Maa Konstytucja

1 sierpnia 1992 nastpio uchwalenie przez polski parlament "maej konstytucji", a 17 padziernika tego roku podpisa j Prezydent RP Lech Wasa. "Maa konstytucja" to ustawa regulujca wzajemne stosunki midzy wadz ustawodawcz, wykonawcz oraz kompetencje samorzdw terytorialnych (by to trzeci tego typu akt prawny w historii pastwa polskiego). Porzdkowaa ona podstawowe zasady ustrojowe pastwa. W pozostaych kwestiach nadal obowizyway przepisy Konstytucji z 1952 roku, co spowodowao, i w okresie 1992-1997 przepisy konstytucyjne zawarte byy w a trzech rnych dokumentach. Obowizywaa od 8 grudnia 1992. Uchwalenie konstytucji

Prace nad tekstem nowej polskiej konstytucji zakoczyy si na pocztku 1997 roku.

2 kwietnia 1997 roku, po dugotrwaej dyskusji, zostaa ona przyjta przez Zgromadzenie Narodowe (451 gosw za, 40 przeciw, 6 wstrzymujcych si), ktre uwzgldnio wikszo poprawek prezydenta.

25 maja 1997 odbyo si referendum, w ktrym spoeczestwo wikszoci 52,71% gosw opowiedziao si za przyjciem konstytucji. Frekwencja w referendum wyniosa 42,86%.

16 lipca 1997 roku Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Aleksander Kwaniewski podpisa tekst Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i zarzdzi jej opublikowanie w Dzienniku Ustaw.

16 lipca 1997 roku ukaza si Dziennik Ustaw Nr 78 z tekstem konstytucji.

17 padziernika 1997 roku Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej wesza w ycie po 3 miesicach od daty jej ogoszenia (art. 243 nowej konstytucji). Jednoczenie straciy moc obowizujce nadal niektre przepisy Konstytucji PRL z 22 lipca 1952 roku, "maa konstytucja" (Ustawa Konstytucyjna z 17 padziernika 1992 roku o wzajemnych stosunkach midzy wadz ustawodawcz i wykonawcz Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorzdzie terytorialnym} i Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1992 roku o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (art. 242 nowej konstytucji). Sprostowanie bdw

W tekcie Konstytucji, opublikowanym w Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, znalazy si dwa bdy, ktre zgodnie z art. 17 ust. 3 ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogaszaniu aktw normatywnych i niektrych innych aktw prawnych zostay sprostowane w dniu 26 marca 2001 r. obwieszczeniem Prezesa Rady Ministrw (Dz. U. z 2001 r. Nr 28, poz. 319):

* w art. 31 w ust. 3 zamiast wyrazu "by" mia by wyraz "by"; * w art. 93 w ust. 1 zamiast wyrazu "organizacyjne" mia by wyraz "organizacyjnie".

Nowelizacje konstytucji Nowelizacja z 2006

8 wrzenia 2006 Sejm uchwali ustaw o zmianie art. 55 konstytucji, dotyczc moliwoci wydania obywatela polskiego, ktry jest cigany za popenienie czynu stanowicego przestpstwo zarwno za granic, jak i w Polsce (Europejski nakaz aresztowania) (gosowao - 421, za - 344, przeciw - 48, wstrzymao si - 29, nie gosowao - 39[1])[2]. Tekst ustawy zosta przekazany nastpnie do Senatu, ktry 14 wrzenia 2006 - na podstawie art. 235 ust. 2 in fine Konstytucji - uchwali ustaw w brzmieniu uchwalonym przez Sejm[3]. 6 listopada 2006 Prezydent RP podpisa nowel[4], ktr 7 listopada 2006 opublikowano w Dz. U. z 2006 r. Nr 200, poz. 1471[5]; zgodnie z art. 2 ustawy o zmianie Konstytucji, nowelizacja wesza w ycie z dniem ogoszenia. Nowelizacja z 2009

7 maja 2009 Sejm VI kadencji uchwali ustaw o zmianie art. 99 konstytucji (dodano ust.3), dotyczc rozszerzenia przesanek biernego prawa wyborczego - wybran do Sejmu lub do Senatu nie moe by osoba skazana prawomocnym wyrokiem na kar pozbawienia wolnoci za przestpstwo umylne cigane z oskarenia publicznego (gosowao - 413, za - 404, przeciw - 0, wstrzymao si - 9, nie gosowao - 47[6])[7]. Ustawa zostaa 1 lipca 2009 uchwalona przez Senat[8] a nastpnie podpisana 9 lipca 2009 przez Prezydenta RP Lecha Kaczyskiego[9], opublikowana 20 lipca 2009. Zmiana wesza w ycie 21 padziernika 2009[10], majc jednak zastosowanie do kolejnych kadencji Sejmu i Senatu (t.j. od VII kadencji Sejmu i VIII kadencji Senatu). Tre konstytucji

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej skada si z preambuy i 243 artykuw, ktre znajduj si w obrbie trzynastu rozdziaw. Preambua W Preambule Konstytucji zwraca si uwag na doniosy dla narodu moment dziejowy, wicy si z odzyskaniem w 1989 roku penej suwerennoci. Daje si w niej wyraz bogatej tradycji narodowej, akcentujc szczeglnie bogat histori polskiej pastwowoci.

Preambua okrela wartoci priorytetowe dla polskiego spoeczestwa, ktre wprowadzone w ycie decyduj o harmonijnym funkcjonowaniu bytu pastwowego. Wartoci te, wrd ktrych wymieniono poszanowanie wolnoci i sprawiedliwoci, dialog spoeczny, rzetelno i sprawno dziaania instytucji publicznych, poszanowanie i umacnianie praw obywatelskich i ich wsplnot, le u podstaw wszystkich spisanych w Konstytucji praw.

Preambua podkrela, i wszyscy czonkowie narodu polskiego, rozumianego jako zbir obywateli Rzeczypospolitej, s rwni wobec prawa, majc jednoczenie jednakowe obowizki wobec pastwa, ktre okrelane jest jako dobro wsplne. Preambua odwouje si do chrzecijaskiego dziedzictwa narodu, jednoczenie jednak kwesti przekona religijnych pozostawia prywatn spraw kadego obywatela, podkrelajc, i zarwno wierzcy w Boga, jak i nie podzielajcy tej wiary s wobec pastwa rwnouprawnieni. Fragmenty dotyczce odniesie do kwestii religijnych wywoay najwiksze spory podczas prac konstytucyjnych. Ostatecznie przyjto wersj kompromisow, prawdopodobnie autorstwa Tadeusza Mazowieckiego, unikajc uycia klasycznego "invocatio Dei"[11].

W preambule, powoujc si na tradycje I i II Rzeczypospolitej wzywa si, aby w III opierano si na poszanowaniu zasad w niej zapisanych[12].

W preambule zostaa zawarta nigdzie pniej nie przytoczona zasada pomocniczoci polegajca na zaspokajaniu przez pastwo potrzeb zbiorowoci lokalnych i regionalnych. Rozdzia I "Rzeczpospolita"

W Rozdziale I Konstytucji, zatytuowanym "Rzeczpospolita" (art. 1 29) sformuowane zostay zasady rozstrzygajce o ksztacie ustrojowym pastwa. Zawarte w nim unormowania stanowi niejako podsumowanie procesu demokratyzacji, jaki zaszed w Polsce po 1989 roku. Konstytucja ustala w Rozdziale I katalog zasad, na ktrych opiera si system polityczny, gospodarczy i spoeczny pastwa. Zasada dobra wsplnego (art. 1 Konstytucji)

Na pierwszym miejscu w czci normatywnej Konstytucji wymieniona zostaa zasada dobra wsplnego. Art. 1 Konstytucji, wprowadzajcy t zasad, deklaruje, e "Rzeczpospolita Polska jest dobrem wsplnym wszystkich obywateli". Przepis dotyczcy "dobra wsplnego" wydaje si prawidowo diagnozowa jeden z gwnych mankamentw polskiej rzeczywistoci spoecznej, ktra mu nieraz przeczy. Polacy s bowiem narodem, ktry na przestrzeni dziejw, poddany rnorakim represyjnym dziaaniom obcych wadz pastwowych, dyktatur i systemw autorytarnych, nauczy si zabiega przede wszystkim o swoje dobro jednostkowe, nie troszczc si dostatecznie o dobro ogu[13]. Przepis art. 1 Konstytucji daje do zrozumienia, e tak by nie powinno. Na jego podstawie wadze publiczne zobowizane s do przeciwdziaania jednostkowym czy grupowym zakusom zmierzajcym do zawaszczenia dla siebie dobra wsplnego.

Jednak art. 1 Konstytucji jest przepisem nowym, w zwizku z czym cigle nie do koca sprecyzowana jest jego tre normatywna, co w szczeglnoci zwizane jest z faktem, e Trybuna Konstytucyjny dotychczas niezmiernie rzadko odwoywa si do jego treci. Podobne do art. 1 Konstytucji sformuowanie znajdowao si co prawda wczeniej w Konstytucji kwietniowej, jednake wczesne znaczenie tego przepisu, podkrelajcego w myl zaoe autorytarnych podporzdkowanie jednostki pastwu, nie jest zupenie do zaakceptowania w aktualnych warunkach spoeczno-politycznych, a ponadto kcioby si z innymi zasadami wyraonymi w Konstytucji, jak choby z zasad demokratycznego pastwa prawnego (art. 2 Konstytucji).

Obecnie podkrela si dwie moliwoci interpretacyjne tego przepisu. Jedna z nich zakada subsumpcj pod pojcie dobra wsplnego w rozumieniu art. 1 Konstytucji "interesu publicznego", podlegajcego ochronie jako "dobro wsplne wszystkich obywateli"[14]. Druga natomiast wskazuje na konieczno uwzgldnienia przy interpretacji pojcia "dobra wsplnego" treci ustalonych przez nauk spoeczn Kocioa Katolickiego (encyklika papiea Leona XIII "Rerum Novarum") czy te treci prawnonaturalnych[15].

Ze wzgldw uzasadnionych wzajemn autonomi Kocioa Katolickiego i pastwa (art. 25 Konstytucji) znaczenia "dobra wsplnego" poszukiwa naley jednak w art. 1 Konstytucji na gruncie prawa wieckiego, co nie wycza jednoczenie pewnych inspiracji nauk spoeczn Kocioa Katolickiego. W wietle powyszego naley wic uzna, e zasada dobra wsplnego przede wszystkim zakazuje nieuzasadnionego uprzywilejowywania jednych grup spoecznych kosztem innych, nie pozwala na wykorzystywanie dobra wsplnego w celu zabezpieczenia jakich partykularnych interesw, jak choby nie pozwala na prawne sankcjonowanie naruszajcej swobod wykonywania zawodu lub podejmowania dziaalnoci gospodarczej monopolizacji rynku wiadczenia jakich usug przez hermetyczne korporacje zawodowe (por. art. 17 ust. 2 zd. 2 Konstytucji).

Przepis art. 1 Konstytucji, wprowadzajcy zasad dobra wsplnego, ma charakter przepisu programowego. Nie moe wic on by bezporednio stosowany, czyli sam w sobie nie stanowi podstawy jakichkolwiek roszcze, ktrych mona

by byo dochodzi przed organami pastwowymi. Przepis ten wskazuje za to kierunek dziaania wadzy publicznej przepisy powinny by tworzone i stosowane z poszanowaniem zasady mwicej, e Rzeczpospolita Polska jest "dobrem wsplnym wszystkich obywateli". Omawiana zasada powinna by rwnie uwzgldniana przy interpretacji prawa, w tym rwnie innych postanowie Konstytucji, na co wskaza Trybuna Konstytucyjny przyjmujc, e wspksztatuje ona na tre pojcia spoecznej gospodarki rynkowej zawartego w art. 20 Konstytucji (wyrok Trybunau Konstytucyjnego z dnia 30 stycznia 2001 r., sygn. K 17/00, OTK ZU Nr 1/2001, poz. 4).

Jak wikszo przepisw Konstytucji, tak rwnie art. 1, nie jest skierowany do jednostki, lecz adresatem jego s wadze publiczne, ktre w szczeglnoci wadza wykonawcza i ustawodawcza nie powinny ulega nieuzasadnionym spoecznie daniom rnych grup nacisku, forsujcych rozwizania prawne korzystne dla nich, lecz szkodzce dobru wsplnemu. Na obywatela obowizek poszanowania dobra wsplnego nakada natomiast art. 82 Konstytucji.

