You are on page 1of 22

Nicolae Iorga poczatki dziaalnoci politycznej.

Z dostpnych w dniu dzisiejszym rde ciko jest nam okreli dokadny pocztek kariery politycznej Nicolae Iorgi. Cz znawcw tematu (Gh. I. Florescu) opowiada si za przyjciem roku 1907 czyli momentu wejcia Iorgi do Parlamentu rumuskiego. Natomiast cz historykw rumuskich wskazuje tu na rok 1899 czyli czas pierwszych publikacji o charakterze stricte politycznym w czasopimie LIndependence Roumaine. Ogoszony wwczas zosta artyku Opinions sincres. La vie intellectuelle des Roumains en 1899. Rzecz charakterystyczn jest fakt pierwszych publikacji Iorgi w czasopimie francuskojzycznym; pniej przecie bardzo ostro wystpowa przeciw nadmiernemu wpywowi tego jzyka na rumuskie ycie kulturalne. Wwczas tumaczy to chci zachowania neutralnoci politycznej. Uwaa, e w przypadku publikacji w czasopimie rumuskim, niemale automatycznie zostaaby okrelona jego orientacja polityczna zgodnie z profilem pisma. Natomiast publikacja w czasopimie francuskojzycznym jak wida nie niosa za sob takich obcie1. Ponadto dziki moliwoci publikowania w czasopimie francuskojzycznym Iorga uzyska moliwo dotarcia ze swymi pogldami do inteligencji rumuskiej, ktra czytaa wspomniany tytu2. W swoich pierwszych artykuach o charakterze politycznym Nicolae Iorga w sposb szczeglny atakowa rumuskie klasy rzdzce, oskarajc je o brak zainteresowania losem zwykych Rumunw. Uczony przypuci wwczas take totalny atak na podstawy dziaania takich instytucji ycia naukowo-kulturalnego jak: uniwersytety, Akademia Rumuska, Ateneum i inne jednostki ycia kulturalno-spoecznego3. Gwnym zarzutem stawianym przez Iorg bya zbytnia koncentracja wspomnianych jednostek na fascynacji zachodnim stylem ycia i uprawiania kultury. Sugerowa wwczas konieczno stworzenia nowych instytucji bazowanych na tradycji ycia narodowego4. Wspomniane artykuy uczyniy Iorg stosunkowo znan postaci, ktra jednak bya za swe pogldy izolowana. W tym wypadku pomocn rk do Iorgi wycign Nicolae Filipescu z gazety Epoca powszechnie utosamianej wwczas z Parti Konserwatywn. Pozwoli on Iordze regularnie publikowa na wasnych amach, formalnie przy zachowaniu neutralnoci politycznej. Sam Iorga przyznawa, e jego publikacje stay si w tym tytule moliwe jedynie dziki osobistej przyjani z wydawc, ktry by ostro krytykowany przez wasny obz polityczny za wspomniany gest5. W swoich artykuach Iorga ostro atakowa obie gwne
1 2

P. urlea, Nicolae Iorga n viaa politic a Romniei, Bucureti 1991, s. 16. N. Iorga, O viaa de om, aa cum a fost, Chiinau 1991, s. 112. 3 P. urlea, op. cit., s. 16 4 N. Iorga, op. cit., s. 112. 5 Ibidem. 1

rumuskie partie polityczne liberaw i konserwatystw, oskarajc ich czonkw o brak jakiejkolwiek moralnoci i dziaanie jedynie na wasn korzy. Jedyn si polityczn, ktrej Nicolae Iorga nie krytykowa by odam Partii Konserwatywnej zwizany z Petre P. Carpem konsolidujcy si wok ruchu Junimea, Iorga wypowiada si o nim bardzo pozytywnie6. Jednak w niedalekiej przyszoci miao si to zmieni. Pewne zauroczenie ideologi Carpa brao si z podobiestwa w wyksztaceniu obu rumuskich politykw, obaj ksztacili si na uniwersytetach niemieckich, w wczesnych rumuskich realiach byo to bardzo istotne. Jednak ju wkrtce drogi Carpa i Iorgi rozeszy si midzy innymi za spraw artykuu Viitorul partidelor politice, gdzie rumuski uczony stwierdzi, e adna z wczesnych rumuskich partii politycznych nie dziaa waciwie na rzecz kraju, poniewa ich zarzdy nie maj znajomoci krajowych realiw politycznych. Iorga uwaa, e przyszo polityki rumuskiej ley w rkach klas ktre mona szeroko okreli jako upoledzone czyli chopw i robotnikw. Myliciel rumuski uwaa, e naley w szerszym stopniu dopuszcza czonkw wspomnianych warstw do udziau w szeroko rozumianej polityce, poniewa mog one wnie oywczy powiew do nieco ju skostniaej polityki rumuskiej. Mia by to w jego zamyle element odnowy rumuskiej polityki skaonej politykierstwem i demagogi7. Lata 1904-1905 mona okreli w aktywnoci politycznej Iorgi etapem poszukiwania wasnej drogi politycznej. Wiemy, e czonkostwo oferoway mu dwa obozy polityczne wspomniana ju, zwizana z P. P. Carpem grupa Junimea oraz kojarzona z Nicolae Filipescu nowo tworzona Smntorul8. Iorga by jednak ostrony w kontaktach i odrzuci nawet ofert kandydowania do parlamentu z okrgu Brila. Oficjalnie uczyni to z powodu braku zwizkw z tym terenem. Mimo wszystko w owym czasie wida u Iorgi pewn ch zblienia si do grupy Carpa, myliciel bra bowiem aktywny udzia w spotkaniach tego ugrupowania, podczas jednego z nich 19 lutego 1906 roku miao miejsce jego pierwsze wystpienie publiczne, w ktrym otwarcie skrytykowa ugrupowanie zwizane z Take Ionescu. Wielu wspczesnych potraktowao to jako akcesj do Junimei, a przez to w sposb poredni do partii konserwatywnej. Sam Iorga w sposb zdecydowany odrzuca wspomniane sugestie i w datowanym na 1 marca 1906 roku licie skierowanym do Titu Maiorescu w sposb

P. urlea., s. 18. Ibidem, s. 18. 8 Iorga przyznawa si take do pisania do czasopisma o identycznej nazwie Smntorul, gdzie publikowa teksty o charakterze literackim, kulturalnym a take politycznym i socjalnym, jak sam wspomina byy to artykuy pisane z pozycji bezstronnej. N. Iorga, O viaa , t. 2, s. 113.
6 7

zdecydowany wyklucza moliwo wstpienia do ktrej z tzw. partii historycznych. Zreszt wkrtce potem historyk znowu znalaz si w centrum uwagi opinii publicznej a to za spraw czynnego udziau w demonstracji studenckiej z 13 marca 1906 r. Porednim powodem jej przeprowadzenia by wygoszony 12 marca 1906 r. wykad Nicolae Iorgi na Uniwersytecie w Bukareszcie, powicony obronie kultury rumuskiej przed zalewem francuszczyzny. Jego motywem przewodnim byo stwierdzenie, e stan jzyka narodowego odzwierciedla stan ducha konkretnego narodu i jest najwaniejszym skarbem dziedzictwa narodowego. Podobne zreszt pogldy gosi wczeniej na forum czasopisma Smntorul9. Uczony rumuski zapewne nie spodziewa si e jego sowa znajd tak ywy odzew wrd suchaczy, ktrzy szybko zdecydowali si na przejcie od sw do czynw i jeszcze tego wieczora uniemoliwili przeprowadzenie w Ateneum wykadu francuskiemu uczonemu Julesowi Brunowi, ktry mia w jzyku francuskim opowiada o rumuskiej literaturze10. W dniu nastpnym Iorga przeprowadzi kolejn prelekcj, w ktrej kontynuowa myli zaprezentowane dzie wczeniej. Byy one jak na wczesne rumuskie realia bardzo miae zmierzay do stwierdzenia, e kto nie chce si w yciu codziennym posugiwa jzykiem rumuskim, tym samym staje si wyrzutkiem narodowym, bowiem jzyk jest najwaniejszym wyrnikiem narodowoci; ponadto uywanie tego samego jzyka jest przejawem solidarnoci narodowej11. Iorga zagroenie dla jzyka narodowego postrzega bardzo powanie i z tego powodu postulowa nawet tak irracjonalne dziaania jak zakaz przywozu do Rumunii zagranicznych ksiek12. W okresie pniejszym rumuski myliciel wrcz twierdzi, e to on waciwie wywoa zamieszanie proszc studentw o liczny udzia w protecie, ktry jednak wedle wiadectwa Iorgi mia by jak najbardziej pokojowy i ograniczy si jedynie do piewania pieni narodowych13. Podobnie jak dnia poprzedniego suchacze Iorgi nie zamierzali poprzesta jedynie na wysuchaniu wykadu, tym razem jednak ich dziaania poskutkoway wywoaniem powanych zamieszek w Bukareszcie, bowiem starano si zablokowa przedstawienie francuskie w Teatrze Narodowym, na ktre zaproszeni byli wysoko postawieni gocie, w tym i nastpca rumuskiego tronu ksi Ferdynand. Do stumienia zamieszek, w ktrych z pewnoci wziy take udzia i elementy chuligaskie, zostao uyte wojsko i andarmeria. Demonstranci osignli jednak swj cel, przedstawienie si nie odbyo.

