Metaforyczna konceptualizacji SMUTKU w powieci Gabriela Garcii Marqueza Sto lat samotnoci (wybrane zagadnienia)

(slajd 1) Celem mojego referatu jest przedstawienie analizy wybranych metaforycznych sposobw konceptualizowania uczu nalecych do domeny pojciowej SMUTKU w powieci Gabriela Garcii Marqueza zatytuowanej Sto lat samotnoci. Praca ta mieci si w nurcie jzykoznawstwa kognitywnego, ktre przyznaje szczegln rol w pojmowaniu wiata przez czowieka metaforom pojciowym, przejawiajcym si midzy innymi w jzyku. 2.1. Metafory pojciowe a wyraenia metaforyczne (slajd 2) Teoria metafor pojciowych, nazywana rwnie kognitywn teori metafory, sformuowana zostaa przez Georgea Lakoffa i Marka Johnsona w pracy z 1980 roku pt. Metafory w naszym yciu. Wprowadzili oni rozrnienie na metafory pojciowe i wyraenia metaforyczne. Termin metafora pojciowa odnosi si do odwzorowania midzy domen rdow a domen docelow w systemie pojciowym, natomiast wyraenie metaforyczne do jzykowej realizacji metafory pojciowej. Na podstawie analizy kognitywnej umotywowanych metaforycznie wyrae jzykowych, zwanej deleksykalizacj (por. Mikoajczuk, Nowakowska-Kempna) moliwe jest okrelenie metafor pojciowych lecych u ich podstaw. 2.2. Domena SMUTKU jako domena abstrakcyjna, a zatem konceptualizowana w sposb metaforyczny (slajd 3) Mechanizm metaforyzacji jest niezbdny w pojmowaniu wikszoci abstrakcyjnych domen pojciowych, takich jak czas, ycie i mier, cechy osobowoci, a take uczucia. Jak zauwaa Grzegorczykowa, samo przeycie emocji jest nieopisywalne, moe by przyblione jedynie za pomoc metafor (Grzegorczykowa 1999: 200). Wiele pocze wyrazowych z nazwami uczu jest przejrzystych semantycznie, co oznacza, e moliwa jest analiza ich metaforycznej motywacji, czyli zrekonstruowanie metafor pojciowych, lecych u ich podstaw.

2.3. Metafory pojciowe i ich konwencjonalne oraz niekonwencjonalne realizacje (slajd 4) Metafory pojciowe mog przejawia si jzykowo w sposb konwencjonalny oraz niekonwencjonalny. Za konwencjonalne wyraenia uznaj te, ktrych uycie jest usankcjonowane umow spoeczn, co przejawia si w wysokiej czstotliwoci ich wystpowania w tekstach oraz w tym, e przez uytkownikw jzyka postrzegane s czsto jako wyraenia dosowne - nie uwiadamiaj sobie oni ich metaforycznego charakteru. Wyraenia niekonwencjonalne odpowiadaj za temu, co Lakoff nazywa novel metaphors (nowe, oryginalne metafory) s to wyraenia bdce efektem kreatywnoci uytkownika jzyka. (slajd 5) Metaforyczne wyraenia niekonwencjonalne, takie jak metafory literackie, opieraj si na tych samych metaforach pojciowych co wiele wyrae konwencjonalnych. Stanowi rozszerzenie konwencjonalnych odwzorowa midzy domenami pojciowymi. Rnica miedzy metafor potoczn a literack jest kwesti stopnia konwencjonalizacji. Metafora niekonwencjonalna jest indywidualna w tym sensie, e kieruje uwag na twrc, jest jego wasn kreacj (Greszczuk 2006: 99). Wedug kognitywistw, badajc metafory literackie naley bra pod uwag konwencjonalny system metafor pojciowych. Jestemy w stanie zrozumie metafory literackie dlatego, e opieraj si na metaforach pojciowych, ktre przejawiaj si w jzyku rwnie w sposb konwencjonalny (Lakoff, Turner 1989, Greszczuk 2007: 99 ). Jzykoznawstwo kognitywne postuluje badanie jzyka w uyciu, czyli opierajce si na prawdziwych uyciach jzyka. Analiza metaforycznych konceptualizacji pewnych poj w konkretnym dziele literackim pozwala wyjani, w jaki sposb funkcjonujce w danej kulturze metafory pojciowe wpywaj na pisarza, ktry wybiera je i czsto rozwija w niekonwencjonalny sposb (Freeman 2007: 1184, Lewandowska-Tomaszczyk 2006:8, KPS, Lakoff, Turner 1989; Greszczuk 2006: 99 KPS, Nowakowska-Kempna 2006: 48 KPS ). (slajd 6) W mojej pracy postawiam sobie za cel zbadanie, jakie konwencjonalne metafory pojciowe le u podstaw wyrae metaforycznych zawierajcych nazwy uczu nalece do domeny pojciowej SMUTKU w analizowanej powieci Gabriela Garcii Marqueza i w jaki sposb s one niekonwencjonalnie rozwijane przez autora. Wiedz o tym, e wykorzystywane w analizie metafory pojciowe maj charakter konwencjonalny, czerpi z mojej wczeniejszej pracy na temat konceptualizacji pojcia SMUTKU w jzyku hiszpaskim;

