BOZON HIGGSA JAKO SKUPIONA GROZA SYMETRII

Symetria i cechowanie

Symetria jest jednym z podstawowych poj w zyce wspczesnej. Wszystkie teorie unikacyjne operuj pewnym wariantem tego pojcia, a wikszo tych teorii korzysta ze zjawiska spontanicznego amania symetrii jako wanego elementu wyjaniajcego. Dodatkowo, zycy operuj pojciem supersymetrii, ktre dotyczy wzajemnej zalenoci par fermion bozon. Teoria sypersymetrii oraz jej spontanicznego amania nie bdzie przedmiotem niniejszego artykuu. W najprostszym wariancie moemy powiedzie, e symetryczne jest to, co jest niezmiennicze z uwagi na pewne transformacje. Symetri jest przeksztacenie zachowujce pewne (przypisane do tej symetrii) wasnoci obiektw. W mechanice klasycznej grup symetrii jest grupa Galileusza, a w mechanice relatywistycznej grupa Poincarego. Dokadniej rzecz ujmujc, niezmienniczo wielkoci zycznej lub struktury geometrycznej wzgldem przeksztace moe realizowa si w rnych punktach czasoprzestrzeni, mwimy wtedy o symetrii lokalnej, lub realizowa si moe wzgldem ukadu jako caoci, mwimy wtedy o symetrii globalnej. Rozrnienie to odgrywa fundamentaln rol w teorii cechowania. Ojciec wspczesnego pojcia symetrii Hermann Weyl rozwaa zachowanie symetrii zwizane ze zmian skali, czyli z okrelonym cechowaniem. Moemy rozpatrywa cechowanie globalne, a wtedy dobrym przykadem jest stwierdzenie, e denominacja nie zmienia faktu, e przedmioty s proporcjonalnie drosze lub tasze. Z drugiej strony, nie moemy sobie wyobrazi lokalnego cechowania bez wprowadzenia dodatkowego czynnika, ktry bdzie kompensowa lokalne zmiany w taki sposb, aby symetria bya zachowana. Na tej prostej obserwacji opiera si niemale caa wspczesna zyka czstek elementarnych, rozpatrywana jako teoria oddziaywa zwizanych z cechowaniem. Wspomniany, kompensujcy charakter maj wzajemnie oddziaywania pomidzy czstkami.

Oddziaywania te wymagaj istnienia okrelonych nonikw. Czstki przenoszce oddziaywanie, ktrych domaga si lokalno cechowania, nazywamy bozonami cechowania. W tym miejscu naley doda, e twierdzenie Noether mwi nam, e z kad symetri wie si zachowana wielko zyczna (tzw. caka ruchu). Znajc pojcie symetrii oraz rne jej rodzaje, naley powiedzie czym jest jej amanie. W najprostszym przypadku, w mechanice klasycznej, z amaniem symetrii mamy do czynienia, gdy stan podstawowy danego ukadu zycznego (tj. stan o najniszej energii) nie jest niezmienniczy wzgldem jakich transformacji. Sytuacja taka zazwyczaj ma miejsce, gdy ukad znajduje si w wysokim stanie energetycznym. Przykadem moe by koralik nawleczony na obrcz obracajc si wok nieruchomej, pionowej osi, lecej w jej paszczynie i przechodzcej przez jej rodek. Dla wikszych prdkoci ktowych zachodzi spontaniczne amanie symetrii i pojawiaj si dwa stany rwnowagi stabilnej, ktre nie s niezmiennicze z uwagi na moliwe w tym ukadzie przeksztacenia (przeksztacenie identycznociowe oraz zmian kta opisujcego pooenie na przeciwny). Zjawisko takie nazywa si bifurkacj.