N. Iorga, O viaa de om , t. 2, s. 130. P. urlea, op. cit, s. 24. 11 Ibidem. 12 N. Iorga, O viaa de om, t. 2, s. 130. 13 Ibidem.
10

Uczestnicy zaj nie zostali osdzeni surowo, jednak same wydarzenia miay sw kontynuacj w postaci strajku na Uniwersytecie, ktry sta si niejako testem podejcia studentw ale przede wszystkim i uczonych do kwestii walki o czysto jzyka narodowego w Rumunii. W swoich wspomnieniach myliciel rumuski wspomina o pozytywnej roli jak odegrali jego koledzy, uczeni z wydziau prawa ktrzy poparli bojkot14. Swoj rol odegra tu tez rektor uniwersytetu w Bukareszcie, ktry nawoywa studentw do nauki, zignorowany prbowa przedsiwzi rodki administracyjne przeciw nieposusznym. Ze studentami z Bukaresztu w peni solidaryzowali si ich koledzy z Jass. Prasa ustosunkowaa si do wydarze rnorako, aczkolwiek zgodnie ze sw opcj polityczn. Gazety rzdowe jednogonie potpiy wystpienia studenckie, negatywnie oceniajc take rol jak w caym zamieszaniu odegra sam Iorga. Gazeta kierowana przez Take Ionescu La Roumanie, na amach ktrej Iorga zreszt debiutowa jednoznacznie ocenia go jako osob podburzajc studentw, co zupenie nie licuje z godnoci naukowca. Gazeta ta rwnie podejrzewaa, e za Iorg stoj krgi zwizane z ruchem Junimea, co sprowokowao Alexandru Marghilomana do stanowczego odcicia si od Iorgi. Stanowisko potpiajce Iorg i jego pogldy wyraali take naukowcy zwizani z wydziaem romanistyki Uniwersytetu w Bukareszcie, a zwaszcza Pompiliu Eliad, ktry wrcz domaga si ukarania Iorgi jako wichrzyciela15. Z drugiej strony osoby i gazety zwizane z ruchem Smntorea do aktywnie solidaryzoway si z Iorg i jego postulatami, mimo i uprzednio ruch ten nie do koca by Iordze przyjazny. Warto zauway, e wydarzenia z 13 lutego 1906 roku miay take duy odzew w Siedmiogrodzie, a wic na terenach nalecych do Austro-Wgier. Wzmocniy one tam ruch domagajcy si wikszego udziau jzyka rumuskiego w nauce. Pewnym skutkiem wspomnianych wydarze byo take zaoenie w dniu 19 marca 1906 roku w Jassach Braterstwa Dobrych Rumunw (Fria Bunilor Romni), ktre w swym statucie miao wpisane dbanie o rozwj jzyka rumuskiego, oraz szeroko rozumian prac organiczn na terenach wiejskich. W spotkaniu zaoycielskim udzia wzi take Nicolae Iorga, a wrd czonkw tej organizacji moemy znale tak znane postacie jak choby Vasile Prvan. W celu wykorzystania entuzjazmu zwizanego z wydarzeniami marca 1906 roku grupa literatw zwizana z Iorg i Smntore postanowia promowa swoje pomysy i wyruszya w swoiste tournee po Rumunii. rodki zdobyte przy tej okazji zostay przeznaczone na

14 15

N. Iorga, O viata , s. 122. N. Iorga, O viaa , t. 2 s. 140. 4

wydawanie czasopisma Neamul Romnesc. W trakcie wykadw goszonych w czasie spotka przez Iorg zarysowa si jego plan polityczny obejmujcy: a) Demokratyzacj ycia publicznego,
b)

Wprowadzenie powszechnego gosowania,

c) Prawa do swobodnego dostpu do kultury, d) Likwidacj umw dzierawnych na wsi, e) Likwidacj partii nie dziaajcych dla wsplnego dobra Rumunw, f) Zaoenie nowej partii dziaajcej na korzy narodu rumuskiego. Kwestia obrony praw jzyka rumuskiego w dziaalnoci Iorgi nie ograniczya si tylko do ataku na zwolennikw kultury francuskiej, podobny incydent rumuski myliciel wywoa take podczas akademii ku czci 40 rocznicy panowania krla Karola I, kiedy to ostro skrytykowa wykonanie hymnu rumuskiego w jzyku niemieckim16. Marzec 1906 roku stanowi swego rodzaju krok milowy w rozwoju kariery politycznej Iorgi, wtedy zrozumia on, ze nie jest moliwym dla niego udzia w jakiej ju istniejcej partii, z tego powodu postanowi zaproponowa co nowego. Idea pocztkowo wykrystalizowaa si w postaci wspomnianego ju czasopisma Neamul romnesc, ktre wedug zaoe Iorgi miao przybra odcie narodowo-demokratyczny. Gazeta ta pozostaa swoist trybun rumuskiego naukowca i myliciela a do koca jego ycia. Gazeta zostaa przez rynek wydawniczy przyjta rnie. Bya ona waciwie przez cay okres ukazywania si postrzegana przez pryzmat jej wydawcy, ktry eksponowa swe pogldy polityczne piszc artyku wstpny do prawie kadego wydania gazety17. Wan czci gazety bya jej staa rubryka o nazwie nasze partie (Partidelor noastre), gdzie Iorga stara si komentowa posunicia konkurencyjnych ugrupowa politycznych, zwaszcza tych, ktre wanie znajdoway si u wadzy. Ponadto w kadym numerze, zgodnie zreszt z zapatrywaniami Iorgi duo miejsca zajmowaa kwestia chopska. Myliciel stara si promowa inicjatyw ekonomiczn rumuskich wieniakw, stara si o opracowanie programu korzystnych kredytw dla nich; pracowa take wytrwale w kwestii waciwego uwaszczenia rumuskiego chopa. Poniewa sytuacja polityczna nie dojrzaa jeszcze wwczas do dokonania prawdziwej reformy rolnej, Iorga apelowa o przeprowadzenie chocia jej namiastki w postaci: konfiskaty ziemi tym spord wacicieli, ktrzy zamieszkiwali na stae poza Rumuni, wprowadzenie stawek minimalnych za prac najemn na roli i ceny
16 17

