NOAM CHOMSKY HEGEMONIA ALBO PRZETRWANIE AMERYKASKIE DENIE DO GLOBALNEJ DOMINACJI

Rozdzia l Priorytety i perspektywy Kilka lat temu jeden z luminarzy wspczesnej biologii, Ernst Mayr, opublikowa kilka refleksji na temat prawdopodobiestwa sukcesu w poszukiwaniach pozaziemskiej inteligencji.1 Uwaa, e szans s bardzo mae. Jego rozumowanie odnosio si do wartoci adaptacyjnej tego, co nazywamy wysz inteligencj", czyli szczeglnej, ludzkiej formy organizacji umysowej. Mayr szacowa, e od pocztkw ycia powstao okoo pidziesiciu miliardw gatunkw, a tylko jeden z nich osign ten rodzaj inteligencji, ktry jest potrzebny, by stworzy cywilizacj". Stao si to bardzo niedawno, by moe 100 tysicy lat temu. Powszechnie przyjmuje si, e przetrwaa tylko jedna niewielka grupa rozrodcza, od ktrej wszyscy pochodzimy. Mayr spekulowa, e dobr naturalny moe nie sprzyja ludzkiej formie organizacji umysowej. Pisa, e historia ycia na ziemi przeczy twierdzeniu, e lepiej by mdrym ni gupim", przynajmniej sdzc po sukcesie biologicznym; na przykad chrzszcze i bakterie maj znacznie wiksz zdolno przetrwania ni ludzie. Poczyni te do ponure spostrzeenie, e rednia dugo ycia gatunku wynosi okoo 100 tysicy lat". Wchodzimy w okres dziejw ludzkoci, ktry moe da odpowied na pytanie, czy lepiej jest by mdrym, czy gupim. Najlepiej byoby jednak, eby to pytanie pozostao bez odpowiedzi: jeeli istnieje wyrana odpowied, to moe by ona tylko taka, e ludzie okazali si swego rodzaju biologicznym bdem", wykorzystali swoje 100 tysicy lat, by zniszczy siebie, a przy okazji wiele innych rzeczy. Nasz gatunek z pewnoci wyksztaci zdolno, by tak wanie uczyni, a hipotetyczny pozaziemski obserwator stwierdziby zapewne, e ludzie demonstrowali t zdolno w caej swojej historii, szczeglnie dramatycznie w cigu ostatnich kilkuset lat, gdy niszczyli yciodajne rodowisko i trzebili bardziej zoone organizmy, przejawiajc wyrachowane okruciestwo, take wobec siebie nawzajem. DWA SUPERMOCARSTWA Rok 2003 zacz si od wielu oznak, e obawy o przetrwanie ludzkoci s a nadto uzasadnione. Wemy tylko kilka przykadw -wczesn jesieni 2002 roku wyszo na jaw, e czterdzieci lat wczeniej ledwie uniknlimy wojny jdrowej, ktra moga skoczy si ostateczn katastrof. Zaraz po tym alarmujcym odkryciu administracja Busha zablokowaa wysiki ONZ na rzecz zakazu militaryzacji kosmosu; jest to powane zagroenie dla naszego przetrwania. Amerykaski rzd przerwa te midzynarodowe negocjacje majce zapobiec wojnie biologicznej i skoncentrowa si na przygotowaniach do ataku na Irak, pomimo powszechnego sprzeciwu, bezprecedensowego w historii. Organizacje pomocowe od dawna dziaajce w Iraku oraz organizacje medyczne ostrzegay, e planowana inwazja moe spowodowa katastrof humanitarn. Ostrzeenia te zostay zignorowane przez Waszyngton i raczej nie zainteresoway mediw. Grupa wysokich rang amerykaskich ekspertw stwierdzia, e ataki z uyciem broni masowego raenia na terytorium Stanw Zjednoczonych s prawdopodobne", a stan si jeszcze bardziej prawdopodobne, jeli wybuchnie wojna z Irakiem. Zastpy specjalistw i agencje wywiadowcze formuoway podobne ostrzeenia, dodajc, e wojowniczo Waszyngtonu, nie tylko wobec Iraku, zwiksza dugotrwae zagroenie midzynarodowym terroryzmem i rozprzestrzenianiem broni masowego raenia. Te ostrzeenia rwnie zostay zlekcewaone. We wrzeniu 2002 roku administracja Busha ogosia Strategi Bezpieczestwa Narodowego, ktra przyznaje Ameryce prawo do uycia siy w celu likwidacji kadego dostrzeganego zagroenia dla globalnej dominacji Stanw Zjednoczonych, ktra ma by trwaa. Ta nowa wielka strategia wywoaa gbokie zaniepokojenie na caym wiecie, nawet wrd amerykaskich ekspertw od polityki zagranicznej. Take we wrzeniu ruszya kampania propagandowa, ktra przedstawiaa Saddama Husajna jako bezporednie zagroenie dla Stanw Zjednoczonych, obarczaa go odpowiedzialnoci za zamach z

11 wrzenia i sugerowaa, e planuje nastpne. Kampania ta, zgrana w czasie z pocztkiem rdkadencyjnych wyborw do Kongresu, bardzo skutecznie zmienia postawy Amerykanw. Szybko zepchna amerykask opini publiczn poza spektrum wiatowej opinii, pomoga administracji osign wyborcze cele i ugruntowa przekonanie, e Irak powinien by pierwszym sprawdzianem nowej doktryny uycia siy wedug wasnego uznania. Prezydent Bush i jego wsppracownicy uparcie podwaali te midzynarodowe wysiki na rzecz redukcji powanych zagroe dla rodowiska, posugujc si pretekstami, ktre ledwie skryway ich przywizanie do wskich sektorw prywatnej gospodarki. Zaproponowany przez amerykask administracj Naukowy Program ds. Zmian Klimatu (Climate Change Science Program, CCSP) to parodia, pisa redaktor magazynu Science" Donald Kennedy, ktra nie zawiera adnych zalece ograniczenia emisji [gazw cieplarnianych - przyp. tum.] ani innych sposobw jej minimalizacji", zadowalajc si dobrowolnymi planami redukcji, ktre gdyby nawet byy realizowane, pozwoliyby USA na wzrost emisji o okoo 14% w kadym dziesicioleciu". Naukowy Program ds. Zmian Klimatu w ogle nie bierze pod uwag prawdopodobiestwa, na ktre wskazuje rosncy materia dowodowy", e ocieplenie klimatu nawet w krtszej perspektywie moe wywoa gwatowny proces nieliniowy" i w efekcie dramatyczne zmiany temperatury, skrajnie niebezpieczne dla Stanw Zjednoczonych, Europy i innych stref umiarkowanych. Cechujcy administracj Busha pogardliwy stosunek do wielostronnych wysikw na rzecz rozwizania problemu globalnego ocieplenia", cign Kennedy, rozpocz dugi proces erozji przyjacielskich relacji 9 Stanw Zjednoczonych w Europie" i doprowadzi do nieprzemijajcej niechci".2 W padzierniku 2002 roku trudno ju byo ignorowa fakt, e wiat jest bardziej zaniepokojony nieskrpowanym uyciem siy przez Amerykanw ni... zagroeniem, jakie stwarza Saddarn Hu-sajn" i jest tak samo zainteresowany ograniczeniem wadzy amerykaskiego olbrzyma, jak... rozbrojeniem irackiego tyrana".3 Niepokj caego wiata wzrasta w kolejnych miesicach, poniewa olbrzym dawa wyranie do zrozumienia, e zaatakuje Irak, nawet jeeli ledwie tolerowani przez niego inspektorzy ONZ nie znajd nic, co mogoby posuy za pretekst. Wedug midzynarodowych bada opinii publicznej, w grudniu 2002 roku poparcie dla planw wojennych Waszyngtonu dochodzio zaledwie do l O procent niemal wszdzie poza USA. Dwa miesice pniej, po ogromnych protestach na caym wiecie, prasa stwierdzia, e by moe nadal s dwa supermocarstwa na tej planecie: Stany Zjednoczone i wiatowa opinia publiczna" (przez Stany Zjednoczone" naley tu rozumie wadze pastwa, a nie opini publiczn, czy nawet opini elit).4 Na pocztku 2003 roku badania ujawniy, e na caym wiecie lk przed Stanami Zjednoczonymi osign niezwykle wysoki poziom, podobnie jak nieufno wobec ich politycznych wadz. Lekcewaeniu elementarnych praw i potrzeb czowieka oraz popisowi pogardy dla demokracji, dla ktrego nieatwo znale dobre porwnanie, towarzyszyy zapewnienia o szczerym przywizaniu do praw czowieka i demokracji. Rozgrywajce si wtedy wydarzenia powinny wzbudzi gboki niepokj wszystkich, ktrym ley na sercu to, jaki wiat zostawi swoim wnukom. Chocia stratedzy Busha zajmuj skrajn pozycj w tradycyjnym spektrum amerykaskiej polityki, to jednak ich programy i doktryny znajduj wiele odpowiednikw w historii Stanw Zjednoczonych i wczeniejszych pretendentw do globalnej wadzy. Bardziej niepokojce jest, e ich decyzje niekoniecznie s irracjonalne w ramach dominujcej ideologii oraz instytucji, ktre j ucieleniaj. W historii mona znale wiele przykadw, e przywdcy s skonni grozi uyciem siy lub ucieka si do siy pomimo znacznego ryzyka katastrofy. Ale dzisiaj stawka jest znacznie wysza. Wybr midzy hegemoni a przetrwaniem chyba nigdy nie by tak wyrany. 10 Sprbujmy rozplata niektre wtki tej zoonej materii, koncentrujc uwag na wiatowym mocarstwie, ktre uznaje si za globalnego hegemona. Jego dziaania i doktryny, ktrymi si kieruje, powinny by w centrum zainteresowania wszystkich na tej planecie, a zwaszcza - co oczywiste Amerykanw. Wielu z nich cieszy si niezwykymi przywilejami i wolnoci, a wic zdolnoci ksztatowania przyszoci, i dlatego powinni z trosk podej do obowizkw, ktre bezporednio wynikaj z tych przywilejw. TERYTORIUM WROGA Ci, ktrzy chcieliby zmierzy si ze swoimi obowizkami z autentycznym zaangaowaniem na rzecz demokracji i wolnoci - a nawet przyzwoitego przetrwania - powinni wiedzie, jakie napotkaj

przeszkody. W pastwach, w ktrych rzdzi przemoc, przeszkody te nie s ukryte. W bardziej demokratycznych spoeczestwach maj subtelniejsz natur. Chocia metody s wyranie inne tam, gdzie rzdzi si bardziej brutalnie, i tam, gdzie ludzie ciesz si wiksz swobod, to cele pod wieloma wzgldami okazuj si podobne: chodzi o to, by wielka bestia", jak Alexan-der Hamilton okreli nard, nie wymkna si spod kontroli. Kontrolowanie spoeczestwa zawsze byo spraw najwyszej wagi dla tych, ktrzy maj wadz i przywileje, szczeglnie od czasu pierwszej demokratycznej rewolucji w siedemnastowiecznej Anglii. Samozwaczy ludzie z najwyszych sfer" byli przeraeni, gdy kbicy si tum bestii w ludzkiej skrze" odrzuci zasadnicze ramy konfliktu midzy krlem a parlamentem i zacz domaga si rzdw ludzi takich jak my, ktrzy znaj nasze potrzeby", a nie rycerzy i panw, ktrzy wyznaczaj nam prawa, s wybierani ze strachu i tylko nas gnbi, a nie znaj naszych bolczek". Ludzie z najwyszych sfer uznali, e jeeli lud jest tak zdeprawowany i zepsuty", e chce powierzy wadz i godnoci nikczemnikom i niegodziwcom, trzeba zrzec si wadzy na rzecz tych, ktrzy s dobrzy, cho nieliczni". Prawie trzysta lat pniej wilsonowski idealizm, jak si go zazwyczaj nazywa, zaj dosy podobne stanowisko. Waszyngton powinien dopilnowa, by za granic rzdy znajdoway si w rkach dobrych, cho nielicznych". W kraju naley broni systemu, w ktrym elity podej11 muj decyzje, a spoeczestwo je zatwierdza - poliarchii" w jzyku politologii - a nie demokracji.5 Jako prezydent Woodrow Wilson nie waha si prowadzi bezlitonie represyjnej polityki nawet w samych Stanach Zjednoczonych, lecz takie dziaania zwykle nie s moliwe tam, gdzie spoeczestwo wywalczyo sobie znaczny stopie wolnoci i praw. W czasach Wilsona elity w USA i Wielkiej Brytanii rozumiay ju, e w ich spoeczestwach przymus jest coraz mniej przydatnym narzdziem i e naley obmyli nowe sposoby poskromienia bestii, przede wszystkim poprzez kontrol opinii i postaw. Od tamtej pory rozwin si cay wielki przemys, ktry nad tym wanie pracuje. Sam Wilson uwaa, e aby zachowa stabilno i prawo", wadz powinna sprawowa elita dentelmenw majca wzniose ideay".6 Czoowi intelektualici byli tego samego zdania. Spoeczestwo naley ustawi na jego miejscu", owiadczy Walter Lip-pmann w postpowym eseju na temat demokracji. Ten cel mona byo w czci osign poprzez wytwarzanie przyzwolenia", co jest przemylan sztuk i staym instrumentem dziaania popularnego rzdu". Ta rewolucja" w praktykowaniu demokracji" powinna umoliwi wyspecjalizowanej klasie" zarzdzanie wsplnymi interesami", ktre najczciej cakowicie umykaj opinii publicznej". W istocie jest to leninowski idea. Lippmann mg bezporednio obserwowa rewolucj w praktykowaniu demokracji jako czonek Komisji Informacji Publicznej Wilsona, ktrej celem byo koordynowanie propagandy w czasie wojny i ktrej znakomicie udao si wywoa w amerykaskim spoeczestwie wojenn gorczk. Ludzie odpowiedzialni", ci, ktrzy powinni podejmowa decyzje, cign Lippmann, musz by wolni od tupotu i wrzasku zdezorientowanego motochu". Niedouczeni i wcibscy outside-rzy" maj by widzami", a nie uczestnikami". Motoch peni jednak pewn funkcj": powinien raz na jaki czas podrepta na wybory i wyrazi swoje poparcie dla tego czy innego przedstawiciela klasy przywdcw. Niepisan zasad tego ukadu jest, e ludzie odpowiedzialni" uzyskuj swj status nie ze wzgldu na jakie specjalne zdolnoci czy wiedz, lecz dziki gotowoci podporzdkowania si systemowi faktycznej wadzy oraz lojalnoci 12 wobec obowizujcych zasad - w istocie chodzi o to, by podstawowe decyzje dotyczce spraw spoecznych i gospodarczych byy podejmowane w ramach instytucji cechujcych si autorytarn, odgrn kontrol, a udzia bestii" ogranicza si do zawonej sceny publicznej. Jak bardzo zawona powinna by scena publiczna, jest spraw dyskusyjn. Inicjatywy neoliberalne przez ostatnie trzydzieci lat dyy do jej ograniczenia, pozostawiajc podstawowe decyzje w rkach zasadniczo nieodpowiadajcych przed nikim prywatnych tyranii, powizanych cile ze sob i z kilkoma potnymi pastwami. Demokracja moe w takich warunkach przetrwa, ale w mocno okrojonej formie. Ludzie spod znaku Reagana i Bu-sha zajmuj w tym wzgldzie skrajn pozycj, lecz polityczne spektrum jest do wskie. Niektrzy twierdz, e praktycznie w ogle nie istnieje i kpi z ekspertw, ktrzy zarabiaj na ycie, porwnujc subtelne rnice w sitcomach nadawanych przez NBC i CBS" w czasie wyborw: Dziki milczcemu porozumieniu dwie gwne partie traktuj rywalizacj w wyborach prezydenckich [jak] polityczny teatr kabuki [w ktrym] aktorzy znaj swoje role i wszyscy trzymaj si scenariusza", przybierajc pozy", ktrych nie mona traktowa powanie.7

Jeeli spoeczestwo unika marginalizacji i biernoci, stajemy w obliczu kryzysu demokracji", ktry trzeba pokona, wyjaniaj liberalni intelektualici, czciowo poprzez dziaania dyscyplinujce instytucje odpowiedzialne za indoktrynacj modych" -szkoy, uniwersytety, kocioy i tym podobne - a by moe nawet poprzez rzdow kontrol mediw, jeeli sama autocenzura nie wystarczy.8 Przyjmujc takie pogldy wspczeni intelektualici czerpi z dobrych konstytucyjnych rde. James Madison utrzymywa, e wadz naley przekaza tym, ktrzy s bogactwem narodu", bardziej kompetentnej grupie ludzi", ktrzy rozumiej, e rol rzdu jest broni zamon mniejszo przed wikszoci". Madison, majc wiatopogld przedkapitalistyczny, wierzy, e owiecony m stanu" i dobroduszny filozof", ktry bdzie sprawowa wadz, odrni prawdziwy interes swojego kraju" i uchroni interes publiczny przed szkod", jak moe wyrzdzi demokratyczna wikszo. Madison mia nadziej, e szkody da si unik13 na w systemie fragmentacji, ktry wynalaz. W pniejszych latach zacz si obawia, e gdy wzronie liczba tych, ktrzy bd mozolnie pracowa, borykajc si z wszelkimi trudami ycia, i skrycie wzdycha za bardziej rwn dystrybucj korzyci", mog si pojawi powane problemy. W nowoytnej historii czsto znajduj odbicie konflikty o to, kto bdzie podejmowa decyzje i w jaki sposb. wiadomo, e kontrola opinii jest podstaw rzdw, od najbardziej despotycznych do najbardziej wolnych, istnieje przynajmniej od czasw Davida Hume'a, ale trzeba tu zrobi pewne zastrzeenie. Kontrola ta ma znacznie wiksze znaczenie w spoeczestwach cechujcych si wiksz wolnoci, w ktrych posuszestwa nie da si utrzyma batem. Jest zupenie naturalne, e nowoczesne instytucje kontroli myli - szczerze nazywane propagand, zanim sowo to wyszo z mody ze wzgldu na skojarzenia z totalitaryzmem - powstay w spoeczestwach cieszcych si najwiksz wolnoci. Pierwsza bya Wielka Brytania ze swoim Ministerstwem Informacji, ktre prbowao ukierunkowa mylenie wikszoci wiata". Wkrtce potem pojawi si Wilson i jego Komisja Informacji Publicznej. Jej sukcesy propagandowe zainspiroway postpowych teoretykw demokracji i wspczesn bran public relations. Najbardziej wpywowi czonkowie Komisji Informacji Publicznej, tacy jak Lippmann i Edward Bernays, zupenie otwarcie czerpali z osigni kontroli myli, ktre Bernays nazywa konstruowaniem przyzwolenia... sam istot procesu demokratycznego". Termin propaganda" pojawi si w Encyclopaedia Britannica w 1922 roku, a dziesi lat pniej w Encyclope-dia of Social Sciences, w ktrej Harold Lasswell zawar uczon rekomendacj dla tej nowej techniki kontrolowania wiadomoci spoecznej. Metody stosowane przez pionierw miay szczeglne znaczenie, pisze Randal Marlin w swojej historii propagandy, poniewa byy powszechnie naladowane... przez nazistowskie Niemcy, Afryk Poudniow, Zwizek Radziecki i Pentagon", jednak dokonania brany PR przymiewaj wszystkie ich osignicia.9 Problemy z kontrol wewntrzn staj si szczeglnie powane, gdy wadze pastwowe prowadz polityk, ktrej sprzeciwia si cae spoeczestwo. W takich wypadkach wadze polityczne mog mie pokus, eby pj ladem administracji Reagana, ktra zaoya Biuro Dyplomacji Publicznej, aby wytwarza przyzwolenie 14 dla swojej zbrodniczej polityki w Ameryce rodkowej. Jeden z wysokich rang urzdnikw tej administracji uzna Operacj Prawda" za ogromn operacj psychologiczn w rodzaju tych, jakie przeprowadza wojsko, aby wpyn na ludno zamieszkujc terytorium wroga" - bya to szczera charakterystyka dominujcych postaw wobec ludnoci wasnego kraju.10 TERYTORIUM WROGA ZA GRANIC Podczas gdy wroga we wasnym kraju trzeba czsto kontrolowa intensywn propagand, za granic dostpne s bardziej bezporednie rodki. Liderzy obecnej administracji Busha - w wikszoci z odzysku po bardziej reakcyjnych krgach administracji Reagana i Busha I - zilustrowali to dostatecznie jasno w czasie pierwszego okresu urzdowania. Gdy tradycyjne rzdy przemocy i represji napotkay sprzeciw Kocioa i innych nicponiw w rodkowoamerykaskich krajach znajdujcych si w strefie wpyww USA, administracja Reagana zareagowaa wojn z terroryzmem", ktr ogosia zaraz po objciu urzdu w 1981 roku. Jak mona si byo spodziewa inicjatywa Stanw Zjednoczonych natychmiast staa si wojn terrorystyczn - kampani rzezi, tortur i barbarzystwa - ktra w krtkim czasie rozszerzya si take na inne regiony wiata. W jednym z tych krajw, Nikaragui, Waszyngton utraci kontrol nad siami zbrojnymi, ktre

tradycyjnie trzymay w ryzach miejscow ludno, co stanowio bolesn spucizn po wilsonowskim idealizmie. Wspieran przez USA dyktatur Somozy obalili sandi-nowscy rebelianci, a zbrodnicz Gwardi Narodow rozwizano. Dlatego Nikaragua musiaa sta si celem kampanii midzynarodowego terroryzmu, ktra doprowadzia ten kraj do ruiny. Nawet psychologiczne skutki terrorystycznej wojny Waszyngtonu s dotkliwe. Atmosfera radoci, witalnoci i optymizmu, ktra zapanowaa po obaleniu dyktatury, nie moga dugo przetrwa, gdy interwencja rzdzcego supermocarstwa rozwiaa nadziej, e ponura historia moe w kocu przybra inny obrt. W innych krajach Ameryki rodkowej, ktre stay si celem reaganowskiej wojny z terroryzmem", kontrol utrzymyway siy bezpieczestwa wyposaone i wyszkolone przez Stany Zjedno15 czone. Tam, gdzie nie byo armii, ktra broniaby ludno przed terrorystami - to znaczy przed samymi siami bezpieczestwa -popeniano jeszcze wiksze okruciestwa. O morderstwach, torturach i zniszczeniach obszernie donosiy organizacje praw czowieka, grupy kocielne, latynoamerykascy uczeni i wielu innych, lecz fakty te byy sabo znane obywatelom pastwa, ktre ponosio za nie gwn odpowiedzialno, i szybko zostay wymazane z pamici.11 Do poowy lat osiemdziesitych wspierany przez USA terroryzm pastwowy wytworzy spoeczestwa ogarnite strachem i panik... poddane zbiorowemu zastraszaniu i przeszyte zgene-ralizowanym lkiem", uznaa najbardziej wpywowa kocielna organizacja praw czowieka w Salwadorze; ludno pogodzia si wewntrznie" z codziennym uyciem rodkw przemocy" i czstym widokiem torturowanych cia". Wracajc z krtkiej wizyty w rodzinnej Gwatemali, dziennikarz Julio Godoy napisa, e mona odnie wraenie, e niektrzy ludzie w Biaym Domu czcz azteckich bogw - i skadaj im w ofierze krew Ameryki rodkowej". Uciek z kraju rok wczeniej, gdy siedziba jego gazety La Epoca" zostaa wysadzona w powietrze przez pastwowych terrorystw; akcja ta nie wzbudzia adnego zainteresowania w Stanach Zjednoczonych: uwag starannie koncentrowano na wystpkach oficjalnego wroga, niewtpliwie rzeczywistych, lecz ledwo dostrzegalnych, zwaywszy na skal wspieranego przez USA terroru pastwowego w tym regionie. Biay Dom, pisa Godoy, wprowadzi i wspiera w Ameryce rodkowej takie siy, ktre mogyby z atwoci rywalizowa z Securitate Nicolae Ceau^escu o palm pierwszestwa w wiatowym okruciestwie".12 Gdy przywdcy terrorystw osignli ju swoje cele, o konsekwencjach dyskutowano na konferencji w San Salvador, zorganizowanej przez jezuitw i ludzi wieckich majcych a nadto osobistych dowiadcze, nie tylko z makabrycznych lat osiemdziesitych. Na konferencji tej uznano, e nie wystarczy koncentrowa si na samym terrorze. Nie mniej wane jest zbadanie... jak rol odegraa kultura terroru w utemperowaniu oczekiwa wikszoci", w efekcie ktrego ludzie przestali nawet rozwaa rozwizania alternatywne wobec da silnych".13 Nie tylko w Ameryce rodkowej. 16 Zniszczenie nadziei ma decydujce znaczenie. A gdy ju uda si to zrobi, pozwala si na formaln demokracj - a nawet j preferuje, choby po to, by uzyska dobry efekt PR. W bardziej szczerych krgach w duej mierze przyznaje si to otwarcie. Oczywicie znacznie bardziej dogbnie rozumiej to bestie w ludzkiej skrze", czyli ci, ktrzy ponosz konsekwencje naruszania nakazw stabilnoci i porzdku. Wszystko to s sprawy, ktre drugie supermocarstwo, wiatowa opinia publiczna, powinna usilnie stara si zrozumie, jeeli chce wyrwa si z ogranicze, ktrym jest poddawana i potraktowa powanie ideay sprawiedliwoci i wolnoci, ktre atwo przychodz na usta, lecz ktre trudniej jest broni i rozpowszechnia. 17 Rozdzia 2 Wielka strategia imperialna Wielkie poruszenie na caym wiecie jesieni 2002 roku wywoaa deklaracja najpotniejszego pastwa w dziejach, e zamierza ono utrzyma swoj hegemoni grob uycia lub faktycznie uywajc siy, czyli tego wymiaru wadzy, w ktrym nie ma sobie rwnych. W oficjalnym jzyku Strategii Bezpieczestwa Narodowego: Nasze siy zbrojne bd dostatecznie silne, by zniechci potencjalnych przeciwnikw do rozbudowy wasnej armii w celu przecignicia lub dorwnania potdze Stanw Zjednoczonych".14 Jeden ze znanych ekspertw od spraw midzynarodowych, John Ikenberry, stwierdzi, e jest to wielka strategia oparta na fundamentalnym deniu do utrzymania jednobiegunowego wiata, w ktrym

Stany Zjednoczone nie maj rwnego sobie konkurenta"; ten stan rzeczy ma by trway [tak by] adne pastwo ani koalicja nie moga nigdy podway roli [USA] jako globalnego przywdcy, protektora i egzekutora". Deklaracja ta sprawia, e midzynarodowe normy regulujce dziaanie w obronie wasnej zapisane w Artykule 51 Karty Narodw Zjednoczonych - trac praktycznie znacznie". Oglnie rzecz biorc, doktryna ta lekceway prawo i instytucje midzynarodowe, przypisujc im niewielk warto". Ikenberry pisze dalej: Ta nowa wielka strategia imperialna przedstawia Stany Zjednoczone jako pastwo 19 rewizjonistyczne, prbujce obrci chwilow przewag w porzdek wiatowy, ktrym bdzie dyrygowa", co tylko skoni innych do szukania sposobw na obchodzenie, osabianie, ograniczanie i odwetowe atakowanie amerykaskiej potgi". Strategia ta sprawi, e cay wiat, take Stany Zjednoczone, stanie si mniej bezpieczny, a podziay wyraniejsze";15 pogld ten podziela wielu ekspertw od polityki zagranicznej. NARZUCENIE HEGEMONII Wielka strategia imperialna przyznaje Stanom Zjednoczonym prawo do rozpoczcia wojny prewencyjnej" wedug wasnego uznania - do ataku prewencyjnego, a nie wyprzedzajcego16. Atak wyprzedzajcy mgby mieci si w granicach prawa midzynarodowego. Na przykad gdyby wykryto, e rosyjskie bombowce wystartoway z bazy wojskowej na Grenadzie, wyczarowanej przez administracj Reagana w 1983 roku, i e zbliaj si do Stanw Zjednoczonych z wyranym zamiarem dokonania nalotu, to wtedy, zgodnie z rozsdn interpretacj Karty Narodw Zjednoczonych, atak wyprzedzajcy polegajcy na zniszczeniu samolotw, a moe nawet bazy na Grenadzie, byby usprawiedliwiony. Kuba, Nikaragua i wiele innych krajw miay moliwo skorzystania z tego prawa przez te wszystkie lata, gdy byy celem ataku Stanw Zjednoczonych, ale oczywicie sabi musieliby zwariowa, eby realizowa swoje prawa. Lecz wszelkie uzasadnienia dla ataku wyprzedzajcego, jakiekolwiek by one byy, nie odnosz si do wojny prewencyjnej, a zwaszcza takiej, o jakiej mwi jej obecni entuzjaci: do uycia si zbrojnych w celu wyeliminowania wyobraonego lub zmylonego zagroenia; w takim przypadku nawet termin prewencyjny" jest nazbyt yczliwy. Wojna prewencyjna mieci si w kategorii zbrodni wojennych. Jeeli rzeczywicie ma ona polega na decydowaniu, na kogo nadszed czas"17, to wiat naprawd znalaz si w wielkich tarapatach. Po rozpoczciu inwazji na Irak wybitny historyk i doradca Ken-nedy'ego, Arthur Schlesinger napisa, e: Prezydent przyj strategi wyprzedzajcej samoobrony", ktra niepokojco przypomina strategi zastosowan przez cesarsk Japoni 20 w Pearl Harbor, w dniu, ktry jak przepowiedzia wczesny amerykaski prezydent, pozostaje dniem haby. Franklin D. Roosevelt mia racj, lecz dzisiaj to my, Amerykanie, yjemy w habie.18 Schlesinger doda te, e globalna fala wspczucia, ktra zalaa Stany Zjednoczone po 11 wrzenia ustpia globalnej fali nienawici do amerykaskiej arogancji i amerykaskiego milita-ryzmu", i nawet w zaprzyjanionych krajach opinia publiczna uwaa, e Bush jest wikszym zagroeniem dla pokoju ni Sad-dam Husajn". Richard Falk, specjalista od prawa midzynarodowego, doszed do nieuniknionego" wniosku, e wojna w Iraku bya przestpstwem przeciwko pokojowi tego rodzaju, o jakie niemieccy przywdcy byli oskarani, cigani i skazani w procesie norymberskim"19. Niektrzy obrocy tej strategii dostrzegaj, e lekceway ona prawo midzynarodowe, lecz ich zdaniem to aden problem. Cay system prawa midzynarodowego to tylko puste gadanie", pisze prawnik Michael Glennon: Wielkie starania, by podda rzdy siy rzdom prawa" naley wyrzuci na mietnik historii -jakie to wygodne stanowisko dla tego jednego pastwa, ktre jest zdolne przyj zasad braku zasad, gdy mu to odpowiada, gdy wydaje niemal tyle samo co reszta wiata cznie na narzdzia przemocy i wydeptuje nowe, niebezpieczne cieki w budowaniu rodkw zniszczenia, pomimo niemal jednomylnego sprzeciwu wiata. Dowd na to, e system prawa midzynarodowego to tylko puste gadanie" jest prosty: Waszyngton da wyranie do zrozumienia, e zrobi wszystko, co tylko moe, by utrzyma swoj dominacj", nastpnie ogosi, e zignoruje" zdanie Rady Bezpieczestwa ONZ w kwestii Iraku i zadeklarowa, e nie bdzie ju zwizany zasadami Karty Narodw Zjednoczonych regulujcymi uycie siy". Quod erat demonstrandum. A zatem zasady te zaamay si" i caa konstrukcja lega w gruzach". To dobrze, konkluduje Glennon, poniewa Stany Zjednoczone s przywdc owieconych pastw" i dlatego musz oprze si [wszelkim prbom] ograniczenia uycia przez nie siy".20 Owiecony przywdca moe te zmienia zasady wedug wasnego uznania. Gdy siom zbrojnym

okupujcym Irak nie udao si znale broni masowego raenia, ktra bya uzasadnieniem dla 21 inwazji, stanowisko administracji przeszo od absolutnej pewnoci", e Irak posiada bro masowego raenia w takiej skali, e konieczne byy natychmiastowe dziaania zbrojne, do twierdzenia, e zarzuty Amerykanw byy uzasadnione, gdy odkryto sprzt, ktry potencjalnie mg zosta wykorzystany do wyprodukowania broni". Urzdnicy wysokiego szczebla zaproponowali udoskonalenie kontrowersyjnej koncepcji wojny prewencyjnej*", uprawniajcej Waszyngton do podjcia dziaa zbrojnych przeciwko pastwu, ktre posiada miercionon bro w wielkich ilociach". Poprawka ta zakada, e administracja podejmie dziaania przeciwko wrogiemu reimowi, ktry nie ma nic wicej, jak tylko intencj i zdolno do zbudowania [broni masowego raenia]."21 Praktycznie kady kraj ma potencja do wyprodukowania broni masowego raenia, a intencji zawsze mona si dopatrzy. Zatem poprawiona wersja wielkiej strategii w istocie daje Waszyngtonowi prawo do arbitralnej agresji. Obnienie progu uycia siy jest najbardziej znaczc konsekwencj zaamania si oficjalnego argumentu za inwazj. Wielka strategia imperialna ma uniemoliwi jakiekolwiek prby podwaenia potgi, pozycji i prestiu Stanw Zjednoczonych". Cytowane sowa nie pochodz z ust Dicka Cheneya czy Donalda Rumsfelda ani innych etatystycznych reakcjonistw, ktrzy opracowali Strategi Bezpieczestwa Narodowego we wrzeniu 2002 roku. Wypowiedzia je w 1963 roku szanowany liberalny m stanu, Dean Acheson. Usprawiedliwia on amerykaskie dziaania wobec Kuby, wiedzc doskonale, e midzynarodowa kampania terrorystyczna Waszyngtonu zmierzajca do zmiany reimu" istotnie przyczynia si do tego, e wiat stan na krawdzi wojny nuklearnej zaledwie kilka miesicy wczeniej, i e zostaa podjta na nowo natychmiast po rozwizaniu kryzysu kubaskiego. Mimo to na forum Amerykaskiego Towarzystwa Prawa Midzynarodowego Acheson przekonywa, e nie powstaje adna kwestia prawna", gdy Stany Zjednoczone reaguj na prby podwaenia ich potgi, pozycji i prestiu". Doktryna Achesona zostaa nastpnie przywoana przez administracj Reagana, reprezentujc drug stron politycznego spektrum, gdy odrzucia ona jurysdykcj Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci w kwestii ataku na Nikaragu, nie 22 podporzdkowaa si sdowemu nakazowi, by zaprzesta zbrodni, a nastpnie zawetowaa dwie rezolucje Rady Bezpieczestwa potwierdzajce orzeczenie sdu i wzywajce wszystkie pastwa do przestrzegania prawa midzynarodowego. Doradca prawny Departamentu Stanu Abraham Sofaer wyjani, e nie naley liczy na to, e [wikszo wiatowej spoecznoci] podzieli nasze zdanie" i e ta sama wikszo czsto przeciwstawia si Stanom Zjednoczonym w istotnych kwestiach midzynarodowych". W zwizku z tym, musimy zastrzec sobie prawo okrelenia", ktre kwestie podlegaj zasadniczo wewntrznej jurysdykcji Stanw Zjednoczonych" - w tym przypadku byy to dziaania, ktre Trybuna potpi jako bezprawne uycie siy" przeciwko Nikaragui, czyli mwic prociej, terroryzm midzynarodowy.22 Pogarda dla prawa i instytucji midzynarodowych bya szczeglnie raca w latach urzdowania administracji Reagana-Busha - pierwszym okresie rzdw obecnej ekipy w Waszyngtonie - a ich nastpcy take dawali jasno do zrozumienia, e USA zastrzegaj sobie prawo do dziaa unilateralnych, jeeli to konieczne", w tym do unilateralnego uycia si zbrojnych" w obronie tak ywotnych interesw, jak nieskrpowany dostp do kluczowych rynkw, rde energii oraz innych zasobw strategicznych".23 Ale nie bya to cakiem nowa postawa. Podstawowe zasady wielkiej strategii imperialnej z wrzenia 2002 roku zostay wypracowane na pocztku drugiej wojny wiatowej. Zanim jeszcze Ameryka przystpia do wojny, stratedzy i analitycy wysokiego szczebla uznali, e w powojennym wiecie Stany Zjednoczone bd dy do posiadania niekwestionowanej wadzy", podejmujc kroki w celu ograniczenia wszelkich suwerennych dziaa" innych pastw, ktre mogyby zakci globalne projekty Ameryki. Stwierdzili te, e gwnym warunkiem" osignicia tych celw jest szybka realizacja programu penego unowoczenienia si zbrojnych" wtedy, tak jak i teraz, by to centralny element zintegrowanej strategii osignicia militarnej i gospodarczej supremacji Stanw Zjednoczonych". W tamtym czasie ambicje te ograniczay si do wiata nieniemieckie-go", ktry mia zosta urzdzony pod egid Stanw Zjednoczonych i stanowi Wielki Obszar", obejmujcy zachodni pkul, bye imperium brytyjskie oraz Daleki Wschd. Kiedy stao si ju ca23

kiem jasne, e Niemcy przegraj wojn, plany te rozszerzono w taki sposb, by wczy maksymalnie du cz Eurazji.24 Te precedensy, ledwie tu zasygnalizowane, pokazuj, jak wskie jest spektrum amerykaskiej strategii. Prowadzona polityka wynika z instytucjonalnego ukadu wewntrznej wadzy, ktry pozostaje wzgldnie stabilny. Wadza decyzyjna w sprawach gospodarczych jest mocno scentralizowana, tak e John Dewey niewiele przesadzi, gdy stwierdzi, e polityka to cie rzucany na spoeczestwo przez wielki biznes". Jest czym zupenie naturalnym, e Stany Zjednoczone d do zbudowania takiego systemu wiatowego, ktry byby otwarty na gospodarcz penetracj i polityczn kontrol, nie tolerujc adnych rywali ani zagroe.25 Istotn konsekwencj takiej polityki jest gotowo do zablokowania wszelkich ruchw zmierzajcych do niezalenego rozwoju, ktre mogyby sta si wirusem zaraajcym innych", w terminologii strategw. Jest to dominujcy motyw powojennej historii, czsto ukryty pod cienk warstw zimnowojennych pretekstw, wykorzystywanych rwnie przez konkurencyjne supermocarstwo w jego skromniejszych wociach. Podstawowe cele wiatowego zarzdzania przetrway od wczesnego okresu powojennego i obejmuj midzy innymi: powstrzymywanie innych orodkw globalnej wadzy w ramach struktury porzdku wiatowego" nadzorowanej przez Stany Zjednoczone; utrzymanie kontroli nad energetycznymi zasobami wiata; blokowanie nieakceptowanych form niezalenego nacjonalizmu; oraz przezwycianie kryzysw demokracji" na wewntrznym terytorium wroga. Przedsiwzicia te przybieraj rne formy, zwaszcza w okresach do gwatownych przeobrae: przemian w midzynarodowym systemie gospodarczym od mniej wicej 1970 roku; sprowadzenia wrogiego supermocarstwa do roli przypominajcej jego tradycyjny, uasi-kolonialny status, w dwadziecia lat pniej; rosncego zagroenia midzynarodowym terroryzmem, ktre od pocztku lat dziewidziesitych zaczo dotyczy samych Stanw Zjednoczonych i ktre zostao dramatycznie sfinalizowane 11 wrzenia. Przez lata dopracowywano i modyfikowano taktyk, dostosowujc j do tych przemian, i coraz bardziej udoskonalano narzdzia przemocy, spychajc nasz zagroony gatunek na krawd katastrofy. 24 Niemniej jednak ogoszenie wielkiej strategii imperialnej we wr/eniu 2002 roku susznie uruchomio dzwonki alarmowe. Acheson i Sofaer opisywali wytyczne prowadzonej polityki, pozostajc w krgach elit. Ich pogldy znali jedynie specjalici i czytelnicy dysydenckiej literatury. Mona uzna, e w innych przypadkach powtarzano jedynie maksym Tukidydesa, e: due narody robi to, co chc, a mae narody akceptuj to, co musz". Natomiast Cheney, Rumsfeld, Powell i ich wsppracownicy oficjalnie ogaszaj jeszcze bardziej skrajn polityk, ktrej celem jest uzyskanie trwaej globalnej hegemonii, przy uyciu siy, jeeli bdzie trzeba. Chc, eby wiat ich usysza, wic natychmiast podjli dziaania majce pokaza, e nie artuj. To jest znaczca rnica. NOWE NORMY PRAWA MIDZYNARODOWEGO Ogoszenie wielkiej strategii susznie uznano za krok, ktry nie wry wiatu nic dobrego. Jednak dla wielkiego mocarstwa to za mao, e ogosi oficjaln polityk. Musi uczyni z niej now norm prawa midzynarodowego, przeprowadzajc akcj pokazow. Wybitni specjalici i intelektualici mog wtedy solennie wyjania, e prawo jest elastycznym i ywym instrumentem, tak e nowa norma moe odtd by wskazwk, jak naley postpowa. I tak oto, gdy ogaszano now strategi imperialn, uderzono te w bbny wojenne, aby wzbudzi spoeczny entuzjazm do ataku na Irak. Rwnoczenie rozpocza si rdkadencyjna kampania wyborcza. Trzeba pamita o tym, wspomnianym ju, zbiegu okolicznoci. Ofiara wojny prewencyjnej musi odznacza si kilkoma cechami: 1. Musi by praktycznie bezbronna. 2. Musi by na tyle wana, by w ogle opacao si podejmowa jakie dziaania. 3. Musi da siej przedstawi jako ucielenienie skrajnego za i bezporednie zagroenie dla naszego przetrwania. Irak spenia wszystkie warunki. Pierwsze dwa s oczywiste. Trzeci mona atwo wypeni. Trzeba tylko powtarza pomienne 25 oracje Busha, Blaira i ich kolegw: dyktator gromadzi najgroniejsz bro na wiecie [aby] zdominowa, zastraszy i zaatakowa"; ju jej uy wobec caych miejscowoci - i zabi lub okaleczy tysice wasnych obywateli... Jeeli to nie jest zo, to zo stracio ju cakiem znaczenie."26 Elokwentne potpienie wyraone przez prezydenta w przemwieniu o stanie pastwa w styczniu 2003 roku brzmi z pewnoci susznie. Oczywicie ci, ktrzy siej zo, nie powinni pozostawa bezkarni - a

wrd nich osoba wypowiadajca te wzniose sowa i jej obecni wsppracownicy, ktrzy dugo wspierali czowieka bdcego uosobieniem skrajnego za, z pen wiadomoci jego zbrodni. To imponujce, jak atwo jest, gdy przytacza si najwiksze przestpstwa potwora, powstrzyma si od wanych sw: z nasz pomoc, ktrej udzielalimy, bo byo nam wszystko jedno". Pochway i wsparcie zmieniy si w potpienie, gdy tylko potwr popeni swoj pierwsz autentyczn zbrodni: nie posucha rozkazw (a by moe zleje zrozumia) i najecha na Kuwejt w 1990 roku. Kara bya surowa - dla jego poddanych. Sam tyran wyszed jednak bez szwanku, a jego pozycja jeszcze si umocnia dziki sankcjom narzuconym przez byych przyjaci. We wrzeniu 2002 roku, gdy zblia si czas prezentacji nowej normy zezwalajcej na wojn prewencyjn, doradca do spraw bezpieczestwa narodowego Condoleezza Rice stwierdzia, e nastpn oznak zamiarw Saddama Husajna moe by chmura w ksztacie grzyba - przypuszczalnie nad Nowym Jorkiem; zarwno ssiedzi Husajna, jak i wywiad izraelski, odrzucili te supozycje, pniej podwaone jeszcze przez inspektorw ONZ, lecz Waszyngton obstawa przy swoim. Od samego pocztku ofensywy propagandowej byo jasne, e te zarzuty s niewiarygodne. Obecna administracja jest zdolna do kadego kamstwa... aby tylko doprowadzi do wojny w Iraku, mwi osoba z krgw rzdowych w Waszyngtonie, z okoodwudziestoletnim dowiadczeniem pracy w wywiadzie". Waszyngton sprzeciwia si inspekcjom, sugerowa rozmwca, bo obawia si, e niczego istotnego nie znajdziemy. Wypowiedzi prezydenta na temat zagroenia ze strony Iraku naley uzna za ewidentne prby przestraszenia Amerykanw i sprawienia, by poparli wojn", dodao dwch czoowych ekspertw od stosunkw midzynarodowych. Jest to standardowy sposb dziaania. Wa26 szyngton nadal nie przedstawi adnych dowodw na prawdziwo swoich twierdze z 1990 roku o ogromnej koncentracji wojsk irackich na granicy z Arabi Saudyjsk, bdcych gwnym uzasadnieniem dla wojny w 1991 roku; twierdzenia te natychmiast podwayo jedyne pismo, ktre postanowio je sprawdzi, ale nie przynioso to adnych efektw.27 Z dowodami czy bez, prezydent i jego wsppracownicy wydawali zowieszcze ostrzeenia przed straszliwym zagroeniem, jakie Saddam stwarza dla Stanw Zjednoczonych i dla swoich ssiadw; mwili te o jego powizaniach z midzynarodowym terroryzmem, sugerujc wyranie, e by zamieszany w ataki z 11 wrzenia. Rzdowo-medialny atak propagandowy przynis efekty. W cigu kilku tygodni okoo 60 procent Amerykanw uznao, e Saddam Husajn stanowi bezporednie zagroenie dla USA", i trzeba go szybko usun w obronie wasnej. W marcu niemal poowa bya przekonana, e Husajn by osobicie zaangaowany w zamachy z 11 wrzenia i e wrd porywaczy samolotw byli Irakijczycy. Poparcie dla wojny mocno wizao si z tymi przekonaniami.28 Za granic dyplomacja publiczna... cakowicie zawioda", donosia prasa midzynarodowa, lecz w kraju udao si znakomicie powiza wojn w Iraku z koszmarem 11 wrzenia... [N]ie-mal 90 procent uwaa, e reim [Saddama] wspiera i podega terrorystw, ktrzy planuj kolejne ataki na USA". Komentator polityczny Anatol Lieven stwierdzi, e wikszo Amerykanw daa si nabra... akcji propagandowej, ktrej kamliwo nie znajduje wielu porwna w demokracjach czasu pokoju".29 Kampania propagandowa z wrzenia 2002 roku pomoga te amerykaskiej administracji osign minimaln przewag w wyborach rdkadencyjnych, gdy wyborcy odoyli na bok bezporednie troski i skulili si pod parasolem wadzy, ze strachu przed demonicznym wrogiem. Dyplomacja publiczna natychmiast zdziaaa cuda w Kongresie. W padzierniku Kongres upowani prezydenta do podjcia dziaa wojennych w obronie narodowego bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych przed utrzymujcym si zagroeniem ze strony Iraku". To konkretne sformuowanie jest znajome. W 1985 roku-prezydent Reagan ogosi stan zagroenia kraju, pniej co roku 27 przeduany, poniewa polityka i dziaania rzdu Nikaragui tworz niezwyke i nadzwyczajne zagroenie dla bezpieczestwa narodowego i polityki zagranicznej Stanw Zjednoczonych". W 2002 roku Amerykanie znowu musieli dre ze strachu, tym razem przed Irakiem. Olniewajcy sukces dyplomacji publicznej w kraju ujawni si ponownie, gdy prezydent da mocny, reaganowski fina szecio-tygodniowej wojny" na pokadzie lotniskowca Abraham Lincoln" l maja 2003 roku. Owiadczy wtedy ze swad - nie zwaajc na sceptyczne komentarze w kraju - e odnis zwycistwo w wojnie z terroryzmem", bo usun sojusznika Al-Kaidy".30 Nie ma znaczenia, e teza o rzekomych powizaniach Saddama Husajna z Osam ben Ladenem, zreszt jego zaartym wrogiem, nie bya poparta adnymi wiarygodnymi dowodami i zostaa wyranie odrzucona przez kompetentnych

obserwatorw. Bez znaczenia jest te jedyny znany zwizek midzy inwazj na Irak a zagroeniem terroryzmem: fakt, e inwazja zwikszya to zagroenie, jak zreszt powszechnie przewidywano; wydaje si, e stanowi ona wielk przeszkod w wojnie z terroryzmem", poniewa gwatownie zwikszya nabr do Al-Kaidy.31 Wpyw propagandy utrzymywa si po zakoczeniu wojny. Gdy pomimo intensywnych poszukiwa nie udao si odnale broni masowego raenia, i tak jedna trzecia Amerykanw bya przekonana, e wojska USA znalazy bro masowego raenia, a ponad 20 procent uwaao, e Irak uy tej broni podczas wojny.32 By moe jest to po prostu reakcja ludzi, ktrzy boj si praktycznie wszystkiego po wielu latach intensywnej propagandy majcej ujarzmi wielk besti" poprzez wywoywanie paniki. Wyraenie mocny reaganowski fina" ma zapewne odnosi si do dumnego owiadczenia Reagana, e Stany Zjednoczone mog sta z podniesionym czoem" po tym, jak pokonay straszliwe zagroenie ze strony Grenady. Wnikliwi komentatorzy dodawali, e starannie zainscenizowane wystpienie Busha na USS Abraham Lincoln" stanowi pocztek kampanii wyborczej w 2004 roku", ktra jak ma nadziej Biay Dom, bdzie si obraca tak bardzo jak to tylko moliwe wok tematu bezpieczestwa narodowego, a jej gwnym tematem bdzie usunicie przywdcy Iraku, Saddama Husajna". Aby jeszcze bardziej podkreli to prze28 sanie, oficjalne otwarcie kampanii odroczono a do poowy wrzenia 2004 roku, tak by na konwencji republikanw w Nowym Jorku mona byo uczci przywdc czasu wojny, ktry jeden moe ustrzec Amerykanw przed powtrzeniem si 11 wrzenia, jak to ju raz uczyni w Iraku. Kampania wyborcza skoncentruje si na bitwie o Irak, a nie na wojnie w Iraku", wyjani gwny polityczny strateg republikanw Karl Rove. Jest ona tylko czci znacznie wikszej i duszej wojny z terroryzmem, ktra, jak [Rove] widzi wyranie, by moe przypadkiem, bdzie cign si przynajmniej do dnia wyborw w 2004 roku".33 I z pewnoci jeszcze duej. Zatem we wrzeniu 2002 roku spenione zostay wszystkie trzy warunki konieczne do ustanowienia nowej normy prawa midzynarodowego: Irak by bezbronny, niezwykle wany i bezporednio zagraa naszemu istnieniu. Istniaa oczywicie moliwo, e co pjdzie nie tak, lecz tym razem bya bardzo niewielka, przynajmniej, gdy chodzi o najedcw. Rnica si bya tak ogromna, e przytaczajce zwycistwo byo praktycznie gwarantowane, a za wszystkie humanitarne konsekwencje mona byo obarczy win Saddama Husajna. Gdyby byy przykre, to nie stayby si przedmiotem badania, a ich lady zniknyby z pola widzenia, przynajmniej jeli mona si opiera na dowiadczeniach z przeszoci. Zwycizcy nie badaj wasnych zbrodni, wic niewiele 0 nich wiadomo; to zasada, od ktrej s tylko nieliczne wyjtki; na przykad liczba ofiar miertelnych w wyniku wojen USA w Indo-chinach nie jest znana nawet z dokadnoci do milionw. Ta sama zasada leaa u podstaw procesw o zbrodnie wojenne po drugiej wojnie wiatowej. Definicja operacyjna zbrodni wojennych 1 zbrodni przeciwko ludzkoci bya prosta: zbrodnie uznawano za zbrodnie, jeeli zostay popenione przez wroga, a nie przez aliantw. Na przykad pominito zniszczenie cywilnych orodkw miejskich. Zasad t stosoway kolejne trybunay, lecz tylko wobec pokonanych przeciwnikw lub innych podmiotw, ktrymi mona bezpiecznie gardzi. Po ogoszeniu, e inwazja na Irak zakoczya si sukcesem, zaczto dostrzega publicznie, e jednym z motyww tej wojny byo uczynienie z wielkiej strategii imperialnej nowej normy: Publikacja [Strategii Bezpieczestwa Narodowego] bya sygnaem, 29 e Irak pjdzie na pierwszy ogie, ale nie bdzie ostatni", pisa New York Times"; Irak sta si laboratorium dowiadczalnym, w ktrym przeprowadzono eksperyment ze strategi prewencyjn". Wysoki rang urzdnik doda: Nie zawahamy si dziaa w pojedynk, jeeli bdzie to konieczne, skorzystamy z naszego prawa do samoobrony, podejmujc dziaania wyprzedzajce" -teraz, gdy norma zostaa ju ustanowiona. Reszta wiata doskonale rozumie pokazowy charakter caej tej operacji [w Iraku]", zauway Roger Owen, historyk Bliskiego Wschodu z Harvardu. Narody i rzdy bd musiay zmieni swj sposb widzenia wiata i przej od tego, ktry opiera si na Organizacji Narodw Zjednoczonych i prawie midzynarodowym, do tego, w ktrym chodzi o identyfikacj" z planami Waszyngtonu. Pokaz siy ma im da do zrozumienia, e powinny odsun na bok jakiekolwiek powane mylenie o narodowym interesie" na rzecz odzwierciedlania amerykaskich celw".34 Potrzeba demonstracji siy dla zachowania wiarygodnoci" w oczach wiata moga przeway

szal na rzecz wojny w Iraku. Analizujc proces jej planowania, Financial Times" stwierdzi, e decyzja o wojnie zapada w poowie grudnia 2002 roku, po tym, jak Irak zoy w ONZ deklaracj na temat swojego uzbrojenia. Panowao poczucie, e [Irak] drwi sobie z Biaego Domu, mwi osoba, ktra w tamtym czasie, po zoeniu 8 grudnia deklaracji przez Irak, wsppracowaa cile z Rad Bezpieczestwa Narodowego. Operetkowy dyktator kpi sobie z prezydenta. To wywoao gniew w Biaym Domu. Od tamtej chwili nie byo adnej szansy na dyplomatyczne rozwizanie*".35 Potem rozgrywa si ju tylko dyplomatyczny teatr, dla zaciemnienia sprawy, w czasie gdy przygotowywano si do wojny. Gdy wielka strategia zostaa ju nie tylko oficjalnie ogoszona, ale take wdroona, nowa norma zezwalajca na wojn prewencyjn zacza obowizywa. Stany Zjednoczone mog teraz zaj si trudniejszymi przypadkami. Jest mnstwo kuszcych celw: Iran, Syria, region Andw i wiele innych. Moliwo takich dziaa zaley w duej mierze od tego, czy da si zastraszy i utrzyma w ryzach drugie supermocarstwo". Sposoby ustanawiania norm zasuguj na dalsz refleksj. Najwaniejsze jest to, e tylko ci, ktrzy maj bro i wiar, dysponu30 j odpowiedni wadz, by narzuca wiatu swoje dania. Pouczajcym przykadem stosowania prawa siy jest powszechnie oklaskiwana rewolucja normatywna", ktra dokonaa si pod koniec ostatniego tysiclecia. Po kilku falstartach lata dziewidziesite XX wieku stay si dekad interwencji humanitarnych". Nowe prawo upowaniajce do interwencji ze wzgldw humanitarnych" zostao ustanowione dziki odwadze i altruistycznej postawie Stanw Zjednoczonych i ich sojusznikw, szczeglnie w Koso wie i w Timorze Wschodnim, dwch klejnotach w koronie. Zwaszcza bombardowania w Kosowie, zdaniem wybitnych autorytetw, wprowadziy norm korzystania z siy bez upowanienia Rady Bezpieczestwa. Pojawia si proste pytanie: dlaczego za dekad interwencji humanitarnych" uznano lata dziewidziesite, a nie lata siedemdziesite? Od drugiej wojny wiatowej miay miejsce dwa przypadki, w ktrych uycie siy faktycznie pooyo kres straszliwym zbrodniom, w obu chodzio zapewne o obron wasn: inwazja Indii na wschodni Pakistan w 1971 roku, koczca masowe rzezie i inne horrory, oraz inwazja Wietnamu na Kambod w grudniu 1978, kadca kres okruciestwom Poi Pota, ktre osigny szczytowe nasilenie w tamtym roku. W latach dziewidziesitych pod egid Zachodu nie wydarzyo si nic, co nawet w przyblieniu daoby si z tamtymi wydarzeniami porwna. Zatem komu, kto nie rozumie konwencji, trzeba wybaczy pytanie, dlaczego ta nowa norma" nie zostaa uznana za tak w latach siedemdziesitych. Ta myl jest nie do pomylenia z do oczywistych wzgldw. Interwencje, ktre rzeczywicie pooyy kres ogromnym okruciestwom, przeprowadzili niewaciwi ludzie. Co gorsza, w obu przypadkach Stany Zjednoczone stanowczo sprzeciwiay si tym interwencjom i natychmiast podjy dziaania, by ukara sprawcw, zwaszcza Wietnam, ktry sta si celem chiskiej inwazji, wspieranej przez USA i zosta poddany jeszcze surowszym sankcjom ni uprzednio; jednoczenie USA i Wielka Brytania zaoferoway bezporednie wsparcie odsunitym od wadzy Czerwonym Khmerom. Z tego wynika, e lata siedemdziesite XX wieku nie mogy sta si dekad interwencji humanitarnych i adne nowe normy nie mogy zosta wtedy ustanowione. 31 Podstawowe spostrzeenie wyrazi w jednomylnym gosowaniu Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci w jednym ze swoich najwczeniejszych orzecze, w 1949 roku: Trybuna moe tylko uzna, e rzekome prawo do interwencji jest przejawem polityki siy, ktra w przeszoci doprowadzia do najbardziej powanych naduy i ktra nie moe, niezalenie od saboci struktury midzynarodowej, znale miejsca w prawie midzynarodowym...; z natury rzeczy [interwencja] byaby zarezerwowana dla najpotniejszych pastw i mogaby atwo doprowadzi do wypaczenia wymiaru sprawiedliwoci.36 Gdy zachodnie mocarstwa i zachodni intelektualici gratulowali sobie pod koniec lat dziewidziesitych ustanowienia nowej normy zezwalajcej na interwencj humanitarn, reszta wiata rwnie miaa pewne przemylenia w tej sprawie. Pouczajca jest na przykad reakcja na powtarzane przez Tony'ego Blaira oficjalne powody bombardowania Serbii w 1999 roku: gdyby nie zbombardowano Serbii, byby to druzgoccy cios dla wiarygodnoci NATO" i w konsekwencji wiat staby si mniej bezpieczny". Na tych, ktrzy byli przedmiotem tej troski NATO, najwyraniej nie zrobia specjalnego

wraenia potrzeba zachowania wiarygodnoci tych, ktrzy dawili ich od stuleci. Na przykad Nelson Mandela potpi Blaira za to, e wraz z Ameryk przyczynia si do midzynarodowego chaosu, ignorujc inne narody i bawic si w an-darma wiata", gdy zaatakowali Irak w 1998 roku i Serbi rok pniej. W najliczniejszej demokracji wiata - ktra po uzyskaniu niepodlegoci zacza wreszcie dochodzi do siebie i likwidowa ponure skutki caych stuleci brytyjskich rzdw - rwnie nie doceniono wysikw Clintona i Blaira na rzecz podtrzymania wiarygodnoci NATO i wiatowego bezpieczestwa, ale oficjalna i prasowa krytyka pynca z Indii nie znalaza posuchu. Nawet w Izraelu, pastwie klienckim par excellence, pretensje Clintona i Blaira oraz caej grupy ich miejscowych adoratorw stay si przedmiotem drwin czoowych analitykw wojskowych i politycznych; uznano je za powrt do staromodnej dyplomacji kanonie-rek", prowadzonej pod znanym pretekstem moralnej susznoci", oraz za zagroenie dla wiata".37 32 Innym rdem informacji mgby by ruch pastw niezaan-gaowanych, ktre obejmoway okoo 80 procent ludnoci wiata w czasie Szczytu Poudnia w kwietniu 2000 roku. Byo to najwaniejsze spotkanie w caej ich historii, pierwsze na poziomie ich najwyszych przedstawicieli, ktrzy poza tym, e ogosili szczegow i wyrafinowan analiz krytyczn neoliberalnego programu spoeczno-gospodarczego nazywanego przez zachodnich ideologw globalizacj", stanowczo odrzucili te tak zwane prawo do interwencji humanitarnych". Stanowisko to zostao powtrzone na szczycie pastw niezaangaowanych w Malezji w lutym 2003 roku tymi samymi sowami.38 By moe pastwa te zbyt dobrze poznay histori na wasnej skrze, by da si nabra na wzniose sowa; przez stulecia nasuchay si ju dostatecznie duo o interwencjach humanitarnych". Przesad jest twierdzenie, e tylko najpotniejszym daje si prawo do ustanawiania norm waciwego zachowania - dla samych siebie. Prawo to czasami przenosi si na wiernych klientw. W ten sposb pozwala si, by zbrodnie Izraela stanowiy pewn norm: na przykad regularnie przeprowadzane planowe likwidacje" podejrzanych - nazywane terrorystycznymi zbrodniami", gdy dokonuje ich kto stojcy po niewaciwej stronie. W maju 2003 roku dwch wybitnych izraelskich prawnikw, ekspertw od praw obywatelskich, przedstawio szczegow list wszystkich skutecznych likwidacji i wszystkich nieudanych zamachw przeprowadzonych przez izraelskie siy bezpieczestwa" w czasie intifady AlAksa, od listopada 2000 do kwietnia 2003 roku. Korzystajc z oficjalnych i poficjalnych rde, ustalili, e Izrael dokona nie mniej ni 175 prb likwidacji" -jedna prba co pi dni - zabijajc w sumie 235 osb, z tego 156 podejrzanych o zbrodnie. Mwimy to z wielkim blem", napisali prawnicy, ale systematyczna, szeroko zakrojona polityka planowych likwidacji ociera si o zbrodni przeciwko ludzkoci".39 Ocena ta nie jest cakiem trafna. Likwidacja jest zbrodni, gdy dokonuje jej kto po niewaciwej stronie, lecz jest usprawiedliwionym, cho by moe godnym ubolewania dziaaniem w obronie wasnej, gdy przeprowadza je klient; moe on nawet ustanowi norm dla swojego zwierzchnika zwanego partnerem",40 ktry daje upowanienie. Sam zwierzchnik" wykorzysta izraelski 33 precedens i zabi pociskiem rakietowym podejrzanego w Jemenie, wraz z picioma innymi osobami, ktre akurat znalazy si w pobliu, co spotkao si z wielkim uznaniem. Zamach by tak zaplanowany [by stanowi] niespodziank na padziernik... i pokaza, e piastujcy urzd jest w wietnej formie w przededniu rdkadencyjnych wyborw", a take, by da prbk tego, co nastpi".41 Bardziej dogbnym przykadem ustanawiania norm byo izraelskie bombardowanie irackiego reaktora jdrowego w Osiraku, w czerwcu 1981 roku. Pocztkowo krytykowano ten atak jako naruszenie prawa midzynarodowego. Pniej, gdy Saddam Hu-sajn przesta by serdecznym przyjacielem i w sierpniu 1990 roku przeobrazi si w nieopisanego demona, zmienia si rwnie reakcja na bombardowanie reaktora w Osiraku. To, co wczeniej byo (pomniejszym) przestpstwem, stao si teraz szanowan norm, dziaaniem godnym najwyszego uznania, gdy przeszkodzio Saddamowi Husajnowi w realizacji programu budowy broni atomowej. Jednak norma ta wymagaa pominicia kilku niewygodnych faktw. Wkrtce po bombardowaniu w 1981 roku wybitny fizyk jdrowy Richard Wilson, wwczas kierownik katedry fizyki na Uniwersytecie Harvarda, przeprowadzi inspekcj orodka w Osiraku. Doszed do przekonania, e zbombardowana instalacja nie bya przystosowana do produkcji plutonu, jak twierdzi Izrael, w przeciwiestwie do izraelskiego reaktora w Dimonie, w ktrym podobno skonstruowano ju kilkaset gowic nuklearnych. Jego wnioski potwierdzi iracki fizyk jdrowy Imad Khadduri, ktry kierowa pracami eksperymentalnymi przy

reaktorze przed bombardowaniem, a pniej uciek z kraju. On rwnie twierdzi, e reaktor w Osiraku nie nadawa si do produkcji plutonu, chocia po izraelskim bombardowaniu w 1981 roku Irak podj stanowcz decyzj, by maksymalnie przypieszy program zbrojeniowy". Khadduri szacowa, e Irak potrzebowaby caych dziesicioleci, aby uzyska materia konieczny do budowy bomby atomowej, gdyby nie przypieszono zdecydowanie programu w wyniku bombardowa. Dziaanie Izraela zwikszyo determinacj Arabw, by wyprodukowa bro jdrow", podsumowa Kenneth Waltz. Atak Izraela wcale nie wstrzyma bada jdrowych w Iraku, a je34 dynie sprawi, e Irak zyska poparcie niektrych pastw arabskich dla tych bada".42 Jakiekolwiek byyby fakty, dziki inwazji Iraku na Kuwejt dziewi lat pniej, norma, ktr Izrael wprowadzi w 1981 roku jest teraz dobrze ugruntowana. A jeli rzeczywicie bombardowanie Osiraku przypieszyo rozprzestrzenienie broni masowego raenia, to w aden sposb nie rzutuje to ujemnie na sam czyn i nie stanowi adnej nauki na temat skutkw uycia siy z naruszeniem staromodnych koncepcji prawa midzynarodowego - koncepcji, ktre naley odrzuci, gdy zwierzchnik", ktry maje w pogardzie, pokaza nam ju, e to tylko puste gadanie". W przyszoci Stany Zjednoczone i ich klient, Izrael, a by moe take inne pastwa cieszce si szczeglnymi wzgldami, bd mogy postpi zgodnie z t norm, jeli uznaj to za stosowne. RZDY PRAWA Wielka strategia obejmuje te wewntrzne prawo USA. Podobnie jak w wielu innych krajach amerykaski rzd wykorzysta ataki terrorystyczne z 11 wrzenia do zdyscyplinowania swoich obywateli. Po 11 wrzenia, czsto w przypadkach budzcych wtpliwoci co do ich zwizkw z terroryzmem, administracja Busha rocia sobie prawo (i korzystaa z niego) do uznawania ludzi - w tym obywateli USA - za walczcych po stronie wroga" lub podejrzanych o terroryzm" i wizienia ich bez przedstawienia zarzutw, bez dostpu do porady prawnej ani do rodziny, dopki Biay Dom uzna, e wojna z terroryzmem" zostaa pomylnie zakoczona, czyli przez czas nieokrelony. Departament Sprawiedliwoci Joh-na Ashcrofta stwierdzi, e jest rzecz fundamentaln, [e] jeli przetrzymuje si kogo jako osob walczc po stronie wroga, to oczywicie nie daje si mu dostpu do czonkw rodziny ani do porady prawnej". Stanowisko wadzy wykonawczej czciowo podtrzymay sdy, ktre orzeky, e prezydent w czasie wojny moe zatrzyma na czas nieokrelony obywatela Stanw Zjednoczonych walczcego po stronie wroga i pojmanego na polu walki, i odmwi takiej osobie porady prawnej".43 Sposb traktowania walczcych po stronie wroga" w amerykaskim wizieniu w Guantanamo, w cigle okupowanej czci 35 Kuby, wywoa silne protesty organizacji praw czowieka i innych podmiotw, nawet inspektora generalnego z Departamentu Sprawiedliwoci, ktry sporzdzi bardzo krytyczny raport, zlekcewaony przez ten departament. Wkrtce po podboju Iraku pojawiy si dowody, e winiowie iraccy traktowani s podobnie: s kneblowani, wizani, bici, tak jak Afgaczycy i inni jecy przetrzymywani w zatoce Guantanamo na Kubie -ju sam ten sposb traktowania budzi wtpliwoci z punktu widzenia prawa midzynarodowego", mwic ogldnie. Czerwony Krzy stanowczo zaprotestowa, gdy dowdztwo amerykaskiej armii odmwio mu dostpu do jecw wojennych, naruszajc konwencj genewsk, oraz do pojmanych cywilw.44 Co wicej, te etykietki mog by bardzo pojemne. Walczcym po stronie wroga" moe sta si obywatel kadego kraju, ktry Stany Zjednoczone postanowi zaatakowa, nawet bez wiarygodnych podstaw, jak Waszyngton sam przyzna.45 Na sposb mylenia Departamentu Sprawiedliwoci rzuca wiato poufny dokument, ktry przeciek do Centrum na rzecz Uczciwoci w yciu Publicznym (Centerfor Public Integty, CPI), zatytuowany Ustawa o zwikszeniu bezpieczestwa wewntrznego z 2003 roku". Ten nowy atak na nasze wolnoci obywatelskie" ogromnie rozszerza wadz pastwa, pisze Jack Balkin, profesor prawa z Uniwersytetu Yale. Podwaa prawa konstytucyjne, przyznajc pastwu wadz uchylania obywatelstwa pod zarzutem udzielenia materialnego wsparcia" organizacji znajdujcej si na czarnej licie ministra sprawiedliwoci, nawet gdy oskarony nie mia pojcia, e dana organizacja jest na tej licie. Dasz par dolarw jakiej islamskiej organizacji dobroczynnej, ktr Ashcroft uzna za organizacj terrorystyczn", pisze Balkin, i moesz znale si w nastpnym samolocie wylatujcym z kraju". Ten projekt ustawy zakada, e zamiar zrzeczenia si obywatelstwa nie musi zosta wyraony sownie, lecz mona go wywie z zachowania", moe zosta wywiedziony przez ministra sprawiedliwoci, ktrego ocen musimy

honorowa, przyjmujc j na wiar. Porwnywano t sytuacj z najmroczniejszym okresem maccartyzmu, ale dzisiejsze propozycje s bardziej skrajne. Projekt ten rozszerza rwnie prawo do inwigilacji bez zgody sdu, pozwala na potajemne aresztowania i jeszcze bardziej chroni pastwo przed nadzorem obywate36 li, co jest spraw o wielkim znaczeniu dla reakcyjnych etatystow z administracji Busha II. Nie ma takiego prawa obywatelskiego - nie wyczajc samego prawa do bycia obywatelem - ktrego ta administracja nie byaby skonna naduy, aby zwikszy kontrol nad yciem Amerykanw", konkluduje Balkin.46 Podobno prezydent Bush trzyma na biurku popiersie Winsto-na Churchilla, ktre dosta w prezencie od swego przyjaciela To-ny'ego Blaira. Churchill mia par rzeczy do powiedzenia na ten temat: Wadza wykonawcza, ktra wtrca czowieka do wizienia bez przedstawienia mu jakichkolwiek zarzutw znanych prawu, a zwaszcza ktra odmawia mu sdu przez jemu rwnych, jest w najwyszym stopniu odraajca i stanowi fundament wszystkich rzdw totalitarnych, czy to nazistowskich, czy komunistycznych.47 Wadza, ktrej domaga si administracja Busha, wykracza daleko nawet za te odraajce praktyki. Przestrogi Churchilla przed naduywaniem wadzy wykonawczej w dziaaniach wywiadowczych i prewencyjnych zostay sformuowane w 1943 roku, gdy Wielkiej Brytanii grozio zniszczenie przez najstraszniejsz machin masowego zabijania w dziejach ludzkoci. By moe znajdzie si kto w Departamencie Sprawiedliwoci, kto zechciaby zastanowi si nad zdaniem czowieka, ktrego wizerunek ma codziennie przed oczami jego przywdca. PRAWO I INSTYTUCJE MIDZYNARODOWE Wielka strategia imperialna faktycznie rezygnuje z midzynarodowych rzdw prawa jako nadrzdnego celu polityki", wskazuje krytyczna analiza Amerykaskiej Akademii Sztuk i Nauk, zauwaajc, e w Strategii Bezpieczestwa Narodowego nie wspomina si nawet o prawie midzynarodowym ani o Karcie Narodw Zjednoczonych. Prymat prawa nad si [ktry] by jednym z gwnych wtkw amerykaskiej polityki zagranicznej od zakoczenia drugiej wojny wiatowej" znikn z nowej strategii. Rwnie cakowicie znikny" instytucje midzynarodowe, ktre poszerzaj zasig prawa i staraj si zarwno ogranicza pot37 nych, jak i udziela gosu sabym". Od teraz rzdzi sia, a Stany Zjednoczone bd z niej korzysta, jeli uznaj to za stosowne. Autorzy analizy oceniaj, e strategia ta zwikszy motywacj wrogw USA do dziaania [w reakcji na ich rosnce] wzburzenie z powodu postrzeganego zastraszania". Bd szuka tanich i prostych sposobw wykorzystania sabych punktw USA", ktrych jest wiele. Brak troski o to ze strony strategw Busha ilustruje rwnie fakt, e Strategia Bezpieczestwa Narodowego zawiera tylko jedno zdanie na temat wysikw na rzecz wikszej kontroli wycigu zbroje, do ktrych administracja odnosi si z lekcewaeniem.48 W czasopimie Akademii dwch ekspertw od spraw midzynarodowych okrelio ten plan szerokiej konfrontacji, a nie politycznego porozumienia" jako gboko prowokacyjny". Ostrzegaj oni, e widoczne zaangaowanie Stanw Zjednoczonych w czynn konfrontacj zbrojn w celu uzyskania zdecydowanej narodowej przewagi" jest ogromnie ryzykowne.49 Wielu zgadza si z t opini, chociaby tylko ze wzgldu na wasny interes. Ocena Akademii mwica o prymacie prawa nad si w polityce amerykaskiej wymaga powanego sprostowania. Od drugiej wojny wiatowej rzd Stanw Zjednoczonych przyj standardowy sposb postpowania wielkich mocarstw i regularnie stawia si ponad prawem, gdy uznawa, e bdzie to korzystne dla interesu narodowego"; tym technicznym terminem okrela si specjalne interesy tej czci spoeczestwa, ktrej pozycja umoliwia ustalanie polityki. W wiecie anglo-amerykaskim jest to truizm tak stary jak prace Adama Smitha. Smith zawzicie krytykowa kupcw i producentw" w Anglii, ktrzy byli zdecydowanie gwnymi architektami" angielskiej polityki i czynili wszystko, aby ich wasne interesy byy szczeglnie brane pod uwag", bez wzgldu na to, jak opakane" mog by skutki dla innych, w tym dla ofiar ich dzikiej niesprawiedliwoci" za granic, a take dla samych mieszkacw Anglii.50 Truizmy maj to do siebie, e pozostaj prawdziwe. Dominujcy pogld elit na temat Organizacji Narodw Zjednoczonych dobrze wyrazi w 1992 roku Francis Fukuyama, ktry pracowa w Departamencie Stanu w czasach Reagana i Busha: ONZ jest bardzo sprawnym instrumentem amerykaskiego uni-lateralizmu i w rzeczy samej moe by podstawowym mechani-

