UNIWERSYTET OPOLSKI

W Y D Z I A TEOLOGICZNY

PRACA MAGISTERSKA

Andrzej Zdybel

WPYW DEWALUACJI CHRZECIJASTWA NA ROZWJ NACJONALIZMU W EUROPIE

Praca napisana w Katedrze Dialogu Midzyreligijnego pod kierunkiem ks. dr. hab. Jzefa Urbana prof. UO

Opole 2012

SPIS TRECI
Wstp..........................................................................................................................................5 Rozdzia I Dechrystianizacja Europy............................................................................................................9 1.1 rda laicyzacji....................................................................................................................9 1.2 Proces odchodzenia od chrystianizmu................................................................................12 Rozdzia II Nacjonalizm prba zdefiniowania zjawiska, geneza oraz podzia poszczeglnych nurtw ideologii o charakterze nacjonalistycznym...............................................................................31 2.1 Opis zjawiska......................................................................................................................32 2.2 Geneza nacjonalizmu..........................................................................................................40 2.3 Podzia poszczeglnych nurtw ideologii nacjonalistycznych...........................................51 Rozdzia III Nacjonalizm a neopoganizm.....................................................................................................59 3.1 Ksztatowanie si podstaw niemieckiej narodowej religijnoci..........................................61 3.2 Aryjskie chrzecijastwo.................................................................................................63 3.3 Neopoganizm w Niemczech...............................................................................................65 3.4 wita wojna Hitlera.......................................................................................................69 Rozdzia IV Zjawisko utopizmu i gnozy politycznej jako skutek odrzucenia przez czowieka transcendencji............................................................................................................................77 4.1 Utopie wieckim substytutem religijnej koncepcji raju......................................................77 4.2 Gnoza polityczna jako przykad mylenia religijnego........................................................79 Zakoczenie..............................................................................................................................83 Summary...................................................................................................................................87 Bibliografia...............................................................................................................................89

WSTP
Wielu zachodnich intelektualistw, na przestrzeni dziejw, analizujc przykady fanatyzmu religijnego, dochodzio ostatecznie do wniosku, i wyeliminowanie religii ze sfery publicznej, jest jedynym sposobem na likwidacj spoecznych antagonizmw i doprowadzenie wiata do ery wiecznego pokoju. Marginalizacja religii, ktra z czasem coraz bardziej si nasilaa, nie pooya jednak kresu wewntrznym podziaom ludzkoci, jako e same w sobie, s one konstruktami spoecznymi, odzwierciedlajcymi fundamentaln socjologiczn potrzeb samookrelenia oraz identyfikacji. Antyteici czstokro nie doceniali wagi opozycji binarnej w ksztatowaniu procesw percepcji tosamoci czowieka. Przyjmuje si, e zachodni myl uksztatowa cay szereg opozycji binarnych, takich jak biay-czarny, mskieski itd. Opozycje te przeniesione na paszczyzn spoeczn prowadz do wytworzenia kategorii obcego, postrzeganego czstokro jako mniej wartociowa strona tego ukadu1. Okrelenie obcoci sprzyja zarwno ksztatowaniu si tosamoci grupowej, jak rwnie rnego rodzaju konfliktom. Obca moe by osoba o innym kolorze skry, mwica obcym jzykiem, reprezentujca odmienn opcj polityczn, lub wyznajca inn religi. Gwnym rdem kategoryzacji jest jednak wiatopogld, niezalenie od tego, czy jest to wiatopogld dotyczcy spraw religijnych, politycznych, spoecznych czy jakichkolwiek innych. I tutaj tkwi sedno sprawy; religia, jako jedno ze rde tosamoci, moe sta si co prawda zarzewiem konfliktw. Jej wykorzenianie nie prowadzi jednak do zaniku wrogoci. Fanatyzm nie jest czym charakterystycznym jedynie dla ruchw religijnych. Kady wiatopogld moe bowiem w mniejszym lub wikszym stopniu prowadzi do fanatyzmu. Przy odrzuceniu religii na pierwszy plan wysuwaj si inne czynniki, ktre nierzadko ulegaj transcendentalizacji2. Czowiek jest istot z natury otwart i ukierunkowan na transcendencj. Tezy tej zasadniczo nie kwestionuj nawet ateici3. Owo ukierunkowanie na transcendencj, czy te religi, przejawia si m.in. w strukturze mylenia dualnego; czowiek posiada skonno do formowania dualistycznej wizji tosamoci. Podwiadomie przeczuwamy, i poza fizycznym stanem skupienia, istnieje inny punkt odniesienia, zawierajcy w sobie pierwiastek duchowy, w ktrym zakotwiczona jest ludzka wiadomo. To wyrane rozrnienie midzy
1 A. MCGRATH i J. MCGRATH, Bg nie jest urojeniem zudzenie Dawkinsa, prze. J. WOLAK, Krakw 2007, s. 95. 2 Tame, s. 97. 3 Jak np. Richard Dawkins zaoyciel antyteistycznej organizacji: Richard Dawkins Foundation for Reason and Science, czy kanadyjski psycholog Paul Bloom.

wiadomoci a materi, obecne w nas od najwczeniejszych dni ycia 4, skania do poszukiwania gbszego, przekraczajcego wiat empiryczny sensu. Kolejnym przejawem ukierunkowania czowieka na transcendencj jest nastawienie intencjonalne, ktre uzdalnia do odczytywania celowoci poszczeglnych elementw wiata, ale take skania do refleksji nad rdami i ostatecznym celem istnienia. Przez wieki punktem wyjcia owych refleksji bya tematyka religijna. To religia pomagaa odpowiedzie ludziom na pytania: dokd zmierzamy po mierci? Skd si wzilimy na wiecie? Jaki jest sens istnienia? Jak y, aby osign szczcie? Od czasw renesansu coraz bardziej nasila si proces odrzucania tradycyjnej religijnoci na rzecz rozmaitych alternatyw. Epoka owiecenia gwnych rde wrogoci midzy ludmi, upatrywaa w dogmatyzmie religijnym. W odejciu od niego widziaa jedyn moliwo zaegnania wiatowych konfliktw. Paradoksalnie jednak to wanie odrzucenie chrzecijastwa stanowio preludium do najgorszych okropnoci w dziejach. Historia zna wiele przypadkw ubstwiania przez ludzi rnych religijnych alternatyw jak choby ideaw wolnoci, czy rwnoci, ktre w pastwach laickich coraz czciej ciesz si quasi-boskim autorytetem. Ot wszystkich ideaw mona naduywa, zarwno religijnych, jak i wieckich5. Odrzucenie chrzecijastwa wizao si dodatkowo z odrzuceniem obiektywnego porzdku moralnego, zastpujc go now wizj moralnoci, rozumian jako pewna forma umowy spoecznej, nieposiadajca staego i niezbywalnego charakteru. Moralny relatywizm z kolei sta si jedn z gwnych przyczyn tragizmu dwudziestego wieku. Uczeni o profilu liberalno-lewicowym, zajmujcy si badaniem ustrojw totalitarnych, czsto wskazuj na ograniczanie ludzkiej wolnoci jako na najistotniejszy komponent ideologii totalitarnych. W rzeczywistoci zniewolenie jest jedynie pochodn znacznie bardziej zoonego procesu, jakim byo odrzucenie wartoci. Moralno na przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku czsto zastpowano konformistycznym pragmatyzmem. Dawniej odpowiedni system wartoci oraz norm wydawa si by czym oczywistym. Nawet najbardziej krytykowana instytucja kocielna, jak bya Inkwizycja,
4 Bloom przeprowadzi badania, z ktrych wynika, i dzieci znacznie czciej od dorosych postrzegaj rzeczywisto w kategoriach dualistycznych. Nie wiadczy to bynajmniej o infantylizmie koncepcji dualistycznych - powszechnie znane s wyniki sondau przeprowadzonego wrd czynnych ludzi nauki, w 1997 roku 40% okazao si by ludmi wierzcymi, 45% - niewierzcymi, 15% natomiast, nie posiadao zdania. Pokazuje raczej, i z urodzenia wszyscy jestemy dualistami, intelektualne pretensje do monistycznej percepcji wiata, s czym nabytym. - R. DAWKINS, Bg urojony, prze. P. SZWAJCER, Warszawa 2008, s. 249. 5 Dobrze obrazuje to przykad Madame Roland, ktr w czasach rewolucji francuskiej skazano na podstawie sfabrykowanych dowodw, na gilotyn, a ktra przed mierci szyderczo ukonia si w kierunku Statuy Wolnoci i wyrzeka sowa: Wolnoci, jakie zbrodnie popenia si w twoje imi. - A. MCGRATH i J. MCGRATH, Bg..., s. 94.

stosowaa si do pewnych regu, ktrych nie wolno byo przekracza jej czonkom. Istnia na przykad wymg ogldzin lekarskich przy stosowaniu tortur - w przypadku zego stanu zdrowia, lekarz zabrania ich stosowania. Najwyraniej odbywao si to dosy czsto, skoro zachowaa si datowana na 1622 rok, nagana z powodu zbyt czstego korzystania z tego paragrafu. Lekarz zreszt musia by obecny i podczas samych tortur, aby nie spowodoway one trwaego kalectwa lub mierci. Wiadomo take, i nie torturowano osb oskaronych o drobne wykroczenia, by lekarstwo nie okazao si gorsze od samej choroby. Zdarzay si co prawda naduycia - wiadcz o tym reprymendy naczelnej rady Inkwizycji (tzw. supremy) z lat 1484, 1488, 1500, 1561, 1575, 1627, 1630 i 1667. Miay one jednak charakter incydentalny i nie byy tolerowane przez wadze zwierzchnie6. Zbrodnicze dwudziestowieczne organizacje, takie jak Gestapo czy stalinowska Informacja Wojskowa, stosujc najbardziej wyszukane metody tortur, nie stosoway si do adnych regu. Gwnym celem pracy jest analiza zwizkw midzy dewaluacj chrzecijastwa a rozwojem nacjonalizmu. Jest to temat, ktry nie doczeka si jeszcze szerszego opracowania co skonio mnie do podjcia tej tematyki. Metody jakie bd stosowa to metoda historyczna, komparatystyczna, a take analityczno-syntetyczna. Na pocztku zajm si czynnikami, ktre przyczyniy si do wzrostu popularnoci doktryn antychrzecijaskich wrd spoeczestw, a take opisem procesu stopniowego odchodzenia od chrzecijastwa w Europie. W pierwszym przypadku najbardziej pomocne wydaje si by monograficzne dzieo znanego polskiego uczonego Wadysawa Piwowarskiego pt. Socjologia Religii, gdy uchodzi ono za podstawowe (w polskich krgach naukowych) opracowanie dotyczce tematu. W drugim nawi do schematu refleksji wybitnego wspczesnego myliciela Augusta del Noce. Kolejny rozdzia zamierzam powici nacjonalizmowi, poniewa stara si on wypeni pustk powsta na skutek dewaluacji chrzecijastwa. Tematem tym interesuj si od duszego czasu, wic pomimo korzystania z dzie klasykw gatunku (Jacek Bartyzel, Ernest Gellner, Bogumi Grott itp.) postaram si uzupeni tematyk o szereg wasnych przemyle. W trzecim rozdziale zajm si ruchami na pograniczu nacjonalizmu i neopogastwa, poniewa dobrze obrazuj one fakt, i tam gdzie odrzucone zostao pojcie religijnego Transcendensu, jego rol zacza odgrywa idea narodu, jako forma absolutu. Gwnym rdem, w tym przypadku bdzie dla mnie dzieo niemieckiego religiologa Wilhelma Haacka, pod tytuem: Neopoganizm w Niemczech - uznawane za fundamentaln prac dotyczc
6 M. PIOTROWSKI, Inkwizycja prawda i mity, http://analizy.biz/marek1962/inkwizycja.htm, data dostpu: 10.04.2012.

zwizkw midzy neopoganizmem, a ruchami nacjonalistycznymi. Ostatni rozdzia z kolei powic dwm cile powizanym ze sob zagadnieniom: gnozie politycznej oraz zjawisku utopizmu, dlatego i prowadziy one do kreowania wieckich substytutw idei stricte religijnych (m.in. zsekularyzowanej koncepcji immanentnego raju). Zasadniczo praca ta koncentrowa si bdzie na Europie - poniewa to wydarzenia na kontynencie europejskim (w najwikszym stopniu) nadaway ton yciu spoecznemu i politycznemu na wiecie. Rezerwuj sobie jednak prawo wyjcia poza ten kontekst, szczeglnie w przypadku doktryn i ideologii o europejskim rodowodzie, ktre jednak zostay przeszczepione na pozaeuropejski grunt.

Rozdzia I

DECHRYSTIANIZACJA EUROPY
Sekularyzacja, rozumiana jako proces wyzwalania od religijnej teokracji tych dziedzin ycia ludzkiego, ktre z natury rzeczy wymagaj pewnej autonomii (jak np. nauki przyrodnicze czy prawo pastwowe - obejmujce przecie wszystkich mieszkacw danego kraju, a nie tylko wyznawcw danej konfesji) jest zjawiskiem jak najbardziej pozytywnym, ujarzmiajcym pokus powszechnego zawaszczenia. Tak pojta sekularyzacja zapewnia bezpieczn przestrze zarwno dla sfery sacrum, jak i profanum. Z jednej strony zapobiega sakralizacji wadzy i naduywania religii dla spraw doczesnych, z drugiej za uwalnia wiecki porzdek rzeczy od religijnego dyktatu. To rozrnienie midzy Cezarem a Bogiem, obecne w Pimie witym, nie jest rwnie cakiem obce Koranowi, co czasem przyznaj nawet sami muzumanie (przynajmniej na Zachodzie)1. Inaczej sprawy si maj, gdy sfera profanum stara si zastpowa lub marginalizowa sfer sacrum. Prowadzi to do rozmaitych naduy, ktrych skutkw, w szczeglnie brutalny sposb dowiadczya ludzko w dwudziestym wieku. Religia stoi u podstaw wielu imperatyww moralnych, przez wieki bdcych podstaw i rdem waciwego funkcjonowania zarwno jednostek, jak i caych spoeczestw. Upadek etyczny i kryzys ideowy moderny, by w znacznej mierze uwarunkowany upadkiem chrzecijaskiego wiatopogldu. W rozdziale tym postaram si wyjani pod wpywem jakich wydarze, procesw i nurtw myli filozoficznej rozwijaa mentalno mieszkacw Europy w czasach nowoytnych. Pierwszy podrozdzia powic najwaniejszym rdom laicyzacji, jako e przyczyniy si one do marginalizacji chrzecijastwa i zwikszenia atrakcyjnoci doktryn i pogldw stojcych w opozycji do nauki ewangelicznej. W drugim z kolei zajm si procesem stopniowego odchodzenia w myli europejskiej od chrystianizmu i wic si z owym procesem dekadencj tradycyjnych wartoci. 1.1 rda laicyzacji Do wanych czynnikw eskalujcych oddziaywanie sekularyzacji i pluralizmu zaliczy naley industrializacj, i bdc jej konsekwencj: urbanizacj 2. Mianem industrializacji
1 P. VALDIER, Ndza polityki moc religii, prze. T ELANIK, Warszawa 2010, s. 5. 2 W. PIWOWARSKI, Socjologia Religii, Lublin 1996, s. 387.

okrela si proces budowy i rozbudowy przemysu w danym kraju lub regionie. Warto podkreli tutaj, e jest ona procesem kompleksowym, obejmujcym z jednej strony innowacje techniczne i zmiany ekonomiczne, z drugiej za ich spoeczne implikacje we wszystkich podstawowych dziedzinach ludzkiego ycia. Bardzo wanym skutkiem uprzemysowienia byy i s migracje ludnoci, ktre przyczyniaj si do osabienia tradycyjnych wizi spoecznych. Jego oddziaywanie na wiatopogld jest raczej porednie dokonujce si na podstawie zmian, ktre wywoao w konkretnym otoczeniu. Industrializacja wpyna na zrnicowanie systemw spoecznych, czego wyrazem s nowe instytucje, centra wadzy oraz statusy-role, ktre powstaway w spoeczestwie przemysowym. Skutkiem tej sytuacji jest rozlunianie i reorientacja religijnych tradycji i wzorw zachowa. Nowa mentalno powstaa na kanwie wymogw spoeczestwa industrialnego, w szczeglny sposb koncentruje si na racjonalnoci, produktywnoci, skutecznoci itp. To z kolei przyczynia si do sekularyzacji ycia spoecznego; do powstania nowych wzorcw zachowa, akcentujcych inne ni dotychczasowe wartoci. Na pierwszy plan wysuwaj si pogo za zyskiem i efektywnoci, a take postawy konsumpcyjne, ktre s niemoliwe do pogodzenia ze wiatopogldem chrzecijaskim, wobec ktrego stanowi alternatyw. Znaczny wpyw na dechrystianizacj spoeczn miao rwnie zjawisko urbanizacji. Samo sowo urbanizacja bywa rozumiane rnie, chocia najczciej mianem tym okrela si po prostu proces migracji ludnoci wiejskiej do miast i upowszechnianie si miejskiego stylu ycia. Migracje te najczciej powodowane s chci znalezienia lepiej patnej pracy. Powstawanie wielkich orodkw przemysowych wymaga odpowiedniej iloci pracownikw, std te bardzo szybki rozwj demograficzny niektrych miast. Znaczne zmiany demograficzne uniemoliwiaj szybkie wypracowanie silnie zakorzenionej tradycji lokalnej, podobnie jak utrudniaj one adaptacj do istniejcej ju miejscowej tradycji. Wyjcie z dotychczasowych rodzimych struktur, w ktre byo si wpisanym, i ktre ksztatoway wiadomo i tosamo, owocuje odwracaniem si od, przekazywanych z pokolenia na pokolenie, norm moralnych i religijnych 3. Uprzemysowione miasta cechuj si du mobilnoci i anonimowoci. Migracja zarwno wertykalna (awans spoeczny), jak i horyzontalna (migracje terenowe) przyczynia si do zachwiania systemw wartoci,

3 wiadczy o tym chociaby fakt, i skala przestpczoci wrd imigrantw jest czsto znacznie wysza, ni w przypadku ludnoci miejscowej.

10

relatywizacji wzorcw zachowa, a w kocu do anomii4. Zjawisko anomii po raz pierwszy zostao opisane przez francuskiego socjologa Emile'a Durkheima w ksice pt. Samobjstwo, w ktrej przedstawi on dowody korelacji midzy wskanikami anomii dewaluujcymi wizi spoeczne (takimi jak np. ilo rozwodw), a liczb samobjstw w poszczeglnych krajach. Zdaniem Durkheima anomia to Stan spoeczny, w ktrym reguy i standardy przekona ulegy osabieniu lub rozpadowi5. Anonimowo rodowiska z kolei prowadzi do pewnego spoecznego wyobcowania i indyferentyzmu; brak jest warunkw identyfikacji. W tej sytuacji istnieje szeroki zakres tolerancji i swobody moralnej. Urbanizacja przyczynia si wic do wyzwolenia czowieka spod presji zewntrznych, co sprzyja rnego rodzaju dewiacjom i zachowaniom nieetycznym6. Przyczyn laicyzacji naley dopatrywa si rwnie w zjawisku globalizacji. Niektrzy pocztkw procesu globalizacji doszukuj si w progresie cywilizacyjnym przeomu dziewitnastego i dwudziestego wieku, wic w proces przede wszystkim z rewolucyjnymi nowinkami technicznymi, ktre naznaczyy wspczesno (komputeryzacja, czno satelitarna, internet), a take zmianami politycznymi (upadek systemu komunistycznego w Europie rodkowej i Wschodniej) oraz ekonomicznymi (prywatyzacja, deregulacja). Bardziej wnikliwi badacze skaniaj si jednak ku tezie, i kluczow rol w zainicjowaniu procesu globalizacji odegrao spotkanie cywilizacyjne - wynikajce z odkry geograficznych pitnastego i szesnastego wieku7. Skutkiem globalizacji jest upowszechnienie si przekonania o rwnorzdnym statusie moralnym ludzkich przekona; o wieloci i jednakowej wartoci pogldw, reprezentowanych przez skrajnie przeciwne rodowiska. Innymi sowy to m.in. globalizacji zawdziczamy twierdzenie, i jest na wiecie tyle prawd ilu ludzi i, e kady ma swoj racj, a zarazem racji nie ma nikt. W tej sytuacji atrakcyjno prawdy ewangelicznej, wymagajcej pewnego wysiku i powicenia - spada, bowiem czowiek jest z natury konformist; dy do maksymalizacji zysku i minimalizacji trudu. Jeli chrzecijastwo jest jedynie jedn z wielu prawd, korzystniejszy wydaje si wybr wiatopogldu wymagajcego mniejszego wysiku. Bardzo wanym rdem laicyzacji jest take dynamiczny rozwj nauki. Dawniej religii
4 5 6 7 W. PIWOWARSKI, Socjologia..., s. 387. A. COLMAN, Sownik psychologii, Warszawa 2009, s. 40. W. PIWOWARSKI, Socjologia..., s. 388. J. KALISKI, Globalizacja w perspektywie historycznej; w: E. CZARNY (red.), Globalizacja od A do Z, Warszawa 2004, s. 10.

11

przypisywano rol czynnika wyjaniajcego, nie tylko zagadnienia zwizane ze rdem i sensem istnienia, ale ca otaczajc nas rzeczywisto. Wraz z rozwojem nauk szczegowych, to nauka przeja rol hegemona, starajcego si odpowiedzie zarwno na pytanie: jak powstao ycie na ziemi; jak rwnie zdefiniowa jego sens i cel? Gwnym przeomem o dalekosinych skutkach tak dla nauki, jak i religii byo napisane przez Karola Darwina dzieo pt. O powstawaniu gatunkw. Ju wczeniej ateizm gboko zakorzeniony by wrd europejskich elit intelektualnych, niemniej jednak to wanie pogldy zawarte w tej ksice stworzyy podstawy pod aprobat ateizmu, jako systemu wewntrznie spjnego i racjonalnego. Innymi sowy, i przed Darwinem istnieli ateici, nie potrafili oni jednak wyjani rde ycia na ziemi nie uciekajc si do metafizycznych konstrukcji mylowych. Darwinizm sta si racjonaln i materialistyczn prb wyjanienia prawide ycia na wiecie niewymagajc odwoywania si do transcendencji. Posiada on zarwno implikacje wiatopogldowe, jak rwnie moralne. Walka o byt, przeywanie jednostek silniejszych, eliminacja sabszych, utylitaryzm, dziaania ukierunkowane jedynie na zysk na paszczynie doczesnej zaoenia te, wypywajce bezporednio z areligijnie ujtej wersji darwinizmu naznaczyy i po dzi dzie naznaczaj postrzeganie wiata przez miliony osb. Teoria Darwina wywara take bardzo negatywny wpyw na posta dziewitnastowiecznego kapitalizmu. Wielu wacicieli ziemskich i przedsibiorcw chtnie przyjmowao darwinowski punkt widzenia. Idea powszechnej walki o byt dawaa im bowiem naukowe przyzwolenie do zachowa nieetycznych. Za spraw tych wanie koncepcji, na paszczynie ekonomicznej doszo do zastpienia praw moralnych przez prawa o czysto biologicznym podou8. Darwinizm urzek rwnie Karola Marksa, ktry w zdaniu, e czowiek okaza si by rezultatem lepych, materialistycznych procesw, widzia podobiestwo do materializmu dialektycznego. Zachwyt Marksa ideami Darwina by tak wielki, e swoje dzieo pt. Kapita pragn zadedykowa Darwinowi, ktry jednak odmwi przyjcia dedykacji nie chcc miesza si w ten sposb do polityki9. 1.2 Proces odchodzenia od chrystianizmu Za temporaln cezur oddzielajc czasy, w ktrych dominowa wiatopogld
8 G. BOCH, Negatywne skutki darwinizmu, http://www.katolik.pl/index1.php?st=artykuly&id=2263, data dostpu: 01.03.2011. 9 Tame.

12

chrzecijaski, od epoki nieuchronnie zmierzajcej ku relatywizmowi mona uzna reformacj. Zaoeniu temu da wyraz wybitny polski publicysta narodowo-katolicki Wojciech Korfanty w sowach: Ju w czasach Odrodzenia czowiek zaczyna wyzwala si spod wpyww nadziemskich i z pokornego sugi Boego zaczyna przeksztaca si w pana samodzielnego. Reformacja Lutra, Kalwina i innych, waciwie jest wielkim buntem pysznego czowieka przeciwko Boemu porzdkowi rzeczy na ziemi. A dalszym cigiem tego buntu jest tzw. epoka Owiecenia, indywidualizm i liberalizm, a ich ukoronowaniem idee Wielkiej Rewolucji Francuskiej10. Faktem jest, i wystpienie Marcina Lutra zapocztkowao cig kontestacji dotychczasowego porzdku spoecznego. W pewnym stopniu dziaania kolejnych europejskich burzycieli, takich jak Bruno, Wolter, Feuerbach, Marks czy Nietzsche wykazuj analogie z reformistycznymi aspiracjami Marcina Lutra. Luter nie zgadza si z zastanym przez niego porzdkiem i pragn ustanowi nowy. W czasach przed-reformacyjnych etos cywilizacji zachodniej by w znacznej mierze monolitem, silnie zakorzenionym w katolicyzmie. W wyniku reformacji, wiatopogld katolicki sta si zaledwie jednym z wielu obecnych w Europie sposobw mylenia. Alternatyw wobec katolicyzmu sta si protestantyzm, tak jak w pniejszym czasie alternatyw wobec chrzecijastwa staa si filozofia i powstaa na jej kanwie religia naturalna. I tak jak w dziewitnastym wieku ateizm sta si alternatyw wobec jakiejkolwiek metafizyki. W czasach przed Lutrem oczywicie rwnie pojawiay si osoby i ruchy kwestionujce dotychczasowy porzdek (Wiklif, Hus, Katarzy itp.), ich dziaania nie posiaday jednak wystarczajcego impetu, mogcego zagrozi wczesnemu adowi. Dopiero szesnastowieczna reformacja, uzaleniajc religi od wadz wieckich, pooya podwaliny pod sekularyzacj ycia spoecznego w Europie. Wan postaci, ktrej myl przyczynia si do odseparowania polityki od chrzecijaskiej moralnoci, by Nicolo Machiavelli (1469-1527). Urodzi si we Florencji, od modzieczych lat interesowa si histori staroytnego Rzymu oraz Grecji. Bacznie obserwowa scen polityczn wczesnej Italii, gdzie powszechne byy bunty, walki wewntrzne, skrytobjstwa i zdrady. Wszystko to miao niewtpliwie wpyw na jego pogldy. Radykalnie zerwa on z tradycyjnie pojt filozofi polityczn, wedug ktrej najwyszym imperatywem wszelkich dziaa ludzkich powinno by obiektywne dobro. Koncepcja ta zakadaa, i pojcia dobrego obywatela i dobrego czowieka powinny by ze sob tosame. Machiavelli doprowadzi do uksztatowania si nowej wizji politycznej opartej na pragmatyzmie, gdzie polityk nie powinien by skrpowany wizami etycznymi. Jego zdaniem
10 W. KORFANTY, Nard Pastwo Koci Wybr publicystyki katolicko-spoecznej, Katowice 1992, s. 113.

13

prawdziwa wielko ludzi i narodw, przejawia si przede wszystkim w walce z przeciwnociami losu. Terror i przymus, a nadto podstp i zdrada, chocia nie mog by uznawane za chwalebne, jeeli tylko su naszym celom s w peni akceptowalne 11. Naley jednak pamita, i stosowanie przemocy powinno by osonite humanitarnymi hasami 12. Myl Machiavellego po dzi dzie inspiruje do niemoralnych zachowa i przedsiwzi. Swego czasu doszo nawet do prb przeniesienia sformuowanych przez niego zasad na paszczyzn gospodarcz; niemiecki Manager Magazin zorganizowa kurs pod nazw Menederowie Machiavellego: gwarantujce sukces seminarium dla odpowiedzialnych. Teoria i praktyka wadzy w yciu gospodarczym. W materiaach dydaktycznych znalazy si m.in. zalecenia stosowania przez menaderw zakamuflowanego immoralizmu. Uczynki dobre gosi jedna z regu zachowa proponowanych na kursie wykonuj sam, wykonanie zych zle komu innemu. Jeeli zawiedzie, wyrzu go. Jeeli odniesie sukces, zrugaj go jako szef za podejmowanie dziaa niemoralnych i wyrzu go take. Podobne kursy odbyy si rwnie we Woszech oraz Stanach Zjednoczonych13. Praktyczny makiawelizm stosowany by waciwie od zawsze, co jednak nie zmienia faktu, i sformuowana przez Machiavellego doktryna, okazaa si przeomem w tradycyjnym spojrzeniu na sprawy polityczno-pastwowe. Ju wczeniej wielu przedkadao poytek nad moralno. Jednak do jego czasw, w Europie byo nie do pomylenia, aby tak uoony system wartoci mona nazywa susznym. Gwnym celem ataku Machiavellego, byo nie tyle chrzecijastwo, co raczej reprezentowany przez nie system wartoci. Kolejni europejscy burzyciele coraz silniej dyli do marginalizacji samej wiary i substytucji religii przy pomocy wieckiego wiatopogldu. Dawniej filozofia postrzegana bya jako suebniczka teologii, w czasach nowoytnych z kolei to religia staa si uproszczon dla potrzeb ludu wersj filozofii14. Wspomniany we wstpie woski filozof Augusto Del Noce moralnych podstaw funkcjonowania systemw totalitarnych upatrywa w tzw. filozofii rewolucji. Z jednej strony zdaniem Del Nocego pretenduje ona do promocji sprawy ludzkiej i z tego wzgldu zawiera wtki humanistyczne; etyczne i religijne, z drugiej jednak strony redukuje moralno i religi do polityki, co z kolei prowadzi do faktycznej negacji wartoci. Pocztki
11 N. MACHIAVELLI, Wybr Pism, K. ABOKLICKI i J. MALARCZYK (red.), Warszawa 1972, s. 60. 12 Tame, s. 59. 13 W. RUDNY, Renesans Machiawelizmu, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3473#_p1, data dostpu: 01.03.2011. 14 Pogld taki reprezentowa m.in. Giordano Bruno (1548-1600).