Ibidem, s. 145. Ibidem, s. 33. 5

maksymalnej za dzieraw ziemi. Postulowa take wprowadzenie prawa pierwokupu dla chopw gruntw rolnych wystawianych na sprzeda. Wanym postulatem byo take wspomnienie o potrzebie rozwoju szeroko pojtej kultury na obszarach wiejskich oraz zwizana z tym potrzeba inwestycji w szkoy o charakterze wiejskim. Wanym elementem politycznym, ktry pojawi si w pracach Iorgi okoo roku 1907 byo przesuniecie akcentw o charakterze ekonomicznym na drugi plan, od tego czasu myliciel rumuski w problemach zwizanych z szeroko rozumian kwesti chopsk gwny nacisk zacz stawia na akcenty o charakterze kulturalnym, uwaajc, e rozwj ekonomiczny wsi rumuskiej powinien i w parze z rozwojem kulturowym. Warto nadmieni, e Iorga kreowa swe postulaty nie z pozycji neutralnej a z pozycji osoby czynnie zainteresowanej tematyk, z drugiej strony stara kreowa si na osob, ktra nie chce na swym programie skorzysta materialne w wczesnych realiach rumuskich powodowao to jednak przypicie Iordze atki idealisty, ktry jest oderwany od rzeczywistoci. Sam zainteresowany prbowa si jej pozby w sposb nieco przekorny oskarajc swych politycznych konkurentw wanie o brak nuty idealizmu w ich programie, o zaprzedanie dawnych ideaw walce o wasne utrzymanie18. Rezultaty totalnego ataku na inne partie polityczne byy atwe do przewidzenia. Odniosy si one do programu Iorgi z zauwaalnym dystansem, jak na przykad ruch Junimea, lub w sposb zdecydowanie krytyczny prasa zwizana z Take Ionescu. Mimo to (lub wanie dlatego) wok Nicolae Iorgi zaczli si grupowa jego zwolennicy, modzie szkolna, nauczyciele, duchowni oraz czonkowie tradycyjnych partii politycznych niezadowoleni z postawy ich dotychczasowych przywdcw. Wrd wczesnych admiratorw Iorgi znajdujemy przyszych rumuskich prominentw np. Gheorghe Ttrescu, lub Iona Michalache. W pewnym stopniu idee goszone przez Iorg znalazy swoje odbicie w powstaniu chopskim, ktre wybucho w Rumunii w roku 1907. Osoby Iordze nieprzyjazne wskazyway jego program jako rdo inspiracji dla powstacw. Pojawiy si w zwizku z tym pogoski o grobie aresztowania historyka, a nawet o grobie zamachu na jego ycie w zwizku z czym wczesny minister spraw wewntrznych Ion I. C. Brtianu zdecydowa si na przydzielenie mu staej ochrony. Powstanie chopskie oznaczao dla Iorgi take doczenie kolejnych elementw do jego planu politycznego, mianowicie element socjalny. Historyk utworzy specjalny fundusz dla ofiar powstania, na rzecz ktrego wpaci 1000 lei, co na owe czasy byo znaczn kwot
18

Ibidem, s. 35. 6

odpowiadajc kwartalnym zarobkom profesorskim. Akcja znalaza spory odzew w spoeczestwie, ponadto jej sukces porednio sprawi, ze Iorga zdecydowa si na podjcie szerszej aktywnoci politycznej w postaci prby dostania si do Izby Deputowanych parlamentu rumuskiego w wyborach, ktre odbyy si pn wiosn 1907 roku. Iorga kandydowa z okrgu Jassw i Botoszan jako kandydat niezaleny. Pomimo deklarowanej niezalenoci sam udzia w kampanii wyborczej wymusi na Iordze dalsze polityczne samookrelenie. W praktyce okazao si, e bliej mu byo do kandydatw liberalnych, ktrych nie krytykowa tak zawzicia jak kandydatw pochodzcych z obozu konserwatywnego19. Ostatecznie Iordze udao si uzyska mandat deputowanego z okrgu w Jassach otrzyma 1157 gosw20. Dzisiaj ocenia si, e byo to moliwe dziki aktywnemu poparciu osb ze rodowiska A. C. Cuzy. Wkrtce po wyborach Iorga zacz powanie myle o zaoeniu wasnej partii, jako e udao si mu zebra w parlamencie grup kilku deputowanych o podobnych pogldach. Warto nadmieni, e Nicolae Iorga otrzyma wwczas mandat deputowanego jako jedyny z niezalenych kandydatw i w zwizku z tym sta si swego rodzaju atrakcj dla dziennikarzy, zarwno krajowych jak i zagranicznych. Prace parlamentu rozpoczy si 7 czerwca 1907 roku i zgodnie z manifestem krlewskim ta kadencja parlamentu miaa by powicona zaatwieniu kwestii chopskiej. Sam Iorga debiutowa jako mwca w parlamencie ju drugiego dnia obrad wnoszc interpelacj, do wczesnego ministra spraw wewntrznych Iona I. C. Brtianu, dotyczc postpowania rzdu w kwestii niedawno stumionego powstania chopskiego. Zapytywa take o plany dotyczce rozwizania palcego problemu wsi21. Tezy postawione w interpelacji zostay przez Iorg w wikszym stopniu rozwinite w przemwieniu wygoszonym 12 czerwca 1907 roku. Myliciel podkreli w nim swoj niezaleno22, ktr bdzie stara si chroni podczas swego posowania w parlamencie, przechodzc do meritum sprawy wspomnia o tym, e wieniak rumuski powszechnie w Europie jest uwaany za najbardziej zacofanego, bardziej nawet od chopa w Turcji 23. Na wspomnian sytuacj wedug historyka zoyo si wiele czynnikw, ta i nie mona wskaza jednego winnego caej sytuacji. Iorga w swym przemwieniu podkreli take bied z jak

19

W swoim czasopimie Iorga zaleca swoim wyborcom popieranie modych politykw z obozu liberalnego, oceniajc ich pozytywnie z uwagi na reformistyczny program. 20 Zaj czwarte, ostatnie promowane mandatem miejsce., Ibidem, s. 41. 21 Ibidem, s. 43; dokadne dane o strukturze wasnoci ziemskiej na wsi moan znale m.in. w: A. Iordache, op. Cit, s. 22-23. 22 N. Iorga, Discururi parlamentare, vol. I partea I, Bucureti 1939, s. 10. 23 Ibidem. 7

pogodzeni byli rumuscy chopi. Stan ten by moe odpowiada wedug sw Iorgi rzdzcym, ale nie by dobry dla pastwa rumuskiego. Do wspomnianego przemwienia Iorga czsto powraca w pniejszym okresie swej dziaalnoci politycznej. Myliciel wspominajc sw wczesn sytuacj polityczn, wspomina, e czu si raczej osamotniony w swoich pogldach w Zgromadzeniu, zwaszcza wtedy, gdy akcentowa wspodpowiedzialno rzdu za wywoanie powstania chopskiego. Rzd wedug Iorgi by odpowiedzialny w sensie zaniechania koniecznych reform, ktrych brak potgowa uczucie frustracji na wsi. Pniej za pewn odpowied na swe wystpienie Iorga uzna amnesti krlewsk dla wszystkich chopw uczestniczcych w powstaniu, ktrzy nie byli oskareni o zabjstwo24. Wystpienie Iorgi zostao rnie przyjte przez pras rumusk, aczkolwiek generalnie wszyscy podkrelali oglne umiarkowanie z jakim miano do czynienia w toku dyskusji parlamentarnej, wynikao ono ze spoecznego przekonania, e waniejszym od oficjalnego znalezienia przyczyny powstania (ktra i tak dla kadego bya jasna) bya kwestia amnestii oraz poprawy sytuacji rolnikw do tego stopnia by takie wydarzenia si nie powtrzyy. Zreszt swoiste zawieszenie broni pomidzy partiami politycznymi zostao zasugerowane przez manifest krlewski otwierajcy posiedzenie parlamentu. Zostaa wwczas powoana specjalna komisja parlamentarna majca za zadanie przygotowanie ustaw majcych rozwiza kwesti roln. Z podobnymi argumentami wystpi rumuski myliciel na kolejnej sesji parlamentu w dniu 15 listopada 1907 r. Myliciel uzna wtedy cae powstanie chopskie za cios zadany klasom posiadajcym, oraz przytomnie zauway, e od tego momentu kwestia chopska staa si spraw oglnokrajow25. Ponadto Iorga stwierdzi, e dotychczasowy system wyborczy w Rumunii jest waciwie fars, gdy chopi waciwie nie posiadaj wasnych przedstawicieli w parlamencie, i s zmuszeni do akceptacji kandydatw pochodzcych z warstw wyszych, ktrzy zasiadajc w parlamencie w ogle nie popieraj kwestii chopskiej26. Rumuski historyk wrcz uzna, e wspomniana sytuacja leaa u rde wystpienia chopskiego w 1907 roku. Nicolae Iorga jako bezpartyjny pozostawa wwczas nieco na uboczu wydarze i z tej pozycji zacz opisywa stanowiska poszczeglnych ugrupowa politycznych wobec projektowanych zmian w systemie prawa rumuskiego. Samo za zawieszenie broni miedzy partiami Iorga uwaa za swoist gr podkrelajc wsplnot interesw
24 25

obu

stron rumuskiej sceny politycznej,

P. urlea, op. cit., s. 45. A. Iordache, Parlamentul Romniei n ani reformelor i primului rzboi mundial 1907-1918, Bucuresti 2001, s. 14. 26 Ibidem, s. 15. 8