Jeeli pod pojciem "dobra wsplnego" w art. 1 Konstytucji rozumie bdziemy "interes publiczny" w ksztacie okrelonym przez dotychczasowe orzecznictwo, to omawianemu przepisowi przypadnie waka rola jako wskazwki w przypadku koniecznoci odgraniczenia tego interesu od interesu indywidualnego. Interes publiczny kci si bowiem niejednokrotnie z interesem indywidualnym. Poniewa za aden z nich nie jest wartoci bezwzgldn, w konkretnym przypadku albo interes publiczny chroniony bdzie kosztem interesu indywidualnego, albo odwrotnie, interes indywidualny zyska ochron kosztem interesu publicznego. Art. 1 Konstytucji statuuje w przypadku takiego konfliktu generaln zasad pierwszestwa interesu publicznego przed interesem indywidualnym. Nie znaczy to jednak, e zasada ta nie moe dozna modyfikacji w konfrontacji z innymi zasadami konstytucyjnymi, np. zasad solidaryzmu spoecznego (art. 20 Konstytucji) czy zasad ochrony wasnoci prywatnej (art. 21 Konstytucji).

Wyboru midzy interesem ogu (dobrem wsplnym) a interesem partykularnym jakiej grupy spoecznej powinien w kadym konkretnym przypadku dokona ustawodawca. Zadaniem Trybunau Konstytucyjnego jest natomiast zbadanie czy wybr dokonany przez niego pozostaje w zgodzie z innymi przepisami Konstytucji. Przewanie jednak istnie bdzie pewien obszar swobodnego manewru, w ramach ktrego ustawodawca okreli stosunek interesu publicznego do interesu indywidualnego.

Przykadem koniecznoci dokonania takiego rozgraniczenia mog by przepisy o ochronie zabytkw, ktre poddaj uprawnienia waciciela daleko idcym ograniczeniom, podyktowanym interesem publicznym, polegajcym na zachowaniu substancji zabytkowej konkretnego obiektu. Odpowied na pytanie jak daleko powinna i ochrona obiektw zabytkowych i jakie w zwizku z tym ograniczenia i obowizki naoone by mog na waciciela takiego obiektu wymaga odpowiedniego rozwaenia interesu publicznego, zakadajcego, e obiekt taki naley do dziedzictwa kulturowego narodu, bdcego "dobrem wsplnym wszystkich obywateli", i interesu indywidualnego waciciela tego obiektu, ktrego prawo wasnoci daje uprawnienia do jak najpeniejszego korzystania z rzeczy, nie wyczajc uprawnienia do jej zniszczenia. W konkretnym przypadku rne systemy prawne dokonuj rnych rozstrzygni. Na jednej pozycji znajdzie si pod tym wzgldem prawo polskie, ktre nakada na waciciela daleko idce restrykcje zwizane z utrzymaniem zabytkw nieruchomych, natomiast przykadem innego rozoenia interesw bdzie np. prawo belgijskie, pozwalajce wacicielowi na cakowit dewastacj i wyburzenie takiego obiektu pod minimalnym warunkiem zachowania jego ciany frontowej.

Decyzj w konkretnym przypadku podejmuje ustawodawca kierujc si wskazaniami swojej konstytucji w tym zakresie. Skoro jednak Trybuna Konstytucyjny moe podway ten wybr poprzez wykazanie, e jest on niezgodny z przepisami Konstytucji, to wynika z tego wana dla obywatela i innych podmiotw prawa konsekwencja: chocia nie mog oni przywoywa art. 1 Konstytucji jako bezporedniej podstawy swych roszcze przed urzdami i organami wymiaru sprawiedliwoci, to przy spenieniu wymaga uprawniajcych ich do wniesienia skargi konstytucyjnej (art. 79 Konstytucji), mog zarzuca przed Trybunaem Konstytucyjnym niekonstytucyjno aktu prawnego, na podstawie ktrego orzeczono o ich prawach lub obowizkach z powodu niewaciwego (niezgodnego z Konstytucj) wywaenia interesu publicznego i indywidualnego.

Sprawa wykadni przepisu art. 1 Konstytucji moe si komplikowa w zwizku z czonkostwem Polski w Unii Europejskiej. W zwizku z tym, e organizacje j tworzce maj charakter ponadnarodowy, okrelaj one w sposb autonomiczny wobec polskiego porzdku prawnego swj prawnie chroniony interes, ktry moe by rozbieny z interesem publicznym chronionym na podstawie polskiej Konstytucji. Przestrzeganie tego interesu i zapewnienie jego ochrony jest jednak obowizkiem pastw czonkowskich Unii Europejskiej.

Przykadem takiego rodzaju konfliktu moe by interes Wsplnoty Europejskiej polegajcy na zachowaniu niezakconej konkurencji w ramach wsplnego rynku, skutkujcy zakazem udzielania przedsibiorcom pomocy pastwowej (art. 8889 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk, wyrok Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci w poczonych sprawach 205-215/82 [Deutsche Milchkontor], Zbir Orzecznictwa ETS 1983, s. 2633 [2683]). Interes ten kolidowa moe z interesem publicznym w znaczeniu polskiej Konstytucji w zakresie polityki wsparcia przedsibiorstw.

Jednak z uwagi na zasad supremacji prawa wsplnotowego nad prawem krajowym pierwszestwo zawsze musi by przyznane interesowi Wsplnoty Europejskiej z uszczerbkiem dla interesu publicznego w rozumieniu prawa krajowego pastw czonkowskich.

Samo stwierdzenie supremacji interesu Wsplnoty nad krajowym interesem publicznym nie odpowiada jednak na pytanie jak w sposb techniczny zapewni skuteczno interesowi Wsplnoty Europejskiej w prawie krajowym pastwa czonkowskiego. Zwraca si w zwizku z tym uwag, e w zalenoci od tradycji danego pastwa w zakresie traktowania prawa midzynarodowego moliwe s dwa podejcia do przedstawionego problemu[16].

Pierwsze z nich, waciwe krajom przyjmujcym monistyczny punkt widzenia w zakresie stosunku prawa midzynarodowego do prawa krajowego, polegaby na uwzgldnieniu interesu Wsplnoty Europejskiej przy interpretacji krajowych przepisw konstytucyjnych dotyczcych interesu publicznego. W ten sposb "interesowi publicznemu" w rozumieniu przepisw konstytucyjnych naleaoby nada tre, ktr "wspokrela" wsplnotowy porzdek prawny. Na gruncie prawa polskiego zabieg taki mgby polega na ustaleniu treci "dobra wsplnego" w ramach wykadni art. 1 Konstytucji z uwzgldnieniem konsekwencji przeniesienia na organizacj ponadnarodow wykonywania uprawnie suwerennych pastwa (art. 90 Konstytucji).

Inn moliwoci zapewnienia w tym przypadku skutecznoci interesowi Wsplnoty Europejskiej jest przyjcie, e jej interes jest interesem rnym od interesu publicznego w rozumieniu krajowej konstytucji i przyznanie w okrelonym stanie faktycznym pierwszestwa interesowi Wsplnoty Europejskiej na mocy tzw. wykadni prowsplnotowej, ktra moe w konkretnym przypadku prowadzi do pominicia i niezastosowania przepisu krajowego (w tym rwnie przepisu rangi konstytucyjnej) i oparciu rozstrzygnicia bezporednio na prawie wsplnotowym. Ani polskie orzecznictwo, ani nauka prawa nie day do tej pory jasnego rozstrzygnicia, ktr ze wskazanych metod naley zastosowa w przypadku stwierdzenia rozbienoci midzy interesem publicznym w rozumieniu Konstytucji a interesem Wsplnot Europejskich. Demokratyczne pastwo prawne, urzeczywistniajce zasady sprawiedliwoci spoecznej (art. 2 i 7 Konstytucji) [edytuj]

Artyku 2 Konstytucji okrela Rzeczpospolit Polsk jako demokratyczne pastwo prawne, urzeczywistniajce zasady sprawiedliwoci spoecznej. Z przepisu tego wyprowadzane s elementarne zasady, stanowice podstaw ustroju Rzeczpospolitej Polskiej, a mianowicie: zasada demokratyzmu, zasada rzdw prawa i zasada pastwa urzeczywistniajcego zasady sprawiedliwoci spoecznej.

Niekiedy zasada pastwa demokratycznego i pastwa prawnego czone s ze wzgldu na silne zwizki wewntrzne istniejce midzy nimi w jedn zasad "demokratycznego pastwa prawnego". Jest to uzasadnione o tyle, e pojcie demokracji nierozcznie zwizane jest z rzdami prawa. W rzeczywistoci jednak, cho zakresy pojciowe pastwa demokratycznego i pastwa prawa w znacznym zakresie si pokrywaj, to jednak nie zachodzi midzy nimi relacja wchonicia jednego z nich przez drugie, lecz raczej relacja wzajemnego ich krzyowania, co uzasadnia oddzielne ich potraktowanie. Zasada pastwa demokratycznego

Z art. 2 Konstytucji wynika, e Rzeczpospolita Polska ma by pastwem demokratycznym (demokracja uniwersalna). W najprostszym ujciu okrelenie to oznacza, e w Polsce panowa powinien ustrj demokratyczny, w ktrym wadz sprawuje nard. Jest to ustrj stanowicy w swoim zaoeniu zaprzeczenie ustroju autorytarnego oraz dyktatury.

Sama demokracja nie zostaa jednak w adnym postanowieniu Konstytucji zdefiniowana. Dzieje si tak dlatego, e pojcie demokracji jest pojciem opisowym, nie nadajcym si do zdefiniowania za pomoc przepisw prawnych. Mona jedynie wskazywa jego czci skadowe, do ktrych nale przede wszystkim: wadza narodu (art. 4 ust. 1 Konstytucji) poddajca swoje organy przedstawicielskie cyklicznej legitymizacji w wolnych i powszechnych wyborach (art. 96 ust. 2, 97 ust. 2, 127 ust. 1 Konstytucji), pluralizm polityczny (art. 11 Konstytucji), rwno obywateli (art. 32 i 33 Konstytucji), gwarantowanie wolnoci i praw czowieka i obywatela (art. 3076 Konstytucji), w szczeglnoci wolnoci goszenia swoich pogldw (art. 54 ust. 1 Konstytucji) i zwizanej z ni wolnoci prasy (art. 14 Konstytucji), zabezpieczenie praw i wolnoci okrelonymi gwarancjami materialnymi i proceduralnymi (art. 7781 Konstytucji), przestrzeganie zasady podziau wadz (art. 10 Konstytucji) i zasady ich kadencyjnoci (art. 98 ust. 1, 127 ust. 2, 183 ust. 3, 185, 187 ust. 3, 199 ust. 1 Konstytucji) oraz jawnoci dziaania (art. 45, 113 Konstytucji) itd.

Dopiero jednak caoksztat konstytucyjnej regulacji instytucji i procedur demokratycznych w poczeniu z praktyk ich stosowania moe da odpowied na pytanie czy i w jakim stopniu Rzeczpospolita Polska jest pastwem demokratycznym. Stopie demokracji zaley przy tym nie tylko od samej konstytucji, lecz rwnie w okrelonej mierze od regulacji ustawowej, ktra w zakresie przez konstytucj dozwolonym prowadzi moe do rozbudowy bd erozji instytucji demokratycznych w kraju. Uznanie regulacji ustawowej za niekonstytucyjn z powodu naruszenia zasady pastwa demokratycznego nastpi za moe jedynie w przypadku stwierdzenia przez Trybuna Konstytucyjny sprzecznoci ustawy z jak szczegow zasad wypywajc z zasady demokracji albo w przypadku kolizji ustawy z konkretnym przepisem konstytucyjnym jedn z takich zasad urzeczywistniajcym. O ile wic nie mona poddawa pod dyskusj samej zasady demokracji, to samo jej pojcie jest niedookrelone, a Konstytucja pozostawia pewne pole do dyskusji nad jej ksztatem.

Doda w zwizku z tym naley, e w przeszoci w Polsce, a obecnie w innych krajach, obserwuje si sytuacj, w ktrej trudno wytyczy jasn granic midzy ustrojem demokratycznym a autorytarnym. Innymi sowy, z racji tego, e demokracja moe by stopniowana (moe by jej w konkretnym pastwie albo w konkretnym okresie dziejowym mniej lub wicej), nie mona niekiedy z cakowit pewnoci powiedzie czy dany ustrj jest ustrojem demokratycznym czy autorytarnym. Mona przyj jedynie, e wan (ale nie niezawodn) wskazwk mwic o tym, e okrelone pastwo wyszo z zakresu demokracji i poda w kierunku rzdw niedemokratycznych jest prawne, lub tylko faktyczne, zniesienie obowizywania zasady kadencyjnoci jego organw, ktre w poczeniu z zachwianiem zasady podziau wadz wyrywa wadz z rk narodu i przekazuje j jakiej jednostce lub grupie. Zagadnienie to wie si oczywicie z kwesti wolnych (niemanipulowanych) wyborw powszechnych, ktre stanowi nieodczny element demokracji.