38 zmem, za pomoc ktrego bdzie si stosowa ten unilateralizm w przyszoci". Jego prognoza okazaa si trafna, zapewne dlatego, e opieraa si na konsekwentnej praktyce sigajcej samych pocztkw ONZ. W tamtym czasie sytuacja na wiecie gwarantowaa, e ONZ bdzie w zasadzie instrumentem wadzy USA. Instytucja ta cieszya si wielkim uznaniem, chocia niech do niej ze strony elit zwikszya si wyranie w nastpnych latach. Ta zmiana postaw wizaa si z grubsza z procesem dekolonizacji, ktry stworzy niewielk moliwo tyranii wikszoci", to znaczy wikszej wagi gosw dochodzcych spoza orodkw skoncentrowanej wadzy, nazywanych przez pras biznesow de facto rzdem wiatowym" zoonym z panw wszechwiata".51 Gdy ONZ nie spenia roli instrumentu amerykaskiego uni-lateralizmu" w sprawach istotnych dla elit, jest lekcewaona. Jednym z wielu przykadw jest wetowanie jej rezolucji. Od lat szedziesitych Stany Zjednoczone zdecydowanie najczciej wetuj rezolucje Rady Bezpieczestwa dotyczce szerokiego zakresu zagadnie, nawet te, ktre wzywaj pastwa do przestrzegania prawa midzynarodowego. Wielka Brytania zajmuje pod tym wzgldem drug pozycj, Francja i Rosja s daleko w tyle. Nawet ten obraz jest wypaczony przez fakt, e Waszyngton, korzystajc ze swojej ogromnej wadzy, czsto wymusza osabienie rezolucji, ktrym jest przeciwny, lub sprawia, e istotne sprawy w ogle nie staj na porzdku dziennym - tak jak amerykaskie wojny w In-dochinach, by przytoczy jeden przykad sprawy, ktra bya bardziej ni troch niepokojca dla wiata. Saddam Husajn zosta susznie potpiony za to, e nie zastosowa si w peni do licznych rezolucji Rady Bezpieczestwa, jednak mniej mwio si o tym, e Stany Zjednoczone odrzuciy te same rezolucje. Najwaniejsza z nich, rezolucja nr 687, wzywaa do zakoczenia sankcji, gdy Rada Bezpieczestwa stwierdzi podporzdkowanie si Iraku, oraz do wyeliminowania broni masowego raenia i rodkw jej przenoszenia z caego Bliskiego Wschodu (artyku 14, zakamuflowane odniesienie do Izraela). Nie byo najmniejszej moliwoci, eby USA zaakceptoway artyku 14, i przestano o nim dyskutowa. Prezydent Bush I i jego sekretarz stanu James Baker owiadczyli natychmiast, e Stany Zjednoczone odrzuc te podstawowy 39 warunek rezolucji 687, nie zgadzajc si nawet na rozlunienie sankcji, o ile Saddam Husajn bdzie nadal u wadzy". Clinton zaj takie samo stanowisko. Jego sekretarz stanu Warren Chri-stopher napisa w 1994 roku, e podporzdkowanie si Iraku nie wystarczy, by uzasadni zniesienie embarga" i tym samym jednostronnie zmieni reguy", wskazuje Dilip Hiro.52 Wykorzystywanie przez Waszyngton inspektorw ONZ (UNSCOM) do szpiegowania Iraku rwnie podwayo sens inspekcji, ktre Irak przerwa po tym, jak Clinton i Blair zbombardowali kraj w grudniu 1998 roku, wbrew woli ONZ. O tym, jaki byby prawdopodobny wynik tych inspekcji, wiedz z ca pewnoci tylko ideolodzy reprezentujcy poszczeglne strony. Jednak przez cay czas byo zupenie jasne, e rozbrojenie przy pomocy midzynarodowych inspektorw nie jest celem Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych i e te dwa wojownicze kraje nie zastosuj si do odpowiednich rezolucji ONZ. Niektrzy komentatorzy zwrcili uwag, e najwicej rezolucji narusza Izrael. Turcja i Maroko, cieszce si wsparciem USA, rwnie naruszyy wicej rezolucji Rady Bezpieczestwa ni Irak. Rezolucje te dotycz bardzo istotnych kwestii: agresji, surowych i brutalnych praktyk podczas zbrojnych okupacji trwajcych od dziesicioleci, powanych narusze konwencji genewskiej (zbrodni wojennych, wedug amerykaskiego prawa) oraz innych spraw o wikszej wadze ni niekompletne rozbrojenie. Rezolucje w sprawie Iraku take dotycz wewntrznych represji, a pod tym wzgldem czyny Saddama Husajna byy potworne, lecz bya to (niestety) jedynie poboczna kwestia, o czym wiadczy wsparcie, jakiego udzielaa mu obecna ekipa w Waszyngtonie, utrzymujce si jeszcze dugo po jego najwikszych zbrodniach i po wojnie z Iranem. Rezolucje dotyczce Izraela nie podlegaj Rozdziaowi VII [Karty NZ - przyp. tum.], ktry przewiduje uycie siy, bo kada taka propozycja zostaaby natychmiast zawetowana przez Stany Zjednoczone. To weto prowadzi do nastpnej wanej kwestii, ktrej zabrako w dyskusji na temat niepenego zastosowania si Iraku do rezolucji Rady Bezpieczestwa. Jest przecie jasne, e gdyby Irak mia prawo weta, nie naruszaby adnej rezolucji ONZ. Nie mniej jasne jest, e kada powana dyskusja o niezastosowaniu si do re40 zolucji Rady Bezpieczestwa musi uwzgldni weto, czyli najbardziej skrajn form niepodporzdkowania. Jednak jest to kwestia wyczona z dyskusji ze wzgldu na konkluzje, do ktrych

natychmiast by si doszo. Kwestia weta nie zostaa cakiem zignorowana w czasie przygotowa do inwazji na Irak. Zapowied Francji, e zawetuje ogoszenie wojny przez ONZ, zostaa zaciekle potpiona. Powiedzieli, e zawetuj wszystko, co pocignoby Saddama do odpowiedzialnoci", owiadczy Bush, z waciw sobie dbaoci o prawd, gdy 16 marca 2003 roku przedstawia Radzie Bezpieczestwa ultimatum. Niegodziwo Francji wzbudzia wcieko; mwiono wiele o tym, jak ukara kraj, ktry nie wykonuje polece z Craw-ford w Teksasie. Oglnie rzecz biorc, groba weta ze strony innych jest skandalem, wiadczy o porace dyplomacji" i aosnym postpowaniu ONZ. Wemy jaki komentarz niemal na chybi trafi: Jeeli mniejsze mocarstwa postanowi uczyni z Rady przeciwwag dla amerykaskiej potgi za pomoc weta, sw i publicznych apeli, to jeszcze bardziej podwa jej autorytet i wiarygodno", stwierdzi Edward uck, dyrektor Centrum ds. Organizacji Midzynarodowych w Columbia University.53 Rutynowe stosowanie weta przez przywdc wiata jest na og ignorowane lub bagatelizowane, a czasami przyjmowane z uznaniem jako wiadectwo pryncypialnej postawy atakowanego zewszd Waszyngtonu. Nie ma wtedy niepokoju, e podwaa to autorytet i wiarygodno ONZ. Dlatego nie powinno by zaskoczeniem, e wysoko postawiony przedstawiciel administracji Busha stwierdzi w padzierniku 2002 roku: Nie potrzebujemy Rady Bezpieczestwa", wic jeeli nadal chce ona mie jakie znaczenie, to musi da nam podobne upowanienie" do tego, ktre wanie przyzna Kongres - upowanienie do uycia siy wedug wasnego uznania. Stanowisko to popar prezydent oraz sekretarz stanu Colin Powell, ktry doda, e oczywicie, Rada moe zawsze prowadzi swoje dyskusje", ale my mamy prawo robi to, co uwaamy za konieczne". Waszyngton zgodzi si przedoy rezolucj Radzie Bezpieczestwa (ONZ 1441), jednak nie pozostawi wtpliwoci, e dziaanie to nie ma znaczenia. Jakiekolwiek byyby subtelnoci dyplomacji, pan Bush da jasno do zrozumienia, e uznaje t rezolucj 41 za wystarczajc podstaw prawn do ataku na Irak, jeeli pan Husajn si nie zastosuje", zauwayli korespondenci. Cho Waszyngton jest gotw skonsultowa si z innymi czonkami Rady Bezpieczestwa, to nie ma poczucia, e musi zdoby ich poparcie". Wtrujc Powellowi, szef kancelarii prezydenta Andrew Gard wyjani, e Narody Zjednoczone mog si zbiera i dyskutowa, lecz my nie potrzebujemy ich pozwolenia."54 Cechujcy t administracj gboki szacunek dla opinii ludzkoci [przejawiajcy si w przedstawieniu] przyczyn, ktre zmuszaj" j do dziaania, ujawni si ponownie, gdy Powell wystpi na forum Rady Bezpieczestwa kilka miesicy pniej i ogosi, e Waszyngton ma zamiar rozpocz wojn. Amerykascy urzdnicy twierdzili stanowczo, e jego wystpienia nie naley interpretowa jako elementu przecigajcych si wysikw, by zebra poparcie dla rezolucji upowaniajcej do uycia siy", pisaa prasa midzynarodowa. Jeden z przedstawicieli USA powiedzia: Nie zamierzamy negocjowa drugiej rezolucji, bo nie musimy tego robi... Jeeli pozostali czonkowie Rady chc do nas doczy, moemy przystan na chwil, eby mogli si wpisa", ale nic wicej.55 wiat zosta poinformowany, e Waszyngton uyje siy, kiedy tylko zechce; klub dyskusyjny moe doczy" do amerykaskiego przedsiwzicia albo ponie konsekwencje, ktre spadn na tych, ktrzy nie s z nami", a zatem s z terrorystami", jak prezydent nakreli dostpne opcje. Bush i Blair podkrelili swoje lekcewaenie dla prawa i instytucji midzynarodowych na kolejnym spotkaniu na szczycie, tym razem w bazie wojskowej na Azorach, gdzie towarzyszy im premier Hiszpanii, Jose Maria Aznar. Przywdcy USA i Wielkiej Brytanii postawili ultimatum" Radzie Bezpieczestwa ONZ: albo skapitulujcie w cigu dwudziestu czterech godzin, albo zaatakujemy Irak i narzucimy mu rzd, jaki nam si podoba, bez waszego nieistotnego zatwierdzenia, i uczynimy tak - co wane - niezalenie od tego, czy Saddam Husajn i jego rodzina opuszcz kraj. Nasz atak jest uprawniony, owiadczy Bush, poniewa Stany Zjednoczone Ameryki maj suwerenne prawo do uycia siy dla zapewnienia bezpieczestwa swojemu narodowi", ktremu zagraa Irak, z Saddamem czy bez. ONZ nie ma znaczenia, poniewa nie sprostaa swoim obowizkom" - polegajcym, jak mo42 na mniema, na wykonywaniu rozkazw Waszyngtonu. USA wyegzekwuj suszne dania wiata", nawet jeeli wiat w przytaczajcej czci si temu sprzeciwia.56 Waszyngton zada sobie te wiele trudu, by obnay zasadnicz pustk oficjalnych deklaracji i by cay wiat mg si o niej przekona. Na konferencji prasowej 6 marca prezydent stwierdzi, e jest tylko jedna kwestia: czy rzd iracki przeprowadzi pene i bezwarunkowe rozbrojenie, jak tego wymaga rezolucja 1441, czy te nie zrobi tego?" Zaraz po tym da jasno do zrozumienia, e odpowied w tej jednej

kwestii jest bez znaczenia, owiadczajc, e gdy chodzi o nasze bezpieczestwo, nie potrzebujemy tak naprawd niczyjego pozwolenia". Zatem inspekcje ONZ i debaty w Radzie Bezpieczestwa byy tylko fars i nawet cakowicie zweryfikowane podporzdkowanie si nie miao znaczenia. Kilka dni wczeniej Bush owiadczy, e odpowied w tej jednej kwestii" nie ma znaczenia: Stany Zjednoczone wprowadz taki reim, jaki zechc, nawet gdy Saddam cakowicie si rozbroi, a nawet wtedy, gdy on sam i jego kohorty znikn, co podkrelono podczas szczytu na Azorach.57 Lekcewaenie prezydenta dla tej jednej kwestii byo ju w istocie publicznie znane. Kilka miesicy wczeniej rzecznik Biaego Domu Ari Fleischer poinformowa pras, e Stany Zjednoczone chc doprowadzi do zmiany reimu, z udziaem lub bez udziau inspektorw"; zmiana reimu" nie oznacza wprowadzenia takiego reimu, jakiego yczyliby sobie Irakijczycy, lecz taki, ktry narzuc im zwycizcy, nazywajc go demokratycznym", co jest oglnie przyjt praktyk; nawet Rosja wprowadzaa demokracje ludowe". Pniej, gdy wojna dobiegaa ju koca, Fleischer przywrci tej jednej kwestii" jej pierwotn rang: posiadanie przez Irak broni masowego raenia jest tym, o co chodzio i o co chodzi w tej wojnie". Gdy Bush prezentowa swoje wewntrznie sprzeczne stanowisko na konferencji prasowej, minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Jack Straw owiadczy, e jeeli Saddam Husajn si rozbroi, to uznamy, e rzd Iraku moe pozosta", a zatem jedyn kwesti" jest rozbrojenie: mwienie o wyzwoleniu" i demokracji" to tylko puste gadanie, i Wielka Brytania nie poprze wojny na podstawie argumentw Busha - z tym e Wielka Brytania daa jasno do zrozumienia, e zrobi to, co jej ka.58 43 Tymczasem Colin Powell zaprzeczy deklaracji prezydenta, e Stany Zjednoczone przejm kontrol nad Irakiem bez wzgldu na wszystko: Pytanie jest po prostu takie: czy Saddam Husajn podj strategiczn, polityczn decyzj, by podporzdkowa si rezolucji Rady Bezpieczestwa Narodw Zjednoczonych [i] pozby si broni masowego raenia? W tym caa rzecz, mwic w skrcie... To jest caa kwestia. Nie ma adnych innych kwestii." A wic znw mamy jedn kwesti", odrzucon pi dni wczeniej i ponownie nastpnego dnia. Po rozpoczciu inwazji Powell jeszcze raz wrci do tej jednej kwestii". Irak sta si celem ataku, poniewa naruszy swoje midzynarodowe zobowizania* wynikajce z aktu kapitulacji podpisanego w 1991 roku, ktry wymaga ujawnienia i pozbycia si niebezpiecznej broni".59 Zatem wszystkie inne sprawy, ktre podnoszono, s bez znaczenia: USA jednostronnie zdecyduj, e inspektorzy nie powinni wykonywa swojej pracy, a dokument podpisany w 1991 roku upowania Stany Zjednoczone do uycia siy, wbrew jego wyranym sformuowaniom. Wemy jaki inny dzie i inn publiczno, a celem staje si wyzwolenie" i demokracja" nie tylko Iraku, lecz caego regionu, wielkie marzenie". Przesanie jest jasne: zrobimy, jak zechcemy, dajc kady pretekst, jaki si nasunie. Albo do nas doczysz", albo poaujesz. Nie wyjaniono, dlaczego zagroenie broni masowego raenia stao si tak powane we wrzeniu 2002 roku, podczas gdy wczeniej doradca do spraw bezpieczestwa narodowego Rice akceptowaa zgodn opini, e jeeli [Irakijczycy] faktycznie zdobd bro masowego raenia, to bdzie ona bezuyteczna, gdy kada prba jej uycia spowoduje zrwnanie z ziemi caego kraju".60 Kara za to, e jest si przeciwko nam" moe by surowa, a korzyci z tego, e si doczy" i pozostanie istotnym", s znaczne. Wysocy rang amerykascy urzdnicy zostali wysani do krajw czonkowskich Rady Bezpieczestwa, eby nakoni przywdcw, by gosowali razem ze Stanami Zjednoczonymi w kwestii Iraku, bo inaczej mog zapaci wysok cen", co nie byo bah spraw dla sabych krajw, ktrych troski nie przycigay uwagi przed otrzymaniem miejsca w Radzie". Meksykascy dyplomaci 44 prbowali wytumaczy emisariuszom Waszyngtonu, e ludzie w ich kraju w przytaczajcej wikszoci s przeciwni wojnie", lecz odrzucono to tumaczenie jako mieszne.61 Szczeglny problem powsta w krajach, ktre ulegy spoecznej presji, by wprowadzi demokracj [i] teraz maj spoeczestwo, z ktrym musz si liczy". W ich przypadku, reperkusje powanego traktowania demokratycznych regu mog obejmowa kopoty gospodarcze. Natomiast pan Powell da jasno do zrozumienia, e wojskowi i polityczni sojusznicy Stanw Zjednoczonych skorzystaj z subwencji". Tymczasem Ari Fleischer stanowczo zaprzeczy", e Bush oferuje zapat za gosy, wywoujc salwy miechu wrd zgromadzonych dziennikarzy", relacjonowa Wall Street Journal".62 Nagrody za wykonywanie polece obejmuj nie tylko finansowe wsparcie, lecz take przyzwolenie na eskalacj terrorystycznych zbrodni. Rosyjski prezydent Wadimir Putin, ktrego relacje z Bushem s podobno szczeglnie serdeczne, uzyska dyplomatyczne przyzwolenie na krwaw rozpraw z

czeczeski-mi separatystami - co zdaniem niektrych analitykw tutaj i na Bliskim Wschodzie moe na dusz met zaszkodzi interesom Stanw Zjednoczonych". Mona wyobrazi sobie inne powody, dla ktrych wsparcie Waszyngtonu dla terroryzmu pastwowego moe wywoywa niepokj. Aby wyranie pokaza, e takie reakcje s bez znaczenia", dyrektor islamskiej organizacji charytatywnej zosta skazany w sdzie federalnym za przekazanie funduszy Czeczenom walczcym z okrutn rosyjsk okupacj, dokadnie wtedy, gdy Putin dosta zielone wiato. Dyrektor tej samej organizacji dobroczynnej by wczeniej oskarony o finansowanie karetek pogotowia dla Boni; w tym przypadku najwyraniej popeni to przestpstwo mniej wicej w tym samym czasie, gdy Clinton przewozi do Boni agentw AlKaidy i Hezbollahu, aby wesprze amerykask stron w toczcej si wojnie.63 Turcji zaproponowano podobne zachty: ogromny pakiet finansowy oraz prawo do inwazji na kurdyjski pnocny Irak. Ale staa si rzecz niezwyka, bo Turcja nie ulega cakowicie, dajc Zachodowi lekcj demokracji, co wywoao wielki gniew oraz, jak zaraz surowo ogosi sekretarz stanu Colin Powell, natychmiastow kar za ten wystpek.64 45 Subtelnoci dyplomacji", podobnie jak pozorne poparcie pastw czonkowskich Rady Bezpieczestwa dla zainicjowanej przez Stany Zjednoczone rezolucji 1441 s dla tych, ktrzy chc si udzi . To poparcie jest w istocie ulegoci; sygnatariusze rozumieli, co by si stao, gdyby tego nie podpisali. W systemach prawa, ktre traktuje si na serio, wymuszona zgoda jest niewana. Jednak w stosunkach midzynarodowych uznaje siej za dyplomacj. Po wojnie w Iraku znowu okazao si, e ONZ jest bez znaczenia", poniewa jej skomplikowany system handlowy dla Iraku" by przyczyn problemw amerykaskich firm, ktrym przyznano kontrakty pod wojskowymi rzdami USA. Skomplikowany system handlowy by w istocie narzucony przez Stany Zjednoczone jako cz sankcji, ktre nie znalazy praktycznie adnego wsparcia poza Wielk Brytani. Lecz teraz ten system sta na przeszkodzie. Std, jak stwierdzi jeden z dyplomatw koalicji", Stany Zjednoczone chciay, by ich przesanie brzmiao: Przychodzimy tu [do Rady Bezpieczestwa], bo tak chcemy, a nie dlatego, e tak musimy". Dyplomaci reprezentujcy wszystkie strony zgadzaj si, e w tle pozostaje kwestia, ile swobody powinno si da Stanom Zjednoczonym w zarzdzaniu irack rop naftow i ustalaniu irackiego rzdu". Waszyngton da wolnej rki. Inne kraje, znaczca wikszo ludnoci Stanw Zjednoczonych oraz (o ile wiemy) sami mieszkacy Iraku wol rozszerzy nadzr ONZ" i normalizowa stosunki dyplomatyczne i gospodarcze Iraku", a take jego sprawy wewntrzne na takiej podstawie.65 Wrd wszystkich zmian uzasadnie i pretekstw jedna rzecz pozostaje niezmienna: Stany Zjednoczone musz uzyska faktyczn kontrol nad Irakiem, pod jak fasad demokracji, jeli okae si to wykonalne. Fakt, e po upadku jedynego konkurenta imperialne ambicje Ameryki" objy cay wiat, nie powinien nikogo dziwi - Ameryka ma w tym wielu poprzednikw, a konsekwencje ich dziaa nie jest mio wspomina. Jednak obecna sytuacja jest inna. Nigdy w dziejach nie zdarzyo si, by jedno pastwo miao niemal monopol na rodki przemocy na tak wielk skal - tym bardziej naley podda jego dziaania i obowizujce doktryny nadzwyczaj starannej analizie. 46 NIEPOKOJE ELIT W krgach establishmentu panuje duy niepokj, e imperialne ambicje Ameryki" s powanym zagroeniem nawet dla samych Amerykanw. To zaniepokojenie osigno jeszcze wyszy poziom, gdy administracja Busha ogosia, e USA s pastwem rewizjonistycznym", ktre zamierza trwale rzdzi wiatem, stajc si, zdaniem niektrych, zagroeniem dla siebie i dla ludzkoci", pod przywdztwem radykalnych nacjonalistw", ktrych celem jest unilateralne panowanie nad wiatem dziki absolutnej przewadze militarnej".66 Wielu innych obserwatorw przeraa awanturniczo i arogancja radykalnych nacjonalistw, ktrzy odzyskali wadz, jak sprawowali w latach osiemdziesitych, ale teraz maj mniej zewntrznych ogranicze. Te niepokoje nie s cakiem nowe. W czasach prezydenta Clin-tona wybitny komentator polityczny Samuel Huntington zauway, e dla znacznej czci wiata Stany Zjednoczone staj si zbjeckim supermocarstwem, [uznawanym za] najwiksze zewntrzne zagroenie dla ich spoeczestw". Robert Jeryis, wczesny prezes Amerykaskiego Towarzystwa Nauk Politycznych, ostrzega, e w oczach wikszoci wiata gwnym pastwem zbjeckim s dzisiaj w istocie Stany Zjednoczone". Podobnie jak inni przewidywali oni, e moe powsta koalicja stanowica przeciwwag dla zbjeckiego

supermocarstwa, co miaoby grone implikacje.67 Kilku czoowych ekspertw zajmujcych si polityk zagraniczn zwrcio uwag, e potencjalne cele imperialnych ambicji Ameryki prawdopodobnie nie bd po prostu czeka na zniszczenie. Wiedz, e Stany Zjednoczone mona utrzyma na dystans tylko przez odstraszanie", pisze Kenneth Waltz, i e bro masowego raenia jest jedynym rodkiem, ktrym mona odstraszy Stany Zjednoczone". Polityka Waszyngtonu prowadzi zatem do rozpowszechniania broni masowego raenia, stwierdza Waltz, a tendencj t przypieszaj jego dziaania na rzecz rozmontowania midzynarodowych mechanizmw kontrolujcych uycie siy. Ostrzeenia te powtarzano wielokrotnie, gdy Bush przygotowywa si do ataku na Irak: zdaniem Stevena Millera w konsekwencji inni zapewne dojd do przekonania, e bro masowego raenia jest konieczna, by zniechci Amerykanw do interwen47 cji". Kolejny znany specjalista ostrzega, e oglna strategia wojny prewencyjnej" prawdopodobnie stanie si dla innych decydujcym bodcem, by wej w posiadanie broni masowego terroru i zniszczenia", i uczyni z niej czynnik powstrzymujcy nieskrpowane uycie amerykaskiej siy". Wielu obserwatorw zwrcio uwag na prawdopodobny impuls dla iraskiego programu jdrowego. Niewtpliwie po Iraku Korea Pnocna wycigna nauk, e potrzebuje nuklearnego straszaka", skomentowa Se-lig Harrison.68 Gdy rok 2002 dobiega koca, Waszyngton da wiatu gron lekcj: jeeli chcesz si przed nami obroni, to najlepiej zrb tak jak Korea Pnocna i stwrz wiarygodne zagroenie militarne; w tym przypadku jest ono konwencjonalne: artyleria wymierzona w Seul i w oddziay amerykaskie w pobliu strefy zdemilita-ryzowanej. Z entuzjazmem uderzymy na Irak, bo wiemy, e jest zrujnowany i bezbronny, lecz Korea Pnocna, chocia jest jeszcze gorsz i nieporwnywalnie bardziej niebezpieczn tyrani, nie jest odpowiednim celem, dopki moe wyrzdzi spor krzywd. Trudno o bardziej klarown lekcj. Kolejnym powodem do niepokoju jest drugie supermocar-stwo" - opinia publiczna. Nie tylko rewizjonizm" przywdcw politycznych nie ma precedensu; bez precedensu jest te sprzeciw wobec niego. Czsto czyni si porwnania do Wietnamu. Powszechne pytanie: Co stao si z nasz tradycj protestu i sprzeciwu?" pokazuje wyranie, jak skutecznie wyczyszczono pami historyczn i jak niewielkie w wielu krgach jest poczucie zmian w wiadomoci spoecznej w czasie ostatnich czterech dziesicioleci. Wiele mwi dokadne porwnanie: w 1962 roku nie byo adnych spoecznych protestw, pomimo e ogoszono wtedy, e administracja Kennedy'ego wysya siy powietrzne Stanw Zjednoczonych, by zbombardoway Wietnam Poudniowy, inicjuje plany zagnania milionw ludzi do czego na ksztat obozw koncentracyjnych i rozpoczyna program wojny chemicznej, aby zniszczy uprawy i rolinn pokryw terenu. Protesty osigny znaczcy poziom dopiero wiele lat pniej, gdy wysano ju na wojn setki tysicy amerykaskich onierzy, gsto zaludnione obszary zostay zniszczone przez zmasowane bombardowania, a agresja obja cae Indochiny. Zanim jeszcze protesty nabray znaczenia, 48 zacieky antykomunista, historyk wojskowoci i znawca Indochin Bernard Fali ostrzega, e Wietnam jako kulturowa i historyczna jednostka... jest zagroony wymarciem", gdy kraj dosownie umiera pod ciosami najwikszej machiny wojennej, jak kiedykolwiek uruchomiono na obszarze tej wielkoci".69 Natomiast czterdzieci lat pniej, w 2002 roku, sytuacja bya zupenie inna: doszo do wielkich, stanowczych i ideowych protestw, zanim wojna oficjalnie si zacza. Gdyby nie strach i faszywy obraz Iraku, jedyny w swoim rodzaju w Stanach Zjednoczonych, sprzeciw wobec wojny osignby prawdopodobnie podobny poziom jak gdzie indziej. wiadczy to o stale rosncej nietolerancji dla agresji i okruciestwa, jednej z wielu tego typu zmian. Wadze doskonale zdaj sobie spraw z tych zmian. W 1968 roku lk przed spoeczestwem by tak duy, e Poczone Kolegium Szefw Sztabw musiao rozway, czy bd dostpne wystarczajce siy, by opanowa niepokoje spoeczne", jeeli do Wietnamu wyle si wicej onierzy. Departament Obrony obawia si, e dalsze wysyanie oddziaw moe wywoa wewntrzny kryzys o bezprecedensowych rozmiarach".70 Administracja Reagana pocztkowo prbowaa naladowa w Ameryce rodkowej sposb postpowania Kennedy'ego w Wietnamie Poudniowym, lecz wycofaa si w obliczu niespodziewanej reakcji spoeczestwa, ktra grozia podwaeniem bardziej istotnych elementw wczesnej polityki, wic zastosowaa potajemny terror - potajemny w tym sensie, e mona go byo w mniejszym lub wikszym stopniu ukry przed spoeczestwem. Gdy Bush I obj urzd w 1989 roku, reakcje spoeczne znowu stay si przedmiotem duego zainteresowania wadz. Obejmujce urzd administracje z reguy zamawiaj w agencjach wywiadowczych analiz sytuacji na wiecie. Analizy te s

poufne, lecz w 1989 roku doszo do przecieku fragmentu mwicego o przypadkach, gdy Stany Zjednoczone konfrontuj si ze znacznie sabszymi przeciwnikami". Analitycy uwaali, e Stany Zjednoczone musz pokona ich zdecydowanie i szybko". Kady inny rezultat byby zawstydzajcy" i mgby podkopa polityczne poparcie", ktre jest nike.71 Nie yjemy ju w latach szedziesitych, w ktrych ludzie bardzo dugo tolerowali mordercz i wyniszczajc wojn bez widocznego sprzeciwu. Ruchy obywatelskie przez ostatnie czter49 dzieci lat znacznie ucywilizoway wiele dziedzin. Dzisiaj jedynym sposobem na to, by zaatakowa znacznie sabszego przeciwnika, jest przeprowadzenie kampanii propagandowej, wedug ktrej stanowi on bezporednie zagroenie, a by moe dokonuje ludobjstwa; mona by pewnym, e operacja militarna w niewielkim stopniu bdzie przypomina prawdziw wojn. Niepokj elit wzbudza te wpyw radykalnych nacjonalistw w administracji Busha na wiatow opini publiczn, ktra zdecydowanie sprzeciwiaa si ich planom wojennym i wojowniczym pozom. Z pewnoci przyczyniy si one do oglnego spadku zaufania do przywdcw ujawnionego w sondau wiatowego Forum Gospodarczego, ktrego wyniki opublikowano w styczniu 2003 roku. Wedug tego badania jedynie liderzy organizacji pozarzdowych cieszyli si zaufaniem wyranej wikszoci, za nimi znaleli si przywdcy duchowi i religijni, potem przywdcy krajw Europy Zachodniej oraz menederowie redniego szczebla, a zaraz poniej dyrektorzy korporacji. Daleko niej, na samym dole, znaleli si przywdcy Stanw Zjednoczonych.72 Tydzie po ogoszeniu wynikw sondau rozpoczo si doroczne wiatowe Forum Gospodarcze w Davos, w Szwajcarii, lecz bez entuzjazmu z poprzednich lat. Nastrj si popsu", zauwaya prasa; dla monych tego wiata" nie by to ju globalny bankiet". Zaoyciel wiatowego Forum Gospodarczego Klaus Schwab wskaza najwaniejszy powd: Irak bdzie gwnym tematem wszystkich dyskusji". Doradcy Powella informowali go przed jego wystpieniem, e nastrj w Davos jest paskudny", donosi Wall Street Journal". Chralna midzynarodowa krytyka amerykaskiego marszu ku wojnie z Irakiem osigna apogeum na tym zjedzie dwch tysicy dyrektorw korporacji, politykw i uczonych". Nie powalio ich nowe dobitne przesanie" Powella; jak stwierdzi amerykaski sekretarz stanu: Gdy jestemy do czego mocno przekonani, idziemy przodem", nawet jeli nikt nie poda za nami. Bdziemy dziaa, nawet jeli inni nie s gotowi do nas doczy".73 Tematem wiatowego Forum Gospodarczego byo budowanie zaufania", i byy ku temu dobre powody. W swoim przemwieniu Powell podkreli, e Stany Zjednoczone zastrzegaj sobie suwerenne prawo do podjcia dziaa zbroj50 nych" wtedy i w taki sposb, jak to uznaj za stosowne. Stwierdzi dalej, e nikt nie ufa Saddamowi i jego reimowi", co byo oczywicie prawd, cho ta uwaga nie obja innych przywdcw, ktrzy nie budz zaufania. Powell zapewni te swoich suchaczy, e bro, ktr dysponuje Saddarn Husajn ma zastraszy ssiadw Iraku", nie wyjani jednak, dlaczego ci ssiedzi wydaj si nie widzie tego zagroenia.74 Ssiedzi Iraku, pomimo wielkiej niechci do zbrodniczego tyrana, doczyli do tych wielu poza Stanami Zjednoczonymi, ktrzy nie mog poj, dlaczego Waszyngton tak si obawia i ma tak obsesj na punkcie w kocu pomniejszego mocarstwa, ktrego bogactwo i sia zostay radykalnie okrojone w wyniku ogranicze narzuconych przez spoeczno midzynarodow". Majc wiadomo tragicznych skutkw sankcji dla irackiego spoeczestwa, wiedzieli rwnie, e Irak jest jednym z najsabszych pastw w regionie: jego gospodarka i wydatki na zbrojenia stanowiy uamek gospodarki i wydatkw Kuwejtu, ktrego liczba ludnoci to jedynie 10% ludnoci Iraku, i s jeszcze mniejsze w porwnaniu z innymi pastwami lecymi w pobliu.75 Z tych i innych wzgldw ssiednie pastwa od kilku lat poprawiay swoje stosunki z Irakiem, pomimo silnego sprzeciwu Stanw Zjednoczonych. Podobnie jak Departament Obrony USA i CIA wiedzieli doskonale, e dzisiejszy Irak nie stanowi adnego zagroenia dla nikogo w regionie, a tym bardziej dla Stanw Zjednoczonych" i e dowodzenie czego innego jest nieuczciwe".76 Zanim spotkali si w Davos, moni tego wiata" usyszeli jeszcze bardziej nieprzyjemn wiadomo dotyczc budowy zaufania". Badanie opinii publicznej w Kanadzie wykazao, e 36 procent Kanadyjczykw uwaa Stany Zjednoczone za najwiksze zagroenie dla pokoju na wiecie, podczas gdy tylko 21 procent wskazao na Al-Kaid, 17 procent na Irak, a 14 procent na Kore Pnocn". I to pomimo e oglny wizerunek USA w Kanadzie poprawi si (72 procent badanych wyraao pozytywne

opinie), natomiast gwatownie pogorszy si w Europie Zachodniej. Nieformalny sonda przeprowadzony przez magazyn Time" wykaza, e ponad 80 procent respondentw w Europie uznao Stany Zjednoczone za najwiksze zagroenie dla pokoju na wiecie. Nawet jeeli te liczby s mocno zawyone, to i tak s dramatyczne. Ich wag zwiksza jeszcze przeprowadzone w tym samym czasie mi51 dzynarodowe badanie opinii publicznej dotyczce denia Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii do wojny z Irakiem.77 Wiadomoci przesyane z ambasad Stanw Zjednoczonych na caym wiecie stay si niepokojce", takie sowa pojawiy si na pierwszej stronie Washington Post". Coraz wicej ludzi na wiecie uwaa, e prezydent Bush stanowi wiksze zagroenie dla wiatowego pokoju ni iracki prezydent Saddam Husajn". Ta debata nie dotyczy Iraku", stwierdzi cytowany w artykule urzdnik z Departamentu Stanu. wiat jest naprawd zaniepokojony nasz potg i tym, co odbiera jako brutalno, arogancj i jednostronno" dziaa naszej administracji. Nagwek brzmia: Niebezpieczestwo na horyzoncie? wiat postrzega prezydenta Bu-sha jako zagroenie". Trzy tygodnie pniej dowiadczony redaktor dziau spraw zagranicznych Newsweeka" napisa, e globalna debata nie dotyczy Saddama: Rzecz dotyczy Ameryki i jej roli w nowym wiecie... Wojna z Irakiem, nawet jeeli zakoczy si pomylnie, by moe rozwie problem Iraku. Ale nie rozwie problemu Ameryki. Ludzi na caym wiecie niepokoi przede wszystkim to, e yj w wiecie ksztatowanym i zdominowanym przez jeden kraj - Stany Zjednoczone. Ludzie nabrali wobec nas wielu podejrze i obaw".78 Po 11 wrzenia, w czasie gdy cay wiat okazywa ogromne wspczucie i solidaryzowa si ze Stanami Zjednoczonymi, George Bush zapyta: Dlaczego oni nas nienawidz?" Pytanie byo le postawione, a waciwego pytania praktycznie nie brano pod uwag. Lecz nie min rok, jak amerykaskiej administracji udao si sprowokowa odpowied: Z powodu pana i paskich wsppracownikw, panie Bush, i tego, co uczynilicie. I jeeli bdziecie postpowa tak dalej, strach i nienawi , ktre wzbudzilicie, mog rozcign si take na kraj, ktry okrylicie hab". W tej kwestii trudno jest zignorowa dowody. Dla Osamy ben La-dena jest to zwycistwo, ktre zapewne przekracza jego najmielsze oczekiwania. ROZMYLNA IGNORANCJA Fundamentalnym zaoeniem wielkiej strategii imperialnej, czsto uznawanym za tak oczywiste, e nie ma potrzeby go formuo52 wa, jest zasada przewodnia wilsonowskiego idealizmu: my - przynajmniej te krgi, z ktrych wywodz si przywdcy i ich doradcy -jestemy dobrzy, a nawet szlachetni. Dlatego sil rzeczy nasze interwencje s suszne i uzasadnione, chocia czasami niezrcznie przeprowadzone. Mwic sowami Wilsona, mamy wzniose ideay" i chodzi nam o stabilno i prawo", zatem jest cakiem naturalne, jak pisa Wilson, uzasadniajc podbj Filipin, e chocia jestemy altruistami, to jednak nasze interesy musz si rozwija; inne narody musz nam ustpi i nie mog prbowa nas powstrzyma."79 We wspczesnej wersji istnieje pewna zasada przewodnia, ktra okrela zakres politycznej debaty", konsensus tak szeroki, e poza nim znajduj si tylko obszarpane resztki" na prawicy i lewicy, i tak autorytatywny, e praktycznie niepodwaalny". Zasada ta brzmi: Ameryka jest awangard historii" Historia ma dostrzegalny kierunek i cel. Stany Zjednoczone, jako jedyne wrd narodw wiata, rozumiej i wyraaj ten cel". Zatem hegemonia USA jest realizacj celu historii, a ich osignicia przyczyniaj si do wsplnego dobra, i jest to najzwyklejszy truizm, wic jego empiryczna ocena jest zbdna, jeeli nie troch absurdalna. Gwna zasada amerykaskiej polityki zagranicznej, osadzona w wil-sonowskim idealizmie i przywiecajca zarwno Clintonowi, jak i Bushowi II, brzmi nastpujco: Misj Ameryki jako awangardy histoijest transformacja globalnego porzdku i utrwalenie wasnej dominacji" dziki militarnej supremacji, utrzymywanej na wieczne czasy i obejmujcej cay glob".80 Z racji swojego wyjtkowego zrozumienia i wyraania celu historii Ameryka jest uprawniona, a wrcz zobowizana, do takiego dziaania, jakie jej przywdcy uznaj za najlepsze - dla dobra wszystkich, bez wzgldu na to, czy inni to rozumiej czy nie. I tak jak jej szlachetna poprzedniczka, a obecnie modsza wsplniczka, Wielka Brytania, Ameryka nie powinna ustawa w realizacji najwyszych celw historii, nawet jeeli jest zniesawiana" przez gupich i zawistnych, tak jak jej poprzedniczka w globalnych rzdach, wedug jej najznakomitszych rzecznikw.81 Aby rozwia wszelkie moliwe skrupuy, wystarczy sobie ponownie uzmysowi, e to Opatrzno wzywa Amerykanw", by zreformowali globalny porzdek: to wilsonowska tradycja... kt-

53 rej trzymali si wszyscy ostatnio urzdujcy w Gabinecie Owalnym, niezalenie od przynalenoci partyjnej" - podobnie zreszt, jak ich poprzednicy, jak ludzie zajmujcy podobne stanowiska w innych krajach, oraz jak ich najbardziej pitnowani wrogowie; trzeba tylko podstawi inne nazwy i imiona.82 Aby cakiem si uspokoi i uzna, e potni kieruj si wzniosymi ideaami" i altruizmem", dc do stabilnoci i prawoci", musimy przyj postaw nazwan rozmyln ignorancj" przez krytyka straszliwych okruciestw popenionych w Ameryce rodkowej w latach osiemdziesitych, okruciestw wspieranych przez politycznych przywdcw, ktrzy znowu s u steru w Waszyngtonie.83 Przyjmujc to nastawienie, nie tylko moemy uporzdkowa przeszo, przyznajc si do nieuniknionych bdw, ktre towarzysz nawet najlepszym intencjom, lecz ostatnio, od momentu wprowadzenia nowej normy interwencji humanitarnej, moemy nawet uzna, e polityka zagraniczna USA wesza w szlachetn faz" i otaczaj aura witoci". Amerykaskie pozim-nowojenne interwencje byy w zasadzie szlachetne, ale mao entuzjastyczne; byy mao entuzjastyczne, poniewa byy szlachetne", zapewnia nas historyk Michael Mandelbaum. By moe jestemy nawet nazbyt wici: musimy uwaa, by idealizm nie by niemal wycznym czynnikiem decydujcym o naszej polityce zagranicznej", ostrzegaj co bardziej trzewe gosy, i ebymy nie zaniedbali wasnych uzasadnionych interesw, gdy z powiceniem suymy innym.84 Z jakiego powodu Europejczycy nie umiej zrozumie tego wyjtkowego idealizmu amerykaskich przywdcw. Jak to moliwe, jeeli jest to najzwyklejszy truizm? Max Boot ma na to odpowied. Europ czsto kierowaa zachanno", i cyniczni Europejczycy" nie potrafi zrozumie tej odmiany idealizmu", ktra oywia amerykask polityk zagraniczn: Po 200 latach Europa nadal nie potrafi dociec, co napdza Ameryk". Ten niedaj-cy si wykorzeni cynizm Europejczykw sprawia, e przypisuj Amerykanom niskie motywy i nie przyczaj si do ich szlachetnych przedsiwzi z dostatecznym entuzjazmem. Inny szanowany historyk i komentator polityczny Robert Kagan proponuje inne wyjanienie. Problem Europy polega na tym, e pochaniaj paranoiczny, spiskowy antyamerykanizm", ktry osign go54 rczkowe nasilenie", chocia na szczcie kilku mw stanu, takich jak Berlusconi i Aznar, stawia mu czoo.85 Z pewnoci niewiadomie Boot i Kagan powtarzaj argumenty z klasycznego eseju Johna Stuarta Milla na temat interwencji humanitarnych, w ktrym zaleca on, by Wielka Brytania energicznie przystpia do takiego przedsiwzicia - a konkretnie, by podbia wiksz cz Indii. Mili wyjania, e Wielka Brytania musi podj si tej szlachetnej misji, chocia bdzie zniesawiana" na kontynencie. Nie wspomnia tylko, e czynic to, Wielka Brytania zadaje kolejne miadce ciosy Indiom i rozszerza zasig niemal penego monopolu na produkcj opium, ktrego potrzebuje do otwarcia si chiskich rynkw i do szerszego wsparcia systemu imperialnego z pomoc ogromnych przedsibiorstw handlujcych narkotykami, o czym doskonale wiedziano w Anglii w owym czasie. Lecz takie sprawy nie mogy by przecie powodem do zniesawiania". Europejczycy wzniecaj niech wobec nas", pisa Mili, poniewa nie pojmuj, e Anglia jest naprawd nowoci w wiecie", niezwykym krajem, ktry dziaa tylko w subie innych". Jest oddana sprawie pokoju, chocia jeeli napaci barbarzycw zmuszaj j do podjcia zwyciskiej wojny", to bezinteresownie bierze na siebie koszty, a owocami dzieli si po bratersku z ca ludzk ras", w tym z barbarzycami, ktrych podbija i tpi dla ich wasnego dobra. Anglia nie tylko nie ma sobie rwnych, lecz w ujciu Milla jest niemal doskonaa, nie ma adnych agresywnych zamiarw", nie pragnie adnych korzyci dla siebie kosztem innych". Jej polityka jest niewinna i godna pochway". Anglia bya dziewitnastowieczn wersj idealistycznego nowego wiata kadcego kres bestialstwu", powodowa ni czysty altruizm i wyjtkowe oddanie najwyszym zasadom i wartociom", cho niestety nie rozumieli tego cyniczni, a by moe paranoiczni Europejczycy.86 Mili napisa ten esej, gdy Wielka Brytania bya zaangaowana w jedne z najwikszych zbrodni w czasach swych imperialnych rzdw. Trudno byoby znale wybitniejszego i naprawd czcigodnego intelektualist a zarazem bardziej haniebny przykad usprawiedliwiania straszliwych zbrodni. To powinno skoni nas do refleksji, zwaszcza teraz, gdy Boot i Kagan ilustruj aforyzm Marksa o tragedii, ktra powtarza si jako farsa. Warto te przypomnie sobie, e dokonania konty55 nentalnego imperializmu byy jeszcze gorsze, a retoryka, ktra im towarzyszya, nie mniej wzniosa jak wtedy, gdy Francja zyskaa aprobat Milla, przeprowadzajc misj cywilizacyjn w Algierii - ktrej

towarzyszya eksterminacja autochtonicznej ludnoci", jak przyzna francuski minister wojny.87 Kaganowskie pojcie antyamerykanizmu", chocia szablonowe, rwnie zasuguje na refleksj. W tego rodzaju owiadczeniach termin antyamerykanizm i jego warianty (nienawi do Ameryki" i podobne) stosuje si regularnie do szkalowania krytykw polityki pastwa, ktrzy przecie mog by peni podziwu i szacunku dla samego kraju, jego kultury i osigni, a nawet mog myle, e kraj ten jest najwspanialszym miejscem na Ziemi. Niemniej jednak twierdzi si, e oni nienawidz Ameryki" i s antyame-rykascy" na podstawie milczcego zaoenia, e spoeczestwo i ludzi naley identyfikowa z wadz pastwa. Ten sposb mylenia zosta zaczerpnity bezporednio z totalitaryzmu. W byym imperium radzieckim dysydentom zarzucano antyradziecko". Niewykluczone, e krytykw wojskowej dyktatury w Brazylii oskarano o antybrazylijsko". Dla ludzi, ktrym ley na sercu wolno i demokracja, takie postawy s niepojte. Gdyby w Rzymie czy Mediolanie kto potpi krytyka polityki Berlusconiego za anty-wosko", naraziby si na mieszno, cho by moe co takiego przeszoby w czasach Mussoliniego. Warto pamita, e gdzie tylko si obejrzymy, nie brakuje wzniosych ideaw, ktre towarzysz stosowaniu przemocy. Sowa obecne w wilsonowskiej tradycji" mog porywa szlachetnoci, lecz naley je zbada take w praktyce, a nie tylko w retoryce: wemy na przykad wspomniane wczeniej wezwanie Wilsona do podboju Filipin; lub, gdy by prezydentem, jego interwencje na Haiti i w Dominikanie, ktre doprowadziy oba kraje do ruiny; lub to, co Walter LaFeber nazywa wilsonowskim rozwiniciem" doktryny Monroe, czyli zasad, e tylko amerykaskie interesy naftowe otrzymuj koncesje" na obszarze jej obowizywania.88 Tak samo jest w przypadku najwikszych tyranw. W 1990 roku Saddam Husajn ostrzeg Kuwejt, e moe spotka go kara za dziaania osabiajce zrujnowan gospodark Iraku, po tym jak Irak chroni Kuwejt w czasie wojny z Iranem. Husajn zapewnia wtedy wiat, e nie pragnie nieustannej wojny, lecz trwaego po56 koju... i godnego ycia".89 W 1938 roku bliski wsppracownik prezydenta Roosevelta, Sumner Welles, chwali ukad monachijski z nazistami i wyraa przekonanie, e moe on doprowadzi do nowego adu wiatowego, opartego na sprawiedliwoci i zasadach prawa". Wkrtce potem nazici zajli cz Czechosowacji, a Hitler wyjani, e Niemcy szczerze pragn suy prawdziwym interesom narodw mieszkajcych na tym obszarze, chroni narodow tosamo narodu niemieckiego i czeskiego, a wszystkim zapewni pokj i dobrobyt". Troska Mussoliniego o wyzwolone ludy" Etiopii bya nie mniej chwalebna. Podobnie szczytne byy cele Japonii w Mandurii i w pnocnych Chinach oraz jej wysiki, by stworzy raj na ziemi" dla cierpicych narodw i obroni ich prawomocne rzdy przed komunistycznymi bandytami". Czy mogoby by co bardziej wzruszajcego ni szczytny obowizek" Japonii, by ustanowi nowy ad" w 1938 roku dla zapewnienia trwaej stabilnoci w Azji Wschodniej", opartej na wzajemnej pomocy" Japonii, Mandurii i Chin w dziedzinie polityki, gospodarki i kultury", na wsplnej obronie przed komunizmem" oraz na ich kulturalnym, gospodarczym i spoecznym rozwoju? 90 Po wojnie stale deklarowano, e interwencje s podejmowane ze wzgldw humanitarnych" lub w samoobronie, a zatem pozostaj w zgodzie z Kart Narodw Zjednoczonych; wemy na przykad zbrodnicz inwazj ZSRR na Wgry w 1956 roku, ktr radzieccy prawnicy usprawiedliwiali tym, e podjta zostaa na prob wgierskiego rzdu i bya obronn reakcj na zagraniczne finansowanie dziaa wywrotowych oraz uzbrojonych band na terytorium Wgier, majce na celu obalenie demokratycznie wybranego rzdu"; lub tumaczony z podobn wiarygodnoci atak USA na Wietnam Poudniowy w kilka lat pniej, ktry nastpi w zbiorowej samoobronie", w reakcji na wewntrzn agresj" Wietnamczykw z Poudnia oraz na ich napa od wewntrz" (odpowiednio, Adlai Stevenson i John F. Kennedy).91 Nie naley zakada, e te zapewnienia s nieszczere, bez wzgldu na to, jak bardzo s groteskowe. T sam retoryk mona czsto znale w wewntrznych dokumentach, w ktrych nie ma oczywistego powodu, by cokolwiek ukrywa: wemy na przykad argumentacj stalinowskich dyplomatw, e aby stworzy praw57 dziwa demokracj, konieczna jest zewntrzna presja... Nie powinnimy si waha przed dokonywaniem tego rodzaju inge-rencji w sprawy wewntrzne* innych narodw... gdy demokratyczny rzd jest jednym z gwnych gwarantw trwaego pokoju".92 Inni wyraaj podobne zdanie i z

niewtpliwie nie mniejsz szczeroci zalecaj: Nie powinnimy si waha przed stosowaniem policyjnych represji przez miejscowy rzd. To aden wstyd, bo komunici to w istocie zdrajcy... Lepiej jest mie mocny reim u wadzy ni rzd liberalny, ktry jest pobaliwy, saby i spenetrowany przez komunistw. W tym przypadku to George Kennan instruowa amerykaskich ambasadorw w Ameryce aciskiej, e trzeba si kierowa pragmatyczn potrzeb ochrony naszych surowcw" - naszych, gdziekolwiek akurat si znajduj, wobec ktrych musimy zachowa nalene nam prawo dostpu", w drodze podboju, jeeli to konieczne, zgodnie z odwiecznym prawem narodw.93 Trzeba wiele rozmylnej ignorancji i lojalnoci wobec wadzy, by wymaza z pamici ludzkie konsekwencje wprowadzenia i utrzymywania silnych reimw". Trzeba mie podobny talent, by zachowa wiar w odwoania do narodowego bezpieczestwa, majcego usprawiedliwia uycie siy; jest to pretekst, ktry rzadko da si utrzyma w przypadku dowolnego pastwa, po zbadaniu historycznych i dokumentalnych zapisw. Jak pokazuje tych par przykadw, nawet najbardziej brutalnym i haniebnym dziaaniom regularnie towarzysz deklaracje szlachetnych intencji. Uczciwie patrzc na t spraw, mona tylko uoglni spostrzeenie Thomasa JefFersona dotyczce sytuacji wiata w jego czasach: Nie bardziej wierzymy w walk Bonapartego o wolno mrz ni w walk Wielkiej Brytanii o wolno ludzkoci. Cel jest zawsze ten sam - zagarn dla siebie wadz, bogactwo i zasoby innych narodw.94 Sto lat pniej sekretarz stanu w administracji Woodrowa Wil-sona, Robert Lansing (ktry nie mia chyba wielkich zudze co do wilsonowskiego idealizmu), mwi z przeksem o tym, jak bar58 dzo Brytyjczycy, Francuzi i Wosi pal si, by przyj terytoria mandatowe" od Ligi Narodw, jeeli tylko s tam kopalnie, pola naftowe, yzne ziemie uprawne czy szlaki kolejowe", ktre sprawi, e bdzie to zyskowne przedsiwzicie". Te bezinteresowne rzdy" gosz, e zarzd powierniczy naley przyj dla dobra ludzkoci": zrobi co do nich naley, administrujc bogatymi regionami Mezopotamii, Syrii etc." Waciwa ocena tej postawy jest tak oczywista, e obraz byoby j formuowa".95 I rzeczywicie jest oczywista, gdy deklaracje szlachetnych intencji formuuj inni. Wobec siebie stosujemy inne standardy. Mona si zdecydowa na wybircze zaufanie do krajowych przywdcw politycznych, przyjmujc postaw, ktr Hans Morgen-thau, jeden z twrcw wspczesnej teorii stosunkw midzynarodowych, potpi jako nasz konformistyczn ulego wobec wadzy", czyli zwyk postaw wikszoci intelektualistw w caej historii.96 Jednak naley dostrzec, e deklaracje szlachetnych intencji s atwe do przewidzenia, a zatem nie zawieraj adnych informacji, nawet w technicznym sensie tego sowa. Ci, ktrzy naprawd chc zrozumie wiat, przyjm te same standardy w ocenie wasnych elit politycznych i intelektualnych, co w ocenie elit oficjalnych wrogw. Kto mgby susznie zapyta, co by pozostao po zachowaniu tego elementarnego wymogu racjonalnoci i uczciwoci. Naley doda, e czasem warstwy wyksztacone odchodz od tej powszechnej postawy ulegoci wobec wadzy. Jedne z najwaniejszych aktualnych przykadw mona znale w dwch krajach, ktrych brutalne i represyjne reimy podtrzymuje amerykaska pomoc wojskowa: w Turcji i w Kolumbii. W Turcji wybitni pisarze, dziennikarze, uczeni, wydawcy i inni nie tylko protestuj przeciwko okruciestwom i drakoskim prawom, lecz take regularnie uciekaj si do obywatelskiego nieposuszestwa, naraajc si, a czasami ponoszc surowe i dugotrwae kary. W Kolumbii, jednym z najbardziej brutalnych pastw na wiecie, odwani ksia, uczeni, obrocy praw czowieka, dziaacze zwizkowi i inni cigle musz si obawia zamachw na ycie.97 Ich postawa powinna wywoa pokor i wstyd ich zachodnich kolegw, i pewnie tak by si stao, gdyby prawda nie bya ukryta pod zason rozmylnej ignorancji, ktra stanowi istotny wkad do popenianych zbrodni. 59 Rozdzia 3 Nowa epoka owiecenia W ostatnich latach minionego tysiclecia bylimy wiadkami niezwykego popisu samouwielbienia, ktry by moe przebi nawet wczeniejsze, niezbyt chwalebne wyczyny w tym wzgldzie; towarzyszyo mu pene podziwu uznanie dla przywdcw idealistycznego nowego wiata kadcego kres bestialstwu", kierujcych si zasadami i wartociami", po raz pierwszy w historii. Oto

weszlimy w epok owiecenia i szczodrobliwoci, w ktrej narody cywilizowane, pod wodz Stanw Zjednoczonych, bdcych u szczytu swej chway", powodowane altruizmem" i moralnym zapaem", realizuj wzniose ideay.98 Taka przemiana mogaby rzeczywicie podnie na duchu. Ale eby doczy do chru gratulujcych sobie gosw, musielibymy pomin szereg niewygodnych faktw. Pierwszym i najbardziej uderzajcym faktem s akty terroru i okrutne zbrodnie dokonywane w ostatnich latach ze zdecydowanym wsparciem panujcego supermocarstwa i jego sojusznikw, ktre cign si bez adnych zauwaalnych zmian i s zatajane rwnie skutecznie jak kiedy w ramach dominujcej kultury intelektualnej; s to sprawy o wielkim znaczeniu, ktre nie znikn z historii tylko dlatego, e tak chcieliby ci, ktrzy s za nie odpowiedzialni. W duszej perspektywie musielibymy te pomin fakt, e w ostatnim tysicleciu wojna bya gwnym zajciem pastw eu61 ropejskich". I musielibymy zapomnie o podstawowej przyczynie tego nieprzyjemnego stanu rzeczy; kluczowy, tragiczny i prosty fakt jest nastpujcy: przymus dziaa; ten, kto stosuje znaczn si wobec innych, moe sobie ich podporzdkowa, a z ich ulegoci cignie rozmaite korzyci w postaci pienidzy, dbr, szacunku [oraz] przyjemnoci niedostpnych ludziom mniej wpywowym"99 - wikszo ludzi na tym wiecie a nadto dobrze to rozumie, ale jak syszymy, nie po raz pierwszy zreszt, jest to zasada, ktr uniewaniono teraz w polityce. Bardziej bezporednim sposobem oceny perspektyw przyjmowanych z takim entuzjazmem jest rozwaenie rozmiarw amerykaskiej pomocy militarnej. Dobrym punktem wyjcia jest rok 1997, kiedy uznano, e polityka zagraniczna Stanw Zjednoczonych wesza w szlachetn faz" i otaczaj aura witoci", co nadao ton krasomwczym popisom, ktre nastpiy potem. Na przyziemnym poziomie faktw rok 1997 by do znaczcy dla ruchw praw czowieka. Tylko w tym jednym roku napyw amerykaskiej broni do Turcji przekroczy czn pomoc wojskow dla tego kraju w czasie caej zimnej wojny, liczc do chwili, gdy rozpocz a si kampania zwalczania rebeliantw wymierzona przeciwko bezwzgldnie represjonowanym Kurdom. Do 1997 roku w wyniku tej kampanii miliony ludzi musiao opuci zrujnowane strony rodzinne, dziesitki tysicy stracio ycie, a wielu stao si ofiarami najbardziej barbarzyskich tortur, jakie mona sobie wyobrazi - co dao tej kampanii wysokie miejsce wrd zbrodni w makabrycznych latach dziewidziesitych. Gdy nasiliy si okruciestwa, Turcja staa si gwnym odbiorc amerykaskiego uzbrojenia, oprcz Izraela i Egiptu; 80 procent jej zaopatrzenia pochodzio z Waszyngtonu. W tym samym roku amerykaska pomoc wojskowa dla Kolumbii zacza wzrasta w zawrotnym tempie, od 50 milionw do 290 milionw dolarw dwa lata pniej, i nadal gwatownie ronie. W 1999 roku Kolumbia zaja miejsce Turcji jako gwny odbiorca amerykaskiej pomocy wojskowej. Dalsza militaryzacja wewntrznych konfliktw Kolumbii, gboko zakorzenionych w okropnej historii spoeczestwa, w ktrym bogactwo wspistnieje ze skrajn ndz i przemoc, miaa atwe do przewidzenia skutki dla udrczonej ludnoci i sprawia, e siy partyzanckie sta62 y si jeszcze jedn armi terroryzujc chopw, a ostatnio take ludno miejsk. Gwna organizacja praw czowieka w Kolumbii szacuje, e si wysiedlono 2,7 miliona ludzi i e liczba ta zwiksza si codziennie o 1000 osb. Ocenia te, e ponad 350 tysicy ludzi musiao opuci domy w wyniku przemocy w cigu pierwszych dziewiciu miesicy 2002 roku, wicej ni w caym roku 2001. Liczba zabjstw na tle politycznym wzrosa do dwudziestu dziennie, podwajajc si w porwnaniu z rokiem 1998. W przypadku gwnych odbiorcw amerykaskiej pomocy wojskowej reakcj jest cisza i wiksze poparcie dla okruciestw. Rozwamy dla porwnania najbardziej demoniczny i niebezpieczny element osi za". New York Times" pisze, e w Iraku przesiedlono a milion osb", i susznie stwierdza, e czci nieszczcia spowodowanego przez rzdy prezydenta Sadda-ma Husajna" jest wewntrzne przesiedlenie ludnoci.100 Artyku nosi tytu Wysiedleni Irakijczycy widz w wojnie nadziej na powrt do domu". Nikt jednak nie docieka, czy Kurdowie i Ko-lumbijczycy, wysiedleni przemoc, najwyraniej w jeszcze wikszej liczbie, mogliby rwnie widzie w wojnie sposb na powrt do utraconych domw. Byaby to w istocie dziwaczna propozycja. Waszyngton mgby uly ich niedoli, a by moe nawet utorowa drog do lepszego rozwizania gbokich problemw, gdyby po prostu przesta wspiera te okruciestwa. Lecz

wymagaoby to co najmniej gotowoci warstw wyksztaconych, by spojrze w lustro i nie ogranicza si do lamentw z powodu zbrodni oficjalnych wrogw, zbrodni, wobec ktrych czsto niewiele mona zrobi. TIMOR WSCHODNI I KOSOWO Dokadnie wtedy, gdy Kolumbia zajmowaa miejsce Turcji jako gwny odbiorca amerykaskiej pomocy wojskowej, rozgrywaa si kolejna przeraajca historia, ktr Waszyngton mg szybko zakoczy: Timor Wschodni. W 1999 roku Indonezja nasilia zbrodnicze dziaania na terytorium, ktre zaja w 1975 roku, zabijajc by moe nawet 200 tysicy ludzi z wojskow i dyplomatyczn pomoc USA i Wielkiej Brytanii, ktrym pomoga rozmylna ignorancja". W pierwszych miesicach 1999 roku wojska 63 indonezyjskie i oddziay paramilitarne spowodoway mier nastpnych kilku tysicy osb,101 a rzdzcy generaowie ogosili, e bdzie jeszcze gorzej, jeeli 30 sierpnia ludzie zagosuj w niewaciwy sposb w referendum dotyczcym niepodlegoci - co te ludzie zrobili, wykazujc si niezwyk odwag. Indonezyjscy wojskowi spenili swoj obietnic: wypdzili setki tysicy ludzi z domw i zniszczyli wikszo kraju. Wtedy po raz pierwszy te okruciestwa zostay dobrze nagonione w Stanach Zjednoczonych. 8 wrzenia administracja Clintona zareagowaa owiadczeniem, w ktrym powtrzya swoje stanowisko, e za Timor Wschodni odpowiada rzd Indonezji i nie chcemy odbiera mu tej odpowiedzialnoci". Kilka dni pniej, pod siln presj midzynarodow i wewntrzn, Clinton wycofa si z dwudziestopicioletniej polityki wspierania Indonezji w Timorze Wschodnim i poinformowa indonezyjskich wojskowych, e Waszyngton nie bdzie ju bezporednio wspiera ich zbrodni. Wojska indonezyjskie natychmiast wycofay si z tego terytorium, pozwalajc, by weszy tam bez sprzeciwu siy pokojowe ONZ dowodzone przez Australijczykw.102 Ta lekcja bya cakiem oczywista: tak jak mwia garstka aktywistw i krytycznych komentatorw przez niemal dwadziecia pi lat, nie byo tam nigdy adnej potrzeby stosowania grb ani rozwiza siowych. Wystarczyo cofn wsparcie, by zakoczyy si jedne z najwikszych zbrodni koca XX wieku. Ale nie wycignito z tego takiej nauki. System doktrynalny sprosta wyzwaniu i doszed do innej konkluzji: wydarzenia w Timorze Wschodnim pokazay, e polityka zagraniczna wesza w szlachetn faz", a przywdcy cywilizowanego Zachodu z oddaniem przestrzegaj zasad i wartoci". Ten sposb interpretacji jest imponujcym osigniciem. Ciekawe, czy mona by wymyli tak seri zdarze, ktrej nie daoby si dostosowa do udowodnienia podanej tezy. Timor Wschodni by przywoywany jako niezwykle istotny przykad nowej epoki owiecenia z jej now norm humanitarnej interwencji".103 Ale tam nie byo adnej interwencji, a co dopiero humanitarnej interwencji. Ci, ktrzy byli u szczytu chway, nadal mieli udzia w trwajcych dziesiciolecia zbrodniach Indonezji, gdy pojawiy si te gosy najwyszego uznania. 64 Jednak gwn ilustracj nowej ery byo Kosowo, w ktrym Stany Zjednoczone i ich sojusznicy kierowali si jedynie altruizmem" i moralnym zapaem", tworzc nowe podejcie do uycia siy w polityce wiatowej", gdy na deportacj ponad miliona mieszkacw Kosowa z ich kraju zareagoway" bombardowaniami, eby uchroni ich przed przeraajcymi cierpieniami, a nawet mierci".104 Ten opis, zaczerpnity z uczonego rda, to standardowa wersja zdarze. Relacje w mediach, opiniotwrczych czasopismach i opracowaniach naukowych rzadko od niej odbiegaj. Aby wybra tylko kilka typowych przykadw - czytamy, e gdy nastpi gwatowny wzrost przemocy" w Kosowie w 1998 roku, siy serbskie odpowiedziay kampani czystek etnicznych i wypdziy z kraju ponad poow albaskiej ludnoci... Nasilajcy si rozlew krwi spowodowa, e Stany Zjednoczone wraz ze swoimi sojusznikami... rozpocz y intensywne bombardowania... pozwalajc Albaczykom na powrt do domu".105 Wszystko wskazywao na to, e wiosn 1999 roku [Serbowie] prowadzili kampani czystek etnicznych"; kosowscy Albaczycy uciekali przed t napaci... i opowiadali o doranych egzekucjach i przymusowych wysiedleniach", gdy docierali do ssiednich krajw, a te wysiedlenia i okruciestwa wywoay bombardowania NATO" 24 marca.106 Std interwencja w Kosowie nastpia wycznie dla dobra ludzi w tym regionie... bya aktem altruizmu", jak wszystkie interwencje Stanw Zjednoczonych w tym regionie.107 Bya cakowicie suszna", twierdzi Timothy Garton Ash, poniewa przesza bardzo wysoki... prg dla interwencji humanitarnych... dochodzio ju praktycznie do ludobjstwa, mordowania lub czystek etnicznych* wielkiej liczby ludzi" przez rzd serbski.108 Z pewnoci to powinno przesdza spraw i wiadczy o tym, e pochway dla altruistycznych przywdcw wprowadzajcych now epok owiecenia s uzasadnione. I zapewne tak by byo, gdyby te

twierdzenia miay jakie oparcie w faktach. Maa prbka cytatw przytoczonych powyej jest typowa pod kilkoma interesujcymi wzgldami. Po pierwsze, te opisy sytuacji nie s poparte adnymi dowodami, chocia ogromna ich liczba bya dostpna z wiarygodnych zachodnich rde. Po drugie, standardowy obraz odwraca kolejno zdarze. Nie ma adnych wtpli65 woci, e bombardowania poprzedziy czystki etniczne i inne okruciestwa, ktre byy w istocie ich spodziewan konsekwencj. W Kosowie dziay si okropne rzeczy, zanim doszo do bombardowa NATO; szacuje si, e w roku poprzedzajcym interwencj zgino okoo 2000 osb po wszystkich stronach konfliktu. Jednak bogata dokumentacja dostpna na Zachodzie nie wskazuje na adne istotne zmiany w tym zakresie do 24 marca, gdy rozpocz y si bombardowania, z wyjtkiem niewielkiego nasilenia serbskiej przemocy dwa dni wczeniej, gdy wycofano obserwatorw przed spodziewanym atakiem NATO. Tydzie pniej ONZ rozpocz a rejestrowanie uchodcw. Te podstawowe fakty byy doskonale znane w maju 1999 roku, gdy przedstawiano akt oskarenia przeciwko Miloszeviciowi; wyszczeglniono w nim wiele straszliwych zbrodni, ktre jednak, praktycznie bez wyjtku, rozegray si po bombardowaniach. 24 marca, gdy zaczy si bombardowania, brytyjski minister obrony George Robertson (pniejszy sekretarz generalny NATO) owiadczy w Izbie Gmin, e do poowy stycznia 1999 roku Wyzwolecza Armia Kosowa (UCK) bya odpowiedzialna za wicej ofiar miertelnych w Kosowie ni wadze serbskie". Odnosi si do albaskich partyzantw, wtedy ju wspieranych przez CIA- ktrzy szczerze tumaczyli, e ich celem jest zabijanie Serbw, po to by wywoa ostr reakcj, dziki ktrej z kolei interwencja NATO zyska poparcie opinii publicznej na Zachodzie. Pniejsze dochodzenie parlamentarne ujawnio, e minister spraw zagranicznych Robin Cook stwierdzi w Izbie Gmin 18 stycznia, e UCK wicej razy naruszya zawieszenie broni i ma na swoim koncie wicej ofiar miertelnych ni [jugosowiaskie] siy bezpieczestwa".109 Robertson i Cook odnosz si w szczeglnoci do masakry urzdzonej 15 stycznia przez siy bezpieczestwa w Racaku, w ktrej zgino podobno 45 osb. Lecz jako e zachodnie rda nie odnotowuj adnej istotnej zmiany w nasileniu aktw przemocy po Racaku, ich konkluzje, jeeli byy uzasadnione w poowie stycznia, to zasadniczo pozostay takie pod koniec marca. W tamtym czasie byo jasne, e tego rodzaju masakry nie obchodz przywdcw Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Na przykad wkrtce potem dokonano rzezi w Liuicy w Timorze Wschodnim, ktra miaa wyranie wiksze rozmiary, bya tylko jedn z wielu i nie 66 urzdzono jej pod pretekstem obrony wasnej. Mimo to ani ta, ani adna inna masakra nie zmienia w aden sposb wsparcia Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii dla indonezyjskich najedcw. Pomijajc jednak kwesti tak wybirczej troski, liczne dowody zgromadzone na Zachodzie nie ujawniaj adnych istotnych zmian w Kosowie przed bombardowaniem. Powane opracowania naukowe dochodz do podobnych konkluzji. Nicholas Wheeler, ktry nie odwraca chronologii, szacuje, e przed bombardowaniami NATO z rk Serbw zgino 500 Al-baczykw, sugerujc w ten sposb, e 1500 osb zabia Wyzwolecza Armia Kosowa. Niemniej jednak stwierdza, e bombardowanie Serbii byo autentycznym przypadkiem interwencji humanitarnej, bo cho tylko kilkuset Albaczykw zgino" przed bombardowaniem, informacje wywiadowcze wskazuj, e bya to zapowied wikszej kampanii zabjstw i czystek etnicznych". I znowu nie podaje si tu adnych wiarygodnych rde.110 Jest to jedna z nielicznych powanych prb znalezienia jakiego usprawiedliwienia dla bombardowa NATO, ktre nie odwracaj chronologii. 27 marca, trzy dni po rozpoczciu bombardowa Serbii, dowdca NATO Wesley Clark poinformowa pras, e brutalna reakcja Serbii bya cakowicie do przewidzenia". Doda, e bya w peni oczekiwana" i nie jest w aden sposb" powodem do niepokoju dla przywdcw politycznych. W swoich wspomnieniach Clark pisze, e 6 marca poinformowa sekretarz stanu Madeleine Al-bright, e jeli NATO zdecyduje si na bombardowanie Serbii, to niemal na pewno" Serbowie zaatakuj ludno cywiln", a NATO nie bdzie mogo zrobi nic, by zapobiec tej reakcji w terenie. Recenzujc ksik Clarka, Michael Ignatieff dostrzeg, e wedug dowdcy NATO naprawd decydujcym bodcem", ktry popchn NATO do bombardowa nie byy naruszenia praw czowieka przez Miloszevicia w Kosowie przed marcem 1999 roku ani te pragnienie jego cakowitego usunicia, gdy rozpoczy si bombardowania. Najistotniejsza bya potrzeba narzucenia swojej woli przywdcy, ktrego

nieposuszestwo, najpierw w Boni, a potem w Kosowie, podwaao wiarygodno amerykaskiej i europejskiej dyplomacji oraz stanowczo NATO".111 To, e podstawow spraw bya wiarygodno" panw, dali ju jasno do zrozumienia Clinton i Blair. T myl powtrzy sekre67 tarz obrony William Cohen w pniejszym raporcie dla Kongresu, jeli pomin zwyke zafaszowania chronologiczne, i potwierdzaj j wspomnienia Clarka. Andrew Bacevich formuuje jeszcze bardziej cyniczn interpretacj, odrzucajc wszelkie humanitarne motywy. Uycie siy przez Clintona w Boni w 1995 roku i bombardowania Serbii w roku 1999 nie miay, jak twierdzono, powstrzyma czystek etnicznych ani nie byy reakcj sumienia, lecz miay udaremni zagroenie dla spjnoci NATO i dla wiarygodnoci amerykaskiej potgi". Los mieszkacw Kosowa, utrzymuje Bacevich, nie by istotny. Bombardowania NATO miay da lekcj pogldow kademu europejskiemu pastwu, ktre wyobraa sobie, e nie musi przestrzega regu epoki pozimnowojennej", ustanowionych przez Waszyngton. Chodzio o potwierdzenie dominujcej pozycji Stanw Zjednoczonych w zjednoczonej, zintegrowanej i otwartej Europie". Od samego pocztku architekci tej wojny rozumieli, [e] jej celem jest utrzymanie supremacji Ameryki" w Europie i zapobiegnicie niedopuszczalnej moliwoci, e Europa powrci na z drog", i jak mona przypuszcza, wymknie si spod amerykaskiej kontroli.112 Cztery lata pniej Europa i Stany Zjednoczone straciy ju zainteresowanie Kosowem. Poowa mieszkacw Kosowa yje w ndzy. Radykalni islamici zbili kapita na niechci wywoanej lekcewacym zachowaniem spoecznoci midzynarodowej", zmonopolizowali dystrybucj ywnoci, ubra i mieszka", a take instrumenty suce do kulturowego przetrwania ludzi yjcych na obszarach wiejskich, doprowadzajc do powstania fenomenu talibw". Powojenna polityka Zachodu moe okaza si bezporednio odpowiedzialna za wykreowanie wasnych talibw w Europie".113 Kosowo i Timor Wschodni maj suy nie tylko jako klasyczna ilustracja nowej epoki interwencji humanitarnych, lecz take jako demonstracja tego, w jaki sposb nowe normy stopniowo redefiniuj rol Narodw Zjednoczonych". Normy ustalone przez zachodnie mocarstwa w tych dwch przypadkach dowodz, e Karta Narodw Zjednoczonych to przeytek. Po ich ustanowieniu mona najecha na inny kraj bez upowanienia Rady Bezpieczestwa. Jak zauwaya z aprobat pani dziekan Szkoy 68 Spraw Publicznych i Midzynarodowych Woodrowa Wilsona w Princeton, to jest lekcja, ktr Narody Zjednoczone i my wszyscy powinnimy wycign" z inwazji na Irak, mocno opartej na nowych normach.114 Historia uczy nas, e powinnimy wycign raczej inne lekcje: 0 tym, jak silni ustalaj normy, ktre maj im zagwarantowa suwerenne prawo do podjcia dziaa zbrojnych" wedug wasnego uznania (Colin Powell); oraz o tym, jak dobrze funkcjonujcy system doktrynalny moe przeobrazi nawet bardzo niedawne wydarzenia. Jest to niezwykle istotna nauka, i wszyscy, ktrym ley na sercu przyszo, powinni j powanie potraktowa. POTRZEBA KOLONIZACJI Gdy w 1999 roku rozgryway si tragedie Timoru Wschodniego 1 Kosowa, Turcja ustpia Kolumbii miejsce gwnego odbiorcy amerykaskiego uzbrojenia. Nietrudno spostrzec, dlaczego tak si stao: do tego czasu turecki terror pastwowy zda egzamin, natomiast kolumbijski nie. Przez cae lata dziewidziesite i w nowej epoce owiecenia w Kolumbii dochodzio do zdecydowanie najwikszych narusze praw czowieka na zachodniej pkuli, a jednoczenie bya ona zdecydowanie najwikszym na tej pkuli odbiorc amerykaskiego uzbrojenia i szkole wojskowych; ta korelacja jest dobrze ustalona i pewnie budziaby niemay niepokj, gdyby bya znana poza wskim krgiem dysydentw i badaczy. Okruciestwa w Kolumbii obejmuj wysiedlenia ludnoci przy zastosowaniu rodkw chemicznych (w procesie zwanym fumigacj) pod pozorem wojny narkotykowej, ktr trudno traktowa powanie. Jeden z czoowych autorytetw naukowych zauway, e mona by prowokacyjnie stwierdzi, e polityka narkotykowa USA skutecznie przyczynia si do kontroli etnicznie odrbnej i ekonomicznie upoledzonej podklasy w kraju oraz suy amerykaskim interesom gospodarczym i obronnym za granic".115 Wielu kryminologw i obserwatorw sceny midzynarodowej sdzi, e jest to spore niedomwienie. Stosowna analiza pomaga wyjani, dlaczego sponsorowane przez USA dziaania s wykonywane z coraz wikszym zapaem, chocia jest coraz bardziej oczywiste, e nie doprowadz do rzekomego celu, jakim