znaczna bowiem cz czonkw obu partii bya wacicielami ziemskimi, ktrzy niechtnie chcieli zgodzi si na reform roln27. W kadej z partii historycznych historyk wyodrbni dwa skrzyda konserwatywne opowiadajce si jedynie za minimum koniecznych przemian i postpowe dce do kompleksowego zaatwienia sprawy. Z drugiej strony naley zauway, e wczesne wadze Rumunii uznaway takie wystpienia Iorgi za czysty populizm. Cz osb wspczesnych Iordze uwaaa, e historyk prezentuje zbyt starowieckie podejcie w odniesieniu do partii politycznych, okrelano go jako potomka absolutyzmu owieconego. Uwaano nawet, e stan stosunkw spoecznych jaki dla Iorgi jest idealny odpowiada zaoeniom wspomnianego modelu ustrojowego. W takiej sytuacji okrelono go jako romantyka ktry jest przeciw wszystkim i wszystkiemu28. Wspomniane stanowisko Iorgi nie znajdowao nawet poparcia w krgach zwizanych z wsi, jeden z nielicznych deputowanych wywodzcych si ze rodowiska wociaskiego (nauczyciel wiejski) t. Drghicescu uznawa je za rozwaania czysto teoretyczne nie majce nic wsplnego z ewentualn popraw losu chopw. Wedug niektrych badaczy taka ocena dziaalnoci Iorgi w kwestii chopskiej jest jak najbardziej waciwa, gdy w pniejszym okresie myliciel ostro wystpowa przeciw liberalnym programom reformy rolnej29. Kwestia chopska zostaa zreszt przynajmniej tymczasowo zaatwiona w dniu 23 grudnia 1907 roku odpowiednim dekretem krlewskim. Z dniem 16 stycznia 1908 roku Nicolae Iorga rozpocz kolejny rok swej aktywnoci politycznej. Pierwsze jego wystpienie w tym roku powiecone byo kwestii wsparcia dla gospodarstw rolnych, ktre w sposb wyrany ucierpiay w powstaniu chopskim. Myliciel postulowa przyznanie najbardziej poszkodowanym pomocy w oglnej wysokoci 15 milionw lei. Kontynuujc niejako ten wtek Iorga sceptycznie odnis si do pomysu powoania Izby Rolnej, majcej w zamyle jej twrcw zajmowa si nabrzmiaym ju problemem wsi. Iorga uwaa, e wspomnianej instytucji nadano zbyt wiele obowizkw, natomiast wyposaono j w zbyt mae uprawnienia. Ponadto nie zgadza si z podstawowym celem powoania Izby a mianowicie chci wzmocnienia klasy redniej na wsi. Iorga argumentowa, e warstwa ta waciwie nie istnieje i nie ma za bardzo z czego jej stworzy30. W podobnym duchu Iorga wypowiada si w sprawie wsplnej odpowiedzialnoci finansowej gmin za ewentualne straty poniesione w przyszoci przez wacicieli ziemskich. Podobnie negatywnie Iorga wypowiada si przeciw prawnym gwarancjom stanu posiadania dla bogatych ziemskich wacicieli w Rumunii, pastwo rumuskie miao w przyszoci pokrywa wszelkie straty poniesione przez

27 28

A. iordache, op. cit., s. 17. Ibidem, s. 68. 29 Ibidem, s. 30. 30 Ibidem, s. 41. 9

wacicieli w razie jakich zamieszek chopskich31. Zwizany by z tym projekt powoania specjalnej andarmerii wiejskiej, majcej w sposb szczeglny nadzorowa sytuacj polityczno-spoeczn na wsi i podejmowa dziaania prewencyjne w razie zagroenia wybuchem powstania. W szeroko rozumian kwesti chopsk wpisywaa si te interpelacja Iorgi w kwestii prawa antytrustowego, ktre miao take dotyczy kwestii rolnych, mianowicie zakazyway posiadania zbyt wielkiej iloci ziemi. Iorga domaga si natychmiastowego wprowadzenia go w ycie, tylko w takim bowiem wypadku spodziewa si skutecznoci wspomnianych zapisw prawnych. Sprzeciwia si w wyrany sposb przy tym propozycji rzdowej, ktra postulowaa wprowadzenie bardzo dugiego czteroletniego okresu przejciowego. Wedug Iorgi tak dalekie odsunicie w czasie wejcia w ycie tego prawa spowoduje niwelacj ewentualnych pozytywnych aspektw danej ustawy32. Niejako poboczn kwesti, jednak w sposb zrozumiay zwizan z szeroko rozumian kwesti wiejsk bya sprawa wprowadzenia na obszarze Rumunii w 1907 roku monopolu pastwowego na produkcj alkoholu. Wedug oficjalnej argumentacji strony rzdowej wprowadzenie monopolu miao mie aspekt ochrony chopa rumuskiego przed chorob alkoholow, ktra bya (i nie ukrywajmy jest do dzisiaj) powanym problemem wsi nie tylko rumuskiej33. Dodatkowym elementem, na ktry wskazywa Iorga bya obawa przed rozpowszechnieniem procederu faszowania napojw alkoholowych, zwaszcza w Modawii, ktry w istotny sposb mgby wpyn na finanse pastwa. Ponadto kwestia ta zostaa przez rumuskiego myliciela uznana za spraw zastpcz, odwracajc uwag od rzeczywistego problemu wsi, a mianowicie kwestii rolnej. Oprcz omwienia wspomnianej kwestii chopskiej Nicolae Iorga bra te czynny udzia w dyskusji na temat rumuskiego Skarbu Narodowego (27 luty 1908) oraz reformy armii (7 marca 1908)34. W tak zwanym midzyczasie cay czas aktualny pozostawa problem zaoenia wasnego ugrupowania politycznego, pocztek 1908 roku wydawa si by dobrym do tego momentem, gdy panoway wwczas sprzyjajce temu warunki polityczne. Opinia publiczna zacza powoli zgasza niejako zapotrzebowanie na powstanie kolejnej partii politycznej, bdcej znaczcym uzupenieniem istniejcego dotd systemu dwupartyjnego. Jako pierwszy ow luk stara si wypeni Take Ionescu, ktry 16 lutego 1908 roku doprowadzi do rozamu w partii Konserwatywnej i zaoy wasn Parti Konserwatywno-Demokratyczn (Partudul

31 32

P. urlea, s. 50. Ibidem. 33 A. Iordache, op. cit., s. 49. 34 urlea, s. 51 rozwin w oparciu o przemwienia sejmowe Iorgi. 10

Conservator Democrat)35. Jednak jej pojawienie si na rumuskiej scenie politycznej byo w widoczny sposb kontestowane przez osoby podzielajce pogldy Iorgi, uwaa on bowiem, e nowa partia Ionescu bdzie powiela bdy obecne take i w poprzednim ugrupowaniu tego polityka. Niemal jednoczenie z rozamem w obozie konserwatywnym Nicolae Iorga zacz powane przygotowania do przedstawienia szeroko rozumianej opinii publicznej wasnej propozycji. Ju od 30 stycznia 1908 roku, gazeta Iorgi Neamul Romnesc rozpocz publikacj zaoe ideowych nowego ruchu politycznego, ktry zosta zdefiniowany jako narodowo (nacjonalistyczno)-demokratyczny36. Skada si on z 19 punktw o rnej wymowie: 1. domagano si zmiany prawa o wasnoci ziemskiej z 1864 roku w duchu umoliwienia parcelacji duych majtkw ziemskich. 2. kolonizacja w majtkach pastwowych i majtkach organizacji dobroczynnych, 3. Wywaszczenie towarzystw ubezpieczeniowych i likwidacja majtkw zaduonych. 4. Wzmocnienie uprawnie Izby Rolnej, oraz zapewnienie jej odpowiedniego wsparcia budetowego. 5. Zniesienie podatku pogwnego i zastpienie go podatkiem dochodowym, 6. Zniesienie szeroko rozumianych powinnoci dworskich, 7. Stworzenie szk dla urzdnikw administracji pastwowej, stworzenie regulaminu dla wspomnianych urzdnikw. 8. Wprowadzenie autonomii duchownych, 9. Stworzenie sieci szk zawodowych i handlowych, oraz otwarcie w kadym miecie powiatowym pastwowego banku zajmujcego si udzielaniem kredytw inwestycyjnych i konsumpcyjnych. 10. Zakaz zatrudniania cudzoziemcw w Rumunii. 11. Zakaz nabywania wasnoci ziemskiej na wsi przez cudzoziemcw, 12. Stworzenie sieci herbaciarni, czytelni i bibliotek dla ludu w kadym miecie, ponadto wprowadzenie pastwowego monopolu na produkcj alkoholu. 13. Reorganizacja w duchu narodowym szkolnictwa redniego, 14. Przystosowanie programw uniwersyteckich do wymogw wspczesnych i nadanie In niezbdnej autonomii, 15. Polepszenie sytuacji materialnej nauczycieli, 16. Rozwj narodowego ruchu artystycznego,
35

