Walter Benjamin

Pary - stolica dziewitnastego wieku

Wody s niebieskie, a roliny rowe; Sodko jest przypatrywa si wieczorowi. Chodzi si na spacer. Wielkie damy id na spacer; Za nimi podaj mae damy. Nguyn-Trong-Hiep: Paris, capitale de la France (1897) I. FOURIER ALBO PASAE De ces palais les colonnes magiques A l'amateur montrent de toutes parts Dans les objets qu'etalent leurs portiques Que l'industrie est rivale des arts. Nouveaux tableaux de Paris (1828) 1 Wikszo pasay paryskich powstaje w ptora dziesitka lat po roku 1822. Pierwszym warunkiem ich pojawienia s i jest prosperity handlu wkienniczego. Zaczynaj si pojawia magazyny nowoci, pierwsze sklepy, w ktrych znajduj si wielkie skady towaru. S to poprzednicy do mw towarowych. Byy to czasy, o ktrych Balzak pisa: "Wielki poemat w kolorowych strofach opiewa wystaw od Kocioa Madeleine po uk Saint-Denis." Pasae peni rol centrum handlu towarami luksusowy mi. Poprzez ich wyposaenie sztuka wstpuje w sub u ku pca. Nie byo koca podziwom, wyraanym przez ws pczesnych. Dugo jeszcze s atrakcj dla obcych. Jeden z Ilustrowanych przewodnikw po Paryu podaje: ,,Pas ae, ostatni wynalazek przemysowego luksusu, to pokryty szkem i wyoone marmurem przejcia, biegnce przez sku piska domw, ktrych waciciele zjednoczyli si dla spe kulacji- Po obu stronach tych przej, owietlanych z gry cign si najelegantsze sklepy. Taki pasa jest wic bez wtpienia miastem, ba, wiatem na niewielk skal." Pasae s widowni pierwszego owietlenia gazowego. Drug okolicznoci umoliwiajc powstanie pasay, s pocztki konstrukcji elaznych. Styl empire widzia w tej technice czynniki odnowienia architektury w duchu antycznym. Teoretyk architektury Botticher wyraa powszechne przekonanie, gdy stwierdza, e "w formach artystycznych nowego systemu winny znale zastosowanie "hellenistyczne reguy formy". Empire jest stylem rewolucyjnego terroryzmu, dla ktrego pastwo jest celem samym w sobie. Podobnie jak Napoleon nie pozna si na funkcjonalnym charakterze pastwa jako instrumentu rzdzenia buruazji, tak i budowniczowie jego czasw nie pojli funkcjonalnej natury elaza, od ktrego rozpoczyna si w architekturze panowanie zasady twrczej. Budowniczowie ci konstruuj dwigary na podobiestwo pompejaskich, ich fabryki za przypominaj domy mieszkalne, podobnie jak pniej pierwsze dworce wzoruj si na domkach szwajcarskich. "Konstrukcja przejmuje rol podwiadomoci." Mimo to pojcie inyniera, wywodzce si z okresu wojen rewolucyjnych, powoli zdobywa sobie uznanie. Konstruktor rywalizuje z dekoratorem, a cole Polytechnique z cole des Beaux-Arts.

Wraz z elazem pojawi si po raz pierwszy w historii architektury sztuczny materia budowlany. Podlega on przemianom, ktrych tempo wzrasta w miar upywu stulecia. Decydujcy impuls przyszed w momencie, kiedy okazao si, e lokomotywa, z ktr przeprowadzano prby od koca lat dwudziestych, daje si wykorzysta jedynie na szynach elaznych. Szyna staje si pierwszym dajcym si montowa elementem elaznym, poprzedniczk dwigaru. Unika si elaza przy wznoszeniu budowli mieszkalnych, stosuje si je za przy budowie pasay, hal wystawowych i dworcw - w budowlach, sucych chwilowym potrzebom. Rwnoczenie rozszerza si pole stosowania w architekturze szka. Jednake dopiero w sto lat pniej powstan spoeczne przesanki bardziej powszechnego uycia szka jako materiau budowlanego. Jeszcze Paul Scheerbart w 1914 roku mwi w swej ksice Glasarchitektur o szkle jako utopii. Chaque poque rve la suivante, Michelet: Avenir! Avenir! 