69 jest rozwizanie problemu narkotykowego w kraju, i dlaczego na metody, o ktrych wiadomo, e s znacznie bardziej skuteczne, w szczeglnoci na prewencj i leczenie, przeznacza si tak niewiele rodkw. Zarzdcy poudniowych prowincji Kolumbii, bdcych celem tych atakw, wraz z chopami i obrocami praw czowieka przedstawiali plany manualnej likwidacji plantacji koki i maku oraz wsparcia dla alternatywnych upraw, ale nie przynioso to praktycznie adnych skutkw. Tymczasem fumigacja zatruwa ziemi, dzieci umieraj, a wykorzenione i rozproszone ofiary cierpi z powodu chorb i ran. Chopska gospodarka rolna w Kolumbii opiera si na bogatej tradycji obejmujcej wiedz i dowiadczenie wielu stuleci, przekazywanej z reguy z matki na crk. Ten niezwyky ludzki dorobek jest bardzo kruchy i moe zosta na zawsze zniszczony w cigu jednego pokolenia. I jest niszczony, a wraz z nim jedna z najbogatszych i najbardziej rnorodnych biosfer na wiecie. Campesinos, czyli ludno autochtoniczna, oraz afrykascy Kolum-bijczycy doczaj teraz do milionw ndzarzy w gnijcych slumsach i obozach. A po wypdzeniu ludzi midzynarodowe korporacje mog przekopywa gry w poszukiwaniu wgla, wydobywa rop naftow i inne bogactwa naturalne, i zapewne zmienia to, co zostao z tej ziemi w rancza dla bogaczy lub farmy nastawione na eksport, w rodowisku wyzutym ze swego bogactwa i rnorodnoci. Kompetentni analitycy i obserwatorzy uwaaj, e amerykaski program fumigacji jest kolejnym etapem w historycznym procesie wypierania ubogich chopw z tej ziemi, z korzyci dla zagranicznych inwestorw i kolumbijskich elit. Podobnie jak wiele innych orodkw wewntrznych wstrzsw i terroru pastwowego Kolumbia jest czci wanego regionu produkujcego rop naftow i sama rwnie jest znaczcym producentem; tak samo jest w przypadku Czeczenii, zachodnich Chin, dyktatur Azji rodkowej oraz innych miejsc, gdzie przemoc pastwa nasilia si po 11 wrzenia pod pretekstem wojny z terroryzmem" i z nadziej na przyzwolenie Waszyngtonu. Organizacje praw czowieka i Departament Stanu s zgodne, e przytaczajc wikszo okruciestw w Kolumbii mona przypisa wojsku oraz oddziaom paramilitarnym, czyli szstej dywizji" kolumbij70 skiej armii zoonej z piciu dywizji, ze wzgldu na ich bliskie zwizki, wedug Human Rights Watch. Proporcja zbrodni popenianych przez oddziay paramilitarne wzrasta, jako e zbrodnie podlegaj teraz prywatyzacji, zgodnie z neoliberaln praktyk. To zjawisko jest znane take gdzie indziej: Serbia korzystaa z prywatnych milicji w byej Jugosawii, Indonezja w Timorze Wschodnim, a Turcja w poudniowo-wschodniej czci kraju i wielu innych miejscach. Postpuje te prywatyzacja zbrodni midzynarodowych. Fumigacji dokonuj teraz prywatne" firmy skadajce si z oficerw armii Stanw Zjednoczonych dziaajcych w ramach kontraktu z Pentagonem; ten model take praktykuje si na caym wiecie - przydaje si do uniknicia odpowiedzialnoci. Nawet gdyby da wiar argumentom USA za wojn narkotykow, to lece u ich podstaw zaoenia s skandaliczne. Wyobramy sobie, jaka byaby reakcja na propozycj, by Kolumbia lub Chiny przeprowadziy fumigacj w Karolinie Pnocnej, eby zniszczy dotowane przez rzd uprawy suce do produkcji bardziej mierciononych produktw - ktre, co wicej, musz importowa, bo inaczej groziyby im sankcje, i na ktrych reklamy musz przysta, reklamy skierowane do bezbronnych mieszkacw. Jest pewien nowy i wysoko oceniany gatunek literacki, w ktrym rozwaa si, jakie to kulturowe defekty uniemoliwiaj nam waciw reakcj na zbrodnie innych. Bez wtpienia jest to interesujce zagadnienie, cho kad rozsdn miar jego ranga jest nisza od innego zagadnienia: dlaczego tak uporczywie trwamy we wasnych zbrodniach, ktre popeniamy, albo bezporednio, albo istotnie wspierajc zbrodniczych klientw? Warto zapyta, jak czste, lub jak rzetelne s odniesienia do Turcji, Kolumbii, Timoru Wschodniego i wielu podobnych przypadkw we wspczesnej literaturze na temat wad naszego charakteru. Gratulujemy sobie nowej obowizujcej ideologii" w moralnym wiecie owieconych pastw, ideologii opartej na zasadzie, e wszystkie pastwa maj obowizek chroni swoich obywateli; jeeli ich przywdcy nie mog albo nie chc tego robi, to naraaj swoje kraje na interwencj zbrojn - autoryzowan przez Rad Bezpieczestwa, a jeeli to nie nastpi (jak w przypadku Kosowa), to przez poszczeglne kraje, w sytuacjach, ktre wstrzsaj sumieniami*".116 Okruciestwa porwnywalne lub jeszcze gorsze od 71 tych, ktrymi obciono Miloszevicia w Kosowie, przed bombardowaniem NATO, nie wstrzsay

sumieniami", gdy odpowiedzialno za nie wioda do domu, jak to si czsto dziao -a nawet wtedy gdy zbrodni dokonywano nie blisko granic, lecz w granicach NATO. W przypadku Turcji sytuacje, ktre wstrzsaj sumieniami" nie byy praktycznie w ogle brane pod uwag w Stanach Zjednoczonych - do chwili, gdy na pocztku 2003 roku rzd turecki sprzeciwi si daniom Waszyngtonu i zgodnie z yczeniem 95 procent ludnoci nie zgodzi si, eby atak na Irak poprowadzono z jego terytorium. Wwczas pojawiy si teksty o potwornych tureckich zbrodniach, o torturach, morderstwach i zni-kaniu tureckich Kurdw, a take zrwnaniu z ziemi ponad 3000 wiosek", z cytatami zaczerpnitymi z raportw organizacji praw czowieka, powtarzajce jedynie to, o czym te organizacje pisay znacznie bardziej szczegowo lata wczeniej, gdy popeniano te zbrodnie dziki amerykaskiej pomocy, i gdy atwo mona byo je powstrzyma. Do dnia dzisiejszego decydujca rola Stanw Zjednoczonych utrzymywana jest w sekrecie. Podobnie jak wczeniej mona najwyej powiedzie, e tolerowalimy" naduycia, ktrych ofiar byli Kurdowie (Aryeh Neier).117 Ogromnego wkadu do wielkich zbrodni nie mona nazwa tolerowaniem". Cierpienia Kurdw trzeba byo ujawni wtedy, gdy Waszyngton dostarcza rodki do wykonania tych zbrodni, tak szokujcych z perspektywy czasu, gdy odpowiedzialno odsuwa si daleko od siebie. Takie postpowanie, ktre jest rutynowe, zostaoby natychmiast napitnowane, gdyby dopuci si go oficjalny wrg. Fakt, e w najpotniejszym pastwie w dziejach tak atwo sieje akceptuje, nie wry nic dobrego. Wedug innego, modnego obecnie sformuowania misji owieconych pastw, potrzeba... kolonizacji jest tak wielka, jak zawsze bya w dziewitnastym wieku", aby wprowadzi w innych czciach wiata zasady porzdku, wolnoci i sprawiedliwoci, ktrym oddane s ponowoczesne" spoeczestwa; t wersj zaproponowa Robert Cooper, gwny doradca Tony'ego Blaira do spraw polityki zagranicznej.118 Cooper nie rozwin kwestii potrzeby kolonizacji" w dziewitnastym wieku oraz jej konsekwencji, gdy obowizek ten wziy na siebie Wielka Brytania, Francja, 72 Belgia i inni przywdcy zachodniej cywilizacji, lecz uczciwe spojrzenie na rzeczywisto moe faktycznie potwierdzi jego ocen, e potrzeba kolonizacji jest teraz tak samo nieodparta jak w czasach, ktre Cooper wspomina z nostalgi. Innymi sowy - moemy si bardzo wiele dowiedzie o dzisiejszych owieconych mocarstwach, analizujc ich wczeniejsze dokonania i to jak je same przedstawiay, zarwno wtedy, gdy rozgryway si wydarzenia, jak i z perspektywy historii. Nie powinnimy jednak przeoczy zmian w porzdku wiatowym, ktre nastpiy od drugiej wojny wiatowej. O jednej z nich Robert Jervis pisze, e jest to zmiana o spektakularnych rozmiarach, by moe najbardziej uderzajcy zwrot, jaki kiedykolwiek nastpi w dziejach polityki midzynarodowej": chodzi o to, e pastwa Europy yj teraz w pokoju - a jak niektrzy dowodz, co jest bardziej kontrowersyjne, demokracje nie tocz wojen ze sob.119 To wanie do tego uderzajcego zwrotu nawizuje Cooper, gdy docza do tych, ktrzy ogaszaj narodziny ponowoczesne-go wiatowego systemu" prawa, sprawiedliwoci i grzecznoci, chocia Zachd musi ucieka si do twardszych metod z wczeniejszej epoki - do siy, ataku wyprzedzajcego, podstpu, wszystkiego co jest konieczne, gdy ma si do czynienia z ludmi nadal yjcymi w dziewitnastowiecznym wiecie, w ktrym kade pastwo yje tylko dla siebie". Zachd musi powraca do prawa dungli... gdy terenem naszego dziaania jest dungla" - dokadnie tak, jak to czyni w haniebnej przeszoci. JAK OCHRONI NIESFORNE DZIECI PRZED INFEKCJ Owiecone pastwa koca dziewitnastego wieku nie byy pierwszymi, ktre szczyciy si, e wyzwalaj barbarzycw z ich smutnego losu - przemoc, zniszczeniem i grabie. Czerpay z bogatej tradycji wybitnych przywdcw, ktrych niepokoi rosncy zalew nikczemnych doktryn i zgubnych przykadw" i ktrzy pytali co stanie si z naszymi religijnymi i politycznymi instytucjami, z moraln si naszych rzdw i z naszym konserwatywnym systemem, ktry uchroni [nas] przed cakowitym rozpadem, [jeeli] ta zaraza, ta inwazja podych zasad" nie zostanie powstrzymana lub pokonana. Wyraajc te niepokoje, car i Met73 ternich odnosili si do zgubnych doktryn republikanizmu i ludo-wadztwa [szerzonych przez] apostow buntu" w Nowym wiecie - w retoryce wczesnych strategw stanowiy one zgnie jabko, ktre mogo zepsu ca beczk, kostk domina, ktra moga przewrci inne. Zaraza niesiona przez te doktryny, ostrzegali dalej, przekracza morza i czsto pojawia si ze wszystkimi objawami destrukcji, ktre j cechuj, nawet w miejscach, gdzie nie ma adnego bezporedniego kontaktu, adnej relacji bliskoci, ktra mogaby dawa powody do obaw". Co gorsza, apostoowie buntu wanie ujawnili zamiar

rozszerzenia swoich posiadoci, ogaszajc doktryn Monroe - przykad osobliwie amerykaskiej i niewybaczalnej arogancji", jak opisa j pniej Bismarck.120 Bismarck nie musia czeka na epok wilsonowskiego idealizmu, eby zrozumie znaczenie doktryny Monroe, ktre sekretarz stanu Robert Lansing wyjani prezydentowi Wilsonowi; prezydent Wilson uzna, e opis Lansinga jest bezsporny", stwierdzi jednak, e byoby niepolitycznie", gdyby dotar on do opinii publicznej: Popierajc doktryn Monroe, Stany Zjednoczone maj na uwadze wasne interesy. Integralno innych pastw amerykaskich jest incydentem, a nie celem. Cho moe si wydawa, e to czysty egoizm, autor tej doktryny nie mia adnych wyszych ani bardziej wielkodusznych pobudek.121 Doktryna Monroe nie moga by jeszcze w peni wprowadzona w ycie ze wzgldu na wczesny rozkad si na wiecie, chocia Wilson si zapewni amerykask dominacj w regionie Karaibw, pozostawiajc okropn spucizn, obecn do dzi, a nawet posun si dalej, wypar Brytyjczykw z bogatej w rop naftow Wenezueli i popar brutalnego i skorumpowanego dyktatora Ju-ana Yincenta Gmeza, ktry otworzy kraj dla amerykaskich korporacji. Polityka otwartych drzwi i wolnego handlu bya wprowadzana w zwyky sposb: Stany Zjednoczone wywary presj na Wenezuel, by ta odebraa koncesje Brytyjczykom, a jednoczenie nadal day - i uzyskay - prawa do ropy naftowej na Bliskim Wschodzie, gdzie wci dominowali Brytyjczycy i Francuzi. Do 1928 roku Wenezuela staa si przodujcym w wiecie eksporte74 rem ropy naftowej, a eksport ten nadzoroway amerykaskie korporacje. Ta historia cignie si a do dzisiaj i w efekcie mamy ogromn ndz w kraju o bogatych zasobach i wielkim potencjale, ktry przynosi wielkie bogactwo zagranicznym inwestorom i niewielkiej czci miejscowej ludnoci. W czasach Wilsona zasig amerykaskiej wadzy by wci ograniczony, lecz jak proroczo zauway prezydent William Howard Taft: nieodlegy jest dzie [gdy] caa pkula bdzie nasza, tak jak ju jest moralnie nasza, ze wzgldu na wyszo naszej rasy". Latynosi mog tego nie rozumie, dodawaa administracja Wilsona, a to dlatego, e s to niesforne dzieci, ktre korzystaj ze wszystkich przywilejw i praw dorosych" i wymagaj twardej i wadczej rki". Jednak nie naley pomija bardziej delikatnych rodkw. Warto czasem poklepa ich po plecach, tak by myleli, e ciesz si nasz sympati", radzi prezydentowi Eisenhowe-rowi sekretarz stanu John Foster Dulles.122 Wszdzie s niesforne dzieci. Wilson uwaa, e Filipiczycy to dzieci [ktre] musz sucha, jak te, ktre s pod kuratel" -przynajmniej te, ktre przeyy wyzwolenie, do jakiego wzywa, chlubic si swoim altruizmem. Jego Departament Stanu uwaa te, e Wosi s jak dzieci [ktre] trzeba [prowadzi] i wspiera bardziej ni niemal kady inny nard". Dlatego byo suszne i waciwe, e nastpcy Wilsona entuzjastycznie poparli wspania mod rewolucj" woskiego faszyzmu, ktra zlikwidowaa zagroenie demokracj we Woszech, bo przecie Wosi pragn silnego przywdztwa i lubi... gdy si nimi zdecydowanie rzdzi". Ta koncepcja obowizywaa przez cae lata trzydzieste XX wieku i zostaa wskrzeszona natychmiast po zakoczeniu wojny. Gdy w 1948 roku Stany Zjednoczone postanowiy wywrci wosk demokracj, wstrzymujc dostawy ywnoci dla godujcych ludzi, przywracajc faszystowsk policj i groc jeszcze wikszymi konsekwencjami, urzdnik sekcji woskiej w Departamencie Stanu wyjani, e tak naley prowadzi polityk, by nawet najgupszy makaroniarz zrozumia, o co chodzi". Haitaczycy niewiele si rni od prymitywnych dzikusw", uwaa Franklin Delano Roosevelt, ktry twierdzi te, e napisa na nowo haitask konstytucj w czasie wojskowej okupacji wprowadzonej przez Wilsona - tak by pozwoli amerykaskim korporacjom przej haita75 sk ziemi i bogactwa naturalne, po tym jak amerykascy mari-nes rozgonili krnbrny parlament. Gdy w 1959 roku administracja Eisenhowera prbowaa obali wieo ustanowiony rzd Fidela Castro na Kubie, szef CIA Allen Dulles narzeka, e na Kubie Castro nie mia adnej opozycji, ktra byaby zdolna do dziaania", po czci dlatego, e w tych prymitywnych krajach, w ktrych jest duo soca, ludzie maj znacznie mniejsze wymagania ni w bardziej rozwinitych spoeczestwach", wic s niewiadomi, jak bardzo cierpi.123 Tez o potrzebie dyscypliny powtarzano z ca moc przez lata. By wspomnie o innym przypadku, ktry ma wspczesne odniesienie - gdy konserwatywny parlamentarny rzd w Iranie stara si uzyska kontrol nad bogactwami naturalnymi we wasnym kraju, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania sprowokoway przewrt wojskowy, eby wprowadzi posuszny reim, ktry rzdzi za pomoc terroru

przez dwadziecia pi lat. Ten przewrt zawiera bardziej uniwersalne przesanie, ktre wyjanili redaktorzy New York Timesa": Zacofane kraje z bogatymi zasobami maj teraz lekcj pogldow, jak wielkie koszty musi ponie jeden z nich, ktry wpad w sza fanatycznego nacjonalizmu... Dowiadczenie Iranu [moe] wzmocni rzdy bardziej rozsdnych i dalekowzrocznych przywdcw [w innych krajach], ktrzy bd teraz doskonale rozumie zasady przyzwoitego zachowania".124 T sam lekcj przerobiono bliej domu, na konferencji w Cha-pultepec w Meksyku w lutym 1945 roku, konferencji, ktra pooya podwaliny pod powojenny porzdek, gdy mona byo ju wprowadzi doktryn Monroe w wilsonowskim sensie. Latynosi byli wtedy pod wpywem -jak to okrela Departament Stanu -filozofii nowego nacjonalizmu [ktra] zaleca dziaania na rzecz szerszej dystrybucji dbr i podniesienia poziomu ycia mas". Waszyngton by zaniepokojony, e gospodarczy nacjonalizm jest wsplnym mianownikiem nowych aspiracji do industrializacji" -czyli dokadnie tak, jak byo w przypadku Anglii, Stanw Zjednoczonych i w istocie kadego innego kraju, ktry si uprzemysowi. Latynosi s przekonani, e pierwszymi beneficjentami rozwoju zasobw danego kraju powinni by jego mieszkacy". To byo nie do przyjcia: pierwszymi beneficjentami" musz by amerykascy inwestorzy, a Ameryka aciska powinna peni su76 ebn funkcj. Dlatego Stany Zjednoczone narzuciy Kart gospodarcz dla Ameryk", majc wyeliminowa gospodarczy nacjonalizm w kadej postaci".125 Jednak z jednym wyjtkiem: gospodarczy nacjonalizm pozosta kluczow cech amerykaskiej gospodarki, ktra opieraa si znacznie bardziej ni wczeniej na dynamicznym sektorze pastwowym, czsto dziaajcym pod przykrywk obrony. Warto pamita, e nawet w apogeum zimnej wojny bardziej wnikliwi obserwatorzy rozumieli, e gwnym zagroeniem, jakie stwarza komunizm, bya gospodarcza transformacja krajw komunistycznych, przebiegajca w sposb, ktry zmniejsza ich gotowo i zdolno do uzupeniania uprzemysowionych gospodarek na Zachodzie"; bya to nastpna wersja filozofii nowego nacjonalizmu", w tym przypadku sigajca 1917 roku.126 Te same niepokoje wyjaniaj uporczywe trzymanie si w okresie powojennym konceptualnych ram, ktre amerykascy decydenci polityczni rozwinli i stosowali w latach midzywojennych w stosunkach z prawicowymi dyktaturami" w faszystowskich pastwach europejskich, zauwaa historyk David Schmitz.127 Chodzio o to, by kontrolowa zagroenie komunizmem", rozumiane nie w kategoriach militarnych, lecz w sposb opisany przed momentem. O tych konceptualnych ramach" stosunkw z pastwami faszystowskimi zdecydowanie warto pamita, choby dlatego e pojawiaj si one z wielk regularnoci a do chwili obecnej, a zatem mog nam wiele powiedzie o wiecie, ktry zosta uksztatowany w niemaym stopniu przez najpotniejsze pastwa oraz prywatne instytucje, ktre s tych pastw narzdziami i tyranami", by uy sw Jamesa Madisona, kontemplujcego z wielkim niepokojeni los demokratycznego eksperymentu, ktrego by czoowym twrc. Powstanie faszyzmu w okresie midzywojennym wywoao niepokj, lecz generalnie byo traktowane raczej przychylnie przez rzdy USA i Wielkiej Brytanii, wiat biznesu i du cz elit. Powodem byo to, e faszystowska wersja skrajnego nacjonalizmu dopuszczaa rozleg gospodarcz penetracj ze strony Zachodu, a take zniszczya ruch robotniczy i lewic, ktrych si bardzo obawiano, oraz nadmiern demokracj, w ktrej te ruchy mogy funkcjonowa. Poparcie dla Mussoliniego demonstrowano bardzo 77 wylewnie. W wielu krgach ten godny podziwu woski dentelmen" (jak okreli go prezydent Roosevelt w 1933 roku) cieszy si wielkim szacunkiem a do wybuchu drugiej wojny wiatowej. Poparcie rozcigao si take na hitlerowskie Niemcy. Na marginesie, warto pamita, e ten najbardziej potworny reim w dziejach doszed do wadzy w kraju, ktry kad rozsdn miar reprezentowa szczyt zachodniej cywilizacji w dziedzinie nauki i sztuki, i by stawiany za wzr demokracji, zanim konflikt midzynarodowy przyj tak posta, w ktrej nie dao si ju utrzyma tej koncepcji;128 i - podobnie jak reim Saddama Husajna p wieku pniej - cieszy si znacznym wsparciem do czasu, gdy Hitler rozpocz bezporedni agresj, ktra zbyt powanie naruszya interesy Stanw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Wsparcie dla faszyzmu byo natychmiastowe. Wychwalajc przejcie wadzy przez faszystw we Woszech, co szybko doprowadzio do zniszczenia systemu parlamentarnego i siowego stumienia opozycji robotniczej i politycznej, ambasador Henry Fletcher sformuowa zaoenia, ktrymi miaa si

kierowa amerykaska polityka tam i wszdzie indziej w nastpnych latach. Wochy stoj przed trudnym wyborem, pisa do sekretarza stanu: albo Mussolini i faszyzm", albo Giolitti i socjalizm"; Giolit-ti by czoow postaci woskiego liberalizmu. Dziesi lat pniej, w 1937 roku, Departament Stanu nadal uwaa europejski faszyzm za si umiarkowan, ktra musi odnie sukces, bo inaczej masy, ktre tym razem zasilia rozczarowana klasa rednia, znowu zwrc si na lewo". W tym samym roku amerykaski ambasador we Woszech William Philips by pod wielkim wraeniem wysikw Mussoliniego na rzecz poprawy warunkw ycia mas" i znalaz wiele dowodw" przemawiajcych za faszystowskim pogldem, e reprezentuj oni prawdziw demokracj w takim stopniu, w jakim dobrobyt ludzi jest ich gwnym celem". Uwaa, e dokonania Mussoliniego s zadziwiajce... budz cige zdumienie", i z entuzjazmem chwali jego wspaniae, ludzkie przymioty". Departament Stanu w peni si z tym zgadza, rwnie komplementowa wspaniae" osignicia Mussoliniego w Etiopii i wychwala faszyzm za to, e zamieni chaos w porzdek, swobod w dyscyplin, a bankructwo w wypacalno ". W 1939 roku Franklin D. Roosevelt nadal uwaa, e woski 78 faszyzm ma wielkie znaczenie dla wiata [chocia jest] nadal w fazie eksperymentalnej". W 1938 roku Franklin D. Roosevelt i jego bliski wsppracownik Sumner Welles zaaprobowali ukad monachijski z Hitlerem, ktry doprowadzi do rozczonkowania Czechosowacji. Jak wspomniano wczeniej, Welles sdzi, e ukad ten daje szans na ustanowienie przez narody wiata nowego adu wiatowego, opartego na sprawiedliwoci i zasadach prawa", w ktrym umiarkowani nazici bd odgrywa czoow rol. W kwietniu 1941 roku George Kennan pisa ze swojej placwki konsularnej w Berlinie, e niemieccy przywdcy nie chc, by inne narody cierpiay pod niemieckim panowaniem", natomiast bardzo im zaley, eby ich nowi mieszkacy byli szczliwi pod ich opiek", i id na due kompromisy", by doprowadzi do tej korzystnej sytuacji. wiat biznesu rwnie odnosi si z wielkim entuzjazmem do europejskiego faszyzmu. Inwestycje gwatownie rosy w faszystowskich Woszech; makaroniarze si zmieniaj" oznajmi magazyn Fortune" w 1934 roku. Po dojciu Hitlera do wadzy nastpi wzrost inwestycji w Niemczech z podobnych wzgldw: stworzono stabilny klimat dla dziaa biznesowych i powstrzymano zagroenie ze strony mas". Do czasu wybuchu wojny w 1939 roku, pisze Scott Newton, Wielka Brytania jeszcze bardziej wspieraa Hitlera, z powodw gboko zakorzenionych w angielsko-nie-mieckich stosunkach przemysowych, handlowych i finansowych oraz ze wzgldu na instynkt samozachowawczy brytyjskiego establishmentu" w obliczu rosncych naciskw demokratycznych.129 Nawet po przystpieniu Ameryki do wojny zaznaczaa si am-biwalencja postaw. W 1943 roku Stany Zjednoczone i Wielka Brytania rozpocz y dziaania, ktre nasiliy si po wojnie, na rzecz rozmontowania antyfaszystowskiego oporu na caym wiecie i przywrcenia czego na ksztat tradycyjnego porzdku, czsto wyznaczajc niektrym z najgorszych zbrodniarzy wojennych prominentne role.130 Analizujc ten sposb postpowania, Schmitz wskazuje, e ideologiczne fundamenty i podstawowe zaoenia polityki amerykaskiej okazay si niezwykle trwae" przez cay czas do koca wieku; zimna wojna wymagaa nowego podejcia i nowych metod", ale poza tym nie zmienia midzywojennych priorytetw.131 79 Konceptualne ramy", ktre Schmitz ilustruje szczegowo, nie zmieniy si do dzi, powodujc ogromne cierpienia i zniszczenia. Przez cay czas polityczni stratedzy borykali si z drczcym problemem", jak pogodzi formalne zaangaowanie na rzecz demokracji i wolnoci z nadrzdnym faktem, e Stany Zjednoczone czsto musz robi okropne rzeczy, aby zdoby to, czego zawsze chciay", zauwaa Alan Tonelson. A chciay polityki gospodarczej, ktra pozwoliaby amerykaskiemu biznesowi dziaa z maksymaln swobod i czsto na tyle monopolistycznie, na ile to moliwe", w celu zbudowania zintegrowanej i zdominowanej przez Stany Zjednoczone kapitalistycznej gospodarki wiatowej".132 Jeszcze bardziej zowieszcze ni filozofia nowego nacjonalizmu" byo zagroenie, e moe ona sta si wirusem", ktrym zara si inni, nie w drodze podboju, ale przez sam przykad. Rozumiano to od pocztku. Sekretarz stanu Lansing ostrzega prezydenta Wilsona, e bolszewicka choroba moe si rozpowszechnia i e jest to bardzo realne zagroenie, wziwszy pod uwag niepokoje spoeczne na caym wiecie". Wilson by szczeglnie zaniepokojony, e amerykascy murzyni [onierze] wracajcy z zagranicy" mog by zaraeni przykadem rad robotniczych i onierskich, ktre zakadano w Niemczech pod koniec wojny, ustanawiajc w ten sposb form demokracji, ktra bya rwnie nieznona dla Zachodu, jak dla Lenina i Trockiego. Podobne obawy wyraa rzd Lloyda George'a w Wielkiej Brytanii, ktry dostrzega, e wrogo do kapitalizmu" jest powszechna wrd pracujcych mieszka-

cw Anglii bacznie obserwujcych rady ludowe, ktre rozwijay si w Rosji, zanim zniszczyli je bolszewicy po przejciu wadzy -bya to kontrrewolucyjna przemoc, ktra nie umierzya niepokojw elit na Zachodzie. W samych Stanach Zjednoczonych niepokoje spoeczne zostay w duej mierze stumione przez wilsonowski strach przed czerwonymi", chocia tylko na pewien czas. Liderzy biznesu pozostali wyczuleni na zagroenie dla przemysowcw [wynikajce z] niedawnego urzeczywistnienia politycznej wadzy mas" oraz na sta potrzeb ksztatowania opinii publicznej, jeeli mamy unikn katastrofy".133 Niepokj zwizany z rozwojem gospodarczym Zwizku Radzieckiego i z jego efektem pokazowym utrzymywa si do lat szedziesitych, gdy gospodarka radziecka zacza prze80 ywa zastj, w duej mierze z powodu nasilajcego si wycigu zbroje, ktremu radziecki premier Chruszczow desperacko stara si zapobiec. Zimna wojna, od samych jej pocztkw w 1917 roku, bya pod wieloma istotnymi wzgldami konfliktem Pnoc-Poudnie", tylko w wikszej skali. Rosja bya pierwotnym Trzecim wiatem" Europy, ktry podupada w porwnaniu z Zachodem do pierwszej wojny wiatowej, a jednoczenie peni standardow funkcj, czyli zapewnia surowce, rynki zbytu i okazje do inwestycji. Rosja stanowia szczeglny przypadek ze wzgldu na rozmiary i si militarn, a by to czynnik o rosncym znaczeniu po tym, jak odegraa zasadnicz rol w pokonaniu nazistowskich Niemiec i staa si supermocarstwem w wymiarze militarnym. Lecz podstawowe zagroenia pozostay takie jak dawniej, w caym nieza-chodnim wiecie: niezaleny nacjonalizm oraz ryzyko, e stanie si on zaraliwy (efekt wirusa"). Na tej podstawie mona wytumaczy logiczn nielogiczno ", ktr dostrzeg Departament Wojny w 1945 roku, gdy przygotowywa plany, zgodnie z ktrymi Stany Zjednoczone miay przej kontrol nad wiksz czci wiata i otoczy Rosj kordonem si zbrojnych, a jednoczenie odmwi przeciwnikowi porwnywalnych praw. Dostrzeona nielogiczno znika, gdy tylko zdamy sobie spraw, e Zwizek Radziecki mg flirtowa z myl", by zwiza si z rosnc na caym wiecie fal, w ktrej zwyky czowiek dy do wyszych celw i szerszych horyzontw".134 Zatem plany te byy logiczne i konieczne, bez wzgldu na to, jak bardzo nielogiczne s z pozoru. Czoowi badacze s zasadniczo zgodni. John Lewis Gaddis realistycznie uznaje, e konflikt midzy Rosj a Stanami Zjednoczonymi siga 1917 roku, i wyjania, e bezporednia inwazja Zachodu bya uzasadnionym dziaaniem w samoobronie. Zostaa podjta w odpowiedzi na gbok i potencjalnie daleko idc interwencj radzieckiego rzdu w sprawy wewntrzne nie tylko Zachodu, lecz praktycznie kadego kraju na wiecie", a mianowicie podwaenie przez Rewolucj... samego istnienia porzdku kapitalistycznego".135 Zmiana porzdku spoecznego w Rosji oraz moliwo, e jej rozwj stanie si zaraliwy, uzasadniay zatem inwazj na Rosj. 81 A zatem atak jest obron - to kolejna logiczna nielogiczno ", ktra nabiera sensu, gdy waciwie zrozumie si system doktrynalny. Na tej samej podstawie moemy zrozumie trwao zasadniczej polityki Stanw Zjednoczonych i czoowych zachodnich mocarstw przed, w czasie i po zimnej wojnie zawsze w samoobronie. Zauwamy, e obronna inwazja na Rosj w 1918 roku jest kolejnym prototypem doktryny wojny prewencyjnej ogoszonej we wrzeniu 2002 roku przez radykalnych nacjonalistw realizujcych swoj imperialn wizj. Wrmy do uderzajcego zwrotu w polityce midzynarodowej" pod koniec drugiej wojny wiatowej (Robert Jervis). Jedn spraw jest to, e Stany Zjednoczone po raz pierwszy stay si globalnym graczem, zajy miejsce europejskich rywali i wykorzystay swoje niezrwnane bogactwo i si, by ostronie i umiejtnie zorganizowa system wiatowy. Jednake Jervis mia na myli demokratyczny pokj". Przez cae wieki Europejczycy wyrzyna-li si nawzajem, jednoczenie podbijajc wikszo wiata. W 1945 roku uwiadomili sobie, e gra si skoczya: kolejna partia byaby ostatnia. Zachodnie mocarstwa mog nadal stosowa przemoc wobec sabych i bezbronnych, ale nie wobec sobie nawzajem. W zimnowojennym konflikcie supermocarstw doskonale to rozumiano, cho nie obyo si bez skrajnie ryzykownych dziaa. Standardowa interpretacja jest inna: demokratyczny pokj" wynika z udanej kombinacji liberalnych norm i instytucji, takich jak demokracja przedstawicielska i gospodarka rynkowa".136 Chocia s to realne czynniki, to ich wkadu do uderzajcego zwrotu" nie da si waciwie oceni bez uzmysowienia sobie faktu, e zachodnia cywilizacja staa na krawdzi samounicestwienia dziki racjonalnemu postpowaniu wedug tradycyjnych obyczajw. Obecnie w Europie panuje pokj, podobnie jak w Ameryce Pnocnej od czasu, gdy 150 lat temu praktycznie wytpiono autochtoniczn ludno,

podbito p Meksyku, ustalono granic midzy USA a Kanad, a nazwy Stany Zjednoczone" zaczto uywa w liczbie pojedynczej, a nie mnogiej. Jednak w skali caego wiata obyczaje, instytucje i dominujca kultura w duej mierze si nie zmieniy. Zowieszczych oznak nie da si atwo zignorowa. 82 Rozdzia 4 Niebezpieczne czasy Niepokj wynikajcy z obecnych zagroe jest powszechny i uzasadniony. W lutym 2002 roku synny zegar odmierzajcy czas do koca wiata" (Doomsday Clock), stworzony przez Bulletin of the Atomie Scientists", przestawiono o dwie minuty do pnocy, zanim jeszcze administracja Busha ogosia Strategi Bezpieczestwa Narodowego i Zaoenia Polityki Nuklearnej (Nuclear Postur Review), ktre wywoay dreszcze na caym wiecie. Majc na myli inne zagroenia, analityk strategiczny Michael Krepon uzna ostatnie dni 2002 roku za najbardziej niebezpieczny moment od czasu kryzysu kubaskiego w 1962 roku". Grupa ekspertw wysokiego szczebla dosza do wniosku, e wchodzimy w okres szczeglnie wielkiego zagroenia, [gdy] przygotowujemy si do ataku na bezwzgldnego przeciwnika [Irak], ktry zapewne ma dostp [do broni masowego raenia]". Wielu wskazywao na to, e te zagroenia zwiksz si jeszcze w przyszoci na skutek atwoci, z jak mona uciec si do przemocy.137 Powody tych niepokojw zasuguj na baczn uwag, lecz nadmiernie zawona perspektywa moe by mylca. Zyskamy peniejszy obraz, zadajc pytanie, dlaczego kryzys kubaski by tak bardzo niebezpiecznym okresem". Odpowiedzi odnosz si bezporednio do zagroe, ktre mamy przed sob. 83 JEDNO SOWO OD WOJNY NUKLEARNEJ Kryzys kubaski by najbardziej niebezpiecznym momentem w dziejach ludzkoci", stwierdzi Arthur Schlesinger w padzierniku 2002 roku na konferencji w Hawanie w czterdziest rocznic kryzysu, w ktrej brao udzia wielu naocznych wiadkw tamtych wydarze. Decydenci w tamtym czasie niewtpliwie rozumieli, e los wiata spoczywa w ich rkach. Niemniej jednak uczestnikw konferencji mogy zszokowa niektre ujawnione informacje. Dowiedzieli si, e w padzierniku 1962 roku wiat dzielio jedno sowo" od wojny nuklearnej. Facet o nazwisku Archipow ocali wiat", stwierdzi Thomas Blanton z Archiwum Bezpieczestwa Narodowego w Waszyngtonie, ktre pomogo zorganizowa konferencj. Mwi o Wasiliju Archipowie, radzieckim oficerze sucym na okrcie podwodnym, ktry 27 padziernika zablokowa rozkaz odpalenia torpedy z adunkiem atomowym, w najbardziej napitym momencie kryzysu, gdy radzieckie odzie podwodne zostay zaatakowane przez amerykaskie niszczyciele. Miadca odpowied byaby praktycznie pewna i w konsekwencji doszoby do wielkiej wojny.138 Ludziom, ktrzy uczestniczyli w podejmowaniu decyzji w tamtym czasie i w retrospektywnym spotkaniu czterdzieci lat pniej, nie trzeba byo przypomina ostrzeenia prezydenta Eisen-howera, e wielka wojna zniszczyaby pnocn pkul".139 Paralele midzy sposobem dziaania Kennedy'ego w czasie kryzysu a planami prezydenta Busha wobec Iraku byy powracajcym motywem tego spotkania", pisaa prasa. Wielu uczestnikw zarzucao Bushowi, e lekceway histori", mwili, e przybyli na t konferencj, aby zrobi wszystko, eby si to nie powtrzyo i przypomnie wiatu t lekcj w obliczu dzisiejszych kryzysw, a szczeglnie w sytuacji, gdy prezydent George W. Bush zastanawia si, czy uderzy na Irak".140 Schlesinger z pewnoci nie by jedynym, ktry przypomnia fakt, e Kennedy zdecydowa si na blokad zamiast dziaa zbrojnych, [natomiast] Bush dy do dziaa zbrojnych"; zapewne nie by te jedynym, ktrego zaskoczya informacja, jak niewiele dzielio wiat od zniszczenia nawet wtedy, gdy wybrano mniej agresywn opcj. W swym autorytatywnym opisie kryzysu kubaskiego Raymond Garthoff zauwaa, e w Stanach Zjednoczonych panowaa nie84 mai powszechna aprobata dla sposobu, w jaki Kennedy radzi sobie z kryzysem". To uczciwa ocena, ale czy sama aprobata bya uzasadniona, to inne pytanie. Konfrontacja ostatecznie sprowadzia si do dwch zasadniczych kwestii: czy Kennedy zobowie si, e USA nie zaatakuj Kuby? oraz: czy ogosi publicznie, e USA wycofaj z Turcji swoje pociski nuklearne Jupiter, rozmieszczone na granicy z Rosj i wycelowane w centrum tego kraju? W obu kwestiach Kennedy ostatecznie zareagowa odmownie. Przysta tylko na potajemne zobowizanie do wycofania pociskw, co i tak byo ju zaplanowane, gdy miay je zastpi atomowe okrty podwodne Polaris. Nie zgodzi si zoy adnego formalnego zobowizania, e nie zaatakuje Kuby. Nadal

prowadzi aktywn polityk zmierzajc do podwaenia i obalenia reimu Castro, w tym rwnie tajne operacje przeciwko Kubie", zauwaa Garthoff. Gdy kryzys si nasila, 22 padziernika, w wysoce prowokacyjnym gecie, z ceremonialn pomp" przekazano pociski pod tureck komend. Garthoff pisze, e wydarzenie to z pewnoci zauwaono w Moskwie, ale nie w Waszyngtonie".141 Tam zostao to przypuszczalnie uznane za kolejny przykad logicznej nielogicznoci". W historii spreparowanej przez silnych najbardziej dramatyczny moment kryzysu kubaskiego nastpi 25 padziernika, gdy amerykaski ambasador przy ONZ Adlai Stevenson ujawni na forum Rady Bezpieczestwa podstpne dziaania Sowietw, przedstawiajc fotografie stanowisk rakietowych na Kubie wykonane przez amerykaskie samoloty szpiegowskie. Pojcie moment Stevensona" weszo do naszej pamici historycznej dla uczczenia tego zwycistwa nad nikczemnym wrogiem, ktry chcia nas zniszczy. Jako intelektualne wiczenie wyobramy sobie, jak moment Stevensona" wygldaby z perspektywy hipotetycznego pozaziemskiego obserwatora. Niech to bdzie Marsjanin, ktry jest cakowicie wolny od ziemskich doktryn i ideologii. Marsjanin z pewnoci odnotowaby, e nie ma w historii momentu Chruszczowa": takiego momentu, w ktrym radziecki premier Nikita Chrusz-czow lub jego ambasador przy ONZ dramatycznie ujawnia fotografie pociskw Jupiter rozmieszczonych w Turcji w latach 85 1961-1962 albo zdjcia prowokacyjnego przekazania tych pociskw tureckim wojskowym z ceremonialn pomp", gdy zblia si najbardziej niebezpieczny moment w dziejach ludzkoci. Rozwaajc t rnic, Marsjanin powinien pamita, e pociski Jupiter stanowiy jedynie niewielki element znacznie wikszej struktury zagroenia dla Rosji i e Rosja bya wielokrotnie najedana i niemal zniszczona w cigu poprzedniego pwiecza - dwukrotnie przez znowu zmilitaryzowane Niemcy, ktrych bogatsza zachodnia cz jest teraz we wrogim sojuszu wojskowym, na czele ktrego stoi najpotniejsze supermocarstwo na wiecie; raz w 1918 roku przez Wielk Brytani, Stany Zjednoczone i ich sojusznikw. I mgby te zauway, e nie byo oczywicie adnego zagroenia, e Rosja zaatakuje Turcj, adnej rosyjskiej kampanii terrorystycznej zakrojonej na wielk skal ani wojny gospodarczej z Turcj, ani nawet mniejszego odpowiednika przestpczych dziaa, ktre administracja Kennedy'ego prowadzia w owym czasie przeciwko Kubie. Mimo wszystko w historycznej pamici jest tylko moment Ste-vensona". Marsjanin z pewnoci zrozumiaby, jak to odmienne traktowanie odzwierciedla rozkad si na wiecie. Prawdopodobnie przypomniaby sobie te zasad, ktra jest historycznym po-wszechnikiem w kulturze intelektualnej: My jestemy dobrzy" (do kogokolwiek to my si odnosi), a oni s li", jeeli staj na naszej drodze. Dlatego ta radykalna asymetria jest cakowicie zrozumiaa - w ramach obowizujcej doktryny. Asymetria ta jawi si jeszcze wyraniej, gdy rozwaymy sporadyczne prby tumaczenia: zbrodni Rosjan na Kubie bya pota-jemno, natomiast Stany Zjednoczone otoczyy Rosj miercionon broni zupenie otwarcie. To prawda. Wadca wiata nie tylko nie musi ukrywa swoich zamiarw, lecz nawet woli je nagania, aby zachowa wiarygodno". Ulego systemu ideologicznego wobec wadzy powoduje, e praktycznie kade dziaanie - midzynarodowy terroryzm (jak na Kubie), otwarta agresja (jak w Wietnamie Poudniowym w tym samym czasie), udzia w masowych rzeziach majcych zniszczy jedyn masow parti polityczn (jak w Wietnamie Poudniowym i Indonezji) oraz wiele innych - bdzie albo puszczone w niepami, albo przedstawione jako akt uprawnionej samoobrony lub szlachetny uczynek, w ktrym by moe co poszo na opak.142 86 Znaczenie posiadania odpowiednio spreparowanej historii" ujawnio si ponownie w lutym 2003 roku, gdy Colin Powell przemawia na forum Rady Bezpieczestwa ONZ i poinformowa jej czonkw, e Stany Zjednoczone rozpoczn wojn bez wzgldu na to, czy dostan upowanienie ONZ czy nie. Obserwatorzy zastanawiali si wtedy, czy Powell pokae co, co stworzy jego moment Stevensona". Niektrzy uznali, e mu si to udao. Felietonista New York Ti-mesa" William Safire triumfalnie obwieci, e Powell mia swj moment Adlaia Stevensona": pokaza satelitarne zdjcie ciarwek stojcych przy bunkrze, w ktrym rzekomo magazynowano bro chemiczn, a potem inne, na ktrym ciarwek ju nie byo143 - wyrany dowd, e Irak oszuka inspektorw, gdy usun nielegaln bro, zanim przyjechali, oraz e podstpni Irakijczycy przeniknli do zespou inspektorw, co potwierdzao tez Amerykanw, e nie mona polega na tym zespole i dlatego nie naley mu

udostpnia danych wywiadowczych, ktre Waszyngton rzekomo posiada. Pniej przyznano, a Powel milczco si z tym zgodzi, e z wielu wzgldw - upywu czasu pomidzy poszczeglnymi ujciami, niejasnego przeznaczenia przedstawionego miejsca - fotografie te niczego nie dowodz; by to jeden z caej serii podobnych przypadkw, ktrych potem pojawio si mnstwo. Mimo to uznano wystpienie Powella za moment Ste-vensona", cho Adam Clymer zwrci uwag, e jest ogromna rnica" midzy tymi dwiema sytuacjami: moment Stevensona przepeniony by autentycznym lkiem przed sowieckimi pociskami rakietowymi, przed nadcigajc nuklearn konfrontacj". Najwyraniej adnego lku nie mogy u nikogo budzi pociski rozmieszczone przy rosyjskiej granicy. Syn Stevensona uwaa, e te rnice s jeszcze wiksze. Jego ojciec przedstawi Radzie Bezpieczestwa dowd na to, e nuklearne supermocarstwo instaluje pociski rakietowe na Kubie, groc wywrceniem wiatowej rwnowagi zastraszania*" - czyli, z punktu widzenia Marsjanina, groc zmian rwnowagi zastraszania w taki sposb, e byaby ona nieco mniej przechylona na stron Waszyngtonu. Stwierdzi te, e ten moment mia oczywisty cel: powstrzyma Zwizek Radziecki i utrzyma pokj".144 W przekadzie na marsjaski: moment Stevensona faktycznie 87 przyczyni si do czciowego powstrzymania, ale nie ZSRR, tylko USA. Nie doszo do inwazji na Kub, chocia Waszyngton od razu wznowi midzynarodow kampani terrorystyczn i wojn gospodarcz, a zagroenie dla Rosji si nasilio - wszystko to nabiera wikszego znaczenia na tle wczesnej wymiany zda midzy supermocarstwami, do ktrej jeszcze wrcimy. Kennedy nie mia wtpliwoci, e rosyjskie pociski na Kubie stanowi wielkie zagroenie. Na spotkaniu z doradcami wysokiego szczebla (tworzcymi tzw. Komitet Wykonawczy) powiedzia: To tak jakbymy nagle zaczli rozmieszcza du liczb [pociskw balistycznych redniego zasigu] w Turcji... To by dopiero byo cholernie niebezpieczne". Jego doradca do spraw bezpieczestwa narodowego, McGeorge Bundy, odrzek: Hm... my to ju zrobilimy, panie prezydencie". Zaskoczony JFK odpar: Ale to byo pi lat temu" - w rzeczywistoci stao si to rok wczeniej, za jego administracji. Pniej Kennedy stwierdzi, e gdyby te fakty byy znane, to jego decyzja, by ryzykowa wojn, zamiast publicznie zgodzi si na jednoczesne wycofanie pociskw z Kuby i Turcji, nie zostaaby dobrze przyjta w Ameryce: obawia si, e wikszo ludzi uznaaby to za bardzo uczciw transakcj".145 Cokolwiek by myle o dziaaniach Chruszczowa i Kennedy'ego, wszyscy powinni si zgodzi, e decyzja Chruszczowa o wysaniu pociskw rakietowych na Kub bya aktem kryminalnego szalestwa w wietle jej moliwych konsekwencji. Wicej ni szalestwem byoby potpianie tych, ktrzy ostrzegali przed niebezpieczestwem i zaciekle krytykowali Chruszczowa za to, co zrobi pomimo ryzyka. To najzwyklejszy truizm, e decyzje ocenia si ze wzgldu na ich moliwe konsekwencje. Rozumiemy ten truizm doskonale, gdy rozwaamy dziaania oficjalnych wrogw, lecz trudno jest nam odnie go do siebie. Jest na to wiele przykadw, w tym ostatnie operacje militarne Stanw Zjednoczonych. Agencje pomocowe, uczeni oraz inni, ktrzy susznie ostrzegali o ryzyku, jakie powoduj operacje w Afganistanie i Iraku, stali si przedmiotem drwin, gdy na szczcie nie doszo do najgorszego. Na tym samym poziomie moralnego debilizmu mona by kadego padziernika wychodzi na ulice, by wygasza peany na cze Kremla i jednoczenie wymiewa si z tych, ktrzy ostrzegali przed niebezpieczestwem, jakie pociga za sob rozmieszcze88 nie pociskw rakietowych na Kubie, i nadal potpiaj kryminalne szalestwo tego czynu. Urzdnicy Kennedy'ego twierdz, e prezydent nie autoryzowa inwazji na Kub. Jednak sekretarz obrony Robert McNamara poinformowa swoich wsppracownikw z rzdu 22 padziernika 1962 roku, e prezydent poleci nam przygotowa inwazj kilka miesicy temu... I sporzdzilimy bardzo szczegowe plany", na tyle pene, e inwazj mona rozpocz w cigu tygodnia.146 Na konferencji z okazji czterdziestej rocznicy tych wydarze McNamara powtrzy swj pogld, e Kuba miaa podstawy obawia si ataku. Gdybym by na miejscu Kubaczy-kw czy Sowietw, te bym tak sdzi, stwierdzi". To co si stao, i cae to wydarze, z pewnoci stanowi lekcj w obliczu dzisiejszych kryzysw", jak twierdzili uczestnicy retrospektywnej konferencji w padzierniku 2002 roku. Cho mg to by najbardziej niebezpieczny moment w dziejach ludzkoci", to nie jest to jedyny przypadek igrania z katastrof. Oglnie rzecz biorc, z pewnoci nie jest to jedyny przykad nieoczekiwanych i nieprzewidywalnych konsekwencji uycia, a nawet tylko groby uycia siy, co stanowi jeden z wielu powodw, dla ktrych rozsdni ludzie rozumiej, e jest to naprawd ostateczno, ktra wymaga

naprawd mocnego dowodu. Lekcja ta ma rwnie bezporednie odniesienie do skonfiikto-wanych relacji midzy Ameryk a Europ, czyli nastpnej aktualnej kwestii na rocznicowym spotkaniu. Kryzys kubaski wskazuje pewne powody, dla ktrych Europejczycy mog by nieufni wobec politycznych przywdcw Stanw Zjednoczonych - w tym przypadku nie skrajnie prawicowych nacjonalistw, lecz przedstawicieli liberalnej, multilateralnej czci politycznego spektrum. Way si los Europy, gdy prezydent i jego doradcy odrzucili porozumienie, ktre jak si obawiali, mogoby zosta uznane za uczciw transakcj", gdyby byo znane. Lecz Europ trzymano w niewiadomoci i traktowano z lekcewaeniem. Komitet Wykonawczy Kennedy'ego natychmiast odrzuci pomys, by dzieli z sojusznikami decyzje, ktre mogy doprowadzi do nuklearnego zniszczenia Europy Zachodniej i Ameryki Pnocnej", pisze Frank Costigliola w jednej z nielicznych prac na ten temat. 89 Kennedy powiedzia prywatnie swojemu sekretarzowi stanu, e sojusznicy musz si przyczy albo zosta w tyle... Nie moemy zaakceptowa weta adnego innego mocarstwa" - te sowa mona byo znowu usysze czterdzieci lat pniej z ust Busha i Powella. Amerykaski dowdca postawi siy powietrzne NATO w stan pogotowia bez konsultacji z Europ. Najbliszy sojusznik Kennedy'ego, brytyjski premier Harold Macmillan powiedzia swoim wsppracownikom, e dziaania Kennedy'ego prowadz do wojny", lecz nie moe zrobi nic, by to powstrzyma"; wiedzia tylko tyle, ile mu przekaza brytyjski wywiad. Amerykaskie wyobraenie specjalnych relacji" midzy Stanami Zjednoczonymi a Wielk Brytani zostao sformuowane przez wysokiego rang doradc Kennedy'ego podczas wewntrznej dyskusji w apogeum kryzysu: Wielka Brytania bdzie peni rol naszego porucznika (modnym sowem jest partner)". McGeorge Bundy sugerowa, e trzeba co zrobi, by Europejczycy mieli poczucie, e bior udzia... e wiedz", lecz tylko po to, eby ich uciszy. Europejczycy nie s zdolni do racjonalnego i logicznego" podejcia cechujcego amerykaskich decydentw, twierdzi jego bliski wsppracownik Robert Komer. Gdyby europejscy przywdcy dowiedzieli si, co si dzieje, doda Bundy, mogliby zrobi haas... mwic, e oni mog y z sowieckimi [pociskami balistycznymi redniego zasigu], wic czemu my nie moemy." Sowo haas" kojarzy si z dysharmonijnym, bezmylnym zgiekiem", dodaje Costigliola.147 Wielu Europejczykw zapewne nie bdzie specjalnie zadowolonych z tego, jakie znaczenie przypisuje si ich przetrwaniu, choby nawet szanowani amerykascy komentatorzy byli pewni, e niech Europejczykw, by si przyczy" jest oznak paranoicznego antyamerykanizmu", ignorancji i zachannoci" oraz innych kulturowych uomnoci". W czasie retrospektywnej konferencji gwnym tematem w mediach by midzynarodowy terroryzm; rwnie gono byo o rzekomo nowej waszyngtoskiej doktrynie zmiany reimu". Ale nie ma tu praktycznie niczego nowego: kryzys kubaski wyrasta bezporednio z kampanii midzynarodowego terroryzmu, ktrej celem bya siowa zmiana reimu. Historyk Thomas Paterson twierdzi do przekonujco, e przyczyny kryzysu w padzierniku 90 1962 roku wynikay gwnie ze zdecydowanej kampanii Stanw Zjednoczonych majcej pooy kres rewolucji kubaskiej", przemoc i wojn ekonomiczn.148 Lepiej zrozumiemy dzisiejsz sytuacj, gdy przyjrzymy si genezie tamtego kryzysu i zasadom przewodnim wczesnej polityki. MIDZYNARODOWY TERRORYZM I ZMIANA REIMU: KUBA Partyzanci Castro obalili dyktatur Batisty w styczniu 1959 roku. W marcu amerykaska Rada Bezpieczestwa Narodowego (National Security Council, NSC) rozwaaa sposoby przeprowadzenia zmiany reimu. W maju CIA zacza zbroi partyzantw na Kubie. W zimie 1959-1960 znacznie wzrosa liczba nadzorowanych przez CIA nalotw bombowych pilotowanych przez uchodcw kubaskich", majcych baz w USA.149 Nie trzeba si dugo zastanawia, co Stany Zjednoczone i ich klienci zrobiliby w takiej sytuacji. Jednak Kuba nie odpowiedziaa adnymi agresywnymi dziaaniami o charakterze odwetowym lub powstrzymujcym na terenie USA. Postpowaa zgodnie z procedurami prawa midzynarodowego. W lipcu 1960 roku Kuba poprosia ONZ o pomoc, dostarczya Radzie Bezpieczestwa dane na temat okoo dwudziestu nalotw bombowych, zawierajce nazwiska pilotw, numery rejestracyjne samolotw, informacje o bombach, ktre nie wybuchy oraz inne szczegy, powiadomia o duych zniszczeniach i ofiarach w ludziach oraz wezwaa do rozwizania konfliktu na drodze dyplomatycznej. Ambasador USA Henry Cabot Lodge w odpowiedzi zapewni [e] Stany Zjednoczone nie maj adnych agresywnych planw wobec Kuby". Cztery miesice wczeniej, w marcu

1960 roku, rzd USA podj formaln, poufn decyzj, by obali rzd Castro, a przygotowania do inwazji w Zatoce wi byy ju mocno zaawansowane.150 Waszyngton obawia si, e Kubaczycy bd prbowa si broni. Dlatego dyrektor CIA Allen Dulles nakania Wielk Brytani, by nie dostarczaa broni na Kub. Gwnym powodem" byo to, pisa brytyjski ambasador do Londynu, e w konsekwencji Kubaczycy mog poprosi o bro Sowietw lub kogo z bloku sowieckiego", a to posunicie miaoby cudowny efekt", wskazywa Dulles, bo Waszyngton mgby przedstawi Kub jako zagro91 eni dla bezpieczestwa caej pkuli, powtarzajc scenariusz, ktry tak dobrze si sprawdzi w Gwatemali.151 Dulles odnosi si do udanego obalenia przez Waszyngton pierwszego demokratycznego eksperymentu w Gwatemali, dziesicioletniego okresu nadziei i postpu, ktrego bardzo obawiano si w Waszyngtonie ze wzgldu na olbrzymie spoeczne poparcie, o ktrym donosi amerykaski wywiad, oraz efekt pokazowy", jaki daway spoeczne i gospodarcze posunicia korzystne dla znacznej wikszoci mieszkacw. Czsto odwoywano si wtedy do sowieckiego zagroenia, ktre mia potwierdza fakt, e Gwatemala zwrcia si do bloku sowieckiego o bro, po tym jak Stany Zjednoczone zagroziy atakiem i odciy inne rda dostaw. Efektem byo p wieku potwornego reimu, gorszego jeszcze ni wspierana przez USA tyrania, ktra istniaa tam wczeniej. W przypadku Kuby plany ugodowcw" przypominay plany szefa CIA, Dullesa. Ostrzegajc prezydenta Kennedy'ego przed nieuchronnymi konsekwencjami politycznymi i dyplomatycznymi" planowanej inwazji na Kub przez penomocn armi, Ar-thur Schlesinger sugerowa, e naley sprowokowa Castro do jakiego dziaania, ktre daoby si wykorzysta jako pretekst do inwazji: Mona sobie wyobrazi jak tajn operacj, powiedzmy, na Haiti, ktra z czasem skusiaby Castro do wysania kilku odzi z onierzami na haitask pla, co mona by przedstawi jako dziaanie zmierzajce do obalenia haitaskiego reimu... to zaciemnioby kwesti moraln i od samego pocztku podci oby skrzyda antyamerykaskiej propagandzie".152 Schlesinger mwi tu o reimie zbrodniczego dyktatora Papy Doca" Duvaliera, wspieranym przez USA (z pewnymi zastrzeeniami), a zatem pomoc Haitaczykom w jego obaleniu byaby zbrodni. Plan Eisenhowera z marca 1960 roku zakada obalenie Castro i zastpienie go reimem bardziej oddanym prawdziwym interesom narodu kubaskiego i bardziej do przyjcia dla Stanw Zjednoczonych" poprzez wsparcie operacji militarnej na wyspie" i zbudowanie odpowiednich si paramilitarnych poza Kub". Suby wywiadowcze donosiy, e Castro cieszy si duym poparciem ludnoci, ale to Stany Zjednoczone miay okreli, jakie s prawdziwe interesy narodu kubaskiego". Zmiana reimu miaa zosta przeprowadzona w taki sposb, by nie stwarza wrae92 ni interwencji USA" ze wzgldu na spodziewan reakcj w Ameryce aciskiej oraz problemy doktrynalne w kraju. Inwazja w Zatoce wi nastpia rok pniej, w kwietniu 1961 roku, ju po objciu urzdu przez Kennedy'ego. Robert McNamara zezna potem przed senack komisj Churcha, e inwazj zatwierdzono w atmosferze histerii" panujcej w Biaym Domu w kwestii Kuby. Na pierwszym spotkaniu rzdu po nieudanej inwazji panowaa atmosfera nieomal wciekoci", zanotowa w swoim dzienniku Chester Bowles, szaleczo domagano si jakiego dziaania". Na spotkaniu Rady Bezpieczestwa Narodowego dwa dni pniej atmosfera, wedug Bowlesa, bya prawie tak samo emocjonalna"; uderzyo go, e dominowa cakowity brak moralnych skrupuw". Ten nastrj odzwierciedli si w publicznych owiadczeniach Kennedy'ego: Zadowolone z siebie, rozpieszczone, mikkie spoeczestwa zostan wyrzucone na mietnik historii. Jedynie silne spoeczestwa... przetrwaj", stwierdzi w przemwieniu do narodu, wyraajc motyw, ktry mia by pniej skutecznie wykorzystywany przez administracj Reagana w czasie jego kampanii terrorystycznych.153 Kennedy mia wiadomo, e sojusznicy myl, i mamy lekk obsesj" na punkcie Kuby; ta opinia utrzymuje si zreszt do dzisiaj.154 Kennedy naoy na Kub miadce embargo, ktre ledwo mg przetrzyma ten niewielki kraj, ktry wczeniej, w cigu szedziesiciu at od wyzwolenia" spod wadzy Hiszpanii, sta si praktycznie koloni" USA.155 Kennedy zaleci te nasilenie kampanii terrorystycznej: Poprosi brata, ministra sprawiedliwoci Roberta Kennedy'ego, by stan na czele midzyagencyjnej grupy nadzorujcej operacj Mangusta, czyli program operacji paramilitarnych, wojny gospodarczej i sabotau, ktry uruchomi pod koniec 1961 roku, aby zesa wszystkie horrory wiata na Fidela Castro i -bardziej prozaicznie - doprowadzi do jego upadku."156

Ta kampania terrorystyczna to nie byy przelewki", pisze Jor-ge Dominguez, analizujc niedawno odtajnione materiay dotyczce operacji prowadzonych pod rzdami Kennedy'ego; materiay, ktre s mocno okrojone" i stanowi jedynie czubek gry lodowej", dodaje Piero Gleijeses.157 Operacja Mangusta" bya osi amerykaskiej polityki wobec Kuby od koca 1961 roku do pocztku kryzysu rakietowego 93 w 1962 roku", pisze Mark White, programem, z ktrym bracia Kennedy wizali due nadzieje". Robert Kennedy poinformowa CIA, e problem kubaski ma najwyszy priorytet dla rzdu Stanw Zjednoczonych - wszystko inne ma drugorzdne znaczenie - dlatego rzd nie bdzie szczdzi czasu, stara i wysikw", eby obali reim Castro. Szef operacji Mangusta" Edward Lans-dale uoy harmonogram prowadzcy do otwartej rewolty i obalenia komunistycznego reimu" w padzierniku 1962 roku. W ostatecznej wersji" program ten uznawa, e kocowy sukces bdzie wymaga zdecydowanej interwencji zbrojnej USA", po tym jak terroryzm i dziaalno wywrotowa poo pod ni podwaliny. Wynika z tego, e interwencja zbrojna Stanw Zjednoczonych miaa nastpi w padzierniku 1962 roku wtedy gdy wybuch kryzys rakietowy.158 W lutym 1962 roku Poczone Kolegium Szefw Sztabw zatwierdzio plan bardziej skrajny od planu Schlesingera: naley zastosowa tajne rodki... aby skoni czy sprowokowa Castro, lub ktrego z jego nieopanowanych podwadnych, do otwarcie wrogiej reakcji wobec Stanw Zjednoczonych; reakcja ta z kolei stanowiaby uzasadnienie nie tylko dla amerykaskich dziaa odwetowych, ale te dla szybkiego i zdecydowanego zniszczenia Castro z uyciem siy".159 W marcu, na prob sekcji kubaskiej Departamentu Obrony, Poczone Kolegium Szefw Sztabw wysao memorandum do sekretarza obrony Roberta McNamary z list pretekstw, ktre mogyby uzasadni interwencj zbrojn USA na Kubie". Plan mia zosta zrealizowany, gdyby nie udao si wznieci wiarygodnej wewntrznej rewolty w cigu nastpnych dziewiciu, dziesiciu miesicy", lecz zanim Kuba nawie relacje z Rosj, ktre mogyby bezporednio zaangaowa Zwizek Radziecki". Rozwany sprawca terroru nie powinien ryzykowa wasn skr. Marcowy plan polega na wykreowaniu pozornie niepowizanych ze sob zdarze, majcych zakamuflowa ostateczny cel i koniecznie stworzy wraenie wielkiej nierozwagi i odpowiedzialnoci Kuby wobec innych krajw, w tym Stanw Zjednoczonych", a tym samym postawi Stany Zjednoczone w sytuacji kraju, ktry moe ywi uzasadnione urazy [oraz wykreowa] midzynarodowy obraz kubaskiego zagroenia dla pokoju na zachodniej pkuli". Proponowane kroki obejmoway wysadzenie 94 amerykaskiego statku w zatoce Guantanamo, aby stworzy incydent typu Pamitajcie o Maine", opublikowanie listy ofiar w amerykaskich gazetach, aby wywoa przydatn fal narodowego oburzenia", przedstawienie kubaskiego dochodzenia jako do przekonujcy dowd na to, e statek zosta zaatakowany", rozwinicie komunistycznej kubaskiej kampanii terrorystycznej [na Florydzie], a nawet w Waszyngtonie", wykorzystanie sowieckich bomb zapalajcych do wzniecenia poarw trzciny w ssiednich krajach, zestrzelenie zdalnie sterowanego samolotu i stworzenie pozorw, e by to lot czarterowy z amerykaskimi studentami udajcymi si na wakacje, oraz inne rwnie pomysowe projekty - niewprowadzone w ycie, lecz bdce kolejn oznak szalonej" i wciekej" atmosfery, jaka wtedy panowaa.160 23 sierpnia prezydent wyda Memorandum w sprawie Bezpieczestwa Narodowego nr 181, dyrektyw, by ukartowa wewntrzn rewolt, po ktrej miaa nastpi amerykaska interwencja zbrojna", wymagajca znacznych planw wojskowych, manewrw oraz ruchw si i sprztu USA", ktre z pewnoci byy znane Kubie i Rosji.161 Rwnie w sierpniu nasiliy si ataki terrorystyczne, ktre obejmoway ostrza z odzi motorowej nadmorskiego hotelu na Kubie, gdzie zbierali si radzieccy technicy wojskowi i gdzie zgino dwudziestu Rosjan i Kubaczykw"; ataki na brytyjskie i kubaskie statki towarowe; przypadki zatruwania transportw cukru oraz inne akty przemocy i sabotau, w wikszoci dokonywane przez organizacje kubaskich uchodcw, ktrym pozwolono swobodnie dziaa na Florydzie.162 Operacje terrorystyczne kontynuowano w najbardziej napitym okresie kryzysu kubaskiego. Formalnie odwoano je 30 padziernika, kilka dni po ugodzie Kennedy'ego z Chruszczowem, lecz mimo to trway nadal. 8 listopada zesp tajnych akcji sabotaowych na Kubie, wysany ze Stanw Zjednoczonych, wysadzi kubaski zakad przemysowy" zabijajc, wedug danych kubaskiego rzdu, 400 robotnikw. Raymond Garthoff pisze, e Sowieci mogli tylko postrzega [ten atak] jako oznak

wycofywania si z kluczowej dla nich kwestii: zapewnie Amerykanw, e nie zaatakuj Kuby". Ta i inne operacje pokazuj ponownie, stwierdza Garthoff, e ryzyko dla obu stron mogo by ekstremalne, a katastrofa niewykluczona".163 95 Gdy skoczy si kryzys, Kennedy podj na nowo kampani terrorystyczn. Na dziesi dni przed swoj mierci w zamachu zatwierdzi sporzdzony przez CIA plan niszczycielskich operacji", dokonywanych przez siy dziaajce z upowanienia USA, ktrych celem byy: wielka rafineria ropy naftowej wraz z magazynami, wielka elektrownia, rafinerie cukru, mosty kolejowe, urzdzenia portowe oraz podwodne wysadzanie dokw i statkw". Spisek majcy na celu zabicie Castro zosta zainicjowany w dniu zabjstwa Kennedy'ego. Kampania ta zostaa odwoana w 1965 roku, lecz jednym z pierwszych posuni Nixona po objciu urzdu w 1969 roku byo polecenie CIA, by nasili tajne operacje przeciwko Kubie".164 Szczeglnie interesujcy jest sposb patrzenia amerykaskich strategw. Analizujc ostatnio ujawnione dokumenty dotyczce terroru w czasach Kennedy'ego, Dominguez zauwaa, e tylko raz na blisko tysicu stron tej dokumentacji amerykaski urzdnik wystpi z czym, co przypomina jaki moralny sprzeciw wobec terroryzmu finansowanego przez rzd USA": czonek personelu Rady Bezpieczestwa Narodowego zasugerowa, e terror moe wywoa jak reakcj Rosjan, a ataki, ktre s chaotyczne i prowadz do mierci niewinnych ludzi... mog spowodowa z pras w niektrych zaprzyjanionych krajach". Takie same postawy dominoway w czasie wewntrznych dyskusji jak wtedy, gdy Robert Kennedy ostrzega, e w wyniku regularnej inwazji na Kub zginoby mnstwo ludzi, a nam by si za to niele oberwao".165 Dziaania terrorystyczne kontynuowano pod rzdami Nixona, a apogeum osigny w poowie lat siedemdziesitych; wtedy to atakowano odzie rybackie, ambasady i urzdy kubaskie za granic, a take wysadzono samolot pasaerski linii Cubana", zabijajc wszystkich siedemdziesiciu trzech pasaerw. Te i nastpne operacje terrorystyczne byy prowadzone z terytorium Stanw Zjednoczonych, chocia w owym czasie FBI uznawaa je ju za czyny przestpcze. W ten sposb toczyy si sprawy, a jednoczenie dziennikarze potpiali Castro za utrzymywanie zbrojnego obozu, pomimo e w 1962 roku Waszyngton obieca, e nie zaatakuje".166 Ta obietnica powinna bya wystarczy, bez wzgldu na to, co si potem dziao; nie mwic o wczeniejszych obietnicach, ktre ju wtedy 96 byy dobrze udokumentowane i wiadomo byo, jak bardzo mona im ufa, na przykad moment Lodge'a" z lipca 1960 roku. W trzydziest rocznic kryzysu rakietowego Kuba zaprotestowaa przeciwko atakowi z broni maszynowej na hiszpasko-kuba-ski hotel turystyczny; do ataku przyznaa si pewna grupa z Miami. Zamachy bombowe na Kubie w 1997 roku, w ktrych zgin woski turysta, rwnie miay rdo w Miami. Sprawcami byli salwadorscy kryminalici dziaajcy pod przywdztwem Luisa Posady Carrilesa i opacani w Miami. Posada, jeden z najbardziej osawionych midzynarodowych terrorystw, uciek z wizienia w Wenezueli, gdzie by przetrzymywany za zamach bombowy na samolot pasaerski linii Cubana", dziki pomocy Jorge Masy Ca-nosy, biznesmena z Miami, ktry sta na czele zwolnionej z podatkw Kubasko-Amerykaskiej Fundacji Narodowej (Cuban--American National Foundation, CANF). Z Wenezueli Posada pojecha do Salwadoru, gdzie zosta zatrudniony w bazie si powietrznych Ilopango i pod zwierzchnictwem Olivera Northa pomaga organizowa ataki terrorystyczne USA na Nikaragu. Posada opisa szczegowo swoje dziaania terrorystyczne oraz ich finansowanie przez emigrantw kubaskich i CANF w Miami, ale mia pewno, e nie stanie si przedmiotem dochodzenia FBI. By weteranem z Zatoki wi, a jego nastpne operacje w latach szedziesitych byy kierowane przez CIA. Gdy pniej z pomoc CIA wstpi do sub wywiadowczych Wenezueli, by w stanie zaatwi, by Orlando Bosch, jego wsplnik z czasw dziaa pod egid CIA, ktry mia wyrok w USA za zamach bombowy na frachtowiec pyncy na Kub, przyczy si do niego w Wenezueli, aby organizowa dalsze ataki przeciwko Kubie. Byy urzdnik CIA, znajcy szczegy zamachu na samolot Cubany", wskazuje Posad i Boscha jako jedynych podejrzanych o dokonanie tego zamachu, ktrego Bosch broni jako uprawnionego dziaania wojennego". Bosch, powszechnie uznawany za mzg" zamachu na samolot pasaerski, by wedug FBI odpowiedzialny za trzydzieci innych akcji terrorystycznych. W 1989 roku uzyska prezydenckie uaskawienie z rk nowej administracji Busha I po intensywnym lobbingu Jeba Busha i kubasko-amerykaskich przywdcw z poudniowej Florydy; uaskawienie to uchylao opini

Departamentu Sprawiedliwoci, ktry doszed do nie97 uniknionej konkluzji, e byoby szkodliwe dla interesu publicznego, gdyby Stany Zjednoczone zapewniy schronienie Boschowi, [poniewa] na bezpieczestwo tego kraju wpywa jego zdolno do wiarygodnego nakaniania innych krajw, by nie udzielay pomocy i schronienia terrorystom".167 Kubaskie propozycje, by dzieli si informacjami wywiadowczymi w celu zapobiegania atakom terrorystycznym, byy odrzucane przez Waszyngton, chocia niektre faktycznie popchny Stany Zjednoczone do dziaania. Wysocy urzdnicy FBI odwiedzili Kub w 1998 roku, by spotka si ze swoimi kubaskimi odpowiednikami, ktrzy przekazali [FBI] akta dotyczce, jak sugerowali, siatki terrorystycznej z siedzib w Miami; informacje te byy w czci zebrane przez Kubaczykw, ktrzy przeniknli do rodowisk emigranckich". Trzy miesice pniej FBI aresztowao Kubaczykw, ktrzy przeniknli do grup terrorystycznych dziaajcych na terenie Stanw Zjednoczonych. Piciu z nich zostao skazanych na wieloletnie kary wizienia.168 Po upadku Zwizku Radzieckiego w 1991 roku pretekst bezpieczestwa narodowego" straci cakowicie wiarygodno, ale dopiero w 1998 roku amerykaski wywiad oficjalnie poinformowa, e Kuba nie stanowi ju zagroenia dla bezpieczestwa narodowego Stanw Zjednoczonych. Jednak administracja Clintona nalegaa, by militarne zagroenie ze strony Kuby okreli jako nike", ale nie wyklucza go cakowicie. Nawet z tym zastrzeeniem ocena wywiadu wyeliminowaa wreszcie ryzyko, ktre w 1961 roku zidentyfikowa meksykaski ambasador, gdy odrzuci podejmowane przez Kennedy'ego prby zorganizowania wsplnej operacji przeciwko Kubie, na tej podstawie, e gdybymy ogosili publicznie, e Kuba stanowi zagroenie dla naszego bezpieczestwa, czterdzieci milionw Meksykanw umaroby ze miechu".169 Trzeba jednak uczciwie przyzna, e pociski rakietowe na Kubie faktycznie stanowiy zagroenie. W prywatnych dyskusjach bracia Kennedy wyraali obawy, e obecno rosyjskich pociskw rakietowych na Kubie moe powstrzyma amerykask inwazj na Wenezuel. Zatem Zatoka wi bya naprawd suszn decyzj", stwierdzi JFK.170 Administracja Busha I zareagowaa na usunicie pretekstu bezpieczestwa narodowego" znacznym zaostrzeniem embarga, pod 98 presj Clintona, ktry w czasie kampanii wyborczej w 1992 roku zaj jeszcze bardziej prawicowe stanowisko ni Bush. Wojna ekonomiczna zaostrzya si jeszcze bardziej w 1996 roku, co wywoao wielkie poruszenie nawet wrd najbliszych sojusznikw USA. Embargo stao si te przedmiotem sporej krytyki w kraju, gdy uznano, e szkodzi amerykaskim eksporterom i inwestorom -jedynym ofiarom embarga, wedug standardowego wyobraenia w Stanach Zjednoczonych; Kubaczykw ono nie dotyka. Badania amerykaskich specjalistw mwi co innego. Tak oto szczegowe badanie przeprowadzone przez Amerykaskie Towarzystwo na rzecz Zdrowia na wiecie (American Association for World Health) ustalio, e embargo niesie ze sob powane skutki dla zdrowia i jedynie niezwyky system opieki zdrowotnej na Kubie zapobieg katastrofie humanitarnej"; o raporcie tym nie byo praktycznie adnej wzmianki w Stanach Zjednoczonych.171 Embargo skutecznie uniemoliwia nawet dostawy ywnoci i lekarstw. W 1999 roku Clinton zagodzi tego rodzaju sankcje wobec wszystkich krajw umieszczonych na oficjalnej licie pastw terrorystycznych" z wyjtkiem Kuby, ktr miaa spotka szczeglna kara. Niemniej jednak Kuba nie jest cakowicie osamotniona w tym wzgldzie. Gdy huragan spustoszy Antyle w sierpniu 1980 roku, prezydent Carter nie chcia pozwoli na jakkolwiek pomoc, jeeli nie zostanie z niej wykluczona Grenada - miaa to by kara za bliej nieokrelone inicjatywy reformatorskiego rzdu Maurice'a Bishopa. Gdy dotknite kataklizmem kraje nie zgodziy si na wykluczenie Grenady, nie widzc adnego zagroenia ze strony wiatowej stolicy gaki muszkatoowej, Carter wstrzyma ca pomoc. Podobnie, gdy w padzierniku 1988 roku w Nikaragu uderzy huragan, powodujc gd i powane szkody ekologiczne, ekipa obecnie sprawujca urzd w Waszyngtonie uznaa, e prowadzona przez ni wojna terrorystyczna moe skorzysta na tej klsce ywioowej, zatem odmwia pomocy, nawet dla obszarw lecych nad Atlantykiem, blisko zwizanych ze Stanami Zjednoczonymi i niechtnie odnoszcych si do sandinistw. Uczynia podobnie, gdy fale tsunami zmioty z powierzchni ziemi nikaraguaskie wioski rybackie, pozostawiajc setki zabitych i zaginionych we wrzeniu 1992 roku. Tym razem nastpi pokaz pomocy, lecz szerzej nieznany by fakt, e poza im99

ponujc dotacj w wysokoci 25 tysicy dolarw pomoc t odjto z wczeniej zaplanowanych rodkw. Jednak zapewniono Kongres, e te ndzne grosze na wsparcie nie zmieni decyzji administracji, ktra wstrzymaa ponad 100 milionw dolarw pomocy, poniewa wspierany przez USA rzd nikaraguaski nie zademonstrowa dostatecznej sualczoci.172 Wojna ekonomiczna Stanw Zjednoczonych z Kub zostaa stanowczo potpiona na praktycznie kadym liczcym si forum midzynarodowym, a nawet uznana za nielegaln przez Komisj Prawn zazwyczaj ulegej Organizacji Pastw Amerykaskich. Unia Europejska wezwaa wiatow Organizacj Handlu do potpienia embarga. W odpowiedzi administracja Clintona stwierdzia, e Europa podwaa trzy dekady amerykaskiej polityki wobec Kuby, zapocztkowanej przez rzd Kennedy'ego, ktrej jedynym celem jest wymuszenie zmiany rzdu w Hawanie".173 Amerykaska administracja owiadczya te, e wiatowa Organizacja Handlu nie ma kompetencji, by orzeka w sprawie bezpieczestwa narodowego USA ani wymaga od USA zmiany prawa. Nastpnie Waszyngton wycofa si z posiedzenia i sprawa pozostaa nierozstrzygnita. SKUTECZNY SPRZECIW Powody atakw terrorystycznych przeciwko Kubie i bezprawnego embarga gospodarczego s przedstawione w wewntrznych dokumentach. I nikogo nie powinno dziwi, e pasuj one do znanego schematu - na przykad tego z Gwatemali, przerobionego kilka lat wczeniej. Z samego rozkadu wydarze w czasie wynika wyranie, e obawa przed rosyjskim zagroeniem nie moga by gwnym czynnikiem. Plany siowej zmiany reimu byy sporzdzone i wprowadzane w ycie, zanim powsta jakikolwiek znaczcy zwizek z Rosj, a kara staa si bardziej intensywna, gdy Rosjanie zniknli ze sceny. To prawda, e pojawio si rosyjskie zagroenie, ale by to raczej skutek ni przyczyna amerykaskiego terroryzmu i wojny gospodarczej. W lipcu 1961 roku CIA ostrzegao, e rozlege wpywy ca-stroizmu nie wynikaj z kubaskiej siy... Castro rzuca tak wiel100 ki cie, poniewa warunki spoeczne i ekonomiczne w caej Ameryce aciskiej prowokuj do sprzeciwu wobec rzdzcych i skaniaj do agitacji za radykaln zmian", ktrej wzorem staa si Kuba rzdzona przez Castro. Wczeniej Arthur Schlesinger przekaza nowemu prezydentowi, Kennedy'emu, swj raport na temat Ameryki aciskiej, w ktrym ostrzega, e Latynosi s bardzo podatni na ide Castro, by bra sprawy w swoje rce". Raport ten faktycznie wskazywa na zwizek z Kremlem: Zwizek Radziecki tylko czeka, oferujc wielkie poyczki na rozwj i przedstawiajc si jako model modernizacji w jednym pokoleniu". Niebezpieczestwo idei Castro", jak pniej wyjania Schlesinger, jest szczeglnie powane tam, gdzie dystrybucja ziemi i innych bogactw narodowych ogromnie faworyzuje klasy posiadajce", a biedni i spoecznie upoledzeni, pobudzeni przykadem kubaskiej rewolucji, domagaj si teraz szansy na przyzwoite warunki ycia". Kennedy obawia si, e rosyjska pomoc moe sprawi, e Kuba stanie si modelem" rozwoju, dajc Sowietom przewag w caej Ameryce aciskiej. Na pocztku 1964 roku Rada Planowania Polityki w Departamencie Stanu napisaa wicej o tych obawach: Podstawowym zagroeniem, jakie stanowi Castro jest... wpyw, jaki samo istnienie jego reimu ma na ruchy lewicowe w wielu krajach Ameryki aciskiej... Prosty fakt jest taki, e Castro jest przykadem skutecznego sprzeciwu wobec Stanw Zjednoczonych, zaprzeczeniem caej naszej polityki, jak prowadzimy na tej pkuli od niemal stu pidziesiciu lat."174 Mwic po prostu, pisze Thomas Paterson, Kuba jako symbol i rzeczywisto podwaya hegemoni Stanw Zjednoczonych w Ameryce aciskiej".175 Uzasadnieniem midzynarodowego terroryzmu i wojny gospodarczej majcej na celu zmian reimu nie jest to, co Kuba robi, lecz samo jej istnienie" oraz jej skuteczny sprzeciw" wobec prawdziwego wadcy tej pkuli. Nieposuszestwo moe uzasadni jeszcze bardziej agresywne dziaania, takie jak w Serbii, co po cichu przyznano po fakcie, lub takie jak w Iraku, co rwnie stao si jasne, gdy upady oficjalne preteksty. Oburzenie z powodu nieposuszestwa jest od dawna obecne w amerykaskiej historii. Dwiecie lat temu Thomas Jefferson zaciekle krytykowa Francj za jej oporn postaw" przejawiaj101 ca si w chci zatrzymania Nowego Orleanu, ktrego on pragn. Jefferson ostrzega, e charakter Francji wiecznie ciera si z naszym charakterem, ktry miuje pokj, goni za bogactwem, lecz jest wspaniaomylny". Francuski opr [zmusza nas do] sprzymierzenia si z brytyjsk flot i brytyjskim narodem", twierdzi Jefferson, odwracajc wczeniejsze sympatie, bdce odbiciem istotnego wkadu