14

totalitaryzmw, ktrych apogeum przypada na dwudziesty wiek, wie on z terrorem jakobiskim w czasach rewolucji francuskiej, ktrego teoretyczn podstaw stanowi wiecka religia istoty najwyszej, za ktr stoi koncepcja rewolucji totalnej jako realizacja zbawienia rodkami politycznymi. Idea rewolucji podkrela Del Noce jest naturaln konsekwencj tego procesu filozoficznego, w ktrego wyniku filozofia praxis zastpia filozofi kontemplatywn. Proces ten obejmuje lini filozoficzn prowadzc od Kartezjusza do Hegla, lecz sw najbardziej zradykalizowan posta osiga w filozofii Marksa15. Myl Rene Descartes'a (Kartezjusza), ktra intelektualnie naznaczya czasy nowoytne, dychotomicznie dzielona jest na dwie niesprowadzalne do siebie linie; pierwsza z nich reprezentuje filozofi religijn, skoncentrowan na eksploracji dowiadczenia wolnoci, druga natomiast przedstawia mylenie racjonalistyczne, wykluczajce nadprzyrodzono i bdce swego rodzaju archetypem nowoczesnego ateizmu. Kryzys filozofii nowoytnej bierze si z faktu, i filozofia Kartezjusza sama zrodzia si z kryzysu. Wydaje si ona by filozofi niedokoczon, w ktrej od samego pocztku wystpoway dwa przeciwstawne wtki16. Ju w siedemnastym wieku dwie filozofie, a mianowicie filozofia Spinozy i Malebranche'a, pretendoway do spucizny po Kartezjuszu. Paradoksem filozofii moderny jest to, e obydwa jej nurty powouj si na niego, jako swego fundatora. adna jednak z nich nie odpowiada w peni zamysowi, na ktrym sam filozof budowa swoj myl. Obydwie linie s bowiem jednostronn interpretacj jego dziedzictwa. Odnosi si to zarwno do filozofii religijnej, jak rwnie filozofii laickiej17. Przyjcie przez Kartezjusza hipotezy o istnieniu stanu natury czystej, autonomicznej wobec swego nadprzyrodzonego rda, nie oznaczao jednak zanegowania objawienia i rzeczywistoci odkupienia. W wietle jego kontaktw z kardynaem de Berulle'em mona zauway jak gboko przeywa on swoj wiar i, e swe powicenie si pracy naukowej oraz kontemplacji filozoficznej traktowa jako misj umotywowan religijnie. Jednake prba interpretacji jego pism, z punktu widzenia filozofii laickiej rwnie znajduje swoje uzasadnienie. Blaise Pascal twierdzi, e Kartezjusz zuboy zarwno koncepcj czowieka - nie podejmujc tematu grzechu pierworodnego, jak i Boga podkrelajc moliwo obejcia si bez niego w rozmylaniach filozoficznych. Nie mog przebaczy Kartezjuszowi - pisa Pascal - rad by chtnie w caej swej filozofii obej si bez
15 A. WIERZBICKI, Filozofia a totalitaryzm Augusta Del Nocego interpretacja kryzysu moderny, Lublin 2005, s. 25. 16 Tame, s. 198. 17 Tame, s. 199.

15

Boga, ale nie mg si powstrzyma od tego, i kaza Mu da szczutka, aby wprawi wiat w ruch; po czym ju mu Bg na nic nie potrzebny 18. To byo wanie gwnym zwrotem w dotychczasowej myli filozoficznej, ktry zainicjowa. I chocia nie negowa prawd chrzecijaskich, stworzy system, w ktrym wyjanienie zagadnie wiata, nie wymagao ju staego odnoszenia si do Boga. Kolejnym punktem zwrotnym umacniajcym separacj filozofii od religii byy idee owiecenia. Owiecenie, nazywane we Francji wiekiem filozoficznym lub wiekiem wiate (le siecle des lumieres), w swych zaoeniach miao by wyjciem z mrokw niewiedzy (uosabianych przez redniowiecze) oraz porannych mgie humanizmu i renesansu, ku penemu wiatu rozumu19. Jego ideaami yy uniwersytety, rozpowszechniano je szybko w dynamicznie rozwijajcych si akademiach i towarzystwach naukowych, a take na amach czasopism, i poprzez prywatne nauczanie w domach ludzi zamonych. Wielu intelektualistw doby owiecenia sdzio, e cakowicie udao im si zgbi tajemnic czowieka i, e znaleli nowe rodki, by zapewni ludzkoci postp. Nauka i postp wanie stay si dla nich najwyszymi wartociami. Filozofii i naukom przyrodniczym przyznawali pierwszestwo nad teologi. Co wicej wczesna filozofia staraa si zastpi religi; rol prorokw i kaznodziei przejli filozofowie. Tak jak niegdy krl chccy uzyska uznanie wrd ludu otacza si duchowiestwem. Tak w czasach owiecenia, wadcy dla podniesienia swego prestiu nawizywali korespondencj z filozofami20. Dokonawszy do radykalnego oddzielenia rozumu od wiary, owiecenie na og wypowiedziao si przeciw objawieniu21. Za gwnych prekursorw owiecenia uznaje si francuskiego filozofa Pierre'a Bayle'a (1647-1706) oraz angielskiego myliciela Anthony'ego Collins'a (1676-1729). Pierwszy z nich, syn hugenockiego pastora, ktry na siedemnacie miesicy zosta katolikiem, a take uczniem jezuickiego kolegium w Tuluzie, posiada bardzo krytyczne usposobienie. Po opuszczeniu Francji, podobnie jak wielu innych hugenotw, uciek do Niderlandw. Wykada w Akademii protestanckiej najpierw w Sedanie, a pniej w Rotterdamie, gdzie zosta
18 Cyt. za. tame, s. 201. 19 M. BANASZAK, Historia Kocioa Katolickiego tom III lata 1517-1914, Warszawa 1991, s. 164. 20 Krl Fryderyk II i caryca Katarzyna chcc uchodzi za ludzi postpowych korespondowali z Wolterem najbardziej znanym filozofem swojej epoki. 21 Istniao co prawda - w krajach takich jak Polska, Austria, Hiszpania, Portugalia czy Wochy - tzw. owiecenie katolickie. W Polsce wyraao si ono w krytyce prnujcego kleru oraz sarmackiego zacofania. Lansowany by wzorzec duchownego yjcego wedug prawdziwie ewangelicznych zasad, a take owieconego szlachcica, biorcego pod sw opiek mieszczan oraz chopw. Jednym z najlepszych przykadw idei katolickiego owiecenia s dziea Ignacego Krasickiego. Niemniej jednak to owiecenie francuskie, ktre stosunkowo szybko obrcio si przeciwko religii odegrao wwczas najwiksz rol w Europie.

16

zwolniony za propagowanie nieortodoksyjnych pogldw. Z wielu napisanych przez niego prac najwiksz saw przynis mu Sownik historyczny i krytyczny (Dictionnaire historique et critique), w ktrym przedstawi wikszo najwaniejszych zdobyczy wczesnej nauki. Bayle przychyla si do stanowiska, e prawdy objawione zawieraj wiele elementw niezgodnych z rozumem. Do przedstawionego przez niego rozdziau midzy wiar i rozumem, doda ponadto rozdzia midzy wiar i moralnoci. Jego zdaniem pobudki niereligijne ukierunkowujce nas na dziaania moralnie godziwe mog by tak samo, lub nawet bardziej skuteczne od pobudek religijnych. Z tego zaoenia wywid take i dalsze wnioski: moliwe jest by spoeczestwo nie wierzce w Boga i zmartwychwstanie yo moralnie22. Anthony Collins z kolei, czsto uznawany jest za ojca wolnomylicielstwa, a take inicjatora filozofii polemiczno-sceptycznej w Anglii. Odrzuca wszelk tradycj i autorytet, przyjmujc tylko to co rozum jest w stanie pozna i zrozumie. Nie zaprzecza wprost istnieniu Boga, chocia Bibli wyjania jedynie alegorycznie. Moralno wywodzi z prawa naturalnego dostpnego poznaniu rozumowemu. W swoim najbardziej znanym dziele pt. Dyskurs o wolnomylicielstwie (A Discourse of Freethinking) walczy o prawo czowieka do nieograniczonej wolnoci w myleniu i dziaaniu. I chocia nie by wykadowc uniwersyteckim, a z czasem w ogle wycofa si z dziaalnoci publicznej, wywar ogromny wpyw na ksztatowanie si idei owiecenia w Anglii i poza ni23. Za najwaniejszego filozofa doby owiecenia, ktrego nadejcia zwiastunami byli wyej wymienieni myliciele - uchodzi Francois-Marie Arouet (1694-1778). Napisa wiele dzie, z ktrych najbardziej znane to Traktat o tolerancji, Kandyd, Dziewica orleaska, Zadig, Tak toczy si wiatek oraz Sownik filozoficzny. I chocia urodzi si mieszczaninem, to jednak konformistycznie stara przepoczwarzy si na arystokrat - przyjmujc pseudonim Wolter. Reprezentowa rne, czasem wzajemnie sprzeczne postawy i pogldy. Co bywa powodem, dla ktrego rozmaite, nierzadko zantagonizowane se sob rodowiska okrelaj go mianem swego patrona i prekursora swoich doktryn24. Z jednej strony wyranie akcentowa rol wiary w pacyfikacji niemoralnych skonnoci czowieka; Obawiacie si, bymy wielbic Boga nie stali si przesdni i fanatyczni; ale czy nie naley raczej obawia si tego, e wyrzekajc si Go popadniemy w najstraszliwsze namitnoci i najpotworniejsze zbrodnie? (...) Przyznajecie wic sami w jakim miejscu waszych dzie, e wiara w Boga powstrzymaa wielu ludzi na
22 F. COPLESTON, Historia filozofii tom VI od Wolffa do Kanta, prze. J. OZISKI, Warszawa 1996, s. 13. 23 M. BANASZAK, Historia..., s. 165. 24 Na Woltera jako swego prekursora powouj si m.in. ateici, deici, agnostycy, liberaowie i rewolucjonici.

17

krawdzi zbrodni; to wyznanie mi wystarcza. Gdyby opinia ta powstrzymaa tylko dziesiciu zabjcw, dziesi kalumni, dziesi niesprawiedliwych sdw na ziemi, twierdz, e caa ziemia powinna j przyj25. Z drugiej za uwaa, e naley wyzby si przesdw religii objawionej i przyj religi rozumu (deizm). Podkrela, e mona dowie, i Pentateuch jest faszerstwem z czasw, gdy w Basenie Morza rdziemnego panowaa kultura helleska, co rzekomo wida ju, po samych tytuach ksig: Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium. W rzeczywistoci Picioksig nie posiada nawet tytuw poszczeglnych ksig. Take faszerstwem z czasw helleskich byy - jego zdaniem - obydwie ksigi Samuela, co wida na przykadzie uytego we francuskim tumaczeniu Biblii - sowa Pytia okrelajce wrk, ktra na danie Saula wywoaa zmarego Samuela. W oryginale jednak sowo to nie wystpowao. Synne zdanie Woltera: Ecrasez l'infame (Zdeptajcie bezecne) stao si mottem przeciwnikw Kocioa. Jego praca pt. Mahomet - dedykowana papieowi Benedyktowi XIV, za ktr Ojciec wity udzieli mu bogosawiestwa, bya w rzeczywistoci wymierzona przeciwko katolicyzmowi26. Arouet by zagorzaym deist, a take zwolennikiem tolerancji i wolnomylicielstwa. Przypisywane mu zdanie Nie zgadzam si z tym co mwisz, ale oddam ycie, aby mia prawo to powiedzie - do dobrze charakteryzuje jego pogldy w tej kwestii. Nie zmienia jednak faktu, i sam czasem zwalcza mylcych inaczej ni on; nasyajc na niektrych swych oponentw policj, a jego spr z Pierre'em Louisem Maupertuisem prawdopodobnie przyczyni si do samobjczej mierci tego ostatniego27. Wolter czy krytyczno-ironiczno-sceptyczny stosunek do porzdku spoecznego, budowanego na wierze i roli Kocioa, z ulegoci wobec wielkich tego wiata - m.in. Fryderyka Pruskiego i Katarzyny II, z ktrych niemoralnymi posuniciami politycznymi w peni si solidaryzowa28. Czsto bywa to gwn podstaw zarzutw wobec Woltera dowodem hipokryzji czowieka, ktry cae ycie walczy przecie z hipokryzj29. Autor Kandyda przyczyni si do pobudzenia wczesnej opinii publicznej, negujc autorytet religii objawionych, a zarazem lansujc pogld, i wadze wieckie nie powinny kierowa si pobudkami religijnymi w yciu politycznym. Filozofia wolteriaska stanowia w ten sposb swoiste preludium do wielkiej rewolucji francuskiej (1789-1799). Francuskie Stany Generalne, ktre day pocztek rewolucji zaczy swe posiedzenie
25 26 27 28 29 Cyt. za L. MEZZADRI, Rewolucja francuska a Koci, prze. E. UKASZYK, Krakw 2007, s. 48. WOLTER, Kandyd, prze. T. ELESKI (BOY), Wrocaw 2001, s. 4. Voltaire, http://preparaty.femanga.pl/Voltaire.html, data dostpu: 01.04.2011. Popierajc na przykad rozbiory Polski. S. SIERAKOWSKI i R. ZIEMKIEWICZ, Pojedynek, http://www.tvp.pl/historia/magazynyhistoryczne/pojedynek/wideo/wolter-celebryta/1055585, data dostpu 01.04.2011.

18

msz wit i procesj przed Najwitszym Sakramentem. Trzeci stan pocztkowo nie mia zamiaru wystpowa przeciwko wierze, a jednak ostatecznie nie tylko odebrano duchowiestwu przywileje stanowe, lecz rwnie utworzono schizmatycki Koci konstytucyjny. Francja w owym czasie bya jednym z najludniejszych krajw w Europie (zamieszkiwao j 27 milionw mieszkacw). W yciu spoecznym wyranie dzielia si na trzy stany. Dominujc rol odgrywaa szlachta i duchowiestwo, trzeci za - zdecydowanie najliczniejszy - stan (mieszczastwo oraz chopi), by upoledzony pod wzgldem politycznym. Zarwno wrd ludnoci miejskiej, jak i wiejskiej powszechna bya ndza i zacofanie. Cz przedstawicieli duchowiestwa oraz szlachty dostrzegaa potrzeb polepszenia bytu stanu trzeciego. Jednak kryzys ekonomiczny - spowodowany wojn siedmioletni i nieudolnoci rzdu, sprawi, i sytuacja jeszcze si pogorszya. Cena chleba osigna najwyszy poziom od przeszo stu lat. Wiele regionw byo zagroonych godem. Koci francuski, ktrego przedstawiciele brali udzia w zebraniach notabli, by cile zwizany z pastwem. Obowizujcy od 1516 roku konkordat, zezwala monarsze na obsadzanie wikszoci biskupstw, opactw i prebend kapitulnych. Przez co wysze duchowiestwo byo silnie zalene od domu panujcego. Co gorsza, wci ywe byy idee gallikanizmu, z tego te powodu znaczna cz biskupw bardziej czua si zobowizana do lojalnoci wobec krla, ni papiea30. Niemniej jednak duchowni partycypowali w zwoanych przez Ludwika XVI Stanach Generalnych nie tylko jako przedstawiciele swojego stanu, czy stanu szlacheckiego, lecz rwnie jako deputowani stanu trzeciego. Duchowni pomagali stanowi trzeciemu w zrozumieniu jego roli w spoeczestwie. Do historii przesza broszura kanonika z Chartres: Emmanuela Josepha Sieyesa zawierajca pytanie i odpowied: Czym jest stan trzeci? (...) Jest wszystkim. Czym by dotychczas w zakresie politycznym? - By niczym! Czego domaga si? - By nastpia zmiana! Po uroczystym otwarciu posiedzenia stan trzeci zdoby si na pierwszy akt rewolucyjny: wbrew woli monarchy domaga si wsplnych obrad z pozostaymi stanami oraz na wniosek Sieyesa ogosi si Zgromadzeniem Narodowym, gdy stanowi zdecydowan wikszo spoeczestwa. Kolejnym wanym wydarzeniem byo zdobycie uznawanej za symbol krlewskiego absolutyzmu Bastylii. Wkrtce zamieszki przeniosy si do pozostaych miast. Niszczono cytadele, arsenay, koszary, tworzono stae komitety rewolucyjne i organizowano gwardi narodow. O wiele radykalniejszy charakter mia jednak bunt chopw sprowokowanych strachem, e szlachta bdzie chciaa posuy si rozbjnikami, by wymusi pacenie
30 M. BANASZAK, Historia..., s. 204.

19

wiadcze. Chopi, sami wic napadali na zamki i dwory, mordujc swych panw. Zgromadzenie narodowe nie widziao moliwoci stumienia buntw si, przyjo wic wniosek o likwidacj ciarw feudalnych. Przy aprobacie deputowanych duchownych zniesiono niewol chopw, sdownictwo feudalne, prawo szlachty do polowania na gruntach chopskich, przywileje podatkowe wyszych warstw, a take (na wniosek duchownego Hemumego Gregoirea) pacenie do Rzymu annat. Arcybiskup Parya zaproponowa odpiewanie dzikczynnego Te Deum i zatwierdzi wszystkie uchway. Zniesiono w ten sposb nie tylko ustrj feudalny, lecz take dotychczasowe podstawy ekonomiczne Kocioa. Zgromadzenie zapowiedziao, e zajmie si spraw funduszy na sub Bo, powoujc komisj kocieln. Potrzeba pienidzy dla pastwa zadecydowaa, e upastwowiono majtek kocielny. Sprzeda dbr nalecych do Kocioa rozpocza si ju w nastpnym miesicu. Ograbiono rwnie zakony, goszc jednoczenie owieceniow propagand, i luby zakonne sprzeciwiaj si prawom czowieka i przez to s niewane. Konstytuanta, zaniepokojona wzrastajc opozycj, zadaa od wszystkich duchownych, piastujcych uznane przez pastwo stanowiska kocielne, by zoyli przysig lojalnoci. Odmow jej zoenia uznano za zrzeczenie si urzdu, a sprawcw niepokoju postanowiono przed sdem 31. Z czasem szykany wobec Kocioa przybray posta jawnego terroru. Francuski polityk, publicysta i wolnomularz Jean-Paul Marat zadenuncjowa ksiy jako miertelnych wrogw rewolucji. Nawoywa do rozprawy z religi chrzecijask: Uderzcie w same korzenie zabobonu! Powiedzcie otwarcie, e ksia s naszymi wrogami32. Zaczto wysuwa dania, by duchowni zrezygnowali z funkcji duszpasterskich. Szacuje si, e abdykowao od dziesiciu do dwudziestu tysicy ksiy, w proporcjach wchajcych si od 27,33% w stolicy, do niemal 100% w Marsylii i Aix. Rwnie arcybiskup Parya Joseph Gobel, zrzek si sprawowania swej funkcji. Po jego abdykacji, dziesitego listopada odprawiono w Notre Dame dziwaczn liturgi, ku czci bogini rozumu. Po usuniciu katolicyzmu krgi rzdzce byy zgodne co do tego, i naley zaproponowa co w zamian. Zainaugurowano wic ateistyczn pseudo-religi, gdzie cze oddawano rzekomo uosabiajcym natur i rozum - modym, i piknym kobietom. Pierre-Gaspard Chaumette, wojujcy antykleryka zwizany z ugrupowaniem hebertystw, pisa : Nie ma ju ksiy, nie ma ju bogw prcz tych, jakich daje nam natura33.
31 Tame, s. 206. 32 Cyt. za L. MEZZADRI, Rewolucja..., s. 136. 33 Tame, s. 137.

20

Kult Rozumu upad po tym, jak Robespierre zdecydowanie opowiedzia si przeciw niemu. Jako alternatyw, zarwno wobec katolicyzmu, jak i koncepcji ateistycznych zaproponowa on owieceniowy deizm, ktry zosta ostatecznie usankcjonowany jako religia pastwowa. Zwolennicy kultu rozumu zostali zgilotynowani w 1794 roku. Rewolucja francuska doprowadzia do wprowadzenia radykalnego rozdziau midzy pastwem a religi chrzecijask, tworzc archetyp wspczesnego pastwa laickiego. Drog t podyy rwnie inne narody, w tym sensie rewolucja francuska bya wydarzeniem przeomowym w Europie, rwnie w kontekcie religijnym. Reakcj na zmiany wywoane przez rewolucj i koncepcje owieceniowe sta si romantyzm, ktry na powrt wprowadzi do europejskiej myli filozoficznej pojcie sacrum. Jednym z najbardziej wpywowych filozofw tego czasu by Hegel. Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) filozof niemiecki, twrca klasycznego systemu idealistycznego. rde jego filozofii mona doszukiwa si w systemie neoplatoskim, kantyzmie, fichteanizmie, a take w gnostyckich elementach szwabskiego pietyzmu. Z jednej strony zaprzecza on istnieniu Boga osobowego, poza czowiekiem. Z drugiej za twierdzi, i najwysza forma bstwa, przejawia si czasem w idei narodowopastwowej. Znakomit syntez pogldw Hegla przedstawi Adam Mickiewicz podczas swego wykadu w paryskim College de France; Wedug Hegla Bg, jako duch i jako sia, jako byt i jako niebyt, ten Bg wszechwiata urzeczywistnia si w czowieku. Ten Bg, co rozwija si jako rolina, jako jestestwo organiczne, jako zwierz, jako dziecko, jako czowiek, dochodzi wreszcie w umyle ludzkim do poznania samego siebie. Wyraajc t myl janiej, nie masz innego Boga osobowego prcz czowieka. Myl urzeczywistnia si w czowieku, w nim nabywa wiadomoci wasnego bytu. Ale Bg historyczny, Bg zbiorowy, nie poprzestajc na przebywaniu w jednostkach przeze wybranych, w ludziach, ktrzy jako filozofowie pojmuj najlepiej jego myl, ten Bg historyczny wcieli si w narody. Wedug Hegla wcielony by niegdy w pastwach wschodnich, w krlach babiloskich i perskich, na przykad w osobie krla Ninusa. Potem wybra Grecj, gdzie nade wszystko zaj si sztukami piknymi. Gdzie wyda wietn epok artystyczn; nastpnie przenis si do Rzymu, gdzie si przejawi jako Bg polityczny. Wreszcie podleg nowej przemianie, biorc na si posta plemienia germaskiego. Hegel nie powiada wyranie, w ktrym krlestwie Bg przebywa obecnie; ale wedug jego systemu politycznego nietrudno odgadn, e przebywa teraz w Prusiech. Bg polityczny sta si

21

Prusakiem. (...) Hegel przestrzega, e to Bstwo, ktre w cigych wdrwkach przebywa u ludw najpotniejszych, moe te kiedy usadowi si wrd ludw sowiaskich. Niektrzy heglici mniemaj, e dla wcielenia tego Bstwa Rosja przedstawia ciao znacznie potniejsze i peniejsze ni Prusy. Filozofia rosyjska daje si porwa temu prdowi. Tumaczy ona ca przeszo cesarstwa rosyjskiego, usprawiedliwia wszystko, nawet okruciestwa Iwana. Jeeli za przyjmiemy, e Bg w ten sposb wciela si w jaki lud dla okazania swej mocy politycznej, bdzie on mia prawo zniszczy swych nieprzyjaci; narody wystpujce przeciw Rosji, oskarane niegdy o brak przezornoci politycznej, naraaj si obecnie na wyklcie za to, e stawiy opr Bstwu34. Gwn sprawk Hegla byo podniesienie idei do rangi absolutu, przy jednoczesnym spyceniu samego pojcia absolutu. Odrzuci on pogld Friedricha Schellinga ujty w tzw. systemie tosamoci, wedug ktrego absolut sam w sobie jest dla mylenia pojciowego miejscem schykowym wszelkich rnic absolutn samotosamoci, w normalnych okolicznociach moliw do opisania jedynie w kategoriach negatywnych, a ktr pozytywnie uj, jeli w ogle mona, to tylko za pomoc mistycznej intuicji. Hegel uwaa, e spekulatywny rozum moe zgbi wewntrzn istot absolutu, przejawiajc si w przyrodzie i dziejach ludzkiego ducha. T czci filozofii zajmujc si odsanianiem wewntrznej treci absolutu, bya dla niego logika. Osoby uwaajce logik za nauk czysto formaln i cakowicie niezalen od metafizyki, mog postrzega to stanowisko jako zaskakujce, lub nawet absurdalne. Warto jednak pamita, e absolut dla Hegla by czyst myl. A nauk o czystej myli jest wanie logika35. Uczniem Hegla i przedstawicielem tzw. lewicy heglowskiej, by niemiecki filozof Ludwig Andreas Feuerbach (1804-1872). Z nauki mistrza zaczerpn pogldy panteistyczne. Jego myl gboko zakotwiczona bya w materializmie antropologicznym; jest on autorem do popularnego powiedzenia: Czowiek jest tym, co zje36. Materializm by dla niego podstaw gmachu ludzkiej istoty i wiedzy37 Stojc na stanowisku cisego empiryzmu poznawczego, w przeciwiestwie do Hegla, nie dba o pozory ortodoksji w swej doktrynie. W 1830 roku opublikowa anonimowo obszern rozpraw pod tytuem: Myli o mierci i
34 Cyt. za J. SOWACKI, Kordian, Warszawa 1977, s. 169. 35 F. COPLESTON, Historia filozofii tom VII od Fichtego do Nietzschego, prze. J. OZISKI, Warszawa 1995, s. 193. 36 L. FEUERBACH, wikicytaty, http://pl.wikiquote.org/wiki/Ludwig_Feuerbach, data dostpu: 05.05.2011. 37 die Grndlage des Gebaudes des menschlichen Wesens und Wissens, K. GRN, Ludwig Feuerbach in seinem Briefwechsel und Nachlass sowie in seiner Philosophischen Charakterentwicklung tom 2, Lipsk i Heidelberg 1874, s. 308.

22

niemiertelnoci (Gedanken ber Tod und Unsterblichkeit). Chrzecijastwo, szczeglnie w jego protestanckiej odmianie, przedstawi w niej jako religi jani - kult indywiduum, kult osoby. Przeciwstawiony wiatu, personalnie pojty Bg i aspirujca do niemiertelnoci jednostka to zdaniem Feuerbacha sprzone ze sob naczelne wartoci wspczesnego mu chrzecijastwa, wiadczce o jego istocie. W dziejach rozwoju ducha wyrnia trzy fazy ksztatowania si pogldu na niemiertelno. Grecy i Rzymianie nie wyznawali wiary w niemiertelno osobnicz w takim sensie w jakim rozumie je chrzecijastwo. Nawet bogw uznawali co prawda za niemiertelnych, ale nie wiecznych. Jednostki znajdyway satysfakcj w identyfikacji ze wsplnot polityczno-moraln, w ktrej partycypoway. W katolickim redniowieczu, mimo i od pocztku obecny by dogmat o niemiertelnoci indywidualnej, by on jedynie jedn z wielu prawd wiary. Indywiduum za znajdowao spenienie w jednoci z Kocioem, jako wsplnot duchow. Dopiero w protestantyzmie doszo do absolutyzacji jednostki i jej relacji z Bogiem, co wiza Feuerbach z zanikiem caoci, rozpadem obiektywnego adu na wiecie i eksponowaniem indywidualizmu w nauce o zbawieniu. To z kolei doprowadzio chrzecijan do wiary w niemiertelno osobnicz, do przekonania, e moliwe jest wieczne trwanie po mierci kadego z osobna 38. Protestancki personalizm mia dla niego posta faszyw, nie ujmowa bowiem osoby ludzkiej w jej wymiarze wsplnotowym, koncentrujc si cakowicie na ekskluzywnej osobie Boga-Czowieka, tj. Chrystusa. Czowiek pisa Feuerbach w zasadzie jest dobry, jest altruist. Przesta taki by, bo swe najlepsze cnoty umieci w Bogu. Religia jest produktem czowieka, ktry stworzy Boga na swoje podobiestwo, wcielajc we swe wasne denia i potrzeby, nadajc Mu najlepsze cechy rodzaju ludzkiego (tzw. feuerbachowska koncepcja alienacji). Grzech religii polega na tym, e ograbia ona w ten sposb czowieka z jego rzeczywistej natury, eksterioryzujc w Bogu cechy bdce istot spoecznoci ludzkiej. W ten sposb czowiek pozbawiony swych najlepszych cnt (ktre wyalienowa w religii) sta si egoist, czowiekiem zym39. Feuerbach odrzucajc chrzecijastwo twierdzi, i polityka musi sta si nasz religi40 Wezwanie do zastpowania religijnej biernoci i ulegoci - politycznym aktywizmem, wpyno na myl innych europejskich filozofw, ktrych systemy legy u podstaw dwudziestowiecznych ideologii. Spory wpyw wywar Feuerbach na pogldy Karola
38 L. FEUERBACH, Wybr Pism tom 1 - Myli o mierci i niemiertelnoci, prze. K. KRZEMIENIOWA i M. SKWIECISKI, Warszawa 1988, s. XIV. 39 L. FEUERBACH, Wykad o istocie religii, prze. E. SKOWRONA i T. WILWICKI, Warszawa 1981, s. XV. 40 Cyt. za F. ENGELS. Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, Warszawa 2005, s. 16.

23

Marksa, od ktrego ten ostatni przej nie tylko sceptycyzm wobec religii, lecz rwnie materializm antropologiczny. Karol Henryk Marks (1818-1883) niemiecki filozof, ekonomista i dziaacz rewolucyjny. Pochodzi z rodziny ydowskiej, ktra na skutek antysemickich ustaw pruskiego rzdu przyja protestantyzm. By zaduony intelektualnie u Hegla - heglowskie pojcia alienacji, uprzedmiotowienia i rozwizywania sprzecznoci stanowiy punkt wyjcia jego filozofii. Bardzo mocno krytykowa wszelkie systemy religijne, uwaajc je za narzdzia suce do wyzyskiwania niszych klas spoecznych. Twierdzi, e antagonizm spoeczny jest najistotniejszym rdem rozwoju dziejw, prowadzcym nieuchronnie do spoeczestwa komunistycznego. Przejcie wadzy przez proletariat miao si dokona za porednictwem rewolucji. Sprzeczno jego filozofii polegaa na tym, e z jednej strony gosia ona konieczno radykalnego zerwania z religi co wanie stanowio o jej rewolucyjnym charakterze w wymiarze antropologicznym, z drugiej za zawieraa w sobie struktur mylenia religijnego, zachowujc w wersji zsekularyzowanej temat autokreacji i autosoteriologii rodzaju ludzkiego. Ateistyczna wizja ludzkiej historii prowadzia do przypisania rewolucji mocy kreatywnej i zbawczej. W ten wanie sposb idea rewolucji, rozumiana jako ostateczne przejcie przez czowieka wadzy nad wiatem, przeciwstawia si idei opatrznoci, polegajcej na stwierdzeniu wadzy Boga41. Karol Marks szczerze pragn wyzwoli ludzko, a jednak jego filozofia wpdzia j w okowy bezprecedensowego totalitaryzmu. Chcia stworzy nowe spoeczestwo, w ktrym zapanowaaby sprawiedliwo. Co nie zmienia faktu, i w krajach komunistycznych zapanowa ucisk i terror. Myla, e dyktatura proletariatu potrwa kilka tygodni, a trwaa przez kilkadziesit lat. Mona z ironi powiedzie, e Marks przewidzia wszystko z wyjtkiem marksizmu, ktry jak jaki zowieszczy sakrament ciemnoci, wszdzie sprowadza przeciwiestwo tego, co oznacza42. O ile filozofi marksistowsk mona stara si usprawiedliwia dobrymi intencjami jej twrcy, o tyle dobrych intencji nie sposb przypisa kolejnemu wielkiemu prorokowi wojujcego ateizmu: Fryderykowi Nietzsche. Fryderyk Wilhelm Nietzsche (1844-1900) filozof, filolog klasyczny, pisarz i poeta. Myl przewodni jego filozofii byo tzw. przewartociowanie wartoci. Uwaa, e kultura europejska znalaza si na skraju dekadencji za spraw chrzecijaskiej idei miosierdzia. Pochwala pogldy staroytnych Grekw, ktrzy (wedug jego interpretacji) wiedzc, e wiat
41 A. WIERZBICKI, Filozofia..., s. 24. 42 A. FROSSARD, Wielcy pasterze, prze. S. CZERWIK, Kielce 1993, s. 121.

