Raport o LGBT W Polskich Szkołach.

pod redakcj Jana wierszcza
Warszawa 2012
Lekcja Rwnoci Postawy i potrzeby kadry szkolnej i modziey wobec homofobii w szkole pod redakcj Jana wierszcza
Korekta jzykowa: Pat Kulka Projekt okadki: ukasz Sawiski Skad, amanie i opracowanie graficzne: Artur Gsieniec ISBN 978-83-930480-1-4 Tre niniejszej publikacji moe by wykorzystywana za podaniem rda. Copyright by Kampania Przeciw Homofobii, 2012 Wydawca: Kampania Przeciw Homofobii ul. Solec 30a 00-403 Warszawa tel. 0-22 423 64 38 www.kph.org.pl info@kph.org.pl Wydanie I Warszawa, wrzesie 2012
Spis treci
Wstp
Cz pierwsza:
15 Postawy i potrzeby kadry szkolnej wobec tematyki homofobii i homoseksualnoci. Analiza danych z badania ankietowego i wywiadw. Jan wierszcz 15 19 36 42 43 Informacje o badaniu Analiza ilociowa Analiza jakociowa Podsumowanie
Postawy i potrzeby modziey wobec tematyki homofobii i homoseksualnoci. Analiza danych z badania ankietowego. Jan wierszcz, Hanna Cielik, Ewelina Niedzielska 43 45 77 Informacje o badaniu J. wierszcz Analiza ilociowa J. wierszcz, H. Cielik, E. Niedzielska Analiza jakociowa H. Cielik, E. Niedzielska Tematyka homoseksualnoci i homofobii w szkole 77 Czy naley mwi w szkole o homoseksualnoci? 79 Sytuacja homoseksualnych uczniw i uczennic w szkole 84 Sposoby radzenia sobie z homofobi 98 Bariery w radzeniu sobie z homofobiczn przemoc 101 Rekomendacje i oczekiwania badanych osb 102 Podsumowanie 106
Cz druga:
111 Z prawdziwego chopca, prawdziwy mczyzna? Czyli o homofobicznej przemocy wobec chopcw w polskiej szkole Daniel Bk Czy lesbijki maj lepiej? Hanna Lipowska Teutsch Wielka nieobecna transpciowo w szkole i systemie edukacji Agata Chaber Szkoa instytucja, szkoa wsplnota Sebastian Matuszewski Co raporty mwi o polskiej szkole Marzanna Pogorzelska Edukacja antyhomofobiczna w szkole? Nieobecno nieusprawiedliwiona Magorzata Jonczy-Adamska Rekomendacje Kampanii Przeciw Homofobii Rekomendacje Koalicji na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej Informacja o autorach i autorkach
123
139
151
159
169
179 183 187
Wstp
Spoeczno szkolna jest rnorodna. Znajduj si w niej osoby heteroseksualne, geje, lesbijki, osoby biseksualne, uczniowie i uczennice odkrywajcy swoj orientacj seksualn, a take osoby do nich uprzedzone. Polscy nauczyciele i nauczycielki mierzcy si z tematyk rnorodnoci, czsto potrzebuj wsparcia, ulegaj stereotypom lub dowiadczaj trudnoci w rozmowie z modzie na tematy zwizane z pci oraz homoseksualnoci. Oddajemy w Pastwa rce raport z dwch bada, mogcy posuy za szczegow diagnoz sytuacji, jaka ma obecnie miejsce w polskich szkoach. W pierwszej czci publikacji znajduj si wyniki dwch bada przeprowadzonych przez Kampani Przeciw Homofobii pod koniec 2011 roku w ramach wsparcia uzyskanego dziki Komisji Europejskiej z Dyrekcji Generalnej ds. Sprawiedliwoci, Wolnoci i Bezpieczestwa, w ramach programu Daphne III. Badania te dotycz sposobw pojawiania si tematyki zwizanej z orientacj seksualn na lekcjach oraz w szkole, a take zwizanych z tym tematem dowiadcze kadry nauczycielskiej i modziey LGBT (czyli lesbijek, gejw, osb biseksualnych i transpciowych). Wyniki bada pozwalaj take wnioskowa o duym rozdwiku pomidzy tym, co sdzi kadra nauczycielska, a widzi i dowiadcza modzie w kwestii wystpowania homofobicznego przeladowania w szkole. W pierwszej czci niniejszej publikacji znajduje si raport z badania ankietowego przeprowadzanego z udziaem nauczycieli i nauczycielek. Nauczyciele
7
Wstp
i nauczycielki skaniaj si do twierdzenia, e tematyka homoseksualnoci i homofobii powinna by w wikszym ni obecnie zakresie prezentowana w ramach zaj szkolnych, deklarujc jednoczenie, e rozmawiaj na te tematy z modzie. Ponad poowa badanych przyznaje, e w ich szkole dochodzi do homofobicznych wyzwisk i zaczepek sownych, ale tylko niewielka grupa pedagogw zauwaa, e eskaluj one do przemocy fizycznej. Jzyk nauczycieli i sposb wyraania si o homofobii wskazuje, e jeli rozpoznaj oni temat, to jedynie w oglnikowym kontekcie i nie s zainteresowani jego specyfik. Wnioski te mog budzi niepokj, szczeglnie w zestawieniu z odpowiedziami uczniw i uczennic,bdcych grup badawcz w kolejnym badaniu. Modzie LGBT szacuje skal homofobii w szkole jako znacznie wiksz ni nauczyciele i nauczycielki, obecno tej tematyki na lekcjach za niewystarczajc, a reakcje kadry na homofobiczne zachowania rwienikw jako w duej mierze nieadekwatne. Problemy niezauwaane nie znikaj. Tego, czego nie spostrzegaj doroli, uczniowie i uczennice dowiadczaj na wasnej skrze. Drug cz publikacji stanowi interpretacje zjawisk ujawnionych w badaniach oraz komentarze praktykw i praktyczek z rnych dziedzin, zajmujcych si tematyk dyskryminacji. Artykuy Daniela Bka i Hanny Lipowskiej-Teutsch analizuj relacje pomidzy pci spoeczno-kulturow a procesami prowadzcymi do przemocy motywowanej homofobi. Autor i autorka, oboje zajmujcy si terapi (w tym pomoc psychologiczn osobom LGBT), przestawiaj odmienne perspektywy patrzenia na rda przemocy i prowadz rozwaania w dwch rwnolegych dyskursach: Daniel Bk przyglda si procesowi ksztatowania mskoci wrd chopcw, Hanna Lipowska-Teutsch poszukuje natomiast rde niewidzialnoci i nieuchwytnoci przemocy, jakiej dowiadczaj lesbijki, w szerszym kontekcie seksizmu i odpodmiotowienia kobiet. Rozwaania te s ciekaw odpowiedzi na, ujawnione w raportach z bada, due rnice w stopniu przemocy kierowanej do chopcw i dziewczt. Agata Chaber w swoim rozdziale przyblia tosamo pciow jako regularnie pomijan w badaniach i analizach przesank dyskryminacji w szkole. Przeprowadzone przez KPH badania koncentruj si na dyskryminacji motywowanej orientacj seksualn, nie podejmujc tematyki tosamoci pciowej jest to natomiast kwestia, ktrej nie moemy pomija. Nieliczne niestety badania w tym temacie wskazuj, e osoby transpciowe s jednymi z najbardziej naraonych i najgorzej znosz przeladowania motywowane homofobi,
Wstp
a wychowanie w nieprzyjaznym rodowisku w istotny sposb wpywa na ich obraz samych siebie. Sebastian Matuszewski, nauczyciel filozofii, otwarcie podejmujcy z modzie tematy tosamoci i (hetero)normatywnoci, zarysowuje dwie wizje szkoy: szko opart na systemie norm i regulacji oraz szko opart na relacjach i wsplnotowoci. Autor staje w kontrze do podejcia przyznajcego polityce szkolnej i programowi nauczania decydujc rol w przekazywaniu wartoci akceptacji i zrozumienia dla rnorodnoci. Nadrzdn wartoci wychowawcz, ksztatujc postawy tolerancji i wiadomo rnorodnoci u modziey s wedug autora relacje w szkole oraz upodmiotowienie modych osb. Jak wskazuje autor, model Szkoy-Wsplnoty moe by realizowany nie tylko w szkoach niepublicznych i zaley od wiadomoci oraz postaw nauczycieli i nauczycielek. Przykadem nauczycielki wprowadzajcej takie podejcie do systemu nauczania i bycia w szkole moe by Marzanna Pogorzelska, opisujca w swoim artykule wasne spostrzeenia dotyczce nauczania o LGBT i homofobii w szkole w Kdzierzynie-Kolu. Autorka przyglda si badaniom nad homofobi w szkole oraz nad postawami polskich nauczycieli i nauczycielek, diagnozujc najwiksze wyzwania stojce na drodze uczynienia szkoy bardziej przyjazn modziey LGBT. Komentarze zamyka artyku Magorzaty Jonczy-Adamskiej, pedagoki i edukatorki, ktra analizuje nieobecno tematyki zwizanej z orientacj seksualn i tosamoci pciow w kontekcie miejsca edukacji antydyskryminacyjnej w polskim systemie edukacji. Kompleksowa edukacja antydyskryminacyjna kadry szkolnej i modziey, jako obowizkowy element ksztacenia i nauczania, mogaby by odpowiedzi na zjawiska przemocy motywowanej homofobi. Jednoczenie edukacja antydyskryminacyjna pozwala wczy do wsplnoty szkolnej oraz zapewni rwne szanse edukacyjne grupom naraonym na uprzedzenia: modym osobom nieheteroseksualnym i transpciowym. Publikacj zamykaj dwie listy rekomendacji. Pierwsze z nich to rekomendacje zmian w systemie edukacji wypracowane przez Kampani Przeciw Homofobii w porozumieniu z innymi organizacjami dziaajcymi na rzecz osb LGBT. Nastpnie przedstawione s rekomendacje wprowadzenia edukacji antydyskryminacyjnej do polskiego systemu edukacji, wypracowane przez Koalicj na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej, ktr KPH wsptworzy. Niniejsza publikacja jest pierwsz w Polsce tego typu diagnoz popart materiaem badawczym, ale w adnym razie nie wyczerpuje tematu.
9
Wstp
W badaniu nie skupiano si na perspektywach i dowiadczeniach osb transpciowych oraz nauczycieli i nauczycielek LGBT. Obraz, jaki rysuje si na podstawie zebranego materiau empirycznego, jest bogaty i bardzo wnoszcy do dotychczasowej wiedzy o funkcjonowaniu tematyki LGBT w szkoach, ale nie jest peny. Aby lepiej zrozumie zjawisko homofobii w szkole i uprzedza stojcych za heteronormatywnym utajonym programem nauczania, naleaoby dokadniej przyjrze si unikalnym dowiadczeniom osb biseksualnych, transpciowych oraz nieheteroseksualnych kobiet, zarwno po stronie uczniw i uczennic, jak i kadry szkolnej. Nie mamy te polskich rzetelnych danych o wpywie przemocy i dorastania w homofobicznym rodowisku szkolnym na dobrostan psychiczny modziey LGBT, rozwj jej potencjau i ksztatowanie tosamoci, mimo e badania takie prowadzone s za granic i od lat przynosz alarmujce wyniki. Naley te przyzna, e publikacja niniejsza koncentruje si gwnie na orientacji seksualnej, pomijajc inne przesanki dyskryminacji. Osoby LGBT znale mona w kadej grupie spoecznej ich sytuacja jest wic rnicowana przez takie czynniki jak pe, miejsce zamieszkania, etniczno, sprawno ruchowa, status ekonomiczny i inne. Dobrostan i moliwo korzystania z edukacji wolnej od dyskryminacji jest wic nieporwnywalna dla np. geja, ucznia z duego miasta, pochodzcego z dobrze sytuowanej rodziny, i lesbijki, uczennicy z ubogiej wielodzietnej rodziny w maej miejscowoci. Rne cechy tosamoci i uwarunkowania mog wic potgowa dowiadczanie dyskryminacji i poczucie wykluczenia w szkole intersekcjonalny charakter homofobii nie zosta w tej publikacji zgbiony. Warto wspomnie na koniec o jzyku uywanym przez autorw i autorki raportu. Stosujemy wiadomie formy rodzajowe oddajce adekwatnie pe i stosujemy mskie oraz eskie kocwki zawodw. Jednoczenie, uwany czytelnik bd czytelniczka zauway mog, e jzyk bada jest homonormatywny: odnosi si czciej do homoseksualnoci i homofobii ni do kwestii LGBT. Fakt ten wynika z wyboru sownictwa, jakiego dokonano na etapie konstrukcji narzdzi badawczych. Aby kwestionariusze byy zrozumiae dla dorosych o niewielkiej wiedzy na temat orientacji seksualnej i tosamoci pciowej oraz dla modych osb, zdecydowano si posugiwa terminem homoseksualno i homofobia jako terminem parasolowym. Dalej trzymano si tej nomenklatury tam, gdzie poszerzenie kategorii w jzyku grozioby dokonaniem nadinterpretacji uzyskanych wynikw.
Cz 1.
Postawy i potrzeby kadry szkolnej wobec tematyki homofobii i homoseksualnoci. Analiza wynikw z badania ankietowego i wywiadw.
Jan wierszcz
Informacje o badaniu
Niniejszy raport jest przedstawieniem wynikw badania nad postawami nauczycieli i nauczycielek wobec tematyki homofobii i homosekualnoci w szkoach. Badanie zostao przeprowadzone pomidzy wrzeniem a listopadem 2011 w ramach projektu Breaking the Walls of Silence prowadzonego przez Kampani Przeciw Homofobii w partnerstwie z organizacjam Legebitra (Sowenia) i LGBT Youth Scotland (Szkocja). Sytuacja osb LGBT oraz skala i charakterystyka uprzedze wobec osb nieheteroseksualnych w Polce s w cigu ostatniej dekady intensywnie badane i opisywane przez naukowcw i organizacje pozarzdowe. Od roku 1 2003 Kampania Przeciw Homofobii i Lambda Warszawa publikuj cyklicznie raporty z bada nad sytuacj spoeczn osb LGBT. Gwn czci tych publikacji jest dokumentacja dyskryminacji i przemocy motywowanej homofobi. W 2009 roku powstao na Uniwersytecie Warszawskim pierwsze obszerne naukowe opracowanie dotyczce codziennoci osb LGB oraz 2 dowiadczanej przez nie dyskryminacji . Badania te w bardzo niewielkim stopniu koncentruj si na aspekcie funkcjonowania osb LGB w szkole. W raporcie pod redakcj Ireneusza Krzemiskiego szkoa figuruje jako
1
Raport o dyskryminacji i nietolerancji ze wzgldu na orientacj seksualn w Polsce Stowarzyszenie Lambda Warszawa, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2003. Sytuacja osb biseksualnych i homoseksualnych w Polsce. Raport za lata 2005 i 2006, red. Abramowicz M., Stowarzyszenie Lambda Warszawa, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2007. Naznaczeni. Mniejszoci seksualne w Polsce, raport 2008, red. Krzemiski I., Instytut Socjologii UW, Warszawa 2009.
15
Jan wierszcz
jedno z miejsc dowiadczania przemocy przez osoby LGB, jednak zjawisko to nie jest dyskutowane i poddane gbszej analizie. Z kolei badanie Kampanii Przeciw Homofobii z 2011 roku, ktrego celem byo poznanie specy3 fiki przemocy motywowanej homofobi , przynioso niepokojce wyniki pozwalajce przyjrze si bliej sytuacji modych osb LGB. Du cz respondentw i respondentek raportu pod redakcj Mirosawy Makuchowskiej stanowiy osoby mode, ktre pierwszy raz spotykay si z przemoc na tle orientacji seksualnej wanie w relacjach rwieniczych w szkole. Opisane przez uczniw i uczennice dowiadczenia zawsze zawieray elementy napastowania werbalnego, takie jak groby, ale zdarzay si te przejawy przemocy fizycznej, od oplu i niszczenia przedmiotw ofiary, przez poszturchiwanie czy napastowanie seksualne, a do sytuacji pobi skutkujcych zmian przez osob poszkodowan szkoy czy wrcz prbami samobjczymi. Informacje o ekstremalnych sytuacjach przemocowych w szkole docieraj te do Kampanii Przeciw Homofobii, kiedy osoba poszkodowana samodzielnie poszukuje wsparcia i pomocy. W wikszoci przypadkw jednak mode ofiary z rnych przyczyn nie decyduj si na podjcie interwencji i spawy te nie s naganiane. Przemoc rwienicza jako problem w szkole jest coraz czciej podnoszona: odbywaj si akcje edukacyjne, kampanie spoeczne, a take kursy dla nauczycieli i nauczycielek. W popularnych programach edukacyjnych i akcjach spoecznych rozumienie przemocy jest lepe na przesanki dyskryminacyjne. W badaniach wykonanych przez Centrum Badania Opinii Spoecznej w 2010 roku znajduje si np. drobiazgowa analiza przemocy szkolnej na podstawie reprezentatywnej prby uczniw i nauczycieli (ponad 4 tys. respondentw), jednake bez wnikania w przesanki przemocy i przynale4 no osb poszkodowanych do grup stygmatyzowanych . wiadomoci tematyki homofobii oraz orientacji seksualnej wrd nauczycieli moe by niewielka, gdy jak wynika z obszernego raportu Wielka nieobecna o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej
3 4
Przemoc motywowana homofobi, red. Makuchowska M., Kampania Przeciw Homofobii, 2011. Przemoc w szkole. Raport z bada, Giza-Poleszczuk A., Komendant-Brdowska A., Baczko-Dombi A., 2011. Badanie przeprowadzone przez zesp badawczy Instytutu Socjologii UW, dla programu Szkoa Bez Przemocy prowadzonego przez Dzienniki Regionalne oraz Fundacj Orange.
16
Cz I
5
Postawy i potrzeby kadry szkolnej
w Polsce nie otrzymuj oni w procesie ksztacenia do zawodu oraz kursw doksztacajcych niezbdnego przygotowania antydyskryminacyjnego. Jednoczenie tematyka LGBT jest praktycznie nieobecna w programie szkolnym. W podstawie programowej terminy wskazujce na obecno osb LGBT w spoeczestwie pojawiaj si tylko dwa razy, z czego raz w zakresie materiau 6 rozszerzonego (nieobowizkowego) . W obu przypadkach stosuje si zwrot nieneutralny i wartociujcy: odmienno seksualna i mniejszo seksualna.
Cele badania
Niniejsze badanie ma da wgld w spostrzeganie homofobii w szkole przez kadr nauczajc oraz zbada dowiadczenia i potrzeby nauczycieli i nauczycielek w tym temacie. Wsuchanie si w gos osb prowadzcych edukacj jest szczeglnie wane, gdy to wanie nauczyciele i nauczycielki oraz osoby zarzdzajce szko s pierwsz dwigni zmian odczuwalnych przez uczniw i uczennice. W Szkocji programy antyhomofobiczne w edukacji oraz propozycje nowych polityk dla szk powstaway po obszernym badaniu, w ktrym uwzgldniono perspektyw nie tylko uczniw i uczennic, ale 7 te nauczycieli jako gwnych aktorw animujcych ycie szkolne . Gwnymi celami badania s wic: sprawdzenie jak nauczyciele i nauczycielki spostrzegaj homofobi w szkole; jaki maj stosunek do wprowadzania tematyki homofobii i homoseksualnoci do szkoy jakie maj potrzeby zwizane z pojawieniem si tematu homoseksualnoci i homofobii w szkole.
5 6
Wielka nieobecna o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce, red. Marta Abramowicz, Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Warszawa 2011. Podstawa programowa ksztacenia oglnego dla gimnazjw, szk ponadgimnazjalnych, ktrych ukoczenie umoliwia uzyskania wiadectwa dojrzaoci po zdaniu egzaminu maturalnego. Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk. Promoting Equal Opportunities in Education. Guidance on Dealing with Homophobic Incidents, OLoan S., McMillan F., Motherwell S., Bell A., Arshad R, LGBT Youth Scotland oraz Centre for Education for Racial Equality in Scotland (CERES), University of Edinburgh, 2006.
17
Jan wierszcz
Metoda i proces zbierania danych

Metodologia zostaa wypracowywana wsplnie z organizacj partnersk ze Sowenii, Legebitra, i w czci ilociowej jest w duej mierze replikacj wczeniejszego soweskiego badania. W ramach badania przeprowadzono 3 grupy fokusowe z nauczycielami i nauczycielkami oraz zbierano dane przy pomocy kwestionariusza. Zebrane w ten sposb dane przedstawione s oddzielnie w formie analizy ilociowej i analizy jakociowej. Badania byy przeprowadzane pomidzy wrzeniem a listopadem 2011. Narzdziem do zbierania danych jakociowych by kwestionariusz zbudowany na wzorze wczeniejszych bada prowadzonych przez Legebitr. We wstpie do kwestionariusza znajdowao si wyjanienie celu i przedmiotu bada, kontakt do badaczy oraz zapewnienie o anonimowoci. Wan czci wstpu byo zdefiniowanie poj i zjawisk wystpujcych w pytaniach: homofobii, przemocy rwieniczej oraz homofobicznego przeladowania. Zdecydowano si posugiwa terminem homoseksualno zamiast LGBT czy LGB. Kwestionariusz powsta w wersji on-line oraz papierowej. Pocztkowo prbowano, korzystajc z bazy Centrum Informatycznego Edukacji (CIE), zaprosi nauczycieli i nauczycielki do wypenienia kwestionariusza poprzez wysanie informacji o badaniu na adresy e-mailowe wszystkich szk ponadpodstawowych. Okazao si jednak, e bardzo wiele szk nie posiada adresu e-mail i nie mona si z nimi skontaktowa drog elektroniczn. Wiadomo z linkiem do kwestionariusza on-line wysano na adresy ponad 1,5 tys. placwek. Okoo 13 maili nie zostaa dostarczona z rnych przyczyn (najczciej przepenienie skrzynki bd nieistnienie adresu), o czym poinformowa autoresponder. W efekcie drog internetow zebrano 20 wypenionych kwestionariuszy. Zaistniaa sytuacja zmusia badaczy do rozprowadzania kwestionariusza w formie drukowanej, co ograniczyo zasig badania i moliwoci jego reprezentatywnoci. Skorzystano z pomocy Zwizku Nauczycielstwa Polskiego (ZNP), zwizku zawodowego zrzeszajcego nauczycieli i nauczycielki, posiadajcego oddziay regionalne (okrgi) w kadym wojewdztwie. Dziki wsparciu osb zrzeszonych w ZNP delegaci z okrgw dostarczyli w sumie 290 wypenionych kwestionariuszy. Kwestionariusze wypenione czciowo lub wypenione przez osoby niepracujce w szkoach ponadpodstawowych (przedszkola, szkoy podstawowe) zostay wykluczone z analizy.
18
Cz I
Grupy fokusowe przeprowadzone zostay w Warszawie w dwch szkoach publicznych (gimnazjach) i szkole spoecznej (liceum). Szkoy publiczne polecone zostay przez dziaaczy i dziaaczki ZNP jako potencjalnie zainteresowane wspprac. Perspektyw wsppracy byo moliwe do przeprowadzenia przez KPH szkolenie dla pracownikw szkoy. W badaniach fokusowych wzio w sumie udzia 15 nauczycieli i nauczycielek rnych przedmiotw. Grupa fokusowa polegaa na rozmowie z osobami uczestniczcymi na tematy w obszarze badania przy pomocy scenariusza spotkania. Rozmowy miay miejsce w szkole, w ktrej uczyy osoby uczestniczce. Prowadzcy zapewnia osoby uczestniczce o dyskrecji ze swojej strony (tj. e treci wypowiedzi nie zostan przekazane przeoonym). Rozmowy nagrywane byy na dyktafon, a nastpnie spisywane. We wszystkich grupach badanie fokusowe trwao okoo 90 minut.
Analiza ilociowa Charakterystyka demograficzna

