao si niewystarczajce do rzetelnej oceny ryzyka kraju18. Ze wzgldu na bardzo du liczb uwag i postulatw zgaszanych przez podmioty biorce udzia w procesie konsultacji Komitet poprzedza wydanie kolejnych Dokumentw Konsultacyjnych NUK badaniami ilociowymi (Quantitative Impact Study - QIS). Ostatecznie proces konsultacji i negocjacji zakoczy si 26.06.2004 r. wraz z ogoszeniem tekstu Nowej Umowy Kapitaowej19. Nowa Umowa Kapitaowa skada si z trzech wzajemnie uzupeniajcych si filarw, ktrych jedynie jednoczesne wdroenie zapewni osignicie spodziewanych efektw. Na rysunku 1 przedstawiona zostaa struktura Nowej Umowy Kapitaowej.
Rysunek 1. Struktura Nowej Umowy Kapitaowej

rdo: International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards. A Revised Framework, Basel Committee on Banking Supervision, Basel 2004, par. 19.
18 Dziekoski P., Nowa Bazylejska Umowa Kapitaowa - konsekwencje dla rynku kredytowego, Materiay i Studia"' Zeszyt nr 164, Narodowy Bank Polski. Warszawa 2003, s. 22. 1 International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards. A Revised Framework, Basel Committee on Banking Supervision, Basel. June 2004.

Komitet Bazylejski postanowi, i zasady zawarte w NUK naley stosowa w ujciu skonsolidowanym do wszystkich bankw prowadzcych dziaalno midzynarodow. W celu uwzgldnienia ryzyka wystpujcego w caej grupie bankowej, Komitet rozszerzy zakres stosowania Nowej Umowy Kapitaowej rwnie na spki holdingowe bdce podmiotami dominujcymi w grupach bankowych20. NUK naley stosowa take w ujciu w peni skonsolidowanym do bankw prowadzcych dziaalno midzynarodow na kadym szczeblu grupy bankowej. Zakres stosowania Nowej Umowy Kapitaowej przedstawia rysunek 2.
Rysunek 2. Zakres stosowania Nowej Umowy Kapitaowej

(1) Granice grupy z przewag dziaalnoci bankowej. Na tym poziomie NUK ma by stosowana w ujciu skonsolidowanym. (2), (3) i (4): NUK ma by take stosowana w ujciu skonsolidowanym na niszych poziomach grupy do wszystkich bankw prowadzcych dziaalno w skali midzynarodowej. rdo: International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards. A Revised Framework, Basel Committee on Banking Supervision, Basel 2004, par, 22.

20 Grupami bankowymi zdaniem Komitetu Bazylejskiego s te grupy, ktrych przewaajcym rodzajem dziaalnoci jest dziaalno bankowa.

Rozdzia 5, Nowa Umowa Kapitaowa/Dyrektywa CRD

462

5.2.2. Filar i - Minimalne wymogi kapitaowe 5.2.2.1. Wspczynnik adekwatnoci kapitaowej

Komitet Bazylejski opar now metodologi wspczynnika adekwatnoci kapitaowej21 na trzech podstawowych elementach: definicji kapitau regulacyjnego, aktywach waonych ryzykiem oraz minimalnym wskaniku relacji kapitau regulacyjnego do sumy aktyww waonych ryzykiem i wymogw kapitaowych. Nowa metodologia utrzymuje jednak zarwno praktycznie niezmienion definicj kapitau regulacyjnego22 (okrelon jeszcze w Umowie Kapitaowej z 1988 r.) jak i minimalny wymg 8% relacji kapitau regulacyjnego do sumy aktyww waonych ryzykiem i wymogw kapitaowych23. Nie zmieniono take zasad wyznaczania wymogw kapitaowych z tytuu ryzyka rynkowego, ktre w dalszym cigu mog by wyliczane zarwno przy zastosowaniu metod prostych jak i modeli wewntrznych. Podobnie jak dotychczas wymg kapitaowy z tytuu ryzyka rynkowego obejmuje ryzyko walutowe, ryzyko cen towarw, ryzyko cen kapitaowych papierw wartociowych i instrumentw dunych oraz ryzyko oglne stp procentowych. Wszelkie modyfikacje koncentruj si na zwikszeniu dokadnoci pomiaru ryzyka, tj. na obliczaniu mianownika wspczynnika adekwatnoci kapitaowej. Zgodnie z NUK w rachunku wspczynnika adekwatnoci kapitaowej mianownik jest ustalany poprzez pomnoenie wymogw kapitaowych z tytuu ryzyka rynkowego i ryzyka operacyjnego przez 12,5 i dodanie do tak uzyskanych wynikw sumy aktyww waonych ryzykiem obliczonej dla ryzyka kredytowego. Tym samym wspczynnik adekwatnoci kapitaowej wg NUK ma posta: wspczynnik adekwatnoci kapitaowej= kapita regulacyjny
= -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- x 100%

suma aktyww waonych ryzykiem + 12,5 (wymogi kapitaowe z tytuu ryzyka rynkowego i operacyjnego banku)

21 Z uwagi na rozszerzenie katalogu ryzyk uwzgldnianych w formule wspczynnika wypacalnoci zmieniono jego nazw na wspczynnik adekwatnoci kapitaowej. " Skadniki kapitau regulacyjnego zostay przedstawione w podrozdziale 5.1.1. Kolenik J.. Regulacje nadzorcze, [w:] Wpyw zmian rozwiza regulacyjnych na dziaalno bankw w 2005 roku (Kolenik J., Zygierewicz M.), Forum Bankowe 2006, Zwizek Bankw Polskich, Centrum Prawa Bankowego i Informacji Sp. z o.o., s. 23.

463

Cz III. Ryzyko bankowe

5.2.2.2. Ryzyko kredytowe

Metody wyznaczania wymogw kapitaowych

Zgodnie z Now Umow Kapitaow dopuszcza si stosowanie dwch metod wyznaczania sumy aktyww waonych ryzykiem: metod standardow oraz metod wewntrznych ratingw IRB (w dwch wariantach: podstawowym oraz zaawansowanym). Metoda standardowa bazuje na rozwizaniach wprowadzonych Umow z 1988 r., tj. na waeniu aktyww wedug wag cile przypisanych poszczeglnym kategoriom nalenoci. Zasadnicz rnic pomidzy star i now metodologi waenia aktyww jest zmiana kryterium klasyfikacji nalenoci z opartej o przynaleno kraju do OECD na korzy ocen zewntrznych agencji ratingowych (lub innych zewntrznych instytucji oceny kredytowej np. agencji kredytu eksportowego). Drug istotn zmian jest rezygnacja z dotychczasowego zakresu wag ryzyka 0%100%. Komitet waciwie nie domyka zakresu wag od gry. Zaleca natomiast stosowanie wyszych wag ryzyka w przypadkach gdy zachodzi taka potrzeba24. W tabeli 2 przedstawione zostay wagi ryzyka stosowane w metodzie standardowej.
Tabela 2. Wagi ryzyka stosowane w metodzie standardowej

24 25

Kolenik J., Stan..., op. cit., s. 41. Oznaczenia s zgodne z metodologi Standard & Poor's, ktrej ratingi kredytowe stosowane

Nalenoci

Pastwowe ktora Wariant I26 zneg o od se publi Wariant II27 c Od wielostronnych Bank 29 bankw rozwoju" owe Wariant I Wariant II30 Wariant III31 Detaliczne Zabezpieczone na nieruchomociach mieszkalnych Zabezpieczone na nieruchomociach komercyjnych Kategorie podwyszonego ryzyka " Korporacyjne

AAA do AA0% 20%

A+ do A20% 50%

BBB+ do BBB50% 100%.

BB+ do B100% 100%

Poniej B150% 150%

Bez ratingu 100% 100%

20%

50%'

50%

100%

150%

50%

20%

20% 20% 20%

50% 50%. 100% 50% 100% 100% 50% 20% 50% 100% 20% 50% 75% 35%

150% 150% 150% 150%

50% 100% 50% 20%

100%/50%32

150% lub wysza 20% ! 50% 100% BBB+ do BB150% Poniej BB100% Bez ratingu

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards. A Revised Framework, Basel Committee on Banking Supervision, Basel 2004, par. 53-80.

Rozdzia 5. Nowa Umowa Kapitaowa/Dyrektywa CRD

464

Komitet Bazylejski zezwala na traktowanie nalenoci od firm inwestycyjnych jak nalenoci od bankw, pod warunkiem e firmy te podlegaj wymaganiom nadzorczym i regulacyjnym porwnywalnym do okrelonych w NUK. W przeciwnym przypadku nalenoci te podlegaj zasadom dotyczcym nalenociom korporacyjnym. Natomiast w celu zaliczenia do portfela detalicznego, nalenoci musz spenia nastpujce cztery kryteria: - orientacji - ekspozycja musi by wobec osoby fizycznej, osb fizycznych lub maego podmiotu,
Wagi ryzyka oparte na wagach ryzyka stosowanych wobec nalenoci od rzdu kraju rejestracji banku. 3u Wagi ryzyka wedug ratingu banku. 3! Wagi ryzyka dla nalenoci z pierwotnym terminem zapadalnoci krtszym ni 3 miesice. '2 Wadze krajowe mog w przypadku dobrze rozwinitych i ugruntowanych rynkw nieruchomoci przyj wag ryzyka 50% dla tej czci kredytu, ktra nie przekracza 50% wartoci rynkowej albo 60% wartoci hipotecznej nieruchomoci stanowicej zabezpieczenie kredytu, w zalenoci od tego ktra z nich jest nisza. 33 Np. kapita innowacyjny ub inwestycje w akcje niepubliczne.

 produktowe - ekspozycja przybiera jedn z nastpujcych postaci: kredyty lub linie odnawialne, kredyty konsumenckie, leasing oraz pozabilansowe zobowizania finansowe lub gwarancyjne dla maych przedsibiorstw, granulacji - zgodnie z ktrym portfel detaliczny musi by dostatecznie zrnicowany np. poprzez ustalenie liczbowego limitu zgodnie, z ktrym adna zagregowana ekspozycja wobec jednego kontrahenta nie przekracza 0,2% caego portfela detalicznego, wartoci pojedynczej ekspozycji - zgodnie z ktrym najwiksza zagregowana ekspozycja wobec jednego kontrahenta nie moe przekracza bezwzgldnego puapu 1 min euro. O wiele bardziej zoona jest metoda IRB przeznaczona dla bankw bardziej zaawansowanych technologicznie, umoliwiajca bardziej dokadny pomiar ryzyka, a zatem i nisze wymogi kapitaowe. W ramach tej metody banki zobowizane s do podziau ekspozycji portfela bankowego na pi oglnych kategorii aktyww z rnymi charakterystykami ryzyka kredytowego34 takie jak: korporacyjne - w ramach tej kategorii aktyww wyrnia si pi podkategorii kredytowania specjalistycznego (mona take wyodrbni ekspozycje wobec maych i rednich podmiotw), bankowe - obejmujce ekspozycje wobec bankw i firm inwestycyjnych (ekspozycje bankowe obejmuj take nalenoci od krajowych podmiotw sektora publicznego, ktre s traktowane w ramach metody standardowej jak nalenoci od bankw, oraz wielostronnych bankw rozwoju, ktre nie speniaj kryteriw kwalifikujcych je do wagi ryzyka rwnej 0% w metodzie standardowej), pastwowe - obejmujce ekspozycje wobec wadz pastwowych (oraz bankw centralnych), niektrych podmiotw sektora publicznego uznawanych w metodzie standardowej za wadze pastwowe, wielostronnych bankw rozwoju speniajcych kryteria kwalifikujce je do wagi ryzyka rwnej 0% w metodzie standardowej, detaliczne - obejmujce trzy podkategorie ekspozycji, tj.: ekspozycje zabezpieczone na nieruchomociach mieszkalnych, uznane odnawialne ekspozycje detaliczne oraz wszelkie inne ekspozycje detaliczne, kapitaowe - obejmujce zarwno bezporednie, jak i porednie udziay wasnociowe, dajce lub nie prawo gosu, w aktywach i dochodach przedsibiorstwa handlowego lub instytucji finansowej, ktre nie s konsolidowane lub odejmowane od kapitau regulacyjnego.

~l4 Komitet dopuszcza jednak stosowanie przez niektre banki innych klasyfikacji poszczeglnych ekspozycji, o ile wyka one wadzom nadzorczym, e stosowana przez nie metodologia klasyfikacji ekspozycji jest spjna w czasie.

Rozdzia 5. Nowa Umowa Kapitaowa/Dyrektywa CRD

466

W metodzie podstawowej IRB bank dokonuje wasnego oszacowania prawdopodobiestwa niewykonania zobowiza (ang. Probability of Default PD) zwizanego z kategori dunika, za instytucja nadzorcza okrela pozostae parametry do szacowania ryzyka (za wyjtkiem ekspozycji detalicznych). W metodzie zaawansowanej IRB dla ekspozycji korporacyjnych, bankowych i pastwowych banki mog stosowa wewntrzne oszacowania dwch dodatkowych parametrw ryzyka, tj.: straty z tytuu niewykonania zobowiza (ang. Loss given default - LGD), ekspozycji w momencie niewykonania zobowiza (ang. Exposure at default - EAD) oraz musz okrela efektywny termin rozliczenia (ang. Effective maturity M). Uznanie wewntrznych oszacowa kadego z tych skadnikw wie si jednak ze spenieniem okrelonego zestawu wymaga minimalnych oraz akceptacji nadzoru bankowego. Poziom wag ryzyka zaley zatem od oszacowa PD, LGD, EAD i, w niektrych przypadkach, od efektywnego terminu rozliczenia (M). Dla ekspozycji korporacyjnych, pastwowych i bankowych Komitet Bazylejski podaje nastpujc formu obliczania aktyww waonych ryzykiem:
gdzie: PD i LGD - wyraone sjako uamki dziesitne, EAD - wyraone jest kwotowo (np. w euro), M - wyraone jest w latach, N(x) - oznacza dystrybuant zmiennej losowej o rozkadzie normalnym standaryzowanym, G(z) - oznacza funkcj odwrotn do dystrybuanty zmiennej losowej o rozkadzie normalnym standaryzowanym, c - oznacza czynnik skalujcy zaproponowany przez Komitet Bazylejski na poziomie 1,06.

Oznacza to, i formua okrelajca wag ryzyka przyjmuje nastpujc posta: Waga ryzyka (RW) = K x 12,5 x c

467

Cz III. Ryzyko bankowe

Techniki redukcji ryzyka kredytowego

Zasady oglne

Postanowienia Nowej Umowy Kapitaowej w wikszym stopniu w porwnaniu z poprzednio obowizujcymi regulacjami uwzgldniaj efekty technik redukcji ryzyka kredytowego poprzez stosowanie rnego rodzaju zabezpiecze spaty ekspozycji, w tym gwarancji oraz innych instrumentw o podobnym charakterze35. Zgodnie z zapisami NUK ryzyko wynikajce z istniejcych ekspozycji kredytowych, podlegajce obowizkowi utrzymania odpowiedniej wielkoci funduszy wasnych moe by pomniejszone przy zastosowaniu wachlarza dostpnych technik. Do najwaniejszych z nich nale zabezpieczenia kredytowe, transakcje pochodne, gwarancje i saldowanie bilansowe'6. Zgodnie z. Now Umow Kapitaow transakcja z zabezpieczeniem kredytowym to transakcja, w ktrej: banki posiadaj ekspozycj kredytow lub potencjaln ekspozycj kredytow; oraz ekspozycja lub potencjalna ekspozycja jest zabezpieczona w caoci lub w czci zabezpieczeniem kredytowym ustanowionym przez kontrahenta lub przez stron trzeci w imieniu tego kontrahenta. W przypadku tego typu transakcji banki mog stosowa jedn z dwch metod uwzgldniania technik redukcji ryzyka kredytowego, tj. metod uproszczon lub metod wszechstronn. W tabeli 3 przedstawione zostay podobiestwa i rnice pomidzy metod uproszczon i wszechstronn.
Tabela 3. Podobiestwa i rnice pomidzy metod uproszczon i wszechstronn
Metoda uproszczona Metoda wszechstronna

Zakres stosowania metody Tylko portfel bankowy Moliwo uwzgldniania czcio- Dozwolona wego zabezpieczenia Moliwo uwzgldniania zabezpie- Niedozwolona czenia kredytowego, ktrego termin rozliczenia jest krtszy ni termin rozliczenia ekspozycji

Portfel bankowy i handlowy37

Dozwolona z zastrzeeniem, e ich pierwotne terminy rozliczenia s dusze lub rwne jeden rok

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: International Convergence o f Capital Measurement and Capital Standards. A Revised Framework, Basel Committee on Banking Supervision, Basel 2004, par. 119-146.

Techniki Redukcji Ryzyka Kredytowego, Dokument Konsultacyjny (DK/06/CRM). Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego, Warszawa 2005, s. 10. 36 Dziekoski P., Nowa.... op. cit., s. 31. 37 Szerzej o podziale ksig bankowych na portfel bankowy i handlowy w podrozdziale 5.1.2.

35

Rozdzia 5. Nowa Umowa Kapitaowa/Dyrektywa CRD

468

Metoda uproszczona

Zgodnie z t metod czci nalenoci zabezpieczonej wartoci rynkow uznanego zabezpieczenia przypisuje si wag ryzyka stosowan do instrumentu zabezpieczajcego, natomiast pozostaej czci nalenoci przypisuje si wag ryzyka odpowiadajc kontrahentowi. Zgodnie z NUK bank moe uwzgldnia nastpujce zabezpieczenia kredytowe: depozyt pieniny (a take certyfikaty depozytowe i podobne instrumenty emitowane przez bank udzielajcy kredytu) zoony w banku, ktry posiada ekspozycj wobec kontrahenta, zoto, dune papiery wartociowe oceniane przez uznan zewntrzn instytucj oceny wiarygodnoci kredytowej, posiadajce rating na odpowiednim poziomie, dune papiery wartociowe nieposiadajce ratingu nadanego przez uznan zewntrzn instytucj oceny wiarygodnoci kredytowej, jeli speniaj okrelone w NUK dodatkowe kryteria, akcje (w tym obligacje zamienne na akcje) ujte w gwnym indeksie, jednostki uczestnictwa w funduszach zbiorowego inwestowania oraz fundusze powiernicze. Bardzo istotne jest take wprowadzenie 20% dolnego ograniczenia dla wagi ryzyka zabezpieczonej czci oraz okrelenie wyjtkw, zgodnie z ktrymi mona w przypadku niektrych transakcji z zabezpieczeniem kredytowym, jeli ekspozycja i zabezpieczenie speniaj pewne okrelone warunki dla czci zabezpieczonej zastosowa wag ryzyka rwn 0%.
Metoda wszechstronna

Stosujc t metod banki mog uznawa te same zabezpieczenia kredytowe, ktre zostay wymienione przy metodzie uproszczonej oraz dodatkowo akcje (w tym obligacje zamienne na akcje), nieujte w gwnym indeksie, ale notowane na uznanej giedzie oraz jednostki uczestnictwa w funduszach obejmujcych takie akcje. Banki stosujce metod wszechstronn, przyjmujc zabezpieczenie kredytowe, musz oblicza skorygowan ekspozycj wobec kontrahenta zgodnie z nastpujcym wzorem: E* = max{0, [E x (1 + H e) - C x (1 - H c - H fx)]}
gdzie:

E* - warto ekspozycji uwzgldniajca przyjte zabezpieczenie kredytowe, E - bieca warto ekspozycji,

H e - korekta z tytuu rodzaju ekspozycji, C - bieca warto otrzymanego zabezpieczenia, Hc - korekta z tytuu rodzaju zabezpieczenia, Hfx - korekta z tytuu niedopasowania walutowego pomidzy zabezpieczeniem i ekspozycj.

Kluczowe w metodzie wszechstronnej jest okrelenie korekt z tytuu niedopasowania walut ekspozycji i zabezpieczenia, rodzaju zabezpieczenia i rodzaju ekspozycji. Zgodnie z NUK bank moe za zgod wadz nadzorczych (po spenieniu szeregu kryteriw ilociowych i jakociowych) samodzielnie wyznacza korekty opierajc si na stosowanych przez siebie metodach szacowania zmiennoci parametrw rynkowych lub skorzysta z zaproponowanych przez Komitet Bazylejski korekt standardowych18. W tabeli 4 zostay przedstawione standardowe korekty z tytuu niedopasowania walut ekspozycji i zabezpieczenia, rodzaju zabezpieczenia i rodzaju ekspozycji.
Tabela 4. Standardowe korekty z tytuu niedopasowania walut ekspozycji i zabezpieczenia, rodzaju zabezpieczenia i rodzaju ekspozycji (w %) Rating emisji dunych papierw wartociowych Od AAA do AA-/ A-l > 5 lat Od A+ do BBB-/A-2/A-3/P-3 oraz bankowe papiery wartociowe, nieposiadajce ratingu > 5 lat Od BB+ do BBWszystkie Akcje ujte w gwnym indeksie (w tym obligacje zamienne na akcje) oraz zoto Inne akcje (w tym obligacje zamienne na akcje) notowane na uznanej giedzie UCITS4/fundusze powiernicze Rezydualny termin rozliczenia Wadze pastwowe 0.5 2 4 1 3 6 15 15 25 Najwysze korekty stosowane do dowolnego papieru wartociowego, w ktre fundusz moe inwestowa 0 8 Korekty (w %) Inni emitenci 1 4 8 2 6 12
-

Gotwka w tej samej walucie Korekta z tytuu niedopasowania walutowego pomidzy zabezpieczeniem i ekspozycj

rdo: International Convergence o f Capital Measurement and Capital Standards. A Revised Framework, Basel Committee on Banking Supervision, Basel 2004, par. 151.

' Kolenik J., Ograniczanie ryzyka kredytowego w wietle polskich regulacji nadzorczych oraz. wymogw Nowej Umowy Kapitaowej, Prawo Bankowe" nr 5/2006, s. 62. 39 W tym podmioty sektora publicznego traktowane przez krajow instytucj nadzorcz jak wadze pastwowe oraz wielostronne banki rozwoju, ktrym przypisano 0% wag ryzyka. 40 Podmioty zbiorowego inwestowania w handlowe papiery wartociowe.

W przypadku zabezpieczenia ekspozycji gwarancj (kredytow transakcj pochodn) Nowa Umowa Kapitaowa dopuszcza redukcj wymogw kapitaowych jedynie w sytuacji kiedy gwarancja (kredytowa transakcja pochodna) zostaa udzielona (dostarczona) przez podmiot posiadajcy nisz wag ryzyka ni kontrahent.

5.2.2.3. Ryzyko operacyjne

Definicja ryzyka operacyjnego

Filar I Nowej Umowy Kapitaowej precyzuje rwnie metodologi obliczania nowego skadnika mianownika wspczynnika adekwatnoci kapitaowej, tzn. wymogu kapitaowego z tytuu ryzyka operacyjnego. Ryzyko operacyjne zostao zdefiniowane przez Komitet jako ryzyko straty wynikajcej z niewaciwych lub zawodnych procesw wewntrznych, ludzi i systemw lub te ze zdarze zewntrznych". Definicja ta obejmuje take ryzyko prawne, a wycza ryzyko strategiczne i reputacji41.
Metody wyznaczania wymogw kapitaowych

Metoda podstawowego wskanika

Zgodnie z t metod bank musi utrzymywa wymg kapitaowy z tytuu ryzyka operacyjnego policzony wedug nastpujcego wzoru: gdzie: KBIA - wymg kapitaowy z tytuu ryzyka operacyjnego, GI - roczny wynik brutto w roku i, jeli jest dodatni, n - liczba lat, w ktrych wynik brutto by dodatni, w okresie ostatnich trzech lat, - 15%. Zgodnie z definicj Komitetu Bazylejskiego wynik brutto stanowi sum wyniku odsetkowego netto i wyniku pozaodsetkowego netto. W rachunku tym nie naley natomiast uwzgldnia: jakichkolwiek rezerw (np. z tytuu niezapaconych odsetek), kosztw dziaania, w tym opat uiszczanych na rzecz podmiotw wiadczcych usugi w ramach outsourcingu, zrealizowanego zysku/straty z tytuu sprzeday papierw wartociowych zaliczanych do portfela bankowego, pozycji nadzwyczajnych lub nieregularnych, dochodu pochodzcego z ubezpieczenia.
1

Szerzej na temat istoty tego ryzyka operacyjnego w czci III, rozdzia 4.

471

Cz III. Ryzyko bankowe

Metoda standardowa

W metodzie tej wykorzystuje si rne wskaniki dla 8 pionw operacyjnych, na ktre dzielona jest caa dziaalno banku. W kadym obszarze operacyjnym wymg kapitaowy oblicza si przez pomnoenie wielkoci bazowej (tzn. wyniku brutto) przez parametr beta przypisany temu obszarowi operacyjnemu. W tabeli 5 przedstawione zostay wielkoci parametrw beta przypisane poszczeglnym pionom operacyjnym.
Tabela 5. Wielkoci parametrw beta przypisane poszczeglnym pionom operacyjnym

rdo: International Convergence o f Capital Measurement and Capital Standards. A Revised Framework, Basel Committee on Banking Supervision, Basel 2004, par. 654.

czny dla wszystkich pionw wymg kapitaowy z tytuu ryzyka operacyjnego oblicza si natomiast jako trzyletni redni sum regulacyjnych obcie kapitaowych dla kadego z pionw operacyjnych w kadym roku. Powysze zasady mona zatem wyrazi nastpujcym wzorem:
gdzie: wymg kapitaowy z tytuu ryzyka operacyjnego, roczny wynik brutto w roku i, obliczony w sposb okrelony powyej dla Metody podstawowego wskanika, dla j-tego pionu operacyjnego, parametr beta przypisany j-temu pionowi operacyjnemu.

4i Dla wyliczania wymogu kapitaowego w pionie dziaalnoci detalicznej i komercyjnej, dopuszcza si stosowanie Alternatywnej metody standardowej, w ktrej wynik brutto zastpiono 0,035 x rednia warto niespaconych kredytw i poyczek w danym pionie dla okresu poprzednich trzech lat. Stosowanie tej metody wymaga jednak spenienia przez bank dodatkowych wymogw i uzyskania zgody wadz nadzorczych.

473

Cz III. Ryzyko bankowe

Metoda zaawansowanego pomiaru

W metodzie tej bank wylicza wymg kapitaowy w oparciu o opracowany samodzielnie wewntrzny system pomiaru ryzyka przy zastosowaniu wewntrznych i zewntrznych danych o stratach operacyjnych. Komitet Bazylejski dopuci moliwo obnienia wyznaczonego za pomoc metody zaawansowanego pomiaru wymogu kapitaowego z tytuu ryzyka operacyjnego w przypadku nabycia przez bank stosownej polisy ubezpieczeniowej. Obnika taka nie moe przewyszy jednak 20% wymogu kapitaowego. Nowa Umowa Kapitaowa przewiduje take moliwo stosowania metody zaawansowanego pomiaru w stosunku do niektrych obszarw dziaalnoci banku oraz metody podstawowego wskanika lub metody standardowej do pozostaych obszarw, pod warunkiem uzyskania zgody instytucji nadzorczej.

5.2.3. Filar II - Proces analizy nadzorczej 5.2.3.1. Znaczenie analizy nadzorczej

W Filarze II Komitet Bazylejski przedstawia kluczowe zasady analizy nadzorczej, jej przejrzystoci, a take odpowiedzialnoci nadzoru oraz wytyczne dotyczce zarzdzania ryzykiem bankowym, w tym take ryzykiem stopy procentowej w portfelu bankowym. Proces analizy nadzorczej w ramach NUK ma na celu nie tylko zapewnienie, aby banki posiaday adekwatny kapita zabezpieczajcy wszystkie ryzyka ich dziaalnoci, ale ma take zachca banki do opracowywania i stosowania bardziej precyzyjnych technik zarzdzania i monitorowania ryzyka. Komitet Bazylejski zakada, e instytucje nadzorcze bd ocenia jako dokonywanych przez banki ocen swoich potrzeb kapitaowych w relacji do ryzyka oraz, e bd interweniowa, jeli bdzie to konieczne. Instytucje nadzorcze mog zdecydowa si na przyjcie podejcia polegajcego na silniejszym koncentrowaniu si na tych bankach, ktrych profil ryzyka lub dziaalno operacyjna to uzasadnia. Komitet Bazylejski podkrela jednak, i to kierownictwo banku nadal ponosi odpowiedzialno za zapewnienie, aby bank posiada adekwatny kapita zabezpieczajcy ryzyka w stopniu przekraczajcym podstawowe wymogi minimalne.

5.2.3.2. Podstawowe zasady analizy nadzorczej

Komitet okreli cztery podstawowe zasady analizy nadzorczej. Zasady te stanowi uzupenienie wytycznych nadzorczych uprzednio opracowanych przez Komitet Bazylejski, zaprezentowanych w dokumentach pt.: Podstawowe Zasady Efektywnego Nadzoru Bankowego oraz Metodologia Podstawowych Zasad.

Zasada 1 Banki powinny posiada mechanizmy oceny swojej oglnej adekwatnoci kapitaowej w relacji do swojego profilu ryzyka oraz strategi utrzymywania poziomu kapitau.

Zgodnie z powysz zasad proces wewntrznej oceny adekwatnoci kapitaowej w banku powinien charakteryzowa si z 5 cechami: kontrol sprawowan przez rad i zarzd banku, rzeteln ocen kapitau, wszechstronn ocen ryzyka, monitorowaniem ryzyka i sprawozdawczoci, analiz kontroli wewntrznej. W ramach pierwszej zasady nadzoru bankowego kontrolowane jest przede wszystkim przygotowanie organizacyjne banku do sprostania minimalnym wymogom jakociowym. Nadzr bankowy powinien zrewidowa zgodno decyzji podejmowanych przez zarzd i rad banku z zapisami Nowej Umowy Kapitaowej oraz efektywno wypeniania swej funkcji przez komrk audytu wewntrznego. Nadzr bankowy powinien by przekonany, e kierownictwo banku jest wiadome podejmowanego ryzyka, miejsca jego powstawania i wielkoci kapitau potrzebnego do alokacji43.
Zasada 2 Instytucje nadzorcze winny przeprowadza przegldy i ocenia wewntrzn bankow ocen i strategi adekwatnoci kapitaowej, a take zdolno do monitorowania i zapewniania zgodnoci z regulacyjnymi parametrami kapitaowymi. Instytucje nadzorcze winny podejmowa odpowiednie dziaania nadzorcze, jeli nie oceniaj wynikw tego procesu zadowalajco.

Zgodnie z t zasad nadzr bankowy powinien ocenia stopie wdroenia wewntrznego procesu oceny adekwatnoci kapitaowej w banku. Analiza winna koncentrowa si na jakoci zarzdzania ryzykiem w banku i na systemach kontroli, nie moe jednak polega na przejmowaniu przez instytucje nadzorcze roli kierownictwa banku44. Proces analizy nadzorczej powinien skada si z 4 elementw: przegldu adekwatnoci oceny ryzyka, oceny adekwatnoci kapitaowej, oceny rodowiska kontroli, reakcji nadzorczych.
" Hammes W., Shapiro M., The implications of new capital adequacy rules for portfolio management of credit assets, Journal of Banking & Finance" nr 25/2001, s. 105. International..., op. cit., 746.

W ramach drugiej zasady nadzoru szczegln uwag Komitet Bazylejski powica okreleniu przedmiotu kontroli nadzorczej (adekwatno oceny ryzyka, adekwatno kapitaowa, rodowisko kontroli, sprawno wewntrznych procesw oraz ich zgodno z minimalnymi standardami) oraz jej sposobu (badania i inspekcje na miejscu", analizy zza biurka", dyskusje z kierownictwem banku, analizy prac zewntrznych audytorw, analizy okresowej sprawozdawczoci)45.
Zasada 3 Instytucje nadzorcze winny oczekiwa od bankw funkcjonowania przy parametrach kapitaowych wyszych ni regulacyjne minimum i powinny mie moliwo wymagania od bankw utrzymywania kapitau powyej tego minimum.

W myl tej zasady jednym ze sposobw gwarantujcych, e poszczeglne banki funkcjonuj z adekwatnym poziomem kapitau moe by ustanowienie przez instytucje nadzorcze progowych i docelowych parametrw kapitaowych, a take zdefiniowanie kategorii wspczynnikw powyej minimw dla celw okrelania poziomu kapitalizacji banku46. Zdaniem Komitetu Bazylejskiego instytucje nadzorcze powinny wymaga od bankw utrzymywania wymogw kapitaowych w wysokoci wyszej ni wynikajcej z zastosowania zapisw Filaru I.
Zasada 4 Instytucje nadzorcze winny dy do interweniowania na wczesnych etapach w celu zapobiegania moliwoci obnienia si kapitau poniej poziomw minimalnych, wymaganych do zabezpieczenia charakterystyk ryzyka danego banku oraz winny wymaga natychmiastowych dziaa naprawczych, jeli kapita nie jest utrzymywany lub odtwarzany.

Zasada ta, podobnie jak Zasada 3, dotyczy dziaa podejmowanych przez nadzr w celu zapewnienia odpowiedniego poziomu kapitau w bankach. Zdaniem Komitetu instytucje nadzorcze powinny mie moliwo podejmowania dziaa najlepiej dostosowanych do okolicznoci specyficznych dla banku i jego rodowiska operacyjnego. Dziaania te mog obejmowa intensyfikacj monitorowania banku przez instytucje nadzorcze, ograniczenie wypat dywidendy, wymaganie od banku opracowania i wdroenia satysfakcjonujcego planu odtworzenia adekwatnoci kapitaowej oraz wymaganie od banku natychmiastowego pozyskania dodatkowego kapitau47.

43 46

Dziekoski P., Nowa..., op. cit., s. 53. Gromek T., Kolenik J., Instytucjonalne..., op. cit., s. 62.

International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards. A Revised Framework, Basel Committee on Banking Supervision, Basel, June 2004, 759.

Filar II zawiera take wytyczne dotyczce traktowania ryzyka stopy procentowej w portfelu bankowym, w myl ktrych za podstawowe narzdzia pomiaru tego ryzyka powinny by uznawane wewntrzne systemy bankw. Aby umoliwi instytucjom nadzorczym monitorowanie ekspozycji na ryzyko stopy procentowej w rnych instytucjach, banki musz przekazywa wyniki generowane przez ich wewntrzne systemy pomiaru, wyraone w kategoriach wartoci ekonomicznej odniesionej do kapitau, przy uyciu standardowego zakcenia stopy procentowej. Jeeli instytucje nadzorcze ustal, e banki nie utrzymuj kapitau odpowiedniego do poziomu ryzyka stopy procentowej, to bd musiay zobowiza dany bank do redukcji ryzyka, utrzymywania specjalnej dodatkowej kwoty kapitau, albo zastosowa te metody oddziaywania cznie.48

5.2.4. Filar III - Dyscyplina rynkowa 5.2.4.1. Uwagi oglne

U podstaw Filaru III NUK ley zaoenie, e ujawnienia, poprzez wzmacnianie dyscypliny rynkowej, bd dokonywane z korzyci dla rynku. Dlatego te rynek powinien odgrywa kluczow rol w monitorowaniu i egzekwowaniu zgodnoci ujawnie z ustalonymi wymogami. Komitet Bazylejski oczekuje, e wzmacnianie dyscypliny rynkowej bdzie nastpowa w formie presji, tak bezporedniej, jak i za porednictwem mediw oraz poprzez presj konkurentw, grup rwieniczych itp.49 Publiczna jawno informacji dotyczcych charakteru, struktury i cech kapitau dostarcza uczestnikom rynku wanych informacji na temat zdolnoci banku do absorpcji strat finansowych. Informacje na temat poziomu i struktury kapitau powinny by jednak, zdaniem Komitetu, uzupenione istotnymi informacjami na temat ekspozycji na ryzyko. Profil ryzyka banku, tzn. ryzyka zwizane z jego dziaalnoci bilansow i pozabilansow w danym momencie czasu oraz skonno banku do podejmowania ryzyka, dostarcza bowiem informacji na temat sytuacji finansowej instytucji oraz wraliwoci jego dochodowoci na zmiany rynkowe.

5.2.4.2. Czstotliwo publikacji

Komitet okreli take wymagania dotyczce czstotliwoci publikacji sprawozdawczoci, ktra powinna by uzaleniona od profilu ryzyka, charakteru banku oraz szybkoci zachodzcych zmian zewntrznych i wewntrznych. Banki
Ibidem, par. 763-764. Trzeci filar - Ujawnienia, Dokument Konsultacyjny (DK/05/Ujawnienia), Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego, Warszawa 2005, s. 7-8.
49 48

powinny jednak elastycznie podchodzi do tej kwestii, starajc si jednoczenie wykorzystywa moliwoci oferowane w tym zakresie przez media elektroniczne. Generalnie sprawozdawczo wynikajca z NUK powinna by sporzdzana z czstotliwoci proczn. Jedynie informacje jakociowe na temat oglnej polityki i celw zarzdzania ryzykiem w banku, systemw sprawozdawczych i definicji mog by publikowane z czstotliwoci roczn. Natomiast due banki dziaajce w skali midzynarodowej i inne znaczce banki musz skada sprawozdania dotyczce wskanikw adekwatnoci kapitaowej dla kapitau I kategorii i kapitau ogem, oraz ich skadnikw, z czstotliwoci kwartaln. Ponadto, jeeli informacje o ekspozycji na ryzyko lub inne pozycje maj skonno do szybkich zmian, to banki winny take i te informacje skada w okresach kwartalnych. We wszystkich przypadkach banki powinny publikowa istotne informacje tak szybko, jak jest to moliwe50.

5.2.4.3. Istotno informacji

W Filarze III Komitet przedstawi wymogi dotyczce zasad udostpniania informacji w trzech podstawowych obszarach: zakres stosowania, kapita oraz ekspozycja na ryzyko i ocena ryzyka. Zdaniem Komitetu sprawozdawczo powinna obejmowa wszystkie istotne informacje, tzn. takie ktrych pominicie lub przekamanie mogoby zmieni lub wpyn na ocen lub decyzj uytkownika korzystajcego z tej informacji dla celw podejmowania decyzji ekonomicznych. Komitet widzi jednoczenie potrzeb oceny jakociowej, czy w wietle danych okolicznoci, uytkownik informacji finansowej uznaby dan pozycje za istotn (test uytkownika).

5.3. Nowa Umowa Kapitaowa a Dyrektywa CRD

5.3.1. Termin wejcia w ycie
Podobnie jak w przypadku Umowy Kapitaowej z 1988 r. Unia Europejska prowadzia rwnolegle prace nad implementowaniem zasad zawartych w NUK do wsplnotowego porzdku prawnego. Pocztkowo miao to si odby poprzez przyjcie Capital Adequacy Directive III (Dyrektywa CAD III), ktra jednak ostatecznie zostaa okrelona jako Capital Requirements Directive (Dyrektywa CRD) i de facto jest to nowelizacja Dyrektywy 2000/12/WE oraz Dyrektywy 93/6/EWG.

International..., op. cit., 818.

Dyrektywa CRD zostaa przyjta w czerwcu 2006 r. jako Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z 14.06.2006 r. (2006/48/WE) w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaalnoci przez instytucje kredytowe (wersja przeredagowana)51 oraz Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z 14.06.2006 r. (2006/49/WE) w sprawie adekwatnoci kapitaowej firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych (wersja przeredagowana)52. Komisja Europejska, finalizujc prace nad projektem Dyrektywy CRD stwierdzia, i biorc pod uwag problemy interpretacyjne oraz konieczno zapewnienia jednakowych warunkw dla bankw mniej i bardziej zaawansowanych technologicznie naley przyj inny harmonogram wdraania NUK w Unii Europejskiej ni ten zaproponowany przez Komitet Bazylejskix\ Zgodnie z tym stanowiskiem zaproponowano kilka wariantw zgodnie, z ktrymi termin wejcia w ycie postanowie Dyrektywy nie zaleaby od metod wybranych przez banki (rozwaano zarwno 31.12.2006 r., jak i 31.12.2007 r.) ostatecznie jednak na skutek nacisku ze strony europejskiego sektora bankowego zachowano uzalenienie terminu wejcia w ycie od wybranej metody, jednoczenie okrelaj termin wejcia na: 1.01.2007 r. - standardowa oraz podstawowa metoda wewntrznych ratingw dla ryzyka kredytowego54, a take metody proste dla ryzyka operacyjnego, 1.01.2008 r. - zaawansowana metoda wewntrznych ratingw dla iyzyka kredytowego oraz metoda zaawansowanego pomiaru dla ryzyka operacyjnego55.

5.3.2. Zakres stosowania

W przypadku zakresu stosowania nowych zasad Komisja Europejska wybraa podejcie odbiegajce od Nowej Umowy Kapitaowej. Dyrektywa CRD zakada stosowanie nowych regulacji na poziomie poszczeglnych jednostek (jednostkowym) ponadto, daje moliwo zwolnienia z obowizku stosowania wymoOfficial Journal" Nr L 177 z 30.06.2006 r. Ibidem. 53 Komitet Bazylejski postanowi, i wejcie w ycie Nowej Umowy Kapitaowej odbdzie si w dwch terminach: 31.12.2006 r. - standardowa oraz podstawowa metoda wewntrznych ratingw dla ryzyka kredytowego, a take metody proste dla ryzyka operacyjnego, 31.12.2007 r. - zaawansowana metoda wewntrznych ratingw dla ryzyka kredytowego oraz metoda zaawansowanego pomiaru dla ryzyka operacyjnego. 54 Dyrektywa przewiduje jednak moliwo wyboru czy bank bdzie stosowa w 2007 r. nowe zasady w zakresie ryzyka kredytowego czy te bdzie stosowa dotychczasowe podejcie z pewnymi modyfikacjami. 55 Kolenik J., Wdraanie postanowie Nowej Umowy Kapitaowej w Unii Europejskiej, [w:] Finanse i bankowo w integrujcej si Unii Europejskiej (Famulska T., Nowakowski J., red.), Difin, Warszawa 2006, s. 211.
52 51

-ozdzia 5. Nowa Umowa Kapitaowa/Dyrektywa CRD

479

gw kapitaowych na poziomie jednostkowym w ramach nadzoru krajowego nad zalenymi instytucjami kredytowymi w grupie bankowej, pod warunkiem spenienia okrelonych wymogw. W takim przypadku wymagany kapita krajowych jednostek zalenych moe by utrzymywany na poziomie jednostki dominujcej grupy. Ponadto zapisy Dyrektywy CRD maj by obowizujce nie tylko dla wszystkich bankw niezalenie od wielkoci, ale take dla firm inwestycyjnych.

5.3.3. Wagi ryzyka

Dyrektywa CRD w przeciwiestwie do Nowej Umowy Kapitaowej zakada preferencyjne traktowanie wszystkich nalenoci od rzdw centralnych i bankw centralnych z krajw Unii Europejskiej w walucie krajowej i przypisuje im wag ryzyka rwn 0% niezalenie od ich ratingu zewntrznego56. Dyrektywa CRD wprowadza take moliwo ustalenia przez Pastwa Czonkowskie wagi ryzyka 0% dla nalenoci wewntrz grup bankowych, tzn. nalenoci pomidzy jednostk dominujc a jednostkami zalenymi, oraz nalenoci jednostek zalenych od innych jednostek zalenych w ramach tej samej grupy o ile spenione zostan nastpujce warunki: kontrahent jest instytucj ub finansow spk holdingow, instytucj finansow, spk zarzdzania aktywami lub przedsibiorstwem usug pomocniczych objtym odpowiednimi wymogami ostronociowymi, kontrahent objty jest t sam pen konsolidacj co instytucja kredytowa, kontrahent objty jest tymi samymi procedurami oceny, pomiaru i kontroli ryzyka kredytowego co instytucja kredytowa, kontrahent ma siedzib w tym samym Pastwie Czonkowskim co instytucja kredytowa, nie istniej obecnie i nie s przewidywane w przyszoci przeszkody o istotnym znaczeniu lub przeszkody natury prawnej w szybkim transferze funduszy wasnych lub spaty nalenoci przez kontrahenta na rzecz instytucji kredytowej57.

5.3.4. Wsppraca pomidzy nadzorami

W zwizku z moliwoci stosowania przez instytucje kredytowe, za zgod nadzoru, zaawansowanych metod wyznaczania wymogw kapitaowych z tytuu
Kolenik J., Regulacje..., op. cit., s. 28. Art. 80 7 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady z 14.06.2006 r. (2006//48/WE) w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaalnoci przez instytucje kredytowe (wersja przeredagowana), (Official Journal Nr L 177 z 30.06.2006 r.).
57

Rozdzia 5. Nowa Umowa Kapitaowa/Dyrektywa CRD

480

ryzyka kredytowego i operacyjnego dopuszczon przez Now Umow Kapitaow, a w lad za ni przez Dyrektyw CRD konieczne byo bardziej precyzyjne okrelenie w prawie wsplnotowym ni w NUK zasad wydawania stosownych zezwole dla podmiotw wchodzcych w skad grup bankowych i podlegajcych organom nadzoru bankowego z rnych krajw. Ostatecznie po wielu konsultacjach z przedstawicielami nadzorw i sektora bankowego wprowadzono w Dyrektywie CRD zapis, zgodnie z ktrym decyzj (np. w kwestii walidacji modeli) na poziomie centrali grupy podejmuje kolegium nadzorcw, a w razie braku porozumienia, jeli w cigu szeciu miesicy nie osignito by konsensusu, decyzj bdzie podejmowa nadzorca konsolidujcy. Uznano bowiem, i budowanie i walidacja modeli na szczeblu lokalnym moe by czsto przedsiwziciem nieracjonalnym w szczeglnoci dla bankw nalecych do midzynarodowych holdingw finansowych, ktre podobn budow i walidacj musz przeprowadzi na poziomie jednostek skonsolidowanych. Inne rozwizanie mogoby powodowa, i banki prowadzce dziaalno w caej Europie musiayby w najgorszym przypadku stosowa dodatkowo 26 modeli lub zestaww wymogw kapitaowych, ponoszc, co me jest najmniej wane, wysokie koszty. Natomiast bez wprowadzenia szeciomiesicznego limitu czasu, system mgby w praktyce nie funkcjonowa. W porwnaniu z obecnie obowizujcymi zasadami, Dyrektywa CRD wzmacnia zatem istotnie pozycj wadz nadzorczych odpowiedzialnych za konsolidacj (nadzorcw bankowych z kraju pochodzenia) kosztem pozycji nadzorcw bankowych z krajw przyjmujcych. Dotychczas bowiem obowizek nadzoru nad jednostkami zalenymi spoczywa praktycznie wycznie na nadzorcy bankowym z kraju przyjmujcego58.

Bibliografia
Dokumenty prawne

Dyrektywa Rady z 17.04.1989 r. (89/299/EWG) w sprawie funduszy wasnych instytucji kredytowych (Official Journal" Nr L 124 z 5.05.1989 r.). Dyrektywa Rady z dnia 18.12.1989 r. (89/647/EWG) w sprawie wspczynnika wypacalnoci dla instytucji kredytowych (Official Journal" Nr L 386 z 30.12.1989 r.). Dyrektywa Rady z 15.03.1993 r. (93/6/EWG) w sprawie adekwatnoci kapitau firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych (Official Journal" Nr L 141 z 11.06.1993 r.). Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z 22.06.1998 r. (98/31/WE) nowelizujca Dyrektyw 93/6/EWG w sprawie adekwatnoci kapitau firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych (Official Journal" Nr L 204 z 21.07.1998 r.).

58

Kolenik J., Wdraanie..., op. cit., s. 217.

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z 20.03.2000 r. (2000/12/WE) w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaalnoci przez instytucje kredytowe (Official Journal'- Nr L 126 z 26.05.2000 r.). Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z 14.06.2006 r. (2006/48/WE) w sprawie podejmowania i prowadzenia dziaalnoci przez instytucje kredytowe (wersja przeredagowana) (Official Journal" Nr L 177 z 30.06.2006 r.). Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z 14.06.2006 r. (2006/49/WE) w sprawie adekwatnoci kapitaowej firm inwestycyjnych i instytucji kredytowych (wersja przeredagowana) (Official Journal Nr L 177 z 30.06.2006 r.). Ustawa z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe (DzU z 1997 r. nr 140, poz. 939 ze zm.).
Dokumenty i opracowania Komitetu Bazylejskiego

Amendment to The Capital Accord to incorporate market risks, Basel Committee on Banking Supervision, Basel, January 1996. History of the Basel Committee and Its Membership, Basel Committee on Banking Supervision, Basel 2001. International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards, Basel Committee on Banking Supervision, Basel, July 1988. International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards. A Revised Framework, Basel Committee on Banking Supervision, Basel, June 2004.
Wydawnictwa zwarte i artykuy

Dziekoski P., Nowa Bazylejska Umowa Kapitaowa - konsekwencje dla rynku kredytowego, Materiay i Studia" Zeszyt nr 164, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2003. Gromek T., Kolenik J., Instytucjonalne uwarunkowania koordynacji nadzoru bankowego - wdraanie Nowej Umowy Kapitaowej na szczeblu wsplnoty, Wsplnoty Europejskie, Biuletyn Informacyjny", Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa, nr 2/2002. Hammes W., Shapiro M., The implications of new capital adequacy rules for portfolio management of credit assets, Journal of Banking & Finance nr 25/2001. Kolenik J., Docelowy ksztat Nowej Bazylejskiej Umowy Kapitaowej, Bank nr 7/8 2002. Kolenik J., Nowa Bazylejska Umowa Kapitaowa wyrazem globalizacji bankowoci, Konferencja Naukowa: Finanse, bankowo i ubezpieczenia wobec procesw globalizacji, Gdask-Jurata 2003. Kolenik J., Ograniczanie ryzyka kredytowego w wietle polskich regulacji nadzorczych oraz wymogw Nowej Umowy Kapitaowej, Prawo Bankowe" nr 5/2006. Kolenik J., Regulacje nadzorcze, [w:] Wpyw zmian rozwiza regulacyjnych na dziaalno bankw w 2005 roku (Kolenik J., Zygierewicz M.), Forum Bankowe 2006, Zwizek Bankw Polskich, Centrum Prawa Bankowego i Informacji Sp. z o.o. Kolenik J., Stan prac nad Now Bazylejska Umow Kapitaow - wyzwania dla polskiego sektora bankowego, Zeszyt Naukowy Kolegium Zarzdzania i Finansw Szkoy Gwnej Handlowej w Warszawie, Studia i Prace" nr 41/2004. Kolenik J., Wdraanie postanowie Nowej Umowy Kapitaowej w Unii Europejskiej, [w:] Finanse i bankowo w integrujcej si Unii Europejskiej (Famulska T., Nowakowski J., red.), Difin, Warszawa 2006.

Niedzika P., Instrumenty pochodne w bankowych dyrektywach Unii Europejskiej, Rynek terminowy" 8/2000. Szpringer W.. Europejskie regulacje bankowe, Twigger, Warszawa 1997. Techniki Redukcji Ryzyka Kredytowego, Dokument Konsultacyjny (DK/06/CRM), Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego, Warszawa 2005. Trzeci filar Ujawnienia, Dokument Konsultacyjny (DK/05/Ujawnienia), Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego, Warszawa 2005.

Zastosowanie instrumentw pochodnych do zarzdzania ryzykiem bankowym

Pawe Niedzika

6.1. Instrumenty pochodne - definicja, geneza, klasyfikacja oraz struktura rynku

Banki w Polsce mog stosowa derywaty zarwno w celach spekulacyjnych, jak i ograniczajcych ponoszone ryzyko. Ten drugi motyw naley uzna za dominujcy. Zabezpieczanie si przed ryzykiem bankowym ma charakter dwojaki: ograniczanie ryzyka zwizanego z konkretnymi transakcjami z klientami korporacyjnymi lub innymi instytucjami finansowymi (tzw. back-to-back hedging), redukcja ryzyka portfelowego ponoszonego przez bank (tzw. portfolio hedging). Wspczesna bankowo, zwizana coraz bardziej instytucjonalnie i regulacyjnie z rynkiem kapitaowym, siga do instrumentw pochodnych, sucych ograniczaniu nie tylko ryzyka rynkowego, ale rwnie ryzyka kredytowego. Derywaty nie s jednak doskonaym antidotum na ryzyko bankowe - wi si bowiem z kosztem, obniajcym rentowno dziaalnoci podstawowej, generujc ponadto dodatkowe ryzyka. Dlatego czsto uywanym argumentem przeciw derywatom jest stwierdzenie, e instrumenty pochodne powoduj nie tyle redukcj ryzyka, ale jego konwersj1. Wprowadzenie do analizy moliwoci zastosowania derywatw do zarzdzania ryzykiem bankowym wymaga zdefiniowania pojcia instrumentu pochodnego. Jest nim instrument finansowy, ktry spenia nastpujce wymogi:

Dotyczy to zwaszcza instrumentw pochodnych, stosowanych w celu zarzdzania ryzykiem rynkowym - ich wykorzystanie wie si z kreacj ryzyka kredytowego kontrahenta.

-Dzdzia 6. Zastosowanie instrumentw pochodnych do zarzdzania ryzykiem...

484

jego cena (warto) zaley od ceny innego instrumentu (niekoniecznie kasowego) w sposb poredni (np. kontrakty indeksowe) lub bezporedni (np. futures na akcje), rozliczenie transakcji ma miejsce w terminie T+3 lub pniejszym w stosunku do daty zawarcia transakcji (i ustalenia ceny rozliczenia), potencjalna strata moe przewysza zainwestowany kapita, co wynika z efektu dwigni finansowej, warto rozliczenia wynika z relacji pomidzy cen rozliczenia, okrelon w dniu zawarcia transakcji a rynkow cen instrumentu bazowego w terminie wskazanym w umowie. Podstawowe rodzaje instrumentw pochodnych to: kontrakt terminowy, transakcja terminowa, opcja, swap. Termin kontrakt terminowy" oznacza wystandaryzowan jednostk obrotu giedowego, objt gwarancjami izby rozliczeniowej. Kontrakt terminowy w tym sensie jest okreleniem wtrnym i wszym w stosunku do transakcji terminowej, definiowanej jako transakcja, ktrej warunki s uzgadniane na rynku kasowym, a dotycz przyszego rozliczenia. Zazwyczaj kontrakt terminowy utosamiany jest z kontraktem futures, za termin transakcja terminowa" w formie niewystandaryzowanej z pojciem forward. Sens ekonomiczny kontraktu terminowego i transakcji terminowej s identyczne i oznaczaj: symetri profilu ryzyka i dochodu - adna ze stron nie jest uprzywilejowana w sensie ograniczenia wysokoci potencjalnej straty, gr o sumie zerowej - jeli jedna ze stron zyskuje, druga traci identyczn kwot. Opcja to instrument pochodny o nastpujcych cechach: wystpowanie w obrocie giedowym lub pozagiedowym, asymetria profilu ryzyka i dochodu - jedna ze stron (wystawca opcji) jest zobligowana do realizacji transakcji na pierwotnie uzgodnionych warunkach, druga w terminie realizacji moe zrezygnowa z rozliczenia na warunkach wskazanych w dniu zawarcia umowy (nabywca opcji). Za wyej wymienione prawo nabywca opcji paci premi opcyjn, wystawca opcji ryzykuje nieograniczon strat, oczekujc dochodu ograniczonego do wysokoci premii opcyjnej. Z kolei nabywca opcji ryzykuje strat do wysokoci premii opcyjnej, oczekujc nieograniczonego dochodu, premia patna jest zazwyczaj z gry2.
2 Przykiadem opcji, w przypadku ktrej premia pacona jest w dniu wyganicia i tylko wtedy, gdy opcja wygasa In-the-money jest opcja warunkowa.