24

jest straszliwy, niepojty i grony nie poddawali si zniechceniu i nie odwracali od ycia. Chtnie posugiwa si symbolik Apollina i Dionizosa. Wychodzc z zaoenia, i ycie samo w sobie jest czym co budzi lk i wstrt wskazywa na dwie moliwoci afirmacji wiata. Pierwsza z nich polega na rozcigniciu na ca rzeczywisto estetycznej zasony, czyli stworzenia idealnego wiata formy i pikna, przesaniajcego prawd o yciu, czynicego je w ten sposb bardziej znonym. Opcj t uosabia Apollo. Dionizyjsko z kolei postrzega Nietzsche jako stan upojenia i ekstazy umoliwiajcy akceptacj ycia takim, jakim ono jest, ze wszystkimi jego mrokami i okropnociami, jako swego rodzaju wol mocy przezwyciajc wszelkie przeciwnoci losu43. Bardzo ostro krytykowa chrzecijastwo twierdzc, i dziaa ono przeciw naturze stawiajc na piedesta ludzi sabych i pokrzywdzonych przez ycie. By zwolennikiem darwinowskiej koncepcji doboru naturalnego - zgodnie, z ktr gorsze egzemplarze danego gatunku musz zgin, by lepsze i silniejsze mogy zaj ich miejsce. Chcia, by prawidowo taka funkcjonowaa rwnie na paszczynie spoecznej, std koncepcja ludzi i nadludzi. Odrzuca transcendencj, synne zdanie, e Bg umar miao skutek eksplozywny. Nie oznaczao ono po prostu, i Boga nie ma, ale byo form kontestacji wiata i moralnoci, ktrych spoidem bya nauka chrzecijaska 44. Nietzsche zakwestionowa nie tylko istnienie Boga, lecz rwnie wszelkie formy obiektywnego porzdku moralnego. Podstawowe wartoci, na ktrych opiera si europejski etos spoeczny, ulegy jego zdaniem - przewartociowaniu. Dlatego naley je odrzuci, jako uud. Jego teza, i nie istniej fakty, a jedynie interpretacje, bya zwiastunem tego, co Leszek Koakowski okreli mianem pkania poj. Zdaniem Koakowskiego znamienne dla naszych czasw jest to, e zacieraj si granice midzy niezalenoci a niewol, inwazj a wyzwoleniem, rwnoci i despotyzmem, katem i ofiar, kunsztem i szarlataneri, rozumem a szalestwem, zbrodni i heroizmem. yjemy w wiecie w ktrym najwaniejsze przeciwstawienia i klasyfikacje wypady z obiegu, czyli podstawowe wartoci trac warto45. Zakwestionowanie istnienia prawdy obiektywnej, wykorzystywane byo przez systemy totalitarne. Rzeczywisto poddawana bya przez nie reinterpretacji, a kamstwo czstokro podnoszone do rangi prawdy absolutnej. Fakty nie odgryway ju adnej roli, byy
43 F. COPLESTON, Historia filozofii tom VII..., s. 398. 44 L. KOAKOWSKI, Friedrich Wilhelm Nietzsche, http://angelus.pl/index.php? option=com_content&task=view&id=5327&Itemid=811, data dostpu: 08.05.2011. 45 F. KAUFMANN, Religia i nowoczesno; w: W. PIWOWARSKI (red.), Socjologia religii Antologia tekstw, Lublin 1996, s. 372.

25

wymazywane z pamici zbiorowej za porednictwem cenzury i terroru. Interpretacji wydarze dokonywanej przez ekip rzdzc nadawano status jedynej, niepodwaalnej prawdy pomimo, i opieraa si ona nie na faktach, lecz na autorytecie wadzy46. Sam Nietzsche najwyraniej przeczuwa jak negatywn rol odegra jego filozofia w dziejach, dlatego pisa; Znam swj los. Kiedy przylgnie do imienia mego wspomnienie czego potwornego przesilenia, jakiego zgoa nie byo na ziemi, najgbszego starcia si sumie, rozstrzygnicia wywoanego przeciw wszystkiemu, w co dotd wierzono, czego dano, co uwicono. Jam zgoa nie czowiek, jam dynamit. A przy tym wszystkim nie ma we mnie nic z zaoyciela religii religie to sprawy motochu, po zetkniciu si z ludmi religijnymi musz my sobie rce... Nie chc wiernych, sdz, e jestem za zoliwy, by w samego siebie wierzy, nie mwi nigdy do tumw... Straszliwy lk mnie zbiera, e pewnego dnia ogosz mnie witym; zgadniecie, dlaczego ksik t przedtem wydaj; ma przeszkodzi, by nie dopuszczono si wzgldem mnie zdronoci... Nie chc by witym, raczej jestem baznem jarmarcznym... Moe jestem baznem... A mimo to, lub raczej nie mimo to bo nie byo dotd nic kamliwszego nad witych przemawia ze mnie prawda. Lecz moja prawda jest straszna: bo dotd zwano kamstwo prawd. Przemiana wszystkich wartoci: oto moja formua na akt najwyszego opamitania si ludzkoci (...) Przy tym wszystkim jestem z koniecznoci take czowiekiem zowieszczym. Bowiem gdy prawda zetrze si z kamstwem tysicleci, nastpi przewroty, zatrzsie si ziemia, przenios si gry i doliny, e nawet o czym podobnym nie niono. Pojcie polityki rozpynie si wwczas cakiem w wojnie duchw, wszystkie potne twory starej spoecznoci wysadzone zostan w powietrze wszystkie spoczywaj na kamstwie: nastan wojny, jakich jeszcze nie byo na ziemi. Dopiero ode mnie poczyna si na ziemi wielka polityka47. Na przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku nastpi gboki kryzys ideowoetyczny spowodowany wieloaspektowym procesem odchodzenia od tradycyjnych, religijnych wartoci. Schyek mentalnoci zakotwiczonej w religijnym wiatopogldzie sta si z kolei gwnym katalizatorem wybuchu dziewitnasto i dwudziestowiecznych ideologii, w tym ideologii nacjonalistycznych. Ideologie te staray si spenia podobn rol, jak dotychczas
46 Forma manipulacji sownej i podnoszenia subiektywnych interpretacji wydarze do rangi prawdy absolutnej stosowana przez pastwa totalitarne, okrelana jest mianem nowomowy i po raz pierwszy opisana zostaa w znakomitej ksice Georga Orwella pt. Rok 1984. 47 F. NIETZSCHE, Ecce Homo : jak si staje - kim si jest, prze. L. STAFF, Warszawa 1911, s. 114 i 115.

26

odgrywaa religia. Posiaday one wasne, niepoddajce si naukowej weryfikacji dogmaty (teorie rasowe, przekonanie o supremacji wasnej nacji, idee wroga narodu itp.), wite ksigi (pisma rozmaitych ideologw lub filozofw), swoich witych i mczennikw (w tej roli najczciej wystpowali bohaterzy narodowi), wasne credo (doktryn). Do dobrze obrazuje to sytuacja w Korei Pnocnej, gdzie zdecydowan wikszo mieszkacw stanowi ateici48. Ideologia komunistyczna (w ktrej jednak idea wiatowej rewolucji zostaa wyparta przez wski nacjonalizm pastwowy, przejawiajcy si w kulcie naczelnego wodza i antagonizmie wobec obcych pastw i narodw - wrg klasowy zosta utosamiony z wrogiem narodowym, ktrego uosobienie stanowi Nard Amerykaski) zagospodarowaa tam woln przestrze powsta na skutek dewaluacji religii. Oto tekst pieni patriotycznej opiewajcej jedno z pnocnokoreaskich boyszcz: generaa Kim Dzong Ila - zaprezentowana w filmie dokumentalnym pt. Korea Pnocna jeden dzie z ycia: W pewien bezkresny poranek zaczo rozkwita prawdziwe ycie, wok dumnej flagi naszej partii. Pragniemy poda za nieskoczenie dobrym towarzyszem Kim Dzong Ilem przez ca wieczno i czci go ku naszej wielkiej, ogromnej radoci. To on tchn pomie w bezkresny poranek. W jednoci naszych serc janieje jego wola, drog prowadzc do wspanialszego raju. Pragniemy poda za nieskoczenie dobrym towarzyszem Kim Dzong Ilem przez ca wieczno i czci go ku naszej wielkiej, ogromnej radoci. Elementy religijne s tutaj a nazbyt widoczne: pojawia si nawizanie do koncepcji raju, do ktrego drog stanowi wola Kim Dzong Ila. To on tchn pomie w bezkresny poranek - nada yciu obywateli sens. Dlatego te maj oni za nim poda przez ca wieczno i czci go ku ich wielkiej radoci. Czowiek jest istot z natury otwart i ukierunkowan na transcendencj, istot dla ktrej naturalnym podoem waciwego funkcjonowania mentalnego jest religia. Poprzez odrzucenie religii powstaje potrzeba kompensacji dozna religijnych. Kolejnym z przykadw substytucji ycia religijnego przy pomocy ideologii pastwowej, jest rwnie szkolna indoktrynacja dzieci w Korei Pnocnej. We wspomnianym powyej filmie, przedstawiona zostaa take scena lekcji, bdca wypaczon form edukacji religijnej, z generalissimusem jako naczelnym obiektem kultu; nauczycielka po wejciu do klasy obwiecia, i tematem zaj bdzie historia o oddanych bucikach, podkrelajc zarazem, e gdy dzieci usysz t
48 Wedug raportu Religious Intelligence odsetek ateistw wynosi 64.31% ludnoci kraju, rdo: http://web.archive.org/web/20071013201130/http://www.religiousintelligence.co.uk/country/?CountryID=37, data dostpu : 10.07.2011.

27

opowie przekonaj si, i ich genera jest najbardziej godnym pochway czowiekiem na ziemi. Po czym dodaa, e za modu by on takim samym dzieckiem jak one. Wspczu swoim maym towarzyszom. A gdy dostrzeg, e maj oni przemoczone trzewiki pobieg natychmiast do domu i rwnie zaoy przemoczone trzewiczki. Na koniec nauczycielka pokazaa obrazki przedstawiajce dziecice losy generaa. Oczywicie w centralnym miejscu na cianie (gdzie w polskich szkoach znajduje si krzy) widniaa jego podobizna. Korea Pnocna stanowi doskonae exemplum pastwa w ktrym ideologia staa si substytutem systemw religijnych, zachowujc przy tym niektre ich cechy. wiadczy o tym rwnie fakt, i gow pastwa po dzi dzie jest tam nieboszczyk Kim Ir Sen (ojciec Kim Dzong Ila, a zarazem dziadek obecnego faktycznego przywdcy Korei Pnocnej: Kim Dzong Una). Nosi on tytu wiecznego generaa - tote kult jakim otaczany by za ycia, pomimo ateistycznych przekona czonkw pastwowego reimu, nie mg zakoczy si wraz z jego mierci. Co wicej sformuowa on spjny system dogmatw i wskaza moralnych zawartych w tzw. ideologii ducze. Ideologia ta nosi wiele znamion azjatyckich systemw filozoficzno-religijnych. Do najwaniejszych zasad etycznych urzeczywistniajcych jej idee na paszczynie obywatelskiej, nale: 1. Czonsan-ri zasada, zgodnie z ktr dygnitarzy partyjnych naley wysya w teren, by sami dowiadczyli niedogodnoci zwizanych z naoonymi przez nich na podlege im jednostki terytorialne. Nazwa pochodzi od wioski Czonsan-ri, do ktrej Kim Ir Sen wysa wysokiego urzdnika pastwowego, by osobicie zaj si jej problemami. 2. Teaski system pracy zasada wyprowadzania zza biurek kadry konstruktorskiej przedsibiorstw i postawienia ich bezporednio przy robotniku, wykonujcym wyroby wedug ich projektu. 3. Ruch Czhollima moralne zaangaowanie pracownikw, majce sprzyja przypieszeniu wdraania nowoci technicznych przy zachowaniu maksymalnej jakoci. Nazwa pochodzi od legendarnego konia Czhollima, ktry wedug wierze ludowych potrafi obiec wiat w cigu jednej doby. 4. Uczmy si od cichych bohaterw typowe dla spoeczestw komunistycznych stawianie za wzr przodownikw pracy. Krytycy ducze (do ktrych doczy nawet jeden z jego twrcw Hwang Jang-yop, po ucieczce z kraju) s zgodni co do tego, i miao ono postawi Kim Ir Sena w jednym rzdzie z innymi wpywowymi mylicielami politycznymi pokroju Mao Zedonga, a take przyczyni

28

si do jego apoteozy. W czasach zimnej wojny promowano w pseudoreligijny system rwnie poza granicami Korei Pnocnej, jako doskonay rodek do budowania socjalizmu. Z ideologi t sympatyzowa m.in. rumuski dyktator Nicolae Ceausescu. Po upadku ZSRR zaczto odchodzi od promowania ducze na arenie midzynarodowej, podkrelajc jego stricte koreaski charakter. Politolog Han S. Park w swojej ksice pod tytuem Ducze: polityka niekonwencjonalnej mdroci (Juche: The Politics of Unconventional Wisdom) pisa, e obecnie jednym z najistotniejszych elementw owej ideologii jest wojujcy nacjonalizm, jako e gosi ona wrogo przeciwko obcym hegemonistycznym potgom i promuje suwerenno [przynajmniej w teorii] koreaskiego ludu i dziedzictwa49. Kolejny rozdzia traktowa bdzie o nacjonalizmie, poniewa sta on si podobnie jak ducze, ideow namiastk systemw religijnych, starajc si wypeni woln przestrze, powsta na skutek dewaluacji klasycznych form religijnoci.

49 hostility against foreign hegemonic powers and promotes the sovereignty of the Korean heritage and its people. - H. PARK, North Korea: The Politics of Unconventional Wisdom, Boulder 2002, s. 31.

29

30

Rozdzia II

NACJONALIZM PRBA ZDEFINIOWANIA ZJAWISKA, GENEZA ORAZ PODZIA POSZCZEGLNYCH NURTW IDEOLOGII O CHARAKTERZE NACJONALISTYCZNYM
Konflikty na tle nacjonalistycznym s jednymi z najbardziej dramatycznych wydarze jakich dowiadczya ludzko. Albert Einstein mwi o nacjonalizmie, e jest on chorob wieku dziecicego. Ludzko musi go przej niczym odr1. Zakoczenie drugiej wojny wiatowej, oraz upadek pastw takich jak nazistowskie Niemcy i Wochy Mussoliniego eksponujcych w swych doktrynach idee skrajnego nacjonalizmu, rozpalio w niektrych nadziej na ostateczn eliminacj radykalnych form nacjonalizmu z ycia spoecznego. Byy to jednak nadzieje zudne, bowiem nowy kontekst geopolityczny powstay za spraw zmian ustrojowych przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych, ponownie rozpali, nieustannie tlce si konflikty narodowociowe. Nenad Velickowic czowiek, ktry osobicie dowiadczy skutkw nacjonalizmu bakaskiego, twierdzi, i nastroje nacjonalistyczne s w Europie tak samo silne jak przed drug wojn wiatow, wystarczy impuls, by wybuchy2. Antyimigracyjna i antysemicka retoryka nie jest obca NarodowoDemokratycznej Partii Niemiec, austriackiej Partii Wolnoci, francuskiemu Frontowi Narodowemu, czy te woskiej Lidze Pnocnej 3. Jest ona obecna take w Polsce w programie Obozu Narodowo-Radykalnego. Pozornie niegrona prba oddzielenia obcychod swoich oraz ch kultywowania dawnych, kresowych tradycji, moe by tragiczna w skutkach. Przykad Boni czy Kosowa, pokazuje na jak kruchych podstawach zbudowany zosta pokj w Europie. Zdaniem Urszuli Sobek autorki pracy pod tytuem: Nacjonalizm wybr czy fatalizm Europy - Uaktywnianie si tendencji nacjonalistycznych w Europie jest take wynikiem wieloaspektowej integracji i postpujcej globalizacji4. Niezadowolenie z obecnej formy realizowanej przez Uni Europejsk integracji, moe sta si zarzewiem nowych konfliktw. Rozwj swobodnego przepywu informacji, a w szczeglnoci eskalacja
1 A. EINSTEIN, wikicytaty, http://pl.wikiquote.org/wiki/Nacjonalizm, data dostpu: 12.08.2011. 2 P. WILK, Nacjonalizm w kostiumie kultury, Rzeczpospolita 03.12.2005, s. 30. 3 U. SOBEK, Tendencje nacjonalistyczne we wspczesnej Europie na przykadzie Kraju Baskw, http://znze.wsiz.rzeszow.pl/z03/6_Urszula_Sobek_Tendencje.pdf, Rzeszw 2008, s. 128, data dostpu: 12.08.2011. 4 U. SOBEK, Nacjonalizm wybr czy fatalizm Europy, http://znze.wsiz.rzeszow.pl/z08/4_Urszula_Sobek_Najconalizm.pdf, Rzeszw 2008, s. 76, data dostpu: 12.08.2011.

antagonizmw przyczyniy si do czterokrotnego wzrostu liczby konfliktw zbrojnych na wiecie - zaledwie na przestrzeni czterdziestu lat (pomidzy rokiem 1950 1990) 5. Wiele pastw, wci boryka si z deniami separatystycznymi mniejszoci narodowych, etnicznych czy religijnych. Mona powiedzie, e wiat przeywa dzi stan wzbudzenia nacjonalistycznego. Krwawe konflikty zagraaj rwnie Europie Zachodniej, czego najlepszym dowodem jest sytuacja w Irlandii Pnocnej - gdzie spr midzy dwoma narodami jest dodatkowo umacniany przez podziay religijne. Nie jest to oczywicie jedyne miejsce na ziemi, ktre moe sta si przysowiow beczk prochu. Szacuje si, e w roku dwutysicznym istniao okoo pi tysicy narodw i ludw, obecnie na wiecie znajduj si tylko sto dziewidziesit trzy powszechnie uznawane pastwa. Prawie trzy tysice grup narodowych i etnicznych przejawia tendencje separatystyczne6. Tak wic kwestia nacjonalizmu jest kwesti wci aktualn, wart powicenia jej wikszej uwagi. Przyjta w niniejszej pracy, bardzo szeroka definicja nacjonalizmu, w sposb naturalny implikuje moliwo uywania pojedynczej nazwy: nacjonalizm. Chocia wiele ruchw nacjonalistycznych bardzo radykalnie rni si od siebie, w celu uniknicia nieporozumie definicyjnych oraz zachowania logicznej cigoci pracy, nie zdecyduj si na zastosowanie pojcia nacjonalizmu w liczbie mnogiej (nacjonalizmy). 2.1 Opis zjawiska Zdefiniowanie pojcia nacjonalizmu moe nastrcza wiele trudnoci na gruncie naukowym. Niewtpliwie w dziewitnastym i dwudziestym wieku nacjonalizm sta si dominant ycia spoecznego w Europie. Nie powstaa jednak adna powszechnie przyjta definicja, ktra potrafiaby jasno i precyzyjnie okreli to zjawisko. Literatura angielskojzyczna widzi zagadnienie nacjonalizmu w szerszym kontekcie, przez co stroni od nadawania mu charakteru wartociujcego. Zdaniem brytyjskiego historyka Normana Davies'a sam w sobie nacjonalizm nie jest ani dobry ani zy 7. Inaczej sprawy si maj w Europie rodkowo-Wschodniej - tutaj pojcie nacjonalizmu posiada wyranie pejoratywne zabarwienie8, a czasem bywa wrcz utosamiane z szowinizmem, czyli postaw, pogldem,
5 6 7 8 Tame, s. 77. Tame, s. 82. N. DAVIES, Boe igrzysko tom II, prze. E. TABAKOWSKA, Krakw 1991, s. 22. W. PETEREK, Nacjonalizm, http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty2/0073/roz06.pdf, s. 88, data dostpu: 15.08.2011.

32

co do ktrego panuje zgodne przekonanie, e stanowi on wyolbrzymione, bezkrytyczne i niezreflektowane uczucie przywizania i podziwu dla wasnego kraju, grupy spoecznej albo przywdcy oraz wyolbrzymiania ich zalet a pomniejszania lub negowania ich wad, idce zazwyczaj w parze z rwnie przesadnym i nieuzasadnionym deprecjonowaniem innych krajw, narodowoci i osb9. Chocia nazwa szowinizm (franc. chauvinisme) pochodzi od osoby francuskiego onierza, to jednak najczciej wystpuje on w postaci ojkolatrii czyli bawochwalstwa etniczno-plemiennego10. Te rozbienoci w pojmowaniu nacjonalizmu midzy literatur anglosask, a literatur rodkowej i Wschodniej Europy, wi si ze specyfik historyczn naszego regionu, gdzie upadek tradycyjnych monarchii przyczyni si do wyzwolenia wielu narodw, a co za tym idzie do chci utworzenia przez nie pastw narodowych. Granice pastw, albo ksztatuj si wiekami i wtedy - na skutek dugotrwaej asymilacji - terytorium etniczne, najczciej pokrywa si z granicami politycznymi, albo powstaj nagle i zostaj okupione krwi. Taka jest logika historii i tak te logik kierowali si mieszkacy Europy rodkowo-Wschodniej dc do utworzenia wasnych pastw narodowych i zapewnienia sobie sprawiedliwych granic, umoliwiajcych im szybki, gwarantujcy dobrobyt - rozwj. Istniej dwa najbardziej popularne kryteria, na podstawie ktrych starano si o legitymizacj praw danego narodu do okrelonego terytorium. Pierwszym z nich jest kryterium etniczne - zgodnie z ktrym, kady nard ma prawo do tych ziem, ktre s zamieszkiwane przez jego czonkw. Jako klasyczny, mona tutaj poda przykad Albaczykw kosowskich, ktrzy nie utosamiali si z Pastwem Serbskim i doprowadzili do utworzenia wasnego organizmu pastwowego. Drugim kryterium s uwarunkowania historyczne, na podstawie ktrych wysuwa si roszczenia wzgldem terytoriw zamieszkiwanych przez obc etnicznie nacj. Terytoria te jednak przez wieki byy integraln czci danego pastwa, bez ktrych staje si ono jedynie cieniem dawnej potgi. Tak wanie stao si z Krlestwem Wgier, ktre po traktacie w Trianon (1920) utracio dwie trzecie swoich ziem oraz ponad poow mieszkacw. Zarwno etniczna jak i historyczna podstawa legitymizacji dla nie jest rozwizaniem Jeli idealnym, si z ktre byoby w peni satysfakcjonujce wszystkich. zetkniemy terytorium mieszanym

narodowociowo, niezwykle trudno zastosowa kryterium etniczne, tak by unikn wani, sporw i bratobjczych wojen. Rwnie kopotliwe wydaje si by zastosowanie w praktyce
9 J. BARTYZEL, Pojcie, geneza i prba systematyki gwnych typw nacjonalizmu, http://www.legitymizm.org/systematyka-nacjonalizmu, data dostpu: 15.08.2011. 10 Tame.

33

kryterium historycznego. Ludno danego terytorium niekoniecznie musi chcie przynalee do pastwa, ktrego historyczne ziemie zamieszkuje. Najoglniej mwic nacjonalizm jest postaw spoeczno-polityczn, ktra traktuje nard jako fundamentaln warto, nierzadko nadajc mu cechy absolutu. Moe on przybiera rne formy i posiada cechy specyficzne dla danego narodu, regionu lub ruchu politycznego, pod ktrego sztandary zosta powoany. Czsto wystpuje w postaci zideologizowanej, nie jest to jednak warunek konieczny, by mc mwi o nacjonalizmie. Zdaniem Jerzego Sadowskiego, rnica midzy patriotyzmem a nacjonalizmem polega na tym, i patriotyzm jest przede wszystkim postaw, nacjonalizm za ideologi11. W zaprezentowanej przez niego wizji nacjonalizmu, nie mieci si jednak wielu przywdcw politycznych, uznawanych powszechnie za nacjonalistw, ktrzy nie trzymali si cile okrelonej doktryny czy ideologii12. Konstytutywnymi elementami ideologii o charakterze nacjonalistycznym s nard oraz pastwo. Pierwsze z nich jest pojciem wielowymiarowym odnoszcym si do zbiorowoci osb, zamieszkujcych okrelone terytorium, posiadajcych wsplne dziedzictwo kulturowe oraz inne elementy tosame dla wszystkich jego czonkw. Pojcie narodu zmieniao si na przestrzeni dziejw, w zalenoci od czynnikw integrujcych dan nacj. Najwikszym grzechem niektrych badaczy jest przenoszenie dzisiejszego znaczenia poszczeglnych wzorcw, poj i ich konotacji na ludzi minionych epok. Prowadzi to do wielu nieporozumie, ktre przeszkadzaj w rozumieniu specyfiki tamtych czasw, a take do podbudowanych politycznie konfliktw. Warto tutaj przytoczy synny spr o tosamo narodow Mikoaja Kopernika. W roku 1873 ogromne wzburzenie wywoay niemieckie przygotowania do obchodw czterechsetnej rocznicy narodzin wielkiego Niemca: Nikolausa Kopernikusa. W tym samym czasie Polacy przygotowywali si do uczczenia pamici wielkiego polskiego uczonego Mikoaja Kopernika13. Badacze optujcy za niemieck tosamoci Kopernika podkrelali niemieckie pochodzenie jego rodzicw, jak rwnie fakt, i Toru by wwczas miastem zamieszkiwanym gwnie przez ludno niemieckojzyczn. Zdaniem Davies'a istniej jednak liczne dowody na to, e zna on rwnie jzyk polski 14. Strona polska argumentowaa swoje racje zaznaczajc, i by on zawsze lojalnym poddanym krla Zygmunta czemu da wyraz walczc z Zakonem Krzyackim (Deutsches Orden).
11 J. SADOWSKI, Wprowadzenie do rozwaa o patriotyzmie; w: tene (red.), Oblicza Patriotyzmu, Krakw 2009, s. 18. 12 Jak choby Roman Dmowski. 13 N. DAVIES, Boe..., s. 46. 14 Tame, s. 47.

34

Dlatego te przez wspczesnych mu ludzi zawsze okrelany by mianem Polaka 15. Badajc pojcia narodu, pastwa oraz nacjonalizmu nie trudno dostrzec, e spory te nie uwzgldniaj kontekstu, historycznych uwarunkowa i mentalnoci ludzi przeomu pitnastego i szesnastego wieku, a wic s kompletnie bezzasadne. Posugujc si jzykiem filozoficznym mona stwierdzi, i narodowo nie jest bytem koniecznym, lecz przygodnym. Narodowo jest pojciem abstrakcyjnym - istniejcym jedynie na poziomie pewnej idei, nieposiadajcej swego wyranego desygnatu. Desygnatem sowa czowiek jest rzeczywicie istniejca osoba ludzka. Sowo narodowo nie odnosi si do rzeczy realnie istniejcych. Std wynikaj nieporozumienia i trudnoci w zdefiniowaniu tego zjawiska. W czasach sprzed rewolucji francuskiej, czynnikiem integrujcym dane spoeczestwo, by stosunek do osoby wadcy. Mieszkacy okrelonych pastw, nie byli dysponentami wasnego losu nie tworzyli narodw. Wrcz przeciwnie - to wadca kierujc si chci podporzdkowania sobie jak najwikszej liczby osb, ktre paciyby podatki i wspieray militarnie jego ekspansj - tworzy pastwa, na gruncie ktrych ludno wyksztacia pewne cechy umoliwiajce jej w przyszoci stworzenie nowoczesnego narodu. Dawniej narody istniay gwnie w sensie politycznym - jzyk, kultura, czy religia nie odgryway decydujcej roli16. Istnieli co prawda Rzymianie, Grecy itd., jednak najczciej bycie Grekiem czy Rzymianinem oznaczao przede wszystkim posiadan pozycj spoeczn na tle innych grup. Grekw czya i charakteryzowaa kultura, stawiajca jasn i wyran granic midzy nimi a barbarzycami. Nie nadawano jej jednak dominujcego znaczenia, ktre byoby bodcem do zjednoczenia narodowego. Wprawdzie pod przywdztwem Macedoczykw, Grecy znaleli si wewntrz jednego organizmu pastwowego, jednak granice Imperium Macedoskiego znacznie wykraczay poza granice Hellady. Nigdy nie dorobili si oni czego co byoby odpowiednikiem, dwudziestowiecznego powiedzenia: Ein Reich, Ein Volk, Ein Fuhrer17. Przez wiele wiekw to wadca integrowa spoeczestwo w jeden nard i w zalenoci od prowadzonej przez niego ekspansji, a w szczeglnoci od wojennej passy zalea ksztat terytorialny poszczeglnych organizmw pastwowych. W ramach tych wanie organizmw, doszo do wyksztacenia si pewnych cech, tradycji, dowiadcze
15 Na przykad Marcin Luter okreli Kopernika mianem sarmackiego (polskiego) gupca - K. RUDNICKI, The Genuine Copernican Cosmological Principle, http://southerncrossreview.org/50/rudnicki1.htm, data dostpu: 15.08.2011. 16 Tak byo na przykad w Polsce; dynastia Piastw, podporzdkowujc sobie ssiednie plemiona sowiaskie, politycznie zasymilowaa niejednolite wewntrznie szczepy plemienne, ktre wczeniej nie posiaday poczucia zbiorowej tosamoci. Wyjtkiem od tej reguy s m.in. ydzi - dla ktrych to religia stanowi najistotniejsz ostoj tosamoci narodowej. 17 E. GELLNER, Narody i Nacjonalizm, Warszawa 1991, s. 24.

35

historycznych oraz kultur, ktre stay si spoiwem nowoytnych spoeczestw oraz desygnatami, do ktrych odwoywano si przy tworzeniu nowoczesnych narodw. Naley doda, e desygnaty te stosowano do wybiorczo, nie uwzgldniajc wszystkich czynnikw, ktre dla innych ruchw narodowych byy nieodzownymi elementami ksztatujcymi ich tosamo. Przy formowaniu si nacjonalizmu ukraiskiego czy biaoruskiego dominujcym kryterium przynalenoci narodowej by jzyk. W dwudziestoleciu midzywojennym, mieszkacy Polesia w wikszoci nie identyfikowali si z adnym ruchem narodowym. Co jednak nie przeszkadzao biaoruskim i ukraiskim dziaaczom rodowisk o charakterze narodowo-wyzwoleczym w wysuwania roszcze wzgldem ich ziem wanie na podstawie kryterium lingwistycznego. Nacjonalici szkoccy z kolei rozumieli pojecie narodu jako zbiorowoci osb, partycypujcych w tej samej tradycji historycznej. Decydujcym czynnikiem wpywajcym na formowanie si Narodu Szkockiego byo wsplne dowiadczenie historyczne. Wydaje si to by cakiem logiczne, biorc pod uwag fakt, i bezwzgldne stosowanie kryterium jzykowego, w tym przypadku doprowadzioby do sytuacji, w ktrej znaczna cz spoeczestwa zostaaby wykluczona z moliwoci uczestnictwa w szkockim odrodzeniu narodowym. Drugim najwaniejszym elementem ideologii nacjonalistycznych jest pastwo. Koncepcje genezy i rozwoju pastw s rne. Arystoteles i Platon okrelali pastwo jako pewien twr natury, wsplnot powsta dla osignicia jakiego dobra. Immanuel Kant, podkrela przede wszystkim teleologiczne aspekty i uwarunkowania, na ktrych opieraj si poszczeglne organizmy pastwowe - rozumia on pastwo jako systematyczny zwizek celw; Przez pastwo pojmuj systematyczne powizanie rnych rozumnych istot przez wsplne prawa. A poniewa prawa okrelaj cele wedle ich powszechnego obowizywania, przeto (...) cao wszystkich celw (...) da si pomyle w systematycznym zwizku, tj. jako pastwo celw18. Najbardziej wywaon i ostron koncepcj przedstawi Jan Jakub Rousseau definiowa on pastwo jako form umowy spoecznej, midzy ludem a wadzami zwierzchnimi. Nie odwoujc si do pojcia absolutu, stroni od metafizycznego ujcia pastwa, a co za tym idzie od nadawania mu wartoci absolutnej. W opozycji do niego Hegel pisa, e pastwo jest bosk ide istniejc na ziemi19. Podobnie idee pastwowe postrzegali
18 I. KANT, Uzasadnienie metafizyki moralnoci, prze. M. WARTENBERG, Warszawa 1953, s. 68 i 69. 19 Cyt. za. Georg Wilhelm Friedrich Hegel, http://www.bryk.pl/teksty/studia/pozosta%C5%82e/filozofia/15013georg_wilhelm_friedrich_hegel.html#forward, data dostpu: 15.08.2011.

