New York state of mind Nie uznajesz adnych wartoci, cae twoje ycie to nihilizm, cynizm, sarkazm i orgazm

tak Woody Allen podsumowuje ycie przecitnego nowojorskiego intelektualistysnoba, czowieka, ktry nie pozwoli, aby omina go jakakolwiek wystawa sztuki wspczesnej czy kontrowersyjna nowinka wydawnicza, a opisujc rzeb, operuje takimi sformuowaniami jak: wspaniale negatywny potencja czy bardzo strukturalny i perfekcyjnie zintegrowany szecian. Potrafi z rwn swobod rozmawia o Bergmanie, Dostojewskim, Van Goghu i Freudzie, ale ma problemy z lojalnoci wobec przyjaci i dochowaniem wiernoci onie. Neurotyczny, skupiony na sobie, znajdujcy racjonalne uzasadnienie dla kadej swojej sabostki, za to zawsze gotowy wytkn innym witoszkowato i faryzeuszostwo. yjcy chwil obecn nie po to, by jak twierdzi chwyta dzie, ale by zrzuci z siebie konieczno planowania przyszoci. Niedojrzay, nieodpowiedzialny, niezdolny do podejmowania powanych decyzji. W jego wiecie wszystko jest wzgldne. Mistrz zwodniczej retoryki i odwracania kota ogonem, specjalista od teoretycznej strony zagadnie etycznych, posiadajcy przy tym szczeglny talent do dyskretnych unikw, gdy przychodzi do wcielenia w ycie bronionych przez siebie zasad. Pozornie majcy do siebie sporo dystansu, w rzeczywistoci jednak szalenie przewraliwiony na punkcie wasnej osoby. Egocentryk. Chtnie wskazuje bdy innych, podczas gdy sam jest tylko czowiekiem co w jego mniemaniu zwalnia go z jakiegokolwiek denia do transcendencji (do czego si zreszt w yciu nie przyzna). Rzeczywiste problemy lekceway, sprowadza na poziom egzystencjalny lub pozostawia do rozwizania komu innemu. Na ich miejsce wynajduje rnorodne problemy neurotyczne (zupenie niepotrzebne i zwykle nierozwizywalne), zagadnienia filozoficzne i intelektualne (kogo umiecilibycie w Akademii dla Przecenianych?), ewentualnie prbuje je rozwiza przy pomocy nowej szalenie byskotliwej i rwnie neurotycznej kochanki, z ktr zwizek ma zmieni jego ycie i wynie na wyyny rozwoju, gwnie intelektualnego, bo inny go w zasadzie nie interesuje. Konserwatywny w swoim inwazyjnym liberalizmie i autorytarnie narzucajcy tolerancj ludziom o odmiennych pogldach. Oryginalny indywidualista jak wszyscy jego znajomi. Zawiera liczne pytkie przyjanie na gruncie stricte intelektualnym, jednak jeli przypadkiem druga strona zaczynie si mocniej angaowa, znajomo zostanie szybko zerwana... Takimi wanie ludmi zajmuje si w swoich filmach Woody Allen; o nich jest te Manhattan, ktrego istota zostaa piknie streszczona przez gwnego bohatera filmu, Isaaca: opowiadanie o ludziach z Manhattanu, ktrzy cigle tworz sobie te naprawd niepotrzebne

problemy neurotyczne, bo to ich powstrzymuje od zajmowania si bardziej skomplikowanymi, przeraajcymi problemami dotyczcymi... wszechwiata. Uh... no. Let me start this over... Isaac Davis jest czterdziestodwuletnim nowojorskim intelektualist z Manhattanu. Ma prac, ktrej si wstydzi, siedemnastoletni dziewczyn, ktrej nie traktuje powanie, syna wychowywanego przez dwie kobiety i problem z by on, ktra zamierza obsmarowa go w swojej do blu szczerej autobiografii. Isaac zreszt sam wanie zacz pisa ksik poznajemy go w momencie, kiedy przymierza si do pierwszego rozdziau. Zaczyna kilkakrotnie, za kadym razem przerywa w poowie, bo co mu si nie podoba: Zbyt sentymentalne jak na czowieka moich upodoba, Sprbujmy... zrobi to bardziej gbszym, Nie, to