Francji w wyzwolenie si amerykaskich kolonii spod brytyjskich rzdw.176 Dziki wyzwoleczej walce Haiti, ktra bya prowadzona samotnie i ktrej niemal wszyscy si przeciwstawiali, opr Francji wkrtce si skoczy, lecz zasady przewodnie nadal pozostaj w mocy i decyduj, kto jest wrogiem, a kto przyjacielem. ZASADY PRZEWODNIE Zasady zilustrowane w czasie kryzysu kubaskiego wyjaniaj, dlaczego prawo midzynarodowe jest bez znaczenia. Zreszt prawo krajowe rwnie uznano za nieistotne. Odrzucajc ekspertyz prawn z 1961 roku, wedug ktrej inwazja w Zatoce wi bya pogwaceniem amerykaskich ustaw o neutralnoci, minister sprawiedliwoci Robert Kennedy ustali, e siy kierowane przez USA skadaj si z patriotw". Dlatego adne z ich dziaa nie narusza naszych ustaw o neutralnoci", ktre wyranie... nie zostay zaprojektowane dla tego rodzaju sytuacji, jak dzisiaj mamy na wiecie".177 wiat nie sta si nagle, 11 wrzenia, tak nadzwyczajnie niebezpieczny, e konieczne s nowe paradygmaty", ktre rozmontowuj prawo i instytucje midzynarodowe i daj Biaemu Domowi tak wadz, e moe lekceway wewntrzne rzdy prawa. Dokonania midzynarodowego terroryzmu s wyczone z ugrzecznionej historii, ale mwi o nich z dum sami sprawcy. Synna Szkoa Ameryk, ktra szkoli latynoamerykaskich oficerw do wykonywania ich misji, z dum ogasza w jednym z tematw do rozmowy", e armia Stanw Zjednoczonych pomoga pokona teologi wyzwolenia",178 herezj, ktrej uleg Koci w Ameryce aciskiej, gdy przyj preferencyjny stosunek do ubogich", i za to odstpstwo od waciwego porzdku musia odcierpie wszystkie horrory wiata". Ponura dekada terroru Reagana i Bu102 sha I zacza si symbolicznie na krtko przed objciem przez nich urzdu od zabjstwa konserwatywnego salwadorskiego arcybiskupa, ktry sta si gosem pozbawionych gosu", dokonanego przy wyranym wspudziale si bezpieczestwa wspieranych przez USA; a skoczya si morderstwem szeciu jezuickich intelektualistw w Salwadorze, ktrych zgadzi, wraz z ich gospodyni i jej crk, elitarny batalion uzbrojony i wyszkolony w Stanach Zjednoczonych, ktry ju wczeniej wykaza si krwawym okruciestwem. Jakie jest znaczenie tych wydarze w zachodniej kulturze, pokazuje fakt, e prace tych niepokornych ksiy nie s czytane, a ich nazwiska nie s znane, co jaskrawo kontrastuje z sytuacj ich odpowiednikw pod rzdami Kremla. Zostali wic podwjnie umierceni: zamordowani i zapomniani. A po mierci dostali jeszcze jednego kopniaka w twarz. Zaraz po tych morderstwach Vaclav Havel przyjecha do Waszyngtonu, by przemawia na poczonej sesji Kongresu, gdzie zgotowano mu owacj na stojco za jego pochway dla obrocw wolnoci", ktrzy - on i jego suchacze musieli o tym wiedzie - uzbroili i wyszkolili mordercw szeciu czoowych latynoamerykaskich intelektualistw, pozostawiajc za sob krwawy lad. Jego pochway dla nas, wspaniaych Amerykanw, wzbudziy entuzjazm czoowych liberalnych komentatorw, ktrzy dostrzegli w nich nastpny znak, e wkraczamy w romantyczn epok" (Anthony Lewis), i z wielkim respektem suchali jego gosu sumienia", ktry mwi przekonujco o obowizkach, jakie wielkie i mae narody maj wobec siebie" (redaktorzy Washington Post"). Ale nie o obowizkach Stanw Zjednoczonych wobec ludzi z Ameryki rodkowej, przynajmniej tych, ktrzy przeyli mordercze represje z lat osiemdziesitych.179 W przypadku Kuby skuteczny sprzeciw" wywoa reakcje, ktre popchny wiat na krawd katastrofy. Ale to jest wyjtkowy przypadek. Skuteczny sprzeciw regularnie pokonywano za pomoc takiego czy innego rodzaju przemocy, bez adnego ryzyka dla sprawcw. Jedn ze strategii stosowanych na pocztku lat szedziesitych byo instalowanie neonazistowskich rzdw w tzw. Pastwach Bezpieczestwa Narodowego, ktre miay na celu trwae usunicie dostrzeganych zagroe dla grup spoecznie 103 i gospodarczo uprzywilejowanych poprzez wyeliminowanie politycznego zaangaowania liczebnej wikszoci", to znaczy klas ludowych".180 Strategia ta wywoaa plag represji i terroru na caym kontynencie, ktra ogarna Ameryk rodkow w reaga-nowskim okresie sprawowania wadzy przez obecnie rzdzc ekip. Plaga ta zacza si od wojskowego zamachu stanu w Brazylii, przygotowanego jeszcze przed zabjstwem Kennedy'ego i dokonanego wkrtce potem. Waszyngton wsppracowa z wojskiem, ktre obalio demokracj parlamentarn, uznajc jego zasadniczo demokratyczn i proamerykask orientacj", wyjani Lincoln Gordon, ambasador Kennedy'ego. Gdy

oprawcy robili swoje, Gordon obwieci triumfalnie najbardziej zdecydowane zwycistwo wolnoci w poowie XX wieku". Demokratyczna rebelia", depeszowa do Waszyngtonu, pomoe ograniczy lewicowe ekscesy" poprzedniego umiarkowanego rzdu wybranego gosami wikszoci, a siy demokratyczne", ktre teraz s u wadzy, powinny stworzy znacznie lepszy klimat dla prywatnych inwestycji". 181 Opini Gordona podzielay inne czoowe postaci administracji Kennedy'ego i Johnsona, chocia w latach osiemdziesitych, podobnie jak w Chile w tym samym czasie, brazylijscy generaowie chtnie przekazali zrujnowany kraj w cywilne rce. Pomimo ogromnych atutw kolosa Poudnia" generaowie zostawili Brazyli w tej samej kondycji, w jakiej znajduj si mniej rozwinite kraje Afryki czy Azji, pod wzgldem wskanikw dobrobytu" (niedoywienia, miertelnoci niemowlt itd.) i z tak skal nierwnoci i cierpienia, jak rzadko mona spotka gdzie indziej. Brazylia okazaa si za to wielkim sukcesem dla zagranicznych inwestorw i krajowej grupy uprzywilejowanych.182 Ten scenariusz nie ogranicza si tylko do obszarw objtych doktryn Monroe. By wzi jeden z wielu przykadw z innych czci wiata - gdy Waszyngton uatwia demokratyczn rebeli" w Brazylii i stara si udaremni wysiki Kuby, by wzi sprawy w swoje rce", wybitny m stanu Ellsworth Bunker zosta wysany do Indonezji w celu zbadania tamtejszej niepokojcej sytuacji. Bunker poinformowa Waszyngton, e Indonezyjczycy deklaruj, e chc stan na wasnych nogach, rozwijajc wasn gospodark, woln od zagranicznych, zwaszcza zachodnich, wpy104 ww". Raport amerykaskich sub wywiadowczych (National In-telligence Estimate) z wrzenia 1965 roku ostrzega, e jeeli dziaania majcej oparcie w masach Komunistycznej Partii Indonezji na rzecz oywienia i zjednoczenia narodu indonezyjskiego... powiod si, to Indonezja stanie si atrakcyjnym przykadem dla innych gospodarczo zacofanych krajw, a zatem wzmocni pozycj komunizmu i nadwtli presti Zachodu". Kilka tygodni pniej to zagroenie zostao zlikwidowane w wyniku masowej rzezi w Indonezji, a nastpnie wprowadzenia dyktatury Suharto. Od lat pidziesitych lk przed niezalenoci i nadmiern demokracj - pozwalajc popularnym partiom biednych uczestniczy w grze wyborczej stanowi si napdow dziaalnoci wywrotowej i przemocy Waszyngtonu, podobnie jak w Ameryce aciskiej.183 Zbrodnie Kuby stay si jeszcze wiksze w 1975 roku, gdy Kuba zaangaowaa si w Afryce, suc jako narzdzie rosyjskich de do opanowania wiata, jak gosi Waszyngton. Jeeli sowiecki neokolonializm odniesie sukces" w Angoli, grzmia amerykaski ambasador przy ONZ Daniel Patrick Moynihan, wiat ju nie bdzie taki sam. Szlaki naftowe wiodce do Europy znajd si pod sowieck kontrol, podobnie jak strategiczny obszar poudniowego Atlantyku z Brazyli jako nastpnym celem na licie Kremla". Ten motyw jest ju znany, zmienia si tylko obsada. Wcieko Waszyngtonu wywoa kolejny kubaski akt skutecznego sprzeciwu. Gdy wspierana przez USA inwazja RPA na Angol bya bliska sukcesu i podbicia pastwa, ktre wanie odzyskao niepodlego, Kuba z wasnej inicjatywy wysaa onierzy - ledwie powiadamiajc o tym Rosj - i pobia najedcw. Poudniowoafrykaska prasa pisaa, e to cios dla dumy Afryki Poudniowej" i bodziec dla afrykaskich nacjonalistw, ktrzy widzieli, jak RPA zostaa zmuszona do odwrotu" przez czarnych onierzy z Kuby. Najwiksza w Afryce Poudniowej czarna gazeta napisaa, e Czarna Afryka pynie na fali wywoanej kubaskim sukcesem w Angoli" i rozkoszuje si podniecajc myl, e marzenie o penej wolnoci moe si speni".184 Obrona Angoli jest najbardziej znaczcym wkadem Kuby do wyzwolenia Afryki. Jak niezwyky by ten wkad, nie byo wiadomo do czasu ukazania si pionierskiej pracy Gleijesesa, opowia105 dajcej histori maego kraju, ktry postanowi przeciwstawi si uciskowi wielkiego mocarstwa, i dziki nadzwyczajnemu heroizmowi i powiceniu jednostek zmieni kontynent".185 Gleijeses zauwaa, e Kissinger zrobi wszystko, by rozbi jedyny ruch, ktry reprezentowa jak nadziej dla przyszoci Angoli", czyli Ludowy Ruch Wyzwolenia Angoli (MPLA). I chocia na MPLA ciy powana odpowiedzialno za trudn sytuacj kraju" w pniejszych latach, to wanie nieustpliwa wrogo Stanw Zjednoczonych wpdzia ten ruch w niezdrow zaleno od bloku sowieckiego, a Afryk Poudniow omielaa do niszczycielskich zbrojnych atakw w latach osiemdziesitych".186 Liczne kampanie midzynarodowego terroryzmu i wojny ekonomicznej majce pokona skuteczny sprzeciw" i ukrci lewicowe ekscesy" bdce pod wpywem filozofii nowego nacjonalizmu", a moe

nawet teologii wyzwolenia, ktrych podano tu zaledwie kilka przykadw, s uznawane za nieistotne albo oczywicie uprawnione, podobnie jak ich bolesne konsekwencje. Dlatego praktycznie si o nich nie wspomina w dzisiejszej ogromnej literaturze i publicznej debacie na temat midzynarodowego terroryzmu i waszyngtoskiej, rzekomo nowej, doktryny zmiany reimu". Najwyej lekceway sieje, uywajc poprawiajcych samopoczucie eufemizmw. Sporadyczne odniesienia do Kuby mwi, e nic si tam nie dziao poza akcj destabilizacyjn znan jako operacja Mangusta". A na szczcie po upadku Zwizku Radzieckiego lewicowy terroryzm cakiem si wyczerpa. Korea Pnocna i Kuba nie dziaaj ju tak energicznie na rzecz nieporzdku, jak kiedy".187 Kuba zajmuje prominentne miejsce w uczonych rozprawach na temat terroryzmu, lecz zwykle jako podmiot podejrzany o zbrodnie, a niejako ofiara.188 Midzynarodowy terroryzm Reagana i Busha w Nikaragui i w innych miejscach nie istnieje lub w najgorszym razie wynika z nieuwagi albo jest innego rodzaju zrozumiaym odstpstwem od misji wyznaczonej przez Opatrzno przywdcom idealistycznego nowego wiata kadcego kres bestialstwu". Uporczywe trzymanie si standardowych procedur dziaania po zakoczeniu zimnej wojny rwnie nie miao miejsca lub nie ma znaczenia. Obowizuje tu nadrzdna zasada: zych uczynkw dokonuj inni; nam mona zarzuci jedynie nieumylne bdy lub niedopatrzenie. 106 Spraw o pierwszorzdnym znaczeniu dla przyszoci jest to, e w mocarstwie dominujcym w wiecie nawet najwiksze zbrodnie tak atwo wymazuje si z pamici. Wojny w Indochinach s tego doskonaym przykadem. Po caych latach brutalnych zniszcze znaczna cz ludnoci Stanw Zjednoczonych zacza sprzeciwia si tym wojnom ze wzgldu na pewne zasady. Jednak wrd wyksztaconych elit podstaw obiekcji byy zwykle koszty i poraka prowadzonych dziaa. Jestemy w stanie przyzna, e popenilimy pewne bdy w naszych generalnie chwalebnych dziaaniach, w szczeglnoci My Lai. Gdy Amerykanie ze smutkiem, a nawet wstydem, powracaj pamici do wojny w Wietnamie, to myl o takich horrorach, jak masakra w My Lai", pisze Jean Be-thke Elshtain, i jest to jedyny przykad z Wietnamu w jej zaciekym potpieniu zbrodni popenionych przez innych. My Lai jest wygodnym przykadem, poniewa win za t masakr mona zrzuci na niedouczonych onierzy starajcych si przetrwa straszne warunki na polu walki - w odrnieniu od na przykad operacji Wheeler Wallawa", do ktrej My Lai byo tylko drobnym przypisem, jednej z wielu akcji masowych mordw po ofensywie Tet, zaplanowanych przez ludzi szanowanych, takich jak my - a zatem nie musimy odczuwa adnego wstydu", ani nawet smutku" z powodu tych ogromnych zbrodni.189 Kuba zostaa wpisana na oficjaln list pastw terrorystycznych w 1982 roku - zaja miejsce Iraku, ktry zosta z niej wykrelony, aby Saddam Husajn mg kwalifikowa si do pomocy Stanw Zjednoczonych. MIDZYNARODOWY TERRORYZM I ZMIANA REIMU: NIKARAGUA Warto przyjrze si innej midzynarodowej kampanii terrorystycznej majcej pokona skuteczny sprzeciw": wojnie z Nikaragu. Ten przypadek jest szczeglnie pouczajcy ze wzgldu na skal dziaa terrorystycznych majcych na celu zmian reimu, rol obecnych wadz w Waszyngtonie w ich przeprowadzaniu, a take sposb przedstawiania tych dziaa w czasie ich trwania oraz przeobraenia, jakim z czasem ulego ich postrzeganie w kulturze intelektualnej. Przypadek ten ma dodatkowe znaczenie, 107 poniewa jest cakowicie niekontrowersyjny w wietle orzecze najwyszych autorytetw midzynarodowych; to znaczy jest niekontrowersyjny dla tych, ktrzy czuj si choby minimalnie zobowizani do przestrzegania praw czowieka i prawa midzynarodowego. Jest prosty sposb oszacowania wielkoci tej kategorii: trzeba ustali, jak czsto mwi si, czy nawet wspomina, o tych elementarnych sprawach w szacownych krgach na Zachodzie, szczeglnie po 11 wrzenia, gdy ponownie ogoszono wojn z terroryzmem". Tylko na podstawie tego wiczenia mona wycign pewne wnioski dotyczce przyszoci, niestety niezbyt optymistyczne. Atak na Nikaragu by jednym z najwikszych priorytetw w wojnie z terroryzmem rozpocztej po objciu urzdu przez administracj Reagana w 1981 roku, ktrej celem by gwnie terroryzm finansowany przez pastwo". Nikaragua stanowia niezwykle grony przypadek tej plagi, bo znajdowaa si tak blisko domu: to rak na naszym kontynencie", ktry otwarcie realizuje cele hitlerowskiej Mein Kampf, stwierdzi w Kongresie sekretarz stanu George Shultz.190 Nikaragu uzbroi Zwizek Radziecki, ktry zaoy tam elitarne schronisko dla terrorystw i wywrotowcw, zaledwie dwa dni jazdy samochodem z Harlingen w Teksasie", ostrzega prezydent - to sztylet wymierzony w serce Teksasu", by sparafrazowa znamienitego poprzednika. Ta druga Kuba

mogaby sta si zarzewiem rewolucji w caej okolicy, przede wszystkim w Ameryce aciskiej", a potem kto wie gdzie? Nikaraguascy komunici gro przeniesieniem swojej rewolucji do samych Stanw Zjednoczonych." Wkrtce moemy zobaczy radzieckie bazy wojskowe pod nosem Ameryki", co byoby strategiczn katastrof". Pomimo ogromnych przeciwnoci, z ktrymi si zmaga, prezydent dzielnie oznajmi reporterom: Nie poddam si. Pamitam czowieka o nazwisku Winston Churchill, ktry powiedzia, Ni-gdy si nie poddawaj. Nigdy, nigdy, przenigdy. Wic si nie poddamy".191 Reagan ogosi stan zagroenia kraju, poniewa polityka i dziaania rzdu Nikaragui stwarzaj niezwyke i nadzwyczajne zagroenie dla bezpieczestwa narodowego i polityki zagranicznej Stanw Zjednoczonych". Tumaczc bombardowanie Libii w 1986 108 roku Reagan stwierdzi, e wcieky pies Kadafi wysya bro i doradcw do Nikaragui, by przenie swoj wojn do Stanw Zjednoczonych", co stanowi cz jego walki o usunicie Ameryki ze wiata". Szczeglnie zowrogie byo nikaraguaskie haso rewolucji bez granic", do ktrego regularnie si odwoywano, chocia natychmiast zdemaskowano je jako oszustwo. rdem byo przemwienie przywdcy sandinistw Tomasa Borgego, w ktrym wyrazi on nadziej, e Nikaragua bdzie si pomylnie rozwija i stanie si wzorem dla innych, ktrzy bd musieli pj wasn drog. Te sowa zostay przerobione przez reaganowskie Biuro Dyplomacji Publicznej w plan podboju wiata i w tej wersji wiernie przekazay je media.192 Jeszcze bardziej interesujca ni bazestwa politycznych przywdcw prbujcych ustanowi nowe rekordy absurdu i oszustwa jest faktyczna tre dokumentu poddanego manipulacji przez Departament Stanu. Prawdopodobnie sowa Borgego rzeczywicie napeniy przeraeniem serca strategw Reagana. Rozumieli oni doskonale, e prawdziwym zagroeniem jest pomylny rozwj, ktry moe zarazi innych" i odnowi niebezpieczestwo zdawionego eksperymentu z demokracj i reform spoeczn w Gwatemali, skutecznego sprzeciwu" Kuby i wielu innych tego rodzaju przypadkw, sigajcych dni, w ktrych amerykaska rewolucja przerazia cara i Metternicha. To zagroenie trzeba byo przedstawi w kategoriach agresji i terroru dla celw publicznej dyplomacji. Idc tym ladem, sekretarz stanu Shultz ostrzega, e terroryzm to wojna ze zwykymi obywatelami". Gdy wypowiada te sowa, amerykaskie samoloty bombardoway Libi, zabijajc dziesitki zwykych obywateli. Bombardowanie to byo pierwszym atakiem terrorystycznym w historii zaplanowanym na czas najwyszej ogldalnoci w telewizji, dokadnie na moment, gdy wszystkie waniejsze stacje zaczynay wieczorne wiadomoci, co byo sporym osigniciem technicznym, zwaywszy na trudnoci logistyczne. Shultz ostrzega w szczeglnoci przed nikaraguaskim rakiem i owiadczy, e musimy go wyci". I to nie agodnymi rodkami: Negocjacje to eufemizm dla kapitulacji, jeeli nie pokae si siy przy stole przetargowym", perorowa Shultz, potpiajc tych, ktrzy opowiadaj si za utopijnymi, legalistycznymi rodkami, 109 takimi jak zewntrzna mediacja, Organizacja Narodw Zjednoczonych i Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci, lekcewac element siy w tym rwnaniu".193 Waszyngton mocno blokowa te utopijne rodki, poczwszy od stara prezydentw Ameryki rodkowej podejmowanych na pocztku lat osiemdziesitych, by wynegocjowa pokj w regionie. Waszyngton dalej wycina raka" przemoc, i jak mona si byo spodziewa, biorc pod uwag dostpny mu arsena si i rodkw, z wielkim powodzeniem. Thomas Walker, wybitny historyk Nikaragui, wskazuje, e po kilku latach terrorystyczna wojna Waszyngtonu odwrcia znaczcy wzrost gospodarczy i postp spoeczny, ktry nastpi po obaleniu wspieranej przez USA dyktatury Somozy, doprowadzajc wysoce wraliw gospodark do katastrofy, tak e do czasu, gdy amerykaska administracja dopia swego, Nikaragua osigna nie do pozazdroszczenia pozycj najbiedniejszego kraju na zachodniej pkuli". Jednym ze skadnikw tego triumfu, dodaje Walker, bya liczba ofiar miertelnych, ktr mona by porwna do 2,25 miliona ofiar w Stanach Zjednoczonych, proporcjonalnie do wielkoci populacji. Urzdnik Departamentu Stanu Reagana i historyk Thomas Carothers zauwaa, e dla Nikaragui ta liczba ofiar w stosunku do liczby mieszkacw bya znacznie wysza ni liczba Amerykanw, ktrzy zginli w czasie wojny secesyjnej i wszystkich wojnach XX wieku cznie."194 Zniszczenie Nikaragui byo zadaniem o niemaym znaczeniu. Bank wiatowy i inne midzynarodowe instytucje uznay na pocztku lat osiemdziesitych, e postp w tym kraju jest niezwyky" i kadzie solidny fundament pod dugotrway spoeczno-gospo-darczy rozwj" (Inter-American Development Bank). W sektorze opieki zdrowotnej Nikaragua osigna jeden z najbardziej spektakularnych wskanikw

poprawy przeywalnoci niemowlt wrd krajw rozwijajcych si" (UNICEF, 1986). Zatem prawdziwy rak, ktrego obawiali si reaganici, by rzeczywicie grony: niezwyka" transformacja Nikaragui moga na skutek przerzutw przeksztaci si w rewolucj bez granic" w tym sensie, jaki nadano sowom Borgego, aby uzyska efekt propagandowy. Dlatego cakiem logiczne, z punktu widzenia Waszyngtonu, byo zlikwidowanie wirusa", zanim zarazi innych", ktrych z kolei trzeba zaszczepi" za pomoc terroru i represji.195 110 Podobnie jak Kuba Nikaragua nie odpowiedziaa na atak terrorystyczny zamachami bombowymi w Stanach Zjednoczonych, prbami zabicia politycznych przywdcw ani innymi tego rodzaju dziaaniami, ktre jak si nas solennie zapewnia, speniaj najwysze standardy, gdy s przeprowadzane przez naszych liderw. Natomiast zwrcia si o pomoc do Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci. Jej zespoowi prawnikw przewodzi wybitny profesor prawa z Uniwersytetu Harvarda, Abram Chayes. Oczekujc, e Stany Zjednoczone zastosuj si do orzeczenia Trybunau, zesp ten przygotowa bardzo wsk list zarzutw, ograniczon do aktw terrorystycznych, ktre praktycznie nie wymagay adnych specjalnych dowodw, poniewa druga strona si do nich przyznawaa: chodzio zwaszcza o zaminowanie nikaraguaskich portw.196 W 1986 roku Trybuna przychyli si do racji Nikaragui, odrzuci roszczenia rzdu Stanw Zjednoczonych i potpi Waszyngton za bezprawne uycie siy" - innymi sowy, za midzynarodowy terroryzm. Werdykt sdu wyszed poza wskie zarzuty Nikaragui. Potwierdzajc swoje wczeniejsze stanowisko, Trybuna orzek, e zakazane" s wszelkie interwencje, ktre polegaj na ingerencji w suwerenne prawo wyboru systemu politycznego, gospodarczego, spoecznego i kulturalnego oraz w ksztatowanie polityki"; interwencje s bezprawne, jeeli wykorzystuj metody przymusu w odniesieniu do takich wyborw". Wyrok ten ma zastosowanie do wielu innych przypadkw. Trybuna okreli te wyranie, czym jest pomoc humanitarna", i uzna, e caa amerykaska pomoc dla contras ma cile wojskowy charakter, a zatem jest nielegalna. Trybuna stwierdzi rwnie, e wojna ekonomiczna prowadzona przez Stany Zjednoczone narusza obowizujce umowy midzynarodowe, a zatem jest bezprawna.197 Orzeczenie to nie przynioso praktycznie adnych dostrzegalnych efektw. Redaktorzy New York Timesa" skrytykowali Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci, uznajc go za wrogie forum", a zatem bez znaczenia, podobnie jak ONZ. Autorytety prawne, znane z obrony porzdku wiatowego, odrzuciy to orzeczenie na tej podstawie, e Ameryka musi by wolna, aby broni wolnoci" (Thomas Franek), a przecie bronia wolnoci, pustoszc Nikaragu i wiele innych krajw Ameryki rodkowej. Inni 111 potpili Trybuna za jego bliskie zwizki ze Zwizkiem Radzieckim" (Robert Leiken, Washington Post") - te zarzuty nie zasuguj nawet na obalenie. Pniejsza pomoc dla contras bya konsekwentnie okrelana jako humanitarna", co naruszao wyrane orzeczenie Trybunau. Kongres natychmiast zaaprobowa dodatkowe 100 milionw dolarw na eskalacj dziaa, ktre Trybuna potpi jako bezprawne uycie siy". Waszyngton nadal mia za nic utopijne, legalistyczne rodki", a w kocu dopi swego, uywajc przemocy. Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci orzek te, e Stany Zjednoczone powinny zapaci odszkodowanie, a Nikaragua miaa wyceni straty pod midzynarodowym nadzorem. Oszacowano je na 17-18 miliardw dolarw. Wezwanie do wypacenia reparacji zostao oczywicie odrzucone jako absurdalne, ale na wszelki wypadek Stany Zjednoczone po odzyskaniu kontroli wywary wielk presj na rzd nikaraguaski, by wycofa danie uznane przez Trybuna. Co ciekawe, wanie 17 miliardw dolarw wypaci Irak ludziom i firmom w ramach odszkodowania za najazd na Kuwejt. Liczba zabitych w czasie irackiej inwazji na Kuwejt bya podobnego rzdu wielkoci co liczba zabitych w czasie amerykaskiej inwazji na Panam kilka miesicy wczeniej (chodzi o setki lub tysice, wedug rnych szacunkw) -jest to zaledwie uamek liczby ofiar miertelnych w Nikaragui i moe 5 procent zabitych w czasie wspieranej przez USA izraelskiej inwazji na Liban w 1982 roku. Oczywicie w takich przypadkach nie ma w ogle mowy o odszkodowaniu. Innym stosownym porwnaniem, gdy chodzi o odszkodowanie, jest Wietnam. Tu postawy rozcigaj si jak zwykle od gobi" do jastrzbi". Skrajne stanowisko po stronie gobi zaj prezydent Carter, ktry zapewni Amerykanw, e nic Wietnamowi nie jestemy duni i nie jestemy zobowizani do udzielenia mu jakiejkolwiek pomocy, poniewa zniszczenia byy po obu stronach". Inni s zdania, e nie

powinnimy by tak pobaliwi. Przyjmujc umiarkowan pozycj ani gobia, ani jastrzbia, prezydent Bush I owiadczy, e to by bolesny konflikt, ale Hanoi wie, e dzisiaj szukamy tylko odpowiedzi, a nie odwetu za przeszo". Nie moemy nigdy zapomnie zbrodni, jakie Wietnamczycy po112 penili wobec nas, ale moemy zacz pisa ostatni rozdzia wojny w Wietnamie", jeeli oni dostatecznie gorliwie podejd do kwestii zaginionych w akcji", jedynej moralnej kwestii, ktra pozostaa po inwazji, w ktrej zginy miliony ludzi, trzy kraje kompletnie zrujnowano, a nieznana liczba ludzi nadal ginie od niewybuchw i umiera na skutek masowych atakw chemicznych w Wietnamie Poudniowym; Pnocnemu oszczdzono tego konkretnego horroru. Ssiedni artyku na pierwszej stronie New York Timesa" mwi o tym, e Japonia znowu nie potrafia jednoznacznie" uzna swojej winy za agresj w czasie wojny".198 Jako e najedcy byli ofiarami, na Wietnamczykach spoczywa obowizek reparacji. Dlatego zmuszono Wietnam do spacania Stanom Zjednoczonym ogromnego dugu zacignitego przez rzd w Sajgonie, zainstalowany przez USA w charakterze miejscowego wykonawcy amerykaskich dziaa wojennych w Indochi-nach, ktrych celem by gwnie Wietnam Poudniowy. Jednak Clinton wielkodusznie opowiedzia si za tym, by Wietnamczycy mogli przeznaczy cz swojego dugu wobec Stanw Zjednoczonych na cele edukacyjne.199 Plan Clintona by wzorowany na programie z 1908 roku, w ramach ktrego zwrcono Chinom cz odszkodowa, jakie byy zmuszone paci za bunt przeciwko cudzoziemskim panom (powstanie bokserw). S i wczeniejsze precedensy. Wyzwolenie Haiti spod panowania Francji w 1804 roku zaszokowao cywilizowan opini publiczn, ktra obawiaa si, e wirus wyzwolenia moe si rozprzestrzeni z tego pierwszego wolnego kraju wolnych ludzi".200 Z oczywistych wzgldw niebezpieczestwo to byo szczeglnie powane w Stanach Zjednoczonych, ktre jako pierwsze zaczy izolowa ten przestpczy kraj, a zagodziy swoje stanowisko dopiero w 1862 roku, gdy szukano miejsca dla uwolnionych niewolnikw (Liberia zostaa uznana w tym samym roku). Kar za zbrodni wyzwolenia byo ogromne odszkodowanie, jakie Haiti musiao zapaci Francji w 1825 roku, ktre gwarantowao francusk dominacj i miao katastrofalne skutki dla spoeczestwa wyniszczonego przez Francj w czasie wojny wyzwoleczej w jej najbogatszej kolonii.201 P wieku przed tym, jak Francja ukaraa Haiti za skuteczny sprzeciw, Jerzy Waszyngton wyruszy w 1779 roku na podbj roz113 winitej cywilizacji Irokezw. Chcia wypleni ich z tego kraju", jak pisa do Lafayette'a w dniu 4 lipca, i rozszerzy amerykaskie granice na zachd, w kierunku Missisipi; podbj Kanady zosta powstrzymany przez siy brytyjskie. Burzyciel miast", jak nazywaa Waszyngtona tubylcza ludno, wypeni swoj misj z powodzeniem. Poinformowano wtedy Irokezw, e musz zapaci odszkodowanie za zdradziecki opr wobec swoich wyzwolicieli. Inny Clinton, wczesny gubernator Nowego Jorku, powiadomi pokonane plemiona, e zwaywszy na straty, jakie ponielimy, dugi, jakie zacignlimy, oraz na nasz wczeniejsz przyja, uzasadnione jest, ebycie przekazali nam swoje ziemie, ktre pomog nam naprawi i spaci to, co wyej wymienione". Nie majc praktycznie wyboru, Irokezi scedowali swoje terytorium - tylko po to, eby si przekona, e stan Nowy Jork natychmiast zacz narusza swoje solenne zobowizania i zakazy zawarte w Artykuach Konfederacji i wkrtce zagarn wikszo tego, co pozostao, posuwajc si do grb, oszustw i podstpw. Mody amerykaski onierz pisa potem w licie do domu: Naprawd czuj si winny, podpalajc szaasy, ktre byy Domami Pokoju, zanim na-deszlimy my, burzyciele, siejcy wszdzie spustoszenie"; jednak by moe w susznej sprawie: Na pozr nasz misj jest tu zniszczenie, ale czy nie moe si okaza, e my, grabiecy, bezwiednie zasiewamy ziarno przyszego Imperium?"202 Po odrzuceniu przez Stany Zjednoczone nakazw Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci Nikaragua - nadal wyrzekajc si agresywnego odwetu, a nawet groby terroru - przedstawia swoj spraw w Radzie Bezpieczestwa ONZ, ktra podtrzymaa orzeczenie sdu i wezwaa wszystkie pastwa do przestrzegania prawa midzynarodowego. Stany Zjednoczone zawetoway t rezolucj. Wtedy Nikaragua zwrcia si do Zgromadzenia Oglnego ONZ, ktre uchwalio podobn rezolucj; sprzeciwiy si jej tylko Stany Zjednoczone, Izrael i Salwador. Rok pniej Zgromadzenie Oglne uchwalio kolejn rezolucj w tej sprawie, a tym razem sprzeciw zgosiy jedynie Stany Zjednoczone i Izrael. O wydarzeniach tych niewiele si mwio w mediach i caa sprawa znikna z historii.

W odpowiedzi na orzeczenia Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci i zalecenia Rady Bezpieczestwa Waszyngton na114 sili dziaania terrorystyczne i wyda swoim siom oficjalne rozkazy, by uderza w mikkie cele" i unika nikaraguaskiej armii.203 Rzecznik Departamentu Stanu Charles Redman potwierdzi i uzasadni ten nowy i bardziej skrajny program dziaa terrorystycznych, wydajc owiadczenie, ktrym mogoby si pochlubi Ministerstwo Prawdy Orwella", skomentowaa organizacja Americas Watch, dodajc, e prezentowana przez Red-mana koncepcja uprawnionego celu" mogaby uzasadni ataki terrorystyczne na kibuce w Izraelu lub na amerykaskie cele cywilne. Michael Kinsley, redaktor New Republic", skrytykowa organizacje praw czowieka za zbyt emocjonalny stosunek do uzasadnie Departamentu Stanu dla terrorystycznych uderze w mikkie cele". Powinnimy przyj, radzi Kinsley, sensown strategi [ktra przejdzie] test polegajcy na analizie kosztw i korzyci", analizie iloci przelanej krwi i nieszcz, do ktrych dojdzie, oraz prawdopodobiestwa, e w efekcie powstanie demokracja" - demokracja" w rozumieniu amerykaskich elit, a jest to interpretacja do dobrze zilustrowana w tym regionie. Kinsley uzna za rzecz oczywist, e elity te maj prawo prowadzi tak analiz i kontynuowa przedsiwzicie, jeeli przejdzie ich testy.204 I rzeczywicie przeszo ich testy. W 1990 roku, z pistoletem przy gowie [co] byo jasne dla wielu bezstronnych obserwatorw" (Walker), Nikaraguaczycy ulegli i zagosowali, by odda kraj w rce kandydata popieranego przez Stany Zjednoczone. Amerykaskie elity witoway swj triumf urzeczone now romantyczn epok". Komentatorzy reprezentujcy ca szanowan opini publiczn z entuzjazmem opiewali sukces metod, ktre przyjto, aby zrujnowa gospodark i prowadzi dug i mierteln wojn przy pomocy porednikw a do czasu, gdy wyczerpani mieszkacy sami obal niechciany rzd", przy minimalnych" kosztach dla nas; metod, ktre pozostawiy ofiarom tej wojny zburzone mosty, uszkodzone elektrownie i zniszczone farmy", dajc w ten sposb amerykaskiemu kandydatowi zwyciski program" - koniec z ubstwem mieszkacw Nikaragui" (Time"). Jestemy zjednoczeni w radoci" z tego wyniku i dumni ze zwycistwa amerykaskiej fairplay", gosiy nagwki w New York Timesie". 115 Oficjalna strategia uderzania w mikkie cele" opieraa si na tym, e Stany Zjednoczone kontroloway niebo nad Nikaragu i udostpniay wyrafinowane rodki cznoci siom terrorystycznym atakujcym z amerykaskich baz w Hondurasie. Administracja Reagana prbowaa uy metody sprawdzonej przez dyrektora CIA Alena Dullesa w Gwatemali i rekomendowanej w przypadku Kuby: trzeba wywrze nacisk na sojusznikw, by odrzucili proby o pomoc wojskow, tak by Nikaragua zwrcia si o pomoc do Rosjan i by mona j byo potem przedstawi jako mack finansowanego przez Kreml spisku, majcego nas zniszczy. Jednak rzd Nikaragui nie da si na to nabra. Dlatego reaganowska propaganda musiaa fabrykowa sensacyjne opowieci o radzieckich MIG-ach, ktre stacjonuj w nikaraguaskich bazach i zagraaj Stanom Zjednoczonym. To nie jest zaskakujce; mona oczekiwa, e systemy ogromnej wadzy bd ucieka si do kamstw i oszustw. Bardziej pouczajce s reakcje, jakie to wywoao. Jastrzbie" zaday zbombardowania Nikaragui, co miao by kar za t now zbrodni. Gobie" skaniay si do wikszej ostronoci, kwestionoway wiarygodno doniesie, lecz dodaway, e gdyby byy one prawdziwe, to musielibymy zbombardowa Nikaragu, poniewa samoloty te byyby zdolne wystpi przeciwko Stanom Zjednoczonym" (senator Paul Tsongas). Bezpieczestwo Stanw Zjednoczonych byoby zagroone, gdyby Nikaragua otrzymaa kilka wysuonych MIG-w z lat pidziesitych do obrony swojego obszaru powietrznego. Natomiast nie byo adnego zagroenia dla bezpieczestwa Nikaragui, gdy siy wspierane przez USA atakoway bezbronne cele cywilne, kierujc si wskazwkami z amerykaskich samolotw kontrolujcych obszar powietrzny tego kraju. To kolejny przykad logicznej nielogicznoci". To, e Nikaragua mogaby mie prawo do obrony wasnego obszaru powietrznego przed cigymi atakami terrorystycznymi ze strony Stanw Zjednoczonych jest niemal nie do pomylenia. Myl ta praktycznie nigdy nie zostaa wypowiedziana - co jest zreszt rozsdne, wziwszy pod uwag zasad, e dziaania USA s z definicji obronne, zatem kada reakcja na nie stanowi agresj, podobnie jak byo w przypadku wewntrznej agresji" w Wietnamie Poudniowym, kiedy Wietnamczycy napadli" na ameryka116 skich obrocw od wewntrz", w retoryce liberaw Kenne-dy'ego.

Po przywrceniu demokracji w waszyngtoskim stylu i stosownych praktyk w gospodarce kraj popad w jeszcze wiksz polityczn i spoeczno-gospodarcz ruin, ale przesta przyciga uwag w Stanach Zjednoczonych. Dziesi lat po odzyskaniu kontroli przez Stany Zjednoczone poowa aktywnej ekonomicznie ludnoci wyjechaa z kraju, czsto najodwaniejsi, najzdolniejsi, najbardziej zdeterminowani", albo legalnie, albo w charakterze nielegalnej, wdrownej siy roboczej. Przysyane przez nich pienidze, a szacuje si, e jest to okoo 800 milionw dolarw rocznie, s tym, co jeszcze chroni przed niekontrolowanym wybuchem spoecznym", informuje czasopismo badawcze Uniwersytetu Jezuickiego. Szacuje si rwnie, e produkt krajowy brutto Nikaragui musiaby wzrasta o 5 procent rocznie przez nastpne pidziesit lat, aby wrci do poziomu produkcji z 1978 roku, zanim nasze historyczne zacofanie gospodarcze osigno skrajne rozmiary na skutek finansowanej przez USA wojny majcej zdawi rewolucj", na skutek rujnujcego wpywu pniejszej gobali-zacji" oraz na skutek ogromnej korupcji" wspieranych przez USA rzdw po 1990 roku. Ten numer czasopisma pojawi si akurat wtedy, gdy Stany Zjednoczone stay si celem pierwszego midzynarodowego zamachu terrorystycznego na swojej ziemi.205 Inn uderzajc ilustracj dominujcych postaw wobec terroryzmu jest ostrzeenie, jakie urzdnicy administracji Busha wystosowali dwa miesice pniej, e Nikaragua zostanie ukarana, jeeli w listopadowych wyborach w 2002 roku zwyciy FSLN [Sandinowski Front Wyzwolenia Narodowego przyp. tum.], sia polityczna, ktra omielia si stawi opr amerykaskim atakom, a zatem nie podziela wartoci wyznawanych przez spoeczno wiatow". Waszyngton nie moe zapomnie, e Nikaragua staa si schronieniem dla agresywnych politycznych ekstremistw" w latach osiemdziesitych. Jest w tym troch prawdy - Ma-nagua rzeczywicie staa si schronieniem dla politycznych przywdcw socjaldemokracji, poetw i pisarzy, znaczcych postaci ycia religijnego, obrocw praw czowieka oraz innych ludzi uciekajcych przed szwadronami mierci i oficjalnymi siami bezpieczestwa pastw terrorystycznych zainstalowanych i wspiera117 nych przez Waszyngton, podobnie jak Pary sta si schronieniem przed faszyzmem i stalinizmem w latach trzydziestych. Codziennie przypomina nam o tym [schronieniu] ciga obecno niektrych czonkw kierownictwa FSLN... ktrzy dopuszczali si tych nikczemnoci", ostrzega nikaraguaskich wyborcw Departament Stanu. Zwaywszy na ich przesze dokonania, dlaczego mielibymy wierzy ich twierdzeniom, e si zmienili?... Jestemy pewni, e Nikaraguaczycy przemyl charakter i histori tych kandydatw i dokonaj mdrego wyboru".206 Nikaraguaczycy praktycznie nie potrzebowali tych ostrzee. Dziki swojej historii wiedzieli, e gdyby le si zachowali i wybrali niewaciwy rzd, jak to uczynili w wyborach w 1984 roku, ktrych Stany Zjednoczone nie uznay, poniewa nie mogy kontrolowa ich wyniku (i dlatego wybory te zostay wymazane z historii),207 to Nikaragua zostanie ponownie uznana za pastwo wspierajce terroryzm, co pocignie za sob wcale niebagatelne kary. Cytujc cyniczne ostrzeenia Waszyngtonu, redaktorzy Envio" zauwayli: To pewne, e ci, ktrzy signli po bro wtedy, gdy [amerykaski] terroryzm pastwowy zabija, torturowa, powodowa zniknicia ludzi i ogranicza przestrze polityczn, bd teraz przemianowani na terrorystw". Niewyobraalna i wyjtkowa tragedia z 11 wrzenia z pewnoci moga sprawi wraenie, e to koniec wiata... w zaatakowanym kraju", pisali. Lecz Nikaragua dowiadcza koca wiata niemal codziennie [po] spustoszeniach, jakie amerykaski rzd wielokrotnie sprowadza na ten kraj i nard". Okruciestwa z 11 wrzenia mona potpi jako armagedon", lecz Nikaraguaczycy pamitaj, e ich kraj przeywa swj armagedon w koszmarnie zwolnionym tempie [poddany amerykaskim atakom], a teraz jest pogrony w jego fatalnych nastpstwach", gdy zosta sprowadzony do pozycji drugiego najbiedniejszego kraju na zachodniej pkuli (za Haiti), rywalizujc z Gwatemal o to wyrnienie, i pobi prawdopodobnie wiatowy rekord koncentracji majtku.208 Wrd zwycizcw wszystko to zostao w klasyczny sposb wymazane z pamici. Nikaragu i Salwador pamita si jako historie wzgldnego sukcesu - wanie takiego sukcesu, jakiego brakuje nam na Bliskim Wschodzie", co mona naprawi, przeprowadzajc now krucjat na rzecz demokratyzacji".209 Trudno znale 118 choby jedno zdanie w komentarzach gwnego nurtu, ktre sugerowaoby, e midzynarodowy terroryzm obciajcy konto urzdnikw obecnej administracji Busha ma jaki zwizek z wojn z terroryzmem" wypowiedzian przez nich ponownie 11 wrzenia. Wrd czoowych postaci tej

wznowionej wojny jest John Negroponte, szef amerykaskiej ambasady w Hondurasie, ktry by gwn baz wypadow do atakw terrorystycznych w Nikaragui. Negropontego zasuenie wybrano, by w ONZ kierowa dyplomatyczn czci obecnej fazy wojny z terroryzmem. Militarn czci kieruje Donald Rumsfeld, ktry by specjalnym wysannikiem Reagana na Bliskim Wschodzie w okresie, gdy panowa tam najwikszy terror, i ktrego zadaniem byo nawizanie cilejszych relacji z Saddamem Husajnem. Wojn z terroryzmem" w Ameryce rodkowej nadzorowa Elliott Abrams. Po przyznaniu si do zarzuconych mu czynw w aferze Iran-con-tras Abrams zosta uaskawiony w Wigili Boego Narodzenia 1992 roku przez prezydenta Busha I, a Bush II mianowa go dyrektorem Biura ds. Bliskiego Wschodu i Afryki Pnocnej w Radzie Bezpieczestwa Narodowego,... jest to wysza funkcja kierownicza [polegajca na] nadzorowaniu stosunkw arabsko--izraelskich oraz amerykaskich dziaa na rzecz pokoju w tym niespokojnym regionie"210 - to zdanie w wietle faktw brzmi jak z Orwella. Do Abramsa doczy Otto Reich, oskarony o prowadzenie nielegalnej, tajnej kampanii propagandowej przeciwko Nikaragui; w administracji Busha II Reich zosta tymczasowym asystentem sekretarza stanu do spraw Ameryki aciskiej, a nastpnie desygnowano go na specjalnego wysannika do spraw caej zachodniej pkuli. W miejsce Reicha stanowisko asystenta sekretarza stanu obj Roger Noriega, ktry suy w Departamencie Stanu za czasw administracji Reagana i pomaga ksztatowa zaciekle antykomunistyczn polityk wobec Ameryki aciskiej", czyli, w wolnym tumaczeniu, operacje terrorystyczne.211 Sekretarz stanu Powell, przedstawiany teraz jako umiarkowany przedstawiciel obecnej administracji, suy w latach osiemdziesitych jako doradca ds. bezpieczestwa narodowego w ostatniej fazie terroru, okruciestw i podwaania dyplomacji w Ameryce rodkowej oraz wsparcia dla reimu apartheidu w Afryce Poudniowej. Jego poprzednik, John Poindexter, odpowiada za prze119 stpcze dziaania ujawnione w aferze Iran-contras i w 1990 roku zosta skazany na podstawie piciu zarzutw o cikie przestpstwa (wyrok ten zosta uniewaniony gwnie ze wzgldw formalnych). Bush II mianowa go dyrektorem prowadzonego przez Pentagon programu Totalnego Rozpoznania Informacyjnego (Total Information Awareness), ktry sprawi, jak zauwaa ACLU [Amerykaska Unia Swobd Obywatelskich - przyp. tum.], e kady Amerykanin - od farmera z Nebraski po bankiera z Wall Street - znajdzie si pod wirtualn lup wszechpotnego aparatu bezpieczestwa narodowego".212 Reszta tej listy jest w wikszoci podobna. Nikaraguaczycy mieli szczcie w pierwszej fazie wojny z terroryzmem". Przynajmniej mieli armi, ktra moga ich broni przed sponsorowanym przez inne pastwo terroryzmem. W ssiednich krajach terrorystami byli funkcjonariusze aparatu bezpieczestwa. W poowie lat osiemdziesitych, gdy okruciestwa osigny szczytowe nasilenie, Salwador sta si gwnym odbiorc amerykaskiej pomocy i szkole wojskowych (nie liczc Izraela i Egiptu). Kongres narzuci warunki dotyczce praw czowieka na pomoc dla Gwatemali, co zmusio reaganowcw do skorzystania z usug midzynarodowej siatki terrorystycznej obejmujcej argentyskich neonazistw (do czasu, gdy ich obalono we wasnym kraju), Izrael, Tajwan oraz innych dowiadczonych w zwalczaniu terroryzmu". Udrczenie i wyniszczenie ludnoci cywilnej byo w konsekwencji znacznie wiksze. Redaktorzy Envio" dodaj, e w grudniu 1989 roku rzd George'a Busha seniora przeprowadzi inwazj na Panam, operacj wojskow, w czasie ktrej bombardowano obszary cywilne i zabito tysice Panamczykw tylko po to, by wyposzy jednego czowieka, Manuela Norieg. Czy nie by to terroryzm pastwowy?"213 Suszne pytanie, chocia uywa si znacznie mocniejszych sw, gdy sprawcy takich dziaa nie maj dostatecznej wadzy, by mogli sami pisa histori. Cho takie zbrodnie rutynowo znikaj" z pamici zwycizcw, ofiary o nich nie zapominaj. Panamczycy take - gdy potpiali ataki z 11 wrzenia, pamitali o mierci prawdopodobnie tysicy nieszcznikw podczas operacji Just Cause" (Suszna Sprawa"), majcej na celu uprowadzenie nieposusznego zbira, ktrego na 120 Florydzie skazano na kar doywotniego wizienia za zbrodnie popenione w wikszoci wtedy, gdy by opacany przez CIA. Pewien dziennikarz zauway: Jak bardzo podobne [s ofiary z 11 wrzenia] do tych chopcw i dziewczt... do tych niewinnych matek, dziadkw i drobnych staro winek... [gdy] terroryzm nazwano suszn spraw, a terroryst wyzwolicielem".214 By moe takie wspomnienia mog w czci wyjani niezwykle niski poziom midzynarodowego poparcia dla amerykaskich bombardowa Afganistanu. W Ameryce aciskiej, ktra najduej dowiadczaa przemocy Stanw Zjednoczonych, poparcie byo najmniejsze, prawie niedostrzegalne.

Mieszkacom Ameryki aciskiej nie trzeba o pewnych sprawach przypomina, bo jak stwierdzi Carlos Salinas, byy dyrektor ds. relacji z rzdami w Amnesty International, oni wiedz lepiej ni zapewne wikszo ludzi, e rzd Stanw Zjednoczonych jest jednym z najwikszych sponsorw terroryzmu".215 atwo jest odrzuci opini wiata jako gos bez znaczenia" przesycony paranoicznym antyamerykanizmem", atwo, ale moe niezbyt mdrze. 121 Rozdzia 5 Iracki cznik Po omiu latach bardziej reakcyjne skrzydo administracji Reagana i Busha I odzyskao wadz w kontestowanych wyborach w 2000 roku. Jego przedstawiciele uznali, e zamach z 11 wrzenia daje im moliwo jeszcze intensywniejszych dziaa na rzecz dawnych celw, cile wedug scenariusza z poprzedniej kadencji. SCENARIUSZ MIDZYNARODOWY Dla George'a Busha modszego specjalici PR i autorzy przemwie stworzyli wizerunek prostego czowieka, ktry ma bezporednie poczenie z niebem, ufa swoim instynktom", gdy dzielnie kroczy do przodu, aby oczyci wiat ze zoczycw", kierujc si swoimi wizjami" i marzeniami" -jest to karykatura antycznych eposw i bajek dla dzieci, z domieszk westernu. Za pierwszym razem wizerunek stworzony dla przywdcy niewiele si rni, a retoryka bya nie mniej arliwa: wszystkie pastwa musz si zjednoczy w walce z nikczemn plag terroryzmu" (Reagan), a zwaszcza z midzynarodowym terroryzmem wspomaganym przez pastwa, zaraz rozsiewan przez zdeprawowanych wrogw cywilizacji", ktra stanowi powrt do barbarzystwa w dzisiejszej epoce" (George Shultz).216 123 Natychmiast powinny si pojawi istotne pytania: co stanowi terroryzm? czym rni si on od agresji i oporu?. Obowizujce odpowiedzi wiele wyjaniaj, lecz pytania te nigdy nie stay si przedmiotem publicznej dyskusji. Przyjto wygodn definicj: terroryzmem jest to, co nasi przywdcy uznaj za terroryzm. Kropka. Ta praktyka trwa nadal po wznowieniu wojny z terroryzmem.217 W latach osiemdziesitych dwoma gwnymi ogniskami wojny z terroryzmem" byy Ameryka rodkowa oraz region bliskow-schodnio-rdziemnomorski. W Ameryce rodkowej, jak pisaem wczeniej, wojna z terroryzmem natychmiast przeobrazia si w barbarzysk wojn terrorystyczn, uznan za wielki sukces i wymazan z historii. Na Bliskim Wschodzie, jak zobaczymy, dowdcy z Waszyngtonu i ich miejscowi wsplnicy take odpowiadali za zbrodnie daleko przewyszajce wszystko, co zarzucano ich oficjalnym wrogom. Te fakty s szczeglnie godne uwagi, poniewa pojedyncze akty terroru, przeciwko ktrym wystpowali, zostay wyolbrzymione przez ich systemy propagandowe do takich rozmiarw, e w poowie lat osiemdziesitych byy gwnymi wiadomociami roku. Zaiste imponujce osignicie. W innym miejscu wiata w czasach Reagana na poudniowoafrykaskim sojuszniku Waszyngtonu spoczywaa gwna odpowiedzialno za ponad 1,5 miliona ofiar miertelnych oraz zniszczenia na sum 60 miliardw dolarw w niedawno wyzwolonych portugalskich koloniach -Angoli i Mozambiku. Wedug szacunkw UNICEF-u liczba ofiar miertelnych wrd niemowlt i maych dzieci w tych dwch krajach wynosia od 150 tysicy do 850 tysicy tylko w 1988 roku; w ten sposb odwrcony zosta trend z pierwszych lat po uzyskaniu niepodlegoci, gwnie w wyniku zastosowania broni masowego terroryzmu". I to wszystko, nie liczc dziaa Republiki Poudniowej Afryki w jej wasnych granicach, gdzie bronia cywilizacji przed atakami Afrykaskiego Kongresu Narodowego Nelsona Mandeli, jednej z bardziej znanych grup terrorystycznych" wedug raportu Pentagonu z 1988 roku. Tymczasem reaganowcy uchylili si od sankcji wobec RPA, zwikszyli obroty handlowe z tym krajem i zapewnili mu cenne wsparcie dyplomatyczne.218 Jedno z przedsiwzi obecnie rzdzcej ekipy zyskao duy rozgos: sukces CIA i jej wsppracownikw w latach osiemdzie124 sitych w rekrutacji radykalnych islamistw i zorganizowaniu ich w si wojskow i terrorystyczn. Wedug Zbigniewa Brzeziskiego, doradcy do spraw bezpieczestwa narodowego w administracji Cartera, chodzio o wcignicie Rosjan w afgask puapk", pocztkowo poprzez tajne operacje, ktre popchn yby ich do inwazji na Afganistan. Wedug bardzo dobrze zorientowanego analityka, Raymonda Garthoffa, reakcja Cartera i Brzeziskiego na pniejsz inwazj bya oparta na cakowicie bdnej

interpretacji rosyjskiej decyzji o interwencji. Rosjanie podjli t decyzj niechtnie, a przywiecay im ograniczone, obronne cele, co obecnie zostao jednoznacznie ustalone na podstawie radzieckich archiww", pisze Garthoff. Dla reaganowcw, ktrzy objli urzd rok pniej, jedynym celem", cignie Garthoff, byo wykrwawienie i napitnowanie Sowietw w midzynarodowej opinii publicznej". Bezporednim skutkiem bya wojna, ktra spustoszya Afganistan, a przyniosa jeszcze gorsze skutki, gdy Rosjanie si wycofali, a wadz przejli dihadyci Reagana. Dugofalowym skutkiem byy dwie dekady terroru i wojny domowej. W latach osiemdziesitych istniao zagroenie, e dojdzie do czego jeszcze gorszego, gdy wspierane przez CIA wypady afgaskich partyzantw i sabotaystw na terytorium sowieckie niemal sprowokoway wielk wojn radziecko-pakistask, jeeli nie radzieckoamerykask", co miaoby nieprzewidywalne konsekwencje.219 Po wycofaniu si Rosjan organizacje terrorystyczne zwerbowane, uzbrojone i wyszkolone przez Stany Zjednoczone oraz ich sojusznikw (wrd nich Al-Kaida i podobni dihadyci) skieroway swoj uwag gdzie indziej - zaogniy konflikt indyjsko-pakista-ski bezprecedensow ofensyw terrorystyczn w Indiach w marcu 1993 roku" i wielokrotnie spychay cay region na krawd wojny nuklearnej w pniejszych atach, gdy konflikt si rozprzestrzenia. Miesic wczeniej powizanym grupom niemal udao si wysadzi budynek World Trade Center dziki zastosowaniu metod wyoonych w podrcznikach CIA". Ustalono, e zamach zaplanowali zwolennicy szejka Omara Abdela Rahmana, ktremu CIA pomoga wjecha do Stanw Zjednoczonych i zapewniaa ochron na terenie kraju.220 Innych konsekwencji na caym wiecie nie trzeba przypomina. 125 Przynajmniej czciowo znane jest te dugotrwae wsparcie dla Saddama Husajna, jakiego udzielaa mu obecnie rzdzca ekipa, czsto tumaczone obsesj na punkcie Iranu. Polityki tej nie zmieniono po kapitulacji Iranu w wojnie iracko-iraskiej ze wzgldu na nasz obowizek wspierania amerykaskich eksporterw", wyjania Departament Stanu na pocztku lat dziewidziesitych -dodajc zwyczajowe frazesy o tym, jak pomoc dla Saddama wzmocni przestrzeganie praw czowieka, stabilno w regionie i pokj. W padzierniku 1989 roku, na dugo po zakoczeniu wojny z Iranem i ponad rok po zagazowaniu Kurdw przez Saddama, prezydent Bush I wyda dyrektyw w sprawie bezpieczestwa narodowego, w ktrej stwierdza, e normalne stosunki midzy Stanami Zjednoczonymi a Irakiem bd suy naszym dugoterminowym interesom i sprzyja stabilizacji zarwno w rejonie Zatoki Perskiej, jak i na Bliskim Wschodzie". Wkrtce potem, przy okazji inwazji na Panam, znis zakaz poyczek dla Iraku. Stany Zjednoczone zaoferoway Irakowi dostawy dotowanej ywnoci, ktrej reim Saddama bardzo potrzebowa po zniszczeniu kurdyjskich upraw, a take zaawansowane technologie i czynniki biologiczne, dajce si przystosowa do produkcji broni masowego raenia. Ciepy klimat tych relacji da si zauway, gdy delegacja senatorw pod przywdztwem lidera wikszoci i przyszego republikaskiego kandydata na prezydenta, Boba Dole'a, odwiedzia Saddama w kwietniu 1990 roku. Senatorowie przekazali pozdrowienia od prezydenta Busha i zapewnili Saddama, e rzd Stanw Zjednoczonych nie robi mu adnych problemw, tworzy je tylko arogancka i rozpieszczona prasa". Senator Alan Simpson radzi Saddamowi, eby zaprosi dziennikarzy, aby sami si przekonali", i w ten sposb sprostowa ich bdne wyobraenia. Dole zapewni Saddama, e komentator Yoice of America", ktry go krytykowa, zosta zwolniony.221 Saddam nie by jedynym potworem, ktry zdoby uznanie obecnie rzdzcej ekipy. Wrd innych byli Ferdinand Marcos, Baby Doc" Duvalier i Nicolae Ceaucescu; wszyscy zostali obaleni od wewntrz, mimo silnego poparcia Stanw Zjednoczonych trwajcego do chwili, gdy ich los by przesdzony. Do innych ulubiecw zalicza si prezydent Indonezji Suharto, rywalizujcy w barbarzystwie z Saddamem. Pierwsz gow pastwa, ktr uhono126 rowano wizyt w Biaym Domu po objciu urzdu przez Busha starszego by Mobutu Sese Seko z Zairu, nastpny wysokiej rangi zabjca, oprawca i grabieca. Dyktatorzy z Korei Poudniowej rwnie cieszyli si mocnym poparciem Waszyngtonu do czasu, gdy wojskowe rzdy wspierane przez USA zostay ostatecznie obalone w 1987 roku przez powszechny ruch spoeczny. Nawet pomniejsi kryminalici mogli by pewni ciepego przyjcia, jeeli tylko speniali swoje zadanie. Sekretarz stanu Shultz by tak zachwycony Manuelem Norieg, e polecia do Panamy, aby mu pogratulowa, gdy ten wygra wybory dziki faszerstwom i przemocy, i wychwala tego gangstera za zainicjowanie procesu demokratyzacji". Pniej Norieg przesta by przydatny w wojnie contras i w innych przedsiwziciach, i przesunito go do kategorii zych" - cho podobnie jak Saddam najcisze zbrodnie mia ju za sob. Nastpnie sta si

celem inwazji i zosta uprowadzony z Ambasady Watykanu w operacji Suszna Sprawa", 0 ktrej skutkach ju wspominaem.222 Niektrzy z tych wadcw z pewnoci dorwnywali Sadda-mowi w wewntrznym terrorze. Ceaucescu stanowi pouczajcy przypadek. Pod jego rzdami ludzie yli w strachu przed budzcymi groz siami bezpieczestwa, znanymi z bezwzgldnoci 1 barbarzystwa. Tydzie po jego obaleniu w niespodziewanej powszechnej rewolcie w grudniu 1989 roku Washington Post" opisywa, jak Ceauc,escu zniszczy gospodarcz, intelektualn i artystyczn tkank Rumunii", w koszmarny sposb naruszajc prawa czowieka". Prezydent Bush II mwi prawd, gdy w stylu Kennedy'ego" przemawia na Placu Wyzwolenia w Bukareszcie i sawi nard, ktry zaledwie dwanacie lat temu obali okrutnego tyrana, Ni-colae Ceaucescu". By to wzruszajcy moment: Stojc w ulewnym deszczu, w czarnym paszczu i z odkryt gow, Bush rzek: Wy znacie rnic midzy dobrem a zem, bo widzielicie oblicze za. Nard rumuski rozumie, e agresywnych dyktatorw nie mona uagodzi ani zignorowa. Trzeba si im zawsze przeciwstawia*".223 Prezydent i jego wielbiciele nie wspomnieli o tym, w jaki sposb jego ojciec i bezporedni wsppracownicy honorowali zalecenie, e okrutnym tyranom, takim jak Ceaugescu, trzeba si 127 zawsze przeciwstawia". Odpowied okazuje si znajoma: udzielajc im wsparcia. Konfrontujemy si z obliczem za", wycigajc do niego przyjazn do - przynajmniej gdy moemy co na tym zyska. Wanie cytowany artyku z Washington Post", ktry ukaza si zaraz po rumuskiej rewolucji, susznie stwierdza: Mio, e prezydent Bush [I] zaproponowa nawizanie stosunkw dyplomatycznych z popiesznie zorganizowan Rad Ocalenia Narodowego [Rumunii], ale nie rozgrzesza to Zachodu z tego, e pomaga utrzyma tego tyrana w ostatnich latach" - stwierdzenie to najwyraniej podzielio los innych niedopuszczalnych spostrzee na temat realnego wiata. W 1983 roku wiceprezydent Bush wyrazi swj podziw dla politycznego i gospodarczego postpu, jaki dokona si dziki Ceaucescu, oraz dla jego szacunku dla praw czowieka". Dwa lata pniej ambasador Reagana musia ustpi ze stanowiska, gdy Waszyngton mia zastrzeenia do jego troski o prawa czowieka. Wkrtce potem sekretarz stanu Shultz chwali Rumuni jako kraj dobrych komunistw", nagradzajc Ceaucescu wizyt i przywilejami gospodarczymi. Tak toczyy si sprawy a do chwili, gdy tyran zosta obalony - przez samych Rumunw - podobnie jak w przypadku innych zabjcw i oprawcw w otoczeniu Reagana i Busha. Gdy tylko ulubiony dobry komunista" zosta wyeliminowany, Waszyngton owiadczy, e Rumunia zdja z siebie okropny ciar"; jednoczenie znis zakaz poyczek dla Saddama Husajna, aby zwikszy amerykaski eksport i ustawi nas w lepszej pozycji do rozmw z Irakiem na temat przestrzegania praw czowieka w tym kraju", wyjania z powag Departament Stanu.224 Jak zawsze amerykaskie wadze potrafi sobie miao przypisa zasugi za obalenie tyranw, ktrych wspieray do samego koca. Saddam Husajn doczy do panteonu przegranych brutalnych dyktatorw" obalonych przez Stany Zjednoczone, ogosi z dum Donald Rumsfeld i wliczy do tego panteonu rwnie Ceaucescu. W tym samym dniu, w ktrym Rumsfeld wygosi to owiadczenie, Paul Wolfowitz wyjani, e jego mio do demokracji dojrzewaa w formatywnych latach w administracji Reagana, gdy by gwn osob do spraw azjatyckich w Departamencie Stanu", gdzie wychwala potwornego Suharto oraz popiera brutalnego i skorumpowanego Marcosa, ktrych upadek, jak te128 raz twierdzi, pokazuje, e demokracja potrzebuje bodca ze strony Stanw Zjednoczonych"225 wspierajcych Marcosa a do chwili, gdy nie dao si go ju duej utrzyma w obliczu powszechnej opozycji, do ktrej doczyy nawet warstwy biznesowe i armia. Inne przykady s rwnie przekonujce. Gdy ajdacka galeria dawnych przyjaci odchodzi w zapomnienie, ich miejsce zajmuj nowi ulubiecy. Wrd nich dyktatorzy z Azji rodkowej - Islam Karimow z Uzbekistanu, Saparmurad Nijazow z Turkmenistanu i inni - ktrzy stali si jeszcze bardziej brutalni i despotyczni, gdy uznano ich za uczestnikw wypowiedzianej na nowo wojny z terroryzmem"; wzmacniaj oni pozycj Stanw Zjednoczonych w regionie o sporych bogactwach naturalnych i duym znaczeniu strategicznym. W innym zaktku wiata zasobnym w upragnion rop, Gwinei Rwnikowej, jest Teodoro Obiang, ktry zajmuje wysokie miejsce w rankingu krwawych tyranw i zosta stosownie przyjty, z penymi honorami, przez prezydenta Busha we wrzeniu 2002 roku, tu zanim zosta ponownie wybrany na siedmioletni kadencj, zdobywajc 97 procent gosw.

Entuzjastycznie przyjto te Algieri, ktr ju wczeniej chwali Departament Stanu Clintona za jej osignicia w walce z terroryzmem - to znaczy za jej potworny terroryzm pastwowy. Bush wspi si na wyyny poparcia dla terroru i tortur, oferujc algierskiemu rzdowi pomoc wojskow i innego rodzaju wsparcie. Waszyngton moe si wiele nauczy od Algierii w kwestii sposobw walki z terroryzmem", dowiadujemy si od Williama Burnsa, amerykaskiego asystenta sekretarza stanu ds. Bliskiego Wschodu. Pan Burns ma racj", skomentowa Robert Fisk, Ameryka moe si wiele nauczy od Algierczykw", midzy innymi barbarzyskich technik tortur, ktre Fisk i kilku innych dziennikarzy ujawniaj od lat, a ktrych stosowanie potwierdzaj teraz uciekinierzy z algierskiej armii w Londynie i Paryu. Zamordowano blisko 200 tysicy Algierczykw w jedenacie lat, odkd wojsko uniewanio pierwsze demokratyczne wybory w tym kraju, gdy wygraa je partia islamska", pisze Lara Marlowe. Jeeli Algieria ma by wzorem dla Stanw Zjednoczonych, jak przeciwstawia si muzumaskim fundamentalistom, to niech Bg ma nas w swojej opiece".226 129 Powysze przykady pokazuj, z jak konsekwencj ludzie obecnie sprawujcy wadz prowadz polityk zagraniczn. W polityce wewntrznej s rwnie konsekwentni. SCENARIUSZ WEWNTRZNY Za rzdw Reagana utrzymyway si stosunkowo sabe wyniki gospodarcze z lat siedemdziesitych. Ze wzrostu korzystali przede wszystkim bardzo zamoni, inaczej ni w zotej epoce" w latach pidziesitych i szedziesitych, gdy korzystali z niego wszyscy. Za rzdw Reagana-Busha pace realne stay w miejscu lub malay, podobnie jak wiadczenia socjalne; zwikszya si liczba godzin pracy, a pracodawcom pozwolono lekceway ochron organizacji pracowniczych. Oczywicie taka polityka nie cieszya si popularnoci. W ostatnich dniach administracji Busha seniora Reagan by obok Nixona najmniej popularnym yjcym byym prezydentem.227 W takich warunkach nieatwo utrzyma polityczn wadz. Jest tylko jedna dobra metoda - wzbudzi strach. Stosowano t taktyk przez wszystkie lata rzdw Reagana-Busha, gdy wadze wycigay z zanadrza jednego diaba za drugim, eby nastraszy ludzi i skoni ich do posuszestwa. Zagroenia dla Amerykanw w czasie pierwszej wojny z terroryzmem byy ogromne. W listopadzie 1981 roku libijscy zabjcy przemierzali ulice Waszyngtonu, by zgadzi prezydenta, ktry dzielnie pognbi drania Kadafiego. Od pierwszej chwili amerykaski rzd zdawa sobie spraw, e Libia jest bezbronnym workiem treningowym i dlatego dy do konfrontacji, w ktrej mogoby zgin wielu Libijczykw, liczc na reakcj Libii, ktr mona by si posuy do wzbudzenia strachu. Zanim Amerykanie zdyli odetchn z ulg, e prezydentowi udao si wywin z rk libijskich zabjcw, Kadafi znowu ruszy - tym razem najecha na Sudan, pokonujc prawie tysic kilometrw przez pustyni, a siy powietrzne Stanw Zjednoczonych i ich sojusznikw przyglday si temu bezradnie. Podobno Kadafi uknu te spisek majcy na celu obalenie rzdu w Sudanie; spisek tak misterny, e wywiady sudaski i egipski nic o nim nie wiedziay, co odkryo paru amerykaskich dziennikarzy, ktrzy zadali 130 sobie trud, eby zbada spraw. Pniejszy pokaz siy Stanw Zjednoczonych pozwoli sekretarzowi stanu Shultzowi ogosi, e Kadafi jest z powrotem w swojej klatce, tam gdzie jego miejsce", gdy Reagan zareagowa szybko i zdecydowanie", demonstrujc kowbojsk si", ktra tak urzeka penych uwielbienia intelektualistw (Paula Johnsona, w tym przypadku). Incydent ten szybko poszed w zapomnienie, gdy speni ju swoje zadanie.228 Akurat gdy pierwsze zagroenie ze strony Libii zaczo ustpowa, pojawio si nastpne niebezpieczestwo, jeszcze powaniejsze - baza powietrzna na Grenadzie, ktr mogliby wykorzysta Rosjanie, eby zbombardowa Stany Zjednoczone. Na szczcie amerykaski przywdca w ostatniej chwili przyby na ratunek. Po odrzuceniu propozycji pokojowej ugody na swoich warunkach Waszyngton wysa 6000 onierzy z elitarnych jednostek, ktrzy pokonali opr kilkudziesiciu lekko uzbrojonych kubaskich robotnikw budowlanych w rednim wieku, wic wreszcie moglimy stan z podniesionym czoem", jak ogosi waleczny kowboj z Biaego Domu.229 Lecz zagroenie nie mino. Wkrtce na horyzoncie pojawili si Nikaraguaczycy wymachujcy swoimi egzemplarzami Mein Kampf, zaledwie dwa dni jazdy samochodem z Harlingen w Teksasie. Na szczcie gwny dowdca si zbrojnych, majc w pamici postaw Churchilla wobec nazistw, nie podda si i zdoa odeprze grone hordy, chocia zaopatrywa je Kadafi, pragncy usun Ameryk

ze wiata".230 Gdy w 1986 roku Biay Dom zabiega o poparcie Kongresu dla zmasowanego ataku na Nikaragu, ponownie wyczarowano libijskie zagroenie, dokonujc krwawych prowokacji w zatoce Sidra, po ktrych nastpiy bombardowania Libii w porze najwikszej ogldalnoci w telewizji; zabito wtedy dziesitki ludzi, bez adnego wiarygodnego pretekstu. Oficjalne stanowisko byo takie, e Artyku 51 Karty Narodw Zjednoczonych daje nam prawo do uycia siy w samoobronie przed przyszym atakiem". Byo to chyba pierwsze wyrane sformuowanie doktryny wojny prewencyjnej"; by to rwnie koniec nadziei na wiat porzdku i prawa, jeli w ogle traktowano te nadzieje powanie. A traktowano je powanie. Anthony Lewis, komentator prawny w New York Timesie", chwali administracj Reagana za oparcie si na 131 prawnym argumencie, e przemoc wobec wielokrotnych sprawcw przemocy jest uzasadnionym dziaaniem w samoobronie". Wyobramy sobie, co by si dziao, gdyby inni byli dostatecznie silni, eby przyj doktryn Reagana-Lewisa.231 Tak sprawy toczyy si przez ca dekad. Brana turystyczna w Europie przeya okresowy kryzys, gdy Amerykanie bali si lata do europejskich miast, bo mogliby zosta zaatakowani przez szalonych Arabw lub inne demony. Ogromne zagroenia wymylano take w kraju. Przestpczo w Stanach Zjednoczonych nie rni si bardzo od przestpczoci w innych krajach uprzemysowionych. Jednak strach przed przestpczoci jest znacznie wikszy. To samo dotyczy narkotykw -jest to problem w innych krajach, a bezporednie zagroenie dla naszego istnienia w USA. Polityczni przywdcy z atwoci wykorzystuj media, by podsyci strach przed takimi czy innymi zagroeniami. Kampanie strachu organizowane s cyklicznie, w zalenoci od wewntrznych, politycznych potrzeb. Rasistowski wyskok Busha I w sprawie Williego Hortona podczas kampanii wyborczej w 1988 roku jest tego synn ilustracj. Wojna narkotykowa", wypowiedziana ponownie we wrzeniu 1989 roku, jest nastpnym uderzajcym przykadem. Mimo wiadczcych przeciwko temu mocnych dowodw rzd dramatycznie ogosi, e latynoscy handlarze narkotykw stanowi zagroenie dla amerykaskiego spoeczestwa. Urzdnicy mogli by pewni, e ta taktyka przyniesie sukces, wyjania Hodding Carter, dziennikarz i redaktor, byy asystent sekretarza stanu w administracji Cartera. To jasne jak soce", pisa, e mass media w Ameryce maj nieodpart skonno, by zataczy tak, jak Biay Dom -kady Biay Dom - im zagra". Kampania antynarkotykowa okazaa si wielkim sukcesem -poza tym, e nie wpyna na zaywanie narkotykw. Strach przed narkotykami natychmiast sta si najwikszym ze spoecznych lkw. Przygotowano w ten sposb grunt do zintensyfikowanej akcji usuwania zbytecznych ludzi z miejskich ulic i umieszczania ich w nowych, na gwat budowanych wizieniach; a take do operacji Suszna Sprawa", chlubnej inwazji na Panam, ktr uzasadniano midzy innymi tym, e Noriega by zamieszany w handel narkotykami. W tym samym czasie administracja Busha grozia 132 Tajlandii surowymi sankcjami, jeeli wprowadzi bariery dla importu znacznie bardziej mierciononej substancji wytwarzanej w Stanach Zjednoczonych - tytoniu. Ale te wydarzenia przebiegay bez rozgosu. W przypadku Panamy rwnie istnia miadcy argument prawny za inwazj. Thomas Pickering, amerykaski ambasador przy ONZ, pouczy Rad Bezpieczestwa, e Artyku 51 Karty Narodw Zjednoczonych pozwala na uycie siy zbrojnej w obronie kraju, w obronie naszych interesw i naszego narodu" oraz na podjcie rodkw, ktre zapobiegn temu, by z terytorium danego kraju przemycano narkotyki do USA" - w tym przypadku polegajcych na przywrceniu biaej elity bankierw i biznesmenw, z ktrych wielu byo podejrzewanych o handel narkotykami i pranie brudnych pienidzy, co zreszt wkrtce si potwierdzio, jak donosiy amerykaskie agencje rzdowe.232 Przez cay czas argumenty prawne stosowano zgodnie z zasad wyoon przez wybitnego izraelskiego ma stanu Abb Eba-na: okrelajc podstaw prawn" dziaania, ktre chcemy podj, moemy posuwa si do tyu, od podanego dziaania do prawnego uzasadnienia".233 Scenariusz ten by do cile przestrzegany, gdy praktycznie ci sami ludzie zdobyli polityczn wadz w wyborach w 2000 roku. W 1981 roku poczyli ogromny wzrost wydatkw wojskowych z obnieniem podatkw, kalkulujc, e narastajca histeria z powodu powstaego deficytu wytworzy siln presj, by obci wydatki federalne [na cele socjalne], i w ten sposb by moe pozwoli tej administracji zrealizowa jej zamierzenie, jakim jest wycofanie si z Nowego adu". Bush II postpi zgodnie z tym