Ostatecznie do analizy wyodrbniono dane dostarczone przez 211 osb. Nie wszystkie osoby udzieliy kompletnych odpowiedzi na wszystkie pytania kwestionariusza. W takich przypadkach odpowied kodowano jako brak danych. W poniszej ilustracji wynikw podawana jest kadorazowo liczba odpowiedzi. Najmodsza osoba badana miaa 24 a najstarsza 65 lat; 90% osb badanych to osoby pomidzy 32. a 56. rokiem ycia; rednia wieku wynosi 43,8 (SD=8,9). Znaczca wikszo osb, ktre wypeniy ankiet to kobiety (79,1%). Osoby badane pochodz z 14 rnych wojewdztw (dolnolskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, lubuskie, dzkie, maopolskie, mazowieckie, opolskie, podkarpackie, podlaskie, pomorskie, lskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie), ale wyniki nie rozkadaj si proporcjonalnie na kade wojewdztwo. Najmniej ankiet wypeniono w wojewdztwie mazowieckim (3, co stanowi 1,4% wszystkich bada), a najwicej w podlaskim (46, co daje 21,8% wynikw). Wikszo osb badanych pochodzi ze rednich i maych miejscowoci.
Typ szkoy i funkcja w szkole, lata pracy

Badanie adresowane byo do kadry szkolnej z najwikszym naciskiem na nauczycieli i nauczycielki. W efekcie wikszo przebadanych osb to
19
Jan wierszcz
miasto pow. 500 tys. mieszkacw miasto 200-500 tys. mieszkacw miasto 100-200 tys. mieszkacw miasto 50-100 tys. mieszkacw miasto 20-50 tys. mieszkacw miejscowo poniej 20 tys. mieszkacw
12% 12% 6,7% 12% 12,5% 47,7%
Wykres 1. Miejsce zamieszkania (n=208)
osoby zajmujce si nauczaniem (85,6%), co dziesita osoba (10,9%) to pedagoka szkolna, najmniejsz grup stanowi bibliotekarki (2%) i dyrekcja (1,5%). Osoby badane nauczaj rnych przedmiotw. Sta pracy osb badanych to od 0 do 35 lat. rednia liczba lat przepracowanych w szkole wynosi 14,4 (SD= 8,5). Wikszo z badanych pracuje obecnie w gimnazjach (60,7%), jedna czwarta w liceach (26,5%), najmniej w technikach, szkoach zawodowych i zespoach szk (12,8%).
Polityka przeciwdziaania dyskryminacji w szkole i przeciwdziaania przemocy rwieniczej

A 83,4% osb badanych stwierdzio, e w ich szkole istnieje polityka odnoszca si do przemocy rwieniczej i dyskryminacji. Zaledwie 5,4% osb nie wie, czy w ich szkole istnieje taka polityka. 68,4% osb stwier8 dzio, e polityka ta dotyczy midzy innymi orientacji seksualnej . Co czwarta osoba (26,9%) wskazaa, e w szkole odbywaj si wydarzenia o charakterze antydyskryminacyjnym, obejmujce take obszar orientacji seksualnej.
8
Warto zwrci uwag, e pytanie nie precyzowao, czy polityka szkoy jest zapisanym dokumentem, formaln zasad, praktyk, czy te przyjt norm. Deklaratywne odpowiedzi nie musz odzwierciedla wic stanu faktycznego i przekada si na praktyczne dziaania prewencyjne, czy interwencyjne.
20
Cz I
Warto zwrci uwag, e pytanie o polityk szkoy zostao zadane w sposb oglny i moe rnie zrozumiane. Podczas wizyt w szkoach i rozmw z kadr szkoln badacze byli informowani, e polityka antydyskryminacyjna w szkole istnieje i e nie moe mie miejsca przemoc motywowana jakimikolwiek uprzedzeniami, w tym homofobi. Na prob o wskazanie dokadnych dokumentw i regulaminw odnoszcych si do tej tematyki zawsze okazywao si, e istniej oglne kodeksy, regulaminy szkolne i spisany zbir wartoci szkolnych, ktre nie odnosz si wprost do dyskryminacji i konkretnych przesanek przeladowania. Zawieraj si w nich natomiast oglnikowe stwierdzenia o tolerancji dla innych i wzajemnym szacunku, z ktrych nasi rozmwcy wycigali wnioski, e w szkole istnieje polityka zabraniajca motywowanej uprzedzeniami przemocy i dyskryminacji. Przyczyny takiego rozumowania obrazuje nastpujcy komentarz jednej z respondentek:
Nie widz powodu, dla ktrego naleaoby oddziela homofobiczn przemoc sown lub fizyczn od przemocy sownej lub fizycznej spowodowanej innymi uprzedzeniami, np. niepenosprawnoci lub szeroko rozumian innoci. Eksponowanie homoseksualnoci w oderwaniu od innych uprzedze moe spowodowa przeciwny do zamierzonego skutek i wywoa nadmierne zainteresowanie osobami 9 np. o nieokrelonej orientacji nauczyciel, 45 lat.
Ze szczegowych rozmw przeprowadzanych w grupach fokusowych okazywao si, e nie majc jasnych wytycznych, kadra szkolna interpretuje regulamin szkolny zgodnie z wasnymi standardami. Jedna z osb dowodzia nawet, e skoro w regulaminie szkolnym jest zwrot o poszanowaniu prawa, a Konstytucja RP w art 32 zabrania dyskryminacji z jakiejkolwiek przyczyny, to oznacza to zakaz dyskryminacji w szkole. Z tej perspektywy trudno jest jednoznacznie zinterpretowa odpowiedzi na pytanie o istnienie polityki odnoszcej si do przemocy rwieniczej lub dyskryminacji. Po pierwsze nie wiadomo, czy respondenci odpowiadaj zgodnie z literaln interpretacj zapisw w dokumentach szkolnych, czy zgodnie ze swoj wasn interpretacj i ich rozumieniem (ktre moe znacznie si rzni
9
Wszystkie fragmenty tekstu pisane kursyw s cytatami z wypowiedzi osb biorcych udzia w badaniu. Pierwsza informacja oznacza pe, druga wiek. W niektrych przypadkach gramatyka i konstrukcja zdania zostay zmienione w stosunku do oryginalnej wypowiedzi, aby byy zgodne z zasadami jzyka polskiego. Zmian tych dokonano zachowujc sens wypowiedzi.
21
Jan wierszcz
nawet w obrbie jednej szkoy). Podobnie wyglda kwestia interpretacji obecnoci wydarze rwnociowych w szkole. Mona przypuszcza, e wydarzenia w oglnikowy sposb odnoszce si do kwestii rwnoci lub rnorodnoci bez wskazania z nazwy przesanki orientacji seksualnej mog by przez niektre osoby zrozumiane jako wydarzenia obejmujce wszystkie przesanki.
Obecno tematyki homofobii i homoseksualnoci na lekcjach

Wikszo nauczycieli i nauczycielek (77,7%) przyznaje, e tematyka homoseksualnoci i/lub homofobii pojawia si na ich lekcjach. Jedna na dziesi osb (9,4%) unika tego tematu ze wzgldu na swoje przekonania, a podobny odsetek (12,9%) tumaczy nieporuszanie tej tematyki brakiem inicjatywy ze strony klasy. Wikszo respondentw i respondentek przyznaje, e rozmowy dotyczce homofobii i homoseksualnoci pojawiaj si jako inicjatywa ze strony jednoczenie ich samych i klasy (54,3%). Mniejsza liczba kadry nauczajcej wprowadza temat samodzielnie (15,4%) lub podejmuje go tylko wtedy, gdy samodzielnie domagaj si tego uczniowie i uczennice (13,8%). Kolejne pytanie miao na celu poznanie przyczyn sytuacji, w ktrych tematyka orientacji seksualnej nie pojawia si na lekcji. Pytanie to moe dotyczy respondentw, ktrzy nie poruszaj tematyki homoseksualnoci i homofobii
tak, regularnie nie uwaam, eby lekcje byy miejscem na takie dyskusje
7,4% 9,4% 45,5% 12,9%

tak, czasami
nie, bo te tematy nie zostay poruszone przez klas
24,8%
tak, sporadycznie
Wykres 2a. Poruszanie tematw zwizanych z homoseksualnoci lub homofobi przez nauczycieli na lekcjach (n=202)
22
Cz I
na lekcjach wcale lub rzadko, jak i tych ktrzy staraj si j porusza czciej, ale nie zawsze jest to dla nich moliwe. Kiedy temat homoseksualnoci lub homofobii nie jest przez osoby nauczajce poruszany, najczstszym wskazywanym powodem jest brak odpowiedniej wiedzy i kompetencji w tym zakresie (19,3%), rzadziej przekonanie, e takie rozmowy s promocj homoseksualizmu (6,8%) lub oglny brak zgody na takie rozmowy w klasie (2,5%). 71,4% osb nie odpowiedziao na to pytanie stwierdzajc, e na ich zajciach rozmawia si na te tematy. Komentujc przyczyny nie rozmawiania o homoseksualnoci i homofobii respondenci i respondentki czsto zwracali uwag, e prowadz zajcia zgodnie z podstaw programow, ktra zajmuje cay dostpny im czas lekcyjny, a nie ma w niej tej tematyki. Badani wyjaniali te, e prowadzone przez nich lekcje i przedmioty nie wi si z tym tematem, wic nie jest moliwe ich poruszanie. Inn przyczyn wskazywan w komentarzach przez respondentw i respondentki jest brak proaktywnego zainteresowania tematem ze strony uczniw i uczennic. Ankietowane osoby zostay poproszone o ocen obecnoci tematyki homoseksualnoci i homofobii w obecnym programie szkolnym. Niewiele ponad poowa (55%) respondentw i respondentek ocenia, e tematyka ta nie jest obecna w stopniu wystarczajcym. Bardzo nieliczna grupa (6,9%) odnosi si do tematu nieprzychylnie uwaa, e jest zbyt obecny lub niepotrzebny.
wystarczajco obecna na te tematy nie ma miejsca w szkole
38% 5,3%
za bardzo obecna niewystarczajco obecna
1,6%
55%
Wykres 2b. Czy Pana/Pani zdaniem tematyka homoseksualnoci lub homofobii jest wystarczajco obecna w programie szkolnym? (n=201)
23
Jan wierszcz
tak, dla wikszoci przedmiotw trudno powiedzie
na te tematy nie ma miejsca w szkole
2% 7,5% 15,4%
20,4%
tak, dla wybranych zaj poza programem
54,5%
tak, dla wybranych przedmiotw
Wykres 3. Czy uwaa Pan/Pani, e tematyka homoseksualnoci lub homofobii powinna by obecna w programie szkolnym? (n=201)
Przewaajca wikszo (82,6%) ankietowanych nauczycieli i nauczycielek uwaa, e tematyka homoseksualnoci i homofobii powinna by obecna w szkole. Osoby ankietowane zgadzaj si, e tematyka ta powinna by obligatoryjna na niektrych zajciach, ale raczej nie na wikszoci. Nieliczna grupa (2%) ankietowanej kadry nauczycielskiej jest zdecydowanie przeciwna wprowadzaniu tematyki homoseksualnoci i homofobii do programu szkolnego (Wykres 3). Przedmiotami wskazywanymi najczciej jako odpowiednie do wczenia tematyki homoseksualnoci i homofobii s wychowanie do ycia w rodzinie, godzina wychowawcza, wiedza o spoeczestwie i biologia. Warto zauway, e kieruje to temat na zagadnienia zwizane bardziej z wartociami i fizjologi, ni na wtki zwizane z kultur i sztuk. Pomimo takiej sposobnoci, osoby wypeniajce kwestionariusz rzadko korzystay z moliwoci umieszczenia wasnych komentarzy do pyta. Szczeglnie niewiele wasnych wypowiedzi znalazo si w temacie programu szkolnego i podstawy programowej. Spord tych nielicznych wypowiedzi najczciej powtarzay si zwroty nie wiem, nie mam zdania, trudno powiedzie. Inne komentarze byy powtrzeniami odpowiedzi udzielonych
24
Cz I
wychowanie do ycia w rodzinie godzina wychowawcza wiedza o spoeczestwie biologia jzyk polski/ literatura historia sztuki/ plastyka historia jzyki obce
78,2% 77,2% 69,8% 43,1% 21,8% 14,9% 13,9% 6,9%
Wykres 4. Lekcje, na ktrych powinna by poruszana tematyka homoseksualnoci (n=202)*

Symbolem (*) oznaczono te pytania na ktre respondenci i respondentki mogy udzieli wicej ni jednej odpowiedzi, wic procenty si nie sumuj do 100%.
w kwestionariuszu i byy wyrazem aprobaty dla zajcia si tematyk homofobii i homoseksualnoci (take w programie szkolnym) na lekcjach wychowania do ycia w rodzinie oraz godzinie wychowawczej, nie zawieray jednake uzasadnienia. Dwie wypowiedzi mona uzna za jednoznacznie nieprzychylne (Wszechobecna promocja homoseksualizmu obraa moje uczucia religijne; Obecnie media robi wystarczajco duo, eby promowa LGBT, nie sdz, eby szkoa powinna do tego zachca). Inne wypowiedzi zdaj si wspiera wczenie tematyki homoseksualnoci i homofobii w zajcia poruszane w szkole, ale nie ujmuj precyzyjnie tematu.
Tematyka homoseksualnoci jest obecna w oglnie rozumianych zagadnieniach dotyczcych tolerancji nauczycielka, 28 lat. Tematyka ta powinna by poruszana w kontekcie poszanowania drugiego czowieka nie powinny by tworzone specjalne bloki programowe nauczycielka, 36 lat.
25
Jan wierszcz
Respondenci i respondentki zgadzaj si na poziomie oglnych wartoci lub nie maj wasnego zdania w tym temacie. Zgoda na umieszczenie tych tematw w ramach godziny wychowawczej nie musi by jednoznaczna ze zgod na wprowadzanie zmian w obecnie istniejcym systemie, bowiem godzina wychowawcza z definicji jest powicona yciu klasy, a w szczeglnoci omawianiu problemw wychowawczych i dziaa prewencyjnych zwizanych z zagroeniami spoecznymi. Kwestie homofobii i homoseksualnoci spostrzegane s jako problem lub wyzwanie dla uczniw (O trudnych tematach trzeba dyskutowa; Szkoa widzc problem powinna si z nim zmierzy.) Jednoczenie tematyka homofobii sprowadzana jest do szerszego kontekstu:
Naley uczy tolerancji i szacunku dla drugiego czowieka nauczycielka, 43 lata.
Osoby dowiadczajce homofobii

Osoby wypeniajce ankiet zostay zapytane, kto wedug ich wiedzy, dowiadcza homofobicznej przemocy w szkole (Wykres 5). Pytanie to byo oglne, nie precyzowao, e chodzi o szko, w ktrej nauczaj i nie odnosio si do ograniczonego okresu czasowego. Najwicej wskaza (50,5%) ma kategoria chopcy, ktrzy zachowuj si dziewczco, czyli, jak mona przypuszcza, uczniowie funkcjonujcy niezgodnie z tradycyjnym schematem mskoci. Kolejn grup stanowi osoby podejrzewane o to, e s nieheteroseksualne (44,3%). Ponad dwa razy rzadziej (20,1%) osoby wypeniajce ankiet wskazyway uczniw i uczennice, ktrzy ujawnili swoj orientacj seksualn. Warto zauway, e pytanie odnosio si do wiedzy (a raczej szacunkw) respondentw i respondentek, ale nie zbierano danych dotyczcych tego, czy znaj oni jakie nieheteroseksualne osoby w szkole i ile ich jest. Respondenci i respondentki mieli moliwo napisania, jakie inne osoby, poza kategoriami przedstawionymi na wykresie 5, spotykaj si ich zdaniem z homofobi w szkole. W odpowiedziach nie pojawia si adna nowa kategoria osb dowiadczajcych homofobicznej przemocy w szkole, natomiast wszystkie komentarze respondentw negoway istnienie homofobii w ich szkole (przykadowe wypowiedzi: U nas nie ma takich przypadkw; Pytanie z gry zakada, e problem musi w szkole istnie; Nikt w mojej szkole; Nie zauwayam, aby ktokolwiek w naszej szkole dowiadczy przemocy homofobicznej; Nie ma takiej przemocy).
26
Cz I
chopcy, ktrzy zachowuj si dziewczco uczniowie i uczennice, ktrych podejrzewa si, e s gejami, lesbkami lub osobami biseksualnymi uczniowie i uczennice, ktrzy nie ukrywaj, e s gejami, lesbkami lub osobami biseksualnymi osoby z kadry szkolnej, ktre podejrzewa si, e s gejami, lesbkami lub osobami biseksualnymi dziewczyny, ktre zachowuj si chopico chopcy wzorowo si zachowujcy chopcy dobrze si uczcy chopcy nie interesujcy si sportem uczniowie i uczennice, ktrzy posiadaj homoseksualnych znajomych kadra szkolna podnoszca ten temat w szkole dziewczyny interesujce si sportem
50,5% 44,3% 20,1% 19,6% 16% 10,8% 8,8% 8,2% 7,7% 4,6% 0,5%
Wykres 5. Kto, wedug Pana/Pani wiedzy, dowiadcza homofobicznej przemocy w szkole? (n=194)*
Nastpnie zapytano osoby ankietowane o wystpowanie w ich szkoach homofobicznej przemocy fizycznej i sownej. Prawie poowa ankietowanych (47,5%) stwierdzia, e w sytuacji obecnej dochodzi w ich szkole do homofobicznej przemocy sownej. Co pita osoba nie wiedziaa, czy takie sytuacje maj miejsce. Przemoc fizyczna wedug wiedzy osb ankietowanych ma miejsce w ich szkoach znacznie rzadziej 15,5% osb przyznao, e jest ona obecna. Jednoczenie wicej osb zaznaczyo odpowied nie wiem ni w przypadku przemocy sownej. Pozostae osoby zaznaczay, e w ich szkole nie dochodzi do tego rodzaju przemocy. Kolejne pytanie dotyczyo czstoci wystpowania homofobicznej przemocy sownej i fizycznej w szkole. Osoby wypeniajce proszone byy o wybranie liczby takich zdarze w cigu ostatnich 3 lat z podanych w ankiecie kategorii. Wyniki w procentach przedstawia Tabela 1. Przemoc sowna jest nie tylko zauwaana przez wiksz liczb osb ankietowanych ni przemoc fizyczna, ale jest te form
27
Jan wierszcz
Przemoc sowna:
tak nie nie wiem
47,5% 32% 20,5%
Przemoc zyczna:
tak nie nie wiem
15,5% 51,5% 33%
Wykres 6. Czy wedug Pani/Pana wiedzy, obecnie w szkole wystpuj incydenty homofobicznej przemocy? Moe mie ona miejsce w klasie, na korytarzach, na boisku lub w innym miejscu wchodzcym w obszar okolicy szkoy (n=200).
przemocy wystpujc wiele czciej. W komentarzach ci respondenci i respondentki, ktrzy zaobserwowali wystpowanie homofobicznego przeladowania sownego w szkole, zaznaczali, e jest ono powszechne:
Wyzywanie si i przezywanie homofobiczne tego moe dowiadczy kady. Nawet bez podejrze, e jest innej orientacji pedagoka, 39 lat. Takie homofobiczne wypowiedzi s bardzo czste, nie ma si co oszukiwa, w ogle wydaje mi si, e modzi ludzie przez skrajno i nastrojw i pogldw bardzo czsto wbrew pozorom s bardzo mao tolerancyjni nauczycielka, 54 lata.
Osoby badane zostay poproszone o wskazanie, kto dowiadcza homofobicznej przemocy sownej i fizycznej w ich szkole. Wykres 7 pokazuje procent wskaza podanych kategorii w ankiecie. Wedug respondentw i respondentek chopcy spotykaj si czciej ni dziewczta zarwno z przemoc sown jak i fizyczn. Polskie normy kulturowe przyzwalaj na okazywanie sobie czuoci pomidzy dziewcztami bardziej ni pomidzy chopcami. Zachowania takie jak
28
Cz I
Tabela 1. Jak czsto, Pani/Pana zdaniem, dochodzio do homofobicznej przemocy sownej/fizycznej w szkole w cigu ostatnich trzech lat?
przemoc sowna (n=173) nigdy 1 raz 2-5 razy 6-10 razy 11-15 razy 16-20 razy 21-25 razy wicej ni 25 razy 29,5% 8,7% 33,5% 12,7% 4,0% 1,2% 0,0% 10,4% przemoc fizyczna (n=161) 61,5% 9,9% 18,6% 4,3% 2,5% 0,6% 0,0% 2,5%
siadanie sobie na kolanach, dotyk, a nawet chodzenie za rce, w przypadku dziewczt mog by akceptowalne bez podejrze o homoseksualny charakter bliskoci. Mniejsz skal postrzeganego dowiadczania homofobii przez dziewczta mona przypisa take stereotypom i potocznym przekonaniom bagatelizujcym podmiotowo zwizkw lesbijskich uwaa si, e np. jest to faza, ktra przejdzie, gdy dziewczyna spotka odpowiedniego mczyzn. Gdy sytuacja dotyczy chopcw, blisko fizyczna jest mniej tolerowana i s oni poddani wikszej kontroli spoecznej. Podczas grup fokusowych rozmwcy mwic o homofobii i homoseksualnoci bardzo czsto uywali tylko terminu gej i sprowadzali temat do homoseksualnych mczyzn. Jedna z uczestniczek badania przyznaa, e w jej szkole homofobiczne szykany mogyby mie miejsce:
Przemoc zyczna (n=164)

chopiec dziewczyna para chopcw para dziewczyn nauczyciel/ka
Przemoc sowna (n=200)

chopiec dziewczyna para chopcw
22% 15,2% 7,4% 6,1% 3,5%
48,3% 31,0% 11,3% 9,6% 7,3%
para dziewczyn nauczyciel/ka
Wykres 7. Kto dowiadcza homofobicznej przemocy? *

29
Jan wierszcz
A myl sobie, e w naszej szalenie tolerancyjnej, milutkiej szkole, gdyby chopak z chopakiem okaza si par to wcale nie byoby tak sympatycznie i milutko. Pojawioby si poniewieranie i dyskryminacja nauczycielka, 57 lat.
Dowiadczenie i postawy kadry szkolnej