bdzie za bardzo moralizujce, Za duo zoci, nie chc by rozzoszczony. Na nic nie moe si zdecydowa, cigle zmienia sowa, zdania, wielokrotnie zaczyna od pocztku, liczc na to, e tym razem bdzie zadowolony z rezultatu to styl bardzo znamienny dla jego rodowiska. Dobrym tego przykadem, cho na duo szersz skal, jest przyjaciel Isaaca, Yale1, ktry po dwunastu latach maestwa wdaje si w romans ze znerwicowan, przewraliwion dziennikark, zafascynowany jej osobowoci i intelektem. Po licznych ktniach i bezowocnych dyskusjach o przyszoci zwizku rozstaj si tylko po to, by za jaki czas zdecydowa si znowu by razem. adne z nich nie przejmuje si uczuciami Isaaca, ktry zdy w midzyczasie zadurzy si w Mary i zwiza z ni, zerwawszy uprzednio dotychczasowy romans z Tracy. Piszc wci od nowa rozdzia pierwszy, Isaac znajduje w kocu sowa, ktre uznaje za trafne i waciwe: By tak twardy i romantyczny, jak miasto, ktre kocha. Za okularami w czarnych oprawkach krya si seksualna moc dzikiego kota. Nowy Jork by jego miastem i zawsze nim bdzie. Nietrudno si domyli, e pisze w pewnym stopniu o tym, jak widzi siebie. Jednak w rzeczywistoci sowa te w znacznie mniejszym stopniu oddaj natur Isaaca, ni ktrykolwiek z odrzuconych pocztkw. Bohater jest bowiem przede wszystkim czowiekiem zbyt romantycznie traktujcym Manhattan, jak i wszystko inne, ktrego istotnie niepokoi brak wartoci i znieczulenie spoeczestwa, za wszystkie ograniczenia, jakie narzuca swojej prozie a zarazem ekspresji wasnej osobowoci wynikaj tak naprawd z opinii i postaw goszonych przez jego otoczenie, ktremu Isaac si w duym stopniu podporzdkowuje. Pojawia si u niego wiele cech charakterystycznych dla typowego
1

Imi mczyzny nieprzypadkowo oznacza rwnie nalec do Ivy League prywatn uczelni w Connecticut.

allenowskiego nieudacznika, jednak tym razem podobnie jak w uznawanym za najwaniejsze dzieo Woodyego Annie Hall sytuacja bohatera nie jest tak jednoznaczna, gdy rol komplikujcego wszystko neurotyka z problemami emocjonalnymi peni rwnie kobieta, grana przez Diane Keaton dziennikarka Mary, w porwnaniu z ktr Isaac jawi si jako pewny siebie i odpowiedzialny. Podejmuje on nawet prb wprowadzenia adu w jej popltane ycie. Jak nietrudno si domyli zakoczon kompletnym fiaskiem. Bya ona Isaaca nie ma o nim nawet w poowie takiego dobrego zdania jak on. W penej obrzydliwych szczegw autobiografii pisze o nim tak: Mia napady wciekoci, ydowskiej, liberalnej paranoi, mskiego szowinizmu, zadufanej mizantropii i nihilistycznych nastrojw rozpaczy. Cigle narzeka na ycie, ale nie szuka rozwiza. Pragn by artyst, ale unika niezbdnych powice. W najbardziej osobistych chwilach mwi o strachu przed mierci, ktr wznosi do tragicznych wyyn, gdy w sumie by to zwyky narcyzm. Isaac prbuje protestowa przeciwko takiemu przedstawieniu jego osoby, ale waciwie nie ma adnych kontrargumentw. Analiza dowolnego aspektu jego ycia tylko potwierdza gorzkie obserwacje Jill. Albowiem, pomimo znaczcych cech dystynktywnych, Isaac jest czci rodowiska, ktre Allen krytykuje w filmie, staje si wic rwnie przedmiotem analizy. Tak jak pozostali bohaterowie filmu, jest przestraszony i saby, wyizolowany i nieszczliwy, bezskutecznie poszukujcy spenienia w prawdziwej mioci. A marvelous kind of negative capability Po konfrontacji z by on, rozalony Isaac chce znale zrozumienie w domu, u boku Mary, jednak czeka go jeszcze jedno gorzkie rozczarowanie. Jego