Jednak, jak przekonuje praktyka, przytoczone kryteria nie s kryteriami bezwzgldnymi i wycznymi, co wida w przypadku porwnania pastw takich jak Biaoru i Azerbejdan. W obu z nich zasada kadencyjnoci gowy pastwa

nie jest od lat stosowana, co nie przeszkadza spoecznoci midzynarodowej uwaa Biaoru za dyktatur, a Azerbejdan za pastwo demokratyczne, bdce od 2001 r. czonkiem Rady Europy[17]. O uznaniu takim decyduj bowiem niekiedy rwnie wzgldy natury politycznej, a wpyw na to uznanie moe mie take, w przypadku istnienia pewnych deficytw w zakresie demokracji, oglne pozytywne nastawienie pastwa do jej zasad jako takich. Za kadym wic razem przy okreleniu demokratycznego czy niedemokratycznego charakteru pastwa uwzgldnia naley szereg okolicznoci normatywnych i faktycznych, ktrych caoksztat dopiero decyduje o przyznaniu mu charakteru pastwa demokratycznego. Zasada pastwa prawa

Pojcie "pastwa prawa" (niem.: Rechtsstaat) jest czci dorobku niemieckiej doktryny i praktyki prawnej, ktre zaczy go uywa jeszcze w XIX w.[18] Prawdziw saw zasada pastwa prawa zyskaa jednak dopiero w XX w., w szczeglnoci w Niemczech, gdzie opisowo ujta w art. 20 Ustawy Zasadniczej, obrosa po II wojnie wiatowej bogat literatur i orzecznictwem. Wkrtce zacza by traktowana jako jedna z podstawowych zasad, ktrymi powinno si kierowa pastwo w stosunku do obywateli, rwnie w wielu innych pastwach europejskich.

W Polsce zasada pastwa prawa wprowadzona zostaa po raz pierwszy do konstytucji w wyniku przeobrae demokratycznych 1989 r. (art. 1 Konstytucji PRL w brzmieniu drugiej noweli konstytucyjnej z 1989 r., Dz. U. Nr 75, poz. 468) i przeya w pocztkowym okresie bardzo burzliwy rozwj. Szczeglnie w latach, ktre nastpiy bezporednio po przeomie 1989 r. suya ona jako wzorzec oceny wielu przepisw odziedziczonych po poprzedniej formacji ustrojowej i podstawa uznania ich za nieobowizujce przez Trybuna Konstytucyjny. Doda jednak trzeba, e niektre zasady szczegowe wypywajce z zasady pastwa prawa (np. zasada ochrony praw nabytych orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego z 4 padziernika 1989 r., sygn. K 3/88, OTK ZU 1989, poz. 2 czy zakaz dziaania prawa wstecz orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego z 28 maja 1986 r., sygn. U 1/86, OTK ZU 1986, poz. 2) Trybuna Konstytucyjny wyprowadza z przepisw Konstytucji PRL jeszcze zanim pojawio si w niej wyrane odwoanie do pastwa prawnego.

Zasada pastwa prawnego (zwana rwnie zasad praworzdnoci albo zasad rzdw prawa) stanowi wedug Trybunau Konstytucyjnego zbiorcze wyraenie caego szeregu regu i zasad, ktre nie zostay wprawdzie expressis verbis nazwane przez Konstytucj, ale ktre wynikaj z samej istoty pastwa prawnego, czyli pastwa, ktre "porusza si na zawiasach prawa". Tekst pisany Konstytucji nie zawiera wyczerpujcego katalogu tych zasad. Tworzone s one dziki wysikowi nauki prawa, a przede wszystkim orzecznictwu Trybunau Konstytucyjnego. W okresie do 1997 r. wyprowadzi on z zasady pastwa prawa wiele regu szczegowych, z ktrych nastpnie cz zostaa ujta w form normatywn i wprowadzona do nowej Konstytucji (np. prawo do sdu orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego z 7 stycznia 1992 r., sygn. K 8/91, OTK 1992, poz. 5 i obecny art. 45 ust. 1 Konstytucji, prawo do ycia prywatnego orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego z 24 czerwca 1997 r., sygn. K 21/96, OTK ZU 1997 Nr 2, poz. 23 i obecny art. 47 Konstytucji).

Wedug Trybunau Konstytucyjnego jego orzecznictwo dotyczce zasady pastwa prawa wydane na podstawie wczeniejszego art. 1 Konstytucji PRL zachowao aktualno rwnie pod rzdami obowizujcej Konstytucji (wyrok Trybunau Konstytucyjnego z 25 listopada 1997 r., sygn. K 26/97, OTK ZU Nr 56/1997, poz. 64). Jednak w zwizku z kodyfikacj niektrych zasad szczegowych wynikajcych z zasady pastwa prawnego w nowej Konstytucji, rok 1997 stanowi pewn cezur w rozwoju zasad szczegowych wypywajcych z zasady pastwa prawa. W szczeglnoci w zwizku z ujciem niektrych z tych zasad w przepisy konstytucyjne uzna trzeba, e pod rzdami obecnej Konstytucji utracio aktualno orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego, ktre zasad tych dotyczyo. Natomiast nieujcie w przepisach Konstytucji jakiej zasady materialnej wczeniej wyprowadzanej z zasady pastwa prawa przez Trybuna Konstytucyjny nie oznacza, e zasada taka przestaa obowizywa. Obowizuje ona nadal i ma do niej zastosowania orzecznictwo Trybunau sprzed wejcia w ycie Konstytucji. Sam przepis wprowadzajcy zasad demokratycznego pastwa prawa nie jest przepisem nadajcym si do bezporedniego stosowania. Bezporednio stosowane mog by natomiast zasady szczegowe z niego wyprowadzane, co prowadzi moe do uznania przepisu ustawowego, ktry jest z nimi sprzeczny, za niezgodny z Konstytucj.

Szczegowe zasady wypywajce z zasady pastwa prawa podzieli mona z kolei na dwie grupy. Jedn z tych grup stanowi zasady materialne, ktre mwi o tym, na jakich wartociach powinno opiera si pastwo, eby mona je byo nazwa pastwem prawa. Natomiast szczegowe zasady formalne wyprowadzane z zasady pastwa prawa mwi o zwizaniu wadzy publicznej prawem i wyprowadzane s z zasady pastwa prawa okrelonej w art. 2 Konstytucji, w poczeniu z jej artykuem 7. Jeeli chodzi o zasady materialne, to stanowi one zbir wartoci, na ktrych opiera si powinno pastwo, aeby mona je byo nazwa "pastwem prawa". Chodzi tu o niektre zasady demokracji, jak istnienie konkretnych praw jednostki, zasad rwnoci i sprawiedliwoci.

Do najwaniejszych zasad materialnych wyprowadzanych przez Trybuna Konstytucyjny z klauzuli pastwa prawa naley zasada ochrony praw nabytych. Zasada ta, wzorowana na prawie francuskim (fr.: principe de lintangibilit des effets individuals; principe du respect des droits acquis) stanowi podstaw bezpieczestwa prawnego obywateli, bdc oparciem dla wiarygodnoci prawa w stosunkach midzy jednostk a organami wadzy publicznej (np. orzeczenie Trybunau Konstytucyjnego z 22 sierpnia 1990 r., sygn. K 7/90, OTK 1990, s. 4258). Zakazuje ona odbierania obywatelom bez stosownego odszkodowania praw susznie przez nich nabytych, co niezgodne jest z zasadami sprawiedliwoci i wysoce szkodliwe dla stanu wiadomoci prawnej obywateli, traccych w takich sytuacjach szacunek dla prawa. Do zasad materialnych wyprowadzanych z zasady pastwa prawa zawartej w art. 2 Konstytucji nale ponadto m.in. zakaz retroakcji prawa, zasada pacta sunt servanda i inne.

Zasada pastwa prawa w znaczeniu formalnym wyraona zostaa natomiast w art. 7 Konstytucji, wedug ktrego "organy wadzy publicznej dziaaj na podstawie i w granicach prawa". Oznacza to przede wszystkim, e wszelkie dziaania wadzy publicznej mog by podejmowane tylko wtedy, gdy istnieje wyrana norma kompetencyjna, upowaniajca konkretny organ do dokonania okrelonej czynnoci. Przepis taki musi przy tym przyznawa kompetencj wyranie, a organ nie moe jej domniemywa w drodze jego wykadni (istnieje w tym wzgldzie tzw. zakaz domniemania kompetencji). Ponadto dziaania organu wadzy publicznej podejmowane by powinny w formie przepisanej przez prawo. Jeeli wic przepis wymaga od organu wadzy wydania w konkretnej sprawie decyzji administracyjnej, to nie moe on dokona czynnoci w innej formie. Decyzja za taka, czy te innego rodzaju rozstrzygnicie, musz zosta wydane w sposb zgodny z przepisami prawa okrelajcego zasady postpowania w konkretnej sprawie (np. w zgodzie z przepisami kodeksu postpowania administracyjnego). Wszelkie decyzje wadzy publicznej dotyczce praw i obowizkw obywateli i innych podmiotw prawa powinny ponadto opiera si na konkretnym przepisie prawa materialnego. Przepisy rangi ustawowej zobowizuj w zwizku z tym organy wadzy publicznej do podawania podstawy prawnej swych decyzji poprzez wskazanie konkretnego przepisu prawa, na podstawie ktrego decyzja taka zostaa podjta. Musi to by przepis prawa powszechnie obowizujcego, a nie przepisy wewntrzne administracji, ktre nie mog by podstaw decyzji wobec obywateli, osb prawnych i innych podmiotw (art. 93 ust. 2 Konstytucji). Zasada pastwa prawa w znaczeniu formalnym polega ponadto na oparciu dziaania wadzy publicznej o zasady podziau wadz, sdowej kontroli wadzy administracyjnej, wycznoci ustawowej regulacji praw jednostki itp. W zwizku z tym, e szczegowe zasady formalne wypywajce z zasady pastwa prawa nie zostay (oprcz zasady oglnej wyraonej w art. 7 Konstytucji) skodyfikowane w Konstytucji z 1997 r., pen aktualno w stosunku do nich zachowao orzecznictwo Trybunau Konstytucyjnego wydane przed jej wejciem w ycie.

Wyraona w art. 7 zasada zwizania prawem odnosi si do organw wadzy publicznej. Nie dotyczy ona natomiast obywateli i innych podmiotw prawa. Odwrotnie ni organy wadzy publicznej nie musz oni nigdy powoywa podstawy prawnej swoich dziaa. Obowizuje w stosunku do nich zasada, e wolno im robi wszystko, co nie jest wyranie zabronione przez prawo (quod lex non prohibit licitum est). Jeeli za organ wadzy publicznej chce im jakiego dziaania zabroni, to dziaajc w oparciu o norm upowaniajc go do dziaania w konkretnej sprawie, musi on wskaza przepisy prawa powszechnie obowizujcego, ktre zabraniaj kwestionowanego przez niego postpowania. Zasada pastwa urzeczywistniajcego zasady sprawiedliwoci spoecznej

Art. 2 Konstytucji wprowadza ponadto zasad sprawiedliwoci spoecznej. Rzeczpospolita Polska ma by nie tylko demokratycznym pastwem prawnym, lecz rwnie pastwem, ktre urzeczywistnia "zasady sprawiedliwoci spoecznej". Zasady te w polskiej Konstytucji s odpowiednikiem koncepcji pastwa socjalnego, znanej innym wspczesnym konstytucjom (np. art. 20 ust. 1 niemieckiej Ustawy Zasadniczej).

W odrnieniu od art. 20 niemieckiej Ustawy Zasadniczej zasada sprawiedliwoci spoecznej w rozumieniu art. 2 Konstytucji stanowi przepis programowy (wyrok Trybunau Konstytucyjnego z 4 grudnia 1990 r., sygn. K 12/90, OTK 1990, poz. 7). Wymaga wic ona przede wszystkim konkretyzacji ustawowej, ktrej przykad stanowi ustawa z 29 listopada 1990 r. o pomocy spoecznej (Dz. U. z 1998 r. Nr 64, poz. 414 ze zm.). Dopiero na podstawie takiej konkretyzacji obywatelom mog by przyznawane konkretne prawa, ktrych dochodzi oni mog przed organami wymiaru sprawiedliwoci. Taki charakter zasad sprawiedliwoci spoecznej potwierdza rwnie tre przepisu art. 81 Konstytucji, wedug ktrego praw socjalnych okrelonych w artykuach 65 ust. 4 i 5, 66, 69, 71 i 74-76 Konstytucji mona dochodzi tylko w granicach okrelonych w ustawie. Raz przyznane na podstawie ustawy prawa mog by jednak znoszone lub ograniczane, jeeli uzasadnia to zmiana warunkw spoeczno-ekonomicznych. Musi to jednak nastpowa z poszanowaniem zasady ochrony praw nabytych. Nie moe te nastpi zredukowanie praw socjalnych poniej poziomu zagwarantowanego przepisami prawa midzynarodowego, w szczeglnoci umw midzynarodowych ratyfikowanych za zgod Sejmu i Senatu RP.