Niewiele ponad poowa respondentw i respondentek uczestniczya w szkoleniu z radzenia sobie z przemoc, przeladowaniem i molestowaniem w szkole (52,3%). Co trzecia osoba (33,7%) nie odbya takiego kursu, a 14,1% nie pamita w jakich kursach uczestniczyo. Spord osb, ktre byy na takim kursie, 60,8% otrzymao informacje o przeladowaniu motywowanym homofobi. Oznacza to, e spord wszystkich badanych 211 osb, 29,4% odbyo szkolenie zawierajce treci zwizane z przeciwdziaaniem homofobii. Prawie co trzecia osoba deklaruje postaw wspierajc wobec uczniw i uczennic nieheteroseksualnych ujawniajcych swoj orientacj seksualn (30,4%). Osoby te deklaruj, e sytuacja nauczania osoby homoseksualnej nie jest dla nich kopotem (brak problemu) bd przejawiaj otwart postaw, ktr motywuj osobistymi wartociami lub przekonaniami.
Uwaam, e kady ma prawo by sob, ma prawo do wszelkiej innoci i powinien czu si dobrze i bezpiecznie w szkole i poza ni dyrektor, 55 lat. Wszyscy ludzie s wolni. Podejrzewam, e okrelona orientacja seksualna nie jest zalena od woli czowieka, lecz tak ich stworzya natura. Najgenialniejsi ludzie wiata byli innej orientacji seksualnej Leonardo da Vinci i inni nauczycielka, 51 lat.
Ponad poowa (61,3%) respondentw i respondentek nie widzi potrzeby ujawniania si uczniw w szkole, jednoczenie zaznaczajc, e nauczanie takiej osoby nie sprawia im dyskomfortu. Respondenci i respondentki, ktrzy wybrali t odpowied, pisali, e szkoa nie jest miejscem na eksponowanie orientacji seksualnej, za jakie uwaa si coming out. Podkrelano, e orientacja seksualna naley do sfery prywatnej i intymnej czci osobowoci czowieka:
30
Cz I
61,3%
nie uwaam, e publiczne ujawnianie si jako gej, lesbka lub osoba biseksualna jest potrzebne w szkole, ale posiadanie takiego ucznia/uczennicy nie sprawiaoby mi kopotu
wol nie naucza uczniw/uczennic ujawniajcych, e s homoseksualni
1%
czu(a)bym si nieswojo/niekomfortowo
7,2%
30,4%
uwaam, e wane jest, aby uczniowie i uczennice czuli si wystarczajco bezpiecznie, aby nie ukrywa swojej homoseksualnej orientacji i ja jako nauczyciel/ka bardzo to popieram
Wykres 8. Jak by si Pan/Pani czu/a posiadajc ujawnion osob homoseksualn w swojej klasie? (n=194)
Orientacja seksualna to prywatna sprawa kadego czowieka, nie powinna by dyskutowana, ale te i eksponowana w szkole nauczycielka, 44 lata.
Jednym z wybijajcych si w komentarzach motyww byo te przekonanie, e uczniowie i uczennice s jeszcze za modzi, aby zrozumie swoj orientacj i chcie j ujawnia. Osoby wypeniajce ankiet pisay, e uczniowie w gimnazjum nie ujawniaj swojej orientacji seksualnej, oraz te cechy dopiero si ksztatuj, trudno tu o ujawnianie si. Uczniom i uczennicom przypisywano niezdolno zrozumienia tematu (Myl, e nie wszyscy dojrzeli, aby to zrozumie) i niech do niego, mimo e pytanie dotyczyo odczu i stosunku osoby nauczajcej. Bardzo niewielki odsetek (8,2%) respondentw i respondentek deklaruje, e homoseksualny ucze lub uczennica nie ukrywajcy swojej orientacji sprawiby im dyskomfort i wol takiej osoby nie naucza. Respondenci i respondentki zostali poproszeni o podanie swojej najbardziej prawdopodobnej reakcji w sytuacji wystpienia w szkole homofobicznej przemocy werbalnej i fizycznej. Najczstszym sposobem interwencji
31
Jan wierszcz
proponowanej przez respondentw jest przeprowadzenie rozmowy z osobami odpowiedzialnymi za zdarzenie. W przypadku przemocy werbalnej rozmow dyscyplinarn przeprowadzioby 96,5% respondentw (n=198) a w przypadku przemocy fizycznej 91,9% (n=198). Odpowied karz sprawcw wybrao stosunkowo niewiele osb. Czciej kar zaznaczano w reakcji na przemoc fizyczn (6,2%) ni sown (1,4%). Odpowied nie reaguj od razu, ale informuj dyrekcj lub inne wadze nie jest preferowanym sposobem interwencji na przemoc sown ani fizyczn (wybrao j odpowiednio 2% i 1,5% osb badanych). Wyniki i komentarze pokazuj potrzeb osb badanych, aby zaangaowa w sytuacj inne osoby. W przypadku podjcia reakcji na przemoc fizyczn wskazywano, e w interwencj powinni by zaangaowani take rodzice ucznia stosujcego przemoc, pedagog szkolny, dyrekcja szkoy oraz wychowawca klasy. Gdy dochodzi do przemocy fizycznej nauczyciele i nauczycielki wskazali take konkretne rozwizanie, jakim s warsztaty dla uczniw w klasie. Jedna z osb stwierdzia, e homofobiczny kontekst przeladowania nie jest istotny: Nie ma znaczenia przyczyna, nie tolerujemy przemocy w adnej formie.
przemoc zyczna (n=198)
tak, zdecydowanie wystarczajc tak, raczej wystarczajc niewystarczajc zdecydowanie niewystarczajc
8,6% 46,5% 40,9% 4%

przemoc sowna (n=200)
tak, zdecydowanie wystarczajc tak, raczej wystarczajc niewystarczajc zdecydowanie niewystarczajc
11% 53% 33,5% 2,5%
Wykres 9. Czy Pani/Pana zdaniem, ma Pani/Pan wystarczajc wiedz i umiejtnoci aby reagowa na homofobiczn przemoc? (n=200)
32
Cz I
Wikszo respondentw i respondentek ocenia swoje kompetencje radzenia sobie z homofobiczn przemoc w szkole (zarwno fizyczn, jak i werbaln) jako wystarczajce. Warto zauway nieznaczn rnic w samoocenie wasnych kompetencji zwizanych z sytuacjami przemocy werbalnej, a sytuacjami przemocy fizycznej. Pomimo oglnych wysokich ocen wasnej wiedzy i umiejtnoci reagowania na homofobiczne zncanie, wida, e respondentom jest atwiej radzi sobie z przemoc werbaln ni fizyczn. Warto spojrze na ten wynik przez pryzmat wczeniejszej obserwacji, e respondenci szukaj sojusznikw do reakcji na przemoc fizyczn, co moe wanie wiza si z ich niszym poczuciem wasnych kompetencji. Respondenci i respondentki zostali poproszeni o wybranie spord kilku zaproponowanych kategorii, co dla nich byoby pomocne w radzeniu sobie z homofobi i przemoc rwienicz w szkole. Co pita osoba (19,3%) stwierdzia, e nie jest to problem w jej szkole, ale tylko co dwudziesta (5,3%) czuje si pewnie z tym tematem. Co druga osoba (50,0%) skorzystaaby z dodatkowych zaj doszkalajcych o homofobii, 40,8% za pomocne uznaaby ustalane na szczeblu ministerialnym stanowiska i wskazwki jak radzi sobie z tym tematem, a co czwarta (25,3%) oczekuje bardziej inkluzywnej podstawy programowej w tym temacie. Rola postaw rodzicw wydaje si gra mniejsz rol jako istotny czynnik wskazao j tylko 7,5% osb badanych. Analizujc te wyniki naley zauway, e wedug wspomnianych we wstpie bada Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej,
Wicej szkole i warsztatw podnoszcych wiadomo kwestii homofobii i homoseksualnoci Jasne pastwowe stanowiska lub wskazwki dotyczce radzenia sobie z homofobi w szkole Wczenie tematw homofobii lub homoseksualnoci do programu szkolnego Zgoda rodzicw Nic. Czuj si z tym tematem pewnie Nic. Nie uwaam, e jest to problem w mojej szkole
50% 40,8% 25,3% 7,5% 5,3% 19,3%
Wykres 10. Co pomogoby Pani/Panu lepiej radzi sobie z homofobi i przemoc rwienicz motywowan homofobi w szkole? (n=191)*
33
Jan wierszcz
brak odpowiedniej polityki i sposobw radzenia sobie z homofobi mae dowiadczenie kadry szkolnej w tym temacie opr rodzicw opr nauczycieli i nauczycielek opr uczniw i uczennic opr ze strony dyrekcji uwaam, e na te tematy nie ma miejsca w szkole
51,1% 48,4% 27,7% 19,4% 18,1% 8,8% 5,4%
Wykres 11. Jakie s bariery w radzeniu sobie z homofobiczn przemoc rwienicz w Pani/Pana szkole? (n=187)*
pedagog szkolny organizacje pozarzdowe rada pedagogiczna nie znam, gdy nie byy mi dotychczas potrzebne nie znam gdy uwaam, e na te tematy nie ma miejsca w szkole
66,7% 27,4% 22,7% 23,7% 3,3%
Wykres 12. Jakie zna Pan/Pani jakie systemy wsparcia nauczycieli w poruszaniu tematu homoseksualnoci i radzeniu sobie z homofobiczn przemoc rwienicz w szkole? (n=190)*
tematyka orientacji seksualnej jest zupenie nieobecna w systemie ksztacenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli i nauczycielek std wanie wynika moe tak dua potrzeba przeszkolenia z tego zakresu. Drug istotn potrzeb jest wczenie tematyki orientacji seksualnej i homofobii do podstawy programowej i aktywnej polityki edukacyjnej. Jedna z respondentek napisaa wprost:
34
Konieczna jest take przejrzysta, konsekwentna polityka owiatowa pastwa nauczycielka, 48 lat.
Cz I
Poproszeni o zidentyfikowanie barier stojcych naprzeciw efektywnemu radzeniu sobie z homofobi w szkole respondenci i respondentki wskazywali najczciej trudno na poziomie instytucjonalnym brak odpowiedniej polityki i praktyki (51,10%). Nieznacznie mniej wskaza wrd barier otrzyma brak kwalifikacji kadry szkolnej (48,40%). Jako mniejsze bariery wskazano czynniki bdce w bezporednim otoczeniu szkoy opr rodzicw, kadry szkolnej oraz samych uczniw i uczennic. Jest to ciekawa obserwacja, gdy rola zgody rodzicw wydaje si by w dyskursie publicznym przeceniana. Rodzice nie okazali si wcale najistotniejszym czynnikiem spostrzeganej zmiany i nie stanowi dla nauczycieli ani najwikszych sprzymierzecw, ani oponentw wprowadzania tematyki homofobii i homoseksualnoci. Jedna z nauczycielek tak to wyjania:
Rodzicom zaley na tym, eby ich dziecko zdao z czerwonym paskiem i dobrze napisao matur. Wszystko inne jest mniej wane i dla przychylnoci jakiego nauczyciela rodzice zgodz si na posyanie dziecka na religi lub przymkn na co oko nauczycielka, 49 lat.
Wedug respondentw i respondentek, oprcz pedagoga szkolnego to organizacje pozarzdowe peni najwaniejsz rol we wspieraniu i szkoleniu kadry szkolnej.
W punkcie dot. zaj doksztacajcych/kursw wszystkie, w ktrych braam udzia, byy organizowane przez NGOsy. Orodki szkolenia nauczycieli (np. WDN-y) takiej tematyki w ogle nie podejmuj nauczycielka, 57 lat.
35
Jan wierszcz
Analiza jakociowa
Podczas rozmw z nauczycielami i nauczycielkami zebrano innego typu dane ni wyniki kwestionariuszowe. Prowadzenie rozmowy z osobami zajmujcymi si nauczaniem pozwolio usysze, jakiego jzyka uywaj, ktre tematy s dla nich najbardziej interesujce, a jakie warte mniejszej uwagi. Jedn z pierwszych obserwacji jest ta, e nauczyciele i nauczycielki nie rozmawiaj ze sob w szkole na tematy badania. Podczas dyskusji w grupie fokusowej okazywao si, e maj rne pogldy, staraj si wzajemnie siebie przekona, dopiero odkrywaj i krystalizuj wasne opinie. Pomimo moderacji, dyskusje zbaczay na niezwizan z badaniem tematyk, ktr rozmwcy chtniej i bardziej ywioowo podejmowali. Zdarzay si te momenty, kiedy grupa milka i nie podejmowaa tematu. W analizie nakrelono najwaniejsze zjawiska wice si z postawami i dowiadczeniami nauczycieli i nauczycielek z tematem homofobii i homoseksualnoci w szkole.
U nas w szkole tego nie ma

Prawie wszyscy rozmwcy na wstpie deklarowali, e poruszana problematyka nie dotyczy ich szkoy i e s to zagadnienia, od ktrych s wolni. Nauczyciele i nauczycielki na rny sposb argumentowali, e w szkole, w ktrej nauczaj, nie ma homofobii. Twierdzenie to uzasadniane jest najczciej faktem, e w szkole nie ma modziey LGBT. Za przykad posuy moe wypowied jednej z pedagoek szkolnych:
U nas w szkole ta problematyka jest gdzie na dalszym planie. Mamy troch uczniw niepenosprawnych i koncentrujemy si na nich: eby si lepiej integrowali i nie powstaway uprzedzenia. Nie wydaje mi si, ebymy mieli takie osoby, o jakie pan pyta. Jakbymy mieli, to bym wiedziaa. Homofobia nie jest tu problemem psycholoka, 36 lat.
Osoby nieheteroseksualne nie s dostrzegane, a kadra szkolna nie ma ani wiadomoci ich obecnoci, ani wystarczajcej wiedzy o tematyce, by mc adekwatnie zidentyfikowa zachowania homofobiczne. U nauczycieli, ktrzy maj wiadomo odsetka osb nieheteroseksualnych w populacji i nie mog przyzna, e takich osb w szkole na pewno nie ma, pojawia si inna argumentacja.
36
Cz I
To s tylko gimazjalici. Oni nie myl o seksualnoci, a kiedy myl, to w formie gupich artw. Oni nie zdaj sobie sprawy z wasnej seksualnoci, bo to nie ten wiek jeszcze jest nauczycielka, 27 lat.
Wedug rozmwcw szkoa nie jest najlepszym miejscem do zajmowania si tematami homoseksualnoci i homofobii, gdy wedug badanych nie dotycz one uczniw i uczennic. Uwaaj, e modzie w tym wieku nie jest wiadoma wasnej orientacji, wic te nie przypisuje orientacji seksualnej innym (Oni s jeszcze za modzi na to, eby przypisywa komu, e jest gejem) a homofobiczna przemoc sowna jawi si jako niewinne arty lub naturalne dla tego wieku zjawisko (Przezywaj si te, e kto jest gruby albo, e jest debilem). W niektrych przypadkach nauczyciele przyznawali, e homofobia moe by w szkole problemem, ale z jaki powodw placwka w ktrej ucz, jest od homofobii wolna. Czsto to wanie specjalny charakter szkoy by przywoywany jako argument za jej otwartoci i wolnoci od homofobii.
Ta szkoa sama z siebie wypracowaa tak tradycj, e chyba nigdy nie byo tutaj takich przypadkw eby kto by poniany z jakiego powodu i byo kilka takich przypadkw, gdzie trafiali do nas uczniowie z innych szk, gdzie tam byli powiedzmy jako przeladowani, a tu wychodzili na prost dyrektor, 55 lat.
Dwie z trzech szk, z ktrych pochodzili nauczyciele z grup fokusowych, to szkoy integracyjne przyjmujce dzieci z niepeosprawnociami. Przekada si to na widoczn rnorodno modziey i umoliwia mwienie o szkole jako tolerancyjnej i wolnej od uprzedze. Przekonanie o wyjtkowoci wasnej szkoy pod tym wzgldem utwierdzane jest argumentami o wczaniu uczniw niepenosprawnych, z rnych rodowisk oraz majcych trudnoci w uczeniu si (np. dysleksj). Wie si to z kolejnym zjawiskiem polegajcym na powierzchownym spostrzeganiu rnorodnoci w szkole.
Tolerancja powinna obejmowa globalnie szacunek dla ludzi

Nauczyciele i nauczycielki bardzo czsto mwili na poziomie oglnym o wartoci tolerancji i szacunku, a gdy spotykali si ze szczegowymi pytaniami o homofobi, odpowiadali unikajc gbszego i bardziej osobistego wyraenia pogldw. Sprowadzanie homofobii, przemocy szkolnej i dyskryminacji ze wzgldu
37
Jan wierszcz
na inne cechy, do jednego mianownika oglnych zasad wspycia spoecznego byo bardzo widoczne podczas rozmw o polityce szkoy i programie szkolnym. Rozmwcy nie widzieli potrzeby wyodrbniania homofobii jako oddzielnego zagadnienia, gdy jest to wtek zwizany z kadym obcym i innym.
Ja uwaam, e takie zapisy s bezsensowne, bo jeeli ma by to zapis dla wszystkich, to dla wszystkich. Wystarczy, e regulamin oglnie traktuje o szacunku i tolerancji. Rozrnianie na pe, ras, i tak dalej jest ryzykowne, bo mona zawsze kogo pomin. Musiaabym wtedy te dopisa kogo, kto np. nie ma palca. Wydaje mi si, e prostsz drog jest przyjcie takich oglnych zasad poszanowania i braku nienawici i dobrze pojtej demokracji nauczycielka, 41 lat.
Nauczyciele postuluj zostanie na poziomie oglnych zapisw i rwne traktowanie wszystkich uczniw i uczennic. Wyodrbnienie w programie szkolnym lub regulaminie szkolnym homofobicznej dyskryminacji nie jest wedug nich potrzebne, a nawet moe wiza si zagroeniem wykluczenia innych grup. Wzmianka o jakiej specyficznej cesze lub konkretnej grupie zagroonej dyskryminacj budzi obawy, e jest to specjalne traktowanie, ktre jest sprzeczne z ide rwnoci. Wypowiedzi nauczycieli i nauczycielek wskazyway, e rozumiej oni rwno jako traktowanie wszystkich tak samo, niezalenie od ich przynalenoci grupowej.
Poza tym samo mwienie i wyodrbnianie tego jest przeciwskuteczne, bo w tym momencie, kiedy zaczynamy mwi o wszystkich, e wszyscy s rwni i nagle wyodrbnimy z tych wszystkich homoseksualistw, to w takim ukadzie skoro wszyscy, to dlaczego co wyodrbniamy? I w takim ukadzie ju ci nie s a tak rwni jak inni, bo zostali wyodrbnieni nauczycielka, 27 lat.
Podobnie postulat tolerancji i szacunku rozumiany jest jako wolno od jakiejkolwiek przemocy, ale ju nie jako prawo do podmiotowego uczestniczenia w przestrzeni szkoy.
38
Nikogo nie wykluczamy, ale nie dajemy im po prostu szansy pokazania si. Nie zachcamy do manifestowania swojej odmiennoci dyrektorka, 48 lat.
Cz I
Rozmwcy obawiali si, e bezporednie wspominanie wprost o homoseksualnoci i homofobii bdzie niesprawiedliwym wyrnieniem i uprzywilejowaniem osb nieheteroseksualnych. Z ich wypowiedzi mona wnioskowa, e nie rozumiej oni czemu skupianie si na homofobii miaoby suy i e nie widz w tym korzyci. Przeciwnie, niektrzy wspominali, e mwienie wprost o homoseksualnoci i homofobii mogoby by przeciwskuteczne i rodzi antagonizmy w grupie.
Eksponowanie homoseksualnoci w oderwaniu od innych uprzedze moe spowodowa przeciwny do zamierzonego skutek i wywoa nadmierne zainteresowanie osobami np. o nieokrelonej orientacji nauczycielka, 61 lat.
Nauczyciele i nauczycielki dostrzegaj rnorodno w szkole, widz j i akceptuj, ale zarzdzanie rnorodnoci rozumiej jako traktowanie wszystkich identycznie wedug jednego standardu. Osoby nauczajce wydaj si nie rozumie specyfiki dowiadcze i potrzeb osb naraonych na dyskryminacj w szkole i w zwizku z tym nie potrafi na te potrzeby odpowiada. Moe sta za tym przekonanie wyraone przez jedn z nauczycielek: Jeeli bdziemy szanowali innych ludzi, na homofobi nie bdzie miejsca.
Caa krzywda tej grupy spoecznej sprowadza si do tego, e kto ich nie lubi, ale oni nie maja takiej uciliwej codziennoci
Sprowadzanie tematyki homoseksualnoci i homofobii do oglnych stwierdze o tolerancji i szacunku oraz wypowiedzi podwaajce sens szczeglnego zajcia si tematem mog wskazywa, e nauczyciele i nauczycielki nie maj wiedzy o dyskryminacji i sytuacji osb nieheteroseksualnych. Zdarza si, e zagroenie dyskryminacj osb nieheteroseksualnych jest przez rozmwcw bagatelizowane lub poddawane pod wtpliwo.
Nie uwaam homoseksualistw za jak grup poniewieran, czy ktrym dzieje si straszna krzywda i nie mam takiej potrzeby rozkadania parasola ochronnego. Nie wiem czy to jest taki bardzo duy problem spoeczny i czy on nie jest sztucznie wywoywany nauczyciel, 38 lat.
39
Jan wierszcz
Mnie na przykad bardziej ni sprawa homoseksualistw porusza sprawa bezdomnych zwierzt i jakby dla mnie to jest wikszy problem. Natomiast mam wraenie, e troch ten homoseksualizm jest wywoywany w sposb sztuczny nauczycielka, 47 lat. Homoseksualizm nie jest czym, co mi spdza sen z powiek, ja nie mam potrzeby nawoywania do tolerancji, bo nie uwaam, ze osobom homoseksualnym dzieje si jaka krzywda poza niedogodnociami prawnymi, ale to chyba tylko takimi jak zwizek partnerski nauczyciel, 41 lat.
Lepiej nie wywoywa wilka z lasu