W. Roszkowski, Take Ionescu, [w:] Sownik biograficzny Europy rodkowo-Wschodniej XX wieku, Warszawa 2004, s. 475. 36 urlea, s. 51. 11

17. Prowadzenie przyjaznej polityki zagranicznej wobec krajw bakaskich, 18. Usunicie ydw z armii. 19. Wprowadzenie gosowania powszechnego. Wspomniany program zosta przez samego Iorg zdefiniowany jako oparty na doktrynie nacjonalistycznej. rde tej inspiracji Iorga kae szuka swym nastpcom w oglnej sytuacji politycznej w kraju37. Iorga uwaa e w swym programie bra wraz z A. C. Cuz pod uwag dotychczasowe osignicia Mihai Koglniceanu, ktrego uznawa za swj wzr polityka,. Przy okazji formowania wspomnianego programu Iorga wspomina o zweryfikowaniu swych dotychczasowych pogldw na kwesti szeroko rozumianego ycia narodowego. Myliciel bra pod uwag pogld, e inspiracji do dziaa naley poszukiwa w dziedzictwie dawnych wiekw, za przykad ukazuje tu obchody rocznicowe ku czci Stefana Wielkiego. Czytajc relacj Iorgi z owych obchodw mona zauway e zrobiy one na nim due wraenie zwaszcza poprzez masowo uroczystoci, myliciel wysnu z tego wniosek o moliwociach tkwicych w umasowieniu problemw politycznych w Rumunii, co samo przez si stworzyoby now sytuacj polityczn w kraju38. W ramach dziaalnoci politycznej nowa partia deklarowaa ch zaoenia wasnej drukarni oraz codziennego wydawania gazety Neamul Romnesc. Po opublikowaniu manifestu wstpnego Nicolae Iorga niejako za naturalnego przeciwnika uzna nowe ugrupowanie Take Ionescu, w zwizku z czym rozpocz w cyklu artykuw porwnywanie wasnego programu z manifestem PCD. Ze swej strony Iorga zapewni, e jego partii znajdzie si miejsce dla wszystkich dobrych i inteligentnych, otwartych na now wizj ycia politycznego. Iorga od razu zaznaczy, e bdzie si stara walczy z przeytkami systemu oligarchicznego w Rumunii i e bdzie dy do wprowadzenia zasad penej demokracji w Rumunii. Przy okazji zdefiniowane zostao przez myliciela pojcie nacjonalizmu, jako ciga walka przeciw braniu inspiracji do dziaa politycznych z zagranicy, przeciw uciemieniu socjalno-politycznemu pewnych warstw spoecznych wewntrz pastwa; zreszt caa walka powinna odbywa si w duchu zrozumienia, e nard powinien dy wszelkimi metodami do naladowania dobrych wzorcw. Kwestia ta zostaa jeszcze bardziej dopracowana w maju 1908 r. nacjonalizm zosta okrelony jako doktryna i sposb na zrozumienie oraz rozwizanie wszelkich problemw ycia politycznego, kulturalnego i ekonomicznego. Jest swoistym zobowizaniem moralnym, nie mona go

37 38

N. Iorga, O viaa de om aa cum a fost, Chiinau 1991, t. 2, s. 104. Ibidem, s. 105. 12

porwnywa z innymi ruchami politycznymi, nie ma uprzedze o charakterze personalnym, nie ma charakteru klasowego39. Zamiar sformowania Partii Narodowo-Demokratycznej (PND) spotka si z nieprzyjaznym przyjciem ze strony innych si politycznych w kraju (nikt przecie nie lubi jak wyrasta mu konkurencja). Z najwiksz dawk negatywnych emocji spotykamy si w publicystyce zwizanej z siami konserwatywnymi i konserwatywno-demokratycznymi. Media zwizane z nurtem liberalnym zajy raczej postaw wyczekujc publikujc bez komentarza manifest Iorgi, oraz zamieszczajc pniej wywiad z mylicielem, ktry stara si wyjani czytelnikom prasy liberalnej ide powoania jego partii. Iorga podkreli otwarto jej szeregw dla wszystkich potencjalnych czonkw, natomiast w kwestii walki o powszechne prawo wyborcze stwierdzi, e moe w tej kwestii rozmawia nawet z socjalistami. Ze swej strony gazeta liberalna Viitorul tumaczc fenomen powstania w Rumunii w krtkim okresie czasu dwch nowych partii politycznych stwierdzia, ze powstaa partia bez programu (PCD) oraz program bez partii PND. Przypadek Ionescu okrelono jako wynik dziaalnoci politykarealisty, natomiast przypadek Iorgi jako wynik dziaania polityka idealisty. Co ciekawe gazeta zidentyfikowaa zamiary Ionescu, jak i ludzi za nim stojcych jako konserwatywne, natomiast zachowanie Iorgi i jego poplecznikw okrelono jako liberalne i w zwizku z tym publicyci zadawali pytanie dlaczego Iorga i jego ludzie nie przystpili do partii liberalnej? Prawdopodobnie gosy te byy inspirowane przez przywdztwo liberaw, ponadto ludzie Ionescu uwaali wspprac Iorgi z liberaami za pewnik. Strona socjalistyczna bya negatywnie zaskoczona faktem i narodowi demokraci tworz wasn si polityczn.40 Poza zamtem zwizanym z tworzeniem partii w 1908 roku Iorga doprowadzi te do koca kilka innych swoich projektw, takich jak kursy letnie i zaoenie drukarni, obydwa znalazy swe miejsce w miejscowoci Vleni de Munte, gdzie od 1907 roku zamieszkiwa Iorga. Miejsce to byo o tyle korzystnie pooone, e leao w pobliu granicy z Transylwani, co w pewnym stopniu uatwiao akcje propagandowe, ponadto doprowadzenie tam w 1908 roku linii kolejowej pozwolio na atwy dostp z gbi kraju wszystkich zainteresowanych ofert myliciela. Drukarnia zostaa ostatecznie oddana do uytku w maju 1908 roku, aczkolwiek mona zauway, e zacza pracowa ju miesic wczeniej. Bya ona zorganizowana na zasadach spki akcyjnej, a jej gwnym zadaniem byo publikowanie dzie swego zaoyciela i waciciela oraz gazety Neamul Romnesc, od ktrej zreszt przeja nazw. Oprcz druku pozycji sygnowanych przez Nicolae Iorg innym zadaniem drukarni byo publikowanie ksiek
39 40

urlea, op. cit, s. 53. Ibidem, s. 54 13

traktujcych o Rumunii a take w duej mierze podrcznikw szkolnych. Blisko granicy sprzyjaa take ich przerzutowi za granic, gdzie krc niemal w podobnej iloci jak w Starym Krlestwie miay wedug Iorgi za zadanie ksztatowanie ducha nowoczesnego Rumuna. Bardzo wanym aspektem dziaalnoci Iorgi w Vleni de Munte bya organizacja cyklicznych szk letnich. Ich idea zostaa sprecyzowana w latach 1904/06, natomiast wprowadzona w ycie zostaa w 1908 roku. Wspomniane szkoy letnie organizowane byy cyklicznie do 1940 roku z przerw w latach 1915-1920. Miay one charakter patriotyczny, a ich gwnym zadaniem byo krzewienie wrd uczestnikw ducha nowoczesnej rumuskoci. Element ten by bardzo istotny w okresie przed I wojn wiatow, ale nie stracia na znaczeniu w trakcie okresu XX-lecia midzywojennego. Pocztkowo inicjatywa Iorgi spotkaa si z podejrzliwoci ze strony wadz pastwowych, dopiero po zmianie rzdu w 1911 roku nastpia zmiana w podejciu i nawet krl Karol I wysa do Vleni de Munte przyszego krla Karola II. Przyszy krl uczszcza w pniejszym okresie take na wykady Iorgi na Uniwersytecie w Bukareszcie. Iorga twierdzi, e prbowa przekona ojca przyszego Karola II - ksicia Ferdynanda o celowoci nauczania przyszego krla w kraju, gdzie Iorga nawet proponowa mu napisanie doktoratu41. Z drugiej strony Wgrzy zakazywali swym obywatelom uczestniczenia w inicjatywie Iorgi pod karami administracyjnymi. Prasa wychodzca w Budapeszcie okrelia Iorg jako ekstremistycznego szowinist. Poza aktywnoci o charakterze politycznym na gruncie krajowym, Iorga stara si w miar monoci uczestniczy take w yciu kulturalnym narodu zwaszcza poprzez czynne poparcie dawane Lidze Kulturalnej. Organizacji, ktra zajmowaa si wspieraniem ywiou rumuskiego poza granicami kraju. Aktywno na gruncie parlamentarnym Iorga wznowi 15 listopada 1908 roku. Mowa tronowa Karola I, wygoszona na otwarciu sesji nie spenia oczekiwa wikszoci politykw rumuskich. Iorga zaznaczy, e Karol I nie wzi pod uwag krachu prb wprowadzenia reform liberalnych w Rumunii. Iorga w swym wystpieniu w parlamencie otwarcie stwierdzi, e rzd nie kontynuujcy programu reform winien przyzna si do krachu wasnej polityki42. I zacz prowadzi polityk okrelon jako realistyczn. W zwizku z tym krl powinien sprbowa dokona nowego otwarcia polityki wewntrznej jak i zagranicznej Rumunii. Zamiast tego krl obieca jedynie mae ustpstwa wobec rodzcego si ruchu agrarnego w Rumunii. Pod wzgldem polityki zagranicznej Iorga i cay zwizany z nim obz polityczny twierdzili, e Rumunia powinna zerwa dotychczasowe wizy czce j z Austro-Wgrami,
41 42