wzorcem - wprowadzi cicia podatkw, na ktrych niezmiernie skorzystali bardzo bogaci, i przeforsowa najwikszy wzrost wydatkw federalnych w ostatnich dwudziestu latach"234, w wikszoci na cele wojskowe, a std porednio na przemys zaawansowanych technologii. Deficyt finansw publicznych wymaga dyscypliny fiskalnej", co przekada si na cicia wydatkw na wiadczenia socjalne dla spoeczestwa. Ekonomici rzdowi szacuj, e amerykaskiej administracji brakuje w tej chwili 44 bilionw dolarw. Analiza zawierajca te szacunki miaa sta si czci dorocznego raportu 133 budetowego opublikowanego w lutym 2003 roku, ale j usunito, by moe dlatego, e przewidywaa, i zmniejszenie deficytu bdzie wymagao ogromnej podwyki podatkw, a Bush wanie stara si przeforsowa ich nastpn obnik, znowu korzystn gwnie dla bogatych. Prezydent Bush pracuje niestrudzenie nad tym, by pogbi nasz dziur budetow", zauwaaj ekonomici Laurence Kotlikoff i Jeffrey Sachs, piszc o ogromnym, przewidywanym deficycie finansw publicznych. W rezultacie, jak twierdz, dojdzie do ogromnych ci przyszych wiadcze z ubezpiecze spoecznych i systemu opieki zdrowotnej Medi-care". Rzecznik Biaego Domu Ari Fleischer zgodzi si z wyliczeniem deficytu na 44 biliony dolarw i porednio uzna trafno caej analizy: Nie ma wtpliwoci, e systemy ubezpiecze spoecznych i opieki zdrowotnej Medicare przerzuc na [przysze] pokolenia przygniatajcy dug, jeeli polityczni decydenci nie zajm si powanie reform tych systemw" - co nie oznacza finansowania ich z progresywnych podatkw. Problem ten pogbia jeszcze powany kryzys finansowy poszczeglnych stanw i miast.235 Redaktorzy statecznego Financial Timesa" jedynie stwierdzaj rzecz oczywist", komentuje ekonomista Paul Krugman, gdy pisz, e bardziej skrajni republikanie", ktrzy s u steru, najwyraniej chc zrujnowa finanse publiczne, co stworzyoby kuszc perspektyw wprowadzenia [ci wydatkw socjalnych] tylnymi drzwiami". Przeznaczone do rozbirki, twierdzi Krugman, s systemy opieki zdrowotnej Medicaid i Medicare oraz system ubezpiecze spoecznych, lecz zagroone s take inne programy socjalne, ktre powstay w ostatnim stuleciu, by chroni ludzi przed bezwzgldnym dziaaniem prywatnej wadzy.236 Cele likwidacji programw socjalnych wykraczaj daleko poza koncentracj majtku i wadzy. Ubezpieczenia spoeczne, szkoy publiczne i inne tego rodzaju odstpstwa od susznej drogi", ktr amerykaska sia militarna ma narzuci wiatu, jak si to szczerze deklaruje, oparte s na nikczemnych doktrynach, do ktrych naley zgubne przekonanie, e powinnimy jako spoeczno troszczy si o to, czy niepenosprawnej wdowie w innej czci miasta uda si przey dzie lub czy dziecko z ssiedztwa bdzie miao szans na przyzwoit przyszo. Te szkodliwe doktryny opie134 raj si na zasadzie wspczucia, uznawanej przez Adama Smitha i Davida Hume'a za istot ludzkiej natury -jest to zasada, ktra musi wynika z rozumu. Prywatyzacja przynosi inne korzyci. Jeeli emerytury, opieka zdrowotna i inne rodki przetrwania ludzi pracy uzalenione s od giedy, to s oni zainteresowani podkopywaniem wasnych interesw: sprzeciwiaj si podwykom pac, wprowadzaniu regulacji dotyczcych zdrowia i bezpieczestwa oraz innym dziaaniom umniejszajcym zyski ich dobroczycw, na ktrych musz polega w sposb przywodzcy na myl feudalizm. Po gwatownym wzrocie popularnoci prezydenta po 11 wrzenia badania opinii publicznej ujawniy rosnce niezadowolenie z polityki spoecznej i gospodarczej urzdujcej administracji. Jeeli rodowisko Busha chciao utrzyma polityczn wadz, to byo praktycznie zmuszone przyj strategi, ktr Anatol Lie-ven nazywa klasyczn nowoytn strategi zagroonej prawicowej oligarchii, polegajc na obrceniu masowego niezadowolenia w nacjonalizm"237; zreszt strategia ta przysza tym ludziom z atwoci, gdy stosowali j z powodzeniem w czasie pierwszych dwunastu lat swojego urzdowania. Strategi t zarysowa Karl Rove, gwny doradca polityczny: w listopadzie 2002 roku republikanie musz wyj do ludzi z kwesti bezpieczestwa narodowego", poniewa wyborcy ufaj partii republikaskiej", bo ona chroni Ameryk". Podobnie, wyjania Rove, w kampanii prezydenckiej w 2004 roku trzeba przedstawi Busha jako przywdc czasu wojny. Dopki doniesienia medialne i potyczki polityczne w lecie byy zdominowane przez sprawy krajowe, Bush i jego republikanie tracili popularno ", zauway gwny komentator ds. midzynarodowych agencji prasowej UPI. Lecz bezporednie zagroenie" ze strony Iraku pojawio si w sam por, we wrzeniu 2002 roku. Znajc swoj sabo w sprawach wewntrznych, administracja prbuje utrzyma i powikszy swoj wadz, stosujc awanturnicz polityk midzynarodow, wprowadzajc nowe, radykalne strategie militarne zakadajce

moliwo uderze wyprzedzajcych oraz dc do wygodnej politycznie i wietnie zgranej w czasie konfrontacji z Irakiem".238 Taktyka ta ledwo, ledwo zdaa egzamin w kampanii wyborczej w poowie kadencji. Chocia wyborcy sdz, e republikanom 135 bardziej le na sercu wielkie korporacje ni zwykli Amerykanie", to jednak ufaj republikanom w kwestii bezpieczestwa narodowego.239 We wrzeniu ogoszono Strategi Bezpieczestwa Narodowego. Sztucznie wywoany strach zapewni wystarczajce spoeczne poparcie dla inwazji na Irak, ktra ustanowia now norm pozwalajc na wszczcie agresywnej wojny wedug wasnego uznania, oraz da administracji dostatecznie duo politycznej siy, by dalej moga prowadzi surow i niepopularn polityk wewntrzn. I znowu administracja postpuje cile wedug scenariusza z poprzedniego okresu sprawowania rzdw, ale teraz dziaa z wikszym zapaem, ma mniej zewntrznych ogranicze i stwarza znacznie wiksze zagroenie dla pokoju. NIEISTOTNE RYZYKO Wojn z Irakiem wszczto ze wiadomoci, e moe ona doprowadzi do rozprzestrzenienia broni masowego raenia i nasilenia terroryzmu, jednak uznano, e jest to nieistotne ryzyko w porwnaniu z zyskiem, jakim bdzie przejcie kontroli nad Irakiem, stanowcze ustanowienie normy zezwalajcej na wojn prewencyjn oraz wzmocnienie wadzy wewntrznej. Dowody na to, jak pozycj na licie priorytetw zajmoway prawdziwe zagroenia bezpieczestwa, pojawiy si natychmiast po ogoszeniu wielkiej strategii imperialnej 17 wrzenia 2002 roku. Amerykaski rzd od razu publicznie odstpi od midzynarodowych dziaa na rzecz wzmocnienia konwencji o zakazie broni biologicznej i bakteriologicznej", informujc sojusznikw, e dalsze dyskusje w tej sprawie trzeba odoy na cztery lata.240 Jak ju wspomniaem, w poowie padziernika wyszo na jaw, e w czasie wczeniejszego epizodu igrania z ogniem wiat stan na krawdzi wojny nuklearnej. Dziesi dni pniej, 23 padziernika, komisja rozbrojeniowa ONZ przyja dwie niezmiernie wane rezolucje. Pierwsza wzywaa do nasilenia dziaa, ktre mogyby zapobiec militaryzacji przestrzeni kosmicznej, a zatem oddali powane zagroenie dla midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa". Druga rezolucja potwierdzaa protok genewski z 1925 roku zakazujcy uycia gazw trujcych i broni bakteriologicznej". 136 Obie przeszy jednogonie, przy dwch gosach wstrzymujcych si: Stanw Zjednoczonych i Izraela. Wstrzymanie si Stanw Zjednoczonych jest rwnoznaczne z wetem - zwykle jest to podwjne weto, gdy takich wydarze si nie relacjonuje i znikaj one z historii. W gwnych mediach nie byo adnej wzmianki o tym, jak caa reszta wiata prbowaa bez powodzenia zapobiec powanym zagroeniom dla naszego przetrwania. W skromnych relacjach prasowych na temat przeraajcych rewelacji ujawnionych podczas retrospektywnej konferencji w Hawanie w padzierniku 2002 roku niewiele mwiono o niezwykle aktualnych kwestiach terroryzmu midzynarodowego i siowej zmiany reimu ani o skojarzeniach z Irakiem, ktre nieustannie przychodziy do gowy jej uczestnikom. W drodze do Hawany uczestnicy ci z pewnoci czytali list dyrektora CIA George'a Te-neta do przewodniczcego senackiej komisji ds. wywiadu, senatora Boba Grahama, w ktrym pisa, e istnieje niewielkie prawdopodobiestwo, by Saddam zainicjowa operacj terrorystyczn z uyciem broni konwencjonalnej lub chemicznej czy biologicznej, ktr by moe posiada, ale prawdopodobiestwo to stanie si do wysokie" w przypadku ataku Stanw Zjednoczonych. Rwnie FBI wyraao niepokj, e wojna z Irakiem wywoa nowe zagroenie terroryzmem w kraju"; mwi o tym take szef Departamentu Bezpieczestwa Wewntrznego. Czoowe czasopismo midzynarodowe o tematyce wojskowo-wywiadowczej oraz sojusznicze agencje wywiadowcze dochodziy do takich samych wnioskw, dodajc jeszcze spostrzeenie, e atak Stanw Zjednoczonych moe nada globalny wymiar nastrojom antyamery-kaskim i antyzachodnim... Atak na Irak nie zredukuje islamskiego terroryzmu, tylko go nasili": wojna w Iraku grozi podsyceniem niepokojw i powstaniem nowych zagroe terrorystycznych, ostrzegaj swoje rzdy europejscy funkcjonariusze bezpieczestwa i policji", moe te przycign nowych modych ludzi do stale rosncego oporu wobec USA".241 Zgadzajc si t opini, Richard Betts, ekspert od niespodziewanych atakw i szantau nuklearnego, napisa, e w przypadku amerykaskiej inwazji Saddam nie bdzie mia powodu, by powstrzyma si

przed wyraeniem swego najmocniejszego ostatniego sowa - ktrym moe by uycie [broni masowego raenia] w Sta137 nach Zjednoczonych" - przy pomocy siatki, ktra ju tam jest. Prawdopodobiestwo tego jest raczej mae", zauwaa Betts, by moe tak mae", jak prawdopodobiestwo zdarze, ktre nastpiy 11 wrzenia.242 Ci, ktrych cho troch obchodzi bezpieczestwo mieszkacw Stanw Zjednoczonych i innych ewentualnych celw, nie uznaliby oczywicie tego prawdopodobiestwa za nieistotne. Eksperci byli zgodni, e atak najwikszej potgi militarnej w dziejach na bezbronnego przeciwnika moe rozbudzi pragnienie odwetu lub uycia rodkw odstraszajcych. Wybitni specjalici od stosunkw midzynarodowych wskazywali, e kraje stanowice potencjalne cele amerykaskiego awanturnictwa wiedz, e Stany Zjednoczone mona utrzyma na dystans tylko poprzez odstraszanie", przede wszystkim broni masowego raenia (Ken-neth Waltz). W ten sposb amerykaska polityka stymuluje programy budowy broni jdrowej i sprzyja rozprzestrzenianiu si tej broni z jednego kraju do drugiego". Ta sama polityka stymuluje terroryzm: Jak mona si byo spodziewa... sabe pastwa i zraone spoeczestwa... atakuj zaciekle Stany Zjednoczone jako sprawc lub symbol ich cierpienia", i jeeli nie zrobi si nic, by umierzy ich ale, prawdopodobnie bd reagowa uyciem takich rodkw, jakie s im dostpne, w tym rwnie terrorem. Amerykaski wywiad doda, e pogbiajca si stagnacja gospodarcza" wywoana waszyngtosk wersj globalizacji prawdopodobnie przyniesie podobne efekty.243 To nie byy nowe ostrzeenia. Od jakiego czasu istniaa wiadomo , e mocarstwa uprzemysowione zapewne utrac swj praktyczny monopol na przemoc, zachowujc tylko ogromn przewag. Na dugo przed 11 wrzenia specjalistyczne badania wskazyway, e dobrze zaplanowana operacja przeszmuglowania broni masowego raenia do Stanw Zjednoczonych miaaby co najmniej 90-procentow szans powodzenia". To pita achillesowa Ameryki", konkludowali autorzy opracowania pod tym tytuem, analizujcego liczne opcje dostpne terrorystom. Raport grupy roboczej Rady ds. Stosunkw Zagranicznych dodawa nastpne. Blisko zagroenia staa si oczywista po zamachu na World Trade Center w 1993 roku, ktry gdyby zosta lepiej zaplanowany, mg spowodowa mier dziesitkw tysicy ludzi, stwierdzili budowniczowie WTC.244 138 Przewidywano te, e atak na Irak moe przyczyni si do rozprzestrzeniania broni masowego raenia w bardziej bezporedni sposb. Ekspert od terroryzmu Daniel Benjamin (z pewnoci nie gob") zauway, e inwazja moe spowodowa najwiksz w dziejach katastrof proliferacyjn". Saddam Husajn dowid, e jest brutalnym tyranem, ale postpujcym racjonalnie. Gdyby mia bro chemiczn i biologiczn, to bro ta znajdowaaby si pod cis kontrol i podlegaaby waciwej hierarchii subowej". Z pewnoci nie oddaby jej w rce takich ludzi, jak Osama ben Laden, ktrzy rwnie dla niego s strasznym zagroeniem. Jednak gdyby Irak zosta zaatakowany, irackie spoeczestwo mogoby si rozpa, a wraz z nim kontrola nad broni masowego raenia, ktra mogaby trafi na ogromny rynek broni niekonwencjonalnych" - byby to koszmarny scenariusz" z kadego punktu widzenia. Powojenne dochodzenie ujawnio, e obawy Benjamina mogy si zici z powodu pldrowania instalacji nuklearnych.245 Przedwojenna krytyka ze strony establishmentu miaa kilka istotnych cech. Po pierwsze, bya odbiciem obaw wyraanych w tych samych krgach, dotyczcych postawy zbjeckiego supermocarstwa", ktre znaczna cz wiata uwaa za najwiksze zagroenie dla pokoju na wiecie oraz najwiksze zewntrzne zagroenie dla ich spoeczestw". Po drugie, obejmowaa niezwykle wiele gosw z rnych rodowisk - komentarze przytaczane wyej pochodz z amerykaskich i zagranicznych agencji wywiadowczych; z czoowego czasopisma wojskowego; z dwch najwaniejszych amerykaskich czasopism powiconych polityce zagranicznej (z numerw ze stycznia 2003 roku); z niecodziennej publikacji Amerykaskiej Akademii Sztuk i Nauk; z wypowiedzi najbardziej szanowanych specjalistw zajmujcych si sprawami midzynarodowymi, terroryzmem i analiz strategiczn; a nawet czarodziejw z Davos", ktrzy dominuj w wiatowej gospodarce. Cokolwiek si myli o tych ocenach, trudno znale historyczny precedens dla tak szerokiej krytyki planowanej wojny, podobnie jak cakowicie bezprecedensowy jest powszechny sprzeciw wobec wojny, ktry pojawi si, zanim j oficjalnie wszczto. Po trzecie, cho krytyka ta pochodzia od establishmentu, zostaa zignorowana. Urzdujca administracja nie podja adne-

139 go wysiku, eby j odeprze, w istocie zdawaa si jej w ogle nie dostrzega - i byo to cakiem rozsdne. Z punktu widzenia propagandy najpotniejsze pastwo w dziejach nie potrzebuje adnego usprawiedliwienia ani powanej argumentacji dla swoich dziaa - deklaracja szlachetnych intencji powinna wystarczy. Podobnie jak poinformowano ONZ, e moe sta si istotna", jeeli usankcjonuje to, co i tak zamierzamy zrobi, a w innym razie poniesie konsekwencje, tak te wiat naley powiadomi, e dominujce mocarstwo nie musi niczego udowadnia, jeeli chce uy siy lub uczyni cokolwiek innego. Uwaczaoby to autorytetowi mocarstwa, gdyby zauwaao, a c dopiero starao si odpiera, krytyczne haasy" (by uy drwicego wyraenia McGeorge'a Bundy'ego). Krytycy maj racj, e postawa supermo-carstwa moe doprowadzi do samozniszczenia, lecz przywdcy zwykle nie przywizuj do takich obaw wielkiego znaczenia. W obecnym przypadku administracja z pewnoci miaa wiadomo, nawet bez ostrzee szanowanych ekspertw, e planowana przez ni wojna z Irakiem i inne zwizane z t wojn dziaania prawdopodobnie zwiksz ryzyko rozprzestrzenienia broni masowego raenia oraz terroryzmu wymierzonego w USA i ich sojusznikw. Lecz najwidoczniej takie zagroenia maj dla niej niewielkie znaczenie w porwnaniu z celami, ktre chce osign. Co wicej, chocia stratedzy oczywicie nie przyjmuj z zadowoleniem rozprzestrzeniania broni masowego raenia i terroryzmu, to jednak wiedz, e mog wykorzysta te zjawiska dla wasnych celw, zarwno globalnych, jak i wewntrznych. Potrafi zaakceptowa nawet strach, ktry wzbudzaj na caym wiecie: nie chodzi im przecie o to, eby ludzie ich kochali, tylko eby byli im posuszni, a jeeli strach moe w tym pomc, to wszystko w porzdku pomoe im zachowa wiarygodno". Co za tyczy si celw, to dowiadczony analityk i bliskowschodni korespondent Youssef Ibrahim z pewnoci bardzo uproci spraw, gdy stwierdzi, e chodzi o zwikszenie popularnoci prezydenta" dla krtkotrwaych korzyci politycznych oraz przeksztacenie przyjaznego Iraku w prywatn amerykask instalacj naftow".246 S jednak powody, by sdzi, e spostrzeenia Ibrahima przynajmniej id we waciwym kierunku. Utrzymanie politycznej wadzy i wzmocnienie amerykaskiej kontroli nad 140 gwnymi rdami energii na wiecie to wane etapy na drodze do osignicia podwjnego celu, ktry zosta do jasno sformuowany: chodzi o stworzenie instytucjonalnych ram dla radykalnej restrukturyzacji amerykaskiego spoeczestwa, ktra cofnie postpowe reformy caego stulecia, oraz o ugruntowanie wielkiej strategii imperialnej, ktra polega na definitywnej dominacji w wiecie. W porwnaniu z takimi zamierzeniami ryzyko faktycznie moe si wydawa nieistotne. DZICY ZA SCEN Krytycy wywodzcy si z establishmentu i Biay Dom na og skupiali si na tych samych kwestiach, na ktrych koncentroway si debaty Rady Bezpieczestwa i inspekcje: na zagroeniu irackim, na broni masowego raenia i na tej podkategorii terroryzmu, ktr si oficjalnie uznaje. adna z tych debat nie zatrzymywaa si duej ni tylko na chwil na demokratyzacji", wyzwoleniu" czy innych kwestiach wykraczajcych poza potencjalne zagroenie dla USA i ich sojusznikw. Nie dyskutowano wiele, na przykad o moliwych skutkach wojny dla ludnoci Iraku - poza krgami dzikich za scen", by uy sw McGeorge'a Bundy'ego na okrelenie tych, ktrzy uwaali, e w wojnie wietnamskiej liczy si co wicej ni tylko sukces wojskowy i koszty najedcw. Gdy Waszyngton par zdecydowanie do wojny z Irakiem, dzicy znw zaczli wychodzi poza wskie zagadnienie kosztw wasnych. Majc na wzgldzie fakt, e ludno Iraku stoi na krawdzi przetrwania po dziesiciu latach wyniszczajcych sankcji, midzynarodowe organizacje pomocowe i medyczne ostrzegay, e wojna moe doprowadzi do wielkiej katastrofy humanitarnej. W Szwajcarii odbya si konferencja trzydziestu pastw majca na celu przygotowanie si do tego, co moe si zdarzy. Tylko Stany Zjednoczone odmwiy udziau w tym spotkaniu. Uczestnicy, w tym czterej pozostali stali czonkowie Rady Bezpieczestwa, ostrzegali przed tragicznymi dla ludnoci skutkami wojny". Byy asystent sekretarza obrony Kenneth Bacon, dyrektor organizacji Refugees International [Uchodcy Midzynarodowi], majcej siedzib w Waszyngtonie, przewidywa e wojna spowoduje ogromny napyw uchodcw i kryzys sanitarny". Tymczasem mi141 dzynarodowe organizacje pomocowe skrytykoway amerykaskie plany pomocy humanitarnej w powojennym Iraku za oglnikowo, aosne niedofinansowanie i nadmiern kontrol ze strony

wojska". Przedstawiciele ONZ narzekali, e ,,[w Waszyngtonie] wida rozmylny brak zainteresowania ostrzeeniami, z ktrymi staramy si dotrze do ludzi planujcych wojn, ojej moliwych konsekwencjach".247 Reim Saddama Husajna, cho przeraajcy i brutalny, to jednak przeznacza zyski z ropy naftowej na rozwj wewntrzny. Hu-sajn, cho by tyranem stojcym na czele reimu, ktry z przemocy uczyni instrument dziaania pastwa" i mia na swoim koncie ohydne naruszenia praw czowieka", to jednak wydwign poow ludnoci kraju na poziom klasy redniej, a Arabowie z caego wiata... przyjedali studiowa na irackich uniwersytetach".248 Wojna w 1991 roku, w ktrej celowo niszczono instalacje wodne, energetyczne i kanalizacyjne, zebraa straszliwe niwo, a sankcje narzucone przez Stany Zjednoczone i Wielk Brytani zepchny kraj do poziomu minimum przetrwania.249 Ilustracj tego moe by raport UNICEF-u z 2003 roku na temat sytuacji dzieci na wiecie, w ktrym stwierdza si, e regres Iraku w ostatniej dekadzie jest zdecydowanie najpowaniejszy wrd wszystkich badanych 193 krajw"; miertelno niemowlt, najlepszy wskanik dobrobytu dzieci", wzrosa z 50 do 133 na tysic ywych urodze, stawiajc Irak poniej wszystkich krajw nieafrykaskich, z wyjtkiem Kambody i Afganistanu. Dwch jastrzbich" analitykw wojskowych zauwayo, e sankcje gospodarcze byy prawdopodobnie konieczn [sid] przyczyn mierci wikszej liczby ludzi w Iraku, ni zgino za spraw tak zwanej broni masowego raenia w caej historii" - setek tysicy, wedug ostronych szacunkw.250 Nikt z Zachodu nie zna Iraku lepiej ni Denis Halliday i Hans von Sponeck, szacowni dyplomaci ONZ, ktrzy byli gwnymi koordynatorami ONZ do spraw pomocy humanitarnej i stali na czele kilkusetosobowej midzynarodowej grupy badaczy przemierzajcych codziennie ten kraj. Obaj zrezygnowali w protecie przeciwko, jak je nazwa Halliday, ludobjczym" sankcjom narzuconym przez Stany Zjednoczone i Wielk Brytani. Obaj odrzucaj twierdzenia, e wadze wstrzymyway dostawy ywnoci i le142 karstw. Ich nastpca, Tun Myat, popar ich opini i stwierdzi, e system iracki jest najlepszym systemem dystrybucji, z jakim kiedykolwiek si spotka jako urzdnik wiatowego Programu ywnociowego". Wyszy urzdnik wiatowego Programu ywnociowego ONZ stwierdzi w swoim raporcie, e w ramach tego programu dokonano ponad milion inspekcji systemu i nie znaleziono niczego znaczcego, co wskazywaoby na oszustwa czy fa-woryzacj". Doda, e w adnym razie nie stworzylibymy niczego innego, co dziaaoby w poowie tak dobrze" jak system iracki, ktry jest najsprawniejszy na wiecie", i e zwikszyoby si ryzyko wielkiego kryzysu humanitarnego", gdyby cokolwiek miao zakci jego dziaanie.251 Jak Halliday, von Sponeck i inni zwracali uwag od lat, sankcje wyniszczay spoeczestwo, a jednoczenie wzmacniay Sad-dama Husajna i jego klik, zwikszajc zaleno Irakijczykw od tyrana, na ktrym musieli polega, eby przetrwa. Von Sponeck, ktry zrezygnowa w 2000 roku, twierdzi, e Stany Zjednoczone i Wielka Brytania systematycznie staray si uniemoliwi [jemu i Hallidayowi] wystpienie na forum Rady Bezpieczestwa... poniewa nie chciay sucha tego, co mielimy do powiedzenia" na temat okruciestwa sankcji.252 Amerykaskie media maj najwyraniej podobne nastawienie. Chocia specjalistyczna wiedza koordynatorw ONZ nie ma sobie rwnych, Amerykanie musieli zwraca si gdzie indziej, eby usysze, co maj oni do powiedzenia, nawet wtedy gdy caa uwaga bya skupiona na Iraku. O efektach sankcji mwio si bardzo niewiele i w tonie apologetycznym, co jest zwyczajn praktyk w odniesieniu do zbrodni popenionych przez wasne pastwo. Badaczka akademicka Joy Gordon ustalia, e nawet informacje, ktre docieraj do Rady Bezpieczestwa, s utrzymywane w tajemnicy przed opini publiczn", jednak dowiedziaa si dostatecznie duo, podobnie jak inni, by odsoni wstydliw histori umylnego okruciestwa i dziaa prowadzonych agresywnie przez ca ostatni dekad, ktre miay zminimalizowa ilo dbr humanitarnych wjedajcych do kraju... mimo ogromnego ludzkiego cierpienia, w tym olbrzymiego wzrostu miertelnoci niemowlt i szerzcych si epidemii". Stany Zjednoczone nie wpuciy do Iraku tankowcw z wod pitn, z tak nieuzasadnionych 143 powodw, e zostay one odrzucone przez ekspertw wojskowych ONZ i to w czasie, gdy gwn przyczyn mierci dzieci by brak dostpu do czystej wody pitnej, a w kraju panowaa susza". Waszyngton nalega, by nie wysya do Iraku szczepionek przeciwko chorobom niemowlcym i ustpi dopiero po energicznych protestach UNICEF-u i wiatowej Organizacji Zdrowia, popartych przez europejskich ekspertw od broni biologicznej, ktrzy stwierdzili, e zastosowanie tych szczepionek do

celw wojskowych, o ktrym mwili Amerykanie, jest absolutnie niemoliwe".253 Midzynarodowy Czerwony Krzy, na podstawie dogbnej znajomoci tego kraju, uzna w 1999 roku, e po dekadzie sankcji iracka gospodarka lega w gruzach", a program ywno za rop, wprowadzony przez ONZ rezolucj nr 986 w roku 1995 nie powstrzyma upadku systemu opieki zdrowotnej ani spadku dostaw wody, ktre cznie stanowi jedno z najwikszych zagroe dla zdrowia i dobrobytu ludnoci cywilnej". Organizacje pomoco-we mog jedynie mie nadziej, e zagodz niektre z najgorszych skutkw sankcji [i] nie s w stanie nawet w przyblieniu sprosta przytaczajcym potrzebom dwudziestu dwch milionw ludzi", napisano w raporcie MKCK.254 Zwolennicy sankcji argumentowali, e win za t przeraajc sytuacj ponosi Saddam, poniewa nie zastosowa si w peni do rezolucji ONZ, budowa sobie paace, pomniki itd. (Wedug koordynatorw pomocy humanitarnej ONZ i wiatowego Programu ywnociowego finansowa je z pienidzy pochodzcych z przemytu i innych nielegalnych operacji). Zatem argumentacja bya taka, e musielimy ukara Saddama za jego zbrodnie, miadc jego ofiary i wzmacniajc oprawc. Wedug podobnej logiki, jeeli jaki przestpca porwie szkolny autobus, powinnimy wysadzi pojazd w powietrze i zamordowa pasaerw, ale ocali i nagrodzi porywacza, usprawiedliwiajc nasze dziaanie tym, e to jego wina.255 Rozmylny brak zainteresowania" prawdopodobnymi konsekwencjami wojny dla ludnoci kraju, ktry ma zosta zaatakowany, jest czym zwyczajnym. Tak samo byo wtedy, gdy pi dni po 11 wrzenia Waszyngton zada od Pakistanu likwidacji konwojw ciarwek, ktre dostarczaj znacznej czci ywnoci i innych produktw dla ludnoci cywilnej w Afganistanie", dopro144 wad/i do wycofania si pracownikw organizacji poniocowych i do powanych redukcji dostaw ywnoci, i w ten sposb narazi miliony Afgaczykw... na powane niebezpieczestwo mierci godowej"256 - a waciwie cichego ludobjstwa". Szacowano, e liczba ludzi, ktrym grozi mier godowa" wzrosa z piciu milionw przed 11 wrzenia do 7,5 miliona miesic pniej. Groba bombardowa, a potem faktyczne bombardowania wywoay ostre protesty organizacji poniocowych oraz ostrzeenia przed tym, co moe nastpi, jednak spotkay si one z bardzo wybirczym zainteresowaniem i nie spowodoway praktycznie adnej reakcji. By moe warto powtrzy rzecz oczywist. Zawsze liczymy na to, e nie speni si najgorsze scenariusze, i zawsze trzeba robi wszystko, eby tak si stao. Lecz dokadnie tak jak wtedy, kiedy Chruszczow wysa pociski rakietowe na Kub, co mogo skoczy si wojn jdrow, cho si nie skoczyo, dziaania ocenia si ze wzgldu na ich moliwe konsekwencje. A przynajmniej robi tak ci, ktrzy maj elementarne zasady moralne. Ocena ta naturalnie pozostaje w mocy bez wzgldu na ostateczny wynik dziaania; to truizm, ktry rozumiemy doskonale w odniesieniu do oficjalnych wrogw, lecz znacznie trudniej przychodzi nam zastosowa go do siebie. DEMOKRACJA I PRAWA CZOWIEKA Jak ju wspomniaem, krytycy wywodzcy si z establishmentu ograniczyli swoje komentarze na temat ataku na Irak do tych argumentw administracji, ktre uznali za istotne: do rozbrojenia, odstraszania i zwizkw z terroryzmem. Niemal wcale nie poruszali kwestii wyzwolenia, demokratyzacji Bliskiego Wschodu i innych spraw, ktre oznaczayby, e bez znaczenia byy inspekcje i waciwie wszystko, co dziao si w Radzie Bezpieczestwa i w krgach rzdowych. Powodem bya prawdopodobnie wiadomo, e wzniosa retoryka towarzyszy praktycznie wszystkim przypadkom uycia siy, a zatem nie ma adnej wartoci informacyjnej. T retoryk podwjnie trudno potraktowa powanie, zwaywszy na wyrane oznaki lekcewaenia demokracji, ktre jej towarzyszyy, nie mwic ju o wczeniejszych dokonaniach i obecnych praktykach. 145 Krytycy s rwnie wiadomi, e ludzie obecnie sprawujcy wadz - cho rzekomo tak troszcz si o irack demokracj - nie powiedzieli nic, co wskazywaoby na ich al, e wczeniej wspierali Saddama Husajna (lub jemu podobnych, ktrzy nadal maj si dobrze), ani te nie okazali adnych oznak skruchy, e pomagali mu budowa bro masowego raenia w czasie, gdy naprawd stanowi powane zagroenie. Obecni przywdcy nie wyjanili rwnie, kiedy ani dlaczego zmienili swj pogld z 1991 roku, e najlepszym rozwizaniem" byaby twarda iracka junta bez Saddama Husajna", ktra rzdziaby elazn rk" tak jak Saddam, lecz nie popeniaby jego bdu z sierpnia 1990 roku, ktry zrujnowa mu notowania.257 W tamtym czasie brytyjscy sojusznicy obecnej ekipy byli w opozycji i dlatego mogli z

wiksz swobod ni thatcheryci wystpowa otwarcie przeciwko wspieranym przez Wielk Brytani zbrodniom Saddama. Godne uwagi s nazwiska, ktrych nie ma w parlamentarnych zapisach dokumentujcych protesty przeciwko tym zbrodniom; s wrd nich Tony Blair, Jack Straw, Geoff Hoon i inne czoowe postaci nowej Partii Pracy. W grudniu 2002 roku Jack Straw, wtedy minister spraw zagranicznych, opublikowa dossier ze zbrodniami Saddama. Dotyczyo ono niemal cakowicie okresu, w ktrym Saddam cieszy si mocnym poparciem USA i Wielkiej Brytanii, lecz pominito ten fakt w zwyczajowym pokazie moralnej prawoci. Zarwno moment ujawnienia tego dossier, jak i jego jako wzbudziy wiele wtpliwoci, ale zostawmy je na boku - Straw w aden sposb nie wyjani, skd wzi si jego nagy sceptycyzm wobec dobrego charakteru i zachowania Saddama Husajna. Gdy Straw by ministrem spraw wewntrznych, pewien Irakijczyk, wiziony i torturowany w swoim kraju, zbieg do Anglii i poprosi o azyl. Straw odrzuci jego prob. Ministerstwo Spraw Wewntrznych wyjanio, e Straw ma wiadomo, e Irak, a w szczeglnoci irackie suby bezpieczestwa, mog uzna osob za winn i skaza j tylko pod warunkiem zastosowania waciwej procedury sdowej", zatem kady moe oczekiwa sprawiedliwego procesu prowadzonego przez niezalen i stosownie ukonstytuowan wadz sdownicz". Przemiana Strawa musiaa chyba troch przypomina odkrycie, jakiego dokona prezydent Clinton, gdzie midzy Sali wrzenia 1999 ro146 ku, e Indonezja zrobia par nieprzyjemnych rzeczy w Timorze Wschodnim przez poprzednich 25 lat, gdy cieszya si zdecydowanym poparciem USA i Wielkiej Brytanii.258 Postawy wobec demokracji ujawniy si niezwykle jasno w czasie mobilizacji do wojny jesieni 2002 roku, gdy trzeba byo si jako odnie do sprzeciwu opinii publicznej. W ramach koalicji chtnych" amerykaska opinia publiczna bya przynajmniej czciowo sterowana przez kampani propagandow rozpoczt we wrzeniu. W Wielkiej Brytanii ludno podzielia si mniej wicej p na p w kwestii wojny, lecz rzd utrzyma pozycj modszego wsplnika", ktr przyj niechtnie po drugiej wojnie wiatowej i ktrej trzyma si nawet wtedy, gdy amerykascy przywdcy z lekcewaeniem traktowali brytyjskie niepokoje w sytuacji miertelnego zagroenia kraju. Poza dwoma penoprawnymi czonkami koalicji pojawiy si wiksze problemy. W dwch kluczowych krajach europejskich, Niemczech i Francji, oficjalne stanowisko rzdu odpowiadao pogldom ogromnej wikszoci ich obywateli, ktra jednoznacznie sprzeciwiaa si wojnie. Spotkao si to z zaciekym potpieniem Waszyngtonu i wielu komentatorw. Donald Rumsfeld lekcewaco stwierdzi, e oba wyamujce si kraje to stara Europa", ktra si nie liczy, bo nie chce pj ladem Waszyngtonu. Now Europ" symbolizuj Wochy, ktrych premier Silvio Berlu-sconi skada wizyt w Biaym Domu. Najwyraniej nie byo problemem to, e opinia publiczna we Woszech w przewaajcej czci sprzeciwiaa si wojnie. Kraje starej" i nowej" Europy rozrniano wedug prostego kryterium: dany kraj stawa si czci zdeprawowanej starej" Europy wtedy i tylko wtedy, gdy jego rzd zajmowa to samo stanowisko co ogromna wikszo mieszkacw i nie chcia stosowa si do polece Waszyngtonu. Pamitajmy, e samozwaczy wadcy wiata - Bush, Powell i caa reszta - owiadczyli otwarcie, e zamierzaj rozpocz wojn bez wzgldu na to, czy ONZ lub ktokolwiek inny doczy" i w ten sposb nabierze znaczenia". Stara" Europa, pogrona w swej nieistotnoci, nie doczya. Podobnie zreszt nowa" Europa, przynajmniej jeeli uzna, e ludzie w jakiej mierze reprezentuj swoje kraje. Wyniki sonday ogaszane przez Instytut Gallupa i miejscowe orodki badania opinii pu147 blicznej niemal w caej Europie, na zachodzie i na wschodzie, pokazyway, e poparcie dla wojny prowadzonej unilateralnie przez Ameryk i jej sojusznikw" nie przekroczyo 11 procent w adnym kraju. Poparcie dla wojny prowadzonej z mandatem ONZ sigao od 13 procent (w Hiszpanii) do 51 procent (w Holandii). Szczeglnie interesujca jest ta semka krajw, ktrych przywdcy ogosili, e stanowi now" Europ, co wywoao wielkie uznanie dla ich odwagi i prawoci. Ich deklaracja przybraa form apelu do Rady Bezpieczestwa o zapewnienie penego podporzdkowania si jej rezolucjom", nie okrelaa jednak jakimi rodkami. Owiadczenie to grozi izolacj Niemcw i Francuzw", donosia triumfalnie prasa, cho stanowiska nowej" i starej" Europy w rzeczywistoci prawie si nie rniy. Aby si upewni, e Niemcy i Francja bd izolowane", nie dano im do podpisu miaego owiadczenia nowej" Europy - najwyraniej z obawy, e mogyby je podpisa, jak pniej po cichu napomykano.259 Zgodnie ze standardow interpretacj ekscytujca i obiecujca nowa" Europa opowiedziaa si za

Waszyngtonem, demonstrujc w ten sposb, e wielu Europejczykw popiera pogld Stanw Zjednoczonych, nawet jeeli Francja i Niemcy s innego zdania".260 Wielu Europejczykw"? Jeeli spojrzymy na badania opinii publicznej, to stwierdzimy, e w nowej" Europie sprzeciw wobec pogldu Stanw Zjednoczonych" by na og jeszcze wikszy ni we Francji i w Niemczech, zwaszcza we Woszech i w Hiszpanii, ktre zebray szczeglne pochway za przewodzenie nowej" Europie. Szczliwie dla Waszyngtonu dawne kraje komunistyczne rwnie doczyy do nowej" Europy. Wrd nich poparcie dla pogldu Stanw Zjednoczonych" okrelonego przez Powella - to znaczy wojny prowadzonej przez koalicj chtnych" bez mandatu ONZ - wahao si od 4 procent (w Macedonii) do 11 procent (w Rumunii). Poparcie dla wojny z mandatem ONZ rwnie byo bardzo niskie. Byy minister spraw zagranicznych otwy wyjania, e musimy salutowa i meldowa: Tak jest!... Musimy zadowala Ameryk bez wzgldu na koszty".261 Krtko mwic, w prasie uznajcej demokracj za istotn warto nagwki gosiyby, e w rzeczywistoci stara" Europa obejmuje ogromn wikszo Europejczykw, na wschodzie i na zacho148 dzie, natomiast nowa" Europa skada si z kilku przywdcw, ktrzy postanowili (niejednoznacznie) opowiedzie si po stronie Waszyngtonu, lekcewac przewaajc opini obywateli swoich krajw. Lecz faktyczne doniesienia w tej sprawie byy rozproszone i niewyrane, a sprzeciw wobec wojny przedstawiay jako problem marketingowy dla Waszyngtonu. Libera Richard Holbrooke podkreli bardzo wan rzecz, [e] jeli zsumuje si ludno [omiu krajw tworzcych pocztkowo now Europ], to jest ona liczniejsza ni ludno krajw, ktre nie podpisay tego listu". To prawda, ale pominito tu pewien szczeg - ludno tych krajw w przewaajcej czci bya przeciwna wojnie, na og nawet bardziej ni ludno krajw lekcewaonej starej" Europy.262 Po drugiej stronie politycznego spektrum redaktorzy Wall Street Journal" pochwalili omiu sygnatariuszy listu za obnaenie faszywoci obiegowej tezy, e Francja i Niemcy przemawiaj w imieniu caej Europy i e caa Europa jest teraz antyamerykaska". Omiu czcigodnych przywdcw nowej Europy pokazao, e pogldy proamerykaskiej wikszoci na kontynencie byy niedostrzegane", poza redakcyjnymi stronami Wall Street Journal", ktrych suszno si teraz potwierdzia. Redaktorzy surowo skrytykowali media ustawione na lewo od nich - a jest to do znaczny segment - ktre lansoway jako prawdziw" absurdaln tez, e Francja i Niemcy reprezentuj Europ, cho wyranie s aosn mniejszoci, a propagoway te kamstwa, poniewa suyy politycznym celom tych w Europie i w Ameryce, ktrzy sprzeciwiaj si prezydentowi Bu-showi w sprawie Iraku". Wniosek ten faktycznie daoby si utrzyma, gdybymy wykluczyli Europejczykw z Europy, odrzucajc radykaln lewicow doktryn, e ludzie odgrywaj jak rol w demokratycznych spoeczestwach.263 Wracajc do liberaw: Thomas Friedman zaproponowa, by odebra Francji stae miejsce w Radzie Bezpieczestwa i zastpi j Indiami, ktre s dzisiaj po prostu znacznie bardziej powane ni Francja... Francja, jak to si mwi w przedszkolu, nie bawi si adnie z innymi" i dlatego nie stana w szeregu przeciwko Saddamowi", lecz chce za wszelk cen odrni si od Ameryki" i by wyjtkowa". Innymi sowy, francuski rzd postpi zgodnie z opini publiczn, ktra sprzeciwiaa si wojennym 149 planom Waszyngtonu. Dlatego Francja jest w przedszkolu", cho sdzc z sonday, mieszkacy nowej" Europy nie przeszli nawet do starszakw. Natomiast Indie s powane", teraz gdy rzdzi nimi partia profaszystowska, ktra oddaje krajowe zasoby midzynarodowym korporacjom, popiera ultranacjonalistyczn polityk w sprawach wewntrznych i jak si wanie okazao, jest zamieszana w straszn masakr muzumanw w Gujarat. W innym miejscu Friedman pisze z entuzjazmem, e w Indiach rozwija si wspaniay przemys informatyczny i s obszary wielkiego bogactwa - co mniej ciekawe, s tam take setki milionw ludzi yjcych w njpodlejszych warunkach na wiecie, a ciki los kobiet nie rni si wiele od ycia pod rzdami talibw. Wszystko to nie ma znaczenia, dopki Indie s powane", podobnie jak ycie pod rzdami talibw nie miao znaczenia, dopki talibowie byli skonni do wsppracy.264 Inni woleli stanowisko Kagana i Boota: Berlusconi, Aznar i inni mowie stanu churchillowskiego formatu, ktrzy stanli po stronie Waszyngtonu, wykazali si niespotykan polityczn odwag", gdy pozostali przy swoim rozumieniu dobra i za, i nie ulegli potulnie paranoicznemu, spiskowemu antyamerykanizmo-wi" ogromnej wikszoci Europejczykw, ktr powoduje zachanno" i dlatego nie potrafi poj tej odmiany idealizmu, [ktry] napdza Ameryk".

To prawda - przywdcy ci nie zrobili nic, by owieci otumanione spoeczestwa, ktrych zdanie zignorowali, gdy dzielnie ustawiali si za najwiksz potg militarn w historii. Ale moe faktycznie nie s kopiami Churchilla i F.D. Roose-velta, ktrzy przeciwstawili si Hitlerowi, a raczej prezydenta Busha, ktrego moralna prawo" wynika z ewangelicznego zapau", o czym wiadczy fakt, e tak twierdz jego spece od PR.265 Jest wiele innych przykadw. Gdy Gerhard Schroeder omieli si zaj stanowisko przytaczajcej wikszoci Niemcw w czasie wyborw w 2002 roku, zosta surowo skrytykowany za szokujcy brak umiejtnoci przywdczych; bya to ilustracja powanego problemu - rzd yje w strachu przed swoimi wyborcami" - ktry Niemcy musz rozwiza, jeeli chc, by zaakceptowano ich w cywilizowanym wiecie.266 Szczeglnie pouczajcy jest przypadek Turcji. Podobnie jak inni w caym regionie Turcy gardzili Saddamem Husajnem, ale si 150 go nie bali. Oni take zdecydowanie sprzeciwiali si wojnie: okoo 90 procent w styczniu 2003 roku, w okresie najwikszych wysikw, by polityczni przywdcy, jeeli nie ich spoeczestwa, przyczyli si do przedsiwzicia Waszyngtonu. Rzd dziaa zgodnie z wol swojego narodu. Oznacza to, e rzd ten nie ma demokratycznych kwalifikacji", dowiedzielimy si w dniu ogoszenia wynikw sonday z komentarza byego amerykaskiego ambasadora w Turcji, Mortona Abramowitza, obecnie wybitnego ma stanu i komentatora. Dziesi lat temu, wyjania Abramowitz, wikszo Turkw, podobnie jak dzisiaj, bya przeciwna angaowaniu si w wojn z Irakiem". Lecz by jeden wybitny wyjtek": prezydent Turgut Ozal, prawdziwy demokrata, ktry zignorowa wyrane pragnienie rodakw, by trzyma si z daleka od wojny w Zatoce Perskiej". Niestety, obecne wadze id za gosem ludzi w sprawie udziau w kolejnej wojnie z Irakiem" i nie poddaj si intensywnym naciskom Waszyngtonu. Wielka szkoda", wzdycha Abramowitz, e USA nie maj tutaj adnego prawdziwego demokraty" tak jak dziesi lat temu.267 Demonstrujc jeszcze wyraniej brak demokratycznych kwalifikacji partii rzdzcej, jej nieoficjalny lider Recep Tayyip Er-dogan nie tylko skrytykowa waszyngtoski pd do wojny, ale wkroczy na naprawd zakazany teren, krytykujc kraje - w tym USA- ktre buduj bro masowego raenia, a jednoczenie prbuj zmusi innych do pozbycia si takiej broni".268 Gdy amerykaskie naciski si nasiliy, turecka demokracja zacza si poprawia. Cho opinia publiczna jeszcze wyraniej opowiadaa si przeciwko wojnie, rzd w kocu ugi si pod naciskiem cikich gospodarczych i innych argumentw i zgodzi si speni dania Waszyngtonu mimo przytaczajcego" sprzeciwu spoeczestwa. Zachodni dyplomata" - zapewne z amerykaskiej ambasady - powiedzia prasie, e decyzja tureckiego rzdu napawa go otuch" i jest bardzo pozytywnym posuniciem". Turecki korespondent Amberin Zaman doda, e: Wojna z Irakiem jest nadal bardzo niepopularna wrd mieszkacw Turcji. Dlatego czwartkowa sesja parlamentu bya zamknita dla publicznoci, a gosowanie tajne. Czowki pitkowych gazet przepeniaa jadowita krytyka wobec rzdzcej w Turcji Partii Sprawiedli151 woci i Rozwoju. Na pierwszej stronie cenionego dziennika Radi-kal" napisano, e parlament uciek przed narodem". Niemal jednogonie Turcy sprzeciwiali si poleceniom Waszyngtonu, ale ich przywdcy musieli si podporzdkowa i Turcja doczya do nowej" Europy.269 A przynajmniej tak si wydawao. Ostatecznie Turcy dali krajom Zachodu lekcj demokracji. Parlament nie pozwoli na pene rozmieszczenie amerykaskich onierzy w Turcji. W ramach przyjtej konwencji opisywano to nastpujco: Wojn ldow utrudni fakt, e Turcja, ze wzgldw politycznych, nie przyja roli gospodarza si pnocnego frontu. Jej rzd okaza si zbyt saby wobec antywojennych nastrojw.270 Zaoenia s jasne. Silne rzdy ignoruj spoeczestwo i przyjmuj rol" przypisan im przez globalnego wadc; sabe rzdy poddaj si woli 95 procent obywateli. Bardzo jasno wyrazi si w tej sprawie strateg z Pentagonu Paul Wolfowitz. On take zgromi turecki rzd za niewaciwe zachowanie, ale poszed dalej - potpi wojskowych, ktrzy nie odegrali roli silnych przywdcw, czego moglibymy oczekiwa", lecz okazali sabo, pozwalajc, by rzd liczy si z niemal jednomyln opini publiczn. Dlatego Turcja, twierdzi Wolfowitz, powinna wystpi i powiedzie: Popenilimy bd... Pomylmy, co moemy uczyni, eby maksymalnie pomc

Amerykanom". Stanowisko Wolfowitza jest szczeglnie pouczajce, gdy przedstawia si go jako gwnego wizjonera walki o demokratyzacj na Bliskim Wschodzie.271 Owiadczenia w kwestii starej" i nowej" Europy oraz histeria, ktra czsto im towarzyszya, daj nam dobr lekcj na temat dominujcych postaw politycznych i intelektualnych elit wobec demokracji. Niech do demokracji nie jest niczym nowym. Z oczywistych wzgldw jest to tradycyjna postawa tych, ktrzy maj wadz i przywileje. Lecz rzadko niech ta zaznacza si tak wyranie. To moe pomc wyjani, dlaczego krytycy z establishmentu praktycznie nie odnosz si do retoryki demokratyzacji stosowanej przez politycznych przywdcw, towarzyszcej spek152 takularnym pokazom ich pogardy dla demokracji, pogardy najwyraniej szeroko podzielanej, sdzc z komentarzy. Wnikliwi komentatorzy zauwaaj w polityce zagranicznej Bu-sha niewygodny dualizm", ktry polega na tym, e neoreaga-nista Bush" wystosowuje arliwe apele o now energiczn kampani na rzecz demokratyzacji Bliskiego Wschodu", a jednoczenie polityczne wzgldy skaniaj Waszyngton, by odoy na bok demokratyczne skrupuy i nawiza blisze relacje z autokracjami" - podobnie jak postpowa w przeszoci, z nadzwyczajn konsekwencj. Analizujc ten dualizm" oraz utrzymujce si wsparcie dla brutalnych i represyjnych reimw, Thomas Carothers wyrazi nadziej, e Bush powrci do prawdziwego ducha polityki zagranicznej Ronalda Reagana" i prb szerzenia demokracji".272 Nadzieje te s szczeglnie interesujce ze wzgldu na osob, ktra je wyraa. Carothers niezwykle starannie nawietli prawdziwego ducha" reaganowskiego oddania demokracji. Mwi jako uczony i uczestnik zdarze, gdy bra udzia w projektach na rzecz wzmocnienia demokracji w Ameryce aciskiej prowadzonych przez Departament Stanu za czasw Reagana. Uwaa, e te programy byy szczere, [ale] nieudane". Tam gdzie wpywy Waszyngtonu byy najmniejsze, na poudniowym kracu Ameryki aciskiej, dokonywa si demokratyczny postp, ktry administracja Reagana prbowaa zakci, ale w kocu zaakceptowaa. Tam gdzie wpywy Waszyngtonu byy najwiksze, sukces by najmniejszy. Powodem by fakt, wyjania Carothers, e reaga-nowskie pragnienie demokracji ograniczao si do limitowanych, narzuconych z gry przemian demokratycznych, ktre nie gro obaleniem tradycyjnych struktur wadzy, z ktrymi Stany Zjednoczone s od dawna sprzymierzone". Waszyngton chcia zachowa zasadniczy porzdek... cakiem niedemokratycznych spoeczestw" i unikn populistycznych zmian". Carothers ma wiadomo, e podejcie Reagana spotykao si z krytyk liberaw, lecz odrzucaj ze wzgldu na jej odwieczny saby punkt": nie wskazuje ona adnego innego rozwizania. Opcja polegajca na tym, by pozwoli ludziom decydowa, nie jest rozwizaniem, nawet takim, ktre zasuguje na odrzucenie. Carothers nie odnosi si te do usilnych zabiegw w tamtych latach o odsunicie groby peniejszej demokracji tam, gdzie powstawaa.273 153 Spoeczestwa poddane tym zabiegom zdaj sobie spraw z charakteru demokracji, jak si im przynosi. Regularnie zauwaano, e rozszerzeniu formalnej demokracji w Ameryce aciskiej towarzyszy rosnce ni rozczarowanie. Kilka lat temu argentyski politolog Atilio Boron wskaza jeden powd tego zjawiska -nowa fala demokratyzacji w Ameryce aciskiej zbiega si z neoliberalnymi reformami gospodarczymi, ktre podwaaj skuteczn demokracj.274 Powojenny system z Bretton Woods oparto na kontroli kapitau i relatywnie staych walutach, nie tylko w nadziei na korzyci ekonomiczne, co si zreszt potwierdzio, lecz rwnie po to, by da rzdom przestrze na prowadzenie bardzo popularnej polityki socjaldemokratycznej. Rozumiano, e ten rodzaj finansowej liberalizacji, ktry rozpocz epok neoliberaln w latach siedemdziesitych, zawa moliwoci demokratycznego wyboru, poniewa przekazuje decyzje w rce wirtualnego senatu" zoonego z inwestorw i poyczkodawcw.275 Rzdy stoj teraz przed problemem podwjnego elektoratu, w ktrym interesy wyborcw rywalizuj z interesami spekulantw walutowych i menederw funduszy hedgingowych, ktrzy prowadz nieustajce referendum* w sprawie polityki gospodarczej i finansowej zarwno krajw rozwijajcych si, jak i rozwinitych", a ta rywalizacja jest bardzo nierwna. Siedemdziesit lat temu John Maynard Keynes ostrzega, e siy globalnego rynku finansowego zagraaj demokratycznej samorzdnoci". Sekretarz generalny Organizacji Pastw Amerykaskich, zdecydowany zwolennik neoliberalnej globalizacji, otworzy doroczn sesj, ostrzegajc, e swobodny przepyw kapitau, najbardziej niepodana cecha globalizacji" - w istocie jej podstawowa cecha -jest najwiksz przeszkod" dla demokratycznych rzdw, dokadnie tak jak ostrzega Keynes.276 Te obawy sigaj czasw Adama Smitha. Jedyny raz, kiedy Smith uy wyraenia niewidzialna rka" w swoim

Bogactwie narodw, to wanie wtedy, gdy omawia szkodliwe konsekwencje zagranicznych inwestycji, ktrych jak sdzi, Anglia nie musi si obawia, poniewa niewidzialna rka" sprawi, e inwestorzy bd trzyma swj kapita w kraju. To samo dotyczy innych czci neoliberalnego pakietu: na przykad prywatyzacja zmniejsza obszar demokratycznego wyboru, 154 szczeglnie drastycznie w przypadku liberalizacji usug", wywoujcej ogromny spoeczny sprzeciw. Nawet traktujc rzecz w wskich kategoriach ekonomicznych, programy prywatyzacyjne narzucano bez solidnych, empirycznych i teoretycznych, podstaw.277 Rozczarowanie formaln demokracj uwidocznio si take w Stanach Zjednoczonych i wzroso w okresie neoliberalnym. Duo byo haasu o skradzione wybory" w listopadzie 2000 roku, a potem pojawio si zaskoczenie, e najwyraniej spoeczestwo niespecjalnie si tym faktem przejmuje. Prawdopodobne powody tego stanu rzeczy sugeruj badania opinii publicznej, z ktrych wynika, e w przeddzie wyborw trzy czwarte spoeczestwa uznawao je za gr wielkich sponsorw, liderw partyjnych i specjalistw od public relations, ktrzy tak urabiaj kandydatw, e ci mog powiedzie niemal wszystko, by zosta wybranym". W niemal wszystkich kwestiach obywatele nie potrafili rozpozna stanowisk kandydatw - zgodnie z planem. Kwestie, w ktrych opinia publiczna rni si od opinii elit, w zasadzie nie s podejmowane. Uwag wyborcw kieruje si na osobiste walory" kandydatw, a nie na kwestie". Zamoniejsi wyborcy, ktrzy maj wiadomo, e stawk s ich klasowe interesy, na og gosuj tak, eby te interesy chroni - na bardziej reakcyjn z dwch partii biznesowych. Lecz spoeczestwo dzieli swoje gosy wedug innych kryteriw, co czasami, jak w 2000 roku, prowadzi do statystycznego remisu. Dla ludzi pracujcych najwiksze znaczenie miay kwestie nieekonomiczne, takie jak prawo do posiadania broni i religijno", wic czsto gosowali wbrew swoim podstawowym interesom - najwidoczniej przyjmujc, e nie maj duego wyboru. W 2000 roku poczucie bezsilnoci" osigno najwyszy zanotowany kiedykolwiek poziom, ponad 50 procent.278 To, co zostao z demokracji, to gwnie prawo wyboru towarw. Liderzy biznesu od dawna mwili o potrzebie narzucenia ludziom filozofii bezsensu" i braku celu w yciu", aby skupi uwag na bardziej powierzchownych rzeczach, ktre skadaj si na du cz modnej konsumpcji".279 Zalewani tak propagand od wczesnego dziecistwa, ludzie mog zaakceptowa swoje bezsensowne i podrzdne ycie, i zapomnie o absurdalnej myli, e mona kierowa wasnymi sprawami. Mog odda swj los w rce dyrektorw korporacji i specjalistw PR, a w sferze poli155 tyki samozwaczym inteligentnym mniejszociom", ktre su wadzy i sprawuj wadz. Z tego punktu widzenia, popularnego w krgach elit, wybory w listopadzie 2000 roku nie ujawniy adnych wad amerykaskiej demokracji, lecz byy raczej jej triumfem. A oglnie rzecz biorc, uczciwe jest goszenie triumfu demokracji na caej pkuli i gdzie indziej, nawet gdy spoeczestwa widz to inaczej. WYZWOLENIE SPOD TYRANII: KONSTRUKTYWNE ROZWIZANIA Niewiarygodno tezy, e Waszyngton nagle zacz si troszczy o demokracj i prawa czowieka w Iraku czy gdziekolwiek indziej, nie powinna zniechci dzikich za scen" do uporczywego angaowania si i podejmowania wszelkich moliwych dziaa w tym kierunku. W przypadku Iraku zawsze istniay powody, by powanie traktowa konkluzje najlepiej poinformowanych obserwatorw, e konstruktywnym rozwizaniem" umoliwiajcym zmian reimu w Iraku byoby zniesienie sankcji gospodarczych, ktre zuboyy spoeczestwo, zdziesitkoway irack klas redni i wyeliminoway moliwo wyonienia si alternatywnego kierownictwa", podczas gdy dwanacie lat sankcji jedynie wzmocnio obecny reim" (Hans von Sponeck). Ponadto sankcje spowodoway, e ludno, aby przetrwa, musiaa uzaleni si od rzdzcej tyranii, co jeszcze bardziej zmniejszyo prawdopodobiestwo konstruktywnego rozwizania. Podtrzymywalimy [reim i] nie dalimy szans na zmian", doda Denis Halliday, sdz, e gdyby Irakijczycy mieli swoj gospodark i wrcili do swego stylu ycia, to sami zadecydowaliby, jaka forma rzdw jest wedug nich najbardziej odpowiednia dla ich kraju".280 Czy byy to tylko zudzenia? Historyczne dowiadczenia wiadcz raczej, e nie. Jeszcze raz zastanwmy si, jaki by los nikczemnych tyranw wspieranych przez obecnie rzdzc ekip do samego koca ich krwawych rzdw - wszyscy upadli na skutek wewntrznej rewolty. Przypadek Ceaucescu, tylko jeden z wielu, jest szczeglnie pouczajcy ze wzgldu na charakter wewntrznej tyranii.

156 Gdy w 2002 roku zmieniy si priorytety, okazao si, e ci, ktrzy ponosz czciow odpowiedzialno za dwadziecia lat udrki Irakijczykw, maj teraz prawo uy siy, by wprowadza demokracj. Nawet ich wczeniejsze konsekwentne poparcie dla barbarzystwa i tyranii oraz niech do demokracji, przejawiajca si wanie z niezwyk pasj, nie stanowiy powodu, by kwestionowa deklarowane intencje. Lecz pomimy niedowierzanie - uycie przemocy mona rozwaa tylko wtedy, gdy konstruktywne rozwizania wyranie spezy na niczym. Poniewa w przypadku Iraku nie dopuszczono nawet takich rozwiza, trudno utrzymywa, e doszlimy do ostatecznoci". Ta konkluzja pozostaje w mocy niezalenie od subiektywnych ocen prawdopodobiestwa sukcesu, ktre s tu zasadniczo bez znaczenia. Parafrazujc Lar Marlowe -jeeli to ma by wzr postpowania dla dominujcego supermocarstwa, to niech Bg ma nas w swojej opiece. Od czasw Reagana-Busha I (a nawet wczeniej) Waszyngton w rny sposb wspiera Saddama Husajna. Po tym jak Saddam zama ukad w sierpniu 1990 roku, zmieniay si strategie i preteksty, lecz jeden element pozosta stay: nard iracki nie powinien kontrolowa swojego kraju. Powtrzmy pozwolono, by tyran zdawi powstanie w 1991 roku, poniewa jak si dowiadujemy, Waszyngton chcia, eby wojskowa junta elazn rk" rzdzia krajem, a e nie byo innych moliwoci, musia to by Saddam. Rebelianci przegrali, poniewa bardzo niewielu ludzi poza Irakiem chciao, eby wygrali" - to znaczy Waszyngton i jego lokalni sojusznicy, ktrzy mieli uderzajco jednomylny pogld", e bez wzgldu na grzechy irackiego przywdcy daje on pastwom Zachodu i regionu wiksz nadziej na stabilno kraju ni ludzie przez niego represjonowani". Imponujce, jak wszystko to zostao bez wyjtku zatajone w komentarzach i relacjach po odkryciu masowych grobw ofiar akceptowanego przez USA terroru Saddama; komentarze te uzasadniay niedawn wojn na moralnych podstawach", teraz gdy zobaczylimy masowe groby i prawdziwy rozmiar potwornego ludobjstwa Saddama", a przecie o wszystkim wiedziano od razu, w 1991 roku, lecz pomijano ze wzgldu na potrzeb zachowania stabilnoci".281 Powstanie pozostawioby kraj w rkach ludzi, ktrzy mogli by niezaleni od Waszyngtonu. Sankcje w pniejszych latach zmniej157 szyy szans na powszechn rewolt, tak jaka doprowadzia do upadku innych potworw, rwnie popieranych przez obecnie rzdzc ekip. Stanom Zjednoczonym zawsze zaleao, by grupy dokonujce przewrotu znajdoway si pod ich kontrol, a powszechna rebelia nie daaby USA kierowniczej pozycji. W czasie szczytu na Azorach, w marcu 2003 roku, Bush potwierdzi to stanowisko, owiadczajc, e USA dokonaj inwazji, nawet jeli Sad-dam i jego kohorty opuszcz kraj. Pytanie, kto powinien rzdzi Irakiem, pozostaje podstawow kwesti sporn. Czoowi przedstawiciele wspieranej przez USA opozycji zadali od razu, by ONZ odgrywaa kluczow rol w powojennym Iraku i odrzucili koncepcj amerykaskiej kontroli nad odbudow kraju i nad postsaddamowskim rzdem. Sprzeciwili si zdecydowanie hegemonii USA nad Irakiem". Nawet wybrani przez Waszyngton politycy energicznie protestowali przeciwko planom odsunicia ich na bok i wprowadzenia amerykaskiej okupacji. Pojawiy si te oznaki, e jeeli szyicka wikszo uzyska gos, to prawdopodobnie poprze islamsk republik, co raczej byoby nie w smak Waszyngtonowi i kcioby si z jego planami dla tego regionu. Nie ma powodu wtpi, e amerykascy decydenci bd starali si powtrzy wzorzec stosowany konsekwentnie w innych krajach: formalna demokracja jest w porzdku, lecz tylko wtedy, gdy wykonuje polecenia, tak jak nowa" Europa lub limitowane, narzucone z gry" demokracje w Ameryce aciskiej kierowane przez tradycyjne struktury wadzy, z ktrymi Stany Zjednoczone s od dawna sprzymierzone" (Carothers). Brent Scowcroft, doradca ds. bezpieczestwa narodowego w administracji Busha I, wyraa opini k umiarkowanych, gdy stwierdzi, e jeeli odbd si wybory w Iraku i radykalne grupy zwyci... Z pewnoci nie pozwolimy im przej wadzy".282 Zatem jeeli szyicka wikszo zdobdzie przewag w postsaddamowskim Iraku i podobnie jak inni w regionie bdzie prbowaa nawiza bardziej przyjazne stosunki z Iranem, to tym samym stanie si radykalna" i zostanie odpowiednio potraktowana. Mona oczekiwa tego samego, jeeli wygraj wieccy demokraci, ktrzy oka si radykalni", chyba e uznamy, e historia to stek bzdur. Zasadniczy sposb mylenia Waszyngtonu ilustruje schemat organizacyjny administracji cywilnej powojennego Iraku". Obej158

muje on szesnacie pl, w kadym z nich wypisano tustym drukiem jedno nazwisko oraz zakres obowizkw tej osoby, od prezydenckiego wysannika Paula Bremera na samej grze (ktry odpowiada przed Pentagonem) do osb umieszczonych najniej na licie. Jest tam siedmiu generaw, wikszo pozostaych to urzdnicy amerykaskiej administracji, ale nie ma adnych Irakijczykw. Na samym dole jest siedemnaste pole, o okoo jedn trzeci mniejsze, bez adnych nazwisk, bez tustego druku i bez okrelenia funkcji, tylko z napisem: Iraccy doradcy ministrw".283 Niektrzy zauwayli ze zdziwieniem zmian polityki USA w odniesieniu do powojennej kontroli w Iraku. Gdzie indziej Waszyngton chtnie przekazywa odpowiedzialno i koszty innym, lecz tym razem nalega, by samemu rzdzi. Nie ma tu adnej niekonsekwencji. Irak to nie Timor Wschodni, Kosowo czy Afganistan", jak susznie podkrelia Condoleezza Rice.284 Nie wyjania jednak, na czym polega rnica. By moe jest ona nazbyt oczywista - Irak to akomy ksek, a inne wymienione kraje uwaa si za szmelc. Dlatego Waszyngton musi sam rzdzi, a nie ONZ ani Irakijczycy. Odsumy na bok kluczowe pytanie o to, kto bdzie rzdzi; ci, ktrzy przejmowali si tragedi Iraku, mieli trzy podstawowe cele: po pierwsze, obali tyrani, po drugie, znie sankcje, ktre uderzay w ludno, a nie w rzdzcych, i po trzecie, zachowa jaki taki porzdek wiatowy. Przyzwoici ludzie nie mog si nie zgodzi z dwoma pierwszymi celami - ich realizacja to powd do radoci, szczeglnie dla tych, ktrzy protestowali przeciwko wsparciu USA dla Saddama przed jego inwazj na Kuwejt oraz sprzeciwiali si sankcjom, ktre potem naoono; mog wic cieszy si z takiego wyniku bez hipokryzji. Drugi cel z pewnoci mona byo osign, a prawdopodobnie take pierwszy, bez podwaenia trzeciego. Administracja Busha otwarcie pokazaa, e chce rozmontowa to, co jeszcze zostao z porzdku wiatowego i kontrolowa wiat przy uyciu siy; Irak mia posuy jako, jak to okreli New York Times", laboratorium dowiadczalne" nowych norm". To wanie te intencje budziy na caym wiecie strach i nienawi oraz rozpacz tych, ktrzy nie chc y w habie"285 i niepokoj si, co si stanie, jeli dokona si tego wyboru. Oczywicie wybr jest w znacznej mierze w rkach samych Amerykanw. 159 Rozdzia 6 Dylematy dominacji Entuzjazm wobec nowej" Europy zoonej z krajw byego imperium sowieckiego nie wynika jedynie z faktu, e ich przywdcy gotowi s salutowa i meldowa: Tak jest!". Formuowano bardziej zasadnicze powody, gdy Unia Europejska rozwaaa przyznanie czonkostwa tym krajom. Stany Zjednoczone zdecydowanie popieray to posunicie. Kraje Europy Wschodniej to prawdziwi modernizatorzy Europy", wyjani komentator polityczny David Ignatius. Mog rozsadzi biurokracj i kultur pastwa opiekuczego, ktra nadal krpuje znaczn cz Europy", i pozwoli, by wolny rynek dziaa tak, jak powinien"286 - to znaczy tak jak w Stanach Zjednoczonych, gdzie gospodarka opiera si w duej mierze na sektorze pastwowym, a obecnie rzdzca ekipa pobia powojenne rekordy protekcjonizmu w czasie swojego pierwszego okresu urzdowania. Poniewa miujcy wolno, umiejcy korzysta z technologii ludzie ze Wschodu dostaj za prac jedynie uamek tego, co zarabiaj ludzie na Zachodzie", kontynuowa Ignatius, mog popchn ca Europ w kierunku realiw nowoczesnego kapitalizmu": modelu amerykaskiego, najwyraniej idealnego z definicji. W modelu tym tempo wzrostu na gow jest w przyblieniu rwne temu w Europie, bezrobocie utrzymuje si na podobnym poziomie, a poza tym istnieje najwyszy stopie nierw161 noci i biedy, najwiksze obcienie prac i jeden z najgorszych systemw opieki spoecznej w rozwinitym wiecie przemysowym. rednia paca mczyzn (mediana) w 2000 roku, po niewielkim oywieniu gospodarczym pod koniec lat dziewidziesitych, bya nadal poniej poziomu z 1979 roku, cho produktywno wzrosa o 45 procent; jest to jedna z oznak gwatownych zmian na korzy kapitau, ktre jeszcze mocniej przypieszaj pod rzdami Busha II. Potencjalny wkad Europy Wschodniej w obnienie jakoci ycia wikszoci ludzi na Zachodzie zauwaono natychmiast po upadku muru berliskiego. Prasa biznesowa bya rozradowana z powodu zielonych pdw na gruzach komunizmu", gdzie rosnce bezrobocie i zuboenie wielkiej czci przemysowej klasy robotniczej" oznaczao, e ludzie bd gotowi pracowa duej ni ich rozpieszczeni koledzy" na Zachodzie, za 40 procent zachodnich zarobkw i z nielicznymi dodatkami. Ponadto zielone pdy" wywieraj dostatecznie duy ucisk, by utrzyma pracownikw w ryzach, i oferuj atrakcyjne dotacje pastwowe dla zachodnich inwestorw. Te reformy rynkowe pozwol Europie

prze do przodu z wysokimi pacami i podatkami od przedsibiorstw, krtkimi godzinami pracy, brakiem mobilnoci zawodowej i luksusowymi programami socjalnymi". Europa bdzie moga pj ladem Ameryki, gdzie spadek pac realnych za rzdw Reagana do najniszego poziomu wrd rozwinitych spoeczestw przemysowych (z wyjtkiem Wielkiej Brytanii) stanowi podane zjawisko o ogromnym znaczeniu". Gdy gruzy komunizmu peni tak rol jak Meksyk, korzyci te mona teraz przynie Europie Zachodniej, popychajc j w kierunku modelu amerykasko-brytyjskiego.287 Gruzy komunizmu maj pod wieloma wzgldami przewag nad regionami, ktre od wiekw s nieprzerwanie zdominowane przez Zachd. Ludzie yjcy po wschodniej stronie pisetletnie-go uskoku oddzielajcego Wschd od Zachodu (nie pokrywa si on dokadnie z elazn kurtyn, ale biegnie podobnie) cieszyli si znacznie wyszym standardem opieki medycznej i edukacji, gdy Wschd przesta by pierwotnym Trzecim wiatem" dla Zachodu, a do tego maj jeszcze waciwy kolor skry. Po powrocie do czego w rodzaju tradycyjnych relacji Wschd moe teraz zapewni inne korzyci, w tym ogromny zalew atwo dajcej si wyzyska 162 siy roboczej. Mwi si, e Ukraina zastpuje teraz kraje poudniowej Europy jako rdo taniej siy roboczej na Zachodzie, co wie si z pozbawieniem upadajcej ukraiskiej gospodarki najbardziej produktywnych pracownikw. Podobnie jak emigranci z Ameryki rodkowej Ukraicy przesyaj do domw ogromne pienidze, utrzymujc w ten sposb przy yciu pozosta cz spoeczestwa. Warunki pracy i ycia s tak okropne, e miertelno jest wysoka, a prawdopodobnie 100 tysicy ukraiskich kobiet pozostaje w niewoli seksualnej. Brzmi to cakiem znajomo.288 To oczywiste, dlaczego de facto rzd wiatowy", jak pisze prasa biznesowa, przyjmuje z zadowoleniem reformy rynkowe" w Europie Wschodniej, lecz dla amerykaskich elit maj one jeszcze inne znaczenie. Podobnie jak niezaleny rozwj spoeczny i gospodarczy w Trzecim wiecie, tak system spoeczno-rynkowy w Europie Zachodniej jest niczym wirus, ktry moe zarazi innych", a zatem jest form skutecznego sprzeciwu", ktr naley skaza na zapomnienie. Europejskie pastwa opiekucze mog mie niebezpieczny wpyw na amerykask opini publiczn, co pokazuje utrzymujca si w USA popularno koncepcji powszechnego, finansowanego z podatkw systemu opieki zdrowotnej, pomimo cigego oczerniania w mediach i wykluczenia tej opcji z programw wyborczych, poniewa jest ona politycznie niemoliwa" -bez wzgldu na to, co o tym sdzi opinia publiczna. Realia nowoczesnego kapitalizmu", widoczne w regionach pozostajcych od dawna pod kontrol Zachodu, wprowadzono w wikszoci krajw Europy Wschodniej, gdy ich gospodarki ulegy latynoamerykanizacji". Powody tego stanu rzeczy s przedmiotem dyskusji, lecz zasadnicze fakty spoecznego i gospodarczego upadku s bezdyskusyjne. Konsekwencje demograficzne, chocia ich skala jest niepewna, stanowi pewn wskazwk. Program Narodw Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) szacuje, e w latach dziewidziesitych liczba zgonw wrd mczyzn zwikszya si o 10 milionw; jest to w przyblieniu liczba ofiar stalinowskich czystek dokonanych szedziesit lat wczeniej, jeeli te dane s choby w przyblieniu dokadne. Rosja jest chyba pierwszym krajem, ktry dowiadczy tak gwatownego spadku urodzin w porwnaniu z liczb zgonw, z przyczyn innych ni wojna, klska godowa czy choroba", pisze David Powell. Kryzys 163 demograficzny przypisuje si w czci rozpadowi rosyjskiego systemu opieki zdrowotnej po wprowadzeniu reform rynkowych. Oglny upadek by tak dotkliwy, e nawet potwornego Stalina wspomina si z pewnym uznaniem: wedug sonday z pocztku 2003 roku ponad poowa Rosjan sdzi, e Stalin odegra pozytywn rol w historii Rosji, podczas gdy tylko jedna trzecia nie zgodzia si z t opini".289 Plany amerykaskich nadzorcw Iraku wydaj si do podobne do tych, ktre zastosowano w Rosji i ktre regularnie prowadziy do fatalnych konsekwencji, rwnie w innych krajach. Stosunek Waszyngtonu do europejskiej unifikacji by zawsze zoony. Administracja Kennedy'ego, podobnie jak wczeniejsze administracje, naciskaa na jedno Europy, lecz miaa pewne obawy, e Europa moe pj wasn drog. Szacowny, starszy rang dyplomata David Bruce by wielkim zwolennikiem zjednoczenia Europy w czasach Kennedy'ego, lecz - co typowe - dostrzega niebezpieczestwa", jeeli Europa pody wasn drog, prbujc odgrywa rol niezalen od Stanw Zjednoczonych".290 Zasady przewodnie doskonale wyrazi Henry Kissinger w przemwieniu z 1973 roku, zatytuowanym Rok Europy". System wiatowy, stwierdzi Kissinger, powinien opiera si na uznaniu, e Stany Zjednoczone maj globalne interesy i globalne obowizki", natomiast ich sojusznicy maj tylko

regionalne interesy". Stany Zjednoczone musz zajmowa si raczej struktur porzdku wiatowego ni kierowaniem kadym regionalnym przedsiwziciem".291 Europa nie moe poda wasnym niezalenym kursem, bazujc na swoim przemysowym i finansowym centrum we Francji i Niemczech -jest to kolejny powd do obaw dotyczcych starej" Europy, zupenie niezwizany z niechci tych krajw do wykonywania polece Waszyngtonu w sprawie wojny w Iraku. Zasady te pozostaj w mocy pomimo zmieniajcych si okolicznoci. Zupenie niezalenie od potencjalnego wkadu krajw wschodnioeuropejskich w osabienie spoeczno-rynkowych systemw Europy Zachodniej przewiduje si, e stan si koniem trojaskim" amerykaskich interesw, podwaajcym kady ruch w kierunku niezalenej roli Europy w wiecie. Do 1973 roku globalna dominacja Stanw Zjednoczonych zmniejszya si w porwnaniu z jej szczytowym okresem po dru164 giej wojnie wiatowej. Pewn miar tej dominacji jest majtek wiatowy pozostajcy pod amerykask kontrol, ktrego wielko, jak si szacuje, skurczya si z okoo 50 do 25 procent, w czasie gdy w gospodarce wiatowej wyksztaci si model trjbiegunowy", z trzema gwnymi orodkami wadzy: Ameryk Pnocn, Europ oraz Azj, gwnie dziki Japonii. Od tamtego czasu struktura ta przesza dalsze przeobraenia, szczeglnie w zwizku z pojawieniem si wschodnioazjatyckich tygrysw" oraz wielkiego gracza, Chin. Zasadnicze obawy zwizane z niezalenoci Europy rozcigaj si w nowy sposb take na Azj. Na dugo przed drug wojn wiatow Stany Zjednoczone byy zdecydowanie najwiksz potg gospodarcz na wiecie, ale nie odgryway gwnej roli w zarzdzaniu wiatem. Wojna to zmienia. Rywalizujce mocarstwa zostay albo spustoszone, albo powanie osabione, natomiast USA ogromnie zyskay. Produkcja przemysowa wzrosa niemal czterokrotnie w warunkach gospodarki na wp nakazowej. W 1945 roku USA miay nie tylko przytaczajc przewag gospodarcz, lecz take pozycj zapewniajc niezrwnane bezpieczestwo: kontroloway ca pkul, otaczajce oceany i wikszo terytoriw lecych na ich brzegach. Amerykascy stratedzy szybko zabrali si do organizowania globalnego systemu zgodnie z planami, ktre sporzdzono ju wczeniej, aby speni wymagania Stanw Zjednoczonych w wiecie, w ktrym chc mie niekwestionowan wadz", jednoczenie ograniczajc suwerenno krajw, ktre mogyby stanowi dla nich wyzwanie.292 Nowy globalny ad mia by podporzdkowany potrzebom amerykaskiej gospodarki i podlega politycznej kontroli Stanw Zjednoczonych w takim stopniu, w jakim to moliwe. Imperialne instrumenty kontroli, zwaszcza brytyjskie, miay zosta rozmontowane, podczas gdy Waszyngton rozszerza wasne systemy regionalne w Ameryce aciskiej i na Pacyfiku, zgodnie z zasad, ktr wyjani Abe Fortas, e co jest dobre dla nas, jest dobre dla wiata". Tej altruistycznej postawy nie potrafio doceni brytyjskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Urzdnicy uznali, e Waszyngton, kierujc si gospodarczym imperializmem amerykaskiego biznesu, prbuje zepchn nas na boczny tor", ale niewiele mogli na to poradzi. Minister spraw zagranicznych 165 podzieli si z kolegami z rzdu obserwacj, e wedug Amerykanw Stany Zjednoczone reprezentuj co w wiecie - co, czego wiat potrzebuje, co, co si wiatu spodoba, co, co w kocu wiat bdzie musia przyj, czy mu si to podoba, czy nie".293 Wyoy w ten sposb realn wersj wilsonowskiego idealizmu, wersj, ktra pasuje do historycznych wydarze. Amerykaskie planowanie w tamtym czasie byo wyrafinowane i szczegowe. Najwaniejsz spraw byo odbudowanie wiata przemysowego w taki sposb, by spenia wymagania biznesowych interesw, ktre stanowi gwny czynnik ksztatujcy polityk: w szczeglnoci chodzio o to, by znale ujcie dla amerykaskich nadwyek produkcyjnych, pokona deficyt dolarowy" i stworzy moliwoci inwestycji. Efekty docenili krajowi bene-ficjenci. Jak zauwaono w Departamencie Handlu Reagana, plan Marshalla przygotowa grunt pod ogromn liczb prywatnych amerykaskich inwestycji bezporednich w Europie" i pooy fundament dla midzynarodowych korporacji. W 1975 roku Business Week" stwierdzi, e midzynarodowe korporacje s ekonomicznym wyrazem" politycznej konstrukcji" stworzonej przez powojennych decydentw, w ramach ktrej amerykaski biznes prosperowa i rozwija si dziki zagranicznym zamwieniom... napdzany pocztkowo dolarami z planu Marshalla", a przed negatywnymi zjawiskami" chroni go parasol amerykaskiej potgi".294 Innym czciom wiata stratedzy z Departamentu Stanu przypisali okrelone funkcje". Tak wic Azja Poudniowo-Wschodnia mia dostarcza surowce byym imperialnym panom, przede wszystkim Wielkiej