2 Formie nowego rodka produkcji, pocztkowo jeszcze opanowanej przez form dawnego rodka, odpowiadaj w sferze wiadomoci zbiorowej te wyobraenia, w ktrych nowe miesza si ze starym. Obrazy te s jak marzenia (Wunschbilder), w ktrych spoeczno usiuje zarwno zatrze, jak i opromieni niedojrzao wytworu spoecznego oraz braki spoecznego charakteru produkcji. Nadto uwydatnia si w tych marzeniach wyrana dno do odcicia si od tego, co przestarzae, co wanie przemino. Pod dziaaniem tego, co nowe, tendencja ta odsya wyobrani obrazow do tego, co przemino dawno. We nie, w ktrym kada epoka ma przed oczyma obraz epoki nadchodzcej, ta ostatnia pojawia si poczona z elementami prehistorii, to znaczy z elementami spoeczestwa bezklasowego. Dowiadczenia tego spoeczestwa nagromadzone w niewiadomoci spoecznej poprzez zmieszanie z nowym rodz utopi, pozostawiajc swj lad w tysicach uksztatowa ycia, od trwaych budowli do przemijajcych md. Stosunki te mona dostrzec w utopii Fouriera. Pojawienie si maszyn jest najgbszym impulsem tej utopii. Nie wyraa si to jednak bezporednio; opisy utopii wychodz od niemoralnoci interesw handlowych i od zmobilizowanej w ich subie moralnoci faszywej. Falanster winien przywie ludzi z powrotem w te warunki, w ktrych moralno jest. rodzajem maszynerii. Zazbienia namitnoci, zawikane wspdziaanie namitnoci mechanicznych z tajemniczymi, to prymitywne twory tworzywa psychologii, analogiczne w budowie do maszyny. Ta zoona z ludzi maszyneria produkuje krain pieczonych gobkw, pradawny symbol pragnie, w ktry utopia Fouriera tchna nowe ycie. Fourier dostrzeg w pasaach architektoniczny kanon falansteru. Znamienne jest ich reakcyjne przeksztacenie: o ile pierwotnie su one spoeczestwu, o tyle u niego staj si domostwami. Falanster przemienia si w miasto zoone z pasay. Fourier urzdza w surowym wiecie form empiru barwn idyll biedermeieru. Jej blask trwa, wyblaky, a po czasy Zoli. W Pracy Zola podejmuje ide Fouriera, natomiast w Teresie Raquin egna si z pasaami. Marks stan przeciwko Carlowi Grunowi w obronie Fouriera, podkrelajc, jak kolosalne wymiary nadaje on czowiekowi. Skierowa rwnie uwag na humor Fouriera. Jean Paul istotnie jest w swym dziele Levana podobnie bliski Fourierowi-pedagogowi, jak Scheerbart w swej Glasarchitektur Fourierowiutopicie. II. DAGUERRE ALBO PANORAMY Soleil, prends garde toi! A. J. Wiertz: Oeuvres litteraires. Paris 1870. 3 Podobnie jak architektura wyrasta ze sztuki w swych konstrukcjach elaznych, tak i malarstwo

wyrasta z niej w panoramach. Punkt szczytowy budowy panoram zbiega si z pojawieniem si pasay. Poprzez techniczne sztuczki dono niestrudzenie do tego, by uczyni z panoram miejsca doskonale naladujce przyrod. Usiowano odtworzy w krajobrazie nastpstwo pr dnia, wschodu ksiyca, szum wodospadw. David radzi swym uczniom, by rysowali panoramy wiernie podug przyrody. Przez owe starania, aby przedstawian przyrod odda w sposb udzco podobny, twrcy panoram - za porednictwem fotografii -zapowiadaj nadejcie filmu, niemego i dwikowego. Wspczesna panoramom jest literatura panoramiczna Nale do niej Le livre des Cent-et-Un, Les Francais peints par eux mmes, Le diable Paris czy La grande ville. W tych ksikach sposobi si beletrystyczna praca zespoowa. Pole do tego rodzaju pracy przygotowa w felietonie lat trzydziestych. Girardin. Ksiki te skadaj si z pojedynczych szkicw, ktrych anegdotyczne przyodzienie odpowiada plastycznie zbudowanemu pierwszemu planowi panoram, to informacyjne natomiast - ich namalowanemu tu. Literatura ta jest panoramiczna rwnie w sensie spoecznym. Po raz ostatni pojawia si - jako sztafa idylli - robotnik poza klas. Panoramy, zapowiadajce przewrt w nastawieniu sztuki do techniki, s jednoczenie wyrazem nowego odczucia ycia. Mieszkaniec miasta, ktrego przewaga polityczna nad wsi wielokrotnie dochodzi w tym stuleciu do gosu, usiuje wprowadzi wie do miasta. Miasto jak gdyby ronie w krajobrazach panoram. Podobnie odbiera