Swap to symetryczna transakcja pozagiedowa, w ktrej strony jednorazowo lub okresowo wymieniaj si patnociami, ktrych wysoko uzaleniona jest od rnych parametrw rynkowych (przysza relacja midzy parametrami nie jest znana w dniu zawarcia umowy). Istotn kwesti jest uznanie instrumentu za zabezpieczajcy w wietle obowizujcych regulacji. Jeli dany instrument zostanie zakwalifikowany jako zabezpieczajcy, to przy wycenie zabezpieczanych aktyww lub pasyww uwzgldnia si warto nabytych dla ich zabezpieczenia instrumentw finansowych oraz zmiany ich wartoci. Zgodnie z art. 35a. Ustawy z 29.09.1994 r. o rachunkowoci kontrakty dotyczce instrumentw finansowych uznaje si za suce ograniczeniu ryzyka zwizanego z aktywami lub pasywami jednostki, jeeli co najmniej3: przed zawarciem kontraktu ustalono jego cel oraz okrelono, ktre aktywa lub pasywa maj zosta za pomoc tego kontraktu zabezpieczone, zabezpieczajcy instrument finansowy bdcy przedmiotem kontraktu i zabezpieczane za jego pomoc aktywa lub pasywa charakteryzuj si podobnymi cechami, a w szczeglnoci wartoci nominaln, dat zapadalnoci, wpywem zmian stopy procentowej albo kursu waluty, stopie pewnoci oczekiwa dotyczcych przewidywanych w wyniku kontraktu przepyww rodkw pieninych jest znaczny. Geneza derywatw siga staroytnoci - ok. 600 lat p.n.e. Arystoteles opisa opcje na dzieraw pras oliwnych, ktre wykupi Tales z Miletu. W wieku XVII pojawiaj si dwa wane orodki handlu instrumentami pochodnymi: Japonia - instrumenty towarowe (gwnie na ry)4 oraz derywaty pogodowe, Niderlandy - derywaty towarowe (w tym na cebulki tulipanowe, zwane Windhandel) oraz instrumenty pochodne na ceny akcji. Geneza wspczesnych transakcji terminowych siga XIX wieku, kiedy to na rynku brytyjskim oraz amerykaskim stosowano instrumenty pochodne w celu zabezpieczania si przed przysz zmian cen towarw. W 1848 r. utworzono pierwsz nowoczesn gied terminow o nazwie Chicago Board of Trade, za pierwsza transakcja terminowa na niej zostaa zawarta 13.03.1851 r. Osiem lat pniej wystandaryzowano instrumenty giedowe, co stao si przesank funkcjonujcego do dzi podziau rynku instrumentw pochodnych na giedowy i pozagiedowy (ang. Over-The-Counter, OTC). Anglosaski rynek instrumentw pochodnych uleg zaamaniu wraz z nastaniem Wielkiego Kryzysu, kiedy to uznano stosowanie derywatw za jedn z przyczyn krachu. Instrumenty pochodUstawa z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowoci (DzU nr 121 poz. 591 ze zm.). W kocu XVII wieku kolo Osaki rozwin si obrt transakcjami zabezpieczajcymi przed konsekwencjami niekorzystnych warunkw atmosferycznych oraz kontrybucjami wojennymi, a take instrumentami o nazwie choi-ai-mai (dos. handel ryem wg ksig) - por. Bernstein P.L., Przeciw bogom. Niezwyke dzieje ryzyka, WIG Press, Warszawa 1997, s. 277.
4 3

ne z jednej strony su ograniczaniu ryzyka, z drugiej strony umoliwiaj spekulacj - podstawowymi warunkami rozwoju rynku s: pynno oraz zmienno instrumentu bazowego. Druga z wyej wymienionych przesanek nie zaistniaa po II wojnie wiatowej, gdy usztywniono kursy walutowe i stopy procentowe. Dopiero upadek systemu z Bretton Woods spowodowa rozwj derywatw.
Tabela 1. Chronologia wprowadzania kontraktw na rne aktywa bazowe
Rok Instrument wprowadzony do obrotu

1972 1973 1975 1976 1981 1982 1982 1983 1983 1992

Futures na kurs walutowy

Opcje na akcje Futures na obligacje (listy zastawne gwarantowane przez agencj rzdow GNMA) Futures na bony skarbowe Opcje na obligacje Opcje walutowe Indeksowe kontrakty futures (na indeks S&P 500) Opcje na indeks giedowy Opcje na futures Kontrakty fum res i opcje katastroficzne5

rdo: Opracowanie wasne.

Klasyfikacj instrumentw pochodnych zawiera tabela 2. Struktura rynku instrumentw pochodnych charakteryzuje si dominacj segmentu pozagiedowego, na ktrym obroty s ok. 4-krotnie wysze ni na rynku giedowym. Wziwszy pod uwag kryterium instrumentu bazowego kluczow rol odgrywaj derywaty procentowe6.
Tabela 2. Klasyfikacja instrumentw pochodnych
Kryterium Miejsce obrotu Typologia

Rynek giedowy (obrt elektroniczny lub open outer}) Rynek pozagiedowy (midzybankowy lub klientowski)

Pocztkowym instrumentem bazowym dla ww. instrumentw, notowanych na Chicago Board of Trade by) indeks strat 22 zakadw ubezpiecze, sporzdzany przez Insurance Service Office, w 1995 roku zastpiono go indeksami regionalnymi (straty poniesione w regionie oraz osobno w Kalifornii. Florydzie i Teksasie) - szerzej na ten temat, [w:] Socha K..' Instrumenty katastroficzne: Gazeta Bankowa" nr 13 (909), 27.03-2.04.2006. s. 18-19. 6 Szerzej na ten temat w: BIS Quarterly Review, Statistics on exchange traded derivatives, September 2006, http://www.bis.org/statistics/extderiv.htm, s. 108 oraz BIS Quarterly Review. Statistical Annex, September 2006, www.bis.org/statistics/derstats.htm. s. A103.

Rozdzia 6. Zastosowanie instrumentw pochodnych do zarzdzania ryzykiem...

487

6.2. Instytucje finansowe na rynku instrumentw pochodnych - ograniczenia inwestycyjne

W zakresie obrotu instrumentami pochodnymi i zabezpieczania si przed ryzykiem bankowym banki wsppracuj gwnie z innymi bankami, innymi instytucjami finansowymi oraz klientami korporacyjnymi. W tabeli 3 przedstawiono regulacyjne (prawne) ograniczenia inwestycyjne naoone na poszczeglne typy uczestnikw rynku instrumentw pochodnych.

Szerzej na temat zasad ewidencji takich transakcji w kontekcie MSR 39, [ w:] Bakalarski T., Naczyski R., Preuss P., Wbudowane instrumenty pochodne, Rynek Terminowy", nr 16 (2/02), II kwarta 2002, s. 7-12.

rdo: Opracowanie wasne.

488

Cz III. Ryzyko bankowe

Tabela 3. Prawne ograniczenia inwestycyjne zaangaowania w instrumenty pochodne w Polsce Ograniczenia Banki Wycznie zwizane z: Limitem koncentracji zaangaowa (art. 71 Prawa bankowego). Wspczynnikiem wypacalnoci (art. 128 Prawa bankowego), Ewentualnie okrelone w wewntrznych regulaminach Zakady ubezpiecze mog pokrywa swoje rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe instrumentami pochodnymi, takimi jak: opcje, transakcje terminowe typu futures, transakcje zamienne o ile su zmniejszeniu ryzyka zwizanego z innymi aktywami stanowicymi pokrycie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych (art. 154 Ustawy o dziaalnoci ubezpieczeniowej). Wsplne limity inwestycyjne z instrumentami kasowymi (dotyczy rwnie derywatw wbudowanych) Ograniczenia w zakresie niewystandaryzowanych instrumentw pochodnych Nie mog inwestowa w derywaty (ze wzgldu na brak przepisw wykonawczych)8 Ewentualnie okrelone w wewntrznych regulaminach

Zakady ubezpiecze

Fundusze inwestycyjne Fundusze emerytalne Przedsibiorstwa (podmioty niefinansowe)

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Ustawy z dnia 27.05.2004 r. o funduszach inwestycyjnych (DzU nr 146 poz. 1546 ze zm.), Ustawy z dnia 28.08.1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych (DzU nr 139 poz. 934 ze zm.), Ustawy z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe (DzU nr 140 poz. 939 ze zm.), Ustawy z dnia 22.05.2003 r. o dziaalnoci ubezpieczeniowej (DzU nr 124 poz. 1151 ze zm.).

6.3. Walutowe Instrumenty pochodne

Najprostszym instrumentem terminowym, ktry suy zabezpieczaniu si przed kursowym ryzykiem walutowym, ponoszonym przez bank, jest transakcja forward. Forward walutowy jest transakcj zawieran na rynkach pozagiedowych. W dacie spot strony umawiaj si co do przyszego kursu terminowego (kursu forward). Jeli w oparciu o ten kurs nastpuje w przyszoci przewalutowanie, mwimy o forwardzie dostawnym. Jeli natomiast rozliczane s jedynie rnice kursowe (tzn. rnica midzy kursem forward i kursem spot w dacie
8 Zakaz stosowania instrumentw pochodnych przez fundusze emerytalne budzi liczne kontrowersje gwnie z powodu ograniczenia swobody realizacji strategii inwestycyjnej - por. Dresler K., Czy instrumenty pochodne rzeczywicie obniaj bezpieczestwo funduszy emerytalnych?, Rynek Terminowy" nr 2/2000 (8), maj 2000, s. 74-75; oraz Mach M.. Fundusze emerytalne a instrumenty pochodne, Rynek Terminowy" nr 6/1999 (4), listopad 1999, s. 57.

Rozdzia 6. Zastosowanie instrumentw pochodnych do zarzdzania ryzykiem.

452

rozliczenia pomnoona przez kapita), transakcja nazywana jest forwardem niedostawnym (ang. NDF, Non-Deliverable Forward). Druga ze wspomnianym form rozliczenia czsto stosowana jest w transakcjach typu off-shore, aby wyeliminowa inne komponenty ryzyka walutowego (np. polityczne, konwersji, transferu). Cech forwardu jest relatywnie wysoka kwota kapitau bazowego, co jest barier dla wielu podmiotw ponoszcych walutowe ryzyko kursowe. Na polskim rynku walutowym minimalna wielko transakcji dla walut bazowych USD, EUR) to 50 000 jednostek. Profil ryzyka dla kupujcego forward (pozycja duga, strona, ktra zobowizuje si, e kupi walut bazow na termin po kursie forward) oraz sprzedajcego (pozycja krtka, strona, ktra zobowizuje si, e sprzeda walut bazowana termin po kursie forward) prezentuje wykres 1.
Wykres 1. Profil dochodu banku kwotujcego transakcje forward na dan dat waluty (bez uwzgldnienia back-to-back hedging)

rdo: Opracowanie wasne.

Kursem referencyjnym jest najczciej kurs kasowy podawany przez bank lub redni kurs NBP. Banki kwotuj transakcje forward dwustronnie, tzn. podajc kurs, po ktrym s gotowe kupi oraz sprzeda walut bazow na termin. Z przyczyn praktycznych i zwyczajowych kwotowanie odbywa si w formie punktw swapowych, ktre naley doda do kursu spot dla waluty bazowej notowanej z premi lub odj dla waluty bazowej notowanej z dyskontem. Banki w Polsce bardzo rzadko nie zabezpieczaj otwartych pozycji forwardowych, wynikajcych z transakcji z innymi bankami oraz klientami korporacyjnymi. Zwykle zanim bank zakwotuje swemu klientowi transakcj, wystpuje do innego banku o kwotowanie, by nastpnie doda spread (dla pozycji krtkiej)

490

Cz III. Ryzyko bankowe

lub go odj (pozycja duga). Oprcz zabezpieczania back-to-back banki w Polsce wykorzystuj transakcje forwardowe w celu zabezpieczenia wasnej otwartej pozycji walutowej, zbudowanej midzy innymi przez portfel walutowych kredytw hipotecznych i depozytw walutowych. Wsppraca midzy bankiem i klientem korporacyjnym w zakresie pozagiedowych instrumentw pochodnych odbywa si najczciej w oparciu o standard ISDA. Potencjalne zobowizania klientw banku zabezpieczone s standardowo w formie owiadczenia o poddaniu si egzekucji oraz penomocnictwa do rachunku - wyej wymienione zabezpieczenia s wystarczajce do momentu, gdy ujemna z punktu widzenia kontrahenta wycena portfela transakcji terminowych zawartych z bankiem nie osignie wczeniej uzgodnionej kwoty, nazywanej wartoci progow (ang. Threshold Amount). Wwczas kontrahent jest dodatkowo zobligowany do przeniesienia na wasno banku kwoty odpowiadajcej rnicy midzy ujemn wycen i wartoci progow9. Kwotowanie forwardw uwzgldnia parytet stp procentowych, std czas jest jednym z podstawowych czynnikw determinujcych kurs terminowy. Mona jednak zamieni portfel forwardw o rnych kwotowaniach kursu terminowego na portfel z tym samym kursem terminowym. Temu suy transakcja ARF (ang. Average Rate Forward). Stosujc zasad, e warto bieca sumy przepyww opartych o rne kursy forward ma by rwna wartoci biecej portfela transakcji forward z tym samym kursem terminowym, wyznacza si kurs ARF. Instrument jest szczeglnie przydatny w procesie zarzdzania ryzykiem w przypadku budetowania wpyww i wydatkw w walutach obcych oraz wtedy, gdy stopa procentowa waluty krajowej jest relatywnie wysoka w stosunku do oprocentowania waluty obcej (zabezpieczenie w postaci pozycji krtkiej na rynku terminowym)10. Specyficznym instrumentem, stosowanym do zabezpieczania ryzyka bankowego, jest opcja czasowa (opcja terminowa), ktra tym rni si od forwardu, e strona transakcji nie precyzuje daty rozliczenia a jedynie przedzia czasowy, w ktrym ono nastpi. Produkt ten ma szerokie zastosowanie wtedy, kiedy w krtkim okresie czasu nastpuje szereg relatywnie niewielkich patnoci walutowych - rozliczane s one wedug tego samego kursu walutowego.

9 Szerzej na temat wsppracy midzy bankiem i klientem korporacyjnym w zakresie instrumentw pochodnych, [w:] Niedzika P., Pozagiedowe instrumenty pochodne jako rdo finansowania przedsibiorstw w okresie niekorzystnych waha parametrw rynkowych, [w:] Pruchnicka-Grabias I., Szelgowska A., Finansowanie dziaalnoci gospodarczej Polsce. Wybrane aspekty, CeDeWu.pl Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2006. s. 203-204. 10 Hedge Currency Receivables with an Average Rate Forward, RBC Capital Markets, artyku dostpny na: http://www.rbccm.com/cm/file/028862,00.pdf, 10.10.2006 r.

Rozdzia 6. Zastosowanie instrumentw pochodnych do zarzdzania ryzykiem.

491

Rysunek 1. Opcja terminowa - harmonogram realizacji transakcji rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Zajc J.: Polski rynek walutowy w praktyce. Wydanie 3 rozszerzone i uaktualnione, K.E. LIBER, Warszawa 2002, s. 58.

Opcja terminowa posiada nastpujce zalety11: pozwala na usztywnienie kursu dla patnoci, ktrych pojedyncza warto jest nisza od minimalnej wartoci transakcji dla operacji swap lub forward, moliwo zabezpieczenia kursu w przypadku trudnoci z ustaleniem dokadnej przyszej daty przewalutowania. Jej jedyn wad jest sposb kwotowania - dla waluty gwnej notowanej z premi kursem terminowym BID jest kurs BID na dat rozpoczcia okresu zabezpieczanego, za kursem OFFER, kurs OFFER na koniec okresu zabezpieczanego. Swap walutowy to odpowiednik kombinacji transakcji spot i forward. Swap to jednak nie dwie, ale jedna transakcja, cho w systemach ksigowych bankw jest odzwierciedlana alternatywnie jako12: 2 umowy wzajemnych poyczek lub 2 transakcje (spot i forward). Transakcja swap posiada tzw. 2 nogi, tzn.: wymiana kapitaw w dacie spot (pierwsza noga swap"), wymiana kapitaw wg kursu forward w dacie rozliczenia transakcji (draga noga swap"). Zastosowanie swapa walutowego jest nastpujce: zabezpieczenie pynnoci - np. bank w dacie spot uzyskuje USD, ktre bd potrzebne mu za 3 miesice. Jednoczenie bank dzisiaj potrzebuje PLN. Zawierajc transakcj swapow zabezpieczona zostaje bieca i przysza pynno bez potrzeby 2-krotnego przewalutowania.
11 12

witochowski E., Opcja terminowa, Rynek Terminowy", nr 1/2000 (7), luty 2000, s. 62-64. J. Zajc, op. cit., s. 61.

Rozdzia 6. Zastosowanie instrumentw pochodnych do zarzdzania ryzykiem...

492

przesunicie daty waluty na dat: wczeniejsz - jeli zabezpieczana patno nastpuje przed uzgodnion dat, zawarcie transakcji swap na dat spot tosam z dat przyspieszonej patnoci i dat forward tosam z dat rozliczenia transakcji terminowej, stanowicej pierwotnie zabezpieczenie, pozwala z jednej strony zabezpieczy kurs dla transakcji, generujcej ryzyko kursowe, z drugiej za strony na domknicie transakcji terminowej, pniejsz - jeli zabezpieczana patno nastpuje po uzgodnionej pierwotnie dacie, zawarcie transakcji swapowej na dat spot tosam z dat rozliczenia transakcji terminowej (zabezpieczajcej patno) i dat forward tosam z now dat patnoci, pozwala z jednej strony zabezpieczy kurs dla transakcji, generujcej ryzyko kursowe, z drugiej za strony na domknicie transakcji terminowej. Swap walutowo-odsetkowy (ang. Cross Currency Interest Rate Swap, CCIRS) wie si z trzema rodzajami przepyww pieninych wymienianych kolejno midzy stronami: wymiana kapitaw wyraonych w rnych walutach, wymiana patnoci odsetkowych od posiadanych kapitaw, wtrna wymiana kapitaw (powrt do sytuacji poprzedzajcej zawarcie transakcji swap). Swap walutowo-odsetkowy pozwala na zabezpieczenie si zarwno przed ryzykiem walutowym, jak i stopy procentowej (szczeglnie, gdy stopa zmienna w danej walucie wymieniana jest na stop sta w innej walucie). Instrumentem, ktry umoliwia realizacj zysku na pozycji kasowej w przypadku korzystnego uksztatowania si kursu (wbrew pesymistycznym oczekiwaniom) jest opcja walutowa (kupna lub sprzeday). Jeli w dniu wykonania (kady dzie ycia opcji amerykaskiej lub ostatni opcji europejskiej) opcja jest w pienidzu" (ang. ITM, In-the-money option) nabywca decyduje si na realizacj przysugujcego mu prawa sprzeday waluty obcej po wczeniej uzgodnionym kursie (ang. strike rate, exercise rate) - jeli natomiast w dniu wykonania warunki rynkowe s niekorzystne z punktu widzenia nabywcy opcji, pozostaje ona niewykonana. Szczeglnymi rodzajem transakcji jest korytarz (ang. corridor) - kombinacja wystawionej opcji put (z wyszym kursem wykonania) i nabytej opcji cali, suca ograniczeniu kosztw hedgingu dziki bilansowaniu si premii uzyskanej i zapaconej. Banki w Polsce oferuj zarwno moliwo nabycia opcji, jak i jej wystawienia. Pki co rynek pozagiedowych opcji walutowych charakteryzuje si relatywnie nisk pynnoci, o czym wiadcz wci wysokie spready. Instrumentem, ktry w Polsce sporadycznie stosowany jest przez banki w celach zabezpieczajcych, jest kontrakt futures. Rnice midzy futures {forward tkwi w nastpujcych elementach:

 kontrakty futures s przedmiotem obrotu na giedzie - rozliczenie operacji na nich dokonywane jest przez izb rozrachunkow, ktra bdc stron dla kadego uczestnika obrotu, daje gwarancj rozliczenia transakcji (eliminacja ryzyka kredytowego), kontrakty futures odznaczaj si zdecydowanie wysz pynnoci od transakcji forward, co jednak rwnoway mankament kontraktw fittures w postaci standaryzacji jednostki obrotu (uniemoliwia to tzw. perfect hedging i wymusza konieczno cigego dostosowywania pozycji zabezpieczajcej do zabezpieczanej), dzienne straty13 z tytuu zaangaowania na rynku futures wymuszaj konieczno zasilenia rachunku depozytu zabezpieczajcego - w przypadku transakcji forward konieczno wniesienia zabezpieczenia kaucyjnego pojawia si w momencie przekroczenia przez negatywn z punktu widzenia klienta wycen portfela ekspozycji skarbowych kwoty progowej. Niedopenienie obowizkw dobezpieczeniowych w obu przypadkach skutkuje natychmiastowym zamkniciem pozycji. Rozliczenia walutowych kontraktw futures dokonywane s przez KDPW SA, ktry jest jednoczenie podmiotem odpowiedzialnym za system gwarantowania rozlicze. KDPW SA, bdcy izb rozlicze dla Giedy Papierw Wartociowych w Warszawie, jest stron kadej transakcji dla uczestnika rozliczajcego (gwarancje izby dotycz wycznie czonkw rozliczajcych, realizujcych operacje na rachunek wasny i/lub klientw). Rachunki praw majtkowych (i tym samym prawo do zawierania transakcji na rachunek klienta i lub wasny), ktrymi s walutowe kontrakty futures, prowadz uczestnicy KDPW, z zastrzeeniem, e bezporedni i poredni uczestnicy KDPW, ktrzy nie s uczestnikami rozliczajcymi, musz posiada umow podpisan z uczestnikiem rozliczajcym. Z kolei uczestnikiem rozliczajcym moe by wycznie bezporedni uczestnik KDPW. Instrumentami gwarantowania rozlicze s: wstpny depozyt rozliczeniowy, waciwy depozyt zabezpieczajcy, biece rozrachunki rynkowe, fundusz rozliczeniowy. Depozyt zabezpieczajcy naley rozpatrywa w kategoriach dwch relacji: inwestor (klient) - uczestnik rozliczajcy, uczestnik rozliczajcy - izba rozliczeniowa (KDPW). W pierwszym przypadku wnoszony jest wstpny depozyt rozliczeniowy, w drugim za waciwy depozyt zabezpieczajcy. Wszyscy uczestnicy transakcji zobowizani s do wniesienia wstpnego depozytu rozliczeniowego, ktry stanowi rdo finansowania depozytw waciwych wnoszonych przez uczestnikw
Dzienne zyski i straty estymowane s z wykorzystaniem tzw. Ticks - zysk/strata to liczba tikw, o ktre przesuno si kwotowanie pomnoona przez warto jednego tiku.
lj

rozliczajcych do KDPW. Depozyt waciwy to suma depozytw waciwych, wyliczanych na podstawie indywidualnego konta danego inwestora z uwzgldnieniem portfelowej kalkulacji ryzyka. Wstpny depozyt rozliczeniowy moe by wniesiony w formie gwarancji bankowych, rodkw pieninych lub papierw wartociowych zaakceptowanych przez KDPW (w praktyce s to obligacje skarbowe oraz akcje blue chips). Minimalna wysoko wstpnego depozytu rozliczajcego podawana jest przez KDPW SA, z czego wynika, e podmiot prowadzcy rachunek moe zada wyszego depozytu. Niedopenienie obowizku wniesienia depozytu wstpnego skutkuje natychmiastowym zamkniciem pozycji inwestora. Wstpny depozyt rozliczeniowy musi by na poziomie nie niszym od waciwego depozytu zabezpieczajcego wyliczonego przez KDPW na podstawie indywidualnego konta danego inwestora z uwzgldnieniem portfelowej kalkulacji ryzyka. Regulacje KDPW wskazuj, e w przypadku, gdy wskutek niekorzystnej dla inwestora sytuacji rynkowej jego depozyt wstpny spadnie poniej poziomu depozytu waciwego, winien on uzupeni depozyt do poziomu co najmniej 140% depozytu waciwego. Wstpny depozyt rozliczeniowy zabezpiecza ryzyko nie wniesienia w terminie do KDPW przez uczestnika rozliczajcego waciwych depozytw zabezpieczajcych od pozycji w prawach pochodnych oraz kwoty wynikajcej z biecych rozrachunkw rynkowych14. KDPW dokonuje codziennej wyceny pozycji (po zarejestrowaniu transakcji), estymujc niezbdne dopaty depozytw, co nosi nazw rwnania do rynku" (ang. MTM, marking-to-market). Fundusz Gwarantowania Rozlicze Giedowych Transakcji Terminowych, bdcy czci Funduszu Rozliczeniowego, tworzony jest z wpat uczestnikw rozliczajcych, proporcjonalnie do liczby otwartych pozycji netto. Fundusz moe by wykorzystany w wypadku, gdy uczestnik rozliczajcy nie wykona w terminie obowizkw zwizanych z rozliczaniem transakcji i tylko po wykorzystaniu na pokrycie tych zobowiza zarwno caego depozytu zabezpieczajcego przypadajcego na pozycje wasne uczestnika, jak i caego depozytu rozliczeniowego, ktre zostay wpacone przez uczestnika rozliczajcego 15. W przypadku utraty pynnoci przez uczestnika rozliczajcego, w pierwszej kolejnoci zamykane s jego pozycje wasne - w tym celu wykorzystuje si waciwy depozyt zabezpieczajcy, przypadajcy na te pozycje. Jeli ww. rodki oka si niewystarczajce, uruchamia si Fundusz Rozliczeniowy. Jeli jednak i te rodki oka si niewystarczajce siga si do rodkw KDPW16.
14

Warunki obrotu dla kontraktw terminowych na kurs euro, sporzdzone dnia 16.03.1999 r. i zaktualizowane na dzie 25.07.2006 r., www.gpw.com.pl, dane z dnia 15.09.2006 r. 15 Ibidem. 16 Warunki obrotu dla kontraktw terminowych na Warszawski Indeks Giedowy WIG20. sporzdzone dnia 18.05.2000 r i zaktualizowane na dzie 25.07.2006 r, s. 29-30, www.gpw.com.pl. dane z dnia 15.09.2006 r.

ozdzia 6. Zastosowanie instrumentw pochodnych do zarzdzania ryzykiem.

495

Drugim orodkiem obrotu walutowymi kontraktami futures jest WGT17. Oferta WGT obejmuje: kontrakty futures: na pary walutowe z udziaem zotego oraz pary zoone z walut obcych, o maej (10 000 jednostek waluty obcej) oraz duej (50 000 jednostek waluty obcej) wartoci, rozliczane pieninie (rnicowo) oraz dostawnie, opcje na kontrakty futures EUR/PLN, USD/PLN, CHF/PLN, EUR/PLN. Coraz wiksz popularno wrd inwestorw indywidualnych i instytucjonalnych zdobywaj sobie walutowe depozyty strukturyzowane (ich przykadem jest DCD - Dual Currency Deposit), bdce zoeniem tradycyjnych depozytw walutowych z opcjami, wystawianymi przez inwestora. Strukturyzowane depozyty walutowe daj szans realizacji ponadprzecitnych zyskw, niosc ze sob wszake ryzyko nieotrzymania odsetek (kapita jest zazwyczaj gwarantowany). Z punktu widzenia banku istnieje potrzeba zarzdzania portfelem nabytych opcji, wbudowanych w depozyty18.

6.4. Procentowe instrumenty pochodne

Instrumenty pochodne, zabezpieczajce przed ryzykiem stopy procentowej, mona podzieli na dwie kategorie: derywaty, chronice przed komponentem dochodowym ryzyka stopy procentowej, instrumenty pochodne, zabezpieczajce przed komponentem wartociowym ryzyka stopy procentowej. Banki w Polsce najczciej korzystaj z instrumentw pozagiedowych, w tym transakcji FRA (ang. Forward Rate Agreement) oraz IRS (ang. Interest Rate Swap). Zarwno FRA, jak i ERS su ograniczaniu komponentu dochodowego ryzyka stopy procentowej. FRA to derywaty o relatywnie krtkim horyzoncie inwestycyjnym (zwykle do 24 miesicy), natomiast swap procentowy typu IRS jest portfelem FRA, umoliwiajcym zabezpieczanie otwartych pozycji o terminie rozliczenia nawet do 10 lat. Rozwj rynku FRA sta si moliwy dziki liberalizacji regulacji waWGT SA zostaa powoana do ycia w 1995 r. Gieda od samego pocztku cile wsppracowaa z CBOT. Przedmiotem obrotu s kontrakty towarowe i derywaty finansowe. WGT jest najwiksz komercyjn elektroniczn platform handlu w Polsce, na ktrej w czerwcu 2005 r. obrt przekroczy 4 mld z. 18 Szerzej na ten temat [w:] Niedzilka P., Walutowe depozyty strukturyzowane w Polsce, Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw", Zeszyt Naukowy" nr 67, Szkoa Gwna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2006, s. 60-72.

496

Cz III. Ryzyko bankowe

lutowych w 1998 r., ktry doprowadzi do powstania rynku swapw walutowych, stanowicych instrumenty zabezpieczenia si przed kursowym ryzykiem walutowym przez inwestorw zagranicznych. Ta wanie moliwo zachcia podmioty zagraniczne do spekulowania na rynku polskich stp midzybankowych19. To wanie dziki swapom IRS moliwy sta si rozwj segmentu rynku pieninego opartego o stae stopy procentowe. W transakcji FRA wystpuj 2 strony: patnik stopy staej (nabywca FRA) - jego celem jest zabezpieczenie si przed wzrostem rynkowej stopy procentowej, patnik stopy zmiennej (sprzedawca FRA), ktry realizuje zysk w przypadku spadku rynkowej stopy procentowej. Transakcja rozliczana jest na bazie netto, tzn. przedmiotem przepywu midzy jej uczestnikami jest rnica midzy stop sta FRA i rynkow stop zmienn odniesiona do nominau transakcji zgodnie z nastpujcymi zasadami: jeli stopa FRA jest wysza od stopy rynkowej beneficjentem patnoci jest sprzedawca FRA, jeli stopa FRA jest nisza od stopy rynkowej beneficjentem patnoci jest wystawca FRA. Rozliczenie transakcji nastpuje w dacie rozpoczcia okresu, na ktry ustalono stae oprocentowanie, przy czym poziom stopy referencyjnej ustalany jest na dwa dni wczeniej (spot) - w tym przypadku wystpuje pena analogia z rynkiem kredytowym (rwnie w tym przypadku oprocentowanie na dany okres odsetkowy ustalane jest na dwa dni przed jego rozpoczciem)20.

19

ukasik K.. Kontrakty FRA na krajowym rynku finansowym, Rynek Terminowy" nr 3/2002 http://www.riskgIossary.com/link/forward_rate_agreement.htm - dane z dnia !3.10.2006 r.

(17), III kwarta 2002. s. 51-55.

20

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Zajc J., Instrumenty pochodne stp procentowych i kursu walutowego w praktyce, Tom 1 - Wprowadzenie. Instrumenty. Wycena, K.E. LIBER, Warszawa 2003, s. 159.

-ozdzia 6. Zastosowanie instrumentw pochodnych do zarzdzania ryzykiem...

497

Z uwagi na fakt, e transakcje FRA rozliczane s z gry, rnic midzy stop FRA i stawk zmienn odniesion do wartoci nominalnej transakcji (ang. Notional Value) naley zdyskontowa na dzie rozliczenia, stosujc w tym celu zmienn rynkow stop procentow. Informacja o notowaniach FRA podawana jest w codziennej prasie ekonomicznej ze wskazaniem okresu odsetkowego, ktrego dotyczy transakcja (np. 3 x 9 to FRA, dotyczca okresu odsetkowego, ktry rozpocznie si za 3 miesice a zakoczy za 9 miesicy). Komponent dochodowy ryzyka stopy procentowej mona ogranicza stosujc wystandaryzowane instrumenty o symetrycznym profilu ryzyka, czyli kontrakty futures na krtkoterminowe depozyty midzybankowe. Wedug stanu na koniec wrzenia 2006 roku jedynie WGT SA oferowaa kontrakty futures na 1i 3- miesiczny WIBOR o wartoci nominalnej 1 500 000 z, kwotowane zgodnie z zasad: 100 - stopa terminowa x 100, co oznacza, e przy zaoeniu stopy terminowej na poziomie 4,25%, kwotowanie przyjmuje posta: 100 - 4,25% x x 100 = 95,75. Implikacj ww. sposobu kwotowania jest konieczno zajmowa-

nia pozycji na rynku terminowym w sposb odmienny ni ma to miejsce na przykad w przypadku walutowych kontraktw futures. W celu zabezpieczenia si przed wzrostem stopy procentowej naley zaj pozycj krtk (sprzeda kontrakt, aby zrealizowa zysk z tytuu spadku wartoci kontraktu, ktrego domknicie nastpuje przez zajcie pozycji dugiej). Z kolei intencja ochrony dochodu i zabezpieczenia si przed spadkiem stopy procentowej wie si z koniecznoci zajcia pozycji dugiej. Instrumentami, ktre pozwalaj na ograniczenie komponentu dochodowego ryzyka stopy procentowej s opcje procentowe, a wrd nich bardzo popularne w obrocie pozagiedowym floor i cap. Floor to opcja zabezpieczajca przed spadkiem stp procentowym - jej nabywca (kredytodawca, zabezpieczajcy swj dochd) w zamian za premi otrzymuje rnic midzy stop floor (na staym poziomie) a stawk rynkow, jeli ta druga spadnie poniej stopy floor. Z kolei cap to opcja, ktrej zastosowanie przynosi nabywcy dochd w przypadku wzrostu stawki rynkowej ponad poziom cap. Cap to instrument chronicy przed wzrostem kosztw odsetkowych w rodowisku rosncych stp procentowych. Floor i cap charakteryzuj si jedn zasadnicz wad - jest ni koszt zastosowania instrumentu w postaci premii opcyjnej, uiszczanej w momencie zawarcia umowy. Antidotum na w mankament jest strukturyzacja zabezpieczenia w kierunku uzyskania strategii zerokosztowej dziki zakupie cap wraz z jednoczesn sprzeda floor. Otrzymujemy wwczas tzw. collar (przy zaoeniu zbilansowania si premii z tytuu opcji floor i cap). Wprawdzie inwestor nie ograniczy kosztw finansowania w przypadku spadku stp procentowych, gdy wystawi opcj floor, jednake zabezpieczy si przed niekorzystnym wzrostem w przypadku wzrostu stp ponad poziom cap.

498

Cz III. Ryzyko bankowe

W celu ograniczenia ryzyka stopy procentowej zwizanego z finansowaniem dugoterminowym stosuje si transakcje swapw odsetkowych (ang. IRS, Interest Rate Swap). Transakcje te zawierane s na okres nawet 15 lat. Swap typu fixed-to-floating (wymiana strumieni opartych o stopy stae na strumienie generowane na podstawie stp zmiennych) to portfel transakcji FRA, rnicych si terminem rozpoczcia okresu zabezpieczanego. Swap pozwala na zmian formuy oprocentowania (ze zmiennego na stae lub odwrotnie), bez koniecznoci aneksowania umowy kredytowej. Oznacza to, e jeli na przykad bank udzieli kredytu o zmiennym oprocentowaniu i klient zawar dodatkowo umow swapa IRS, czny efekt ww. operacji jest tosamy z finansowaniem w formie kredytu o staym oprocentowaniu. Aby swap mia charakter zabezpieczajcy, jego warto nominalna winna korespondowa z saldem kredytu - dlatego wyrni naley: swap amortyzowany - warto nominalna transakcji obnia si wraz z upywem czasu do terminu wyganicia transakcji (instrument zabezpiecza ryzyko stopy procentowej kredytw w okresie spaty), swap przyrostowy - warto nominalna transakcji ronie wraz z upywem czasu do terminu wyganicia transakcji (instrument zabezpiecza ryzyko stopy procentowej kredytw w okresie cignienia poszczeglnych transz, co dotyczy zazwyczaj kredytw inwestycyjnych), roller Coaster Swap - warto nominalna transakcji zmienia si w czasie (niekiedy ronie, innym razem obnia si (instrument zabezpiecza ryzyko stopy procentowej kredytw rewolwingowych, wykorzystywanych na przykad przez spki developerskie, finansujce nakady z kredytu oraz z wpat zaliczkowych nabywcw). Od 2005 r. przedmiotem obrotu na GPW w Warszawie s kontrakty terminowe na obligacje skarbowe o oprocentowaniu staym, emitowane przez Ministra Finansw o wartoci emisji nie mniejszej ni 5 mld z i terminie wykupu nie krtszym ni 2 lata i dziewi miesicy i nie duszym ni 5 lat i sze miesicy, liczc od dnia wykonania kontraktu. Kontrakty opiewaj na obligacje hipotetyczne o staym oprocentowaniu wynoszcym 6% w skali roku z proczn wypat kuponu. Codzienne rozliczenia odbywaj si w oparciu o rnice kursowe w kwotowaniach obligacji, natomiast form obligatoryjn w terminie wyganicia jest rozliczenie rzeczywiste (dostawne). Nie moe ono jednak mie miejsca wtedy, gdy konieczno dostarczenia obligacji przez zajmujcych pozycje krtkie na rynku futures groziaby destabilizacj rynku kasowego. Aby wyznaczy kwot, ktr ma otrzyma w dniu wyganicia kontraktu zajmujcy pozycj krtk w zamian za konkretne obligacje (lub kwot ostatecznej ceny rozliczeniowej dla rozliczenia pieninego) naley posuy si wspczynnikiem konwersji przypisanym do danej obligacji. Kwota zapaty za kade 100 jednostek wartoci nominalnej sprzedawanej obligacji rwna jest kwotowaniu instrumentu

:zdzia 6. Zastosowanie instrumentw pochodnych do zarzdzania ryzykiem.

-53

hipotetycznego pomnoonemu przez wspczynnik korekty wraz z korekt o narose odsetki. Wspczynnik konwersji, sucy standaryzacji prezentowanych cen rnych -bligacji, wyznaczany jest poprzez podzielenie ceny danej obligacji, wyliczonej w oparciu o proczn stop YTM rwn 6% p.a. (tj. 3% w skali procza) przez biec cen obligacji. Wspczynniki konwersji podawane s przez gied dla kadego rodzaju obligacji, ktre mog by przedmiotem dostawy. W przypadku obligacji o rocznym kuponie powyej 6% w skali roku wspczynnik konwersji jest wyszy od jednoci - w przeciwnym przypadku niszy od 1,0. Dziennym kursem rozliczeniowym jest kurs zamknicia, za dzienn cen est kurs pomnoony przez mnonik. Ostatnim dniem obrotu jest trzeci pitek miesica wykonania lub ostatni dzie sesyjny przed t dat (jeli w trzeci pitek miesica wykonania nie ma sesji giedowej). Z kolei ostateczna cena rozliczeniowa obligacji (OCRj) danej serii okrelana jest zgodnie ze wzorem21:

(1) CFi - wspczynnik konwersji dla obligacji serii i, OKR - ostateczny kurs rozliczeniowy kontraktu, .4i - narose odsetki 100.

Jeli dzie przyznania prawa do odsetek przypada w okresie od T do T+3 (T to ostatni dzie obrotu kontraktami danej serii) lub wczeniej, odsetki nie s naliczane. Warto wspczynnika konwersji odnoszona jest do 100 z wartoci nominalnej obligacji:

(2)

gdzie:

Wzr (1), (2), (3) oraz (4) przedstawiono w Standardzie kontraktw terminowych na obligacje skarbowe o oprocentowaniu staym, emitowane przez ministra finansw o wartoci emisji nie mniejszej ni 5 mid z i terminie wykupu nie krtszym ni 2 lata i 9 miesicy i nie duszym ni 5 lat i 6 miesicy - por. Warunki obrotu dla programu kontraktw terminowych na obligacje skar-

bowe o oprocentowaniu staym, emitowane przez ministra finansw o wartoci emisji nie mniejszej ni 5 mld z i terminie wykupu nie krtszym ni 2 lata i 9 miesicy i nie duszym ni 5 lat i 6 miesicy, tekst zaktualizowany na dzie 25.07.2006 r., www.gpw.com.pl, dane z dnia 20.09.2006 r.,
s. 20-21.

500

Cz lii. Ryzyko bankowe

(3) r stopa procento wa suca do wyznacz enia wspcz ynnika konwers ji - 6% p.a.. n liczba lat do terminu wykupu papieru duneg o (od daty pierwsze go kuponu po dostawie ). Jeel i dzie przyzna nia prawa do odsetek przypad a w okresie od dnia T do dnia T+3 (T ostatni dzie obrotu kontrakt ami danej serii) lub wczeni ej i kupon jest wypaca ny po dniu rozlicze nia dostawy, to nie jest on

501

Cz lii. Ryzyko bankowe

uwzgld niany przy wyznacz aniu wartoci n". Croczny kupon dla 100 z wartoci nominal nej obligacji . Jeeli dzie przyznania prawa do odsetek przypad a w okresie od dnia T do dnia T+3 (T ostatni dzie obrotu kontrakt ami danej serii) lub wczeni ej i kupon jest wypaca ny po dniu rozlicze nia dostawy, to kupon nie jest wwcza s uwzgld niany. y aktualna liczba dni pomidz y dwiema datami wypaty

502

Cz lii. Ryzyko bankowe

rocznyc h odsetek, uwzgld niajca dzie dostawy (365 lub 366 dni). d aktualna liczba dni pomidz y dniem rozlicze nia dostawy (T+4) a dniem wypaty odsetek (kuponu ) nastpuj cym po dniu dostawy. Opr cz GPW w Warsza wie rwnie na WGT przedmi otem obrotu s kontrakty futures na obligacj e. S to instrume nty na 3-, 5- i 10-letnie obligacj e skarbowe, oprocent owane 6% p.a. o wartoci nominal nej 100 000 z. Dzienny limit

503

Cz lii. Ryzyko bankowe

zmiany ceny dla tych kontrakt w zosta ustalony na 3 punkty procento we. Kwotowanie podawa ne jest z dokadn oci do 1/10 punktu procento wego, co determinuje warto tiku na poziomi e 10 z.

6.5. I n s t r u m e n t y p o c h o d n e t y p u

504

Cz lii. Ryzyko bankowe

E q u i t y l i n k e d " ( k o n t r a k t y i n d e k s o w e , o p c j e n a a k c j e ,

505

Cz lii. Ryzyko bankowe

I P U )
Bank i posiadaj ce portfele papier w wartoci owych lub zabezpie czenie na tych portfelac h zainteres owane s transakc jami, ktre zagwara ntuj stabilno wartoci tych aktyww . Derywat y chronic e przed ryzykie m utraty wartoci przez papiery udziao we nazywan e s equity linked". W Polsce, podobni e jak w wielu innych krajach, instrume nty typu euity linked"

506

Cz lii. Ryzyko bankowe

oferowa ne s gwnie w obrocie giedow ym. Na Giedzie Papier w Wartoci owych w Warsza wie przedmi otem obrotu s: kontr akty futur es na akcje - do koc a wrze nia 2006 r. przy goto wano 4 progr amy kontr akt w, w rama ch ktry ch noto wane s nast pujc y kontr akty na akcje : Pier wszy progr am (styc

507

Cz lii. Ryzyko bankowe

ze 2001 r.): TP SA, PKN Orle n SA.

'ozdzia 6. Zastosowanie instrumentw pochodnych do zarzdzania ryzykiem...

508

Drugi Program (padziernik 2001 r. za wyjtkiem Banku BPH SA): Bank Pekao SA, KGHM Polska Mied SA, BRE Bank SA, Agora SA, Prokom Software SA, Bank BPH SA (marzec 2002 r.), Trzeci Program: Bank Millennium SA, BZ WBK SA (marzec 2003 r.), Czwarty Program: PKO BP SA (lipiec 2005 r.). opcje na akcje (PKN Orlen SA, Bank Pekao SA, TP SA, KGHM Polska Mied SA. Prokom Software SA - instrument notowany na GPW w Warszawie od padziernika 2005 r.), indeksowe kontrakty futures (WIG20, TECHWIG oraz MIDWIG), MiniWIG20, opcje na indeks WIG20 - notowane od wrzenia 2003 r. Liczba akcji, stanowicych instrument bazowy dla kontraktw futures na akcje waha si od kilkudziesiciu do kilku tysicy (w Polsce minimalna liczba akcji charakteryzuje kontrakt na akcje ING BSK - 20, za maksymalna kontrakt na akcje Netii - 3000). w zalenoci od ceny rynkowej akcji. Kontrakty wygasaj w trzeci pitek miesica wykonania, ktrymi s trzy najblisze miesice z cyklu marzec-czerwiec-wrzesie-grudzie. Warunkiem rozpoczcia dziaalnoci na rynku praw pochodnych jest otwarcie rachunku papierw wartociowych oraz rachunku pieninego oraz przyznanie przez KDPW, na wniosek uczestnika rozliczajcego, numeru identyfikacyjnego klienta (NIK)22. System gwarantowania rozlicze oraz system depozytw zabezpieczajcych funkcjonuj na tych samych zasadach jak w przypadku kontraktw walutowych. Warto indeksowych kontraktw futures zalena jest od poziomu indeksu, stanowicego instrument bazowy oraz mnonika (na GPW w Warszawie wynosi on 10 z). Warto kontraktu to iloczyn poziomu indeksu i mnonika. Zasady obrotu (w tym miesice wykonania i terminy wyganicia) s identyczne jak w przypadku kontraktw futures na akcje. Kontrakty indeksowe stosowane s do zabezpieczania wartoci portfela papierw udziaowych zgodnie z nastpujc formu"1: LK = ( W ) / ( K F 10) (5) gdzie: LK- liczba kontraktw, W - warto zabezpieczanego portfela, -wspczynnik beta portfela, KF - kurs kontraktu indeksowego.

Warunki obrotu kontraktw terminowych na akcje spek: Telekomunikacja Polska SA, Polski Koncern Naftowy Orlen SA, Elektrim SA, GPW, Warszawa 17.11.2000 r. - dokument zaktualizowany na dzie 25.07.2006 r., s. 19. i3 Janek J., uchowski M., Kontrakt terminowy na WIG20 jako instrument zmniejszajcy ryzyko, Rynek Terminowy", nr 1/2000 (7), luty 2000, s. 57.

509

Cz III. Ryzyko bankowe

Alternatyw dla kontraktw indeksowych, wykorzystywan gwnie przez mniejszych inwestorw, s ETF-y (ang. Exchange Traded Funds), czyli fundusze otwarte replikujce okrelone indeksy. Jednostki tych funduszy przybieraj wartoci zblione do cen pojedynczych akcji. Banki oferujce ETF-y zabezpieczaj swoje pozycje za pomoc kontraktw futures. Nieco innymi zasadami rzdzi si obrt opcjami na akcje spek24, ktrych wprowadzenie do obrotu zostao poprzedzone decyzj z czerwca 2005 r. Opcje notowane na GPW w Warszawie s opcjami europejskimi. Klasa opcji obejmuje wszystkie serie opcji o tym samym standardzie (opiewajce na ten sam instrument bazowy) o terminach wyganicia przypadajcych w dwch najbliszych miesicach marcowego cyklu kwartalnego. W pierwszym dniu notowania, dla kadego terminu wyganicia wprowadza si do obrotu po jednej serii opcji inthe-money i at-the-money oraz dwie serie opcji out-of-the-money. W przypadku gdy w dowolnym dniu sesyjnym do dnia poprzedzajcego dzie wyganicia notowanych serii opcji cena instrumentu bazowego zmieni si w taki sposb, e wszystkie opcje stan si opcjami in-the-money, do obrotu wprowadza si dodatkowo dwie serie kontraktw out-of-the-money (z tym samym terminem wyganicia). W przypadku zmian rynkowych skutkujcych tym, e wszystkie opcje staj si opcjami out-of-the-money, do obrotu wprowadza si dodatkow seri opcji z niszym od ostatniego kursu zamknicia instrumentu bazowego kursem rozliczenia (opcje kupna) lub wyszym kursem rozliczenia (opcje sprzeday). Dla serii opcji z nowym dniem wyganicia w danej klasie, termin wyganicia przypada za 6 miesicy od dnia wyganicia serii poprzedniej. Dla kolejnych serii opcji wprowadzanych wskutek zmian na rynku instrumentw bazowych termin wyganicia jest krtszy ni 6 miesicy25. Zmiana kursu wykonania i/lub liczby akcji przypadajcych na jedn opcj w wyniku nastpujcych operacji na instrumentach bazowych lub realizacji praw wynikajcych z tych instrumentw jest moliwa jeli nastpi jedno z niej wymienionych zdarze: wypata dywidendy, emisja praw poboru, zmiana wartoci nominalnej akcji (ang. split), podzia spki, ktrej akcje s instrumentami bazowymi. Uczestnik rozliczajcy pobiera od swoich klientw (inwestorw) depozyt zabezpieczajcy. Warto tego depozytu powinna pokrywa przewidywan zmian
Wg stanu na koniec wrzenia 2006 r. do obrotu dopuszczone byy opcje na akcje: Borsodchem, Globe Trade Centre SA, Powszechna Kasa Oszczdnoci Bank Polski SA.

Warunki obrotu kontraktw dla programu opcji na akcje spek: Borsodchem, Globe Trade Centre SA, Powszechna Kasa Oszczdnoci Bank Polski SA, GPW, Warszawa 31.05.2005 r. dokument zaktualizowany na dzie 25.07.2006 r.

25

ceny opcji. Jeeli wskutek niekorzystnej dla klienta sytuacji na rynku, czna warto depozytu zabezpieczajcego na rachunku zabezpieczajcym spadnie poniej wartoci waciwego depozytu zabezpieczajcego, wyliczonej przez KDPW na podstawie konta indywidualnego klienta, wwczas klient ma obowizek uzupeni depozyt zabezpieczajcy do wartoci okrelonej w umowie dotyczcej prowadzenia rachunku papierw wartociowych. W oparciu o wszystkie pozycje, za ktrych rozliczenie odpowiada dany uczestnik rozliczajcy wyznacza si wstpny depozyt rozliczeniowy, ktry jest wnoszony przez uczestnikw rozliczajcych do KDPW. Celem wstpnego depozytu rozliczeniowego jest ograniczenie ryzyka zwizanego z wniesieniem waciwego depozytu rozliczeniowego oraz kwoty wynikajcej z biecych rozrachunkw. Waciwy depozyt zabezpieczajcy uwzgldnia jednodniowe ryzyko zmiany premii opcyjnej. Waciwe depozyty zabezpieczajce wyznaczane s z zachowaniem zasad portfelowej kalkulacji ryzyk. Warto a waciwego depozytu zabezpieczajcego, ktry ma by wniesiony do KDPW przez uczestnika rozliczajcego stanowi sum waciwych depozytw zabezpieczajcych wyliczonych dla poszczeglnych kont indywidualnych rozliczanych przez danego uczestnika rozliczajcego26. Instrumentami replikujcymi portfel indeksowy s kontrakty Mini, zwane rwnie IPU (ang. Index Participation Unit), Diamond lub WEB. Na GPW w Warszawie notowane s MiniWIG20, dla ktrych instrumentem bazowym jest indeks WIG20. Warto MiniWIG20 wynika z poziomu indeksu WIG20 oraz mnonika, ktry wynosi 10 groszy za kady punkt indeksowy. Proces inwestycyjny dla jednostek indeksowych obrazuje tabela 4.
Tabela 4. Proces inwestycyjny dla jednostek indeksowych
Pozycja Duga Pozycja Krtka

Otwarcie pozycji Zamknicie pozycji

Zakup MiniWIG20 Sprzeda MiniWIG20 (w trakcie sesji w oparciu o cen rynkow) Umorzenie MiniWIG20 w oparciu o cen kasow IPU w dniu nastpnym (w przypadku braku popytu na giedzie)*

Sprzeda MiniWIG20 Nabycie MiniWlG20

* w takim przypadku konieczny jest wybr wystawcy IPU, ktry przekae kwot pienin, dokonywany losowo, w pierwszej kolejnoci w ramach tego samego uczestnika rozliczajcego rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych dostpnych na www.gpw.com.pl (19.02.2007 r.)

Wystawca IPU otrzymuje od nabywcy aktualn warto MiniWIG20 (w dniu zawarcia transakcji) oraz wnosi depozyt zabezpieczajcy. Depozyt moe by czciowo wniesiony w obligacjach skarbowych i akcjach z indeksu WIG20 (do
26

Ibidem.

60% waciwego depozytu zabezpieczajcego). Podobnie jak w przypadku innych derywatw na GPW w Warszawie inwestor (i nastpnie uczestnik rozliczajcy) jest zobligowany do wniesienia depozytu wstpnego i waciwego (kady zoony z komponentu odpowiedzialnego za zmienno oraz za warto). Jeli depozyt utrzymywany przez inwestora spadnie poniej poziomu wymaganego (depozyt waciwy), wwczas winien on powikszy depozyt do poziomu rwnego 140% depozytu waciwego z tytuu zmiennoci oraz 100% depozytu waciwego odpowiadajcego aktualnej wartoci jednostki uczestnictwa27. Wystawca jest zobowizany do dostarczenia nabywcy MiniWIG20 na jego danie kwoty rozliczenia (tzn. aktualnej wartoci indeksu WIG20 pomnoonej przez 10 groszy). Z kolei nabywca jest zobowizany do zapacenia penej wartoci IPU w dniu zawarcia transakcji. Nabywca jednostek indeksowych nie musi wnosi depozytw zabezpieczajcych. Nabywca IPU zyskuje w przypadku wzrostu indeksu, w przeciwiestwie do wystawcy jednostki28. Jednostki indeksowe, podobnie jak kontrakty futures, notowane s w systemie notowa cigych (z dogrywk). Maksymalne odchylenie od kursu odniesienia (kursu zamknicia na poprzedniej sesji) wynosi 5% z moliwoci rozszerzenia do 15%. Pynno obrotu jest podtrzymywana dziki animatorom.