Wypowiedzi osb uczestniczcych w badaniu przekazyway wiedz nie tylko o potrzebach i spostrzeeniach kadry szkolnej, ale te w poredni sposb pozwalaj na zidentyfikowanie stereotypw i uprzedze obecnych w rodowisku szkolnym. Badanie nie miao reprezentatywnego charakteru, a osoby uczestniczce rniy si opiniami, wic nie jest ambicj badaczy, eby wyciga wnioski z obserwacji na cae rodowisko nauczycielskie. Warto natomiast przyjrze si kilku wybijajcym si gosom, ktre pojawiy si zarwno w rozmowach w grupach fokusowych, jak i w komentarzach do badania kwestionariuszowego Jedna z naszych rozmwczy argumentowaa, e modzie jest jeszcze w nieodpowiednim wieku do poruszania tematw seksualnoci i nie jest zainteresowana tymi sprawami. Wyznaa, e w jej opinii wkraczanie z tematyk homoseksualnoci jest wywoywaniem wilka z lasu, ktre mogoby spowodowa sztuczne zainteresowanie dzieci osobami tej samej pci. Podobn obaw wyraono komentujc kwestionariusz:
Wyglda na to, e grupy LGBT maj coraz silniejsze wsparcie finansowe i robi wszystko, eby promowa si na wszystkie moliwe sposoby. Problem homofobii na tle orientacji seksualnej do tej pory na naszym terenie nie istnia. Ale przypuszczam, e moe si wkrtce pojawi, skoro tak si wrcz zachca do zweryfikowania swojej orientacji seksualnej. Owszem, powinno si tych ludzi chroni przed jakkolwiek przemoc, ale za naganne uwaam nadawanie a takiego rozgosu tej sprawie, jako e LGBT to niestety nie s wzorce do naladowania nauczycielka, 41 lat.
40
Cz I
W powyszej wypowiedzi znajduje si take stereotyp mwicy o tym, e homoseksualno i homofobia jest czym, co przychodzi z zewntrz, jest narzucane i pojawia si pod wpywem czynnikw zewntrznych. Takie rozumowanie moe mie swoje korzenie w micie lobby gejowskiego, ktry nasili si w Polsce po wstpieniu do Unii Europejskiej. Jednoczenie warto zwrci uwag, e w treci tego stereotypu pojawia si wana informacja o niezrozumieniu pomidzy identyfikacj problemw na poziomie lokalnym a spostrzeganymi interwencjami z zewntrz. Dziaania na rzecz osb LGBT wydaj si niektrym naszym rozmwcom obce, inwazyjne i nieadekwatne do ich dowiadczenia szkolnego. Jeden z nauczycieli tak wyrazi podobn postaw:
Uwaam, e instytucjonalnowanie problemu nie jest dobr form dziaania. Odnosz wraenie, e problemy gejowskie stay si raczej modnym trendem europejskim, nie za prb radzenia sobie z rzeczywistymi problemami nauczyciel, 46 lat.
Pojawiay si te wypowiedzi niejednoznaczne, ostrone i wywaone. Osoby uczestniczce w badaniu potrafiy jednoczenie przyznawa, e temat jest wany i powinien by bardziej wczony do pracy nauczycieli, jak i wycofywa si z tych wypowiedzi i podkrela, e istniej due zagroenia zwizane z wikszym wczeniem tematyki homofobii i homoseksualnoci do szkoy. Za wyraeniem potrzeby zmiany sza obawa o zbytnie nagonienie tematu oraz form, w jakiej si ona pojawi:
Problem jest istotny i pomijany. W dalszym cigu bardzo potrzebna jest szersza edukacja w rnych rodowiskach, ale musi by wicej taktu i dyskrecji w omawianiu tematu nauczycielka, 42 lata.
Oprcz przytoczonych powyej wypowiedzi zawierajcych stereotypy i obawy, pojawio si kilka wypowiedzi bardzo przychylnych wprowadzaniu tematyki homofobii i homoseksualnoci do programu szkolnego i pracy kadry nauczycielskiej. Osoby takie zgadzay si rwnie, e homofobia jest problemem szkoy. Gosy te s jednak wyraone w tak oglny sposb, e trudno zinterpretowa, jakie potrzeby i dowiadczenia si za nimi kryj. Podczas rozmowy w grupie fokusowej jedna z nauczycielek, pomimo odmiennego zdania kolegw nauczycieli, nakrelia tak wizj:
41
Jan wierszcz
Chopak z dziewczyn w naszej szkole tworz si pary, rozlatuj, nie budzi to adnych emocji. Jeszcze jak ja chodziam do szkoy, to budzio to szalone emocje i chopak z dziewczyn nie manifestowali, e s razem na terenie szkoy, bo wiedzieli, e to nie dopuszczalne. Teraz si zmienio, w szkole nie budzi to adnych emocji, wrcz przeciwnie budzi to nasz przychylno, kibicujemy tym parom. Ja bym bardzo chciaa doy takiego momentu, eby to dotyczyo wszystkich par nauczycielka, 57 lat.
Podsumowanie
Chocia badanie nie dotaro do reprezentatywnej prby nauczycieli i nauczycielek, to jego wyniki daj najwikszy dotychczas wgld w potrzeby, dowiadczenia i postawy kadry szkolnej w tematyce homofobii i homoseksualnoci w Polsce. Dua cz osb biorcych udzia w badaniu stara si wprowadza t tematyk do szkoy i przyznaje, e podstawa programowa nie wystarczjco wcza te tematy do programu. Z relacji respondentw i respondentek wynika, e homofobiczne przeladowanie sowne jest powszechne w polskich szkoach, a ofiarami homofobicznej przemocy rwieniczej padaj przewanie chopcy. Kadra szkolna przyznaje, e specjalistyczne warsztaty, zajcia doszkalajce i dodatkowe materiay pomogyby jej odpowiada na przemocowe sytuacje wrd uczniw. Jednoczenie tematyka homofobii i homoseksualnoci traktowana jest z ostronoci i dystansem. Nauczyciele i nauczycielki zdaj si nie rozumie procesw dyskryminacji i potrzeb uczniw i uczennic LGBT, chocia nie zgadzaj si eby takie osoby byy w jakikolwiek sposb przeladowane.
Postawy i potrzeby modziey wobec tematyki homofobii i homoseksualnoci. Analiza danych z badania ankietowego.
Jan wierszcz, Hanna Cielik, Ewelina Niedzielska
Cele i kontekst badania
Badanie zostao rozpoczte podczas trwania midzynarodowego projektu Breaking the Walls of Silence, realizowanego przez KPH wraz z organizacjami Legebitra ze Sowenii i LGBT Youth Scotland ze Szkocji. Projekt ma na celu poznanie postaw i potrzeb kadry nauczycielskiej wobec tematyki LGBT i homofobii oraz stworzenie narzdzi odpowiadajcych na potrzeby nauczycieli i nauczycielek. Poznanie perspektywy nauczycieli i nauczycielek, ich sposobw postrzegania i rozumienia homofobii, daje bardzo cenn wiedz o sytuacji w szkole, a take o wyzwaniach i trudnociach, z jakimi si oni spotykaj. Jest to jednak obraz niepeny. Jego fragmentaryczno polega na nieuwzgldnieniu dowiadcze, potrzeb i punktu widzenia osb prawdopodobnie najbardziej zainteresowanych sposobem podejmowania tematu homofobii w szkole modych nieheteroseksualnych uczniw i uczennic. Niniejsze badanie jest wic uzupenieniem obrazu, jaki wyania si z badania kwestionariuszowego, w ktrym braa udzia kadra szkolna.
Narzdzie i procedura zbierania danych

Osoby badane wypeniay kwestionariusz skadajcy si z 23 pyta. Wikszo pyta bya zamknita, cz z nich dawao osobie wypeniajcej moliwo swobodnej wypowiedzi lub umieszczenia komentarza do pytania. Pytania byy analogiczne w treci do pyta kwestionariusza dla kadry szkolnej, miay jednak zmienion form, dopasowan do modych respondentw i respondentek.
43
Kwestionariusz poprzedzaa informacja o celach badania, anonimowoci oraz definicje uywanych zwrotw (tj. homofobia, LGBT, przemoc rwienicza, homofobiczne przeladowanie). Pytania podzielone byy wedug nastpujcych obszarw tematycznych: informacje demograficzne, program szkolny, homofobia i homofobiczne incydenty, sposoby przeciwdziaania i reakcji na homofobi w szkole. Pod koniec kwestionariusza znajdowao si miejsce, w ktrym osoba wypeniajca moga dopisa oglne uwagi i refleksje zwizane z tematem badania. Stay si one dodatkowym rdem danych. Kwestionariusz adresowano do nieheteroseksualnej modziey szkolnej. Grupa badawcza skada si z uczniw i uczennic wiadomych wasnej orientacji seksualnej lub bdcych w trakcie procesu samoidentyfikacji i for1 mowania wasnej tosamoci seksualnej i pciowej. Jak pokazuj badania , okres pomidzy uwiadomieniem sobie wasnej innej ni heteroseksualna orientacji a decyzj o ujawnieniu jej innym wynosi od 3 do 5 lat, co oznacza, e dua cz modziey LGB w wieku dojrzewania ukrywa swoj orientacj przed otoczeniem. Ze wzgldu na ten fakt, niedostpne s efektywne sposoby bezporedniego dotarcia do reprezentatywnej grupy osb badanych w tym wieku. Biorc pod uwag du aktywno modziey w przestrzeni 2 Internetu , w szczeglnoci na portalach spoecznociowych, zdecydowano si przenie online cao procesu zbierania danych kwestionariuszowych. Internet czsto stanowi dla modych nieheteroseksualnych osb przestrze anonimowych poszukiwa, tworzenia pierwszych relacji i bezpiecznego oswajania si z wasn tosamoci poprzez kontakt z podobnymi do siebie rwienikami. Rekrutacj do badania prowadzono dwutorowo: jednym rdem rekrutacji by portal spoecznociowy innastrona.pl, informacje o badaniu przekazywane byy take metod kuli nienej modzie bdca 3 w kontakcie z KPH zachcaa swoich rwienikw i rwieniczki do udziau
1
10 Things You Should Know About LGBT Students: 5 Things Your School Can Do. Resources for Principals, Deputy Principals and other School Leaders, Department of Education and Science oraz GLEN (Gay and Lesbian Equality Network), 2009. Wedug bada a 99% uczniw i studentw korzysta z internetu co najmniej raz w tygodniu: Korzystanie z Internetu, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa, sierpie 2011. Kampania Przeciw Homofobii przez 5 lat prowadzia grup modzieow. Dowiadczenie to pozwolio nawiza relacj z modymi osobami LGBT oraz zdoby zaufanie modziey. Jednoczenie KPH regularnie otrzymuje e-maile od uczniw i uczennic dzielcych si wasnym dowiadczeniem i poszukujcych wsparcia bd porady w sprawie sytuacji w ich szkole.
44
Cz I
Postawy i potrzeby modziey
w badaniu. Zaproszenia do wzicia udziau w badaniu przesyano do mczyzn i kobiet poniej 20 roku ycia, posiadajcych profil na portalu innastrona.pl, zamieszczone rwnie zostay na forach tematycznych dla nastolatkw nieheteroseksuanych. Po wypenieniu kwestionariusza on-line przez respondenta lub respondentk dane byy zapisywane. Udzielenie odpowiedzi na pytania otwarte oraz umieszczenie swobodnego komentarza do zagadnienia nie byy obowizkowe i nie byy warunkiem zakoczenia kwestionariusza. W trakcie zbierania danych za pomoc internetowego kwestionariusza, zorganizowano w Warszawie dwie grupy fokusowe, dla uczniw i dla uczennic. Grupa chopcw liczya 7 osb, grupa dziewczt 3 osoby. Celem grupy fokusowej byo zgbienie zagadnie poruszanych w kwestionariuszu, poprzez stworzenie przestrzeni sprzyjajcej swobodnej wymianie dowiadcze i postaw modziey. Obie grupy byy niedyrektywnie moderowane i trway 60-75 minut.
Analiza ilociowa wynikw Dane demograficzne

cznie zebrano 641 wypenionych ankiet. Kwestionariusz skierowany by do osb homo- oraz biseksualnych, dlatego ankiety wypenione przez osoby 4 heteroseksualne (16 ankiet) zostay wyczone z analizy . Ponadto cz badanych nie udzielio odpowiedzi na peny zestaw pyta w takim wypadku odpowiedzi kwalifikowano jako brak danych i nie brano ich pod uwag. Ponisza analiza przedstawia dane w postaci graficznej oraz ich opis. Z badania wyczono take badanych powyej 20 roku ycia (12 kwestionariuszy), 12 kwestionariuszy testowych oraz 16 kwestionariuszy wypenionych tylko w czci dotyczcej demografii. Ostatecznie analizie poddano dane zebrane od 585 osb.
Osoby transpciowe mog dowiadcza homofobicznej przemocy oraz wykluczenia w szkole niezalenie od orientacji seksualnej, a wic take heteroseksualnej, z powodu mylnego kojarzenia transpciowoci z homoseksualnoci. Dowiadczenia i postawy heteroseksualnych osb transpciowych mog by jednak jakociowo inne od osb nieheteroseksualnych, dlatego w niniejszym badaniu zdecydowano si nie miesza tych poj i skupi si na perspektywie osb nieheteroseksualnych.
45
13 lat 14 lat 15 lat 16 lat 17 lat 18 lat 19 lat
0,2% 1,9% 11,3% 26,0% 22,9% 23,9% 13,9%
Wykres 1. Wiek osb badanych (w latach) (n=585)
Niewiele ponad poowa badanych to kobiety 296 (50,6%). Liczba mczyzn w badaniu to 288 osb (49,2%). Jedna osoba zaznaczya przy pytaniu o pe odpowied inna (0,2%). Najmodsza osoba badana miaa 13 lat. Zdecydowana wikszo badanych, 507 osb (86,7%), to osoby w wieku midzy 16. a 19. r.. redni wiek badanych to 16 lat. Mediana wieku wynosi 17 lat, a wartoci wystpujc najczciej byo 16 lat.
biseksualna brak pewnoci
inna/queer
0,5%
31,8%
0,7%
67%
homoseksualna
Wykres 2. Orientacja seksualna (n=582)
46
Cz I
Na pytanie o orientacj seksualn odpowiedziay 582 osoby, trzy osoby nie udzieliy odpowiedzi. Wikszo osb badanych to osoby homoseksualne oraz biseksualne 575 (98,8% prby). Osoby homoseksualne stanowiy nieco wicej ni dwie trzecie badanych (67,0%), za osoby biseksualne to niemal jedna trzecia badanych (31,8%). Ponadto 4 osoby (0,7%) zadeklaroway brak pewnoci co do swojej orientacji, a trzy zaznaczyy odpowied inna/ queer (0,5%). W badaniu udzia wzio 147 lesbijek (25,3% wszystkich osb badanych) oraz 243 gejw (41,8%). Wrd osb biseksualnych byo 141 kobiet (24,2%) i 44 mczyzn (7,6%). Trzy uczennice (0,5% wszystkich badanych) i jeden ucze (0,2%) nie byli pewni swojej orientacji seksualnej. Osoba, ktra zaznaczya, e nie identyfikuje si z adn z pci, uznaa si za osob homoseksualn.
Tabela 1. Relacje pomidzy pci badanych a orientacj seksualn (n=582)
Homoseksualna (w %) Kobiety Mczyni Inna 147 (25,3) 243 (41,8) 1 (0,2) Biseksualna (w %) 141 (24,2) 44 (7,6) 0 Inna/queer (w %) 2 (0,3) 1 (0,2) 0 Brak pewnoci (w %) 3 (0,5) 1 (0,2) 0 cznie (w %) 293 (50,3) 288 (49,5) 1 (0,2)
Badaniem objtych zostao niemal tylu uczniw co uczennic, jednake wrd badanych znacznie czciej osobami homoseksualnymi byli chopcy 62,1% wszystkich homoseksualnych badanych. Spord wszystkich homoseksualnych respondentw kobiety homoseksualne stanowiy 37,7%. Jednake wrd kobiet byo niemal tyle samo lesbijek co osb biseksualnych stosunek ten wynosi 50,2% do 48,1%. Zaledwie jeden procent kobiet nie by w stanie okreli swojej orientacji seksualnej. Inaczej ksztatuj si dane dotyczce mczyzn w tej grupie a 84% badanych byo homoseksualnych, a jedynie 15,3% zadeklarowao si jako osoby biseksualne. Biorc pod uwag odsetek osb biseksualnych w badaniu, mczyni biseksualni stanowili mniej ni jedn czwart (23,8%) wszystkich osb biseksualnych. Kobiety biorce udzia w badaniu czciej ni mczyni odczuwaj brak pewnoci co do swojej orientacji seksualnej stanow 75% procent wszystkich niepewnych. Badanie adresowane byo do osb pochodzcych ze wszystkich 16 wojewdztw, jednake kwestionariusze wypeniy osoby pochodzce z 15 z nich
47
dolnolskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie dzkie maopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie lskie witokrzyskie warmisko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie
1,0% 14,0% 2,6% 5,5% 0,7% 0,3% 23,8% 0,3% 10,1% 4,3% 8,9% 10,3% 0% 1,2% 1,4% 15,9%
Wykres 3. Liczba osb ankietowanych wedug wojewdztw (n=585)
wojewdztwem, z ktrego nie spyna adna ankieta byo witokrzyskie. Liczba wypenionych kwestionariuszy rnia si w zalenoci od danego wojewdztwa. Najwicej kwestionariuszy wypeniono w wojewdztwie mazowieckim 139 (23,8% wszystkich kwestionariuszy zakwalifikowanych do badania). Kolejnymi dwoma wojewdztwami, z ktrych pochodzi znaczna cz ankiet, byy wojewdztwa zachodniopomorskie (15,9%) oraz kujawsko-pomorskie (14,0%). Najmniej danych pochodzi z wojewdztw: dolnolskiego 6 kwestionariuszy (1,0%), dzkiego 4 kwestionariuszy
48
Cz I
miasto powyej 500 tys. mieszkacw miasto 200-500 tys. mieszkacw miasto 100-200 tys. mieszkacw miasto 50-100 tys. mieszkacw miasto 20-50 tys. mieszkacw miejscowo do 20 tys. mieszkacw
Wykres 4. Miejsce zamieszkania (n = 585)
(0,7%), maopolskiego 2 kwestionariusze (0,3%), opolskiego 2 kwestionariusze (0,3%). Osoby zamieszkujce due miasta, powyej 500 tys. mieszkacw, stanowiy nieco ponad jedn pit respondentw i respondentek 22,7%. Badani i badane zamieszkujcy rednie miasta, powyej 100 tys. mieszkacw, to 167 osb, czyli 28,5%. Najliczniej w badaniu reprezentowane s osoby z maych miast (poniej 100 tys. mieszkacw) jest to 186 osb, czyli niemal jedna trzecia badanych (31,8%). Nie istniej zatem w badaniu wielkie dysproporcje pod wzgldem reprezentacji miejscowoci rnej wielkoci, a badanie byo w podobnym stopniu wypeniane przez osoby pochodzce nie tylko z duych i rednich miast, ale take z maych miast i miejscowoci. Zdecydowana wikszo badanych to osoby uczszczajce do licew (382 osb 65,3%) i gimnazjw (97 osb 16,6%). Do innych typw szk uczszcza 106 osb badanych (18,1%). Ponadto jedna pita badanych to respondenci i respondentki uczszczajce do technikw 82 osoby (14,0% wszystkich badanych) i szk zawodowych 8 osb (1,4%), a studenci szk wyszych stanowi 2,1% (12 osb). Pojedyncze osoby uczszczaj do szk policealnych i licew zaocznych. Na pytanie o rodzaj placwki edukacyjnej odpowiedziao 585 osb badanych. Na pytanie, kto w szkole wie o orientacji seksualnej osb badanych, odpowiedzi udzielio 500 osb, a 85 zostawiy to pytanie bez odpowiedzi. Wielu badanych 222 osoby (44,4%) stwierdzio, e tylko najblisza im
49
inna odpowied nikt
inni uczniowie inauczyciele
11,0% 13,8%
12,6%
18,7%
tylko uczniowie
44,4%
tylko najblisze mi osoby/osoba
Wykres 5. Kto w szkole wie o Twojej orientacji seksualnej? (n=500)
osoba lub osoby wiedz o ich orientacji seksualnej. Jedynie 63 respondentw i respondentek (12,6%) jest ujawnionych zarwno wobec kolegw i koleanek, jak i kadry szkolnej. Podobnej wielkoci jest grupa osb, o ktrych orientacji nie wie nikt w tej grupie jest 69 badanych, czyli 13,8%. W badaniu mona zauway rnic w sposobie odpowiadania na to pytanie midzy kobietami i mczyznami. Jakkolwiek podobny procent jednych i drugich przyznaje, e o ich orientacji seksualnej wiedz inni uczniowie i uczennice oraz kadra szkolna 15,4% kobiet i 15,0% mczyzn, to ju przy odpowiedzi tylko uczniowie zauwaalne s rnice w sposobie odpowiadania kobiet i mczyzn. Wicej kobiet (25,3%) ni mczyzn (16,2%) deklaruje, e o ich orientacji seksualnej wiedz inni uczniowie rnica ta wynosi ponad 10 punktw procentowych. Rnica midzy sposobem odpowiadania dziewczt i chopcw zwiksza si take w grupie osb, ktre deklaroway, e o ich orientacji nie wie nikt w szkole. Jak si okazuje, mczyni zdecydowanie czciej ukrywaj swoj orientacj seksualn (21,4%) ni kobiety (9,1%).
50
Cz I
Tabela 2. Porwnanie odpowiedzi kobiet i mczyzn na pytanie o ujawnianie orientacji seksualnej

Wiedz inni uczniowie i nauczyciele Kobiety Mczyni 15,4% 15,0% Tylko uczniowie 25,3% 16,2% Najblisze osoby 50,2% 47,4% Nikt 9,1% 21,4%
Wiedz o mnie Ci, ktrzy si domylaj na podstawie portali 5 spoecznociowych kobieta, 19 lat. Nie kryj si ze sob, wic jest to kwestia domylenia si u innych kobieta, 17 lat. Moja klasa, kilka osb spoza klasy oraz dwch nauczycieli mczyzna, 19 lat. Trzy przyjaciki domylaj si, jednak nie powiedziaem im o tym otwarcie mczyzna, 18 lat.
Obecno tematyki zwizanej z homoseksualnoci i homofobi w szkole

Na pytanie o obecno na lekcjach tematyki zwizanej z homoseksualnoci bd homofobi, 61,7% przebadanych osb odpowiedziao, e tematy te nie pojawiaj si na lekcjach wcale, za 30,0%, e pojawiaj si sporadycznie. Jedynie dwie osoby, czyli 0,4% wszystkich badanych, uznay, e temat homoseksualnoci na lekcjach w ich szkoach pojawia si regularnie. Z kolei 7,0% ankietowanych odpowiedziao, e tematy te poruszane s przez nauczycieli czasami. Odpowiedzi na to pytanie nie ujawniaj jednak w jakim kontekcie i w jakich sytuacjach pojawia si w szkole problematyka homoseksualnoci, a jedynie z jak czstotliwoci podejmowany jest ten temat. Trudno zatem okreli czy czciej s to sytuacje dydaktyczne czy wychowawcze.
5
Cytaty pochodz z wypenionych kwestionariuszy badania. Pierwsza informacja oznacza pe, druga wiek. Wszystkie fragmenty tekstu pisane kursyw s cytatami z wypowiedzi osb biorcych udzia w badaniu. W niektrych przypadkach gramatyka i konstrukcja zdania zostay zmienione w stosunku do oryginalnej wypowiedzi, aby byy zgodne z zasadami jzyka polskiego. Zmian tych dokonano zachowujc sens wypowiedzi.
51
nie
61,7%
30%
tak, sporadycznie
7%
0,4%
tak, regularnie tak, czasami
Wykres 6. Poruszanie tematw zwizanych z homoseksualnoci lub homofobi przez nauczycieli na lekcjach (n=574)
Na pytanie o inicjatyw w sprawie dyskusji o homoseksualnoci i homofobii na lekcjach, odpowiedzi udzielio 574 osb. Wikszo respondentw i respondentek uznaa, e temat homoseksualnoci nie jest poruszany na
nauczyciele
7,3% 11,9%
uczniowie
nie rozmawiamy na takie tematy
59,9%
20,9%
uczniowie oraz nauczyciele
Wykres 7. Inicjowanie dyskusji na temat homoseksualnoci i homofobii (n=574)