to pniej, w sposb bardziej subtelny, przechodzie. Daguerre by uczniem malarza panoram Prvosta, ktrego pracownia znajdowaa si w pasau des Panoramas. Opis panoram Prvosta i Daguerre'a. W roku 1839 spona panorama Daguerre'a. W tym samym roku ogasza on swj wynalazek, dagerotypi. Arago przedstawia fotografi w jednej ze swych mw poselskich. Przydziela jej miejsce w historii techniki i prorokuje, e bdzie miaa zastosowanie w nauce. Artyci natomiast poczynaj dyskutowa nad jej zastosowaniem w sztuce. Fotografia prowadzi do zniszczenia duej grupy zawodowej, znikaj malarze portretw miniaturowych. Dzieje si tak nie tylko ze wzgldw ekonomicznych. Wczesna fotografia przewyszaa artystycznie miniatur. Przyczyn techniczn by fakt, e czas nawietlania, musia by dugi, co wymagao ogromnej koncentracji portretowanego. Przyczyn spoeczn natomiast bya okoliczno, e zarwno pierwsi fotografowie, jak i po wikszej czci ich klientela, wywodzili si z krgw awangardy. Przewaga Nadara nad kolegami po fachu wyraa si w jego pomyle robienia zdj w systemie kanalizacyjnym Parya. Tym samym po raz pierwszy obiektywowi przypisane zostay moliwoci odkrywcze. Znaczenie obiektywu staje si tym wiksze, im wiksze wtpliwoci budzi - w obliczu nowej rzeczywistoci technicznej i spoecznej - subiektywne zabarwienie w malarskiej i graficznej informacji. Na wystawie wiatowej w roku 1855 pojawia si po raz pierwszy osobna ekspozycja, Fotografia. W tym samym roku Wiertz ogasza swj obszerny artyku o fotografii, w ktrym wyznacza jej zadanie filozoficznego owiecenia malarstwa. Owiecenie to pojmowa, jak tego dowodz jego wasne obrazy, w sensie politycznym. Wolno zatem uzna, e Wiertz pierwszy, jeli nawet nie przewidzia, e monta umoliwi agitacyjne wykorzystanie fotografii, to jednak tego wanie da. Wraz z rozwojem systemu komunikacji zmniejsza si informacyjne znaczenie malarstwa. W odpowiedzi na fotografi malarstwo zaczyna akcentowa kolorowe elementy obrazu. Gdy impresjonizm ustpuje miejsca kubizmowi, malarstwo zdobywa dla siebie dalsz krain, gdzie fotografia na razie nie jest w stanie mu towarzyszy. Fotografia natomiast od poowy stulecia poszerza gwatownie zakres gospodarki towarowej, oferujc na rynek w nieograniczonych ilociach postacie, krajobrazy, wydarzenia, ktre s dla klienta uyteczne wycznie w charakterze obrazu. Aby zwikszy obroty, artyci odnawiali w zgodzie z mod fotografowane obiekty wprowadzajc zmiany w technik zdjciow, decydujce o dalszych dziejach fotografii.

III. GRANDVILLE ALBO WYSTAWY WIATOWE Oui, quand le monde entier, de Paris jusqu'en Chine O divin Saint-Simon, sera dans ta doctrine, L'ge d'or doit renaitre avec tout son clat, Les fleuves rouleront du th, du chocolat Les moutons tout rtis bondiront dans la plaine, Et les brochets au bleu nageront dans la Seine; Les pinards viendront au monde fricasss, Avec des crotons frits tout au tour concasss. Les arbres produiront des pommes en compotes Et l'on moissonnera des cerricks et des bottes; Il neigera du vin, il pleuvera des poulets, Et du ciel les canards tomberont aux navets. Langl et Vanderbusch: Louis et le Saint-Simonien. 1832 4 Wystawy wiatowe s to miejsca pielgrzymek do fetysza towaru. "Europa przemieszcza si, by obejrze towary", stwierdza Taine w roku 1855. Wystawy wiatowe poprzedzaj przemysowe wystawy narodowe, z ktrych pierwsza odbya si w roku 1798 na Polu Marsowym. Wzia si ona z pragnienia, "by zabawi klasy robotnicze, stajc si dla nich witem emancypacji". Klientel na pierwszym planie s robotnicy. Przemysu rozrywkowego jeszcze wtedy nie byo; jego zarysy tworzy wito ludowe. Wspomnian wystaw otwiera mowa Chaptala na cze przemysu. Myl o wystawie wiatowej podejmuj saintsimonici, planujcy uprzemysowienie