6.6. Derywaty kredytowe (CDS, TRS, CSO)

Instrumentami, ktre wydaj si mie najwikszy potencja wzrostowy s derywaty kredytowe, czy instrumenty pochodne chronice przed ryzykiem kredytowym. Perspektywy rozwoju derywatw kredytowych naley wiza z nastpujcymi aspektami: popyt na elastyczne instrumenty szybkiego transferu ryzyka kredytowego (rwnie w kontekcie Nowej Umowy Kapitaowej i Dyrektywy CRD oraz dywersyfikacji portfelowej), rosnca akceptacja dla derywatw kredytowych ze strony nadzoru bankowego (wynikajca midzy innymi ze zwikszenia zakresu moliwej redukcji kapitau regulacyjnego wskutek zastosowania derywatw kredytowych, co potwierdza Nowa Umowa Kapitaowa oraz Dyrektywa CRD), urynkowienie" ryzyka kredytowego i obrt nim na rynku kapitaowym, postpujca zmiana filozofii funkcjonowania globalnych bankw inwestyMaciejewski A., Jednostki indeksowe na GPW, Rynek Terminowy" nr 2/2001 (12), kwiecie 2001, s. 33-37. 28 MiniWIG20 - jednostki indeksowe na indeks WIG20. Prezentacja dla inwestorw. Dzia Notowa GPW. Warszawa, kwiecie 2005. dokument dostpny w dniu 22.09.2006 r. na stronie www.gpw.com.pl, s. 29-36.
27

cyjnych (koncentracja na dziaaniach aranacyjnych i syndykacyjnych przy niechci w zakresie docelowego akceptowania ryzyka kredytowego), coraz istotniejsze znaczenie bankowoci korporacyjnej opartej o strategiczne relacje z klientami (ang. Relationship banking). Kredytowe instrumenty pochodne stay si czynnikiem determinujcym popraw pynnoci rynkw obligacji, jak rwnie decydujcym o moliwoci plasowania emisji nie tylko przez podmioty due, o uznanej reputacji kredytowej29.
Tabela 5. Wybrane rodzaje kredytowych instrumentw pochodnych
Kredytowy instrument pochodny Opis

Credit Default Swap Nabywca zabezpieczenia okresowo paci premi od ubezpieczanej kwoty
(CDS) - Swap kredytowy kapitau na rzecz sprzedajcego zabezpieczenie, ktry w przypadku zdarzenia kredytowego (determinujcego spadek wartoci instrumentu bazowego) jest zobligowany do pokrycia rnicy midzy wartoci nominaln a wartoci po zaistnieniu zdarzenia kredytowego (najczciej rozliczenie ma charakter dostawny, tzn. sprzedawca zabezpieczenia paci cen nominaln w zamian za instrument bazowy, otrzymywany od nabywcy zabezpieczenia. Strony wymieniaj okresowo strumienie (na bazie netto) - nabywca zabezpieczenia przekazuje sprzedawcy zabezpieczenia wszelkie wpywy generowane przez instrument bazowy wraz z kwotami odpowiadajcymi przyrostom wartoci instrumentu bazowego. Z kolei sprzedawca zabezpieczenia rekompensuje drugiej stronie transakcji wszelkie straty zwizane z instrumentem bazowym oraz paci wyliczane wg stawki referencyjnej skorygowanej o mar. Sprzedawca zabezpieczenia gwarantuje nabywcy poziom mary kredytowej, odzwierciedlajcej ryzyko kredytowe (kady wzrost mary jest refundowany przez wystawc zabezpieczenia)30 . Transakcje N-To Default najczciej wystpuj w formule First-ToDefault oraz Second-To-Default, co oznacza, e wystawca zabezpieczenia zobowizuje si pokry wszelkie straty zwizane z instrumentem, obarczonym ryzykiem kredytowym, ktre bd wynika z zaistnienia pierwszego (drugiego) zdarzenia kredytowego w odniesieniu do zabezpieczanego portfela.

Total Return Swap (TRS) - Swap

cakowitego zwrotu

Credit Spread Option (CSO)

- Opcja kredytowa N-To Default Swap

rdo: Opracowanie wasne.

29 Josephson A., The rise of the credit derivatives industry, Celent, Newsletter Volume 5, Number 10, 12.10.2004 r., www-03.ibm.com, dane z dnia 11.01.2006 r. 30 Por. Niedzika P., Kredytowe instrumenty pochodne - geneza, ewolucja rynku oraz bariery implementacji w Polsce, Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw", Zeszyt 35, Szkoa Gwna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2003, s. 71.

513

Cz 111. Ryzyko bankowe

Tabela 5 zawiera charakterystyk wybranych typw kredytowych instrumentw pochodnych. Banki w Polsce w bardzo ograniczonym zakresie korzystaj z kredytowych instrumentw pochodnych. Zdecydowana wikszo zawieranych transakcji dotyczy nabycia ryzyka i obejmuje rozliczenia wewntrzgrupowe. Wykorzystanie derywatw kredytowych w Polsce oprcz korzyci wie si z okrelonymi niedogodnociami i barierami: zabezpieczenie uzyskane za pomoc kredytowego instrumentu pochodnego nie stanowi przesanki do wyczenia ekspozycji z kalkulacji cznego zaangaowania porwnywanego z funduszami wasnymi banku zgodnie z art. 71 Prawa bankowego, niska kapitalizacja i pynno rynku kasowego instrumentw bazowych dla derywatw kredytowych moe prowadzi do tzw. paradoksu delphi", ktry oznacza wzrost cen papierw dunych remitenta przypadku ktrego nastpio zdarzenie kredytowe, pod wpywem popytu na nie ze strony podmiotw nabywajcych zabezpieczenie, sabo rozwinita instytucja ratingu oraz rynek dugu korporacyjnego (dotyczy zwaszcza obligacji korporacyjnych), brak powszechnie akceptowanych na rynku standardw dokumentacyjnych i dobrych praktyk31, niski stopie rozwoju rynku funduszy hedgingowych, ktre sjednymi z najwaniejszych nabywcw ryzyka kredytowego32.

6.7. Ryzyko instrumentw pochodnych

Instrumenty pochodne nie tylko peni funkcj zabezpieczenia przed ryzykiem - niekiedy same staj si rdem ryzyka. Dotyczy to zwaszcza obrotu pozagiedowego, kiedy redukcja ryzyk rynkowych (walutowego, stopy procentowej) idzie w parze z nabyciem ryzyka kredytowego, zwizanego z partnerem transakcji terminowej. Efekt dwigni finansowej, polegajcy na inwestowaniu
31 We wrzeniu 2001 r. powstaa przy Zwizku Bankw Polskich grupa robocza, ktrej celem jest przygotowanie dokumentacji, ktra ma stanowi podstaw dla transakcji z wykorzystaniem derywatw kredytowych w Polsce. Owocem pracy grupy jest midzy innymi dokument pt. Re-

komendacja w sprawie zawierania kredytowych transakcji terminowych na polskim rynku midzybankowym", przyjty przez Zarzd ZBP w styczniu 2005 r. - por. Moskala B.. Obecny stan rynku i moliwoci wprowadzenia kredytowych instrumentw pochodnych do Polski, Rynek Terminowy"
nr 2/2005 (28), II kwarta 2005, s. 44. 32 Szerzej na temat moliwoci inwestowania w hedge funds przez polskich inwestorw, [w:j Witkowska A., Fundusze hedgingowe alternatyw dla bessy, Gazeta Bankowa" nr 24 (920), 12-18 czerwca 2006, s. 32-33.

Rozdzia 6. Zastosowanie instrumentw pochodnych do zarzdzania ryzykiem...

514

relatywnie maej kwoty pieninej w stosunku do wartoci instrumentw bazowych generuje podwyszone ryzyko rynkowe w stosunku do inwestycji w instrumenty kasowe. Derywaty tym rni si od instrumentw kasowych, e inwestor moe w ich przypadku straci wicej ni zainwestowa, co nie zdarza si na rynkach kasowych. Oprcz ryzyka kredytowego oraz rynkowego ryzykiem, ktre cile wie si derywatami jest ryzyko operacyjne. Nick Leeson zapewne sprowadziby na Barings powane problemy, obniajc wynik banku, ale nie doprowadziby do bankructwa tego jednego z najpotniejszych bankw europejskich, gdyby nie dopuszcza si oszustw, korzystajc z braku klarownie rozpisanych zada kontrolnych wobec jego komrki i rwnie nieprecyzyjnych regulacji wewntrznych, ksztatujcych maksymalne limity inwestycyjne. Z instrumentami pochodnymi, podobnie jak z innymi, wie si ryzyko prawne, szczeglnie mocno eksponowane w przypadku spektakularnych bankructw lub bdcych konsekwencj stosowania derywatw, trudnoci pynnociowych jednego z uczestnikw transakcji. Instrumenty pochodne s obecnie podstawowym instrumentem ograniczania ryzyka rynkowego ponoszonego przez banki, zarwno z tytuu wasnych pozycji portfelowych, jak i pozycji otwartych w zwizku z transakcjami z klientami korporacyjnymi. Dynamicznie rozwijajcy si rynek derywatw kredytowych jest zwiastunem, e rwnie w obszarze zarzdzania ryzykiem kredytowym na rynku wtrnym instrumenty pochodne bd stanowi jedno z podstawowych narzdzi transferu ryzyka. Rosnce moliwoci wykorzystania derywatw w procesie zarzdzania ryzykiem bankowym musz i w parze ze wzrostem wiadomoci w zakresie ryzyk, ktre s skutkiem zastosowania instrumentw pochodnych. Szczegowej analizy wymagaj w tym przypadku rozwizania prawnodokumentacyjne oraz zagroenia identyfikowane z ryzykiem operacyjnym.

Bibliografia
Dokumenty prawne
Ustawa z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowoci (DzU nr 121 poz. 591 ze zm.).

Wydawnictwa zwarte i artykuy

Bakalarski T., Naczyski R., Preuss P., Wbudowane instrumenty pochodne, Rynek Terminowy", nr 16(2/2002), II kwarta 2002 r. Bernstein P.L., Przeciw bogom. Niezwykle dzieje ryzyka, WIG Press, Warszawa 1997. BIS Quarterly Review, Statistics on exchange traded derivatives, September 2006, http://www.bis.org/statistics/extderiv.htm BIS Quarterly Review. Statistical Annex, September 2006, www.bis.org/statistics/derstats.htm Dresler K., Czy instrumenty pochodne rzeczywicie obniaj bezpieczestwo funduszy emerytalnych?, Rynek Terminowy" nr 2/2000(8), maj 2000.

Hedge Currency Receivables with an Average Rate Forward, RBC Capital Markets, artyku dostpny na: http://www.rbccm.com/cm/file/028862,00.pdf, 10.10.2006 r. http://www.riskglossary.com/link/forward_rate_agreement.htm - dane z dnia 13.10.2006. Janek J., uchowski M., Kontrakt terminowy na WIG20 jako instrument zmniejszajcy ryzyko, Rynek Terminowy", nr 1/2000(7), luty 2000. Josephson A., The rise of the credit derivatives industry-, Celent, Newsletter Volume 5, Number 10, 12.10.2004. www-03.ibm.com. dane z dnia 11.01.2006. ukasik K.. Kontrakty FRA na krajowym tynku finansowym, Rynek Terminowy" nr 3/ /2002(17), III kwarta 2002. Mach M., Fundusze emeiytalne a instrumenty pochodne,,Rynek Terminowy" nr 6/1999 (4), listopad 1999. Maciejewski A., Jednostki indeksowe na GPW, Rynek Terminowy" nr 2/01(12), kwiecie 2001. MiniWIG20 - jednostki indeksowe na indeks WIG20. Prezentacja dla inwestorw. Dzia Notowa GPW, Warszawa, kwiecie 2005, dokument dostpny w dniu 22.09.2006 r. na stronie www.gpw.com.pl Moskaa B., Obecny stan rynku i moliwoci wprowadzenia kredytowych instrumentw pochodnych do Polski, Rynek Terminowy" nr 2/2005(28), II kwarta 2005. Niedzika P Kredytowe instrumenty pochodne - geneza, ewolucja rynku oraz bariery implementacji w Polsce, Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw", Zeszyt 35, Szkoa Gwna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2003. Niedzika P., Pozagiedowe instrumenty pochodne jako rdo finansowania przedsibiorstw w okresie niekorzystnych waha parametrw rynkowych, [w:] PruchnickaGrabias I., Szelgowska A Finansowanie dziaalnoci gospodarczej Polsce. Wybrane aspekty. CeDeWu.pl Wydawnictwa Fachowe, Warszawa 2006. Niedzika P., Walutowe depozyty strukturyzowane w Polsce, Studia i Prace Kolegium Zarzdzania i Finansw", Zeszyt Naukowy nr 67, Szkoa Gwna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2006. Popawski P., Kontrakty terminowe na obligacje - rozliczanie i gwarantowanie rozlicze, prezentacja przygotowana przez KDPW, www.gpw.com.pl, dane z dnia 16.09.2006 r. Rekomendacja w sprawie zawierania kredytowych transakcji terminowych na polskim rynku midzy bankowym, dokument przyjty przez Zarzd ZBP w styczniu 2005. Samberger K., Instrumenty pochodne na akcje: opcje, indeksy, kontrakty terminowe, koszyki i ETF-y, Rynek Terminowy" nr 1/2003(19), I kwarta 2003. Socha K., Instrumenty katastroficzne; Gazeta Bankowa" nr 13 (909), 27.03-2.04.2006. witochowski E.. Opcja terminowa, Rynek Terminowy", nr 1/2000(7), luty 2000. Warunki obrotu dla kontraktw terminowych na kurs euro, sporzdzone dnia 16 marca 1999 rok u i zaktualizowane na dzie 25.07.2006 r., www.gpw.com.pl, dane z dnia 15.09.2006. Warunki obrotu dla kontraktw terminowych na Warszawski Indeks Giedowy WIG20, sporzdzone dnia 18.05.2000 r. i zaktualizowane na dzie 25.07.2006 r., www.gpw.com.pl, dane z dnia 15.09.2006. Warunki obrotu dla programu kontraktw terminowych na obligacje skarbowe o oprocentowaniu staym, emitowane przez Ministra Finansw o wartoci emisji nie mniejszej

ni 5 mld z i terminie wykupu nie krtszym ni 2 lata i 9 miesicy i nie duszym ni 5 lat i 6 miesicy, tekst zaktualizowany na dzie 25.07.2006., www.gpw.com.pl, dane z dnia 20.09.2006 r. Warunki obrotu kontraktw dla programu opcji na akcje spek: Borsodchem, Globe Trade Centre SA, Powszechna Kasa Oszczdnoci Bank Polski SA, GPW, Warszawa 31.05.2005 r. dokument zaktualizowany na dzie 25.07.2006 r. Witkowska A., Fundusze hedgingowe alternatyw dla bessy, Gazeta Bankowa" nr 24 (920), 12-18.06.2006 r. Zajc J Instrumenty pochodne stp procentowych i kursu walutowego w praktyce, Tom 1 - Wprowadzenie. Instrumenty. Wycena, K.E. LIBER, Warszawa 2003. Zajc J., Polski rynek walutowy w praktyce. Wydanie 3 rozszerzone i uaktualnione, K.E. LIBER, Warszawa 2002. Zibiec J.. Kontrakty terminowe na obligacje skarbowe na Giedzie w Warszawie, Rynek Terminowy" nr 4/2004(26), IV kwarta 2004.

Cz

IV

ZASADY KALKULACJI FINANSOWYCH I OCENY BANKU

Podstawy kalkulacji finansowych

Jerzy Nowakowski, Kamil Liberadzki

1.1. Stopy procentowe

Poyczanie na procent, jest prawie tak stare, jak cywilizacja. Wikszo wczesnych systemw religijnych na staroytnym Bliskim Wschodzie i powstaych na ich podstawie wieckich kodeksw nie zabraniaa lichwy. Spoeczestwa te traktoway materi nieoywion tak jak yw, jak roliny, zwierzta i ludzi zdolnych do rozmnaania - byo wic oczywiste, e pienidz rodzi pienidz". Tym samym za poyczone pienidze wierzyciel mia prawo domaga si wynagrodzenia. Istotnie, wrd Mezopotamczykw, Hetytw, Fenicjan i Egipcjan pobieranie procentu byo legalne, a jego wysoko bya ustalana przez pastwo. Pecunia pecuniam parere non potest" - pienidz nie moe stwarza nowego pienidza - tak natomiast twierdzi w. Tomasz z Akwinu 1. Intensywny rozwj stosunkw towarowo-pieninych, ktry mia miejsce wyranie w XIII wieku w pnocnych Woszech, w istotny sposb zagraa dalszemu funkcjonowaniu gospodarki naturalnej, co prowadzio do pojawiania si tego typu ujcia procentu. Wynikajcy z teorii bezpodnoci pienidza postulat bezprocentowoci poyczki formuowany przez redniowiecznych filozofw na dusz met okaza si nieskuteczny w obliczu powszechnego omijania wszelkich zakazw i pobierania odsetek. Pomimo wspczesnego racjonalnego podejcia do pienidza i procentu, do dnia dzisiejszego bankierzy pobierajcy wygrowane odsetki mog zosta posdzeni o lichw".
1 Wg w. Tomasza, cytat za: E. Lipiski, Historia powszechnej myli ekonomicznej do roku 1870, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1981, s. 48. " Obecnie lichw" okrela si pobieranie w powszechnej ocenie zbyt wysokich odsetek. Nierzadko prawo ogranicza wysoko pobieranych odsetek - taka regulacja znajduje si w polskim

519

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

1.1.1. Definicje i oznaczenia

Przystpujc do omawiania wybranych stp procentowych naley zdefiniowa okrelone pojcia. Procent bankowy (zwany take odsetkami) to zysk wierzyciela (np. deponenta, poyczkodawcy, inwestora itd.), ktrego zapaty ma prawo domaga si od dunika w zamian za dysponowanie kapitaem powierzonym dunikowi przez wierzyciela. Stopa procentowa to odpowiednio liczony zysk/strata jako procent wartoci inwestycji na kocu okrelonego przedziau czasu, co zapisujemy jak niej: FV-PV
r = -----------xl00%

(W.l)

PV
gdzie: r - stopa procentowa zysku (straty) w okresie bazowym (0;t), FV - warto inwestycji w chwili t (warto przysza), PV- warto inwestycji w chwili r=0 (warto obecna) i PV >0.

Stop procentow mona okreli jeszcze inaczej. Niech <t 1 ;t 2 > bdzie okresem inwestowania (okres bazowy, okres odsetkowy). Niech W(t 1 ) oznacza warto inwestycji w chwili t 1 (np. warto depozytu bankowego zaoonego w t1), a W(t 2 ) warto inwestycji w chwili t 2 (t 1 <t 2 ) (np. warto tego samego depozytu bankowego w momencie t 2 ). Rnica W(t 2 )- W(t 1 ) jest zyskiem (strat) (brutto) z danej inwestycji, a:

(W.2) jest stop zwrotu z danej inwestycji za okres (t 1 ;t 2 ) wyraon w procentach. Zasady naliczania procentu nazywaj si oprocentowaniem. Oprocentowanie dotyczy przede wszystkim sposobu naliczania wysokoci podstawy od ktrej nalicza si odsetki. Podstawowymi modelami oprocentowania s: oprocentowanie proste i oprocentowanie zoone (skadane). W oprocentowaniu zoonym wyodrbnia si dwa rodzaje kapitalizacji odsetek (tzn. doliczania naliczonego procentu do kapitau): kapitalizacj dyskretn (skokow) i kapitalizacj cig. Spotykane w praktyce oprocentowanie moe by kombinacj podstawowych modeli.

kodeksie cywilnym, por. M. Zaleska. Konsekwencje wprowadzenia maksymalnych limitw od

kredytw w kontekcie stopnia ubankowienia polskiego spoeczestwa i dowiadcze niektrych krajw Unii Europejskiej, Bank i Kredyt", 10/2005, s. 20-26.

Stopa zwrotu ujta w sposb, jak w rwnaniu (W.2) nazywana jest czsto prost albo arytmetyczn stop zwrotu3. Jest to zysk zrealizowany z jednej zainwestowanej jednostki pieninej w danym okresie czasu. Stopa zwrotu jest miar bezwzgldnej zmiany wartoci inwestycji.

1.1.2. Oprocentowanie proste

Oprocentowanie proste polega na tym, i procent nalicza si zawsze od takiej samej wartoci pocztkowej kapitau, wobec czego warto odsetek w chwili t ( O ( t ) ) wynosi: O(t) = trPV (W.3) a warto inwestycji: FV = P V ( 1 + r ) (W.4)

gdzie r oznacza stop procentow w okresie bazowym <0;t>, za FV i PV okrelone s jak we wzorze (W.l). W kolejnych okresach bazowych zysk oblicza si na bazie tej samej wartoci PV.

1.1.3. Oprocentowanie skadane

Oprocentowanie zoone (skadane) polega na okresowym kapitalizowaniu odsetek. Tak powikszony kapita staje si podstaw do naliczenia procentu w nastpnym okresie. Jednake ze wzgldu na sposb kapitalizacji odsetek wyrni mona dwa modele oprocentowania zoonego: dyskretne i cige.

1.1.3.1. Kapitalizacja dyskretna

W przypadku kapitalizacji dyskretnej (skokowej) doliczanie narosych odsetek do podstawy nastpuje okresowo. Warto przysza inwestycji jest okrelona wzorem: F V = P V ( 1 + r)n (W.5) jeli stopa procentowa jest w kadym okresie bazowym jednakowa i rwna, albo: F V = P V ( 1 + r 1 ) (l+r2) (l+rn) (W.6) jeli w i-tym okresie bazowym (i = 1, 2,...,n) stopa procentowa jest rwna ri. W praktyce czsto dokonuje si kapitalizacji czciej ni raz do roku. Jeeli przyjmie si, e liczba kapitalizacji w roku wynosi m i dugoci okresw bazo3

Na temat klasyfikacji i waciwoci rnych stp zwrotu patrz take: J. Nowakowski et al..

Portfel inwestycyjny banku, Di fin, Warszawa 2002, s. 128-130.

wych s takie same, to warto przysza inwestycji (np. depozytu) po k- t ym okresie bazowym (k< =m ) jest rwna:

(W. 7)

4 Zgodnie z Ustaw z dnia 20.07.2001 r. o kredycie konsumenckim (DzU 2001 nr 100 poz. 1081 ze zm.), banki musz podawa tzw. rzeczywist roczn stop procentow dla kredytu konsumenckiego, matematycznie jednak stopa ta nie stanowi osobnej kategorii, jest to po prostu stopa w modelu oprocentowania skadanego dyskretnie, ktr dyskontujemy przepywy z tytuu kredytu.

Rozdzia 1. Podstawy kalkulacji finansowych

522

(W. 10)
gdzie: r i jest stop procentow w kolejnym okresie bazowym.

Jeli inwestycja trwa n lat, w ktrych nie wyrnia si okresw bazowych, a jedynie okrela si stop zwrotu z takiej inwestycji na poziomie r0, to

(W.ll)
jest efektywn (urednion) roczn stop procentow. W przypadku kapitalizacji cigej efektywna roczna stopa procentowa jest rwna (W. 12)
gdzie: ri - stopa procentowa w i-tym okresie,

m - liczba okresw w cigu roku. Jeeli oznaczymy symbolem rs efektywn roczn stop procentow w kapitalizacji dyskretnej (skokowej) a symbolem rc efektywn stop roczn w kapitalizacji cigej (efektywn intensywno) to:

oraz

(W.13) (W. 14)

1.1.5. Realna stopa procentowa

Si nabywcz wartoci pienidza mierzy si realn stop procentow. Regua Fischera okrela zaleno midzy realn stop procentow rr,stop nominaln oraz oczekiwan stop inflacji ir:

(W.15) W praktyce analizuje si przewanie stopy w ujciu nominalnym, bowiem rynek dostosowuje ich poziom do poziomu inflacji oraz oczekiwa inflacyjnych.

1.1.6. Dyskonto handlowe. Stopa dyskonta

Termin dyskontowanie", dyskontowa" ma w matematyce finansowej wiele znacze. W niniejszym opracowaniu wyrniono dyskonto handlowe i dyskonto

523

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

matematyczne5. Dyskonto handlowe to po prostu rnica midzy wartoci inwestycji (majtkiem inwestora) w chwili t (warto przysza) a wartoci obecn. Dyskontowanie handlowe polega na odjciu od wartoci przyszej inwestycji dyskonta i wyliczeniu wartoci obecnej, w praktyce oznacza to potrcenie z gry". Nie wnika si przy tym, jak cz przyszej wartoci inwestycji stanowi kapita, a jak narose odsetki. Dyskonto w chwili t oznaczamy symbolem D (t ). Wwczas D (t ) = FV t - PV
gdzie:

(W. 16)

FVt - warto przysza inwestycji w chwili t, a PV to warto obecna inwestycji.

(W. 17) Stopa dyskonta d (t ) jest dyskontem przypadajcym na jednostk majtku w chwili t i jest rwna

1.1.7. Dyskontowanie matematyczne

Dyskontowanie matematyczne polega na kalkulacji obecnej wartoci pienidza patnego w okrelonej chwili w przyszoci. Niech C F t oznacza warto patnoci w chwili t >0 . Warto obecna (P V) jest rwna kwocie patnej w przyszoci pomnoonej przez czynnik dyskontujcy, oznaczony jako V(t ): PV = C F t *V (t ) (W. 18) Czynnik dyskontujcy V(t ) to warto obecna jednej jednostki monetarnej (np. 1 z) patnej w chwili t. Mona np. przyj, i jest to cena obligacji zerokuponowej o wypacie 1 i terminie do wykupu rwnym t. Warto czynnika dyskontujcego wylicza si poprzez uwzgldnienie stopy procentowej dla alternatywnych inwestycji (np. depozytu bankowego) bd innej stopy procentowej bdcej odniesieniem (benchmarkiem). Zakada si. e stopa procentowa jest deterministyczna, a wic znana i staa w czasie. Warto czynnika dyskontujcego dla kapitalizacji dyskretnej okrela wzr V ( t ) = - (1+r)t gdzie r jest stop procentow w r-tym okresie, oraz dla kapitalizacji cigej:
1

(W. 19)

5 Rozrnienie za: Szataski M, Podstawy matematyki finansowej, Dom Wydawniczy Elipsa. Warszawa 1994, s. 44.

Rozdzia 1, Podstawy kalkulacji finansowych

524

(W.20)
gdzie: rc oznacza stop procentow w kapitalizacji cigej.

Z dyskontowania matematycznego wynika, e mona potraktowa warto obecn inwestycji jako kwot, ktr naleaoby obecnie ulokowa w inwestycj alternatywn (np. depozyt bankowy), aby w chwili t otrzyma gotwk rwn przyszej wypacie (C F t ).

1.1.7.1. Stochastyczne modele stopy procentowej struktura terminowa stp procentowych

W zaprezentowanych powyej podejciach zaoono, e stopa procentowa jest znana i nie zmienia si w czasie. Tymczasem na rynkach finansowych obserwuje si du zmienno cen aktyww, a tym samym stopy procentowej. Stawki procentowe kwotowane s na bieco, podlegaj zmianom. Codziennie zawiera si transakcje o bardzo duych wartociach wedug biecych rynkowych stawek stp procentowych, czsto na bardzo krtkie terminy. Z drugiej strony globalnie dziaajcy inwestorzy porwnuj stopy procentowe na wielu rynkach, jak te formuuj oczekiwania co do ich ksztatowania si ich w przyszoci, reinwestujc kapita albo lokujc go tam, gdzie jest to w danej chwili najbardziej dochodowe. Wyceniajc aktywa przy stosowaniu metody dyskontowania wspczenie czsto modeluje si stop procentow jako zmienn losow. Mona przyj zaoenie co do ewolucji stopy procentowej dla bardzo krtkich terminw, zwanej stop krtkoterminow (chwilow), i oznaczonej przez r( t ) 6 . Stopa krtkoterminowa jest modelowana jako proces stochastyczny7. Dynamik stopy krtkoterminowej opisuje ponisze stochastyczne rwnanie rniczkowe: (W.21)
gdzie: dt - nieskoczenie" krtki okres czasu, dr(t) -zmiana chwilowej stopy procentowej po upywie nieskoczenie" krtkiego czasu, parametry modelu,

525

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

przyrost procesu Wienera.

Rwnanie (W.21) skada si z dwch skadnikw: dryfuzaburze Parametrobrazuje charakterystyk dryfu, ktry nadaje trend stopie

6 Jest to stopa dla transakcji zaczynajcej si w chwili t i trwajcej nieskoczenie" krtki okres czasu, oznaczany dalej przez dt. Proces stochastyczny to cig zmiennych losowych indeksowanych czasem (skokowo, cigle).

krtkoterminowej. Dryf mona interpretowa jako oczekiwany przez uczestnikw rynku poziom stopy procentowej. Wysoka warto moe np. wskazywa na oczekiwane zaostrzenie polityki pieninej banku centralnego, gdy interweniuje na rynku krtkoterminowych stp. W t jest procesem Wienera, ktrego wartoci zmieniaj si losowo i maj niezaleny rozkad normalny o wartoci oczekiwanej 0 i odchyleniu standardowym rwnym 1. Ten skadnik mona interpretowa jako zaburzenia, bdce odchyleniem stopy krtkoterminowej od trendu. Wielko zaburze zostaa wyskalowana parametrem zmiennoci . Dua warto zmiennoci moe by interpretowana np. jako niepokj na rynku pienidza. Przy tak zdefiniowanym procesie stochastycznym, czynnik dyskontujcy podlega losowej zmianie. Zatem warto obecna jednej jednostki monetarnej patnej w chwili t jest rwna wartoci oczekiwanej dla neutralnej miary wzgldem ryzyka oznaczonej symbolem EQ:

(W.22)
gdzie

r (s ) - stopa procentowa w chwili s , s (0, t ) . Caka w wykadniku oznacza, e stopa procentowa w kapitalizacji cigej za cay okres <0.t> jest sum jednokresowych (chwilowych) stp procentowych. Zaleno pomidzy zdeterminowan efektywn stop procentow w kapitalizacji cigej a losow stop krtkoterminow jest okrelona wzorem:

(W.23) gdzie
r c (t) - stopa procentowa w kapitalizacji cigej w okresie <0,t>.

(W.24) Efektywna intensywno odpowiadajca ewolucji stopy krtkoterminowej jest redni stp procentowych, ktre wystpi w okresie od chwili obecnej do chwili t. Modele stochastyczne stopy procentowej stosowane w praktyce oparte na zaprezentowanej koncepcji ewolucji stopy krtkoterminowej na rynku finansowym

Rozdzia 1. Podstawy kalkulacji finansowych

527

J.C. Cox, J.E. Ingersoll, SA Ross, A Theory of the Term Structure of Interest Rates, Econometrica". 53(2), 1985, s. 385-407. 9 Pozostae oznaczeniajak w rwnaniu (W.21). 10 S to depozyty trwajce dosownie przez noc" - wypata kapitau i odsetek nastpuje w nastpnym dniu roboczym po zaoeniu depozytu/zacigniciu poyczki.
8

Naley zwrci uwag, e warto czynnika dyskontujcego w modelu CIR jest zdeterminowana. (W.25) Wprawdzie we wzorze znajduje si stopa krtkoterminowa w chwili obecnej r(0), ale jest ona znana - w praktyce przyjmuje si, e jest to np. stopa lokat typu overnight10 bd stopa procentowa dla krtkoterminowych bonw skarbowych. Wykorzystujc wzr (W.26) mona wyliczy efektywn intensywno rc(t) dla dowolnego terminu t. Takie przyporzdkowanie kademu terminowi efektywnej stopy procentowej nazywa si struktur terminow stp procentowych.

Rozdzia 1. Podstawy kalkulacji finansowych

528

Przykad 1 Na podstawie modelu wyznaczona zostanie warto obecna 1 z patnego za 10 lat, jak te odpowiadajca horyzontowi 10 letniemu efektywna intensywno. Po podstawieniu zmiennych do odpowiednich rwna (W.26) otrzymujemy nastpujce rezultaty: t horyzont inwestycji w latach) 10 0,3030 B(t) 3,1558 A(t) 0,6508 V(t) - czynnik dyskontujcy 0,5736 rc(t) - efektywna intensywno 5,56% Z oblicze wynika, e jeden zoty patny za 10 lat w chwili obecnej kosztuje 0,5736 zotego, efektywna intensywno dla okresu 10 letniego wynosi 5,56%. Tak stop naley dyskontowa patnoci otrzymywane za 10 lat od chwili obecnej. Na bazie modelu mona wyznaczy zaleno efektywnej intensywnoci od terminu patnoci, czyli struktur terminow stp procentowych. Obrazem struktury terminowej stp procentowych jest krzywa dochodowoci (rys. 1). Rysunek. 1. Krzywa dochodowoci wynikajca ze stochastycznego modelu stopy procentowej CIR

1.2. Kalkulacja parametrw wybranych papierw wartociowych

Zaprezentowane zostan sposoby kalkulacji podstawowych parametrw nastpujcych papierw wartociowych: bonw skarbowych, obligacji skarbowych, weksli oraz certyfikatw depozytowych. Wszystkie te instrumenty zalicza si do rodziny instrumentw o staym dochodzie (fixed-income). Handel nimi jest de facto handlem pienidzem patnym w okrelonym momencie w przyszoci. Papiery te s zobowizaniem emitenta bd innych wskazanych podmiotw do wiadczenia okrelonych kwot w okrelonym terminie na rzecz wierzyciela (najczciej posiadacza papieru wartociowego). Kolejn cech wspln dla omawianych instrumentw jest powszechno uycia ich przez banki.

1.2.1. Bony skarbowe

Wedug Ustawy o finansach publicznych11 bon skarbowy jest krtkoterminowym papierem wartociowym oferowanym do sprzeday w kraju na rynku pierwotnym z dyskontem i wykupywanym wedug wartoci nominalnej, po upywie okresu, na jaki zosta wyemitowany. Pierwotny termin do wykupu obejmuje okres od 1 do 52 tygodni. Podstawow miar dochodowoci bonu skarbowego jest rentowno:

(W.27)
gdzie: Y - rentowno bonu skarbowego, N - warto nominalna bonu skarbowego, n - rzeczywista liczba dni do wykupu, B - liczba dni finansowych" w roku, tzw. baza, P=PV - warto rynkowa (obecna) bonu skarbowego.

Rentowno to stopa zwrotu w skali roku, jak zrealizuje inwestor nabywajc bon skarbowy po cenie rynkowej i przetrzymujc go a do chwili, kiedy emitent wykupi papier wartociowy uiszczajc kwot rwn wartoci nominalnej. Pamita naley, e wpyw na wyniki oblicze ma przyjty rachunek czasu. W przypadku bonw oznacza to konieczno okrelenia bazy, czyli zakadanej liczby dni finanowych" w roku. Baza moe wynosi 360 (tak jest przewanie w Polsce i w USA), albo 365 (np. w Wielkiej Brytanii i Japonii). Zwrci naley uwag, e nominalny dochd inwestora zrealizowany w terminie do wykupu rwny
11

Ustawa z dnia 26.11.1998 r. o finansach publicznych (DzU nr 155, poz. 1014 ze zm.).

jest rnicy midzy wartoci nominaln a wartoci rynkow i nazywany jest dyskontem ( D ) : D = N-P (W.28) gdzie: D - warto dyskonta. Zgodnie z definicj podan w pkt. 4.1.1.6. kalkuluje si stop dyskonta ( d ) , jako stop procentow, ktr w przypadku bonw podaje si zawsze w skali roku. aby mona byo porwnywa dochodowoci papierw o rnych terminach wykupu:

(W.29) gdzie: d - stopa dyskonta. Znajc stop dyskonta mona policzy stop rentownoci nastpujco:

(W.30)
Przykad 2 Dnia 13.04.2005 r. inwestor zawar z bankiem PKO BP SA skarbowych papierw wartociowych. Przedmiotem transakcji stpujcych parametrach: 1. Nazwa papieru wartociowego 2. KodISIN 3. Emitent 4. Waluta 5. Liczba 6. Data wykupu 7. Data waluty 8. Rentowno 9. Warto nominalna transakcji Policzymy cen za jedn jednostk i warto caej transakcji. rzeczywista liczba dni midzy data waluty a wykupu, tj. midzy i wynosi 33 dni. Warto nominalna jednego papieru N wynosi Wykorzystujc wzr (W.27), wyliczamy cen: Cena jednej sztuki to 9957,1 z. Inwestor naby 10 sztuk transakcji wynosi 99571,00 z. transakcj kupna na rynku byy bony skarbowe o naTB/18/05/2005 PL0000003125 Ministerstwo Finansw z 10 18.05.2005 15.04.2005 4,70% 100 000 Liczba dni do wykupu n to 15.04.2005 a 18.05.2005, 10 000 z, baza to 360.

bonw, wobec tego warto

531

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

12

Wzory w niniejszym podrozdziale zaczerpnite z:

1) F. Fabozzi, Rynki obligacji. Analiza i strategie, Wydawnictwo Finansowe WIG-Press, Warszawa 2000,

2) Rynek obligacji, wprowadzenie, Reuters, Dom Wydawniczy ABC, Krakw 2001.

(W.31) (2.5)

gdzie:
P

CFt N
M

n
YTM

- cena rynkowa obligacji, - i-ty kupon, - warto nominalna obligacji, - liczba kuponw w roku, - liczba pozostaych kuponw, - rentowno w terminie do wykupu.

W przypadku, kiedy moment rozliczenia nie pokrywa si z momentem otrzymania patnoci kuponowej, cena obligacji (P) nie rwna si jej kursowi (patrz rys. 2). Cena obligacji zawiera bowiem dwa komponenty: kurs ( K ) oraz odsetki narose w biecym okresie kuponowym (przez A dni od ostatniego kuponu). Zakada si, e odsetki narose pomidzy okresami kuponowymi nalicza si przy wykorzystaniu oprocentowania prostego, wobec czego kurs to rnica midzy cen brudn" a narosymi odsetkami:

(W.32)
Rysunek 2. Schemat przepyww z obligacji staokuponowej. Wycena w okresie midzy patnoci kuponw

rdo: Opracowanie wasne.

W przypadku, kiedy czas od momentu rozliczenia do chwili wykupu jest wikszy ni dugo okresu odsetkowego (E), a moment rozliczenia przypada w rodku okresu kuponowego (jak na rys. 2), YTM jest rozwizaniem poniszego rwnania:

533

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

(W.33)
gdzie: CFi - i-ty przepyw gotwki wygenero wany przez obligacj z tytuu odsetek, n - ilo przepyw w gotwki, ktr wygeneru je instrumen t.

Kole jny wariant wyznacz ania YTM to sytuacja, kiedy okres od moment u rozlicze nia do wykupu obligacji jest mniejsz y od okresu odsetko wego i pozosta jeszcze jeden kupon
(n=1).

Poniewa odsetki patne s przynaj mniej raz w roku, schemat przepy ww pienin

Rozdzia 1. Podstawy kalkulacji finansowych

534

ych takiej obligacji jest taki sam, jak instrume ntu dyskont owego:

(W. 34) rdo:

Opracow anie wasne. Przyj mijmy nastpuj ce oznaczen Rysunek 3. Schemat przepyww gotwki obligacji PS0507 ia: E - liczba dni w okresie odsetkow ym - 365 A - liczba dni od ostatnieg o kuponu -310 B - liczba dni do nastpne go kuponu 55 A/E = 0,849 (lat) B/E =0,151 (lat)

535

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

Cena brudna (P) obligacji to kurs powikszony o narose odsetki: P = 106,27

+ 8,5 0,849 = 113,49

Cena brudna obligacji wynosi 113,49. Obliczenie YTM polega na rozwizaniu poniszego rwnania: Wykorzystujc kalkulator finansowy lub arkusz kalkulacyjny, atwo jest ustali warto YTM, ktra wynosi 5,32%.

1.2.3. Certyfikaty depozytowe

Certyfikaty depozytowe to papiery wartociowe emitowane przez banki. Zamiast przyjmowa depozyt terminowy, banki mog pozyskiwa rodki pienine na drodze emisji certyfikatw, ktre w przeciwiestwie do depozytw mog by zbywane na rynku wtrnym po cenach rynkowych. W niniejszym podrozdziale rozpatrzone zostan certyfikaty depozytowe o terminie wykupu nie duszym ni rok, ze staym kuponem patnym jednorazowo wraz z wartoci nominaln w terminie wykupu certyfikatu. Na rynku pierwotnym warto wykupu certyfikatu przez emitenta (M) rwna jest cenie nominalnej (N) powikszonej o narose odsetki13:

(W.35)
gdzie: M - warto wykupu certyfikatu, N - cena nominalna, K - stopa procentowa certyfikatu, nk - liczba dni do wykupu, B - liczba dni finansowych" w roku - baza.

Na rynku wtrnym certyfikat zbywa si po cenie rynkowej. Analogicznie, jak w przypadku bonw i obligacji, dochodowo certyfikatu mierzy si stosujc rentowno:

(W.36)
13 A. Ladko, Wybrane instrumenty rynku pieninego i kapitaowego - kalkulacja i stosowanie. Biblioteka Menedera i Bankowca, Warszawa 1994, s. 31: a take R. Steiner, Kalkulacje finansowe, Dom Wydawniczy ABC. Krakw 2000, s. 62.

Rozdzia 1. Podstawy kalkulacji finansowych

536

gdzie: P - cena rynkowa certyfikatu, Y - rentowno certyfikatu, B - baza.

Porwnujc wzr (W.35) oraz wzr (W.36) mona uzyska uyteczny wzr na cen rynkow certyfikatu depozytowego (oznaczenia jak w poprzednich wzorach):

(W.37)

1.2.4. Weksle
Weksel jest papierem wartociowym na zlecenie, ktry ucielenia bezwarunkowe, nieodwoywalne i abstrakcyjne zobowizanie dunika wekslowego do wiadczenia pieninego do wysokoci sumy wekslowej. Weksel jest instytucj wykorzystujc skomplikowan konstrukcj prawn, pocztkw jego upatruje si w redniowiecznych miastach kupieckich poudniowej Europy. Bez wtpienia jednak jego obecna konstrukcja jest wynikiem wielowiekowej praktyki handlowej z rnych krajw14. W Polsce w chwili obecnej weksel staje si coraz powszechniej wykorzystywany w obrocie gospodarczym, ze wzgldu na jego charakterystyki prawne. Weksle, podobnie jak bony skarbowe, s instrumentami dyskontowymi. Dochd dla inwestora przetrzymujcego weksel do wykupu wynika z rnicy pomidzy wartoci aktualn weksla ( P ) a sum wekslow (N). Stop dyskonta ( d ) kalkuluje si nastpujco:

(W.38)
gdzie: N - suma wekslowa, P - warto aktualna weksla, n - liczba dni do zapaty weksla, B - baza.

14 M.H. Koziski, Weksle, Prawo papierw wartociowych", red. A. Szumaski, C.H. Beck. Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa 2005, s. 146.

537

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banki.

Bibliografia
Dokumenty prawne Ustawa z dnia 20.07. 2001 r. o kredycie konsumenckim (DzU 2001, nr 100, poz. 1081). Ustawa z dnia 26.11.1998 r.o finansach publicznych (DzU nr 155, poz. 1014 ze zm.) Wydawnictwa zwarte i artykuy Cox J.C., Ingersoll J.E., Ross SA, A Theory of the Term Structure of Interest Rates Econometrica", 53(2), 1985. Fabozzi F., Rynki obligacji. Analiza i strategie, Wydawnictwo Finansowe WIG-Press. Warszawa 2000. Koziski M.H., Weksle, ,Prawo papierw wartociowych", red. A. Szumaski, C.H. Beck. Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa 2005. Ladko A., Wybrane instrumenty rynku pieninego i kapitaowego - kalkulacja i stosowanie. Biblioteka Menedera i Bankowca, Warszawa 1994. Lipiski E., Historia powszechnej myli ekonomicznej do roku 1870, Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981. Nowakowski J. Mieloszyk J., Niedzilka P., Portfel inwestycyjny banku, Difin, Warszawa 2002. Rynek obligacji, wprowadzenie, Reuters, Dom Wydawniczy ABC, Krakw 2001. R. Steiner, Kalkulacje finansowe, Dom Wydawniczy ABC, Krakw 2000. Szalaski M., Podstawy matematyki finansowej, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 1994. Zaleska M., Konsekwencje wprowadzenia maksymalnych limitw od kredytw w kontekcie stopnia ubankowienia polskiego spoeczestwa i dowiadcze niektrych krajw Unii Europejskiej, Bank i Kredyt", 10/2005, s. 20-26.

Kalkulacja cen oraz efektywnoci produktw i usug bankowych

Emil lzak, Krzysztof Borowski

2.1. Znaczenie instrumentw oceny efektywnoci w operacjach depozytowo-kredytowych

Dynamicznie zmieniajce si otoczenie rynkowe wspczesnych bankw, a przede wszystkim wzrost presji konkurencyjnej i rosnce oczekiwania wacicieli banku w zakresie generowania przez bank ponadprzecitnej stopy zwrotu z kapitaw wasnych oznaczaj, e efektywne zarzdzanie kosztami realizowanych transakcji staje si podstawowym warunkiem wzrostu wartoci banku. Warunkiem uzyskania zdolnoci banku do wzrostu wartoci rynkowej jest umiejtno elastycznego ksztatowania cen realizowanych transakcji. Z uwagi na du rnorodno wiadczonych przez bank usug i obsugiwanych klientw, proces analizy kosztw i przychodw musi mie charakter strukturalny i kompleksowy. Wszechstronne procedury pozyskiwania i przetwarzania danych w jednolitym systemie sprawozdawczoci wewntrznej, z jasno okrelonymi kryteriami oceny stopnia realizacji zaoonych celw strategicznych oraz moliwie wczesna identyfikacja zdarze o szczeglnym znaczeniu dla wynikw finansowych banku naley traktowa jako niezbdne elementy systemu skutecznego wspierania decyzji zarzdzajcych bankiem. Analiza efektywnoci dziaania banku w poszczeglnych grupach przekrojowych zaley od struktury organizacyjnej danego podmiotu i w bankach dziaajcych w Polsce najczciej jest zlokalizowana w Departamentach Finansowych lub Controllingu, cho take wchodzi czasami w zakres kompetencji Departamentu Informacji Zarzdczej1.

1 T. Dziuba, Rachunek efektywnoci w bankach komercyjnych dziaajcych w Polsce, Bank i Kredyt" 3/2006. s. 8.

539

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

Ocena efektywnoci transakcji bankowych oznacza tworzenie i wykorzystanie instrumentw do identyfikacji szans i zagroe w procesie obsugi poszczeglnych grup klientw, a tym samym analizy realizacji zada poszczeglnych jednostek organizacyjnych banku. Tym samym niezbdna jest identyfikacja kosztw i dochodw na poziomie poszczeglnych transakcji banku, a nastpnie agregacja danych dla analizy rentownoci dziaania w zalenoci od rodzaju operacji, segmentw klientw i kanaw dystrybucji. Podstawowymi obszarami analizy efektywnoci dziaania banku jest rodzaj wiadczonych usug i oferowanych produktw bankowych, tzn.: rentownoci operacji odsetkowych, tj. depozytowo-kredytowych w wyniku kalkulacji mary odsetkowej, rentownoci operacji pozaodsetkowych, tj. rozliczeniowych i poredniczcych poprzez szacowanie kosztu jednostkowego. Wci czsto spotykana jest sytuacja, w ktrej kryterium oceny efektywnoci dziaania jednostek bankw jest skala zrealizowanych obrotw. Tymczasem kalkulacja mary odsetkowej, jako podstawowego instrumentu controllingu sprzedaowego, moe o wiele skuteczniej spenia rol instrumentu zarzdzania transakcjami bankowymi. Sugeruje si, e dla skutecznego wykorzystania mary odsetkowej do zarzdzania operacjami bankowymi kalkulacje powinny by dokonywane na aktualnych, pewnych i obiektywnie dobranych parametrach operacji bankowych. Ponadto wynik kalkulacji mary odsetkowej musi by odniesiony do okrelonych warunkw rynkowych dziaalnoci banku sucych jako kryterium oceny efektywnoci transakcji bankowych. Niezwykle wanym zaoeniem jest integralno mar czstkowych, a wic spenienia warunku sumowania poszczeglnych mar czstkowych do wartoci mary cakowitej na rnych poziomach ich agregacji2. Na wstpie procesu pomiaru rentownoci odsetkowych operacji bankowych konieczna jest identyfikacja gwnych strumieni generowanych przychodw i ponoszonych kosztw. W procesie tym zasadniczo wyrnia si nastpujce elementy, tj.3: mar odsetkow brutto, uzyskan w wyniku porwnania przychodw odsetkowych do kosztw odsetkowych, mar odsetkow netto, ktra uwzgldnia mar odsetkow brutto, operacje pozaodsetkowe oraz koszty zarzdzania ryzykiem (np. wielko rezerw celowych).

~ H. Schierenbeck. Ertragsorienliertes Bankmanagement Band 1 - Grundlagen, Marktzinsmethode und Rentabilitats-Controlling, 8 uberarbeitete und erweiterte Aufluge, Gabler, Wiesbaden 2003, s. 45-48. 3 M. Marcinkowska, Warto banku - kreowanie i pomiar wynikw dziaalnoci banku. Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2003, s. 146.

2.2. Metody kalkulacji mar odsetkowych

Metody pomiaru mar odsetkowych stanowi integralny element procesu oceny efektywnoci operacji odsetkowych. Metody te maj za cel przypisanie okrelonych przychodw i kosztw odsetkowych do okrelonych rodzajw operacji, gdy na podstawie danych rachunkowych nie mona wyliczy mar odsetkowych konkretnych operacji po stronie aktyww i pasyww banku. Przykadowo na og nie sposb jest wskaza, ktre depozyty finansuj poszczeglne inwestycje po stronie aktyww. W zalenoci do zaoe metody pomiaru mar odsetkowych mona podzieli na4: 1) metody tradycyjne, bazujce na tzw. bilansie odsetkowym, w ktrym poszczeglne pozycje s pogrupowane w zalenoci od wybranego parametru rynkowego np. oprocentowania, pynnoci, aby nastpnie czone poprzez porwnanie aktywnej i pasywnej strony bilansu, tj.: metoda poolu, metoda bilansu warstwowego. 2) metody wspczesne, ktre bazuj na analizie rynkowych operacji finansowych dla wyznaczania mary odsetkowej, tj.: metoda rynkowych stp procentowych, metoda aktualnej wartoci transakcji.

2.3. Tradycyjne metody kalkulacji mary odsetkowej

2.3.1. Metoda poolu
Jako jedna z najprostszych metoda poolu bya w przeszoci najczciej stosowan metod kalkulacji mary odsetkowej. Koncepcja ta wykorzystuje rednie oprocentowanie aktyww oraz rednie oprocentowanie pasyww, zakadajc, e wszystkie pasywa tworz zbir (tzw. pool), z ktrego finansowane s wszystkie aktywa. Analogicznie, wszystkie aktywa s traktowane jako jeden zbir, w ktry inwestowane s pozyskane pasywa bez wzgldu na ich zrnicowanie5. Metoda poolu dostarcza informacji o rozpitoci odsetkowej, czyli rnicy midzy rednim oprocentowaniem aktyww i rednim oprocentowaniem pasyww. Przyjmuje si zaoenie, e wszystkie aktywa finansowane s wedug red4

H. Schierenbeck, op. cit., s. 53 oraz E. Kuliska-Sadocha, Controlling w banku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 220. 3 H. Schierenbeck, op. cit., s. 58.

niego oprocentowania pasyww, za pasywa inwestowane s wedug redniego oprocentowania aktyww. rednie oprocentowanie pasyww staje si stawk kosztw aktyww, a rednie oprocentowanie aktyww jest stawk przychodw pasyww. Rnica midzy nimi to mara odsetkowa brutto. Tym samym w metodzie tej wystpuje brak zalenoci midzy poszczeglnymi pozycjami aktyww i pasyww. Dla kalkulacji mary odsetkowej brutto w metodzie poolu konieczny jest podzia mary na operacje aktyWne i pasywne. W tym celu wykorzystuje si dwa podejcia zarwno w zakresie operacji, aktywnych jak i pasywnych, tj.6: kalkulacja mary odsetkowej brutto dla operacji aktywnych: wariant pierwszy: (oprocentowanie operacji aktywnej - redniowaone oprocentowanie pasyww)/2, wariant drugi: oprocentowanie operacji aktywnej - redniowaone oprocentowanie pasyww - mara cakowita/2; kalkulacja mary odsetkowej brutto dla operacji pasywnych: wariant pierwszy: (rednie oprocentowanie aktyww - oprocentowanie operacji pasywnej)/2, wariant drugi: oprocentowanie aktyww - oprocentowanie operacji pasywnej - mara cakowita/2. Wedug pierwszego wariantu wyliczania mary zarwno aktywom, jak i pasywom przypisuje poow mary odsetkowej brutto. Natomiast w drugim wariancie w rozdziale nadwyki wiksze znaczenie przypisuje si tej czci bilansu banku, ktra miaa wikszy udzia w wypracowaniu mary brutto. Rnica w metodach oblicze dodatkowo podkrela produkty nieefektywne (o mary zerowej lub ujemnej) oraz wysoce efektywne (o wysokiej dodatniej mary odsetkowej)7. Analizujc otrzymane wyniki naley odpowiedzie na pytanie czy istotna jest wysoko mary i jej znak, czy hierarchizacja efektywnoci produktw8. W przypadku ujemnej mary konieczne jest podjcie zmian w polityce oprocentowania produktu. Naley przy tym pamita, e pod wpywem regulacji ostronociowych, bank ma ograniczone pole manewru w zakresie modyfikacji operacji bilansowych. Dotyczy to m.in. rezerw obowizkowych odprowadzanych do banku centralnego lub skadek zwizanych z uczestniczeniem banku w systemie gwarantowania depozytw. Metoda poolu pozwala zarzdowi banku oceni operacje wzgldem zyskownoci oraz zidentyfikowa pozycje wysoce dochodowe i bardzo nierentowne. Z reguy operuje si na pozycjach bilansu, ale nic nie stoi na przeszkodzie, aby
H.E. Buschgen, Przedsibiorstwo bankowe, tom 2, Poltext, Warszawa 1997, s. 176. M. Marcinkowska. Warto banku - kreowanie i pomiar wynikw dziaalnoci banku, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2003, s. 149. 8 M. Iwanicz-Drozdowska, Metody oceny dziaalnoci banku, Poltext, Warszawa 1999, s. 113.
b

Rozdzia 2. Kalkulacja cen oraz efektywnoci produktw i usug bankowych

542

przeprowadzi kalkulacj dla poszczeglnych produktw. Naley mie jednak na uwadze, e koncepcja poolu opiera si na zbyt uproszczonych zaoeniach i wyliczane za jej pomoc mare czstkowe przyjmuj bardzo przyblione wartoci. Wrd innych podnoszonych zarzutw naley wskaza, i w metodzie poolu9: znaczenie operacji aktywnych dla wynikw finansowych banku zaley od kosztu pozyskania kapitau po stronie pasywnej, a znaczenie operacji pasywnych od umiejtnoci zarzdzania aktywami, pominicie wpywu wzajemnego oddziaywania operacji aktywnych i pasywnych w polityce zachowania pynnoci, podzia mary odsetkowej na poow dla okrelenia znaczenia operacji aktywnych i pasywnych jest bardzo duym uproszczeniem metody, autarkiczny charakter metody, tj. brak uwzgldniania aktualnych warunkw rynkowych i ich wpywu na dziaalno banku.