52
Cz I
uwaam, e na te tematy nie ma miejsca wszkole
14,1% 1,2% 81%

niewystarczajco obecna za bardzo obecna
wystarczajco obecna
3,7%
Wykres 8. Czy Twoim zdaniem tematyka homoseksualnoci lub homofobii jest wystarczajco obecna w programie szkolnym? (n=574)
zajciach (59,9%). Jedna na pi osb badanych bya zdania, e temat bywa poruszany zarwno przez uczniw i uczennice, jak i przez kadr szkoln (20,9%). Podobna ilo badanych uznaa, ze rozmowy o homoseksualnoci bd homofobii inicjuje albo kadra szkolna (7,3%), albo uczniowie i uczennice (11,9%). W niemal dwch trzecich wypadkw tematyka ta nie pojawia si wedug uczniw w ogle, jednake kiedy ju jest poruszana, to, zdaniem wikszoci badanych, z inicjatywy zarwno modziey, jak i kadry nauczycielskiej. Interesujco wypada odpowied na pytanie o yczenie osb badanych dotyczce pojawiania si tematyki homoseksualnoci i homofobii podczas lekcji. Zdecydowana wikszo uczniw i uczennic stwierdzia, e tematyka dotyczca homoseksualnoci i homofobii jest obecna w szkole w sposb niewystarczajcy (81,0%). Tylko 21 osb (3,7%) uznao, e problematyka ta jest obecna w szkole w sposb wystarczajcy, a jedynie 7 osb (1,2%) stwierdzio, e kwestie te pojawiaj si w szkole zbyt czsto. Prawie jedna sidma badanych (81 osb 14,1%) uwaa, e szkoa nie jest miejscem waciwym do poruszania spraw homoseksualnoci i homofobii. Komentarze uczniw i uczennic nie wskazuj jasno, dlaczego tematyka ta jest w zbyt duym stopniu bardzo obecna, jednake w komentarzach do
53
pyta osoby badane podaway, e temat szczeglnie czsto, w porwnaniu z innymi lekcjami, pojawia si na lekcjach religii:
Tematyka homoseksualnoci jest poruszana gwnie na religii, przewanie w bardzo negatywny sposb ukazujcy osoby homoseksualne. Podawane s kamliwe wiadomoci w tym zakresie oraz obraliwe dla osb homoseksualnych np. geje nie potrafi kocha. To co do siebie czuj to nie mio tylko podanie, tylko osoby hetero obdarzaj si mioci na lekcji WOSu sam poruszaem te tematy, co byo mile widziane przez nauczycielk, aczkolwiek sama nigdy nie poruszaa tego typu tematw bez inicjatywy ucznia... jestem za zwalczaniem homofobii w szkoach mimo tego, e w mojej szkole nie spotkaem si z nieprzyjemnociami ze strony uczniw tylko ze strony nauczycieli mczyzna, 18 lat.
Wiele komentarzy ankietowanych wskazywao, dlaczego tematyka dotyczca homoseksualnoci jest niewystarczajco obecna w szkole.
O homoseksualizmie mwi si stanowczo za mao, a jeli ju, to nie jest to nic pozytywnego kobieta, 15 lat. Z jednej strony nie jest wystarczajco obecna, jednak z drugiej nie jestem pewien, czy bybym w stanie przyzna si do mej orientacji przed nauczycielem na lekcji, gdyby ten temat by poruszony, a gdybym si nie przyzna, czubym si strasznie nieswojo i dziwnie. mczyzna, 18 lat. Jest poruszana, owszem, ale na lekcjach religii gdzie, jak kady wie, homoseksualistw si potpia kobieta, 18 lat.
Na pytanie o to, czy respondenci i respondentki uwaaj, e tematyka homoseksualnoci lub homofobii powinna by obecna w programie szkolnym, odpowiedziay 574 osoby. Zdecydowana wikszo uwaa, e w szkolnym programie zaj powinno znale si miejsce na zajcia o tematyce dotyczcej homoseksualnoci. Ponad poowa respondentw i respondentek uznaa, e dla takich zaj naley przeznacza wybrane przedmioty (58,4%),
54
Cz I
uwaam, e na te tematy nie ma miejsca wszkole
tak, dla wikszoci przedmiotw
0,9%
trudno powiedzie
26% 8,7%
tak, dla wybranych zaj poza programem
7% 58,4%
tak, dla wybranych przedmiotw
Wykres 9. Czy uwaasz, e tematyka homoseksualnoci lub homofobii powinna by obecna w programie szkolnym? (n=574)
a jedna czwarta (26,0%) widziaaby miejsce dla tematyki homoseksualnoci i homofobii w programie wikszoci przedmiotw nauczanych w szkole. Cz respondentw i respondentek wolaaby, aby zajcia dotyczce homoseksualnoci miay miejsce poza programem szkolnym (6,1%), a 8,7% badanych osb zaznaczyo odpowied trudno powiedzie. Niecay jeden procent ankietowanych uzna, e szkoa nie jest odpowiednim miejscem na zajcia dotyczce homoseksualnoci lub homofobii.
W ogle w szkoach brakuje lekcji wychowania seksualnego mczyzna, 17 lat. Temat homoseksualnoci nie pasuje do kadego przedmiotu, ale powinno si o tym mwi przynajmniej na lekcjach wychowawczych i wychowaniu do ycia w rodzinie, ewentualnie biologii, religii kobieta, 19 lat. W szkoach powinny by poruszone tematy homoseksualnoci, homofobii i oglnej tolerancji, poniewa modzi ludzie nie wiedz praktycznie nic na te tematy. Tak samo osoby innej orientacji powinny by wspierane, a nie obraane w szkoach kobieta, 15 lat.
55
O rasizmie te si za bardzo w szkoach nie mwi, wic trudno powiedzie mczyzna, 19 lat.
W przypadku pytania o to, na jakich lekcjach, zdaniem respondentw i respondentek, tematyka homoseksualnoci powinna by obecna, istniaa moliwo wyboru kilku odpowiedzi,. Zdecydowana wikszo uznaa, e lekcjami, w trakcie ktrych powinno si podejmowa temat homoseksualnoci s przede wszystkim wiedza o spoeczestwie (87,2%) oraz godzina wychowawcza (83,8%). Ponad poowa badanych uwaa, e odpowiednim przedmiotem na tego typu edukacj jest biologia (56,3%), nieco mniej, e jzyk polski i zajcia z literatury (42,6%). Stosunkowo niewiele osb zaznaczao odpowied wychowanie do ycia w rodzinie 16,4%. Co czwarta osoba zaznaczya histori sztuki lub plastyk (28,9%), a co pita histori (23,2%). Najrzadziej zaznaczano jzyki obce (7,8%) oraz odpowied inne (10,0%). Wrd innych przedmiotw, najczciej wymienianym bya religia 24 osoby (4,2% badanych) oraz etyka 18 osb (3,2%). Pojawiy si take
WOS godzina wychowawcza biologia jzyk polski/ literatura historia sztuki/ plastyka/ historia wychowanie do ycia wrodzinie inne jzyki obce
87,2% 83,8% 56,3% 42,6% 28,9% 23,2% 16,4% 10% 7,8%
Wykres 10. Lekcje, na ktrych powinna by poruszana tematyka homoseksualnoci (n=568)*

Symbolem (*) oznaczono te pytania na ktre respondenci i respondentki mogy udzieli wicej ni jednej odpowiedzi, wic procenty si nie sumuj do 100%.
56
Cz I
odpowiedzi: wychowanie fizyczne, wiedza o przedsibiorczoci 2 osoby (0,4%), wiedza o kulturze 4 osoby (0,7%).
Takie, na ktrych porusza si tematy mioci, aby nie zawsze to bya mio mczyzny i kobiety mczyzna, 16 lat. Wszystkie przedmioty dotyczce ludzkiego ycia (WOK, PO, WOS, religia, itd.) powinny bra pod uwag seksualno czowieka w ramach omawianych tematw z nim zwizanych mczyzna, 16 lat. Temat ten powinien by poruszany na jednym przedmiocie, jako dzia np. etyki mczyzna, 17 lat.
Dowiadczanie przemocy w szkole

Odpowiadajc na pytanie Kto, wedug Twojej wiedzy, dowiadcza homofobicznej przemocy w szkole? uczniowie i uczennice mieli do wyboru kilka odpowiedzi, mogli zaznaczy rwnie wicej ni jedn odpowied. Homofobicznej przemocy wedug ankietowanych najczciej dowiadczaj chopcy, ktrych zachowanie uwaane jest za dziewczce odpowiedzi tej udzielio ponad 83,6% ankietowanych. Niewiele mniej osb zaznaczyo, e s to uczniowie i uczennice, ktrych podejrzewa si o to, e s gejami, lesbijkami lub osobami biseksualnymi tak uwaa blisko trzy czwarte respondentw i respondentek (73,9%). Troch mniejsza liczba odpowiedzi wskazywaa z kolei, e homofobicznej przemocy dowiadczaj osoby, ktre nie ukrywaj swojej homoseksualnoci i s ujawnione w szkole (64,2%). Wedug osb badanych przemocy dowiadczaj te dziewczyny, ktre zachowuj si chopico, czyli ktrych sposb zachowania kulturowo przypisuje si mczyznom (41,5%). Wicej ni co czwarty ankietowany lub ankietowana wrd osb dowiadczajcych homofobicznej przemocy w szkole wymienia: osoby pracujce w szkole, ktre podejrzewa si o homoseksualno (27,8%), uczniw i uczennice majce homoseksualnych znajomych (27,0%) oraz chopcw nieinteresujcych si sportem (28,3%). Nieco rzadziej jako pretekst wskazuje si wzorowe zachowanie chopcw (19,1%) oraz, rzadziej,
57
osiganie przez chopcw dobrych wynikw w nauce (14,5%). Niewielka cz odpowiedzi dotyczya nauczycieli poruszajcych temat homoseksualnoci (5,7%) oraz dziewczyn interesujcych si sportem (7,0%). Cze osb badanych (8,5%) wymieniaa inne osoby dowiadczajce bd mogce dowiadczy homofobicznej przemocy w szkole. Kilka osb odpowiedziao w komentarzach do badania, e nikt nie dowiadcza w szkole takiej przemocy. Poza tym, w opinii badanych, przemocy dowiadczaj w szkole: osoby nalece do subkultur, chopcy ubierajcy si modnie, inaczej ni jest to przyjte i szczeglnie dbajcy o wygld, single oraz osoby bronice praw osb homoseksualnych. Trzech ankietowanych wskazao osoby transseksualne lub podejrzewane o transseksualno jako te, ktre dowiadczaj przemocy. Ponadto, kilku respondentw i respondentek wskazao, e wyzwiska i wymiewanie obecne w ich szkole nie musz wiadczy o agresji spowodowanej uwiadomion homofobi, poniewa w szkole uywa si homofobicznych wyzwisk dlatego, e s traktowane na rwni z innymi sowami uwaanymi za obraliwe. Kilka
Chopcy, ktrzy zachowuj si dziewczco Uczniowie i uczennice, ktrych podejrzewa si, e s gejami, lesbijkami lub osobami biseksualnymi Uczniowie i uczennice, ktrzy nie ukrywaj, e s gejami, lesbijkami lub osobami biseksualnymi Dziewczyny, ktre zachowuj si chopico Chopcy nieinteresujcy si sportem Osoby z kadry szkolnej, ktre podejrzewa si, e s gejami, lesbijkami lub osobami biseksualnymi Uczniowie i uczennice, ktrzy maj homoseksualnych znajomych Chopcy zachowujcy si wzorowo Chopcy dobrze si uczcy Inne osoby Dziewczyny interesujce si sportem Kadra szkolna podnoszca ten temat w szkole
83,6% 73,9% 64,2% 41,5% 28,3% 27,8% 27,0% 19,1% 14,5% 8,5% 7,0% 5,7%
Wykres 11. Kto dowiadcza homofobicznej przemocy w szkole? (n = 544)*
58
Cz I
osb zaznaczyo rwnie w komentarzach, e osoby, ktre ju dokonay coming outu rzadziej dowiadczaj przemocy, ni ich koledzy i koleanki, ktrzy ukrywaj swoj orientacj.
Dziewczyna (prawdopodobnie transseksualna) z podstawwki w tym samym budynku. Ubiera si tylko i wycznie w mskie ubrania. Nie goli ng. Ma chopic fryzur mczyzna, 15 lat. Dziewczyny, ktre przebieraj si za chopakw, czyli transwestyty kobieta, 14 lat. Nie zauwayam przejaww homofobii w mojej klasie. Uywane s przymiotniki takie jak pedalski, ale osoby uywajce ich, bardzo czsto podkrelaj, e nic do osb homoseksualnych nie maj kobieta, 15 lat. Osoby ju ujawnione najczciej nie dowiadczaj ju przemocy, bo czuje si pewnego rodzaju dziwne podejcie, e skoro si ujawni/a, to jest to osoba silna i nie warto z ni zadziera mczyzna, 18 lat. Tylko geje. U mnie w szkole poznanie jakiej lesbijki jest czym trendy sama tego dowiadczam poznajc znajomych moich znajomych, ktrzy chcieliby si dowiedzie jak to jest. Natomiast gejw, ktrzy si z tym nie kryj, wyzywa si i ponia kobieta, 18 lat.
Dowiadczanie przemocy werbalnej na tle homofobicznym

Pytania dotyczce pojawiania si homofobicznej przemocy werbalnej i fizycznej dotyczyy nie tylko klasy, ale rwnie pozostaych przestrzeni szkolnych: korytarzy, sal gimnastycznych, boisk oraz innych miejsc wchodzcych w obszar szkoy. Ponad trzy czwarte respondentw i respondentek (76,2%) uznao, e w ich szkoach uywa si homofobicznych wyzwisk i wymiewa si osoby homoseksualne. Znacznie mniej, bo jedynie 12,3% osb, uznao, e wyzwiska i wymiewanie nie pojawiaj sie w szkole. Podobna liczba osb udzielia odpowiedzi nie wiem (11,5%).
59
nie wiem
nie
11,5% 12,3%
76,2%
tak
Wykres 12. Czy wedug Ciebie obecnie dochodzi w szkole do homofobicznych wyzwisk i wymiewania? (n=547)
Sprawdzono jak na pytanie o ujawnienie swojej orientacji seksualnej w szkole odpowiaday osoby badane w zalenoci od pci. Z analizy wynika, e odpowiedzi udzielone przez mczyzn znacznie czciej ni wrd kobiet wskazyway na obecno homofobicznych wyzwisk i wymiewania w szkole. A 84% mczyzn uwaao, e w szkole dochodzi do homofobicznych wyzwisk i wymiewania, a jedynie 8,6% uznao, e takie wyzwiska w szkole si nie pojawiaj, za 7,5% badanych mczyzn nie byo pewnych. Inaczej ksztatuj si przekonania kobiet. Z badania wynika, e 68,7% dostrzega przemoc werbaln w szkole; a 15,8% uwaa, ze taka przemoc w szkole si nie pojawia, za 15,5% kobiet nie jest pewna. Oznacza to, e w porwnaniu z mczyznami, o 15 punktw procentowych mniej kobiet dostrzega istnienie homofobicznej przemocy werbalnej w szkole. Wedug respondentw i respondentek osobami najczciej dowiadczajcymi przemocy werbalnej s chopcy (71,8% badanych). Znacznie rzadziej ofiarami homofobicznej przemocy, padaj dziewczyny (39,7%) oraz pary chopcw (40,4%). Niemniej w obu przypadkach prawie co druga osoba badania uwaa, e zarwno dziewczta, jak i pary chopcw mog pa ofiarami wyzwisk bd wymiewania ze strony rwienikw i rwieniczek. Zdecydowanie rzadziej wedug ankietowanych ofiarami mog sta si pary dziewczyn (24,6%) bd osoba naleca do szkolnej kadry (10,4%).
60
Cz I
Co sidma osoba badana twierdzia, e nikt nie dowiadcza homofobicznej przemocy w szkole (14,4%). Pozostae wymieniane przez respondentw i respondentki osoby dowiadczajce werbalnej przemocy na tle homofobicznym to przedstawiciele obsugi szkoy. Ponadto ankietowani wskazywali w komentarzach do pytania, e adresatem homofobicznych wyzwisk i wymiewania moe sta si waciwie kady. Jedna odpowied wskazaa nauczyciela, a dwie odpowiedzi brzmiay ja.
To, co odczuwam na wasnej skrze, chopcy nie posiadajcy dziewczyny i na odwrt dziewczyny [bez] chopaka mczyzna, 16 lat. W zasadzie kady, komu chce si ubliy, a niekoniecznie s podejrzenia o zwizek ze spoecznoci LGBT mczyzna, 15 lat. Wyzwiska padaj w rne strony bez wzgldu na orientacj danej osoby mczyzna, 18 lat. Tak dla artw to prawie kady kobieta, 16 lat.
chopak dziewczyna para chopakw para dziewczyn kto zkadry szkolnej nikt inna osoba, kto?
71,77% 39,8% 40,4% 24,6% 10,4% 14,4% 4,6%
Wykres 13. Kto dowiadcza homofobicznych wyzwisk i wymiewania? (n=549)*

61
nigdy 11 i wicej
1 raz
3,1% 7,0% 58,7% 16,3%

2-5 razy
15,2%
6-10 razy
Wykres 14. Jak czsto, Twoim zdaniem, dochodzio do homofobicznych wyzwisk i wymiewania w szkole w cigu ostatnich trzech lat? (n= 547)
Osoba wyrniajca si z tumu, tzw. samotnicy, osoby nielubice zaj WF, np. chopcy nieinteresujcy si motoryzacj mczyzna, 16 lat. Niebezporednio, ale kto, kto si ukrywa czsto musi sucha, co si mwi o pedaach lub lesbach mczyzna, 18 lat.
Odpowiedzi na pytanie o to, jak czsto w cigu ostatnich trzech lat dochodzio w szkole do wyzwisk i wymiewania na tle homofobicznym, s zrnicowane. Naley wzi pod uwag fakt, e uczniowie mog dokadnie nie pamita ile razy dochodzio do homofobicznych incydentw w ich szkole. Zwraca jednake uwag fakt, e 58,7% osb badanych uznao, e do homofobicznych wyzwisk i wymiewania doszo wicej ni 11 razy w cigu ostatnich trzech lat.
Dowiadczanie przemocy fizycznej na tle homofobicznym

Na pytanie o dowiadczenie homofobicznej przemocy fizycznej co czwarta badana osoba(26,0%) odpowiedziaa, e tego typu przemoc fizyczna pojawia si w szkole. Jednake 44,4% badanych osb zaprzeczyo wystpowaniu
62
Cz I
przemocy fizycznej na tle homofobicznym. Niemal jedna trzecia (29,6%) uznaa, e nie ma dostatecznej wiedzy, aby odpowiedzie na tak postawione pytanie. Wrd mczyzn biorcych udzia w badaniu 30,2% (81 badanych), dostrzega obecno przemocy fizycznej w szkole, za wrd kobiet 21,9% (61 respondentek) przyznaje, e w szkole obecna jest przemoc fizyczna. Wida std, e mczyni czciej dostrzegaj przemoc fizyczn ni kobiety. Z analizy odpowiedzi wynika rwnie, e kobiety czciej zaprzeczaj pojawianiu si przemocy fizycznej w szkole (46,4%), a take czciej nie s pewne jej wystpowania (31,7%) ni ma to miejsce w wypadku odpowiedzi zaznaczanych przez mczyzn odpowiednio 42,2% i 27,6%. Niemal poowa respondentw i respondentek (44,3%) uznaa, e nikt nie dowiadcza przemocy fizycznej w szkole, jednake jeli ju si ona pojawia, to zdecydowanie czciej dowiadczaj jej chopcy (45,9%). Znacznie rzadziej wybierano odpowied para chopcw (28,8%) oraz dziewczyna (20,6%).
Ja od 4 lat przeywam terror, wielu moich znajomych take cierpi z tego powodu mczyzna, 18 lat.
nie wiem
tak
29,6%
26%
44,4%
nie
Wykres 15. Czy wedug Twojej wiedzy, obecnie w szkole wystpuje homofobiczna przemoc fizyczna (np. kopanie, szarpanie, plucie)? (n=547)
63
chopak nikt para chopcw dziewczyna para dziewczyn kto zkadry szkolnej inna osoba
45,9% 44,3% 28,8% 20,6% 14,3% 3,7% 2,5%
Wykres 16. Kto dowiadcza przemocy fizycznej? (n = 490)*
Raczej nikt, chocia nie jestem pewna kobieta, 16 lat. W mojej szkole jest totalny brak akceptacji przemocy. To jedyny plus i ratunek dla osb homoseksualnych mczyzna, 16 lat. Ja sama si nie spotkaam z tak przemoc, ale pewnie jak by si jaka osoba ujawnia, nie miaa by ycia w szkole kobieta, 18 lat.
Ponad 40% uczniw i uczennic pytanych o czstotliwo pojawiania si incydentw zwizanych z homofobiczn przemoc fizyczn, wskazywao, e w cigu ostatnich trzech lat tego typu incydenty nigdy nie pojawiay si w ich szkole (42,6%). Znacznie mniej (6,0%) przebadanych osb wskazywao, e homofobiczny incydent w cigu ostatnich trzech lat w szkole mia miejsce raz, ale ju 21,9% bya zdania, e tego typu incydenty miay miejsce czciej ni dwa razy, jednake nie pojawiy si wicej ni piciokrotnie. O ponad poow mniej osb stwierdzio, e przemoc fizyczna na tle homofobicznym moga mie miejsce od szeciu do dziesiciu razy (9,7%), a 108 osb zaznaczyo odpowied 11 i wicej razy (19,7%).
64
Cz I
11 i wicej
19,7%
nigdy 6-10 razy
9,7%
42,6%
21,9%
2-5 razy
6,0%
1 raz
Wykres 17. Jak czsto Twoim zdaniem dochodzio do homofobicznej przemocy fizycznej w szkole w cigu ostatnich trzech lat? (n=547)
Reakcje na przemoc Postrzeganie reakcji kadry nauczycielskiej na przemoc motywowan homofobi

Dua cz badanych stwierdzia, e nauczyciel lub nauczycielka, bdc wiadkami homofobicznej przemocy werbalnej, zignoruje incydent takiego zdania byo 40,2% osb badanych. Niemal tyle samo osb jest zdania, e nauczyciel czy nauczycielka podjby dziaanie i przeprowadzi rozmow z osobami odpowiedzialnymi za zdarzenie (36,4%). Zgodnie z przekonaniem badanych, co dziesita osoba naleca do kadry szkolnej, ukaraaby osoby odpowiedzialne za incydenty (9,1%). Wedug opinii pozostaych 23 osb (4,4%) nauczyciel lub nauczycielka nie zareagowaliby od razu, jednake poinformowaliby o zajciu dyrekcj lub odpowiednie wadze. Co dziesita badana osoba wskazywaa inn reakcj nauczyciela lub nauczycielki (10,0%). Wedug wielu badanych osoby stosujce przemoc otrzymaby upomnienie sowne. Kilkoro uczniw i uczennic wskazuje, e nauczyciel nie rozmawia, ale zwraca uwag albo upomina przywouje ucznia do porzdku, ewentualnie wskazuje, e nie naley uywa wobec innych wulgarnego jzyka. Nie wszyscy nauczyciele reaguj tak samo uczniowie i uczennice podkrelaj,
65
nie reaguje od razu, ale informuje dyrekcj lub inne wadze
inaczej
10,0% 4,4% 40,2%
ignoruje incydent
karze sprawcw
9,1%
rozmawia zosobami odpowiedzialnymi za zdarzenie
36,4%
Wykres 18. Wyobra sobie, e nauczyciel syszy w Twojej szkole homofobiczne wyzwiska i wymiewanie (np. peda, ciota, lesba). Jaka jest jego/jej najbardziej prawdopodobna reakcja? (n=528)
e reakcje s uzalenione od wielu czynnikw. Badane osoby zaznaczaj te, e sposb reakcji zaley od konkretnego nauczyciela i od cikoci wyzwisk. Cz nauczycieli stara si poskromi emocje uczniw i uspokaja, a cz mieje si lub sama uywa wyrazw nacechowanych homofobicznie.
Pewien ksidz w mojej szkole jest homofobem i sam jeszcze dooy troch wyzwisk od siebie w stosunku do homoseksualistw mczyzna, 17 lat. Nauczyciele czsto miej si, a dopiero nastpnie, aby zachowa dobre imi, ingeruj kobieta, 18 lat. Nauczyciele nie reaguj na to jako specjalnie (rozmowa czy cos w tym stylu). po prostu uwaga do dziennika i po sprawie. Wedug nich to zoty rodek mczyzna, 19 lat.
66
Cz I
Czsto takie zdarzenia s po prostu ignorowane, nauczyciele spuszczaj tylko gow patrzc w podog, jakby nic si nie stao. Sam dowiadczam przemocy w szkole i moe kilka razy si zdarzyo, e gdy kto krzykn do mnie peda, nauczyciel zareagowa. Oczywicie skoczyo si tylko na upomnieniu, a moim zdaniem tego typu prby zmian zachowania takich osb s daremne mczyzna, 18 lat. Zaley od nauczyciela, niektrzy mog to zignorowa, ale w wikszoci przypadkw chyba nauczyciel zwrciby uwag osobom, ktre wyzywaj/wymiewaj kogo i/lub poinformowa wychowawc, ktry porozmawiaby z tymi osobami, ewentualnie z ich rodzicami kobieta, 19 lat. mieje si kobieta, 19 lat.
Dua cze uczniw i uczennic (37,7%) jest przekonana, e widzc incydent zwizany z homofobiczn przemoc fizyczn, wikszo nauczycieli
inaczej ignoruje incydent
nie reaguje od razu, ale informuje dyrekcj lub inne wadze
9,7%
karze sprawcw
5,5% 6,6%
40,9% 37,7%
rozmawia zosobami odpowiedzialnymi za zdarzenie
Wykres 19.Wyobra sobie, e nauczyciel widzi w Twojej szkole homofobiczn przemoc fizyczn (np. kopanie, szarpanie, plucie). Jaka jest jego/jej najbardziej prawdopodobna reakcja? (n=528)
67
lub nauczycielek zareaguje rozmawiajc o zdarzeniu z osobami stosujcymi przemoc. Jednake najwiksza liczba osb badanych uwaa, e reakcj nauczyciela lub nauczycielki bdzie ukaranie osb stosujcych przemoc (40,9%). Jedynie 6,3% uczniw lub uczennic uznao, e kadra szkolna zignorowaaby zdarzenie, a 4,4% respondentw i respondentek odpowiedziaa, e nauczyciel lub nauczycielka by moe nie zareagowaby od razu, natomiast poinformowaby dyrekcj lub inne wadze. Badani uzupeniali swoje wypowiedzi o informacj, e zachowanie i reakcja kadry szkolnej zalena jest od poszczeglnej osoby. S nauczyciele, ktrzy zareaguj informujc dyrekcj, dajc uczniowi nagan, obniaj oceny albo upominajc, s rwnie tacy, ktrzy owe zdarzenie zignoruj.
Czasem nauczyciel rozmawia z osobami odpowiedzialnymi za zdarzenia, jak dochodzi do powaniejszych uszczerbkw na zdrowiu, lub co powie i oleje ca zaistnia sytuacj kobieta, 17 lat. Reaguje od razu, rozmawia z osobami odpowiedzialnymi za zdarzenie, informuje dyrekcj kobieta, 16 lat. Upomina za bicie, nie wspominajc nic o jego powodzie kobieta, 15 lat. Reaguje bardzo ostro, a osoby za to odpowiedzialne zostaj w najlepszym wypadku zawieszone mczyzna, 17 lat. Zwraca uwag na sam fakt przemocy, nie zagbiajc si w kontekst zdarze mczyzna, 16 lat. Owszem, reaguje prawidowo, lecz pomija fakt, i chodzio o homofobi mczyzna, 16 lat.
W odpowiedziach na pytanie o reakcj kadry nauczycielskiej na przemoc fizyczn w porwnaniu z przewidywan przez osoby badane reakcj nauczycieli i nauczycielek na przemoc werbaln, osoby badane czciej wskazuj, e nauczyciel lub nauczycielka potraktowaliby takie zdarzenie jako sytuacj niepodan. W odpowiedziach osb badanych wida przekonanie o wikszej gotowoci nauczycieli do pouczania czy te karania osb stosujcych
68
Cz I
przemoc fizyczn. Znacznie mniej uczniw jest zdania, e kadra nauczycielska zignorowaaby fizyczny przejaw homofobii. Naley jednak zwrci uwag na informacj zawart w komentarzach uczniw cho wskazuj oni, e homofobiczna przemoc fizyczna jest zauwaana i karana, to nie z uwagi na jej homofobiczny charakter, ale z samego faktu zaistnienia przemocy. Wedug uczniw, kadra szkolna nie dopuszcza do przemocy niezalenie od jej przyczyn, ale i ich nie bada.
Kompetencje uczniw w radzeniu sobie z przemoc homofobiczn