caej ziemi. Chevalier, pierwszy autorytet na tym polu, jest uczniem Enfantina i wydawc gazety saintsimonistw "Glob". Saintsimonici spodziewali si rozwoju gospodarki wiatowej, nie przewidywali za walki klas. Mieli swj udzia w przedsiwziciach przemysowych i handlowych poowy stulecia, byli natomiast bezradni wobec pyta, odnoszcych si do proletariatu. Wystawy wiatowe przydaj blasku wartoci wymiennej towarw. Tworz ramy, dziki ktrym ich warto uytkowa schodzi na plan dalszy. Otwieraj wiat zwidw, do ktrego czowiek wstpuje, by pozwoli si zabawia. Przemys rozrywkowy uatwia mu to, wynoszc go do poziomu towaru. Czowiek poddaje si manipulacjom tego przemysu, rozkoszujc si wyobcowaniem od siebie samego i innych. Detronizacja towaru oraz otaczajcy go blask rozrywki to utajony temat sztuki Grandville'a. Odpowiada temu rozdwik midzy utopijnymi i cynicznymi elementami tej sztuki. Jej sofistyka w przedstawieniu martwych przedmiotw bliska jest temu, co Marks nazywa "teologicznymi kaprysami" towaru. Osadzaj si one wyranie w pojciu "specialit" - jest to okrelenie towaru, pojawiajce si w tym czasie w przemyle artykuw luksusowych. Pod owkiem Grandville'a wszelka natura przemienia si w liczne przedmioty. Artysta przedstawia je podobnie, jak reklama i to sowo wtedy wanie powstaje - prezentuje swe artykuy. Grandville umiera w obkaniu. Moda: Pani Kostucho! Pani Kostucho! Leopardi: Dialog pomidzy Mod a Kostuch. Wystawy wiatowe wznosz uniwersum towarw. Fantazje Grandville'a przenosz charakter towaru na uniwersum. Modernizuj go. Piercie Saturna staje si balkonem z eliwa, na ktrym mieszkacy planety wdychaj wieczorne powietrze. Literackim dopenieniem tej graficznej utopii s ksiki Fourierowskiego przyrodnika Toussenela. Moda dyktuje rytua, wedle ktrego chce by wielbiony towar-fetysz. Grandville rozciga roszczenia mody zarwno na Przedmioty codziennego uytku, jak i na kosmos. ledzc je w jej skrajnociach, odsania tym samym jej natur. Moda sprzeczna jest z tym, co organiczne. Moda strczy ywe ciao nieorganicznemu wiatu. Strzee trupich praw wobec tego co ywe. Fetyszyzm, ulegajcy sex-appealowi wiata nieorganicznego, jest jej nerwem yciowym. Kult towaru zaprzga ten fetyszyzm w sw Sub.

W zwizku z parysk wystaw wiatow z roku 1867 Wiktor Hugo ogosi manifest Do narodw Europy. Wczeniej i jednoznaczniej interesy wystawy reprezentowane byy przez francuskie delegacje robotnicze, z ktrych pierwsz wysano na londysk wystaw wiatow w roku 1851, drug za, w liczbie 750 delegatw, na wystaw w roku 1862. Ta ostatnia miaa porednio pewne znaczenie przy zakadaniu przez Marksa Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw. Fantasmagoria kultury kapitalistycznej osiga swj najwikszy blask na wystawie wiatowej w roku 1867 Cesarstwo jest u szczytu potgi, a Pary potwierdza sw pozycj stolicy luksusu i mody. Offenbach dyktuje rytm paryskiemu yciu. Operetka jest ironiczn utopi panowania kapitau. IV. LUDWIK FILIP ALBO WNTRZA Na nocnym stoliku gowa spoczywa niby jaskier. Baudelaire: Un martyre. Pod rzdami Ludwika Filipa na widowni wkracza osoba prywatna. Rozszerzenie aparatu demokratycznego dziki nowemu prawu wyborczemu zbiega si z korupcj parlamentarn, organizowan przez Guihota. Prowadzc swe interesy, klasa panujca tworzy tym samym histori w cieniu tej korupcji. Popiera budow kolei elaznych, aby wzmocni stan swych akcji. Sprzyja panowaniu Ludwika Filipa jako osoby prywatnej, zajmujcej si interesami. W rewolucji lipcowej buruazja osigna swe cele z roku 1789 (Marks). Po raz pierwszy sfera ycia prywatnego znalaza si w opozycji do miejsca pracy. Sfera ycia konstytuuje si we wntrzu mieszkalnym. Kantor jest jego dopenieniem. Osoba prywatna, ktra w kantorze nie zapomina