2.3.2. Metoda bilansu warstwowego

Metoda bilansu warstwowego opiera si na analizie powiza pomidzy aktywami i pasywami dla kalkulacji mary odsetkowej brutto. W przeciwiestwie do metody poolu nie daje ona moliwoci szacowania efektywnoci poszczeglnych operacji bankowych, a tylko wyodrbnionych grup operacji. W omawianej metodzie okrelone skadniki aktyww i pasyww przyporzdkowuje si do kilku, poszczeglnych warstw bilansu (tzw. bilansu odsetkowego) zawierajcych korespondujce ze sob grupy aktyww i pasyww w ramach banku skojarzone ze wzgldu na wybrane kryteria m.in.10: cisej zalenoci cenowej pomidzy aktywami a pasywami, rentownoci, tj. wysokoci oprocentowania pozycji bilansowych, - pynnoci, tj. wedug dugoci okresu trwania w bilansie pasyww i aktyww. Kryterium cisej zalenoci cenowej pomidzy operacjami pasywnymi i aktywnymi oznacza, e jako podstaw okrelania rentownoci inwestycji banku su koszty ich finansowania po stronie rde pozyskania kapitau i odwrotnie. Zastosowanie kryterium rentownoci polega na podziale aktyww i pasyww na warstwy przy zaoeniu, i najwyej oprocentowane pasywa finansuj najbardziej dochodowe aktywa, a wszystkie pozyskane kapitay musz by wykorzystane przez bank w sposb rentowny (a wic stopa zwrotu z ich zainwestowani musi przewysza koszt pozyskania). W ten sposb tworzone kolejno war9 E. Kuliska-Sadocha, Controlling w banku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 225. 10 H. Schierenbeck, Ertragsorientiertes Bankmanagement Band 1 - Grundlagen, Marktzinsmethode und Rentabilitdts-Controlling, 8 uberarbeitete und erweiterte Aufluge, Gabler, Wiesbaden 2003, s. 62.

stwy odpowiadaj umownym przedziaom oprocentowania. W przypadku znacznych rnic midzy wysokociami poszczeglnych warstw konieczne jest przenoszenie nadwyek do innych (niszych lub wyszych) warstw z przypisanym do nich rednim oprocentowaniem warstwy, do ktrej powinny nalee. Kwestia rezerwy obowizkowej odprowadzanej od przyjtych rodkw pynnych jest rozwizywana po stronie aktyww poprzez wczenie tych rodkw albo do aktyww o zblionej stawce oprocentowania albo do poszczeglnych warstw aktyww, w ktrych jest naliczana. W przypadku wyboru kryterium pynnoci aktywa i pasywa dzieli si na warstwy wedug terminw odpowiednio zapadalnoci i wymagalnoci (mona stosowa zarwno terminy pierwotne, jak i okresy pozostae do spaty). Przyjmuje si, e pasywa finansuj aktywa o takim samym terminie zapadalnoci oraz e bank nie dokonuje transformacji terminw, co jest znacznym uproszczeniem. Tymczasem transformacja terminw jest powszechnie spotykan i standardow technika zarzdzania bilansem przez bank, gdy sumie aktyww w okrelonym przedziale terminowym nie odpowiada analogiczna suma pasyww w tym samym przedziale. Przykadowo, zazwyczaj dugo umw kredytowych znacznie przekracza okres pozyskania przez bank finansujcych je depozytw11. Zastosowanie kryterium pynnoci w metodzie bilansu warstwowego oznacza akceptacj dodatkowego zaoenia upraszczajcego, w ktrym depozytom na danie naley przypisa gotwk, gdy nie maj one okrelonego terminu wymagalnoci. Tym samym ignoruje si fakt istnienia tzw. osadu we wkadach, czyli automatycznego przeduania czasu dysponowania przez bank rodkami po stronie pasyww po wyganiciu okresu umowy. Kolejnym mankamentem tej metody jest fakt, i nie uwzgldnia ona powstania okrelonych pozycji aktyww i pasyww w rnych okresach, czyli realizowanych pod wpywem rnych warunkw rynkowych. W metodzie tej problem jest rozwizany poprzez przypisanie poszczeglnych pozycji bilansw do umownych terminw pierwotnych. Z punktu widzenia jakoci zarzdzania operacjami bankowymi metody tradycyjne uwzgldniaj jedynie faktyczny obraz aktyww i pasyww banku. Ze wzgldu na zbyt due uproszczenia w konstrukcji modelw, nie daj one moliwoci rzeczywistej oceny efektywnoci podejmowanych dziaa banku w konkretnych realiach bankowych. W grupie 11 bankw komercyjnych w Polsce na pocztku 2006 r. zidentyfikowano tylko jeden bank, ktry stosowa metod poolu, natomiast w adnym nie wykorzystywano metody bilansu warstwowego5"'.

11

M. Iwanicz-Drozdowska, Zarzdzanie finansowe bankiem, Wydawnictwo PEW, Warszawa

2005. T. Dziuba, Rachunek efektywnoci w bankach komercyjnych dziaajcych w Polsce, Bank i Kredyt" nr 3/2006, s. 13.
12

2.4. Wspczesne metody kalkulacji mary odsetkowej

2.4.1. Metoda rynkowych stp procentowych
Metoda rynkowych stp procentowych jest powszechnie uznawanym standardem wyliczania efektywnoci operacji dokonywanych na poziomie transakcji z poszczeglnymi klientami. Zostaa ona opracowana w miar wzrostu znaczenia zdecentralizowanego systemu podejmowania decyzji w wyodrbnionych jednostkach banku (tzw. centrach odpowiedzialnoci) przy jednoczesnym zachowaniu zgodnoci z centralnie okrelanymi celami banku. W metodzie rynkowych stp procentowych dla wyznaczenia mary odsetkowej brutto stosuje si zasad cen alternatywnych, tj. cen, jakie mogyby by uzyskane, gdyby bank w tym czasie dokona alternatywnej transakcji w ramach pasyww lub aktyww na rynkach finansowych. W praktyce dla porwnania czyli tzw. benchmark przyjmuje si operacje zrealizowane na rynku pieninym bd kapitaowym odpowiadajce warunkom danych transakcji bankowych. W ten sposb uzyskuje si przesanki do oceny, czy bank pozyska rodki lub je zainwestowa korzystniej ni na rynkach finansowych. Oznacza to, e poszczeglne operacje aktywne i pasywne nie s rozpatrywane w systemie okrelonych powiza jak w metodach tradycyjnych, a miernikiem efektywnoci operacji nie jest spread odsetkowy, tylko realne przesanki rynkowe suce za kryterium oceny atrakcyjnoci realizowanych przez bank transakcji. Uzyskana w metodzie rynkowych stp procentowych mara brutto operacji uwzgldnia utracone korzyci lub alternatywne koszty zwizane z13: warunkami rynkowymi transakcji, tj. w operacjach aktywnych, bank osiga korzyci, w przypadku, gdy osignite przez niego oprocentowanie transakcji z klientem jest wysze ni analogiczne operacje rynkowe, a w przypadku transakcji pasywnej, oprocentowanie rynkowe powinno by nisze ni zrealizowane przez bank w konkretnej transakcji z klientem, transformacj terminw, tj. analizowanie wpywu dugoci okresu transakcji z klientem na uzyskane przychody odsetkowe w odniesieniu do rnic w koszcie pienidza rynkowego w zalenoci od horyzontu czasowego transakcji (tj. od jednodniowych do dugookresowego), otwart pozycj walutow, tj. uwzgldnienie transakcji zawieranych w walutach obcych i wpywu stp procentowych oraz kursw walutowych na pozycje denominowane w walutach obcych.

H. Schierenbeck, Ertragsorientiertes Bankmanagement Band 1 - Grundlagen, Marktzinsmethode und Reniabilitats-Controlling, 8 uberarbeitete und erweiterte Aufluge, Gabler, Wiesbaden 2003, s. 71-80.

13

Istotn zalet metody rynkowych stp procentowych jest niezaleno poszczeglnych elementw bilansowych skadajcych si na nadwyk odsetkow. Istnieje moliwo oceny wygospodarowania np. dodatkowych korzyci po stronie aktywnej transakcji bez okrelania stopnia ich powizania ze stron pasywn. Dziki zastosowaniu w opisywanej metodzie jednolitej skali porwnawczej, moliwa jest zdecentralizowana ocena poszczeglnych transakcji oraz porwnanie udziau poszczeglnych jednostek organizacyjnych banku w wypracowaniu wyniku finansowego, jak i jakoci podejmowanych przez nie decyzji. Tym samym moliwe jest tworzenie i ocena efektywnoci samodzielnych jednostek organizacyjnych w strukturze bankowej (tzw. centrw zysku) z oddelegowaniem wikszej autonomii decyzyjnej. Ponadto wyniki otrzymane z oceny kadej transakcji mog posuy, po dokonaniu wielokryteriowej agregacji, do oceny poszczeglnych produktw, jednostek organizacyjnych i klientw. Najwiksz zalet metody rynkowych stp procentowych jest moliwo kalkulacji mary odsetkowej brutto poprzez analiz elementw skadowych. Oznacza to, i metoda daje moliwo identyfikacji tzw. mar czstkowych, ktre nastpnie mona zbada ze wzgldu na ich wpyw na caociow mar brutto. Do najwaniejszych mar czstkowych nale, tj.: mara zwizana z warunkami rynkowymi transakcji, mara na transformacji terminw, mara na otwartych pozycjach walutowych. Oczywicie wymagane jest spenienie warunku integralnoci rachunku mar czstkowych wskazujcego na konieczno agregowania wszystkich mar czstkowych, tzn. ich suma powinna by rwna wypracowanej na transakcji cakowitej nadwyce odsetkowej brutto.

2.4.2. Kalkulacja mar czstkowych z tytuu warunkw rynkowych transakcji

W transakcjach z klientem bank zazwyczaj uzyskuje warunki lepsze ni rynkowe. Warunki alternatywnego zastosowania kapitau stanowi kryterium ksztatowania cen operacji z klientami (np. WIBOR 6M czy 3M w przypadku kredytw mieszkaniowych). Uzyskiwanie dodatkowych dochodw z operacji z klientami jest zwizane z komercyjn dziaalnoci bankw, ale te z rekompensowaniem dodatkowej ekspozycji na ryzyko, gdy operacje rynkowe suce jako benchamark s zazwyczaj mao ryzykowne dla banku, a w przypadku operacji na papierach skarbowych wolne od ryzyka. Dlatego te klient nie otrzymuje lub ewentualnie paci w przypadku depozytu lub kredytu oprocentowania rwnego stopie rynkowej o takim samym terminie, ale odpowiednio nisze lub wysze. W praktyce zysk z operacji kredytowych polega na osigniciu wyszych przychodw odsetkowych anieli alternatywne zaangaowanie wolnych rodkw na

rynku pieninym. W przypadku depozytw zysk polega na zapaceniu przez bank niszych odsetek ni alternatywny koszt pozyskania tych rodkw z rynku pieninego. W ten sposb bank moe wyznaczy stosowne mare czstkowe14: 1. Mara na operacjach aktywnych = (nominalna stopa % operacji aktywnej z klientem - nominalna stopa % operacji alternatywnej na rynkach finansowych ) x warto operacji z klientem, 2. Mara na operacjach depozytowych - (nominalna stopa % alternatywnego wykorzystania rodkw na rynkach finansowych skorygowanego o stop rezenvy obowizkowej - nominalna stopa % operacji pasywnej z klientem) x warto operacji z klientem. Banki s zobowizane do odprowadzania czci rodkw przyjtych od klientw na rachunek biecy w banku centralnym w ramach tzw. rezerwy obowizkowej. Dlatego te, przy takim samym nominalnym oprocentowaniu mara na lokacie, od ktrego odprowadzana jest rezerwa obowizkowa bdzie nisza, ni na takiej samej wielkoci lokacie wolnej od obowizku odprowadzania rezerwy. Wynika to z faktu, e po odprowadzeniu rezerwy pozostaje bankowi do dyspozycji kwota lokaty pomniejszona o wysoko rezerwy obowizkowej (ktra w polskim sektorze bankowym jest oprocentowana w wysokoci 0,9 stopy kredytu redyskontowego). Tym samym oznacza to konieczno uwzgldnienia tego faktu poprzez wybr korekty jednego z parametrw15, tj.: stopy oprocentowania lokaty:
gdzie: r - stopa oprocentowania lokaty, R - stopa proc. kredytu redyskontowego, d - stopa rezerwy obowizkowej

alternatywnej stopy rynku finansowego: skorygowana alternatywna stopy rynku finansowego = rynkowa stopa procentowa ( 1 stopa rezerwy obowizkowej) 0,9 x R x kwota rodkw odprowadzonych jako rezerwa Oba podejcia nie s rwnowane i ich uycie daje rne wartoci mary z tytuu przyjcia depozytu. Pierwsze podejcie jest tradycyjnie najczciej stosowane w praktyce bankowej, jednak dla zachowania postulatu porwnywania transakcji alternatywnych wskazane jest stosowanie drugiego sposobu.
14 H. Schierenbeck, Ertragsorientiertes Bankmanagement Band 1 - Grundlagen, Marktzinsmethode und Rentabilitats-Controlling . 8 uberarbeitete und erweiterte Aufluge, Gabler, Wiesbaden

2003, s. 90-95. 15 Por. H.E. Buschgen, Przedsibiorstwo bankowe, tom 2, Poltext, Warszawa 1997, s. 181.

Bank przyjmujc lokat odprowadza kwot rezerwy obowizkowej na rachunek w banku centralnym. Dlatego te korekta stopy oprocentowania lokaty do dyspozycji banku musi uwzgldni mniejsz warto rodkw dostpnych do inwestycji po stronie aktywnej ni bank uzyska po stronie pasywnej. Natomiast w przypadku metody alternatywnej stopy rynku finansowego dopuszcza si moliwo pozyskania potrzebnych bankowi rodkw na rynku pieninym. Od tak pozyskanych rodkw bank nie musi odprowadza rezerwy obowizkowej. Warto te podkreli, i w praktyce wystpuje wiele moliwych transakcji alternatywnych o takim samym okresie zapadalnoci, ale rnym oprocentowaniu. Dlatego te w metodzie rynkowych stp procentowych bank jako benchmark wybiera transakcj moliw do zrealizowania i dla niego najkorzystniejszej w zalenoci czy operacja ma charakter aktywny czy pasywny. Wwczas trzeba uwzgldnia rnic pomidzy oprocentowaniem operacji aktywnych i pasywnych na rynkach finansowych tzw. spread16.

2.4.3. Kalkulacja mar czstkowych z tytuu transformacji terminw i otwartych pozycji walutowych
Na wysoko stopy procentowej w transakcjach zwizanych przede wszystkim z pozyskiwaniem kapitau wpywa m.in. okres umowy zawartej z klientami. Generalnie im duej bank dysponuje pozyskanymi rodkami, tym wiksze oprocentowanie musi zaoferowa klientowi. Jednake, w sytuacji silnych oczekiwa uczestnikw rynku na spadek rynkowych stp procentowych wystpuje tendencja spadku oprocentowania wraz z wyduaniem si okresu trwania lokaty. Banki wykorzystuj rnice zarwno w strukturze terminowych stp procentowych, jak i w wysokoci stp procentowych w rnych walutach. Dziki mechanizmowi transformacji terminw bank moe refinansowa operacje aktywne poprzez wielokrotnie zawierane operacje pasywne i dziki temu zwiksza mar odsetkow. Jednake w przypadku odwrcenia si struktury stp procentowych, moe okaza si, e premia dla banku z tytuu transformacji terminw zamieni si w strat. Moliwo dokadnego wyznaczenia udziau transformacji terminw w cakowitej nadwyce odsetkowej pozwala oszacowa wpyw tego ryzyka na efektywno realizowanych transakcji17. Podobne ryzyko pojawia si w operacjach walutowych. Skala ekspozycji na ryzyko ronie w miar wzrostu otwartej pozycji walutowej, tj. zajcia dugiej
Przykadem spreadu jest rnica pomidzy stawk WIBOR i WIBID na rynku midzybankowym dla danego okresu transakcji np. WIBOR IM a WIBID IM. 17 H. Schierenbeck, Ertragsorientiertes Banhnanagement Band 1 - Grundlagen, Marktzinsmethode und Rentabilitats-Controlling , 8 uberarbeitete und erweiterte Aufluge, Gabler, Wiesbaden 2003, s. 72.
16

pozycji walutowej w wyniku np. udzielenia kredytu w obcej walucie, refinansowanego przez bank w walucie krajowej lub zajcia pozycji krtkiej, czyli finansowania kredytu w walucie krajowej depozytem w walucie obcej. W ramach operacji walutowych bank ma moliwo osignicia dodatkowych dochodw wykorzystujc rn wysoko bazowych stp procentowych w poszczeglnych walutach. W praktyce czsto banki dokonuj jednoczesnej transformacji terminw i otwierania pozycji w walutach obcych. Dlatego te w metodzie rynkowych stp procentowych dokonuje si kalkulacji dla okrelenia wielkoci mar z tytuu18: transformacji terminw: operacja aktywna = (rynkowa stopa % waluty krajowej - dzienna stopa % waluty krajowej) x warto operacji, operacja pasywna = (dzienna stopa % waluty krajowej - rynkowa stopa % waluty krajowej) x warto operacji; otwartej pozycji walutowej: operacja aktywna = (rynkowa stopa % waluty obcej - rynkowa stopa % waluty krajowej) x warto operacji, operacja pasywna = (rynkowa stopa % waluty krajowej - rynkowa stopa % waluty obcej) x warto operacji.

2.4.4. Mara odsetkowa brutto a netto w metodzie odsetek rynkowych

W celu uzyskania wartoci mary odsetkowej netto uzyskana w metodzie odsetek rynkowych mara odsetkowa brutto musi zosta skorygowana o dodatkowe pozycje kosztowe. Wrd nich do najwaniejszych nale19: wynik na operacjach pozaodsetkowych, koszty ryzyka, koszty funkcjonowania banku. W operacjach pozaodsetkowych naley wyrni przychody i koszty z tytuu prowizji na transakcjach kredytowych (np. prowizja za rozpatrzenie wniosku kredytowego, za uruchomienie kredytu), depozytowych (np. wypata lub wpata gotwkowa na rachunek) i rozliczeniowych (np. przelewy walutowe) i pozostaych (np. wymiana nominaw banknotw i monet). Ponadto w kalkulacji mary netto powinno uwzgldnia si take wszelkie opaty nieprowizyjne zwizane z realizowanymi transakcjami kredytowych (np. wysanie monitu), depozytowych (np. zamwionego zawiadomienie o terminie wyganicia lokaty), rozliczenioIbidem, s. 78-79. M. Marcinkowska, Warto banku - kreowanie i pomiar wynikw dziaalnoci banku. Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2003, s. 151.
19 18

wych (np. za prowadzenie rachunku) i pozostaych (np. wynajem skrytek bankowych). Zarwno prowizje jak i opaty s zazwyczaj przypisane bezporednio do konkretnych produktw, co uatwia kalkulacj mary netto. Ponadto, w zdecydowanej wikszoci przypadkw bank uzyskuje przychody z tytuu prowizji i opat, a ponoszone koszty z tego tytuu s zazwyczaj zwizane z uczestniczeniem przez bank w regulowanym obrocie papierami wartociowymi na rynku giedowym i pozagiedowym. Pierwszy element, jakim s koszty ryzyka powinien obejmowa jedynie straty lub zmniejszenie wyniku finansowego banku wynikajce z pogorszenia si standingu finansowego dunika banku. W przypadku ryzyka kredytowego logicznym rozwizaniem jest przypisanie w odpowiedniej proporcji zawizanych przez bank rezerw celowych. Natomiast w przypadku pozostaych kategorii ryzyka przyjmuje si, e koszty ryzyka bazuj na systemie zabezpiecze. Jednake zazwyczaj zabezpieczenie nie dotyczy indywidualnej transakcji, ale ich grupy bilansowej. Dlatego wszystkie korzyci lub straty wynikajce z ekspozycji na ryzyko rynkowe przypisuje si jednostce centralnej np. departamentowi skarbu. Taka jednostka peni rol wewntrznego dysponenta funduszy, co oznacza, e wszystkie centra zyskw na poziomie operacyjnym s refinansuj si i lokuj nadwyki finansowe za porednictwem jednostki centralnej dla penej kontroli ryzyka. Kolejnym elementem korygujcym s koszty transakcyjne, ktre mona rozdzieli stosujc rnorodne kryteria m.in. rodzajw produktw, miejsc powstawania (np. centra zyskw lub regiony), pionu dziaalnoci i segmentw klientw. W kalkulacji mona zastosowa podejcie oparte na20: rachunku kosztw celu, rachunku kosztw penych, rachunku kosztw zmiennych (standardowych), rachunek kosztw dziaa. Dziki szczegowej analizie mar brutto i netto w metodzie rynkowych stp procentowych dochodzi do identyfikacji efektywnoci realizowanych transakcji, czy zawierana transakcja jest dla banku korzystniejsza ni odpowiadajca jej transakcja rynkowa, rwnie na poziomie elementw skadowych mary. Oznacza to, e metoda wyrnia si wysok wartoci poznawcz, gdy analizujc rentowno w przekroju mar czstkowych mona zwikszy zyskowno caej transakcji lub zaangaowa kapitay banku w sposb alternatywny. Metoda rynkowych stp procentowych pozwala wic zidentyfikowa te elementy transakcji, ktre przynosz straty i dziki temu umoliwia szybk popraw rentownoci usug wiadczonych przez bank.

Charakterystyka metod rachunkowych jest zawarta w pkt. 2.5 niniejszego rozdziau.

Moliwo pniejszej oceny efektywnoci zawartych transakcji umoliwia decentralizacj decyzji sprzedaowych, co ma wpyw na usprawnienie procesu zarzdzania bankiem poprzez tworzenie centrw zysku. W oparciu o agregacj mar czstkowych na poszczeglnych transakcjach, bank moe analizowa zyskowno zawieranych transakcji w dowolnych wymiarach klientw, produktw i jednostek biznesowych. Co wane, proces agregacji jest bardzo elastyczny i moe rni si w zalenoci od liczebnoci analizowanej zbiorowoci podmiotw zarwno na poziomie pojedynczych klientw, jak i dowolnych ich grup. Jednake jako podstawowe ograniczenia stosowania metody rynkowych stp procentowych w polskim sektorze bankowym wskazuje si21: istnienie niedoskonaego rynku finansowego zwizanego z wci stosunkowo niskim stopniem rozwoju rynku kapitaowego i pieninego w Polsce, co oznacza problem z okreleniem stopy alternatywnej szczeglnie dla transakcji dugookresowych gdzie pynno jest bardzo niska, wci stosunkowo wysok rozpito spreadw na rynku pieninym i kapitaowym, a tym samym due rnice w ocenach efektywnoci transakcji banku z klientami, kalkulowanie wszystkich transakcji w danym okresie i wyliczanie mary odsetkowej cznie ju zakoczonych i trwajcych transakcji, co uniemoliwia obiektywna ocen nowych transakcji, gdy w przypadku duego udziau starych" transakcji bardzo dochodowe transakcje nowe" mog by niedowartociowane.

2.4.5. Metoda biecej wartoci transakcji

Metoda ta umoliwia kalkulacj wszystkich nowych transakcji pomijajc wpyw zawartych wczeniej i obecnie realizowanych przez bank umw z klientami. W metodzie przyjmuje si zaoenie, i dla wszystkich transakcji nowo realizowanych mona wskaza transakcje alternatywne o identycznym rozkadzie patnoci. Tym samym saldo wpyww i wydatkw z transakcji analizowanej i alternatywnej jest zerowe"". Kada transakcja jest analizowana pod ktem efektywnoci w dniu zawarcia, przy czym wszystkie pozycje o zmiennym oprocentowaniu s oceniane razem, aby dobra transakcje alternatywne o taki samym rozkadzie patnoci (np. strumienie wypat i spat rat kredytowych). Wyznaczajc warto dzisiejsz wszystkich patnoci w danej transakcji dyskontuje sieje stop rynkow odpowiadajc
21 Opracowanie wasne na podstawie: B. Rolfes, M. Rehker, Wprowadzenie melody odsetek rynkowych, Bank" nr 2/2001, s. 49-52. 22 E. Kuliska-Sadocha, Controlling w banku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003,

s. 230.

okresowi umowy. Dziki temu wszystkie wpywy z tytuu udzielonych kredytw i wypaty z tytuu ich refinansowania wzajemnie si kompensuj. Ze wzgldu na zawenie zakresu analizy do tylko nowych transakcji, metoda biecej wartoci transakcji ma charakter uzupeniajcy dla metody rynkowych stp procentowych. Co wane, metoda biecej wartoci transakcji umoliwia analiz korzyci na tle warunkw rynkowych rwnie w wymiarze pojedynczych operacji, klientw lub jednostek organizacyjnych (tzw. centrw zysku). Jednake w metodzie biecej wartoci transakcji uwzgldnia si monitorowanie jedynie ryzyka wypacalnoci stron operacji, pomijajc koszty pozostaych rodzajw ryzyka23.

2.5. Kalkulacja efektywnoci operacji pozaodsetkowych

W przypadku kalkulacji efektywnoci produktw pozaodsetkowych naley porwna przychody ze sprzeday tych produktw z ich kosztami jednostkowymi. Jak ju wspomniano, operacjami pozaodsetkowymi w przypadku bankw s operacje z w tytuu prowizji i opat. Pojcie czynnoci pozaodsetkowej (np. wysanie monitu do kredytobiorcy) oznacza ponoszenie przez bank okrelonych kosztw osobowych i rzeczowych, ktre s zazwyczaj przenoszone na klienta w postaci dodatkowej pozycji cenowej usugi lub produktu. Wyrnia si dwa podstawowe cele rachunku efektywnoci dla produktw pozaodsetkowych24: po pierwsze - identyfikacj dolnej granicy cen usugi bankowej dla pokrycia kosztu zwizanego z jej realizacj tzw. ceny minimalnej, po drugie - oszacowanie skali efektywnoci danego rodzaju transakcji przez porwnanie jednostkowego kosztu wzorcowego (kalkulacyjnego) z jednostkowym kosztem faktycznym i odniesienie wyniku do faktycznie zrealizowanego przez bank przychodu w transakcji z klientem. Dla osignicia tak okrelonych celw stosuje si wspominanie ju wczeniej koncepcje oparte na rachunku kosztw celu, kosztw penych, kosztw zmiennych oraz rachunku kosztw dziaa (ABC - activity-based costing). Rachunek kosztw celu ma zastosowanie w przypadku nowo wprowadzanych przez bank usug i produktw. W tej koncepcji koszt poszczeglnych transakcji jest okrelony na podstawie kryterium cen sprzeday i zakadanego przez bank poziomu zyskownoci.

E. Kuliska-Sadocha. Controlling w banku, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa 2003, s. 233. 24 M. Iwanicz-Drozdowska, Metody oceny dziaalnoci banku, Poltext, Warszawa 1999. s. 135.

23

Rachunek kosztw penych jest systemem szacowania ponoszonych przez bank kosztw w miejscu ich powstania w strukturze organizacyjnej banku. Tak zidentyfikowane koszty s nastpnie rozdzielane na koszty bezporednie i porednie, ktre s zwizane z realizacj danej transakcji bankowej. Model rachunku kosztw penych zakada, e na poziom kosztw wpywa tylko jedna zmienna objaniajca, tj. liczba transakcji niegotwkowych, co oznaczana znieksztacenie kosztu jednostkowego Najtrudniejsze jest przypisanie kosztw oglnych do konkretnych transakcji. Zazwyczaj odbywa si to poprzez przyjcie okrelonego klucza podziau w zalenoci od np. skali transakcji, jednostek obrachunkowych, czy te zastosowania okrelonego narzutu25. Rachunek kosztw zmiennych jest systemem rachunku kosztw, ktrego koncepcja polega na oddzieleniu kosztw zmiennych od kosztw staych i identyfikacji tzw. mary brutto. Koszty stae stanowi koszty okresu, a do kadej transakcji przyporzdkowane s wycznie koszty zmienne. W takim podejciu kalkulacja mary pokrycia kosztw jest rnic pomidzy przychodami netto ze sprzeday a przypisaniami kosztami zmiennymi w danym okresie czasu dla danego rodzaju transakcji pozaodsetkowych. Mara brutto stanowi podstaw do oceny efektywnoci produktw pozaodsetkowych. Dla jej kalkulacji koszty powinny zosta podzielone na koszty zalene od wielkoci realizowanych transakcji (tj. koszty zmienne) oraz koszty niezalene od skali dokonywanych transakcji (tj. koszty stae). Podzia ten ma zasadnicze znaczenie w systemie kosztw zmiennych. Kalkulacja mary brutto ma miejsce na dwch poziomach wedug nastpujcego modelu26: Przychody netto z realizacji operacji pozaodsetkowych - koszty zmienne bezporednio zalene od skali realizowanych operacji bankowych = mara brutto I Mara brutto I koszty stae ponoszone przez, dan jednostk organizacyjn banku = mara brutto I I Mara brutto II - koszty stae banku, ktre nie mona przypisa danej jednostce organizacyjnej = zysk/strata Mara brutto moe przyjmowa warto ujemn nie tylko w efekcie zego zarzdzania kosztami, ale take w przypadku obsugi szczeglnie rozwojowych klientw tj. bank obecnie inwestuje w relacje z nimi oczekujc zysku w okrelonym horyzoncie czasu. Dla zapewnienia porwnywalnoci wartoci mary brutto dla rnych jednostek organizacyjnych banku, przyjmuje si wyraony procentowo iloraz mary brutto i wysokoci przychodw. Tym samym im wysz
Ibidem, s. 135. " Por. J. Nesterak, Controlling - system oceny centrw odpowiedzialnoci, Wydawnictwo ANVIX, Wydanie II, Krakw 2003.
:5

warto przyjmuje ten wskanik, tym wiksza jest rentowno realizowanych transakcji pozaodsetkowych. Generalnie mara brutto pozwala na wyszukiwanie rde zyskw oraz kosztw dla produktw pozaodsetkowych w banku, a wnioski z biecych analiz mog w atwy sposb zosta wykorzystane przy ksztatowaniu nowych kanaw dystrybucji. Natomiast rachunek kosztw dziaa (ang. activity based costing), obejmuje analiz dziaa, czynnikw kosztotwrczych oraz miernikw efektw dziaalnoci banku. W tej metodzie rachunku kalkulacyjnego, nastpuje przyporzdkowanie kosztw do okrelonego produktu bankowego na podstawie dziaa pozostajcych w cisym zwizku z procesem wiadczenie tego produktu (ang. cost drivers). Z tego wzgldu rachunek kosztw dziaa pozwala na dokadniejsze przyporzdkowanie kosztw ponoszonych bank do okrelonego produktw ni w przypadku rachunku kosztw staych. Rachunek kosztw dziaa eliminuje wady tradycyjnego rachunek kalkulacyjnego, ktry charakteryzuje si grupowaniem kosztw wedug ukadu funkcjonalnego opartego na strukturze organizacyjnej banku. Dziki temu mona wyodrbni dziaania, ktre wpywaj na dostarczenie wartoci dla klienta (ang. customer value) i pozostae. Z perspektywy obsugi klienta najwiksze znaczenie maj procesy zwikszajce postrzegan przez niego uyteczno. Poniewa kade dziaanie jest kosztotwrcze. bank dc do poprawy konkurencyjnoci powinny ogranicza wszystkie dziaania niezwizane z pomnaaniem wartoci dla klienta i efektywnie rozwija te procesy, ktre t warto kreuj27. Dziki rachunkowi kosztw dziaa mona dokonywa lepszej analizy rentownoci klientw. W rachunku kosztw zmiennych przyjmowane jest zaoenie, e najbardziej kosztowna jest obsuga klienta, dla ktrego realizowana jest najwiksza sprzeda. Koszty sprzeday s rozliczane za pomoc narzutw w stosunku do wielkoci sprzeday. Tymczasem w rachunku kosztw dziaa zwraca si uwag, e na poziom kosztw duy wpyw maj zrnicowanie i skomplikowanie procesw, a koszty wynikajce ze zoonoci dziaalnoci nie mog by efektywnie kontrolowane wycznie przez zarzdzanie rozmiarami sprzeday. W zalenoci od stopnia powizania kosztw z procesami obsugi klienta, koszty zwizane z wykonywaniem i sprzeda usug bankowych podzieli nastpujco28: bezporednie koszty standardowe transakcji, porednie koszty standardowe transakcji, koszty porednie oglne.

R. Piechota, Projektowanie rachunku kosztw dziaa. Difin. Warszawa 2005. s. 25-28. E. Kuliska-Sadocha, Controlling w banku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 234.
28

Bezporednie koszty standardowe transakcji charakteryzuj si cisym powizaniem z danym typem operacji i s identyfikowane na podstawie analizy przebiegu procesu. Koszty te s zwizane z operacjami powtarzalnymi. Przykadem moe by wykonanie zlecenia zakupu lub sprzeday papierw wartociowych wedug dyspozycji klienta lub obsuga wniosku kredytowego. Ta kategoria kosztw jest wykorzystywana we wszystkich trzech wymiarach rachunku efektywnoci, tj. produktu, klienta oraz jednostki organizacyjnej. Porednie koszty standardowe transakcji nie mog zosta bezporednio przypisane poszczeglnym procesom prowadzcym do zrealizowania transakcji. Wydatki te stanowi element procesw zwizanych z transakcjami i s niezbdne dla zrealizowania operacji. Koszty porednie oglne odzwierciedlaj nakady na funkcjonowanie banku jako caoci i nie mog by przyporzdkowane poszczeglnym transakcjom ani ich grupom. Koszty koryguj wynik wypracowany przez poszczeglne centra zysku i na tej podstawie okrela si stawki kosztw porednich ogem, ktre wpywaj na wynik finansowy wypracowany na okrelonych transakcjach z klientami. W rachunku kosztw dziaa proces szacowania jednostkowego kosztu standardowego transakcji moe by podzielony na pi zasadniczych etapw29. W etapie pierwszym nastpuje okrelenie katalogu produktw i usug oferowanych przez bank z podziaem na operacje pozaodsetkowe i ich udziau w operacjach mieszanych (tj. pozaodsetkowych i odsetkowych) oraz utworzenie interdyscyplinarnego zespou projektowego. Celem etapu drugiego jest analizowanie przebiegu procesw zwizanych z realizacj danej transakcji poprzez zidentyfikowanie katalogu wszystkich czynnoci (tzw. usugi czstkowe), ktre s niezbdne dla przeprowadzenia wybranej transakcji. W etapie trzecim ma miejsce okrelenie norm zaangaowania nakadw czasowych w ujciu analizy niezbdnego czasu pracy i zuycia materiaw. Analizy dokonuje si na podstawie danych historycznych oraz biecych obserwacji. Efektem tego etapu jest wyznaczenie standardowego czasu pracy i wielkoci zuycia zasobw w wymiarze jednostkowej transakcji pozaodsetkowej. Etap czwarty suy wycenie redniego jednostkowego kosztu transakcji w oparciu o koszty jednostkowe zaangaowania zasobw przy zaoeniu wykorzystania penego potencjau banku oraz redniej jednostkowej wartoci zuycia czynnikw rzeczowych.

H. Schierenbeck, Ertragsorientiertes Banhnanagement Band 1 - Grundlagen, Marktzinsmethode und Rentabilitats-Controlling, 8 uberarbeitete und erweiterte Aufluge, Gabler, Wiesbaden 2003, s. 379.

W ostatnim etapie nastpuje ostateczne szacowanie standardowych jednostkowych kosztw pozaodsetkowych transakcji, ktre odpowiadaj iloczynowi wielkoci wyliczonych w etapie trzecim i czwartym. Posiadanie danych na temat wielkoci kosztw jednostkowych poszczeglnych operacji pozwala bankowi na okrelenie minimalnej ceny poszczeglnych transakcji. Ustalona w ten sposb prowizja powinna by dodatkowo weryfikowana, w zalenoci od zmian, zarwno w otoczeniu, jak i wewntrz banku. Uzyskane wyniki powinny by konfrontowane z warunkami rynkowymi, aby nie zniechci klientw wygrowan cen. Podsumowujc rachunek kosztw dziaa jest o wiele dokadniejsz metod kalkulacji kosztu jednostkowego operacji pozaodsetkowych ni np. rachunek kosztw zmiennych. Wymaga jednak znacznych nakadw na okrelenie przebiegu procesw i powiza przyczynowo-skutkowych. Badania te musz by powtarzane zawsze, gdy s dokonywane jakiekolwiek zmiany w dziaalnoci banku. Rachunek kosztw dziaa wspiera proces oceny efektywnoci dziaa banku w wymiarze jednostek organizacyjnych, zespow pracowniczych i okrelonych transakcji pod warunkiem bardzo szczegowej identyfikacji procesw standardowych i nadzwyczajnych, co wymaga duych nakadw w banku na stworzenie systemu dokadnego raportowania wewntrznego.

2.6. Kalkulacja cen i efektywnoci produktw i usug w bankowoci inwestycyjnej

Gwnym zadaniem bankw inwestycyjnych (BI) jest organizacja przepywu kapitau w gospodarce od podmiotw posiadajcych jego nadwyki do tych, ktre zgaszaj zapotrzebowanie na kapita w celu jego inwestycyjnego wykorzystania. BI jako porednicy finansowi musz zapewni odbiorcom kapitau pozyskanie, a inwestorom ulokowanie kapitaw w najbardziej efektywny dla obu stron sposb. Zainwestowany przez biorcw kapita powinien zapewni okrelone efekty ekonomiczne, a kwoty ulokowane przez dawcw kapitau przynosi im odpowiedni rekompensat za ponoszone ryzyko. Podstawowym celem BI jest tworzenie wartoci firmy (wealth-building), tj. zwikszanie kapitau akcjonariuszy, przy akceptowalnym dla okrelonej stopy zwrotu z inwestycji poziomie ryzyka zarwno dla dawcw jak i biorcw kapitau. Umiejtnoci oceny zalenoci ryzyko-dochd (risk-return) wystpuj jednoczenie po obu stronach, tj. dawcy i biorcy kapitau - biorca kapitau emituje w zamian papiery wartociowe, a dawca nabywa owe papiery - jest podstawow wartoci dodan (added value) wnoszon przez BI w procesie organizacji przepywu.

2.6.1. Dochody bankw inwestycyjnych

Przychody BI pochodz z rnych rde w zalenoci od zakresu prowadzonej dziaalnoci. Gwnymi rdami dochodw BI s30: 1. Prowizje z tytuu porednictwa (broking) w obrocie papierami wartociowymi, w ktrej specjalizuj si biura maklerskie. 2. Zyski osigane z obrotu papierami wartociowymi i instrumentami finansowymi na wasny rachunek (dealing). 3. Prowizje z tytuu zarzdzania aktywami. Wiele bankw inwestycyjny posiada wydzielone firmy zarzdzania aktywami (asset management, fundusze inwestycyjne i fundusze emerytalne), naliczajce prowizje stanowice uamek procenta wielkoci powierzonych aktyww. Poza gwnymi strumieniami przychodw, bankowo inwestycyjna zawiera w sobie szeroki zestaw opat i prowizji zwizanych ze specyficznymi transakcjami lub projektami realizowanymi przez bank inwestycyjny iub spki od niego zalene. W bankach inwestycyjnych obszary dziaalnoci przynoszce najwysze zyski to tzw. centra zyskw (profit centers). Klasycznym przykadem takich departamentw s wydziay inynierii finansowej, a w szczeglnoci wydziay fuzji i przej ( M & A ) . Na drugim biegunie znajduj si tzw. centra kosztw (cost centers) przynoszce BI straty, jednake bez ich udziau bank inwestycyjny nie byby w stanie stworzy adnej wartoci dodanej w swojej dziaalnoci. Przykadem mog by zespoy badawcze (research). Z pracy tych wydziaw korzystaj w wikszoci przypadkw wszystkie jednostki banku31.

2.6.2. Filozofia finansowa bankw inwestycyjnych

Filozofia finansowa BI to ciga ocena zalenoci ryzyka i dochodu, wystpujcych po stronie odbiorcw i dostarczycieli kapitau. BI musi dziaa tak, aby efektem alokacji kapitau byy okrelone korzyci ekonomiczne emitentw i nabywcw papierw wartociowych. Trzema podstawowymi elementami, jakimi kieruj si BI w swojej dziaalnoci to32: rodzaj wykonywanych funkcji (tzw. funkcja porednictwa), sposb realizowania tych funkcji, charakter uzyskiwanych z tego tytuu przychodw.
" Compton E., Principles of Banking, American Bankers Association, Washington 1991, s. 210. 31 Bloch E., Inside Investment Banking, Second Edition, John Willey & Sons, New York 1989, s. 223. 32 Konieczny J., Bankowo inwestycyjna, OLYMPUS - Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1996, s. 25 oraz Hayes S., Spence M., Van Praag D., Competition in the Investment Banking Industry, John Willey & Sons, New York 1983. s. 35.

2.6.2.1. Funkcja porednictwa

Funkcja porednictwa opiera si na sieci wzajemnych zwizkw BI z instytucjami finansowymi oraz na relacjach BI z klientami. Podstawowym celem tej funkcji jest takie zaprojektowanie emitowanych przez kredytobiorcw instrumentw finansowych, aby speniay oczekiwania potencjalnych nabywcw tych papierw wartociowych, tj. kredytodawcw33. BI tworz zatem powizania ze swoimi klientami (emitenci i inwestorzy) oraz z innym instytucjami finansowymi, z ktrymi przychodzi im bd wsppracowa bd rywalizowa'4. W ostatnim czasie zauwaalny jest proces zacieniana wizi midzy bankiem inwestycyjnym a emitentem. Na proces ten maj wpyw dwa podstawowe czynniki: wikszo korporacji i duych firm korzysta obecnie z usug co najmniej kilku bankw, ronie liczba specjalistw zatrudnianych w BI odpowiadajcych za kontakty z klientami banku {Front Office) 35 . Duzi inwestorzy instytucjonalni poszukuj obecnie wielu rnych, czsto specyficznych instrumentw finansowych, co wpywa na zoony charakter powiza tych inwestorw z BI36. Wzajemne relacje midzy poszczeglnymi BI s bardzo skomplikowane ze wzgldu na ich wspuczestnictwo w przeprowadzanych transakcjach na rynku finansowym37. Sie powiza midzy bankami inwestycyjnymi przekada si na powstanie zoonej struktury zwizkw wewntrz bankw - pracownicy banku wsppracujcy z klientami zewntrznymi, tworz podobne zalenoci midzy sob - rys. 1. Fakt ten przyczynia si do powstania tzw. spaszczonej, ale jednoczenie elastycznej struktury zarzdzania38.

" Waciwa konstrukcja oferowanego przez bank inwestycyjny instrumentu umoliwia jego szybk sprzeda innym klientom banku. W przypadku nietrafionej konstrukcji caa operacja moe zakoczy si fiaskiem, co zdecydowanie wpynie na reputacj banku. 34 Proces ten zosta przedstawiony w ksice: Lewis M., Poker kamcw. WIG-PRESS, Warszawa 2001, s. 186 oraz Levine D., Hoffer W., Wall Street od podszewki. Wydawnictwo PANTA, Sosnowiec 1994. s. 100. 35 Podstawow przyczyn rozwoju zespow Front Office jest proces globalizacji oraz informatyzacji transakcji giedowych. 36 Liaw T., Vie Business of Investment Banking. John Willey & Sons, New York 2006, s. 125-126. 37 W szczeglnoci zwizki kilku bankw inwestycyjnych mog wystpi przy tworzeniu konsorcjw gwarantujcych emisje papierw wartociowych ewentualnie w przypadku syndykatu prowadzcego ich dystrybucj, lub te w trakcie negocjacji przy transakcjach fuzji i przeje, kiedy to pierwszy bank inwestycyjny reprezentuje kupujcego, a drugi - sprzedajcego. Czsto dochodzi take do transakcji sprzeday duych pakietw akcji midzy dwoma bankami inwestycyjnymi, ktre zawieraj umow w swoim imieniu lub imieniu klienta. 38 Jest to zatem przeciwiestwo struktury zhierarchizowanej, gdzie przepyw zada i informacji odbywa si gwnie wg pionowych kanaw stosunkowo sztywnej struktury organizacyjnej, rzadko

Rozdzia 2. Kalkulacja cen oraz efektywnoci produktw i usug bankowych

558

Szybko, z jak wiele operacji musi by sfinalizowana oraz skala finansowa operacji wymagaj wysokiego stopnia zharmonizowania pomidzy okrelonymi pracownikami w banku inwestycyjnym. Dotyczy to czsto pracownikw z rnych poziomw w hierarchii organizacyjnej. Dua zmienno samego rynku kapitaowego i pieninego wymusza na bankach konieczno dostosowywania si do aktualnie panujcych okolicznoci okrelajcych aktualne wzajemne relacje inwestorw i emitentw. Przykadem dostosowania struktur wewntrznych banku moe by budowa oraz rozwijanie okrelonych, czsto wysoce wyspecjalizowanych departamentw. Proces ten zazwyczaj ma miejsce pod wpywem zmian przepisw prawa lub pewnych wielkoci ekonomicznych 39, powodujcych wzmoone zapotrzebowanie rynku na jeden z rodzajw finansowania lub popyt na wybrane papiery wartociowe.
Rysunek 1. Sie powiza wewntrz banku inwestycyjnego oraz jego relacji z instytucjami z otoczenia jako funkcja wiadczonej usugi

przekraczajc bariery poziome. Na podstawie Konieczny J., Bankowo inwestycyjna, OLYMPUS - Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1996, s. 125. 35 Wanymi czynnikami ekonomicznymi wpywajcymi na zmian portfela inwestycyjnego s: aktualna sytuacja makroekonomiczna oraz zmiana dugoterminowej polityki banku centralnego odnonie stp procentowych. Czynnikiem legislacyjnym majcym wpyw na zachowanie inwestorw moe by m.in. zmiana przepisw prawa na rynku finansowym lub zmiana przepisw podatkowych na rynku papierw wartociowych lub w innych obszarach, majcych wpyw na uzyskiwane przez spki wyniki ekonomiczne.

rdo: Opracowanie wasne.

559

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

Od wspczesnych bankw inwestycyjnych (nawet tych najwikszych) wymaga si szybkiej adaptacji struktur wewntrznych do zmian zachodzcych na zewntrz banku (w szczeglnoci dotyczy to powiza zewntrznych banku)40.

2.6.2.2. Sposb realizacji funkcji porednictwa

W sposobie realizacji transakcji moemy wyrni dwie podstawowe cechy41: wiadczenie usug wykonywanych przez pracownikw banku w czasie rzeczywistym w cisym wspdziaaniu z klientem - najczciej w trakcie rozmowy telefonicznej42. W poszczeglnych fazach tego typu operacji widoczne jest wzajemne oddziaywanie na linii bank - klient. Im bardziej zoona i skomplikowana jest usuga wiadczona przez BI na rzecz klienta, tym wyszy stopie wzajemnego oddziaywania. Istotnym jest take przepyw informacji do banku inwestycyjnego i w obrbie jego wewntrznych struktur, umoliwiajcy waciw reakcj banku na zmieniajce si okolicznoci zewntrzne, a take dostosowanie sposobw wsppracy w czasie rzeczywistym; unikalno kadej operacji. Kada przeprowadzania przez BI transakcja jest odmienna pod wzgldem charakteru klientw wystpujcych po jej stronach, wartoci wykorzystanych aktyww, rodzajw tych aktyww, struktury jej przebiegu, cen, terminu i miejsca transakcji oraz wystpujcych w tym samym czasie innych operacji, a take oglnych warunkw panujcych na rynku i w jego otoczeniu4"1. Przeprowadzone transakcje nie maj cech powtarzalnoci. W wielu przypadkach ten sam emitent, bdcy klientem BI, jest obsugiwany w odmiennej sytuacji przy plasowaniu nowej emisji akcji lub obligacji na rynku. Czynniki makroekonomiczne oraz czynnik okoorynkowe wpywaj na preferencje inwestorw co do obejmowania nowych emisji44. Z uwagi na unikalny charakter kadej transakcji BI nie jest w stanie przygotowa na zapas" uniwersalnych rozwiza dla wszystkich przyszych klientw. Wan cech BI jest akumulowanie dowiadcze i podobiestw wystpujcych w procesie projektowania nowej usugi lub przeprowadzania transAnand B., Galenovic A., Relations, competition and the structure of investment markets, Journal of Industrial Economics, Vol. 54, Issue 2, June 2006, s. 151. 41 Eccles R., Crane D., Doing Deals, Harvard Business School, Boston 1988, s. 126. 42 Wiele BI udostpnio swoim klientom platformy elektroniczne do skadania zlece on-line co w znacznej mierze zmodyfikowao proces wsppracy pracowania banku z klientami. 43 Konieczny J., Bankowo inwestycyjna, OLYMPUS - Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1996, s. 120. 44 Gwne okolicznoci rynkowe sprzyjajce przeprowadzeniu transakcji mog w kadej chwili si zmieni, co mogoby wypyn na nieopacalno przeprowadzenia tej transakcji z punktu widzenia emitenta.

akcji - dziki przepywowi informacji pomidzy okrelonymi departamentami banku istnieje moliwo znacznego zredukowania kosztw przy przeprowadzeniu podobnej transakcji45. Wikszo projektw przeprowadzana jest przez specjalnie w tym celu tworzone grupy robocze, ktrych celem jest jak najszybsze sfinalizowanie biecej transakcji46. Aby odnie sukces BI musi w jak najbardziej adekwatny sposb zastosowa posiadane zasoby ludzkie, organizacyjne47 i finansowe. W przypadku kadej transakcji wykorzystane zasoby bd unikalne i odpowiednie dla tej pojedynczej operacji. Na wielko osiganych przez BI przychodw maj wpyw okresy koniunktury i dekoniunktury na rynku kapitaowym i gospodarce. Okresy te znajduj take przeoenie na wielko zatrudnianego personelu, a take na wewntrzn struktur organizacyjn.

2.6.2.3. Charakter przychodw

Podstawowym czynnikiem wpywajcym na charakter strumienia przychodw osiganych przez BI jest niepowtarzalno kadej transakcji. W wielu obszarach bankowoci inwestycyjnej wynagrodzenie bywa zazwyczaj ustalane w postaci tabel prowizyjnych. Klasycznym przykadem moe by tutaj dziaalno brokerska oraz zarzdzanie portfelem papierw wartociowych klientw. Proces ustalania wysokoci prowizji pobieranych przez biura maklerskie w przypadku zlece maklerskich jest procesem zoonym. Jest to wypadkowa wielu czynnikw: wysokoci opat pobieranych przez Gied Papierw Wartociowych (czy te MTS-CeTO), wysokoci opat pobieranych przez Krajowy Depozyt Papierw Wartociowych (KDP W), oglnego poziomu kosztw i przychodw (ze szczeglnym uwzgldnieniem kosztw staych ponoszonych przez biuro maklerskie na utrzymanie serwisu internetowego lub kosztw funkcjonowania biura maklerskiego w przypadku zlece tradycyjnych (tj. zoonych osobicie w biurze maklerskim, za pomoc telefonu czy faksu), poziomu prowizji obowizujcych na rynku kapitaowym pobieranych przez konkurencyjne biura maklerskie48, preferencji biura maklerskiego dotyczcych docelowej grupy klientw49.
James C, Relationship - Specific Asset and the Pricing of Underwriter Services, Journal of Finance. 47, 1865-1885, 1992. 46 Kuhn R., Investment Banking, John Willey & Sons, New York 2005, s. 245. 47 Tutaj naley rozumie take powizania banku z innymi instytucjami finansowymi. 48 Wysoko prowizji maklerskich jest ksztatowana przez rynek w zwizku z tym biura nie mog dowolnie ustala wysokoci pobieranych prowizji.