Zasady te nie s nigdzie usystematyzowane. Nie ulega jednak wtpliwoci, e naley do nich ochrona sabszych ekonomicznie jednostek i grup ludnoci wyraajca si w istnieniu odpowiednich zabezpiecze spoecznych i usug socjalnych wiadczonych przez pastwo i rne wsplnoty samorzdowe.

Trybuna Konstytucyjny podnosi, e jego orzecznictwo dotyczce zasad sprawiedliwoci spoecznej wydane na podstawie art. 1 Konstytucji PRL zachowao swoj aktualno rwnie pod rzdami obowizujcej Konstytucji z 1997 r. (wyrok Trybunau Konstytucyjnego z 22 grudnia 1997 r., sygn. K 2/97, OTK ZU Nr 56/1997, poz. 72). Zasada pastwa jednolitego (art. 3 Konstytucji)

Wedug art. 3 Konstytucji Rzeczpospolita Polska jest pastwem jednolitym (unitarnym). Stwierdzenie to oznacza, e w Rzeczypospolitej Polskiej odmiennie ni w pastwach federalnych istnieje tylko jeden podmiot wadzy najwyszej (okrelony w art. 4 ust. 1 Konstytucji Nard), ktry sprawuje wadz na caym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, nie dzielc jej z adnymi jednostkami skadowymi pastwa. Znaczy to, e adna z jednostek podziau terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej nie posiada samodzielnoci pastwowej, nie jest suwerenna i w zwizku z tym nie moe by na ni przeniesione wykonywanie okrelonego zakresu wadzy pastwowej.

Zasada pastwa jednolitego nie bya nigdy wczeniej wyraana bezporednio w polskich przepisach konstytucyjnych. Pamita jednak naley, e w swej historii Rzeczpospolita Polska nie zawsze bya pastwem jednolitym. W okresie po zawarciu Unii Lubelskiej w 1569 r. do trzeciego rozbioru Polski w 1795 r. miaa ona charakter federacyjny, i skadaa si z dwch czci: Korony Polskiej i Wielkiego Ksistwa Litewskiego (Rzeczpospolita Obojga Narodw). Konstytucja 3 maja wraz ze stanowicym jej cz skadow Zarczeniem Wzajemnym Obojga Narodw potwierdzia charakter federacyjny tego pastwa, zacieniajc jednoczenie zwizek polsko-litewski i nadajc mu nowe ramy prawne. Ugruntowany przed 1791 r. i utrzymany przez Konstytucj 3 maja model Rzeczypospolitej jako dwuczonowego polsko-litewskiego pastwa federalnego zakada, e obie jego czci skadowe ciesz si jednakowymi prawami i maj jednakow moliwo wpywu na los caego pastwa, bez wzgldu na dzielce je rnice dotyczce liczby ludnoci, powierzchni i potencjau ekonomicznego. By to zatem typowy model federalizmu rwnomiernego, reprezentowany dzisiaj na przykad przez Republik Federaln Niemiec. Wydaje si jednak, e w pewnym okresie swego rozwoju Rzeczpospolita Polska bliska by moga ewolucji w kierunku modelu federacji nierwnomiernej, czyli pastwa skadajcego si z jednostek o rnym poziomie samodzielnoci. Stwierdzenie to odnie naley w szczeglnoci do funkcjonowania w ramach Rzeczypospolitej autonomii Prus Krlewskich, ostatecznie jednak zniesionej w 1569 r.

Niepowodzeniem zakoczya si rwnie prba utworzenia w 1658 r. na podstawie ugody hadzieckiej trjczonowej federacji z Ksistwem Ruskim jako rwnoprawn czci skadow Rzeczypospolitej obok Korony i Litwy.

Model Rzeczypospolitej jako pastwa federalnego straci na znaczeniu w okresie odzyskania przez Polsk niepodlegoci w 1918 r. Co prawda i wtedy odyway projekty powoania do ycia takiego pastwa, skupiajcego narody zamieszkujce obszar historycznej Rzeczpospolitej, jednak z powodu denia kadego z tych narodw do utworzenia wasnego pastwa, plany stworzenia takiej federacji okazay si by nie do zrealizowania. Nie uzyska te aprobaty spoecznej projekt utworzenia pastwa skupiajcego obszary trzech dawnych zaborw jako czci skadowych nowego federacyjnego pastwa polskiego. Ostatecznie II Rzeczpospolita uksztatowaa si jako pastwo jednolite z wyjtkiem dotyczcym autonomicznego wojewdztwa lskiego oraz Wileszczyzny. Po utracie przez Rzeczpospolit Polsk Wileszczyzny oraz w 1945 r., po formalnej likwidacji wojewdztwa lskiego, Polska Rzeczpospolita Ludowa okrzepa jako pastwo jednolite bez adnych wyjtkw na rzecz autonomicznoci jakichkolwiek regionw. Taki charakter pastwo polskie zachowao nieprzerwanie do dzi. Wraz z wejciem w ycie Konstytucji RP z 1997 r. zasada pastwa jednolitego podniesiona zostaa do rangi zasady konstytucyjnej (art. 3 Konstytucji).

Jeeli chodzi o znaczenie art. 3 Konstytucji, to uzna go naley przede wszystkim jako potwierdzenie zastanego stanu faktycznego, gdy w okresie ksztatowania si pastwowoci polskiej po 1989 r. nie bya prowadzona adna powana dyskusja polityczna na temat federacyjnego czy unitarnego charakteru pastwa polskiego. Jednoczenie jednak wraz z wprowadzeniem zasady pastwa jednolitego do polskiej Konstytucji stworzony zosta wyrany konstytucyjny zakaz rozdzielania suwerennych kompetencji pastwowych pomidzy wadz centraln a istniejce jednostki administracyjne pastwa czy te podzia pastwa na nowe czci skadowe, na ktre przeniesiona miaaby by cz kompetencji suwerennych wadzy pastwowej.

W zwizku z pojciem pastwa jednolitego (unitarnego) wyjanienia wymagaj w szczeglnoci kwestia decentralizacji wadzy publicznej i zagadnienie moliwoci wprowadzenia w podziale administracyjnym kraju jednostek autonomicznych. Jeeli chodzi o pojcie decentralizacji wadzy publicznej, to zasada pastwa jednolitego nie stoi jej na przeszkodzie. Wrcz przeciwnie, polska Konstytucja stanowi, e ustrj terytorialny Rzeczpospolitej Polskiej "zapewnia decentralizacj wadzy publicznej" (art. 15 ust. 1 Konstytucji). Polska jest zatem pastwem jednolitym, ale nie centralistycznym, czyli takim, w ktrym wikszo spraw jest zaatwianych przez organy administracji pastwowej. Pojcie decentralizacji, cile powizane z pojciem subsydiarnoci, zakada bowiem istnienie samorzdu terytorialnego, wyposaonego w kompetencje do decydowania o sprawach lokalnych i regionalnych. Chodzi o to, eby decyzje dotyczce danej spoecznoci miejscowej byy podejmowane przez t wanie spoeczno, a nie przez wadze pastwowe, czsto niezorientowane w rzeczywistych jej potrzebach. Moliwie szeroki zakres kompetencji w zakresie spraw lokalnych powinien by zatem przekazywany przez pastwo samorzdowi terytorialnemu.

Pojcie pastwa jednolitego nie wycza rwnie funkcjonowania w obrbie pastwa jednostek autonomicznych. Przykadem takiego stanu rzeczy byo funkcjonowanie w Polsce w okresie II Rzeczypospolitej autonomicznego wojewdztwa lskiego. Rwnie obecnie w wielu pastwach jednolitych w Europie (Hiszpania, Ukraina, Wochy) istniej regiony autonomiczne. Wprowadzenie moliwoci tworzenia regionw autonomicznych rwnie w Polsce nie staoby w sprzecznoci z zasad pastwa jednolitego wyraon w art. 3 Konstytucji. Z uwagi jednak na fakt, e tworzenie regionw autonomicznych jest wyjtkiem od zasady pastwa jednolitego nie mona byoby utworzy regionu autonomicznego na podstawie samej tylko ustawy. Konieczna byaby wczeniejsza nowelizacja Konstytucji, przewidujca moliwo odstpstwa w tym zakresie od treci artykuu 3. W ten sam sposb sprawa si przedstawia w konstytucja wymienionych pastw europejskich, ktre albo expressis verbis zezwalaj na tworzenie regionw autonomicznych przez ustaw (art. 2 i art. 143158 Konstytucji Hiszpanii; art. 5 i 116 Konstytucji Woch), albo same takie regiony tworz (Rozdzia X Konstytucji Ukrainy Autonomiczna Republika Krymu). Zasada zwierzchnoci narodu (art. 4 Konstytucji)

Art. 4 ust. 1 Konstytucji stanowi, e "wadza zwierzchnia w Rzeczpospolitej Polskiej naley do Narodu", wyraajc w ten sposb jedn z podstawowych zasad ustrojowych Rzeczypospolitej zasad suwerennoci (zwierzchnoci) narodu. Skoro wadza zwierzchnia naley do narodu, to tylko nard jako cao ("wszyscy obywatele"), nie za jaki inny podmiot, autorytet, czy grupa spoeczna czy partia polityczna, sprawuje wadz pierwotn i od nikogo niezalen (suwerenn).

Zasada ta ma w Polsce do dug tradycj, wywodzc si z europejskiej koncepcji suwerennoci ludu, ktra wyksztacia si na przeomie XIX i XX w., stanowic w swym pierwotnym ujciu zaprzeczenie rzdw absolutnych. W taki sposb zostaa ona wyraona w Konstytucji 3 maja. W znaczeniu tym to wanie wola narodu, a nie wola wadcy absolutnego jest rdem tej wadzy najwyszej i od nikogo niezalenej. Pojmowanie zasady suwerennoci narodu oznacza jednak obecnie, e nard jako podmiot wadzy suwerennej stanowi w odrnieniu od rnych wczeniejszych koncepcji "wszyscy obywatele Rzeczypospolitej" niezalenie od ich przynalenoci etnicznej, pozycji spoecznej, wyksztacenia, statusu majtkowego, wyznawanej religii czy reprezentowanego wiatopogldu.

Konstytucja uywa w tym przypadku pojcia narodu nie w znaczeniu etnicznym (osb majcych polskie pochodzenie), lecz w znaczeniu filozoficzno-spoecznym, obejmujcym "wszystkich obywateli Rzeczypospolitej" (demokracja uniwersalna). Podmiotem wadzy suwerennej jest w takim rozumieniu cay nard, a nie tylko nard polityczny, jak to miao miejsce w demokracji szlacheckiej I Rzeczpospolitej czy "lud pracujcy miast i wsi" w demokracji socjalistycznej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (art. 1 ust. 2 Konstytucji PRL). Tak wanie okrelony nard jest rdem wadzy zwierzchniej w pastwie. Jednak wadz t wykonuj tylko ci obywatele, ktrym przysuguj prawa wyborcze (tzw. korpus wyborczy). Niezalenie od filozoficznych rozwaa nad pojciem narodu w znaczeniu art. 4 Konstytucji, ten krg osb jest wic z prawnego punktu widzenia okrelony bardzo precyzyjnie. Najwaniejsz konsekwencj zasady suwerennoci narodu jest to, e tylko jego wola moe stanowi w Rzeczypospolitej Polskiej powszechnie obowizujce prawo. Dlatego nie naley do rde prawa powszechnie obowizujcego w Polsce ani prawo wewntrzne administracji (art. 93 Konstytucji), ani prawo natury. To ostatnie moe by jedynie rdem prawa w znaczeniu funkcjonalnym wtedy, gdy sam suweren zezwala na jego stosowanie, jak np. w art. 30 Konstytucji, zapobiegajc w ten sposb skrajnie pozytywistycznemu pojmowaniu prawa.