partnerka wybraa bowiem akurat ten moment, aby przyzna si Isaacowi, e znw zacza spotyka si z jego przyjacielem. Podwjnie zraniony kochanek wyrusza pod wpywem impulsu na konfrontacj z rywalem. Wyciga Yalea z sali, w ktrej ten prowadzi zajcia, i zmusza go do powanej i szczerej rozmowy, podczas ktrej bardzo wyranie zaznaczaj si zarwno niektre podobiestwa, jak i podstawowe antagonizmy midzy przyjacimi. Yale nie widzi nic zego w tym, e spotyka si z partnerk przyjaciela za jego plecami. Oskarony o nielojalno i tchrzostwo, zasania si trosk o Isaaca: twierdzi, e trzyma romans w tajemnicy, bo nie chcia mu sprawi przykroci. W rzeczywistoci uczciwo nie jest dla niego adn wartoci. Wielokrotnie zmienia zdanie w zasadniczych sprawach, a przyapany na kilku kolejnych kamstwach, stwierdza oburzony, e jest tylko czowiekiem i oskara Isaaca o odgrywanie roli Boga. Szybko przekrca sens caej sytuacji, sugerujc, e jego przyjaciel prbuje sztucznie

rozdmucha drobn spraw do rozmiarw dylematu moralnego. Tymczasem Isaac jest wstrznity dwulicowoci Yalea i jego brakiem zasad; tym jak przyjaciel racjonalizuje swoje saboci i stwarza intelektualn nadbudow dla swych niskich motyww. Bezskutecznie prbuje zwrci jego uwag na to, jak wane jest w yciu trzymanie si jednoznacznych zasad moralnych. Za agodny jeste dla siebie. tumaczy Yaleowi Mwisz, e chcesz pisa ksik, ale w kocu wolisz kupi Porsche. Troch zdradzasz Emily i mi te nie mwisz caej prawdy. Ani si obejrzysz, a bdziesz przed komisj senack wymienia nazwiska!. W przeciwiestwie do Yalea, Isaac potrafi dochowa lojalnoci wobec przyjaciela. Udowadnia ja chociaby w planetarium, kiedy Mary zwizana wwczas z Yaleem prbuje namwi Isaaca na czstsze spotkania. Pomimo dostrzegalnych ju wwczas przejaww rodzcego si midzy nimi uczucia a moe wanie z ich powodu Isaac stanowczo odmawia. Prbuje si tumaczy pisan wanie ksik i zwizanym z tym barkiem czasu, ale w istocie niepokoj go emocje, jakie wzbudza w nim kochanka przyjaciela. To dla niego Isaac rezygnuje z Mary, chocia cigle po cichu liczy na to, e Yale zwizany przecie z inn kobiet w kocu zerwie, jak to okrela pozamaeski flirt. Isaac nie jest jednak bohaterem krysztaowym, gdy waciwy pocztek jego romansu z Mary (uprawnionego ju przez nieobecno Yalea) ma miejsce jeszcze podczas trwania zwizku z Tracy. Wprawdzie nie zwodzi dziewczyny i przy pierwszej okazji informuje j, e kogo pozna, jednak nie mwi jej, e t osob jest ich wsplna znajoma Mary, gdy chce unikn dalszych, skomplikowanych wyjanie. Yale rwnie nie wykazuje si prawoci w swoich zwizkach z kobietami. Wiedzc, e Mary nie jest w stanie podj tak odpowiedzialnej i destruktywnej decyzji, zwraca si do niej z pytaniem czy ma porzuci on. Protest Mary (Nie rozbijam rodzin!) utrzymuje patow sytuacj, w ktrej Yale czuje si doskonale. Gdyby nawet w ktrym momencie kochanka zadaa od niego bardziej zdecydowanej postawy, mgby atwo przypisa jej odpowiedzialno za rozpad swego maestwa. Kiedy ustalaj, e dalsze trwanie romansu nie ma sensu, Yale porzuciwszy Mary nie odczuwa wikszego alu z powodu rozstania, podczas gdy ona jest zdruzgotana. Pozytywnym gestem z jego strony jest wynikajce z wyrzutw sumienia uwiadomienie Isaacowi, e Mary mogaby by nim zainteresowana. Jednak ostatecznie sytuacja komplikuje si przez to jeszcze bardziej. Znamienny jest rwnie moment, w ktrym Yale decyduje si na opuszczenie ony: oto po dwunastu latach maestwa Emily dojrzewa do macierzystwa i coraz czciej porusza ten temat. Yale nie jest gotowy na tego typu odpowiedzialno nie jest zreszt gotowy na adn. Kiedy sytuacja zaczyna si robi zbyt powana, byskawicznie planuje ucieczk a gdzie