W przypadku zlece internetowych biura maklerskie bior pod uwag nisze koszty obsugi tego typu zlece, ale przy kalkulacji poziomu prowizji uwzgldnia si, jakie koszty dodatkowe wynikaj z modyfikacji (amortyzacji) systemu sucego do wprowadzania na gied zlece skadanych przez klientw biura. Bardzo czsto biura maklerskie utrzymuj minimaln prowizj od zawartej transakcji z uwagi na koszty ponoszone z tytuu przechowywania papierw wartociowych i rozliczania kadej transakcji w KDPW oraz opat pobieranych od kadej zawartej transakcji przez GPW. Przy stosowaniu przez biuro opat za posiadany pakiet informacyjny (im wyszy pakiet tym inwestor ma dostp do szerszego krgu informacji) koszty utrzymania takiego pakietu zale od oglnej strategii biura maklerskiego. I tak, biura bardzo czsto stosuj wysokie opaty miesiczne za korzystanie z pakietw informacyjnych, a jednoczenie ustalaj niskie poziomy obrotw zwalniajcych klientw z ponoszenia kosztw takiej opaty. Wynika to z tego, e biura maklerskie chc posiada klientw, ktrzy nie tylko ledz notowania 30, ale skadaj zlecenia i zawieraj transakcje. W przypadku zlece skadanych za porednictwem Internetu biura nie pobieraj opat za prowadzenie rachunku maklerskiego - efekt promocyjny z tytuu niepopierania prowizji za prowadzenie rachunku jest wyszy ni, wielko przychodw z tego typu opat. Wysoko dochodu D uzyskiwanego przez biuro z tytuu prowizji na rynku wtrnym mona zapisa za pomoc nastpujcego wzoru: D = Przychody - Koszty = x i W- KKDPW - KGPW - K s - K z (W. 1)
gdzie: W - wysoko w z zawartej przez klienta transakcji, xi -uamek okrelajcy jaka cz wysokoci transakcji stanowi prowizj biura maklerskiego. Dla zlece internetowych stosuje si wspczynnik x1 a dla pozostaych zlece wspczynnik xT, K -wysoko opat pobranych przez KDPW z tytuu zawartej transakcji ( w tym koszty przechowywania papierw wartociowych w KDPW), K - wysoko opat pobranych przez GPW (lub MTS-CeTO) z tytuu zawartej transakcji na GPW (lub CeTO), K -koszty stae biura zwizane przypisane do podtrzymania systemu skadania zlece przez klientw, K - koszty zmienne biura zwizane przypisane do podtrzymania systemu skadania zlece przez klientw.
KDPW GPW S Z

Biura maklerskie stosuj czsto specjalne zniki dla tzw. aktywnych klientw" tj. takich, na rachunkach ktrych obrt przekroczy w danym okresie czasu (np. miesicu lub kwartale) pewien poziom, ustalony przez biuro maklerskie. 50 Samo ledzenie przez klientw biura notowa bez zawierania transakcji stanowi dla biura maklerskiego koszty utrzymania systemu.

Rozdzia 2. Kalkulacja cen oraz efektywnoci produktw i usug bankowych

562

Wysoko kosztw KGPW i KKDPW jest ustalana przez instytucje zwizane z rynkiem kapitaowym jako pewien uamek wartoci zawartej transakcji. Przy ustalaniu tych opat KDPW i GPW konsultuje si z biurami maklerskimi co do akceptowalnego przez nie poziomu opat. Suma Kz + Ks jest mniejsza w przypadku zlece skadanych za porednictwem Internetu, ni w przypadku zlece zoonych osobicie w domu maklerskim, za porednictwem telefonu czy te faksu. Std te wysoko wspczynnika xi dla zlece internetowych jest mniejsza ni w pozostaych przypadkach, tj. xI < xT. W przypadku kontraktw terminowych wzr Wl modyfikuje si do nastpujcej postaci: D = Przychody - Koszty = Q i n - KKDPW -KGPW - K s - K z (W.2)
gdzie: Qi - prowizja pobierana przez biuro maklerskie w zotych od transakcji zawartej w przypadku pojedynczego kontraktu terminowego. Dla zlece internetowych stosuje si wspczynnik QI, a dla pozostaych zlece wspczynnik QT, n - liczba kontraktw terminowych w pojedynczej transakcji.

W przypadku zlece o wartoci powyej pewnego poziomu okrelonego przez biuro lub w przypadku, kiedy czny wolumen obrotw w poprzednim miesicu przekroczy warto ustalon przez biuro, dopuszcza si obnienie wspczynnikw xI, xT-, QI, QT. Dla zlece o niskiej wartoci czsto wprowadza si ograniczenie, e prowizja biura od pojedynczej transakcji, tj. iloczyn xi W nie moe by niszy ni P z. W przypadku plasowania lub gwarantowania51 emisji papierw wartociowych wynagrodzenie poszczeglnych uczestnikw konsorcjum jest rne. Wynagrodzenie BI jest negocjowane za kadym razem w przypadku usug inynierii finansowej czy te operacji na rynku fuzji i przej. W oglnoci mona zauway, e im usuga bardziej skomplikowana i im wicej personelu banku uczestniczy w jej realizacji tym wynegocjowane przez bank wynagrodzenie bdzie wysze. Rne jest zaangaowanie poszczeglnych departamentw BI, co znajduje swoje przeoenie w podziale wynagrodzenia banku pomidzy poszczeglne zespoy. Stosuje si jednak tutaj zasad, w myl ktrej zaleno pomidzy wkadem pracy a wynagrodzeniem wszystkich uczestnikw transakcji, nie jest bezporednia. Przeprowadza si proces pewnego uredniania" ewentualnych dysproporcji w pojedynczej transakcji, z uwagi na fakt, i w innej pro-

W przypadku wiadczenia przez BI usug gwarantowania emisji (underwriting), rnica miedzy cen emisyjn dla inwestorw a cen emisyjn dla czonkw konsorcjum gwarancyjnego zwana jest underwriting spread. Na podstawie: Largan M., International Corporate and Investment Banking - Practice and Law, John Willey & Sons, New York 2006, s. 234.
51

563

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

porcji zaangaowania tych samych jednostek banku mog ulec drastycznej zmianie52.
Wynagrodzenie bankw inwestycyjnych na rynku pierwotnym

Wielko wynagrodzenia BI na rynku pierwotnym zaley od bardzo wielu czynnikw takich jak: marka emitenta, wielko kapitaw wasnych emitenta, rodzaj dziaalnoci, ryzyko inwestowania w papiery wartociowe emitenta, obecna i przewidywana sytuacj na rynku papierw wartociowych oraz wielko oferty. W przypadku emisji papierw dunych wynagrodzenie pobierane przez BI jest zalene od wielu czynnikw takich jak: aktualny rating emitenta, charakter zaciganego dugu (zabezpieczony lub niezabezpieczony, z opcj wczeniejszego wykupu lub opcj zamiany lub wymiany na akcje), okres zapadalnoci emitowanych papierw, aktualny i przewidywany poziom stp procentowych.
Rysunek 2. Rnica oprocentowania dunych papierw komercyjnych i skarbowych

52 Zespoy penice dominujc rol w przypadku wybranego produktu inwestycyjnego s wiadome tego, e bez pomocy (nawet skromnej) innych departamentw banku produkt byby gorszy lub te nie zostaby wytworzony wcale. Konieczny J., Bankowo inwestycyjna, OLYMPUS - Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1996, s. 156 oraz Rosenbaum J., Pearl 1, Investment Banking: Modern Valuation Techniques and Transaction Analysis, John Willey & Sons, New York 2006, s. 234-237.

Stop oprocentowania dunych papierw komercyjnych (commercial papers) mona opisa w nastpujcy sposb: ICP = IPS+ IP
gdzie: ICP - stopa oprocentowania papierw dunych przedsibiorstw, I PS - stopa oprocentowania skarbowych papierw dunych o okresie zapadalnoci zblionym do okresu zapadalnoci papierw dunych przedsibiorstw, I P - premia za ryzyko, ktrej wysoko zaley od sytuacji ekonomicznej emitenta.

Wraz z pogarszaniem si sytuacji ekonomicznej emitenta, premia ronie. Jest ona odwrotnie proporcjonalna do ratingu przyznanemu emitentowi przez agencje ratingowe. Wraz z upywem okresu czasu, na jaki zostay wyemitowane papiery dune: zwiksza si wysoko premii za ryzyko IP, wzrasta rnica midzy premi za ryzyko dla papierw komercyjnych o najlepszym ratingu i najgorszym. Wynagrodzenie banku inwestycyjnego bdzie tym wiksze nim wiksza jest warto premii za ryzyko (w niej wyraa si m.in. ryzyko uplasowania emisji przez bank). W czasie negocjacji dotyczcej wynagrodzenia banku za uplasowanie emisji papierw dunych, obie strony maj wiksze pole manewru. Na szczegln uwag w procesie plasowania emisji (zarwno papierw dunych jak i akcji) zasuguje zjawisko transferu reputacji. Jeli nieznany bank inwestycyjny plasuje papiery wartociowe pierwszorzdnego emitenta, dochodzi to transferu reputacji emitenta na BI. W tym przypadku wynagrodzenie BI moe by minimalne - od przyszych klientw bdzie on da ju wyszych ni dotychczas stawek. Skuteczne uplasowanie przez mao znany bank inwestycyjny emisji renomowanego podmiotu, owocuje przesuniciem w rankingu bankw inwestycyjnych na wysz pozycj. Nic wic dziwnego, e BI walcz midzy sob o pozyskanie pierwszorzdnych emitentw - jest to tzw. beauty contest. Jeli natomiast emisj mao znanej spki (lub o niskim ratingu) plasuje pierwszorzdny BI, to mamy do czynienia z transferem reputacji BI na emitenta, a tym samym na wyemitowane przez niego papiery wartociowe. W tym przypadku wynagrodzenie BI bdzie duo wysze ni wtedy, gdy emitentem jest znany podmiot - tabela 1. W przypadku prywatnego plasowania emisji (private placement 53 ) lub poszukiwania kapitau do finansowania poszczeglnych dynamicznie rozwijajcych si firm (venture capital) prowizje zale od skali i stopnia trudnoci zwizanych z celem emisji i moliwoci nakonienia inwestorw do podjcia ryzyka

Plasowanie prywatne obejmuje zazwyczaj dugoterminowe papiery dune, dlatego te B I poszukuj nabywcw wrd duych instytucji finansowych.

inwestycji. W procesie plasowania emisji akcji spek rozwijajcych si BI czsto obejmuj w ramach wynagrodzenia warranty upowaniajce do zakupu pewnej liczby akcji spki po cile okrelonym kursie i w cile okrelonym czasie54. Stosunkowo czsto umowa pomidzy BI a spk przewiduje take przyznanie prawa pierwszestwa BI do przygotowywania kolejnej prywatnej lub publicznej emisji papierw wartociowych.
Tabela 1. Prowizje pobierane przez banki inwestycyjne w przypadku wystpowania zjawiska transferu reputacji
Sytuacja Transfer reputacji Wysoko prowizji

Emitent renomowany, bank inwestycyjny mao znany Podmioty rwnorzdne

x% wartoci emisji

Bank inwestycyjny renomowany, emitent mao znany gdzie: RE- rating emitenta, a RBI - rating banku inwestycyjnego rdo: Opracowanie wasne.

od x% wartoci emisji do 5x% wartoci emisji od 5x% wartoci emisji do 10x% wartoci emisji

2.6.4. Przychody bankw inwestycyjnych z tytuu zarzdzania portfelem

Koszty, jakie ponosz podmioty korzystajce z usugi zarzdzania portfelem papierw wartociowych na zlecenie mona podzieli na trzy nastpujce kategorie: Opaty podstawowe za zarzdzanie. Stanowi wynagrodzenie stae. Zazwyczaj jej warto jest okrelona procentowo i pobierana na koniec kadego miesica od redniej wartoci aktyww netto portfela w tym miesicu. Opcjonalna prowizja od zysku (success fee). Wielko tego wynagrodzenia zaley od stopy zwrotu osignitej w okresie rozliczeniowym (np. kwarta).
Tak strategi stosowa m.in. Krl Obligacji mieciowych Michel Milken w latach 80. XX wieku w banku Drexel Bumham Lambert oraz firma Kohlberg Kravis Roberts & Co. Ta ostatnia bya jedn z najwaniejszych firm w segmencie private palcement pod koniec lat 80. XX wieku. W kwietniu 1986 r. spka inwestycyjna Kohlberg Kravis Roberts za pomoc banku Drexel przeja konglomerat Beatrice (m.in. producent walizek - Samsonite, wynajem samochodw - AVIS). W przypadku przejcia Beatrcie zysk z warrantw przechowywanych przez bank Drexel Burnham Lambert wynosi 650 min USD, z czego wikszo trafia na rachunki rodziny Milkena.

Wiele biur maklerskich stosuje rozmaite algorytmy wyznaczenia prowizji od zysku55. Opaty maklerskie lub powiernicze - ustalane przez dom maklerski lub bank powiernik, prowadzcy rachunek klienta. W przypadku akcji opata maklerska wynosi zazwyczaj 0,25-0,5% wartoci transakcji kupna/sprzeday. Biuro maklerskie lub bank powiernik mog take pobiera opaty za prowadzenie rachunku inwestycyjnego (papierw wartociowych czy te praw pochodnych) ub te za przechowywanie instrumentw finansowych na tym rachunku (carry costs).

2.6.5. Koszty budowy wasnego zespou analitycznego przez inwestora

W przypadku inwestorw o duych portfelach inwestycyjnych, zarwno indywidualnych jak i instytucjonalnych, rodzi si pytanie, czy przeprowadza inwestycje za porednictwem brokera dyskontowego czy te nabywa jednostko uczestnictwa w funduszu inwestycyjnym. Jeli przyjmiemy zaoenie, e okresem inwestycyjnym jest jeden rok, a warto portfela inwestycyjnego W nie ulegnie w tym czasie zmianie, to koszty zakupu papierw wartociowych przez inwestora w przypadku samodzielnego inwestowania na rynku papierw wartogdzie: W - warto portfela inwestora, x D - prowizja pobierana przez brokera dyskontowego (w czciach uamkowych wartoci zlecenia) przy nabyciu akcji i zbyciu akcji przez inwestora, xF - prowizja pobierana przez fundusz inwestycyjny w przypadku nabycia jednostek uczestnictwa (w czciach uamkowych wpaconej kwoty), x FF - prowizja pobierana przez fundusz inwestycyjny w przypadku zbycia jednostek uczestnictwa ('w czciach uamkowych kwoty uzyskanej po umorzeniu jednostek
56

przez inwestora) .

Bardzo czsto biura maklerskie stosuj pewn stop odniesienia (benchmark). W przypadku portfeli akcyjnych spek typu blue chips najczciej jest ni zmiana procentowa indeksu giedowego Wig20, za w przypadku spek o redniej kapitalizacji - tzw. MidCap - byaby to zmiana indeksu MidWig. Prowizja od zysku wypacana jest od dodatniej rnicy zmiany wartoci aktyww portfela i zmiany wartoci benchmarks. 36 Opata ta jest stosowana bardzo rzadko. W przewaajcej liczbie funduszy dominuje opata za przystpienie do funduszu inwestycyjnego (zwana te opat za nabycie jednostek).
55

567

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

W dalszej czci rozdziau przyjte zostay nastpujce oznaczenia:

- roczne koszty zespou analitycznego (w tym koszty serwisw giedowych, zakupu zewntrznych analiz, wynagrodzenia etc.) w jednostkach pieninych, -roczne koszty prowadzenia rachunku inwestycyjnego w jednostkach pieninych, -roczna opata za zarzdzanie portfelem papierw wartociowych (w czciach uamkowych redniej wartoci portfela w okresie inwestycyjnym), - inne opaty pobierane przez fundusz inwestycyjny w jednostkach pieninych na przestrzeni roku. W przypadku funduszu inwestycyjnego warto rodkw oddanych do dyspozycji przez inwestora wynosi W, co jest rwne wartoci rodkw wypacanej przez fundusz inwestorowi po umorzeniu jednostek37. W takim przypadku prowizja zapacona za przystpienie do funduszu inwestycyjnego wyniesie a za umorzenie jednostekRoczna zarzdzanie58 uksztaprowizja za

A takim przypadku inwestorzy powinni decydowa tuje si na poziomie: si na budowanie wasnego zespou analitycznego, jeli spenione zostanie rwnanie:

W przypadku wzrostu wartoci portfela inwestycyjnego w analizowanym okresie o warto W rwnanie nr 4 ulega modyfikacji Z uwagi na niskie wartoci prowizji zapisa w przyblieniu jako:

do nastpujcej postaci (opat dodatkow stanowi w tym przypadku stosowane przez fundusz tzw. wynagrodzenie za sukces - success fee):

W rzeczywistoci taka sytuacja wystpuje bardzo rzadko. W dalszej czci przyjto zaoenie, e prowizja ta jest pobierana jednorazowo w poowie okresu inwestycyjnego. W praktyce opata taka jest naliczana w kadym dniu roboczym.
58

57

Rozdzia 2. Kalkulacja cen oraz efektywnoci produktw i usug bankowych

568

gdzie: xS - wysoko w czciach uamkowych prowizji do zysku (tzw. success fee) ponad osignit stop wzrostu przez ustalony w regulaminie funduszu benchmark59, i B - stopa wzrostu (w czciach uamkowych) benchmarku w okresie utrzymywania

W rzeczywistoci inwestor na pocztku okresu inwestycyjnego nie okrela wartoci W, a oczekiwan stop zwrotu z portfela - r, co prowadzi do zalenoci: W = W r . Wtedy wzr 5 mona przeksztaci do postaci: W przypadku inwestorw o zasobnych portfelach koszty prowadzenia rachunku inwestycyjnego s rwne zero (w tym przypadku biuro maklerskie uzyskuje gwnie przychody z tytuu prowizji od przeprowadzonych transakcji), co prowadzi do rwnania: Udzia kosztw zespou analitycznego w wielkoci portfela inwestycyjnego to: Nierwno nr 3 staje si bardziej skomplikowana przy uwzgldnieniu wielokrotnej wymiany skadnikw portfela w trakcie okresu inwestycyjnego czy te wydueniem okresu inwestycyjnego. Inwestor nie ma praktycznie adnego wypywu na wspczynnik rotacji portfela funduszu inwestycyjnego60, moe nato-

gdzie: V - czny wolumen obrotu w jednostkach pieninych na przestrzeni jednego roku na rachunku

inwestora, W - warto pocztkowa portfela inwestora w jednostkach pieninych. Jeli na pocztku okresu inwestycyjnego inwestor nabdzie okrelone aktywa, a nastpnie sprzeda poow, za ktr zakupi inne aktywa. A na koniec analizowanego okresu sprzeda wszystkie posiadane aktywa, to wspczynnik rotacji jego portfela wyniesie:

miast w peni ksztatowa wspczynnik rotacji w zarzdzanym przez siebie portfelu. Obliczenia komplikuj si take w przypadku przeprowadzenia przez inwestora dywersyfikacji portfela inwestycyjnego na cz akcyjn i obligacyjn. Takiej strategii, na rynku funduszy inwestycyjnych odpowiadaoby nabycie przez inwestora w odpowiednich proporcjach jednostek okrelonych funduszy: agresywnego i bezpiecznego. Przy zaoeniu przez inwestora redniorocznej stopy zwrotu z zainwestowanego kapitau (w wysokoci W) na poziomie r, rednia warto kapitau w poowie pierwszego okresu inwestycyjnego wyniesie61:

nie to nieco si komplikuje z uwagi na fakt osigania przez inwestora zyskw lub ponoszenia strat w analizowanym horyzoncie czasowym. W przypadku funduszu inwestycyjnego dochodzi do tego jeszcze strumie rodkw z tytuu naby jednostek inwestycyjni oraz strumie wypat z tytuu ich umorzenia. 61 Oszacowanie redniorocznej stopy jest zagadnieniem wyjtkowo trudnym. W obliczeniach nie uwzgldnia si wartoci pienidza w czasie. W takim przypadku naleaoby dyskontowa ponoszone w trakcie trwania inwestycji prowizje i opaty na pocztek pierwszego roku inwestycji. 62 Oczekiwana rednioroczna stopa zwrotu powinna by wiksza od zera. Stopa rwna zero i mniejsza nie jest uzasadniona ekonomicznie. Nie po to dokonujemy inwestycji, aby zachowa nominaln warto kapitau czy te ponie strat.

W rzeczywistoci zagadnie-

czna, warto

kosztu zespou analitycznego i kosztw prowadzenia rachunku inwestycyjnego w okresie n lat wyniesie: n x ( K ^ + KRI) . Prowizja zapacona przez inwestora za przystpienie do funduszu wyniesie: , u Wx (l + r)"xxFF l xF x W , a za umorzenie jednostek po n latach--------------------------------- . Opata za W x ( l + r)1'1 zarzdzanie funduszem w j - tym roku to: xgz x--------------------------x (2 + r ) , a czna suma tych opat na przestrzeni n - lat wyniesie: ffx(2 + r)An 2 " W x ( 2 + r ) (l + r ) " - l 2 r

W przypadku n - letniego horyzontu inwestycyjnego inwestorzy powinni decydowa si na budowanie wasnego zespou analitycznego, jeli spenione zostanie rwnanie: W x k % x ( 2 + r ) x x D (i + r ) " - l (1 + r)" X ------------------------- X -------------+ n x ( K 7 . + K R . ) < x , . x W + W x - ----------'-L- + x x u 200 T \-xFF W x ( 2 + r ) (l + r ) " - l v x---------------x---------------+ nxKinne (W. 14) 2 r Po skrceniu przez W, zaniedbaniu innych kosztw ( K inne=0) i uporzdkowaniu wzoru nr 14 otrzymujemy:

(*a+g)f+(l W

r)"x, n nx(l-xFF) -

_k%*
100

rr - i
2x x r

Powysze rozumowanie jest take prawdziwe w przypadku inwestorw rozwaajcych wybr pomidzy budow wasnego zespou analitycznego, a powierzeniem rodkw w zarzdzanie w biurze maklerskim (lub funduszu inwestycyjnym). W takim razie w powyszych rwnaniach opaty z tytuu nabycia i umorzenia jednostek s rwne zero (xF = xFF = 0). W przypadku oferty dwu funduszy inwestycyjnych63 inwestor o -letnim horyzoncie czasowym powinien wybra ofert funduszu minimalizujcego jego koszty:

MIN

ti, ,1/ ( )" FF i W X (2 + r ) (1 + r ) " - 1 x F l x W + W x------------------------ + xo,l x------------------------x----------------------+ /f '"z,,, 1 - x , " 2 r

] + r X
X

fF

xF, x W + V7 x - ----------------------2-2-+ x , x ----------------------x - -------- ------+ / f u i 1 - JC, "'" 2 r

(W. 16)
6j Analizowane fundusze maj taki sam profil ryzyka, rni si jedynie pobieranymi opatami i prowizjami.

571

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

gdzie przyjto oznaczenia stosowane wyej, a indeksy 1 i 2 przy poszczeglnych symbolach oznaczaj odpowiednie wielkoci dla dwu rnych funduszy np. xFF1- prowizja pobierana przez pierwszy fundusz inwestycyjny w przypadku zbycia jednostek uczestnictwa, a xFF2- prowizja pobierana przez drugi fundusz inwestycyjny w przypadku zbycia jednostek uczestnictwa.

Zagadnienie to staje si interesujce, jeli pierwszy z funduszy pobiera wysok opat przy sprzeday jednostek i niewielk opat za zarzdzenie, a drugi pobiera tylko stosunkowo wysok opat za zarzdzanie. Zakadajc, e oba fundusze nie pobieraj opaty za umorzenie jednostek oraz adnych dodatkowych opat, okres czasu (w latach), po ktrym suma cznych kosztw z tytuu uczestnictwa w drugim funduszu przewyszy czn sum kosztw z tytuu partycypacji w pierwszym wynosi:

2.6.6. Wynagrodzenia bankw z tytuu usug inynierii finansowej i doradztwa

Znaczc cz przychodw BI stanowi opaty z tytuu operacji nalecych do grupy inynierii finansowej, a w szczeglnoci doradztwa i przygotowania fuzji, przej, restrukturyzacji, sprzeday zorganizowanej czci przedsibiorstwa. Kada z ww. transakcji stanowi niepowtarzaln i unikaln operacj - stosowanie wic sztywnych schematw wynagrodzenia wypacanego bankom nie jest uzasadnione. Sposb wynagrodzenia BI jest okrelany indywidualnie, chocia w wielu bankach inwestycyjnych stosuje si zasad stworzon przez Lehmana okrelanjako 5-4-3-2-1". Metoda ta oznacza kalkulowanie wynagrodzenia w nastpujcy sposb64: 5% za pierwszy milion dolarw, 4% za drugi, 3% za trzeci, 2% za czwarty, 1% za pity milion. od nadwyki powyej pitego miliona przychodw bank pobiera prowizj w wysokoci 1%.

64 Hayes S., Spence M., Van Praag D., Competition in the Investment Banking Industry, John Willey & Sons, New York 1983, s. 243.

W ostatnim czasie stosuje si take zmodyfikowana formu Lehmana : 5% za pierwsze 5 mln USD, 2,5% za nastpne 10 mln USD, 0,75% od nadwyek powyej 15 mln USD. Innym rozwizaniem jest prosta stawka procentowa np. 3 lub 4 % albo stawka waona kwotowo. Stosuje si take success fee w przypadku, kiedy bank poredniczcy uzyska wysz cen w transakcji ponad pewn ustalon cen odniesienia uznan przez sprzedajcego za minimaln (floor). Success fee oblicza si jako pewien procent od kwoty nadwyki. W przypadku kupna wynagrodzenie to jest obliczane na podstawie rnicy okrelonej przez klienta ceny maksymalnej, ktr gotw jest zapaci, a wynegocjowanej przez bank ceny transakcyjnej. W wielu jednak przypadkach ostatecznie nie dochodzi do planowanej fuzji, sprzeday czy te przejcia pomimo duego zaangaowania banku inwestycyjnego. Wtedy sprawa wynagrodzenia dla banku zaley od typu klienta oraz od charakteru umowy pomidzy klientem a bankiem. W przypadku wiadczenia usug konsultingowych i doradczych klientom banki czsto uzyskuj wynagrodzenie w formie umownych opat. Stawki mog opiera si na kalkulacji godzinowej (300 - 500 USD), dziennej (2000 - 5000 USD) lub miesicznej (15 000 - 50 000 USD)66. Za kadym razem okrelane s w umowie z klientem przy uwzgldnieniu opat i prowizji stosowanych przez konkurencyjne firmy. Wynegocjowana stawka uwzgldnia take stopie odpowiedzialnoci banku - w przypadku wydania przez BI tzw. niezalenej opinii (fairness opinion), o tym e okrelona operacja jest rzetelna z finansowego punktu widzenia, bank wystpuje w roli eksperta biorc na siebie ryzyko z tytuu potencjalnych roszcze akcjonariuszy sdownie podwaajcych przedstawiony sposb wyceny. Bezporedni wpyw na wielko opat ma reputacja banku inwestycyjnego sporzdzajcego opinie. Przyjte na rynku amerykaskim stawki opinii odnonie spek znajdujcych si w publicznym obrocie i bdcych stron fuzji lub przejcia to: kilkadziesit tysicy dolarw przy transakcjach rzdu kilku milionw dolarw, do miliona i wicej przy operacjach pocze w ktrych jedn ze stron jest znany koncern6'.

2.6.7. Specyfika wynagrodze bankw inwestycyjnych

Dua konkurencja panujca pomidzy bankami inwestycyjnymi wymaga od BI dostarczania informacji, udzielania porad, przedstawiania projektw, a take
Hayes S., Spence M., Van Praag D., Competition in the Investment Banking Industry. John Willey & Sons. New York 1983, s. 235. 66 Smith R., Walter I., Global Banking (Economics & Finance), John Willey & Sons, New York 2005, s. 96-99. 67 Na podstawie strony internetowej www.sec.gov z dnia 11.10.2006 r.

szczegowych opracowa dotyczcych okrelonych zamierze zarwno klientom jak i emitentom, bez pobierania za te usugi bezporedniego wynagrodzenia. Czsto zapata za t usug moe nastpi w postaci prowizji brokerskiej na rynku papierw wartociowych lub w postaci opat za doradztwo lub zarzdzanie pakietem papierw wartociowych na zlecenie (asset management). Emitenci papierw wartociowych, ktrzy zaakceptowali jeden z zaproponowanych przez BI wariantw finansowania, zapac dopiero za usug po zakoczonym sukcesem plasowaniu nowej emisji i ewentualnie za usug jej gwarantowania (underwritingu). Na rynku fuzji i przej klienci bdcy stron przejmujc (przyjanie lub wrogo) inna firm lub te przejmowan (czsto bronic si przed wrogim przejciem) przeka bankowi wynagrodzenie wyczenie w przypadku, jeli cel operacji zostanie zrealizowany. W przypadku cisych zwizkw BI z klientami korporacyjnymi (duymi przedsibiorstwami) bardzo czsto przez dugi okres czasu doradztwo i pomoc specjalistw banku w przypadku biecego zarzdzania przedsibiorstwem jest udzielane bez wynagrodzenia. Dopiero w momencie przeprowadzenie powaniejszej transakcji midzy BI a klientem, w ktrych bank bdzie odgrywa wan rol, zostanie bankowi przekazane odpowiednie (wysokie) wynagrodzenie6 . Wynagrodzenie wypacane przez klientw bankom jest najczciej przesunite w czasie poniewa pomidzy przedstawieniem przez bank klientom pierwszych informacji, analiz lub studiw a zakoczeniem operacji zwieczonej bezporedni zapat (w uzgodnionej formie) mija czasami nawet kilka miesicy. Klasyczny BI prowadzi swoj dziaalno jednoczenie w kilku obszarach bankowoci inwestycyjnej dokonujc dywersyfikacji strumienia uzyskiwanych przychodw finansowych. Proces ten pozwala na zniwelowanie zmiennoci przychodw finansowych z punktu widzenia BI. Problem ten dotyczy szczeglnie tych usug bankowoci inwestycyjnej, na ktre popyt zwiksza si wraz z popraw sytuacji makroekonomicznej. Najwaniejszymi elementami ksztatujcymi dochody bankw inwestycyjnych s: zyski z obrotw papierami wartociowymi na wasny rachunek, dochody uzyskiwane z papierw dunych, dochody uzyskiwane n a rynku fuzji i przej, opaty za zarzdzanie aktywami, prowizje naliczane klientom gwnie w departamentach wiadczcych usugi doradcze. Duy udzia banku inwestycyjnego w okrelonym segmencie dziaalnoci zapewnia bankowi szeroki zakres informacji na temat popytu na usugi ze strony
Boot A., Relationship Banking: What do we Know?, Journal of Financial Intermediation", s. 9, 7-25, 2000.

574
Rozdzia 2. Kalkulacja cen oraz efektywnoci produktw i usug bankowych

obu stron transakcji. Duy udzia banku w rynku przekada si na mnogo sprzedawanych przez bank ofert. Std te BI nieustannie d do uzyskania duego udziau zarwno na wielu rynkach, jak i obsugiwania duego wachlarza klientw. Dua liczba obsugiwanych klientw zapewnia bankowi szerok wiedz na temat potrzeb tych klientw. Z drugiej strony due BI s najlepiej przystosowane do przetrwania bez drastycznych oszczdnoci (np. redukcja personelu). Zrnicowanie dziaalnoci a tym samym rodzajw osiganych dochodw oznacza dywersyfikacj ryzyka i lepsz adaptacj banku do cyklicznych zmian na rynkach finansowych. Istotnego znaczenia w bankowoci inwestycyjnej nabiera budowanie dugoterminowej wsppracy na linii bank inwestycyjny - klient. Na rynku amerykaskim badania przeprowadzone w latach 90. ubiegego wieku wykazay, e ponad 72% klientw po przeprowadzeniu udanej pierwszej emisji akcji (IPO) wybrao ten sam bank inwestycyjny przy plasowaniu kolejnej emisji akcji (SPO), a w przypadku papierw dunych odsetek firm wykorzystujcych ten sam bank inwestycyjny wynis 65%69. W tym samym okresie ok. 69% firm dokonujcych kolejnej emisji akcji wybrao ten sam bank inwestycyjny jako gwaranta70. Zagadnienie wsppracy na linii bank - klient zostao take ujte teoretycznie. Okazuje si, e warunkiem rwnowagi na rynku bankw inwestycyjnych w pewnym segmencie ich dziaalnoci jest spenienie przez kady z nich warunku71:

James C, Relationship - Specific Asset and the Pricing of Underwriter Journal of Finance, 47, 1865-1885, 1992.
69

Services,

dzisiejsza warto 1 dolara na pocztku przyszego okresu udzia i-tego banku w rynku,
gdzie:

liczba klientw na danym rynku, opata pobierana przez bank inwestycyjny w przypadku pojedynczej transakcji jako
procent od wielkoci transakcjiSymboloznacza, e jest to bierana w punkcie rwnowagi, przecitny wolumen transakcji zawieranej midzy bankiem a klientem, koszty banku ponoszone przy zawieraniu transakcji z bankiem. Krigman L., Shaw W., Womack K., Why do Firms Switch Underwriters, Journal of opata po-

70

Financial Economics, 60, 245-284, 2001. 71 Model rwnowagi na rynku bankw inwestycyjnych zosta szczegowo omwiony w pracy: Anand B., Galenovic A., Relations, competition and the structure of investment markets, Journal of Industrial Economics", Vol. 54, Issue 2, June 2006, p. 151.

575

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

Jeli na rynku dziaa m bankw i kady z nich ma jednakowy udzia w rynku,

Prace dowiadczalne pokazuj, e zasoby s ulokowane znacznie lepiej na rynku kapitaowym w przypadku, kiedy relacje na linii bank - klient maj chawtedy poziom rwnowagi na rynku zostaje osignity przy spenieniu
gdzie:

rakter dugoterminowy. W przypadku, kiedy w danym kraju mamy do czynienia z restrykcyjn polityk na rynku usug bankowych (w szczeglnoci dotyczy to dziaania bankw zagranicznych), jedynie najwiksze banki mog ponie wysokie koszty przeprowadzania transakcji w danym kraju - R. Zwikszajc odpowiednio opat pobieran przez bank - X - bd mogy uzyska zyski wysze ni przecitne. Poprzez przecitne zyski naley uzna w tym przypadku zyski, jakie uzyskayby banki po likwidacji barier wejcia i zwikszeniu si konkurencji na danym rynku.

Bibliografia
Wydawnictwa zwarte i artykuy Allen F., Gale D., A Welfare Comparison of Intermediaries and Financial Markets in Germany and the USA, European Economic Review, 30, 1995. Anand B., Galenovic A., Relations, competition and the structure of investment markets, Journal of Industrial Economics, Vol. 54, Issue 2, June 2006. Barnes Reports, 2005 Investment Banking & Securities Dealing, John Willey & Sons, New York 2005. Bloch E., Inside Investment Banking, Second Edition, John Willey & Sons, New York 1989. Bolton P., Scharfstein D., Optima Debt Structure and the Number of Creditors", Journal of Political Economy, 104, 1996. Boot A., Relationship Banking: What do we Know?, Journal of Financial Intermediation, 9, 2000. Booth J.. Smith R., Capital Raising, Underwriting and the Certification Hypothesis, Journal of Financial Economics. 15, 1986. Buschgen H.E.. Przedsibiorstwo bankowe, tom 2, Poltext, Warszawa 1997. Chorafas D., Wealth Management: Private Banking, Investment Decisions, and Structured Financial Products, John Willey & Sons, New York 2005. Compton E., Principles of Banking, American Bankers Association, Washington 1991.

Davis S., Investment Banking: Addressing the Management Issues, John Willey & Sons, New York 2003. Dunbar C, Factors Affecting Investment Bank Initial Public Offering Market Share, Journal of Financial Economics, 55, 2000. Dziuba T., Rachunek efektywnoci w bankach komercyjnych dziaajcych w Polsce, ,3ank i Kredyt" nr 3/2006. Eccles R., Crane D.. Doing Deals, Harvard Business School, Boston 1988. Gardener E., Investment Banking: Theory & Practice, John Willey & Sons, New York 1994. Gazeta Prawna". 17.10.2006 r. Hayes S.. Spence M Marks D., Competition in the Investment Banking Industry, Harvard University Press, Cambridge 1983. Iwanicz-Drozdowska M Metody oceny dziaalnoci banku, Poltext, Warszawa 1999. Iwanicz-Drozdowska M Zarzdzanie finansowe bankiem, Wydawnictwo PWE, Warszawa 2005. Jacob A.F., Klein S Investment Banking, Poltext, Warszawa 1998. James C Relationship - Specific Asset and the Pricing of Underwriter Services, Journal of Finance", 47, 1992. Johnson F., Johnson R Bank Managemnet, American Institute of Banking, Washington 1989. Johnson H., The Banker's Guide To Investment Banking: Securities & Underwriting Activities in Commercial Banking, John Willey & Sons, New York 1996. Konieczny J Bankowo inwestycyjna, OLYMPUS - Centrum Edukacji i Rozwoju Biznesu, Warszawa 1996. Krigman L Shaw W., Womack K., Why do Firms Switch Underwriters, Journal of Financial Economics", 60, 2001. Kuhn R., Investment Banking, John Willey & Sons, New York 2005. Kuliska-Sadocha E Controlling w banku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003. Largan M., International Corporate and Investment Banking - Practice and Law, John Willey & Sons, New York 2006. Levine D.. Hoffer W., Wall Street od podszewki, Wydawnictwo PANTA, Sosnowiec 1994. Lewis M., Poker kamcw, WIG-PRESS, Warszawa 2001. Liaw T The Business of Investment Banking, John Willey & Sons, New York 2006. Lott T., Vault Career Guide to Investment Banking, Vault Career Libraray, Los Angeles 2003. Lynn G A Dictionary of Banking, Investment and Finance: 12,000 Financial Terms Currently Used in the USA, UK & Canada, John Willey & Sons, New York 2005. Marcinkowska M.. Warto banku - kreowanie i pomiar wynikw dziaalnoci banku. Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2003. Marshall J., Ellis M., Investment Banking and Brokerage, John Willey & Sons, New York 1995. Nesterak J., Controlling - system oceny centrw odpowiedzialnoci, Wydawnictwo ANVTX. Wydanie II, Krakw 2003.

Piechota R., Projektowanie rachunku kosztw dziaa, Difin, Warszawa 2005. Rolfes B., Rehker m., Wprowadzenie metody odsetek rynkowych, ,3ank" nr 2/2001. Rosenbaum J., Pearl J., Investment Banking: Modern Valuation Techniques and Transaction Analysis, John Willey & Sons, New York 2006. Rupert R., The New Era of Investment Banking: Industry Structure, Trends and Performance, John Willey & Sons, New York 1993. Schierenbeck H., Ertragsorientiertes Bankmanagement Band 1 - Grundlagen, Marktzinsmethode und Rentabilitats-Controlling, 8 Aufluge, Gabler, Wiesbaden 2003. Smith R., Walter I., Global Banking (Economics & Finance), John Willey & Sons, New York 2005. Walkiewicz R., Underwrting - gwarantowanie emisji akcji, Difin, Warszawa 2001. Walkiewicz R., Bankowo inwestycyjna, Poltext, Warszawa 2001. Walkiewicz R., Usugi bankowoci inwestycyjnej w aspekcie ich konkurencyjnoci z tradycyjnymi produktami bankowymi. Monografie i opracowania, SGH, Warszawa 2002. Walter I., Deregulating Wall Street, John Willey & Sons, New York 1985. Williamson P., The Investment Banking Handbook, Williamson Library, 1988.

Materiay internetowe
http://www.bossa.pl z dnia 19.10.2006 r. http://www.cu.com.pl/Portal z dnia 19.10.2006 r. http://www.dm.pkobp.pl/ z dnia 18.10.2006 r. http://www.gpw.com.pl z dnia 16.10.2006 r. http://www.ir.ml.com/results.cfm z dnia 17.10.2006 r. http://www.morganstanley.com/ z dnia 17.10.2006 r. http://www.sec.gov z dnia 11.10.2006 r.

Sprawozdawczo bankowa i system raportowania w banku

Marcin Mikoajczyk, Ewa Mitkiewska

3.1. Sprawozdawczo bankowa (MSR)

3.1.1. Potrzeby informacyjne i podstawy prawne sprawozdawczoci bankowej
Sprawozdawczo to zestaw informacji sporzdzony dla okrelonego odbiorcy, odpowiednio do potrzeb w zakresie analizy, oceny procesw minionych oraz projektowania decyzji. Celem i przedmiotem sprawozdawczoci jest dostarczenie zrnicowanego zestawu informacji w zalenoci od adresata1. Dlatego w sprawozdawczoci moemy wyrni dwa skadniki - sprawozdawczo finansow i sprawozdawczo zarzdcza. Zapotrzebowanie na najszerszy zakres informacyjny zgasza kierownictwo banku, tj. zarzd i rada nadzorcza, ktre podejmuj biece (operacyjne) i dugofalowe (strategiczne) decyzje dotyczce banku. Sprawozdania te powinny zawiera bardziej szczegowe informacje ni sprawozdania finansowe udostpniane odbiorcom zewntrznym, np. jaka jest efektywno jednostek biznesowych, jakie korzyci bank osiga na poszczeglnych produktach i jakie s korzyci z obsugi poszczeglnych grup klientw2. Drugim skadnikiem sprawozdawczoci s sprawozdania finansowe udostpniane odbiorcom zewntrznym, ktre rni si od sprawozda zarzdczych tym, e zawieraj wybrane zagregowane informacje pozwalajce na ogln ocen sytuacji banku. Do najwaniejszych adresatw w tej grupie nale podmioty
K. Jankowska, K. Baliski, Rachunkowo bankowa. Podrcznik, Wydanie drugie zaktualizowane, Wyd. Difin, Warszawa 2004, s. 210-211. 2 M. Iwanicz-Drozdowska, Zarzdzanie finansowe bankiem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005, s. 61.

579

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

odpowiedzialne za stabilno sektora bankowego, w tym wadze nadzorujce banki: bank centralny, system gwarantowania depozytw, ktre otrzymuj najbardziej rozbudowan sprawozdawczo. Pozostali odbiorcy, np. urzd skarbowy, urzd statystyczny, osoby prywatne i podmioty gospodarcze (m.in. inne banki komercyjne notowane i nie notowane na Giedzie Papierw Wartociowych oraz banki spdzielcze) otrzymuj ograniczon informacj. Inn grup odbiorcw s akcjonariusze banku, ktrzy lokujc wasne rodki finansowe, chc zna rentowno i efektywno dziaalnoci banku. Dane zawarte w sprawozdaniach finansowych s wane take dla kontrahentw banku, do ktrych nale3: inne banki - wchodzc codziennie w stosunki ekonomiczne z danym bankiem, chc moliwie duo wiedzie o jego pozycji finansowo-ekonomicznej w systemie, w tym pynnoci, wypacalnoci itp., klienci banku - deponenci, chc wiedzie, czy lokujc swoje oszczdnoci, mog mie pewno zwrotu lokaty, czy spodziewane odsetki zostan im wypacone, inne podmioty - kredytobiorcy, deponenci, dostawcy rnych usug dla banku s zainteresowani solidnoci, wypacalnoci swojego kontrahenta (banku). Podstawowym aktem prawnym regulujcym zasady rachunkowoci bankw dziaajcych w Polsce jest Ustawa z dnia 29.09.1994 r. o rachunkowoci. Do tego czasu sprawy rachunkowoci byy regulowane aktami prawnymi niszego rzdu, np. uchwaami Rady Ministrw, zarzdzeniami ministra finansw lub ministrw resortowych4. Art. 45 teje ustawy narzuca na banki obowizek sporzdzania sprawozda finansowych na dzie zamknicia ksig rachunkowych. W art. 64 ustawy banki zostaj zobowizane do badania i ogaszania swoich sprawozda finansowych, co ksztatuje skad ich sprawozdawczoci okrelonej w art. 45 ust. 2 i 3. Na mocy tego przepisu sprawozdanie finansowe podlegajce corocznemu badaniu obejmuje: bilans, rachunek zyskw i strat, informacj dodatkow (obejmujc wprowadzenie do sprawozdania finansowego oraz dodatkowe informacje i objanienia), zestawienie zmian w kapitale wasnym oraz rachunek przepyww pieninych. Ustawa o rachunkowoci upowania ministra finansw do okrelania w drodze rozporzdze niektrych zagadnie rachunkowoci i sprawozdawczoci bankowej. Na mocy tego upowanienia minister finansw wyda nastpujce rozporzdzenia: 3. Rozporzdzenie w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko zwizane z dziaalnoci bankw. 4. Rozporzdzenie w sprawie szczeglnych zasad rachunkowoci bankw.

3 4

K. Jankowska, K. Baliski, Rachunkowo..., op. cit., s. 211. Ibidem, s. 18.

5. Rozporzdzenie w sprawie szczegowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentw finansowych. 6. Rozporzdzenie w sprawie wzorcowego planu kont bankw. 7. Rozporzdzenie w sprawie zasad sporzdzania skonsolidowanych sprawozda finansowych bankw oraz skonsolidowanych sprawozda holdingu finansowego. Istotnym dla sprawozdawczoci bankowej aktem prawnym jest Ustawa z dnia 29.08.1997 r. o Narodowym Banku Polskim, ktra w art. 23 zobowizaa banki do przekazywania na danie NBP danych niezbdnych do oceny ich sytuacji finansowej i ryzyka sektora bankowego. Szczegowe zasady i tryb przekazywania danych okrela Zarzd NBP3. Ponadto naley doda, i banki, podczas sporzdzania sprawozda, musz uwzgldnia take przepisy zawarte w Ustawie z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe. Normuje ona rodzaje, rda, zasady wykorzystania kapitaw i funduszy wasnych, wielkoci wymogw kapitaowych adekwatnych do okrelonego rodzaju ryzyka bankowego oraz progw koncentracji zaangaowa banku. Dodatkowo sprawozdawczo bankowa musi uwzgldnia przepisy ustawy o podatku dochodowym od osb prawnych i ustawy o podatku dochodowym od osb fizycznych. Ponadto banki przekazuj dane do Bankowego Funduszu Gwarancyjnego w zakresie dziaalnoci gwarancyjnej, czyli ochrony wkadw pieninych na rachunkach bankowych osb fizycznych oraz innych podmiotw, ktre powierzaj pienidze bankom. Dopenieniem podstawy prawnej sprawozdawczoci bankowej jest podstawa ksigowa, ktra oznacza, e informacje sprawozdawcze musz wynika z ksig rachunkowych, z caego systemu rachunkowoci banku. Dane przyjte w sprawozdaniu musz by wiarygodne, rzetelne, co jest uzyskiwane przez ich zgodno z ewidencj ksigow banku - zapisami na poszczeglnych kontach ksigowych6.

3.1.2. Bankowy plan kont7

Aktualny bankowy plan kont zbudowany z uwzgldnieniem wymogw Unii Europejskiej zosta okrelony w formie wzorcowego planu kont w rozporzdzeniu ministra finansw. Bankowy plan kont stanowi podstaw kreowania systemu informacyjnego banku dla: kierownictwa banku bdc podstaw dla analizy, wadz monetranych,
Ibidem, s. 21. Ibidem, s. 215. 7 Przygotowano na podstawie J. Uryga. W. Jagielski. Rachunkowo bankw komercyjnych, Interim, Krakw 2006 oraz Rozporzdzenia ministra finansw z dnia 12.12.2001 r. w sprawie wzorcowego planu kont bankw (DzU nr 152 poz. 1727 ze zm.).
6 5

 nadzoru bankowego, akcjonariuszy, audytorw. Bankowy plan kont powsta w celu ujednolicenia zasad grupowania operacji w sprawozdawczoci sporzdzanej przez bank. Bankowy plan kont ustala wzorcow list kont, natomiast banki - jak stwierdzono - maj moliwo zachowania niezalenie wasnych rozwiza ksigowych w ramach tego wzorca odpowiednio do potrzeb, jednak pod warunkiem, e umoliwi one sporzdzenie sprawozdawczoci biecej i okresowej, zgodnie z obowizujcymi wymogami. Wzorcowy plan kont: pozwala na opublikowanie stanw rocznych i stanw skonsolidowanych, zgodnie z wymaganiami ustawy o rachunkowoci, umoliwia zachowanie cigoci w prezentowaniu stanw jednostkowych i skonsolidowanych, umoliwia zachowanie ujednoliconych regu wyceny. Budowa bankowego planu kont oparta jest na dwch podstawowych pojciach - konto oglne" i wyznacznik". Konto oglne to konto ujte w wykazie bankowego planu kont, pozwalajce na zapis i identyfikacj okrelonego typu operacji, przeprowadzonych przez banki, oznaczone w zasadzie symbolem trzycyfrowym. Cyfra pierwsza - oznacza zesp, do ktrego konto naley, a kolejne cyfry pozwalaj na szczegow identyfikacj treci zapisw, po to, aby uzyskiwane w ten sposb informacje mogy suy do celw analitycznych.

Nazwa konta
1 Aktywa trwale

Ewidencja

2 dotacji, udziaw i akcji w jednostkach zalenych, wspzalenych, stowarzyszonych i udziaw mniejszociowych, rzeczowych aktyww trwaych wartoci niematerialnych i prawnych rzeczowych aktyww trwaych oraz wartoci niematerialnych i prawnych objtych umow leasingu, najmu i dzierawy, pozostaych aktyww trwaych, a take aktyww trwaych do zbycia operacji kasowych, nalenoci i zobowiza wobec banku centralnego, nalenoci normalnych od podmiotw finansowych i rezerw celowych, nalenoci kont obserwacj od podmiotw finansowych i rezerw celowych, nalenoci pod poniej standardu od podmiotw i rezerw celowych, nalenoci straconych od podmiotw finansowych i rezerw celowych, zobowiza i pozostaych nalenoci od podmiotw finansowych i rezerw celowych, a take innych operacji z podmiotami finansowymi Nalenoci normalnych, pod obserwacj, poniej standardu, wtpliwych i straconych oraz rezerw celowych, zobowiza i pozostaych nalenoci od podmiotw niefinansowych i rezerw celowych, a take innych operacji z podmiotami niefinansowymi

Operacje z udziaem rodkw pieninych Tabela i operacje1. Wzorcowy plan z podmiotami finansowymi

Operacje z podmiotami niefinansowymi

Operacje z instytucjami rzdowymi i samorzdowymi Papiery wartociowe

2 Nalenoci normalnych, nalenoci pod obserwacj, poniej standardu, wtpliwych i straconych oraz rezerw celowych, zobowiza i pozostaych nalenoci od tych instytucji oraz rezerw celowych, a take innych operacji z instytucjami rzdowymi i samorzdowymi transakcji z przyrzeczeniem odkupu, papierw wartociowych przeznaczonych do obrotu, papierw wartociowych dostpnych do sprzeday, papierw wartociowych utrzymywanych do terminw zapadalnoci, a take emisji wasnych papierw wartociowych rozrachunkw midzybankowych i midzyoddziaowych, rozlicze w operacjach papierami-wartociowymi i instrumentami pochodnymi, kosztw i przychodw rozliczanych w czasie, przychodw zastrzeonych, wierzycieli i dunikw rnych oraz rezerw celowych, rozlicze z tytuu przywaszcze, zapasw, aktyww i rezerw z tytuu podatku dochodowego oraz innych rezerw, a take operacji technicznych funduszy wasnych wyniku finansowego podstawowych, funduszy wasnych uzupeniajcych oraz

Operacje rne

Fundusze wasne Koszty i straty

kosztw operacji z podmiotami finansowymi i niefinansowymi oraz instytucjami rzdowymi i samorzdowymi, kosztw operacji papierami wartociowymi, innych kosztw z operacji finansowych, kosztw dziaania banku i amortyzacji, odpisw na rezerwy, pozostaych kosztw operacyjnych oraz strat nadzwyczajnych przychodw z operacji z podmiotami finansowymi i niefinansowymi instytu-

Przychody i zyski

cjami rzdowymi i samorzdowymi, przychodw z operacji papierami wartociowymi, innych przychodw z operacji finansowych, przychodw ubocznych, przychodw z tytuu rozwizania rezerw oraz wzrostu wartoci papierw wartociowych i udziaw, pozostaych przychodw operacyjnych oraz zyskw nadzwyczajnych Zobowizania pozabilansowe udzielone i otrzymane zobowiza o charakterze finansowym - udzielonych i otrzymanych, zobowiza o charakterze gwarancyjnym - udzielanych i otrzymanych zobowiza z tytuu operacji wymiany, obrotu papierami wartociowymi i instrumentami pochodnymi - operacje zabezpieczajce i operacje spekulacyjne, innych zobowiza oraz kont technicznych

rdo: J. Uryga, W. Magielski, Rachunkowo bankw komercyjnych", Interfin, Krakw 2006 oraz Rozporzdzenia ministra finansw z dnia 12.12.2001 r. w sprawie wzorcowego planu kont bankw (DzU nr 152 poz. 1727 ze zm.).

Istnieje moliwo wyselekcjonowania okrelonych informacji z ewidencji ksigowej, bez koniecznoci wprowadzania subkont pochodzcych z systemowego tworzenia dodatkowych rozwini analitycznych i korygujcych. Moliwo tak daj wyznaczniki, czyli parametry opisowe, umoliwiajce analiz o charakterze monetarnym i finansowym. Zastosowanie wyznacznikw wymaga wprowadzenia kluczy rozdzielczych w programach informatycznych. Poniszy wykaz wyznacznikw moe by zmodyfikowany odpowiednio do potrzeb sprawozdawczych przez NBP, a kady z nich moe by dalej uszczegowiony wedug rnorodnych kryteriw.

583

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

Powyszy wykaz wyznacznikw moe by zmodyfikowany odpowiednio do potrzeb sprawozdawczych przez NBP, a kady z nich moe by dalej uszczegowiony wedug rnorodnych kryteriw. Tylko dwa pierwsze wyznaczniki dotycz wszystkich kont oglnych. Wyznaczniki wystpuj zawsze w kolumnach zestawie liczbowych i sprawozda. Przy wyznaczniku 1 wyraa si to w kodowaniu liczb 1 operacji zotwkowych, a liczb 2 lub numerycznym symbolem waluty - operacji dewizowych. Wyznacznik 2 pozwala na podzia transakcji bankowych na operacje rezydenta (symbol R) i nierezydenta (symbol NR). Wyznacznik 3 suy kodowaniu w systemie numerycznym lub alfanumerdo: J. Uryga, W. Magielski, Rachunkowo bankw komercyjnych, Interfin, Krakw 2006.

rycznym treci zapisu przeciwstawnego i dokumentu, na podstawie ktrego jest on dokonywany. Wyznacznik 4 (pierwotny termin umowy) to okres, na jaki zostaa zawarta umowa z klientem i na jaki zosta udzielony kredyt, z uwzgldnieniem terminu spaty pierwszej raty bd okres, na jaki zadeklarowano zoenie depozytw w banku. Pierwotne terminy umowne podlegaj podziaom w zalenoci od przedmiotu zastosowania. W przypadku kredytw udzielonych stosuje si nastpujcy podzia: na rok i poniej jednego roku, na okres od 1 roku do piciu lat wcznie, na okres powyej piciu lat. Przy depozytach dziel si na: a vista, do miesica, od miesica do trzech miesicy (bez depozytw trzymiesicznych), od trzech do szeciu miesicy wcznie,

Rozdzia 3. Sprawozdawczo bankowa i system raportowania w banku

584

powyej szeciu miesicy do jednego roku wcznie, powyej jednego roku do dwch lat wcznie, powyej dwch lat. Dla papierw wartociowych wystpuj dwa pierwotne terminy umowne: poniej jednego roku i jeden rok, powyej jednego roku. Wyznacznik 5 (odnosi si do kont zespou 2) stwarza moliwo podziau kredytw i depozytw klientw wedug okresw odpowiednio zapadalnoci i wymagalnoci: a vista, do miesica, od miesica do trzech miesicy wcznie, od trzech do szeciu miesicy wcznie, powyej szeciu miesicy do jednego roku wcznie, powyej jednego roku do dwch lat wcznie, powyej dwch lat do piciu wcznie, powyej piciu lat. Wyznacznik 6 pozwala na rozrnienie kredytw i depozytw (objtych zespoami 1, 2, 3) wedug warunkw oprocentowania operacji (np. stae oprocentowanie symbol 0", oprocentowanie zmienne 1"). Wyznacznik 7 ma za zadanie oznaczenie operacji, ktre podlegaj refinansowaniu przez NBP. Wyznacznik 8 (powizany z kontami zespou 2) umoliwia podzia kredytw niefinansowych. Wyznacznik 9 ma na celu wyodrbnienie z kredytw udzielonych przez bank - zaduenia gwarantowanego przez Pastwo.