N. Iorga, O viaa, t. 2, s. 179. N. Iorga, Discursuri parlamentare, vol I, p I., s. 197-222 14

ktre w adnym razie nie s zgodne z rumusk racj stanu i w ich miejsce nawiza blisze stosunki z krajami bakaskimi oraz Rosj. Katalizatorem wywoujcym konieczno przeorientowania rumuskiej polityki zagranicznej, bya wedug Iorgi aneksja Boni i Hercegowiny przez Austro-Wgry, co w pewnym ( nieznacznym) stopniu zmienio faktyczny stan stosunkw midzynarodowych na Bakanach43. Jednak wymowa tego gestu zostaa odpowiednio odczytana w Rumunii. Po raz pierwszy wielu politykw rumuskich domagao si zmiany rumuskiej polityki zagranicznej dotd nastawionej wyranie na wspprac z AustroWgrami. Wrd nich znalaz si take i Nicolae Iorga. Wspomniana aktywno polityczna rumuskiego myliciela nie umkna uwadze przedstawicieli pastw ociennych, ktrzy zwracali uwag na jego dziaalno, okrelan przez siebie jako wywrotow, a jego samego okrelali jako najniebezpieczniejszego agitatora. Porednio wiadczy to o swoistym rodzaju uznania, jakim Iorga cieszy si take wrd swoich przeciwnikw. Z drugiej strony powodowao to pewne trudnoci przyznania mu wizy wjazdowej do Austrii. Przypadajca na 1909 rok rocznica pwiecza istnienia zjednoczonego pastwa rumuskiego bya okazj do kolejnych politycznych wystpie Iorgi. Stale monitowa on rzd o organizacj wystawnych obchodw, w ktre zostaaby zaangaowana caa armia, take wszyscy czonkowie parlamentu powinni wzi udzia w specjalnym naboestwie dzikczynnym na Wzgrzu Metropolii w Bukareszcie. Poza obchodami o charakterze oglnopastwowym, historyk organizowa take wiele akcji rocznicowych o charakterze lokalnym zwaszcza w Jassach. Innym efektem ubocznym dziaalnoci Iorgi byo aresztowanie go przy prbie wjazdu na teren Bukowiny przez wadze austriackie i wydalenie go do Rumunii. Akt ten spotka si z potn krytyk ze strony rumuskiej opinii publicznej, dajcej od wadz rumuskich przeorientowania polityki zagranicznej w duchu odejcia od sojuszu z Austro-Wgrami44. Specjalna uwaga powicona obchodom organizowanym w Jassach i okolicy wynikaa prawdopodobnie z tego, e wspomniane miasto stanowio okrg wyborczy Iorgi w zwizku z czym poczuwa do odpowiedzialnoci za wprowadzenie w ycie dziaa, ktrych podjcia domaga si na gruncie oglnokrajowym. Poza organizacj obchodw rocznicowych Iorga powica si te wzmoonej pracy na forum parlamentu. Sw aktywno skierowa gwnie przeciw dziaaniom politycznym ju
43

zwizane z odmow

Wydaje si, e nie naley jednak tego faktu przecenia, gdy musimy pamita, e monarchia dualistyczna poprzez aneksj Boni i Hercegowiny niejako zalegalizowaa swoj kontrol nad wspomnianym obszarem, ktr i tak sprawoway od 1878 roku. Dlatego naley to chyba traktowa jako gest propagandowy majcy ukaza krajom ociennym, w tym i Rumunii determinacj Austro-Wgier do kontroli nad Bakanami. Tak te w Rumunii ten gest zosta zreszt odczytany. 44 P. urlea, op. cit., s. 62. 15

istniejcych partii, ktrych sojusz upatrywa jako gwn przyczyn zej sytuacji wewntrznej w Rumunii. Podobnie z du rezerw zostao przyjte wystpienie krla otwierajce prace parlamentu w 1909 roku, zostao ono poddane oglnej krytyce, zwaszcza brak zapowiedzi wikszych reform spoecznych, cieplej natomiast przyjto zapowied pomniejszych reform gospodarczych wprowadzajcych ochron lasw pastwowych oraz zapowied budowy nowych linii kolejowych. Ze swej strony Nicolae Iorga w wystpieniu z 26 listopada podkrela nieudolno rzdu liberalnego, oraz cige denie do podtrzymania sojuszu z Austro-Wgrami wbrew woli wikszoci Rumunw. W roku 1909 zakoczy si w yciu politycznym Iorgi wany rozdzia, w ktrym du cz swojej uwagi powica rozwizaniu kwestii chopskiej, w pniejszym okresie spraw dominujc staa si kwestia umocnienia wasnej partii politycznej. Zostaa ona zaoona ostatecznie po dugich przygotowaniach w 1910 roku w wyniku kongresu zaoycielskiego, ktry odby si 23 i 24 kwietnia w Sali Opplera w Bukareszcie, honorowym przewodniczcym zgromadzenia zosta pk. Mladian Manoliescu, ktry by niegdy adiutantem pierwszego ksicia zjednoczonej Rumunii Aleksandra Jana Cuzy. Ostatecznie przyjta przez kongres wersja programu rnia si od tej proponowanej przez Iorg w roku 1909. Dokument ten oddaje koncepcj polityczn Iorgi, aktualn w 1910 roku. Po pierwsze awizowano denie do zjednoczenia narodu rumuskiego, w tym celu postulowano zblienie do wielkich potg oraz pastw bakaskich majcych z Rumunia potencjalnego wsplnego przeciwnika Austro-Wgry. W dziedzinie polityki wewntrznej Iorga stawia gwnie na rozwizanie kwestii chopskiej, poprawienie reformy rolnej z 1864 roku i jej cakowite wprowadzenie w ycie. Prowadzenie kolonizacji w majtkach pastwowych, zaoenie Izby Rolnej, likwidacja powinnoci dworskich, wsparcie dla lokalnej produkcji rolniczej, popularyzacja szkolnictwa rolniczego. Du cz programu powicono take kwestiom gospodarczym, zapowiadano walk o zwikszenie dostpnoci do kredytw, zmniejszenie ochrony patentowej do jednego roku w przypadku technologii wykorzystywanych przez drobny przemys, nacjonalizacja tych gazi przemysu, ktre korzystay z dobrodziejstwa protekcjonizmu gospodarczego, zakaz tworzenia trustw i karteli, anulowanie taryf promocyjnych na kolei dla przedsibiorstw zagranicznych, ostatnim postulatem byo denie do zapewnienia pastwu monopolu w dziedzinie ubezpiecze. Cz programu zostaa powicona take klasie robotniczej. Tu postulowano rozwj praktyki ubezpiecze pracowniczych, zarwno spoecznych jak i rentowych. Wprowadzenie specjalnych zasad zatrudniania kobiet i dzieci. Innym postulatem byo wprowadzenie specjalnych sdw pracy. W swym programie nowa partia nie zapomniaa take o owiacie, gdzie w gwnym stopniu postulowano reform
16