36

przedstawiciele rnych nurtw nacjonalizmu. Benito Mussolini twierdzi, i pastwo to nie tylko okrelone terytorium, ale co duchowego (...) Pastwo jest wtedy wspaniae, gdy przenosi do rzeczywistoci si swego ducha20. Dla wielu ruchw nacjonalistycznych gwn aspiracj byo i jest utworzenie wasnego pastwa. Drogi do osignicia tego celu mog by rne, od pokojowych nie odwoujcych si do uycia przemocy - a po metody skrajne, nie wykluczajce rnego rodzaju ludobjstw, czystek etnicznych i szeroko pojtego terroru. Wszystko zaley od przyjtej przez dany nacjonalizm hierarchii wartoci. Nacjonalizm skrajny nadaje pastwu warto naczeln absolutn. Nadrzdn zasad, ktr kieruj si jego przedstawiciele jest pragmatyzm. Wszystko co suy utworzeniu wasnego pastwa jest dobre, niezalenie od obiektywnych norm zwizanych z godziwoci okrelonych rodkw. Sam cel ksztatuje i wyznacza moralno danego czynu. S to oczywicie zasady dalece sprzeczne z etyk chrzecijask. Deprecjacja systemu wartoci - jak pokazaa historia - zawsze prowadzi do tragedii. Stepan enkawski - jeden z gwnych ideologw ukraiskiego nacjonalizmu, zaleca nienawici oraz bezwzgldn walk przyjmowa wrogw swojego narodu. Utworzenie i rozwj Pastwa Ukraiskiego (w jego mniemaniu), mia si dokona na drodze ujarzmienia cudzoziemcw. Zdaniem ukraiskich nacjonalistw, ziemie s czym z gry przyporzdkowanym do danego narodu. Dlatego kady nie-Ukrainiec na terytoriach, do ktrych aspirowali stawa si automatycznie okupantem, ktrego naleao usun. Warto doda, e pojcie zakerzonii, czyli staro-ukraiskich ziem, ktre obecnie wchodz w skad Rzeczpospolitej, nadal funkcjonuje we wspczesnej historiografii ukraiskiej. Oczywicie jakiekolwiek roszczenia terytorialne w tym przypadku s bezpodstawne. Pozostaje wic pytanie na ile ukraiscy historycy bior t spraw na powanie, a na ile jest ona po prostu odpowiedzi na podobne meandry funkcjonujce w historiografii polskiej21. Najczciej pastwa dzielimy na narodowe, jak Francja, Niemcy itd. i wielonarodowe, jak Wielka Brytania czy Belgia. W przypadku pastw wielonarodowych, ruchy nacjonalistyczne czsto dbaj jedynie o wskie, partykularne interesy wasnego narodu. Jako przykad mona tutaj poda konflikty pomidzy Walonami i Flamandami, gdzie rnice jzykowe i kulturowe zdaj si mie podstawowe znaczenie, natomiast dysproporcje w zamonoci Walonii oraz
20 nation is not just territory but something spiritual (...) A nation is great when it translates into reality the force of its spirit. - F. SMITHA, Fascism and philosophy, http://www.fsmitha.com/h2/phil-nazi.htm, s. 2, data dostpu: 15.08.2011. 21 Na przykad w sprawie ziem dawnych wojewdztw: lwowskiego, tarnopolskiego i stanisawowskiego, ktre niektrzy polscy badacze nadal okrelaj mianem Maopolski Wschodniej.

37

Flandrii

dodatkowo

zaogniaj

sytuacj.

Tego

typu

sprzeczne

interesy

narodw

zamieszkujcych wsplne pastwo, ksztatuj separatyzm i maj wpyw na natenie i popularno ruchw nacjonalistycznych. Jeli chodzi o pastwa narodowe, w ktrych jeden nard jest wacicielem i gospodarzem danego kraju, osoby nie utosamiajce si z jego tradycj i kultur tworz mniejszoci narodowe. Jeli owe mniejszoci s w duej mierze zasymilowane lub rozproszone, nie stanowi potencjalnego zagroenia dla integralnoci terytorialnej danego pastwa. Inaczej jest, gdy zamieszkuj one zwarcie okrelone terytorium i w dodatku s nastawione nieprzychylnie wobec dominujcego w danym kraju narodu, wtedy nacjonalizm trafia na bardzo podatny grunt, i moe by wyraony w do radykalny - jak to byo w przypadku Baskw i niemieckojzycznej mniejszoci, zamieszkujcej poudniowy Tyrol sposb. Narody mona podzieli na historyczne oraz niehistoryczne. Narody historyczne to te, ktre posiadaj od dawna lub niegdy posiaday wasne pastwo, z ktrego ide polityczn nie zerway cigoci. Narody niehistoryczne swoj tosamo wywodz nie od tradycji pastwowej, ale np. od odmiennego jzyka, religii itd. Narody historyczne, s wytworem ycia pastwowego. Doskonale scharakteryzowa to zagadnienie najwybitniejszy polski pisarz polityczny Roman Dmowski. Jego zdaniem nard jest niezbdn treci moraln pastwa, pastwo za jest niezbdn form polityczn narodu. Nard moe utraci pastwo i nie przestaje by narodem, jeeli nie zerwa nici moralnego zwizku z tradycj pastwow, jeeli nie zatraci idei narodowo-pastwowej, a z ni zarwno wiadomego jak niewiadomego, ywioowego denia do odzyskania politycznie samoistnego bytu22. Narody niehistoryczne, pozbawione wasnej tradycji pastwowej ksztatuj swoj tosamo na podstawie innych czynnikw23, jednak i dla nich idea posiadania wasnego niepodlegego pastwa, lub przynajmniej autonomii pozwalajcej im zamanifestowa wasn odrbno, posiada due znaczenie. Oprcz idei pastwowej wanym spoiwem poszczeglnych nacji jest odpowiedni system tradycji, mitw oraz wierze, niezalenie od tego jak bardzo by one nie odbiegay od prawdy. Rosjanie na przykad chtnie odwouj si tradycji krwawej i zbrodniczej Armii Czerwonej.
22 R. DMOWSKI, Myli nowoczesnego Polaka, Wrocaw 2002, s. 81. 23 Eric Hobsbawm, w swojej ksice pod tytuem: The Invention of Tradition zaprezentowa teori tradycji, ktrej nie byo narody aby istnie musz by gboko zakorzenione w przeszoci; jeeli nie s, tworz ow przeszo, nierzadko kopiujc po prostu tradycje innych narodw oraz pastw, ktrych dziedzictwo dawno ulego rozkadowi.

38

Uczciwo nakazuje przyzna, e nawet abstrahujc od spraw wielkiej polityki, za ktr - jak niektrzy twierdz - nie mona obwinia zwykych onierzy. Nie da si usprawiedliwi faktu, e Armia Czerwona od samego pocztku zachowywaa si w sposb ludobjczy, zbrodniczy, mordowaa jecw, mordowaa ludno cywiln czego nie robili nawet Niemcy (w tej skali i z takim okruciestwem)24. Jak twierdzi znany i ceniony sowietolog profesor Pawe Wieczorkiewicz: w najbardziej przerafinowanych amerykaskich filmach epatujcych przemoc, niema takich scen, jakie odbyway si podczas drugiej wojny wiatowej za spraw Armii Czerwonej25. Ukraicy z kolei, coraz czciej nawizuj do rnego rodzaju faszystowskich ugrupowa, takich jak UPA czy SS Galizien. W 2009 roku, wadze Lwowa zorganizoway nawet akcj plakatow majc na celu upamitnienie zasug zbrodniarzy z SS Galizien, ktrzy walczyli o woln Ukrain 26. Ten wyidealizowany poprzez mity obraz wasnego narodu, nie jest oczywicie obcy rwnie i naszej, polskiej mentalnoci. Po dzi dzie, czsto opiewa si u nas mit bohaterskiego zdobycia przez Polakw Monte Cassino pomimo, i niewiele ma on wsplnego z rzeczywistoci. Polscy onierze - rzekomo zdobyli, usilnie broniony przez Niemcw klasztor (czyli dokonali wyczynu, ktry nie powid si wczeniej wojskom sprzymierzonych, pomimo wielokrotnych prb), otwierajc tym samym aliantom drog do zdobycia Rzymu. W rzeczywistoci jednak, wobec przeamania frontu na skrzydle przez Francuzw, onierze niemieccy wycofali si spod Monte Cassino. Opuszczony przez Niemcw klasztor, zosta zajty (a nie zdobyty!) przez Polakw 27. Sama za bitwa, nie odegraa wcale kluczowej roli w zdobyciu Rzymu, o sukcesie bowiem zadecydowao nie czoowe, mao skuteczne i krwawe uderzenie Polakw, lecz sprawne oskrzydlenie niemieckiej linii obronnej, przez korpus generaa Juina28. Od strony czysto psychologicznej nacjonalizm bazuje na tych samych podstawach, co rasizm czy seksizm - czyli nienawici wobec osb, z ktrymi si nie utosamiamy. Zarwno rasici jak i (skrajni) nacjonalici, poprzez gloryfikacje wasnej rasy, idei czy narodu, w istocie gloryfikuj samych siebie. Nacjonalizm jest pewn form absolutyzacji mioci wasnej. Nacjonalista kocha swj nard, nie dlatego, e jest on w jakim sensie szczeglny, lecz
24 P. WIECZORKIEWICZ, Multimedialna historia Polski tom XXV, Warszawa 2007. 25 Tame. 26 A. CIECHANOWICZ i M. POTOCKI, Ukraiskie wadze Lwowa oddaj hod onierzom SS Galizien, http://www.bibula.com/?p=8465, data dostpu: 25.08.2011. 27 P. WIECZORKIEWICZ, Multimedialna historia Polski tom XXVII, Warszawa 2007. 28 Tene, Sen o biaym piropuszu, http://niniwa2.cba.pl/sen_o_bialym_pioropuszu.htm, data dostpu: 25.08.2011.

39

wanie dlatego, e jest swj. Rasizm bazujc na pseudonaukowym zaoeniu, jakoby poszczeglne rasy ludzkie rniy si nie tylko cechami somatycznymi (takimi jak budowa ciaa, kolor skry, ksztat oczu), lecz przede wszystkim waciwociami psychicznymi implikuje przewiadczenie, jakoby jedne rasy byy bardziej predestynowane do tworzenia kultury od innych. Wystpuje tutaj gradacja poszczeglnych ras na lepsze i gorsze. Mniej wicej na tych samych zasadach funkcjonuje rwnie nacjonalizm (w jego bardziej radykalnej postaci). Gradacja narodw jest podstawow cech skrajnego nacjonalizmu. 2.2 Geneza nacjonalizmu Waciwym podoem umoliwiajcym ugruntowanie si nacjonalizmu w krajach cywilizacji aciskiej, by splot wydarze zwizany z upadkiem redniowiecznej, uniwersalistycznej koncepcji Res Publica Christiana. Do dosadnie opisa to zagadnienie francuski teoretyk nacjonalizmu integralnego Charles Maurras; Istniaa niegdy powszechna Republika Chrzecijaska w Europie Zachodniej, ktra wytworzya rodzaj doczesnej jednoci. Jedno ta zostaa zniszczona przez Lutra. Od czasu tego rozamu nard stanowi ostatni krg spoeczny, w ktrym czowiek moe afirmowa swoje czowieczestwo 29. miao mona wic powiedzie, i podwaliny pod rozwj nowoytnego nacjonalizmu w pewnym stopniu pooya reformacja. W redniowieczu gwnym elementem jednoczcym narody cywilizacji zachodniej by katolicyzm. Reformacja zapocztkowana przez Marcina Lutra doprowadzia do swoistej nacjonalizacji religii. Zgodnie z zasad cuius regio eius religio, to wadca ustala, ktre wyznanie bdzie dominujce w jego pastwie. Przez co tradycyjne, midzynarodowe konflikty zyskay nowy, religijny wymiar. Tak byo w przypadku wojny trzydziestoletniej, gdzie idee utworzenia jednego, silnie scentralizowanego Pastwa Niemieckiego, rzdzonego przez cesarzy z dynastii Habsburgw, splatay si z postulatami ustanowienia katolicyzmu, jako jedynej, obowizujcej religii na terenach caej Rzeszy. O ile luteranizm i anglikanizm dyy raczej do usankcjonowania wadzy pastwowej boskim autorytetem, kadc podwaliny pod niczym nieskrpowan monarchi absolutn, kalwinizm, podnoszc protokontraktualistyczne idee suwerennoci ludu, majcego prawo osdzi tyrana, przyczyni si do powstania modelu pastwa liberalnego. Obydwa te wyznania wpyny te na uksztatowanie si dwu odmiennych koncepcji narodu. Pierwszy (luteraski) doprowadzi do sformuowania idei narodu, jako etnicznej wsplnoty ziemi i krwi, drugi (kalwiski) do
29 Cyt. za. J. BARTYZEL, Pojcie...

40

postrzegania narodu jako stowarzyszenia niezalenych jednostek, ktrych wi konstytuuje czynnik wolitywny (jak w przypadku pielgrzymw z Mayflower). Przynaleno do danego narodu (stowarzyszenia) - zgodnie z t definicj jest oparta na zasadzie umowy spoecznej, gdzie kady nowy czonek jest kolejn stron umowy30. Nietrudno dostrzec wpyw tych dwch koncepcji na ukonstytuowanie si czynnikw narodowo-spoecznych w pastwach, gdzie poszczeglne wyznania zdobyy wpywy. W dziewitnastowiecznych, zdominowanych przez luteranizm Niemczech, dono do unifikacji jzyka i kultury pastwowej. W Szwajcarii z kolei, w ktrej to kalwinizm w duej mierze ksztatowa ycie spoeczne i mentalno mieszkacw, zawsze obecna bya wielokulturowo, sam kraj za posiada cztery rwnoprawne jzyki urzdowe31. Reformacja w znacznym stopniu przyczynia si rwnie do rozkwitu kultur narodowych. Po opracowaniu przez Lutra niemieckiego przekadu Pisma witego oraz wprowadzeniu jzykw narodowych do liturgii, doszo do podkrelenia znaczenia poszczeglnych kultur, oraz do stopniowej marginalizacji aciny, bdcej wanym spoiwem i znakiem jednoci wczesnej Europy. Na paszczynie stricte politycznej, rwnie wielki wpyw na genez i rozwj nowoytnego nacjonalizmu miay: makiawelizm oraz doktryna suwerennoci Jeana Budina. Osi traktatw traktatw Machiavellego bya analiza przyczyn osabienia i rozbicia Italii. Jako gorliwy patriota i wielki entuzjasta dziejw staroytnych, dy do pozostawienia po sobie pewnego rodzaju dziedzictwa myli politycznej, wytyczajcej gwne linie i kierunki zjednoczenia kraju. Pomimo, i jego pisma skierowane byy przede wszystkim do Wochw, nakrelone przez niego wizje, stay si inspiracj dla innych narodw, ktre znalazy si w podobnej sytuacji do szesnastowiecznej Italii. W Niemczech pisma Florentyczyka cieszyy si szczegln popularnoci na przeomie osiemnastego i dziewitnastego wieku, gdzie w wyniku de unifikacyjnych idee przez niego propagowane zyskiway na aktualnoci. Wielkimi zwolennikami Machiawelizmu byli Fichte oraz Hegel. Rwnie w Polsce, gdzie do drugiej poowy dziewitnastego wieku wikszo autorw delikatnie mwic nieprzychylnie oceniaa pisma Machiavellego32, wraz z rozwojem i intensyfikacj de o charakterze
30 Tame. 31 Niemiecki, francuski, woski i romansz (retoromaski). 32 Stanisaw Potocki w Rozprawie o duchu pism Machiawela, z uwagami nad tem zapytaniem: czyli si z wiekiem wiat pogarsza - stwierdzi, e jedna z sztandarowych prac Machiavellego: Ksi - jest tylko haniebnym pomnikiem zepsuciu i przewrotnoci - sowa te doskonale oddaj panujce wwczas opinie na temat Machiavellego. - N. MACHIAVELLI, Wybr Pism, K. ABOKLICKI, J. MALARCZYK (red.), Warszawa 1972, s. 83.

41

zjednoczeniowym i narodowowyzwoleczym, nastpiy radykalne zmiany w pojmowaniu i ocenie jego myli. W roku 1865 opublikowana zostaa broszura, ktrej anonimowy autor stwierdzi: Od dawna czuem potrzeb dla naszej polskiej rodziny jakiego przodownika politycznego, steru pisanego, ktry by oglnie by wskazwk, jak si, jeeli nie nard cay, to przynajmniej jego naczelnicy prowadzi politycznie powinni, aby odzyska swobody nasze, znaczenie w wiecie i nie wpada w bdy prowadzce do upadku kraju 33. T wanie wskazwk miay by pisma Machiavellego. Niektrzy autorzy pokroju Ludwika Wolskiego i Antoniego Sozaskiego, dokonali reinterpretacji dziejw osiemnasto i dziewitnastowiecznej Polski w wietle nauki Machiavellego, dochodzc nawet do dziwnej konkluzji, i nieznajomo jego pism bya gwn przyczyn upadku Rzeczpospolitej34. W Wielkiej Brytanii, zwrotem w ocenie Machiavellego okaza si by opublikowany w 1827 roku Esej o Machiavellim (Essay on Machiavelli) - gdzie woski myliciel zosta odmalowany jako gorliwy patriota i zwolennik jednoci swojej ojczyzny, w czasach gdy ideay te nie odgryway adnej roli. Szczeglna popularno pism Machiavellego w dziewitnastym wieku, nie jest czym przypadkowym. Goszone przez niego idee, byy w znacznym stopniu zbiene z deniami wielu narodw do posiadania wasnego, zjednoczonego i niepodlegego pastwa, o ktrego losach nie decydowayby czynniki zewntrzne. Przypisywane mu wyraenie cel uwica rodki, stao si gwnym motorem dziaa wielu rodowisk nacjonalistycznych. Zainicjowane przez niego odseparowanie moralnoci od polityki, byo skrztnie wykorzystywane przez wielu dziaaczy o orientacji narodowowyzwoleczej. Machiavelli twierdzi, e gdzie stawk jest dobro ojczyzny, nie wolno si zastanawia nad tym, czy co jest sprawiedliwe czy niesprawiedliwe, agodne czy okrutne, chwalebne czy wstydliwe; przeciwnie bez wzgldu na okolicznoci trzeba czyni to, co pozwoli uratowa jej byt i zachowa wolno35. Zasada ta staa si podstaw dekalogu ukraiskiego nacjonalisty stworzonego przez wspomnianego ju Stepana enkawskiego: Ja - Duch odwiecznej walki, ktry uchroni Ciebie od potopu tatarskiego i postawi midzy dwoma wiatami, nakazuj nowe ycie: 1. Zdobdziesz pastwo ukraiskie albo zginiesz walczc o nie. 2. Nie pozwolisz nikomu plami sawy ani czci Twego Narodu.
33 Cyt. za. Tame, s. 84. 34 Tame, s. 85. 35 W. RUDNY, Renesans Machiawelizmu...

42

3. Pamitaj o wielkich dniach naszej walki wyzwoleczej. 4. Bd dumny z tego, e jeste spadkobierc walki o chwa Trjzba Wodzimierzowego. 5. Pomcij mier Wielkich Rycerzy. 6. O sprawie nie rozmawiaj z kim mona, ale z tym, kim trzeba. 7. Nie zawahasz si speni najwikszej zbrodni, kiedy tego wymaga dobro sprawy. 8. Nienawici oraz podstpem bdziesz przyjmowa wrogw Twego Narodu. 9. Ani proby, ani groby, tortury, ani mier nie zmusz Ci do wyjawnienia tajemnic. 10. Bdziesz dy do rozszerzenia siy, sawy, bogactwa i obszaru pastwa ukraiskiego nawet drog ujarzmienia cudzoziemcw3637. Szczeglnie sidmy i smy punkt wydaj si podkrela autonomi czynu, wzgldem jakichkolwiek zasad moralnych. Wieloletnie wpajanie czonkom Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw bliskiej nazizmowi ideologii, opartej na nienawici i przemocy, doprowadzio w czasach drugiej wojny wiatowej do tragedii. Ukraiscy nacjonalici, w sposb niebywale okrutny wymordowali okoo 120 tysicy Polakw na kresach poudniowo-wschodnich38. Nicolo Machiavelli w zaprezentowanej przez siebie doktrynie politycznej, szczeglnie akcentowa moliwoci i si wybitnej jednostki; nieustanne przemiany cechujce ycie kadego czowieka oraz walka z przeciwnociami losu sprawiaj, i ycie w duej mierze zaley od kadego z nas. Ksztatujce wiat czynniki zewntrzne (ktrych rol wielokrotnie podkrela Machiavelli) nie przekrelaj wpywu jednostki na otaczajc nas rzeczywisto. Ludmi ulegymi los poniewiera, co potwierdza fakt panowania silnych nad sabymi. Prawdziw warto posiada czowiek, ktry usilnie dy do podporzdkowania sobie fortuny. Taki wanie m opatrznoci jest predestynowany do tego, aby zjednoczy nard i
36 Cyt. za. K. ADA, Tre i znaczenie Dekalogu nacjonalistycznego OUN; w: Nacjonalizm czy nacjonalizmy? B. GROTT (red.), Warszawa 2006, s. 274. 37 W tamtym czasie istnienie rnego rodzaju narodowych dekalogw, byo do powszechne. Oto dekalog autorstwa polskiej pisarki Zofii Kossak-Szczuckiej: Jam jest Polaka, Ojczyzna twoja, ziemia Ojcw, z ktrej wzrose. Wszystko czym jest, po Bogu mnie zawdziczasz. 1. Nie bdziesz mia ukochania ziemskiego nade mn. 2. Nie bdziesz wzywa imienia Polski dla wasnej chway, kariery albo nagrody. 3. Pamitaj, aby Polsce odda bez wahania majtek , szczcie osobiste i ycie. 4. Czcij Polsk, Ojczyzn twoj, jak matk rodzon. 5. Z wrogami Polski walcz wytrwale do ostatniego tchu, do ostatniej kropli krwi w yach twoich. 6. Walcz z wasnym wygodnictwem i tchrzostwem. Pamitaj, e tchrz nie moe by Polakiem. 7. Bd bez litoci dla zdrajcw imienia polskiego. 8. Zawsze i wszdzie miao stwierdzaj, e jeste Polakiem. 9. Nie dopu, by wtpiono w Polsk. 10. Nie pozwl, by ubliano Polsce, poniajc Jej wielko i Jej zasugi, Jej dorobek i Majestat. Bdziesz miowa pierwsz po Bogu mioci. Bdziesz J miowa wicej ni siebie samego. - Z. KOSSAK-SZCZUCKA, Dekalog Polaka, Sybirak 32 ( kwiecie 2004), s. 204. 38 E. SIEMASZKO, Od walk do ludobjstwa, http://www.rp.pl/artykul/161001.html, data dostpu: 01.09.2011.

43

wyzwoli go z obcej niewoli39. Wiele ruchw nacjonalistycznych, szczeglnie w dwudziestym wieku, za spraw oglnego rozczarowania demokracj, gosio kult jednostki, jako antidotum na chaos panujcy w krajach demokratycznych oraz rdo jednoci i siy narodu. Teori ustrojowo-polityczn, bez ktrej byoby niemoliwe wypracowanie koncepcji rzdw narodu (nacjokracji), bya idea suwerennoci Jeana Budina. Nawizywaa ona do dorobku francuskich legistw. Bodin zaprezentowa polityczn koncepcj suwerennej, absolutnej, niepodzielnej i nieograniczonej - zarwno czynnikami zewntrznymi (wadz papiea lub cesarza), jak i wewntrznymi (przez poddanych) - monarchii narodowej. Jej implikacje ostatecznie usankcjonowa traktat westfalski inaugurujc powstanie suwerennych i autarkicznych pastw narodowych oraz nowe europejskie prawo publiczne zezwalajce zawieranie pastwom sojuszy i kontr-sojuszy, ustalajce metody prowadzenia wojny i zawierania pokoju40. W tym kontekcie, idea suwerennoci, stojca w opozycji zarwno do tradycyjnie pojtej koncepcji monarchii mieszanej, gdzie w reprezentacji narodu uczestniczy wadca, arystokracja i lud, jak i pno-nowoytnego trjpodziau wadzy, przyczynia si do absolutyzacji narodu, utosamianego z wadc. Pniejsza rewolucja francuska przesuna wprawdzie akcent z osoby wadcy na zbiorowo (lud), jednak to wanie doktryna suwerennoci Jeana Budina, pooya podwaliny pod gloryfikacj narodu, pojtego na sposb autarkiczny41. Kolejnymi czynnikami, ktre wpyny na rozwj i tosamo europejskich form nacjonalizmu, s trzy powizane ze sob zagadnienia: demokratyzacja, upowszechnienie owiaty, oraz proces industrializacji. I chocia w wielu rodowiskach nacjonalizm uchodzi za wroga i zagroenie dla demokracji, rozwj nowoczesnego nacjonalizmu jest cile zwizany z demokratyzacj Europy. Leca u podstaw wielu doktryn politycznych rewolucja francuska, przyczynia si do rozpropagowania demokracji oraz przeniesienia atrybutu wadzy z monarchy na lud. W ten wanie sposb to nard - rozumiany jako zbiorowo osb - sta si suwerenem w pastwie, wadza nie pochodzia ju od Boga, ale od ludu. Pod tym wzgldem lud zaj nie tylko miejsce monarchy, sprawujc wadz (za porednictwem swoich przedstawicieli), ale take w pewnym sensie zaj miejsce Boga, jako rdo legitymizacji wadzy w pastwie. Przed rewolucj francusk trzeci stan, stanowic 98% spoeczestwa 42,
39 N. MACHIAVELLI, Wybr..., s. 227. 40 J. BARTYZEL, Pojcie... 41 Z j. greckiego autarkeia - przestawanie na swoim - zalecane w staroytnej filozofii greckiej uniezalenienie si od czynnikw zewntrznych. 42 J. BASZKIEWICZ i S. MELLER, Rewolucja Francuska 1789-1794 - Spoeczestwo Obywatelskie, Warszawa 1983, s. 7.

44

by upoledzony pod wzgldem polityczno-prawnym. Patrzc z perspektywy czysto doczesnej (a ta wanie paszczyzna bya szczeglnie eksponowana w wczesnej myli filozoficznej), by niczym. Po rewolucji, wraz ze zniesieniem rnic klasowych, sta si (przynajmniej we wasnym odczuciu) wszystkim - sta si narodem. A ju na pewno jego esencj najlepsz, najbardziej patriotyczn i wartociow czci. Od tego momentu zaczto ocenia dziaania jednostek, nie pod wzgldem lojalnoci wobec wadcy, ale lojalnoci wobec ludu. To wanie umoliwio zgilotynowanie krla, pod pretekstem zdrady stanu. Nard (w nowoytnym znaczeniu) zosta postawiony w centrum ycia politycznego. Zmiana podstawy legitymizacji wadzy, przyniosa ze sob dalsze implikacje: laicyzm oraz anty-katolicyzm, ktry przejawia si w bardzo brutalnych represjach, skierowanych przeciwko Kocioowi (mordy duchowiestwa, profanacja miejsc witych, prby utworzenia narodowego i patriotycznego Kocioa francuskiego, zrywajcego czno ze Stolic Apostolsk, wprowadzenie wyborw w sprawie obsadzania stanowisk biskupich i proboszczowskich, w ktrych uczestniczy mogli take ateici i innowiercy, zastosowanie kalendarza, nieuwzgldniajcego wit chrzecijaskich, wymaganie od duchownych skadania przysigi na konstytucj itd.). Koncepcje narodu w rnych okresach rewolucji rniy si midzy sob. Pocztkowa egalitarna koncepcja jednego narodu, znosia rnice stanowe oraz uznawaa parlament (Assemblee Nationale), za wyraziciela narodowej woli. Kolejna stricte mieszczaska koncepcja, uznawaa za nard jedynie stan trzeci. Jakobini z kolei twierdzili, i narodem jest jedynie biedota, marginalizujc nie tylko stan pierwszy i drugi, lecz rwnie bogatych przedstawicieli stanu trzeciego. We wszystkich tych koncepcjach mona dostrzec jednak wsplny mianownik zmian dotychczasowego porzdku spoecznego i stawianie na piedesta ludzi yjcych dotychczas na marginesie. Wydarzenia i idee rewolucji francuskiej stay si podstaw dla rozwoju nowoczesnego pojcia narodowoci, rwnie w tych krajach, ktre z patriotycznych wzgldw sprzeciwiay si najazdom rewolucyjnej i napoleoskiej Francji. Niemieckie, woskie i hiszpaskie formy nacjonalizmu, zaciekle zwalczajc rewolucj (ze wzgldu na jej francuski charakter), same stay si rewolucyjnym fermentem, ktry po restauracji dawnego porzdku stan w opozycji wobec lokalnych wadz. Kultura danego narodu jest wanym rdem tosamoci i znakiem wyrniajcym go na tle innych narodw. Upowszechnienie szkolnictwa, majce wpyw na rozpropagowanie kultury oraz podkrelenie jej wagi, wizao si take ze wzrostem poczucia narodowego

45

wrd spoeczestw. Szczeglnie za wrd tych grup ktre dotychczas go nie posiaday lub posiaday w niewielkim stopniu (np. chopi). Kultura jest pewnym kodem, stanowicym tre moraln narodu oraz gwn determinant rodowisk o charakterze nacjonalistycznym. Posugujc si jzykiem filozoficzno-religijnym mona stwierdzi, i jest ona dusz narodu. Jej kultywowanie i upowszechnianie prowadzi do wzrostu liczby czonkw danego narodu, a co za tym idzie do spotgowania jego siy. Im bogatsza i bardziej atrakcyjna kultura narodowa, tym wiksze istniej szanse na jej intensyfikacj i upowszechnienie, wrd innych spoeczestw. To wanie sia i przewaga rosyjskiego dziedzictwa kulturowego, doprowadzia do rusyfikacji Jakutw, Niecw, Ewenkw, Doganw oraz przedstawicieli innych grup etnicznych zamieszkujcych Syberi i europejsk cz Rosji. Marginalizacja rdzennych ludw Rosji nastpia nie tylko w wyniku rosyjskiej kolonizacji, lecz rwnie asymilacji miejscowej ludnoci. Synny brytyjski profesor filozofii Ernest Gellner pisa, e zatrudnienie, godno, bezpieczestwo i szacunek dla samego siebie zaley zwykle od naszego wyksztacenia, a granice kultury, w jakiej zostalimy wyedukowani, to granice wiata, w jakim moemy oddycha zawodowo i moralnie. Wyksztacenie jest nasz najcenniejsz inwestycj i wobec tego rdem naszej tosamoci. Nie czujemy si ju lojalni wobec monarchy, ziemi, religii; czujemy si lojalni wobec pewnej kultury. (...) Skoro sama tylko kultura (przekazana w szkole, a nie wpojona przez otoczenie) sprawia, e spywaj na nas zaszczyty, spoeczna uyteczno, respekt, to jasne, e nic innego nie moe si z ni pod tym wzgldem rwna43. Nacjonalizm czsto dy do poszerzenia tego wiata, co oczywicie kci si z interesem narodowym innych grup i prowadzi do konfliktw. Duy wpyw na powstanie nowoczesnego, akcentujcego w szczeglny sposb rol zbiorowoci nacjonalizmu, mia industrializm. Zwizany z nim rozkad tradycyjnych wizi midzyludzkich oraz struktur spoecznych, przyczyni si do podkrelenia roli caych spoeczestw i marginalizacji jednostek. W epoce industrialnej, los zmusi wielu ludzi do wyjazdu, do pracy w wielkich przedsibiorstwach przemysowych. To z kolei zredukowao moliwo afirmacji wasnej tosamoci, jako czonka maych zbiorowoci, takich jak rodzina, wsplnota wiejska itd. Pojcie narodu, jako duej wsplnoty poczonej tym samym jzykiem, dziedzictwem kulturowym, a nierzadko rwnie losem, byo swego rodzaju substytutem, dla osabionych, tradycyjnych wizi, determinujcych dotychczasowe ycie caych zbiorowoci oraz poszczeglnych jednostek. W epoce industrialnej szczeglnie akcentowano idee patriotyzmu i pracy na rzecz ogu, miao to zwikszy wydajno
43 E. GELLNER, Narody..., s. 49.