Na pytanie o to, jak respondenci i respondentki oceniaj swoje umiejtnoci reagowania na homofobiczn przemoc werbaln, 41,1% badanych osb uznao, e zdecydowanie umiaoby zareagowa na homofobiczne wyzwiska i wymiewanie pojawiajce si na obszarze szkoy. Niewiele mniej, 37,4%, uznao, e raczej potrafioby sobie z tak sytuacj poradzi. Mona std wnioskowa, e wikszo uczniw i uczennic uwaa si za kompetentnych w kwestii reagowania na homofobi sown. Znacznie mniej (19,1%) osb twierdzi, e raczej nie potrafioby zareagowa na agresj werbaln na tle homofobicznym, a jedynie po 2,4% twierdzi, zdecydowanie nie potrafioby na tak agresj zareagowa.
zdecydowanie nie
2,4%
raczej nie
zdecydowanie tak
41,1% 19,1%
37,4%
raczej tak
Wykres 20. Czy uwaasz, e potrafi(a)by zareagowa na homofobiczne wyzwiska i wymiewanie? (n=497)
69
Analizie poddano rwnie rnice w odpowiedziach kobiet i mczyzn na pytanie o zdolno i kompetencje do zareagowania na homofobiczn przemoc werbaln. Okazuje si, e kobiety i mczyni odpowiadali na to pytanie w sposb zrnicowany w zalenoci od pci, osoby badane inaczej oceniaj swoje kompetencje w zakresie zdolnoci do reagowania na wyzwiska i wymiewanie. Kobiety duo wyej oceniay swoj zdolno do reagowania a 59,3% kobiet byo przekonanych, e potrafiyby zareagowa na homofobiczn przemoc werbaln, a 31,5%, e raczej tak. Z kolei mczyni znacznie rzadziej odpowiadali, e zdecydowanie potrafiliby zareagowa na przemoc werbaln zaledwie 23% odpowiedzi, za 43,1% mczyzn byoby w stanie raczej zareagowa na przemoc werbaln. Znaczca rnica w odpowiedziach kobiet i mczyzn pojawia si rwnie w przypadku odpowiedzi raczej nie jedynie 7,3% kobiet zaznaczyo t odpowied, w porwnaniu z a 31% mczyzn.
Tabela 3. Czy uwaasz, e potrafi(a)by zareagowa na homofobiczne wyzwiska i wymiewanie? Procentowy udzia odpowiedzi w zalenoci od pci badanych. (n= 496)
Zdecydowanie tak Mczyzna Kobieta 23% 59,3% Raczej tak 43,1% 31,5% Raczej nie 31,0% 7,3% Zdecydowanie nie 2,8% 2,0%
Podobnie w przypadku analogicznego pytania o ocen wasnych umiejtnoci reagowania na homofobiczn przemoc fizyczn, wikszo osb uznaa, e zdecydowanie lub raczej potrafiaby zareagowa na tak form przemocy. Takie odpowiedzi cznie stanowi 76,0%, natomiast 20,8% respondentw i respondentek uznao, e raczej nie potrafioby na tak przemoc zareagowa, za jedynie 3,2% uznao, e zdecydowanie nie potrafioby zareagowa. Wrd osb badanych kobiety zdecydowanie czciej ni mczyni s pewne swoich zdolnoci do zareagowania na homofobiczn przemoc fizyczn. A 55,6% kobiet i tylko 26,4% mczyzn udzielio odpowiedzi zdecydowanie tak. Podobny procent kobiet i mczyzn deklarowa, e raczej potrafiliby zareagowa na przejawy przemocy fizycznej (33,1% kobiet i 36,4% mczyzn). Znaczne rnice midzy kobietami i mczyznami pojawiaj si w przypadku wybierania odpowiedzi raczej nie: kobiety rzadziej wybieray
70
Cz I
brak danych zdecydowanie nie
3,2%
raczej nie
10,6% 41,2% 20,8%
zdecydowanie tak
34,8%
raczej tak
Wykres 21. Czy uwaasz, e potrafi(a)by zareagowa na homofoniczn przemoc fizyczn? (n=529)
t odpowied, natomiast mczyni okazali si mniej pewni swoich reakcji na przemoc fizyczn motywowan homofobi rnica w tym zakresie pomidzy kobietami i mczyznami wynosi ponad 22 punkty procentowe.
Tabela 4. Czy uwaasz, e potrafi(a)by zareagowa na homofobiczn przemoc fizyczn? Procentowy udzia odpowiedzi w zalenoci od pci badanych. (n=527)
Zdecydowanie tak Mczyzna Kobieta 26,4% 55,6% Raczej tak 36,4% 33,1% Raczej nie 32,2% 9,8% Zdecydowanie nie 5% 1,5%
Ciekawe wydaj si rnice pomidzy odpowiedziami zaznaczanymi przez kobiety i mczyzn, jeli chodzi o gotowo do reakcji w zalenoci od tego, czy osoby badane maj do czynienia z przemoc fizyczn czy werbaln. Nieznacznie wicej mczyzn uznao, e zdecydowanie potrafioby zareagowa na przemoc fizyczn ni werbaln. W odpowiedzi na pytanie, co pomogoby uczniom i uczennicom lepiej reagowa na obecn w szkole homofobi, znaczna wikszo z nich (68,8%)
71
podkrelia konieczno prowadzenia w szkole zaj dotyczcych tematyki homoseksualnoci i homofobii. Niewiele mniej osb (61,7%) jako odpowied na to pytanie zaznaczyo jasne standardy przeciwdziaania homofobii w szkole, ktre byyby wspierane przez dyrekcj. Podobna ilo uczniw i uczennic (60,1%) uznaa, e pomocne byoby wczenie tematw homofobii lub homoseksualnoci do programu szkolnego. Mniejsza liczba uczniw i uczennic (23,1%) uznaa, e kluczowa w tym temacie byaby zgoda rodzicw na poruszanie tematw homoseksualnoci i homofobii w szkole. Jedynie 8,0% uznao, e nie potrzebuje pomocy w tym zakresie, poniewa czuje si z tym tematem pewnie. Taka sama liczba uczniw i uczennic uznaa, e nie jest to problem w ich szkole. Ponadto uczniowie i uczennice odpowiadali, e najbardziej pomogoby im w reagowaniu na homofobiczn przemoc: wsparcie ze strony nauczycieli, surowe kary dla osb stosujcych przemoc oraz edukacja dotyczca homoseksualnoci, informujca, e homo, bi, to nie jest zo, to normalni ludzie, kochajcy, czujcy a take brak zoliwych komentarzy nauczycieli, gdy broni si osb homoseksualnych.
Wsparcie ze strony nauczycieli kobieta, 16 lat.
Wicej zaj wklasie podnoszcych wiadomo kwestii homofobii ihomoseksualnoci Jasne standardy przeciwdziaania homofobii wszkole wspierane przez dyrekcj Wczenie tematw homofobii lub homoseksualnoci do programu szkolnego Zgoda rodzicw, aby porusza temat Nic. Czuj si ztym tematem pewnie Nic. Nie jest to problem wmojej szkole Inne. Co?
68,8% 61,8% 60,1% 23,1% 8% 8% 2,6%
Wykres 22. Co pomogoby Ci lepiej reagowa na homofobi i przemoc motywowan homofobi w szkole? (n=586)
72
Cz I
Surowe kary za takie incydenty oraz duo, duo i jeszcze raz duo na temat orientacji seksualnych, tumaczenia ludziom, e homo, bi, to nie jest zo, to normalni ludzie, kochajcy, czujcy itd mczyzna, 18 lat. Wiksze zainteresowanie tematem ze strony nauczycieli i dyrekcji. W wikszoci sami nie popieraj LGBT, bd po prostu ignoruj, i w momencie, kiedy jest sytuacja przemocy fizycznej lub psychicznej, nie zwracaj uwagi dlaczego miao miejsce takie zajcie. Gdyby ludzie byli bardziej uwiadomieni poprzez poruszanie tematu na niektrych zajciach, moe nie dochodzioby do tego kobieta, 16 lat. Brak zoliwych komentarzy nauczycieli, gdy broni si osb homo- lub biseksualnych kobieta, 15 lat. Dodatkowa, obowizkowa godzina w szkole, ale nie z przypadkowym nauczycielem, lecz osob konsekwentn i siedzc w tym na co dzie kobieta, 18 lat.
Wrd najwikszych barier, ktre stoj na przeszkodzie w radzeniu sobie z homofobiczn przemoc rwienicz w szkole, uczniowie i uczennice wymieniaj przede wszystkim mae dowiadczenie kadry szkolnej w radzeniu sobie z przejawami homofobii (64,9%) oraz brak odpowiedniej strategii szkoy i sposobw radzenia sobie z homofobi (54,9%). Na trzecim miejscu znajduje si opr uczniw (48,4%). Zaraz po nim respondenci i respondentki wymieniaj take opr nauczycieli (37,4%), opr rodzicw (33,5%) oraz opr ze strony dyrekcji (25,4%). Nieliczna grupa (6,0%) stwierdzia, e w szkole nie ma miejsca na rozmawianie o homoseksualnoci.
Brak pewnoci swoich racji/oglnego obeznania z tematem kobieta, 16 lat. Wska wiadomo uczniw, ktrzy nie mieli osobicie do czynienia z homoseksualizmem i stereotypowo podaj za ogln opini, e jest to ze oraz ignorancja ze strony nauczycieli i dyrekcji kobieta, 16 lat.
73
mae dowiadczenie kadry szkolnej brak odpowiedniej strategii szkoy isposobw radzenia sobie zhomofobi opr uczniw opr nauczycieli opr rodzicw opr ze strony dyrekcji uwaam, e na te tematy nie ma miejsca wszkole inne, jakie?
64,9% 54,9% 48,4% 37,4% 33,5% 25,4% 6% 1,6%
Wykres 23. Jakie s bariery w radzeniu sobie z homofobiczn przemoc rwienicz w Twojej szkole? (n=532)
Ludzie nie chc wiedzie, e co takiego moe mie miejsce kobieta, 17 lat. To i tak by nic nie dao, dokuczali, dokuczaj i bd dokucza... kobieta, 14 lat. Nauczanie dzieci przez rodzicw, e ludzie homo s gorsi i naley ich tpi, gdy nikt ich za to nie ukarze mczyzna, 18 lat.
Na pytanie o znane systemy wsparcia uczniw i uczennic w radzeniu sobie z homofobiczn przemoc rwienicz w szkole, najwiksza liczba osb wymienia pedagoga szkolnego (48,5%), natomiast 27,6% uznaje, e nie ma skutecznych systemw wsparcia w tym zakresie. Podobna liczba respondentw i respondentek (26,8%) nie zna takiego systemu wsparcia, poniewa do tej pory nie by im on potrzebny nigdy nie byli postawieni w sytuacji koniecznoci radzenia sobie z homofobiczna przemoc. Prawie jedna pita badanych osb (18,2%) upatruje systemw wsparcia w organizacjach pozarzdowych. Niektrzy (7,3%) s zdania, e systemem wsparcia w takiej sytuacji jest rada pedagogiczna.
74
Cz I
Pedagog Nie ma skutecznych systemw wsparcia Nie znam, poniewa dotd nie byy mi potrzebne Organizacje pozarzdowe Rada pedagogiczna Nie ma skutecznych systemw wsparcia Inne. Jakie?
48,5% 27,6% 26,8% 18,2% 7,3% 27,6% 2,9%
Wykres 24. Jakie znasz systemy wsparcia uczniw i uczennic w radzeniu sobie z homofobiczn przemoc rwienicz w szkole? (n=522)*
Inne odpowiedzi zawieray przekonanie, e systemami wsparcia mog by przyjaciele, rwienicy i rwieniczki, ktrzy wyraaj akceptacj. Kilka osb wymienio portale internetowe i dziaalno organizacji przygotowujcych kampanie spoeczne takie, jak m.in. It gets better. Niektre osoby wyraay przekonanie, e takie systemy nie istniej, a szkolne instytucje s bezradne.
Nie znam, chyba nie ma nic takiego w szkole kobieta, 16 lat. Jedyny taki znany mi system w naszej szkole, to inni, tolerancyjni, uczniowie kobieta, 15 lat. Pedagog czsto nie wie, co ma zrobi mczyzna, 17 lat. Brak jakichkolwiek systemw wsparcia kobieta, 18 lat.
75
Podsumowanie
Wyniki badania pokazuj, e spora cz badanych nie ujawnia swojej orientacji seksualnej w szkole. O homo- lub biseksualnoci uczniw i uczennic wiedz najczciej najblisze osoby. Tematyka homoseksualnoci i problematyka homofobii s w szkole niemale nieobecne w czasie lekcji. Nawet w szkoach, w ktrych ta tematyka pojawia si na lekcjach, dzieje si to rzadko. Wikszo uczniw jest zdania, e o homoseksualnoci naley uczy w szkole, a takie lekcje powinny by wczone do programu nauczania, gwnie na lekcjach historii sztuki, plastyki, biologii, WOSu, historii, na jzyku polskim oraz na godzinie wychowawczej. Inaczej wyglda sprawa homofobicznej przemocy werbalnej i fizycznej, ktre w szkole pojawiaj si zdecydowanie czciej. Wedug ankietowanych, homofobicznej przemocy w szkole najczciej dowiadczaj chopcy, ktrzy zachowuj si dziewczco, osoby, ktre podejrzewa si o homo- lub biseksualno oraz osoby homoseksualne, ktre ukrywaj swoj orientacj seksualn. Dowiadczenie przemocy sownej jest w szkole niemal powszechne. Wyzwiska o homofobicznym zabarwieniu s na porzdku dziennym. Prawie 60% badanych uznao, e do homofobicznych incydentw werbalnych dochodzio w ich szkoach w cigu ostatnich trzech lat czciej ni 11 razy. Przemocy zarwno werbalnej, jak i fizycznej, najczciej dowiadczaj chopcy, przy czym do przemocy o charakterze werbalnym dochodzi znacznie czciej. Pomimo powszechnoci wystpowania przemocy homofobicznej w polskich szkoach, wielu uczniw uwaa, e nie znajduje oparcia w kadrze szkolnej. Osoby badane czsto stwierdzaj, e nauczyciele po prostu ignoruj tego typu incydenty (40,2% odpowiedzi na pytanie o reakcje nauczycieli na homofobiczn przemoc werbaln). Chocia w przypadku homofobicznej przemocy fizycznej reakcje nauczycieli wydaj si by bardziej zdecydowane, to z odpowiedzi respondentw i respondentek mona wywnioskowa, e brakuje zdecydowanej strategii reagowania na zjawiska homofobiczne (54,9%). W tym kontekcie zaskakujce okazuj si wyniki odpowiedzi na pytanie o kompetencje do reagowania na homofobiczn przemoc. Znaczna cz badanych stwierdzia, e potrafiaby zareagowa zarwno na przemoc werbaln, jak i fizyczn (41,1% i 41,3%). Niemniej zdecydowana wikszo wskazuje, e konieczne jest wprowadzenie zaj na temat homoseksualnoci (68,8%) i jasnych standardw przeciwdziaania homofobii (61,8%), a take wczenie tematu do programu szkolnego (60,1%).
76
Cz I
Jako systemy wsparcia w trudnych sytuacjach nacechowanych homofobicznie, uczniowie wskazuj najczciej instytucj pedagoga szkolnego, jednake dua cz uczniw twierdzi, e takie systemy albo nie istniej, albo s nieskuteczne.
Analiza jakociowa Tematyka homoseksualnoci i homofobii w szkole

Jak wynika z analizy wynikw ilociowych, osoby badane stwierdziy, e temat homoseksualnoci i homofobii w szkole nie pojawia si wcale lub pojawia si sporadycznie (92,7%). Wrd uczniw i uczennic, ktrzy uznawali, e temat pojawia si z wystarczajc czstotliwoci (3,7%), wikszo bya zdania, e jest on poruszany zarwno przez uczniw oraz uczennice, jak i kadr nauczycielsk. Kadra nauczycielska Jak wynika z komentarzy do pyta, sytuacje, w ktrych kadra nauczycielska porusza kwesti orientacji seksualnej, maj miejsce w znacznej wikszoci na lekcjach wychowawczych, na lekcjach WD (Wychowania do ycia w rodzinie) oraz na lekcjach religii. Zdarza si, e okazj do przywoania tematu homoseksualnoci bywa omawianie dzie i yciorysw postaci historycznych, takich jak Leonardo da Vinci czy Safona. Tematyce nieheteroseksualnoci czsto towarzyszy wyraanie przez nauczycieli i nauczycielki wasnego, najczciej nacechowanego negatywnie, emocjonalnego stosunku do osb homoseksualnych. Tematyka homoseksualnoci zdecydowanie czciej pojawia si w negatywnym kontekcie ni w pozytywnym czy neutralnym.
Niektrzy nauczyciele wypowiadaj si tolerancyjnie, jednak inni (chociaby katecheta) mwi o zniewieciaych pedaach lub pedziach kobieta, 16 lat. Temat homoseksualnoci jest poruszany tylko i wycznie na lekcjach wychowania do ycia w rodzinie, wedug mnie to nieco za mao. Temat ten powinien by poruszany take np. na lekcjach wychowawczych kobieta, 15 lat.
77
Nauczyciele poruszyli ten temat trzykrotnie: 1) W klasie pierwszej, na lekcji prorodzinnego, pani poruszaa temat z pewnym strachem, neutralnoci, ucieczk. 2) Na lekcji biologii, teoretyka. Bez wdawania si w szczegy. 3) Na lekcji religii, z ewidentnym negatywnym odniesieniem katechety do spoecznoci LGBT mczyzna, 15 lat. Tematyka homoseksualnoci jest poruszana gwnie na religii, przewanie w bardzo negatywny sposb ukazujc osoby homoseksualne () mczyzna, 19 lat.
Uczniowie i uczennice Temat homoseksualnoci pojawia si te na lekcjach z inicjatywy uczniw i uczennic. Wiele badanych osb uznao, e reakcje nauczycieli i nauczycielek oraz innych uczniw i uczennic na propozycje takiego tematu bywaj skrajne. W tym kontekcie badani przedstawiaj kilka typw reakcji zarwno kadry szkolnej, jak i rwienikw i rwienic. Nauczyciele czsto unikaj podjcia rozmowy o homoseksualnoci. Szczegowa analiza deklarowanych sposobw radzenia sobie z tym tematem podczas lekcji znajduje si w dalszej czci artykuu. Homoseksualno bywa przedmiotem rozmw wrd uczniw i uczennic na przerwach, a take poza szko. Niektrzy nieheteroseksualni uczniowie i uczennice ujawniaj swoj orientacj kolegom i koleankom z klasy, inni poruszaj temat swojej orientacji seksualnej tylko z przyjacimi i osobami, ktre uwaaj za godne zaufania. Znacznie czciej jednak bywa tak, e uczniowie i uczennice pozostaj w ukryciu. Ujawnienie swojej homoseksualnoci jest dla nich swoistym aktem odwagi, na ktry nie mog lub nie chc si zdoby, a ju samo poruszenie tego tematu oznacza naraenie si na oskarenie o homoseksualno. W wypowiedziach dotyczcych zachowa rwieniczych problem homofobicznej przemocy pojawia si zdecydowanie czciej. W przypadku nauczycieli i nauczycielek, osoby badane mwiy o wyraaniu przez nich negatywnych opinii o osobach homoseksualnych. Natomiast w przypadku relacji rwieniczych, zdecydowanie czciej dochodzi do przemocy homofobicznej, szczeglnie werbalnej.
78
Znam mnstwo homo- i biseksualnych osb, ktre boj si ujawni swej orientacji. () wikszo problemw dotyczcych tej tematyki ma swoje rdo w uprzedzeniach, ktre wynikaj ze zwykego braku
Cz I
wiedzy, plotek i niedomwie.mczyzna, 18 lat: Chodz do szkoy katolickiej, (). Jeeli chodzi o uczniw to jest cz uczniw, tak zwana zpijarzona, bo to szkoa Pijarw, e te si bardzo negatywnie wyraaj, ale im wicej osb takich jak ja i moi znajomi, tym ten problem ten si zmniejsza mczyzna, 16 lat.
Czy naley mwi w szkole o homoseksualnoci?