3.1.3. Midzynarodowe Standardy Rachunkowoci/ /Midzynarodowe Standardy Sprawozdawczoci Finansowej (MSR/MSSF)8

Od dnia 1.012005 r. wszystkie spki notowane w obrocie publicznym, dziaajce w oparciu o przepisy pastwa czonkowskiego, s zobowizane sporzdza swoje skonsolidowane sprawozdania finansowe zgodnie z midzynarodowymi standardami rachunkowoci9. W Polsce wszystkie banki sporzdzajce sprawozdania skonsolidowane s zobowizane do stosowania MSR/MSSF. Bank
8 Szerzej na temat MSR: Midzynarodowe Standardy Sprawozdawczoci Finansowej (MSSF) 2004". Stowarzyszenie Ksigowych w Polsce. International Accounting Standard Board, London 2004. 9 Rozporzdzenie (WE) Nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19.07. 2002 r. w sprawie stosowania midzynarodowych standardw rachunkowoci (DzU L 243, 11.9.2002 r.).

585

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

moe take zdecydowa o stosowaniu standardw midzynarodowych do sprawozda jednostkowych, po podjciu odpowiedniej decyzji WZA10.

3.1.3.1. MSSF 1 i MSR 1

Midzynarodowy Standard Sprawozdawczoci Finansowej nr 1 (MSSF 1) Zastosowanie Midzynarodowych Standardw Sprawozdawczoci Finansowej po raz pierwszy" zosta wprowadzony dla uatwienia przejcia na midzynarodowe standardy rachunkowoci oraz midzynarodowe standardy sprawozdawczoci finansowej (MSR/MSSF)11. Pierwsze sprawozdanie finansowe zgodne z tym standardem zostay sporzdzane za okres rozpoczynajcy si z dniem 1.01.2004 r. lub po tej dacie. Celem wprowadzenia MSSF 1 jest okrelenie procedur obowizujcych jednostk gospodarcz w sytuacji zastosowania MSSF po raz pierwszy jako podstawy sporzdzania jej sprawozdania finansowego o oglnym przeznaczeniu. Na mocy tego przepisu jednostka gospodarcza powinna1": dokona wyboru stosowanych zasad rachunkowoci opierajc si na standardach MSSF obowizujcych na dzie 31.12.2005 r., sporzdzi sprawozdania finansowe przynajmniej za lata 2005 i 2004, przeksztacajc z moc wsteczn bilans otwarcia za pierwszy okres, za ktry prezentuje si pene porwnawcze sprawozdanie finansowe i stosujc standardy MSSF obowizujce na dzie 31.12.2005 r., zaprezentowa wymagany bilans otwarcia wg stanu na dzie 1.01.2004 r. lub wczeniej (gdy MSR 1 wymaga przedstawienia porwnawczych danych finansowych za co najmniej jeden rok wstecz); jeli jednostka gospodarcza przyjmujca MSSF po raz pierwszy z dniem 31.12.2005 r. przedstawi dodatkowo wybrane dane finansowe (lecz nie pene sprawozdanie finansowe) zgodnie ze standardami MSSF za okresy sprzed 2004 r., obok penych sprawozda finansowych za lata 2004 i 2005, to jej bilans otwarcia MSSF i tak przypada na dzie 1.01.2004 r. Midzynarodowy Standard Rachunkowoci nr 1 (MSR 1) obejmuje okresy sprawozdawcze zaczynajce si z dniem 1.01.2005 r. lub po tej dacie. Celem wprowadzenia tego standardu jest ramowe okrelenie formy prezentacji sprawozda finansowych o oglnym przeznaczeniu, zawierajce wytyczne dotyczce ich struktury i minimum zawartoci13.
M. Iwanicz-Drozdowska, Zarzdzanie.... op. cit., s. 36. Rozporzdzenie Komisji (WE) Nr 707/2004 z dnia 6.04.2004 r. zmieniajce rozporzdzenie (WE) nr 1725/2003 przyjmujce niektre midzynarodowe standardy rachunkowoci zgodnie z rozporzdzeniem (WE) nr 1606/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady (DzU L 111, 17.4.2004 r.). 12 Rachunkowo 2006. MSSF a Ustawa o rachunkowoci - porwnanie", Wyd. Biblioteka prawna Rzeczpospolitej", Warszawa 2006, s. 38. Ibidem, s. 5.
11

Standard okrela podstawowe zasady, na ktrych opiera si sporzdzanie sprawozda finansowych, w tym zaoenie cigoci dziaalnoci jednostki, zasada staoci metod prezentacji i klasyfikacji, zasada memoriaowa i zasada znaczcej wartoci (istotnoci). Na podstawie omawianego przepisu nie mona wzajemnie kompensowa aktyww i zobowiza oraz przychodw i kosztw, chyba e na ich kompensat zezwala lub wymaga jej inny standard MSSF. Wymaga si podawania informacji porwnawczej za poprzedni okres dla kwot wykazywanych w sprawozdaniach finansowych oraz informacji dodatkowej. MSR 1 reguluje take peny zestaw sprawozdania finansowego, ktry powinien zawiera: bilans, rachunek zyskw i strat, sprawozdanie ze zmian w kapitale wasnym, rachunek przepyww rodkw pieninych, informacj o stosowanych zasadach rachunkowoci oraz informacje dodatkowe. Ponadto zostay okrelone minimalne wymagania dotyczce zawartoci sprawozdania ze zmian w kapitale wasnym oraz informacji dodatkowej. Regulacja wyszczeglnia take minimum pozycji, ktre naley przedstawi w bilansie, rachunku zyskw i strat oraz sprawozdaniu ze zmian w kapitale wasnym i prezentuje wskazwki dotyczce dodatkowych pozycji sprawozdania finansowego. Na mocy MSR 1 wymaga si wyodrbnienia aktyww obrotowych i trwaych oraz zobowiza krtko- i dugoterminowych. Wedug oglnej zasady, zdarze po dacie bilansowej nie uwzgldnia si przy podziale na pozycje biece i dugoterminowe. Sprawozdanie finansowe sporzdza si przewanie za okresy roczne. W przypadku zmiany daty zamknicia roku oraz prezentacji sprawozda finansowych za okres inny ni jednego roku wymaga si ujawnienia tego faktu w informacji dodatkowej14.

3.1.3.2. MSR 30
Midzynarodowym standardem rachunkowoci odnoszcym si bezporednio do instytucji bankowych jest MSR 30 Ujawnianie informacji w sprawozdaniach finansowych bankw podobnych instytucji". Celem wprowadzenia tego standardu jest ustalenie odpowiednich standardw prezentacji i ujawniania informacji obowizujcych banki i podobne instytucje, stanowicych uzupenienie wymaga pozostaych standardw MSSF13. Na mocy tego standardu banki s zobowizane do prezentacji aktyww i pasyww w bilansie w ukadzie rodzajowym oraz do uporzdkowania poszczeglnych pozycji wedug stopnia ich wzgldnej pynnoci. Okrelona jest rwnie pewna minimalna liczba pozycji wymagana w prezentacji bilansu oraz rachunku zyskw i strat.

14 15

Ibidem. Ibidem, s. 24.

Wymogi ujawniania informacji obejmuj16: koncentracje aktyww oraz zobowiza i pozycji pozabilansowych, straty na kredytach i zaliczkach, okrelenie wartoci godziwej kadej klasy aktyww finansowych i zobowiza, pozostajcy czas do wyganicia (maturity) aktyww i pasyww okrelonych na podstawie pierwotnego kontraktu, kwoty przeznaczone na oglne ryzyka bankowe, porczenia dotyczce aktyww, inne.

3.1.3.3. MSR 32
MSR 32 Instrumenty finansowe - ujawnianie i prezentacja" obejmuje okresy roczne rozpoczynajce si z dniem 1 stycznia 2005 r. lub po tej dacie. Celem wprowadzenia omawianego standardu jest uatwienie uytkownikom zrozumienia wagi instrumentw finansowych, zarwno ujtych w bilansie, jak i pozabilansowo w kontekcie sytuacji finansowej jednostki gospodarczej, jej wyniku finansowego i przepyww rodkw pieninych17. Standard stwierdza, e instrumenty finansowe s klasyfikowane z punktu widzenia emitenta danego instrumentu jako aktywa finansowe, zobowizania finansowe lub instrumenty kapitaowe. W przypadku zoonych instrumentw finansowych (np. obligacja zamienna) moe wystpi zarwno element zobowizaniowy, jaki i kapitaowy18. Instrument stanowi zobowizanie finansowe, jeeli wystawca moe podlega obowizkowi wydania rodkw pieninych lub innych aktyww finansowych, albo jeeli posiadacz takiego instrumentu jest uprawniony do dania rodkw pieninych lub innych aktyww finansowych. Przykad stanowi mog akcje uprzywilejowane obwarowane przez wystawc obowizkiem wykupu19. Instrument finansowy, ktry nie powoduje powstania takiego umownego obowizku, jest instrumentem kapitaowym. Odsetki, dywidendy, zyski i straty dotyczce instrumentu zakwalifikowanego jako zobowizanie naley uj odpowiednio jako przychody lub koszty. MSR 32 odnosi si w swoich regulacjach rwnie do skadnikw aktyww finansowych. Na jego podstawie skadnik aktyww finansowych naley skompensowa ze zobowizaniem finansowym wykazujc w bilansie kwot netto wtedy i tylko wtedy, gdy jednostka gospodarcza posiada wany tytu prawny do dokonania kompensaty ujtych kwot oraz zamierza rozliczy transakcje w kwo16 17 18 19

www.iasb.org/standards/suinmaries.asp, 3.08.2006 r. Rachunkowo..., op. cit, s. 26. www.iasb.org/standards/summaries.asp, 3.08.2006 r. Rachunkowo..., op. cit., s. 26.

Rozdzia 3. Sprawozdawczo bankowa i system raportowania w banku

588

cie netto albo uregulowa je jednoczenie. Koszt akcji wasnych potrca si z kapitau wasnego, a odsprzeda akcji wasnych stanowi transakcj kapitaow. Koszty emisji lub odkupienia instrumentw kapitaowych (poza przypadkiem poczenia jednostek gospodarczych) odpisuje si od kapitau wasnego w kwocie netto, tj. po wyczeniu zwizanych z tym korzyci podatkowych20. Omawiany standard wymaga ujawniania informacji o czynnikach wpywajcych na wielko, czas i pewno przyszych przepyww rodkw pieninych jednostki zwizanych z instrumentami finansowymi, jak rwnie informacji dotyczcych zasad rachunkowoci zastosowanych do prezentacji i ujawniania tych instrumentw. Wymaga si take ujawnienia charakteru i skali uywania ujawnianych instrumentw, celw gospodarczych jakim su, ryzyka z nimi zwizanego oraz zasad zarzdzania tym ryzykiem"'. MSR 32 uzupenia regulacje zawarte w MSR 39 dotyczcym ujcia i wyceny instrumentw finansowych.

3.1.3.4. MSR 36
Celem MSR 36 Utrata wartoci aktyww", ktry wszed w ycie 1.04.2004 r jest zapewnienie, aby skadniki aktyww wykazywane byy w wartoci nie przekraczajcej ich wartoci odzyskiwanej oraz uregulowanie sposobu obliczania wartoci odzyskiwanej. Przepisy MSR 36 stosuje si m.in. do wszystkich aktyww z wyjtkiem zapasw (MSR 2 Zapasy"), aktyww powstajcych w wyniku realizacji umw o budow (MSR 11 Umowy o budow"), aktyww z tytuu odroczonego podatku dochodowego (MSR 12 Podatek dochodowy"), aktyww z tytuu wiadcze pracowniczych (MSR 19 wiadczenia pracownicze"), aktyww finansowych (MSR 39 Instrumenty finansowe - ujcie i wycena"), nieruchomoci inwestycyjnych wycenianych w wartoci godziwej (MSR 40 Nieruchomoci inwestycyjne")"". Na mocy postanowie omawianego standardu strat z tytuu utraty wartoci aktyww naley ujmowa jako koszt w rachunku zyskw i strat. Dla aktyww ujtych w bilansie w wartoci przeszacowanej naley j traktowa jako odpis od nadwyki z aktualizacji wyceny. Warto odzyskiwan stanowi wysza z dwch nastpujcych kwot: cena sprzeday netto danego skadnika aktyww lub jego warto uytkowa. Warto uytkowa stanowi bieca warto szacowanych przyszych przepyww pieninych oczekiwanych z tytuu kontynuacji uytkowania danego skadnika aktyww oraz jego zbycia po zakoczeniu okresu uytkowania. Standard okrela take stop dyskontow, ktr stanowi stopa
-u Ibidem. 1 www.iasb.org/standards/summaries.asp, " Rachunkowo..., op. cit.. s. 29.

3.08.2006

r.

589

Cz IV.

Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

przed opodatkowaniem odzwierciedlajca biec ocen rynkow wartoci pienidza w czasie oraz specyficznych rodzajw ryzyka zwizanego z danym skadnikiem aktyww. Stopa dyskonta nie powinna odzwierciedla czynnikw ryzyka, o ktre przysze przepywy pienine zostay ju skorygowane i powinna by rwna stopie zwrotu wymaganej przez inwestorw w przypadku wyboru przez nich inwestycji, ktra generowaaby przepywy pienine rwnowane z tymi, jakich oczekuje si od danego skadnika aktyww.
Tabela 3. Porwnanie MSR 36 z Polskimi Standardami Rachunkowoci (PSR)
Przedmiot rnicy MSR 36 Zakres rzeczowy, do ktrego Skadnik aktyww lub grupa odnosi si utrat wartoci akty- aktyww, ktra generuje niezaww. lene przepywy pienine (jednostka generujca przepywy pienine). Ustalenie odpisu z tytuu trwalej Odpis ustalany poprzez porwutraty wartoci. nanie wartoci bilansowej skadnika aktyww do jego wartoci odzyskiwanej (poprzez warto odzyskiwan rozumie si nisz z dwch: wartoci uytkowej i wartoci godziwej pomniejszonej o koszty sprzeday). Czstotliwo przeprowadzania Corocznie. testu na utrat wartoci dla skadnikw wartoci niematerialnych o nieokrelonym okresie uytkowania, bdcych na etapie budowy oraz wartoci firmy. Czstotliwo dokonania testu Jeli wystpuj przesanki do na utrat wartoci pozostaych utraty wartoci, przy czym ustaaktyww. lenie przesanek powinno nastpi na kady dzie bilansowy. Odwrcenie odpisu z tytuu trwa- Odpis z tytuu utraty wartoci lej utraty wartoci aktyww (in- naley odwrci tylko wtedy, gdy nych ni warto firmy). od czasu ujcia ostatniego odpisu nastpia zmiana wartoci szacunkowych stosowanych do ustalenia wartoci odzyskiwanej. Odwrcenie odpisu z tytuu Niedozwolone. trwaej utraty wartoci firmy. PSR

Raczej postrzegany jako skadnik aktyww. Brak definicji jednostki generujcej przepywy pienine. Odpis ustalany poprzez porwnanie wartoci bilansowej skadnika aktyww do jego ceny sprzeday.

Gdy istniej przesanki wskazujce, e nastpia utrata wartoci, take na dzie bilansowy.

Gdy istniej przesanki wskazujce, e nastpia utrata wartoci, take na dzie bilansowy. Wymagane w przypadku ustalania przyczyny, dla ktrej go utworzono.

Dozwolone.

rdo: Rachunkowo 2006. MSSF a Ustawa o rachunkowoci - porwnanie", Wyd. Biblioteka prawna Rzeczpospolitej", Warszawa 2006, s. 29-30.

Rozdzia 3. Sprawozdawczo bankowa i system raportowania w banku

590

W przypadku tego MSR, jak i MSR 39, omawianego w nastpnej czci rozdziau, warto odnie regulacje w nich zawarte do przepisw, wczeniej wspomnianej. Ustawy o rachunkowoci. Takie zestawienie zawiera tabela 3.

3.1.3.5. MSR 39
Zakres regulacji MSR 39

Przepisy MSR 39 stosuje si do rocznych sprawozda finansowych rozpoczynajcych si z dniem 1.01.2005 r. lub po tej dacie. Celem wprowadzenia regulacji zawartych w rozwaanym standardzie jest okrelenie zasad ujmowania, usuwania z bilansu i wyceny aktyww i zobowiza finansowych. W zakresie wykazywania w bilansie wymaga si ujmowania wszystkich aktyww finansowych i zobowiza finansowych, wcznie z wszelkimi pojedynczymi instrumentami pochodnymi i niektrymi wbudowanymi instrumentami pochodnymi (wbudowany instrument pochodny jest instrumentem pochodnym wbudowanym w inn umow - umow zasadnicz (podstawow). Umow podstawow moe stanowi kontrakt niefinansowy, np. umowa leasingu finansowego, umowa ubezpieczenia, umowa kupna-sprzeday lub podstawowy instrument finansowy, np. obligacja. Przykadami wbudowanych instrumentw pochodnych s m.in.: obligacja z opcj kupna (ang. callable bond), zamienne akcje preferowane z opcj kupna (ang. callable, convertible preferred stocks) oraz papiery wartociowe z opcj sprzeday (ang. securities with put features)21' . Instrumenty finansowe wycenia si pocztkowo wedug wartoci godziwej w dacie nabycia lub wystawienia. Zazwyczaj jest ona rwna kosztowi nabycia, lecz czasami wymagana jest odpowiednia korekta24. Dla celw wyceny skadnika aktyww finansowych nastpujcej po jego pocztkowym ujciu MSR 39 przewiduje podzia aktyww finansowych na cztery kategorie"3: 1. Poyczki i nalenoci nie przeznaczone do obrotu. 2. Inwestycje utrzymane do upywu terminu zapadalnoci, takie jak dune papiery wartociowe i akcje uprzywilejowane podlegajce obowizkowemu wykupowi, ktre jednostka gospodarcza zamierza i jest zdolna utrzyma do upywu terminu zapadalnoci. Jeeli jednostka dokona sprzeday ktrejkolwiek ze swoich inwestycji sklasyfikowanych jako utrzymywane do upywu terminu zapadalnoci (z wyjtkiem zaistnienia okolicznoci wyjtkowych), musi dokona przeklasyfikowania wszystkich swoich pozostaych inwestycji
Szerzej na temat instrumentw wbudowanych: http://pwc.com/pl/pol/ins-sol/publ/ifrs/ /ifrs_news_04_15.pdf oraz W.T. Moore, Real options & embedded securities, John Wiley & Sons, New York, Chichester, Weinheim, Brisbane, Singapore, Toronto, 2001, s. 135-158. "4 Rachunkowo..., op. cit., s. 33. 23 Ibidem.
23

utrzymywanych do terminu zapadalnoci na dostpne do sprzeday w sprawozdaniu finansowym za rok biecy i kolejne dwa lata obrachunkowe. 3. Aktywa finansowe wyceniane wg wartoci godziwej poprzez rachunek zyskw i strat, w tym przeznaczone do obrotu (celem osignicia zyskw krtkoterminowych) oraz inne aktywa finansowe tak zakwalifikowane przez jednostk gospodarcz (opcja wartoci godziwej"). Aktywa stanowice instrumenty pochodne zalicza si zawsze do tej kategorii, chyba e zostay wyznaczone jako instrumenty zabezpieczajce. 4. Aktywa finansowe dostpne do sprzeday - wszelkie aktywa finansowe, ktre nie kwalifikuj si do adnej z pozostaych trzech kategorii. Obejmuj one wszelkie inwestycje w instrumenty kapitaowe, ktrych jednostka nie wycenia wedug wartoci godziwej z odniesieniem na rachunek zyskw i strat. Ponadto jednostka moe wyznaczy dowolne kredyty i wierzytelnoci jako aktywa finansowe dostpne do sprzeday. Kolejna regulacja zawarta w MSR 39 dotyczy wyceny po pocztkowym ujciu aktyww. Zgodnie ze standardem wszelkie aktywa finansowe nalece do okrelonych powyej kategorii 1 i 2 wykazuje si w bilansie po zamortyzowanym koszcie, a nastpnie poddaje testowi utraty wartoci. Wszelkie aktywa finansowe wskazanej wyej kategorii 3 wykazuje si w wartoci godziwej, a zmiany tej wartoci ujmuje si w rachunku zyskw i strat. Wszelkie aktywa finansowe nalece do kategorii 4 wycenia si wedug wartoci godziwej w bilansie, za zmiany tej wartoci ujmuje si w kapitale wasnym i poddaje testowi utraty wartoci. Jeeli wartoci godziwej skadnika aktyww przeznaczonych do sprzeday nie da si wiarygodnie wyceni, taki skadnik aktyww ujmuje si wedug kosztu. Wikszo zobowiza finansowych po nabyciu wycenia si w kwocie wykazanej przy ich pocztkowym ujciu pomniejszonej o spaty rat kapitaowych i amortyzacj. W zapisach standardu zostay wymienione trzy kategorie zobowiza, ktre wycenia si wedug wartoci godziwej, ujmujc zmiany wartoci w rachunku zyskw i strat. Nale do nich"0: zobowizania z tytuu instrumentw pochodnych, zobowizania utrzymywane jako przeznaczone do obrotu (krtka sprzeda), wszelkie zobowizania wyznaczone przez jednostk gospodarcz przy ich emisji do wyceny wedug wartoci godziwej naley wycenia z odniesieniem na rachunek zyskw i strat (opcja wartoci godziwej"). MSR 39 okrela take kryteria ustalania, kiedy kontrola nad skadnikiem aktyww lub zobowiza finansowych zostaa przeniesiona na rzecz innego podmiotu i w zwizku z tym dan pozycj naley usun z bilansu. Na usunicie z bilansu nie zezwala si tak dugo, jak strona przekazujca kontrol utrzymuje zaangaowanie w dan pozycj aktyww lub cz skadnika aktyww, ktry przekazaa innemu podmiotowi.

W omawianym standardzie mona rwnie znale regulacje dotyczce rachunkowoci zabezpiecze. Stosowanie rachunkowoci zabezpiecze, czyli ujmowanie wzajemnie kompensujcych si zmian wartoci godziwej instrumentu zabezpieczajcego i odnonej pozycji zabezpieczanej w rachunku zyskw i strat tego samego okresu, jest dozwolone w okrelonych okolicznociach, pod warunkiem e powizanie zabezpieczajce jest wyranie zdefiniowane, wymierne oraz rzeczywicie skuteczne. Tak jak w przypadku MSR 36, dokonane zostanie teraz porwnanie regulacji zawartych w MSR 39 z Polskimi Standardami Rachunkowoci, ktre w zakresie objtym porwnaniem zawarte s gwnie w Rozporzdzeniu Ministra Finansw dnia 12.12.2001 r. w sprawie szczegowych zasad uznawania, metod wyceny, zakresu ujawniania i sposobu prezentacji instrumentw finansowych (DzU z dnia 22.12.2001 r., nr 149, poz. 1674). Porwnanie zawarte jest w tabeli 4.
Tabela 4. Porwnanie MSR 39 z Polskimi Standardami Rachunkowoci (PSR) Przedmiot rnicy
Zakres regulacji

Kategorie instrumentw finansowych

Utrata kontroli nad aktywami finansowymi

Wycena do wartoci godziwej kontraktw opartych o cen aktyww niefmansowych Trwaa utrata wartoci aktyww finansowych
(impairment of assets)

MSR 39 - gwarancje finansowe (nie speniajce definicji kontraktu ubezpieczeniowego zgodnie z MSSF 4) ; - umowy, z ktrych wynika obowizek dokonania patnoci zalenych od warunkw klimatycznych, geologicznych lub innych czynnikw naturalnych. W MSR 39 w ramach kategorii aktyww i zobowiza finansowych istnieje kategoria Aktywa lub zobowizania finansowe wyceniane do wartoci godziwej przez rachunek zyskw i strat", ktra umoliwia wycen do wartoci godziwej wskazanych rodzajw aktyww bd zobowiza finansowych (m. in. aktywa i zobowizania finansowe przeznaczone do obrotu). MSR 39 wprowadza now koncepcj utraty kontroli nad aktywami finansowymi; ocen utraty kontroli opiera si na dwch poziomach: - przeniesienia caoci ryzyk i korzyci; - okrelenia stopnia zaangaowania w aktywach finansowych MSR 39 precyzuje zasady identyfikacji kontraktw opartych o cen aktyww niefinansowych, w szczeglnoci definiuje przypadki rozliczenia netto i konsekwencje dla ujcia ksigowego. MSR 39 przedstawia zasady oceny trwalej utraty wartoci aktyww finansowych.

PSR
Rozporzdzenie wycza ze swojego zakresu gwarancje finansowe oraz umowy, z ktrych wynika obowizek dokonania patnoci zalenych od warunkw klimatycznych, geologicznych lub innych czynnikw naturalnych. Brak takiej moliwoci; istnieje kategoria Aktywa bd zobowizania finansowe przeznaczone do obrotu".

Rozporzdzenie wskazuje padki, w ktrych nastpuje kontroli nad aktywami.

przyutrata

Rozporzdzenie wskazuje przypadki, w ktrych nie ma koniecznoci wyceny kontraktw do wartoci godziwej. Rozporzdzenie nie precyzuje szczegowych zasad oceny trwaej utraty wartoci aktyww finansowych. Aktywa finansowe wyceniane w cenie nabycia, to jest w a wartoci godziwej poniesionych wydatkw lub przekazanych w zamian innych skadnikw majtkowych. Zobowizania finansowe w wartoci godziwej uzyskanej kwoty lub wartoci otrzymanych innych skadnikw majtkowych. Przy ustaleniu wartoci godziwej uwzgldnia si poniesione przez jednostk koszty transakcji. Jednostka ma wybr co do oglnego podejcia do prezentacji zmian wartoci godziwych: (1) zyski lub straty z przeszacowania zalicza si do przychodw bd kosztw finansowych okresu, w ktrym nastpio przeszacowanie lub (2) zyski lub straty z przeszacowania odnoszone s na kapita z ak-

Wycena pocztkowa aktyww i zobowiza finansowych

Aktywa i zobowizania finansowe na dzie rozpoznania w sprawozdaniu finansowym wyceniane s w wartoci godziwej plus, w przypadku aktyww i zobowiza nie wycenianych przez rachunek zyskw i strat, koszty bezporednio zwizane z transakcj.

Ujcie okresowej wyceny aktyww dostpnych do sprzeday

Zyski bd straty z wyceny rozpoznawane s w kapitaach, z wyczeniem strat z tytuu trwalej utraty wartoci oraz rnic kursowych.

tualizacji wyceny. Zabezpieczenie przyszego uprawdopodobnionego zobowizania Z definicji stanowi zabezpieczenie wartoci W ramach definicji zabezpieczenia godziwej, jedynie dla zabezpieczenia ryzy- przepyww pieninych. ka kursowego dopuszczono wybr - zabezpieczenie przepyww pieninych lub zabezpieczenie wartoci godziwej. Dla zabezpieczenia aktyww bd zobowiza finansowych skumulowana w kapitaach zmiana wartoci godziwej instrumentw zabezpieczajcych nie koryguje wartoci pocztkowej zabezpieczanych pozycji, ale jest rozliczana w momencie wpywu na wynik finansowy pozycji zabezpieczanej Istnieje moliwo wyboru w zakresie odniesienia skumulowanego na kapitale wyniku skutecznego zabezpieczenia: (1) albo poprzez korekt wartoci pocztkowej pozycji zabezpieczanej w momencie jej powstania albo (2) warto pozostaje w kapitale i jest odnoszona na wynik finansowy w momencie wpywu na wynik pozycji zabezpieczanej. Brak jednoznacznego wskazania, do ktrej kategorii przychodw bd kosztw maj zosta zaliczone zmiany wartoci godziwej instrumentu zabezpieczajcego i pozycji zabezpieczanej. Skumulowana warto skuteczna zabezpieczenia koryguje warto pocztkow aktyww bd zobowiza finansowych na dzie ich powstania.

Korekta wartoci pocztkowej przy zabezpieczeniu przepyww pieninych - aktywa i zobowizania finansowe

Korekta wartoci pocztkowej przy zabezpieczeniu przepyww pieninych - aktywa i zobowizania niefinansowe

Skumulowana warto skuteczna zabezpieczenia koryguje warto pocztkow aktyww bd zobowiza finansowych na dzie ich powstania.

Prezentacja wyceny przy zabezpieczeniu wartoci godziwej

Zmiany wartoci godziwej pozycji zabezpieczanej i instrumentu zabezpieczajcego odnoszone s w koszty bd przychody finansowe.

rdo: Rachunkowo 2006. MSSF a Ustawa o rachunkowoci - porwnanie", Wyd. Biblioteka prawna Rzeczpospolitej", Warszawa 2006, s. 34-36.

Wpyw MSR 39 na polskie regulacje. Skutki dla bankw

Od 1.01.2002 r. zaczy obowizywa w Polsce przepisy znowelizowanej ustawy o rachunkowoci oraz rozporzdzenia dotyczcego instrumentw finansowych. Wzorowane na zasadach MSR 32 i MSR 39 wprowadziy nowe zasady w odniesieniu do klasyfikacji, wyceny i ksigowania pozycji bilansowych. Rewolucj w wycenie ksigowej byo wprowadzenie obowizku podziau instrumentw finansowych na kategorie w zalenoci od celu ich utrzymywania w portfelu2': przeznaczone do obrotu, poyczki i nalenoci wasne, utrzymywane do terminu wymagalnoci, dostpne do sprzeday. Na podstawie nowej klasyfikacji instrumentw wybiera si metod wyceny. Instrumenty, ktre su osiganiu krtkoterminowego zysku lub s uywane do spekulacji, wycenia si wg wartoci godziwej. Z kolei te instrumenty, ktre podmiot zamierza trzyma do terminu wymagalnoci wycenia si metod zamortyzowanego kosztu wedug efektywnej stopy procentowej. Warto godziwa odpowiada cenie, jak moglibymy uzyska na doskonale efektywnym rynku. Zamortyzowany koszt to cena instrumentu uwzgldniajca dokonane spaty oraz warto dyskonta wyliczona przy uyciu tzw. efektywnej stopy procentowej (odzwierciedlajcej zmiany rentownoci instrumentu oraz uwzgldniajcej poniesione koszty i otrzymane prowizje). Wedug polskich przepisw o rachunkowoci, stosowanie metody zamortyzowanego kosztu powinno byo nastpi ju 1.01.2002 r., jednak zbyt krtkie vacatio legis oraz brak precyzyjnych wytycznych stanowiy du przeszkod w terminowym wywizaniu si z tego obowizku. Skonio to Ministerstwo Finansw do przesunicia terminu o kolejne 2 lata28. Do czasu wejcia w ycie nowych przepisw prawnych banki wyceniay kredyty za pomoc kosztu historycznego. Przebieg zdarze gospodarczych zwizanych z udzielonym kredytem (przy zaoeniu, e spata nastpuje wg rat staych) obejmuje w tym przypadku w pierwszej kolejnoci uregulowanie nalenej prowizji za udzielenie kredytu (lub innych dodatkowych kosztw ponoszonych przez bank przy tej okazji). Nastpnie bank stawia do dyspozycji kredytobiorcy rodki z przyznanego kredytu. Po upywie pierwszego okresu rozliczeniowego bank nalicza odsetki (nastpuje rwnolege zaksigowanie nalenoci z tytuu odsetek i przychodu odsetkowego). Wyksigowanie nalenoci odsetkowej na" P. Paprotny, Wycena nalenoci kredytowych banku komercyjnego metod zamortyzowanego kosztu wedug efektywnej stopy procentowej. Konsekwencje dla wyniku finansowego, Bank i Kredyt", nr 5/2005, s. 20-21. 28 Ibidem, s. 21.

stpuje w momencie dokonania spaty przez dunika (otrzymania rodkw przez bank). Rwnolegle ze spat odsetek spacana jest cz kapitaowa kredytu odpowiadajca danemu okresowi29. W przypadku wyceny metod zamortyzowanego kosztu w ksigach banku nalenoci z tytuu odsetek i prowizji w momencie spaty stanowi cznie przychd odsetkowy banku; wylicza sieje za pomoc efektywnej stopy procentowej. Ewidencjonowanie operacji zwizanych z kredytem wycenianym metod zamortyzowanego kosztu rozpoczyna si od ujcia kwoty nalenoci. Nastpnie przyznane rodki, pomniejszone o kwot prowizji, s stawiane do dyspozycji kredytobiorcy. Prowizje rozlicza si w czasie wedug efektywnej stopy procentowej. Rozliczenie prowizji metod liniow bdzie miao miejsce jedynie w przypadku, gdy nie ustalono z gry sposobu zmian wysokoci oprocentowania lub terminu patnoci rat kredytowych, np. moe to dotyczy kredytw z tytuu kart kredytowych. Cz rozliczanej w czasie prowizji, wraz z odsetkami przypadajcymi na dany okres, bdzie przychodem odsetkowym banku. Rnica w porwnaniu z tradycyjn metod polega na tym, e prowizja nie bdzie odrbnym skadnikiem przychodu, a bdzie zaliczana do przychodw odsetkowych. Wyznaczenie wartoci bilansowej kredytu nastpuje zatem poprzez wzicie pod uwag sald dwch kont ksigowych: Nalenoci oraz Rozliczenie prowizji30. Konsekwencj wprowadzenia obowizku wyceny kredytu wedug zamortyzowanego kosztu jest zmiana struktury przychodw bankw - powikszaj si przychody odsetkowe kosztem zmniejszenia przychodw z tytuu prowizji. Wpyw pojedynczego kredytu na wynik finansowy banku jest niewielki, poniewa prowizje od udzielania kredytu zazwyczaj nie przekraczaj poziomu 2-3% wartoci zaangaowania. Jednak w caym sektorze bankowym dochodzi do znacznych przesuni w pozycjach rachunku zyskw i strat. Do rozliczania prowizji w czasie bdzie wykorzystywana stopa procentowa. Stosowana dotd metoda liniowa zostanie ograniczona do minimum. Odbiorcom sprawozda finansowych trudno bdzie zatem oszacowa przychody prowizyjne bankw, zwaszcza w przypadku kredytw o zmiennych stopach procentowych. Powanym problemem bdzie wycena posiadanego ju w ksigach portfela kredytw, ze wzgldu na brak danych potrzebnych do ustalenia efektywnej stopy procentowej. Dla analitykw finansowych kwesti godn uwagi jest nieco inny sposb odczytywania wartoci bilansowych kredytw. Warto ta jest wypadkow sald kont bilansowych: Nalenoci z tytuu udzielonych kredytw, Rozliczenie prowizji oraz innych odpisw z aktualizacji wartoci aktyww finansowych (rezerw celowych).
29 30

Ibidem, s. 23-24. Ibidem.

Rozdzia 3. Sprawozdawczo bankowa i system raportowania w banku

596

Podsumowujc, naley stwierdzi, e zastosowanie metody zamortyzowanego kosztu do wyceny nalenoci lepiej odzwierciedli rzeczywiste wartoci wybranych kategorii bilansu oraz rachunku zyskw i strat. Dotychczasowe problemy organizacyjne bankw zwizane z wprowadzeniem nowych metod wyceny instrumentw finansowych wskazuj jednak, e w pocztkowym okresie korzyci te mog przesoni koszty dostosowania systemw informatycznych, zakcenia cigoci szeregw czasowych i konieczno zmiany sposobu interpretacji wielkoci sprawozdawczych11.

3.2. System raportowania w banku

3.2.1. Podstawa prawna raportowania na potrzeby statystyki monetarnej i nadzorczej
Sprawozdawczo bankowa ma na celu przedstawienie penego i prawdziwego obrazu sytuacji finansowej banku. System sprawozdawczy pozwala na uzyskanie niezbdnej informacji na potrzeby prowadzenia polityki monetarnej i nadzorczej. Jej narzdziem s sprawozdania bankw prezentujce sytuacj finansow i majtkow banku oraz zachodzcych zmian. W gospodarkach rynkowych bank centralny peni funkcje wiodc i nadzorcz wobec wszystkich bankw32. Nadzr bankowy ma zapewni midzy innymi bezpieczestwo wkadw oszczdnociowych i depozytw gromadzonych w bankach oraz prawidowy rozwj systemu bankowego. Nadzr analizuje i nadzoruje zgodno dziaania bankw z obowizujcymi regulacjami. Realizacja tego celu jest moliwa dziki posiadaniu odpowiednich danych pochodzcych ze sprawozdawczoci bankowej. Oprcz sprawozda wynikajcych z ustawy o rachunkowoci banki s zobowizane do sporzdzania na rzecz Narodowego Banku Polskiego informacji finansowych w formie zestawie liczbowych. Na podstawie art. 23 ust. 2 i 3 ustawy o Narodowym Banku Polskim jednostki sprawozdajce przekazuj do NBP dane niezbdne do ustalania polityki pieninej i okresowych ocen sytuacji pieninej pastwa. W celu rzeczywistej prezentacji funkcjonowania polskiego systemu bankowego, zgodnie z midzynarodowymi standardami lub polskimi zasadami rachunkowoci, banki opracowuj i przesyaj do Narodowego Banku Polskiego sprawozdania sporzdzone wedug uchwa Zarzdu NBP w sprawie trybu i szczegowych zasad przekazywaIbidem, s. 27. Zgodnie z Ustaw z dnia 21.07.2006 r. o nadzorze nad rynkiem finansowym zadania nadzoru bankowego od 1.01.2008 r. przejmie Komisja Nadzoru Finansowego.
31

nia przez banki do Narodowego Banku Polskiego danych niezbdnych do ustalania polityki pieninej i okresowych ocen sytuacji pieninej pastwa oraz oceny sytuacji finansowej bankw i ryzyka sektora bankowego, a take porozumienia NBP a Krajow Spdzielcz Kas Oszczdnociowo-Kredytowa.

3.2.2. Zakres, forma i terminy przekazywania danych na potrzeby ustalania polityki pieninej i okresowych ocen sytuacji pieninej oraz oceny sytuacji finansowej bankw i ryzyka sektora bankowego
Zakres i tryb przekazywanych danych pozwala na uzyskanie informacji zarwno dla potrzeb prowadzenia polityki monetarnej jak i polityki nadzorczej. Dla potrzeb polityki monetarnej najistotniejsza jest sytuacja finansowa sektora bankowego, natomiast z punktu widzenia polityki nadzorczej - ocena ryzyka tego sektora. Jednostkami sporzdzajcymi sprawozdania s: banki (na potrzeby statystyki monetarnej traktowane jako pozostae monetarne instytucje finansowe) - instytucje finansowe, ktrych dziaalno polega na przyjmowaniu depozytw (i/lub bliskich substytutw depozytw) lub innych funduszy zwrotnych od podmiotw innych ni monetarne instytucje finansowe oraz udzielaniu kredytw i/lub inwestowaniu w papiery wartociowe na wasny rachunek; spdzielcze kasy oszczdnociowo-kredytowe (skok) - instytucje spdzielcze, ktrych celem jest gromadzenie rodkw pieninych wycznie swoich czonkw, udzielanie im poyczek i kredytw, przeprowadzanie na ich zlecenie rozlicze finansowych oraz poredniczenie przy zawieraniu umw ubezpieczenia. Jednostki sprawozdajce przekazuj dane za porednictwem poczty elektronicznej lub na noniku magnetycznym oraz dodatkowo w formie papierowej. Dane przekazywane w formie papierowej powinny by opatrzone podpisem osb je sporzdzajcych oraz zatwierdzone podpisem osb upowanionych do skadania owiadcze woli w zakresie praw i obowizkw majtkowych jednostki sprawozdajcej. Zakres informacji przekazywanych przez banki na noniku magnetycznym, optycznym lub za porednictwem poczty elektronicznej zawiera dane oglne o banku (4 formularze), bilans banku, dane szczegowe do bilansu banku (125 formularzy), zobowizania pozabilansowe bankw (18 formularzy), zaczniki do bilansu banku (84 formularze), rachunek zyskw i strat (22 formularze). Banki sporzdzaj informacje finansowe za okresy sprawozdawcze, ktrymi s w zalenoci od typu danych: dzie, dekada, miesic i kwarta.

Wybrane sprawozdania na bazie dziennej dotycz midzy innymi: czci skadnikw pasyww bankw, pozycji walutowych ryzyka walutowego, czci instrumentw pochodnych (forward i swapy walutowe). W miesicznych sprawozdaniach znajduj si informacje na temat: danych oglnych banku, szczegowego bilansu banku wraz z zacznikami, adekwatnoci kapitaowej, oprocentowania kredytw i depozytw. Kwartalne sprawozdania i informacje dotycz midzy innymi: rachunku zyskw i strat, listy klientw powizanych z bankiem kapitaowo i personalnie, danych o podmiotach, ktre nie posiadaj zdolnoci kredytowej. W oparciu o dane uzyskane od bankw, NBP uzyskuje odpowiedni wiedz, na podstawie ktrej moe ustala polityk pienin oraz nadzorcz. Sprawozdawczo bankowa jest skierowana na zewntrz banku (np. do NBP czy BFG), jednak moe by jednak rwnie wykorzystywana w samym banku dla celw analitycznych.

3.2.3. Zakres, forma i terminy przekazywania danych niezbdnych do sporzdzenia bilansu patniczego oraz midzynarodowej pozycji inwestycyjnej33
Bilans patniczy to statystyczne zestawienie obrotw z zagranic, ktre dla okrelonego okresu, w usystematyzowany sposb prezentuje transakcje gospodarcze zrealizowane przez Polsk z reszt wiata (midzy rezydentami a nierezydentami). Bilans patniczy prezentowany jest z uwzgldnieniem rachunku biecego, rachunku kapitaowego i finansowego, salda bdw i opuszcze oraz oficjalnych aktyww rezerwowych. Midzynarodowe standardy metodologiczne statystyki bilansu patniczego zostay okrelone w Balance of Payments Manual 5th edition, przygotowanym przez Midzynarodowy Fundusz Walutowy. Midzynarodowa pozycja inwestycyjna Polski jest zestawieniem, ktre przedstawia stany aktyww i pasyww zagranicznych podmiotw krajowych na koniec roku. Rnica pomidzy wielkoci aktyww i pasyww zagranicznych stanowi midzynarodow pozycj inwestycyjn netto i wskazuje, czy Polska jest wierzycielem, czy dunikiem netto w stosunku do zagranicy. Zarzdu NBP w uchwaach w sprawie trybu i szczegowych zasad przekazywania przez banki Narodowemu Bankowi Polskiemu danych niezbdnych do
Przygotowano w oparciu o publikacje NBP: Bilans patniczy RP za I kwarta 2006 r." oraz Midzynarodowa pozycja inwestycyjna Polski w 2004 roku".

sporzdzania bilansu patniczego oraz bilansu nalenoci i zobowiza zagranicznych pastwa, reguluje zakres oraz tryb przekazywania tych informacji. Terminy przekazywania poszczeglnych formularzy sprawozdawczych s zrnicowane. W ramach tej uchway banki s zobowizane do przekazywania m.in.: miesicznych informacji z obrotw i stanw zarejestrowanych na posiadanych rachunkach biecych (nostro) w instytucjach kredytowych lub bankach zagranicznych, na prowadzonych rachunkach biecych (loro) instytucji kredytowych lub bankw zagranicznych, rachunkach biecych innych nierezydentw, innych rachunkach biecych sucych bankowi do ewidencji rozlicze transakcji midzy rezydentami i nierezydentami w walucie polskiej i w walutach obcych oraz w kasach i skarbcach w walutach obcych, informacji o zawarciu z nierezydentem umowy zobowizujcej nierezydenta do udzielenia bankowi kredytu lub poyczki lub informacji o zawarciu z nierezydentem umowy zobowizujcej bank do udzielenia nierezydentowi kredytu lub poyczki, sprawozdania z wykorzystania i spat kredytw lub poyczek otrzymanych od nierezydentw wraz z terminarzem przyszych spat, informacji o nabytych na rachunek wasny: papierach wartociowych wyemitowanych przez rezydentw na rynkach zagranicznych, papierach wartociowych dunych wyemitowanych przez rezydentw na rynku krajowym, niedopuszczonych do obrotu publicznego w kraju, sprawozda o transakcjach zawieranych bez porednictwa podmiotw krajowych w zakresie pochodnych instrumentw finansowych, o wartoci godziwej pozycji w pochodnych instrumentach finansowych, ktre powstay w wyniku transakcji pomidzy rezydentami i nierezydentami oraz o wartoci umownych zobowiza lub umownych nalenoci z tytuu tych pozycji.

3.2.4.

Zakres, tryb i terminy przekazywania przez banki objte obowizkowym systemem gwarantowania informacji do Bankowego Funduszu Gwarancyjnego34

Podstawowym rdem informacji o bankach s sprawozdania finansowe, ktre Bankowy Fundusz Gwarancyjny otrzymuje od Narodowego Banku Polskiego na mocy ustawy o BFG oraz porozumienia z NBP, zawartego w 1997 r. Banki korzystajce z pomocy finansowej BFG przesyaj dodatkowo - zgodnie z umowami poyczek - sprawozdania finansowe bezporednio do Funduszu.
Przygotowano na podstawie publikacji BFG Raport roczny BFG 2005" oraz zarzdzenia nr 11/2006 Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 29.05.2006 r. w sprawie zakresu, trybu i terminw przekazywania przez banki objte obowizkowym systemem gwarantowania informacji do Bankowego Funduszu Gwarancyjnego.
34

Rozdzia 3. Sprawozdawczo bankowa i system raportowania w banku

600

Kolejne rdo stanowi informacje przekazywane Funduszowi bezporednio przez banki na podstawie zarzdzenia Prezesa Narodowego Banku Polskiego w sprawie zakresu, trybu i terminw przekazywania przez banki objte obowizkowym systemem gwarantowania informacji do Bankowego Funduszu Gwarancyjnego. Pakiet sprawozdawczy zawiera: informacj dotyczc podstawy obliczania oraz wysokoci funduszu ochrony rodkw gwarantowanych, informacj dotyczc podstawy obliczania oraz wysokoci obowizkowej opaty rocznej, warto wierzytelnoci objtych gwarancjami BFG oraz warto rodkw gwarantowanych przez BFG, informacj o sumie rodkw pieninych zgromadzonych w banku/zrzeszonych bankach spdzielczych, informacj o aktywach bilansowych i zobowizaniach pozabilansowych banku/zrzeszonych bankw spdzielczych, warto wierzytelnoci objtych gwarancjami BFG. Dane sprawozdawcze bankw oraz informacje pozasprawozdawcze s wykorzystywane przez Bankowy Fundusz Gwarancyjny do monitorowania i analizowania sytuacji sektora bankowego, w tym odrbnie sektora bankw komercyjnych i spdzielczych, a take poszczeglnych bankw zidentyfikowanych jako zagroone. Podstawowym celem tych prac jest ustalenie, czy w sektorze nie wystpuje zagroenie niewypacalnoci okrelonych bankw, ktre wymagaoby podjcia odpowiednich dziaa przez Fundusz oraz inne instytucje w ramach sieci bezpieczestwa finansowego35.

3.2.5. Inne obowizki sprawozdawcze bankw - roczne sprawozdania finansowe36

Zgodnie z ustaw o rachunkowoci banki s zobowizane do sporzdzania sprawozda finansowych na dzie zamknicia ksig rachunkowych (tzw. dzie bilansowy). Sprawozdanie skada si z nastpujcych elementw: bilansu, rachunku zyskw i strat, zestawienia zmian w kapitale wasnym, rachunku przepyww pieninych, noty i informacji dodatkowych.
" Szerzej na temat dziaalnoci analitycznej Bankowego Funduszu Gwarancyjnego - w czci I, rozdzia 4. 36 Przygotowano na podstawie: J. Uryga, W. Magielski. Rachunkowo bankw komercyjnych. Interfin. Krakw 2006 oraz Rachunkowo i sprawozdawczo finansowa 2006, Dom Wydawnicza ABC. Warszawa oraz aktw prawnych.

601

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

Bilans jest podstawowym sprawozdaniem finansowym. Przedstawia stany aktyww i pasyww najczciej na dzie koczcy biecy oraz poprzedni rok obrachunkowy (ewentualnie na inny dzie bilansowy). Bilans zawiera informacje o zasobach ekonomicznych kontrolowanych przez bank oraz o rdach ich finansowania. Podstawow zasad bilansow jest zasada rwnowagi bilansowej. Zgodnie z ni kady skadnik majtku musi by sfinansowany wasnymi lub obcymi kapitaami, czyli warto aktyww musi by rwna zainwestowanym kapitaom. W bilansie banku aktywa s zestawiane wedug ich pynnoci: od najbardziej pynnych do najmniej. Pasywa natomiast s uszeregowane wedug ich stabilnoci, poczynajc od najbardziej zmiennych do najbardziej stabilnych gwarantujcych funkcjonowanie banku. Przykadowy bilans banku (dla celw sprawozdawczych do NBP) przedstawiony zosta w tabeli 5.
Tabela 5. Bilans banku sprawozdajcego

AKTYWA
Kasa i operacje z bankiem centralnym Nalenoci od sektora finansowego Nalenoci od sektora niefinansowego Nalenoci od sektora instytucji rzdowych i samorzdowych Nalenoci z tytuu zakupionych papierw wartociowych z otrzymanym przyrzeczeniem odkupu Papiery wartociowe Aktywa trwae Inne aktywa Razem aktywa

PASYWA
Operacje z bankiem centralnym Zobowizania wobec sektora finansowego Zobowizania wobec sektora niefinansowego Zobowizania wobec sektora instytucji rzdowych i samorzdowych Zobowizania z tytuu sprzedanych papierw wartociowych z udzielonym przyrzeczeniem odkupu Zobowizania z tytuu emisji wasnych papierw wartociowych Inne pasywa Rezerwy celowe na zobowizania pozabilansowe Rezerwa na ryzyko oglne Kapitay (fundusze), zobowizania podporzdkowane, ora rezerwa na ryzyko i wydatki nie zwizane z podstawow dziaalnoci banku Wynik (zysk/strata) netto w trakcie zatwierdzania Wynik (zysk/strata) roku biecego Razem pasywa rdo: Uchwaa nr 23/2003 Zarzdu NBP z dnia 25.07.2003 r.

Rachunek zyskw i strat wykazuje oddzielnie przychody, koszty, zyski i straty oraz obowizkowe obcienia wyniku finansowego za biecy oraz poprzedni rok obrotowy (ewentualnie za analogiczne okresy). Jest to dynamiczne sprawozdanie o dokonaniach jednostki w trakcie okresu sprawozdawczego. Istota rachunku zyskw i strat oparta jest na zaoeniach zasady memoriaowej, co oznacza, e przychody lub koszty s uznawane w momencie zawarcia transakcji, nie za przepywu rodkw zwizan z t transakcj. Sprawozdanie to dostarcza informacji o wynikach dziaalnoci i rentownoci banku. Jeeli przychody s wiksze od kosztw oznacza to, e bank wypracowa zysk. Jeli przychody s mniejsze od kosztw oznacza to, e jednostka poniosa strat w trakcie dziaalnoci. Sprawozdanie to nie tylko informuje o cznej kwocie wyniku finansowego lecz rwnie o wynikach z poszczeglnych obszarw dziaania banku, dziki czemu otrzymujemy szczegow informacj o rdach uzyskiwania zysku. Przykadowy ukad rachunku zyskw i strat (dla celw sprawozdawczych do NBP) zaprezentowano poniej - w tabeli 6.
Tabela 6. Rachunek zyskw i strat banku sprawozdajcego I Przychody z tytuu odsetek Od sektora finansowego Od papierw wartociowych o staej kwocie dochodu Od sektora niefinansowego Od sektora instytucji rzdowych i samorzdowych II Koszty odsetek Od sektora finansowego Od sektora niefinansowego Od sektora instytucji rzdowych i samorzdowych III IV V VI VII Wynik z tytuu odsetek (I-II) Przychody z tytuu prowizji Koszty z tytuu prowizji Wynik z tytuu prowizji (IV-V) Przychody z udziaw lub akcji, pozostaych papierw wartociowych, innych instrumentw finansowych o zmiennej kwocie dochodu Od jednostek zalenych Od jednostek stowarzyszonych Od pozostaych jednostek Od jednostek wspzalenych VIII Wynik operacji finansowych Papierami wartociowymi i innymi instrumentami finansowymi Pozostaych IX X XI XII XIII XIV Wynik z pozycji wymiany Wynik dziaalnoci bankowej (III+/-VI+VII+/-VIII+/-IX) Pozostae przychody operacyjne Pozostae koszty operacyjne Wynik z tytuu korekt wart. godziwej w rachunkowoci zabezpiecze Koszty dziaania banku Wynagrodzenia Ubezpieczenia i inne wiadczenia Inne XV XVI XVII XVII
]

Amortyzacja rodkw trwaych oraz wartoci niematerialnych i prawnych Odpisy na rezerwy i aktualizacj wartoci Rozwizanie rezerw i aktualizacja wartoci Rnica wartoci rezerw i aktualizacji (XVI-XVII) Wynik z dziaalnoci operacyjnej (X+XI-XII+/-XIII-XIV-XV+/-XVIII) Wynik na operacjach nadzwyczajnych Zyski nadzwyczajne Straty nadzwyczajne Ujemna warto firmy jednorazowo ujta w wyniku finansowym Udzia w zyskach (stratach) jednostek podporzdkowanych wycenianych metod praw wasnoci Zysk (strata) z aktyww przeznaczonych do zbycia niezaliczonych do operacji niekontynuowanych Zysk (strata) brutto (XIX+/-XX+/-XXI+/-XXII+/-XXIII)

XIX XX

XXI XXII XXII I XXI

V XXV XXV I

Podatek dochodowy Pozostae obowizkowe zmniejszenie zysku (zwikszenie straty) Zysk (strata) netto z operacji kontynuowanych (XXIV-XXV-XXVI)

xxv

II XXVI Wynik (zysk/strata) netto z operacji niekontynuowanych II XXI Wynik (zysk/strata) po opodatkowaniu netto (XXVII+/-XXVIII) X
rdo: Uchwaa nr 23/2003 Zarzdu NBP z dnia 25.07.2003 r.