46

spoeczestw i doprowadzi je do osignicia dobrobytu. Spoeczestwo industrialne jest spoeczestwem zoonym, opartym na potnej technologii i nieprzerwanym rozwoju, spoeczestwem wymagajcym cigego organizowania pracy, dla wielu niepowizanych ze sob, naturalnymi wizami jednostek, a co za tym idzie do koniecznoci utworzenia sztucznych elementw umoliwiajcych wzajemny dialog i efektywn wspprac. Jednym z takich elementw jest wanie jzyk. Ludzie pochodzcy z rnych czci danego kraju, zazwyczaj uywali odmiennych - charakterystycznych dla danego regionu - dialektw. Dialekty te, czsto okazyway si mao zrozumiae dla innych grup, co stworzyo konieczno unifikacji jzyka oraz kultury narodowej. Powaga poziomu biegoci, w posugiwaniu si powszechn, standardow walut pojciow, wszystkich, ktrzy chc posiada zatrudnienie oraz aspiruj do miana penoprawnych obywateli jest na tyle wysoka, i nie moe si rwna z adn dotychczasow wsplnot lokaln lub klanow44. W spoeczestwie agrarnym nie ma miejsca na nowoczesny nacjonalizm, poniewa wsplnota wiejska nie identyfikuje si ze struktur wysz. Chop nie utosamia si z elit, doskonale uj to Zygmunt Krasiski, w swoim wierszu pod tytuem Psalm Mioci: Jeden tylko, jeden cud: Z Szlacht polsk, polski Lud45. Zdaniem Gellnera fundamentem obecnego porzdku spoecznego nie s ju oprawcy, lecz profesorowie. Gwnym narzdziem i symbolem wadzy nie jest ju gilotyna, lecz uroczycie nadany doctorat d'etat 46. I znacznie wiksz wag ma monopol na legalne nauczanie, ni na legalne stosowanie przemocy. Kiedy to sobie uwiadomimy, przestaniemy szuka korzeni nacjonalizmu w ludzkiej naturze, a dostrzeemy je w zaistniaych warunkach spoecznych47. W tym ujciu rdem nacjonalizmu s wymogi strukturalne spoeczestwa przemysowego. Jest on nie tyle dzieem jakiej ideologii, ale naturaln konsekwencj zastosowania pewnych struktur spoecznych. Unifikacja kultur narodowych oraz powstanie i ekspansywno ruchw nacjonalistycznych, w dziewitnastym wieku, nie jest wic niczym zaskakujcym. Spoeczestwo przemysowe, w przeciwiestwie do agrarnego, nie moe istnie bez powszechnej pimiennoci i pewnego wyrafinowania technicznego. Jego czonkowie musz by wyksztaceni, musz posugiwa si jednakowym, zrozumiaym dla wszystkich jzykiem. W pracy s zobligowani do staego kontaktu z nieznajomymi oraz dziaania na rzecz dobra wsplnego. Wymogi spoeczestwa industrialnego prowadz wic nieuchronnie do koherencji pastwa i kultury narodowej oraz
44 45 46 47 Tame, s. 47. Z. KRASISKI, Psalm Mioci, http://krasinski.kulturalna.com/a-5032.html, data dostpu: 01.09.2011. Francuski odpowiednik polskiej habilitacji. E. GELLNER, Narody..., s. 47.

47

do podkrelenia roli spoeczestwa jako grupy, w przewaajcej iloci nie znajcych si osb, poczonych t sam kultur i wiadomoci pracy na rzecz dobra wsplnego. Ostatnimi bardzo wanym czynnikami wpywajcymi na ugruntowanie si nacjonalizmu w Europie, s nowoczesna filozofia oraz literatura epoki romantyzmu. Wielu autorw czsto zupenie bezrefleksyjnie wskazuje na filozoficzne dziedzictwo myli Fryderyka Nietzsche, jako jedno z gwnych rde niemieckiego narodowego socjalizmu48. Jego twrczo, a w szczeglnoci goszona przez niego teoria nadczowieka, niewtpliwie zostaa skrztnie wykorzystana przez ideologw nazizmu. Stao si to za spraw jego siostry Elbiety FrsterNietzsche (1846-1935), ktra w 1930 roku otwarcie popara Hitlera 49. Wiele elementw z prac Nietzschego przedostao si do doktryny hitlerowskiej. Jednak oskaranie Fryderyka Nietzsche o propagowanie nacjonalizmu niemieckiego jest naduyciem. Filozofia nietzscheaska, chocia stwarzaa moliwoci wielorakiej interpretacji, nie bya oparta na nienawici rasowej, nie posiadaa inklinacji nacjonalistycznych. Moralno panw charakteryzowa miaa ludzi obdarzonych niezwyk wol mocy, ktrzy nie s ograniczeni ustanowionymi przez spoeczestwo wizami moralnymi. Nadczowiek mia by prawdziw jednostk, w przeciwiestwie do czowieka stadnego uformowanego przez spoeczestwo. Sam filozof mwic o idei nadczowieka, nie nadawa jej jednak kontekstu etnicznego. Herrenvolk, by wynikiem reinterpretacji jego pogldw dokonanych przez Baeumlera i Rosenberga. Nietzsche nie przejawia jakiegokolwiek szczeglnego zainteresowania kultur niemieck, twierdzi, i Niemcy s wspaniaym pastwem tylko dlatego, e ich mieszkacy maj w swoich yach tak wiele polskiej krwi 50. Na wie o tym, i m Elbiety, Bernhard Frster zaoy koloni niemieck - Nueva Germania w Paragwaju, majc ukazywa splendor i przewag kultury niemieckiej na terenach nowego wiata filozof zareagowa gromkim miechem51. Sam najwyraniej uwaa si za Polaka, wiadcz o tym sowa: Jestem czystej krwi polskim szlachcicem, bez domieszki ani jednej kropli zej krwi, a ju na pewno bez domieszki ani jednej kropli niemieckiej krwi 52. Odpowiedzialno Nietzschego za rozwj narodowego socjalizmu w Niemczech, powinna by rozpatrywana na
48 W przywoywanej ju ksice Oblicza Patriotyzmu, mona znale wzmiank, w ktrej Nietzsche okrelany jest wprost jako przedstawiciel skrajnych pogldw rasistowskich. - T. LIPKO, Etyka narodu; w: J. SADOWSKI, Oblicza..., s. 168. 49 F. SMITHA, Fascism..., s. 4. 50 Germany is a great nation only because its people have so much Polish blood in their veins. - H. MENCKEN, The Philosophy of Friedrich Nietzsche, Michigan 2006, s. 6. 51 F. SMITHA, Fascism..., s. 4. 52 I am a pure-blooded Polish nobleman, without a single drop of bad blood, certainly not German blood. - F. NIETZSCHE, The Anti-Christ, Ecce Homo, Twilight of the Idols, and Other Writings, prze. J. NORMAN i A. RIDLEY, Cambridge 2005, s. 77.

48

nieco innej paszczynie. Podj on prb anihilacji tradycyjnego porzdku wiata - opartego na religii, moralnoci i tradycyjnych wartociach. Uwaa, e podstaw funkcjonowania jednostek, powinien by kult siy, pogarda dla sabszych oraz przekraczanie wszelkich zasad. Chaos i spustoszenie, jaki spowodowaa jego myl filozoficzna w dziewitnastowiecznej Europie, stworzy podstawy pod rozwj, opartego na militaryzmie nacjonalizmu. Tam gdzie podwaony, zosta dotychczasowy porzdek, powstaa wolna przestrze, ktr zagospodarowa musiaa jaka nowa idea, ktra byaby oparta na rwnie mocnych podstawach, lub przynajmniej speniaaby podobn funkcj. Wiara, moralno i tradycyjne wartoci byy gwnym rdem stabilizacji, ich odrzucenie wizao si z rozpoczciem w dziejach wiata, nowej epoki epoki wojen, konfliktw, nienawici, chci zdominowania innych. By moe to wanie Nietzsche mia na myli piszc: wraz ze mn nadciga katastrofa, ktrej imi znam, ale nie wypowiem53. Filozoficzn podbudow pod rozwj skrajnej odmiany woskiego nacjonalizmu, czyli faszyzmu stworzy Giovanni Gentile. Gentile by ministrem edukacji w rzdzie Benity Mussoliniego a zarazem twrc idealizmu aktualnego. Sam okrela siebie mianem filozofa faszyzmu54. Przy budowie swego systemu filozoficznego, czerpa gwnie z dzie takich autorw jak Immanuel Kant, Johann Gottlieb Fichte oraz Georg Wilhelm Friedrich Hegel, w pewnym stopniu nawizywa rwnie do filozofii nietzscheaskiej oraz myli Karola Marksa. Jednak zupenie odcina si od teorii walki klas, popierajc raczej korporacjonizm. Wanym elementem stworzonej przez niego doktryny bya statolatria, czyli swoiste ubstwienie pastwa55. Tym wanie rni si niemiecki narodowy socjalizm od faszyzmu woskiego nazizm koncentrowa si gwnie wok pojcia narodu, faszyzm z kolei wikszy nacisk kad na zagadnienia zwizane z koncepcj pastwa, nard za traktowa jako twr wtrny, uksztatowany jedynie w wyniku istnienia pastwa. Gentile by autorem - przypisywanego Mussoliniemu - eseju Doktryna faszyzmu, w ktrym zarysowane zostay niektre hasa programowe ruchu faszystowskiego. Celem narodowego odrodzenia powinno by (zdaniem filozofa) uksztatowanie si nowego czowieka - Uomo Fascista (Gentilowski odpowiednik bermenscha). Treci ycia czowieka jest jego teleologia - ukierunkowanie na cel, bez tego bowiem wiat jest absurdem. Filozofia Gentilego postrzegaa ycie ludzkie, jako

53 Cyt. za. Filozofia zranionego zwierza, http://wizjalokalna.wordpress.com/2011/01/07/filozofia-zranionegozwierza/, data dostpu: 07.09.2011. 54 F. SMITHA, Fascism..., s. 2. 55 Statolatri zaczerpn Gentile z filozofii Hegla.

49

nieustann batali, ktrej ostatecznym celem jest utworzenie nowego wiata56. Na pograniczu owiecenia i romantyzmu sytuuje si myl Johanna Gottfrieda Herdera (1744-1803). Przeciwstawia on pastwu wsplnoty organiczne, takie jak rodzina, rd i nard (utosamiany z ludem - volk). S one - zdaniem Herdera - tworami natury, uformowanymi w wyniku dugotrwaego procesu historycznego, tworzcego ich tradycj, obyczajowo, system wartoci, a przede wszystkim jzyk i kultur, w ktrej odnajduj one swoj dusz. Tym samym rozpropagowa on koncepcj narodu, jako grupy kulturowej, powizanej wizami pokrewiestwa, mogcej istnie poza kontekstem politycznym. Gwnym depozytariuszem istoty danego narodu, w tym kontekcie, bya majca ogromny wpyw na rozbudzenie wiadomoci narodowej - literatura narodowa57. Kultura romantyzmu sprawia przede wszystkim, e do filozofii politycznej powrcio pojcie sacrum, wykluczone z ycia politycznego w czasach owiecenia. Nard wiek rozumu postrzega jako wytwr czysto ludzki. W romantyzmie centralnym punktem odniesienia stao si pojcie ducha narodu, ktry wciela si w postacie wielkich przywdcw rnych epok oraz stanowi podstaw enigmatycznej wizi czonkw wielopokoleniowej wsplnoty narodowej58. Romantyczna spirytualizacja narodu, prowadzia do rozmaitych religijnych i politycznych koncepcji wyjtkowego posannictwa (np. mesjanizm lub winkelriodyzm polski). Epoka romantyzmu bya zarazem pierwsz, w ktrej wartoci narodowe odegray tak wielk rol, w literaturze i pozostaych dziedzinach sztuki. Tym bardziej, i popularne byy wwczas idee aktywizmu, wedug ktrych sztuka powinna zachca do czynu. Czoowi literaci wczesnej Europy czsto byli ludmi, ktrzy wyraali si nie tylko poprzez swoj twrczo, lecz uczestniczyli rwnie w powstaniach narodowych. Lord Byron jeden z najwikszych angielskich poetw i dramaturgw - uda si do Grecji, by wesprze jej mieszkacw, w walce przeciw Imperium Osmaskiemu. Adam Mickiewicz w czasie wiosny ludw, utworzy we Woszech legion polski. Podczas wojny krymskiej za wyjecha do Stambuu, by tam zorganizowa oddziay do walki przeciw Rosji. Romantyzm w duej mierze zarzuci racjonalne podejcie do rzeczywistoci. Autorytetem dla romantykw by nie mdrzec, lecz szaleniec. Dlatego te romantyzm by okresem narodzin wielu niebezpiecznych ideologii, ktrymi przesiknici byli wczeni dziaacze narodowi. Chocia kolejne epoki, radykalnie odcinay si od zaoe romantyzmu, to jednak jego idee,
56 F. SMITHA, Fascism..., s. 2. 57 J. BARTYZEL, Pojcie... 58 Na przykad krl-duch u Sowackiego.

50

byy wiecznie ywe (szczeglnie poprzez twrczo artystyczn, ktra oddziauje na spoeczestwa niezalenie epoki). Do dzi czsto niedoceniany jest fakt wybitnego wpywu dziaalnoci rozmaitych pisarzy i artystw na ksztat rnych doktryn i ideologii. Julius Langbehn i Richard Wagner w Niemczech, Maurice Barres i Charles Maurras, Miguel de Unamuno i Ramiro de Maeztu w Hiszpanii, Gabriele D' Annuzio i Enrico Corradini we Woszech, Antonio Sardinha i Fernando Persoa w Portugalii, William Butler Yeats, Octavian Goga w Rumunii, Stanisaw Wyspiaski w Polsce wszyscy oni dziaajc na rzecz rodzimych kultur, wpynli na ksztat doktryn nacjonalistycznych w swoich krajach5960. 2.3 Podzia poszczeglnych nurtw ideologii nacjonalistycznych Nacjonalizm, tak jak kade zjawisko spoeczno-polityczne, posiada wiele odcieni 61. Zdaniem Kazimierza Poznaskiego nie ma narodu bez pewnej formy nacjonalizmu, jako rda pojcia interesu narodowego, cementujcego ludzi w koherentny twr zwany pastwem narodowym62. Najczciej dzieli si nacjonalizm na umiarkowany oraz skrajny (radykalny). Nacjonalizm umiarkowany podkrela znaczenie solidarnoci czonkw danego narodu, jednak nie mona mwi w tym przypadku o ojkolatrii. Taka forma nacjonalizmu nie przybiera ksztatu bezmylnego kolektywizmu, gdy zakotwiczona jest w personalizmie, gwarantujcym uszanowanie praw jednostki. Wynika to z akceptacji i wczenia do swego systemu aksjologicznego wartoci chrzecijaskich, czy to porednio (przez nawizywanie do europejskiego etosu spoecznego, opartego na moralnoci chrzecijaskiej) czy bezporednio (poprzez odwoywanie si do poj religijnych obecnych w doktrynie chrzecijaskiej). Ta wersja nacjonalizmu nie stoi w opozycji do patriotyzmu, wrcz przeciwnie zachodzi miedzy nimi wyrana koherencja.
59 Warto przyrwna chociaby Wesele Wyspiaskiego do pism Romana Dmowskiego, midzy ktrymi zachodzi zaskakujca zbieno idei. 60 J. BARTYZEL, Pojcie... 61 Brak wiadomoci tego faktu, prowadzi czsto do nieporozumie i krzywdzcych osdw. Tak jest np. z lansowanym przez niektre media, o profilu liberalno-lewicowym (pokroju Gazety Wyborczej) stereotypem dotyczcym Romana Dmowskiego, ktry stawiany jest w jednym rzdzie z ideologami niemieckiego narodowego socjalizmu. W artykule GW, pod tytuem Dmowski fatalne dziedzictwo - autor nie tylko sfaszowa oglny wydwik powieci Dmowskiego, lecz zacytowa fragmenty, ktre nigdy si w niej nie pojawiy. Antysemityzm Dmowskiego (chocia w rzeczywistoci wcale nie tak wyranie zarysowany, jak w wyej przywoanym artykule), umotywowany by czynnikami spoecznymi (np. nadreprezentacj ydw na najbardziej lukratywnych wydziaach prawa i medycyny, gdzie stanowili oni ponad 40% studentw), nie za teoriami rasowymi. W przeciwiestwie do ideologw nazizmu Dmowski, z pewnoci nie by potworem; program eksterminacji nie mieci si w jego programie. 62 Cyt. za. W. RUDNY, O nacjonalizmie niejednoznacznie, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3474, data dostpu: 15.09.2011.

51

Nacjonalizm skrajny z kolei charakteryzuje si szowinizmem, deprecjonowaniem innych narodw, deifikacj wasnej nacji oraz kierowaniem si wynaturzon zasad polityczn egoizmu narodowego, uznajc dobro wasnej nacji, za najwysz warto oraz gwny cel ludzkich dziaa. Postawie tej, najczciej towarzyszy rwnie zjawisko gradacji narodw, zgodnie z ktr, wasny natio znajduje si na jej szczycie63. Kolejnym charakterystycznym dla nacjonalizmu radykalnego pojciem jest darwinizm spoeczny. Zapocztkowany w dziewitnastym wieku, szczeglnie za popularny pod jego koniec, bazowa na przeniesieniu sformuowanych przez Karola Darwina zasad doboru naturalnego i walki o byt, na paszczyzn ycia spoecznego. Mimo istnienia wielu odmian tej koncepcji, do najwaniejszych zaoe, obecnych we wszystkich jej nurtach, naley idea wszechogarniajcego oddziaywania uniwersalnych zasad przyrodniczych. Std wanie formuowane przez socjologi prawa ycia spoecznego, odpowiada miay prawom biologicznym. Darwinizm spoeczny, przyjmowa rwnie, i owe siy i prawa wprowadzaj ewolucyjny rozwj bazujcy na naturalnych konfliktach midzy rnymi grupami. Grupy najlepiej zaadoptowane do rodowiska zwyciaj, co z kolei przyczynia si do podniesienia rozwoju ewolucyjnego spoeczestw64. Dmytro Doncow pojmowa narody, jako osobne gatunki, ktre z natury rzeczy zdeterminowane s do walki midzy sob o byt, dominacj i terytorium. Podobne zaoenia obecne byy w pismach ideologw niemieckiego nazizmu, a take w wypowiedziach Mussoliniego. Gwna rnica midzy nacjonalizmem skrajnym a patriotyzmem polega na wyczeniu ze swojego systemu aksjologicznego ludzkoci, jako wartoci. Nacjonalizm radykalny, implikuje denie do supremacji wasnej nacji. Patriotyzm z kolei zakada, i nard jest kolejnym szczeblem struktur spoecznych. W zwizku z czym, kady jego czonek, jest zobligowany do dbania o jego dobro i rozwj. Czowiek, ktry odrzuca pojcie dobra wsplnego, myli jedynie w kategoriach wasnej osoby, rodziny, miejscowoci lub regionu, ktry zamieszkuje. Osoba odznaczajca si patriotyzmem, postrzega jako warto, nie tylko swoje najblisze otoczenie, lecz suponuje istnienie wielowarstwowych struktur spoecznych, w ktre jestemy wpisani i wobec ktrych mamy okrelone zobowizania. W tym kontekcie kady czowiek jest odpowiedzialny nie tylko za np. swoj rodzin, czy najblisze otoczenie, lecz rwnie nard oraz ludzko jako cao. Szacunek wobec drugiego czowieka i
63 A. MELLER, Czy nacjonalizm jest ideologi?, Dialogi polityczne 10 (grudzie 2008), s. 164. 64 Onet - encyklopedia wiedzy, http://portalwiedzy.onet.pl/85052,,,,darwinizm_spoleczny,haslo.html, data dostpu: 15.09.2011.

52

dziedzictwa kulturowego, z ktrym si on utosamia, jest czym co stanowi o istocie patriotyzmu. Wielo kultur, nie jest czynnikiem konfliktogennym, lecz dobrodziejstwem, ktre ubogaca ludzko. Gremia propagujce idee narodowego szowinizmu, odrzucaj pojcie ludzkoci, skaniajc si ku deifikacji wasnej nacji. Kosmopolici z kolei, uwaaj patriotyzm za rdo podziaw i konfliktw. Autentyczny patriotyzm jawi si tutaj jako zasada zotego rodka jest to postawa, ktra chroni przed zatraceniem si w samouwielbieniu (szowinizmem), a take przed obojtnoci na sprawy narodowe. Nie mona wszak kocha ludzkoci, nie miujc jednoczenie wasnego narodu. Patriotyzm oraz poszanowanie wobec innych nacji nie koliduj ze sob, tak jak mio wobec krewnych nie determinuje czowieka do nienawici wobec obcych. Zdaniem profesora Bogumia Grotta: jednym z najwaniejszych kryteriw, ktre powinny suy klasyfikacji doktryn ruchw nacjonalistycznych jest ich stosunek do religii, zwizanych z nimi wartoci i wyraajcych je systemw filozoficznych 65. Zaoenie to wprowadza trjpodzia nacjonalizmu na: wiecki (laicki), religijny (nawizujcy do religii od wiekw funkcjonujcych w danym spoeczestwie) oraz neopogaski (sigajcy po reminiscencje kultw plemiennych, epoki przedchrzecijaskiej), przy czym nacjonalizm inspirujcy si zasadami chrzecijaskimi wykazuje zaskakujc zbieno z umiarkowan wersj nacjonalizmu. Natomiast agresywna forma nacjonalizmu wykazuje podobiestwo wzgldem nacjonalizmu o proweniencji neopogaskiej. Specyficzn dla nacjonalizmu chrzecijaskiego cech, jest odrzucenie uznania narodu za absolut, co zwykle charakteryzuje nacjonalizm neopogaski. Konsekwencj teistycznej podbudowy moralnej nacjonalizmu jest odrzucenie makiawelizmu politycznego i przyjcie etyki chrzecijaskiej, jako czynnika normujcego stosunki midzy poszczeglnymi jednostkami, jak rwnie caymi narodami 66. To z kolei prowadzi do odrzucenia indyferentyzmu religijnego oraz wszelkich jego konotacji. Nacjonalizm neopogaski stoi w opozycji wzgldem nacjonalizmu chrzecijaskiego, przyjmuje on wiele cech charakterystycznych dla nacjonalizmu agresywnego. Warto jednak doda, i nacjonalizm ten nie dy do wskrzeszenia dawnych zwyczajw, kultw, czy wierze, lecz raczej do ich reinterpretacji zgodnie z obowizujc w danym rodowisku doktryn. Klasyfikacja ta, chocia stwarza pewn regu w usystematyzowanych badaniach nad
65 B. GROTT, Elementy tomizmu jako czynnik normujcy podstawy ideowe ruchu narodowego w Polsce; w: Filozofia i polityka w XX wieku, M. SZULAKIEWICZ (red), Krakw 2001, s. 130. 66 A. MELLER, Czy... s. 165.

53

nacjonalizmem,

nie

jest

zasad,

ktra

wyznaczaaby

sztywn

granice

pomidzy

poszczeglnymi jego formami. Wiele ugrupowa narodowych i organizacji neopogaskich, ktre niektrzy badacze wczaj w poczet nacjonalizmu skrajnego lub umiarkowanego, posiada rwnie cechy charakterystyczne dla innych jego odmian. Na przykad stojca w opozycji do chrzecijastwa Zadruga przeciwstawiaa dynamiczny, witalistyczny i woluntarystyczny poganizm sowiaski rzekomo biernemu osabiajcemu ducha narodu katolicyzmowi. W koncepcjach jej twrcy i gwnego ideologa, Jana Stachniuka, neopoganizm mia by pewn form industrializacji kraju w duchu materialistycznym. Jednak odrzuca on szowinizm, dlatego te stworzona przez niego organizacja nie mieci si w powyszej klasyfikacji. Istot nacjonalizmu neopogaskiego - zdaniem profesora Grotta - jest nowy etos o charakterze partykularnym, ktry nie liczy si z wartociami uniwersalnymi. Wedug nacjonalistw neopogan kady nard powinien posiada wasn odrbn etyk odzwierciedlajc jego rzekomo niepowtarzalnego ducha i suebn w stosunku do jego interesw67. Zaoenie to implikuje relatywizm moralny, gdy uznaje dobro narodu (ktre moe by rnie rozumiane) za najwaniejsze prawo i kryterium oceny wszelkich dziaa. Takie stanowisko reprezentowa zarwno nazizm, jak i jawnie szowinistyczny i ludobjczy nacjonalizm ukraiski, w wydaniu wspomnianej ju Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw.68 Form poredni midzy nacjonalizmem chrzecijaskim a neopogaskim jest nacjonalizm laicki. Czerpie on inspiracj z koncepcji i ideologii wieckich. Religie i kocioy traktuje tylko jako realny fakt w yciu spoecznym i politycznym bez uwzgldnienia we wasnych ideach i doktrynach wymaga stawianych przez katolicyzm lub inne wyznanie chrzecijaskie69. Ta odmiana nacjonalizmu czsto traktuje religi w sposb instrumentalny, nie dbajc o jej prawowierno, przez co moe popa w konflikt z duchowymi przywdcami danego ugrupowania religijnego70. W swoim systemie aksjologicznym - podobnie jak nacjonalizm neopogaski najczciej stawia na piedesta nard. Odrzucenie chrzecijaskiego etosu i instrumentalne traktowanie religii, moe prowadzi do radykalizacji tej odmiany nacjonalizmu. Chorwaccy ustasze dc podczas drugiej wojny wiatowej do
67 B. GROTT, Nacjonalizm czy nacjonalizmy?, Krakw 2006, s. 12. 68 Wicej na temat dziaa OUN zob. W. POLISZCZUK, Ideologia nacjonalizmu ukraiskiego wedug Dmytra Doncowa, Warszawa 1995, Pojcie integralnego nacjonalizmu ukraiskiego, Toronto 1997, Rok 1943: OUN Bandery na Woyniu, Warszawa 2002, Ukraiskie ofiary OUN-UPA, Toronto 1998, W. SIEMASZKO i E. SIEMASZKO, Ludobjstwo dokonane przez nacjonalistw ukraiskich na ludnoci polskiej Woynia 19391945, Warszawa 2000. 69 B. GROTT, Nacjonalizm..., s. 79. 70 A. MELLER, Czy..., s. 166.

54

utworzenia Niezalenego Pastwa Chorwackiego (Nezavisna Drzava Hrvatska), chocia odwoywali si do tradycji katolicyzmu, nie mog by uznani za przedstawicieli nacjonalizmu chrzecijaskiego. Niemoliwe jest bowiem pogodzenie, dziaa prowadzcych obozy koncentracyjne chorwackich szowinistw71, w ktrych masowo mordowano Serbw, ydw oraz Romw, z chrzecijaskim imperatywem mioci bliniego. Pracownikami (a nawet nadzorcami) niektrych obozw na terenach okupowanej przez nazistowskie Niemcy i faszystowskie Wochy Jugosawii byli katoliccy duchowni, szczeglnie franciszkanie. Zaangaowanie ksiy i osb wieckich deklarujcych si jako czonkowie Kocioa katolickiego w ludobjstwo jest spraw przeraajc, tym bardziej, i nie byy to pojedyncze przypadki72. Jedna trzecia Serbw miaa zosta przymusowo nawrcona na katolicyzm, jedna trzecia miaa zosta wysiedlona, reszta z kolei miaa by poddana fizycznej eksterminacji73. Rzecz jest oczywicie bardziej skomplikowana. Chorwaci, Serbowie, Boszniacy i Czarnogrcy posuguj si tym samym jzykiem: jzykiem serbsko-chorwackim. Wszyscy oni nale do grupy Sowian poudniowych. W dziewitnastym wieku znany chorwacki polityk, pisarz i publisysta Ante Starcevic (1823-1896) mwi jeszcze o poudniowych Sowianach, jak o jednym narodzie. Po proklamowaniu w 1918 roku Krlestwa Serbw, Chorwatw i Sowecw (od 1929 roku oficjalnie usankcjonowano nazw Jugosawia) Sowianie poudniowi znaleli si wewntrz jednego organizmu pastwowego. Gwnym rdem odrbnoci midzy nimi staa si religia. Chorwaci byli tradycyjnie katolikami, Serbowie prawosawnymi, Boszniacy (nie myli z Boniakami, poniewa sowo Boniak oznacza jedynie obywatela Boni i Hercegowiny, niezalenie od narodowoci) natomiast identyfikowali si z religi islamu. To wanie silne zakorzenienie narodowej tosamoci w wyznawanej religii, bdcej zarazem gwnym czynnikiem identyfikujcym narody Jugosawii sprawio, e prowadzona przez ustaszy kroatyzacja, przybraa posta katolicyzacji74. Sama za wiara jednak, wraz z jej systemem wartoci, nie odgrywaa dla chorwackich faszystw adnej roli. O czym wiadczy chociaby fakt, e ustasze co prawda masowo mordowali prawosawnych Serbw, jednak dla muzumaskich Boszniakw byli
71 Na temat najwikszego prowadzonego przez Ustaszy obozu koncentracyjnego w Chorwacji (Jasenovac) zob. http://www.jasenovac.org/whatwasjasenovac.php 72 S. TRIFKOVIC, The Real Genocide in Yugoslavia: Independent Croatia of 1941, http://www.balkanpeace.org/index.php?index=article&articleid=13742, data dostpu: 20.09.2011. 73 J. GUMZ, German counterinsurgency policy in independent Croatia, http://www.highbeam.com/doc/1G153461482.html, data dostpu: 20.09.2011. 74 Chorwacki minister edukacji: dr Mile Buda mwi: Cz Serbw wybijemy, cz wygnamy, a reszt, ktra musi przyj religi katolick, wczymy do narodu chorwackiego. - M. AGNOSIEWICZ, Chorwacja' 4145: Katolickie Eldorado, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,992/q,Chorwacja41.45.Katolickie.Eldorado, data dostpu: 20.09.2011.