o rzeczywistoci, od mieszkalnego wntrza da podtrzymania iluzji. da tego tym bardziej kategorycznie, e nie zamierza rozszerza swych rozwaa finansowych o spoeczne. W ksztatowaniu swego prywatnego otoczenia tumi obie te sfery. Wynika z tego fantasmagoria wntrza mieszkalnego. Wntrze jest dla osoby prywatnej czym w rodzaju wszechwiata. W nim gromadzi ona to, co dalekie i co przesze. Salon jest lo w teatrze wiata. Dygresja na temat secesji: Na przeomie stuleci secesja wstrzsa wntrzem mieszkalnym. A jednak wydaje si, e przynosi ona zgodnie ze sw ideologi, perfekcj wntrza. Celem secesji jest opromienienie duszy samotnej, a jej teori - indywidualizm. Wedug van de Veldego dom wyraa osobowo. Ornament jest dla tego domu tym, czym sygnatura dla obrazu. Rzeczywiste znaczenie secesji nie przejawia si w tej ideologii. Jest ona ostatni prb ataku sztuki, obleganej przez technik w swej wiey z koci soniowej. Secesja mobilizuje wszystkie rezerwy ycia wewntrznego. Wyraa si ono w mediumistycznym jzyku linii, w kwiecie jako uosobieniu nagiej, wegetatywnej przyrody, wystpujcej przeciwko uzbrojonemu w technik otoczeniu. Secesj interesoway formy dwigarw, stosowane jako nowe elementy konstrukcji elaznych. Wprowadzajc ornament, usiuje ona odzyska te formy dla sztuki. Beton daje jej nowe moliwoci plastycznego ksztatowania architektury. W tym czasie rzeczywisty punkt cikoci sfery ycia przemieszcza si do biura, nierealny natomiast usiuje zagniedzi si we wasnym domku. Secesj podlicza budowniczy Sollness: prba jednostki, aby zmierzy si z technik na arenie swego ycia wewntrznego, prowadzi do jej upadku. Je crois... A mon me: la Chose. Leon Deubel: Oeuvres. Paris 1929 5 Wntrze mieszkalne jest azylem sztuki, zbieracz za jego waciwym mieszkacem. Uszlachetnienie przedmiotw to jego cel. Przypada mu w udziale praca Syzyfa: zetrze z rzeczy przez posiadanie ich, pitno towaru. Kolekcjoner przenosi si marzeniami nie tylko w wiat daleki lub miniony, zarazem w wiat lepszy, w ktrym ludzie zaopatrzeni s co prawda w to, czego

potrzebuj, rwnie skpo jak w wiecie zwykym, jednake rzeczy wolne s od skazy uytecznoci. Wntrze jest nie tylko wszechwiatem, ale i puzderkiem czowieka prywatnego. Mieszka to tyle, co pozostawia lady. Podkrela si je we wntrzu mieszkalnym. Wynajduje si niezliczone pokrowce i ochraniacze, futeray i puzderka na ktrych odciskaj si lady przedmiotw codziennego uytku. Na wntrzu odciskaj si rwnie lady jego zamieszkiwania. Powstaje opowie detektywistyczna, idca tymi ladami Philosophie des Mobiliers, jak i opowieci detektywistyczne, dowodz, e Poe by pierwszym fizjonomist wntrza mieszkalnego. Przestpcy z pierwszych powieci detektywistycznych nie s ani dentelmenami, ani apaszami, lecz osobami prywatnymi ze sfer buruazyjnych. V. BAUDELAIRE ALBO ULICE PARYA Wszystko godne alegorii... Baudelaire: abd. (przekad: Mieczysaw Jastrun) Sztuka Baudelaire'a, ktra ywi si melancholi, ma charakter alegoryczny. U niego po raz pierwszy staje si przedmiotem liryki. Poezja ta nie opiewa stron ojczystych; spojrzenie, ktre pada na miasto, jest raczej spojrzeniem czowieka wyobcowanego. Jest to spojrzenie flaneura, ktrego sposb bycia przydaje jeszcze pojednawczego blasku nadchodzcemu ponuremu yciu mieszkacw metropolii. Flaneur stoi jeszcze na progu: zarwno wielkiego miasta, jak i buruazji. Ani jedno, ani drugie nie wywaro jeszcze na nim wikszego wraenia. Nie czuje si on u siebie ani w wielkim miecie, ani w buruazji. Szuka dla siebie azylu w tumie. Wczesne przyczynki do fizjonomiki tumu mona u Engelsa oraz u Poego. Tum jest przeson, ktr najzwyczajniejsze miasto daje flaneurowi znaki, gdyby byo fantasmagori. Miasto jawi mu si czasem jako krajobraz, a czasem jako