Zestawienie zmian w kapitale wasnym zawiera natomiast informacje o zmianach poszczeglnych skadnikw kapitau wasnego za biecy oraz poprzedni rok obrotowy (ewentualnie biecy rok sprawozdawczy i poprzedni rok obrotowy).

Rozdzia 3. Sprawozdawczo bankowa i system raportowania w banku

604

Rachunek przepyww pieninych wykazuje dane za biecy i poprzedni rok obrotowy (ewentualnie analogiczne okresy sprawozdawcze). W rachunku tym uwzgldnia si wszystkie wpywy i wydatki z dziaalnoci operacyjnej, inwestycyjnej i finansowej banku z wyczeniem wpyww i wydatkw bdcych rezultatem zakupu lub sprzeday rodkw pieninych. Sprawozdanie sporzdza si w jzyku polskim oraz w walucie polskiej. Roczne sprawozdanie banku powinno zosta: sporzdzone w cigu 3 miesicy od zamknicia ksig rachunkowych, zbadane przez biegego rewidenta. zatwierdzone przez bank w cigu 6 miesicy od dnia bilanasowego, zoone do sdu rejestrowego oraz opublikowane w Monitorze Polskim B w cigu 15 dni od zatwierdzenia. Niezalenie od sprawozda finansowych banki s zobligowane do sporzdzania sprawozdania z wasnej dziaalnoci za kady rok obrotowy. Na sprawozdanie takie skadaj si istotne informacje o stanie majtkowym i sytuacji finansowej oraz ocena uzyskanych wynikw i w'skazanie czynnikw ryzyka. Potencjalni odbiorcy sprawozda finansowych (np. akcjonariusze, udziaowcy, nadzr bankowy) oczekuj na dane pozwalajce im podj odpowiednie decyzje. Mona wic wydzieli trzy podstawowe funkcje sprawozda: funkcja informacyjna jest speniona poprzez zapewnienie dostpu do danych o sytuacji finansowej banku, funkcja menederska jest powizana z zarzdzaniem bankiem, funkcja nadzorcza wynika z zada postawionych przed nadzorem bankowym. Wszyscy odbiorcy s zainteresowani odpowiedni jakoci danych. W tym celu sprawozdania finansowe podlegaj badaniu przez biegych rewidentw posiadajcych odpowiedni wiedz i dowiadczenie oraz speniajcych warunki do wyraenia bezstronnej i niezalenej opinii na temat danego sprawozdania. W pisemnej opinii wraz z raportem biegy informuje czy sprawozdanie finansowe jest prawidowe oraz czy rzetelnie przedstawia sytuacj majtkow i finansow badanego banku. W przypadku naruszenia prawa lub innych istotnych nieprawidowoci biegy jest zobowizany do powiadomienia Komisji Nadzoru Finansowego (do koca 2007 r. Komisji Nadzoru Bankowego).

3.2.6. Nowe standardy przekazywania danych (COREP i FINREP)37

W zwizku z opracowaniem przez CEBS (Komitet Europejskich Nadzorcw Bankowych) standardw sprawozdawczych COREP (standard sprawozdawczoci adekwatnoci kapitaowej wedug NUK) i FINREP (standard sprawozdawczoci
Przygotowano na podstawie publikacji internetowych: CEBS, NBP oraz polskiej jurysdykcji XBRL.

605

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

finansowej), zwizanych z Now Umow Kapitaowa (Dyrektywa CRD) i Midzynarodowymi Standardami Rachunkowoci, w NBP rozpoczy si prace majce na celu zbudowanie nowego systemu sprawozdawczego. Proponowane zmiany bd wymagay znaczcej korekty zakresu danych sprawozdawczych przekazywanych do nadzoru bankowego przez banki. W obliczu koniecznoci przeprowadzenia gbokich zmian w dotychczasowym systemie sprawozdawczym, NBP podj decyzj o budowie nowego systemu sprawozdawczego. Zaoenia systemu zostay zatwierdzone przez Zarzd NBP. System sprawozdawczy bdzie skada si z co najmniej dwch moduw, z ktrych kady przeznaczony bdzie dla innego departamentu - odbiorcy danych. Minimalna konfiguracja przewiduje zastpienie obecnego systemu przez dwa moduy: nadzorczy i monetarny. Modu nadzorczy nowego systemu sprawozdawczego bdzie wykorzystywa COREP oraz FINREP. Ponadto, w jego skad wejd dane sprawozdawcze niezbdne do generowania raportu wskanikw, wykorzystywanych przez nadzr bankowy do nadzoru analitycznego i inspekcyjnego. Nowe rozwizania sprawozdawcze maj zosta oparte na standardzie XBRL Extensible Business Reporting Language", ktry jest stworzony dla potrzeb wymiany, interpretacji, analizy i prezentacji szeroko pojtych sprawozda gospodarczych (zarwno finansowych jak i tych o charakterze niefinansowym). Standard XBRL bazuje na jzyku XML ,,Extensible Markup Language", przy ktrego pomocy tworzone s taksonomie XBRL (ujednolicone sowniki poj wystpujcych we wspomnianych sprawozdaniach). XBRL nie tworzy nowych zasad sprawozdawczoci, lecz bazuje na istniejcych normach prawnych, takich jak na przykad Ustawa o Rachunkowoci" lub MSSF. XBRL jest otwartym standardem, wolnym od opat i licencji.

Bibliografia
Dokumenty prawne Ustawa z dnia 29.08.1997 r. o Narodowym Banku Polskim (DzU z 1997 r nr 140, poz. 938 ze zm.). Ustawa z dnia 29.08.1997 r. Prawo Bankowe (DzU z 1997 r., nr 140, poz. 939 ze zm.). Rozporzdzenie Komisji (WE) Nr 707/2004 z dnia 6.04.2004 r. zmieniajce rozporzdzenie (WE) nr 1725/2003 przyjmujce niektre midzynarodowe standardy rachunkowoci zgodnie z rozporzdzeniem (WE) nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady ( DzU L 111. 17.4.2004 r.). Rozporzdzenie (WE) Nr 1606/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 19.07.2002 r. w sprawie stosowania midzynarodowych standardw rachunkowoci (DzU L 243, 11.09.2002 r.).
38

Szerzej na temat Nowej Umowy Kapitaowej/Dyrektywy CRD w czci III, rozdzia 5.

Rozdzia 3. Sprawozdawczo bankowa i system raportowania w banku

606

Rozporzdzenie z dnia 12.12.2001 r. w sprawie zasad sporzdzania skonsolidowanych sprawozda finansowych bankw oraz skonsolidowanych sprawozda holdingu finansowego (DzU nr 152 z dn. 28.12.2001 r.). Rozporzdzenia ministra finansw z dnia 12.12.2001 r. w sprawie wzorcowego planu kont bankw (DzU z 2001 r. nr 152 poz. 1727 ze zm.). Rozporzdzenie z dnia 10.12.2001 r. w sprawie szczeglnych zasad rachunkowoci bankw (DzU nr 149 z dn. 22.12.2001 r.). Uchwaa nr 38/2005 Zarzdu NBP z dnia 6.05.2005 r. w sprawie trybu i szczegowych zasad przekazywania przez banki Narodowemu Bankowi Polskiemu danych niezbdnych do sporzdzania bilansu patniczego oraz bilansu nalenoci i zobowiza zagranicznych pastwa. Uchwaa nr 23/2003 Zarzdu NBP z dnia 25.07.2003 r. w sprawie trybu i szczegowych zasad przekazywania przez banki do Narodowego Banku Polskiego danych niezbdnych do ustalania polityki pieninej i okresowych ocen sytuacji pieninej pastwa oraz oceny sytuacji finansowej bankw i ryzyka sektora bankowego (DzU NBP, nr 16, poz. 26). Porozumienie z dnia 12.07.2004 r. pomidzy Narodowym Bankiem Polskim a Krajow Spdzielcz Kas Oszczdnociowo-Kredytowa.
Wydawnictwa zwarte i artykuy

Rachunkowo 2006. MSSF a Ustawa o rachunkowoci - porwnanie, Wyd. Biblioteka prawna Rzeczpospolitej", Warszawa 2006. Iwanicz-Drozdowska M., Zarzdzanie finansowe bankiem, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2005. Jankowska K., Baliski K Rachunkowo bankowa. Podrcznik, Wydanie drugie zaktualizowane, Difin, Warszawa 2004. Paprotny P., Wycena nalenoci kredytowych banku komercyjnego metod zamortyzowanego kosztu wedug efektywnej stopy procentowej. Konsekwencje dla wyniku finansowego, Bank i Kredyt", nr 5/2005. Uryga J Magielski W., Rachunkowo bankw komercyjnych, Interfin, Krakw 2006. Waliska E Michalak M Istota rachunkowoci; Waliska E., Czajor P., Regulacje rachunkowoci w warunkach globalizacji; Waliska E Stpie-Andrzejewska J Podstawowe skadniki sprawozdania finansowego - bilans i rachunek zyskw i strat, [w:] Rachunkowo i sprawozdawczo finansowa, redaktor merytoryczny Ewa Waliska. Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2006.
Materiay internetowe

www.bfg.pl www.c-ebs.org www.iasb.org/standards/summaries.asp www.nbp.pl www.xbrl.org.pl

Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej banku

Magorzata Zaleska

4.1. Podmioty sporzdzajce analizy i odbiorcy wynikw, z uwzgldnieniem stopnia dostpnoci danych
Wyspecjalizowane instytucje, w tym zewntrzne wadze bankowe oraz banki dokonuj oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej systemu bankowego i jego poszczeglnych jednostek. Podmiotami tymi s w szczeglnoci: nadzr bankowy (w Polsce od 2008 r. Komisja Nadzoru Finansowego), inne centralne instytucje systemu finansowego, zainteresowane kondycj ekonomiczno-finansow systemu bankowego i jego poszczeglnych elementw, przede wszystkim bank centralny (Narodowy Bank Polski) i system gwarantowania depozytw (Bankowy Fundusz Gwarancyjny), banki oraz ich oddziay, agencje ratingowe (np. Fitch Polska), czasopisma specjalistyczne (np. Bezpieczny Bank, Bank, Gazeta Bankowa), inni (np. Gwny Urzd Statystyczny, Instytut Bada nad Gospodark Rynkow, Konferencja Przedsibiorstw Finansowych w Polsce). Podkreli naley, e wyniki analiz publikowane przez poszczeglne instytucje rni si z uwagi na przyjcie odmiennych metod i parametrw do oceny systemu bankowego i jego poszczeglnych elementw. To za powoduje brak porwnywalnoci tych analiz. Odbiorcami, zainteresowanymi sytuacj ekonomiczno-finansow systemu bankowego i jego poszczeglnych jednostek, s w szczeglnoci: waciciele, inwestorzy, osoby zarzdzajce i nadzorujce, deponenci i kredytobiorcy, osoby fizyczne i prawne wsppracujce z bankiem.

Rozdzia 4. Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej banku

608

Odbiorcy wewntrzni (tzn. rada i zarzd banku) oczekuj duo bardziej szczegowych i innego rodzaju informacji ni odbiorcy zewntrzni (np. deponenci). Analizy sporzdzane na potrzeby wewntrznego zarzdzania bankiem s zatem inne ni skierowane do zewntrznych odbiorcw (np. potencjalnych inwestorw). Konieczno sporzdzania kilku rodzajw analiz w banku, na potrzeby rnych odbiorcw (m.in. wadz nadzorczych, wacicieli, inwestorw i osb zarzdzajcych), wymaga wysokich nakadw, istnienia rnych aplikacji, a to min. zwiksza koszty dziaania banku. Jednym z podstawowych problemw przy sporzdzaniu analiz systemu bankowego, a zwaszcza pojedynczych bankw jest dostpno danych. Dostp ten jest zrnicowany w zalenoci od rodzaju podmiotu sporzdzajcego analizy oraz uzaleniony jest od rodzaju analizowanego banku. Nadmieni naley, e instytucje centralne systemu bankowego (tzn. nadzr nad rynkiem bankowym, bank centralny i system gwarantowania depozytw), jak i same banki maj szeroki dostp do danych rdowych, w tym do penej sprawozdawczoci bankowej. Z wyej wymienionych odbiorcw, zainteresowanych sytuacj banku, ograniczony dostp do danych maj deponenci, ktrych z reguy interesuje sytuacja ekonomiczno-finansow konkretnego banku. Pomimo ograniczonego dostpu do danych deponenci mog rwnie, na podstawie dostpnych danych, ocenia sytuacj ekonomiczno-finansow pojedynczego banku, w tym ryzyko jego ewentualnej upadoci. Wspomnie trzeba, e szczegowe dane pojedynczego banku s w zasadzie tajne i nie mog by udostpniane osobom trzecim. Rwnie zestawienia statystyczne, opracowania i oceny zawierajce dane indywidualne umoliwiajce powizanie ich z konkretnym bankiem, w szczeglnoci jeeli do sporzdzenia zestawienia, opracowania lub oceny wykorzystano dane dotyczce mniej ni trzech podmiotw lub gdy udzia danych dotyczcych jednego podmiotu, wykorzystanych w zestawieniu, opracowaniu lub ocenie jest wikszy ni trzy czwarte caoci - nie mog by udostpniane osobom trzecim. Jak wyej wspomniano, dostp do danych uzaleniony jest rwnie od rodzaju analizowanych bankw. Szerszy dostp do danych wystpuje w przypadku analizy bankw spek akcyjnych ni bankw spdzielczych. W grupie bankw dziaajcych w formie spek akcyjnych najszerszy zakres danych dotyczy bankw giedowych. Do gwnych danych rdowych wykorzystywanych w analizach ekonomiczno-finansowych bankw zaliczy naley sprawozdawczo. Jak wczeniej wspomniano pena sprawozdawczo przekazywana jest przez banki w zasadzie tylko do instytucji centralnych. Powszechnie dostpne s natomiast tylko wybrane elementy tej sprawozdawczoci (m.in. publikowane w Monitorze Polskim lub Monitorze Spdzielczym). Ponadto zaznaczy naley, e kady bank ma obowizek publikowa swj roczny bilans wraz z opini biegego, a zatem po-

winno by to sprawozdanie powszechnie dostpne. Kady bank ma take obowizek informowa swojego klienta o swojej sytuacji ekonomiczno-finansowej. Praktyka wskazuje jednak, e nie wszystkie banki wypeniaj ten obowizek, m.in. z uwagi na ma precyzj obowizujcych przepisw, np. brak jest sprecyzowania jak czsto i w jakim zakresie ma by informowany klient bankowy. Warto nadmieni take, e banki sporzdzaj i publikuj rnego rodzaju raporty. Raporty sporzdzane przez dany bank z reguy pokazuj jego sytuacj w jak najlepszym wietle, pomijajc ewentualne problemy. Raporty te przedstawiaj zatem sytuacj bankw z reguy jednostronnie. Ponadto warto podkreli, e wprowadzenie w ycie przepisw NUK7CRD. w tym trzeciego filara zwiksza dostpno do danych o sytuacji ekonomiczno-finansowej bankw. Obok sprawozdawczoci finansowej i innych danych liczbowych wyodrbni mona informacje o charakterze jakociowym (nieliczbowym). Wikszo ocen sytuacji ekonomiczno-finansowej, czy to systemu bankowego czy jego poszczeglnych jednostek, opiera si jednak na danych liczbowych pomijajc aspekty jakociowe w zarzdzaniu (np.: kadra zarzdzajca, waciciele, konkurencja na rynku usug bankowych). Dane liczbowe mog by co prawda wystarczajce do przeprowadzenia analizy oglnej, ale nie s wystarczajce do rzetelnej i wnikliwej oceny. Pewna cz informacji o bankach ma bowiem charakter nieliczbowy. Podkreli naley, e informacje na ktrych oparta jest ocena powinny by aktualne i wiarygodne. Od rzetelnoci danych uzaleniona jest bowiem jako analizy. Trzeba zwrci uwag, e dane liczbowe mog by nieaktualne (pochodzi z przeszoci) oraz nierzetelne, a wic ich jako moe budzi okrelone wtpliwoci. Z przeprowadzonych bada wynika, e defraudacje i oszustwa s podstawowymi lub drugorzdnymi przyczynami upadoci bankw, a to oznacza ograniczon przydatno sprawozda finansowych do wykrywania oznak trudnoci ekonomiczno-finansowych bankw. Reasumujc naley stwierdzi, e rzetelna, wnikliwa i kompleksowa ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej systemu bankowego i bankw powinna opiera si zarwno na wiarygodnych czynnikach mierzalnych (analiza ilociowa), jak i czynnikach niemierzalnych (analiza jakociowa).

4.2. Zakres, cel i czas analizy

Zakres oceny kondycji ekonomiczno-finansowej moe dotyczy skali makro lub mikro. Analiza w skali makro to w szczeglnoci ocena sytuacji: systemu bankowego, poszczeglnych sektorw bankowych, np.: - sektora bankw pastwowych,

 sektora bankw w formie spki akcyjnej, w tym bankw giedowych (odmiennego podejcia analitycznego wymagaj przy tym banki inwestycyjne i banki hipoteczne), sektora bankw spdzielczych, poszczeglnych grup bankowych/holdingw finansowych, np. wedug struktury wasnoci (pochodzenia kapitau): - bankw z przewag kapitau polskiego (w tym np.: bankw z przewag wasnoci pastwowej i bankw z przewag kapitau prywatnego) oraz bankw z przewag kapitau zagranicznego (w tym wedug kraju pochodzenia kapitau), - poszczeglnych zrzesze bankowych. Ocena w skali mikro to m.in. analiza: poszczeglnych bankw (pojedynczych jednostek), oddziaw bankw (placwek bankowych). Wikszo publikowanych analiz odnosi si do oceny systemu bankowego oraz bankw giedowych. Bardzo rzadko publikowane s natomiast analizy oddziaw/placwek bankowych, ktre sporzdzane s na wewntrzne potrzeby zarzdcze. Bezpieczne i rentowne dziaanie banku, rozumiane z jednej strony jako denie do optymalizacji ryzyka, a z drugiej strony wynikw finansowych, to sprawne dziaanie jego oddziaw. Przy tworzeniu zasad oceny pracy oddziaw trzeba pamita, e funkcjonuj one w konkretnych warunkach zewntrznych, okrelonym regionie na ktrym istnieje wiksza bd mniejsza konkurencja ze strony innych bankw, yj ludzie bardziej lub mniej zamoni i funkcjonuj przedsibiorstwa o rnym stopniu rentownoci. Wpyw tych elementw na wynik oceny oddziaw powinien z pewnoci zosta uwzgldniony. Przykadowo nie powinno ustala si jednakowych norm wymaganych parametrw dla oddziaw funkcjonujcych w rnych uwarunkowaniach zewntrznych. Analityk przystpujc do pracy powinien wyranie sprecyzowa cel analizy, tj. czy ma by to przykadowo: kompleksowa ocena biecej sytuacji ekonomiczno-finansowej systemu bankowego i/lub jego poszczeglnych jednostek, przede wszystkim w dwch podstawowych wymiarach: rentownoci i podejmowanego ryzyka, wyseleksjonowanie bankw o najlepszej sytuacji ekonomiczno-finansowej wedug okrelonego kryterium np. wypacalnoci, wykrycie symptomw zagroenia upadoci banku, tzw. systemy wczesnego ostrzegania, ocena z punktu widzenia innych kryteriw (np. spenienie kryteriw do otrzymania pomocy finansowej), prognozowanie przyszej sytuacji ekonomiczno-finansowej banku.

Istotn kwesti jest rwnie okrelenie daty na ktr sporzdzana jest analiza. Do najczciej spotykanych rozwiza zaliczy naley analizy: miesiczne (ograniczane do analizy wybranych danych - brak wielkoci wynikowych), kwartalne, proczne i roczne. Czstotliwo przeprowadzania analizy zalee powinna przede wszystkim od jej zakresu i celu. Oglnie rzecz ujmujc czste (co miesic) oceny powinny dotyczy pojedynczych bankw znajdujcych si w zej sytuacji ekonomiczno-finansowej. Nie ma natomiast koniecznoci sporzdzania kompleksowej analizy caego systemu bankowego w odstpach miesicznych, gdy w prawidowo funkcjonujcym systemie bankowym zmiany poszczeglnych wielkoci ekonomiczno-finansowych s niewielkie. W przypadku systemu bardziej wskazane jest porwnywanie danych w duszym horyzoncie czasowym, np. co najmniej kwartalnym.

4.3. Metody analizy

Po sprecyzowaniu zakresu, celu i okresu analizy oraz pozyskaniu niezbdnych danych przychodzi czas na wybr odpowiedniej metody analizy. Wybr metody oceny systemu bankowego i jego poszczeglnych jednostek jest spraw wewntrzn podmiotu sporzdzajcego analiz. Wybr ten jest w duym stopniu uzaleniony od analityka. O ile bowiem zasady stosowane w ksigowoci oraz przy sporzdzaniu sprawozda finansowych s okrelone w przepisach prawnych, o tyle zasady sporzdzania analiz ju nie. Z tego wynika, e analityk ma prawie nieograniczone moliwoci wyboru stosowanych zasad i metod przy sporzdzaniu analiz, a jednoczenie moe wykaza si kreatywnoci i elastycznoci. Sporzdzajc prawidowo analiz, jako kryterium oceny analityk powinien przyj racjonalno dziaania" bankw w warunkach, w ktrych one funkcjonuj. Niemniej jednak w praktyce kad jednostk gospodarcz mona pokaza w lepszym bd gorszym wietle, odpowiednio dobierajc metody i kryteria analizy, stosowane wskaniki itd. Tym samym istnieje dua swoboda w wyborze zestawu analizowanych wielkoci i miernikw oraz sposobu ich wyliczania. W zwizku z powyszym istotne wydaje si zapewnienie porwnywalnoci otrzymanych wynikw z w miar obiektywnymi wzorcami oraz zewntrznymi parametrami otoczenia banku. Jeeli analityk jest w stanie poprawnie zinterpretowa wyniki np. wskaniki to dla jego potrzeb jest to wystarczajce, natomiast jeli analiza jest przekazywana innym odbiorcom powinna zawiera dokadny algorytm wyliczenia np. wskanikw. Publikowanie oglnych wynikw systemu bankowego (np. przez nadzr lub system gwarantowania depozytw) nie jest wystarczajce, jeli nie s podane min. metody analizy. Podanie sposobw sporzdzania analiz pozwala bowiem

m.in. zrozumie rnice w wynikach prezentowanych przez rne podmioty, ktre to rnice wynikaj gwnie z przyjcia innych parametrw przy wyliczaniu wielkoci i wskanikw. Pena i wiarygodna dla odbiorcy analiza powinna w zasadzie prezentowa cztery podstawowe elementy: dane rdowe, przyjt metod analizy, np. wraz z precyzyjnie okrelonymi sposobami wyznaczania wielkoci i wskanikw, wyliczenie tych wielkoci i wskanikw oraz interpretacj uzyskanych wynikw. Przedstawienie jedynie gotowych wynikw analizy nie stanowi kompleksowej analizy i nie pozwala oceni jej wiarygodnoci. Niezalenie od powyszego, najczciej stosowanymi sposobami oceny s: wstpna analiza sprawozda finansowych. analiza poszczeglnych grup wskanikw finansowych, systemy wczesnego ostrzegania, w tym konstruowanie wskanika agregatowego, metoda mieszana (polegajca na jednoczesnym przeprowadzeniu np. wstpnej analizy sprawozda finansowych i analizy wskanikowej).

4.3.1. Wstpna analiza sprawozda finansowych

Wstpna analiza sprawozda finansowych polega na czytaniu" podstawowych sprawozda bankowych i zwrceniu uwagi przede wszystkim na najwaniejsze wielkoci bilansowe (m.in. sum bilansow, fundusze/kapitay wasne) i wynikowe (m.in. wyniki finansowe). Pozwala ona wstpnie zidentyfikowa pozytywne oraz negatywne zjawiska w dziaalnoci banku. Obejmuje ona m.in. analiz pionow (struktury) i poziom (dynamiki). Analiza pionowa (procentowa) polega na ustaleniu udziau procentowego poszczeglnych pozycji w wielkoci ogem (np. w odniesieniu do bilansu - w sumie bilansowej), pozwala ona zatem okreli gwne obszary zaangaowania banku. Analiza ta jest wic badaniem za dany (pojedynczy) okres (np. rok). Analiza pozioma (porwnawcza) polega natomiast na ocenie skutkw zmian (wartociowych i procentowych) poszczeglnych elementw sprawozda finansowych w danym okresie w odniesieniu do jego stanu w okresie poprzednim bazowym (w przypadku rachunku zyskw i strat baz odniesienia moe by tylko analogiczny okres poprzedniego roku, np. porwnanie wielkoci za 2006 r. z wartoci za 2005 r.). Analiza ta jest badaniem sprawozda za co najmniej dwa okresy. Aby analiza pozioma moga mie miejsce, system informatyczny powinien umoliwia gromadzenie danych historycznych. Analiza pozioma polega w praktyce na ocenie zmiennoci w czasie poszczeglnych pozycji sprawozda finansowych. W zwizku z powyszym analityk moe liczy oraz interpretowa: przyrost lub dynamik wielkoci finansowych oraz zmian wskanikw finansowych. Zarwno przyrost, jak i dynamika wyra-

ane s w ujciu procentowym. Przyrost definiowany jest jako relacja rnicy midzy wartoci pozycji w analizowanym okresie a wartoci pozycji w okresie bazowym do wartoci pozycji w okresie bazowym. Dynamika jest za relacj midzy wartoci pozycji w okresie analizowanym a wartoci pozycji w okresie bazowym. Zmiana dotyczy natomiast rnicy midzy dwoma wskanikami wyraonymi w ujciu procentowym i jest wyraana w punktach procentowych. Analiza pozioma moe by przeprowadzana w ujciu nominalnym (bez uwzgldnienia czynnika inflacji) i/lub w ujciu realnym (z uwzgldnieniem czynnika inflacji). Uwzgldnienie w analizie czynnika inflacji (automatyczne narzucenie rocznego wskanika inflacji na analizowane wielkoci) lub pominicie tego czynnika jest obarczone porwnywalnym bdem. Automatyczne narzucanie czynnika inflacji na wszystkie analizowane wielkoci w jednej wysokoci nie ma sensu ekonomicznego. Uwzgldnienie inflacji w analizie ma w zasadzie sens tylko wtedy, gdy czynnik inflacji bdzie narzucany w odpowiedniej wysokoci na poszczeglne pozycje, przy uwzgldnieniu daty w ktrej wprowadzono lub wyprowadzono dan pozycj odpowiednio do lub ze sprawozdania finansowego. Przykadowo, jeeli bank naby rodek trway w pierwszych dnia stycznia danego roku celowe jest narzucenie inflacji za cay rok, jeeli za naby ten rodek w grudniu danego roku narzucenie caorocznej inflacji nie ma sensu ekonomicznego. Podejmujc decyzj co do uwzgldnienia inflacji w analizie naley ponadto wzi pod uwag stop inflacji. Jeeli stopa inflacji nie jest wysoka (np. jednocyfrowa) czynnik zmian cen moe zosta pominity w analizie. Jeeli natomiast stopa inflacji jest wysoka naley rozway uwzgldnienie czynnika inflacji w badaniu. Obok analizy pionowej i poziomej sprawozda finansowych ocenie poddawane s wartoci poszczeglnych pozycji sprawozdawczoci. Analiza poszczeglnych wartoci pozycji sprawozda finansowych okrelana jest jako ocena w oparciu o wartoci bezwzgldne. Ocena ta moe odnosi si do: wielkoci sumy bilansowej i funduszy/kapitaw wasnych, skali akcji kredytowej, w tym kredytw w sytuacji nieregularnej, skali pozyskanych depozytw, w podziale na depozyty a'vista i terminowe, zotowe i walutowe, osignitych przychodw, w tym odsetkowych i pozostaych, poniesionych kosztw, w tym odsetkowych, dziaania i pozostaych, kwoty wypracowanego wyniku finansowego. Oceniajc bilans banku na podstawie wielkoci bezwzgldnych, przy jednoczesnym uwzgldnieniu analizy pionowej i poziomej, pamita naley m.in.. i: im wiksza jest suma bilansowa banku, tym mniejsza jest szansa jego upadoci (zasada zbyt duy, eby upa"), im wiksza jest warto funduszy/kapitaw wasnych banku, tym wiksza moliwa skala dziaalnoci, wiksze bezpieczestwo - wypacalno, a z drugiej

strony ograniczone zastosowanie mnonika kapitaowego, ktry wpywa na rentowno, - pogorszenie sytuacji ekonomiczno-finansowej banku wpywa m.in. na wzrost zobowiza (przede wszystkim depozytw) od instytucji niefinansowych, m.in. w wyniku wzrostu ich oprocentowania i spadek zobowiza od instytucji finansowych. Dokonujc oceny poszczeglnych pozycji rachunku zyskw i strat banku naley pamita m.in. o tym, e na osignite wyniki finansowe istotny wpyw maj skala i charakter prowadzonej dziaalnoci: rozwj banku jest z reguy powizany z pogorszeniem jakoci ekspozycji kredytowych, co wie si ze spadkiem wyniku finansowego, rozwj banku powoduje spadek udziau kosztw staych w kosztach ogem, banki detaliczne charakteryzuj si z reguy wysokimi kosztami operacyjnymi zwizanymi z wysokimi kosztami udzielania i monitorowania maych kredytw oraz prowadzeniem duej liczby rachunkw klientw indywidualnych, rozwj palety produktw i usug przyczynia si do wzrostu kosztw, a take wzrostu dochodw z prowizji i opat. Metoda analizy oparta o wartoci bezwzgldne jest jednym z najprostszych, a zarazem mao obiektywnym sposobem oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej. Wykorzystywanie jej w procesie oceny, zwaszcza oddziaw banku, moe prowadzi do bdnych wnioskw. Na przykad oddziay bankw majce swoj siedzib w duych miastach nie maj wikszych problemw z zebraniem duej liczby depozytw i udzieleniem wielu kredytw. Na problemy w tym zakresie naraone s natomiast oddziay tego samego banku znajdujce si w maych miasteczkach. Wstpna analiza sprawozda finansowych, jak i jej rozwinicie (np. analiza wskanikowa) w praktyce odnosz si przede wszystkim do oceny dwch sprawozda finansowych, tzn. bilansu oraz rachunku zyskw i strat. Tymczasem s to sprawozdania, w ktrych warto poszczeglnych pozycji moe by w miar atwo ksztatowana, m.in. poprzez dokonywanie odpowiednich odpisw (zawizywanie lub rozwizywanie rnego rodzaju rezerw). Sprawozdaniem ktre jest w niewielkim stopniu wykorzystywane w procesie oceny bankw jest sprawozdanie obrazujce zmian stanu rodkw pieninych, ktre oceniane jest jako jedno z najtrudniejszych sprawozda do ksztatowania jego pozycji, a zatem jako wiarygodne rdo danych do analiz finansowych. Na tle powyszego wskaza trzeba, i podane jest szersze ni obecnie wykorzystywanie sprawozdania obrazujcego zmiany stanu rodkw pieninych i informacji dodatkowej w procesie oceny bankw. Bez wgldu w informacj dodatkow nie mona sporzdzi kompleksowej, wiernie prezentujcej rzeczywist sytuacj banku analizy.

4.3.2. Analiza wskanikowa i jej rozwinicie

Analiza wskanikowa jest czsto wykorzystywan metod w procesie oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej systemu bankowego i bankw (w tym oddziaw). Omawiana analiza, bdca rodzajem analizy ilociowej, przedstawia relacje okrelonych wielkoci finansowych wanych z punktu widzenie ich wzajemnych zwizkw. W praktyce proponuje si rnorodne grupy wskanikw, bdce przedmiotem analizy, przy czym z reguy s to: wskaniki wypacalnoci/pynnoci, wskaniki efektywnoci/rentownoci, wskaniki jakoci aktyww i udzielonych zobowiza pozabilansowych (struktury portfela). Wyej wskazane grupy wskanikw mona sklasyfikowa jako: stymulanty (np. wskaniki rentownoci) - im wysza warto wskanikw tym lepsza ocena, destymulanty (np. wskaniki jakoci aktyww) - im wysza warto wskanikw tym gorsza ocena. Jako najistotniejsze obszary analizy wskanikowej systemu bankowego i banku naley uzna wypacalno, rentowno oraz jako nalenoci i wanie najwaniejsze, wybrane wskaniki z tych trzech grup zostan omwione poniej w sposb szerszy. Wskaniki pynnoci zostan zaprezentowane w sposb oglny, gdy analiza wskanikowa nie odzwierciedla w najlepszy sposb zdolnoci banku do regulowania biecych zobowiza. Rwnie wskaniki odnoszce si do jakoci zobowiza pozabilansowych zostan potraktowane wsko. Maj one zastosowanie przede wszystkim do oceny bankw komercyjnych. Przy ocenie systemu bankowego i bankw za pomoc analizy wskanikowej bardzo wanym zagadnieniem jest wybr odpowiednich wskanikw. Zaley on przede wszystkim od celu analizy, jej nastawienia na zbadanie wybranego odcinka dziaalnoci, tzn. z reguy: bezpieczestwa (gwnie zainteresowane s tym wadze bankowe), rentownoci (gwnie zainteresowani s wskazanym obszarem waciciele oraz osoby zarzdzajce), przy czym w ramach tej grupy wskanikw jedne z nich dostarczaj lepszych informacji dla nadzoru bankowego (ROA), a inne dla wacicieli i osb zarzdzajcych (ROE). Trzeba jednoczenie nadmieni, e wykorzystywanie do analizy wskanikw nastawionych na zbadanie tylko okrelonego odcinka dziaalnoci pociga za sob niebezpieczestwo skupienia uwagi tylko na wybranych obszarach, przy pominiciu lub powierzchownym potraktowaniu innych, rwnie bardzo wanych. W ten sposb otrzymuje si zatem wycinkowy, a nie kompleksowy obraz sytuacji ekonomiczno-finansowej banku. Warto rwnie zaznaczy, e z jednej strony wszechstronny zestaw wskanikw szczegowo opisuje sytuacj ekono-

miczno-finansow, ale z drugiej strony zbyt rozbudowany zestaw moe rozmydli" najistotniejsze spostrzeenia. Niezalenie jednak od faktu, jaka grupa wskanikw/wskanik zostan wybrane, wane jest okrelenie jasnych zasad obliczania i interpretowania poszczeglnych wskanikw, w poszczeglnych grupach podmiotw przeprowadzajcych analiz. To pozwoli bowiem zachowa porwnywalno. Jak wczeniej wspomniano, o porwnywalnoci wynikw analiz przeprowadzanych przez rne podmioty nie moe by jednak mowy. Nadmieni trzeba take, e zmiana zasad sprawozdawczoci bankowej narusza porwnywalno wynikw analiz w kolejnych okresach. Trzeba rwnie pamita o tym, e inny zestaw wskanikw stosowany jest do oceny systemu bankowego i bankw, a inny do oceny oddziaw bankw. Rzecz dotyczy przede wszystkim wskanikw ujmujcych w swojej konstrukcji kategori funduszy/kapitaw wasnych. Z konstrukcji tych wskanikw (np. wspczynnik wypacalnoci czy zwrot z kapitau) wynika, e mog by one liczone w odniesieniu do systemu bankowego i bankw, nie powinny by za obliczane dla oddziaw bankw, ktre jako jednostki organizacyjne nie dysponuj funduszami/kapitaami wasnymi. Niektrzy analitycy wychodz jednak z zaoenia, e oddziay bankw s bezporednio zaangaowane w operacje bankowe, a tym samym angauj cz funduszy/kapitaw wasnych banku. Przy takim zaoeniu, dokonujc umownego podziau funduszy/kapitaw wasnych banku midzy jego oddziay, mona pokusi si o ewentualne obliczenie wskanikw ujmujcych fundusze/kapitay wasne, w odniesieniu do oddziaw.

4.3.2.1. Wskaniki wypacalnoci

Wskaniki wypacalnoci maj za zadanie ilustrowa stopie bezpieczestwa dziaalnoci bankowej. Ich idea opiera si na zaoeniu, e bank powinien dysponowa okrelon wysokoci funduszy/kapitaw wasnych w stosunku do ponoszonego ryzyka. Fundusze/kapitay wasne s w tym przypadku postrzegane jako rdo pokrycia ewentualnych strat banku. Najbardziej znanym wskanikiem wypacalnoci jest wspczynnik wypacalnoci (omwiony rwnie w rozdziale powiconym nadzorowi nad rynkiem bankowym). Rwnie istotnym, cho mniej popularnym, jest wskanik pokrycia strat funduszami/kapitaami wasnymi banku.
Wspczynnik wypacalnoci

Wspczynnik wypacalnoci, nazywany inaczej wspczynnikiem Cooke'a, jest jednym ze wskanikw adekwatnoci kapitaowej, a jednoczenie podstawow parametryczn norm nadzoru bankowego wystandaryzowan w skali wiatowej (np. w dokumentach Komitetu Bazylejskiego, dyrektywie unijnej).

Jak wspomniano we wczeniejszym rozdziale, bank jest obowizany utrzymywa wspczynnik wypacalnoci na poziomie co najmniej 8%. Jednoczenie bank rozpoczynajcy dziaalno operacyjn jest obowizany utrzymywa omawiany wspczynnik na poziomie nie niszym ni 15% przez pierwsze 12 miesicy dziaalnoci, a przez nastpne 12 miesicy dziaalnoci - na poziomie nie niszym ni 12%. Zapis taki ma na celu zapewnienie wikszego bezpieczestwa bankom nowo powstaym, ale z drugiej strony ogranicza on moliwoci inwestycyjne tych bankw i stwarza nierwne warunki konkurencji na rynku bankowym. Wielkoci graniczne wspczynnika wypacalnoci s wartociami modelowymi i zostay ustalone w sposb empiryczny. Trzeba zatem pamita, e ich osignicie nie gwarantuje automatycznie powodzenia banku i jego wypacalnoci. Wspczynnik ten nie uwzgldnia bowiem wanych aspektw jakociowych w zarzdzaniu bankiem oraz pewnych rodzajw ryzyka nieoderwalnie zwizanych z jego dziaalnoci. Jego konstrukcja opiera si ponadto na danych z przeszoci i ma zatem warto historyczn. Wspczynnik wypacalnoci powinien by zatem jedn z wielu, a nie jedyn miar bran pod uwag przy ocenie sytuacji ekonomiczno-finansowej systemu bankowego i banku. Wysoko wspczynnika wypacalnoci, poprzez rozwizania konstrukcyjne, jest powizana z poziomem innych wskanikw. Wzrost wspczynnika wypacalnoci (teoretycznie wiksze bezpieczestwo) przekada si co do zasady na spadek rentownoci, mierzonej przykadowo wskanikiem rentownoci funduszy/kapitaw wasnych (ROE). Zaleno ta funkcjonuje rwnie w drugim kierunku, tj. spadek wspczynnika wypacalnoci przekada si co do zasady na wzrost rentownoci. Wspczynnik wypacalnoci, uwzgldniajcy w swojej konstrukcji przede wszystkim fundusze wasne i wymogi kapitaowe na ryzyko kredytowe, rynkowe i operacyjne, wywiera wpyw na: denie do optymalnej wysokoci funduszy wasnych, ksztatowanie optymalnej struktury portfela aktyww i zobowiza pozabilansowych, a take poszukiwanie rozwiza umoliwiajcych wyprowadzenie" aktyww lub zobowiza pozabilnasowych z rachunku wspczynnika wypacalnoci w celu zwikszenia jego poziomu.
Wskanik pokrycia strat przez fundusze/kapitay wasne

strata skumulowana ------------------------------------x 100% fundusze/kapitay wasne Fundusze/kapitay wasne peni m.in. funkcj gwaranta bezpieczestwa" dziaalnoci bankowej. Jak wczeniej wspomniano, su one m.in. do pokrywania ewentualnych strat banku w momencie wystpienia trudnoci. Tote w mianowniku omawianego wskanika wskazane jest uwzgldnianie sumy funduszy

wasnych podstawowych i uzupeniajcych (bez pomniejsze, przede wszystkim o straty). Straty banku mog mie rny charakter. Sprawozdawczo bankowa wyodrbnia trzy rodzaje strat: strat z lat ubiegych, strat w trakcie zatwierdzania i strat biec. Straty te skadaj si na strat skumulowan, czyli licznik omawianego wskanika. Wskanik pokrycia strat funduszami/kapitaami wasnymi powinien by wyznaczany tylko w odniesieniu do bankw wykazujcych straty. Jak wspomniano we wczeniejszym rozdziale, jeeli po upywie 6 miesicy od daty nadzwyczajnego walnego zgromadzenia strata przekracza poow funduszy wasnych (powyszy wskanik przyjmuje warto wiksz od 50%) nadzr moe podj decyzj o: przejciu banku przez inny bank, za zgod banku przejmujcego, likwidacji banku, wystpieniu o likwidacj banku - w przypadku banku pastwowego. Jeeli omawiany wskanik jest wikszy od 100% oznacza to, e strata banku jest wiksza od jego funduszy/kapitaw wasnych. Generalnie im warto omawianego wskanika jest wiksza tym sytuacja banku jest gorsza.
Inne wskaniki wypacalnoci (pokrycia)

Wskanik dwigni - obrazuje udzia funduszy/kapitaw wasnych (wskazane jest uwzgldnienie sumy funduszy wasnych podstawowych i uzupeniajcych) w sumie bilansowej. Im wysza jest warto tego wskanika tym wiksze bezpieczestwo dziaalnoci bankowej, a jednoczenie negatywny wpyw na rentowno banku. Wskanik pokrycia aktyww trwaych funduszami/kapitaami wasnymi (podstawowymi i uzupeniajcymi) - jest to wskanik struktury bilansu, informujcy o ewentualnym niedoinwestowaniu (niska warto wskanika) lub przeinwestowaniu (wysoka warto wskanika) w banku.

4.3.2.2. Wskaniki pynnoci

Wskaniki pynnoci, oparte na danych bilansowych, odnosz si do oceny pynnoci w czasie przeszym. Tymczasem przy ocenie pynnoci istotne jest przede wszystkim to, czy bank bdzie w stanie wywizywa si ze swoich zobowiza w przyszoci.

Wysoko wskanikw pynnoci uzaleniona jest od sposobu zarzdzania pynnoci w danym banku i charakteru jego dziaalnoci. W zwizku z powyszym nie naley przywizywa duej wagi do wielkoci obliczanych wskanikw pynnoci, ktre ponadto nie posiadaj powszechnie stosowanych norm. Im wysza ich warto tym oczywicie pynno banku jest wiksza. Tworzc wskaniki pynnoci pamita naley eby uwzgldnia w ich konstrukcji pozycje krtkoterminowe. Wskaniki pynnoci maj z reguy posta relacji krtkoterminowych aktyww (wybranych pozycji) do krtkoterminowych pasyww (wybranych pozycji). Jednym z podstawowych wskanikw pynnoci jest wskanik pynnoci strukturalnej, ktry definiowany jest jako nastpujca relacja1: (gotwka + rachunki biece w banku centralnym i innych bankach + rezerwa obowizkowa + bony pienine i skarb owe)/(depozyty biece sektora niefinansowego oraz sektora instytucji rzdowych i samorzdowych) Innym wskanikiem oceniajcym pozycj pynnoci banku jest relacja nalenoci od sektora finansowego do zobowiza wobec tego sektora, obrazujca czy bank w wikszym stopniu lokuje rodki, gwnie na rynku midzybankowym, czy korzysta z tych rodkw. Dokonujc analizy pynnoci mona oceni rwnie jaka jest relacja: zobowiza krtkoterminowych (gwnie depozytw) do nalenoci krtkoterminowych (gwnie kredytw), krtkoterminowych papierw wartociowych (atwo zbywalnych) do aktyww ogem.

4.3.2.3. Wskaniki efektywnoci/rentownoci

Wskaniki rentownoci nie posiadaj cile wystandaryzowanej konstrukcji, a tym samym sposb ich liczenia nie jest okrelony przepisami. Nie posiadaj one w zasadzie norm granicznych (pewien wyjtek stanowi wskanik rentownoci funduszy/kapitaw wasnych). Ich wysoko jest porwnywana w czasie i w przestrzeni (na tle innych bankw, najlepiej z danego sektora) oraz moe by porwnywana z przyjtymi prognozami (np. zaoeniami programu naprawczego). Im warto tych wskanikw jest wiksza tym lepiej, a to oznacza, e zaliczane s one do grupy wskanikw okrelanych jako stymulanty. Wartoci progow dla wskanikw rentownoci jest zero, gdy wskanik ujemny wskazuje na generowanie przez bank straty.
I. Sowiska, Metodyka BFG w zakresie oceny zagroe sytuacji finansowej bankw, referat przygotowany na seminarium Bankowego Funduszu Gwarancyjnego na temat System oceny i prognozowania zagroe oraz monitorowania sytuacji finansowej bankw w dziaalnoci BFG", Warszawa, 6.04.2006 r.
1

Powstanie straty w banku jest zjawiskiem niekorzystnym. Straty, wynikajce z nieumiejtnego zarzdzania bd dziaa o charakterze przestpczym, s jedn z podstawowych przyczyn upadoci bankw. Z teorii ekonomii wynika ponadto, e podmiot nie powinien istnie, jeeli nie osiga zysku. Generowanie zysku jest podstawowym celem dziaania banku. Wane jest przy tym jakiego rodzaju strat generuje bank, tj. czy jest to strata z lat ubiegych (cigniona) i/lub strata w trakcie zatwierdzania i/lub strata bieca. Jak wczeniej wspomniano, sum strat w banku okrela si jako strat skumulowan. Wystpowanie w banku wszystkich trzech rodzajw strat wiadczy o jego powanych, dugotrwaych trudnociach ekonomiczno-finansowych. Wystpowanie straty biecej moe wskazywa na przejciowe trudnoci, a wystpowania tylko straty z lat ubiegych wskazuje na problemy w zaszoci banku. Wane jest przy tym w jakim stopniu strata zostaa ju odpracowana przez bank. Kwesti t obrazuje wskanik pokrycia straty z lat ubiegych zyskiem biecym. Wskanik ten powinien by liczony tylko dla bankw wykazujcych straty z lat ubiegych. Warto wskanika powyej 100% wskazuje, e bank pokry, odrobi straty z przeszoci i sytuacj tak uzna naley za dobr. Wskanik ksztatujcy si w przedziale otwartym od 0% do 100% wskazuje, e bank pokrywa w czci strat, a wskanik 0% wskazuje, e bank nie generuje zysku biecego, tzn. nie jest w stanie pokry straty z lat ubiegych.

Wskanik rentownoci obrotu (ROS - return on sale)

Wskanik rentownoci obrotu okrela ile groszy wyniku finansowego przynosi jeden zoty przychodu. Generalnie jego interpretacja sprowadza si do stwierdzenia, jaka cz przychodw wygospodarowanych przez bank zostaa przeznaczona na pokrycie kosztw, a jaka wytworzya" wynik finansowy w przypadku stosowania w obliczeniach wyniku finansowego brutto - bd pokrya koszty, podatki i wytworzya" wynik finansowy - w przypadku stosowania wyniku finansowego netto2. Warto wskanika rentownoci obrotu zaley midzy innymi od rodzaju wyniku finansowego (brutto czy netto) ujtego w liczniku. Wybr rodzaju wyniku finansowego uwzgldnionego w liczniku wskanika zaley od analityka.
2

M. Iwanicz-Drozdowska, Wskaniki rentownoci, Bank Spdzielczy" nr 9/1999. s. 2r.

Wskazane jest przy tym uwzgldnianie wyniku finansowego brutto przy przeprowadzaniu analizy sektora/grupy bankw, a wyniku finansowego netto przy ocenie pojedynczego banku. Idea ta sprowadza si do wyeliminowania rnic podatkowych" przy badaniu sektora/grupy (dla zapewnienia lepszej porwnywalnoci) i uwzgldnienia umiejtnoci zarzdzania kwestiami podatkowymi w przypadku pojedynczego banku. Ponadto trzeba zaznaczy, e analityk moe wprowadza wasne korekty wyniku finansowego banku. Przykadowo wskazane jest korygowanie wyniku finansowego brutto banku o kwot brakujcych rezerw celowych. Powysze uwagi maj take zastosowanie do niej wymienionych i omawianych wskanikw rentownoci (zawierajcych w swojej konstrukcji wynik finansowy). W mianowniku wskanika rentownoci obrotu uwzgldniane s przychody, przy czym nie jest jednoznacznie okrelone jakiego rodzaju maj to by przychody, tj. ogem czy wybrane. Niemniej jednak w mianowniku omawianego wskanika rentownoci z reguy uwzgldniane s przychody z tytuu odsetek, prowizji, udziaw, papierw wartociowych, wynik na operacjach finansowych oraz z wymiany3. Zarwno w liczniku, jak i w mianowniku wskanika rentownoci obrotu zawarte s wielkoci z rachunku zyskw i strat, a zatem nie ma problemu z zapewnieniem ich porwnywalnoci.
Wskanik rentownoci aktyww (ROA- return on assets)

Wskanik zwrotu z aktyww ukazuje zaleno midzy wynikiem finansowym banku a jego majtkiem i jest uznawany za jeden z najlepszych indywidualnych wskanikw kompetencji kierownictwa w zarzdzaniu. Wskanik rentownoci aktyww ocenia zdolno aktyww do generowania zyskw (efektywno zarzdzania majtkiem banku). Informuje on ile groszy wyniku finansowego przynosi jeden zoty zaangaowanego majtku. Licznik i mianownik tego wskanika jest w pewnym sensie nieporwnywalny - w prawidowo funkcjonujcym banku licznik narasta szybciej, mianownik jest bardziej constans. W liczniku tego wskanika moe by ujta zarwno kategoria wyniku brutto, jak i wyniku netto. Wzrost wartoci wyniku finansowego jest jednym ze sposobw poprawy wartoci wskanika ROA. Wynik ten moe wzrasta przede

W. Bie, H. Sok, Ocena sytuacji finansowej banku komercyjnego, Difin, Warszawa 2000.

s. 71.

wszystkim przez: zwikszenie mary odsetkowej netto i/lub prowizji netto albo przez redukcj kosztw dziaania i/lub innych kosztw. Przy uwzgldnianiu wyniku finansowego, niezalenie czy jest to wynik brutto czy netto, naley pamita, e wynik finansowy jest wielkoci za dany okres, a warto majtku stanem na dany dzie. Liczc wskanik rentownoci aktyww przykadowo na dzie 30 czerwca i dzie 31 grudnia, uwzgldniajc jednoczenie wprost dane z odpowiednich sprawozda finansowych analityk otrzyma nieprawidowe rezultaty. Uwzgldniony zostanie bowiem wynik finansowy za 6 miesicy w pierwszym przypadku i 12 miesicy w drugim przypadku, a oba wyniki zostan porwnane w zasadzie z t sam wartoci aktyww (przyrost aktyww w cigu p roku nie jest z reguy znaczny). Obliczenia takie wyka bardzo wysoki wzrost rentownoci, a w rzeczywistoci tak nie bdzie. W celu prawidowego wyznaczenia wskanika rentownoci w cigu roku obrotowego trzeba doprowadzi wynik finansowy do wartoci wyniku rocznego. Istniej dwa podstawowe sposoby doprowadzania wyniku finansowego do poziomu roku. Pierwszym z nich jest anualizacja, tj. pomnoenie wartoci wyniku finansowego za dany okres przez wspczynnik korygujcy (iloraz liczby miesicy roku do liczby miesicy za ktr uwzgldniany jest wynik finansowy, np. na koniec pierwszego kwartau wspczynnik ten przyjmie posta 12/3). Drugim sposobem jest uwzgldnienie w analizie wyniku finansowego za ostatnie cztery kwartay (rok obrachunkowy) w postaci redniej arytmetycznej. Drugi sposb, w przeciwiestwie do pierwszego, pozwala wyeliminowa znieksztacenia wyniku finansowego wywoane sezonowoci. W mianowniku wskanika rentownoci aktyww uwzgldni naley w zasa-. dzie przecitn warto aktyww - redni arytmetyczn (wskanik ROAA Return on Average Assets). Potrzeba taka wynika z wczeniej wspomnianego faktu, i wynik finansowy jest wielkoci z rachunku zyskw i strat (za okres), a aktywa ogem wielkoci z bilansu (na dany dzie), a zatem wielko z bilansu trzeba uredni. Dopuszczalne jest take uwzgldnienie w obliczeniach wartoci aktyww z pojedynczej obserwacji (np. na koniec roku). Trzeba jednak pamita, e przy takim ujciu wskanik moe by mniej wiarygodny, zwaszcza w przypadku duych waha w poziomie aktyww. Aktywa banku to zasoby gospodarcze stanowice jego wasno lub przez niego zarzdzane. Dziel si one na dwie grupy: aktywa przychodowe (pracujce, np. kredyty terminowo obsugiwane) oraz nieprzychodowe (np. gotwka). Jedn z miar rozwoju banku jest zatem przyrost aktyww pracujcych, ktry powinien by wyszy od przyrostu aktyww niepracujcych oraz od stopy inflacji. Norm graniczn dla wskanika rentownoci aktyww jest 0, tzn. wskanik powinien by wikszy od 0. Im jego warto jest wysza, tym naturalnie bank jest stabilniejszy i odwrotnie, pod warunkiem oczywicie, e przestrzega on prawidowo zasad rachunkowoci.