Brytanii, ale rwnie Japonii, ktra miaa otrzyma jakie imperium na poudniu", jak to okreli George Kennan, dyrektor Zespou ds. Planowania Polityki w Departamencie Stanu.295 Niektre obszary mao interesoway strategw, zwaszcza Afryka, ktr Kennan radzi przekaza Europejczykom, by j wykorzystali" do swojej odbudowy. Z historii pamitamy inne powojenne relacje midzy Europ a Afryk, lecz nie wydaje si, by wtedy je rozwaano. Natomiast Bliski Wschd miay przej Stany Zjednoczone. W 1945 roku urzdnicy Departamentu Stanu uznali zasoby energetyczne Arabii Saudyjskiej za gigantyczne rdo strategicznej 166 siy i jedn z najwikszych zdobyczy materialnych w dziejach wiata"; generalnie uwaano, e rejon Zatoki Perskiej jest prawdopodobnie najcenniejsz ekonomiczn zdobycz w dziedzinie inwestycji zagranicznych". Eisenhower stwierdzi pniej, e jest to strategicznie najwaniejszy region wiata". Wielka Brytania bya podobnego zdania. W 1947 roku brytyjscy stratedzy pisali, e zasoby tego regionu s kluczow zdobycz dla kadego mocarstwa, ktre chce uzyska wiatowe wpywy lub dominacj".296 Francja zostaa wyparta z Bliskiego Wschodu za pomoc kruczkw prawnych, a Wielka Brytania z czasem spada do roli modszego wsplnika. Kennan, ktry by dalekowzroczny, zdawa sobie spraw, e kontrolujc japoskie rda zaopatrzenia w energi, znajdujce si w tamtym czasie gwnie na Bliskim Wschodzie, Stany Zjednoczone uzyskaj prawo weta" wobec potencjalnej polityki militarnej i przemysowej Japonii, cho jej szans na sukces oceniano wtedy generalnie bardzo nisko. Od tamtej pory kwestia ta jest rdem utrzymujcego si konfliktu, rwnie w relacjach z Europ, gdy zarwno Europa, jak i Japonia prbuj zapewni sobie pewien stopie energetycznej niezalenoci. Tymczasem w Azji zachodziy zmiany. W 2003 roku uznana grupa ekspertw ocenia, e Azja Pnocno-Wschodnia jest epicentrum midzynarodowego handlu i nowych technologii... najszybciej rozwijajcym si regionem gospodarczym wiata przez wikszo ostatnich dwudziestu lat", ktry obecnie wypracowuje niemal 30 procent globalnego PKB, daleko wyprzedzajc Stany Zjednoczone", a take posiada okoo poowy wiatowych rezerw walutowych. Gospodarki w tym regionie obejmuj niemal poow przychodzcych zagranicznych inwestycji bezporednich na wiecie" i staj si coraz potniejszym rdem wychodzcych inwestycji tego rodzaju, lokowanych w Azji Wschodniej, a take pyncych do Europy i Ameryki Pnocnej, ktre obecnie maj wiksze obroty handlowe z Azj Pnocno-Wschod-ni ni ze sob nawzajem.297 Ponadto region ten jest zintegrowany. Wschodnia Rosja obfituje w bogactwa naturalne, dla ktrych naturalnym rynkiem zbytu s orodki przemysowe w Azji Pnocno-Wschodniej. Integracja byaby jeszcze wiksza po gospodarczej unifikacji dwch 167 Korei, poprowadzeniu gazocigw przez Kore Pnocn i rozszerzeniu kolei transsyberyjskiej w tym samym kierunku. Korea Pnocna bya najbardziej niebezpiecznym i paskudnym elementem osi za", lecz jednoczenie zajmowaa najnisze miejsce na licie potencjalnych celw. Tak jak Iran, ale inaczej ni Irak, nie speniaa pierwszego kryterium uprawnionego celu: nie bya bezbronna. Przypuszczalnie Pentagon pracuje nad tym, jak wyeliminowa pnocnokoreaski rodek powstrzymujcy, zmasowan artyleri wycelowan w Seul i w siy USA, ktre teraz wycofuj si poza jej zasig, co w Korei wzbudza obawy wobec amerykaskich intencji. Sama Korea Pnocna nie spenia te drugiego kryterium dobrego celu; jest jednym z najbiedniejszych i najbardziej aosnych krajw na wiecie. Jednak jako cz caego kompleksu Azji Pnocno-Wschodniej zyskuje znaczenie z powodw, ktre wskazaa grupa ekspertw. Dlatego niewykluczone, e stanie si celem ataku, jeeli uda si pokona techniczny problem unieszkodliwienia jej rodkw powstrzymujcych. Grupa ekspertw zaleca, by Waszyngton szuka dyplomatycznego rozwizania obecnego kryzysu. Ameryka powinna kontynuowa proces rozpoczty niepewnie i z wahaniami za rzdw Clin-tona, majcy na celu znormalizowanie stosunkw gospodarczych i politycznych z Kore Pnocn, zagwarantowanie bezpieczestwa bezatomowej Korei Pnocnej, dziaanie na rzecz pojednania Korei Pnocnej z Poudniow oraz wcignicie Korei Pnocnej w relacje gospodarcze z jej ssiadami". Tego typu interakcje mogyby przypieszy reformy gospodarcze ju rozpoczte w Korei Pnocnej, prowadzc z czasem do rozszerzenia wpyww gospodarki, ktre rozluniyby totalitarn kontrol polityczn i powcigny naruszenia praw czowieka". Taka polityka byaby zgodna z regionalnym konsensusem, obejmujcym rwnie, jak si wydaje, pnocnokoreask dyktatur. Inne rozwizanie -konfrontacja

oparta na wielkiej strategii Busha, Rumsfelda i Che-neya -jest drog do zatracenia", przekonuje grupa ekspertw. Jednak zalecane rozwizanie stwarza pewne problemy. Jak wskazuje grupa ekspertw, Azja Pnocna-Wschodnia jest szybko rozwijajcym si, zintegrowanym regionem, ktry moe obra wasny, niezaleny kurs, podobnie jak mogaby to zrobi kontynentalna Europa. To pociga za sob problem zarysowany przez Kis168 singera. W 1998 roku Narodowe Biuro Bada Azjatyckich ostrzegao, e rurocigi, ktre sprzyjaj wikszej regionalnej integracji Azji Pnocno-Wschodniej mog zmarginalizowa udzia USA" i przypieszy proces ewolucji regionalnych blokw".298 Rurocigi te mog wzmocni stabilno regionu i zapewni tani alternatyw dla ropy naftowej importowanej z Bliskiego Wschodu", dodaje Selig Harrison, lecz wydaje si, e Stany Zjednoczone odnosz si z nerwow nieufnoci do sieci rurocigw w Azji Pnocno-Wschodniej". Stany Zjednoczone s wiadome, e kraje regionu chc zmniejszy coraz bardziej dla nich niewygodn zaleno od USA" lub przynajmniej ograniczy prawo weta" przysugujce Stanom Zjednoczonym z racji tego, e kontroluj bliskowschodni rop i szlaki eglugowe tankowcw. Groba uniezalenienia si moe okaza si przeszkod dla dyplomatycznych porozumie. Z podobnych wzgldw jastrzbie" w Waszyngtonie postrzegaj Chiny jako gwnego potencjalnego wroga i przygotowuj wojskowe plany na tak ewentualno . Niedawne prby wzmocnienia strategicznych relacji USA z Indiami wynikaj w czci wanie z tych obaw, a take z niepokojw Waszyngtonu dotyczcych kontroli najwikszych na wiecie rezerw energetycznych na Bliskim Wschodzie. Stosunek Waszyngtonu do Korei Pnocnej przypomina jego stanowisko wobec Iranu oraz Iraku przed inwazj. We wszystkich trzech przypadkach ssiednie kraje prboway przeama wrogo i pj w kierunku integracji; staray si te wspiera tendencje reformatorskie, a przynajmniej pomc pooy dla nich fundament, i te wysiki nadal s podejmowane w przypadku Iranu i Korei Pnocnej. Za rzdw Glin to na USA z pewnym wahaniem przyjy podobne nastawienie do Korei Pnocnej, z czciowym sukcesem, ale poza tym Waszyngton wola konfrontacj. Cho powody tej preferencji nie s identyczne w tych trzech przypadkach, to jednak istniej pewne wsplne wtki, ktre wida wyraniej w kontekcie wielkiej strategii. W pierwszych latach po wojnie amerykascy stratedzy prbowali utworzy z Azji Wschodniej i Poudniowo-Wschodniej system skupiony wok Japonii, ktry mieciby si w ramach struktury porzdku wiatowego", utrzymywanej przez Stany Zjednoczone. Podstawowa struktura zostaa zarysowana w traktacie poko169 jowym zawartym w San Francisco w 1951 roku, ktry formalnie zakoczy wojn w Azji.299 Pomijajc trzy francuskie kolonie w In-dochinach, jedynymi krajami azjatyckimi, ktre zaakceptoway traktat pokojowy z San Francisco, byy Pakistan i Cejlon, oba niedawno uwolnione od brytyjskich rzdw i dalekie od wojny w Azji. Indie odmwiy udziau w konferencji w San Francisco ze wzgldu na warunki traktatu, w tym naleganie USA na zatrzymanie Okinawy jako bazy wojskowej, ktr zreszt nadal zajmuj, pomimo silnych protestw jej mieszkacw, ktrych gos jest prawie niesyszalny w Stanach Zjednoczonych. Truman by oburzony nieposuszestwem Indii. Jego reakcja, nie mniej elegancka ni obecne reakcje na niesubordynacj starej" Europy i Turcji, bya taka, e Indie niechybnie skonsultoway si z Wujkiem Jzkiem i Mysim ajnem [Mousie Dung] z Chin". Biay dosta tu imi, a nie tylko wulgarny epitet. W czci mg to by zwyky rasizm, a by moe stao si tak dlatego, e Truman autentycznie lubi i podziwia starego Jzka", przypominajcego mu szefa z Missouri, ktry pomg mu stawia pierwsze kroki w polityce. Pod koniec lat czterdziestych Truman uwaa, e stary Jzek" to przyzwoity go", ale jest winiem Polit-biura" i nie moe robi tego, co chce". Natomiast Mysie ajno to pody tek. Te rozrnienia wzbogacay wojenn propagand. Nazici byli li, lecz zasugiwali na pewien szacunek: przynajmniej wedug stereotypu byli to zdyscyplinowani niebieskoocy blondyni, znacznie atrakcyjniejsi od abojadw, ktrych Truman szczeglnie nie lubi, nie mwic ju o makaroniarzach. I stanowili zupenie rny gatunek od Japocw, robactwa, ktre trzeba rozgnie, przynajmniej od kiedy stali si wrogami; wczeniej USA miay ambiwalentny stosunek do japoskich grabiey w Azji, jeli tylko chronione byy amerykaskie interesy. Gwne ofiary japoskiego faszyzmu i poprzednich ideologii -Chiny i japoskie kolonie w Korei i na

Formosie (Tajwanie) - nie bray udziau w konferencji pokojowej w San Francisco i nie stay si przedmiotem powanego zainteresowania. Koreaczycy i Chiczycy nie otrzymali adnych reparacji od Japonii; podobnie Filipiny, ktre rwnie nie uczestniczyy w konferencji. Sekretarz stanu Dulles potpi Filipiczykw za emocjonalne uprzedze170 ni", ktre nie pozwalay im poj, dlaczego nie dostan adnej rekompensaty za doznane cierpienia. Pocztkowo Japonia miaa zapaci reparacje, ale tylko Stanom Zjednoczonym i innym mocarstwom kolonialnym, pomimo faktu, e agresywna wojna Japonii trwaa w Azji przez cae lata trzydzieste, a USA i inne kraje Zachodu zaczy walczy z Japoni dopiero po Pearl Harbor. Japonia miaa rwnie zwrci Stanom Zjednoczonym koszty okupacji. Swoim azjatyckim ofiarom miaa zapaci odszkodowanie" w formie eksportu japoskich towarw wytworzonych z pou-dniowoazjatyckich surowcw; bya to gwna cz ukadu, ktry praktycznie odbudowywa co w rodzaju Nowego Porzdku w Azji", ktry wczeniej Japonia prbowaa zaprowadzi w drodze podboju, a teraz tworzya pod kontrol USA, wic nie byo problemu. Niektrzy spord azjatyckich ofiar japoskiego faszyzmu -robotnikw przymusowych i jecw wojennych - pozwali japoskie korporacje z filiami w Stanach Zjednoczonych, bdce prawnymi sukcesorami firm odpowiedzialnych za zbrodnie. W przededniu pitnastej rocznicy podpisania traktatu pokojowego w San Francisco kalifornijski sd oddali ich pozew na tej podstawie, e ich roszczenia s wykluczone przez warunki traktatu. Opierajc si na opinii Departamentu Stanu, przychylnej dla oskaronych japoskich korporacji, sd orzek, e traktat pokojowy suy ochronie amerykaskich interesw bezpieczestwa w Azji oraz utrzymaniu pokoju i stabilizacji w tym regionie". Historyk Azji John Price uzna to orzeczenie za jeden z bardziej przeraajcych momentw wyparcia i zaprzeczenia", wskazujc, e co najmniej dziesi milionw ludzi zgino w wojnach toczonych w tym regionie, gdy Azja cieszya si pokojem i stabilizacj". W maju 2003 roku Departament Sprawiedliwoci kierowany przez Johna Ashcrofta zaktualizowa stanowisko Departamentu Stanu z czasw Clintona, skadajc opini wspierajc giganta energetycznego UNOCAL, ktra -jak ostrzegali przedstawiciele Human Rights Watch - cofnaby dwadziecia lat sdowych orzecze na rzecz ofiar naruszenia praw czowieka". Opinia Departamentu Sprawiedliwoci wykracza daleko poza obron koncernu energetycznego przed zarzutami o brutalne traktowanie birmaskich robotnikw, wykonujcych w zasadzie prac niewol171 nicz. Wzywa ona do radykalnej reinterpretacji" ustawy o zagranicznych roszczeniach odszkodowawczych, ktra pozwala ofiarom powanych narusze prawa midzynarodowego za granic na skadanie cywilnych pozww o odszkodowanie w amerykaskich sdach przeciwko domniemanym sprawcom tych narusze, ktrzy znajduj si na terytorium Stanw Zjednoczonych". Administracja Busha jest pierwsz, ktra wezwaa do odwrcenia decyzji sdowych utrzymujcych w mocy t ustaw. Jest to niegodziwa prba ochrony sprawcw narusze praw czowieka kosztem ich ofiar", zauway Kenneth Roth, dyrektor wykonawczy Human Rights Watch300 - zwaszcza gdy sprawcami narusze s koncerny energetyczne, mgby kto doda cynicznie. Trjbiegunowy porzdek, ktry ksztatowa si na pocztku lat siedemdziesitych, wzmocni si od tamtego czasu, a jednoczenie wzrosy obawy amerykaskich strategw, e nie tylko Europa, ale rwnie Azja moe szuka bardziej niezalenej drogi. Z duszej, historycznej perspektywy nie byoby to zbytnim zaskoczeniem. W XVIII wieku Chiny i Indie byy wielkimi orodkami handlowymi i przemysowymi. Azja Wschodnia daleko wyprzedzaa Europ w dziedzinie publicznej ochrony zdrowia, a prawdopodobnie miaa te bardziej wyrafinowany system rynkowy. rednia dugo ycia w Japonii moga by wysza ni w Europie. Anglia staraa si nadrobi zalegoci w dziedzinie tekstyliw i innych wyrobw przemysowych, czerpic z dowiadcze Indii w sposb, ktry dzisiaj nazywa si piractwem i ktry jest zakazany przez midzynarodowe porozumienia handlowe narzucone przez bogate pastwa pod cynicznym pozorem wolnego handlu"; Stany Zjednoczone korzystay obficie z takich sposobw, podobnie jak inne kraje, ktre si rozwiny. Jeszcze w poowie XIX wieku Brytyjczycy twierdzili, e indyjskie elazo jest rwnie dobre, a nawet lepsze ni brytyjskie, a do tego znacznie tasze. Kolonizacja i narzucona liberalizacja uczyniy z Indii brytyjskie terytorium zalene. Dopiero po odzyskaniu niepodlegoci Indie weszy znowu na ciek wzrostu i pooyy kres zabjczym klskom godu. Chiny pozostaway nieujarzmione do czasu drugiej wojny opiumowej 150 lat temu i rwnie zaczy si ponownie rozwija po odzyskaniu niepodlegoci. Japonia bya jedyn czci Azji, ktra z powodzeniem opara si

kolonizacji i zarazem jedynym krajem, 172 ktry si rozwija - razem ze swoimi koloniami. Zatem nie jest wielkim zaskoczeniem, e po odzyskaniu suwerennoci Azja wraca do znacznego bogactwa i siy. Te dugofalowe procesy historyczne pogbiaj jednak problem utrzymania porzdku wiatowego", w ktrym inni musz zna swoje miejsce. Problem ten nie ogranicza si ju do skutecznego sprzeciwu" w Trzecim wiecie, ktry by wielkim tematem w czasie zimnej wojny, lecz dosiga samych centrw przemysowych. Historia dowodzi, e przemoc jest potnym instrumentem kontroli. Lecz dylematy dominacji te nie s mae. 173 Rozdzia 7 Kocio animozji Przypomnijmy stwierdzenie Michaela Krepona, e ostatnie dni 2002 roku to by moe najbardziej niebezpieczny moment od czasu kryzysu kubaskiego w 1962 roku". Szczeglnie niepokoia go niestabilna strefa rozprzestrzeniania si broni nuklearnej, rozcigajca si od Phenianu do Bagdadu", obejmujca Iran, Irak, Kore Pnocn oraz subkontynent indyjski".301 Podobne obawy, szeroko rozpowszechnione, wzmogy si w wyniku inicjatyw administracji Busha z lat 2002-2003, ktre powanie przyczyniy si do wzrostu midzynarodowych napi i zagroe. W pobliu jest duo bardziej zatrwaajce mocarstwo atomowe, o ktrym rzadko dyskutuje si publicznie w Stanach Zjednoczonych, poniewa jest ono dodatkiem do amerykaskiej potgi. Konwencja ta nie jest przestrzegana wewntrz niestabilnej strefy, a nawet w Dowdztwie Strategicznym USA, ktre odpowiada za arsena jdro wy. Genera Lee Butler, szef Dowdztwa Strategicznego w latach 1992-1994, zauway, e jest rzecz skrajnie niebezpieczn, e w tym kotle animozji, ktry nazywamy Bliskim Wschodem, jeden nard najwyraniej uzbroi si w wielk ilo broni jdrowej, by moe nawet setki gowic, co skania inne kraje, by zrobiy tak samo". Izraelska bro masowego raenia niepokoi te drug na wiecie potg nuklearn.302 175 Podobne obawy zostay wyraone w bardziej okrny sposb w rezolucji Rady Bezpieczestwa nr 687, na ktr wybirczo powoyway si rzdy Busha i Blaira, gdy prboway przedstawi jak uasiprawn podstaw inwazji na Irak. Ani ta, ani adna inna rezolucja nie upowania do takiego dziaania, lecz rezolucja nr 687 faktycznie wzywaa do eliminacji irackiej broni masowego raenia oraz rodkw jej przenoszenia - co miao by krokiem w kierunku ustanowienia na Bliskim Wschodzie strefy wolnej od broni masowego raenia oraz wszystkich pociskw sucych do jej przenoszenia" (artyku 14). Amerykaski wywiad i inne rda przyjmuj, e Izrael posiada kilkaset gowic jdrowych oraz buduje bro chemiczn i biologiczn. Artyku 14 powszechnie pomija si w amerykaskich komentarzach, ale nie gdzie indziej. Na przykad Irak wezwa Rad Bezpieczestwa do zastosowania artykuu 14. Motywy, ktrymi kierowa si Irak, nie pomniejszaj znaczenia tej kwestii. Obawy generaa Butlera nie s bahe. Niewtpliwie izraelska potga militarna bdzie nadal skania inne kraje" do budowania broni masowego raenia, bardzo moliwe, e w ich liczbie znajdzie si rwnie Irak, jeeli uzyska cho odrobin niezalenoci. Kwestia, ktrej dotyczy artyku 14, pojawia si ju wczeniej, w przededniu pierwszej wojny w Zatoce Perskiej. Po inwazji na Kuwejt w sierpniu 1990 roku Irak przedstawi cay szereg propozycji wycofania si w ramach szerszego porozumienia regionalnego. Propozycje te przecieky do prasy za spraw amerykaskich urzdnikw pastwowych, ktrzy uznali je za powane" i nadajce si do negocjacji". Jak powane" byy te propozycje, nie jestemy w stanie stwierdzi: Stany Zjednoczone natychmiast je odrzuciy", wedug jedynego dziennikarza w tym kraju, ktry skrupulatnie relacjonowa t spraw, Knuta Royce'a z Newsday". Ciekawe, e w ostatnim sondau przed bombardowaniem dwie trzecie amerykaskiego spoeczestwa opowiadao si za konferencj w sprawie konfliktu izraelsko-arabskiego, jeeli miaaby ona doprowadzi do wycofania si Iraku.303 Bez wtpienia ta liczba byaby wysza, gdyby opinia publiczna wiedziaa, e Irak wanie zoy podobn propozycj, ktra jednak zostaa odrzucona przez Waszyngton. By moe daoby si unikn niszczycielskiej wojny i jej jeszcze bardziej katastrofalnych nastpstw, ocali ycie setek 176 tysicy ludzi i stworzy podstawy do obalenia tyranii Saddama. Mona byo wtedy podj dziaania na rzecz wyeliminowania broni masowego raenia i rodkw jej przenoszenia w regionie i poza nim, by

moe obejmujce take wielkie mocarstwa, ktre przez trzydzieci lat naruszay swoje zobowizania wynikajce z traktatu o nierozprzestrzenianiu broni jdrowej - do dziaania w dobrej wierze na rzecz redukcji broni nuklearnej, a wic sprawy o niemaym znaczeniu. Nie liczc nawet broni masowego raenia, potencja wojskowy Izraela jest postrzegany w regionie jako skrajnie niebezpieczny". Chocia Izrael jest bardzo maym krajem, postanowi sta si, praktycznie rzecz biorc, zamorsk baz wojskow i technologiczn USA, i penic t rol, by w stanie zbudowa bardzo nowoczesne siy zbrojne. Jdrem gospodarki Izraela jest zwizany z armi i oparty na zaawansowanych technologiach system przemysowy, cile powizany z gospodark USA. Nie jest wic zaskoczeniem, e Izrael zaczyna przypomina swojego patrona rwnie pod innymi wzgldami. W parlamentarnym dochodzeniu (w Knesecie) ustalono, e Izrael zajmuje obecnie drugie miejsce w zachodnim wiecie, po Stanach Zjednoczonych, pod wzgldem spoecznych rnic w dochodach, majtku, kapitale, wyksztaceniu i wydatkach, jak rwnie rozmiarze ubstwa". Jego wczeniejszy do skuteczny system opieki spoecznej zaama si, a spoeczne i kulturowe wartoci rwnie znaczco si zmieniy.304 Podobnie jak jego patron Izrael ma siy zbrojne, ktre znacznie przewyszaj siy innych krajw, porwnywalnych z nim pod innymi wzgldami. Dyrektor dziau bada i rozwoju izraelskiej armii (Si Obronnych Izraela, IDF) stwierdzi, e siy powietrzne i pancerne tego kraju s wiksze i bardziej zaawansowane technologicznie ni siy kadego z pastw nalecych do NATO, z wyjtkiem USA.305 Konwencjonalnych si zbrojnych Izrael uywa do atakowania ssiadw oraz do kontrolowania i ujarzmienia ludnoci na terenach okupowanych w sposb, ktrego nie da si przeoczy w regionie i ktrego nie mog zignorowa ludzie w innych czciach wiata, jeeli jest im bliska sprawa praw czowieka. Izrael pozostaje te w cisym sojuszu wojskowym z inn regionaln potg militarn, Turcj. Sojusz USA, Turcji i Izraela jest czasami nazywany na Bliskim Wschodzie osi za".306 Mo177 na zrozumie to okrelenie. Wok zawsze dzieje si wiele za, a ta o ma przynajmniej t cech, e istnieje, w odrnieniu od osi wymylonej przez autorw przemwie George'a Busha, skadajcej si z dwch pastw wojujcych ze sob od dwudziestu lat oraz trzeciego, ktre dooono przypuszczalnie dlatego, e nie jest muzumaskie i jest powszechnie pitnowane. Amerykaski uczony Robert Olson podaje, e 12 procent samolotw wojskowych Izraela ma na stae stacjonowa w Turcji"; samoloty te wykonuj loty rozpoznawcze wzdu granicy Iranu", sygnalizujc Iranowi, e wkrtce Turcja oraz jej izraelscy i amerykascy sojusznicy rzuc mu wyzwanie". Olson sugeruje, e te operacje s czci dugofalowego dziaania majcego na celu osabienie, a moe nawet rozbir Iranu poprzez oddzielenie jego pnocnych regionw azerskich (podobnie chciaa postpi Rosja w 1946 roku, co wywoao jeden z wczeniejszych kryzysw w czasie zimnej wojny), przeksztacajc kraj w anemiczny podmiot geopolityczny", niemajcy dostpu do Morza Kaspijskiego i generalnie Azji rodkowej. Olson pisze te o jednej ze spraw pozostajcych na drugim planie: przypieszeniu budowy rurocigw naftowych czcych region Morza Kaspijskiego z Turcj i regionem rdziemnomorskim, z pominiciem Iranu.307 W sojuszu USA z Turcj mog nastpi pewne zmiany, jeeli USA zdoaj przenie swoje bazy wojskowe ze wschodniej Turcji do Iraku, czyli do samego serca najbogatszych rezerw energetycznych na wiecie. Gniew Ameryki na demokratyczne odchylenie Turcji w latach 2002-2003 moe osabi stosunki wojskowe i midzyrzdowe midzy USA a Turcj, ale wydaje si to raczej wtpliwe. Obecny sojusz trjstronny rozciga si do czci Azji rodkowej, a ostatnio take do Indii. Od kiedy rzd indyjski znalaz si pod kontrol hinduistycznej prawicy, stanowisko midzynarodowe Indii znacznie si zmienio i pastwo to nawizao blisze stosunki wojskowe z USA oraz ich satelit Izraelem. Indyjski komentator polityczny Praful Bidwai pisze, e cechujca rzdzcych hinduistycz-nych nacjonalistw fascynacja syjonizmem jest zakorzeniona w is-lamofobii (i antyarabizmie) oraz hipernacjonalizmie. Jej ideologi jest samcza sia Sharona i zaarty szowinizm. Uznaje ona, e hindusi i ydzi (plus chrzecijanie) tworz strategiczny sojusz prze178 ciwko islamowi i konfucjanizmowi". Przemawiajc w Komitecie Amerykasko-ydowskim w Waszyngtonie, doradca do spraw bezpieczestwa narodowego Indii, Brajesh Mishra, zaapelowa o utworzenie amerykasko-izraelsko-indyjskiej triady", ktra bdzie miaa polityczn wol i moralny autorytet, by podejmowa miae decyzje" w walce z terroryzmem. Zdaniem Bidwaia uzupenieniem rozwijajcych si kontaktw polityczno-wojskowych midzy Indiami a Izraelem" s koordynujce

dziaania wpywowych lobby nacjonalistw hinduskich i ydw w USA.308 Zarwno Indie, jak i Izrael s znaczcymi potgami militarnymi, dysponujcymi broni jdrow i rodkami jej przenoszenia, a wyaniajcy si system sojuszy jest kolejnym czynnikiem, ktry przyczynia si do rozprzestrzeniania broni masowego raenia, terroru i niepokojw w tej niestabilnej strefie i poza ni. STOSUNKI MIDZY USA A IZRAELEM: POCZTKI I DOJRZEWANIE Nie trzeba mie specjalnego wgldu w sprawy wiatowe, by przewidzie, e w kotle animozji na Bliskim Wschodzie nadal bdzie wrzao. Wewntrzne konflikty zaogniy si po pierwszej wojnie wiatowej, gdy wiat uprzemysowiony przestawi si na gospodark napdzan rop naftow, a niezrwnane zapasy ropy odkryto na Bliskim Wschodzie. Po drugiej wojnie wiatowej jednym z priorytetw amerykaskiej polityki byo zapewnienie sobie kontroli nad regionem o tak wielkim bogactwie materialnym i znaczeniu strategicznym. W czasach, gdy nie zachodzio nad ni soce, Wielka Brytania kontrolowaa ten region, przekazujc rzdy lokalnym klientom i utrzymujc wojsko w pogotowiu. W terminologii brytyjskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych miejscowe zarzdzanie naleao pozostawi arabskiej fasadzie" sabych i ulegych wadcw, a brytyjska absorpcja" tych w gruncie rzeczy kolonii miaa by zasonita konstytucjonaln fikcj"; uznano, e taki ukad jest bardziej opacalny ni bezporednie rzdy. Z pewnymi odmianami ukad ten jest dobrze znany take gdzie indziej. Miejscowa ludno nie poddawaa si biernie. Na szczcie dla imperialnych strategw do ujarzmienia ludnoci cywilnej mo179 na byo wykorzysta rozwijajce si siy powietrzne, cho niektrzy, jak Winston Churchill, byli urzeczeni moliwoci zastosowania gazw trujcych do poskromienia krnbrnych Arabw" (gwnie Kurdw i Afgaczykw). W latach midzywojennych podejmowano prby wprowadzenia zakazu lub ograniczenia wojen, lecz Wielka Brytania pilnowaa, by nie zakciy one imperialnych rzdw, dajc przykad swojemu nastpcy w kontroli nad wiatem. To wanie Wielka Brytania udaremnia prby ograniczenia uycia si powietrznych przeciwko ludnoci cywilnej. Powody tego stanowiska zwile wyrazi wybitny m stanu Lloyd George, ktry chwali brytyjski rzd za to, e zastrzeg sobie prawo do bombardowania czarnuchw".309 Fundamentalne zasady moralne z reguy yj dugo. Ta nie jest wyjtkiem. Stany Zjednoczone przejy brytyjski ukad, ale doday nastpny poziom kontroli: pastwa peryferyjne, najlepiej niearabskie, ktre mogy peni rol lokalnych policjantw na subie", w terminologii stosowanej w administracji Nixona. Oczywicie komenda gwna nadal miecia si w Waszyngtonie, z jednym oddziaem w Londynie. Turcja bya od pocztku wybijajcym si czonkiem tego klubu; w 1953 roku doczy Iran, gdy amerykasko-brytyj-ski zamach stanu przywrci wadz szacha, obalajc konserwatywny rzd parlamentarny, ktry chcia sprawowa kontrol nad zasobami wasnego kraju. Stany Zjednoczone byy bardziej zainteresowane kontrol ni dostpem. Po drugiej wojnie wiatowej Ameryka Pnocna staa si gwnym producentem ropy naftowej na wiecie, cho spodziewano si, e dugo nie utrzyma tej pozycji. Pniej podstawowym eksporterem do USA zostaa Wenezuela. Wedug aktualnych prognoz amerykaskiego wywiadu USA bd nadal polega gwnie na zasobach basenu Atlantyckiego - tych z zachodniej pkuli i z rejonu Afryki Zachodniej - ktre s bardziej stabilne i niezawodne ni te na Bliskim Wschodzie.310 Lecz podobnie jak w caym okresie powojennym nie zmienia to przekonania o potrzebie zachowania kontroli. Kontrola nad wielkimi zasobami materialnymi rejonu Zatoki Perskiej gwarantuje amerykaskim i brytyjskim koncernom energetycznym, e bd gwnymi udziaowcami ogromnych zyskw. 180 Bogactwo spywa do USA i Wielkiej Brytanii take wieloma innymi drogami: poprzez sprzt wojskowy (std generalnie przez bran zaawansowanych technologii), projekty budowlane oraz skarbowe papiery wartociowe. Gigantyczna sia strategiczna" tego regionu stanowi dwigni wiatowej dominacji. Wszystko to dobrze rozumieli architekci powojennego wiata i nadal pozostaje to w mocy. Amerykaski wywiad przewiduje, e w nadchodzcych latach rezerwy energetyczne rejonu Zatoki Perskiej nabior jeszcze wikszego znaczenia,311 std taki zapa do sprawowania kontroli, bez wzgldu na to, czy same Stany Zjednoczone opieraj si mocno na tych zasobach, czy nie.

Globalny system baz wojskowych od Pacyfiku do Azorw zosta zaprojektowany w znacznej mierze z myl o dziaaniach w rejonie Zatoki Perskiej. Amerykaskie tumienie rewolty i dziaalno wywrotowa w Grecji i Woszech w latach czterdziestych XX wieku byy w czci motywowane trosk o swobodny przepyw bliskowschodniej ropy na Zachd. Dzisiaj system amerykaskich baz wojskowych rozciga si do byych pastw satelickich Zwizku Radzieckiego - Bugarii i Rumunii. Od czasw Cartera gwne amerykaskie siy interwencyjne s skoncentrowane wok Zatoki Perskiej. Do niedawna jedyn w peni niezawodn baz wojskow w okolicy bya naleca do Brytyjczykw wyspa Diego Garcia, z ktrej usunito rdzennych mieszkacw. USA nadal odmawiaj im prawa do powrotu, odrzucajc w ten sposb decyzje brytyjskich sdw;312 sprawa ta jest nieznana w USA, podobnie jak sprawa Okinawy. Po wojnie afgaskiej USA zatrzymay bazy wojskowe w Afganistanie i w Azji rodkowej, ktre zapewniaj amerykaskim korporacjom lepsz pozycj w obecnej fazie wielkiej gry" o kontrol nad zasobami Azji rodkowej, a take umoliwiaj okrenie znacznie waniejszej Zatoki Perskiej. Od dawna podejrzewano, e jednym z celw Waszyngtonu w Iraku byo umieszczenie baz wojskowych w samym sercu obszarw produkujcych rop naftow, jak donoszono po zakoczeniu wojny.313 Informacje na temat innych prawdopodobnych celw rwnie dotary do opinii publicznej po zakoczeniu wojny. Dwie rzeczy, o ktrych nigdy nie mwiono otwarcie i ktre nigdy nie stay si przedmiotem narodowej dyskusji, to ropa naftowa i pienidze", komentowa Bob Herbert. Te dwie kluczowe sprawy 181 pozostawiono zakulisowym biznesmenom, z ktrych wielu czerpie teraz zyski".314 Stosunki USA z Izraelem rozwijay si gwnie w tym szerszym kontekcie.315 W 1948 roku Poczone Kolegium Szefw Sztabw, pod wraeniem militarnej sprawnoci Izraela, uznao go za drug po Turcji si militarn w regionie. Sugerowao, e Izrael moe zapewni USA rodki do uzyskania strategicznej przewagi na Bliskim Wschodzie", ktra rwnowayaby coraz mniejsz rol Wielkiej Brytanii. Dziesi lat pniej te rozwaania nabray konkretnego znaczenia. Rok 1958 mia wielkie znaczenie w sprawach wiatowych. Administracja Eisenhowera zidentyfikowaa wtedy trzy wielkie kryzysy na wiecie: w Indonezji, Afryce Pnocnej i na Bliskim Wschodzie. Wszystkie obejmoway producentw ropy naftowej oraz islamskie ruchy polityczne, ktre wtedy byy wieckie. Eisenhower i sekretarz stanu Dulles podkrelali, e Rosja nie jest zaangaowana w aden z tych kryzysw. Problemem by znajomy diabe: radykalny nacjonalizm". W Afryce Pnocnej niepokj budzia algierska walka o niepodlego, ktr USA chciay szybko zakoczy porozumieniem. W Indonezji winowajc by Su-karno, jeden z przywdcw pogardzanego ruchu pastw niezaangaowanych, ktry pozwala na zbyt wiele demokracji: ludowa partia ubogich chopw rozszerzaa swoje wpywy. Na Bliskim Wschodzie zoczyc by Naser, nazywany nowym Hitlerem" przez przeraonych przywdcw USA i Wielkiej Brytanii. On take by filarem ruchu pastw niezaangaowanych i obawiano si, e pod jego wpywem inni rwnie zdecyduj si na niezaleny kurs. Wydawao si, e te obawy zmaterializoway si w 1958 roku, gdy w wyniku zamachu stanu w Iraku, o ktrym pocztkowo mylano, e wywoa go Naser, obalony zosta rzd wspierany przez Brytyjczykw. Konsekwencje odczuwamy do dzi. Przewrt w Iraku wywoa intensywne dyskusje midzy USA a Wielk Brytani. Decydenci obawiali si, e Kuwejt moe chcie niepodlegoci i e nawet Arabia Saudyjska ulegnie tej chorobie. Brytyjska gospodarka opieraa si w znacznym stopniu na zyskach z kuwejckiej produkcji ropy naftowej i z tamtejszych inwestycji. Londyn postanowi przyzna Kuwejtowi nominaln niepodlego, cho jak wyjani minister spraw zagranicznych Selwyn 182 Lloyd, musimy rwnie uzna potrzeb, jeeli sprawy pjd w zym kierunku, bezwzgldnej interwencji, niezalenie od tego, kto spowodowa problem". USA przyjy takie samo stanowisko w sprawie siowej interwencji w odniesieniu do wikszych zdobyczy, Arabii Saudyjskiej i innych emiratw znad Zatoki. Eisen-hower wysa wojsko do Libanu, aby zapobiec dostrzeganemu tam zagroeniu ze strony nacjonalistw i zapewni sobie kontrol nad rurocigami. Powtrzy, e niepokoi si o strategicznie najwaniejszy region wiata" i podkreli, e utrata kontroli nad nim byaby znacznie gorsza od utraty Chin" - uznawanej za najwiksz powojenn katastrof - ze wzgldu na strategiczn pozycj i zasoby Bliskiego Wschodu".316 Innym krajem o kluczowym znaczeniu, ktry jak si obawiano, mg znale si pod wpywem

Nasera, bya Jordania, stanowica wtedy regionaln baz dla brytyjskich si zbrojnych. Izrael pomg utrzyma brytyjsk kontrol. Waszyngtoscy stratedzy dostrzegli, e Izrael jest jedyn regionaln si w regionie, ktra podejmuje ryzyko, by rozadowa sytuacj na tym obszarze". W memorandum dla Rady Bezpieczestwa Narodowego napisano, e jeeli chcemy walczy z radykalnym arabskim nacjonalizmem i utrzyma rop z Zatoki Perskiej si, jeeli zajdzie taka potrzeba, to logicznym nastpstwem jest wsparcie dla Izraela, jako jedynego silnego prozachodniego mocarstwa, ktre pozostao na Bliskim Wschodzie",317 wraz z mocarstwami peryferyjnymi, Turcj i Iranem. W tym samym czasie, w 1958 roku, nawizano stosunki izraelsko-tureckie, ktre zapocztkowaa wizyta premiera Dawida Ben Guriona w Turcji. Jak pisze Efraim Inbar, do 2000 roku stosunki Izraela z Turcj pod wzgldem bliskoci ustpoway jedynie relacjom Izraela ze Stanami Zjednoczonymi".318 W 1967 roku sojusz amerykasko-izraelski by ju mocno ugruntowany. Izrael zniszczy Nasera, chronic w ten sposb fasad" na Pwyspie Arabskim, a jednoczenie uderzajc mocno w ruch pastw niezaangaowanych. Uznano, e istotnie przyczyni si w ten sposb do umocnienia amerykaskiej wadzy. Wywoao to rwnie znaczcy efekt w amerykaskiej ideologii, co jest wane, ale kwesti t musz teraz odoy na bok.319 Przypomnijmy sobie trzy gwne kryzysy w 1958 roku. Zagroenie, jakim by niezaleny arabski nacjonalizm na Bliskim Wscho183 dzie, usuna wojna z 1967 roku. Kryzys w Afryce Pnocnej skoczy si wraz z uzyskaniem niepodlegoci przez Algieri.320 Kryzys w Indonezji zakoczy si ogromn masakr, gwnie bezrolnych chopw, ktr CIA opisywaa jako jeden z najwikszych masowych mordw w XX wieku, porwnywalny ze zbrodniami Hidera, Stalina i Mao. Ta wstrzsajca masowa rze", jak nazwa j New York Times", wzbudzia nieskrpowan eufori na Zachodzie. Wyeliminowaa masow polityczn parti biedakw i szeroko otworzya drzwi dla zachodnich inwestorw. Tak jak na Bliskim Wschodzie zniszczono kolejny filar ruchu pastw nieza-angaowanych. Podobne procesy zachodziy w Ameryce aciskiej oraz, w mniejszym stopniu, w Indiach, ostatnim bastionie ruchu pastw niezaangaowanych. Wszdzie Stany Zjednoczone odgryway znaczc, a niekiedy decydujc rol. USA s mocarstwem globalnym tak jak wczeniej Anglia. Czsto mylce jest koncentrowanie si na jednym regionie wiata i zapominanie o tym, e globalne plany powstaj w Waszyngtonie. Wrmy jednak do Bliskiego Wschodu, gdzie w 1970 roku Izrael odda kolejn przysug, powstrzymujc moliw interwencj Syrii w obronie Palestyczykw masakrowanych w Jordanii. Pomoc USA dla Izraela wzrosa czterokrotnie. Amerykaski wywiad oraz tak wpywowe postaci zatroskane o Bliski Wschd, jak senator Henry Jackson, opisywali cichy sojusz Izraela, Iranu i Arabii Saudyjskiej jako solidn podstaw amerykaskiej wadzy w regionie; rola Turcji w tym wzgldzie uznawana bya za oczywist, W 1979 roku, gdy szach zosta obalony, sojusz izraelsko-turec-ki nabra jeszcze wikszego znaczenia jako regionalna baza. Do sojuszu przystpi kolejny czonek, ktry zastpi szacha: Irak Saddama Husajna, skrelony w 1982 roku przez administracj Reagana z oficjalnej listy pastw terrorystycznych, tak by USA mogy swobodnie zapewni pomoc tyranowi. Wybory, jakich dokonywa Izrae w cigu ostatnich trzydziestu lat, w znacznym stopniu zredukoway jego opcje dziaania; podajc obecnym kursem, Izrael nie ma praktycznie adnej innej moliwoci, jak tylko suy jako baza USA w regionie i spenia amerykaskie dania. Opcje zostay wyranie nawiedone w 1971 roku, gdy prezydent Egiptu Anwar Sadat zaoferowa Izraelowi peny traktat pokojowy w zamian za wycofanie wojsk izraelskich 184 z terytorium Egiptu. Sadat nie zaproponowa nic Palestyczykom i nie odnis si w aden sposb do innych terytoriw okupowanych. W swoich wspomnieniach Icchak Rabin, wwczas ambasador w USA, uzna t synn" ofert za kamie milowy" na drodze do pokoju, chocia zawieraa ona rwnie z wiadomo": warunek, by Izrael wycofa si z terytorium Egiptu, zgodnie z oficjaln polityk Stanw Zjednoczonych i podstawowym dokumentem dyplomatycznym, rezolucj Rady Bezpieczestwa nr 242 z listopada 1967 roku. Izrael sta przed brzemiennym w skutki wyborem: mg zaakceptowa pokj i integracj w regionie lub upiera si przy konfrontacji, a zatem nieuchronnej zalenoci od USA. Wybra drug opcj, nie ze wzgldu na bezpieczestwo, lecz z chci ekspansji. Mwi o tym wyranie izraelskie rda. Genera Chaim Bar--Lew, czoowa posta rzdzcej Partii Pracy, wyrazi powszechne rozumienie tej sytuacji, gdy

napisa w gazecie Partii Pracy: Moemy mie pokj, lecz sdz, e jeli utrzymamy swoje stanowisko, moemy zyska wicej". Tym wicej", ktre budzio wtedy najwiksze zainteresowanie, by pnocnowschodni Synaj, z ktrego brutalnie wypdzono mieszkacw na pustyni, aby zrobi miejsce dla budowanego tylko dla ydw miasta Jamit. W 1972 roku genera i pniejszy prezydent Ezer Weizman doda, e polityczne porozumienie bez ekspansji oznaczaoby, e Izrael nie mgby istnie zgodnie ze skal, duchem i jakoci, jakie teraz ucielenia". Podstawow kwesti bya reakcja Waszyngtonu. Po wewntrznej dyskusji rzd porzuci swoj oficjaln polityk i przyj kis-singerowsk zasad pata": adnej dyplomacji, tylko sia. Naley pamita, e by to okres skrajnego triumfalizmu, ktrego pniej bardzo aowano w Izraelu. USA i Izrael uznay za rzecz oczywist, e po 1967 roku Arabowie nie stanowi adnego militarnego zagroenia. Egipska oferta pokoju nie jest wcale synna" w Stanach Zjednoczonych, jest raczej nieznana to wsplny los zdarze, ktre nie odpowiadaj doktrynalnym wymaganiom. Sadat nadal mia nadziej, e zaskarbi sobie przychylno Stanw Zjednoczonych wydaleniem rosyjskich doradcw i innymi posuniciami. Ostrzega te, e Jamit oznacza wojn". Nie traktowano go powanie. W 1973 roku naprawd rozpocz wojn, 185 ktra skoczya si dla Izraela niemal katastrof i postawia w stan pogotowia siy jdrowe USA. Wtedy Kissinger zrozumia, e Egiptu nie mona po prostu zlekceway i rozpocz dyplomacj wahadow", ktra ostatecznie doprowadzia do porozumienia w Camp David w latach 1978-1979. W Camp David USA i Izrael przyjy ofert Sadata z 1971 roku, lecz na warunkach znacznie mniej korzystnych z ich punktu widzenia: do tego czasu los Palestyczykw sta si istotn kwesti i Sadat, podobnie jak wikszo wiatowej opinii publicznej, domaga si uznania ich praw. Wydarzenia te przedstawia si jako triumf amerykaskiej dyplomacji. Jimmy Carter dosta pokojow Nagrod Nobla gwnie za to szczytowe osignicie. W rzeczywistoci cay proces by dyplomatyczn katastrof. Odrzucenie dyplomacji przez USA i Izrael doprowadzio do strasznej wojny, ogromnych cierpie i konfrontacji supermocarstw, ktra moga wymkn si spod kontroli. Ale jednym z przywilejw wadzy jest mono pisania historii z mocnym przekonaniem, e nie wzbudzi ona duego sprzeciwu. Dlatego ta katastrofa wesza do historii jako wielki triumf procesu pokojowego" kierowanego przez Stany Zjednoczone. Izrael dostrzeg od razu, e w sytuacji, gdy Arabowie nie maj ju rodkw odstraszajcych, moe nasili ekspansj na terenach okupowanych i zaatakowa pnocnego ssiada, i tak te uczyni w roku 1978 i 1982, a nastpnie okupowa niektre czci Libanu przez niemal dwadziecia lat. W wyniku inwazji w 1982 roku i jej bezporednich nastpstw zgino okoo 20 tysicy ludzi; wedug rde libaskich liczba ofiar miertelnych w kolejnych latach wyniosa okoo 25 tysicy. Ten temat budzi niewielkie zainteresowanie na Zachodzie, zgodnie z zasad, e zbrodnie, za ktre sami jestemy odpowiedzialni, nie wymagaj adnego dochodzenia, nie mwic ju o karze czy odszkodowaniu. Gdy wielokrotne bombardowania i inne prowokacje nie wywoay adnej reakcji, ktra mogaby posuy za pretekst do planowanej inwazji w 1982 roku, Izrael w kocu skorzysta skwapliwie z prby zamachu na izraelskiego ambasadora w Londynie, dokonanej przez grup terrorystyczn kierowan przez Abu Nida-la, ktry by skazany na mier przez Organizacj Wyzwolenia Palestyny (OWP) i od lat toczy z ni wojn. Signicie po ten pretekst byo do przyjcia dla majcych gos przedstawicieli ameryka186 skiej opinii publicznej, ktrzy rwnie nie widzieli problemu w natychmiastowej odpowiedzi Izraela: ataku na obozy uchodcw palestyskich Sabra i Szatila w Bejrucie, gdzie wedug wiarygodnego amerykaskiego obserwatora zabito dwustu ludzi.321 Prby powstrzymania agresji podejmowane przez ONZ byy blokowane przez natychmiastowe weto USA. Tak sprawy toczyy si przez osiemnacie krwawych lat izraelskich zbrodni w Libanie, rzadko dokonywanych choby pod kiepskim pretekstem samoobrony.322 Szef sztabu Rafael (Raful") Eitan wyrazi powszechn w Izraelu opini, gdy natychmiast ogosi, e inwazja w 1982 roku zakoczya si sukcesem, poniewa osabia polityczny status" OWP i utrudnia jej walk o pastwo palestyskie. Czoowi amerykascy intelektualici rwnie przyjli z zadowoleniem polityczn porak" OWP, wyranie dostrzegajc, e taki by wanie cel tej wojny, ktr uznali za wojn sprawiedliw" (Michael Walzer).323 Wikszo publicznych komentatorw i mediw wolaa jednak opowieci o niesprowokowanych atakach rakietowych na niewinnych Izraelczykw i podobne

zmylone historie, chocia dzisiaj czasami dostrzega si ju prawd. Korespondent New York Time-sa" James Bennet pisze, e celem inwazji z 1982 roku byo ustanowienie przyjaznego reimu i zniszczenie Organizacji Wyzwolenia Palestyny pana Arafata. Miao to w zaoeniu pomc przekona Palestyczykw do uznania rzdw Izraela na Zachodnim Brzegu i w Strefie Gazy".324 Wedug mojej wiedzy jest to pierwsza wypowied w amerykaskich mediach gwnego nurtu przyznajca to, co byo dobrze znane w Izraelu, i co od dwudziestu lat publikoway marginalizowane krgi dysydenckie w USA. Jest to rwnie podrcznikowy przykad zmasowanego terroryzmu midzynarodowego -jeli nie jeszcze ciszej zbrodni, jak jest agresja - wywodzcego si prosto z Waszyngtonu, ktry zapewni konieczne wsparcie ekonomiczne, militarne i dyplomatyczne. Bez tego rodzaju autoryzacji i pomocy Izrael bardzo niewiele moe zrobi. Kraje arabskie i inne maj wiele zudze w tej sprawie. Ale nie jest rozsdnie y ze zudzeniami, szczeglnie gdy jest si ofiar. W poowie lat siedemdziesitych, gdy kwestia palestyska staa si przedmiotem uwagi spoecznoci midzynarodowej, zwikszya si izolacja USA i Izraela na froncie dyplomatycznym. W 1976 187 roku USA zawetoway rezolucj wzywajc do utworzenia pastwa palestyskiego obok Izraela, ktra zawieraa podstawowe sformuowania rezolucji ONZ nr 242 z 1967 roku. Od tamtego czasu a do teraz USA blokuj moliwo dyplomatycznego porozumienia na warunkach akceptowanych przez praktycznie cay wiat: uznania dwch pastw z granic midzynarodow, poddan niewielkim, wzajemnym korektom"; bya to zasada oficjalnej, cho nie faktycznej amerykaskiej polityki do czasu, gdy administracja Clintona formalnie porzucia ramy midzynarodowej dyplomacji, owiadczajc, e rezolucje ONZ s anachroniczne". Warto zauway, e stanowisku USA sprzeciwia si wiksza cz amerykaskich obywateli: znaczna wikszo popiera plan saudyjski" zaproponowany na pocztku 2002 roku i zaakceptowany przez Lig Arabsk, ktry zakada pene uznanie i integracj Izraela w regionie w zamian za wycofanie si Izraela do granic z 1967 roku; bya to kolejna wersja wieloletniego midzynarodowego konsensusu, ktr zablokoway Stany Zjednoczone. Znaczna wikszo sdzi rwnie, e USA powinny zrwna pomoc dla Izraela i dla Palestyczykw w ramach wynegocjowanego porozumienia i wstrzyma pomoc dla tej strony, ktra nie chce negocjowa: co oznaczao, gdy przeprowadzano ten sonda, e powinny wstrzyma pomoc dla Izraela. Lecz niewielu rozumie, co z tego wszystkiego wynika, i niemal nic nie pisze si na ten temat.325 Po pierwszej wojnie w Zatoce Perskiej Waszyngton mia poczucie, e moe narzuci swoje rozwizanie. Wersja tego rozwizania z 1991 roku, chocia nigdy nie zostaa w peni rozwinita, miaa by bardziej otwarta ni stanowisko administracji ogoszone w grudniu 1989 roku, ktre popierao bez zastrzee plan koalicyjnego rzdu Izraela (Szamira-Peresa) zakadajcy, e nie moe by adnego dodatkowego pastwa palestyskiego" (wedug tej koncepcji Jordania bya ju pastwem palestyskim") i e los terrorystw zostanie ustalony zgodnie z podstawowymi wytycznymi [izraelskiego] rzdu". Waszyngton zwoa konferencj w Madrycie, z udziaem Rosjan, ktrzy mieli by listkiem figowym nadajcym jej midzynarodowy charakter. Lecz na konferencji pojawi si problem. Delegacji palestyskiej przewodzi Haidar Abdel Szafi, konserwatywny narodowiec znany ze swej prawoci, jedna z najbardziej szanowanych posta188 ci w Palestynie. Delegacja nie zgodzia si na dalsz budow osiedli izraelskich na terenach okupowanych, co wywoao impas w negocjacjach, poniewa USA i Izrael nie chciay przysta na ten warunek ani nawet powanie go rozwaa. Jaser Arafat, widzc, e gwatownie traci spoeczne poparcie na tych terytoriach i w palestyskiej diasporze, podkopa wysiki palestyskiej delegacji, podejmujc potajemne negocjacje z Izraelem, ktre doprowadziy do procesu z Oslo", zainicjowanego oficjalnie z wielk pomp we wrzeniu 1993 roku w Biaym Domu. Sformuowania zawarte w porozumieniach z Oslo wyranie wskazyway, e stanowi one podstaw do dalszej realizacji programu budowy osiedli izraelskich, czego przywdcy izraelscy (Icchak Rabin i Szimon Peres) wcale nie starali si ukrywa. Z tego powodu Abdel Szafi stwierdzi, e nie chce mie nic wsplnego z oficjalnym procesem pokojowym.326 Tak sprawy toczyy si przez cae lata dziewidziesite, gdy Izraelczycy stopniowo zasiedlali i integrowali tereny okupowane, z penym poparciem USA. W 2000 roku, ostatnim roku kadencji Clintona (i izraelskiego premiera Ehuda Baraka), osadnictwo osigno najwiksze nasilenie od 1992 roku, coraz bardziej zmniejszajc moliwo rozwizania konfliktu pokojowymi rodkami dyplomatycznymi. CAMP DAYID II I DALEJ: W STRON TRWAEJ NEOKOLONIALNEJ ZALENOCI"

Nieustpliwo USA i Izraela cechowaa cay proces negocjacji w Camp David w 2000 roku. Obiegowe wyobraenie jest takie, e Clinton i Barak zoyli wspaniaomyln", nadzwyczaj szczodr" ofert, lecz zdradzieccy Palestyczycy odrzucili j, gdy woleli przemoc. Istnieje prosty sposb, by oceni tego rodzaju twierdzenia: trzeba spojrze na map z propozycj terytorialnej ugody. Takiej mapy nie znajdziemy w amerykaskich mediach czy gazetach, poza czasopismami naukowymi i literatur dysydenck. Jedno spojrzenie na map pokazuje, e propozycja Clintona-Ba-raka w zasadzie dzieli Zachodni Brzeg na trzy kantony, praktycznie oddzielone od siebie dwoma klinami zoonymi z ekspansywnych ydowskich osiedli i obiektw infrastruktury. Te trzy kantony 189 maj jedynie ograniczony dostp do wschodniej Jerozolimy - centrum palestyskiego ycia handlowego, kulturalnego i politycznego. I wszystkie s odcite od Strefy Gazy. Faktycznie, byby to pewien postp w stosunku do wczesnego stanu rzeczy, w ktrym Palestyczycy na Zachodnim Brzegu pozostawali zamknici w przeszo dwustu kantonach, niektrych wielkoci kilku kilometrw kwadratowych, a sytuacja w Strefie Gazy bya pod wieloma wzgldami jeszcze gorsza. Szlomo ben Ami, uwaany za gobia" w Izraelu, tu przed tym, jak doczy do rzdu Baraka i zosta gwnym negocjatorem w Camp David, opublikowa prac naukow, w ktrej nakreli cel procesu pokojowego" z Oslo: ustanowi dla Palestyczykw neokolonialne terytorium zalene", ktre bdzie trwae".327 W zasadzie co takiego zaoferowano w Camp David. W Izraelu mapy pojawiay si w zwykej prasie i powszechnie mwi si, e te propozycje byy wzorowane na poudniowoafrykaskich bantustanach sprzed czterdziestu lat. Szanowani komentatorzy pisz, e model poudniowoafrykaski by powanie rozwaany w wyszych krgach wojskowych i politycznych w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych i jest wzorem take dzisiaj.328 Izrael uwaa Republik Poudniowej Afryki za cennego sojusznika, zreszt podobny stosunek do RPA miay Stany Zjednoczone, przez cay okres rzdw Reagana. Po porace Camp David w 2000 roku negocjacje trway nadal. Doprowadziy do (nieoficjalnych) spotka na wysokim szczeblu w miasteczku Taba w Egipcie w styczniu 2001 roku. Wydawao si, e w czasie ich trwania dokonuje si istotny postp, jednak gwne problemy terytorialne pozostay, cho w mniej skrajnej formie. Negocjacje w Tabie skrupulatnie opisa Miguel Morati-nos, obserwator z ramienia Unii Europejskiej, w raporcie zaakceptowanym przez obie strony.329 Podstawowe rnice zmniejszyy si, ale nie zostay cakiem pokonane. W sprawie Zachodniego Brzegu w zasadzie zgodzono si przyj wieloletni midzynarodowy konsensus uznajcy midzynarodow granic, z niewielkimi, wzajemnymi korektami", teraz ju nie takimi znowu niewielkimi ze wzgldu na wspierane przez USA izraelskie osiedla i projekty infrastrukturalne, ktre jak wspominaem, szybko si rozprzestrzeniay, gdy proces z Oslo przebiega w zasadniczo przewidywal190 nym kierunku. Palestyscy negocjatorzy w Tabie przystali na wczenie do Izraela osiedli powstaych po Oslo, wok ogromnie rozszerzonej Jerozolimy, lecz zadali wymiany terytorialnej na zasadzie jeden do jednego - w czym znaleli poparcie niektrych izraelskich jastrzbi", ktrzy z zadowoleniem przyjli moliwo przeniesienia izraelskich Arabw poza granice kraju, aby zmniejszy w ten sposb budzcy spore obawy problem demograficzny": zbyt wielu nie-ydw w ydowskim pastwie. Lecz izraelscy negocjatorzy nalegali na wymian terytorialn w stosunku dwa do jednego, lub nawet wikszym, na swoj korzy, a Palestyczykom oferowali bezwartociowy obszar przylegajcy do pustyni Synaj. Gwn kwesti terytorialn pozosta status izraelskiego miasta Ma'aleh Adumim, lecego na wschd od Jerozolimy, oraz infrastruktura czca je z rozszerzonymi obszarami, ktre miay zosta wczone do Izraela, rozbudowanymi gwnie w latach dziewidziesitych, z wyran intencj, by praktycznie przeci na p Zachodni Brzeg. Te i niektre inne kwestie pozostay nierozwizane, ale s powody, by uzna konkluzj Akiwy Eldara, e nastpi prawdziwy, obiecujcy postp, nawet jeeli nie mia formalnego charakteru. Negocjacje zostay zerwane przez Baraka przed wyborami w Izraelu, a w obliczu nasilajcej si przemocy nigdy nie zostay podjte na nowo, wic nie wiemy, dokd mogy doprowadzi. Podstawowe kwestie przedstawili w Foreign Affairs" dwaj dobrze zorientowani komentatorzy, Husajn Agha i Robert Mal-ley.330 Zauwayli oni trafnie, e od jakiego czasu zarys rozwizania jest zasadniczo jasny": podzia terytorium z granic midzynarodow i wymian ziemi na zasadzie jeden do jednego. Pisz oni, e droga [do tego rozwizania] wymykaa si wszystkim stronom od pocztku", lecz stwierdzenie to, cho trafne, jest jednak mylce. Drog t przez dwadziecia pi lat blokoway Stany

Zjednoczone, a w Izraelu odrzucaj nawet najbardziej ugodowe skrzydo politycznego spektrum, co znowu dokumentuje raport Moratinosa. Za rzdw Busha II i Szarona szans na dyplomatyczne rozwizanie zmniejszyy si jeszcze bardziej. Izrael, majcy stae poparcie USA, rozbudowa programy osadnictwa. Izraelska organizacja praw czowieka B'Tselem dotara w kocu do oficjalnych map 191 przedstawiajcych izraelskie plany terytorialne.331 Osiedla izraelskie obejmuj obecnie 42 procent Zachodniego Brzegu. Na przykad granice Ma'aleh Adumim rozcigaj si od obszaru Wielkiej Jerozolimy niemal do odizolowanego palestyskiego miasta Jerycha; jest to klin, ktry w znacznym stopniu odcina poudniowy region Zachodniego Brzegu. Nastpny klin cignie si ku pnocy, czciowo oddzielajc sektory pnocne od centralnych. W efekcie mamy surow wersj ukadu trzech kantonw na Zachodnim Brzegu, z ktrych wszystkie s praktycznie oddzielone od niewielkiej czci wschodniej Jerozolimy i, oczywicie, od Strefy Gazy, bez wzgldu na jej los. Sytuacj w 2003 roku opisa Geoffrey Aronson, redaktor podstawowego amerykaskiego opracowania naukowego na temat osadnictwa ydowskiego, po wizycie na poudniowych obszarach.332 Praktycznie w kadym izraelskim osiedlu postpuj energiczne dziaania kolonizacyjne", prowadzce do rewolucyjnych zmian w zakresie transportu i dostpu", ktre maj umocni zdolno Izraela do zapewnienia sobie trwaej kontroli nad tymi ziemiami", wczonymi do znacznie powikszonego pastwa Izrael. Natomiast dynamika zmian w przypadku Palestyczykw jest cakowicie odwrotna - stale powiksza si sie barykad, przeszkd, patroli drogowych i zakazw, ktre oddzielaj ich od osiedli, od siebie nawzajem oraz od miejsc pracy, co utrudnia prowadzenie normalnego ycia i zubaa ca narodow wsplnot". Co si tyczy planw administracji Busha w poowie 2003 roku, to s dwa rne rda na ten temat: retoryka i dziaanie. Na poziomie retoryki czytamy o wizji" pastwa palestyskiego i o zainspirowanej przez USA mapie drogowej". W realnym wiecie administracja Busha wielokrotnie blokowaa publikacj mapy drogowej proponowanej przez kwartet" (zoony z Unii Europejskiej, ONZ, Rosji i USA), co spotykao si z irytacj pozostaych czonkw tej grupy. Wizja bya mglista i taka te pozostaa, gdy w kocu opublikowano map drogow wraz ze skromnym owiadczeniem Busha, e ta mapa drogowa stanowi punkt wyjcia do realizacji wizji dwch pastw... ktr przedstawiem 24 czerwca 2002 roku"; to znaczy wizji", ktra bya blad i niewyran wersj koncepcji znanej powszechnie od ponad wier wieku, lecz blokowanej przez USA.333 192 Pierwsze kroki na mapie drogowej s wyranie okrelone: Palestyczycy musz natychmiast zakoczy opr wobec okupacji, w tym ataki na izraelskich onierzy na terenach okupowanych, a Izrael musi zadeklarowa swoje przywizanie do wizji dwch pastw... wyraonej przez prezydenta Busha", majcej niejasny charakter. Gdy podniesie si poziom bezpieczestwa, armia izraelska wycofa si stopniowo z terenw okupowanych od 28 wrzenia 2000 roku, i obie strony powrc do status quo" w tamtym czasie. To, czy strony zadowalajco wypeniy swoje zobowizania, oceni Izrael i Waszyngton. Status quo", ktre ma zosta przywrcone, pozostawia Palestyczykw zamknitych w setkach kantonw otoczonych przez osiedla i obiekty infrastruktury zbudowane przez siy okupacyjne Izraela, ze wsparciem USA. Przyszo tych osiedli pozostaje niejasna. Izrael niezwocznie zlikwiduje placwki osadnicze zbudowane od marca 2001 roku", na co zgadzaj si wszyscy poza ultraprawic w Izraelu, a po pewnym czasie, ktry nie zosta okrelony, Izrael zamrozi wszelk dziaalno osadnicz (w tym naturalny rozrost osiedli)". Do tego momentu osiedla mog si dalej rozwija. Jeeli czas zamroenia" kiedykolwiek nadejdzie, to wzorowane na bantustanach rozwizania, wprowadzane w latach dziewidziesitych w kontekcie amerykasko-izraelskiego procesu pokojowego" kontynuowanego w ramach mapy drogowej", bd ju przypuszczalnie dobrze ugruntowane. Jeszcze pniej ma nastpi wdroenie uprzednich porozumie w celu maksymalnego zwikszenia terytorialnej cigoci [pastwa palestyskiego], obejmujce dalsze dziaania w sprawie osiedli". Te dalsze dziaania" nie s okrelone. Nie ma te adnych uprzednich porozumie, ktre nadawayby sens terytorialnej cigoci". Jedyne powane propozycje, jakie dotd zoono, nie s rozwaane. Czymkolwiek jest wizja dwch pastw", jak ma Bush, to najwyraniej nie jest to wizja dwch pastw popierana przez praktycznie cay wiat i blokowana przez USA od poowy lat siedemdziesitych ani nie jest to plan saudyjski, ratyfikowany przez Lig Arabsk i popierany przez wikszo amerykaskiej ludnoci, ani te nie jest to rozwizanie, ktrego zarys jest zasadniczo jasny od jakiego czasu", opisane

przez Agh i Malleya. Nie ma tu adnego odniesienia do ktrejkolwiek z tych koncepcji.334 .193 Ponadto, chocia istniej natychmiastowe (i siowe) rodki egzekwujce przestrzeganie warunkw mapy drogowej przez Palestyczykw, nie ma adnych rodkw wymuszajcych przestrzeganie postanowie dotyczcych izraelskich programw osadnictwa i rozbudowy, finansowanych przez USA. Jest wiele wiadectw, jak to wygldao w przeszoci, i nie ma powodu sdzi, e nastpi tu jaka istotna zmiana. Cho polityczna mapa drogowa pozostaje mglista w odniesieniu do obowizkw Izraela, inne dania s do wyranie okrelone. Ogromna amerykaska pomoc dla Izraela zostaa po raz pierwszy uzaleniona od zachowania Izraela: nie od wypeniania warunkw mapy drogowej, lecz od wprowadzenia planu gospodarczego, ktry przewiduje ograniczenie miejsc pracy i mniejsze pace w sektorze publicznym oraz obnienie podatkw", rodki, ktre okrelono jako gospodarcz map drogow". Czoowe gazety w Izraelu nazywaj ten plan now teori... wedug ktrej USA otwarcie prbuj narzuci neoliberalny porzdek w Izraelu" - teori, ktr przyjy z zadowoleniem krgi biznesowe w Izraelu, lecz ktra natychmiast doprowadzia do strajku 700 tysicy pracownikw.335 Rwnie cakiem dobrze okrelone s dziaania majce stworzy fakty dokonane" w czasie trwania rozmw, zgodnie z tradycj. Wrd nich godna uwagi jest budowa muru separacyjnego", ktry wcza niektre czci Zachodniego Brzegu do Izraela. Barier t uzasadnia si wzgldami bezpieczestwa Izraelczy-kw, a nie Palestyczykw, ktrych problemy z bezpieczestwem s znacznie powaniejsze. Bariera poczona z wymian ziemi zapewniaby nie mniejsze bezpieczestwo. Najwiksze bezpieczestwo zapewniby mur zbudowany kilka kilometrw wewntrz Izraela, ktry pozwoliby armii izraelskiej na pene patrolowanie po obu stronach. Lecz takie propozycje nie wczayby palestyskiej ziemi do Izraela i zakcayby raczej ycie Izraelczykw, a nie Palestyczykw, dlatego s nie do pomylenia. W raportach Banku wiatowego mona znale stwierdzenie, e mur pozostawi po stronie izraelskiej niemal 100 tysicy Palestyczykw, wraz z czci najyniejszej ziemi rolnej na Zachodnim Brzegu". Mur pozostawi te pod kontrol Izraela znaczn cz niezwykle wanych wd gruntowych na Zachodnim Brzegu. Jedno z tamtejszych 194 miast, Kalkilia, zostao ju praktycznie otoczone murem, odcite od swojej ziemi, od 30 procent rde wody i od tych terytoriw, ktre maj zosta kiedy przydzielone realnemu" pastwu palestyskiemu, odznaczajcemu si terytorialn cigoci". Podobno ponad poowa ziemi rolnej w Kalkilii zostaa skonfiskowana i ma zosta wczona do Izraela; w zamian zoono hojn ofert jednorazowego odszkodowania, rwnego wartoci rynkowej jednorocznych plonw.336 Tu po tym, jak Colin Powell pojecha do Izraela spotka si z premierem Szaronem i omwi z nim map drogow, Szaron poinformowa pras, e mur biegncy na poudnie od Kalkilii zatoczy szeroki uk na wschd, aby obj izraelskie osiedla Ariel i Emmanuel, w ten sposb czciowo oddzielajc pnocn enklaw palestysk od rodkowej, klinem izraelskich osiedli i obiektw infrastruktury, tak jak to przewidywa plan Clintona-Baraka z Camp David. Nie ma wikszych wtpliwoci, e drugie i bardziej znaczce rozszerzenie izraelskiego terytorium zaoone w planie Clintona-Baraka, oddzielajce enklaw rodkow od poudniowej, rwnie zostanie de facto wczone do Izraela w taki czy inny sposb. Nie ma te powodu wtpi, e izraelskie osiedla, ktre pozostaj poza murem, utrzymaj obecny status, to znaczy, bd w zasadzie traktowane jako czci Izraela, powizane z nim wielk infrastruktur, chronione przez armi izraelsk i cieszce si swobod rozwoju na przydzielonym terytorium do czasu, gdy z gry przyjdzie rozkaz nakazujcy co innego. Sara Roy, bardzo dobrze poinformowana uczona z Uniwersytetu Harvarda, opierajc si na wewntrznych rdach, pisze, e Bank wiatowy szacuje, i okoo 232 tysicy ludzi w 72 spoecznociach ucierpi" w wyniku pierwszego, pnocnego etapu budowy muru, z czego 140 tysicy yje po wschodniej stronie muru, lecz w zasadzie zostanie nim otoczona ze wzgldu na jego krty bieg"; a po ukoczeniu mur moe odizolowa nawet 250-300 tysicy Palestyczykw", przyczajc a 10 procent terytorium Zachodniego Brzegu do Izraela". Roy sugeruje, e projekt muru [by moe ma] na celu wyodrbnienie i otoczenie tych 42 procent (lub mniej) terytorium Zachodniego Brzegu, o ktrych Szaron mwi, e jest gotowy odda je pastwu palestyskiemu". Jeli tak jest, to by moe Szaronowi chodzi o plan, ktry zapro195 ponowa w 1992 roku, teraz gdy widzi, e polityczne spektrum przesuno si tak daleko w stron

skrajnie nacjonalistycznego bieguna, e to, co wtedy wydawao si zuchwaoci, mona dzisiaj przedstawi jako spektakularne ustpstwo.337 Fakty dokonane", komentuje izraelska dziennikarka Amira Hass, okrelaj - i nadal bd okrela obszar, do ktrego bdzie si odnosi mapa drogowa, obszar, na ktrym zostanie utworzony podmiot zwany pastwem palestyskim*": Wizyta [w miejscach], gdzie Komitet Robt Publicznych, Ministerstwo Obrony, Ministerstwo Budownictwa i buldoery izraelskiej armii s zaprztnite intensywn prac, pozwala zrozumie, dlaczego tak atwo jest premierowi Arielowi Szaronowi mwi o pastwie palestyskim"... Ogromne prace budowlane w Jerozolimie i okolicach, od Betlejem do Ramallah, i od Morza Martwego do Modi'in, wykluczyy ju palestyski rozwj miejski, przemysowy i kulturalny, ktry zasugiwaby na to miano, w rejonie wschodniej Jerozolimy. Poudniowa enklawa Zachodniego Brzegu, od Hebronu do Betlejem, zostanie odcita od rodkowej enklawy obszaru Ramallah przez ocean wypielgnowanych osiedli izraelskich, przejazdw podziemnych i autostrad. Pnocn enklaw, od Deninu do Nablusu, odetnie od centrum ogromne izraelskie osiedle Ariel-Eli-Shiloh.338 Co si tyczy zamroenia osadnictwa", to Szaron, przekonujc swj ekstremistyczny gabinet do uznania mapy drogowej, wyjani, e nie ma tu adnych ogranicze, wic moecie budowa dla swoich dzieci i wnukw, i mam nadziej, e dla prawnukw te".339 Na poziomie retoryki mapa drogowa zdaje si oferowa Palestyczykom wicej ni proces z Oslo: zawiera takie okrelenia, jak pastwo palestyskie", koniec okupacji", zamroenie wszelkiej dziaalnoci osadniczej" itd.; takich okrele nie byo w protokoach z Oslo. Lecz s to mylce pozory. Z wyjtkiem elementw skrajnych Izrael i jego sponsor nie maj zamiaru przejmowa terytoriw ponad uyteczn i podan miar ani administrowa wikszoci palestyskiej ludnoci. Tworzenie faktw dokonanych" posuno si tak daleko, e pozwala na swobodne uycie terminw, ktre wczeniej mogyby zakci plany wprowadzane w ycie przez ostatni dekad i teraz mocno ugruntowane. 196 Poza retoryk dotyczc wizji" istnieje lepsze rdo informacji: dziaania. Ograniczmy si tylko do kilku przykadw: w grudniu 2000 roku administracja Busha wywoaa konsternacj za granic, wetujc rezolucj Rady Bezpieczestwa zaproponowan przez Uni Europejsk, ktra wzywaa do wdroenia waszyngtoskiego planu Mitchella oraz do ograniczenia przemocy poprzez wysanie midzynarodowych obserwatorw, czemu stanow-( czo sprzeciwia si Izrael; ich obecno prawdopodobnie ograniczyaby przemoc Palestyczykw, ale utrudniaby te izraelskie represje i terror. Dziesi dni przed tym wetem Waszyngton zbojkotowa konferencj w Genewie, na ktr przybyy wysokie umawiajce si strony" konwencji genewskiej, aby przeanalizowa sytuacj na terenach okupowanych. Jak zwykle bojkot ten oznacza podwjne weto": decyzje s zablokowane, a o wydarzeniach praktycznie si nie informuje i zostaj one wymazane z historii. Uczestnicy konferencji potwierdzili, e czwarta konwencja genewska ma zastosowanie do terytoriw okupowanych, a zatem wiele prowadzonych tam amerykasko-izraelskich dziaa to, wedug prawa USA, zbrodnie wojenne. Potpili te ponownie finansowane przez USA osadnictwo izraelskie oraz umylne zabjstwa, tortury, bezprawne deportacje, umylne pozbawianie praw do uczciwego procesu sdowego w zwykym trybie, rozlege zniszczenia i przywaszczanie majtku... dokonywane bezprawnie i bez skrupuw".3^ Czwarta konwencja genewska, ustanowiona po to, by formalnie uzna za niezgodne z prawem zbrodnie nazistw w okupowanej Europie, zawiera fundamentalne zasady midzynarodowego prawa humanitarnego. Jej zastosowanie do terytoriw okupowanych przez Izrael byo wielokrotnie potwierdzane, midzy innymi przez ambasadora USA przy ONZ George'a Busha (we wrzeniu 1971) oraz w rezolucjach Rady Bezpieczestwa. Te ostatnie obejmuj jednogonie przyjt rezolucj nr 465 (z 1980 roku), ktra potpia wspierane przez USA dziaania Izraela jako race naruszenia" konwencji genewskiej, oraz rezolucj nr 1322 (z padziernika 2000 roku), przyjt stosunkiem gosw 14 do O (USA wstrzymay si od gosu), ktra wzywaa Izrael do sumiennego przestrzegania obowizkw wynikajcych z czwartej 197 konwencji genewskiej". Jako wysokie umawiajce si strony" Stany Zjednoczone i mocarstwa europejskie s zobowizane uroczystym traktatem do cigania i zatrzymania osb odpowiedzialnych za takie zbrodnie, w tym wasnych przywdcw. Przez cige odrzucanie tego obowizku, zwikszaj terror" - by uy sw Bu-sha II, potpiajcych Palestyczykw. Stanowisko USA zmienio si w cigu lat od aprobaty dla stosowania tych konwencji do terenw okupowanych do wstrzymywanie si od gosu