aby podkreli konwencjonalny charakter tych metafor, przywoywa bd przykady ich konwencjonalnych realizacji, pochodzce gwnie ze sownika pocze wyrazowych REDES. 3. Analiza empiryczna Najczciej wystpujcymi w powieci Gabriela Garcii Marqueza nazwami uczu z grupy SMUTKU s nostalgia (31), amargura (16) i afliccin (10), dlatego te jako przedmiot analizy wybraam poczenia wyrazowe z tymi trzema sowami. Wymienione przeze mnie nazwy nie s synonimami - ich znaczenia rni si, jednak w niniejszej analizie interesuje mnie ich wsplny rdze semantyczny, ktry mona opisa za pomoc nastpujcego scenariusza kognitywnego: komu stao si albo dzieje si co zego, on tego nie chce. Wyrazu SMUTEK uywam w mojej pracy jako umownego okrelenia domeny pojciowej obejmujcej nazwy uczu, ktrym odpowiada ten scenariusz kognitywny. W mojej pracy wychodz z zaoenia, e nazwy uczu s uwarunkowane kulturowo. Zgadzam si z Ann Wierzbick, ktra twierdzi, e nie mona uznawa za rwnowane pod wzgldem znaczenia nazw uczu w rnych jzykach bez uprzedniej dokadnej analizy. Hiszpaska nostalgia niekoniecznie musi odpowiada polskiej nostalgii, a amargurarozgoryczeniu. Dlatego te w mojej pracy nie tumacz hiszpaskich nazw uczu na jzyk polski, lecz posuguj si wyrazami oryginalnymi. W analizie wychodz od metafor pojciowych, pokazujc, w jaki sposb przejawiaj si one w poszczeglnych uyciach wybranych nazw SMUTKU. Naley zaznaczy, e okrelenie domeny rdowej danego wyraenia czsto jest jedynie interpretacj - to samo wyraenie moe zosta przyporzdkowane do rnych metafor pojciowych

(slajd 7) W powieci Gabriela Garcii Marqueza Sto lat samotnoci SMUTEK konceptualizowany jest midzy innymi za pomoc domeny pojciowej ISTOTY YWEJ, ktra uszczegawia si w domen OSOBY. Takie pojmowanie domeny pojciowej SMUTKU znajduje odbicie rwnie w jzyku nieliterackim, np. w wyraeniu: me ha entrado tristeza. Personifikacja uznawana jest przez Georgea Lakoffa za jeden z najpowszechniejszych sposobw pojmowania zjawisk abstrakcyjnych (Geck Scheld 2002: 57). W powieci Marqueza za pomoc domeny ISTOTY YWEJ mwi si midzy innymi o nostalgii, tak jak w przykadzie: Haba llegado a la vejez con todas sus nostalgias vivas.

zdaniu tym nostalgia konceptualizowana jest jako istota ywa ktra towarzyszy

czowiekowi w metaforycznej drodze do staroci. W zdaniu: A veces, ante una acuarela de Venecia, la nostalgia transformaba en tibios aromas de flores el olor de fango (...). nostalgia rozumiana jest z kolei jako istota, ktra moe dziaa: przemienia jedn rzecz w inn (transformar). Domena istoty ywej uszczegawia si w domen PRZECIWNIKA, ktra w powieci Gabriela Garcii Marqueza jest jedn z najbardziej rozbudowanych z domen uywanych do konceptualizowania SMUTKU. Za pomoc tej domeny pojmowane s nostalgia i amargura. Nostalgia moe kogo drczy (atormentar), na co wskazuje nastpujcy cytat: Lo atormentaba (...) la honda nostalgia con que aoraba a los vivos (...). Nostalgia moe rwnie robi czowiekowi krzywd w inny sposb- potrzsa nim , (sacudir): (...) Jos Arcadio Buenda se sinti sacudido por la nostalgia. Czowiek moe rwnie stawia jej opr (resistencia): (...) manifestaba los primeros sntomas de resistencia a la nostalgia. Ciekawym niekonwencjonalnym rozszerzeniem domeny rdowej PRZECIWNIKA jest konceptualizowanie nostalgii jako PRZECIWNIKA, ktry zastawia na kogo puapki. Uszczegowienie to znajduje odbicie w nastpujcym zdaniu: No le dolieron las peladuras de cal en las paredes (...) ni ninguna de las trampas insidiosas que le tenda la nostalgia. Nostalgia pojmowana jest w podobny sposb w kolejnych przykadach: Pens confusamente, al fin capturado en una trampa de la nostalgia (...). (...) por primera vez desde su juventud pis conscientemente una trampa de la nostalgia.