Swoj wol nard jako suweren moe wyraa na dwa sposoby: za porednictwem swoich przedstawicieli lub bezporednio (art. 4 ust. 2 Konstytucji). W ten sposb Konstytucja otwiera drog dla wprowadzenia zarwno instytucji demokracji poredniej czyli przedstawicielskiej, jak i bezporedniej. Idealn sytuacj z punktu widzenia zasady suwerennoci narodu byoby, gdyby suweren mg sam bezporednio podejmowa wszelkie decyzje. Taki sposb sprawowania wadzy przyczyniaby si bowiem do wikszej legitymizacji podejmowanych rozstrzygni. Jednak wspczenie ten model sprawowania wadzy przez nard z wielu wzgldw niemoliwy byby do przeprowadzenia. Dlatego te aden z obecnie funkcjonujcych systemw politycznych nie urzeczywistnia w caej rozcigoci zasady demokracji bezporedniej. Traktowana jest ona jedynie jako uzupenienie demokracji poredniej, czyli sprawowania wadzy przez nard za porednictwem wybranych w tym celu przedstawicieli.

Rwnie Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej poprzez kolejno wyliczenia w art. 4 ust. 2 daje wyraz przekonaniu, e to demokracja porednia jest podstawowym sposobem sprawowania wadzy przez nard, a instytucje demokracji bezporedniej mog by jedynie jej uzupenieniem. U podstaw systemu demokracji parlamentarnej ley bowiem przekonanie, e nard sprawuje swoj wadz zwierzchni poprzez przedstawicieli wybranych do parlamentu. Przedstawicielami narodu, o ktrych mowa w art. 4 ust. 2 Konstytucji s wic w Polsce czonkowie organw przedstawicielskich: Sejmu i Senatu RP (a cilej mwic Sejm i Senat RP jako organy wadzy), co wynika z art. 104 Konstytucji, bdcego wiadomym nawizaniem do zasady suwerennoci narodu wyraonej w jej art. 4. W stosunku do senatorw to samo wynika z odesania do przepisw o posach zawartego w art. 108 Konstytucji. Konsekwencj uznania posw i senatorw za przedstawicieli Narodu jest brak prawnego zwizania ich wol (instrukcjami) wyborcw. Reprezentuj oni bowiem cay nard, a nie tylko te osoby, ktre odday na nich swe gosy (zasada tzw. mandatu wolnego).

Formalnie rzecz ujmujc, nie jest przedstawicielem narodu Prezydent Rzeczypospolitej, ktry stosownie do art. 126 ust. 1 Konstytucji jest przedstawicielem "Rzeczypospolitej Polskiej", czyli pastwa. Wydaje si jednak, e z uwagi na fakt wyboru Prezydenta RP przez Nard w wyborach bezporednich, czyli jego legitymacji wywodzcej si bezporednio od narodu, do stwierdzenia tego nie naley podchodzi zbyt rygorystycznie. Przemawia za tym choby fakt, e w rnych postanowieniach Konstytucji moemy odnale "odpryski" tego rodzaju legitymizacji, choby w postaci uprawnie Prezydenta Rzeczypospolitej do ratyfikacji bez udziau Sejmu i Senatu RP niektrych umw midzynarodowych, czy przyznanie mu przez sam Konstytucj prawo do wydawania w cile okrelonych okolicznociach rozporzdze z moc ustawy i zaliczenie tych aktw prawnych do rde prawa powszechnie obowizujcego (art. 87 ust. 1 i art. 234 ust. 2 Konstytucji). Cho wic formalnie Prezydent RP nie jest przedstawicielem narodu, to w odrnieniu od systemw, w ktrych gow pastwa wybiera parlament lub podobne ciao przedstawicielskie, polskiemu Prezydentowi przysuguje bezporednia legitymacja pochodzca z woli wyborcw, co materialnie stawia go w pozycji ich przedstawiciela.

Z ca pewnoci nie s natomiast przedstawicielami narodu organy wadzy wykonawczej (Rada Ministrw), gdy nie opieraj one swego umocowania bezporednio na woli narodu nie pochodz z wyborw bezporednich. To samo dotyczy sdw i trybunaw, ktre stosownie do swej roli wydaj wyroki nie w imieniu narodu, ale "w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej" (art. 174 Konstytucji). Charakteru przedstawicielskiego w znaczeniu art. 4 ust. 2 Konstytucji nie maj rwnie organy jednostek samorzdu terytorialnego pochodzce z powszechnych wyborw, a to z uwagi na terytorialnie ograniczony zakres ich legitymizacji, co sprawia, e nie s one przedstawicielami caego narodu, lecz tylko spoecznoci lokalnej[19].

W przypadkach okrelonych w Konstytucji nard moe jednak sprawowa wadz bezporednio, czyli moe podejmowa decyzje z pominiciem swych organw przedstawicielskich. W takim wanie znaczeniu rozumie si zwykle demokracj bezporedni, nie obejmujc ju jej zakresem znaczeniowym samych bezporednich wyborw do organw przedstawicielskich[20]. Systemy konstytucyjne pastw wspczesnych znaj wiele form takiej demokracji. Zaliczy do nich mona oprcz referendum rwnie ustawodawstwo ludowe, czyli uchwalanie ustaw w drodze powszechnego gosowania obywateli, obywatelsk inicjatyw ustawodawcz oraz obywatelskie weto ustawodawcze. Polska Konstytucja przyja dwie z nich, a mianowicie obywatelsk inicjatyw ustawodawcz (art. 118 ust. 2 Konstytucji) oraz kilka rodzajw referendw: referendum oglnokrajowe (art. 125 Konstytucji), referendum w sprawie przystpienia do organizacji midzynarodowej (art. 90 ust. 3 i 4 Konstytucji) oraz konstytucyjne (art. 235 ust. 6 Konstytucji).

cile rzecz biorc, nie nale do instytucji demokracji bezporedniej w opisywanym znaczeniu referenda lokalne, przeprowadzane na podstawie ustawy z dnia 15 wrzenia 2000 r. o referendum lokalnym (Dz. U. Nr 88, poz. 985 ze zm.). Jest tak dlatego, e spoeczno lokalna czy regionalna nie jest suwerenem w znaczeniu art. 4 Konstytucji, poniewa suwerenem tym jest tylko nard jako cao. Referendum lokalne suy za do decydowania o sprawach dotyczcych wsplnoty samorzdowej, w tym o odwoaniu pochodzcego z wyborw bezporednich organu samorzdu terytorialnego (art. 170 Konstytucji). Niemniej jednak wyliczane jest ono czsto rwnie wrd instytucji demokracji bezporedniej, co uzasadnione jest podobiestwem instytucjonalnym. Pamita jednak naley, e nie mwimy w tym przypadku o wykonywaniu wadzy suwerennej, lecz o formie demokracji bezporedniej na poziomie lokalnym lub regionalnym.

Rozwizania dotyczce demokracji bezporedniej s w polskim konstytucjonalizmie czym stosunkowo nowym. Instrumenty tej demokracji nie byy bowiem znane ani konstytucjom midzywojennym, ani Konstytucji z 1952 r. W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej dopiero uchwalona w 1987 roku nowela Konstytucji z 1952 r. (Dz. U. z 1987 r. Nr 14, poz. 82) wprowadzia instytucj referendum oglnokrajowego. Zostaa ona pniej przejta przez art. 19 i 77 Maej Konstytucji z 1992 r. Dopiero jednak Konstytucja z 1997 r. uregulowaa instytucje demokracji bezporedniej w sposb kompleksowy, a jej postanowienia zostay rozwinite w ustawach: z 24 czerwca 1999 r. o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli (Dz. U. Nr 62, poz. 688 ze zm.), z 14 marca 2003 r. o referendum oglnokrajowym (Dz. U. Nr 57, poz. 507 ze zm.) i z 15 wrzenia 2000 r. o referendum lokalnym (Dz. U. Nr 88, poz. 985 ze zm.). Konstytucja jako najwysze prawo Rzeczypospolitej Polskiej (art. 8 ust. 1 Konstytucji)

Art. 8 ust. 1 Konstytucji stanowi, e Konstytucja jest "najwyszym prawem Rzeczypospolitej Polskiej". Znaczy to, e stanowi ona powinna wzorzec oceny wszystkich innych krajowych aktw prawnych, a w pierwszej kolejnoci miernik poprawnoci ustawodawstwa zwykego.

Stwierdzenie o wyszoci Konstytucji nad ustawami zyskuje na znaczeniu zwaszcza w zwizku z nie najlepsz jakoci polskiego ustawodawstwa, ktrego zgodno z Konstytucj jest czsto kwestionowana przez Trybuna Konstytucyjny[21]. Ogrom ustaw wydawanych przez polski parlament oraz czste, nie do koca przemylane, zmiany stanu prawnego nie przyczyniaj si do pewnoci i przejrzystoci uregulowa prawnych i sprawiaj, e niejednokrotnie obywatel zmuszony zostaje odwoywa si do samej Konstytucji w celu obrony zagwarantowanych tam praw przed konstytucyjnym bezprawiem ustawodawcy.

Ochronie konstytucyjnoci prawa (jego zgodnoci z Konstytucj) w Polsce suy dziaalno Trybunau Konstytucyjnego. W art. 188 pkt. 1-5 Konstytucji otrzyma on uprawnienie do badania konstytucyjnoci prawa polskiego. W zwizku z tym uprawnieniem Trybunau obywatelom i innym podmiotom prawa przysuguje rwnie prawo do wniesienia skargi konstytucyjnej w sytuacji okrelonej w art. 79 Konstytucji. Zasada bezporedniego stosowania Konstytucji (art. 8 ust. 2 Konstytucji) Uwagi oglne o bezporednim stosowaniu Konstytucji Konstytucja stwierdza w art. 8 ust. 2, e jej przepisy "stosuje si bezporednio", chyba e z ich treci wynika co innego. Cytowane postanowienie zawiera domniemanie mwice, e wikszo przepisw Konstytucji nadaje si do bezporedniego stosowania, czyli e organ pastwowy (sd lub organ administracji publicznej) moe w konkretnym przypadku oprze swoje rozstrzygnicie bezporednio na przepisie Konstytucji. Przez bezporednie stosowanie Konstytucji rozumie zatem naley sytuacj, w ktrej normy ustawy zasadniczej bez potrzeby ich rozwinicia i konkretyzacji w ustawach zwykych daj podstaw do wydawania aktw indywidualnych i konkretnych (wyrokw sdowych, decyzji administracyjnych). Innymi sowy chodzi o okrelenie pozycji prawnej podmiotu prawa na podstawie samej Konstytucji i to niezalenie od tego, czy w zakresie danego unormowania konstytucyjnego wydana zostaa ustawa (sprzeczno ustawy z Konstytucj), czy te takiej ustawy nie ma.

Kwestia bezporedniego stosowania konstytucji to w zasadzie novum ostatnich dziesicioleci. W Polsce, zarwno w okresie midzywojennym, jak i w czasie Polski Ludowej, przyjmowano bowiem powszechnie, e normy konstytucyjne nie nadaj si do ich praktycznego stosowania, dopki nie zostan rozwinite w ustawodawstwie zwykym. Konstytucja miaa jedynie znaczenie dokumentu programowego, wymagajcego konkretyzacji za pomoc przepisw ustawowych. Rozrniano w zwizku z tym pomidzy obowizywaniem i stosowaniem Konstytucji i kiedy mwiono o tym ostatnim, to zawano je wycznie do wykonywania kompetencji przez organy konstytucyjne pastwa. W okresie powojennym w Europie Zachodniej[22], a od pocztku lat 90. XX w. rwnie w Europie Wschodniej[23], obserwujemy jednak, wprowadzanie przez poszczeglne pastwa do swoich konstytucji zasady bezporedniego stosowania (czy te obowizywania) przepisw konstytucyjnych, w tym w szczeglnoci tych okrelajcych prawa i wolnoci czowieka i obywatela. Sprawia to, e obywatel (lub inny podmiot uprawniony) moe da okrelenia przez sd swojej sytuacji prawnej na podstawie samej Konstytucji (czyli np. z pominiciem niekonstytucyjnej ustawy). W Polsce znaczc zmian w zakresie pojmowania Konstytucji przynioso wprawdzie ju wprowadzenie Trybunau Konstytucyjnego[24], jednak dopiero Konstytucja z 1997 roku przewidziaa wyranie w art. 8 ust. 2 zasad bezporedniego stosowania najwyszego prawa pastwowego.

To niezwykle wane dla ochrony praw jednostki stwierdzenie wymaga jednak wyjanienia z trzech powodw:

* Po pierwsze, jak pokazuje sama analiza przepisw Konstytucji, nie wszystkie jej postanowienia nadaj si do bezporedniego zastosowania. W szczeglnoci wiele jej przepisw ma tzw. charakter programowy skierowane s do organw wadzy publicznej i nie mog stanowi bezporedniej podstawy roszcze obywatela. * Po drugie, w zwizku z funkcjonowaniem w ramach polskiej wadzy sdowniczej Trybunau Konstytucyjnego, jako organu powoanego do orzekania o zgodnoci prawa z Konstytucj (art. 188 pkt. 1-5 Konstytucji), powstaje pytanie, czy poprzez bezporednie stosowanie Konstytucji przez sdy ta kompetencja Trybunau nie zostaje naruszona.