55

znacznie bardziej pobaliwi, uznajc ich za rodakw, ktrzy przyjli Islam, aby unikn przeladowa ze strony Imperium Osmaskiego. Pokazuje to jasno i wyranie, e pobudki jakie nimi kieroway miay podoe nacjonalistyczne, a nie religijne. Dlatego te oskarenia formuowane przez niektrych historykw i publicystw, pod adresem katolicyzmu - za tamte wydarzenia - wydaj si by mocno przesadzone75. To, jaka odmiana nacjonalizmu zapuci korzenie w danym spoeczestwie, uwarunkowane jest czynnikami kulturalnymi, historycznymi, a w szczeglnoci uwarunkowane jest mentalnoci okrelonego narodu. Roman Dmowski w swoich rozmylaniach na temat genezy oraz przyczyn powodzenia hitleryzmu w Niemczech, tak scharakteryzowa to zagadnienie: Niemcy nie zadowalaj si tym, e s narodem wielkim, majcym niezaprzeczone zasugi dla cywilizacji i poczesne miejsce w wiecie. Oni czuj potrzeb udowodnienia, e s narodem wyjtkowym, majcym wiksze prawa od innych, e Niemiec jest najwyszym typem czowieka 76. Zdaniem Dmowskiego narodowy socjalizm zakotwiczony by w warunkach historyczno-spoecznych tradycji narodowej Niemiec. Nie jest to bynajmniej teza bezzasadna; przez wieki Niemcy przewodziy wiatu zachodniemu w zinstytucjonalizowanej koncepcji jedynego cesarstwa na Zachodzie, dlatego te hasa supremacji - do ktrej rzekomo predestynowany jest Nard Niemiecki - trafiy na podatny grunt. Dawniej to cesarz Niemiec, by hegemonem wiata Zachodniego. W okresie nacjonalizmw, nard sta si suwerenem pastwa, a wic przej pozycj zarezerwowan dotychczas dla monarchy. Dlatego te spoeczestwo niemieckie okazao si by podatne na propagand hitlerowsk. Oczywicie celem tych rozwaa nie jest demonizowanie Narodu Niemieckiego, ale wyakcentowanie faktu, i okrelone warunki historyczno-spoeczne wpywaj znaczco na charakter ideowy doktryn politycznych w poszczeglnych krajach. W Chinach na przykad, wiat postrzegany jest w sposb holistyczny 77; miejsce i warto jednostki okrelana jest przez jej odniesienie do caoci. Tamtejsi filozofowie i myliciele narodowi (jak np. Konfucjusz) czsto wyraali kolektywistyczny stosunek do rzeczywistoci. Dlatego te komunizm atwo wkomponowa si w tamtejsze spoeczestwo. W Polsce ju w
75 Zarzuty pod adresem Kocioa katolickiego, za zbrodnie dokonywane przez ustaszy, mona znale w ksice pod tytuem: The Vatican's Holocaust (Watykaski holokaust) - dostpnej na stronie: http://www.reformation.org/holocaus.html#Contents, data dostpu: 20.09.2011. 76 R. DMOWSKI, wiat powojenny i Polska, Wrocaw 1999, s. 159. 77 Fakt ten posiada wieloaspektowe podoe; na przykad kada litera chiskiego alfabetu, odnosi si do konkretnej rzeczy lub zjawiska. W przeciwiestwie do alfabetu aciskiego gdzie jeden wyraz, skada si z kilku liter, w Chinach jeden wyraz zapisywany jest jako jeden znak - to z kolei implikuje cakiem odmienny sposb postrzegania wiata. Chiczyk, postrzega wszystko w sposb syntetyczny - przez pryzmat okrelonych caoci. Europejczyk, rozkada wszystko na czynniki pierwsze.

56

czasach Rzeczpospolitej Szlacheckiej nard postrzegany by przez pryzmat przywilejw i praw jednostki78. W tym sensie tradycja polska silnie zakorzeniona jest w personalizmie. Dlatego te komunizm, czy jakakolwiek inna forma totalitaryzmu, nie miaa adnych realnych podstaw, by zla si z polsk mentalnoci79. Gwnym celem tego rozdziau byo zaprezentowanie zoonoci zagadnienia nacjonalizmu oraz ukazanie, i wiele czynnikw, ktre przyczyniy si do dechrystianizacji, a przynajmniej sekularyzacji Europy (reformacja, makiawelizm, rewolucja francuska, nowoytna filozofia, darwinizm, industrializm, urbanizacja) miao kluczowy wpyw na rozwj oraz charakter nowoczesnego nacjonalizmu, przy czym wyranie chciabym zaznaczy, e czynniki te wpyway na nacjonalizm w rnorodnym stopniu. O nacjonalizmie trudno jest mwi w czasach sprzed rewolucji francuskiej, wic wydarzenia uprzednie w stosunku do niej, jedynie przygotoway grunt pod rozwj nacjonalizmu ju w peni uwiadomionego. Std wielu badaczy swoje rozwaania dotyczce tego zjawiska rozpoczyna od opisu rewolucyjnej Francji. Wychodzc jednak z zaoenia, i takie podejcie naraao by prac na zarzut braku caociowego podejcia do tematu, postanowiem pj w lady profesora Jacka Bartyzela, przedstawiajc moliwie jak najszersze spektrum. Nacjonalizm znajduje si w cisym zwizku z religi - bd przez przejmowanie niektrych jej elementw, bd przez zajmowanie jej roli w ksztatowaniu moralnoci oraz nadawaniu sensu ludzkim dziaaniom. Kult narodu oraz kult jednostki byy konsekwencj porzucenia kultw religijnych. Odrzucenie transcendencji wie si najczciej z deifikacj rzeczy doczesnych. Nastpstwem odejcia od chrzecijaskiego systemu wartoci, by moralny pluralizm, ktry nierzadko sta u podstaw rnego rodzaju czystek etnicznych i innych zbrodni. Quasi-religijny stosunek wobec wasnego narodu, ktry charakteryzowa nacjonalizm szowinistyczny, najlepiej wyeksponowany zosta w wierzeniach rnej maci neopogan, o ktrych traktowa bdzie nastpny rozdzia.

78 Kiedy Stefan Batory krzykn na polskiego posa Milcz banie!, ten odpowiedzia: Nie jestem baznem, lecz obywatelem, ktry obiera krlw i obala tyranw. W pastwach gdzie panowaa monarchia absolutna, za takie sowa grozia kara mierci. W Rzeczpospolitej, szlachta miaa prawo sprzeciwi si wadcy, gdy narusza jej godno i przywileje. 79 Z drugiej jednak strony, Nard Polski, na przestrzeni dziejw, szczeglnie za w osiemnastym wieku, wykazywa skonnoci do anarchii. Warto zauway tutaj, e anarchia jest wypaczeniem koncepcji personalistycznych, podobnie jak komunizm jest wypaczeniem idei kolektywizmu.

57

58

Rozdzia III

NACJONALIZM A NEOPOGANIZM
Jedn z wanych konsekwencji postpujcej dechrystianizacji Europy, jest bujny rozkwit rozmaitych ruchw pseudo-religijnych. Bdca spucizn owieceniowej myli filozoficznej koncepcja, jakoby wszystkie religie byy rwne, doprowadzia do wypaczenia istoty samego pojcia religii. Czasem owe ruchy, przybieraj zupenie absurdaln form. Istnieje na przykad zalegalizowany Koci Rycerzy Jedi1 oraz Koci Latajcego Potwora Spaghetti2. Czasem jednak, miewaj one o wiele mroczniejszy charakter - stajc si doskona poywk dla rnego rodzaju ideologii nacjonalistycznych. Wiele nowych ruchw religijnych, nawizuje do tradycji starodawnych pogan. Mona wymieni tutaj choby ukraisk Ridnoj Wirzi, biaorusk Krywya, czeski Radhost, rosyjski Sojuz Wieniedow czy wspomnian ju polsk Zadrug. W do selektywny sposb czyni one uytek z odziedziczonej proliferacji kultur, starajc si wskrzesi fikcyjn pierwotn czysto - poprzez nawizywanie do rodzimego folkloru i dowiadcze historycznych swoich narodw. Neopoganizm to pojcie okrelajce bardzo szerokie spektrum. Mianem neopoganina okrelany by, yjcy u schyku Cesarstwa Bizantyjskiego Georgios Gemistos Pleton. Myliciel ten, wystpowa przeciwko prawosawiu i stworzy wasny system nawizujcy do myli Platona 3. Trudno jednak przedstawi jak precyzyjn definicj, ktra zarazem wyczerpywaaby wszystkie znamiona rozmaitych ruchw neopogaskich. Ich wspln cech jest zapewne to, i nawizuj one najczciej do zamierzchych przedchrzecijaskich tradycji. W znacznej mierze ich rozkwit uwarunkowany by osiemnastowiecznym racjonalizmem, po ktrym odziedziczyy one awersj wzgldem tradycyjnych religii. Z pewnoci nie byy one jednak powrotem do konkretnych przedchrzecijaskich wierze, kultywowanych na tych terenach. Wdranie tamtejszych starodawnych kultw, w niezmienionej formie, w czasach wspczesnych, byoby niemoliwe ze wzgldu na ich prymitywny charakter, w istocie obcy umysowoci dzisiejszego czowieka4. Dlatego te s one w duej mierze autonomiczne wzgldem tradycji, ktre staraj si pielgnowa. Tak te jest z niemieckim neopogastwem volkistowskim, ktre oparte
1 A. MYSKI, Fani filmu zakadaj Koci Jedi, http://rozrywka.dziennik.pl/artykuly/69019,fani-filmuzakladaja-kosciol-jedi.html, data dostpu : 20.10.2011. 2 A. RUDNICKA, Koci Latajcego Potwora Spaghetti, a moe SubGeniuszu. Religia na wesoo?, http://www.wiadomosci24.pl/artykul/kosciol_latajacego_potwora_spaghetti_a_moze_subgeniuszu_83978-1 1-d.html, data dostpu: 20.10.2011. 3 B. GROTT, Nacjonalizm chrzecijaski, Krzeszowice 2006, s. 26. 4 Tame, s. 27.

zostao na pewnej idei, cakowicie obcej dawnym ludom pogaskim. Teoria wyszoci okrelonej rasy ludzkiej (w tym przypadku rasy germaskiej), nad innymi, nie bya znana pradawnym Germanom. Religie neopogaskie s pewnego rodzaju kalk naoon na wierzenia tamtych ludw, zmieniajc ich istot5. Doskonale obrazuje to jeden z niemieckich mitw, dotyczcy bitwy w lesie teutoburskim (Schlacht im Teutoburger Wald). Wedug dziewitnastowiecznych nacjonalistw niemieckich, bya to bitwa bohaterskich wojownikw germaskich, ze zniewieciaymi Rzymianami. Mit ten zosta szeroko rozpropagowany w niemieckich pastewkach sukcesyjnych i mia posuy jako bodziec do zjednoczenia narodowego, przeciw (utosamianej z Rzymem) romaskiej Francji. Podczas wojen napoleoskich, w wyniku ktrych pierwsze Cesarstwo Niemieckie zostao ostatecznie unicestwione, Heinrich von Kleist napisa dramat pod tytuem Bitwa Hermana/Arminiusza (Die Hermannsschlacht) traktujcy o tamtych wydarzeniach. Pomnik Arminiusza (wodza germaskich Cheruskw) zosta odsonity w 1875 roku, po zjednoczeniu wikszoci pastw niemieckich, przez bismarckowskie Prusy. Odgrywa on bardzo wan rol symbolizowa bowiem nie tylko zwycistwo Cheruskw nad Rzymianami, lecz rwnie porak Cesarstwa Francuskiego w starciu z Krlestwem Prus (1870). Tego typu czenie wspczesnych wydarze, z podkolorowywanymi mitami, byo charakterystyczne zarwno dla dziewitnasto/dwudziestowiecznego nacjonalizmu, jak rwnie dla rozmaitych ruchw neopogaskich. Trzeba jednak zaznaczy, e mity te daleko odbiegaj od rzeczywistoci. W Lesie Teutoburskim nie chodzio bowiem o walk miujcych wolno Germanw z wiernopoddaczymi Rzymianami, a jedynie o do zwyczajn jak na owe czasy obron terytoriw plemiennych przed obc inwazj6. Sam Arminiusz by zreszt obywatelem rzymskim, ktry wczeniej, jako zawodowy oficer armii rzymskiej, bra udzia w walce przeciw barbarzycom na terenach obecnych Wgier. Wielu za wojownikw cheruskich, na krtko po bitwie zaoferowao swe suby Rzymianom i nikt nie poczytywa im tego za zdrad. Wtedy po prostu nie rozumowano w kategoriach etnosu. Neopoganie i nacjonalici przenosili swoje odczucia na uczestnikw rnych historycznych wydarze, prowadzc w ten sposb do zafaszowywania historii. To z kolei pozwalao im na do elastyczne ksztatowanie wasnych doktryn i ideologii, sucych ich wasnym interesom. Spord narodw ssiadujcych z Niemcami, jedynie Holendrzy i Szwajcarzy nie byli jednolici pod wzgldem religijnym. Posiadali za to dobrze zintegrowane i
5 F. HAACK, Neopoganizm w Niemczech, Krakw 1999, s. 19. 6 Tame.

60

sprawnie funkcjonujce organizmy pastwowe. W dziewitnastym wieku, zapotrzebowanie na rnego rodzaju mity narodowe, ktre mogyby sta si spoiwem czcym rozdrobnione politycznie Niemcy, byo spore7. Dlatego te popularno rozmaitych ruchw pseudoreligijnych, odwoujcych si do idei nacjonalistycznych, w Niemczech, bya znacznie wiksza ni w pozostaych czciach Europy. 3.1 Ksztatowanie si podstaw niemieckiej narodowej religijnoci Wiek dziewitnasty to okres w ktrym chrzecijastwo w Europie coraz bardziej tracio na znaczeniu. W wikszoci pastw zachodnich, dechrystianizacja zwizana bya z rozwojem nauk przyrodniczych, postpujcym liberalizmem, a take humanistycznym racjonalizmem. W Niemczech procesy te w mniejszym stopniu ksztatoway wiadomo spoeczn, coraz czciej ustpujc pola metafizycznie pojtym ideom narodowym, ktre stay si gwn si starajc si wyrugowa chrzecijastwo8. Racjonalizm (szczeglnie w wydaniu brytyjskim i francuskim) wystpowa przeciw chrzecijastwu, jako systemowi dogmatw i wierze. Nie negowa natomiast chrzecijaskiego etosu, jako takiego. W Niemczech, gremia antychrzecijaskie otwarcie wystpoway przeciwko propagowanym przez chrzecijastwo wartociom etycznym. Od drugiej poowy dziewitnastego wieku, dao si odczu na onie protestantyzmu (ktry odgrywa kluczow rol w hegemonistycznym pastwie niemieckim: Prusach) pewne skonnoci do negowania chrzecijastwa w jego dotychczasowej formie. Dali temu wyraz myliciele tacy jak Edward von Hartman czy Rudolf Bultmann, w szczeglnoci za da temu wyraz pruski profesor teologii protestanckiej: Paul de Lagarde. Lagarde uznawany za duchowego ojca holokaustu, jego pogldy byy jawnie szowinistyczne. Napisany przez niego artyku pod tytuem O najbliszych obowizkach polityki niemieckiej, by pierwsz wzmiank, gdzie pojawia si koncepcja przesiedlenia ydw na Madagaskar. Wykazywa on take niech w stosunku do Polakw, jego pisma miay duy wpyw na pniejsze pogldy Alfreda Rosenberga9. w teolog, uwaa si za bojownika tej samej, co politycy i militaryci, sprawy. W peni solidaryzowa si z imperialn polityk Ottona von Bismarcka. Co wicej, propagowa wizj niemieckiej Mitteleuropy,
7 Houston Chamberlain wyrazi to sowami: Idea jest wszystkim co niezbdne w tworzeniu jednoci. - H. CHAMBERLAIN, Zitate/Citaten/Quotations, http://www.hschamberlain.net/citations/citaten.html, data dostpu: 20.10.2011. 8 B. GROTT, Nacjonalizm..., s. 21. 9 L. SNYDER, Encyclopedia of the Third Reich, Wordsworth 1998, s. 203.

61

wraz z germanizacj cesarstwa austriackiego oraz terenw zaboru pruskiego. Wyraa on pragnienie zaaplikowania do niemieckiego spoeczestwa prawdziwie narodowej religii. Religi t nie mg by protestantyzm, gdy byaby to niezmodyfikowana stara religia. Nie mg ni te by katolicyzm, ze wzgldu na jego zbyt mao niemiecki charakter. Lagarde sformuowa krytyk chrzecijastwa, w jego dotychczasowej postaci. Uwaa on, e wspczesne chrzecijastwo jest wynikiem sfaszowania prawdziwej nauki Chrystusa przez w. Pawa. Zawarty w Corpus Paulinum uniwersalizm, by nie do pogodzenia z promowanym przez niego ekskluzywizmem niemieckim. Pruski teolog by take pomysodawc wielu skrajnie absurdalnych idei, takich jak likwidowanie na uniwersytetach fakultetw teologii i zakadanie w ich miejsce nowych, gdzie nowi reformatorzy mogliby promowa idee, oczyszczajce prawdziw nauk Jezusa z naleciaoci ydowskich, czyli innymi sowy dokonywaliby wybirczej interpretacji Pisma witego, umoliwiajcej im wykreowanie nowej narodowej religii. Myl Lagarda znalaza w imperialnych Niemczech bardzo podatny grunt, o czym wiadczy fakt, i po wojnie zakadano wiejskie osiedla, majce na celu kultywowanie lagardowsko-germaskiej religii10. Idee dotyczce rzekomej nierwnoci ras rozprzestrzeniy si dziki francuskiemu dyplomacie Arturowi de Gobineau. W swoim gwnym dziele pod tytuem Szkic o nierwnoci ras, zastanawia si nad przyczynami dekadencji oraz upadku rnych cywilizacji. Doszed przy tym do wniosku, i determinizm geograficzny czy czynniki spoeczne przygotowuj jedynie grunt pod rozwj okrelonej cywilizacji. Powodzenie danej cywilizacji zaley jednak od predyspozycji rasy, ktra j tworzy. Rna warto poszczeglnych ras tumaczy - jego zdaniem, dlaczego jedne rasy stworzyy prnie rozwijajce si cywilizacje, a inne zatrzymay si na okrelonym poziomie. Najwyej ocenia on ras bia, ktra rzekomo odznacza si najwysz inteligencj oraz umiowaniem adu i porzdku. To z kolei sprawia, i jest ona najbardziej predestynowana do funkcji kierowniczej. Ras t, ocenia on niej od rasy biaej, jednak i ona posiada swoje zalety: jej przedstawiciele wyrniaj si wytrwaoci, praktycznoci oraz trzewoci umysu. Najniej z kolei, ocenia ras czarn, ktra odznacza si brakiem zdolnoci organizacyjnych, lenistwem, sab wol oraz wt twrczoci. W dziewitnastowiecznych Niemczech, jego pogldy znalazy pozytywny oddwik. W Strasburgu, grono jego mionikw zaoyo nawet muzeum jego imienia11. Bardzo zafascynowany spucizn Gobineau by (nawizujcy w swej
10 B. GROTT, Nacjonalizm..., s. 24. 11 Gwni przedstawiciele koncepcji rasistowskiej, http://www.bryk.pl/teksty/studia/pozosta

62

twrczoci do starogermaskiego folkloru) kompozytor Richard Wagner. Rozwijajc myl swego ideowego poprzednika, pisa: Drug przyczyn degeneracji ludzkoci jest mieszanie si indogermaskiej szlachetnej rasy z innymi, na przykad ydami... Zapewne im (ydom) w ich zacitym mnoeniu nic nie szkodzi, poniewa gdy yd miesza si, obojtnie czy to mski, czy eski osobnik, z inn ras, zawsze na wiat przychodzi yd 12. Promowany przez Wagnera program emancypacji germaskiej, szlachetnej rasy, z obcych pasoytniczych intruzw sta si tematem przewodnim wrd zwolennikw niemieckiego odrodzenia narodowego13. Kolejnym propagatorem teorii wyszoci rasy teutoskiej, by zi Richarda Wagnera: Houston Stewart Chamberlain. Jako zwolennik etnocentryzmu, przyznawa Niemcom szczegln misj dziejow, polegajc na kultywowaniu wartoci swojej rasy i zwalczaniu wrogw. Do tych ostatnich zalicza przede wszystkim ydw, ktrych obarcza win za niemal wszystkie nieszczcia w dziejach. Chamberlain przyznawa im co prawda rwnie pewne uzdolnienia, ktre jednak wykorzystuj oni jedynie w destrukcyjnych celach. Sukces Niemiec zaley od tego czy uda im si wyeliminowa ydw. Jego pogldy wywary znaczny wpyw na rodzcy si w wczesnych Niemczech ruch nazistowski (ktrego zreszt by admiratorem). Warto zauway, i tego typu teorie opieraj si przede wszystkim na wierze, naukowo nie s one w adnej mierze weryfikowalne. 3.2 Aryjskie chrzecijastwo Od samego pocztku istnienia niemiecko-narodowej religijnoci, w wiadomoci jej adeptw obecny by mit, na temat rzekomej aryjskoci Jezusa. Zakadano przy tym, e by On Synem rzymskiego legionisty, wywodzcym si ze zwizku pozamaeskiego. Jednym z propagatorw aryjskiego chrzecijastwa, by czonek NSDAP: Artur Dinter. Wydana przez niego w 1918 roku ksika: Grzechy przeciw krwi (Die snde wieder das Blut) rozesza si w szerokim nakadzie14. W swoich 197 tezach koronujcych reformacj (197 Thesen zur Vollendung der Reformation), domaga si ponownego spisania czystej nauki Chrystusa, na
%C5%82e/filozofia/23675-g%C5%82%C3%B3wni_przedstawiciele_koncepcji_rasistowskiej.html, data dostpu: 26.10.2011. 12 Cyt. za. F. HAACK, Neopoganizm..., s. 16. 13 Tame, s. 17. 14 Tame, s. 52.

63

bazie Ewangelii wg w. Jana. w reformator, by twrc Niemieckiego Kocioa Narodowego. Jako fanatyczny antysemita, reprezentowa pogldy bardzo popularne w krgach oddziaujcych na ycie spoeczne w Niemczech. Gwny spadkobierca i kontynuator jego myli - Rudolf Passian, pisa o nim i jego dziaalnoci: On wystpi tylko, aby odtworzy prawdziw nauk Zbawiciela a poniewa ydzi nie odeszli na dobre, dzieo Dintera zalicza si dzisiaj do masy tych tabu, ktre pozornie nale do wyposaenia demokratycznej fasady (...) Jeeli chodzi o postawy narodowe i antyydowskie dr. Dinter, to jemu, jak i kademu innemu naley si prawo do swobodnego wygaszania swoich pogldw (...) Kto zna prace dr. Dintera, wie, e (...) stara si on ponownie doprowadzi nauk Zbawiciela do jej pocztkowej czystoci. Jego szerokie studia nad rdami przywiody go do wiedzy, e Luter przeprowadzi reformacj tylko czciowo (...) Patrzc z prachrzecijaskiego punktu widzenia, uwaam dr. Dintera za drugiego Marcina Lutra, niewane jak bardzo moce ciemnoci ludzkiej historii bd si staray opiera, jasne wiato przedchrzecijaskich prawd nie da si na zawsze ukry. I to wanie wiato w duej mierze stao si dostpne dziki doktorowi Dinterowi15. Kolejn osob, ktra widziaa w Chrystusie przedstawiciela rasy aryjskiej podkrelajc wyrany kontrast midzy Nim a ydami, by Houston Chamberlain. Adolf Hitler osobicie zna i wysoko ceni Chamberlaina i jego pogldy, co wicej prawdopodobnie sam take by przekonany, i Chrystus nie by ydem. wiadcz o tym sowa: Ich (ydw) ycie jest tylko z tego wiata, a ich duch jest wewntrznie tak obcy prawdziwemu chrzecijastwu, tak jak ich istota dwa tysice lat wczeniej wielkiemu Zaoycielowi nowej nauki. Naturalnie nie robi On tajemnicy ze swoich przekona, jeli byo trzeba chwyta za bat, aby wygoni ze wityni Pana tych przeciwnikw kadego czowieczestwa, ktrzy wtedy widzieli w religii tylko rodek do gospodarczej egzystencji. Dlatego te zapewne zabito Go na krzyu16. W innym miejscu wyrazi si ju dobitnie: Chrystus by Aryjczykiem17. W 1898 Georg von Schonerer (ktremu notabene przypisuje si autorstwo pseudoredniowiecznego pozdrowienia Heil!) rozpocz akcj propagandow pod hasem Los von Rom (zerwanie z Rzymem). Niemieccy i austriaccy chrzecijanie (na przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku te same wpywy ideowe, ktre oddziayway na Niemcw, oddziayway te na Austriakw z racji wsplnoty jzykowo-historycznej,
15 Cyt. za. tame, s. 55. 16 Cyt. za tame, s. 56. 17 Cyt. za tame, s 57.

64

czcej obydwa narody18) rozczarowani zbyt mao narodow polityk Kocioa katolickiego, coraz czciej zaczli zwraca swe oczy w kierunku bardziej niemieckiego chrzecijastwa. W latach 1899-1910 ponad 30 000 katolikw z Czech, Styrii oraz Wiednia przeszo na protestantyzm. Konwersje te jednak nie byy zbyt trwae, bowiem po kilku latach wikszo nowo nawrconych protestantw zasilia szeregi wyznawcw Wotana i magii runicznej 19. Porzucanie swojego dotychczasowego wyznania i przechodzenie do obozu bardziej narodowego chrzecijastwa, byo zazwyczaj jedynie kolejnym krokiem w kierunku cakowitego odrzucenia chrzecijastwa, i skonienia si ku ruchom antychrzecijaskim oraz nacjonalistycznym. Niemiecki myliciel Felix Dahn sformuowa nawet nastpujc antytez: co jest chrzecijaskie, nie jest germaskie, a co jest germaskie, nie jest chrzecijaskie20. 3.3 Neopoganizm w Niemczech Niemieckie ruchy neopogaskie - wyrose na gruncie dziewitnastowiecznego odrodzenia narodowego, budujce swe doktryny w nawizaniu do wyidealizowanych mitw, cechowaa pangermaska megalomania, fanatyzm, skrajny antysemityzm oraz teorie czystoci rasy i krwi. Przenikajc do wiadomoci ludnoci niemieckiej, przygotoway one doskonay grunt pod rozwj narodowego socjalizmu. Jednym z gwnych twrcw i propagatorw dominujcego w Niemczech neopogastwa, czyli volkizmu, by Guido von List. Guido Karl Anton List (1848-1919) okultysta, ezoteryk, wielki pasjonat mitologii i folkloru teutoskiego, to wanie on spopularyzowa swastyk jako uniwersalny symbol ruchu pangermaskiego. Ju w czasach wczesnej modoci, przejawia zainteresowanie mistycyzmem starogermaskim. W wieku czternastu lat, dozna rzekomego owiecenia w wiedeskiej katedrze w. Stefana i obieca powici si budowie wityni pogaskiego boka Wotana. W drugiej poowie dziewitnastego wieku opublikowa liczne prace zawierajce podstawy gnozy pangermaskiej oraz mistyki krwi i rasy. Warto tutaj wspomnie o Carnuntum, Powrocie modego Diethera, Niezwycionym, Staroniemieckim plemieniu Quadw oraz Piparze21. W pierwszych latach dwudziestego wieku zacz projektowa
18 Od poowy pitnastego wieku, Wiede by stolic witego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego (Pierwszej Rzeszy), a do jego upadku (1806). W zasadzie do wybuchu wojny austriacko-pruskiej (1866), Austria formalnie zachowaa kluczow pozycj w Niemczech (np. cesarz Austrii by prezydentem Zwizku Niemieckiego). 19 M. RAU, Neopogastwo volkistowskie i narodowo-niemieckie, http://www.taraka.pl/rupo_01.htm, data dostpu: 01.11.2011. 20 Cyt. za. F. HAACK, Neopoganizm..., s. 17. 21 M. RAU, Neopogastwo...

65

sanktuaria neopogaskie, wymyla obrzdy i rytuay zmierzajce midzy innymi do wywicania kapanw i wojownikw oraz do odwieania i oczyszczania teutoskiej krwi. Podj te prace majce na celu odtworzenie jzyka Ariw i magicznego pisma run. Zdaniem Lista, religia Germanw istniaa w dwch formach: zewntrznej jako wotanizm (ktremu przypisa on cakowicie niegermask nauk o reinkarnacji) i w formie ukrytej, znanej jedynie warstwie rzdzcej, skadajcej si z krlw-kapanw. W 1908 roku zostao zaoone towarzystwo Guido von Lista (Guido von List Gesellschaft) zajmujce si propagowaniem jego idei na terenach Niemiec i Austrii. czyo ono w sobie zarwno idee ezoteryczne jak i narodowe. W 1911 roku czonkowie towarzystwa, powoali do istnienia najwyszy szczebel w hierarchii ruchu pangermaskiego, czyli Zakon Armanw (Hoher Armanen Orden). Doktryna zakonu (zawarta w pracach Guido von Lista) gosia, i w pradawnych czasach, teokratycznym spoeczestwem germaskim rzdzia dynastia krlwkapanw. W panteonie bstw, ktrym oddawano cze, znajdowali si bg ziemi Tuisco oraz jego syn Mannus zaoyciel rasy Ariw. Jego trzej synowie, byli zaoycielami trzech kast spoeczestwa starogermaskiego: mdrcw, rolnikw i wojownikw. Kasta mdrcw (Armanw) - od ktrych pochodzi miaa Rita (rzekome prawo staroytnych Germanw, stojce na stray czystoci rasy), daa pocztek dynastii krlw-kapanw. Ich ezoteryczna i magiczna wiedza, bya przekazywana w procesie wielostopniowych inicjacji, skadajcej si midzy innymi ze studiowania Eddy Poetyckiej, a take pielgrzymki do tajemnego miejsca kultu, gdzie adeptom przekazywana bya gnoza armanistyczna. Guido von List by jednym z inicjatorw czenia pangermaskiego ezoteryzmu, z tradycjami Templariuszy i rokrzyowcw. Zdaniem Lista kapani armascy, inspirowali take chrzecijaskie herezje. Tajemnice inicjacyjne z kolei przekazywali przyszym pokoleniom, za pomoc pisma runicznego. Rol, jak odegra w myliciel w formowaniu si niemieckiego neopogastwa, dobrze oddaje przemwienie wygoszone przez prezydenta Towarzystwa Guido von Lista, z okazji jego szedziesitych urodzin: Byo przeznaczone Guidowi von Listowi ukoronowa prac germanistw odkryciem germaskiej ezoteryki, przez odkrycie wzniosej filozofii i tajemnej nauki, ktre leay u podstaw symboliki germaskich mitw i poezji, a ktrych gwne doktryny udao si ustali dziki zrozumieniu praznacze run i innych germaskich witych znakw. Dziki pracy Lista s pooone podwaliny pod organizacj wielkiego ruchu kulturowego, ktry ma na celu wypeni niemiecko-germaskim wszystkie obszary naszego ycia kulturalnego22.
22 Cyt. za. F. HAACK, Neopoganizm..., s. 48.