W cytowanych wyej zdaniach nostalgia moe te by rozumiana jako sama puapka (trampa) taka interpretacja pozwala uzna t konceptualizacj za niekonwencjonalne rozszerzenie domeny rdowej POJEMNIKA, do ktrego czowiek przeywajcy uczucie wpada. Metafora pojciowa SMUTEK TO PRZECIWNIK realizuje si w niekonwencjonalny sposb rwnie w nastpujcym przykadzie: Herido por las lanzas mortales de las nostalgias propias y ajenas, admir la impavidez de la telaraa en los rosales muertos. Nostalgia pokazana jest tu jako przeciwnik, ktry posuguje si broni, konkretnie wczniami (lanzas), ranicymi osob przeywajc to uczucie. Wyraenie to moe by rwnie zinterpretowane jako niekonwencjonalne rozszerzenie innej, ale zwizanej z domen PRZECIWNIKA, domeny rdowej domeny RANICEGO PRZEDMIOTU. Mona rwnie zosta pokonanym przez nostalgi: (...) regres a la aldea mediterrnea donde haba nacido, derrotado por la nostalgia de una primavera tenaz. Rozumienie domeny pojciowej SMUTKU w kategoriach PRZECIWNIKA przejawia si w powieci Marqueza rwnie w dwch uyciach wyrazu amargura: El mundo se redujo a la superficie de su piel, y el interior qued a salvo de toda amargura. Amargura, tak jak PRZECIWNIK, stwarza dla czowieka zagroenie; zagroenia tego mona jednak unikn (quedar a salvo de). Ostatecznie mona uwolni si od SMUTKU, tak jakby wczeniej ubezwasnowolnia on czlowieka, wizi go, o czym wiadczy nastpujce uycie wyrazu amargura: (...) Amaranta no se sinti frustrada, sino por el contrario liberada de toda amargura (...). Warto zwrci uwag na systematyczno oraz koherencj obrazowania SMUTKU jako OSOBY, a w szczeglnoci PRZECIWNIKA. Odnalezione w dziele Marqueza przykady ukadaj si w charakterystyczny scenariusz zniszczenia, o ktrym pisze Nowakowska-Kempna (2000). SMUTEK najpierw zastawia na czowieka puapki (las trampas insidiosas que le

tenda la nostalgia), w ktre czowiek moe wpa (al fin capturado en una trampa de la nostalgia) lub wej do nich z wasnej woli (pis conscientemente una trampa de la nostalgia); nastpnie mczy czowieka (lo atormentaba la honda nostalgia); robi mu krzywd na rne sposoby (sacudido por la nostalgia, herido por las lanzas mortales de las nostalgias). Czowiek moe stawia mu opr (resistencia a la nostalgia), moe go on jednak rwnie pokona: (derrotado por la nostalgia); czowiek moe uciec, schroni si przed SMUTKIEM (qued a salvo de toda amargura) oraz nawet uwolni si od niego (liberada de toda amargura). (slajd 8) Powszechnym sposobem mentalnego portretowania emocji z grupy SMUTKU jest rozumienie ich w kategoriach POJEMNIKA Z PYNEM, w ktrym pogra si przeywajcy uczucie. Warto zwrci uwag na motywacj tej metafory pojciowej. Wedug kognitywnej teorii metafory wpadanie do jakiego pojemnika i pogranie si w nim kojarzone jest ze SMUTKIEM, gdy w naszym systemie pojciowym funkcjonuje oglna metafora orientacyjna: RADO TO GRA, SMUTEK TO D. Wedug Lakoffa i Johnsona metafory orientacyjne opieraj si na dowiadczeniu fizycznym. Z powodu naszych uwarunkowa fizycznych pojmujemy pewne pojcia przypisujc im cechy, ktrych w rzeczywistoci nie posiadaj (Daz 2006: 51). Pozytywne dowiadczenia kojarz nam si z wyprostowan postaw, negatywne za powoduj, e kulimy si i garbimy dlatego te to co dobre, np. RADO, pojmowane jest jako znajdujce si na grze, a to co ze, np. SMUTEK- jako znadujce si na dole. O tym, e metafora pojciowa SMUTEK TO POJEMNIK Z PYNEM ma charakter konwencjonalny, wiadcz zaczerpnite ze sownika REDES przykady pocze wyrazowych, takie jak pozo de tristeza, hundirse en (la tristeza, la melancolia, la nostalgia..), honda, profunda (tristeza, melancolia, nostalgia). Ten sposb konceptualizacji wykorzystuje rwnie autor Stu lat samotnoci, piszc: Lo atormentaba (...) la honda nostalgia con que aoraba a los vivos. oraz La mala suerte no tiene resquicios - dijo l con profunda amargura. Innym konwencjonalnym sposobem metaforycznego obrazowania abstrakcyjnych domen jest rozumienie ich w kategoriach konkretnych rzeczy: PRZEDMIOTU lub SUBSTANCJI. Zabieg