* Po trzecie wreszcie, odpowiedzie trzeba na pytanie, w jakim zakresie uprawnione s do bezporedniego stosowania Konstytucji organy administracji pastwowej, ktre inaczej ni sdy nie s niezawise.

Charakter przepisw Konstytucji a zagadnienie ich bezporedniego stosowania Z art. 8 ust. 2 Konstytucji wynika, e nie wszystkie jej postanowienia mog by stosowane bezporednio. Wynika z tego, e niektre jej przepisy mog stanowi same podstaw rozstrzygnicia, a niektre wymagaj dopiero rozwinicia w ustawie. Konstytucja jednak rzadko mwi wyranie, ktry jej przepis naley bezporednio stosowa, a ktry si do tego nie nadaje. Nie nadaj si z pewnoci do bezporedniego stosowania te postanowienia, ktrych rozwinicie i konkretyzacj sama Konstytucja zastrzega ustawie zwykej (por. np. art. 81 Konstytucji). W takim przypadku podstaw rozstrzygnicia moe by tylko ustawa, wydana w wykonaniu Konstytucji. Jednak kwestia bezporedniego stosowania Konstytucji budzi dalsze wtpliwoci. Jest tak dlatego, e normy konstytucyjne s bardzo zrnicowane pod wzgldem swego charakteru. Niekiedy dopiero pogbiona analiza danego przepisu moe da odpowied na pytanie jaki jest jego charakter i czy norma z niego wyprowadzona moe czy nie moe by bezporednio zastosowana. Przykadem posuy moe wyrok Trybunau Konstytucyjnego z 18 grudnia 2001 r. (sygn. SK 18/00, OTK ZU 8/2001, poz. 256; Dz. U. z 2001 r. Nr 145, poz. 1638), dotyczcy art. 77 ust. 1 Konstytucji. Przyznanie temu przepisowi przymiotu bezporedniej skutecznoci poprzedzone byo dug dyskusj na temat jego charakteru normatywnego.

Powiedzie wic mona, e podzia przepisw Konstytucji punktu widzenia ich bezporedniej stosowalnoci opiera si na podziale na przepisy bezporednio skuteczne (s nimi przede wszystkim prawa i wolnoci czowieka i obywatela) oraz przepisy programowe, ktrym przymiotu bezporedniej skutecznoci si odmawia. Przepisy programowe Konstytucji nie mog by stosowane bezporednio (nie mog stanowi podstawy rozstrzygnicia w konkretnej sprawie). Mog one by jedynie wspstosowane razem z ustaw, co polega na oparciu rozstrzygnicia na ustawie, ktra interpretowana jest w wietle postanowie Konstytucji. Przepisy programowe Konstytucji

Tzw. przepisy programowe Konstytucji okrelaj cele wadzy publicznej, wskazujc tym samym kierunki dziaalnoci organw pastwa. Nie przyznaj one obywatelom adnych praw podmiotowych (praw, ktrych mona byoby dochodzi przed sdem), lecz wymagaj dopiero rozwinicia w ustawach zwykych. Przepisy takie nie mog wic by stosowane przez sdy bezporednio, nie mog same w sobie stanowi podstawy rozstrzygnicia.

Jako przykad przepisu programowego moe posuy art. 65 ust. 5 Konstytucji, nakazujcy wadzom publicznym prowadzi "polityk zmierzajc do penego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programw zwalczania bezrobocia (...)". Zgodnie z orzecznictwem Trybunau Konstytucyjnego z przepisu tego nie mona wyprowadzi obowizku pastwa do zapewnienia miejsca pracy kademu pragncemu j podj (wyrok Trybunau Konstytucyjnego z 13 marca 2000 r., sygn. K 1/99, OTK ZU Nr 2/2000, poz. 59). Tym samym nie mamy tu do czynienia z przyznaniem obywatelowi tzw. "prawa do pracy", lecz jedynie z przepisem programowym, nie mogcym by bezporednio stosowanym i nie rodzcym w zwizku z powyszym po stronie jednostki adnego roszczenia, ktrego mona by dochodzi przed sdem.

Urzeczywistnianie celw zawartych w podobnych przepisach jest gwnie zadaniem wadzy ustawodawczej i wykonawczej. Wane znaczenie przepisy te posiadaj, co prawda, rwnie dla wadzy sdowniczej, gdy powinny by przez ni uywane jako wzorzec wykadni prawa podkonstytucyjnego (tzw. stosowanie porednie konstytucji). Poniewa jednak konkretyzacja przepisw tego rodzaju powinna nastpi w ustawie, to ani sdy, ani Trybuna Konstytucyjny nie mog ich stosowa bezporednio. Konkretyzujc przepisy programowe w celu ich bezporedniego stosowania przejmowayby one bowiem rol ustawodawcy, co nie byoby do pogodzenia z zasad podziau wadz wyraon w art. 10 Konstytucji. Doda jednak naley, e cho ustawodawca dysponuje pewn swobod przy konkretyzacji przepisw programowych, to jednak Trybuna Konstytucyjny moe kontrolowa, czy wybr dokonany przez ustawodawc pozostaje w zgodzie z pozostaymi przepisami konstytucji (orz. Trybunau Konstytucyjnego z dnia 22 sierpnia 1990 r., sygn. K 7/90, OTK 1990, poz. 7).

Zasadniczo odmienny charakter maj natomiast prawa i wolnoci czowieka i obywatela zawarte w rozdziale II Konstytucji (art. 30 76) (oraz w niektrych postanowieniach rozdziau I, np. art. 21 i 22 Konstytucji). Przepisy te okrelaj bowiem pozycj jednostki w stosunku do pastwa i s w zwizku z tym bez wtpienia bezporednio skuteczne w stosunkach pomidzy pastwem a obywatelem (bezporednia skuteczno wertykalna, w pionie), a co za tym idzie mog by bezporednio stosowane. Wprawdzie zagwarantowanie niektrych z tych praw wymaga podjcia przez wadz pastwow

pewnych dziaa, co zblia te przepisy do przepisw programowych, to jednak w przypadku praw i wolnoci takie znaczenie normatywne schodzi na drugi plan, a podstawowe ich zadanie mona sprowadzi do zabezpieczenia jednostki przed ingerencj w jej sfer prawnie chronion ze strony pastwa. W demokratycznym pastwie prawnym niezwykle wane jest zatem zapewnienie stosowania praw i wolnoci ju na podstawie samej ustawy zasadniczej. Bezporednie stosowanie Konstytucji RP przez sdy

Postanowienie art. 8 ust. 2 Konstytucji, nakazujce jej bezporednie stosowanie byoby iluzj, gdyby nie mona si byo na nie powoywa przed sdami i innymi organami stosujcymi prawo i gdyby nie istniay mechanizmy kontroli zgodnoci prawa z konstytucj. W zwizku z tym powstaje pytanie czy i pod jakimi warunkami mona to uczyni (zaoywszy, oczywicie, e dana norma Konstytucji nadaje si do bezporedniego stosowania przez sd). Omawiany problem odnosi si do funkcjonowania w Polsce Trybunau Konstytucyjnego, ktremu przekazana zostaa kompetencja do orzekania o zgodnoci z Konstytucj prawa podkonstytucyjnego, w tym rwnie zgodnoci z Konstytucj ustaw zwykych (por. art. 188 pkt. 1-5 Konstytucji). Powstaje w zwizku z tym z jednej strony pytanie, czy stosujc bezporednio Konstytucj sdy nie wkraczaj w zakres uprawnie Trybunau. Z drugiej strony przy odpowiedzi na pytanie o moliwo bezporedniego stosowania Konstytucji przez sdy pamita trzeba, e sdziowie w sprawowaniu swego urzdu podlegaj oprcz ustaw wanie owej Konstytucji (art. 178 ust. 1 Konstytucji). Jak wida, wyania si w zwizku z przedstawionymi wtpliwociami zagadnienie o duym znaczeniu praktycznym, a mianowicie, czy podmioty wystpujce przed sdem powszechnym w sprawach cywilnych i karnych lub te strony postpowania sdowoadministracyjnego mog powoywa si w trakcie tych postpowa na bezporednio obowizujce postanowienia Konstytucji, czy te mog to uczyni dopiero w ramach skargi konstytucyjnej (por. art. 79 Konstytucji) przed Trybunaem Konstytucyjnym.

Zagadnienie powysze byo w polskiej nauce prawa i orzecznictwie dosy kontrowersyjne. Pocztkowo Sd Najwyszy przyjmowa moliwo niezastosowania niekonstytucyjnych ustaw przez sdy[25]. Spotkao si to jednak ze zdecydowanym sprzeciwem Trybunau Konstytucyjnego[26]. Stosowanie Konstytucji przez sdy powszechne i szczeglne powinno bowiem uwzgldnia wyczn kompetencj tego Trybunau do orzekania o niezgodnoci aktw prawa podkonstytucyjnego z Konstytucj. Jeeli wic istnieje ustawa konkretyzujca postanowienia Konstytucji, to nie mona powoywa si przed sdem na jej (rzekom) niekonstytucyjno dopty, dopki Trybuna Konstytucyjny nie orzeknie na ten temat w sposb ostateczny (por. art. 190 Konstytucji)[27]. W ten sposb sdy przekonane o sprzecznoci przepisu ustawowego z Konstytucj nie mog zastosowa bezporednio obowizujcego przepisu Konstytucji w miejsce niekonstytucyjnego ich zdaniem przepisu ustawy. Mog one jedynie zaoywszy, e podzielaj pogld o niekonstytucyjnoci ustawy zawiesi postpowanie i przedstawi Trybunaowi Konstytucyjnemu do rozstrzygnicia kwesti konstytucyjnoci ustawy zgodnie z art. 193 Konstytucji. Jeeli sd w konkretnym przypadku tego nie uczyni, to strony mog jedynie zoy skarg konstytucyjn po zakoczeniu postpowania i dysponujc orzeczeniem Trybunau Konstytucyjnego da wznowienia postpowania w sprawie. Zasadniczo odmiennie przedstawia si natomiast sytuacja w przypadku, gdy nie ma regulacji ustawowych odnoszcych si do danego obszaru regulacji konstytucyjnej. Przy braku takich regulacji wyczna kompetencja Trybunau Konstytucyjnego do orzekania o zgodnoci ustaw z Konstytucj nie moe bowiem zosta naruszona. Jeeli w takim przypadku mamy do czynienia z bezporednio skuteczn norm Konstytucji, to moe ona zosta bezporednio zastosowana. Uczestnicy postpowa sdowych mog wtedy wywodzi bezporednio z Konstytucji swoje uprawnienia i da ich bezporedniego zastosowania przez sd orzekajcy w sprawie[28].

Pogld o monopolu Trybunau Konstytucyjnego na rozstrzygnicie o konstytucyjnoci przepisu ustawy ulega jednak zachwianiu, gdy przeprowadzimy analiz porwnawcz odnonie bezporedniego zastosowania prawa Unii Europejskiej w Polsce. Naley bowiem zauway, e w wietle orzecznictwa Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci w Luksemburgu (zob. wyroki ETS C-6/64, C-106/77, C-26/62, C-11/70, C-26/62, C-6/90 i C-9/90) sdy krajowe (i inne organy krajowe stosujce prawo) obowizane s stosowa prawo wsplnotowe przed prawem krajowym. Oznacza to, e wszystkie krajowe organy stosujce prawo w tym krajowe sdy powszechne otrzymay kompetencje do odmowy zastosowania ustaw sprzecznych z prawem wsplnotowym, albowiem zdaniem ETS tylko taka praktyka moe zapewni skuteczno prawa wsplnotowego. Zdaniem ETS nie jest konieczne wystpienie sdu krajowego z pytaniem prejudycjalnym do ETS, wrcz przeciwnie - w przypadku braku wtpliwoci co do zastosowania prawa wsplnotowego (zob. wyrok ETS 283/81), zgodnie z doktryn acte claire sd krajowy jest zobowizany zastosowa prawo wsplnotowe i odmwi zastosowania sprzecznego z nim prawa krajowego, nawet jeli sprzeczne ze wsplnotowym prawo krajowe zostao ustanowione pniej ni prawo wsplnotowe. Nie ma zatem uzasadnionych przyczyn, dla ktrych sdy powszechne mogyby odmwi zastosowania ustawy sprzecznej z prawem wsplnotowym, a nie mogyby tego samego uczyni z ustaw niekonstytucyjn. Zasada penej

skutecznoci Konstytucji i bezporednioci jej stosowania (zob. art. 8 Konstytucji) wymaga, aby sdy powszechne miay samodzieln kompetencj orzekania wprost na podstawie Konstytucji z pominiciem przepisw niekonstytucyjnych, co jest w peni uzasadnione wykadni jzykow przepisw konstytucji[29]. Bezporednie stosowanie Konstytucji RP przez organy administracji [edytuj]

Innym zagadnieniem jest moliwo bezporedniego stosowania Konstytucji przez organy administracji publicznej. Sytuacja tych organw jest w omawianym zakresie zasadniczo rna od sytuacji niezawisego sdu. Polskie orzecznictwo i nauka prawa nie zajmoway si jednak dotd gbiej tym zagadnieniem. Konstytucja a prawo midzynarodowe (art. 9 Konstytucji)

Art. 9 Konstytucji, stanowic, e "Rzeczpospolita Polska przestrzega wicego j prawa midzynarodowego", zawiera generaln zasad przychylnoci polskiego systemu prawnego wobec prawa midzynarodowego. Przepis taki jest rwnie logiczn konsekwencj wyraonej w art. 2 Konstytucji zasady pastwa prawnego. Jeeli Rzeczpospolita Polska jest pastwem prawnym, to przestrzega ona prawa nie tylko w stosunkach wewntrznych, tzn. w stosunku do swoich obywateli, lecz rwnie w wymiarze midzynarodowym w stosunku do innych pastw. Przepis art. 9 Konstytucji nie wypowiada si o stosunku prawa midzynarodowego do prawa polskiego i o stosowaniu prawa midzynarodowego przez polskie organy wadzy pastwowej[30].