66

Kolejnym ordownikiem niemieckiego neopogastwa, by Jorg Lanz von Liebenfels (1874-1954). Podobnie do Lista, rwnie pochodzi z Wiednia. Przeszed okres fascynacji zakonem Cystersw, jednak w roku 1897 porzuci ycie zakonne. Na fali Los von Rom przeszed na protestantyzm, jednak z czasem porzuci rwnie i to wyznanie. W pierwszych latach dwudziestego wieku rozwin koncepcj darwinizmu spoecznego Gobineau i Chamberlaina, wzbogacajc j o elementy teozofii. To z kolei pooyo podwaliny pod tak zwan teozoologi. Zgodnie z jej zaoeniami, w zamierzchych czasach, istniaa czysta rasa ludzka, ktra ulega degeneracji na skutek mieszania si z ras zwierzc. Jedn z konsekwencji tego grzechu, byo wyodrbnienie si dwch ras: Teozoy (rasy wyszej) i Atropozoy (rasy niszej). Zdaniem Liebenfelsa, proces mieszania i zuboania krwi trwa nadal, jednak mona go powstrzyma, a nawet odwrci poprzez przymusowe sterylizacje i zastosowanie cisej segregacji rasowej (m.in. w sprawie zawierania maestw). Kolejnym jego pomysem, byo stworzenie czego na ksztat klasztorw rozrodczych, gdzie aryjskie kobiety czyyby si tylko z czystymi rasowo mczyznami. W okresie Trzeciej Rzeczy projekt ten doczeka si realizacji w postaci instytucji Lebensbornu. Od 1906 roku Liebenfels zacz propagowa swoje idee na amach zaoonego przez siebie periodyku, pod tytuem Ostara. Co ciekawe, Hitler regularnie czyta Ostar i przynajmniej raz spotka si z jej twrc. Oprcz teozoologii, Liebenfels gosi take ariochrystianizm, zgodnie z ktrym Chrystus by mczennikiem za spraw czystoci rasy i krwi aryjskiej, za Jego mier nastpia z inspiracji podludzi, dcych do zniszczenia czystego rasowo ludu Ariw. Modziecze fascynacje Lanza dotyczce ycia zakonnego, zaowocoway w 1907 zaoeniem Zakonu Neotemplariuszy (Der Orden des neuen Temples), ktrego priorytetem byo szerzenie wiadomoci rasowej i prowadzenie bada genealogicznych. Siedzib zakonu by Werfenstein, pooony w pobliu austriackiego miasteczka Struden. Od adeptw zakonu wymagano certyfikatw czystoci rasowej, nadawanych przez specjaln komisj, skadajc si z kapanw oraz przeora. Gwnym znakiem rozpoznawczym zakonu, by laskowany krzy - noszony na paszczach i tabliczkach zakonnych. Sta on si pniej symbolem austriackiego Vaterlandischen Front - okrelanego mianem austrofaszyzmu23. Kolejnymi organizacjami, ktre odwoyway si do teorii rasistowskich byy, zaoone w Zielone witki 1912 roku: Zwizek Mota Rzeczy (Reichshammerbund) i Zakon Germanw (Germanenorden). Drugi by w zasadzie bardziej utajnion, wewntrzn grup pierwszego. Ich celem byo propagowanie pangermaskich nauk w duchu teorii Guido von Lista i Lanza
23 Tame, s. 43.

67

von Liebenfelsa. Najbardziej znani czonkowie i zaoyciele wyej wymienionych organizacji, to antysemicki dziennikarz, a take bliski przyjaciel Lista: Phillip Stauff, wydawca pisma handlowego German Miller, a take antysemickiego periodyku Hammer: Theodor Fritsch, okultysta i masoski renegat: Herman Pohl. Dwa lata przed zakoczeniem pierwszej wojny wiatowej, doszo do rozamu, ktry zaowocowa wyodrbnieniem si (za porednictwem Pohla) kolejnego germaskiego zakonu: Walvater. Z tych te krgw wywodzi si, zaoone w styczniu 1918 roku - Towarzystwo Thule. Byo ono najagresywniejszym politycznie skrzydem niemiecko-narodowego oraz neopogaskiego spektrum. Jego nazwa pochodzi od wyznaczonego przez Ptolemeusza, najbardziej wysunitego na pnoc terenu zamieszkiwanego przez ludzi. Z pocztku byo ono maym uniwersyteckim koem studiw nordyckich, pniej okultystycznym stowarzyszeniem, zrzeszajcym gwne pangermaskie rodowiska intelektualne Bawarii. Z czasem jednak Thule przeksztacio si w skrajnie prawicowe zaplecze bojwkarskie zwizane z Niemieck Parti Robotnicz (Deutsche Arbeiterpartei) przemianowan pniej na NSDAP. Zaoycielem towarzystwa by exmason oraz czonek zakonu Walvater: Rudolf von Sebottendorf. Wykreowana przez niego ideologia, inspirowana bya w znacznej mierze ariozofi Guido von Lista. Jako symbol dla stworzonej przez siebie organizacji wybra swastyk. Wielu najwyszych dowdcw NSDAP naleao do Towarzystwa Thule. Warto wymieni tutaj Adolfa Hitlera (wdz i kanclerz Rzeszy, przywdca NSDAP), Hermana Gringa (dowdca niemieckiego Luftwaffe), Dietricha Eckarta (osobisty mentor Hitlera - uczy go m.in. przemwie), Rudolfa Hessa (zastpca Hitlera i formalnie trzecia po Goringu najwaniejsza osoba w pastwie), Hansa Franka (generalny gubernator okupowanych ziem polskich), Heinricha Himmlera (wsptwrca i szef Gestapo oraz SS) oraz Alfreda Rosenberga (gwny ideolog partii) 24. W trakcie procesw norymberskich, Rosenberg zezna: Thule? Ale wszystko wyszo stamtd! Pouczenie tajne, ktremy mogli stamtd zaczerpn, pomogo nam wicej w dojciu do wadzy ni dywizje SA i SS. Ludzie, ktrzy zaoyli to stowarzyszenie, byli prawdziwymi magami25. Sebottendorf w swojej ksice pod tytuem Zanim nadszed Hitler: dokumentacja pocztkw ruchu narodowo socjalistycznego (Bevor Hitler kam: Urkundlich aus der Frhzeit der Nationalsozialistischen Bewegung) zasugerowa, i to on by twrc hitlerowskiej
24 M. RAU, Neopogastwo... 25 A. ZWOLISKI, W subie faszyzmu, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/I/IR/reinkarnacja_i_wedrowka_04.html, data dostpu: 09.11.2011.

68

Sebottendorf w swojej ksice pod tytuem Zanim nadszed Hitler: dokumentacja pocztkw ruchu narodowo socjalistycznego (Bevor Hitler kam: Urkundlich aus der Frhzeit der Nationalsozialistischen Bewegung) zasugerowa, i to on by twrc hitlerowskiej doktryny, za co zosta aresztowany. Z trudem udao mu si zbiec do Turcji, gdzie przebywa, a do czasu, gdy dowiedzia si, e Rzesza przegraa wojn, po czym popeni samobjstwo. Papie Pius XI susznie napitnowa rnego autoramentu narodowe bawochwalstwo: Kto wynosi ponad skal wartoci ziemskich ras albo nard, albo pastwo, albo ustrj pastwa, przedstawicieli wadzy pastwowej albo inne podstawowe wartoci ludzkiej spoecznoci, ktre w porzdku doczesnym zajmuj istotne i czcigodne miejsce, i czyni z nich najwysz norm wszelkich wartoci, take religijnych, i oddaje si im bawochwalczo, ten przewraca i faszuje porzdek rzeczy stworzony, i ustanowiony przez Boga Czowieka i daleki jest od prawdziwej wiary w Boga i od wiatopogldu odpowiadajcego takiej wierze26. 3.4 wita wojna Hitlera Hitleryzm by czym znacznie wicej ni jedynie systemem politycznym. Niektrzy badacze widz w nim religijn karykatur z Hitlerem, jako mesjaszem i odnowicielem rasy aryjskiej w centrum27. Narodowy socjalizm nie uznawa Boga, jako takiego, za to niemal nabonym kultem otacza Germani, ktrej personifikacj widzia w Narodzie Niemieckim, w szczeglnoci za w postaci Adolfa Hitlera. Ludzie oddawali mu cze na wiecach, bdcych wypaczon form religijnych procesji. W kocowych latach wojny uczestnictwo w rnego rodzaju pochodach, wyraajcych poparcie dla partii oraz wiecach norymberskich, byo niemale obowizkowe. Herbert Bhme poeta Rzeszy powiedzia kiedy o Hitlerze: Krzyczysz w lud jak jego Zbawiciel. T sam myl wyrazi w jednym ze swoich wierszy: Pozwl nam pod sztandarem sw deklaracj czyni: Jestemy Niemcami. Jestemy wierni wodzowi z nakazu najwyszego prawa, ktre jest pond nami i w nas,
http://www.opoka.org.pl/biblioteka/I/IR/reinkarnacja_i_wedrowka_04.html, data dostpu: 09.11.2011. 26 PIUS XI, Encyklika o pooeniu Kocioa katolickiego w Rzeszy Niemieckiej, prze. A. SOMKOWSKI, Lublin 1937, s. 11. 27 M. SCHABEK, Okultystyczna historia nazizmu, http://www.eioba.pl/a88073/okultystyczna_historia_nazizmu, s. 3, data dostpu: 15.11.2011.

69

tego najwyszego prawa dla nas jego narodu28. Jak kada zwyczajna religia, nazizm posiada odpowiedni system legend, mitw oraz wierze niedajcych si naukowo zweryfikowa, a opierajcych sw wiarygodno jedynie na zawierzeniu wobec okrelonego autorytetu (w tym przypadku partii). Powoano nawet odpowiedni organizacj (Ahnenerbe), ktra zajmowaa si badaniem mitycznych pocztkw i artefaktw aryjskiej przeszoci. Udokumentowanym faktem jest, e Hitler poszukiwa mitycznej (wywodzcej si z tybetaskich legend) krainy Agharty, aby uzyska moc Vril dajc absolutn wadz nad wiatem29. Do obrony przed wrogami powoano do istnienia, majc wiele cech zakonu rycerskiego SS (Schutzstaffel). Symbolem SS stay si dwie biae runy sig (sig to nazwa nadana runom przez samego Guido von Lista) na czarnym tle. Jego czonkowie w ramach inicjacji skadali przysig na wierno Fhrerowi. Walter Schellenberg wyszy funkcjonariusz SS, w swoich wspomnieniach pisa: Organizacja SS zostaa zbudowana przez Himmlera na tych samych zasadach, co zakon jezuitw. Reguy zakonu, dotyczce wicze duchowych, spisane przez Ignacego Loyol, stanowiy wzr, ktry Himmler usiowa starannie naladowa. Bezwzgldne posuszestwo byo prawem najwyszym. Kady rozkaz musia by wykonany bez sprzeciwu30. Heinrich Himmler (uwaajcy si za reinkarnacj Krla Henryka, ktry ujarzmi Sowian, a teraz powrci na ziemi, aby dokoczy swoje dzieo) traktowa rnego rodzaju legendy, jak najbardziej na powanie i razem z Ahnenerbe, poszukiwa witego Grala. Kolejnym wielkim pomocnikiem Hitlera, by wynajty przez niego okultysta Karl Maria Wiligut. Zajmowa si on badaniem starogermaskich run, wierzy, e zostay one podarowane ludzkoci przez samego Odyna i, e za ich pomoc mona odkry tajemn wiedz. Nazywano go Rasputinem Hitlera. W 1924 roku stwierdzono u niego objawy schizofrenii i megalomanii, co jednak nie przeszkodzio mu w jego karierze w NSDAP. W latach trzydziestych, zainicjowa on w Trzeciej Rzeszy czystki religijne. Tradycyjne kocioy chrzecijaskie unikny wikszych przeladowa, bo nie chciano burzy jednoci narodowej. Z pewnoci nie mona jednak powiedzie tego samego o mniejszych grupach wyznaniowych. Doszo do aresztowania i osadzenia w obozach koncentracyjnych wielu
28 F. HAACK, Neopoganizm..., s. 67. 29 F. OSSENDOWSKI, Przez kraj ludzi, zwierzt i bogw. Pozna 2009, s. 384 30 W. SCHELLENBERG, Wspomnienia, prze. T. RYBOWSKI, Wrocaw 1987, s. 38.

70

wyznawcw ariozofii. Zostali take aresztowani wszyscy czonkowie Thule nie nalecy do NSDAP. Jednym z celw tej akcji, byo przejcie nalecych do nich ksig okultystycznych. Wiligut twierdzi, e ariozofia jest herezj od wyznawanego przez niego irminizmu. Represje nie ominy rwnie zwolennikw wolnomularstwa. Szacuje si, e na okupowanych przez Niemcw terenach, w obozach koncentracyjnych, ycie stracio od 80 000 do okoo 200 000 masonw31. Hitleryzm, zarwno przed jak i po wojnie, w oczach wielu ludzi, czsto przyrwnywany by do systemu religijnego. Maximiniani Portas p-Greczynka napisaa ksik pod tytuem Pielgrzymka (Pilgrimage) bdc swoistym bodcem, ktry mia pobudzi tych, ktrzy nie s jeszcze zadeklarowanymi zwolennikami wiary hitlerowskiej32. Swj religijny stosunek do hitleryzmu wyrazia sowami: Adolf Hitler podnis Niemcy w oczach kadego wartociowego Aryjczyka do statusu ziemi witej (...) A ja odwiedziam te miejsca, ktre stay si synne ju na zawsze: Linz, Leonding, Braunau n. Inn, Berchtesgaden, Obersalzberg, Monachium, Landsberg n. Lech, Norymberga... pobonie tak jak prawdziwi chrzecijanie odwiedzaj Betlejem, Nazaret i Jerozolim, a prawdziwi Muzumanie Mekk i Medyn, do ktrych wdruj z kracw ziemi. Ja je odwiedziam tylko dlatego, poniewa dla mnie dla nas s to miejsca witego kraju, nierozdzielnie zwizane z genez tej nowoczesnej formy wiecznej religii ycia: wiary Hitlera, mojej wiary, naszej wiary33. O relacjach midzy nazizmem a neopogastwem, Roman Dmowski pisa: hitleryzm (...) zwraca (...) tskne oczy ku tradycjom starogermaskiego pogastwa. Te wszake tradycje nie s zdolne wywrze powaniejszego moralnego wpywu z odlegoci kilkunastu wiekw, ile e s to tradycje barbarzyskie, przy najlepiej zorganizowanej sugestii z trudem przenikajce do duszy cywilizowanego czowieka 34. Oczywicie Dmowski si myli. Odpowiednio zorganizowana sugestia, poczona z hitlerowsk demagogi atwo przemienia Niemcw w nietzscheaskie powe bestie. Rasizm poczony z kultem starogermaskich tradycji, preparowanych na potrzeby wczesnego reimu doprowadzi do niewiarygodnych wprost okruciestw35. Stosunek samego Hitlera do chrzecijastwa by przynajmniej ambiwalentny. Z pocztku formalnie akceptowa on chrzecijastwo, co wyranie zaakcentowa w
31 32 33 34 M. SCHABEK, Okultystyczna..., s. 4. Cyt. za. F. HAACK, Neopoganizm..., s. 172. Cyt. za. tame. Cyt. za. W. RUDNY, Renesans germaskiego pogastwa, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3457, data dostpu: 10.12.2011. 35 Tame.

71

dwudziestym czwartym punkcie programu NSDAP. Nie wiadomo jednak, na ile byo to wyrazem jego wasnych przekona, a na ile po prostu wynikiem wyrachowania i grania pod publiczk, by nie zraa do partii niemieckich chrzecijan. Faktem jest, e do 1935 roku, z przyczyn politycznych uczestniczy on w praktykach religijnych 36. Znane byy te jego wypowiedzi odwoujce si do opatrznoci, czy bezporednio do Boga. W Mein Kampf pisa m.in.: Jeeli yd z pomoc swego marksistowskiego credo podbije narody wiata, jego panowanie bdzie kocem ludzkoci, a nasza planeta bezludna jak przed milionami lat, bdzie pdzi w eterze. Odwieczna natura bezwzgldnie karze tych, ktrzy ami jej prawa. To daje mi przekonanie, e dziaam w imieniu Wszechmogcego Stwrcy 37. Z drugiej jednak strony, w pniejszym czasie jego krytyka chrzecijastwa, czy w ogle religii bya niezaprzeczalnym faktem: Najciszym ciosem jaki kiedykolwiek spad na ludzko, byo chrzecijastwo. (...) Chrzecijastwo to wynalazek chorych umysw. Wojna skoczy si ktrego dnia. Wtedy bd uwaa, e kocowym zagadnieniem mojego ycia stanie si rozwizanie problemu religii38. Moe to wskazywa na ewolucj jego pogldw, w ktrych nie by przecie stay (warto porwna Mein Kampf z jego drug ksik 39). Na pewno jednak nigdy nie by prawowiernym chrzecijaninem, a jego antysemityzm opiera si na teoriach rasowych, a nie antagonizmach religijnych. Sekretarka Hitlera, Christa Schroeder, pisaa: Hitler nie by przywizany do Kocioa. Uwaa religi chrzecijask za przeytek, obudny wynalazek sucy do uzaleniania ludzi. Jego religi byy prawa natury 40. Jej spostrzeenia znajduj potwierdzenie w napisanej przez Hitlera tzw. Zweites Buch: Niezliczone s gatunki wszystkich ziemskich organizmw, nieskrpowany ograniczeniami czasu jest zarwno cechujcy jednostki instynkt samozachowawczy, jak rwnie tsknota za cigoci (gatunku), chocia przestrze w ktrej zachodz wszelkie procesy yciowe jest ograniczona. Walka o przetrwanie i cigo (gatunku), toczona przez biliony bilionw organizmw ma miejsce na powierzchni cile okrelonego terytorium. Konieczno zaangaowania si w walk o przetrwanie, tkwi w ograniczonoci przestrzeni yciowej; w ktrej rwnie zakorzenione s podstawowe zagadnienia ewolucji. (...) Z niedostrzegalnego chaosu, istniejcego midzy organizmami, ostatecznie wyoniy si formacje: wsplnoty
36 Np. uczestniczy we mszy witej z okazji mierci marszaka Pisudskiego, ktr odprawiono 18 maja 1935 w Katedrze w. Jadwigi w Berlinie. 37 A. HITLER, Moja walka edycja komputerowa, http://www.radioislam.org/historia/hitler/mkampf/pdf/pol.pdf, s. 14, data dostpu: 10.12.2011. 38 Tene, wikicytaty, http://pl.wikiquote.org/wiki/Adolf_Hitler, data dostpu: 10.12.2011. 39 Okrelan po prostu mianem Hitler's Zweites Buch (Druga ksika Hitlera). 40 Cyt. za. M. PIOTROWSKI, Koci wobec hitleryzmu fakty, http://www.analizy.biz/marek1962/kwh.pdf, s. 18, data dostpu: 18.12.2011.

72

rodowe, plemiona, narody, pastwa. Charakterystyka ich genezy oraz schyku jest obrazem wiecznej walki o przetrwanie41. Wypowiedzi te pokazuj jasno i niedwuznacznie, i hitlerowska walka o Lebensraum umotywowana bya ateistycznym darwinizmem spoecznym, uznajcym czowieka jedynie za naturalne przeduenie procesu ewolucji. Prowadzona przez Niemcy agresywna polityka, bya wic po prostu konsekwencj takiej a nie innej koncepcji antropologicznej redukujcej czowieczestwo do miana zwykego komponentu wiata przyrody i pozbawiajce je pierwiastka duchowego. W duej mierze biografowie Hitlera s zgodni co do tego, e pojawiajce si, w jego licznych przemwieniach sowo opatrzno, rozumia on w znaczeniu samego siebie. Uwaa si bowiem za ma opatrznociowego, wybranego przez los dla zbawienia Niemiec 42. Najlepszym dowodem manii boskoci, ktr by optany, s poczynione przez niego zapiski, na marginesach ksiek z jego biblioteki. W ksice Gottlieba Fichte, przy pytaniu Skd Jezus wzi si, ktra przez wieki trzyma przy nim wyznawcw?, podkreli grub kresk odpowied: Dziki absolutnemu utosamieniu si z Bogiem. Na marginesie innej ksiki, napisa: Ten, kto nie ma w sobie iskry demona, nigdy nie stworzy nowego adu wiata. Michael Hesemann, w swojej ksice pod tytuem Religia Hitlera, stwierdzi, e jednym z czynnikw determinujcych fanatyczn wierno wzgldem Fhrera, bya hitlerowska apoteoza43. Przywdca narodowego socjalizmu, podobnie do wielu innych zadeklarowanych ateistw (jak np. Jean-Paul Sartre), miewa rwnie i pewne metafizyczne cigotki. Podobno wierzy w skuteczno astrologii i to do tego stopnia, e brytyjskie Ministerstwo Wojny zatrudnio astrologa do sporzdzania horoskopw Hitlera (nie po to, rzecz jasna by pozna jego przyszo, ale by przewidywa ruchy jakie wykona kierowany horoskopami przywdca Trzeciej Rzeszy)44. Joachim Fest tak pisa o Hitlerze: prawie codziennie radzi si astrologa, a kiedy atak si rosyjskich napotka niedobitki si niemieckich, czerpa nadziej z ustawienia

41 Countless are the species of all the Earth's organisms, unlimited at any moment in individuals is their instinct for self preservation as well as the longing for continuance, yet the space in which the whole life process takes place is limited. The struggle for existence and continuance in life waged by billions upon billions of organisms takes place on the surface of an exactly measured sphere. The compulsion to engage in the struggle for existence lies in the limitation of the living space; but in the life struggle for this living space lies also the basis for evolution. (...) From the invisible confusion of the organisms there finally emerged formations: Clans, Tribes, Folks, States. The description of their origins and their passing away is but the representation of an eternal struggle for existence. - A. HITLER, Zweites Buch (Secret book), http://www.jrbooksonline.com/PDF_Books/ZweitesBuch_wch7.pdf , s. 4 i 5, data dostpu: 19.12.2011. 42 J. LEWANDOWSKI, Czy Hitler by katolikiem?, http://www.katolik.pl/czy-adolf-hitler-bylkatolikiem-,1485,416,cz.html?s=1, s. 2, data dostpu: 19.12.2011. 43 M. PIOTROWSKI, Koci..., s. 20. 44 Tame.

73

planet45. Ruchy neopogaskie, nawizujce do ideologii nacjonalistycznych, tym najbardziej rniy si od tradycyjnych religii, e ich epicentrum stanowia rzeczywisto immanentna. Religijna nadbudowa, odwoujca si do transcendencji penia rol drugorzdn. Gwne cele i wartoci, wok ktrych skupione byy denia wyznawcw narodowej religijnoci (rasa, nard, pastwo, itd.) wyczerpyway si w doczesnoci. Dlatego te owe ruchy trudno zakwalifikowa jako ruchy religijne, w penym tego sowa znaczeniu. W duej mierze stanowiy one syntez filozoficzno-kulturowego dziedzictwa czasw nowoytnych, w szczeglnoci za epoki owiecenia (marginalizacja transcendencji i poszukiwanie samozbawienia na ziemi) i romantyzmu (wybircze korzystanie z reminiscencji tradycji starodawnych ludw). Niniejszy rozdzia mia na celu ukazanie czytelnikowi wpywu ruchw neopogaskich na rozwj nacjonalizmu. Szczeglne wyeksponowanie tematyki na gruncie niemieckim, byo umotywowane dwojako. Po pierwsze, to nacjonalizm niemiecki odegra najwiksz rol w historii dwudziestego wieku. Po drugie, w adnym innym pastwie ruchy neopogaskie nie zaznaczyy tak bardzo swej obecnoci, jak wanie w Niemczech. Nasilajca si absencja chrzecijastwa, wizaa si z koniecznoci zagospodarowania powstaej w ten sposb ideowej prni. Prni t staray si wypeni - nawizujce do rodzimego folkloru rozmaite ruchy pseudoreligijne. Naturalnym stanem czowieka jest religijno. To religia stoi u podstaw zdrowej moralnoci, gradacji ludzkich czynw i zachowa. Porzucenie religii nie jest rwnoznaczne z odrzuceniem przez czowiek mylenia religijnego, ktre jest zakotwiczone w ludzkiej psychice. Natura bowiem nie znosi prni. Mniej lub bardziej zakamuflowany ateizm (bo takim mianem naley okreli owe niekonserwatywne ruchy religijne, bdce de facto wytworem dziewitnasto i dwudziestowiecznych ideologii 46) nie stanowi dobrego substytutu, wobec tradycyjnych religii. Mylenie religijne towarzyszyo wielu charyzmatycznym przywdcom systemw totalitarnych, wicie przekonanym, i nios wybawienie caemu wiatu. Zarwno rewolucja padziernikowa, jak i pucz monachijski umotywowane byy chci uksztatowania wiata wedug pewnych wzorw, ktre miay sta si rdem odnowy ludzkoci. Do dosadnie okreli to wybitny polski komediopisarz,
45 Cyt. za. tame. 46 Papie Pius XI pisa: najwitszego Imienia Boego uywa si jako etykiety bez treci dla okrelenia mniej lub wicej dowolnego tworu ludzkich pragnie. PIUS XI, Encyklika..., s. 11 i 13.

74

pamitnikarz i poeta Aleksander Fredro: Ideolog chce ze swojej gliny nowego czowieka ulepi. I zawsze robi tylko boto47.

47 A. FREDRO, wikicytaty, http://pl.wikiquote.org/wiki/Aleksander_Fredro, data dostpu: 12.01.2012.

75

76

Rozdzia IV

ZJAWISKO UTOPIZMU I GNOZY POLITYCZNEJ JAKO SKUTEK ODRZUCENIA PRZEZ CZOWIEKA TRANSCENDENCJI
Historia czasw nowoytnych pokazuje, i dewaluacja chrzecijastwa w kontekcie europejskim zainicjowaa potrzeb poszukiwania przez czowieka wieckich substytutw utraconej religijnoci. Odrzucenie religii, nie wykorzenio podstawowych ludzkich potrzeb zwizanych z tsknot za absolutnym szczciem, pokojem, sprawiedliwoci i obiektywn prawd. Egzemplifikacj tych pragnie, byo zjawisko gnozy politycznej oraz utopizmu. Tradycyjne religie widziay moliwo realizacji wiecznego szczcia w transcendentnym raju. Negoway natomiast prby zbudowania raju ziemskiego, jako z gry skazane na niepowodzenie1. Po marginalizacji transcendencji przez owieceniow myl filozoficzn, ktra w duej mierze pooya podwaliny pod wspczesne postrzeganie wiata, cele i denia spoeczestw zostay ograniczone do paszczyzny stricte doczesnej. Potrzeby czysto duchowe, ktre czowiek dotychczas zaspokaja poprzez nawizywanie relacji z Bogiem, zostay co prawda przeniesione na wiat immanentny, nie straciy jednak na znaczeniu. Prb realizacji idei absolutnej szczliwoci, byy rnego autoramentu utopie. 4.1 Utopie wieckim substytutem religijnej koncepcji raju Sowo topia (od greckiego topos) oznacza miejsce. Poprzedzajca je literatura u pochodzi bd to od greckiego eu, lub ou. W pierwszym przypadku mielibymy do czynienia z eutopi (miejscem dobrym), w drugim z kolei z outopi (miejscem, ktrego nie ma). Utopie byy poniekd jednym i drugim2. Konserwatyci w Europie, nie mniej ni w obydwu Amerykach, a nade wszystko w wiecie anglojzycznym, wyksztacili w sobie specyficzn niech w stosunku do rnego rodzaju utopii i ideologii. Bardzo wpywowy (w latach trzydziestych), konserwatywny, angielski magazyn Colloseum, zamieci swego czasu na okadce napis Utopie s opium dla ludu. Zdaniem austriackiego konserwatysty Erika von Kuehnelt-Leddihna, utopie su bardzo czsto jako wieckie substytuty religijnej koncepcji

1 Zgodnie z tradycj Ksigi Rodzaju po upadku czowieka, Bg postawi przed ogrodem Eden Cherubw i poyskujce ostrza miecza (Rdz 3,23). 2 J. SZACKI, Spotkania z Utopi, Warszawa 1980, s. 10.

pozawiatowego raju lub nawet raju utraconego tu na ziemi 3. Jednake prby ich wprowadzenia w ycie, najczciej koczyy si rozlewem krwi oraz cierpieniem niezliczonej liczby istnie ludzkich. Austriacki myliciel zastrzega, e utopie posiadaj charakter stricte lewicowy. Przy czym poprzez lewicowy rozumie on polityczno-spoeczno-ekonomiczn koncepcj czowieka i spoeczestwa, ktra jest immanentystyczna, materialistyczna, egalitarna, identarystyczna, tj. przepeniona prawdziw nienawici nie tylko wobec nierwnoci, lecz nawet rnorodnoci pogld, ktry jest wrogi wobec transcendencji, osobowoci, lokalnych praw i wolnoci opartych na porzdku i tradycji 4. Motorem napdowym prb urzeczywistniania wikszoci utopii, bya lewicowa ideologia. Narodowi socjalici, byli zwolennikami kolektywistycznej utopii: millenarystycznej Rzeszy. W gruncie rzeczy kady system (skrajnie) nacjonalistyczny, opiera si na mniej lub bardziej utopijnej koncepcji ksztatowania wiata, wedug potrzeb pewnej ideologii. W tym sensie ruchy nacjonalistyczne (ktre zaliczane s w poczet skrajnej prawicy) posiadaj cechy stricte lewicowe, jako e ekstrema zawsze si przycigaj. Dlatego te niebezzasadne s sowa Kuehnelt-Leddihna, e zwolennicy Hitlera byli tak samo lewicowi, jak komunici5. Utopie s produktem myli, nie posiadaj jednak charakteru dyskursywnego. S efektem pytkiej wyobrani. Prby wcielania ich w ycie, z gry skazane s na niepowodzenie, jako e opieraj si na bdnych zaoeniach. Utopici zazwyczaj traktuj czowieka jako istot z natury dobr, ktra ulega upodleniu poprzez obowizywanie niewaciwych struktur spoecznych. Dlatego te transformacja owych struktur wystarczy, aby zmieni wiat i ustanowi pewien rodzaj raju na ziemi6. Nowoytno, w duej mierze zanegowaa pojcie grzechu, przez co porednio odrzucia rwnie koncepcj ludzkiej wolnoci. Std iluzoryczne nadzieje na odmian wiata, poprzez transformacj ustrojow traktowano jako co jak najbardziej realnego. Bd antropologiczny, jaki cechowa zjawisko utopizmu, opiera si na sprowadzaniu czowieka do postaci bezwolnej marionetki, ktra przy zapewnieniu jej odpowiednich warunkw, zachowywa si bdzie w okrelony sposb. Tego typu
3 utopias serve very often as secular substitutes for the religious concept of an otherworldly paradise or even for Paradise Lost here on earth. - E. KUEHNELT-LEDDIHN, Utopias and Ideologies: Another Chapter in the Conservative Demonology, http://www.mmisi.org/ma/21_03/kuehnelt.pdf, s. 1, data dostpu: 05.02.2012. 4 political-social-economic concept of man and society which is immanentist, materialistic, egalitarian, identarian, i.e. imbued with a real hatred not only of inequalities, but even of variety an outlook which is hostile to transcendene, personality, local rights and of freedom based on order and tradition. Tame. 5 Tame. 6 Denie do transformacji ustrojowej nie byo domen jedynie komunistw. Nazizm rwnie zakada, e proces degeneracji wiata mona zatrzyma poprzez ustanowienie nowej struktury spoecznej, na czele ktrej powinna sta rasa aryjska. Ronica, w tej kwestii polegaa gwnie na tym, i komunici (formalnie) nie szermowali pojciem etnosu.