szkolnictwa

handlowego,

upastwowienie

szkolnictwa,

przystosowanie

programw

uczelnianych do potrzeb kraju, podwyki dla nauczycieli, zaoenie wyszej uczelni ekonomicznej w Braile lub Gaaczu. Postulowano wiksze wsparcie dla kultury ludowej. Chciano stworzenia szerokiej sieci bibliotek, wzmocnienia armii do poziomu reprezentowanego przez pozostae pastwa bakaskie, dano take przyznania Rumunom powszechnego prawa wyborczego. Warto nadmieni, e Nicolae Iorga wielokrotnie w trakcie swej kariery parlamentarnej interpelowa w szeroko rozumianych kwestiach narodowych. Patrzc przez pryzmat jego kontaktw z Lig Kulturaln, z pewnoci inspiroway one wystpienia myliciela w parlamencie w ktrychch ostro domaga si rewizji polityki kulturalnej wzgldem AustroWgier, szczeglnie historykowi zaleao na zapewnieniu dostpu rumuskich czasopism i ksiek do mniejszoci rumuskiej na Wgrzech45. Jednak postulaty Iorgi musiay ustpi wobec szeroko rozumianej rumuskiej racji stanu. Podsumowujc, program mona uzna za centroprawicowy, przy czym za jego prawicowy wydwik szczeglnie odpowiada A. C. Cuza. wczenie by on nawet klasyfikowany jako demokratyczny, jednak naley pamita, e o takim jego odbiorze z pewnoci decydowao podjcie aspektw spoecznych w programie nie za jego caoksztat. Uwany czytelnik studiujc obydwa programy polityczne z atwoci wychwyci akcenty nacjonalistyczne i antysemickie w obu dokumentach, byo to charakterystyczne dla owej epoki nie tylko na terenie pastwa rumuskiego. Naley przy tym pamita, e podoe tych zachowa byo cile ekonomiczne, tylko mae grupki ekstremistw nawoyway do czynnej przemocy w stosunku do ydw. Sam Iorga zalicza si do grupy ludzi, ktrzy przeciw ydom formuowali jedynie dania natury ekonomicznej, natomiast wspzaoycie partii A. C. Cuza by przedstawicielem bardziej radykalnego nurtu co w przyszoci miao doprowadzi do rozpadu w partii. Chwilowo jednak polityk ten zszed na drugi plan w partii, w ktrej gwn rol zacz odgrywa Nicolae Iorga, Cuza nie pojawi si nawet na zjazdach partii w 1911 i 1912 roku, statut partii z 1914 roku jest te sygnowany wycznie przez Nicolae Iorg. W kocu opinia publiczna zacza identyfikowa wspomniany ruch polityczny wycznie z Iorg, nazywajc j parti Iorgi, a jej czonkw Iorgistami46. rda negatywnego stosunku Iorgi do mniejszoci ydowskiej naley poszukiwa w jego przekonaniu o agresywnoci ydw, ktra na dodatek jest wspierana przez kapita zagraniczny. Sam myliciel podkrela jednak wielokrotnie, e jego niech do ydw nie ma podoa rasowego47. Samo zaoenie partii zostao oczywicie zauwaone przez pras
45 46

A. Iordache, op. cit., s. 71. P. urlea, op. cit., s. 68. 47 N. Iorga, Cuvinte potrivite, s. 195-201. 17

rumusk, generalnie jednak wypowiadaa si ona w duchu negatywnym negujc potrzeb powoywania jeszcze jednego obozu politycznego, ktry wedug oceny prasy nie mia zbytnich szans na powodzenie w yciu politycznym. Prawdziwym testem dla nowego ugrupowania stay si przyspieszone wybory parlamentarne, ktre zostay rozpisane na 16 24 lutego 1911 roku. Przyczyn skrcenia kadencji parlamentu byo powoanie konserwatywnego rzdu Petre P. Carpa w grudniu 1910 r. Sam fakt zmiany rzdu Iorga przyj z zadowoleniem, nowy skad Rady Ministrw Iorga uzna za kompetentny. Nowe wybory byy pierwszymi, w ktrych startowa jako lider wasnego ugrupowania politycznego, kampani wyborcz Iorga zdecydowa si prowadzi z wasnego okrgu wyborczego z Jassw, gdzie umieci sztab swego ugrupowania48. Nie bya to kampania zbyt aktywna poniewa podstawow bolczk nowej partii by brak funduszy, ktre pozyskiwano waciwie tylko ze skadek czonkowskich i dobrowolnych wpat. Rezultat tak przeprowadzonej kampanii jest atwy do przewidzenia, Iorga ani aden z jego kolegw partyjnych nie uzyska miejsca w parlamencie otrzymujc jedynie 3 500 gosw w skali kraju. Warto nadmieni, e walka wyborcza bya prowadzona bardzo ostro, opozycja parlamentarna czstokro podkrelaa widoczny wpyw czynnikw rzdowych na wybory. Iorga prbowa robi dobr min do zej gry i stwierdzi e jest zadowolony z poparcia jakie otrzyma, poniewa miao to wiadczy o przynajmniej czciowej akceptacji programu przez elektorat. Banicja parlamentarna trwaa blisko dwa lata, bowiem Iorga dosta si do parlamentu w nastpnych wyborach ktre odbyy si pomidzy 8 a 18 listopada 1912 roku. Obiektywnie naley stwierdzi, e w dostaniu si do parlamentu Iordze, jak i wielu innym kandydatom startujcym jako niezaleni pomg rozam jaki mia miejsce w Partii Konserwatywnej, do tego dooy si te pewne niezadowolenie czonkw Partii Liberalnej ze sposobu przywdztwa Take Ionescu. W efekcie partia Iorgi otrzymaa ponad 7 tysicy gosw, a jej przywdca powrci do parlamentu tym razem reprezentujc okrg Prahova. Warto nadmieni, e tym razem w odrnieniu od wyborw poprzednich prawie w ogle nie mielimy do czynienia z kampani wyborcz (rzecz dzi nie do pomylenia). Wobec narastajcego kryzysu na Bakanach wraz z I wojn bakask kwestie ycia politycznego w Rumunii zeszy na drugi plan. Za przewodni motyw swojej bytnoci w parlamencie w tej kadencji Iorga uzna dziaanie na rzecz rozwizania kwestii chopskiej i narodowej. Nowy parlament rozpocz prace 26 listopada 1912 roku od dyskusji nad mow tronow Karola I, w ktrej sdziwy krl wspomina o koniecznoci utrzymania dobrossiedzkich stosunkw ze wszystkimi zainteresowanymi, z drugiej strony jednak w sposb wyrany
48

P. urlea, op. cit., s. 75. 18

zapowiedziano potrzeb wzmocnienia armii. Ogoszono oficjalnie, e w konflikcie bakaskim Rumunia zajmie stanowisko neutralne. Z takim podejciem do sprawy nie zgadza si Nicolae Iorga, ktry gosowa przeciw przyjciu do wiadomoci mowy tronowej odzwierciedlajcej przysz polityk rzdu liberalnego49. Wydaje si e kwesti z ktr Iorga si nie zgadza by neutralny stosunek do Bugarii, ktra w wyniku sukcesu w wojnie z Turcj mogaby zagraa Rumunii w przyszoci. Kwesti sporn bya pocztkowo przynaleno miasta Sillistria, ktre zostao ostatecznie przyznane Rumunii przez mocarstwa w Sankt Petersburgu latem 1913 roku. Pniej jednak, Rumunii korzystajc z zaangaowania Bugarii w drug wojn bakask przyczyli si do walki. Jak wspomina Nicolae Iorga, w wojnie tej wzili udzia waciwie wszyscy liczcy si rumuscy politycy, ktrzy niejako na wycigi zgaszali si do wojska. Sam Iorga uleg temu trendowi i wzi udzia w kampanii wraz z oddziaem lotniczym. Osobicie rumuski myliciel sprzeciwia si interwenci w Bugarii twierdzc, e gra nie jest warta wieczki, a z powodu maego skrawka ziemi mona zantagonizowa sobie kraj ocienny. Myliciel proponowa by oglna uwaga spoeczestwa i politykw rumuskich zwrcia si w kierunku Siedmiogrodu50. Z drugiej strony warto zauway, e opory historyka nieco stopniay, gdy okazao si, i to Rumunia bdzie goci kongres pokojowy i dziki temu okae si si w wspdecydujc na Bakanach. Aprobata ze strony Iorgi pojawia si zapewne take i dlatego, e w wojnie rumusko-bugarskiej upatrywa on szansy na odejcie od sojuszu z AustroWgrami, ktre poprzez sojusz z Rumuni i Bugari chciay dominowa na Bakanach. Mia to by symboliczny pocztek uniezaleniania si pastw bakaskich spod kurateli mocarstw oraz wstp do samostanowienia o losach pwyspu. Z powodu wojny oglna aktywno parlamentarna w 1913 roku nie bya wysoka, poniewa rozwizanie wikszoci problemw przeoono na rok 1914. Pewnym pokosiem epoki wojen bakaskich byo powoanie Instytutu Poudniowoeuropejskiego (Istitutul de Sud Est European) przez Iorg i dwch innych wybitnych naukowcw Vasile Prvana i Gheorghe Munteanu Murgociego51. Na pocztku gorcego roku 1914, po ostatecznym (jak si wwczas wydawao) zaatwieniu kwestii bakaskiej posowie i senatorowie rumuscy powrcili do parlamentu 2 stycznia 1914 r. tylko po to by usysze dekret o rozwizaniu Izb i rozpisaniu nowych wyborw na luty 1914 roku. Wybory poprzedzia kampania wyborcza w ktrej gwnym problemem byo odniesienie si do kwestii reform: rolnej i systemu wyborczego. Linia podziau przebiegaa nastpujco: Partia Liberalna wspomniane reformy pilotowaa, partia Konserwatywna bya
49 50