izba. I tum, i flaneur wznosz nastpnie dom towarowy, ktry z wasania si czyni rzecz wydatn dla obrotu towarw. Dom towarowy jest ostatni sztuczk flaneura. Pod postaci flaneura wkracza na rynek inteligencja po to - jak sama sdzi - aby mu si przyjrze, w rzeczywici jednak po to, aby znale kupca. W tej przejciowej fazie, gdy inteligencja ma jeszcze mecenasw, cho ju zaczyna si orientowa na rynku, wystpuje ona jako bohema. Chwiejnoci jej pozycji ekonomicznej odpowiada chwiejno jej roli politycznej. Ta rola wyraa si najbardziej wyrazicie u zawodowych spiskowcw przynalecych bez wyjtku do bohemy. Pocztkowo dziaaj oni w armii, nastpnie w drobnomieszczastwie, od przypadku do przypadku w proletariacie. Zawodowi spiskowcy widz jednak swych przeciwnikw w rzeczywistych przywdcach proletariatu. Manifest Komunistyczny kadzie kres politycznemu ywotowi zawodowych spiskowcw. Poezja Baudelaire'a czerpie sw si z buntowniczego patosu tej warstwy. Walczy po tronie ludzi spoza spoeczestwa. Jedyny swj kontakt pciowy urzeczywistnia z dziwk. atwe zejcie do Avernu. Wergiliusz: Eneida. Niepowtarzalno poezji Baudelaire'a bierze si std, e obrazy kobiety i mierci przenikaj si w niej w trzecim, w wizerunku Parya. Pary z jego wierszy to miasto zatopione; bardziej podmorskie ni podziemne. Chtoniczne elementy miasta - jego topografia, stare opuszczane koryto Sekwany znalazy zapewne w nich odbicie. W "miertelnej idyllice" miasta decydujcy by jednak pewien substrat: spoeczny, wspczesny. To, co wspczesne, byo gwnym akcentem w poezji Baudelaire'a. Rozszczepia on pod postaci przygnbienia idea (Spleen et idal). Ale to wanie moderna cigle cytuje prehistori. Wynika to z dwuznacznoci waciwej spoecznym warunkom i wytworom epoki. Dwuznaczno jest obrazowym przejawem dialektyki, prawem dialektyki w

bezruchu. Bezruch ten jest utopi, dialektyczny obraz za - urojeniem. Takiego obrazu dostarcza po prostu towar: obrazu fetysza. Takiego obrazu dostarczaj pasae, ktre s zarwno domem, jak i gwiazdami. Takiego obrazu dostarcza dziwka, ktra jest rwnoczenie i sprzedawczyni, i towarem. Le voyage pour connaitre ma gographie. Zapiski obkanego. Pary 1907 6 Podr to ostatni wiersz tomu Kwiaty za ("O mierci stary kapitanie, podniemy kotwic"!), mier za to ostatnia podr flaneura. Jej celem jest to, co nowe. ("I w otcha... byle tam, w Niewiadomej, znale co nowego!"7), Nowo jest jakoci niezalen od uytkowej wartoci towaru. Obrazy produkowane przez zbiorow niewiadomo s rdami pozoru. Niestrudzon agentk treci wiadomoci faszywej jest moda. Ten pozr nowoci odbija si, niby jedno lustro w drugim, w pozorze tego, co zawsze jednakie. Produktem tego odbicia jest fantasmagoria "historii kultury", w ktrej buruazja rozkoszuje si sw faszyw wiadomoci. Sztuka, ktra poczyna wtpi w swe zadania i przestaje by "nie zwizana z uytecznoci" (Baudelaire), [ zmuszona jest uzna nowo za najwysz warto. Arbitrem rerum novarum staje si dla niej snob. Jest on dla sztuki tym, kim dla mody jest dandys. Jak w wieku siedemnastym kanonem dialektycznym obrazw jest alegoria. tak w dziewitnastym staje si nim nouveaut. Magazynowi nowoci piesz z pomoc gazety. Prasa organizuje rynek wartoci duchowych, na ktrym najpierw powstaje hossa. Nonkonformici buntuj si przeciwko wydaniu sztuki rynkowi. Gromadz si pod sztandarem ,,l'art pour l'art". Z go hasa wynika koncepcja dziea sztuki jako cao, ktra usiuje chroni sztuk przed rozwojem techniki. Podnis z jak dzieo sztuki samo siebie celebruje, jest dopenieniem rozrywki, ktra uycza blasku towarowi. Podnioso i rozrywka abstrahuj od spoecznego bytowania czowieka. Baudelaire pozwala si omami Wagnerowi. VI. HAUSSMANN ALBO BARYKADY J'ai le culte du Beau, du Bien, des Grandes Choses De la belle nature inspirant le grand art, Qu'il enchante 1'oreille ou charme le regard; J'ai 1'amour du printemps en fleurs, femmes et roses Baron Haussmann: Confession d'un lion devenu vieux. 