Wymienianymi powodami, dla ktrych powinno si mwi o homoseksualnoci, s przede wszystkim kwestie zwizane z potrzeb bezpieczestwa emocjonalnego (brak merytorycznej wiedzy kolegw na temat homoseksualnoci przyczynia si do poczucia braku bezpieczestwa osb badanych), potrzeba otwartego konstruowania narracji o sobie samym, potrzeba posiadania rzetelnej wiedzy o swojej seksualnoci. Potrzeba bezpieczestwa emocjonalnego Brak wiedzy rwienikw i rwieniczek w zakresie omawianej tematyki, jest przyczyn braku poczucia bezpieczestwa wrd uczniw i uczennic LGB. Wskazuj oni, e czuj si niepewnie w rodowisku, ktre nie ma rzetelnych informacji na temat seksualnoci czowieka oraz cierpi z powodu przymusu ukrywania swojej tosamoci. Wypowiedzi osb badanych wskazyway na konieczno zajcia si tematem homoseksualnoci i homofobii jako jednego z wanych elementw edukacji, poniewa w szkole, wrd uczniw i uczennic, funkcjonuje wiele mitw i stereotypw na temat homosekualnoci. Ponadto wypowiedzi wskazyway, e na poczucie bezpieczestwa negatywnie wpywa rwnie negowanie homoseksualnoci jako jednej z istniejcych orientacji seksualnych i przypisywanie jej cech tymczasowoci.
Uwaam i modzi ludzie powinni zdobywa duo informacji o osobach ze rodowiska LGBT, myl e wtedy by na nas inaczej spogldano, a teraz nie mog si nawet ujawni w szkole, to przykre i bolesne, musz udawa kogo, kim nie jestem mczyzna, 16 lat. Uwaam, e powinno si rozmawia na ten temat, bo wielu dresw zrozumiaoby, e my te mamy uczucia () kobieta, 16 lat.
79
Uczniowie nie wiedz, z czym tak na serio maj do czynienia. Chodz dziwne mity, w podrczniku z WD jest wiadomo, e homoseksualizm mona wyleczy kobieta, 15 lat. Rzadko kiedy si porusza takie tematy, a jeli ju, to w pewnym sensie obraliwe, jeli chodzi o nauczycieli (np. e to przechodzi, e to zabawa i tak dalej, i tak dalej) kobieta, 14 lat. Ten temat musi by poruszany, by wprowadzi modzie w wiat dorosych, a teraz bycie homo nie jest niczym dziwnym i trzeba to pokaza mczyzna, 16 lat.
Potrzeba konstruowania narracji o sobie samym/samej Wan potrzeb jest potrzeba mwienia o sobie prawdy, konstruowania wasnej, spjnej historii, wyraania swojej tosamoci. Uczniowie i uczennice uznaj rozpowszechnianie wiedzy o nieheteroseksualnej orientacji seksualnej za wane, poniewa widz zwikszenie wiadomoci kolegw i koleanek jako furtk do wasnego coming outu. Dopki tematyka nieheteroseksualnoci jest pomijana, nie wiedz jakich reakcji mog si spodziewa ze strony rwienikw i rwieniczek. Wypowiedzi uczniw i uczennic wskazuj niekiedy na frustracj zwizan z ukrywaniem wanej informacji na swj temat przed kolegami i koleankami.
Mnie osobicie dobrze jest z byciem biseksualn, ale wolaabym by inni o tym wiedzieli. Niestety nie jestem na tyle odwana, aby powiedzie wszystkim o mojej orientacji. Tylko dlatego, e nie wiem jak zareagowaliby moi koledzy i koleanki. Boj si wanie wyzwisk i przemocy, dlatego chciaabym, by inni wiedzieli jak najwicej o homoseksualistach kobieta, 15 lat.
Jak nadmieniono wczeniej, uczniowie i uczennice zaznaczaj, e samo poruszenie tematu homoseksualnoci budzi wrd rwienikw i rwieniczek podejrzenia, e osoba podejmujca temat jest orientacji homoseksualnej. Mimo, e przypadki homofobicznej przemocy mog nie by czste w ich szkoach, to jednak ankietowani i ankietowane nie maj pewnoci, e mwic o swojej orientacji seksualnej zostan
80
Cz I
zaakceptowani, a ujawnienie si nie stanie si przyczyn gorszego traktowania i powstania plotek.
Moje liceum wydaje si by cakiem tolerancyjne, mimo to wci nie na tyle, bym mg otwarcie o tym mwi. Samo poruszanie tego tematu ju wywouje podejrzenia mczyzna, 16 lat. Nie zdarzyo mi si nigdy spotka z obraliwymi zachowaniami odnoszcymi si do osb homoseksualnych w szkole. W duym stopniu pewnie dlatego, e niewiele osb jest jawnie wyoutowanych. Sporo boi si reakcji rwienikw. () Byoby mnstwo gadania, plotek, krzywych spojrze. Osobicie, moja orientacja, przynajmniej w klasie, jest tajemnic poliszynela i jeszcze nie zdarzyo mi si, by ktokolwiek przez to odnis si do mojej osoby w sposb negatywny. () kobieta, 18 lat.
Potrzeba zdobywania wiedzy na temat swojej seksualnoci Jednym z powodw wyraanej przez uczniw potrzeby rozmowy o homoseksualnoci jest ch zdobycia wiedzy na temat swojej seksualnoci. Mimo e szkoa uczy w pewnym stopniu o seksualnoci czowieka, to w programie pojawia si waciwie jedynie wiedza o seksualnoci osb heteroseksualnych. Osoby nieheteroseksualne wskazuj, e istnieje potrzeba uzupenienia jej o wiedz dotyczc osb homo- i biseksualnych. Podkrelaj rwnie, e czsto taka wiedza przekazywana jest przez pryzmat indywidualnych opinii kadry szkolnej.
Bardzo bym si ucieszy, gdybym mg znale pomoc na temat mojej homo-seksualnoci. Ale pedagog w szkole nie jest odpowiednia osob mczyzna, 16 lat. Uwaam, e nauczyciele bardzo czsto wypowiadaj si na ten temat na podstawie wasnych opinii i czsto s one przeciw osobom LGBT, a nauczyciel ma by autorytetem kobieta 17 lat. Nie podoba mi si e tzw. WD jest przeprowadzany jedynie pod ktem par heteroseksualnych. kobieta, 16 lat:
81
Pojawia si jedna wypowied, ktra sceptycznie odnosia si do pomysu rozmawiania podczas zaj na temat homoseksualnoci. Warto zwrci jednak uwag na powd, jakim kierowa si respondent, poniewa tego typu argumenty pojawiay si rwnie w innych wypowiedziach uczniw i uczennic. Badany uzna, e jedn z trudnoci w nauczaniu o homoseksualnoci w szkole, jak mog napotka nauczyciele i nauczycielki, jest brak powagi uczniw i uczennic przy okazji poruszania tematu homoseksualnoci. Z drugiej strony wypowied osoby badanej wskazuje na to, e istnieje pewnego rodzaju przyzwolenie, czy te brak reakcji, wobec tego typu zachowania uczniw, dlatego wedug tej opinii bez odpowiednich dziaa nauczycieli i nauczycielek nie istnieje moliwo krzewienia postaw tolerancji w szkole.
Dodam take, i jestem sceptycznie nastawiony wobec moliwoci przeznaczenia lekcji na rozmow o tematach dotyczcych spraw spoecznoci LGBT. Z gimnazjum wyniosem wiedz, i tematy takie dostarczaj wikszoci zaledwie powody do miechu, nie spotkaem si jednak z przypadkiem, by ktokolwiek z nich wynis pewien rodzaj pouczenia, przestrogi... Uwaam bowiem, i bardzo wiele zaley od reakcji nauczycieli na wszelkie zaczepki, przeladowania. Sdz, i to wanie oni s w stanie wpyn na umysy modych ludzi, jeeli trzeba, stosujc nawet surowe kary wobec przeladowcw! mczyzna, 16 lat.
Kiedy mwi o homoseksualnoci? Uczniowie i uczennice w swoich wypowiedziach zaznaczyli, e najbardziej otwarci na rozmowy na temat homoseksualnoci s na lekcjach: wychowania do ycia w rodzinie, wychowania seksualnego, wiedzy o kulturze, wiedzy o spoeczestwie, religii, etyki, historii oraz jzyka polskiego. Wikszo wymienionych przedmiotw ma charakter humanistyczny. Pojawiay si rwnie odpowiedzi dotyczce: biologii, jzykw obcych oraz przysposobienia obronnego. Z odpowiedzi moemy wnioskowa, e uczniowie i uczennice cz homoseksualno z rnymi sferami ycia od biologii, przez histori, do etyki czy wiedzy oglnospoecznej. Osoby badane podkrelaj, e tematyka homoseksualnoci powinna by obecna w wikszym stopniu na kadych zajciach, bo suyoby to budowaniu akceptacji i wiadomoci u innych uczniw i uczennic. Wyraano rwnie potrzeb uczenia o seksualnoci czowieka od wczesnego dziecistwa, kiedy najatwiej jest ksztatowa postawy akceptacji
82
Cz I
i otwartoci. Respondenci i respondentki uwaaj take, e powinno si mwi o nieheteroseksualnoci jako takiej i przekazywa rzetelne informacje na temat orientacji seksualnej. Na uwag zasuguj wypowiedzi:
Dobrze by byo wprowadzi tematy o akceptacji innych osb w podstawwce i gimnazjach, bo wtedy wpajane s podstawowe wartoci mczyzna, 18 lat. Moim zdaniem powinno si rozmawia w szkole o homoseksualizmie, poniewa jest to wane dla osb o takiej orientacji i myl, e osoby heteroseksualne powinny by bardziej zorientowane w tym temacie. Myl, e lekcje na ten temat lub tematy na godzinach wychowawczych mogyby jako przybliy heteroseksualistom nasz wiat kobieta, 16 lat. () Najbardziej brakuje odpowiednich tematw zaj o homoseksualnoci, w ktrych mona by byo obali wszystkie mity i stereotypy dot. mniejszoci seksualnych. W szkoach, jeeli syszy si o homoseksualnoci, to i ze strony uczniw i ze strony nauczycieli wybucha miech oraz praktycznie jednomylno w tym jakie to obrzydliwe i e osb homo powinno nie by na tym wiecie. () Spotkaem si tylko z dwoma przypadkami, w ktrych nauczyciel broni osb homoseksualnych, bd te zwraca uwag na homofobiczny jzyk uczniw. Mam nadziej, e jako uda si wprowadzi w polskich szkoach, szczeglnie na lekcjach WOS i WD, tematy o seksualnoci czowieka mczyzna, 17 lat. Moim zdaniem powinny by lekcje, niekoniecznie dodatkowe, a co w rodzaju wychowanie do ycia w rodzinie obowizkowo, tylko e o homofobii, homoseksualizmie. eby uwiadomi modzie. () Uwaam te, e ksia nie powinni z nami rozmawia o homoseksualizmie, tumaczc nam, e do XIX wieku by on uwaany za chorob, i dalej trzyma t opinie, bo to wanie jest chore kobieta, 16 lat. Uwaam, e w szkoach powinno si zdecydowanie wiksz wag przywizywa do zagadnienia rnorodnoci spoecznej: nie tylko w sferze orientacji seksualnej, ale rwnie narodowoci, religii, rasy czy
83
obyczajowoci. A take, na zajciach z biologii, nie tyle przekonywa, co przekazywa wiedz o tym, i homoseksualizm to nie cecha nabyta lub choroba, a skonno czowieka obecna w nim od urodzenia mczyzna, 19 lat.
Powinni uczy w szkoach ju od pierwszej klasy gimnazjum albo ju w pitej klasie podstawwki, e ludzie homoseksualni itp. s tak samo normalni i da si z nimi y w zgodzie mczyzna, 17 lat.
Sytuacja homoseksualnych uczniw i uczennic w szkole

Osoby badane opisuj cay wachlarz zachowa i wypowiedzi dotyczcych osb homoseksualnych, ktrych adresatami i adresatkami s zarwno uczniowie i uczennice, jak i kadra nauczycielska. Ponisza analiza wskazuje na trzy aspekty sytuacji osb homoseksualnych w szkoach. Po pierwsze s to zachowania nauczycieli i nauczycielek, po drugie zachowania uczniw i uczennic, po trzecie wypowiedzi osb badanych na temat spoecznej oceny ich orientacji seksualnej. Zachowania te nie tylko wpywaj na samopoczucie osb homoseksualnych w szkole, ale rodz te obawy w zwizku z ewentualnym coming outem. Zachowania nauczycieli i nauczycielek wskazujce na ich stosunek do homoseksualnoci i osb homoseksualnych Istotn rol w kontekcie tematyki homoseksualnoci i homofobicznej przemocy w szkole odgrywaj zachowania kadry nauczycielskiej. Do interwencji dochodzi znacznie czciej, jeli nauczyciel lub nauczycielka jest wiadkiem przemocy fizycznej, rzadziej gdy jest to przemoc werbalna. W przypadku obu rodzajw homofobicznej przemocy, nauczyciele i nauczycielki czsto ograniczaj si do uspokajania i odwoywania do oglnych norm, nie kadc nacisku na niewaciwo zachowania wynikajc z jego homofobicznego charakteru. Wan kwesti z punktu widzenia ksztatowania atmosfery tolerancji w szkole, jest postawa kadry szkolnej w stosunku do homoseksualnoci. Negatywne opinie nauczycieli i nauczycielek wyraane na forum klasy, mog by odbierane jako porednie przyzwolenie na homofobiczne zachowania, i sugestie, e dyskryminowanie osb homoseksualnych nie jest zjawiskiem negatywnym, o ile nie zostanie zauwaone i zidentyfikowane jako uywanie
84
Cz I
wulgarnego sownictwa czy te oglnie nieakceptowane stosowanie przemocy.
Jeli poruszamy temat osb homoseksualnych na lekcji, to nauczyciel czsto lubi wyrazi swoj opini na ten temat, w wikszoci przypadkw negatywn. Tylko raz spotkaem si z tym, e nauczyciel powiedzia, e powinnimy by tolerancyjni i homoseksualizm to nic zego. W szkole usyszaem ju, e homoseksualizm to obraza Boga i jeli chopiec z chopcem lub dziewczynka z dziewczynk, to bardzo niezdrowe mczyzna, 15 lat.
Wikszo wypowiedzi uczniw i uczennic wskazuje, e pojawianie si tematu homoseksualnoci jest rwnoznaczne z wyraaniem przez osoby uczce negatywnych opinii na temat osb homoseksualnych.
Temat homoseksualnoci w szkoach praktycznie nie istnieje, a jeeli ju si pojawia to raczej po to, by podkreli, jak bardzo jest to nieodpowiednie/nienormalne kobieta, 15 lat.
Wedug wypowiedzi badanych, wyobraenia nauczycieli i nauczycielek na temat homoseksualnoci przywouj czsto konotacje z chorob, czym nienormalnym, nienaturalnym.
Mj nauczyciel historii nazywa homoseksualizm chorob, zdarza mu si obraa i wyzywa osoby LGBT (nie bezporednio, nie domyla si naszej obecnoci na jego lekcjach). () Pamitam incydent, kiedy krzyczc na nas przekaza nam tak teori: homofobia nie istnieje, jeli kto nazwie nas, normalnych, homofobami to jest to z jego strony chamstwo kobieta, 16 lat.
Uczniowie i uczennice podkrelaj, e temat homoseksualnoci pojawia si rwnie w kontekcie pedofilii i jest z ni niemale utosamiany.
Znacznym problemem jest stawianie homoseksualistw na rwni z pedofilami podczas lekcji wychowania do ycia w rodzinie mczyzna, 17 lat:
85
Z opisw, jakie przedstawiy osoby ankietowane, moemy wywnioskowa, e pojawia si kilka typw zachowa kadry szkolnej w kontekcie rozmw na temat homoseksualnoci lub homofobii. S to zachowania, ktre w odczuciach badanych osb: Omijanie tematu Jak zauwaaj osoby badane, nauczyciele i nauczycielki staraj si ignorowa bd omija tematy zwizane z homofobi. Dochodzi take do ignorowania przemocy homofobicznej.
Kadra szkolna stara si omija tematy homofobii. mczyzna, 17 lat. Nauczyciele nie bardzo wiedz, jak reagowa na homofobi w szkole, wol pomin ten temat, uwaa e nie istnieje mczyzna, 19 lat Nawet ciko jest zaznaczy, e ignoruje, bo raczej udaje cakowicie, e nic nie widzi i nie syszy, totalnie ma to za przeproszeniem gdzie mczyzna, 18 lat. [Nauczyciele i dyrekcja] w wikszoci sami nie popieraj LGBT, bd po prostu ignoruj i w momencie, kiedy jest sytuacja przemocy fizycznej lub psychicznej, nie zwracaj uwagi dlaczego miao miejsce takie zajcie. kobieta, 16 lat.
Kiedy temat homoseksualnoci pojawia si z inicjatywy uczniw i uczennic na zajciach, to nauczyciele i nauczycielki niechtnie go podejmuj. Takie zachowanie moe wynika z szeregu przyczyn, m.in. z niewiedzy, braku chci poruszania trudnych tematw, negatywnego nastawienia do osb homoseksualnych. Potwierdzaj to osoby badane, wedug ktrych kadra szkolna nie ma kompetencji do rozmowy na temat homoseksualnoci albo wystarczajcej pewnoci siebie, co objawia si np. zawstydzeniem. Osoby badane wprost mwi o uprzedzeniach kadry wobec osb LGBT oraz zawstydzeniu tematem. Dorosym brakuje wiedzy merytorycznej, przez co np. wielu uczniw nie wie, e lesbijk/gejem/osob biseksualn nie mona si sta.
86
Cz I
Gdy napotykamy temat o homoseksualnoci, jest to tylko wymianie teje orientacji i tych ludzi nawet przez nauczycieli. mczyzna, 17 lat. Homoseksualizm jest tematem tabu. kobieta, 16 lat. Moi zdaniem nauczyciele boj si o tym rozmawia. Zdania s do podzielone, czasami pojawiaj si do ostre dyskusje, ktre przewanie nie prowadz do niczego dobrego, z ktrymi nauczyciele nic nie robi kobieta, 17 lat.
Negatywne nastawienie lub przemoc ze strony kadry szkolnej Jak wspomniano wczeniej, w opinii badanych osb, dyskusje i wypowiedzi nauczycieli i nauczycielek czsto oparte s o ich prywatne przekonania, a nie wiedz naukow. Uczniowie i uczennice zauwaaj brak wiedzy u kadry szkolnej, a take brak merytorycznego przygotowania oraz stronniczo. Negatywne nastawienie nauczycieli objawia si na rne sposoby. Ponisze cytaty ukazuj, e nauczyciele lub nauczycielki mog wprost zakazywa poruszania tematu homoseksualnoci na forum szkoy, obnia homoseksualnym uczniom lub uczennicom oceny, lub komentowa na forum klasy swj brak zrozumienia dla homoseksualnoci.
Miesic temu w mojej szkole mia miejsce konkurs charytatywny i zostaem poproszony, by wzi w nim udzia piewajc piosenk majc rozbawi publiczno. Przygotowaem wraz z moj koleank piosenk z repertuaru Kabaretu Starszych Panw Kaziu, zakochaj si () Nieco zmieniony tekst piosenki opowiada o Kaziu, ktry mia wielkie powodzenie u kobiet, lecz mimo wszystko wybiera chopcw. Zaprezentowalimy piosenk na prbie generalnej, po czym podesza do nas Pani dyrektor stwierdzajc, e nie moemy wykona piosenki poniewa szerzy ona pogldy i zachowania, ktrych w naszej szkole nie propagujemy mczyzna, 18 lat.
87
Najwicej nienawici wobec homoseksualistw szerz katecheci okrelajc homoseksualizm zem, z ktrym trzeba walczy i zboczeniem, ktre sprawia, e czowiek ten si odczowiecza, niczym nie rnic si od zwierzt. Duy problem stanowi rwnie niektrzy nauczyciele lepo zapatrzeni w religi, nie szanujcy instytucji pastwowej a nie kocielnej jak jest szkoa... Nauczyciele wiedzcy o tym, e kto jest homoseksualny, potrafi da uczniowi nauczk w postaci niszych ocen bd nieprzepuszczenia do nastpnej klasy mczyzna, 19 lat. W programie szkolnym wspomnienie o homoseksualnoci znalazo si tylko na lekcji biologii, gdzie pani po prostu wymienia inne orientacje i krtko powiedziaa, co one oznaczaj. Dodaa take komentarz, i toleruje to, chocia nie rozumie i wg. niej jako biologa ludzie zawsze bd dy do rozrodu, a homo jest tego zaprzeczeniem i jest pewna, e nigdy nie jest tak e pociga ich tylko jedna pe kobieta, 16 lat.
Niektre osoby badane podkrelay, e czuy si atakowane przez kadr szkoln, ktra negatywnie wypowiadaa si o osobach homoseksualnych. Zdaniem badanych uczniw i uczennic, homofobia kadry szkolnej ma wyraa si w tpieniu homoseksualnych uczniw oraz tworzeniu atmosfery braku tolerancji dla osb homoseksualnych, traktowanych jako innych. Uczniowie i uczennice, ktrzy nie spotkali si bezporednio z homofobi ze strony nauczycieli, wyraali niekiedy opinie, e przyznanie si do homoseksualnoci pocignoby za sob konsekwencje ze strony nauczycieli i nauczycielek, ktrzy zaczliby ich traktowa gorzej:
Nauczyciele wiedzcy o tym, e kto jest homoseksualny potrafi da uczniowi nauczk w postaci niszych ocen bd nieprzepuszczenia do nastpnej klasy mczyzna, 19 lat. () Mj nauczyciel historii nazywa homoseksualizm chorob. Zdarza mu si obraa i wyzywa osoby LGBT. () Sprawa bya niejednokrotnie zgaszana, jednak jest to nauczyciel o ugruntowanej pozycji w szkole, nie do ruszenia. Pamitam incydent, kiedy krzyczc na nas przekaza nam tak teori: homofobia nie istnieje, jeli kto nazwie nas, normalnych, homofobami to jest to z jego strony chamstwo kobieta, 16 lat.
88
Cz I
Tolerancja i otwarto wobec homoseksualnoci Naley tu jednak podkreli, e ta grupa zachowa jest wymieniana najrzadziej jedynie kilka wypowiedzi dotyczy nauczycieli i nauczycielek, ocenionych przez podopiecznych jako tolerancyjni i otwarci na tematyk dotyczc osb homoseksualnych.
Moja wychowawczyni na jzyku polskim staraa si czasem dopowiedzie co, np. w tematach o mioci, e moe ona te by midzy osobami tej samej pci, ale to byo raczej poruszane dlatego, e podejrzewaa, i ja nie jestem hetero kobieta, 15 lat.
Drwina lub pogardliwy stosunek do osb homoseksualnych Homoseksualno bywa nie tylko tematem artw w gronie uczniw i uczennic, zdarza si, i kadra szkolna rwnie traktuje kwesti nieheteroseskualnoci jako temat do drwin. Reakcje nauczycieli i nauczycielek na temat homoseksualnoci i sposb mwienia o niej bywaj odczytywane przez uczniw i uczennice jako pogardliwe:
W szkoach, jeeli syszy si o homoseksualnosci, to i ze strony uczniw i ze strony nauczycieli wybucha miech oraz praktycznie jednomylno w tym jakie to obrzydliwe i e osb homo powinno nie by na tym wiecie. W caym moim dotychczasowym yciu spotkaem si tylko z dwoma przypadkami, w ktrych nauczyciel broni osb homoseksualnych, bd te zwraca uwag na homofobiczny jzyk uczniw mczyzna, 17 lat. Homoseksualizm to czsty temat drwin i gupich arcikw, zarwno uczniw, jak i nauczycieli kobieta, 18 lat.
Postawa merytoryczna Z wielu wypowiedzi wynika, e merytoryczna postawa nauczycieli, ktrzy opieraliby swoje wypowiedzi na temat homoseksualnoci o wiedz naukow, a nie prywatne opinie, byaby przez nieheteroseksualnych uczniw i uczennice podana i doceniana. Jedna osoba wrd badanych uznaa, e spotkaa
89
si z nauczycielk majc aktualn wiedz, ktrej postawa bya wolna od uprzedze. Ta sama osoba wskazaa jednak, e trudnoci w mwieniu o nieheteroseksualnoci w szkole wynikaj take z nastawienia rwienikw i rwieniczek oraz wyniesionych z domu stereotypw czy zakopotania, jakie wywouje ten temat:
Ostatnio na lekcji WD () mwilimy o homoseksualnoci. Nauczycielka miaa wg mnie bardzo dobre i przede wszystkim zdrowe nie homofobiczne i nie stronnicze podejcie, jednak z klas by problem. Wypowiaday si tak na prawd w tym temacie cztery osoby: jedna, ktra bya na to obojtna, dwie o homofobicznych pogldach i ja. Walk niestety przegraam z kretesem, pomimo wsparcia od nauczyciela kobieta, 15 lat.
Postawa pomocna Zdarzaj si sytuacje, kiedy nauczyciel i nauczycielki staj w obronie uczniw i uczennic napitnowanych przez kolegw i koleanki ze szkoy. Takie sytuacje odnosz si najczciej nie do postawy nauczycieli i nauczycielek na lekcji czy do przekazywanej wiedzy, ale do zachowania w sytuacji przemocy wobec konkretnego ucznia lub uczennicy.
W mojej szkole jestem jedynym gejem ktry si nie ukrywa. Nauczyciele, zdarza si, mwi o homoseksualnoci, ale tylko by mnie broni przed napastowaniem sownym na lekcjach przez innych uczniw mczyzna, 17 lat.
Postrzeganie homoseksualnoci przez kadr szkoln wedug wypowiedzi respondentw i respondentek