Wskanik rentownoci funduszy/kapitaw wasnych (ROE - return on equity)

Wskanik rentownoci funduszy/kapitaw wasnych ocenia zdolno zaangaowanych funduszy/kapitaw wasnych do generowania zysku. Informuje ile groszy wyniku finansowego generuje kady zoty funduszy/kapitaw wasnych. Obok wskanika rentownoci majtku jest on istotnym wskanikiem rentownoci. Rwnie i w tym przypadku mianownik jest bardziej constans od licznika chyba, e pozyskano wielu nowych, znaczcych akcjonariuszy/udziaowcw lub dua cz zysku zostaa zatrzymana w banku. Uwagi do licznika (wyniku finansowego) wskanika rentownoci funduszy/ /kapitaw wasnych s analogiczne do uwag dotyczcych licznika wyej omwionych wskanikw rentownoci. Rwnie uwagi dotyczce mianownika omawianego wskanika s analogiczne do wczeniejszych spostrzee dotyczcych mianownika wskanika rentownoci aktyww, tj. jako waciwe uznaje si uwzgldnianie przecitnej wartoci funduszy/kapitaw wasnych. W przypadku omawianego wskanika dyskusyjna jest zawarto merytoryczna mianownika. Nie jest rozstrzygnite czy w mianowniku naley uwzgldni warto funduszy wasnych nadzorczych, czy sum funduszy wasnych podstawowych i uzupeniajcych, czy warto wszystkich kapitaw wasnych z bilansu, czy warto kapitaw podstawowych z bilansu czy jeszcze inn posta funduszy/kapitaw wasnych. Nie naley natomiast uwzgldnia w zasadzie w mianowniku funduszy wasnych z aktualizacji wyceny aktyww trwaych (s to bowiem fundusze/kapitay powstae w wyniku zapisw ksigowych), poyczek podporzdkowanych (nie maj one w zasadzie charakteru funduszy/kapitaw trwaych i stanowi rodzaj kapitau obcego). Tak due moliwoci rnej konstrukcji sprawiaj, e o porwnywalnoci tego wskanika, wyznaczonego przez rnych analitykw, w zasadzie nie moe by mowy. Im warto wskanika rentownoci funduszy/kapitaw wasnych jest wiksza tym lepiej. Wysza rentowno funduszy/kapitaw wasnych (zwrot z zainwestowanego przez waciciela kapitau) oznacza moliwo dalszego rozwoju banku oraz moliwo uzyskania wyszych dywidend. Warto tego wskanika porwnywana jest z rocznym zwrotem z innych inwestycji. Nie mona rwnie zapomnie o tym, e warto tego wskanika (liczona dla wyniku finansowego netto) powinna by co najmniej rwna stopie inflacji, aby nie nastpowaa dekapitalizacja w banku. Warto take wspomnie, e w prawidowo funkcjonujcym banku zachowana jest nastpujca zaleno: wskanik rentownoci funduszy/kapitaw wasnych (ROE) jest wikszy ni

wskanik rentownoci aktyww (ROA), a wskanik rentownoci aktyww jest wikszy od wskanika rentownoci obrotu (ROS), tzn. ROE>ROA>ROS (przy zaoeniu, e wskaniki zostay obliczone w oparciu o ten sam rodzaj wyniku finansowego).

Dekompozycja wskanikw rentownoci

Dekompozycja polega na stosowaniu rnych formu ustalania i prezentacji danego wskanika. Mwic precyzyjniej opiera si na wyborze wskanika (okrelanego wskanikiem gwnym) i rozkadaniu go na czynniki pierwsze, czyli szukaniu jakie inne wskaniki wchodz w skad wskanika gwnego. Dekompozycja wskanika przez wyraanie go jako kombinacji innych wskanikw daje wic moliwo analizy przyczyn rnic w jego poziomie, jeli badanie dotyczy kilku okresw lub kilku podmiotw. Najbardziej znanym systemem dekompozycji wskanikw jest tzw. piramida Du Ponta (Du Pont System of Financial Control), gdzie w przyczynowej analizie rentownoci wykorzystywane s logiczno-dedukcyjne systemy (piramidy) wskanikw4. System ten czy w sobie dane rachunku zyskw i strat oraz bilansu w syntetyczne mierniki i rozkada w pierwszej kolejnoci na czynniki wskanik rentownoci funduszy/kapitaw wasnych (ROE).
gdzie: EM (equity multiplier) - mnonik kapitaowy (odwrotno wskanika dwigni)

Wielko wskanika ROE w zaprezentowanej relacji zaley od efektywnoci dziaania okrelonej rentownoci aktyww oraz od udziau funduszy/kapitaw wasnych w finansowaniu dziaalnoci banku. Jeeli wic wystpuje wzrost wartoci wskanika ROE to mona szuka przyczyn tej zmiany w dwch czynnikach: ROA i EM. Przy czym im wiksze wykorzystanie mnonika (mniejsze wykorzystanie funduszy/kapitaw wasnych, a wiksze kapitaw obcych jako rda finansowania) tym wiksza zmienno w zyskach. Wynika to z roli jak peni mnonik (niewielkie zmiany w ROA przekada na due zmiany w ROE). Zgodnie z przyjtymi normami mnonik

4 G.C. Philippatos, W.W. Sihler Financial Management - Text and Cases, Boston-London-Sydney-Toronto 1987, s. 19-25.

powinien wynosi okoo 16,55 co oznacza, e fundusze/kapitay wasne powinny stanowi okoo 6% sumy bilansowej. Zarzd banku powinien zatem okrela optymaln wielko funduszy/kapitaw wasnych w bilansie, a porednio wysoko i struktur funduszy wasnych nadzorczych oraz to jak bdzie ksztatowa si dwignia finansowa. Jeeli kwota funduszy/kapitaw wasnych nie jest wystarczajca, wwczas bank zostanie uznany za nie posiadajcy wiarygodnoci. Jeeli natomiast fundusze/kapitay wasne s zbyt wysokie, wwczas trudno bdzie osign atrakcyjn stop zwrotu. Optymalna wielko funduszy/kapitaw wasnych - w sam dziesitk", nie za dua i nie za maa - musi zatem zosta okrelona przez kierownictwo szczebla zarzdczego i powinna suy jako podstawa do waciwej wyceny wszystkich rodzajw ryzyka. Z powyszego wynika, e ju nie wystarczy po prostu ,,robi pienidze". Zarzd banku powinien by pewny, e bank zarabia wystarczajco duo, eby uzasadni ponoszone ryzyko oraz wprowadzanie nowych aktyww do bilansu6. Piramida Du Ponta moe by dalej rozbudowywana w drodze dekompozycji wskanika ROA.

gdzie: czyli PM (profit margin) AU (assets utilization) - mara zysku, - wskanik wykorzystania aktyww (rotacji aktyww).

Tote w efekcie kocowym ROE rwna si:

M. Goajewska, P. Wyczaski, Mierniki oceny dochodowoci i efektywnoci bankw. Bank i Kredyt" nr 9/1994, s. 8. 6 H. Diehl, W sam dziesitk, Gazeta Bankowa" z 10-16.04.2001 r., s. 31.
5

Dalszym rozwiniciem piramidy Du Ponta jest model rentownoci funduszy/kapitaw wasnych, ktrego autorem jest David Cole. W modelu tym dokonuje si dalszej dekompozycji wskanikw PM i AU7.
Inne wskaniki efektywnoci

Udzia aktyww dochodowych (lub pracujcych) w sumie bilansowej - pokazuje jaka cz aktyww generuje potencjalnie (lub w rzeczywistoci) w banku przychody. Im wysza jest warto omawianego wskanika tym sytuacja banku w obszarze efektywnoci jest lepsza.

Mara odsetkowa - obrazuje relacj istotnego rodzaju wyniku (odsetkowego) w banku do sumy bilansowej. Im warto wskanika jest wysza tym lepsza sytuacja dla banku.

Analizie podda mona take udzia wyniku odsetkowego w aktywach pracujcych. Zgodnie z norm udzia ten powinien wynosi co najmniej 4,5% (przy zaoeniu braku inflacji). Negatywnie oceniana jest sytuacja, kiedy wskazana relacja wynosi mniej ni 3%. Obcienie wyniku (dziaalnoci bankowej lub brutto) saldem rezerw - wskanik obrazuje porednio jako posiadanych przez bank ekspozycji kredytowych. Zjawisko pogarszania jakoci ekspozycji kredytowych pociga za sob pogorszenie salda rezerw (rozumianego jako rnica midzy rezerwami zawizanymi a rezerwami rozwizanymi przez bank), a tym samym wzrost obcienia wyniku saldem rezerw.

Obcienie wyniku (dziaalnoci bankowej lub brutto) kosztami dziaania wysoko tego wskanika zaley od umiejtnoci zarzdzania bankiem, a take od wielkoci banku, co jest istotne w odniesieniu do np. bankw spdzielczych (niektre koszty dziaania s stae, niezalene od skali prowadzonej dziaalnoci).

Szerzej: T. Adamowicz, Analiza zmian efektywnoci duego" banku na podstawie modelu dekompozycji wskanikowej Davida Cole'a, Bank i Kredyt" nr 4/2002, s. 63-72.
7

Innymi wskanikami sucymi do pomiaru efektywnoci banku, uwzgldniajcymi w swojej konstrukcji naraenie banku na ryzyko s: Obcienie wyniku (dziaalnoci bankowej lub brutto) kosztami osobowymi - na wysoko tego wskanika maj porednio wpyw: wysoko wynagrodze, a take struktura i liczba zatrudnionych osb w banku. RORAC (return on risk adjusted capital), tj. wskanik zwrotu na kapitale naraonym na ryzyko, definiowany jako relacja wyniku finansowego do kapitau naraonego na ryzyko, RARORAC (risk adjusted return on risk adjusted capital), czyli wskanik zwrotu uwzgldniajcy premi za ryzyko na kapitale naraonym na ryzyko, definiowany jako relacja rnicy wyniku finansowego i premii za ryzyko do kapitau naraonego na ryzyko. Jako kapita naraony na ryzyko naley rozumie kwot, ktra zostaa zaangaowana w transakcj bankow po stronie aktyww i zabezpieczona rezerwami na pokrycie zobowiza w wysokoci tej kwoty8.

4.3.2.4. Ocena efektywnoci metod DEA

(Data Envelopment Analysis)

DEA naley do nieparametrycznych metod szacowania efektywnoci operacyjnej. Do podstawowych modeli DEA nale modele CCR (Charnes, Cooper, Rhoades) i BCC (Banker, Charnes, Cooper). Podstawow rnic midzy wspomnianymi modelami stanowi sposb uwzgldnienia efektw skali, tzn. model CCR odnosi si do efektw staych, a model BCC do efektw zmiennych. Typowymi miarami w szacowaniu efektywnoci mikroekonomicznej za pomoc metody DEA s: minimalizacja kosztw, maksymalizacja dochodw, minimalizacja nakadw i maksymalizacja efektw. Dobr zmiennych wykorzystywanych do oceny efektywnoci zakada przyjcie albo modelu, w ktrym banki s producentami usug, albo traktowanie ich jako porednikw finansowych. W pierwszym przypadku efekty mierzone s liczb otwartych rachunkw, udzielonych kredytw, dokonanych przeleww itp., za nakadami s: zatrudnienie, liczba bankomatw, komputerw itd. W przypadku efektywnoci bankw jako porednikw za nakady przyjmuje si rnego
8

M. Iwanicz-Drozdowska, Metody oceny dziaalnoci banku, Pol text, Warszawa 1999, s. 70.

rodzaju koszty, a jako miary wyniku: dochody, warto kredytw, przyjt warto depozytw itp. Podejcie produkcyjne lub inaczej operacyjne do szacowania efektywnoci zajmuje si zatem w wikszym stopniu nakadochonnoci dziaalnoci bankowej zwizanej z zawieraniem transakcji, podczas gdy podejcie od strony porednictwa finansowego bardziej akcentuje stron finansow koszty i dochody uzyskiwane z dziaalnoci. Przykadowo udzielenie duego kredytu nie musi oznacza duo wikszego wykorzystania pracy personelu czy komputerw ni udzielenie redniej wielkoci kredytu, natomiast wymaga pozyskania odpowiednio wikszych (niekiedy kosztowniejszych) rodkw finansowych z rynku. Do oceny efektywnoci tego typu operacji lepsze wydaje si zatem podejcie z punktu widzenia porednictwa finansowego, zgodnie z ktrym bank jest bardziej efektywny, jeli przy danych efektach (np. udzielonej wartoci kredytw) ponosi proporcjonalnie mniejsze koszty ni inny bank. Podejcie do efektywnoci od strony porednictwa pozwala na analizowanie kosztw ponoszonych przez banki i ich wpywu na osigan zyskowno. Przy analizowaniu drobnych, pracochonnych operacji lepsze jest natomiast podejcie od strony efektywnoci produkcji banku, czyli stwierdzenia, jak wykorzystywane s istniejce nakady dla zawierania transakcji przez bank. Dany bank jest efektywniejszy, jeeli potrafi zawrze tak sam liczb umw, co inny bank, wykorzystujc mniej: zatrudnionych, podczonych komputerw, posiadanej powierzchni itp. Osignite redukcje nakadw w ujciu produkcyjnym mog by nastpnie przeoone na oszczdnoci w kosztach, jeeli znane s ceny poszczeglnych nakadw czynnikw produkcji. W kocowym wyniku mona zatem oszacowa korzyci z potencjalnego poprawienia efektywnoci, poprzez wyliczenie towarzyszcego mu wzrostu zysku. Jednoczenie may bank nie moe udziela rwnie duych kredytw co duy bank (ograniczenia odniesione s do wysokoci posiadanych przez bank funduszy wasnych), nawet jeli zatrudnia rwnie dobry personel i oferuje tak sam jako usug. Bardziej skomplikowane i ryzykowne transakcje rwnie atwiej jest wykonywa w duych instytucjach finansowych ni maych, co utrudnia porwnywanie jakoci w kontekcie efektywnoci usug bankowych9. W celu uatwienia interpretacji wynikw mona wspomnie, e metoda DEA polega na: - wyszukaniu ze zbioru bankw, dla ktrych wyznaczana jest efektywno, najlepszych bankw w tym zbiorze, ktre nastpnie traktowane s jako podstawa odniesienia (tym samym wyznaczaj one granic moliwoci, tzw. obwiedni), a nastpnie
Szerzej: J. Kuda, Mierzenie wpywu jakoci usug na efektywno finansow bankw komercyjnych, Bank i Kredyt" nr 10/2001. s. 42-53.
9

- oszacowaniu dystansu (odlegoci w przestrzeni wsprzdnych), jaki dzieli pozostae banki (z tego zbioru), od wyznaczonej wczeniej granicy moliwoci. Zalet metody DEA jest m.in. to, e umoliwia analiz wielu nakadw i wielu efektw dziaalnoci banku. Ponadto jako metoda nieparametryczna nie wymaga ona adnych zaoe dotyczcych funkcji produkcji lub kosztw, ktre najczciej nie s znane badaczowi10. Istotn wad metody DEA jest brak moliwoci pomiaru bdu, a odchylenia od wyznaczonej granicy uznawane s za nieefektywno.

4.3.2.5. Wpyw jakoci usug na efektywno banku11

Wpyw jakoci na osigane wyniki finansowe mona analizowa od strony kosztw poniesionych na jej uzyskanie lub wzrostu przychodw. W zasadzie regu jest, e poprawa jakoci oferowanych usug przyczynia si do wzrostu przychodw, natomiast istniej rozbienoci co do oceny ponoszonych kosztw. Zalenie od przyjtej definicji, uzyskanie wyszej jakoci moe przyczynia si do redukcji kosztw (usugi nie speniajce okrelonego standardu mog by w rezultacie drosze dla banku z powodu koniecznoci ich poprawiania) lub przeciwnie powodowa ich wzrost (denie do doskonaoci oznacza na przykad cige usprawnianie procesu usug, szkolenie pracownikw, opracowywanie schematu dziaania). Prowadzi to do rozrnienia dwch rodzajw jakoci: jakoci standaryzacyjnej (zapewnienie, e wszystko jest takie samo, aspekt typowy dla dziaalnoci wytwrczej) oraz jakoci dostosowanej do oczekiwa klienta (zapewnienie indywidualnego traktowania kadego klienta, aspekt typowy dla dziaalnoci usugowej)12. Poprawienie jakoci standaryzacyjnej powoduje redukcj kosztw, w odrnieniu od jakoci dostosowanej do oczekiwa klienta, oznaczajcej wzrost kosztw. Nie jest przy tym moliwe jednoczesne poprawianie obu rodzajw jakoci bez pogorszenia uzyskiwanej zyskownoci. Wysiek banku moe by w efekcie zuyty na popraw albo pierwszego, albo drugiego rodzaju jakoci. Oznacza to, e banki mog przyj albo strategi produkcyjn (jako standaryzacyjna), albo strategi jakoci usug (jako dostosowana do oczekiwa indywidualnego klienta). Standaryzacja w dziaalnoci bankowej przyczynia si do redukcji kosztw, ale ograniczenie to staje si tym mniejsze, im bardziej usugi s wystandaryzowane. Dostosowanie si do zindywidualizowanych wymaga klienta (jako doJ. Szambelaczyk, Banki spdzielcze w Polsce w procesach zmian systemowych, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Pozna 2006, s. 135-136. 11 Szerzej: J. Kuda, Mierzenie wpywu jakoci usug na efektywno finansow bankw komercyjnych, Bank i Kredyt" nr 10/2001, s. 42-53. 12 Szerzej: R.T. Rust, R. Metters, Mathematical Models of Service, ..European Journal of Operational Research" 91/1996. s. 427^*39.
10

stosowana do oczekiwa indywidualnego klienta) generuje za wycznie koszty i to coraz wysze. Badanie zwizkw midzy jakoci a efektywnoci, polegajce na ustaleniu efektywnoci operacyjnej, pozwala sformuowa dwa podstawowe wnioski. Po pierwsze, badania wskazuj na lepsze wyniki finansowe tych bankw detalicznych, ktre maj nisz wariancj (mniejszy rozrzut) typowych procesw (czyli wykonujce czynnoci bankowe na podobnym poziomie) ni bankw, w ktrych cz procesw jest wykonywana prawidowo, a cz nieprawidowo. Moe to sugerowa, e banki zapewniajc okrelony standard obsugi klienta, musz nie tylko dba o jego zgodno z oczekiwaniami klientw, ale przede wszystkim utrzymywa stao przyjtego standardu wobec caego koszyka" oferowanych produktw i usug. Po drugie, oddziay bankw nieefektywne pod wzgldem zuycia nakadw w stosunku do uzyskanego poziomu jakoci mogyby osign t sam jako zuywajc duo mniej nakadw, co wydaje si potwierdza stwierdzenie, e mniejsze oddziay oferuj wysz jako. Sugeruje si rwnie, i zapewnienie wysokiej jakoci prowadzenia rachunkw bankowych usprawiedliwia ponoszenie przez oddziay relatywnie duych nakadw, albowiem ten rodzaj nakadu w najwikszym stopniu wpywa na zakwalifikowanie danego oddziau do grupy efektywnych. Najczciej efektywnoci nakadw w stosunku do uzyskiwanej jakoci towarzyszy efektywno operacyjna, a tylko wyjtkowo operacyjnej efektywnoci towarzyszy nieefektywno dotyczca jakoci. Niestety, oddziay efektywne pod wzgldem jakoci nie s istotnie bardziej rentowne (przynajmniej krtkookresowo) ni oddziay nieefektywne pod tym wzgldem. Wniosek ten jest, by moe, skutkiem ponoszenia znacznych kosztw zwizanych z zapewnieniem wysokiego poziomu jakoci. Zastosowanie oglnych modeli badajcych wpyw jakoci na rynki finansowe rwnie pozwala sformuowa dwa zasadnicze wnioski. Po pierwsze, oddziaywanie jakoci na zyski odbywa si poprzez wzrost przywizania klientw do banku (zmniejszenia ich fluktuacji) oraz redukcj kosztw, co przyczynia si jednoczenie do utrzymania udziau w rynku i w konsekwencji - wzrostu zyskw. Poprawa jakoci jest oczywicie skutkiem wysikw zwizanych z usprawnieniem usug, co przenosi si na popraw satysfakcji klientw i wspomniany ju wzrost przywizania do oferujcego usugi. Po drugie, jeeli celem banku jest zatrzymanie klienta na rzecz konkurencji, to wystarczy zapewni minimalny poziom jakoci, przy ktrym klientowi nie opaca si zmieni banku na inny. Podnoszenie poziomu jakoci kosztuje, a nie musi by konieczne, dopki bank nie obawia si utraty klientw. Bank nie obawia si natomiast utraty klientw, jeeli koszty zwizane ze zmian s wysze ni rnica poziomu jakoci midzy bankami. Std optymalnym rozwizaniem problemu maksymalizacji rnicy midzy poziomem uytecznoci klientw

i kosztami banku jest zaproponowanie przez banki jak najniszego poziomu jakoci, przy ktrym nie nastpuje jeszcze odpyw klientw. Powysze wnioski nie dotycz oczywicie pozyskiwania nowych klientw, ani zmieniajcych bank z innych przyczyn (np. migracja), dla ktrych wyszy poziom jakoci moe stanowi zacht do wyboru okrelonego banku. W tym ostatnim przypadku koszty zmiany nie odgrywaj wikszej roli i nawet minimalne rnice jakoci mog zdecydowa o wyborze danego usugodawcy przez klienta.

4.3.2.6. Wskaniki jakoci aktyww i zobowiza pozabilansowych

Wskanik jakoci nalenoci

nalenoci zagroone

----------------------------xl00%
nalenoci ogem Omawiany wskanik naley do grupy wskanikw jakoci aktyww. Wskanik jakoci nalenoci okrela udzia nalenoci zagroonych w nalenociach ogem. Jako nalenoci zagroone uznaje si trzy kategorie: nalenoci poniej standardu, nalenoci wtpliwe i nalenoci stracone. Do rozstrzygnicia analityka pozostaje natomiast kwestia czy nalenoci uwzgldniane w omawianym wskaniku bd miay posta brutto czy netto, z odsetkami czy bez odsetek. W momencie gdy zwiksza si udzia nalenoci zagroonych w nalenociach ogem, zmniejszeniu ulega udzia nalenoci przynoszcych bankowi dochd. Prby odzyskania nalenoci zagroonych przyczyniaj si do wzrostu kosztw (m.in. konieczno utworzenia rezerw celowych, ktre dodatkowo nie zawsze s uznawane przez wadze podatkowe za koszt uzyskania przychodu), a to obnia poziom wyniku finansowego. Jeeli zatem bank ma by rentowny i bezpieczny, nalenoci zagroone powinny zosta ograniczone do minimum. Celem dziaania banku powinno by denie do minimalizacji wielkoci omawianego wskanika, ktry zaliczany jest do grupy wskanikw okrelanych jako destymulanty. Jak wczeniej wspomniano, z obserwacji wynika, e udzia nalenoci zagroonych w nalenociach ogem wzrasta wraz ze wzrostem wielkoci banku 13. Udzia ten moe by wyszy take w przypadku niektrych bankw przyczajcych do siebie banki o sabszej kondycji oraz bankw dziaajcych w warunkach wysokiej konkurencji.

Analiza porwnawcza bankw 1996/1997, ACDI/VOCA - Projekt Rozwoju Bankw Spdzielczych, s. 14.

Inne wskaniki jakoci

Inne, poniej zaprezentowane wskaniki udzia poszczeglnych kategorii nalenoci nalenoci zagroonych w sumie bilansowej. destymulant. Udzia nalenoci poniej standardu w ciach zagroonych): jakoci nalenoci obrazuj gwnie zagroonych w nalenociach oraz Wskaniki te zaliczane s do grupy nalenociach ogem (lub naleno-

Udzia nalenoci wtpliwych w nalenociach ogem (lub nalenociach zagroonych): nalenoci wtpliwe
---------------------------------------------------------------

nalenoci ogem/nalenoci zagroone

100%

Udzia nalenoci straconych w nalenociach ogem (lub nalenociach zagroonych): nalenoci stracone
---------------------------------------------------------------

100%

nalenoci ogem/nalenoci zagroone Udzia nalenoci zagroonych w sumie bilansowej: nalenoci zagroone 100% aktywa ogem Wskanik jakoci zobowiza pozabilansowych - prezentuje udzia zagroonych zobowiza pozabilansowych udzielonych w zobowizaniach pozabilansowych udzielonych ogem, tj. cz zobowiza pozabilansowych, ktr bank bdzie zmuszony prawdopodobnie zrealizowa. Im nisza warto przedstawionego wskanika tym sytuacja banku jest lepsza. zagroone zobowizania pozabilansowe udzielone
------------------------------------------------------ ---------------------- 100%

zobowizania pozabilansowe udzielone ogem

4.3.3. Systemy wczesnego ostrzegania

Systemy wczesnego ostrzegania (early warning systems) s jednym z elementw procesu oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej bankw. Ich zadaniem jest przede wszystkim ujawnienie pogarszajcej si sytuacji ekonomiczno-finansowej banku, a w szczeglnoci wychwycenie elementw wskazujcych na zagroenie upadoci. Systemy takie nie dostarczaj natomiast adnych wska-

zwek, w jaki sposb mona poprawi kondycj ekonomiczno-finansow banku. S one wic wstpnym narzdziem analitycznym, ktre powinno zosta nastpnie wzmocnione caym procesem monitorowania kondycji ekonomiczno-finansowej banku. Z powyszych rozwaa wynika, e systemy wczesnego ostrzegania, suce do rozrniania bankw o nie najlepszej sytuacji ekonomiczno-finansowej od bankw bez wikszych problemw ekonomiczno-finansowych, utosamiane s czsto z systemami prognozy upadoci (failure prediction research), ktrych zadaniem jest wykrywanie bankw zmierzajcych do upadku14. Aby istnienie jakiego systemu wczesnego ostrzegania miao sens, konieczne jest spenienie co najmniej czterech niej opisanych warunkw13: Pierwszy - system wczesnego ostrzegania musi by skuteczny, tj. wskazywa zagroenie upadoci przy minimalnej liczbie bdnych wskaza (jako skuteczny uwaa si system, ktry na 100 analizowanych przypadkw daje co najmniej 90 trafnych ocen w rocznym horyzoncie czasowym). Oczywicie uznanie systemu za skuteczny wymaga jego praktycznego przetestowania w relatywnie dugim (przynajmniej kilkuletnim) okresie. Drugi - ujawnienie zagroe upadoci banku powinno dokonywa si z odpowiednim wyprzedzeniem czasowym, aby bank samodzielnie bd przy wsparciu zewntrznych instytucji (np. wadz bankowych) mg podj waciwe dziaania zaradcze lub naprawcze. Odpowiednie wyprzedzenie czasowe w ujawnianiu przez system przyszego rozwoju sytuacji banku nie moe by zdefiniowane jednoznacznie. Termin ten jest nieostry i ma wskazywa, e od momentu zidentyfikowania zagroenia upadoci musi wystpowa relatywnie dugi czas na podjcie dziaa zaradczych. Tworzenie systemu wczesnego ostrzegania ma wic sens jedynie wtedy, gdy droga banku do upadoci" jest procesem rozoonym w czasie. W momencie za gdy jest to zdarzenie gwatowne, aden system nie bdzie skuteczny, poniewa zabraknie czasu na wykorzystanie pyncych z niego informacji. Trzeci - poniewa system wczesnego ostrzegania potwierdza swoj skuteczno tylko w dugim okresie, jest oczywiste, e warunki, w ktrych jest on budowany, testowany i stosowany powinny by w miar niezmienne. Zmienno dotyczy przy tym w szczeglnoci aspektw organizacyjnych (m.in. powstawanie, czenie si i przejmowanie bankw) oraz przepisw prawnych (np. czste zmiany zasad rachunkowoci bankowej i przepisw podatkowych). Wystpowanie duej zmiennoci warunkw powoduje konieczno
D.R. Fraser, L.M. Fraser, Ocena wynikw dziaalnoci banku komercyjnego, Zwizek Bankw Polskich, Warszawa 1996, s. 125. 15 Opracowanie wasne przy wykorzystaniu artykuu: R. Bartkowiak. Kryteria i metody oceny

zagroenia wypacalnoci banku. Wnioski z dowiadcze Bankowego Funduszu Gwarancyjnego dla budowy systemu wczesnego ostrzegania, Bezpieczny Bank" nr 1/1997, s. 99.

cigej aktualizacji systemu i utrudnia porwnania w czasie. Czwarty16 - z uwagi na fakt. e podstawowym celem systemw wczesnego ostrzegania jest wyselekcjonowanie bankw zagroonych upadoci, konieczne jest waciwe zdefiniowanie momentu upadoci banku, okrelenie definicji odpowiadajcej na pytanie, ktre banki naley uzna za upade, a ktre za funkcjonujce normalnie. Wiele systemw wczesnego ostrzegania utosamia upado banku z utrat jego pynnoci lub wypacalnoci. Przy definiowaniu momentu upadoci wskazany moe by podzia bankw wedug kryterium ich wasnoci, z uwagi na fakt i w bankach pastwowych, obok czynnikw rynkowych, due znaczenie mog take odgrywa czynniki polityczne. Co do zasady prawdopodobiestwo upadoci banku pastwowego jest mniejsze ni banku prywatnego, dziaajcego w formie spki akcyjnej. Ponadto konieczne jest uwzgldnienie kryterium kraju, w ktrym prowadzi dziaalno bank, gdy bank zakwalifikowany w jednym kraju jako upady w innym moe by uznany za funkcjonujcy normalnie. W celu okrelenia definicji banku, ktry upad lub funkcjonuje normalnie konieczne jest przede wszystkim posiadanie odpowiednich danych finansowych oraz znajomo prawodawstwa kraju, w ktrym funkcjonuje bank. Typw systemw wczesnego ostrzegania jest wiele. Mona je sklasyfikowa wedug dwch podstawowych kryteriw: podmiotowego: organu tworzcego system wczesnego ostrzegania, rodzajw bankw, dla ktrych system jest tworzony, przedmiotowego: wyboru odpowiedniego narzdzia analitycznego, sposobu przeprowadzania oceny. Podmiotami najczciej opracowujcymi systemy wczesnego ostrzegania dla bankw s instytucje nadzorcze oraz inne podmioty systemu finansowego, zainteresowane kondycj ekonomiczno-finansow poszczeglnych jednostek systemu, m.in. instytucje gwarantujce depozyty (w Polsce Bankowy Fundusz Gwarancyjny). Sposb przeprowadzania analizy sytuacji ekonomiczno-finansowej banku zaley od specyfiki banku, ktrego kondycja jest badana. Inaczej przeprowadza si ocen sytuacji ekonomiczno-finansowej banku komercyjnego - uniwersalnego, inaczej spdzielczego, inwestycyjnego, hipotecznego, a jeszcze inaczej grupy bankowej czy holdingu finansowego. Metoda analizy moe rwnie zalee od
Opracowanie wasne przy wykorzystaniu opracowa: A. Hoda Prognozowanie bankructwa jednostki w warunkach gospodarki polskiej z wykorzystaniem funkcji dyskryminacyjnej ZH, Rachunkowo" nr 5/2001, s. 307; W.K. Rogowski, Moliwoci wczesnego rozpoznawania symptomw zagroenia zdolnoci patniczej przedsibiorstwa, Bank i Kredyt" nr 6/1999, s. 71; T. Stasiewski, Z-score - indeks przewidywanego upadku przedsibiorstwa, Rachunkowo" nr 12/1996, s. 631.
16

charakteru i zasigu dziaania banku, tj. w zalenoci od tego, czy analityk ma do czynienia z bankiem detalicznym czy hurtowym, bankiem dziaajcym na arenie midzynarodowej, rynku krajowym czy lokalnym. Z powyszego wynika zatem, e nie mona stworzy jednego, uniwersalnego systemu wczesnego ostrzegania dla wszystkich bankw. Systemy wczesnego ostrzegania musz by rne w zalenoci od wielkoci banku, charakteru jego dziaalnoci, formy w jakiej dziaa, obszaru na ktrym funkcjonuje (np. kraj) itd. W zasadzie mona stwierdzi, e poszczeglne systemy wczesnego ostrzegania dedykowane s ocenie bankw dziaajcych w danym kraju. Wybr metody analitycznej, majcej na celu wyodrbnienie bankw zagroonych upadoci, sprowadza si do opowiedzenia si za jednym z dwch grup systemw, tzn. opartym na analizie wskanikowej lub wielowymiarowej analizie dyskryminacyjnej17. Systemy wczesnego ostrzegania zaliczane s do metod ilociowych i bazuj przede wszystkim na danych sprawozdawczych. S one zatem skuteczne pod warunkiem, e sprawozdawczo jest m.in. wiarygodna. Jak wczeniej wspomniano, analiza wskanikowa jest rozpowszechnionym podejciem do oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej banku. Znanym systemem tego rodzaju jest system amerykaski CAMEL, ktrego autorami s: G. Whalen i J.B. Thompson18. Nazwa wskanika CAMEL pochodzi od pierwszych liter sw: kapita (capital), aktywa (assets), zarzdzanie (management), przychody (earning), pynno (liquidity). Omawiany wskanik moe przyjmowa warto od 1 do 5. Banki o najlepszym standingu finansowym otrzymuj wskanik rwny 1. Banki legitymujce si wskanikiem CAMEL na poziomie 4 lub 5 s natomiast umieszczane na licie bankw wymagajcych bacznej uwagi ze strony nadzoru bankowego. Warto wskanika CAMEL dla pojedynczego banku jest, co trzeba podkreli, ujawniana tylko kierownictwu danego banku i nie jest powszechnie ogaszana. Polskie wadze nadzorcze opracoway punktowy system oceny bankw zmodyfikowany w stosunku do powyszego. Ocena banku oparta zostaa na analizie omiu czstkowych skadnikw dotyczcych dziaalnoci i sytuacji finansowej banku, tj.: jakoci aktyww, pynnoci, ryzyka stopy procentowej, ryzyka operacji walutowych, ryzyka operacyjnego, wyniku finansowego, kapitau i zarzdzania. Oceny nadawane obszarom: wynik finansowy, kapita i zarzdzanie przekadaj si automatycznie na konkretn ocen punktow, natomiast dla kadego z obszarw ryzyka nadawane s odrbne oceny opisowe. Punktowe oceny czstkowe oparte sana analizie ilociowej i jakociowej. Kocowa ocena punktowa
R. Bartkowiak Kryteria i metody oceny zagroenia wypacalnoci banku. Wnioski z. dowiadcze Bankowego Funduszu Gwarancyjnego dla budowy systemu wczesnego ostrzegania. Bezpieczny Bank" nr 1/1997, s. 100. 18 G. Whalen, J.B. Thompson, Using Financial Data to Identify Changes in Bank Condition, ..Federal Reserve Bank of Cleveland Economic Review", nr 11/1988, s. 17.

przyznawana jest wedug skali od 1 do 5. Najwysz ocen jest 1 i oznacza prawidowe dziaanie banku oraz waciwe zarzdzanie ryzykiem. 5 jest ocen najgorsz wskazujc, e w dziaalnoci banku zidentyfikowano zagroenia, ktre mog stanowi zagroenie jego wypacalnoci. Przyznane bankowi oceny s ostateczne i nie podlegaj negocjacjom. Oceny przekazywane s do wiadomoci banku i mog by ujawnione jedynie: czonkom rady nadzorczej banku, biegemu rewidentowi banku, bankowi zrzeszajcemu bank, w ktrym przeprowadzono inspekcje, powiernikowi i jego zastpcy (w przypadku bankw hipotecznych) oraz Bankowemu Funduszowi Gwarancyjnemu19. Wielowymiarowa analiza dyskryminacyjna (MDA - Multiple Discriminant Analysis) jest jedn z metod analizy statystycznej. Na etapy budowy funkcji dyskryminacyjnej skadaj si: wybr metody badania - przykadowo moe to by analiza dyskryminacyjna lub systemy wielozmienne oparte na rachunku prawdopodobiestwa (m.in. modele logitowe lub probitowe), bazujce na pracy komputerowych pakietow statystycznych" , wybr odpowiedniej grupy analizowanych bankw, tj. niewypacalnych oraz wypacalnych (kady bank musi zosta zakwalifikowany do jednej z dwch grup, przy czym nie moe on zosta zakwalifikowany jednoczenie do obu grup); zanim jednak analityk dokona podziau na dwie grupy, powinien przeprowadzi analiz reprezentatywnej prby bankw, o ktrych posiada odpowiednio du liczb informacji z przeszoci (co najmniej z kilku lat)"1, wybr odpowiednich wielkoci i/lub wskanikw diagnostycznych, tj. wskazujcych na szans dalszego istnienia lub upadoci banku, przypisanie wag poszczeglnym wielkociom i/lub wskanikom finansowym, tzn. okrelenie ich znaczenia w ocenie kocowej, wyznaczenie postaci funkcji dyskryminacyjnej, Z = W1 x X 1 + W2 x X2 +...+ Wn x Xn
gdzie: Z - warto funkcji dyskryminacyjnej, W - wagi i-tej zmiennej (np. wskanikw lub wielkoci finansowych), i = 1, 2, ..., n, X - zmienne objaniajce modelu (np. wskaniki lub wielkoci finansowe), i = 1, 2, ..., n.

okrelenie wartoci progowych dla poszczeglnych funkcji dyskryminacyjnych - kryterium podziau na banki wypacalne i niewypacalne (z reguy
19

Szerzej: M. Zaleska. Nadzorczy system oceny bankw, Gazeta Bankowa" z 5-11.02.2007 r. W.K. Rogowski, Moliwoci wczesnego rozpoznawania symptomw zagroenia zdolnoci patniczej przedsibiorstwa, Bank i Kredyt" nr 6/1999, s. 57. 21 R. Jagieo, Zastosowanie metody analizy dyskryminacyjnej przy ocenie ryzyka kredytowego. [w:] Wspczesny bank, praca zbiorowa pod redakcj W.L. Jaworskiego, Poltext, Warszawa 2000, s. 428.
20

wyodrbnia si jednoczenie tzw. szar stref, tzn. przedzia wartoci, w ktrym wystpuj zarwno dobre, jak i ze wskazania - strefa ta jest tym mniejsza, im wiksza jest zdolno dyskryminacyjna funkcji22), - oszacowanie bdu prognozy, tj. zdolnoci prognostycznej systemu poprzez sprawdzenie liczby bdnych klasyfikacji na prbie zastosowanej do estymacji oraz prbie niezalenej, wybranej specjalnie w celu sprawdzenia prawidowoci systemu23. Zalety wielowymiarowych systemw wczesnego ostrzegania mona sformuowa nastpujco: brak subiektywizmu (tzn. wszystkie czynniki s mierzalne, a ich dobr jest weryfikowany statystycznie), przy czym trzeba zauway, e w pewnym sensie wybr bankw do analizy nie ma charakteru przypadkowego, poniewa w caej grupie badanych bankw jest zbyt duy udzia jednostek upadych ni wynikaoby to z rzeczywistego obrazu24, ograniczenie liczby wskanikw do najwaniejszych, a w efekcie kocowym do jednego wskanika globalnego (eliminacja przestrzeni wielowymiarowej do przestrzeni jednowymiarowej), przy czym takie podejcie nie pozwala na szersz analiz problemu (zawarto informacyjna uzyskanego wyniku jest niewielka, gdy podczas agregacji wiele informacji zostaje zaciemnionych; mog to by przykadowo informacje, ktre wskaniki i w jakim stopniu s dla badanego banku lepsze ni dla innego, a w jakim stopniu gorsze; w ten sposb dopuszcza si zatem kompensacj ocen zych ze wzgldu na okrelone kryteria przez oceny dobre ze wzgldu na inne kryteria; wad takiego podejcia jest take to, e z reguy nie przeprowadza si analiz wraliwoci wynikw na zmiany wag przypisywanych wskanikom25), zmniejszenie kosztw analizy26, stosunkowo wysoka skuteczno niektrych systemw. Najistotniejszymi wadami systemw wielowymiarowych s: fakt niemonoci bycia jedynymi i ostatecznymi miernikami oceny kondycji ekonomiczno-finansowej bankw, przy czym s one z pewnoci wzgldnie

T. Waniewski, Analiza finansowa w przedsibiorstwie. Fundacja Rozwoju Rachunkowoci w Polsce, Warszawa 1997, s. 409. 23 T. Stasiewski, Z-score - indeks przewidywanego upadku przedsibiorstwa, Rachunkowo" nr 12/1996, s. 629. 24 T. Stasiewski, Z-score - indeks przewidywanego upadku przedsibiorstwa, Rachunkowo" nr 12/1996, s. 631. 25 M. Lasek, Wielokryterialna ocena kondycji ekonomicznej firm - klientw banku, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996, s. 33. 26 T. Waniewski, Analiza finansowa w przedsibiorstwie, Fundacja Rozwoju Rachunkowoci w Polsce, Warszawa 1997, s. 412.

skutecznymi i obiektywnymi narzdziami sygnalizujcymi prawdopodobiestwo bankructwa27, brak ujcia dynamicznego (system trzeba stale zmienia, gdy dane pochodz z jednego momentu czasowego), tzn. raz oszacowany system nie jest narzdziem analitycznym skutecznym przez lata, poniewa w rzeczywistoci wystpuj zmiany oglnej koniunktury gospodarczej, przeobraenia w sektorze, sezonowe wahania rentownoci czy nawet wieloletnie cykle koniunkturalne; aby analiza bya skuteczna naley zatem, co jaki czas od pocztku szacowa parametry funkcji dyskryminacyjnej i budowa nowy system28, potrzeba istnienia odmiennych systemw dla rnych sektorw/bankw (np. sektora bankw komercyjnych i spdzielczych), celowo uwzgldnienia w analizie formy wasnoci (prywatna czy pastwowa) i prawnej oraz struktury organizacyjnej banku (np. struktury holdingowej), potrzeba istnienia rnych systemw dla poszczeglnych krajw (inne mog by warunki ekonomiczne w poszczeglnych krajach np. stopa inflacji, a take rne mog by rozwizania prawne, np. rnice w zakresie obowizujcych zasad rachunkowoci), oparcie analizy na danych historycznych, z przeszoci, a jednoczenie danych o charakterze ilociowym, tzn. nie uwzgldnianie w analizie takich elementw jak np.: szanse rozwojowe, koniunktura gospodarcza, kadra zarzdzajca .

4.4. Interpretacja wynikw

Interpretacja wynikw nie powinna polega na przepisywaniu wielkoci ze sprawozda finansowych oraz podawaniu wartoci wskanikw. Powinna ona pokazywa przyczyny i skutki zmian w sytuacji ekonomiczno-finansowej banku oraz ocenia te zmiany. Podstawowym kryterium oceny zjawisk zachodzcych w banku powinno by kryterium racjonalnoci dziaania w warunkach funkcjonowania banku (uwarunkowa zewntrznych i wewntrznych).
27 A. Hoda Prognozowanie bankructwa jednostki w warunkach gospodarki polskiej z. wykorzystaniem funkcji dyskryminacyjnej Zu, Rachunkowo" nr 5/2001, s. 310. 28 R. Jagieo Zastosowanie metody analizy dyskryminacyjnej przy ocenie ryzyka kredytowego, [w:] Wspczesny bank, praca zbiorowa pod redakcj W.L. Jaworskiego, Poltext, Warszawa 2000, s. 437. 29 R. Jagieo Zastosowanie metody analizy dyskryminacyjnej przy ocenie ryzyka kredytowego, [w:] Wspczesny bank, praca zbiorowa pod redakcj W.L. Jaworskiego, Poltext, Warszawa 2000. s. 437.

Charakter interpretacji zaley m.in. od zakresu i celu analizy. Wyrni mona: interpretacj ordynaln (porzdkow) - polegajc na stworzeniu listy rankingowej bankw, co umoliwia dokonywanie porwna midzy bankami, ale nie pozwala znale odpowiedzi czy osignite wyniki s satysfakcjonujce, interpretacj kardynaln - polegajc na ocenie wynikw, a nie miejsca banku na licie rankingowej, co umoliwia konkretne okrelenie kondycji ekonomiczno-finansowej banku. Pozycja banku na licie rankingowej zaley przede wszystkim od przyjtego kryterium klasyfikacji i stwarza analitykowi moliwoci ksztatowania miejsca banku na takiej licie. Do prezentowanych rankingw naley zachowa zatem dystans, przede wszystkim gdy oparte s na pojedynczej wielkoci/wskaniku oraz w sytuacji, gdy nie s precyzyjnie znane kryteria klasyfikacji. Interpretacji dokonuje si czsto poprzez porwnanie wynikw z baz odniesienia. W analizie stosowane s najczciej trzy rodzaje porwna: w czasie, z normami i przestrzenne (sektorowe). Porwnania w czasie daj moliwo uchwycenia tendencji zmian, ale nie pozwalaj okreli czy dana wielko jest satysfakcjonujca. Przy tego rodzaju porwnaniach mona mie do czynienia z pozytywn tendencj zmian, przy czym mona jednoczenie porwnywa wielko zaz wielkoci nadal na niesatysfakcjonujcym poziomie. Wybranym wielkociom i wskanikom finansowym przypisywane s normy, tj. z reguy przedziay graniczne. Teoretycznie rzecz ujmujc, jeeli np. warto analizowanego wskanika mieci si w przyjtej normie to sytuacj tak naley oceni pozytywnie. W praktyce porwnywanie wyliczonych wielkoci i wskanikw z normami nie zawsze jest celowe. Z reguy normy okrelane s przez wadze nadzorcze bd ekspertw dla okrelonego rodzaju bankw, dziaajcych w okrelonych warunkach ekonomicznych. Zmiana tych warunkw moe spowodowa, e osignicie danej normy nie bdzie moliwe. Zdecydowanie najlepszym rodzajem porwna s porwnania przestrzenne, tj. odniesienie wielkoci i wskanikw obliczonych dla danego banku do wielkoci i wskanikw rednich dla danego sektora bankowego. Warto jest rwnie wzbogaci analiz o porwnanie obliczonej wielkoci czy wskanika finansowego z wielkociami minimalnymi i maksymalnymi w danym sektorze. Przy analizie, w tym interpretacji wynikw trzeba rwnie pamita, aby ograniczy ocen i interpretacj, zwaszcza sown do niezbdnego minimum. Nadmiar analizowanych wielkoci i wskanikw ekonomiczno-finansowych oraz sw komentarza moe, celowo lub niewiadomie, zaciemni obraz sytuacji ekonomiczno-finansowej banku, wprowadzi tzw. szum informacyjny.

Rozdzia 4. Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej banku

640

4.5. Ocena banku w oparciu o czynniki niemierzalne (analiza jakociowa)

Analiza jakociowa ma charakter opisowy i stanowi wane uzupenienie analizy ilociowej. Nie wszystkie informacje o banku, istotne z punktu widzenia jego sytuacji ekonomiczno-finansowej, mona bowiem wyrazi w postaci liczbowej. Przykadowo brak nadzoru nad dziaalnoci banku, bdy w zarzdzaniu bankiem znajduj odzwierciedlenie w sprawozdaniach finansowych dopiero z okrelonym opnieniem czasowym. Przeprowadzenie rzetelnej oceny sytuacji banku na podstawie czynnikw niemierzalnych jest jednak duo trudniejsze ni na podstawie czynnikw mierzalnych. Wynika to z dwch podstawowych wzgldw: po pierwsze, analiza jakociowa obarczona jest wikszym subiektywizmem ni analiza ilociowa, po drugie, w celu przeprowadzenia analizy jakociowej konieczna jest znajomo znacznie szerszego pakietu informacji niefinansowych ni przy analizie ilociowej, informacji pozyskanych bezporednio z banku. Z przedstawionych poniej czynnikw niemierzalnych jako bardzo istotny naley uzna czynnik ludzki. Waciciele, czonkowie rady nadzorczej i zarzdu oraz pracownicy ksztatuj wizerunek banku, a od ich decyzji zale jego wyniki. Podstawowe informacje niemierzalne, istotne do oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej banku, zaprezentowane poniej, obejmuj jedenacie obszarw dziaalnoci bankowej: Waciciele banku: liczba wacicieli i wysoko ich zaangaowania (koncentracja czy rozproszenie wasnoci), powizania kapitaowe i/lub organizacyjne, w tym personalne pomidzy poszczeglnymi wacicielami, dotychczasowa dziaalno wacicieli, ich etyka, reputacja i pozycja w rodowisku gospodarczym, charakter inwestycji wacicieli (zaangaowanie dugoterminowe czy krtkoterminowe). Rada nadzorcza banku: liczebno, wyksztacenie i dowiadczenie zawodowe czonkw rady w zakresie bankowoci/finansw/prawa, udzia czonkw rady w innych radach (dowiadczenie), penione funkcje poza rad banku, penione funkcje w radzie banku i okres ich penienia, organizacja pracy rady banku (czstotliwo spotka, tematyka spotka, istnienie komisji problemowych, protokoy ze spotka, stopie nadzorowania dziaalnoci banku). Kadra zarzdzajca bankiem: liczebno, okres penienia funkcji, wyksztacenie i dowiadczenie zawodowe, zdolnoci menederskie, zaangaowanie w prac, otwarto na poszerzanie wiedzy. Pracownicy banku: liczebno, wyksztacenie i dowiadczenie zawodowe, sumienno, zaangaowanie w prac, otwarto na pogbianie wiadomoci, np. udzia w szkoleniach.

641

Cz IV. Zasady kalkulacji finansowych i oceny banku

Organizacja pracy banku: istnienie i jako regulaminu organizacyjnego okrelajcego min. schemat organizacyjny banku oraz zakres obowizkw, kompetencji i stopie odpowiedzialnoci poszczeglnych pracownikw, dostosowanie struktury organizacyjnej banku do potrzeb rynku (modyfikacje struktury organizacyjnej). Zarzdzanie ryzykiem kredytowym: istnienie i jako procedur udzielania kredytw, w tym badania zdolnoci kredytowej, istnienie i zakres kompetencji komitetu kredytowego, jako systemu informowania kierownictwa banku, due zaangaowania banku i ich jako przede wszystkim w stosunku do wacicieli, czonkw rady, zarzdu i innych pracownikw, przyjte zabezpieczenia, tj. istnienie dywersyfikacji rodzaju zabezpiecze, rzetelno wyceny zabezpiecze, warto zabezpiecze w stosunku do wartoci zaangaowania banku, ubezpieczenie przedmiotw zabezpiecze, rzetelno klasyfikowania ekspozycji kredytowych i tworzenia rezerw celowych, badanie stabilnoci ryzyka kredytowego. Zarzdzanie innymi (ni kredytowe) rodzajami ryzyka bankowego: istnienie procedur wewntrznych zarzdzania ryzykiem, funkcjonowanie komitetw problemowych, istnienie i jako systemu informowania kierownictwa banku, istnienie planw awaryjnych. Kontrola wewntrzna: istnienie niezalenej komrki kontroli wewntrznej, czstotliwo i zakres przeprowadzania kontroli wewntrznej, protokoy z kontroli wewntrznej, kontrola wykonania zalece pokontrolnych. Pozycja banku: skala dziaalnoci bankowej, pooenie banku (stopie zamonoci terenu"), stopie konkurencji na rynku, udzia banku w rynku bankowym, rodzaj klientw i ich sytuacja finansowa. Stan majtkowy banku: liczba placwek mieszczcych si w budynkach wasnych lub obcych, stopie wyposaenia placwek bankowych w nowoczesne technologie np. informatyczne (stopie komputeryzacji, jednolito oprogra-

mowania). Plany banku: planowane procesy czeniowe (bank przejmujcy lub przejmowany), pozyskanie nowych wacicieli, zwikszenie liczby placwek, zakup nowego wyposaenia banku, pozyskanie nowych obszarw rynku, klienWydawnictwa zwarte i artykuy Adamowicz T., Analiza zmian efektywnoci duego" banku na podstawie modelu dekompozycji wskanikowej Davida Cole^a, Bank i Kredyt" nr 4/2002. Analiza porwnawcza bankw 1996/1997, ACDI/VOCA - Projekt Rozwoju Bankw Spdzielczych.

Rozdzia 4. Ocena sytuacji ekonomiczno-finansowej banku

642

Bartkowiak R Kryteria i metody oceny zagroenia wypacalnoci banku. Wnioski z dowiadcze Bankowego Funduszu Gwarancyjnego dla budowy systemu wczesnego ostrzegania, Bezpieczny Bank" nr 1/1997. Bie W Sok H Ocena sytuacji finansowej banku komercyjnego, Difin, Warszawa 2000. Fraser D.R., Fraser L.M., Ocena wynikw dziaalnoci banku komercyjnego, Zwizek Bankw Polskich, Warszawa 1996. Goajewska M Wyczaski P., Mierniki oceny dochodowoci i efektywnoci bankw, Bank i Kredyt" nr 9/1994. Hoda A., Prognozowanie bankructwa jednostki w warunkach gospodarki polskiej z wykorzystaniem funkcji dyskryminacyjnej ZH, Rachunkowo" nr 5/2001. Iwanicz-Drozdowska M Metody oceny dziaalnoci banku, Poltext, Warszawa 1999. Iwanicz-Drozdowska M., Wskaniki rentownoci, Bank Spdzielczy" nr 9/1999. Jagieo R., Zastosowanie metody analizy dyskryminacyjnej przy ocenie ryzyka kredytowego w Wspczesny bank, praca zbiorowa pod redakcj W.L. Jaworskiego, Poltext, Warszawa 2000. Kuda J Mierzenie wpywu jakoci usug na efektywno finansow bankw komercyjnych, Bank i Kredyt" nr 10/2001. Lasek M., Wielokryterialna ocena kondycji ekonomicznej firm - klientw banku, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996. Philippatos G.C., Sihler W.W., Financial Management - Text and Cases, Boston-London-Sydney-Toronto 1987. Riehl H W sam dziesitk. Gazeta Bankowa" z 10-16.04.2001 r. Rogowski W.K. Moliwoci wczesnego rozpoznawania symptomw zagroenia zdolnoci patniczej przedsibiorstwa, Bank i Kredyt" nr 6/1999. Rust R.T., Metters R.. Mathematical Models of Sendee, ,JEuropean Journal of Operational Research" 91/1996. Sowiska I., Metodyka BFG w zakresie oceny zagroe sytuacji finansowej bankw, referat przygotowany na seminarium Bankowego Funduszu Gwarancyjnego na temat System oceny i prognozowania zagroe oraz monitorowania sytuacji finansowej bankw w dziaalnoci BFG", Warszawa, 6.04.2006 r. Stasiewski T., Z-score indeks przewidywanego upadku przedsibiorstwa, Rachunkowo" nr 12/1996. System oceny punktowej bankw, Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego, Warszawa 2007. Szambelaczyk J., Banki spdzielcze w Polsce w procesach zmian systemowych. Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Pozna 2006. Waniewski T.. Analiza finansowa w przedsibiorstwie, Fundacja Rozwoju Rachunkowoci w Polsce, Warszawa 1997. Whalen G., Thompson J.B., Using Financial Data to Identify Changes in Bank Condition, ,Federal Reserve Bank of Cleveland Economic Review" nr 11/1988. Zaleska M Nadzorczy system oceny bankw, Gazeta Bankowa" z 5-11.02.2007 r.

Difin
ul. Kostrzewskiego 1, 00-768 Warszawa tel. 0 22 851 45 61, 0 22 851 45 62 fax 0 22 841 98 91 www.difin.pl

Prof. dr hab. Alfred Janc