8 Kwietne krlestwo dekoracji, uroki krajobrazu, architektury oraz wszelki efekt scenerii polegaj wycznie na prawie perspektywy. Franz Bhle: Theater-Katechismus. Urbanistycznym ideaem Haussmanna byy perspektywiczne ujcia dugich rzdw ulic. Jest to zgodne z bezustannie widoczn w dziewitnastym wieku skonnoci do uszlachetniania technicznych koniecznoci przez dorobienie im zamiaru artystycznego. Instytucje wieckiego i duchowego panowania buruazji, ujte w trasy ulic, miay w nich znale sw apoteoz. Trasy ulic zakrywano przed ich oddaniem do uytku ptnem namiotowym i odsaniano niby pomniki. Dziaalno Haussmanna wcza si w napoleoski idealizm, ktry sprzyja kapitaowi finansowemu. Pary przeywa wtedy okres penego rozkwitu spekulacji. Gra na giedzie spycha odziedziczone po spoeczestwie feudalnym gry hazardowe. Zudzeniom przestrzeni, ktrym oddaje si flaneur, odpowiadaj zudzenia czasu, ktrym oddaje si gracz. Gra przemienia czas w narkotyk. Lefargue uwaa gr hazardow za naladownictwo misteriw koniunktury na niewielk

skal. Wywaszczenia dokonane przez Haussmanna prowadz do oszukaczych spekulacji. Orzecznictwo sdu kasacyjnego, inspirowane przez buruazyjn oraz orleask opozycj, wzmaga finansowe ryzyko operacji Haussmanna. Haussmann usiuje wzmocni wasn dyktatur i wprowadzi w Paryu stan wyjtkowy. W roku 1864 gosi w jednej z poselskich mw sw nienawi do wykolejonych mieszkacw wielkiego miasta. Mieszkacw tych stale przybywa wanie wskutek jego przedsiwzi. Wzrost czynszw wypiera proletariat na przedmiecia. Dzielnice Parya trac przez to swe indywidualne oblicze. Wok miasta tworzy si czerwona obrcz. Sam Haussmann nada sobie miano "artiste dmolisseur". Czu si powoany do tego dziaania i podkrela to w swych pamitnikach. Tymczasem czyni z Parya miasto obce samym paryanom. Nie czuj si ju tutaj u siebie. Uwiadamiaj sobie nieludzki charakter wielkiego miasta. Monumentalne dzieo Maksyma Du Campsa Paris jest owocem tej wiadomoci. Jrmiades d'un Haussmannis nadaj mu form biblijnej skargi. Waciwym celem robt Haussmanna byo zabezpieczenie miasta przed wojn domow. Chcia, aby wznoszenie barykad w Paryu byo po wsze czasy niemoliwe. Z takim samym zamiarem ju Ludwik Fillip wprowadzi bruk drewniany. Mimo to barykady odegray w rewolucji lutowej du rol. Technik walk na barykadach interesowa si Engels. Haussmann zamierza sparaliowa walki w dwojaki sposb. Szeroko ulic miaa uniemoliwi wznoszenie barykad, a nowe ulice winny najkrtsz drog czy koszary z dzielnicami robotniczymi. Wspczeni ochrzcili to przedsiwzicie mianem "L'embellisiment stratgique". Fais voir, en djouant la ruse, O Rpublique, ces pervers Ta grande face de Mduse Au milieu de rouges clairs. Chanson d'ouvriers, vers 1850 9 W czasie Komuny barykada zmartwychwstaje raz jeszcze. Jest mocniejsza i trwalsza ni kiedykolwiek. Przecina szerokie bulwary, siga czsto wysokoci pierwszego pitra kryjc znajdujce si za ni rowy strzeleckie. Podobnie jak Manifest Komunistyczny zamyka epok spiskowcw zawodowych, tak Komuna kadzie kres urojeniom, ktre zawadny wolnoci proletariatu. Komuna rozwiewa pozr, e rewolucja proletariacka ma dokoczy, rka w rk z buruazj, dziea z roku 1789. Iluzja ta wadaa czasem pomidzy rokiem 1831 a 1871, od powstania w Lyonie do Komuny. Buruazja nigdy nie podzielaa tej pomyki. Jej walka ze spoecznymi prawami proletariatu rozpoczyna si ju podczas Wielkiej Rewolucji i zbiega si z ruchem filantropijnym, ktry t walk maskuje. Peny rozkwit tego ruchu nastpuje pod rzdami Napoleona III. Za jego panowania powstaje monumentalne