Na podstawie art. 38 Statutu Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwoci oraz praktyki stosowania prawa midzynarodowego przyjmuje si, e prawem midzynarodowym z art. 9 Konstytucji s:

* umowy midzynarodowe wszelkiego rodzaju (umowy zawarte midzy pastwami, niezalenie od ich nazwy (porozumienie, konwencja itp.) oraz od sposobu przyjcia przez pastwo (poprzez ratyfikacj, podpisanie, przyjcie, wymian not, przystpienie czy w jakikolwiek inny sposb przewidziany prawem midzynarodowym); * powszechne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane (np. zasady susznoci i sprawiedliwoci akceptowane w wymiarze oglnowiatowym); * zwyczaj midzynarodowy, czyli przyjta midzy pastwami praktyka postpowania, stosowana przez nie w przekonaniu, i tworzy ona obowizujce prawo; * do rde prawa midzynarodowego zalicza si rwnie nie wymienione w art. 38 statutu MTS uchway prawotwrcze organizacji midzynarodowych (np. rezolucje).

Art. 9 Konstytucji nie wcza do prawa polskiego adnego ze rde prawa midzynarodowego gdy art. 87 ust. 1 Konstytucji do rde prawa polskiego zalicza wycznie "ratyfikowane umowy midzynarodowe". Z przytoczonego przepisu wynika, e do systemu prawa polskiego nie naley zwyczaj midzynarodowy, powszechnie uznane zasady prawa i uchway prawotwrcze organizacji midzynarodowych, lecz rwnie te umowy midzynarodowe, ktre zostay przyjte przez pastwo polskie w inny sposb ni przez ratyfikacj (np. przez podpisanie, wymian not itp.).

Wobec obywateli spord rde prawa midzynarodowego tylko ratyfikowane umowy midzynarodowe mog stanowi w Polsce podstaw rozstrzygnicia o prawach i obowizkach. Natomiast w wypadku gdy Rzeczpospolita Polska zwizaa si okrelon norm prawa midzynarodowego, ktre nie zostaa uznana przez Konstytucj za rdo prawa polskiego, to prawodawca polski zobowizany jest do inkorporacji takiej normy do systemu prawa polskiego za pomoc jednego z aktw prawa powszechnie obowizujcego[31][32][33]. Inne zasady rozdziau I Konstytucji

Rzeczpospolita zapewnia wolnoci i prawa czowieka i obywatela oraz bezpieczestwo obywateli, strzee dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochron rodowiska, kierujc si zasad zrwnowaonego rozwoju (art. 5). Wprowadzone zostaj zasady podziau wadz (art. 10) i pluralizmu politycznego (art. 11). Zagwarantowane zostaj prawa samorzdu terytorialnego do sprawowania wadzy (art. 15 i 16), a take prawa samorzdw zawodowych i gospodarczych (art 17). Maestwem konstytucja nazywa zwizek kobiety i mczyzny, a rodzina, rodzicielstwo i macierzystwo jest chronione (art. 18). Ustrj gospodarczy ma opiera si na spoecznej gospodarce rynkowej, a wasno ma by chroniona przez prawo (art. 20, 21, 22). Artyku 25 wprowadza rwnouprawnienie wyzna i wolno kultu, wskazujc jednoczenie na bezstronno wiatopogldow pastwa. Poza tym w rozdziale I okrelono najbardziej podstawowe zasady dziaania si zbrojnych (art. 26), jzyk urzdowy (art. 27), symbole pastwowe (art. 28) oraz stolic pastwa (art. 29). Rozdzia II "Wolnoci, prawa i obowizki czowieka i obywatela"

Rozdzia II Konstytucji normuje sytuacj prawn obywateli, okrelajc ich wolnoci, prawa, a take obowizki wzgldem pastwa. Podkrela si wyranie, i wszyscy ludzie s rwni wobec prawa. Zabrania si dyskryminacji w yciu politycznym, spoecznym i gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32), take ze wzgldu na pe (art. 33). Zapewnia si poszanowanie odrbnoci obywateli nalecych do mniejszoci narodowych (art. 35). Konstytucja przyznaje obywatelom wolnoci i prawa osobiste (ochrona ycia, wolno i nietykalno osobista, wolno od tortur, domniemanie niewinnoci, prawo do sprawiedliwego procesu, ochrony ycia prywatnego, decydowania o yciu osobistym, wolno sumienia i religii, prawa dziecka i instytucja Rzecznika Praw Dziecka, prawo do wychowania dzieci zgodnie z wasnymi przekonaniami, wolno myli, zakaz cenzury prewencyjnej i koncesjonowania prasy), polityczne (prawo do uczestniczenia w zgromadzeniach, wolno zrzeszania si, prawo do uczestnictwa w yciu publicznym, decydowaniu o skadzie instytucji wadzy pastwowej poprzez uczestnictwo w wyborach, prawo do skadania petycji, skarg na dziaanie przedstawicieli wadzy), a take ekonomiczne, socjalne i kulturalne (wrd nich prawo do wasnoci, dziedziczenia, pracy, rodziny, godnego poziomu ycia, ochrony zdrowia, zabezpieczenia spoecznego, prawo do nauki i obowizek szkolny, autonomia szk wyszych, prawo dostpu do dbr kultury, wolno bada naukowych i twrczoci artystycznej, prawa konsumenta i lokatora).

Okrelone s sposoby ochrony wolnoci i praw (sdowa droga dochodzenia naruszonych wolnoci lub praw, zaskaralno orzecze i decyzji, skarga do Trybunau Konstytucyjnego, wniosek do Rzecznika Praw Obywatelskich).

Do wymienionych w Konstytucji obowizkw obywatela wzgldem pastwa nale wierno Rzeczypospolitej Polskiej, konieczno przestrzegania jej prawa i ponoszenia na jej rzecz ciarw i wiadcze publicznych, a take obrona Ojczyzny.

8 wrzenia 2006 Sejm uchwali ustaw o zmianie Konstytucji, dotyczc moliwoci wydania obywatela polskiego, ktry jest cigany za popenienie czynu stanowicego przestpstwo zarwno za granic, jak i w Polsce (Europejski Nakaz Aresztowania). Zgodnie ze zmian, obywatel polski moe by wydany innemu pastwu lub midzynarodowemu organowi sdowemu, o ile moliwo taka wynika z ratyfikowanej przez Rzeczpospolit Polsk umowy midzynarodowej lub ustawy stanowicej wykonanie aktu prawa stanowionego przez organizacj midzynarodow, ktrej Rzeczpospolita Polska jest czonkiem[34]. Rozdzia III "rda prawa"

Rozdzia III Konstytucji, zatytuowany "rda prawa" (art. 87 - 94), ujmuje w ramy konstytucyjnoprawne zagadnienie rde prawa obowizujcego w Rzeczypospolitej Polskiej.

Punktem wyjcia tych przepisw jest rozumienie pojcia rde prawa jako rde powstania prawa (ac.: fontes iuris oriundi). Natomiast ich swoist osi konstrukcyjn jest rozrnienie pomidzy rdami prawa powszechnie obowizujcego

(art. 87 Konstytucji) oraz uchwaami i zarzdzeniami wadzy wykonawczej (art. 93 Konstytucji), okrelanymi powszechnie w literaturze mianem prawa wewntrznego administracji. Zgodnie z zaoeniami pastwa prawnego tylko pierwsza z wymienionych kategorii rde prawa, czyli prawo powszechnie obowizujce, moe by podstaw decyzji o prawach i obowizkach obywateli, osb prawnych i innych podmiotw prawa. Podstawy takiej nie mog natomiast stanowi rda prawa wewntrznego administracji. Te ostatnie s wprawdzie rwnie rdami prawa, lecz nie tworz - w przeciwiestwie do rde prawa wymienionych w art. 87 Konstytucji - rde prawa powszechnie obowizujcego. Maj one charakter wewntrzny i obowizuj tylko jednostki organizacyjnie podlege organowi wydajcemu te akty (art. 93 ust. 1 Konstytucji). Nie mog one w zwizku z tym stanowi podstawy decyzji wobec obywateli, osb prawnych oraz innych podmiotw (art. 93 ust. 2 Konstytucji) oraz podlegaj kontroli co do ich zgodnoci z powszechnie obowizujcym prawem (art. 93 ust. 3 Konstytucji).

Rozwizanie przyjte przez Konstytucj RP z 1997 r., polegajce na poddaniu problematyki rde prawa regulacji konstytucyjnoprawnej, jest podejciem nieznanym wczeniejszym polskim konstytucjom. Ratio legis takiego rozwizania upatruje si w wystpujcym wczeniej powszechnie w Polsce i ocenianym negatywnie z punktu widzenia zasady praworzdnoci zjawisku "rozchwiania" systemu rde prawa. Zjawisko to polegao przede wszystkim na zatarciu rnicy midzy prawem powszechnie obowizujcym, a prawem wewntrznym administracji (prawem powielaczowym). Szczeglnie przed zmian systemu politycznego w Polsce w 1989 r. dochodzio czsto do sytuacji, w ktrych organy administracji wadczo decydoway o prawach i obowizkach obywateli na podstawie aktw prawa wewntrznego przez siebie wydawanych, niekiedy bez podstawy prawnej, a niekiedy w sposb odbiegajcy od regulacji zawartych w ustawach. Wyraona w art. 2 Konstytucji zasada demokratycznego pastwa prawnego (ujta wczeniej w art. 1 Konstytucji PRL w brzmieniu drugiej noweli konstytucyjnej z 1989 r.) wymaga natomiast, aeby sytuacj prawn jednostki okrelay przepisy prawa powszechnie obowizujcego, wydanego przez umocowane do tego organy przedstawicielskie, wzgldnie przez organy, ktrym uprawnienie takie zostao delegowane przez ustawodawc. Nie moe za tego czyni prawo tworzone przez urzdnikw, o ktrym Konstytucja mwi w art. 93.

W zwizku z powyszym ustrojodawca zdecydowa si na dokonanie w treci Konstytucji rozrnienia na prawo powszechnie obowizujce (art. 87) oraz prawo wewntrzne administracji (art. 93). Ustali przy tym zamknity katalog aktw prawnych bdcych rdami prawa powszechnie obowizujcego. Zgodnie z treci art. 87 Konstytucji rda prawa powszechnie obowizujcego stanowi jedynie akty prawne tam wymienione, do ktrych nale Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy midzynarodowe, rozporzdzenia oraz akty prawa miejscowego. Kolejno wymienienia poszczeglnych aktw prawnych w art. 87 Konstytucji ustala zarazem ich hierarchi w systemie prawa (z modyfikacj wprowadzon przez art. 91 ust. 2 Konstytucji, dotyczc umw midzynarodowych ratyfikowanych za zgod Sejmu i Senatu RP). Ponadto art. 234 Konstytucji wprowadza do systemu rde prawa powszechnie obowizujcego w Rzeczypospolitej Polskiej rozporzdzenia Prezydenta RP z moc ustawy, ktre pod pewnymi warunkami mog by przez niego wydawane w czasie stanu wojennego. Rozporzdzenia te nale rwnie do kategorii rde prawa powszechnie obowizujcego, co wyranie stwierdza art. 234 ust. 2 Konstytucji.