Teoria oddziaywa elektrosabych a model standardowy

Podane powyej pojcia, tak jak wspomniano, dotycz bezporednio wielkich teorii zycznych. Jedn z takich teorii jest teoria oddziaywa elektrosabych (ktre s, obok oddziaywa elektrosilnych, oddziaywa grawitacyjnych oraz oddziaywa elektromagnetycznych, oddziaywaniami fundamentalnymi), ktra jako cisa teoria matematyczna wyposaona jest w model z okrelon symetri oraz odpowiednim cechowaniem. Postaram si naszkicowa problematyk tej teorii, gdy to wanie teoria oddziaywa elektrosabych ma wyjani, w jaki sposb czstki fundamentalne uzyskuj mas (mowa bdzie przede wszystkim o bozonach, ale analogiczny mechanizm wyjania bdzie mas fermionw jako e kada czstka jest bozonem lub fermionem, w zalenoci od posiadanego spinu, teoria ta wyjaniaa bdzie mechanizm nadawania masy kadej czstce elementarnej). Teoria oddziaywa elektrosabych jest nieabelow (tj. nieprzemienn) teori z cechowaniem dopuszczajc mechanizm amania symetrii. Lokalna niezmienniczo cechowania dla caego modelu standardowego (tj. teorii oddziaywa elektrosilnych, elektrosabych i elektromagnetycznych) jest dobrze ugruntowanym dowiadczalnie faktem. Dodatkowo przyjcie lokalnej niezmienniczoci z uwagi na transformacje dla tej teorii wymusza na nas uznanie, e bozony cechowani dla tej teorii, ktrymi s trzy bozony
2

oznaczane W+, W, Z0 oraz bozon A, odpowiadajcy fotonowi, s bezmasowe. Dowiadczalnie ustalono jednak, e o ile foton nie posiada masy, to pozostae bozony poredniczce (W+, W, Z0) mas posiadaj. W celu obdarzenia tych czstek mas wprowadzamy pole skalarne, ktrego oddziaywanie z nimi jest do tej masy proporcjonalne. Posiadajc skadniki, ktre w sumie wyjani mog nam mechanizm nadawania masy, potrzebujemy jedynie spoiwa, ktre poczy teori z cechowaniem z polem skalarnym, ktre jest rdem masy czstek elementarnych. Takim spoiwem okaza si by mechanizm spontanicznego amania symetrii. Wczenie tego mechanizmu do modelu oddziaywa elektrosabych postulowa w 1962 roku Philip Warren Anderson. Pomys ten zosta rozwinity w peen model w 1964 roku niezalenie przez Petera Higgsa, Francoisa Englerta i Roberta Brouta oraz przez Geralda Guralnika, C. R. Hagena i Toma Kibblea. Caa szstka otrzymaa w roku 2010 prestiow nagrod Sakurai Amerykaskiego Towarzystwa Fizycznego. Model ten zosta wczony do teorii oddziaywa elektrosabych zaproponowanej przez Stevena Weinberga, Abdusa Salama i Sheldona Glashowa. Uczeni ci otrzymali za to w roku 1979 Nagrod Nobla. Mechanizm spontanicznego zamania symetrii wskazuje nam na istnienie jeszcze innej, ukrytej symetrii tj. reprezentujcej jakie bardziej fundamentalne prawo lece u podstaw rzeczywistoci. Wspomniane pole skalarne nazywane zostao polem higgsa. Posiadanie mas przez czstki fundamentalne wie si z nazwiskiem Jereya Golstonea, ktry sformuowa twierdzenie mwice, e zamanie globalnej symetrii cechowania powoduje pojawienie si bezmasowych bozonw, ktrych ilo jest rwna iloci zamanych symetrii. W naszej teorii, ktra stanowi jeden z centralnych elementw modelu standardowego, podstawowym zaoeniem jest istnienie samooddziaujcego pola skalarnego, ktrego samointerakcja powoduje spontaniczne zamanie symetrii. W rezultacie zamania symetrii pojawiaj si cztery czstki, trzy bezmasowe bozony goldstonea, ktrych istnienie jest konsekwencj zamania trzech symetrii, oraz jedna czstka obdarzona mas, ktr przyjo si nazywa bozonem higgsa (inaczej mona powiedzie, e bozon higgsa jest kwantem postulowanego pola higgsa). Bezmasowe bozony s absorbowane, nadajc mas bozonom W+, W, Z0. Na model standardowy mechanizm nadawania masy przez pole higgsa jest ekstrapolowany poprzez stwierdzenie, e pola kwantowe sprzone s ze skalarnym polem higgsa oraz wyjanianie, e fermiony uzyskuj mas w wyniku istnienia oddziaywania yukawy, nazwanego imieniem synnego japoskiego zyka, Hidekiego Yukawy. Postulowany mechanizm bardzo dobrze teoretycznie wyjania masy czstek elementarnych. Jedynym problemem teorii jest istnienie wolnego czynnika, ktrym jest masa czstki higgsa

oraz dowiadczalne stwierdzenie istnienia tej czstki. Nie dziwi wic twierdzenia, e poszukiwanie czstki higgsa jest najwaniejszy zadaniem wspczesnej zyki.