A. Iordache, Parlamentul , s. 93. P. urlea, op. cit., s. 81. 51 Ibidem, s. 84. 19

przeciw a dwie pozostae (w tym i partia Iorgi) opowiaday si za ograniczonym pakietem reform52. W zwizku z tym Iorga przedstawi 13 stycznia 1914 roku w swej gazecie Neamul Romnesc nowy program polityczny swego ugrupowania. Obejmowa on: wprowadzenie powszechnego gosowania dla wszystkich mieszkacw Rumunii; prawo pierwokupu ziemi dla chopw z miejscowoci, w ktrej waciciel chce sprzeda majtek53. W kwestii walki wyborczej zastanawiano si w partii nad wyborem strategii majcej da partii wejcie do parlamentu. Jednym z rozpatrywanych pomysw byo wejcie w koalicj z liberaami, jednak sam Iorga odrzuci t moliwo, deklarujc przy okazji wasne wsparcie dla programu reform liberalnych. Powtrzy je take w Parlamencie po wyborach w dniu 4 marca 1914 roku. Akceptacja przez parlament programu reform liberalnych poskutkowaa rozpisaniem kolejnych wyborw na maj 1914 roku, miano wwczas wybra Konstytuant, zadaniem ktrej miaa by odpowiednia zmiana konstytucji. Do tych wyborw partia Iorgi przygotowaa si wyjtkowo starannie, przeznaczajc wiele rodkw na walk przedwyborcz, podobnie zreszt jak pozostali uczestnicy rumuskiej sceny politycznej. W opublikowanym w okresie przedwyborczym Manifecie do wyborcw Iorga okreli wasn si polityczn jako opozycyjn, ale jedyn ktra adresuje swj program do chopw w szeroko pojtym interesie caej warstwy. Iorga przypomnia gwne zaoenia wasnego programu politycznego: przymusowa sprzeda majtkw, ktrych waciciele wyjechali z Rumunii, powszechne prawo wyborcze, aczkolwiek przy utrzymaniu systemu kurialnego; w polityce zagranicznej wspomina o koniecznoci wsppracy z krajami bakaskimi. Warto wspomnie, e chocia oficjalnie manifest by sygnowany przez A. C. Cuz to za jego gwnego autora powszechnie uznaje si Iorg ze wzgldu na bardzo due ograniczenie pierwiastkw antysemickich54. Wiadomo te, e niemal tradycyjnie dziaalno aktywistw partyjnych okresie poprzedzajcym wybory bya w duym stopniu ograniczana przez wadze. Zdarzay si przypadki konfiskaty materiaw propagandowych itp. Warto take zauway, e przy okazji
P. urlea, op. cit, s. 77. Ibidem. 54 P. urlea, op. cit, s. 77.
52 53

20

wspomnianych wyborw doszo do rnicy zda midzy Cuz a Iorg w materii prowadzenia walki wyborczej. O ile Iorga opowiada si za szeroko rozumian walk klasyczn, pokojow. O tyle Cuza wola dziaa radykalnie prbujc przekonywa wyborcw take metodami nieparlamentarnymi55. W rezultacie PND otrzymao 7007 gosw, co oznaczao poparcie na staym poziomie od czasu poprzednich wyborw. Do parlamentu dostali si: Iorga i A. C. Cuza. Myliciel jako jedyny przedstawiciel opozycji zosta dokooptowany do komisji konstytucyjnej, gdzie prbowa zbada jak kwesti roln rozwizano w krajach ociennych i wycign z tego wnioski dla Rumunii. Byo to pokosiem prestiu jaki historykowi udao si uzyska w oczach swych przeciwnikw politycznych56. W kwestiach stricte zwizanych z reform roln Iorga opowiada si za realizacj wasnego programu (czyli ograniczonym wywaszczaniem; penego wywaszczania Iorga nie popiera, gdy uwaa, e po pierwsze w Rumunii nie ma wystarczajco bogatej klasy posiadaczy, po drugi pastwo rumuskie byo wedug niego na to zbyt biedne), natomiast Cuza sprzeciwia si jakiejkolwiek prbie odgrnego pozbawiania majtku, uznajc to za zamach na wite prawo wasnoci. Warto zauway, e sprzeciw wobec programu reform konserwatyci uczynili motywem przewodnim swej kampanii, jednak zdoali do siebie przekona tylko swj stay elektorat, inne grupy wyborcw raczej zostay tym zraone. Wybuch pierwszej wojny wiatowej doprowadzi do pewnego przewartociowania priorytetw politycznych w Rumunii. Od sierpnia 1914 roku najwaniejsz kwesti stao si to z kim Rumunia winna si sprzymierzy w wojnie. Co prawda dotychczas zawarte porozumienia midzynarodowe predestynoway Rumuni do walki po stronie Trjprzymierza, jednak dua cz spoeczestwa rumuskiego, a take i rumuskiej sceny politycznej sprzeciwiaa si temu. Wrd oponentw wkraczania do wojny po stronie Niemiec i Austro-Wgier znajdowa si take i Iorga, ktry twierdzi, e wojna po stronie w.w. pastw w adnym wypadku nie ley w interesie Rumunii, co ciekawe myliciel uwaa te, e walka w
55 56

Ibidem. Ibidem, s. 90. 21

jednym obozie z Rosj rwnie nie jest dobrym pomysem jednak w razie potrzeby mona j potraktowa jako zo konieczne57. Jeeli chodzi o sam walk, to Iorga uwaa, e naley si do niej dobrze przygotowa i bacznie rozway moment swego przystpienia do walki. Kwestia reform, chocia z pen moc powrcia dopiero w roku 1917, ju w innych warunkach politycznych, jednak w tak zwanym midzyczasie przewija si przez debaty parlamentu, oczywicie Nicolae Iorga rwnie czsto zabiera gos we wspomnianej kwestii przypominajc o koniecznoci dziejowej zaatwienia wspomnianej kwestii. Jeeli chodzi o dalsze ksztatowanie si politycznych pogldw Iorgi naley zauway, ze od czasu wojen bakaskich jego pogldy przestay by bardzo radykalne, czego dowodem moe by przejciowe ochodzenie si wzajemnych relacji z Liga Kulturaln na tle wzrastajcego w onie organizacji antysemityzmu, przejciowa poprawa wzajemnych kontaktw nastpia w 1914 roku, jednak w okresie pniejszym wsppraca nie bya zbyt oywiona z powodu radykalizacji nastrojw w Lidze, ktrej wikszo czonkw domagaa si natychmiastowego przyczenia si Rumunii do wojny po stronie pastw Ententy. Myliciel stara si studzi wspomniane nastroje, jednak atmosfera bya napita do tego stopnia, e z Ligi wykluczono tak znan osob jak Vasile Prvan, ktry mia pogldy proniemieckie. Doszo take do rozamu w Lidze, skorzysta na nim Nicolae Iorga, ktry wszed do jej zarzdu jako sekretarz generalny, w zwizku z czym uzyska bezporedni wpyw na jej dziaalno. Wida to na przykadzie nowego programu organizacji, w ktrym znalazy si zapisy o koniecznoci walki o przyczenie do Rumunii ziem lecych w granicach monarchii Habsburgw58.

57 58

P. urlea, op. cit, s. 89. Ibidem, s. 93. 22

You might also like