bdzie bezpieczniejszy, ni u boku kobiety jeszcze bardziej neurotycznej, nieodpowiedzialnej i niestabilnej emocjonalnie ni on? Tracys face... Po pierwszym spotkaniu Mary i Isaac nie byli do siebie przyjanie usposobieni. Wszystkie ich opinie i pogldy byy cakowicie przeciwstawne, w dodatku co chwil bombardowali si nawzajem zoliwociami. Jednak w prawdziw wcieko Mary wprawia Isaaca dopiero w momencie, kiedy zacza kolejno krytykowa wszystkich ludzi, ktrych podziwia: Fitzgeralda, Blla, Van Gogha gdy dosza do Bergmana, Isaac byskawicznie poegna si, eby nie straci nad sob panowania. Bya po prostu okropna! Caa mzgowa. stwierdza pniej w rozmowie z Tracy Nie lubi takich pseudo-intelektualnych bzdur. Wkrtce jednak przypadek styka ich znowu, w zupenie innych okolicznociach i tym razem udaje im si znale paszczyzn porozumienia. Ich przeciwne w kadej sprawie zdania nagle staj si atutem we wzajemnych relacjach w efekcie spdzaj ca noc spacerujc po Nowym Jorku i dyskutujc. Isaac na pocztku postrzega Mary jako pewn siebie, ambitn kobiet, dojrza intelektualistk z wyranym wiatopogldem; jednak szybko orientuje si, e to tylko pozory. W istocie Mary ma mnstwo kompleksw i problemw, z ktrymi walczy przy pomocy psychoanalityka zreszt bardzo nieskutecznie. Jest nerwowa, niespokojna i niezdecydowana, nie ma do siebie adnego zaufania, jest nieodpowiedzialna i nieuporzdkowana. Bazuje na intelekcie i racjonalnym myleniu; boi si wasnych uczu, bo nie ma nad nimi kontroli. Pena poczucia winy i kompleksw wynikajcych gwnie z jej filadelfijskiego pochodzenia. Nowych partnerw porwnuje z idealizowanym byym mem, sama za jest bardzo przejta opini innych osb na swj temat. Cigle spita i zestresowana, kiedy traci kontrol nad swoim yciem, ogranicza si do przemylenia sprawy raczej nie zachowuje si spontanicznie, a po przemyleniu problemu rzadko znajduje w sobie motywacj do dziaania. Kiedy informuje Isaaca o ponownym nawizaniu romansu z Yaleem, ten tumaczy jej: Odejdzie [od ony] na miesic i oszaleje. A jak si z tob zwie, gdy tylko poczujesz si bezpieczna, to go rzucisz. Daj temu wszystkiemu cztery tygodnie. Jednak Mary zwala go z ng odpowiadajc, e nie potrafi planowa tak daleko w przyszo. Zawiedziony sztucznoci i powierzchownoci inteligenckiego rodowiska, w ktrym si obraca, Isaac coraz czciej wraca myl do idyllicznych czasw swojego zwizku z urocz, bezpretensjonaln nastolatk. Tracy ukazana jest w filmie w opozycji do pozostaych bohaterw: delikatna, prostolinijna i emocjonalna, spontaniczna i naturalna; pomimo modego

wieku i wraliwoci, jest najbardziej zrwnowaona ze wszystkich bohaterw. Nie ucieka od problemw, ale prbuje je rozwiza. Zamiast tkwi w przeszoci, z nadziej kieruje wzrok w przyszo. Jest otwarta i nieuprzedzona, uczucia i opinie (zwykle pokrywajce si z pogldami Isaaca jeszcze jeden element odrniajcy j znaczco od Mary) nie przeszkadzaj jej w obiektywnym patrzeniu na rzeczywisto. Pomimo tak kopotliwej dla Isaaca rnicy wieku, jej idealistyczne podejcie i zaangaowanie sprawia, e ich zwizek mgby mie przyszo. W jednym z romantycznych momentw Isaac stwierdza nawet, e Tracy jest odpowiedzi Boga dla Hioba. Zakoczyaby