dzieo ruchu filantropijnego: Ouvriers europens Le Playa. Obok stanowiska zamaskowanego filantropi buruazja zawsze otwarcie zajmowaa pozycje walki klasowej. Ju w roku 1831 przyznaje si w "Journal des Dbats": "Kady fabrykant yje w nowej fabryce niby plantator pord swych niewolnikw" Jeli z jednej strony byo nieszczciem, pierwszych powsta robotnikw, e nie wskazywaa im drogi adna teoria rewolucji, to z drugiej strony fakt ten przyda jej spontanicznej siy i entuzjazmu we wznoszeniu nowego spoeczestwa. Entuzjazm ten, osigajcy swj szczyt w Komunie, pozyskuje na jaki czas dla robotnikw najlepsz cz buruazji, prowadzi jednak do tego, e ulegaj oni w kocu jej czci najgorszej. Rimbaud i Courbet przyznaj si do Komuny. Poar Parya jest godnym zamkniciem niszczycielskiego dziea Haussmanna. Mj dobry ojciec by w Paryu. Karl Gutzkow: Briefe aus Paris 1842 Balzak pierwszy mwi o ruinie buruazji. Jednake dopiero surrealizm kieruje spojrzenie na ni. Rozwj si wytwrczych zamienia w gruzy symbole pragnie ubiegego stulecia, zanim jeszcze nie

rozpady si pomniki, ktre je Przedstawiaj. Przemiany te wyzwoliy w dziewitnastym wieku formy ksztatowania od sztuki, podobnie jak w szesnastym nauki uwolniy si od filozofii. Pocztek czyni architektura - jako konstrukcja inynieryjna. Za ni posza fotografia - jako odtworzenie przyrody. Twrczo wyobrani przygotowuje si do tego, by sta si uyteczn jako grafika uytkowa. Literatura w felietonie podporzdkowuje si zasadom montau. Wszystkie te wytwory s - jako towary - w drodze na rynek. Na jego progu jednak jeszcze si wahaj. Z tej epoki pochodz pasae i wntrza mieszkalne, hale wystawowe i panoramy. S to pozostaoci wiata marze. Wykorzystanie elementw marze w momencie przebudzenia to szkolny przykad mylenia dialektycznego. Dlatego te mylenie dialektyczne jest organem historycznego przebudzenia. Kada epoka nie tylko przecie marzy o nastpnej, lecz marzc prze w stron przebudzenia. Niesie w sobie swj wasny koniec i - co ju Hegel zrozumia - chytrze pozwala na jego rozwj. W momencie zachwiania si gospodarki towarowej, zanim rozpadn si pomniki buruazji, ju rozpoznajemy w nich ruiny.

PRZYPISY:
1. Kolumny magiczne tych paacw / Pokazuj mionikowi ze wszystkich stron / W przedmiotach, ktre demonstruj ich portyki, / e przemys z handlem jest rywalem sztuki. Nowe obrazyParya (1828) 2. Kada epoka marzy o nastpnej. - Michelet: Przyszo! Przyszo! 3. O soce, miej si na bacznoci! - A. J. Wiertz: Dziea literackie (Paris 1870) 4. Tak, kiedy cay wiat, od Parya po Chiny, / O, boski Saint-Simonie, bdzie podug Twej doktryny, / Zoty wiek od rodzi si w penym blasku; / W rzekach popynie herbata, cze kolada; / Pieczone barany bd skaka po rwninie, / A szczupaki na niebiesko bd pywa w Sekwanie; / Szpinak przyjdzie na wiat jako gotowa potrawa, / ze smaonymi grzankami, Po krojonymi i uoonymi wok. / Drzewa bd rodziy jabka w kompocie / I bdzie si kosi snopki i wizanki; / zamiast niegu spadnie wino. / Zamiast deszczu spadn kurczta, / A kaczki upadn z nieba prosto do rzodkiewek. - Langl et Vanderbusch: Louis et le SaintSimonien (1832) 5. Wierz... duszy mojej! Rzecz. - Leon Deubel: Dziea (Paris 1929) 6. Podr w celu poznania wasnej geografii. 7. Przekad: Antoni Lange. 8. Podziwiam pikno, dobro, wielkie dziea piknej przyrody, inspirujcej wielk sztuk, ktra czaruje ucho i zachwyca wzrok Kocham wiosn w kwiatach / kobiety i re. - Baron Haussmann: Wyznania starzejcego si lwa. 9. Uka, demaskujc podstp i zakamanie, / O Republiko, tym przewrotnym umysom / Twoj wielk twarz Meduzy / Spord czerwonych byskawic! - Pie robotnikw z roku okoo 1850.

Walter Beniamin: Pary - stolica dziewitnastego wieku. [w:] tego: Twrca jako wytwrca; tum. H.Orowski, Pozna 1975.