ten, zwany reifikacj,

jest wedug Lakoffa drugim obok personifikacji najwaniejszym pojmowania abstrakcyjnych domen pojciowych. Obrazowanie

sposobem metaforycznego

takie realizuje si w sposb konwencjonalny w nastpujcych przykadach: algo le da tristeza a alguien, algo le produce tristeza a alguien (Redes). W powieci Marqueza SMUTEK obrazowany jest jako PRZEDMIOT, ktry mona gdzie zanie (llevar): El inocente tren amarillo que tantas (...) calamidades y nostalgias haba de llevar a Macondo. Obrazowanie to ma charakter niekonwencjonalny: pocig zawozi do Macondo wiele nostalgii tak, jakby byy konkretnymi, policzalnymi przedmiotami. SMUTEK jest te czym, czego co moe zosta pozbawione (enteramente desprovisto de enseanzas o nostalgia), mona si nim rwnie dzieli ( la nostalgia compartida); mona go przynie do jakiego miejsca (los gallos han trado demasiadas amarguras a esta casa para que ahora vengas t a traernos otras); mona go komu zostawi (saltaban como sbalos (...) para dejarles a los pasajeros del tren la amargura de sus senos). Ciekawy niekonwencjonalny sposb obrazowania SMUTKU, oparty na domenie pojciowej PRZEDMIOTU, przejawia si w nastpujcym uyciu wyrazu nostalgia: Aturdido por dos nostalgias enfrentadas como dos espejos, perdi su maravilloso sentido de la irrealidad (...). W zdaniu tym nostalgie przedstawione s tak, jakby byy przedmiotami, ktre s policzalne (dos nostalgias) oraz ktre mona sobie przeciwstawi (enfrentar). Autor porwnuje metaforyczne przeciwstawienie sobie dwch nostalgii do przeciwstawienia sobie dwch luster. Przyrwnanie sceny o charakterze abstrakcyjnym, bo dotyczcej stanw psychicznych, ze scen o charakterze konkretnym, ktr atwo jest nam sobie wyobrazi, z jednej strony uatwia czytelnikowi zrozumienie myli autora, z drugiej za pokazuje, e sam autor, mwic o abstrakcyjnych stanach wewntrznych, posuguje si terminami pochodzcymi z domeny konkretnej. Niekonwencjonalne wyraenie metaforyczne, stworzone przez autora w celu opisania pewnych subtelnych stanw emocjonalnych, opiera si na przejawiajcej si na wiele konwencjonalnych sposobw, systematycznej metaforze pojciowej. Domena PRZEDMIOTU, do ktrej odsya juz sam wyraz enfrentar (przeciwstawia), zostaje zaktualizowana poprzez przywoanie obrazu przeciwstawionych sobie luster.

W powieci Marqueza SMUTEK rozumiany jest rwnie w kategoriach CIKIEGO PRZEDMIOTU, CIARU. Taka konceptualizacja przejawia si w sposb konwencjonalny, np. w wyraeniu: no poder soportar a alguien, algo. Realizacj tej metafory w powieci Marqueza stanowi nastpujcy przykad, w ktrym amargura rozumiana jest jako ciar, od ktrego mona si uwolni: La escuela, (...) y el poder (...) lo liberaron del peso de una antigua amargura. (slajd 9) SMUTEK w powieci Marqueza rozumiany jest te w kategoriach SUBSTANCJI. O tym, e konceptualizowanie rnych emocji, take tych z grupy SMUTKU, za pomoc tej domeny ma charakter konwencjonalny, wiadcz wyraenia takie jak: estar lleno de (tristeza, alegria...), me llena (tristeza, alegria...). Takie obrazowanie w powieci Marqueza przejawia si w nastpujcym uyciu wyrazu afliccin: A pesar del tiempo (...) y las aflicciones acumuladas, rsula se resista a envejecer. W tym przypadku uczucie SMUTKU, a konkretnie uczucie afliccin, potraktowane jest jako substancja, ktra moe si odkada, kumulowa (acumular). SMUTEK konceptualizowany jest jako SUBSTANCJA rwnie w zdaniu: Las bailarinas de cuerda (...), disiparan la afliccin de Jos Arcadio Buenda (...). Uczucie afliccin rozumiane jest tu jako szczeglny rodzaj substancji: MGA, ktr co rozwiewa. Realizacj tej samej metafory pojciowej jest nastpujce uycie wyrazu nostalgia:

La nostalgia se desvaneca con la niebla y dejaba en su lugar una inmensa curiosidad. W tym zdaniu nostalgia konceptualizowana jest jako MGA; gdy czowiek przestaje czu nostalgi, jest tak jak gdyby mga si rozwiewaa, opadaa. Obrazowanie to jest podkrelone przez uycie tego samego czasownika desvanecerse w stosunku do sw nostalgia i niebla (mga). Uycie czasownika desvanecerse z rzeczownikiem o charakterze abstrakcyjnym ma charakter skonwencjonalizowany, o czym wiadczy fakt, e znaczenie, ktrego nabiera w takich poczeniach, podawane jest w sownikach (por. Clave, Rae). Jednak zdanie zbudowane przez

Marqueza jest oryginalne, poniewa autor, opisujc stan emocjonalny, odnosi si do zjawiska atmosferycznego, sugerujc, e s one od siebie w pewien sposb uzalenione: nostalgia rozwiewaa si wraz z mg. czc wyraenie odnoszce si do zjawiska fizycznego z opisem emocji, pisarz aktualizuje konkretn domen MGY, lec u podstaw wyraenia la nostalgia se desvanece. Kolejnym uszczegowieniem domeny SUBSTANCJI jest przedstawianie JEDZENIA, tak jak w nastpujcym przykadzie: Permaneci as, ensimismado, rumiando la amargura de sus placeres equvocos (...). W tym zdaniu intensywne dowiadczanie uczucia amargury przedstawione jest jako jej przeuwanie. Domena SUBSTANCJI uszczegawia si rwnie w domen GORZKIEJ SUBSTANCJI. W zdaniu: Amaranta, en cambio, (...), cuya concentrada amargura la amargaba (...). amargura okrelona jest jako skoncentrowana, jak gdyby bya substancj, ktra moe mie rne stenia i moe kogo lub co zatruwa, przekazujc mu gorzki, nieprzyjemny smak. Wyraz amargura pochodzi od nazwy smaku: amargo oznacza gorzki. Mona wic przypuszcza, e motywacj powstania tego wyrazu bya metafora pojciowa SMUTEK TO GORZKA SUBSTANCJA (Santos y Espinosa 209). Poczenie wyrazu amargura z wyrazem concentrada aktualizuje motywacj metaforyczn tego pierwszego. Podobny proces zachodzi w przypadku czasownika amargar: ma on dwa znaczenia: fizyczne, zwizane ze zmysem smaku, oraz abstrakcyjne, odnoszce si do sfery emocjonalnej. Uycie okrelenia concentrada, czyli skoncentrowana, w stosunku do amargury sprawia, e aktualizuje si, oprcz sugerowanego przez kontekst znaczenia emocjonalnego, znaczenie konkretne wyrazu amargar. Oznacza to, e poczenie wyrazowe concentrada amargura la amargaba realizuje si na dwch poziomach: fizycznym i abstrakcyjnym. Poziom abstrakcyjny, odnoszcy si do emocji, jest na pierwszym planie, jednak poziom fizyczny jest stale obecny; mona by rzec, e majaczy gdzie w tle. Dziki takiemu uaktywnieniu domeny rdowej portret mentalny emocji skonstruowany przez pisarza ma bardziej obrazowy, plastyczny, przemawiajcy do wyobrani charakter. SMUTKU jako

Podsumowujc analiz materialu jzykowego, mona stwierdzi, e Gabriel Garcia Marquez, opisujc uczucia nalece do domeny pojciowej SMUTKU w powieci Sto lat samotnoci, wykorzystuje rne konwencjonalne metafory pojciowe, dziki czemu jego jzyk jest zrozumiay dla odbiorcy, rozwija je jednak czsto w niekonwencjonany sposb, co sprawia, e jego styl jest oryginalny i artystyczny.