Uwaa si powszechnie, e katalog aktw prawnych wymienionych w art. 87 i 234 Konstytucji jest katalogiem zamknitym zarwno przedmiotowo, jak i podmiotowo. Zamknicie przedmiotowe tego katalogu oznacza, e adne inne akty prawne, oprcz tych wymienionych w Konstytucji, nie mog zosta zaliczone do rde prawa powszechnie obowizujcego w systemie prawnym Rzeczypospolitej Polskiej. Jego zamknicie podmiotowe oznacza za, e wymienione akty prawne mog by wydawane jedynie przez zamknity katalog podmiotw do tego uprawnionych. Podmiotami tymi s Sejm i Senat, Prezydent RP, Rada Ministrw, ministrowie lub inne organy upowanione do tego przez Konstytucj (por. art. 92 ust. 1 Konstytucji), ale ju nie np. Narodowy Bank Polski, ktremu Konstytucja takiego uprawnienia nie nadaje.

Z takiej charakterystyki konstytucyjnoprawnego pojcia rde prawa wynika, e termin "rda prawa" zawarty w Rozdziale III Konstytucji odnosi si jedynie do aktw normatywnych. S to wic rda prawa w znaczeniu formalnym, pochodzce od pastwa. W zwizku ze wskazanym charakterem konstytucyjnego katalogu rde prawa powstaje pytanie o znaczenie w polskim systemie prawnym tzw. materialnych rde prawa (zwyczaju prawnego) lub rde prawa w znaczeniu formalnym, jednak nie pochodzcych od pastwa (zbiorowe prawo pracy). Konstytucja takich rde prawa nie wymienia w kontekcie rde prawa powszechnie obowizujcego. Jednak zgodnie z przewaajcym pogldem rwnie te rda prawa s rdami prawa powszechnie obowizujcego w Rzeczypospolitej Polskiej. Jest tak dlatego, e Konstytucja, ustanawiajc zamknity

katalog rde prawa powszechnie obowizujcego, odniosa to pojcie jedynie do rde prawa w znaczeniu formalnym, tworzonych przez organy pastwowe. W zwizku z tym przyjmuje si, e rwnie zwyczaj prawny (np. tzw. zasada dyskontynuacji prac parlamentu) oraz zbiorowe prawo pracy (art. 9 Kodeksu pracy) stanowi rda prawa powszechnie obowizujcego w Rzeczypospolitej Polskiej. W hierarchii rde prawa stoj one jednak niej ni rda prawa powszechnie obowizujcego wymienione przez Konstytucj.

Rozdzia III Konstytucji nie dotyczy natomiast w zasadzie ani prawa wsplnotowego, ani midzynarodowego. Jeeli chodzi o prawo Wsplnoty Europejskiej, to stanowi ono odrbny od polskiego porzdek prawny, ktrego rda nie s rdami prawa polskiego, lecz rdami prawa organizacji ponadnarodowej, ktre wprawdzie stosowane s w Polsce, lecz nie nale do polskiego systemu prawa (por. art. 91 ust. 3 Konstytucji). Jeeli natomiast chodzi o prawo midzynarodowe, to spord licznych rde tego prawa Konstytucja wymienia jedynie umowy ratyfikowane zaliczajc je do rde prawa powszechnie obowizujcego w Rzeczypospolitej Polskiej.

W ten sposb Konstytucja przyja w odniesieniu do tych rde prawa midzynarodowego teori monistyczn, wczajc je do polskiego systemu prawa. Ratyfikowana umowa midzynarodowa, po jej ogoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi cz krajowego porzdku prawnego i jest bezporednio stosowana, chyba e jej stosowanie jest uzalenione od wydania ustawy (art. 91 ust. 1 Konstytucji). Wczenie do systemu rde powszechnie obowizujcego prawa polskiego dotyczy przy tym wszelkich ratyfikowanych umw midzynarodowych, a wic zarwno tych ratyfikowanych przez Prezydenta RP w tzw. maej ratyfikacji, jak i tych, dla ktrych ratyfikacji Prezydent RP musi uzyskiwa zgod Sejmu i Senatu RP, wyraon w ustawie (tzw. dua ratyfikacja, art. 89 i 91 ust. 2 Konstytucji).

Do systemu prawa polskiego konstytucja nie wcza jednak innych ni ratyfikowane umowy midzynarodowe rde prawa midzynarodowego (system dualistyczny). W ten sposb umowy midzynarodowe, ktrymi Rzeczpospolita Polska zwizaa si nie poprzez ratyfikacj, ale w inny sposb przewidziany prawem midzynarodowym, tzn. przez podpisanie, przystpienie, wymian not itp. nie s rdami prawa w Rzeczypospolitej Polskiej. To samo dotyczy zwyczaju midzynarodowego, oglnych zasad prawa i uchwa prawotwrczych organizacji midzynarodowych. Wszystkie one nie s rdami prawa w Rzeczpospolitej Polskiej dopki jaka konkretna norma z nich wypywajca nie zostanie inkorporowana do polskiego systemu prawnego za pomoc aktu prawnego bdcego wedug Konstytucji rdem prawa powszechnie obowizujcego. Chodzi bdzie w praktyce o inkorporacj za pomoc ustawy lub rozporzdzenia, a jeeli chodzi o oglne zasady prawa, to powinny one wynika z polskiej Konstytucji. Do czasu ich inkorporacji takie rda prawa midzynarodowego nie mog by bezporednio stosowane przez polskie urzdy czy organy wymiaru sprawiedliwoci i nie mog stanowi podstawy wydawanych przez nie rozstrzygni, cho z uwagi na tre art. 9 Konstytucji, stwierdzajcego, e Rzeczpospolita Polska przestrzega wicego j prawa midzynarodowego, powinny by one uwzgldniane w procesie stosowania prawa polskiego, w szczeglnoci przy jego wykadni (stosowanie porednie). Rozdzia IV "Sejm i Senat"

W rozdziale IV Konstytucji mowa jest o strukturze, zasadach dziaania i kompetencjach obu izb polskiego parlamentu Sejmu RP i Senatu RP. Artykuy rozdziau IV normuj take zasady wyboru zasiadajcych w nich parlamentarzystw. Niektre artykuy odnosz si do obowizkw i praw, jakie ze wzgldu na peniony mandat posiadaj posowie i senatorowie. Mowa jest take o trybie pocigania posw i senatorw do odpowiedzialnoci przed Trybuna Stanu. Artykuy rozdziau IV normuj rwnie procedury stanowienia prawa, wyranie wskazujc podmioty, majce inicjatyw ustawodawcz oraz drog, jak powinien przeby projekt ustawy do jego ostatecznego uchwalenia jako powszechnie obowizujcego aktu prawnego. Art. 125 okrela oglne zasady dotyczce instytucji referendum oglnokrajowego. Sejm sprawuje kontrol nad dziaalnoci Rady Ministrw w zakresie okrelonym przepisami Konstytucji i ustaw. Rozdzia V "Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej"

Rozdzia V Konstytucji dotyczy urzdu Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. Okrelony zostaje tryb wyboru prezydenta i objcia przez niego urzdu. Konstytucja wskazuje take na rne sytuacje, ktre pocigaj za sob przerwanie kadencji

prezydenta, wyznaczajc jednoczenie osoby majce sprawowa obowizki Prezydenta Rzeczypospolitej do czasu wyboru nowej gowy pastwa. Art. 133 umiejscawia Prezydenta RP w polityce zagranicznej pastwa cile wyznaczajc zakres jego kompetencji i nakazujc wspdziaanie z Rad Ministrw.

Pozostae artykuy rozdziau wymieniaj kompetencje i prerogatywy prezydenta (art. 134, 136-144) oraz ograniczenia wynikajce z penionej przez niego funkcji (art. 132). Art. 145 stanowi o warunkach postawienia prezydenta w stan oskarenia przed Trybunaem Stanu. Rozdzia VI "Rada Ministrw i administracja rzdowa"

W rozdziale VI Konstytucji okrelone s kompetencje, sposb funkcjonowania oraz struktura Rady Ministrw. Szczegowo okrelona jest procedura powoywania rzdu oraz tryb uchwalania wotum nieufnoci, zarwno Radzie Ministrw jako caoci, jak i poszczeglnym ministrom. W celu zapobieenia zbyt pochopnemu odwoywaniu rzdu przez parlament Konstytucja RP wprowadza tzw. konstruktywne wotum nieufnoci, ktre polega na tym, i wniosek o udzielenie wotum nieufnoci Radzie Ministrw musi jednoczenie wskazywa imiennie alternatywnego kandydata na nowego Prezesa Rady Ministrw (art. 158). Rozdzia VII "Samorzd terytorialny"

Rozdzia VII zawiera podstawowe zasady rzdzce instytucj samorzdu terytorialnego, ktrego podstawow jednostk jest gmina. Konstytucja zezwala jednoczenie na wprowadzenie ustaw innych jednostek samorzdu terytorialnego i regionalnego. Konstytucja porusza rwnie, w oglnym zarysie, problem dochodw jednostek samorzdu terytorialnego oraz wspomina o ich organach stanowicych i wykonawczych. Art. 172 zezwala jednostkom samorzdu terytorialnego na zrzeszanie si i wspprac, rwnie ze spoecznociami lokalnymi innych pastw. Rozdzia VIII "Sdy i Trybunay"

Rozdzia VIII Konstytucji reguluje ustrj wadzy sdowniczej i trybunaw. Sprawowa j maj Sd Najwyszy, sdy powszechne, administracyjne i wojskowe. Dziaanie sdw Konstytucja nakazuje opiera na zasadach niezawisoci sdziw oraz co najmniej dwuinstancyjnoci postpowania. Kolejne artykuy dotycz rnych kwestii zwizanych ze sprawowaniem urzdu sdziego. Oprcz scharakteryzowania kompetencji Sdu Najwyszego oraz Naczelnego Sdu Administracyjnego, Konstytucja powouje do ycia instytucj Krajowej Rady Sdownictwa, ktra ma sta na stray niezalenoci sdw oraz niezawisoci sdziw. Artykuy 188-197 dotycz Trybunau Konstytucyjnego. Okrelaj jego skad i kompetencje. Wskazuj podmioty, jakie mog zwrci si do tego trybunau z wnioskiem o rozpoczcie odpowiednich procedur. Artykuy 198-201 dotycz Trybunau Stanu. Wskazuj podmioty, ktre mog zosta postawione w stan oskarenia przed tym trybunaem, okrelaj jego skad oraz zakres immunitetu jego czonkw w sprawach karnych. Rozdzia IX "Organy kontroli pastwowej i ochrony prawa"

Przepisy rozdziau IX powouj rne organy kontroli pastwowej i ochrony prawa. Wskazane zostaj ich kompetencje oraz najwysze wadze. Do tego typu ustanowionych przez Konstytucj Rzeczypospolitej Polskiej organw nale Najwysza Izba Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji. Rozdzia X "Finanse Publiczne

Artykuy rozdziau X zawieraj rne przepisy dotyczce finansw publicznych. Artykuy 219-226 ustanawiaj tryb uchwalania ustawy budetowej. Artyku 227 umieszcza w strukturach pastwowych instytucje Narodowego Banku Polskiego oraz Rady Polityki Pieninej, ktre odpowiadaj za realizacj polityki pieninej pastwa. Rozdzia XI "Stany nadzwyczajne"

Rozdzia XI zawiera przepisy dotyczce stanw nadzwyczajnych, ktre wedug art. 228 mog zosta wprowadzone w sytuacjach szczeglnych zagroe, jeeli zwyke rodki konstytucyjne s niewystarczajce. Konstytucja zezwala na wprowadzenia takich stanw nadzwyczajnych jak stan wojenny, stan wyjtkowy oraz stan klski ywioowej. Okrelone zostaj tryb ich wprowadzenia, moliwy czas ich trwania, zasady dziaania najwyszych wadz publicznych w czasie stanu nadzwyczajnego, zakres ewentualnych ogranicze wolnoci i praw czowieka i obywatela. Rozdzia XII "Zmiana Konstytucji"

Rozdzia XII powicony jest procedurom zwizanym ze zmian Konstytucji. Analiza poszczeglnych artykuw pozwala okreli Konstytucj Rzeczypospolitej Polskiej jako konstytucj sztywn z uwagi na rne utrudnienia, jakimi proces ten zostaje obwarowany. Szczeglnie potraktowane zostaj rozdziay I, II i XII Konstytucji, ktrych zmiana moe zalee od zgody narodu, wyraonej w oglnonarodowym referendum zatwierdzajcym. Rozdzia XIII "Przepisy przejciowe i kocowe"

Rozdzia XIII powicony jest przepisom przejciowym i przepisom kocowym.