wszystkie ktnie midzy nimi. mwi On by powiedzia: robi straszne rzeczy, ale potrafi te co takiego. A Hiob odpowiedziaby: dobra, wygrae. Nagle Tracy staje si rwnie odpowiedzi na drobne cierpienia i wewntrzne rozterki Isaaca: na stworzonej przez niego licie rzeczy, ktre sprawiaj, e warto y, oprcz szwedzkich filmw, Cezannea, Flauberta i Sinatry pojawia si twarz Tracy. Pod wpywem impulsu Isaac wybiega z mieszkania i przemierza Manhattan, by si z ni zobaczy. Na miejscu zastaje stert walizek i takswk, ktra ma zawie dziewczyn na lotnisko Tracy wyjeda na studia aktorskie do Londynu. Podczas gdy Isaac bezskutecznie prbuje skoni j, eby zmienia zdanie, w tle ironicznie rozbrzmiewa utwr Theyre Playing Songs Of Love But Not For Me. Isaac jest przekonany, e j straci: wie ju, e rozstajc si z Tracy popeni bd, a przy tym bardzo j skrzywdzi. Jednak bardziej ni na patrzeniu w przyszo, skupiony jest na rozpaczliwej prbie naprawienia przeszoci. Tracy z kolei widzi sytuacj z zupenie innej perspektywy mimo wszystko potrafi wyobrazi sobie dla nich jasn przyszo. Czym jest sze miesicy, skoro cigle si kochamy? tumaczy Isaacowi Nie wszyscy zmieniaj si na gorsze. Musisz mie troch wiary w ludzi. New York I love you but youre bringing me down Manhattan to jednak co wicej ni historia o ludziach i ich problemach. Jest to take a moe przede wszystkim film nakrcony z mioci do Nowego Jorku, miasta, z ktrym Woody Allen jest zwizany jak z adnym innym. Odgrywa ono wan rol w prawie wszystkich jego filmach, a szczeglnie ciekawie jest ukazane w Annie Hall, gdzie grany przez Woodyego bohater, bdc z jednej strony nowojorczykiem w kadym calu, z drugiej patrzy na mieszkacw miasta z pozycji obserwatora. W filmie tym atrakcyjno Nowego Jorku podkrelona jest przez kontrast z negatywnym obrazem Los Angeles: Zachodnie Wybrzee to nuda, lenistwo, bark kreatywnoci, stagnacja, niead, pustka kulturalna i duchowa za wszystko, co daje nadziej, skupia si na Wschodzie. Z dala od Nowego Jorku zamiera nawet

mio: przyjcie w Los Angeles jest pocztkiem rozstania bohatera z ukochan Annie. Woody opowiada nie tylko o wspczesnym Nowym Jorku (w takich filmach jak Hanna i jej siostry, Zbrodnie i wykroczenia, Tajemnica Morderstwa na Manhattanie czy Przejrze Harryego), ale te niejednokrotnie cofa si w czasie (Purpurowa ra z Kairu, Zote czasy radia, Strzay na Broadwayu, Sodki dra) by opisa miasto z zupenie innej perspektywy. Z kolei w dziejcym si wspczenie nie tylko w Nowym Jorku, ale take w Paryu i Wenecji filmie Wszyscy mwi kocham ci, musicalowe piosenki stylizowane na lata trzydzieste przywouj specyficzny nastrj czasw, o ktrych Allen myli z tak nostalgi. Niewielu znam ludzi, ktrzy mieszkaj w Nowym Jorku i nie mwi, e si std wyprowadzaj. Sam myl o wyprowadzce od jakich 35 lat. Jestem prawie gotw mwi muzyk Lou Reed w pocztkowej scenie filmu Brooklyn Boogie, jeszcze jednego z niezliczonej rzeszy filmw powiconych temu wyjtkowemu miastu. To zbiorowy portret dzielnicy i jej mieszkacw, kilka opowieci krzyujcych si w sklepie tytoniowym Auggiego Wrena (Harvey Keitel), bohatera znanego niektrym z filmu Dym innej nowojorskiej historii opowiedzianej przez duet Wang Auster. Tu jedn z postaci mioci do miasta jest specyficzne hobby gwnego bohatera: od kilkunastu lat, codziennie o smej rano Auggie staje na skrzyowaniu przed swoim sklepem i robi zdjcie ulicy. W filmie pojawia si sekwencja podobna