za kadencji Clintona i w kocu do ich podwaania za rzdw Busha II. Administracja Busha sygnalizowaa milczc zgod na brutalne represje na terenach okupowanych rwnie w inny sposb. Tak oto, gdy Ariel Szaron prowadzi bezwzgldn ofensyw na Zachodnim Brzegu w kwietniu 2002 roku, Colin Powell zosta wysany, by przynie pokj". Powell kry po basenie Morza rdziemnego i dotar do Izraela akurat wtedy, gdy obrocom Deninu zabrako ju ywnoci i amunicji: mona przypuszcza, e wywiad Departamentu Stanu by w stanie dokona takiej kalkulacji. Urzdnik z Pentagonu stwierdzi rzecz oczywist: Podr Powella zaplanowano w taki sposb, mwi, by da Szaronowi troch wicej czasu". Przedstawiciel Departamentu Stanu doda, e Izraelczycy nie tyle suchaj, co mwimy, ile raczej obserwuj, co robimy... A to, co robimy, daje im wicej czasu, by si wycofa"341 - gdy zrobi ju swoje: zrwnaj z ziemi obz uchodcw w Deninie, zburz znaczn cz starego miasta w Nablusie i zniszcz instytucjonaln i kulturaln infrastruktur palestyskiego ycia w Ramallah, z brutalnoci, jak armia izraelska praktykuje od wielu lat. W grudniu 2002 roku Zgromadzenie Oglne ONZ powtrzyo niemal powszechny sprzeciw wobec faktycznej aneksji Jerozolimy przez Izrael, dokonanej wbrew rezolucjom Rady Bezpieczestwa uchwalanym od 1968 roku (ze wsparciem USA). Po raz pierwszy Stany Zjednoczone zagosoway przeciwko takiej rezolucji, formalnie zmieniajc swoje wieloletnie oficjalne stanowisko wobec statusu Jerozolimy. Do USA doczy Izrael, kilka terytoriw zalenych na wyspach Pacyfiku oraz Kostaryka. Jeeli za t zmian kryje si powany zamiar, to praktycznie wyklucza ona moliwo politycznego rozwizania. Administracja Busha kontynuowaa wsparcie dla przemocy, gosujc przeciwko rezolucji 198 wzywajcej do midzynarodowych wysikw na rzecz zatrzymania pogarszajcej si sytuacji midzy Izraelem a Palestyczykami, cofnicia wszelkich dziaa podjtych w terenie od czasu, gdy rozpoczy si ostatnie akty przemocy we wrzeniu 2000 roku i denia do pokojowego porozumienia" (rezolucja zostaa uchwalona stosunkiem gosw 160 do 4; przeciw" gosoway Stany Zjednoczone, Izrael, Mikronezja i Wyspy Marshalla). Jak zwykle w takich przypadkach wydaje si, e wydarze tych w ogle nie odnotowano w USA.342 Bush uzna te arcyterroryst Szarona za czowieka pokoju" i zada, by Arafata zastpiono premierem, ktry speni amery-kasko-izraelskie dania, cho w odrnieniu od Arafata nie cieszy si [on] powszechnym poparciem".343 Wszystko to stanowi kolejn ilustracj wizji demokracji" tego prezydenta. W lutym 2003 roku Bush wygosi przemwienie do czonkw konserwatywnego Amerykaskiego Instytutu Przedsibiorczoci, w ktrym, wedug New York Timesa", zawar pierwsze znaczce uwagi na temat konfliktu izraelsko-palestyskiego od omiu miesicy". Przemwienie byo zasadniczo pozbawione myli, lecz rzeczywicie zawierao jedn znaczc uwag. Bush owiadczy okrnie, e Izrael moe kontynuowa program osadnictwa i rozwoju na terenach okupowanych. Form tego przyzwolenia byo stwierdzenie, e gdy nastpi postp w kierunku pokoju, dziaalno osadnicza na terenach okupowanych musi si zakoczy", czyli e moe by kontynuowana do czasu, gdy Stany Zjednoczone stwierdz (unilateralnie, jak zawsze), e postp nastpi.344 I znowu jedyna znaczca uwaga" Busha odwraca oficjaln polityk rzdu. Wczeniej uwaano, e programy osadnictwa s nielegalne, a przynajmniej nie s pomocne". Teraz znajduj dyskretn akceptacj. W obronie tej administracji mona stwierdzi, e dostosowaa oficjaln doktryn do niemal niezmiennej praktyki. Dominujce wartoci czsto wyraane s porednio, jak w pierwsz rocznic 11 wrzenia, gdy prezydent skorzysta z okazji, by przeznaczy 200 milionw dolarw dodatkowych funduszy dla bogatego pastwa Izrael, a jednoczenie odmwi 130 milionw dolarw dodatkowej pomocy dla Afganistanu w czasie kryzysu.345 Nie dotyczy to tylko Stanw Zjednoczonych. Byy minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Douglas (lord) Hurd napisa, e 199 Bliski Wschd drcz dwa nierozwizane problemy: zagroenie ze strony Saddama Husajna i niepewna sytuacja Izraela".346 Niepewna sytuacja Palestyczykw w trzydziestym szstym roku wojskowej okupacji nie stanowi nierozwizanego problemu" - Hurd nawet o niej nie wspomnia. Dziaania niweczce szans na pokojowe, dyplomatyczne rozwizanie cigle uzasadnia si tym, e stanowi reakcj na palestyski terror, ktry faktycznie si nasili; doszo na przykad do straszliwych zbrodni przeciwko izraelskim cywilom w czasie intifady al--Aksa, ktra wybucha pod koniec wrzenia 2000 roku. Intifada ujawnia te istotne zmiany, jakie zaszy w Izraelu. Wadza izraelskich wojskowych

osigna wtedy taki poziom, e korespondent Ben Kaspit stwierdzi, e to nie jest pastwo z armi, lecz armia z pastwem".347 Opini Kaspita zasadniczo potwierdza i historycznie pogbia inny czoowy izraelski korespondent, Reuven Pedatzur, ktry analizuje kultur siy" w Izraelu i konsekwentne przedkadanie opcji militarnych" nad rodki pokojowe od czasu powstania tego pastwa. Omawiajc ksik historyka wojskowoci Mottiego Go-laniego, Pedatzur pisze, e Golani ma oczywicie racj", gdy miao przeczy witemu izraelskiemu etosowi, zgodnie z ktrym Izrael zawsze dy do pokoju, natomiast jego ssiedzi konsekwentnie odmawiaj wejcia na ciek pokoju, wybierajc wojn". Obaj si zgadzaj, e fakty mwi co zupenie innego. Jednym z gwnych powodw jest instytucjonalizacja wadzy i jej cakowite przekazanie w rce politycznego i wojskowego establishmentu". Dowdztwo wojskowe wpywa na polityczno-dyplomatyczn debat", czasami groc uyciem siy, i faktycznie ksztatuje polityk w stopniu nieznanym w adnym innym spoeczestwie demokratycznym. Kierujc si militarn kultur", polityczno-wojsko-wi przywdcy Izraela stosuj taktyk siania strachu w sprawach bezpieczestwa... generuj lk, eby zmobilizowa izraelskie spoeczestwo i odwrci jego uwag od problemw wewntrznych, takich jak pogarszajca si sytuacja gospodarcza i rosnca stopa bezrobocia". T formu" - do dobrze znan gdzie indziej, take w USA- wprowadzi twrca Izraela Dawid Ben Gurion w pierwszych dniach tego pastwa, i taktyk siania strachu... stosowano w nastpnych dziesicioleciach" a do dzisiaj. Autor i recenzent 200 doczaj do innych izraelskich komentatorw, ktrzy ostrzegaj przed powanym niebezpieczestwem" polegajcym na ksztatowaniu si konsensusu... zgodnie z ktrym w sytuacji Izraela mylenie demokratyczne jest luksusem"; konsensusu, ktremu towarzysz oznaki faszyzmu".348 Refleksje Kaspita sprowokowao cakowite lekcewaenie przez dowdztwo wojskowe polece cywilnego rzdu w pierwszych miesicach intifady, postawa, ktra jest szczeglnie godna uwagi, poniewa funkcj premiera sprawowa byy szef sztabu, a inni urzdnicy cywilni rwnie wywodzili si z wyszych krgw wojskowych. Podobnie jak inne potgi militarne skonfrontowane z zasadniczo bezbronnym przeciwnikiem armia izraelska natychmiast zastosowaa brutaln przemoc. Gdy szef wywiadu wojskowego zada dochodzenia, ile ku wystrzelia armia izraelska od pocztku dziaa wojennych", jego i innych generaw zszokowaa informacja, e w cigu pierwszych kilku dni intifady armia izraelska wystrzelia milion ku i innych pociskw - jedna kula na kade dziecko", skomentowa z odraz jeden z oficerw naczelnego dowdztwa. rda wojskowe potwierdziy doniesienie, e w czasie pewnego incydentu pojedynczy strza w powietrze, ktry mia zobrazowa sytuacj obserwatorowi z Europy, wywoa dwie bite godziny intensywnego ostrzau ze strony izraelskich onierzy i czogw. Wedug oblicze armii izraelskiej w pierwszym miesicu intifady proporcja ofiar palestyskich do izraelskich wyniosa prawie dwadziecia do jednego (zgino siedemdziesiciu piciu Palestyczykw i czterech Izraelczykw) na obszarach znajdujcych si pod okupacj wojskow, gdzie opr praktycznie nie wykracza poza rzucanie kamieniami. Do akcji wczono ogromne wojskowe buldoery, dostarczone przez USA, i za ich pomoc niszczono domy, pola, gaje oliwne, zagajniki, nie zwaajc na nic, postpujc zgodnie ze strategi, ktra uczynia z Izraela synonim buldoera", jak napisa z przeraeniem jeden z reporterw, i odwracajc zaoycielskie ideay: sprawi, by pustynia zakwita".349 Od pocztku Izrael wykorzystywa amerykaskie helikoptery wojskowe do atakw na cele cywilne, zabijajc i ranic dziesitki ludzi. Clinton zareagowa natychmiast - najwikszym w dekadzie kontraktem na helikoptery wojskowe. Pentagon poinformo201 wa dziennikarzy, e nie przewidziano adnych ogranicze uycia tego sprztu. Fakty te, znane od razu, nie zostay zauwaone w USA. Izrael nie zrobi nic nadzwyczajnego. Armia amerykaska podczas wojny w Zatoce Perskiej w 1991 roku miaa tak miadc przewag, e onierze mogli wjeda do Iraku w lad za pugami zamocowanymi na czogach i spychaczach, ktre ywcem grzebay irackich onierzy w okopach na pustyni; to bezprecedensowa taktyka", relacjonowa Patrick Sloyan. Ani jeden Amerykanin nie zgin w czasie ataku, po ktrym niemoliwe byo policzenie irackich ofiar". Wyglda na to, e ofiarami byli gwnie szyiccy i kurdyjscy poborowi - nieszczsne ofiary Saddama Husajna -kryjcy si w dziurach w piasku lub prbujcy ratowa ycie ucieczk. Relacja ta nie wywoaa wikszej uwagi ani komentarzy.350 Rzezi tego rodzaju dokonuje si rutynowo, gdy istnieje ogromna dysproporcja si, a co wicej, s

one czsto wychwalane przez sprawcw. By wybra ilustracj dotyczc nieislamskiego czonka osi za" -jest mao prawdopodobne, by pnocni Koreaczycy zapomnieli lekcj pogldow o potdze lotnictwa dla wszystkich komunistw na wiecie, a zwaszcza dla komunistw w Korei Pnocnej", udzielon w maju 1953 roku, na miesic przed zawieszeniem broni, i opisan z entuzjazmem w opracowaniu Si Powietrznych USA. Nie byo ju innych celw w zrwnanym z ziemi kraju, wic wysano amerykaskie bombowce, eby zniszczyy zapory w systemach nawadniania pl dostarczajcych 75 procent pastwowej produkcji ryu w Korei Pnocnej". Czowiekowi z Zachodu trudno sobie wyobrazi, co dla Azjatw oznacza utrata tego podstawowego poywienia - gd i powoln mier", donoszono dalej w oficjalnej relacji opisujcej tego rodzaju zbrodnie, za ktre skazywano na mier w Norymberdze.351 Mona si zastanawia, czy pami o takich wydarzeniach nadal odgrywa jak rol, gdy zdesperowane wadze Korei Pnocnej bawi si w nuklearne kto pierwszy stchrzy". Naley mie wiadomo, jak rutynowe s takie dziaania, a zatem jak bardzo jest prawdopodobne, e bd si powtarza, chyba e zostan powstrzymane przez siy dziaajce wewntrz wielkich mocarstw. Obserwujemy z przeraeniem ruiny Gronego, a jeli cofniemy si pamici, to staj nam przed oczami 202 zniszczenia po zmasowanych amerykaskich nalotach bombowych w Indochinach. Zemsta nie zna granic, gdy uprzywilejowani i potni sami staj si celem takiego terroru, jaki regular-L nie stosuj wobec swoich ofiar. Wemy przykad z dawniejszych T czasw - gdy zamordowano brytyjskich obywateli podczas po-; wstania w okupowanych Indiach przed 150 laty (w czasie buntu indyjskiego" w argonie imperialnym), reakcja Wielkiej Bry-T tanii bya bezwzgldna. By to koszmarny, potworny obraz, odsaniajcy najpodlejsz stron czowieka", pisa Nehru w celi wiziennej w czasie drugiej wojny wiatowej, cytujc brytyjskie i hinduskie rda (te ostatnie byy zakazane w czasie panowania Brytyjczykw w Indiach). Jedno ze wspczesnych rde historycznych mwi o powszechnej praktyce" niczym nieusprawiedliwionych atakw na biernych wieniakw i nieuzbrojonych Hindusw, nawet wiernych sucych", o okrutnych mordach na pojmanych buntownikach", o caych wioskach puszczanych z dymem tylko za t zbrodni , e znajdoway si blisko" miejsc prawdziwych lub rzekomych hinduskich okruciestw, gdy potworna rasowa wcieko... wybucha i natchna Brytyjczykw do zemsty". Inne rdo opisuje, jak dziesitki tysicy onierzy i wioskowych partyzantw powieszono, rozstrzelano lub rozerwano na strzpy armatami", co doprowadzio do znaczcego spadku liczby ludnoci w kilku regionach. T atmosfer ilustruje propozycja, jak w maju 1857 roku zgosi John Nicholson - bohater Dehli", czowiek prawy" i zdeklarowany chrzecijanin", wedug relacji wspczesnych wielbicieli. Wniemy projekt ustawy, ktra pozwoli obdziera ywcem ze skry, wbija na pal i pali mordercw kobiet i dzieci z Dehli. Myl, e mona tylko wiesza sprawcw takich zbrodni jest po prostu nieznona". Zbrodnie, o ktrych mwi, obejmoway przypadki ujawnione w szczegowych, lecz zmylonych relacjach" innych prawych chrzecijan, ktrzy w rewanu dopuszczali si nieopisanych okruciestw.352 By zilustrowa wpyw otrzewiajcej lekcji, jak nam daa druga wojna wiatowa - w Kenii w latach pidziesitych zgino okoo 150 tysicy ludzi podczas tumienia przez Wielk Brytani kolonialnej rewolty; kampani t przeprowadzono za pomoc odraajcego terroru i z wielkim okruciestwem, lecz jak zawsze 203 przywiecay jej najwysze ideay. W 1946 roku brytyjski gubernator wyjani Kenijczykom, e Wielka Brytania kontroluje ich ziemi i zasoby, bo ma do tego pene prawo wynikajce z historycznych wydarze, ktre s powodem do najwikszej chway naszych ojcw i dziadw". Jeeli wiksza cz bogactwa tego kraju jest obecnie w naszych rkach", to dlatego, e ten kraj, stworzony przez nas, jest naszym krajem z mocy prawa - prawa zaoycieli", a Afrykaczycy bd po prostu musieli nauczy si y w wiecie, ktry stworzylimy pod wpywem humanitarnych impulsw koca XIX wieku i XX wieku".353 Historia jest pena precedensw tych zdarze, ktre dzie po dniu rozgrywaj si na naszych oczach, ale stawka przeraajco ronie wraz z dostpnymi rodkami zniszczenia. Izraelscy dowdcy bazuj nie tylko na standardowej wojennej doktrynie tych, co dysponuj przewaajc si, lecz take na wasnych dowiadczeniach. Gdy w padzierniku 2000 roku zastosowali zmasowan przemoc, eby zgnie" Palestyczykw okrutnymi karami zbiorowymi", prawdopodobnie nie spodziewali si, e ta taktyka pobudzi ich ofiary do krwawej zemsty".354 Nic takiego nie zdarzyo si, gdy premier Rabin wysa onierzy, by zdawili buntujc si ludno na terenach okupowanych,

amic koci, bijc, torturujc i upokarzajc, podczas pierwszej intifady, dziesi lat wczeniej. Wtedy taktyka ta zasadniczo zdaa egzamin, podobnie jak zdawaa w przeszoci.355 W grudniu 1982 roku, po fali terroru i okruciestw izraelskiej armii i osadnikw na tych terytoriach, ktra zszokowaa nawet jastrzbi" w Izraelu, znany izraelski specjalista od spraw wojskowych ostrzega, jak niebezpieczne dla izraelskiego spoeczestwa jest to, e 750 tysicy modych ludzi, ktrzy suyli w izraelskim wojsku, wie, e armia nie tylko broni pastwa w walce z obc armi, lecz rwnie depcze prawa niewinnych ludzi, tylko dlatego e s Arabuszim, yjcymi na ziemi obiecanej nam przez Boga". Podstawow zasad sformuowa Mosze Dajan w pierwszych latach okupacji: Izrael powinien powiedzie Palestyczykom na tych terytoriach: Nie mamy adnego rozwizania, bdziecie dalej y jak psy, a kto chce, moe odej, i zobaczymy, dokd doprowadzi nas ten proces".356 Lecz Palestyczycy pozostali samidim", znosili wszystko i rzadko szukali odwetu. 204 Druga intifada bya inna. Tym razem rozkazy, by bezlitonie roznie Palestyczykw i da im nauczk, eby nie podnosili gw", rozkrciy bdne koo przemocy, a przemoc rozlaa si na sam Izrael, ktry straci wczeniejsz nietykalno przed odwe-tem z terytoriw, ktre okupowa przez ponad trzy dekady. Powtarzajc niepokoje wyraone dwadziecia lat wczeniej, artyku redakcyjny w czoowym izraelskim dzienniku stwierdza, e: Dwa i p roku intensywnej walki z palestyskim terroryzmem przeobrazio Siy Obronne Izraela w zatwardzia i bezduszn armi, skupion na zadaniu i obojtn na konsekwencje swoich dziaa. Izraelskie wojsko, ktre wychowao cae pokolenia onierzy na micie czystoci ora, a dowdcom wpajao obraz moralnego i rozwanego onierza, ktry podejmujc trudne decyzje, bierze pod uwag wzgldy humanitarne, zmienia si w maszyn do zabijania, ktrej skuteczno robi wielkie wraenie, ale zarazem szokuje.357 Gdy oficjalne proporcje ofiar palestyskich do izraelskich zmieniy si z dwudziestu do jednego na blisko trzech do jednego, postawy w USA przeszy od braku zainteresowania dla zbrodni lub wsparcia dla nich do skrajnego oburzenia: z powodu zbrodni wobec niewinnych amerykaskich klientw. Byy one faktycznie straszne. Jednak to wybircze widzenie jest bardzo wymowne, zwaszcza e jest gboko zakorzenione w kulturze i historii zdobywcw. 205 Rozdzia 8 Terroryzm i sprawiedliwo: kilka przydatnych truizmw Podejmujc tak kontrowersyjny temat, jak ten, na ktrym teraz si skupimy, dobrze jest zacz od kilku prostych prawd. Pierwsza jest taka, e oceniajc jakie dziaanie, bierzemy pod uwag jego prawdopodobne konsekwencje. Druga to zasada uniwersalnoci - wobec siebie stosujemy takie same kryteria jak wobec innych, jeeli nie bardziej surowe. Poza tym, e s to najzwyklejsze truizmy, zasady te s te podstaw teorii wojny sprawiedliwej, przynajmniej takiej, ktra zasuguje na powane traktowanie. Wie si z nimi empiryczne pytanie: czy s uznawane? Po bliszym przyjrzeniu si sprawie zobaczymy, e odrzuca si je niemal bez wyjtku. Pierwszy truizm zasuguje by moe na sowo omwienia. Faktyczne konsekwencje dziaania mog okaza si istotne, lecz nie maj znaczenia dla jego moralnej oceny. Nikt nie wituje rozmieszczenia pociskw jdrowych na Kubie przez Chruszczowa, dlatego e nie skoczyo si to wojn nuklearn, ani nie potpia tych, ktrzy ostrzegali przed tym zagroeniem. Nie oklaskujemy Drogiego Przywdcy Korei Pnocnej za budowanie broni jdrowej i udostpnienie technologii rakietowej Pakistanowi ani nie potpiamy tych, ktrzy ostrzegaj przed moliwymi konsekwencjami, poniewa one nie nastpiy. Apologet przemocy pastwowej, ktry przyjby tak postaw, uznano by za moralnego po207 twora lub szaleca. To oczywiste - do czasu, gdy mamy przyoy te same kryteria do siebie. Wtedy postawa szaleca i potwora moralnego okazuje si wielce czcigodna, wrcz obowizkowa, a trzymanie si truizmw jest potpiane ze zgroz. Uznajmy jednak, e truizmy s tym, czym s: truizmami. A potem rozwamy kilka istotnych aktualnych przypadkw, do ktrych maj zastosowanie. TRUIZMY I TERROR Wemy 11 wrzenia. Powszechnie uwaa si, e te ataki terrorystyczne diametralnie zmieniy wszystko, a wiat wszed w now i przeraajc epok terroru" -jak gosi tytu zbioru esejw napisanych przez

uczonych z Yale i innych uczelni.358 Powszechnie uznaje si te, e pojcie terroru jest bardzo trudno zdefiniowa. Moglibymy zapyta, dlaczego miaoby ono by tak bardzo niejasne. Istniej przecie oficjalne definicje stosowane przez amerykaski rzd, ktre cechuj si podobnym stopniem jasnoci jak definicje innych poj, nieuznawanych za problematyczne. Podrcznik armii Stanw Zjednoczonych definiuje terroryzm" jako rozmylne zastosowanie siy lub groby uycia siy w celu osignicia celw politycznych, religijnych lub ideologicznych... poprzez zastraszanie, przymus lub wywoywanie strachu". Amerykaski kodeks prawny (US Code) zawiera bardziej wyrafinowan definicj, ale zasadniczo mwi ona to samo. Definicja stosowana przez rzd brytyjski jest podobna: Terroryzm to dziaanie lub groba dziaania, ktre jest agresywne, szkodliwe lub zakcajce, ma na celu wywarcie wpywu na rzd lub zastraszenie spoeczestwa oraz wsparcie jakiego politycznego, religijnego lub ideologicznego projektu".359 Definicje te wydaj si cakiem jasne. S do bliskie potocznemu znaczeniu tego sowa i uznaje sieje za odpowiednie, gdy mwi si o terroryzmie stosowanym przez wrogw. Z oficjalnych amerykaskich definicji korzystaem, piszc na ten temat, od czasu, gdy administracja Reagana obja urzd w 1981 roku i owiadczya, e wojna z terroryzmem bdzie kluczowym elementem jej polityki zagranicznej. Oparcie si na tych definicjach jest szczeglnie stosowne do naszych celw, poniewa sformuowano je po ogoszeniu pierwszej wojny z terroryzmem. 208 Lecz niemal nikt ich nie uywa, zostay uchylone i nie zastpiono ich niczym sensownym. Powody wydaj si jasne: oficjalne definicje terroryzmu" s w zasadzie takie same jak definicje zwalczania terroryzmu" (zwanego czasem konfliktem o maym nasileniu" lub zwalczaniem rebeliantow"). Ale przecie zwalczanie terroryzmu jest czci oficjalnej polityki amerykaskiej, a oczywicie nie mona powiedzie, e Stany Zjednoczone oficjalnie stosuj terroryzm.360 Stany Zjednoczone nie s w tej praktyce odosobnione. Jest ju tradycj, e pastwa nazywaj wasny terroryzm zwalczaniem terroryzmu", nawet najwiksi masowi mordercy, na przykad na-zici. W okupowanej Europie nazici twierdzili, e broni ludnoci i prawowitych rzdw przed partyzantami terrorystami wspieranymi z zewntrz. Nie byo to cakowicie niezgodne z prawd; nawet najbardziej bezczelna propaganda rzadko jest zupenie faszywa. Partyzanci byli niewtpliwie kierowani z Londynu i faktycznie stosowali terror. Amerykascy wojskowi potrafili doceni nazistowski punkt widzenia: doktryn zwalczania rebeliantow wzorowali na nazistowskich podrcznikach, ktre yczliwie analizowali z pomoc oficerw Wehrmachtu.361 To wanie ta powszechna praktyka umacnia obiegowe przekonanie, e terroryzm jest broni sabych. Jest to z definicji prawda, jeeli pojcie terroryzmu" ograniczymy do terroryzmu sabych. Jeeli jednak zniesiemy ten doktrynalny wymg, to stwierdzimy, e jak wikszo rodzajw broni, terroryzm jest przede wszystkim broni silnych. Kolejny problem z oficjalnymi definicjami terroryzmu" polega na tym, e wynika z nich, i Stany Zjednoczone s czoowym pastwem terrorystycznym. Teza ta nie powinna budzi kontrowersji, przynajmniej wrd tych, ktrzy sdz, e powinnimy liczy si ze zdaniem takich instytucji, jak Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci czy Rada Bezpieczestwa ONZ, czy tezami zwykych opracowa naukowych, jak jednoznacznie wskazuj przykady Nikaragui i Kuby. Lecz taki wniosek jest take nie do zaakceptowania. Dlatego nie pozostaje nam adna sensowna definicja terroryzmu" - chyba e postanowimy wyama si z szeregu i bdziemy uywa oficjalnych definicji, ktre porzucono ze wzgldu na ich niedopuszczalne konsekwencje. 209 Oficjalne definicje nie reguluj precyzyjnie wszystkich kwestii. Na przykad nie rysuj wyranej granicy midzy terroryzmem midzynarodowym" a agresj" lub midzy terrorem" a oporem". Kwestie te pojawiy si w interesujcy sposb, ktry ma bezporedni zwizek z ponownie ogoszon wojn z terroryzmem i z nagwkami w dzisiejszych gazetach. Wemy rozrnienie midzy terrorem" a oporem". Pojawia si pytanie o legalno dziaa realizujcych prawo do samo-okrelenia, wolnoci i niepodlegoci, wynikajce z Karty Narodw Zjednoczonych, przysugujce narodom, ktre si zostay go pozbawione... szczeglnie narodom znajdujcym si pod kolonialnymi i rasistowskimi reimami i obc okupacj". Czy takie dziaania s przykadem terroru" czy oporu"? Cytowane sowa pochodz z najostrzej potpiajcej zbrodni terroryzmu rezolucji Zgromadzenia Oglnego ONZ, w ktrej stwierdzono dalej, e nic w niniejszej rezolucji nie moe w aden sposb umniejszy tego prawa", tak okrelonego. Rezolucj uchwalono w

grudniu 1987 roku, niedugo po tym, jak oficjalnie uznawany terroryzm midzynarodowy osign apogeum. Ma ona oczywicie due znaczenie. Przyjto j stosunkiem gosw 153 do 2 (z jednym gosem wstrzymujcym si, Hondurasu), a wic tym wiksze jest jej znaczenie.362 Przeciwko rezolucji zagosoway dwa kraje, te co zwykle. W czasie sesji ONZ wyjaniy, e uczyniy tak z powodu wyej przytoczonego fragmentu. Uznay, e wyraenie kolonialne i rasistowskie reimy" odnosi si do ich sojusznika, rasistowskiej Republiki Poudniowej Afryki. Najwyraniej Stany Zjednoczone i Izrael nie potrafiy zaakceptowa ruchu oporu wobec rzdw apartheidu, szczeglnie e przewodzi mu Afrykaski Kongres Narodowy Mandeli, czyli jedna z bardziej znanych grup terrorystycznych", jak wtedy uwaa Waszyngton. Drugie wyraenie, obca okupacja", odnosio si w ich mniemaniu do izraelskiej okupacji, ktrej wanie mija dwudziesty rok. Jest jasne, e nie mona byo zaakceptowa oporu take w tym przypadku. USA i Izrael jako jedyne pastwa na wiecie nie zgodziy si, e tego rodzaju dziaania mog stanowi legalny opr, i uznay je za akty terroryzmu. Amerykasko-izraelskie stanowisko dotyczy nie tylko terenw okupowanych. USA i Izrael uwaaj na przykad, 210 e Hezbollah jest jedn z czoowych organizacji terrorystycznych na wiecie, nie ze wzgldu na jej dziaania terrorystyczne, lecz dlatego, e organizacja ta zostaa utworzona po to, by stawi opr izraelskiej okupacji poudniowego Libanu i udao si jej wypdzi najedcw po dwudziestu latach lekcewaenia przez nich nakazw Rady Bezpieczestwa, by si wycofali. Stany Zjednoczone posuwaj si nawet do tego, e terrorystami" nazywaj ludzi, ktrzy stawiaj opr bezporedniej amerykaskiej agresji, na przykad Wietnamczykw z Wietnamu Poudniowego, a ostatnio Irakijczykw.363 Opinia publiczna nic nie wie o tym istotnym potpieniu przez ONZ nikczemnej plagi terroryzmu", wedug okrelenia Reaga-na, ani o losie tego potpienia, ze wzgldu na zwyczajowe podwjne weto. Aby dowiedzie si o takich rzeczach, trzeba zapuci si na zakazany teren: historycznych dokumentw lub marginalizowanej literatury krytycznej. Pomimo pewnych niejasnoci i ostrego podziau midzy USA i Izraelem a reszt wiata oficjalne amerykaskie definicje terroru" wydaj si cakiem odpowiednie dla naszych celw. Wrmy do przekonania, e 11 wrzenia oznacza gwatown zmian biegu historii. Wydaje si to wtpliwe. Niemniej jednak faktycznie co radykalnie nowego wydarzyo si tamtego strasznego dnia. Celem nie bya ani Kuba, ani Nikaragua, ani Liban, ani Czeczenia, ani aden inny kraj bdcy zwyczajow ofiar midzynarodowego terroryzmu, lecz pastwo z ogromn wadz ksztatowania przyszoci. Po raz pierwszy powid si atak na bogaty i potny kraj, w skali, ktra niestety nie jest nieznana w jego tradycyjnych wociach. Poza przeraeniem z powodu tej zbrodni przeciw ludzkoci i wspczuciem dla ofiar komentatorzy spoza uprzywilejowanych krgw na Zachodzie czsto reagowali na potwornoci 11 wrzenia stwierdzeniem witamy w klubie", zwaszcza w Ameryce aciskiej, gdzie nie tak atwo zapomnie plag przemocy i represji, ktra ogarna ten region na pocztku lat szedziesitych, ani jej rde. Plaga ta czciowo wynikaa z decyzji podjtej przez administracj Kennedy'ego w 1962 roku, by przeksztaci misj wojskowych w Ameryce aciskiej z obrony hemisfery" do bezpieczestwa wewntrznego". Efektem byo przejcie od tolerowania 211 chciwoci i okruciestwa wojskowych w Ameryce aciskiej" do bezporedniego wspudziau" w ich zbrodniach i poparcia metod stosowanych przez oddziay likwidacyjne Heinricha Himm-lera", jak si wyrazi Charles Maechling, ktry dowodzi planowaniem obrony wewntrznej i dziaa przeciw rebeliantom w latach 1961-1966.366 Percepcja ofiar jest podobna. By przytoczy jeden niezwykle aktualny przykad - cieszcy si wielkim szacunkiem przewodniczcy Kolumbijskiego Komitetu Praw Czowieka, Alfredo Vasquez Carrizosa, pisze, e administracja Kennedy'ego zadaa sobie wiele trudu, by przeksztaci nasze regularne wojsko w brygady pacyfikacyjne, kierujce si now strategi szwadronw mierci" i wprowadzajce w Ameryce aciskiej doktryn bezpieczestwa narodowego... Nie chodzio w niej o obron przed zewntrznym wrogiem, lecz o uczynienie establishmentu wojskowego panem sytuacji, ktry ma prawo zwalcza i likwidowa wewntrznych wrogw: pracownikw opieki spoecznej, zwizkowcw, mczyzn i kobiety, ludzi, ktrzy nie popierali establishmentu, i zostali uznani za komunistycznych ekstremistw. To mogo dotyczy kadego, take obrocw praw czowieka, takich jak ja".365 Wiele trudu", o ktrym mwi Carrizosa, zbiego si w czasie z brzemienn w skutki decyzj z 1962

roku. Wtedy wanie Ken-nedy wysa do Kolumbii jednostk si specjalnych, ktr dowodzi genera William Yarborough. Genera doradzi, by paramilitarne, sabotaowe lub terrorystyczne dziaania przeciwko znanym rzecznikom komunizmu" podj teraz... jeeli dysponujemy odpowiednim aparatem" - my dysponujemy", bo nie ma potrzeby krci w poufnych kontaktach.366 W doktrynie zwalczania rebe-liantw wyraenie znani rzecznicy komunizmu" rozciga si na kategori przypuszczalni komunistyczni ekstremici", ktrych wylicza Vasquez Carrizosa; ten fakt jest wietnie znany Latynosom, podobnie jak to, e gwnymi ofiarami s biedni i ciemieni, ktrzy maj czelno podnosi gowy. Doktryna bezpieczestwa narodowego dotara do Ameryki rodkowej w latach osiemdziesitych. Salwador sta si gwnym odbiorc amerykaskiej pomocy wojskowej, gdy terror pastwowy osign straszne apogeum. Kiedy Kongres zahamowa bezporedni pomoc wojskow i szkoleniow, narzucajc warunki do212 tyczce respektowania praw czowieka -jak w Gwatemali po masowych rzdowych zbrodniach - zadanie przejy siy zastpcze. Ofiarom nie jest atwo o nich zapomnie, ale wrd silnych zbrodnie te s poddane standardowemu rytualnemu unikaniu" niedopuszczalnych faktw. Niemal codziennie mamy tego przykady. Tak oto artyku na pierwszej stronie oglnokrajowej gazety ostrzega, e zagroenie ze strony Al-Kaidy ronie, gdy organizacja ta odwraca si od celw, ktre s dobrze chronione... i zwraca si ku tak zwanym mikkim celom".367 Artyku ten powinien od razu przypomnie oficjalne instrukcje Waszyngtonu dla swoich si penomocnych, by atakowa mikkie cele" w Nikaragui, wydan bezporednio po tym, jak najwiksze midzynarodowe autorytety poleciy mu zakoczy t terrorystyczn wojn, a take reakcj na te polecenia. To, czy atakowanie mikkich celw" jest dobre, czy ze, czy jest terroryzmem czy dziaaniem w szlachetnej sprawie, zaley od tego, kto jest sprawc. To rutynowa praktyka, ktra nie stanowi problemu, gdy uzna si, e moralne truizmy s bez znaczenia i sprawnie wymae si" niewygodne fakty. SZTUKA WYMAZYWANIA" NIEWYGODNYCH FAKTW Jeden ze wspautorw zbioru esejw wydanego w Yale (Charles Hill) zauway, e 11 wrzenia rozpocz a si druga wojna z terroryzmem", jako e pierwsz wypowiedziaa administracja Reaga-na, dwadziecia lat wczeniej; uwaga ta jest rzadkim przejawem uznania faktw. Pierwsz wojn wygralimy", obwieci triumfalnie Hill, cho potwr terroryzmu zosta tylko ranny, a nie zabity.368 To, jak j wygralimy", to ju nie nasza sprawa, to sprawa jezuickich intelektualistw w Ameryce rodkowej, Szkoy Ameryk, komisji prawdy, powanych opracowa naukowych, literatury aktywistycznej i solidarnociowej oraz pamici tych, ktrzy ocaleli. Moemy si wiele dowiedzie o obecnej wojnie z terroryzmem, badajc t pierwsz faz i sposb, w jaki jest ona teraz przedstawiana. Jeden z czoowych specjalistw twierdzi, e lata osiemdziesite byy dekad terroryzmu pastwowego", staego udziau pastw lub sponsorowania terroryzmu, zwaszcza przez Libi i Iran". Stany Zjednoczone jedynie zareagoway aktywn po213 staw wobec terroryzmu". Inni zalecaj metody, dziki ktrym wygralimy": dziaania, za ktre Stany Zjednoczone zostay potpione przez Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci i Rad Bezpieczestwa (jeli pominiemy weto) stanowi model dla wsparcia udzielanego przeciwnikom talibw w nikaraguaskim stylu". Znany historyk specjalizujcy si w tej dziedzinie, David Rapoport, odnajduje gbokie korzenie terroryzmu Osamy ben Ladena: w Wietnamie Poudniowym, gdzie skuteczno wietnamskiego terroru wobec amerykaskiego goliata, uzbrojonego w nowoczesn technologi, rozbudzia nadzieje, e serce Zachodu te mona zrani".369 Nikczemno terrorystw atakujcych nas wszdzie jest zaiste poraajca. Zgodnie z konwencj analizy te przedstawiaj Stany Zjednoczone jako agodn ofiar, ktra broni si przed terrorem innych: Wietnamczykw (w Wietnamie Poudniowym), Nikaraguaczy-kw (w Nikaragui), Libijczykw i Iraczykw (czy doznali kiedy krzywdy ze strony Amerykanw, nie wiadomo) i innych si anty-amerykaskich na caym wiecie. Jeeli kto nie podziela tego spojrzenia na histori, to te jest przeciwko Ameryce" i mona go spokojnie zignorowa. Jak mwiem wczeniej, plaga wspieranego przez USA terroru pastwowego, ktra szerzya si w Ameryce aciskiej w latach szedziesitych, osigna apogeum w Ameryce rodkowej w latach osiemdziesitych, gdy reaganowska wojna z terroryzmem" zbieraa miertelne niwo. Ameryka rodkowa bya jednym z gwnych celw ataku. Innym by region Bliskiego Wschodu i Morza

rdziemnego. Tutaj rwnie kontrast pomidzy tym, co faktycznie zaszo, a tym jak przedstawiane s te wydarzenia, jest dramatyczny i pouczajcy. W tym regionie najwiksz zbrodni bya inwazja Izraela na Liban w 1982 roku, ktr podobnie jak mordercze i niszczycielskie inwazje Rabina i Peresa w latach 1993 i 1996 przeprowadzono bez wikszych stara o pozory samoobrony. Zwaywszy na istotne wsparcie Reagana i Clintona, operacje te naley doda do listy midzynarodowych dziaa terrorystycznych obciajcych Waszyngton. Stany Zjednoczone miay bezporedni udzia w wielu innych aktach terroru w tym regionie, w tym w trzech, ktre mogyby 214 konkurowa o miano najwikszych zbrodni terrorystycznych 1985 roku, w ktrym dziennikarze uznali terroryzm na Bliskim Wschodzie za gwne wydarzenie roku; te trzy przypadki to: po pierwsze, wybuch samochodu-puapki przed meczetem w Bejrucie, w ktrym zgino 80 osb (w wikszoci kobiet i dziewczt), a 250 odnioso rany, zaplanowany tak, by eksplozja nastpia, gdy ludzie bd opuszcza meczet, a ktrego lady wiod do CIA i brytyjskiego wywiadu; po drugie, bombardowanie Tunisu z rozkazu Szimo-na Peresa, w ktrym zgino 75 osb, Palestyczykw i Tunezyj-czykw, uatwione przez USA i pochwalone przez sekretarza stanu Shultza, a nastpnie jednogonie potpione przez Rad Bezpieczestwa ONZ jako akt zbrojnej agresji" (USA wstrzymay si od gosu); po trzecie, operacja elazna Pi" prowadzona przez Peresa i skierowana przeciwko -jak ich okrelao wysze dowdztwo terrorystom z wiosek" w okupowanym Libanie, ktra bia rekordy rozmylnego okruciestwa i arbitralnych morderstw", wedug sw zachodniego dyplomaty znajcego ten obszar, w peni potwierdzonych przez bezporednie relacje; zgodnie z panujcymi zwyczajami cakowita liczba ofiar jest nieznana. Wszystkie te okruciestwa mieszcz si w kategorii wspieranego przez pastwo terroryzmu midzynarodowego, jeeli nie stanowi jeszcze ciszej zbrodni, jak jest agresja. Zestawienie to nie obejmuje wielu innych przestpczych czynw, takich jak regularne porwania i zabjstwa na penym morzu, dokonywane przez izraelskie siy morskie atakujce statki przepywajce midzy Cyprem a pnocnym Libanem - wielu pojmanych przetrzymywano w izraelskich wizieniach jako zakadnikw, bez przedstawienia zarzutw - oraz wielu innych zbrodni, ktre nie s zbrodniami, bo miay poparcie Waszyngtonu.370 Wedug mediw i opracowa naukowych rok 1985 stanowi apogeum terroryzmu na Bliskim Wschodzie, ale nie ze wzgldu na te wydarzenia; przyczyn byy raczej dwa inne okrutne akty terroru, w ktrych zgina jedna osoba, w obu przypadkach Amerykanin.371 W gorszej z tych dwch terrorystycznych zbrodni, ktre speniy doktrynalne wymagania, kaleki amerykaski yd, Leon Klinghoffer, zosta brutalnie zamordowany na statku Achille Lauro", porwanym w padzierniku 1985 roku przez grup pale215 styskich terrorystw, ktrej przewodzi Abu Abbas. Morderstwo to wyznaczyo nowy standard bestialstwa terrorystw", pisa korespondent New York Timesa" John Burns. Burns stwierdzi, e Abu Abbas jest skoczonym potworem", ktry w kocu bdzie musia stan przed obliczem amerykaskiej sprawiedliwoci" za udzia w tej zbrodni. Jednym z szumnie ogoszonych osigni inwazji na Irak byo pojmanie Abu Abbasa kilka miesicy po jej rozpoczciu.372 Morderstwo Klinghoffera pozostaje najbardziej ywym i trwaym symbolem niedajcego si wypleni za arabskiego terroryzmu i niezbitym dowodem na to, e nie mona negocjowa z t hoot. Zbrodnia bya bardzo realna i w adnym wypadku nie umniejsza jej tumaczenie terrorystw, e statek porwano w odwecie za znacznie bardziej morderczy atak terrorystyczny Izraela na Tunis, przeprowadzony tydzie wczeniej ze wsparciem USA. Lecz bombardowanie Tunisu nie weszo do kanonu terroryzmu, poniewa przeprowadzili je niewaciwi sprawcy. Nie wspomniano o nim po schwytaniu Abu Abbasa. Nie sprawioby oczywicie adnych trudnoci zatrzymanie takich potworw", jak Szimon Peres i George Shultz, ktrzy wcale nie s jeszcze skoczeni", i postawienie ich przed obliczem amerykaskiej sprawiedliwoci". Lecz to jest wicej ni niewyobraalne. Rwnie skutecznie wymazano" niedawne wydarzenia, ktre cechuje co wicej ni tylko powierzchowne podobiestwo do morderstwa KlinghofFera. Nie byo adnego oddwiku, gdy brytyjscy reporterzy znaleli zmiadone szcztki wzka inwalidzkiego" w ruinach obozu uchodcw w Deninie po wiosennej ofensywie Szarona w 2002 roku. Wzek by zupenie zmiadony, sprasowany jak w kreskwce", pisali. W rodku rumowiska leaa biaa flaga z poamanym drzewcem". Kaleki

Palestyczyk Ke-mal Zughayer zosta zastrzelony, gdy prbowa wyjecha wzkiem na drog. Izraelskie czogi musiay po nim przejecha, bo gdy [przyjaciel] znalaz ciao, brakowao nogi i obu ramion, a twarz, jak mwi, bya rozerwana na dwie czci".373 Nawet gdyby doniesiono o tym w USA, uznano by zapewne, e by to niezamierzony bd w toku uzasadnionej akcji odwetowej. Kemal Zughayer nie zasuguje na to, by wej do historii terroryzmu wraz z Leonem Klinghofferem. Jego morderstwo nie zostao dokonane pod roz216 kazami potwora", tylko czowieka pokoju", ktry jest w gbokiej relacji z czowiekiem wizji" z Biaego Domu. Podstawowy mechanizm zarysowa dwadziecia lat temu jeden z najwybitniejszych izraelskich pisarzy i komentatorw, Boaz Evron, po fali przemocy ze strony osadnikw i armii izraelskiej, ktra wywoaa spor konsternacj w Izraelu. Evron sporzdzi sardoniczn instrukcj, jak naley postpowa z nisz klas - Ara-buszim", w izraelskim slangu. Izrael powinien trzyma ich na krtkiej smyczy", pisa Evron, eby pojli, e maj bat nad gow". Jeli tylko nie bdzie si otwarcie zabija zbyt wielu ludzi, zachodni humanici przyjm wszystko spokojnie", a nawet bd pyta: Co takiego strasznego si dzieje?"374 Stranicy dziennikarskiej uczciwoci w Stanach Zjednoczonych rozumiej to dobrze bez porad Evrona. Najbardziej prestiowe czasopismo monitorujce media Columbia Journalism Review", przyznao swj cenny laur" amerykaskim mediom za relacje z ofensywy Szarona przeprowadzonej wiosn 2002 roku w De-ninie, Nablusie, Ramallah i innych miejscach, w trzydziestym pitym roku izraelskiej okupacji Zachodniego Brzegu i Strefy Gazy. Laureaci zdobyli to wyrnienie, wedug Review", za to, e dopilnowali, by relacje z ofensywy skupiy si na zasadniczym zagadnieniu: czy doszo do celowej masakry setek cywilw w obozie uchodcw w Deninie?375 Jeeli nie, to ludzie cywilizowani mog przyj wszystko spokojnie". Sprbujmy przeprowadzi eksperyment mylowy. Przypumy, e Syria okupuje Izrael od trzydziestu piciu lat, stosuje rodki i dziaania charakterystyczne dla izraelskiej okupacji, a nastpnie posuwa si dalej i przeprowadza tak ofensyw jak Szaron w 2002 roku: demoluje ydowskie miasta, zrwnuje z ziemi due obszary za pomoc buldoerw i czogw, caymi tygodniami przetrzymuje miejscow ludno w okreniu, bez ywnoci, wody i dostpu do opieki medycznej, niszczy orodki kulturalne, instytucje rzdowe i skarby archeologiczne, w kady moliwy sposb dajc ydkom wyranie do zrozumienia, e maj bat nad gow" - ale nie wyrzyna setek za jednym zamachem. Wedug standardw medialnego lauru", jedynie antyarabski rasista mgby przeciwko temu zaprotestowa - a odkrycie porozrzucanych szcztkw zamordowanego ydowskiego kaleki w wzku inwa217 lidzkim zmiadonym przez syryjski czog nie zasugiwaoby nawet na uwag, nie mwic ju o surowej amerykaskiej sprawiedliwoci". Analizujc temat Dennu", Columbia Journalism Review" zgromio brytyjsk pras za przyjcie winy Izraela za uznany fakt" i wymiao ONZ za przygotowywanie dochodzenia przez zesp, ktrego polityczne sympatie daj pewno, e jego konkluzje bd podwaone" - z pewnoci przez niezalenych mylicieli z Review". Pord tej dezorientujcej wrzawy", pisali redaktorzy, w co ma wierzy wiat?" Na szczcie nie wszystko byo stracone. Wkroczyy niezalene amerykaskie media informacyjne, aby na wasn rk zbada wszystkie okolicznoci sprawy", obaliy antyizraelskie oszczerstwa i ujawniy, e nie byo umylnego, dokonanego z zimn krwi mordu na setkach" w Deninie - dochodzc w istocie do tej samej konkluzji, co majce z opini brytyjskie media (i inne), ktre jednak nie przyjy punktu widzenia amerykasko-izraelskiej propagandy tak rygorystycznie, jak tego daj redaktorzy Re-view", i przyglday si bacznie izraelskiej inwazji nie tylko pod ktem tego jednego zagadnienia. Niezalene amerykaskie media" nie zasugiway na t obra-liw pochwa od kibicujcych im wielbicieli. Uwani czytelnicy mogli dowiedzie si o zbrodniach, ktrych dokonano, cho nie w tak szokujcych szczegach, jakie przedstawiono w izraelskiej i europejskiej prasie. I jak zwykle oszczdzono im informacji o wspudziale ich wasnego rzdu. Gdy niewaciwi sprawcy" s zamieszani w terroryzm midzynarodowy, odkrywamy czasem, e terrorystyczne zbrodnie nie s cakowicie wymazywane, tylko raczej wychwalane. Pouczajcym przypadkiem jest kraj, ktry zaj miejsce Salwadoru i sta si gwnym odbiorc amerykaskiej pomocy wojskowej i szkole: Turcja, gdzie praktykowano terror pastwowy" na wielk skal w czasach

Clintona, dziki pomocy USA.376 Zapoyczam pojcie terroru pastwowego" od tureckiego ministra ds. praw czowieka, ktry mwi o ogromnych okruciestwach wobec Kurdw w 1994 roku, oraz od socjologa Ismaila Besikci, ktrego wtrcono ponownie do wizienia po publikacji jego ksiki Terror pastwowy na Bliskim Wschodzie, cho wczeniej odsiedzia ju pitnacie lat 218 za dokumentowanie tureckich represji wobec Kurdw. Podobnie jak gdzie indziej niedopuszczalne fakty wymazywano", lecz wydarzenia nie umkny cakowicie uwadze. Raport Departamentu Stanu Rok 2000" dotyczcy waszyngtoskich dziaa na rzecz zwalczania terroryzmu" wyrni Turcj za jej pozytywne dowiadczenia" w zwalczaniu terroryzmu, wraz z Algieri i Hiszpani, godnymi towarzyszami. Pochwa t odnotowa bez komentarza New York Times", w artykule na pierwszej stronie, napisanym przez znawczyni terroryzmu z tej gazety. W czoowym czasopimie powiconym sprawom midzynarodowym ambasador Robert Pearson stwierdzi, e Stany Zjednoczone nie mogyby mie lepszego przyjaciela i sojusznika ni Turcja" w wysikach na rzecz likwidacji terroryzmu" na caym wiecie, ze wzgldu na zdolnoci [tureckich] si zbrojnych", zademonstrowane w czasie kampanii antyterrorystycznej" na kurdyjskim poudniowym wschodzie.377 Jak wczeniej wspomniaem, ta dobrowolna amerykaska cenzura w kwestii tureckiego terroru pastwowego zostaa nieco zagodzona na pocztku 2003 roku, w czasie demokratycznego odchylenia Turcji, chocia decydujca rola Stanw Zjednoczonych pozostaa dobrze ukryta.378 Powysze wzgldy, a to jedynie maa prbka, nasuwaj na myl prosty sposb zmniejszenia zagroenia terroryzmem: trzeba przesta w nim uczestniczy. Byby to znaczcy wkad do oglnej wojny z terroryzmem". Niemniej jednak nie odnosiby si do tej kategorii terroryzmu, ktra spenia doktrynalne wymagania, to znaczy ich terroryzmu wobec nas i naszych klientw, bdcego niewtpliwie ogromnie powanym problemem. Na moment odmy t kwesti na bok i rozwamy pokrewne zagadnienie, w ktrym uzmysowienie sobie truizmw moe okaza si cenne. TRUIZMY I TEORIA WOJNY SPRAWIEDLIWEJ Teoria wojny sprawiedliwej przeywa renesans w kontekcie nowej epoki interwencji humanitarnych" i midzynarodowego terroryzmu. Rozwamy najmocniejszy argument, jaki jest wysuwany: bombardowanie Afganistanu, wzorcowy przykad wojny sprawiedliwej, wedug zgodnej opinii Zachodu. Szanowana filozof moralnoci i polityki Jean Bethke Elshtain cakiem trafnie 219 podsumowuje powszechn opini, piszc e niemal kady, z wyjtkiem absolutnych pacyfistw oraz tych, ktrzy sdz, e powinnimy pozwoli, by mordowano nas bezkarnie, poniewa tak wielu ludzi nas nienawidzi, zgadza si", e bombardowanie Afganistanu byo oczywicie wojn sprawiedliw.379 By da jeszcze tylko jeden przykad: felietonista New York Timesa" Bili Keller, obecnie redaktor naczelny tej gazety, zauway, e gdy Ameryka wysaa onierzy, aby dokona zmiany reimu" w Afganistanie, protestowali gwnie ludzie, ktrzy odruchowo sprzeciwiaj si uywaniu siy przez Ameryk", albo niemiali zwolennicy, albo izolacjonici, lewicowi doktrynerzy i ci stuknici osobnicy, ktrzy, jak ich opisa Christopher Hitchens, gdyby znaleli mij w ku swego dziecka, zadzwoniliby najpierw do organizacji zaj380 mujcej si prawami zwierzt S to empiryczne twierdzenia, wic mimo niemal penej jednomylnoci tych owiadcze, mamy prawo zapyta, czy s one prawdziwe. Pomimy fakt, e zmiana reimu" nie bya powodem wojny w Afganistanie, lecz raczej pomysem, ktry pojawi si w pniejszej fazie. Czy byli jacy przeciwnicy bombardowa, ktrzy nie s ani absolutnymi pacyfistami, ani kompletnymi wariatami? Okazuje si, e byli, i e tworzyli ciekaw kolekcj. Po pierwsze, najwyraniej naleaa do nich ogromna wikszo mieszkacw wiata, w czasie gdy zapowiedziano bombardowania. Wskazuje na to midzynarodowe badanie opinii publicznej, przeprowadzone przez Instytut Gallupa pod koniec wrzenia 2001 roku. Podstawowe pytanie brzmiao: Gdy bdzie ju znana tosamo terrorystw, to czy amerykaski rzd powinien zaatakowa kraj lub kraje, w ktrych terroryci maj swoj siedzib, czy te powinien stara si o ich ekstradycj, aby postawi ich przed sdem?" O tym, czy tego rodzaju dyplomatyczne rodki mogyby odnie sukces, wiedz tylko ideologiczni ekstremici po obu stronach; wstpne badanie moliwoci zastosowania ekstradycji przez talibw zostay z miejsca odrzucone przez Waszyngton, ktry odmwi te przedstawienia dowodw dla swoich oskare. wiatowa opinia publiczna zdecydowanie wolaa rodki dyplomatyczne i sdowe od dziaa zbrojnych.

W Europie poparcie dla dziaa zbrojnych sigao od 8 procent w Grecji do 29 procent 220 we Francji. Poparcie byo najmniejsze w Ameryce aciskiej, czyli w regionie, ktry najbardziej dowiadczy amerykaskich interwencji: od 2 procent w Meksyku do 11 procent w Kolumbii i Wenezueli. Jedynym wyjtkiem bya Panama, gdzie tylko 80 procent opowiadao si za rodkami pokojowymi, a 16 procent za zbrojnym atakiem. Poparcie dla uderze obejmujcych cele cywilne byo znacznie mniejsze. Nawet w tych dwch krajach, ktre popieray uycie siy zbrojnej, Indiach i Izraelu (gdzie powody byy zaciankowe), znaczna wikszo ludnoci bya przeciwna takim atakom. A zatem istnia silny sprzeciw wobec strategii Waszyngtonu, ktra nie tylko obejmowaa cele cywilne, ale od razu, jak donosia prasa, przeobrazia gwne orodki miejskie w wymare miasta". O wynikach tego sondau Gallupa nie informowano w Stanach Zjednoczonych, chocia byo o nim gono gdzie indziej, w tym w Ameryce aciskiej.381 Zwrmy uwag, e nawet to bardzo ograniczone poparcie dla bombardowa opierao si na bardzo istotnym zaoeniu: e wiadomo, kim s ludzie odpowiedzialni za 11 wrzenia. Ale nie byo wiadomo, o czym rzd spokojnie powiadomi Amerykanw osiem miesicy po bombardowaniach. W czerwcu 2002 roku dyrektor FBI Robert Mueller zeznawa przed komisj senack, a te zeznania, jak stwierdzia prasa, naleay do jego najbardziej szczegowych publicznych wypowiedzi na temat rde atakw" z 11 wrzenia.382 Mueller poinformowa Senat, e prowadzcy ledztwo s przekonani, e koncepcj ataku z 11 wrzenia na World Trade Center i Pentagon opracowali przywdy Al-Kaidy w Afganistanie", chocia spisek i finansowanie mog mie rda w Niemczech i w Zjednoczonych Emiratach Arabskich. Sdzimy, e osoby kierujce operacj byy w Afganistanie i naleay do grona najwyszych dowdcw Al-Kaidy", powiedzia Mueller. Jeeli porednia odpowiedzialno Afganistanu bya jedynie przedmiotem domysw w czerwcu 2002 roku, to niewtpliwie nie moga by znana osiem miesicy wczeniej, gdy prezydent Bush rozkaza zbombardowa Afganistan. Zatem wedug tego, co mwi FBI, bombardowanie Afganistanu byo zbrodni wojenn, aktem agresji opartym jedynie na przypuszczeniu. Wynika te z tego bezporednio, e w zasadzie na 221 wiecie nie byo adnego poparcia dla faktycznie podjtych dziaa, poniewa nawet to minimalne poparcie odnotowane w badaniach opierao si na zaoeniu, ktre nie byo spenione, o czym dobrze wiedziano w Waszyngtonie i Londynie. By moe byy dyrektor Human Rights Watch w Afryce, obecnie profesor prawa na Uniwersytecie Emory, wyrazi opini wielu innych ludzi na caym wiecie, gdy przemawiajc przed Midzynarodow Rad ds. Polityki Praw Czowieka w Genewie w styczniu 2002, stwierdzi: Nie potrafi dostrzec adnej moralnej, politycznej ani prawnej rnicy midzy wit wojn Stanw Zjednoczonych z tymi, ktrych uznaj za swoich wrogw, a wit wojn ugrupowa islamskich z tymi, ktrych uznaj one za swoich wrogw".383 A jaka jest opinia samych Afgaczykw? Informacje s skpe, ale nie brakuje ich cakowicie. Pod koniec padziernika 2001 roku, po trzech tygodniach intensywnych bombardowa, tysic afgaskich przywdcw zebrao si w Peszawarze; niektrzy przyjechali z emigracji, niektrzy z Afganistanu, a wszystkim zaleao na obaleniu reimu talibw. Jak donosia prasa, by to rzadki pokaz jednoci starszyzny plemiennej, islamskich uczonych, swarli-wych politykw i byych dowdcw powstaczych". W wielu kwestiach si nie zgadzali, lecz jednomylnie wzywali Stany Zjednoczone do przerwania nalotw" i apelowali do midzynarodowych mediw, by te domagay si zaprzestania bombardowa niewinnych ludzi". Proponowali, by uy innych rodkw do obalenia znienawidzonego reimu talibw, co mona byo, ich zdaniem, osign bez dalszych ofiar miertelnych i zniszcze. Podobn opini wyrazi wysoko ceniony w Waszyngtonie lider afgaskiej opozycji Abdul Haq oraz afgaski prezydent Hamid Karzai. Tu przed tym, jak bez amerykaskiego wsparcia przyjecha do Afganistanu, gdzie zosta schwytany i zamordowany, Haq potpi trwajce wtedy bombardowania i skrytykowa Stany Zjednoczone za brak wsparcia dla wysikw jego i innych, zmierzajcych do wywoania rewolty wrd talibw". Bombardowania bardzo komplikuj te wysiki", twierdzi. Stany Zjednoczone chc pokaza swoj si, zapisa na koncie zwycistwo i przestraszy wszystkich na wiecie. Nie obchodz ich cierpienia Afgaczykw ani to, ilu stracimy ludzi". Organizacja afgaskich kobiet, RAWA, 222 ktra pniej spotkaa si z pewnym uznaniem, gdy ideologicznie uyteczne stao si wyraanie troski o

los kobiet w Afganistanie, rwnie ostro potpia bombardowania.384 Do przeciwnikw bombardowa naleay te powane organizacje pomocowe i humanitarne, ktre wyraay gbokie zaniepokojenie prawdopodobnymi skutkami dla ludnoci, zgadzajc si ze zdaniem specjalistw, e bombardowania stwarzaj powane niebezpieczestwo" mierci godowej milionw ludzi.385 Krtko mwic, margines kompletnych wariatw wcale nie by taki may. Przejdmy teraz do najbardziej elementarnej zasady kadej teorii wojny sprawiedliwej - zasady uniwersalnoci. Kto nie potrafi uzna tej zasady, powinien mie na tyle poczucia przyzwoitoci, by nie wypowiada si w kwestiach dobra i za czy wojny sprawiedliwej. Jeeli potrafimy wznie si do tego poziomu, pojawiaj si pewne oczywiste pytania: na przykad czy Kuba i Nikaragua uzyskay prawo do detonowania bomb w Waszyngtonie, Nowym Jorku i Miami w samoobronie przed cigymi atakami terrorystycznymi? Szczeglnie gdy sprawcy s dobrze znani i dziaaj zupenie bezkarnie, czasami bezczelnie lekcewac najwysze midzynarodowe autorytety, tak e przypadki te s znacznie bardziej oczywiste ni Afganistan? A jeeli nie, to dlaczego nie? Z pewnoci nie mona powoywa si na skal zbrodni, by uzasadni takie stanowisko; wystarczy rzut oka na fakty, by si przekona, e nie tdy droga. Dopki te pytania pozostan bez odpowiedzi, nie mona serio traktowa owiadcze o wojnie sprawiedliwej. Anie znam jeszcze przypadku, by w ogle postawiono te pytania. Prowadzi to do pewnych wnioskw, ktre moe nie s specjalnie przyjemne, lecz zasuguj chyba na uwag i rachunek sumienia i powan trosk o dugofalowe konsekwencje tej widocznej niezdolnoci do uznania zasady uniwersalnoci. Chocia kluczowe pytania pozostaj bez odpowiedzi, a waciwie nawet nie zostay postawione, pokrewne kwestie czasem si pojawiaj, i to w sposb, ktry daje pewne wyobraenie o dominujcej kulturze moralnej i intelektualnej. Korespondent New York Timesa" w Ameryce aciskiej informuje nas, e latyno223 amerykascy intelektualici automatycznie zwolnili... antyamery-kaskich przywdcw z obowizku przestrzegania standardw moralnych, jakich wymaga si od innych przywdcw". Dowodem jest owiadczenie latynoamerykaskich intelektualistw, zawierajce ostrzeenie przed inwazj na Kub po wojnie w Iraku. Korespondent stwierdzi, e by moe konieczne jest jakie psychologiczne wyjanienie" tej niezdolnoci przyjcia uniwersalnych standardw moralnych".386 Natomiast nie trzeba adnego psychologicznego wyjanienia, gdy on i jego koledzy automatycznie zwalniaj" swoich przywdcw z obowizku przestrzegania standardw moralnych", jakich wymagaj od innych: w szczeglnoci tych standardw moralnych, ktre nakazuj surowo kara kadego, kto omieliby si prowadzi wojn terrorystyczn porwnywaln z wojnami toczonymi przez ich przywdcw z Kub i Nikaragu. Rozwamy, jak argumentacja Elshtain w kwestii Afganistanu radzi sobie w ramach jej wasnych zaoe. Elshtain formuuje cztery kryteria wojny sprawiedliwej. Po pierwsze, uycie siy jest uzasadnione, jeeli chroni niewinnych przed pewn krzywd"; jedyny przykad, jaki podaje, jest taki, e dany kraj ma pewn wiedz, e ludobjstwo zacznie si wtedy i wtedy", a ofiary nie maj adnych rodkw, by si broni. Po drugie, wojna musi by otwarcie wypowiedziana lub w inny sposb autoryzowana przez uprawnion wadz". Po trzecie, musz za ni sta dobre intencje". Po czwarte, musi by ostatecznoci, gdy sprbowano ju wszystkich innych moliwoci przywrcenia i obrony zagroonych wartoci". Pierwszy warunek nie ma zastosowania do Afganistanu. Drugi i trzeci nie maj sensu: otwarte wypowiedzenie wojny przez agresora nie stanowi absolutnie adnej podstawy do twierdzenia, e wojna jest sprawiedliwa; nawet najwiksi zbrodniarze utrzymuj, e maj dobre intencje", a zawsze znajd si jacy akolici, ktrzy to potwierdz. Czwarty warunek w sposb oczywisty nie stosuje si do Afganistanu. Dlatego jej modelowy przypadek zupenie nie zdaje egzaminu, wedug jej wasnych kryteriw. Ale mniejsza o to - cokolwiek mona sdzi o przewiadczeniu Elshtain, e bombardowanie Afganistanu spenio jej warunki, warunki te s znacznie lepiej dopasowane do wielu ofiar amery224 kaskiego terroryzmu midzynarodowego. Zatem, wedug jej wasnych zaoe, ofiarom tym naleaoby przyzna prawo do podjcia sprawiedliwej wojny ze Stanami Zjednoczonymi, z uyciem bombardowa i

terroru, jeli tylko wojna taka zostaaby otwarcie wypowiedziana i towarzyszyaby jej deklaracja dobrych intencji". Ta redukcja do absurdu zakada jednak przyjcie zasady uniwersalnoci, pominitej w jej historyczno-filozoficznym studium i milczco odrzuconej w standardowy sposb. Domy kilka innych istotnych faktw. Oficjalnym powodem bombardowania Afganistanu byo zmuszenie talibw do wydania ludzi, ktrych Stany Zjednoczone podejrzeway o udzia w zbrodniach z 11 wrzenia; Stany Zjednoczone odmwiy jednak przedstawienia jakichkolwiek dowodw. W czasie, gdy niech talibw do spenienia tych da bya gwnym tematem dnia, wzbudzajc wielk wcieko, Haiti ponowio swoj prob o ekstradycj Emmanuela Constanta, przywdcy oddziaw paramilitarnych, ktre ponosiy gwn odpowiedzialno za brutalne morderstwa tysicy Haitaczykw na pocztku lat dziewidziesitych, gdy wczesn junt wojskow wspieray, nie tak znowu skrycie, administracje Busha II i Clintona. Proba ta najwyraniej nie zasugiwaa nawet na odpowied ani na nic wicej jak tylko drobn wzmiank. Constant zosta skazany zaocznie na Haiti; wedug powszechnej opinii USA obawiaj si, e gdyby zeznawa, mgby ujawni kontakty midzy pastwowymi terrorystami a Waszyngtonem.387 Czy zatem Haiti ma prawo zdetonowa bomby w Waszyngtonie? Albo prbowa porwa lub umierci Constanta w Nowym Jorku, gdzie mieszka, zabijajc par przypadkowych osb, w przyjtym izraelskim stylu? Jeeli nie, to dlaczego nie? Dlaczego w tym przypadku nawet nie stawia si tego pytania, podobnie jak w przypadku innych mordercw, terrorystw pastwowych, ktrzy znaleli schronienie w Stanach Zjednoczonych? A jeeli uznaje si, e pytanie to jest zbyt absurdalne, by w ogle je rozwaa (faktycznie jest, w wietle elementarnych standardw moralnych), to w jakim wietle stawia to zgod na uycie siy przez naszych przywdcw? Odnoszc si do 11 wrzenia, niektrzy twierdz, e zo terroryzmu jest bezwzgldne" i zasuguje na odpowiednio bezwzgldn odpowied": brutalny, zbrojny atak, zgodnie z doktryn Busha, 225 ktra mwi, e: Jezeh ukrywasz terrorystw, sam jeste terroryst; jeze-h pomagasz terrorystom, sam jeste terroryst -1 zostaniesz potraktowany jak terrorysta''.388 Trudno byoby znale kogo, kto akceptuje koncepcj, e zmasowane bombardowania s uprawnion reakcj na terrorystyczne zbrodnie. Nikt przy zdrowych zmysach nie zgodziby si z tez, e bombardowanie Waszyngtonu byoby uprawnion, odpowiednio bezwzgldn odpowiedzi" na terrorystyczne zbrodnie, inaczej mwic, uzasadnion i stosownie skalibrowan" reakcj. Jeeli jest jaki powd, dla ktrego nietrafne jest to spostrzeenie, to o ile mi wiadomo, nie zosta jeszcze wyraony ani nawet nie by rozwaany. Rozwamy niektre argumenty prawne, ktre wysuwano, aby uzasadni amerykasko-brytyjskie bombardowania Afganistanu. Christopher Greenwood twierdzi, e Stany Zjednoczone maj prawo do samoobrony" przed tymi, ktrzy spowodowali lub grozili, e spowoduj... mier i zniszczenie", i powouje si na orzeczenie Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci w sprawie Nikaragui. Fragment, ktry przytacza, odnosi si znacznie wyraniej do wojny USA z Nikaragu ni do talibw czy Al-Kaidy, a zatem jeeli ma on uzasadnia intensywne amerykaskie bombardowania i atak ldowy na Afganistan, to Nikaragui naleaoby przyzna prawo do znacznie ostrzejszych atakw na USA. Inny wybitny profesor prawa midzynarodowego, Thomas Franek, popiera wojn USA i Wielkiej Brytanii, poniewa pastwo ponosi odpowiedzialno za konsekwencje pozwolenia na wykorzystanie jego terytorium do atakw na inne pastwo"; ta zasada z pewnoci ma zastosowanie do Stanw Zjednoczonych w przypadku Nikaragui, Kuby i wielu innych.389 Rzecz jasna w tych przypadkach odwoywanie si do prawa samoobrony" przed cigymi dziaaniami powodujcymi mier i zniszczenie" byoby absolutnie niedopuszczalne; dziaaniami, a nie tylko grobami. To samo tyczy si bardziej subtelnych propozycji, jak powinno si reagowa na zbrodnie terrorystyczne. Historyk wojskowoci Michael Howard proponuje operacj policyjn prowadzon pod auspicjami Narodw Zjednoczonych... przeciwko grupie przestpczej, ktrej czonkw naley wytropi i postawi przed mi226 dzynarodowym sdem, gdzie mieliby uczciwy proces i jeliby zostali uznani za winnych, otrzymaliby odpowiedni wyrok". Brzmi to do rozsdnie, chocia idea, e tego rodzaju rodki mogyby by zastosowane wobec USA czy Wielkiej Brytanii jest nie do pomylenia.390 Dwch uczonych z Oksfordu zaproponowao zasad proporcjonalnoci": Skal reakcji naley uzaleni od skali, w jakiej agresja zakcia kluczowe wartoci w zaatakowanym spoeczestwie"; w

przypadku 11 wrzenia, swobod samodoskonalenia w pluralistycznym spoeczestwie poprzez ekonomi rynkow". Warto t 11 wrzenia wciekle zaatakowali agresorzy... z kodeksem moralnym odbiegajcym od zachodniego". A poniewa Afganistan jest pastwem, ktre stano po stronie agresora" i odrzucio amerykaskie dania, by wyda podejrzanych, Stany Zjednoczone i ich sojusznicy, zgodnie z zasad skali zakcenia, mogli w sposb moralnie uzasadniony uciec si do siy wobec rzdu talibw".39i Jeeli kodeks moralny Zachodu obejmuje zasad uniwersalnoci, to wynika z tego, e Kuba i Nikaragua (a take inne kraje) mog w sposb moralnie uzasadniony uciec si" do znacznie wikszej siy wobec amerykaskiego rzdu. Nie ulega wtpliwoci, e amerykaskie ataki terrorystyczne i inne nielegalne operacje przeciwko Kubie i Nikaragui zakciy kluczowe wartoci w zaatakowanym spoeczestwie", znacznie bardziej ni w przypadku 11 wrzenia, i zgodnie z intencj. Co wicej, poniewa Wielka Brytania stana po stronie agresora", rwnie Oksford powinien sta si celem ataku, przynajmniej ze strony Nikaragui. Mamy prawo zapyta, dlaczego tej konkluzji nie mona nawet rozwaa (oczywicie, tak jak naley), i co nam to mwi o kulturze intelektualnej elit. Konkluzje wynikajce z zasady uniwersalnoci wykraczaj daleko poza te przypadki i obejmuj nawet tak drobne eskapady (wedug amerykaskich i brytyjskich standardw), jak atak rakietowy Clintona na zakady farmaceutyczne al-Shifa w Sudanie w 1998 roku, ktry by przyczyn mierci kilkudziesiciu tysicy" osb, wedug jedynego wiarygodnego szacunku, jaki mamy, zgodnego z pierwszymi ocenami Human Rights Watch i pniejszymi relacjami kompetentnych obserwatorw.392 Zbrodnia bd227 ca tylko uamkiem tej zbrodni wywoaaby wcieko, gdyby celem byy Stany Zjednoczone, Izrael lub inne godne ofiary, a odwet tego rodzaju, e czowiek waha si go sobie wyobrazi, uznano by ponadto za modelowy przykad wojny sprawiedliwej. Z zasady proporcjonalnoci wynika, e Sudan mia pene prawo przeprowadzi w odwecie ogromn akcj terrorystyczn, tym bardziej gdy uznamy bardziej skrajny pogld, e atak rakietowy Clin-tona mia przeraajce konsekwencje dla gospodarki i spoeczestwa" Sudanu,393 tak e zbrodnia ta bya znacznie gorsza ni zbrodnie z 11 wrzenia, ktre byy wystarczajco przeraajce, ale nie miay a takich konsekwencji. Niemal wszystkie z nielicznych komentarzy na temat ataku w Sudanie ograniczaj si do pytania, czy zbombardowane zakady rzeczywicie produkoway bro chemiczn. Czy to prawda, czy nieprawda, nie ma to w ogle zwizku ze zbrodni; w szczeglnoci nie ma znaczenia dla skali zakcenia kluczowych wartoci w zaatakowanym spoeczestwie". Wielu zauwaa, e ofiary w ludziach nie byy zamierzone, a zatem sprawcy, oraz ci, ktrzy nie zwaaj na skutki ataku, nie ponosz winy. Ten argument znowu pokazuje, w spektakularny sposb, standardowe odrzucenie zasady uniwersalnoci. Nigdy nawet przez chwil nie przyjlibymy takiej postawy wobec innych: wiele okrutnych aktw, ktre (susznie) potpiamy, to dziaania niezamierzone, ale uznaje si, e nie ma to znaczenia - gdy sprawcami s inni, a nie my. Lecz z tego wynika, natychmiast i jednoznacznie, bardziej brutalny wniosek. Twierdzenie, e te dziaania nie byy zbrodnicze, da si utrzyma tylko przy zaoeniu, e los ofiar nie mia adnego znaczenia dla sprawcw. Nie moemy mie powanych wtpliwoci, e amerykascy stratedzy rozumieli, jakie mog by konsekwencje humanitarne; CIA wiedziaa rwnie dobrze jak Human Rights Watch i wiele innych organizacji, e USA niszcz gwne rdo lekw i rodkw weterynaryjnych w kraju, i jakie tego bd prawdopodobne skutki. Te same wnioski mg wycign od razu, i z pewnoci moe teraz, kady, kto sdzi, e konsekwencje stosowanej przez nas przemocy dla biednych Afrykaczykw zasuguj na jak uwag. A zatem mona usprawiedliwi te dziaania tylko na podstawie heglowskiej doktryny, e Afrykaczycy to tylko rzeczy", ktrych ycie nie ma adnej wartoci". Obserwujc domi228 nujce postawy i praktyk, ci spoza uprzywilejowanych krgw na Zachodzie mog wycign wasne wnioski na temat kodeksu moralnego Zachodu". KONFRONTACJA Z TERRORYZMEM Ograniczmy teraz pojcie terroryzmu" - niewaciwie, lecz zgodnie z niemal powszechn konwencj - do tej podkategorii, ktra spenia doktrynalne wymagania. Kampanie wojenne skadajce si na wznowion wojn z terroryzmem" maj trwa przez dugi czas. Nie wiadomo, ilu wojen trzeba, eby zabezpieczy wolno w ojczynie", owiadczy prezydent.394 To uczciwie postawiona sprawa. Potencjalnych zagroe jest w zasadzie nieskoczenie

wiele, i to wszdzie, nawet we wasnym kraju, jak pokaza atak z uyciem wglika i bezowocne ledztwo w tej sprawie. Wojna z terroryzmem", tak jak zostaa pomylana, nie tylko bdzie zapewne trwaa bardzo dugo, ale te nie staa si nagle zasadnicz kwesti 11 wrzenia. Ataki terrorystyczne dokonane tamtego dnia nie byy cakowicie niespodziewane, co jest kolejnym powodem, by kwestionowa powszechne przekonanie, e 11 wrzenia oznacza gwatown zmian biegu historii. Nawet czytelnicy nagwkw prasowych, a na pewno rzdowi stratedzy, od lat mieli wiadomo , e zamachy takie jak 11 wrzenia mog si wydarzy. Przecie w 1993 roku jeden faktycznie si wydarzy. Organizacjom zapewne powizanym z tymi, ktre s odpowiedzialne za 11 wrzenia, niemal udao si wysadzi World Trade Center i zabi by moe dziesitki tysicy ludzi. Wiedziano te od razu, e miay one daleko bardziej ambitne plany, ktre ledwo udao si powstrzyma na czas. Nawet po upiornym spenieniu tych planw 11 wrzenia ocena ryzyka nie zmienia si w istotny sposb. Perspektywa powanych atakw terrorystycznych bya przedmiotem publicznej dyskusji na dugo przed 11 wrzenia. I nie mona byo mie wtpliwoci co do charakteru radykalnych islamskich organizacji terrorystycznych przynajmniej od 1981 roku, gdy elementy, ktre w pniejszych latach wsptworzyy jdro Al-Kaidy, zamordoway prezydenta Egiptu Sadata; lub kilka lat pniej, gdy grupy, ktre mogy by z m luno zwizane, wy229 pary siy USA z Bejrutu, zabijajc setki onierzy i wielu cywilw w oddzielnych atakach. Co wicej, sposb mylenia bojownikw zaangaowanych w te i podobne dziaania z pewnoci by cakiem niele znany amerykaskim agencjom wywiadowczym, ktre od 1980 roku pomagay ich werbowa, szkoli i zbroi, i wci z nimi wsppracoway, nawet gdy zaczli atakowa Stany Zjednoczone. Dochodzenie holenderskiego rzdu w sprawie masakry w Srebrenicy ujawnio, e podczas gdy radykalni islamici prbowali wysadzi World Trade Center, innych, pochodzcych z siatek utworzonych przez CIA, Stany Zjednoczone przerzucay samolotami z Afganistanu do Boni, wraz ze wspieranymi przez Iran bojownikami Hezbollahu i znaczn iloci broni. Przywoono ich po to, by wsparli amerykask stron w wojnie na Bakanach, podczas gdy Izrael (wraz z Ukrain i Grecj) dostarcza bro Serbom (niewykluczone, e otrzyman z USA).395 Zamach z 11 wrzenia dramatycznie uzmysowi to, co rozumiano ju od dawna: bogatym i silnym nie przysuguje ju niemal cakowity monopol na przemoc, ktry w znacznej mierze panowa w caej historii; a biorc pod uwag moliwoci nowoczesnych technologii, perspektywy s naprawd przeraajce. Chocia terroryzm wszdzie wzbudza lk i faktycznie stanowi niedopuszczalny powrt do barbarzystwa", nie powinno dziwi, e opinie na temat jego natury rni si do zasadniczo po przeciwnych stronach barykady; fakt ten ignoruj na wasne ryzyko ci, ktrych historia przyzwyczaia do nietykalnoci, gdy popeniaj straszne zbrodnie, zupenie niezalenie od moralnego tchrzostwa, ktre tak wyranie wyszo na jaw. Istniej pewne wyrane tendencje w sprawach wiatowych, ktre jak si oczekuje, zwiksz zagroenie t kategori terroryzmu. Niektre z nich omawia Rada Wywiadu Narodowego USA (National Intelligence Council, NIC) w swoich prognozach na nadchodzce lata.396 NIC spodziewa si, e oficjalna wersja globalizacji bdzie postpowa tym samym kursem: Jej ewolucja bdzie chwiejna, naznaczona chroniczn niestabilnoci finansow i pogbiajcym si podziaem gospodarczym". Niestabilno finansowa prawdopodobnie oznacza wolniejszy wzrost, rozszerzenie modelu neoliberalnej globalizacji (dla tych, ktrzy stosuj si do regu) i krzywd, gwnie biednych. NIC prognozuje dalej, e 230 gdy globalizacja w tej formie bdzie nada postpowa, pogbiajca si gospodarcza stagnacja, polityczna niestabilno i kulturowe wyobcowanie rozbudz etniczne, ideologiczne i religijne ekstremizmy oraz przemoc, ktra czsto im towarzyszy" i ktra w duej mierze bdzie skierowana przeciwko Stanom Zjednoczonym. Jak mona si byo spodziewa", zauwaa Kenneth Waltz, sabi i niezadowoleni atakuj zaciekle Stany Zjednoczone jako sprawc lub symbol ich cierpienia".397 Te same zaoenia przyjmuj stratedzy wojskowi, do czego jeszcze wrcimy. Ci, ktrym zaley na zmniejszeniu zagroenia terroryzmem, bd si bacznie przyglda takim czynnikom, jak te oraz konkretnym dziaaniom i dugofalowym strategiom, ktre zaogniaj sytuacj. Bd te czyni staranne rozrnienie midzy siatkami terrorystycznymi a wiksz spoecznoci stanowic baz, z ktrej radykalne komrki terrorystyczne mog czasem czerpa. Spoeczno ta obejmuje biednych i ciemionych, ktrzy nic nie obchodz terrorystw i cierpi w wyniku ich zbrodni,