78

redukcjonistyczne podejcie do koncepcji osoby ludzkiej, absolutyzowao rnego rodzaju determinizmy biologiczno-spoeczne, traktujc wolno jako co podrzdnego. Zanegowanie wolnoci jako rda ludzkiej tosamoci, stao si fundamentem ideologii totalitarnych. Podstaw dysfunkcji systemw zbudowanych na koncepcjach utopijnych by fakt, i wskazyway one struktury spoeczne jako gwne rdo za, nie dostrzegay go natomiast w czowieku. Chrzecijastwo zawsze postrzegao czowieka jako swego rodzaju budowniczego wiata, ktrego czyny przyczyniaj si budowania nowej, lepszej przyszoci. Jednak - bdca wynikiem grzechu pierworodnego - skonno do za, wyklucza jakiekolwiek nadzieje na zbudowanie ziemskiego raju. wiat si nie zmieni, dopki nie zmieni si czowiek. Odpowiednie struktury spoeczne mog co prawda pomc w budowaniu lepszej przyszoci, nie s jednak wystarczajce, aby sta si rdem odnowy ludzkoci. Dlatego te chrzecijaska koncepcja, radykalnie odcina si od utopizmu. Podstawowym czynnikiem prowadzcym do rnego rodzaju utopii jest zjawisko gnozy politycznej. 4.2 Gnoza polityczna jako przykad mylenia religijnego Samo pojcie gnozy wywodzi si z czasw staroytnych i oznacza zarwno wiedz, jak i poznanie (greckie gnosis). Fundamentaln zasad gnozy, towarzyszcej pnemu judaizmowi oraz rodzcemu si chrzecijastwu, bya dualistyczna wizja wiata uwzgldniajca dwie paszczyzny bytu: wieczne idee duchowe oraz przemijajc materi. Biegunem pozytywnym dualizmu gnostyckiego, by tzw. nadwiat, ktrego idea kulminowaa przyjcie nieznanego (dotychczas) Transcendensu. wiat jest siedliskiem za, wizieniem czowieka rzdzonym przez archontw. Bg jest dla czowieka ukryty, by Go dowiadczy, naley dostpi objawienia i iluminacji. Sam wiat jest wytworem nie Boga, lecz archontw panw poszczeglnych krgw wszechwiata (niektre rda mwi take o Demiurgu, jako ich przywdcy). Kluczowe dla gnostycyzmu byo przekonanie o wyobcowaniu czowieka wystpujce w dwojakim wymiarze: pozytywnym obrazujcym wyszo wzgldem ziemskiego otoczenia oraz negatywnym, znamionujcym cierpienie wynike z oddalenia si od Boga i zamknicia w wiecie archontw 7. Owa alienacja okrela bytow kondycj czowieka w sensie teologicznym i kosmologicznym. Powstaj opozycje:
7 M. CZARNECKI, Czowiek wobec wiata. Gnoza polityczna Erica Voegelina a gnostycyzm antyczny prba porwnania, Dialogi polityczne 8 (grudzie 2007), s. 158.

79

wiaty niedoskonae - wiat doskonay (ktrego dowiadcza si go poprzez iluminacj), wielo (istot ywych) jedno (rozpynicie si w absolucie). Czasowy i przestrzenny charakter statusu ontycznego czowieka jest wynikiem zerwania wizi z absolutem. Pobyt na ziemi jest jedynie tymczasowym mieszkaniem, domem mierci. Drug kluczow kwesti jest antropologia gnostycka, zakadajca istnienie w czowieku ciaa (soma), duszy (psyche) i ducha (pneuma). Komponenty te odpowiadaj dwm rdom pochodzenia czowieka, ktre okrelaj jego sytuacj egzystencjaln. Z jednej strony czowiek wpisany jest w wymiar wiatowy, do ktrego przynale ciao i dusza. Z drugiej za zawiera on w sobie czstk pozawiatow, czyli pneum okrelajc ludzkie powoanie. Czowiek w wizji gnostyckiej znajduje si w stanie upienia - uwizienia. W tej perspektywie powoanie sprowadza si do przebudzenia pneumy - nabycia wiadomoci jej istnienia. Moe si to dokona za porednictwem odpowiedniej gnozy (wiedzy), ktra nieuchronnie prowadzi do zjednoczenia z absolutem8. Staroytny gnostycyzm posiada struktur mylow charakterystyczn rwnie dla totalitarnego sposobu mylenia9, ktry z tego wanie powodu okrelany jest mianem gnozy. Gnoza polityczna bdca nieodzownym komponentem ideologii totalitarnych - zakada, i okrelona grupa osb jest depozytariuszem prawdy absolutnej, dziki ktrej jest w stanie zbawi wiat. Opiera si ona na strukturze mylenia dualnego, rozszczepiajcego wiat materialny na dwie czci: dobr, moraln i szczliw, bo opart na wiedzy o przyszoci wiata, oraz z, niemoraln i pen nieszcz, ktra nieuchronnie zmierza w kierunku podporzdkowania si wietlanej przyszoci10. Gnoza totalitarna postrzega rzeczywisto w czarno-biaych barwach bezrefleksyjnie dzieli ludzi na dobrych i zych. W ten sposb prowadzi ona nie tylko do klasycznej - dla tego zjawiska alienacji (caociowy program wprowadzenia przemiany wiata znany i afirmowany jest przez cile okrelon grup osb), lecz rwnie antagonizacji spoeczestwa (eskalacja podziaw: owieceni przez dan ideologi, s grup wybran i predestynowan do zbudowania nowego porzdku, na zgliszczach starego wiata i grobach jego wrogw). Zgodnie z koncepcj gnozy politycznej rdem legitymizacji wadzy jest nie zasada dynastyczna, ani tym bardziej wola ludu, ale fakt odkrycia obiektywnych norm, ktrymi rzdz si spoeczestwa. Prawom historyczno-spoecznym przyznaje si szczeglny status
8 Tame, s. 159. 9 R. BACKER, Totalitaryzm geneza, istota, upadek, Toru 1992, s. 69. 10 . DOMINIAK, Diabe na Soowkach, czyli mier wrogom ludu, Dialogi polityczne 1 (luty 2003), s. 46.

80

ontyczny, ktry uzasadnia stosowanie wszelkich moliwych rodkw. Zarwno nazici, faszyci, jak i komunici przyjmowali, e ich doktryny zostay nie tyle wytworzone, co raczej odkryte. Byy one swego rodzaju prawd absolutn. Jeli rzeczywisto nie odpowiadaa doktrynie, zmianie musiaa ulec rzeczywisto - nie doktryna. Dla przykadu: hitlerowcy ogaszajc, e Polacy, jako nard pozbawieni s zdolnoci intelektualnych, poddali eksterminacji przedstawicieli polskiej inteligencji (ich istnienie zaprzeczao doktrynie). Wielu badaczy, zastanawiajc si nad rdami stabilnoci systemw totalitarnych, wskazywao na aspekty fideistyczne, kultowe i dogmatyczne eksponowane w ich doktrynach. Paradoksem moe wydawa si fakt, i pomimo e religijno, jako taka w pastwach totalitarnych bya tpiona, to wanie wiara staa u podstaw ich powodzenia i siy. To wiara popychaa miliony osb do walki za kraj, system czy przywdc. Wiara podtrzymywaa na duchu spoeczestwo niemieckie, mamione wizj przechylenia szali zwycistwa na stron dogorywajcej Trzeciej Rzeszy, za porednictwem tzw. Wunderwaffe (cudownej broni). Gdy przemoc ju nie obezwadniaa, strach nie paraliowa, wiara w lepsze jutro i niezachwiana pewno, co do susznoci poczyna wadz, utrzymywaa przy yciu pastwa totalitarne11. Celem niniejszego rozdziau bya ch zwrcenia uwagi na zwizki midzy dziewitnasto i dwudziestowiecznymi prdami umysowymi, ktre w owym czasie nadaway ton yciu spoecznemu w Europie, a systemami religijnymi. Natura ludzka jest bowiem staa, czowiekowi za na przestrzeni dziejw przywiecay te same cele i pragnienia, nawet jeli w odmienny sposb, w poszczeglnych epokach, stara si je wyartykuowa. Religijno jest wyrazem poszukiwania przez czowieka szczcia, bezpieczestwa oraz prawdy absolutnej. Przede wszystkim za, jest wyrazem chci odnalezienia swego miejsca na wiecie i celu, ktry nadawaby yciu sens. Wykluczenie transcendencji, wcale nie ogranicza tych de, lecz przenosi je na inn paszczyzn - paszczyzn doczesn (w ktrej, rzecz jasna, nie mog zosta zrealizowane). Zdaniem niemieckiego filozofa Immanuela Kanta, istnienie Boga jest postulowane przez sam myl ludzk, ktrej przedueniem i czym w rodzaju kresu jest akt wiary12. Koncepcja Boga jako Transcendensu jest rzeczywist podstaw czowieczego szczcia, najgbszym wymogiem ludzkich uczu, a przede wszystkim realizacj

11 R. BACKER, Totalitaryzm..., s. 67. 12 J. TUPIKOWSKI, Spr o podstawy teizmu, Wrocaw 2009, s. 74.

81

fundamentalnego sensu, spenienia oraz wiecznego zbawienia13.

13 Tame.

82

ZAKOCZENIE
W dziewitnastym wieku wizy kulturowe zastpiy doktryn dynastycznego lojalizmu i stay si najistotniejszym ogniwem spajajcym nowoczesne narody. Dewaluacja chrzecijastwa z kolei doprowadzia do powstania mylowej prni, ktra pozostawia w umysach ludzkich kryzys poczucia sensu i przywizania do tradycyjnych, nieuzalenionych od aktualnej koniunktury politycznej, i osobistych korzyci wartoci. Prnia ta domagaa si utworzenia silnego pierwiastka ideowego, ktry byby predestynowany do roli gwnego czynnika stabilizacyjnego, upowszechniajcego pewien wiatopogld, majcy by zacztkiem i podstaw nowego wiata, gdy stary wiat, oparty na chrzecijaskich imperatywach etycznych - leg w gruzach. Funkcj owego pierwiastka ideowego staray si spenia rozmaite nurty myli politycznej i ruchy spoeczne; od feminizmu, poprzez doktryn radykalnego sekularyzmu, a po ideologie totalitarne, takie jak komunizm czy nazizm. Ich wspln cech byy prby budowania nowego porzdku spoecznego poczone z niezwyk, nacechowan fanatyzmem, gorliwoci niektrych ich czonkw, nadajcych im niemal sakralny charakter. Skrajne odmiany nacjonalizmu, takie jak narodowy socjalizm, posiaday wiele cech narodowej religii. Nie byy jednak systemami religijnymi, ale raczej jedn z form substytucji wiary religijnej przy pomocy idei. Obiektywizm nakazuje przyzna, i pewien rodzaj nacjonalizmu jest postulowany przez samo istnienie suwerennych i niepodlegych pastw. Tam, gdzie zjawisko to nie pojawia si w ogle, spoeczestwo ulega rozkadowi, poniewa zanika koncepcja dobra wsplnego, ktra jest ostoj idei narodowo-pastwowej1. Gdzie zanika nard, tam nastpuje anarchia oraz bdcy jej konsekwencj, upadek pastwa. W tym kontekcie nietrudno dostrzec, i zjawisko nacjonalizmu nie jest czym demonicznym, czy zym z samej istoty rzeczy, staje si takie dopiero na skutek niewaciwie uformowanej hierarchii wartoci. Nacjonalizm moe by gwarantem obywatelskiej lojalnoci wobec pastwa. le natomiast dzieje si wtedy, gdy na skutek odrzucenia religii, nacjonalizm pozostaje gwnym, lub co gorsza, jedynym czynnikiem ksztatujcym tosamo spoeczn. Nierzadko nard zostaje wwczas podniesiony do rangi absolutu, w imi ktrego mona, a nawet trzeba, zdepta prawa innych nacji - czyli zdrowy patriotyzm zostaje zastpiony przez grony i ludobjczy w skutkach
1 Przykad kraju, w ktrym idea narodowo-pastwowa jest bardzo saba to m.in. Afganistan. Wikszo mieszkacw identyfikuje si tam raczej z wasnym najbliszym otoczeniem, regionem lub wsplnot etniczn, ni z narodem Afgaskim. Dlatego nadzieje spoeczestw zachodnich na zainstalowanie w tym kraju demokracji, promieniujcej na pastwa ocienne - okazay si zudne.

szowinizm. Doskonale obrazuj to sowa Eryka von Ludendorfa gwnego niemieckiego kwatermistrza z czasw pierwszej wojny wiatowej, pniejszego uczestnika puczu monachijskiego, zwizanego z NSDAP, ktre wygosi w trakcie wywiadu dla United Press (1935): My, Niemcy, jestemy w tej chwili ludem, ktry najbardziej odczy si od chrzecijaskiej nauki. Dopiero wskutek zupenego odrzucenia chrzecijastwa nabdzie lud niemiecki zwartoci, ktrej potrzebuje2. Warto zauway, e ju wkrtce Niemcy nabray owej zwartoci i siy, stajc si najbardziej destrukcyjnym czynnikiem w Europie. Porzucenie religii chrzecijaskiej (ktre wieci Ludendorf), wcale nie przyczynio si do odnowy Niemiec. Raczej byo jedynie gwnym rdem moralnego rozkadu. Patrzc z dzisiejszej perspektywy, nieomal prorocze okazay si sowa Piusa XI, skierowane do Niemcw w 1937 roku: zaprzepaszczenie wiecznych norm obiektywnej nauki moralnej, przeznaczonej dla wyszkolenia sumie, dla uszlachetnienia wszystkich dziedzin ycia, jest grzechem przeciwko przyszoci narodu, a gorzkie owoce grzechu tego kosztowa bd musiay przysze pokolenia3. Niniejsza praca nie roci sobie pretensji do bycia swego rodzaju dydaktyczn katechez, z wyranie wyeksponowanym aspektem moralizatorskim, wskazujcym na bezbono, jako rdo dekadencji europejskiego etosu. Raczej stara si by opracowaniem zjawiska odrzucenia przez czowieka doby nowoytnej spoecznego fenomenu, jakim jest religia oraz jego nastpstw. Rnica jest wic zasadnicza; jest to analiza nie tyle odgrna (wychodzca od kwestii teologicznych), co raczej oddolna (ujmujca religi jako rzeczywisto, ktra przynaley do samej istoty czowieczestwa; ktra w znacznej mierze ow istot stanowi). Wybr takiej a nie innej tematyki podyktowany by chci opracowania zagadnienia, ktre byoby w pewnym stopniu nowatorskie - poniewa dotychczas temat ten (z tego, co mi wiadomo) nie sta si przedmiotem nie tylko monograficznego opracowania, lecz rwnie jakiejkolwiek pracy, ktra szerzej zajaby si badaniem zwizkw midzy dewaluacj chrzecijastwa, a rozwojem nacjonalizmu4. Skpa, dostpna na rynku literatura, ograniczajca si w duej mierze do rde internetowych, przysporzya mi co prawda wielu problemw, wpyna jednake pozytywnie na oryginalno pracy. Drug pobudk, ktra skonia mnie do zajcia si t tematyk, s moje zainteresowania, ktre sytuuj si na
2 Cyt. za W. RUDNY, Renesans germaskiego... 3 PIUS XI, Encyklika..., s. 37. 4 W szcztkowej formie tematem tym zaj si profesor Wilhelm Haack, w wielokrotnie przywoywanej ju ksice pod tytuem Neopoganizm w Niemczech jednake zwizki midzy dewaluacj chrzecijastwa a rozwojem nacjonalizmu, stanowi w niej jedynie to dla waciwej tematyki ksiki.

84

pograniczu religiologii, historii i politologii. Na pograniczu tych trzech dziedzin rwnie sytuuje si niniejsza praca. Znacznych trudnoci przysporzy mi fakt, i nie istnieje consensus w krgach naukowych odnonie zagadnienia nacjonalizmu. Musiaem wic dokona ostronej selekcji rde, aby nie naruszy cigoci pracy, jak rwnie jej logicznej kompozycji. Poszczeglni autorzy inaczej rozpatruj to zagadnienie, dlatego niezreflektowany dobr rde, mgby mie bardzo negatywne konsekwencje. Staraem si ich unikn opracowujc wasn definicj jednego z kluczowych komponentw skadajcych si na fenomen nowoczesnoci, jakim jest nacjonalizm, ktra nie nadaje temu pojciu pejoratywnych konotacji, a rwnoczenie stara si obj wszystkie, tak przecie rne jego odmiany. Zasadniczym celem pracy byo przedstawienie zwizkw midzy dewaluacj chrzecijastwa, a rozwojem nacjonalizmu. Podaem wiele przykadw obrazujcych, w jaki sposb ideologie nacjonalistyczne, zaczy spenia rol, zarezerwowan dotychczas dla systemw religijnych. Staraem si wykaza, jak kult narodu oraz kult jednostki, okazay si by konsekwencj porzucenia kultw religijnych. Chciabym wyranie zaznaczy jednak, i niniejsza praca, wychodzc z pozycji interdyscyplinarnych, w wielu kwestiach stanowi jedynie pewien zarys problematyki. Dla zachowania wzgldnych proporcji midzy oboma czonami tematu (proces dewaluacji chrzecijastwa i rozwj nacjonalizmu), pierwszy z nich zostaem zmuszony przedstawi w do skrtowy sposb, pomimo i specyfika tej tematyki wymagaaby opracowania obszernej monografii. Ostatni rozdzia, jest objtociowo zdecydowanie najmniejszy, gdy rozbudowujc go, mgbym odbiec zbyt daleko od meritum.

85

86

SUMMARY
The rise of modern democratic societies which was a result of the French Revolution implicated the necessity of a new collective identity. It was in this context when the monarchical doctrine was replaced by cultural affiliations, as the most potent source of national awareness. The modern national principle is essential for the existence of contemporary states. What was bad about it, was a form of revaluation, which made out of the national principle absolute law. The emergence of contemporary nations converged with the time of the devaluation of Christianity. The beginnings of that process can be traced to the times of reformation. Martin Luther questioned the catholic order and created his own doctrine, which made religion dependent from secular authorities. The decline of religion invoked the need to create a new basis for the modern world. In many cases nationalism constituted that basis. Extreme nationalism relegated religion to a secondary, or even inessential part of European ethos, and took its place in forming the consciousness of people. The new world order was meant to be built not on religion like in the past - but on secular ideas. Therefore a form of ideocracy dominated the political discourse of the twentieth century. Human beings have natural predisposition to search a deeper - transcendental meaning of life. The rejection of religion results with mental emptiness. That emptiness was one of the reasons why various ideologies were so prosperous in Europe. Totalitarian and autocratic states, built on nationalistic ideologies rejected the traditional based on religion morality, and adopted Niccolo Machiavelli's principle the end justifies the means. The decline of the traditional values resulted with the worst tragedies that mankind has ever experienced...

88

BIBLIOGRAFIA
Literatura podstawowa: BARTYZEL J., Pojcie, geneza i prba systematyki gwnych typw nacjonalizmu, http://www.legitymizm.org/systematyka-nacjonalizmu, data dostpu: 15.08.2011 GELLNER E., Narody i Nacjonalizm, Warszawa 1991 GROTT B., Nacjonalizm chrzecijaski, Krzeszowice 2006 HAACK F., Neopoganizm w Niemczech, Krakw 1999 KUEHNELT-LEDDIHN E., Utopias and Ideologies: Another Chapter in the Conservative Demonology, http://www.mmisi.org/ma/21_03/kuehnelt.pdf, data dostpu: 05.02.2012 PIWOWARSKI W., Socjologia Religii, Lublin 1996 RAU M., Neopogastwo volkistowskie i narodowo-niemieckie, http://www.taraka.pl/rupo_01.htm, data dostpu: 01.11.2011 WIERZBICKI A., Filozofia a totalitaryzm Augusta Del Nocego interpretacja kryzysu moderny, Lublin 2005 Literatura pomocnicza: AGNOSIEWICZ M., Chorwacja' 41-45: Katolickie Eldorado, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,992/q,Chorwacja41.45.Katolickie.Eldorado, data dostpu: 20.09.2011 BACKER R., Totalitaryzm geneza, istota, upadek, Toru 1992 BANASZAK M., Historia Kocioa Katolickiego tom III lata 1517-1914, Warszawa 1991 BASZKIEWICZ J. i MELLER S., Rewolucja Francuska 1789-1794 - Spoeczestwo Obywatelskie, Warszawa 1983 BOCH G., Negatywne skutki darwinizmu, http://www.katolik.pl/index1.php? st=artykuly&id=2263, data dostpu: 01.03.2011 CHAMBERLAIN H., Zitate/Citaten/Quotations, http://www.hschamberlain.net/citations/citaten.html, data dostpu: 20.10.2011 CIECHANOWICZ A. i POTOCKI M., Ukraiskie wadze Lwowa oddaj hod onierzom SS Galizien, http://www.bibula.com/?p=8465, data dostpu: 25.08.2011 COLMAN A., Sownik psychologii, Warszawa 2009

COPLESTON F., Historia filozofii tom VI od Wolffa do Kanta, prze. OZISKI J., Warszawa 1996 TENE, Historia filozofii tom VII od Fichtego do Nietzschego, prze. OZISKI J., Warszawa 1995 CZARNECKI M., Czowiek wobec wiata. Gnoza polityczna Erica Voegelina a gnostycyzm antyczny prba porwnania, Dialogi polityczne 8 (grudzie 2007), s. 155-166 DAWKINS R., Bg urojony, prze. P. SZWAJCER, Warszawa 2008 DAVIES N., Boe igrzysko tom II, prze. TABAKOWSKA E., Krakw 1991 DMOWSKI R., Myli nowoczesnego Polaka, Wrocaw 2002 TENE, wiat powojenny i Polska, Wrocaw 1999 DOMINIAK , Diabe na Soowkach, czyli mier wrogom ludu, Dialogi polityczne 1 (luty 2003), 41-52 ENGELS F., Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, Warszawa 2005 FEUERBACH L., Wybr Pism tom 1 - Myli o mierci i niemiertelnoci, prze. KRZEMIENIOWA K. i SKWIECISKI M., Warszawa 1988 TENE, Wykad o istocie religii, prze. SKOWRONA E. i WILWICKI T., Warszawa 1981 Filozofia zranionego zwierza, http://wizjalokalna.wordpress.com/2011/01/07/filozofiazranionego-zwierza/, data dostpu: 07.09.2011 FROSSARD A., Wielcy pasterze, prze. CZERWIK S., Kielce 1993 Georg Wilhelm Friedrich Hegel, http://www.bryk.pl/teksty/studia/pozosta %C5%82e/filozofia/15013-georg_wilhelm_friedrich_hegel.html#forward, data dostpu: 15.08.2011 Gwni przedstawiciele koncepcji rasistowskiej, http://www.bryk.pl/teksty/studia/pozosta %C5%82e/filozofia/23675-g %C5%82%C3%B3wni_przedstawiciele_koncepcji_rasistowskiej.html, data dostpu: 26.10.2011 GROTT B., Elementy tomizmu jako czynnik normujcy podstawy ideowe ruchu narodowego w Polsce; w: Filozofia i polityka w XX wieku, SZULAKIEWICZ M. (red), Krakw 2001 TENE, Nacjonalizm czy nacjonalizmy?, Krakw 2006 GRN K., Ludwig Feuerbach in seinem Briefwechsel und Nachlass sowie in seiner Philosophischen Charakterentwicklung tom 2, Lipsk i Heidelberg 1874

90

GUMZ J., German counterinsurgency policy in independent Croatia, http://www.highbeam.com/doc/1G1-53461482.html, data dostpu: 20.09.2011 HITLER A., Moja walka edycja komputerowa, http://www.radioislam.org/historia/hitler/mkampf/pdf/pol.pdf, data dostpu: 10.12.2011 TENE, Zweites Buch (Secret book), http://www.jrbooksonline.com/PDF_Books/ZweitesBuch_wch7.pdf, data dostpu: 19.12.2011 KALISKI J., Globalizacja w perspektywie historycznej; w: CZARNY E. (red.), Globalizacja od A do Z, Warszawa 2004 KANT I., Uzasadnienie metafizyki moralnoci, prze. WARTENBERG M., Warszawa 1953 KAUFMANN F., Religia i nowoczesno; w: PIWOWARSKI W. (red.), Socjologia religii Antologia tekstw, Lublin 1996 KOAKOWSKI L., Friedrich Wilhelm Nietzsche, http://angelus.pl/index.php? option=com_content&task=view&id=5327&Itemid=811, data dostpu: 08.05.2011 KORFANTY W., Nard Pastwo Koci Wybr publicystyki katolicko-spoecznej, Katowice 1992 KOSSAK-SZCZUCKA Z., Dekalog Polaka, Sybirak 32 (kwiecie 2004), s. 204 KRASISKI Z., Psalm Mioci, http://krasinski.kulturalna.com/a-5032.html, data dostpu: 01.09.2011 LEWANDOWSKI J., Czy Hitler by katolikiem?, http://www.katolik.pl/czy-adolf-hitler-bylkatolikiem-,1485,416,cz.html?s=1, data dostpu: 19.12.2011 ADA K., Tre i znaczenie Dekalogu nacjonalistycznego OUN; w: Nacjonalizm czy nacjonalizmy? GROTT B.(red.), Warszawa 2006 MACHIAVELLI N., Wybr Pism, ABOKLICKI K. i MALARCZYK J. (red.), Warszawa 1972 MCGRATH A. i MCGRATH J., Bg nie jest urojeniem zudzenie Dawkinsa, prze. WOLAK J., Krakw 2007 MELLER A., Czy nacjonalizm jest ideologi?, Dialogi polityczne 10 (grudzie 2008), 161175 MENCKEN H., The Philosophy of Friedrich Nietzsche, Michigan 2006 MEZZADRI L., Rewolucja francuska a Koci, prze. UKASZYK ., Krakw 2007

91

MYSKI A., Fani filmu zakadaj Koci Jedi, http://rozrywka.dziennik.pl/artykuly/69019,fani-filmu-zakladaja-kosciol-jedi.html, data dostpu : 20.10.2011 NIETZSCHE F., Ecce Homo : jak si staje - kim si jest, prze. STAFF L., Warszawa 1911 TENE, The Anti-Christ, Ecce Homo, Twilight of the Idols, and Other Writings, prze. NORMAN J. i RIDLEY A., Cambridge 2005 Onet - encyklopedia wiedzy, http://portalwiedzy.onet.pl/85052,,,,darwinizm_spoleczny,haslo.html, data dostpu: 15.09.2011 OSSENDOWSKI F., Przez kraj ludzi, zwierzt i bogw. Pozna 2009 PARK. H., North Korea: The Politics of Unconventional Wisdom, Boulder 2002 PETEREK W., Nacjonalizm, http://winntbg.bg.agh.edu.pl/skrypty2/0073/roz06.pdf, data dostpu: 15.08.2011 PIOTROWSKI M., Inkwizycja prawda i mity, http://analizy.biz/marek1962/inkwizycja.htm, data dostpu: 10.04.2012 TENE, Koci wobec hitleryzmu fakty, http://www.analizy.biz/marek1962/kwh.pdf, data dostpu: 18.12.2011 PIUS XI, Encyklika o pooeniu Kocioa katolickiego w Rzeszy Niemieckiej, prze. A. SOMKOWSKI, Lublin 1937 Religious Intelligence, http://web.archive.org/web/20071013201130/http://www.religiousintelligence.co.uk/countr y/?CountryID=37, data dostpu : 10.07.2011 RUDNICKA A., Koci Latajcego Potwora Spaghetti, a moe SubGeniuszu. Religia na wesoo?, http://www.wiadomosci24.pl/artykul/kosciol_latajacego_potwora_spaghetti_a_moze_subge niuszu_83978-11-d.html, data dostpu: 20.10.2011 RUDNICKI K., The Genuine Copernican Cosmological Principle, http://southerncrossreview.org/50/rudnicki1.htm, data dostpu: 15.08.2011 RUDNY W., O nacjonalizmie niejednoznacznie, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3474, data dostpu: 15.09.2011 TENE, Renesans germaskiego pogastwa, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3457, data dostpu: 10.12.2011

92

TENE, Renesans Machiawelizmu, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3473#_p1, data dostpu: 01.03.2011 SADOWSKI J., Wprowadzenie do rozwaa o patriotyzmie; w: TENE (red.), Oblicza Patriotyzmu, Krakw 2009 SCHABEK M., Okultystyczna historia nazizmu, http://www.eioba.pl/a88073/okultystyczna_historia_nazizmu, data dostpu: 15.11.2011 SCHELLENBERG W., Wspomnienia, prze. RYBOWSKI T., Wrocaw 1987 SIEMASZKO E., Od walk do ludobjstwa, http://www.rp.pl/artykul/161001.html, data dostpu: 01.09.2011 SIERAKOWSKI S. i ZIEMKIEWICZ R., Pojedynek, http://www.tvp.pl/historia/magazynyhistoryczne/pojedynek/wideo/wolter-celebryta/1055585, data dostpu 01.04.2011 SOWACKI J., Kordian, Warszawa 1977 SMITHA F., Fascism and philosophy, http://www.fsmitha.com/h2/phil-nazi.htm, s. 2, data dostpu: 15.08.2011 SNYDER L., Encyclopedia of the Third Reich, Wordsworth 1998 SOBEK U., Tendencje nacjonalistyczne we wspczesnej Europie na przykadzie Kraju Baskw, http://znze.wsiz.rzeszow.pl/z03/6_Urszula_Sobek_Tendencje.pdf, Rzeszw 2008, data dostpu: 12.08.2011 TENE, Nacjonalizm wybr czy fatalizm Europy, http://znze.wsiz.rzeszow.pl/z08/4_Urszula_Sobek_Najconalizm.pdf, Rzeszw 2008, data dostpu: 12.08.2011 SZACKI J, Spotkania z Utopi, Warszawa 1980 LIPKO T., Etyka narodu; w: SADOWSKI J. (red.), Oblicza Patriotyzmu, Krakw 2009 TRIFKOVIC S., The Real Genocide in Yugoslavia: Independent Croatia of 1941, http://www.balkanpeace.org/index.php?index=article&articleid=13742, data dostpu: 20.09.2011 VALDIETUPIKOWSKI J., Spr o podstawy teizmu, Wrocaw 2009R P., Ndza polityki moc religii, prze. ELANIK T., Warszawa 2010 Voltaire, http://preparaty.femanga.pl/Voltaire.html, data dostpu: 01.04.2011 WIECZORKIEWICZ P., Multimedialna historia Polski tom XXV, Warszawa 2007 TENE, Multimedialna historia Polski tom XXVII, Warszawa 2007

93

TENE, Sen o biaym piropuszu, http://niniwa2.cba.pl/sen_o_bialym_pioropuszu.htm, data dostpu: 25.08.2011 Wikicytaty, http://pl.wikiquote.org/wiki/Strona_g%C5%82%C3%B3wna WILK P., Nacjonalizm w kostiumie kultury, Rzeczpospolita 03.12.2005 ZWOLISKI A., W subie faszyzmu, http://www.opoka.org.pl/biblioteka/I/IR/reinkarnacja_i_wedrowka_04.html, data dostpu: 09.11.2011

94

Zacznik nr 2 do zarzdzenia nr 12 /2010 Rektora Uniwersytetu Opolskiego z dnia 28 .04.2010 r. Opole

Nazwisko i imi Wydzia Kierunek Specjalno wiadomy/a odpowiedzialnoci prawnej, w tym odpowiedzialnoci karnej, o ktrej mowa w art. 233 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks Karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) owiadczam, e przedoona do obrony praca magisterska/licencjacka/inynierska*) pod tytuem .......... ......... ......... zostaa przygotowana przeze mnie samodzielnie, przy wykorzystaniu wykazanej w tej pracy literatury przedmiotu i materiaw rdowych. Owiadczam jednoczenie, e praca nie narusza praw autorskich w rozumieniu ustawy z 4 lutego1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jednolity Dz.U. z 2006 r., nr 90, poz. 631 ze zm.) oraz dbr osobistych chronionych prawem cywilnym. Owiadczam rwnie, e wymieniona praca nie zawiera danych i informacji, ktre zostay uzyskane w sposb niedozwolony prawem oraz nie bya dotychczas przedmiotem adnej procedury zwizanej z uzyskaniem tytuu zawodowego magistra/ licencjata/inyniera*). Ponadto owiadczam, e zostaem/am uprzedzony/a o treci art. 233 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553, ze zm.) zgodnie z ktrym Kto, skadajc zeznanie majce suy za dowd w postpowaniu sdowym lub w innym postpowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawd lub zataja prawd, podlega karze pozbawienia wolnoci do lat 3 jak i o treci art. 233 6 Kodeksu karnego ktry stanowi e Przepisy 1-3 oraz 5 stosuje si odpowiednio do osoby, ktra skada faszywe owiadczenie, jeeli przepis ustawy przewiduje moliwo odebrania owiadczenia pod rygorem odpowiedzialnoci karnej oraz o wynikajcej z tych przepisw ewentualnej odpowiedzialnoci karnej za faszywe owiadczenie co do mojego wasnego autorstwa przedmiotowej pracy dyplomowej. Podpis studenta *) niepotrzebne skreli