do pocztkowej sceny Manhattanu: Auggie pokazuje przyjacielowi robione przez siebie od lat czarno-biae zdjcia Brooklynu, zwracajc przy tym jego uwag na to, jak ulotne jest w istocie to, co uwaamy za trwae. Filmy to jednak tylko jedna z domen, w ktrych wyraa si mio do Nowego Jorku inn jest muzyka. Od New York, New York Sinatry poprzez jazzowe standardy, takie jak New York State Of Mind Billy Joela, a po ballad Leaving New York zespou R.E.M., przebojowe City Of Blinding Lights, New York lub Angel Of Harlem U2, czy z przedstawicieli modszych generacji romantycznie delikatny NYC zespou Interpol i rozbudowane New York I Love You z repertuaru LCD Soundsystem. Odwoania do miasta pojawiaj si te w twrczoci Leonarda Cohena (Famous Blue Raincoat czy First We Take Manhattan), Stinga (niezapomniany Englishman In New York), Lou Reeda (przede wszystkim Walk On The Wild Side, ale rwnie cay album zatytuowany New York) a take u Tori Amos, The Pogues, Dawida Bowiego czy Simona & Garfunkela. Co ciekawe, mio do tego miasta deklaruj nie tylko rodowici nowojorczycy, nawet nie tylko amerykanie piknie mwi o nim na przykad Grzegorz Turnau w piosence Byem w Nowym Jorku. Nikt nie potrafi jednak mwi o tym miecie tak piknie jak Woody Allen, ktrego twrczo naley do kanonu dzie nowojorskich z wyboru i zamiowania. Wychowywany na

Brooklynie reyser, od dziecistwa uwaa Manhattan za idealny wiat, gdzie budynki s wiksze, jedzenie lepsze, kobiety pikniejsze, fotele w kinach bardziej wygodne, a szczliwcy, ktrzy dostpili aski mieszkania tam, prowadz ycie ciekawsze i bogatsze ni jego marna dziecica egzystencja w zatoczonym ciotkami i kuzynami mieszkaniu rodzicw. Jest wic Manhattan z jednej strony rozliczeniem si ze zudzeniami dziecistwa, z drugiej za wyrazem gbokiej mioci pomimo. Ukazuje on przede wszystkim al za tym, co nieobecne, utracone, istniejce tylko w pamici, ale przecie dzieje si wspczenie: utrzymuje dziki temu chwiejn rwnowag midzy nostalgi a pdem do nowoci. Allen jest bardzo wyczulony na niuanse i dwuznacznoci Nowego Jorku: to miejsce euforycznych wzlotw i upadkw na dno rozpaczy, obietnica wysokiej kultury, ale i wyalienowanego ycia, uniwersalny obraz nowoczesnoci i rdo nieustannych powrotw; organizacja miasta uatwia ycie, ale grozi te dehumanizacj. Podobnie dwuznaczni s allenowscy bohaterowie: szalenie ambitni, ale przeraeni moliwoci poraki, poszukujcy prawdziwego uczucia, ale stawiajcy opr przed zaangaowaniem, wiecznie narzekajcy na rzeczywisto, ale wzdragajcy si przed podjciem jakiegokolwiek dziaania. Na ich tle Woody czsto ukazuje szczeglnie wraliwego i znerwicowanego nowojorczyka, ktry chce walczy o sw niezaleno taki jest na przykad Sandy Bates ze Wspomnie z gwiezdnego pyu, taki by moe stanie si Isaac pod wpywem wydarze ukazanych Manhattanie. Nowy Jork nigdy nie wyglda tak atrakcyjnie i nie by tak godny zapamitania, jak w tym filmie. Hodem dla miasta jest szczeglnie pierwsza kilkuminutowa sekwencja czarnobiaych zdj Manhattanu, ktrym towarzyszy nowojorska muzyka Georgea Gershwina i jednoznaczna narracja Woodyego: Chapter One. He adored New York City... KLAUDIA RACHUBISKA BIBLIOGRAFIA: 1. Graham McCann, Woody Allen, wydawnictwo bis, Warszawa 1993 2. Eric Lax, Woody Allen. Biografia, Zysk i S-ka, Pozna 1998 3. Pep Aixal Woody Allen. Biografia. Filmografia, Muza S.A., Warszawa 2006 4. Woody Allen Skutki uboczne, Zysk i S-ka, Pozna 2004