oraz bogatych i wieckich, ktrzy s rozgoryczeni amerykask polityk i po cichu wyraaj poparcie dla ben Ladena, chocia go nienawidz i si go boj, jako sumienia islamu", poniewa on przynajmniej reaguje na t polityk, nawet jeli jego metody s przeraajce i maj katastrofalne skutki.398 To jest elementarne rozrnienie. Ci, ktrzy chcieliby zminimalizowa zagroenie terroryzmem, rozumiej, e jeeli nie zajmiemy si warunkami spoecznymi, politycznymi i ekonomicznymi, ktre zrodziy Al-Kaid i inne zwizane z ni grupy, to Stany Zjednoczone oraz ich sojusznicy w Europie Zachodniej i innych czciach wiata nadal bd na celowniku islamskich terrorystw". Dlatego USA powinny dla wasnego dobra rozszerzy dziaania zmierzajce do zmniejszenia tej patologii nienawici, zanim przeobrazi si ona w jeszcze wiksze niebezpieczestwo", i stara si zagodzi... warunki, ktre rodz przemoc i terroryzm". Kluczem do strategicznego osabienia Al-Kaidy jest rozkruszenie bazy jej zwolennikw - odcignicie jej aktualnych i potencjalnych stronnikw". Waszyngtoski strateg Paul Wolfowitz dodaje, e koniecznie trzeba zrezygnowa z prowadzenia takiej polityki, ktra skutecznie napdza Al-Kaidzie rekrutw".399 231 Nic nie uagodzi tych, ktrzy wierz, e zderzenie cywilizacji* z Zachodem sprawi, e islam znowu stanie si wiatow potg", pisz redaktorzy Financial Timesa". Lecz aby ich pokona... trzeba ich oddzieli od coraz liczniejszej grupy ich zwolennikw". Pisz dalej: Innymi sowy, cho jedynie si mona zniszczy Al-Kaid, to jej coraz liczniejsz baz zwolennikw mona zredukowa tylko tak polityk, ktr Arabowie i muzumanie uznaj za sprawiedliw". Nawet zniszczenie Al-Kaidy nic nie pomoe, jeeli warunki, ktre przyczyniy si do powstania i popularnoci tego ugrupowania polityczny ucisk i gospodarcza marginalizacja - bd trway nadal". I tak samo dalsze wsparcie Waszyngtonu dla brudnych rzdw" moe tylko wzmocni twierdzenia Al-Kaidy, e Stany Zjednoczone popieraj ucisk muzumanw i s podpor brutalnych rzdw".400 To wszystko jest zupenie niezalene od konkretnej polityki wobec Palestyny, Iraku i innych krajw, ktra przemienia cae pokolenie Arabw przycignitych przez Stany Zjednoczone i przekonanych do ich zasad [w] najgoniejszych krytykw amerykaskiego wiatopogldu, [w tym] zamonych biznesmenw zwizanych z Zachodem, intelektualistw wyksztaconych w USA i liberalnych aktywistw".401 Siatki terrorystyczne mona powanie osabi. Stao si tak w przypadku Al-Kaidy po 11 wrzenia, szczeglnie w Niemczech, Pakistanie i Indonezji, dziki dziaaniom policyjnym tego rodzaju, jakie zaleca Michael Howard. Lecz do bazy jej zwolennikw" naley podej zupenie inaczej: trzeba rozway ich ale, a jeeli s uzasadnione, autentycznie prbowa im zaradzi, co zreszt powinno si zrobi niezalenie od jakiegokolwiek zagroenia. Delikatnych problemw spoecznych i politycznych nie da si zbombardowa i zlikwidowa za pomoc pociskw rakietowych", zauwaa dwjka politologw. Zrzucajc bomby i odpalajc rakiety, Stany Zjednoczone jedynie rozsiewaj jtrzce si problemy. Przemoc mona porwna do wirusa; im intensywniej j bombardujesz, tym bardziej j roznosisz".402 Redaktorzy Financial Timesa" maj racj, gdy pisz, e zamach terrorystyczny w Diddzie, ktry sprowokowa ich komentarz, nie by zaskoczeniem". A oglniej rzecz ujmujc, od dawna byo oczywiste", e siatka Osamy ben Ladena wykorzysta wrzenie 232 wywoane wojn w Iraku do wznowienia atakw na zachodnie cele i pozyskania wsparcia dla witej wojny". Suby wywiadowcze i analitycy nalecy do gwnego nurtu zgodnie przewidywali, e inwazja na Irak prawdopodobnie spowoduje nasilenie terroryzmu. Dlatego nie jest zaskoczeniem [e] od marca, gdy Stany Zjednoczone najechay na Irak, stwierdzili [amerykascy] urzdnicy, siatka [Al-Kaidy] odnotowaa nagy wzrost liczby rekrutw", i e radykalny fundamentalizm ronie w si na caym wiecie". Raport ONZ wskazywa, e werbunek do Al-Kaidy nabra rozpdu w trzydziestu do czterdziestu krajach, od kiedy Stany Zjednoczone rozpoczy przygotowania do ataku na Irak".403 Raport wywiadu jednego z naszych europejskich sojusznikw ostrzega, e inwazja moe katastrofalnie wpyn na mobilizacj si AlKaidy".404 Fakt, e konflikt w Iraku zwikszy napyw zwolennikw do radykalnych ugrupowa, jest teraz tak oczywisty, e potwierdzaj to nawet przedstawiciele amerykaskiej administracji", pisze znawca Al-Kaidy i terroryzmu: To wielka poraka w wojnie z terroryzmem*". W istocie wojna w Iraku stworzya now przysta dla terrorystw" - sam Irak.405 Co si tyczy siatek terrorystycznych, to w opracowaniach naukowych niemal bez wyjtku bardzo powanie traktuje si ich sowa, ktre odpowiadaj ich czynom od czasu, gdy siatki te organizowaa CIA i jej wsppracownicy. Ich celem, jak same gosz, jest wypdzenie niewiernych z krajw muzumaskich,

obalenie skorumpowanych i brutalnych rzdw, narzuconych i utrzymywanych przez niewiernych, oraz ustanowienie skrajnej wersji islamu. Gboko gardz Rosjanami, lecz zaprzestay atakw terrorystycznych na Rosj po jej wycofaniu si z Afganistanu, cho ataki tego rodzaju s nadal wyprowadzane z Czeczenii. Jak owiadczy ben Laden w 1998 roku, wezwalimy do walki z Ameryk [gdy wysaa] dziesitki tysicy onierzy do kraju dwch witych Meczetw [tzn. Arabii Saudyjskiej - przyp. tum.] oprcz tego, e... popiera brutalny, skorumpowany i despotyczny reim, ktry sprawuje tam wadz. Oto powody, dla ktrych Ameryka staa si obiektem naszego ataku".406 Lecz ich cele mog si sta bardziej ambitne, a ich baza zwolennikw te moe si zwikszy, jeeli entuzjaci zderzenia cywilizacji" bd chcieli zlikwidowa delikatne problemy spoeczne i polityczne za pomoc pociskw 233 rakietowych", zamiast zaj si problemami, i w ten sposb naruszy wadz i przywileje. Zamach bombowy w Diddzie po wojnie w Iraku pasuje do wzorca wczeniejszych dziaa. Celem by cywilny kompleks firmy Yinnell Corp., filii Northrop Grumman, ktra zatrudnia emerytowanych oficerw armii amerykaskiej do szkolenia elitarnych jednostek zbrojnych ochraniajcych rodzin krlewsk", ale nie przed obc inwazj. Obiekty szkoleniowe firmy Yinnell byy ju celem ataku bombowego w 1995 roku. Zamach ten jest sygnaem, e chodzi o pewne aspekty obecnoci wojskowej w Arabii Saudyjskiej", zauway brytyjski specjalista od analizy ryzyka; chodzi o wojskowych kontraktorw, ktrzy odgrywaj bardzo wan rol drugoplanow".407 Michael Ignatieff, ktry opowiada si za imperialn rol Stanw Zjednoczonych na Bliskim Wschodzie, jest wyrazicielem szerokiego konsensusu, gdy pisze, e wikszym wyzwaniem" dla USA oraz gwnym zagroeniem w caej irackiej rozgrywce" jest zaprowadzenie pokoju midzy Palestyczykami a Izraelczyka-mi". Pokj zaprowadzony przez USA musi, jako minimum, da Palestyczykom realne, terytorialnie spjne pastwo" i odbudowa ich zrujnowan infrastruktur". Pozostawienie Palestyczykw sam na sam z izraelskimi czogami i migowcami bojowymi w zasadzie gwarantuje nieustanny islamski gniew skierowany przeciwko Stanom Zjednoczonym".408 Ignatieff pisze, e Amerykanie odgrywaj rol imperialnego gwaranta" od lat czterdziestych, ale nie wyjania, co USA gwarantoway", od kiedy objy t rol. Pomija rwnie fakt, e izraelskie migowce to amerykaskie migowce z izraelskimi pilotami, a czogi nie mogyby wykonywa swoich zada, gdyby nie hojno USA. Nie wyjania te, dlaczego Stany Zjednoczone miayby tak radykalnie odwrci jednostronn i nieustpliw polityk, ktr prowadz od ponad trzydziestu lat. Pomijajc te i inne wcale niebahe sprawy, spostrzeenia Ignatieffa brzmi cakiem przekonujco. Ci, ktrzy s zainteresowani zminimalizowaniem, a nie zwikszeniem terroru" (by jeszcze raz uy sw prezydenta), powinni bacznie wysucha porad tych, ktrzy najczciej stawiali mu czoo. Nikt nie ma wikszego dowiadczenia w tym wzgldzie ni 234 izraelskie suby bezpieczestwa wewntrznego (Szin Bet), odpowiedzialne za zwalczanie terroryzmu" na terenach okupowanych. Szef Szin Bet w latach 1996-2000, Ami Ayalon, zauway, e ci, ktrzy chc zwycistwa" nad terroryzmem, lecz nie chc zaj si problemami lecymi u jego podstaw, chc nieustannej wojny" - podobn do tej, ktr ogosi Bush. Byy szef izraelskiego wywiadu wojskowego (1991-1995), Uri Sagie, wyciga podobne wnioski. Inwazja na Liban oraz inne operacje militarne dowodz, pisa, e Izrael do niczego nie dojdzie, kierujc si hasem: Pokaemy wam, co dla was dobre [za pomoc naszej wikszej siy]. Musimy spojrze na problem z perspektywy drugiej strony... Ci, ktrzy maj nadziej na wsplne przetrwanie z Arabami, musz zdoby si na minimum szacunku dla arabskiego spoeczestwa". Alternatyw jest nieustanna wojna.409 Aylon i Sagie mwi o Izraelu i Palestynie, gdzie aby rozwiza problem terroryzmu trzeba zaproponowa Palestyczykom honorowe rozwizanie, z poszanowaniem ich prawa do samostanowienia". W ten sposb Yehoshaphat Harkabi - byy szef izraelskiego wywiadu wojskowego i znakomity arabista - myla dwadziecia lat temu, w czasie gdy Izrael by znacznie mniej naraony na dziaania odwetowe inicjowane z terenw okupowanych.410 Te spostrzeenia maj oglniejsz wymow i mog si znajomo skojarzy: Irlandia Pnocna, by wspomnie tylko jeden przypadek, jest daleka od raju, lecz zrobia ogromny postp od czasw, gdy Brytyjczycy ignorowali uzasadnione ale i woleli uywa siy. Okrelona polityka, ktra rozjuszya potencjaln baz zwolennikw" islamskiego terroryzmu, dotyczya konfliktu izraelsko--palestyskiego oraz zabjczych, amerykasko-brytyjskich sankcji wobec Iraku. Ale znacznie wczeniej pojawiy si bardziej zasadnicze kwestie. I znowu niemdrze byoby je ignorowa, a

przynajmniej nie powinni tego robi ci, ktrzy chc zmniejszy zagroenie kolejnymi zbrodniami terrorystycznymi lub znale odpowied na aosne pytanie George'a W. Busha: Dlaczego oni nas nienawidz?" Pytanie jest le postawione: oni nie nienawidz nas, tylko nienawidz polityki naszego rzdu, a to wielka rnica. Jeli pytanie sformuuje si poprawnie, nietrudno znale odpowied. W przeomowym roku 1958 prezydent Eisenhower dyskutowa 235 ze swoimi ludmi nad, jak to okreli, kampani nienawici wobec nas" w wiecie arabskim, nie ze strony rzdw, ale ludzi". Jej gwn przyczyn, wedug oceny Rady Bezpieczestwa Narodowego, byo przekonanie, e Stany Zjednoczone wspieraj skorumpowane i brutalne rzdy oraz przeciwstawiaj si postpowi politycznemu i gospodarczemu", aby chroni wasne interesy zwizane z bliskowschodni rop naftow".411 Wall Street Journal" i inni dokonali podobnych ustale, badajc po 11 wrzenia postawy przesiknitych kultur Zachodu majtnych muzumanw": bankowcw, przedstawicieli wolnych zawodw, dyrektorw midzynarodowych korporacji i tak dalej. Ludzie ci generalnie mocno popieraj amerykask polityk, ale s rozgoryczeni z powodu wsparcia USA dla skorumpowanych i represyjnych reimw, osabiajcych demokracj i rozwj, oraz ze wzgldu na bardziej konkretne i niedawne kwestie konfliktu izraelsko-palestyskiego i sankcji wobec Iraku.412 Mwimy tu o postawach ludzi, ktrzy lubi Amerykanw i podziwiaj wiele rzeczy w Stanach Zjednoczonych, w tym swobody obywatelskie. Nienawidz natomiast oficjalnej polityki, ktra odmawia im tych swobd, do ktrych take aspiruj. Postawy w slumsach i w wioskach s zapewne podobne, tylko jeszcze jaskrawsze. W przeciwiestwie do majtnych muzumanw" rzesze ludnoci nigdy nie zgodziy si na to, by zasoby regionu wzbogacay Zachd i lokalnych kolaborantw, zamiast suy miejscowym potrzebom. Wielu komentatorw woli bardziej pocieszajce odpowiedzi: gniew ludzi w wiecie muzumaskim wynika z ich resentymen-tu do naszej wolnoci i demokracji, z ich wasnych kulturowych saboci, sigajcych wiele wiekw wstecz, z ich rzekomej niezdolnoci do udziau w tej formie globalizacji", w ktrej faktycznie chtnie uczestnicz, oraz z innych tego rodzaju uomnoci. By moe jest to pocieszajce, ale niezbyt mdre. Niewiele si zmienio od 11 wrzenia. Wiksze wsparcie Waszyngtonu dla dyktatur w Azji rodkowej to tylko jeden przykad, budzcy gbok niech si demokratycznych. Ahmed Rashid pisze, e rwnie w Pakistanie ronie gniew na to, e poparcie USA pozwala wojskowemu reimowi [Muszarafa] odsuwa nadzieje na demokracj". Znany egipski uczony uwaa, e wrogo do Sta236 nw Zjednoczonych wynika z ich wsparcia dla wszelkich moliwych rzdw antydemokratycznych w wiecie arabsko-islam-skim... Gdy syszymy, jak amerykascy urzdnicy mwi o wolnoci, demokracji i innych tego rodzaju wartociach, to w ich ustach te sowa brzmi nieprzyzwoicie". Egipski pisarz doda, e ycie w kraju, w ktrym brutalnie amie si prawa czowieka i ktry akurat ma istotne znaczenie strategiczne dla interesw Stanw Zjednoczonych, to pouczajca lekcja moralnej hipokryzji i podwjnych standardw politycznych". Terroryzm jest reakcj na niesprawiedliw polityk wewntrzn w regionie, narzucon w znacznej mierze przez USA". Dyrektor studiw nad terroryzmem w Radzie ds. Stosunkw Zagranicznych USA zgodzi si, e popieranie represyjnych reimw, takich jak w Egipcie i Arabii Saudyjskiej, jest z pewnoci jedn z gwnych przyczyn anty-amerykaskich postaw w wiecie arabskim", lecz ostrzega, e w obu przypadkach prawdopodobna alternatywa byaby jeszcze paskudniej sza" .413 Istnieje duga i pouczajca historia problemw wynikajcych z popierania demokratycznych form i jednoczesnego zagwarantowania, e doprowadz one do podanych wynikw, nie tylko na Bliskim Wschodzie. I nie wzbudza ona sympatii. Badania opinii publicznej z pocztku 2003 roku ujawniy, e na obszarze od Maroka do emiratw Zatoki Perskiej ogromna wikszo... twierdzi, e gdyby miaa wybr, to wolaaby, aby duchowiestwo islamskie odgrywao wiksz rol ni ta, ktr odgrywaj sualcy obecnie wyznaczani przez wikszo arabskich rzdw". Niemal 95 procent odrzucio twierdzenie, e Stany Zjednoczone pragn bardziej demokratycznego wiata arabskiego czy muzumaskiego"; ankietowani sdzili te, e wojn w Iraku wszczto po to, by przej kontrol nad arabsk rop naftow oraz podporzdkowa Palestyczykw woli Izraela"; a przytaczajca wikszo" spodziewaa si nasilenia terroryzmu w nastpstwie inwazji.

W caym wiecie arabskim i muzumaskim, a do Indonezji, islamski fundamentalizm wzrasta i pociga nie tylko biednych, lecz w coraz wikszym stopniu krgi bardziej uprzywilejowane i wyksztacone, a naturalni przyjaciele Ameryki, ktrzy mogliby zapewni liberaln alternatyw", podzielaj gbok nieufno wobec intencji i polityki USA".414 Posta237 wy te wynikaj z tych samych przekona co p wieku temu i s ku temu znaczce powody. Do George'a Busha odnosz si z pogard nawet ci, ktrzy kiedy podziwiali Stany Zjednoczone", relacjonuje z Jordanii Jo-nathan Steele; wzrosa zo na Wielk Brytani i Ameryk", a obietnice Blaira, e podejmie dziaania na rzecz rozwizania konfliktu palestysko-izraelskiego, nie s traktowane powanie". Nawet najbardziej prozachodni Jordaczycy sdz, e wojna utrudnia [proces demokratyzacji] na caym Bliskim Wschodzie" i zepchna rzecznikw nowoczesnoci i wieckich wartoci... do defensywy"; niewielu wtpi w to, e dojdzie do nowych aktw przemocy".415 Wybitny egipski intelektualista, dla ktrego Stany Zjednoczone byy marzeniem, wzorem liberalnych wartoci, ktry Arabowie i muzumanie powinni naladowa", i ktry powici dziesitki lat ycia na unowoczenienie islamskiego ycia i szerzenie zrozumienia midzy muzumanami a niemuzumanami", uwaa, e administracja Busha jest ograniczona, patologiczna, zawzita i prymitywna". Na niej spoczywa wina za to, e dla wikszoci ludzi w tym regionie Stany Zjednoczone s rdem wszelkiego za na Ziemi". Podobne opinie mona teraz usysze z ust zamonych arabskich biznesmenw, profesorw uniwersyteckich, wyszych urzdnikw rzdowych i sympatyzujcych z Zachodem komentatorw politycznych"416 - zreszt tak jak i wczeniej, lecz teraz s one wyraane znacznie silniej i z duo wiksz desperacj. Jeeli ludzie dojd do gosu na Nowym Bliskim Wschodzie", to moe si okaza, e bdzie to gos radykalnych islamistw wzywajcych do witej wojny albo wieckich nacjonalistw, ktrych pogldy na histori i panujce zwyczaje, s nie cakiem zbiene z pogldami angloamerykaskich elit. To, o czym tu mwilimy, to tylko drobna prbka tego, co atwo dostrzeemy, jeeli zwrcimy uwag na elementarne fakty i zgodzimy si stosowa do siebie te same standardy, wedug ktrych oceniamy innych. Odkryjemy wicej, jeeli wejdziemy gbiej w obszar moralnej refleksji, poza najzwyklejsze truizmy, i zauwaymy, e naszym obowizkiem jest pomc cierpicym ludziom, ile tylko potrafimy, obowizkiem, ktry naturalnie wynika z przywilejw. Nie jest przyjemnie spekulowa, co moe si zdarzy, je238 eli skoncentrowana wadza bdzie dalej poda obecnym kursem, chroniona przed spoeczn kontrol, ktra byaby nasz drug natur, gdybymy powanie traktowali dziedzictwo wolnoci, z jakiej korzystamy. 239 Rozdzia 9 Przejciowy koszmar? Po 11 wrzenia Stany Zjednoczone spoglday w otcha przyszoci".417 Straszliwe zagroenie terroryzmem, cho do wyrane od zamachu na World Trade Center w 1993 roku, stao si teraz zbyt namacalne, by je zignorowa. Mwic bardziej precyzyjnie, to spoeczestwo spogldao w t otcha. Ludzie, ktrzy s u steru wadzy, nieustannie realizuj wasne cele, rozumiejc, e mog wykorzysta lk i bl danej chwili. Mog nawet przedsiwzi rodki pogbiajce t otcha i rano zmierza w jej stron, jeeli wzmocni to ich wadz i przywileje. Twierdz przy tym, e kwestionowanie dziaa wadzy jest nie-patriotyczne i szkodliwe - natomiast patriotyczne jest realizowanie bezdusznej i wstecznej polityki, ktra przynosi korzy bogatym, ograniczanie programw socjalnych sucych ogromnej wikszoci i podporzdkowywanie zastraszonej ludnoci wzmoonej kontroli pastwa. Dosownie, zanim jeszcze opad py" na gruzach World Trade Center, pisa Paul Krugman, wpywowi republikanie dali sygna, e zamierzaj wykorzysta terroryzm jako pretekst do wprowadzenia radykalnie prawicowego programu".418 Krugman i inni udokumentowali uporczywe wprowadzanie tego programu. Cho jest to naturalna reakcja skoncentrowanej wadzy na kady kryzys, to w tym przypadku bya ona nadzwyczaj ohydna. 241 Inne pastwa te dostrzegy t okazj. Rosja skwapliwie przyczya si do koalicji antyterrorystycznej"; liczya na przyzwolenie dla zbrodni w Czeczenii i si nie zawioda. Chiny doczyy ochoczo z podobnych wzgldw. Izrael dostrzeg, e bdzie mg jeszcze brutalniej dawi

Palestyczykw, z jeszcze silniejszym wsparciem USA. I tak dalej, w wielu czciach wiata. Zagroenie midzynarodowym terroryzmem jest z pewnoci powane. Potworne wydarzenia z 11 wrzenia zebray by moe najwiksze natychmiastowe krwawe niwo, jakie kiedykolwiek odnotowano, poza czasem wojny. Nie naley pomija sowa natychmiastowe"; w innym razie zbrodnia ta nie jest niczym niezwykym w dziejach przemocy, ktra nie jest jeszcze wojn, co wietnie rozumiej tradycyjne ofiary. Jednak zagroenie terroryzmem to nie jedyna otcha, w jak spogldamy. Znacznie powaniejsze zagroenie dla jedynego eksperymentu biologii z wysz inteligencj stanowi bro masowego raenia. W wanym dokumencie z 1995 roku Dowdztwo Strategiczne USA (STRATCOM) uznao bro jdrow za najcenniejsz w swoim arsenale, poniewa inaczej ni w przypadku broni chemicznej czy biologicznej skrajne zniszczenie w wyniku eksplozji nuklearnej jest natychmiastowe i nie ma praktycznie adnego sposobu na zmniejszenie jego skutkw". Ponadto bro jdrowa zawsze stanowi istotny czynnik w kadym kryzysie czy konflikcie", dlatego musi by widoczna, pod rk. W opracowaniu tym radzi si strategom, aby nie sprawiali wraenia, e s nazbyt racjonalni i opanowani... To, e Stany Zjednoczone mog zachowa si nieracjonalnie i mciwie, jeli kto zaatakuje ich ywotne interesy, powinno by czci prezentowanego przez nas wizerunku pastwa". Korzystne" dla naszej strategicznej pozycji jest to, e niektre elementy mog si wydawa potencjalnie poza kontrol*". Zatem Dowdztwo Strategiczne Clintona proponowao pewn wersj synnej nixonowskiej teorii szaleca", ktr Nixon i Kissinger zastosowali w czasie alarmu jdrowego w padzierniku 1969 roku; ich zdaniem nie wiza si on z adnym ryzykiem, ale przecie mg wymkn si spod kontroli ze wzgldu na pewne istotne czynniki, ktrych nie wzili pod uwag -jest to tylko nastpny przykad nieprzewidywalnych konsekwencji groby uycia siy lub uycia siy, ktre w dzisiejszych czasach mog by naprawd bardzo powane. 242 Stany Zjednoczone musz zachowa prawo do pierwszego uderzenia jdrowego, doradzao dalej Dowdztwo Strategiczne, nawet przeciwko pastwom bezatomowym, ktre podpisay traktat o nierozprzestrzenianiu broni jdrowej z 1970 roku; musz te utrzyma procedur odpalenia na ostrzeenie* strategicznych pociskw jdrowych w stanie podwyszonej gotowoci. Wydaje si, e administracja Clintona przyja te propozycje.419 Stany Zjednoczone s niezwyke, by moe wyjtkowe, pod tym wzgldem, e umoliwiaj dostp do dokumentw strategicznych wysokiego szczebla, co jest duym osigniciem amerykaskiej demokracji. Ten dokument, podobnie jak inne, jest dostpny od lat, mimo to jest prawie nieznany; to ju raczej nie jest triumf demokracji. Powane zagroenie nie ogranicza si do broni masowego raenia w rkach wielkich mocarstw. Mae adunki jdrowe mona stosunkowo atwo przemyci do kadego kraju, podobnie jak bro masowego raenia innego rodzaju.420 Najbardziej bezporednie niebezpieczestwo, stwierdzi zesp zadaniowy Departamentu Energii, polega na tym, e w byym Zwizku Radzieckim... moe by nawet 40 tysicy adunkw jdrowych... sabo kontrolowanych i niewaciwie skadowanych". Jednym z pierwszych posuni administracji Busha byo ograniczenie niewielkiego programu pomocy dla Rosji, majcego na celu zabezpieczenie i rozmontowanie tych adunkw oraz zapewnienie innego zajcia fizykom jdrowym; decyzja ta zwiksza ryzyko przypadkowego odpalenia, a take wycieku za granic niedo-zorowanych bomb atomowych" oraz by moe specjalistw od tej broni, ktrzy nie maj innej moliwoci wykorzystania swoich umiejtnoci.421 Oczekuje si, e programy obrony przeciwrakietowej jeszcze zwiksz to zagroenie. Amerykaski wywiad przewiduje, e kady taki system uruchomiony przez Amerykanw popchnie Chiny do budowy nowych pociskw jdrowych, do dziesiciokrotnego powikszenia obecnego arsenau i prawdopodobnie wprowadzenia pociskw z wieloma niezalenymi samonaprowa-dzajcymi si gowicami (klasy MIRY), co sprowokuje Indie i Pakistan do rozbudowania wasnych arsenaw jdrowych", a to z kolei zapewne odbije si echem na Bliskim Wschodzie. Suby 243 wywiadowcze przewiduj te, e w takim wypadku zarwno Rosja, jak i Chiny przyczyni si do rozprzestrzeniania broni jdrowej, w tym na pewno bd sprzedawa rodki zaradcze takim krajom, jak Korea Pnocna, Iran, Irak i Syria". Z tych i innych analiz wynika ponadto, e jedyn racjonaln reakcj [Rosji] na system [obrony przeciwrakietowej USA] bdzie utrzymanie i wzmocnienie jej obecnego arsenau jdrowego".422

Administracja Busha ogosia, e nie ma zastrzee do [chiskich] planw budowy niewielkiej floty pociskw jdrowych"; zmienia dotychczasow polityk, liczc, e zyska przyzwolenie Chiczykw na planowany demonta podstawowych porozumie w sprawie kontroli zbroje. Z podobnych wzgldw negocjatorzy Clintona zachcali Rosj do przyjcia strategii odpalenia na ostrzeenie", co eksperci od broni jdrowej uznali za dosy dziwaczne", poniewa nie jest tajemnic, e niszczejce systemy ostrzegawcze w Rosji s pene dziur" i mog wywoa faszywy alarm, a wic przyjcie tej strategii zwikszyoby ryzyko nieautoryzowanych, przypadkowych i bdnych odpale". Podobno wznowienie przez Chiny prb jdrowych rwnie spotkao si z cich aprobat Waszyngtonu. Analitycy zajmujcy si strategi wskazywali, e ta zmiana polityki zachci Chiny do wycelowania wikszej liczby pociskw jdrowych w Stany Zjednoczone i Japoni, co z kolei wpynie na programy obronne w Japonii i na Tajwanie. W tym samym czasie prasa doniosa, e USA maj naoy sankcj na Chiny za pozwolenie na transfer do Pakistanu czci pociskw oraz technologii stosowanych w pociskach przenoszcych gowice jdrowe".423 Wszystko to jest dosy dziwaczne", jeeli bezpieczestwo jest wysoko cenion wartoci. System obrony przeciwrakietowej i inne programy wojskowe administracji Busha s z natury prowokacyjne" wobec Rosji i Chin, wskazuj John Steinbruner i Jeffrey Lewis. Podobnie jak inni analitycy zajmujcy si strategi uwaaj oni, e ukad o redukcji arsenaw jdrowych, podpisany przez Busha i Putina w maju 2002 roku, jest gwnie na pokaz: nie zmniejszy on znaczco mierciononego potencjau si jdrowych adnego z tych pastw". Nie ustanowi te stabilnej rwnowagi strategicznej: Niszczejcy arsena rosyjski bdzie coraz bardziej naraony na ude244 renie wyprzedzajce, zwaszcza gdy Stany Zjednoczone przeprowadz planowan modernizacj si jdrowych i zbuduj system obrony przeciwrakietowej" - co z kolei prawdopodobnie wywoa reakcj Rosji, jak wskazuj pniejsze doniesienia. Chiny rwnie uznaj plany wojskowe USA za bezporednie zagroenie dla swoich minimalnych si odstraszajcych i mog przestawi swoje priorytety z rozwoju gospodarczego na obron. Steinbru-ner i Lewis pisz, e Chiny szczeglnie zaniepokoi dokument z 1998 roku zawierajcy dugofalowe plany Dowdztwa Kosmicznego USA, w tym opis nowej koncepcji globalnego starcia" obejmujcej zdolno do uderzenia z kosmosu", ktra pozwoliaby USA zaatakowa dowolny kraj i udaremni podobn moliwo innym pastwom"; jest to kolejny, pochodzcy z czasw Clintona, zwiastun Strategii Bezpieczestwa Narodowego z wrzenia 2002 roku. Konferencja rozbrojeniowa ONZ od 1998 roku tkwi w martwym punkcie z powodu nalegania Chin, by utrzyma zasad wykorzystywania przestrzeni kosmicznej do celw pokojowych, oraz braku zgody Waszyngtonu, co zrazio wielu sojusznikw i stworzyo warunki do konfrontacji.424 Raport orodka badawczego Rand Corporation z maja 2003 roku stwierdza, e w cigu ostatnich dziesiciu lat wzroso ryzyko przypadkowego lub nieautoryzowanego odpalenia pocisku jdrowego w Rosji lub w Stanach Zjednoczonych, pomimo cieplejszych stosunkw amerykasko-rosyjskich". Lekcewaenie tego ryzyka moe spowodowa najwiksz katastrof w nowoytnej historii, a by moe w dziejach wiata", powiedzia byy senator Sam Nunn, wspprzewodniczcy Nuclear Threat Initiative, organizacji pozarzdowej, ktra finansowaa ten raport. Gwne zagroenie stanowi tysice gowic jdrowych po kadej stronie oraz to, e USA wzmacniaj swj potencja nuklearny, co spowoduje w Rosji stan podwyszonego pogotowia i zapewne wprowadzenie zasady odpalenia na ostrzeenie* podczas konfliktu zbrojnego wymagajcego szybkiej reakcji"; zasady, ktr mona bdzie zastosowa do okoo 3 tysicy gowic bojowych, co zdecydowanie zwikszy ryzyko zagady przez przypadek. Nunn take jest zdania, e ukad Busha z Putinem z 2002 roku nie ma adnego znaczenia. Podobnie jak Stany Zjednoczone Rosja zareagowaa na to porozumienie szybkim zwikszeniem skali i stopnia zaawansowania swo245 ich systemw jdrowych oraz innych systemw wojskowych, czciowo motywowana niepokojem z powodu planw USA.425 Rozmiary problemu, jakim jest powane ryzyko rozprzestrzeniania" broni jdrowej, biologicznej i chemicznej, ujawni take raport sporzdzony przez konsorcjum wpywowych orodkw badawczych. Raport ten stwierdza, e jedynie ladow cz" rosyjskiego plutonu i mniej ni jedn sidm" wysoko wzbogaconego uranu poddano obrbce uniemoliwiajcej ich wykorzystanie w broni jdrowej, a tak samo jest w Stanach Zjednoczonych". Co wicej, tysice specjalistw od broni jdrowej [w Rosji] nie ma pracy lub nie wykorzystuje swoich kwalifikacji*, stwierdza raport, mog wic by podatni na

lukratywne oferty zatrudnienia w krajach, ktre prowadz tajne programy budowy broni jdrowej". Pewien postp nastpi pod wpywem programu wspdziaania na rzecz redukcji zagroenia Nunna i Lugara, lecz jest jeszcze ogrom pracy do wykonania.426 Jak wspomniaem wczeniej, Strategia Bezpieczestwa Narodowego z 2002 roku w zasadzie pomija dziaania majce zmniejszy zagroenie konfrontacj zbrojn. Nie mniej niepokojce jest to, e zachca potencjalnych przeciwnikw do dalszego stosowania strategii odstraszania za pomoc broni masowego raenia oraz nowych rodkw jej przenoszenia", napdzajc w ten sposb jej rozprzestrzenianie i wszystko, co si z tym wie. Propozycje budetowe Busha odzwierciedlay te same priorytety. Tylko na obron przeciwrakietow przeznaczono wicej rodkw ni na cay Departament Stanu i cztery razy wicej ni na programy majce zabezpieczy niebezpieczn bro i materiay w byym Zwizku Radzieckim". Na utrzymanie amerykaskiego arsenau nuklearnego i przygotowania do wznowienia prb jdrowych poszo niemal pi razy wicej rodkw ni na programy kontroli niedozorowanych bomb atomowych" i materiaw rozszczepialnych.427 Zanim jeszcze ogoszono Strategi Bezpieczestwa Narodowego, Bush domaga si programw przewidujcych ofensywne uycie broni jdrowej. Jego stratedzy z Pentagonu okrelili bro jdrow i niejdrow mianem systemw uderze ofensywnych", ktre mog stanowi gwny filar nowej triady zasobw ofensywnych, defensywnych i militarno-przemysowych", zapewniaj246 cych nowe rodki do definitywnego pokonania przeciwnikw". Tradycyjna polityka zostaa postawiona na gowie", zauway Ivo Daalder z Brookings Institute, poniewa bro jdrow zaczyna si traktowa jako narzdzie walki, a nie rodek odstraszajcy", i zaciera si rnic midzy broni konwencjonaln a broni masowego raenia. Ponadto Bush obniy prg uycia broni jdrowej i zburzy zapor oddzielajc bro jdrow od wszystkiego innego", w czasie gdy USA gotoway si do inwazji na Irak, czym sprawi, e wiat sta si nieskoczenie bardziej niebezpieczny ni dwa lata temu, gdy George W. Bush skada prezydenck przysig", pisa analityk wojskowy William Arkin.428 W maju 2003 roku Kongres przyj programy administracji Busha i otworzy drzwi nowej generacji broni jdrowej, ktra moe wywoa wycig zbroje, gdy inne pastwa bd prboway dorwna amerykaskiemu potencjaowi".429 Senacka komisja si zbrojnych uchylia wprowadzony w 1993 roku zakaz prowadzenia prac badawczo-rozwojowych nad broni jdrow maej mocy. Chocia potrzebna technologia jest tak zaawansowana, e raczej mao prawdopodobne, by inni mogli zaraz pj tym tropem, to jednak ta zmiana polityki stanowi dobr wiadomo " dla pastw atomowych w Azji, stwierdzi smutno indyjski ekspert ds. rozbrojenia, poniewa pozwala im twierdzi, e te mog udoskonala swoj bro jdrow i prowadzi dalsze badania". Inny ekspert dodaje, e polityka USA wobec Iraku i Korei Pnocnej jest tylko jeszcze wiksz zacht dla innych krajw, by stara si o bro nuklearn... Jeeli USA bd przeprowadza prby z broni, to Chiny te zaczn to robi, [a potem] pojawi si wewntrzna presja w Indiach, by rwnie przeprowadza takie prby", potem w Pakistanie: Otwieracie puszk Pandory."430 Specjalista do spraw obronnoci Harlan Ullman ostrzega, e kraj, ktremu si wyranie grozi, taki jak Iran, moe przypieszy swj program budowy broni jdrowej, po tym jak zobaczy atak Stanw Zjednoczonych na Irak", dajc tym samym pretekst do ataku na siebie, na zasadzie samospeniajcej si przepowiedni. Inni spodziewaj si, e Pakistan, jeeli zostanie przycinity przez Indie, ktre maj znaczn przewag w siach konwencjonalnych, bdzie bardziej skonny uy broni nuklearnej jako pierwszy".431 247 Rozszerzenie wycigu zbroje na przestrze kosmiczn stanowi gwny program od kilku lat; wycig" jest w tym przypadku mylcym sowem, poniewa Stany Zjednoczone s osamotnione w tej rywalizacji, przynajmniej na razie. Militaryzacja kosmosu, obejmujca takie przedsiwzicia, jak system obrony przeciwrakietowej (Balhstic Mtsstle Defense, BMD), zwiksza ryzyko zniszczenia Stanw Zjednoczonych, podobnie jak innych krajw. Ale to nienowego: w historii mona znale wiele przykadw decyzji politycznych, ktre wiadomie zwikszaj zagroenie dla bezpieczestwa. Bardziej zowieszczy jest fakt, e takie decyzje maj pewien sens w ramach dominujcego systemu wartoci. Obie te sprawy zasuguj na troch uwagi. Rozwamy kilka zasadniczych etapw zimnowojennego wycigu zbroje. W poowie XX wieku gwnym zagroeniem dla USA - wtedy jedynie potencjalnym zagroeniem - byy midzykonty-nentalne pociski balistyczne. Rosja moga zgodzi si na ukad zakazujcy takich rodkw przenoszenia, wiedzc,

e pozostaje daleko w tyle. W autorytatywnej historii wycigu zbroje McGeorge Bundy pisze, e nie znalaz adnych ladw jakiegokolwiek zainteresowania t moliwoci.432 Niedawno ujawnione rosyjskie archiwa pozwalaj lepiej zrozumie te sprawy, chocia pozostawiaj te nierozwizane zagadki", zauway zaarty antykomunista i sowietolog Adam Uam. Jedn z takich zagadek jest to, czy Stalin na serio zoy w marcu 1952 roku propozycj, w ktrej najwyraniej zgadza si na zjednoczenie Niemiec, pod warunkiem e Niemcy nie przycz si do sojuszu wojskowego wymierzonego przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu - nie by to raczej wyrubowany warunek kilka lat po tym, jak Niemcy znowu praktycznie zniszczyy Rosj. Waszyngton, nie marnujc czasu, kategorycznie odrzuci inicjatyw Moskwy", pisze Uam, z powodw, ktre byy zawstydzajco nieprzekonujce", pozostawiajc otwarte podstawowe pytanie": czy Stalin by naprawd gotw powici nowo utworzon Niemieck Republik Demokratyczn (NRD) na otarzu prawdziwej demokracji", co mogoby mie ogromne konsekwencje dla pokoju na wiecie? Ostatnie badania w archiwach zaskoczyy wielu uczonych, pisze Melvyn Leffler, gdy ujawniy, e po mierci Stalina [awrientij] Beria - zowrogi i brutalny szef tajnej policji 248 chcia, eby Kreml zaoferowa Zachodowi ukad w sprawie zjednoczenia i neutralizacji Niemiec", najwyraniej zgadzajc si powici wschodnioniemiecki reim komunistyczny, eby zmniejszy napicie midzy Wschodem a Zachodem" i poprawi warunki polityczne i gospodarcze w Rosji. O tym, e takie moliwoci istniay i zostay zaprzepaszczone na rzecz udziau Niemiec w NATO, ju wtedy usilnie przekonywa znany komentator polityczny James Warburg, lecz ignorowano lub omieszano t sugesti.433 Jednak archiwa rzucaj wiato na inne propozycje sowieckie, ktre natychmiast odrzucano na rzecz ryzykownych przygotowa wojennych. Archiwa ujawniaj, e po mierci Stalina Chruszczow wzywa do obustronnych redukcji ofensywnych si zbrojnych, a gdy administracja Eisenhowera zignorowaa te inicjatywy, wprowadzi je jednostronnie, mimo sprzeciww wasnego dowdztwa wojskowego, gdy chcia skupi si na rozwoju gospodarczym. Chruszczow sdzi, e Stany Zjednoczone nakrcaj wycig zbroje, aby zrujnowa znacznie sabsz gospodark radzieck, i licz, e tym sposobem osign swoje cele nawet bez wojny". Stratedzy Ken-nedy'ego wiedzieli, e Chruszczow podj dodatkowe, jednostronne kroki, by radykalnie zmniejszy sowieckie siy ofensywne, i mieli wiadomo, e USA daleko wyprzedzaj ZSRR. Niemniej jednak odrzucili apel Chruszczowa o podobne dziaania po drugiej stronie, wolc ogromnie rozbudowa siy konwencjonalne i jdrowe, i w ten sposb wbili ostatni gwd do trumny z planem Chruszczowa, by ograniczy wojska sowieckie", stwierdza Matthew Evan-gelista na podstawie materiaw archiwalnych.434 Kenneth Waltz zauwaa, e Stany Zjednoczone na pocztku lat szedziesitych przystpiy do najwikszej rozbudowy si strategicznych i konwencjonalnych w okresie pokoju, jak dotd widzia wiat... wanie wtedy, gdy Chruszczow prbowa przeprowadzi powan redukcj si konwencjonalnych i trzyma si strategii minimum odstraszania; Amerykanie podjli te dziaania, chocia rozkad broni strategicznej by dla nich zdecydowanie korzystniejszy", wywoujc, jak mona si byo spodziewa, reakcj Sowietw. Podobne wnioski wycignli wybitni analitycy zajmujcy si strategi, Raymond Garthoff i William Kaufmann, ktrzy obserwowali te procesy z perspektywy amerykaskiego wywiadu i Pentagonu.435 249 Reakcja sowieckich wojskowych na przygotowania wojenne USA, na ktr wpyna jeszcze demonstracja radzieckiej saboci podczas kryzysu kubaskiego, przesdzia o zakoczeniu reform Chrusz-czowa. Gdyby nadal byy realizowane, moe mogyby zapobiec spoecznej i gospodarczej stagnacji Rosji, od lat szedziesitych, a take przypieszy niezmiernie potrzebne zmiany wewntrzne, ktre prbowa wprowadzi Gorbaczow, gdy byo ju za pno. By moe zapobiegyby te katastrofie humanitarnej w latach dziewidziesitych, zniszczeniu Afganistanu i wielu innym horrorom, nie mwic ju o powanym zagroeniu katastrof nuklearn, gdy wycig zbroje nabra jeszcze groniejszych rozmiarw. W caej historii agresywne i prowokacyjne dziaania uzasadniano potrzeb obrony przed bezlitosnym wrogiem; dla Kennedy'ego bya do obrona przed totalnym i bezwzgldnym spiskiem" majcym na celu podbj wiata. Jest to kolejne twierdzenie, ktre nie niesie praktycznie adnych informacji, poniewa jest zupenie przewidywalne, bez wzgldu na to, jakie s okolicznoci i kto jest jego autorem. Aby zrozumie t logik, warto przypomnie pewien doktrynalny truizm: kontrowersyjne inicjatywy, szczeglnie gdy s

niebezpieczne, umownie okrela si jako obronne". Obecne programy wcale nie s wyjtkiem. Obrona przeciwrakietowa jest tylko niewielkim elementem znacznie bardziej ambitnych programw militaryzacji kosmosu, ktre maj zapewni monopol na wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej do ofensywnych celw wojskowych. Te plany zostay nakrelone w dokumentach Dowdztwa Kosmicznego USA i innych agencji rzdowych, oglnie dostpnych od kilku lat.436 Zarysowane projekty s rozwijane z rnym nasileniem od czasu, gdy administracja Reagana zaproponowaa program wojen gwiezdnych" - Inicjatyw Obrony Strategicznej (Strategie Defense Imtiatwe, SDI). Wydaje si, e inicjatywa obrony strategicznej" jest gwnie prb rozbrojenia przeciwnikw systemu obrony przeciwrakietowej" - a by to ju wtedy ogromny midzynarodowy ruch antynuklearny - poprzez przejcie ich jzyka i sprawy", odwoywanie si do takich poj, jak pokj" i rozbrojenie", a jednoczenie konstruowanie coraz bardziej zaawansowanych systemw broni ofensywnej.437 Program obrony strategicznej SDI, zdaniem Raymonda Garthoffa i innych, wyranie narusza ukad o ograni250 czeniu systemw obrony przeciwrakietowej (Anti-Ballistic Missile, ABM) podpisany w 1972 roku. Administracja Reagana prbowaa ukry ich zastrzeenia. Doradca prawny Departamentu Stanu, sdzia Abraham Sofaer, grozi nawet sdem, prbujc powstrzyma Garthoffa przed publikacj ksiki na ten temat; ksiki, ktra wedug sw Garthoffa odpiera race prby zafaszowania historii i podwaenia prawnych zobowiza USA", podejmowane przez Paula Nitze i innych reaganowskich entuzjastw SDI. Pniej twierdzili oni, e program wojen gwiezdnych" walnie przyczyni si do zakoczenia zimnej wojny, gdy zmusi Zwizek Radziecki do ogromnych wydatkw na obron - ale twierdzenie to ma niewielk warto, wedug szczegowych wyjanie Garthoffa.438 Mona jednak argumentowa, e odrzucenie przez administracj Kennedy'ego propozycji obustronnej redukcji uzbrojenia, oglna agresywno tej administracji oraz rozbudowa arsenaw rzeczywicie mogy mie taki efekt, co zostao okupione wielkim kosztem i stworzyo zagroenie, e zdarzy si co znacznie gorszego. Program obrony przeciwrakietowej i zwizane z nim inicjatywy zostay rozbudowane w pierwszych miesicach urzdowania administracji Busha. Przed 11 wrzenia amerykaskie wydatki wojskowe przekraczay ju wydatki kolejnych pitnastu pastw cznie, lecz moliwo wykorzystania strachu i przeraenia z powodu zbrodni terrorystw bya zbyt kuszca, by j zignorowa, wic gwatownie zwikszono rodki na wszelkie programy wojskowe, majce niky, jeli jakikolwiek, zwizek z terroryzmem. Powszechnie uwaa si, e system obrony przeciwrakietowej jest koniem trojaskim* dla prawdziwej kwestii: nadchodzcej militaryzacji kosmosu", polegajcej na rozmieszczeniu w kosmosie niezwykle niszczycielskiej broni ofensywnej lub systemw j naprowadzajcych.439 Sam system obrony przeciwrakietowej jest broni ofensywn. Rozumiej to zarwno bliscy sojusznicy, jak i potencjalni przeciwnicy. Kanadyjscy stratedzy wojskowi poinformowali swj rzd, e system obrony przeciwrakietowej jest raczej po to, eby USA i NATO mogy utrzyma swobod dziaania, a nie dlatego e USA naprawd obawiaj si jakiego niebezpieczestwa ze strony Korei Pnocnej czy Iranu".440 Wysoki rang chiski urzdnik ds. kontroli zbroje nie ujawni nic nowe251 go, gdy zauway, e kiedy ju Stany Zjednoczone stwierdz, e maj zarwno cik wczni, jak i mocn tarcz, to mog doj do wniosku, e nikt nie moe im zaszkodzi, a one mog zaszkodzi kademu, komu tylko zechc, na caym wiecie". Chiny maj wiadomo , e s na celowniku radykalnych nacjonalistw tworzcych polityk w Waszyngtonie i e przypuszczalnie to wanie do Chin w pierwszej kolejnoci skierowane byo przesanie Strategii Bezpieczestwa Narodowego, e nie bdzie si tolerowa adnych prb podwaania hegemonii USA. Chiskie wadze z pewnoci s te wiadome, e Stany Zjednoczone zastrzegaj sobie prawo do pierwszego uderzenia jdrowego. I wiedz rwnie dobrze jak amerykascy analitycy wojskowi, e loty amerykaskich samolotw EP-3 w pobliu Chin", takich jak ten, ktry zosta zestrzelony na pocztku 2001 roku, co wywoao niewielki kryzys, nie su tylko biernej inwigilacji; samolot zbiera rwnie informacje, ktre s wykorzystywane do tworzenia planw wojny nuklearnej".441 Chisk interpretacj systemu obrony przeciwrakietowej podzielaj amerykascy analitycy zajmujcy si strategi, ktrzy mwi o nim praktycznie tymi samymi sowami: BMD nie jest tylko tarcz, ale rodkiem umoliwiajcym dziaanie USA", stwierdza raport Rand Corporation. Inni maj podobne zdanie. BMD umoliwi bardziej skuteczne zastosowanie amerykaskiej siy militarnej za granic", pisze Andrew Bacevich w konserwatywnym National Interest"; chronic ojczyzn przed odwetem - aczkol-

wiek w ograniczonym stopniu - obrona przeciwrakietowa zagwarantuje zdolno i gotowo Stanw Zjednoczonych do ksztato-wania sytuacji gdzie indziej". Bacevich cytuje z aprobat konkluzj Lawrence'a Kapana z liberalnej New Republic", e obrona przeciwrakietowa tak naprawd nie jest po to, by chroni Ameryk. Jest narzdziem majcym zapewni globaln dominacj". Jak mwi sam Kapan, w obronie przeciwrakietowej nie chodzi o obron. Chodzi o atak. I wanie dlatego jej potrzebujemy".442 System obrony przeciwrakietowej zapewni USA absolutn swobod uycia siy lub groby uycia siy w stosunkach midzynarodowych" (jest to zarzut wysunity przez Chiny, ktry Kapan cytuje z aprobat). System ten scementuje amerykask hegemoni i uczyni z Amerykanw panw wiata". 252 Oglnym zaoeniem jest tu wspczesna wersja wilsonowskie-go idealizmu, doktryna uznawana za tak autorytatywn, e praktycznie niepodwaaln": Ameryka stanowi awangard historii" i dlatego musi zachowa globaln dominacj i militarn supremacj na zawsze i bez sprzeciwu, z korzyci dla wszystkich.443 Std te wynika, e absolutna swoboda uycia siy lub groby uycia siy", jak ma Stanom Zjednoczonym zapewni system obrony przeciwrakietowej, jest cennym darem dla ludzkoci. Kt mgby w tym nie dostrzec nienagannej logiki? Sdzi si, e system obrony przeciwrakietowej, nawet jeeli jest technicznie wykonalny, musi polega na komunikacji satelitarnej, a znacznie atwiej jest zniszczy satelity ni zestrzeli pociski rakietowe. Bro antysatelitarna, zakazana przez ukady, ktre administracja Busha rozmontowuje, jest atwo dostpna nawet dla mniejszych mocarstw. Ten paradoks programu obrony prze-ciwrakietowej jest przedmiotem oywionej dyskusji. Ale jest mo-liwe rozwizanie, przynajmniej w pewnym wyobraonym wie-ci. Zwolennicy obrony przeciwrakietowej licz na dominacj w penym spektrum", tak wszechogarniajc kontrol nad przestrzeni kosmiczn (i caym wiatem), e nawet bro dla ubo-gich" byaby bezuyteczna w rkach przeciwnika. Wymaga to ofensywnych systemw rozmieszczonych w kosmosie, obejmuj-cych ogromnie niszczycielskie rodzaje broni, gwiazdy mierci", jak si je czasem nazywa, by moe napdzane energi atomow, gotowe do wystrzelenia pociskw w komputerowo kontrolowanej reakcji. Takie systemy broni znacznie zwikszaj ryzyko wielkich rzezi i zniszcze, choby tylko z powodu, jak sieje okrela w brany, normalnych wypadkw" - nieprzewidywalnych usterek, ktre mog si zdarzy w skomplikowanych systemach.444 Plany datowane na kilka tygodni po ogoszeniu Strategii Bezpieczestwa Narodowego uznaj systemy kosmiczne za kluczowe dla militarnej skutecznoci naszego kraju". Stany Zjednoczone musz przej od kontroli" kosmosu do jego posiadania", ktre ma by definitywne, zgodnie ze Strategi Bezpieczestwa Narodowego. Posiadanie przestrzeni kosmicznej ma pozwoli na byskawiczne dziaanie w kadym miejscu na kuli ziemskiej", tak by uderzenie z kosmosu" mona byo wczy do planw bojowych. Realna zdolno do natychmiastowego uderzenia na ca253 ym wiecie, czy to jdrowego, czy konwencjonalnego, pozwoli Stanom Zjednoczonym zaatakowa istotne i trudne do pokonania cele z bezpiecznej odlegoci" i zapewni dowdcom dziaa bojowych zdolno do szybkiego skontrowania, powstrzymania, oszukania, zniszczenia, wyzyskania i zneutralizowania celw w cigu godzin lub minut, a nie tygodni lub dni, nawet w przypadku wczeniejszej ograniczonej obecnoci amerykaskich i sojuszniczych si w danym regionie".445 Plany te byy ju wczeniej zarysowane w tajnym dokumencie Pentagonu z maja 2002 roku, ktry czciowo przedosta si do wiadomoci publicznej; proponowano w nim strategi wyprzedzajcego odstraszania", ktra zakada przeprowadzanie niemal natychmiastowych atakw bez ostrzeenia" za pomoc hipersonicz-nych pociskw wystrzeliwanych z platform kosmicznych. Analityk wojskowy William Arkin stwierdzi, e aden cel na tej planecie, ani w przestrzeni kosmicznej, nie byby zabezpieczony przed amerykaskim atakiem. Stany Zjednoczone mogyby uderzy bez ostrzeenia, kiedy tylko i gdzie tylko dostrzegyby zagroenie, a same byyby chronione przez systemy obrony przeciwrakietowej" i wewntrzne rodki bezpieczestwa. Hipersoniczne samoloty bezza-ogowe mogyby monitorowa i paraliowa cele. Nowe systemy broni pozwoliyby USA na natychmiastowe bombardowanie wybranych przeciwnikw, przeprowadzane z amerykaskich baz, przy wsparciu zaawansowanych systemw wywiadowczych, w tym systemw inwigilacji zdolnych do ledzenia, nagrywania i analizowania ruchu kadego pojazdu w obcym miecie"; wiat byby zdany na ask Amerykanw, ktrzy mogliby zaatakowa wedug wasnego uznania, bez ostrzeenia ani wiarygodnego pretekstu -oto operacyjne znaczenie pojcia dostrzegane zagroenie".446 Plany te nie maj adnego

odpowiednika w historii. Jeszcze bardziej wymylne koncepcje rozpatruje znajdujca si pod zwierzchnictwem Pentagonu Agencja ds. Zaawansowanych Obronnych Projektw Badawczych (Defense Advanced Research ProjectAgency, DARPA); pracuje ona m.in. nad rozwojem technologii sprzgajcych mzg z komputerem, z nadziej, e doprowadzi to ostatecznie do bezporedniej komunikacji midzy mzgami. To moe by przyszo dziaa wojennych", twierdz badacze, ale tymczasem tradycyjne, zaawansowane projekty badawczo-rozwo254 jowe DARPA, sytuujce si na obrzeach ludzkiego poznania, pod szyldem obrony tworz fundamenty gospodarki przyszoci.447 Cele militaryzacji kosmosu s dalekosine. Dowdztwo Kosmiczne z czasw Clintona sformuowao gwny cel na okadce broszury Wizja na rok 2020": Zdominowanie kosmicznego wymiaru operacji militarnych w celu ochrony amerykaskich interesw i inwestycji". Przedstawia si to jako nastpn faz historycznego zadania si zbrojnych. Armie byy potrzebne w czasie ekspansji kontynentalnych Stanw Zjednoczonych na zachd" -w samoobronie. Narody tworzyy te marynarki wojenne, cignie Dowdztwo Kosmiczne, aby chroni i rozwija swoje interesy handlowe". Nastpnym logicznym krokiem s siy kosmiczne, ktre maj chroni amerykaskie interesy [militarne i handlowe] oraz inwestycje"; siy te obejmuj system obrony przeciwrakietowej oraz systemy broni rozmieszczone w kosmosie", pozwalajce na precyzyjne uderzenie z kosmosu i w kosmos". Amerykaskie siy kosmiczne nie bd jednak przypomina marynarek wojennych z dawnych epok. Tym razem bdzie tylko jeden hegemon. Brytyjskiej flocie mogy si przeciwstawi Niemcy, ze skutkiem, ktrego nie musimy przypomina. Natomiast Stany Zjednoczone pozostan nietykalne - zagrozi moe im tylko bro masowego raenia rozwijana przez elementy zbjeckie oraz wsko zdefiniowany terroryzm", o ktrym mona mwi, to znaczy ich terroryzm skierowany przeciwko nam i naszym klientom. Potrzeba dominacji w penym spektrum zwikszy si jeszcze w wyniku globalizacji wiatowej gospodarki", wyjania Dowdztwo Kosmiczne. Powodem jest to, e jak si oczekuje, globaliza-cja" spowoduje zwikszenie rnic midzy bogatymi a biednymi". Podobnie jak Rada Wywiadu Narodowego448 planici wojskowi dostrzegaj, e pogbiajcy si podzia gospodarczy", ktry rwnie przewiduj, zwikszajcy gospodarcz stagnacj, polityczn niestabilno i kulturowe wyobcowanie", wywoa niepokoje spoeczne i agresj biednych", w duej mierze skierowan przeciwko USA. To nastpny powd, by rozszerzy ofensywne zdolnoci bojowe na przestrze kosmiczn. Monopolizujc ten obszar dziaa wojennych, Stany Zjednoczone musz by gotowe do opanowania rozruchw poprzez uycie systemw kosmicznych do precyzyjnych uderze z kosmosu... w odpowiedzi na rozprze255 strzenianie broni masowego raenia na caym wiecie" przez krnbrne elementy; te ostatnie s prawdopodobn konsekwencj proponowanych programw, podobnie jak pogbiajcy si podzia" jest spodziewanym skutkiem preferowanej formy glo-balizacji". Dowdztwo Kosmiczne mogoby z poytkiem rozszerzy swoj analogi do si zbrojnych z dawnych lat. Odgryway one istotn rol w rozwoju technologii i przemysu w caej epoce nowoytnej. Przyczyniy si do znacznych postpw w metalurgii, elektronice, konstrukcji maszyn i metodach produkcji, w tym do powstania amerykaskiego systemu masowej produkcji, ktry wprawi w osupienie dziewitnastowiecznych konkurentw i przygotowa grunt pod przemys motoryzacyjny i inne osignicia produkcyjne, oparte na wieloletnich inwestycjach, pracach badawczych i rozwojowych oraz dowiadczeniu w produkcji broni dla amerykaskiej armii. Po drugiej wojnie wiatowej nastpi skok jakociowy, tym razem gwnie w USA, gdy pod egid wojska tworzono jdro nowoczesnej, technologicznie zaawansowanej gospodarki: komputery i generalnie elektronik, telekomunikacj i Internet, automatyzacj, lasery, komercyjny przemys lotniczy i wiele innych rzeczy, w tym nanotechnologi, biotechnologi, neuroinynieri i inne nowe dziedziny, ktre wyznaczaj granice nauki. Historycy gospodarki zauwaaj, e techniczne problemy zwizane z budow okrtw wojennych przed stu laty mona z grubsza porwna do problemw, jakich dzisiaj nastrcza budowa statkw kosmicznych, a olbrzymi wpyw tego rodzaju przedsiwzi na cywiln gospodark jest te zapewne podobny, teraz jeszcze wikszy dziki projektom zwizanym z militaryzacj kosmosu. Jednym ze skutkw wprowadzania specjalnych zwolnie dla sfery bezpieczestwa narodowego do niewaciwie nazwanych porozumie o wolnym handlu" jest ten, e przodujce kraje uprzemysowione,

przede wszystkim USA, mog utrzymywa sektor pastwowy, na ktrym w znacznym stopniu opiera si gospodarka, aby uspoecznia koszty i ryzyko, a jednoczenie prywatyzowa zysk. Inni te to rozumiej. Wycofujc si z wczeniejszego, krytycznego stanowiska wobec systemu obrony przeciwrakietowej, kanclerz Niemiec Gerhard Schroeder stwierdzi, e w ywotnym, go256 spodarczym interesie" Niemiec jest rozwijanie technologii obrony przeciwrakietowej, i dlatego Niemcy musz dopilnowa, by nie zostay wyczone" z pracy technologicznej i naukowej w tej dziedzinie. Oczekuje si, e udzia w programie budowy systemu obrony przeciwrakietowej wzmocni wewntrzn baz przemysow generalnie w Europie. Podobnie amerykaska Organizacja BMD przekonywaa japoskich urzdnikw w 1995 roku, e system obrony przeciwrakietowej to ostatnia okazja do zrobienia interesu na wojsku w tym stuleciu". Japoni wciga si nie tylko po to, by wykorzysta jej biego produkcyjn, lecz rwnie po to, by pogbi zaangaowanie uprzemysowionego wiata w militaryzacj kosmosu i przyklepa" ten program, uywajc standardowego wyraenia politykw i analitykw.449 W caej historii dostrzegano, e tego rodzaju kroki s niebezpieczne. Teraz niebezpieczestwo osigno taki poziom, e zagroone jest przetrwanie ludzkiego gatunku. Lecz jak wczeniej zauwayem, dziaanie to jest mimo wszystko racjonalne w ramach dominujcego systemu wartoci, ktre s gboko zakorzenione w istniejcych instytucjach. Podstawowa zasada jest taka, e hegemonia jest waniejsza ni przetrwanie. Zasada ta, wcale nienowa, zostaa wielokrotnie zilustrowana w ostatnim pwieczu. Z takich wanie wzgldw Stany Zjednoczone odmwiy przyczenia si do reszty wiata, chccej potwierdzi i wzmocni ukad o uytkowaniu przestrzeni kosmicznej (Outer Space Treaty) z 1967 roku, aby zachowa przestrze kosmiczn dla celw pokojowych. Przekonanie o potrzebie takiego dziaania, wyraone w rezolucjach ONZ wzywajcych do zapobieenia wycigowi zbroje w przestrzeni kosmicznej", wynika z powszechnego zrozumienia, e Waszyngton zamierza naruszy t barier, utrzymywan do tej pory. W 1999 roku do wstrzymujcych si od gosu Stanw Zjednoczonych doczy Izrael, a w 2000 roku rwnie Mikronezja. Jak wczeniej zauwayem, bezporednio po tym, jak wyszo na jaw, e ledwo udao si ocali wiat przed wojn, ktra moga zniszczy pnocn pkul", administracja Busha praktycznie zawetowaa kolejn midzynarodow prb powstrzymania militaryzacji kosmosu. Z tych samych wzgldw Waszyngton zablokowa negocjacje na Konferencji Rozbrojeniowej ONZ podczas sesji, ktre rozpoczy si w styczniu 2001 roku, odrzucajc apel se257 kretarza generalnego Kofiego Annana, by pastwa uczestniczce w konferencji przezwyciyy swj brak politycznej woli" i pracoway na rzecz wszechstronnego porozumienia zakazujcego militaryzacji przestrzeni kosmicznej. Stany Zjednoczone jako jedyne z 66 pastw uczestniczcych w konferencji sprzeciwiaj si rozpoczciu formalnych negocjacji dotyczcych przestrzeni kosmicznej", donosia agencja Reutera w lutym tamtego roku. W czerwcu Chiny ponownie wezway do wprowadzenia zakazu rozmieszczania broni w przestrzeni kosmicznej, lecz USA znowu zablokoway negocjacje.450 I znowu jest to cakiem zrozumiae, jeeli hegemoni, wraz z jej krtkotrwaymi korzyciami dla elit, stawia si wyej ni przetrwanie na skali obowizujcych wartoci, zgodnie z historycznym standardem dominujcych pastw i innych systemw skoncentrowanej wadzy. Podobnie mona skomentowa zniweczenie wysikw na rzecz zakazu broni chemicznej i biologicznej. Nikt powanie nie wtpi, e bro tego rodzaju stwarza powane zagroenie, ale wysze priorytety uniemoliwiaj wprowadzenie jej zakazu. W kwietniu 2001 roku inspektorzy rozbrojeniowi stwierdzili, e midzynarodow weryfikacj przestrzegania konwencji o zakazie broni chemicznej trzeba bdzie mocno ograniczy, poniewa Stany Zjednoczone i inne kluczowe strony tego ukadu [mwili o Rosji] nie zapaciy za siebie". Specjalista z Henry Stimson Center w Waszyngtonie stwierdzi, e administracja Clintona wystawia [ukad] na pomiewisko", wprowadzajc odrbny zestaw regu dla Stanw Zjednoczonych", obejmujcy jednostronne przywileje. Stany Zjednoczone byy jedynym krajem, ktry nalega na zwolnienie z pewnych inspekcji i bada, gdy Senat ratyfikowa konwencj o zakazie broni chemicznej w 1997 roku. Administracja Busha postanowia wycofa si z negocjacji, zmierzajcych do wprowadzenia rodkw weryfikujcych przestrzeganie konwencji o zakazie broni biologicznej i toksycznej z 1972 roku, co w praktyce oznaczao ich zerwanie. Wczeniej USA dyy do ograniczenia zakresu wizyt zagranicznych inspektorw, aby chroni amerykaskie firmy farmaceutyczne i biotechnologiczne, ktre dominuj na wiecie i zaley im na ochronie tajemnic produkcyjnych i handlowych".

258 Nastpnie administracja Busha odrzucia wszelkie formy weryfikacji na tej podstawie, e ich mechanizm bdzie nieskuteczny, a jedynie zwikszy ryzyko dla uprawnionych dziaa Stanw Zjednoczonych"; wysoki rang europejski dyplomata okreli to stanowisko jako cakowicie niedopuszczalne". Wkrtce potem odkryto inne prawdopodobne motywy poza ochron interesw amerykaskich korporacji, gdy wyszo na jaw, e USA prowadz trzy tajne programy obronne do zudzenia przypominajce kompletne programy budowy broni biologicznej", czym naruszaj ducha, a by moe take liter protokow weryfikacyjnych, ktre pniej oficjalnie odrzuciy. Wczeniej Waszyngton argumentowa, e dostp do amerykaskich obiektw sucych do obrony przed broni biologiczn moe ujawni tajemnice wojskowe" - co jest wanie celem mechanizmw kontrolnych konwencji.451 Specjalici od broni biologicznej wyraaj niepokj, e Waszyngton odrzuci protok dotyczcy broni biologicznej by moe dlatego, e jest zainteresowany kontynuowaniem i rozszerzaniem swoich tajnych programw", realizowanych z naruszeniem porozumie, oraz wskazuj, e Stany Zjednoczone najwyraniej wcale nie byy zainteresowane sporzdzeniem protokou moliwego do przyjcia dla przemysu farmaceutycznego". Wrd podejrzanych programw jest stworzenie, przy uyciu inynierii genetycznej, odpornej na szczepionki bakterii wglika, ktr Rosjanie by moe ju zdoali uzyska. USA podjy, jak si wydaje, w znacznej mierze tajne badania, z udziaem kilku agencji, nad zastosowaniem biotechnologii do budowy nowych rodzajw broni biologicznej", wyranie ignorujc konwencje i traktaty. Zatem reszta wiata bdzie zmuszona pj ich ladem", co moe zapocztkowa globalny wycig zbroje w dziedzinie broni biologicznej". Rozprzestrzenianie si tych technologii dramatycznie zwikszyoby prawdopodobiestwo, e terroryci uzyskaj zdolno do zabjczych atakw na wielk skal za pomoc broni chemicznej lub biologicznej"; o tym niebezpieczestwie mwi te raport Harta i Rudmana z 2002 roku, dotyczcy terrorystycznych zagroe dla Stanw Zjednoczonych.452 Administracja Busha ogosia rwnie, e nie popiera ju niektrych konkluzji Artykuu VI" ukadu o nierozprzestrzenianiu 259 broni jdrowej z 1970 roku, gwnego midzynarodowego porozumienia w sprawie kontroli broni nuklearnej, ktre odnioso pewien sukces, ale nie cakowity: w szczeglnoci pi gwnych mocarstw atomowych nie przestrzegao swoich zobowiza. Artyku VI jest zasadniczym elementem traktatu, odnoszcym si do mocarstw atomowych: zobowizuje je do prowadzenia w dobrej wierze rokowa w sprawie skutecznych krokw majcych na celu zaprzestanie w najbliszym czasie wycigu zbroje jdrowych [oraz] w sprawie rozbrojenia jdrowego". Nastpnie administracja Bu-sha wyrazia sprzeciw wobec ukadu o ograniczeniu systemw obrony przeciwrakietowej (a potem go wypowiedziaa) oraz wobec traktatu o cakowitym zakazie prb z broni jdrow. Podwaya te pierwsz konferencj ONZ, na ktrej prbowano podda kontroli niezwykle grony midzynarodowy czarny rynek broni rcznej, a John Bolton, specjalny wysannik Busha, poinformowa jej uczestnikw, e Stany Zjednoczone s przeciwne propagowaniu midzynarodowych kampanii poparcia, prowadzonych przez organizacje midzynarodowe lub pozarzdowe".453 Nietrudno dostrzec ukryt w tym logik ani wyobrazi sobie prawdopodobne konsekwencje. Po ogoszeniu wielkiej strategii imperialnej we wrzeniu 2002 roku administracja Busha podwaya trwajce wysiki na rzecz wprowadzenia mechanizmw kontrolnych do konwencji o zakazie broni biologicznej i bakteriologicznej, odraczajc jakiekolwiek dyskusje w tej sprawie na cztery lata, a wkrtce potem praktycznie zablokowaa potwierdzenie protokou genewskiego z 1925 roku, zakazujcego uycia gazw trujcych i broni bakteriologicznej.454 By przej do innej dziedziny - administracj Busha powszechnie krytykowano za odmow podpisania Protokou z Kioto na tej podstawie, e jego przestrzeganie zaszkodziby gospodarce Stanw Zjednoczonych. Krytyka ta jest w pewnym sensie dziwna, poniewa ta decyzja wcale nie jest irracjonalna w ramach obowizujcej ideologii. Codziennie syszymy, e powinnimy mocno wierzy w neoklasyczny rynek, na ktrym odosobnione jednostki racjonalnie d do maksymalizacji swojego bogactwa. Jeeli wyeliminuje si zakcenia, to rynek ten powinien doskonale reagowa na ich gosy" wyraone w dolarach lub jakim ich odpowiedniku. Interes danej osoby mierzy si w ten sam sposb. 260 W szczeglnoci interesy tych, ktrzy nie maj gosu wyceniane s na zero: na przykad przyszych pokole. Zatem racjonalne jest pozbawienie naszych wnukw moliwoci przyzwoitego przetrwania,

jeeli czynic to, maksymalizujemy swoje bogactwo" -to znaczy szczeglne wyobraenie wasnych korzyci, wykreowane przez ogromny przemys, ktrego zadaniem jest zaszczepianie i wzmacnianie tego wyobraenia. Zagroenie dla przetrwania ronie obecnie w wyniku gorliwych wysikw, by nie tylko osabi instytucjonalne struktury stworzone w celu zagodzenia cikich skutkw rynkowego fundamentalizmu, ale take by podway kultur wspczucia i solidarnoci, podtrzymujc te instytucje. Wszystko to stanowi kolejny przepis na katastrof, by moe w niebardzo odlegej przyszoci. Ale, znowu, jest cakiem racjonalne w ramach dominujcych doktryn i instytucji. Wielkim bdem byoby stwierdzenie, e przyszo rysuje si wycznie w czarnych barwach. Na pewno nie. Bardzo obiecujcym zjawiskiem jest stopniowy rozwj kultury praw czowieka w spoeczestwie, trend, ktry nabra rozpdu w latach szedziesitych, gdy spoeczna aktywno wywara zauwaalny, cywilizujcy wpyw w wielu dziedzinach, a znaczco si poszerzy w nastpnych latach. Jedn z pokrzepiajcych cech tego ruchu jest niezwykle wzmoona troska o prawa obywatelskie i prawa czowieka, w tym prawa mniejszoci, kobiet oraz przyszych pokole; te ostatnie s gwnym czynnikiem napdzajcym ruchy ekologiczne, ktre urosy w wielk si. Po raz pierwszy w amerykaskiej historii pojawia si gotowo, by uczciwie spojrze na podbj narodowego terytorium i los jego mieszkacw. Ruchy solidarnociowe, ktre rozwiny si w Ameryce w latach osiemdziesitych, dotyczce szczeglnie Ameryki rodkowej, byy czym zupenie nowym w historii imperializmu; nigdy wczeniej si nie zdarzyo, by znaczca liczba obywateli imperialnego pastwa udaa si do ofiar brutalnych atakw, aby z nimi zamieszka, zaoferowa pomoc i jak ochron. Organizacje szerzce midzynarodow solidarno, ktre wyrosy z tych korzeni, dziaaj teraz bardzo sprawnie w wielu czciach wiata, wywoujc lk i gniew w represyjnych pastwach, a czasami naraajc uczestnikw na powane niebezpieczestwo, nawet mier.455 Ruchy propagujce globaln sprawiedliwo, ktre od tamtej pory nabray ksztatu i spoty261 kaja si co roku na wiatowym Forum Spoecznym, s cakowicie nowym i bezprecedensowym zjawiskiem, zarwno co do swego charakteru, jak i skali. Drugie supermocarstwo" na tej planecie, ktrego nie mona ju byo ignorowa na pocztku 2003 roku, jest gboko zakorzenione w tych zjawiskach i budzi due nadzieje. W historii nowoytnej nastpiy istotne korzystne zmiany w dziedzinie praw czowieka i demokratycznej kontroli nad niektrymi sferami ycia. Rzadko byy one podarunkiem od owieconych przywdcw. Z reguy ludzie musieli walczy, eby je narzuci pastwom i innym orodkom wadzy. Optymista stwierdziby pewnie, by moe trafnie, e historia objawia coraz gbsze uznanie dla praw czowieka i coraz szersze ich pojmowanie - zdarza si czasem gwatowny regres, ale oglna tendencja wydaje si realna. Te kwestie s dzisiaj bardzo ywe. Szkodliwe skutki korporacyjnej glo-balizacji doprowadziy do masowych protestw spoecznych na poudniowej pkuli, do ktrych pniej przyczyo si wielu przedstawicieli zamonych spoeczestw uprzemysowionych, a zatem trudniej je byo zlekceway. Po raz pierwszy zawizuj si konkretne sojusze na poziomie obywateli. Te zjawiska robi due wraenie i kryj w sobie wielkie moliwoci. Wywoay ju pewne skutki - wpyny na zmiany w retoryce, a czasem i w polityce. Miay co najmniej hamujcy wpyw na przemoc pastwow, chocia w sposobie postpowania pastw nie nastpio nic na ksztat rewolucji praw czowieka", jak ogosiy intelektualne krgi na Zachodzie. Te rozmaite zjawiska mog si okaza bardzo istotne, jeeli da si utrzyma ich rozmach i pogbi globalne wizi wspczucia i solidarnoci. Trzeba, jak sdz, uczciwie powiedzie, e o przyszoci naszego zagroonego gatunku w niemaym stopniu zadecyduje to, jak te spoeczne siy si rozwin. We wspczesnej historii rysuj si dwie trajektorie: jedna zmierza ku hegemonii, jest racjonalna w ramach obkaczej doktryny i zagraa przetrwaniu; druga opiera si na przekonaniu, e moliwy jest inny wiat", mwic sowami, ktre oywiaj wiatowe Forum Spoeczne, podwaa dominujc ideologi i prbuje znale konstruktywne alternatywy dla myli, dziaa i instytucji. Ktra trajektoria przeway, nikt nie jest w stanie przewiedzie. 262 Ten wzorzec zaznacza si w caej historii, jednak dzisiaj rnica jest taka, e stawka jest znacznie wysza. Bertrand Russell wyrazi kiedy ponur myl o pokoju na wiecie: Po epokach, w ktrych ziemia rodzia nieszkodliwe trylobity i motyle, ewolucja dosza do punktu, w

ktrym wydaa na wiat Neronw, Dyngis Chanw i Hitlerw. Sdz jednak, e to tylko przejciowy koszmar; z czasem ziemia znowu nie bdzie w stanie utrzyma ycia i powrci pokj.456 Niewtpliwie ta prognoza jest trafna w pewnym wymiarze, ktry wykracza poza nasze wyobraenia. Rzecz w tym, czy potrafimy obudzi si z tego koszmaru, zanim nie bdzie mona go zatrzyma, i czy umiemy wnie troch pokoju, sprawiedliwoci i nadziei do wiata, ktry jest - teraz - w zasigu naszych moliwoci i naszej woli. 263