Podsumowanie
Historia poszukiwa bozonu higgsa wie si z eksperymentami zwizanymi z Wielkim Zderzaczem Hadronw (LHC) w orodku CERN pod Genew oraz eksperymentami w Tevatronie, bdcym czci Fermilabu. Dowiadczenia w tym ostatnim ustaliy, e czstka higgsa powinna przyjmowa mas z przedziau od 115 informacji dostarczyy eksperymenty w LHC. do 135 . Duo wicej eksperymentami

Podstawowymi

dokonywanymi w LHC byy fuzja gluonw, fuzja bozonw wektorowych oraz badanie asocjacji czstki higgsa z bozonami wektorowymi (tj. bozonami o spinie rwnym jeden) lub z par kwarkw grnych. Z drugiej strony, badano rozpad postulowanej czstki higgsa, na rne czstki fundamentalne z pord ktrych najwiksz rol odgryway badania rozpadu czstki na dwa wektorowe bozony. Dwa najwiksze detektory czstek: CMS i ATLAS eksperymentami z roku 2011 wykluczyy moliwo zaobserwowania poszukiwanego bozonu w pewnych pasmach energetycznych. Przede wszystkim potwierdzono ustalenia eksperymentw dokonywanych w Tevatronie, zawajc pole poszukiwa do przedziau od 114 do 129 (w detektorze ATLAS dolna granica zostaa ustalona na 123 , lecz nie

potwierdziy jej badania w innych detektorach). Na pocztku lipca 2012 roku, na konferencji prasowej zorganizowanej w orodku CERN ogoszono, e w CMS zaobserwowano bozon o masie 125.3 0.6 , a w ATLASie bozon o masie 126.5 , bdce spjnymi z

charakterystyk bozonu higgsa. Na ocjalne potwierdzenie e jest to poszukiwany bozon, bdziemy musieli poczeka, gdy pomiary musz zosta potwierdzone, a sprzt musi zosta sprawdzony, aby unikn rewelacji zwizanych z odkryciem nadwietlnych neutrin. Koczc, moemy zada pytanie, co si stanie ze wspczesn zyk po potwierdzeniu, i zaobserwowana czstka jest poszukiwanym bozonem? Przede wszystkim, nie dokona si adna rewolucja, gdy bozon higgsa posuy jako potwierdzenie i ugruntowanie teorii istniejcej. Nie zamknie ono rwnie bada nad samym bozonem higgsa, gdy nie mamy pewnoci, e bozon taki jest unikalny (nie wystpuje w rnych wariantach masowych). Istnienie wicej ni jednego bozonu higgsa nie jest wykluczane przez model standardowy oraz bywa postulowane przez teorie alternatywne. Po drugie, bozon ten nie stanowi
4

odpowiedzi na pytanie o istnienie i warunki istnienia GUT (Grand Unied Theory), a wic nie stanowi ostatecznej odpowiedzi na pytania zykw teoretykw zajmujcych si unikacj odziaywa innych ni grawitacyjne. Warto uzupeniajco doda, e teorie unikacji za zadanie maj przede wszystkim uproszczenie grupy symetrii modelu standardowego, ktra w wersji podstawowej jest iloczynem kilku grup symetrii, a postulowane jest, aby stanowia jedn grup. Dowiadczalne potwierdzenie istnienia czstki higgsa nie moe by niedoceniane, mechanizm higgsa mwi nam o bardzo duo o bardzo podstawowej wielkoci zycznej, jak jest masa. Stanowi on rwnie brakujcy element bardzo duej teorii o wysokiej wartoci eksplanacyjnej. Bardzo duo jest wic do zrobienia, ale potwierdzenie istnienia bozonu higgsa stanowio bdzie kamie milowy na drodze do oglnej teorii wszystkiego.

Bartosz Janik bartosz.janik@uj.edu.pl