W mwieniu o homoseksualnoci nauczyciele oraz nauczycielki posuguj si czsto swoistym aparatem pojciowym korzystajcym ze stereotypw i schematw mylenia, prezentujc szeroki katalog postaw, pogldw i zachowa w odniesieniu do tematu homoseksualnoci oraz homoseksualnych uczniw. Pojcia uywane przez kadr szkoln czsto odwouj si do przekona religijnych, nawizuj do popularnego rozumienia nauki Kocioa katolickiego, posuguj si sformuowaniami stereotypowymi i/lub oceniajcymi,
90
Cz I
zaczerpnitymi z rzeczywistoci potocznej. Wydaje si, w zwizku z tym, e raczej rzadko prezentuj postaw neutraln, a czciej ich postawa wskazuje na negatywny stosunek do osb homoseksualnych. Homoseksualno postrzegana jako grzech Ciekawe i wane w kontekcie nauczania o seksualnoci czowieka s opinie uczniw mwice o tym, e temat homoseksualnoci poruszany jest jedynie na lekcjach religii. Uczniowie i uczennice wskazywali, e czsto osoby homoseksualne s explicite stawiane w zym wietle podczas takich lekcji. Zaskakiwa moe przytoczone przez badane osoby sownictwo, jakim posuguj si katecheci i katechetki mwic o osobach homoseksualnych: zniewieciay peda lub pedzio. O homoseksualnoci i transseksualnoci mwi si jedynie w kontekcie grzechu i za.
[O homoseksualnoci mwi si] gwnie na religii bdziemy smay si w piekle. Ewentualnie na godzinie wychowawczej. Nauczyciel wypowiedzia si w sposb, ktry sugerowa, e nie akceptuje takich zachowa, ale je toleruje i e szacunek naley si wszystkim kobieta, 18 lat. W szkole usyszaem ju, e homoseksualizm to obraza Boga i jeli chopiec z chopcem lub dziewczynka z dziewczynk, to bardzo niezdrowe mczyzna, 15 lat. Na religii potpiane s wszelkiego rodzaju zachowania, ktre s niezgodne z Bibli. A tolerancja rwnoznaczna jest z byciem odmiennym kobieta, 18 lat.
Homoseksualno jako choroba Zdaniem badanych osb, nauczyciele i nauczycielki traktuj homoseksualno jako powd do wstydu czy rodzaj choroby. To wie si z podnoszeniem opinii, e osoby nieheteroseksualne obnosz si ze swoj orientacj. Jedna z badanych osb stwierdzia, e uczcy j nauczyciel szczeglnie chtnie wyraa przekonania na temat zbytniego manifestowania () orientacji, poniewa uwaa, e homoseksualno jest chorob i naley ten temat omija jako wstydliwy. Informacje o tym, e bycie osob nieheteroseksualn jest objawem choroby, uczniowie i uczennice otrzymuj nie tylko w trakcie lekcji.
91
Taka wiedza jest im przekazywana rwnie na inne sposoby, np. poprzez szkolne plakaty i akcje:
Do niemiym zaskoczeniem by te wywieszony na korytarzu plakat informujcy o zagroeniach podczas wakacji. Widnia na nim homoseksualizm, jak gdyby bya to choroba czy co podobnego kobieta, 16 lat. Uwaam te, e ksia nie powinni z nami rozmawia o homoseksualizmie tumaczc nam, e do XIX wieku by on uwaany za chorob i dalej trzyma t opinie, bo to wanie jest chore kobieta, 16 lat.
Zachowania rwienikw i rwienic wskazujce na ich stosunek do homoseksualnoci i osb homoseksualnych

Z wypowiedzi osb badanych wynika, e niezwykle wane s dla nich zachowania rwienic i rwienikw. Dlatego w komentarzach czsto przytaczaj zachowania kolegw i koleanek ze szkoy. Tutaj pojawia si znw cay katalog rozmaitych postaw uczniw i uczennic, ich pogldw na temat homoseksualnoci i osb homoseksualnych. Przemoc werbalna Homofobiczna przemoc werbalna wydaje si zjawiskiem powszechnym wrd uczniw i uczennic. Mona przypuszcza, e przyczyn tego stanu jest, jak okrelaj to uczniowie, wiksza pobaliwo, z jak nauczyciele i nauczycielki traktuj przemoc werbaln w porwnaniu z przemoc fizyczn. Osoby badane zwracaj uwag na bezkarno przemocy werbalnej oraz na to jak wpywa ona na ich samopoczucie.
Dzi bezkarnie dochodzi do wyzwisk i przemocy. mczyzna, 15 lat: () Homoseksualici dla heteroseksualnych s nikim. Mona nimi gardzi, opluwa, nka. S jak ciemnoskrzy niewolnicy, ktrych nkali konkwistadorzy. Tak te si czuj. () Ludzie, a przynajmniej ci, ktrzy si za nich uwaaj, twierdz, e nigdy by nikogo nie zabili, czasem nie zranili. Mimo to, robi to nieustannie. Przechodz korytarzem peda, id innym ciota. KADE sowo po czci
92
Cz I
mnie zabija. Wyniszcza moj dusz ryjc w niej dugie szczeliny lku, smutku i coraz bardziej namacalnej samotnoci. Ale staram si by silnym, nawet jak wydaj mi si, e nie potrafi. Ale musz kobieta, 17 lat. Badani i badane cytuj sownictwo, jakiego uywaj ich rwienicy i rwienice.
Homofobia w szkoach jest wszechobecna, a wyzwiska typu peda i ciota wystpuj nawet czciej ni idiota czy debil mczyzna, 16 lat.
Zdaniem ankietowanych sowo peda funkcjonuje czsto jako uniwersalna obelga. Nie musi oznacza nawet wiadomego wskazania na osob homoseksualn, ale na co, co si nie podoba, jest niepodane, nieakceptowane pedalskie zachowanie, pedalski kolor. Jako obelgi czsto uywa si zwrotw zarazem pitnujcych homoseksualno.
Niebezporednio, ale kto, kto si ukrywa czsto musi sucha, co si mwi o pedaach lub lesbach mczyzna, 18 lat. Nie zauwayam przejaww homofobii w mojej klasie. Uywane s przymiotniki pedalski, ale osoby uywajce ich, bardzo czsto podkrelaj, e nic do osb homoseksualnych nie maj kobieta, 15 lat.
Homoseksualno jako zboczenie Homoseksualno bywa umieszczana przez uczniw i uczennice w kontekcie zboczenia, o czym wprost mwi badani i badane. Wydaje si, e niektrzy uczniowie i uczennice mog ocenia nieheteroseksualno jako zaburzenie na tle seksualnym. Wydawa si moe, e tego typu przekonania zwizane s, zgodnie z tym, co uwaaj osoby badane, z brakiem wiedzy rwienikw i rwienic na temat seksualnoci czowieka.
U mnie nie jest tragicznie, jeeli chodzi o homoseksualizm. Uczniowie posuwaj si najwyej do przezwisk, ale nigdy nie dochodzi do rkoczynw. Mimo to chciaabym, aby przestali oni uwaa nas za
93
zboczecw, ktrych powinno si wysa na ksiyc. Nie pomaga nam w tym grono pedagogiczne, niestety kobieta, 15 lat.
Uwaam, e sytuacja i tak zmierza ku lepszemu, jest coraz wicej ludzi tolerancyjnych, a dawne mity dotyczce homoseksualizmu odchodz w niepami. Jednak nadal zdecydowana wikszo uwaa homoseksualizm za co absolutnie nie do przyjcia, wrcz za zboczenie. Mam ogromn nadziej, e to si kiedy zmieni kobieta, 17 lat.
Wsparcie bliskich osb ze szkoy Niektre osoby podkrelaj, e o homoseksualnoci mog mwi swobodnie, ale tylko wrd najbliszych przyjaci ze szkoy:
Powiedziaem o sobie najbliszym przyjacioom, i jest mi duo wygodniej Mog swobodnie z nimi rozmawia na tematy, ktre dotycz mnie, bez adnego bajerowania, okamywania, i wstydzenia si, a oni przynajmniej wiedz, jak mog mi pomc w danej sytuacji mczyzna, 17 lat.
Zdarzaj si te gosy, e uczniom i uczennicom trudno jest liczy na wsparcie otoczenia, w tym rodzicw, ktrym czasem trudno jest zaakceptowa orientacj seksualn dziecka:
() A jeli ma si by si przyzna do innoci, staje si ofiar przemocy gdy rodzina (ojcowie, rzadziej matki) mog zacz si wstydzi swojego dziecka. Jestem osob transseksualn i wiem akurat, czym jest zaamanie rodzicielskie, ktre moi rodzice cay czas przechodz kobieta, 16 lat.
Autostygmatyzacja Z podejrzewaniem o homoseksualno, istnieniem homofobicznej przemocy werbalnej i fizycznej oraz istniejcymi stereotypami wie si problem autostygmatyzacji6. Stygmatyzacja zwizana jest z procesem etykie6
Por. E. Goffman, Pitno, GWP, Gdask 2007.
94
Cz I
towania i zachodzi, kiedy jakie zachowanie czy zdarzenie staje si pretekstem do przypisania danej osobie konkretnych cech. Poprzez stygmatyzacj rozumiemy przypisywanie osobom etykiet (w wikszoci przypadkw negatywnych), wynikajcych z nich posiadanych cech i zachowania lub domniemania o ich posiadaniu. W tym wypadku posiadan lub domnieman cech jest orientacja seksualna, za etykiety jej przypisywane to np. zniewieciao lub przesadna msko, rozseksualizowanie itp. (zgodnie ze stereotypem geja czy lesbijki)7. Stygmatyzacja jest konsekwencj przekroczenia granic kulturowych, ktre wyznacza maj osoby zachowujce si nietypowo.8 Wie si to z poczuciem marginalizacji i wykluczania. Do autostygmatyzacji dochodzi, kiedy osoba przypisuje sobie negatywne cechy, o ktre posdza j otoczenie. Moe prowadzi to do dziaa i zachowa zgodnych z oczekiwaniami otoczenia a zarazem mie znaczcy wpyw na samoocen jednostki. Poniej przedstawiono wyrany przykad autostygmatyzacji poczonej ze zracjonalizowaniem przekonania o susznoci dyskryminowania osb homoseksualnych. Z jednej strony osoba badana jest przekonana o tym, e profil fryzjerski klasy przesdza o tolerancyjnej postawie kadry nauczycielskiej oraz pozostaych uczniw i uczennic. Z drugiej jednak strony badany stygmatyzuje homoseksualnych mczyzn, dzielc ich na gejw, ktrzy s normalni nie przekraczaj norm kulturowych dotyczcych stroju oraz na pedaw, ktrzy te normy przekraczaj.
Moja szkoa jest bardzo tolerancyjna, z racji tego, i posiada profil fryzjerski, ale oprcz tego posiada take profil budowlany i sportowy. Jedynymi ofiarami w mojej szkole s osoby, ktre tego pragn, pokazujc to swoim ubiorem, tak zwane peday. Sam jestem gejem i uwaam, e obelgi skierowane w ich stron s jak najbardziej suszne mczyzna, 16 lat.
The feminine stereotype in gay characterization: A look at English and Spanish, Gonzales F., w: Languages and cultures in contrast and comparison, Gomez-Gonzalez M., Mackenzie J., Gonzalez Alvarez E. (red.), John Benjamins Publishing Company, Amsterdam 2008. W zwizku z tym, e osoby dziaajce na granicy lub poza norm, t norm wyznaczaj, musz one pozosta poza ni, aby norma moga przetrwa, dlatego tak trudno przeciwdziaa marginalizowaniu osb homoseksualnych, i ichwykluczaniem. (przyp. aut.)
95
Zdarza si rwniez e ci, o ktrych si to podejrzewa, sami posuwaj si do homofobii, jednak wydaje si to bardziej mieszne, ni skuteczne mczyzna, 15 lat.
Przeladowanie osb homoseksualnych Cz reakcji kolegw i koleanek ze szkoy, osoby badane okrelaj mianem przeladowania. Nazywane s w ten sposb zachowania, takie jak np. ujawnianie homoseksualnoci kolegi wbrew jego woli, omieszanie, stygmatyzacja.
Homofobia dotkna mnie bezporednio, przez starszych uczniw. Kto z nich znalaz mj profil na fellow (w lutym tego roku), napisa mi przykr wiadomo, nastpnie na nk.pl napisa do wszystkich moich kolegw i koleanek z klasy, e jestem gejem. W szkole pojawiy si komentarze i chamskie podteksty pod moim ktem, nie informowaem o tym nikogo, gdy wiedziaem, e nie ma to najmniejszego sensu. Najlepszym sposobem okazao si ignorowanie. Do dzi niektrzy nie chc ze mn rozmawia bd plotkuj o mnie. Oczywicie s osoby, ktre wspieray i wspieraj mnie do dzi mczyzna, 17 lat.
Zrnicowanie homofobii rwieniczej w zalenoci od pci osoby poszkodowanej Z badania wynika, e osoby badane dostrzegaj istnienie przemocy wobec osb nieheteroseksualnych i zauwaaj, e naraeni s na ni szczeglnie geje. Tu po nich, grup, ktra wedug badanych najczciej dowiadcza przemocy, s pary chopcw. Jeden z uczniw uzna, e w jego szkole najczciej przeladuje si wedug pci chopcy gnbi chopcw, a dziewczyny inne dziewczyny. Tumaczy to strachem przed byciem podrywanym przez osob tej samej pci. Mczyni rzadziej deklaruj zdolno do przeciwstawienia si przemocy. Moe to by powizane z faktem, e osoby, ktre broni osb homoseksualnych, same s jako takie postrzegane przez spoeczno szkoln a konsekwencje takich podejrze s groniejsze w przypadku chopcw ni w przypadku dziewczt, co szczegowo ilustruj przykady oraz sposb odpowiadania na zawarte w czci ilociowej analizy pytanie o to, kto dowiadcza homofobicznej przemocy w szkole.
96
Cz I
Czciej ataki homofobiczne dotykaj nieheteroseksualnych chopcw. Jeli chodzi o dziewczyny czciej les ni bi. Jedni uczniowie podchodz do tematu mniejszoci na luzie, inni agresywnie, jeszcze inni si wstydz tego tematu, albo si z niego miej. Czasem atwiej jest, jeli si wyjdzie z szafy. Podejrzenia innych osb i plotki wzgldem nas s czsto gorsze. mczyzna, 18 lat: Niestety ludzie, w wikszoci chopacy, s nietolerancyjni w stosunku do gejw, aczkolwiek bardziej akceptuj lesbijki, cho s wyjtki, ktre nie akceptuj ani tych ani tych, zatem niepewnie. Ja jedyny prosz bardzo w imieniu swoim i czyim o pomoc w przeciwdziaaniu homofobii kobieta, 15 lat. Kiedy mj kolega powiedzia: by moe to przez strach, e taka osoba, nie wiem, zacznie ich podrywa czy co w tym stylu mczyzna, 15 lat. Gwnie atakuje si przedstawicieli pci mskiej (). kobieta, 16 lat. Uwaam, e o ile pary lesbijskie s w miar tolerowane, to homoseksualni chopcy s bardzo gnbieni. Powinno si przeprowadza prelekcje. Nie podoba mi si, e tzw. WD jest przeprowadzany jedynie pod ktem par heteroseksualnych kobieta, 16 lat.
Podejrzenia o homoseksualno Osoby badane relacjonuj, e podejrzenie o homoseksualno moe oznacza pogorszenie pozycji w grupie rwieniczej, a take przemoc werbaln i fizyczn. Uznanie kogo za geja czy lesbijk jest przyczyn wyzywania i wymiewania.
W niektrych przypadkach, nawet jak kto wie, e jaka osoba jest innej orientacji i jest ona przyjazna, ignoruje si ten fakt, lecz chopacy zachowujcy si po dziewczcemu s od razu wykrelani z towarzystwa mczyzna, 15 lat.
Uczniowie deklarowali czsto, e ju samo poruszenie na lekcjach czy przerwach tematyki homoseksualnoci moe budzi podejrzenie o homoseksualno.
97
Osoby wygldajce na homo, czyli niekobieca dziewczyna czy niemski chopak. () Szczerze mwic, bardziej mi w szkole uprzykrzano ycie, kiedy byy tylko podejrzenia. Kiedy zaczam potwierdza, e nie jestem hetero, ludzie cakiem inaczej do tego podchodzili. Stawali si bardziej tolerancyjni kobieta, 15 lat.
Sposoby radzenia sobie z homofobi

Wypowiedzi uczniw i uczennic przedstawiaj rne postawy i sposoby radzenia sobie z homofobi w szkole. Pojawiaj si zarwno postawy proaktywne (denie do zmiany sytuacji), jak i bierno, brak wiary w skuteczno ochrony przed przeladowaniem czy w moliwo wpywu na zmian stanu rzeczy. Osoby badane czsto uznaj, e s zdane na siebie i nie istnieje adna instytucja, do ktrej mogliby si zwrci o pomoc. Dominuje poczucie osamotnienia i brak wiary w skuteczno interwencji w sytuacji przemocy. Efektywne wsparcie, jeli takowe otrzymuj, pojawia si najczciej ze strony osb bliskich lub organizacji pozarzdowych.
Najwiksze wsparcie mam u koleanek z klasy i ze szkoy mczyzna, 17 lat. Pedagog szkolny i kadra pedagogiczna zazwyczaj nie jest godna zaufania i pomocy trzeba szuka u organizacji pozarzdowych (). Jednak aden z systemw nie jest skuteczny. Ja osobicie nigdy nie korzystaem z takiego systemu () mczyzna, 15 lat.
Interesujc jest opinia, e otwarte mwienie o swojej nieheteroseksualnoci jest odbierane przez rwienikw i rwieniczki jako akt odwagi, a niekiedy nawet powoduje zmian ich postawy. Ucze lub uczennica otwarcie mwicy o swojej homoseksualnoci, moe zyska szacunek kolegw i koleanek. Osoby badane czsto deklaroway, e ujawnienie swojej tosamoci rwienikom powoduje ich pozytywne reakcje. Z kolei wiele respondentek i respondentw przyznaje, e nie spotkao si z przejawami homofobii, jak rwnie, e trudno jest im oceni czy w ich szkole rwienicy i rwieniczki przejawiaj zachowania homofobiczne czy nie, poniewa niewiele jest osb, ktre otwarcie mwi o swojej nieheteroseksualnej orientacji.
98
Cz I
Z tego, co zauwayam, to osoby, ktre si kryj ze swoj orientacj albo czuj si z ni niepewnie obrywaj bardziej, ni te ktre mwi o tym otwarcie i broni si. Rozmowa, tumaczenie () naprawd pomagaj kobieta, 17 lat. Jedni uczniowie podchodz do tematu mniejszoci na luzie, inni agresywnie, jeszcze inni si wstydz tego tematu albo si z niego miej. Czasem atwiej jest, jeli si wyjdzie z szafy. Podejrzenia innych osb i plotki wzgldem nas s czsto gorsze kobieta, 15 lat. Miaam w klasie jednego chopaka, ktry wrcz brzydzi si obok mnie przebywa, bo sysza, e () jestem homo. Kiedy zaczam si przyznawa, to ten sam chopak stan w mojej obronie, kiedy kto inny zacz na mnie najeda. kobieta, 15 lat. Homofobia wynika z niewiedzy. W mojej klasie na pocztku roku byo kilku zadeklarowanych homofonw, ale kiedy dowiedzieli si, e NORMALNY kolega z klasy jest gejem i poznali innych gejw, ich nastawienie si zmienio pozytywnie. mczyzna, 17 lat. Osoby, ktre wiedz o czyjej odmiennej orientacji, w wikszoci reaguj pozytywnie, mwi tu o uczniach. () kobieta, 18 lat.
Outowanie si i przyjmowanie ciosw, walka o pozycj w grupie Jednym ze sposobw radzenia sobie z negatywnymi reakcjami rwienikw i rwieniczek w szkole jest ujawnienie swojej orientacji seksualnej. Wiele osb badanych podkrelao, e nastawienie kolegw i koleanek zmieniao si w momencie lub po ujawnieniu orientacji seksualnej. Otwarte mwienie o sobie jako o osobie homoseksualnej jest traktowane jako wyraz pewnoci siebie. Jednake w badaniu ilociowym uczniowie i uczennice zaznaczyli, e ujawnienie orientacji nie musi by rwnoznaczne z ustaniem homofobii rwieniczej. Take osoby ujawnione s dyskryminowane. Cho wydaje si, e w mniejszym stopniu.
99
Osoby ju ujawnione najczciej nie dowiadczaj ju przemocy, bo czuje si pewnego rodzaju dziwne podejcie, e skoro si ujawni/a to jest to osoba silna i nie warto z ni zadziera mczyzna, 18 lat. U mnie w szkole poznanie jakiej lesbijki jest czym trendy sama tego dowiadczam poznajc znajomych moich znajomych, ktrzy chcieliby si dowiedzie jak to jest. Natomiast gejw, ktrzy si z tym nie kryj, wyzywa si i ponia kobieta, 18 lat. W szkole mojej dostrzegem ciekaw zaleno, i zwykle osoby jedynie podejrzewane o skonnoci homo/biseksualne, dowiadczaj wyzwisk pod swoim adresem, z rzadka przemocy fizycznej, za Ci, ktrzy otwarcie o niej mwi, zwykle zyskuj wrcz podziw ze strony rwienikw. mczyzna, 16 lat.
Ignorowanie zaczepek Zachowaniem, jakie czsto przyjmuj uczniowie w sytuacji, gdy pojawia si podejrzenie o homoseksualno, jest ignorowanie plotek i zaczepek. Cho mog twierdzi, e jest to najlepszy sposb na przejawy nietolerancji, to jednak sami przyznaj, i nie przyczynia si to do zmiany zachowania kolegw i koleanek i wzrostu ich tolerancji.
W szkole pojawiy si komentarze i chamskie podteksty pod moim ktem, nie informowaem o tym nikogo, gdy wiedziaem, e nie ma to najmniejszego sensu. Najlepszym sposobem okazaa si ignorancja. Do dzi niektrzy nie chc ze mn rozmawia bd plotkuj o mnie. mczyzna, 17 lat.
Szukanie wsparcia u przyjaci Badani czsto wymieniaj przyjaci i znajomych jako osoby, ktre udzielaj im wsparcia.
100
Ja powiedziaem o sobie najbliszym przyjacioom i jest mi duo wygodniej.... Mog swobodnie z nimi rozmawia na tematy, ktre dotycz mnie, bez adnego bajerowania, okamywania,
Cz I
i wstydzenia si, a oni przynajmniej wiedza jak mog mi pomc w danej sytuacji mczyzna, 17 lat.
Bariery w radzeniu sobie z homofobiczn przemoc
Bariery, ktre utrudniaj radzenie sobie z homofobiczn przemoc oraz merytoryczne rozmowy o homoseksualnoci mona podzieli na trzy grupy. Stanowisko grona pedagogicznego oraz kolegw i koleanek ze szkoy Z wypowiedzi osb badanych wynika, e w rodowisku szkolnym temat homoseksualnoci poruszany jest niechtnie. Jest to niewtpliwie jedna z barier w radzeniu sobie z homofobiczn przemoc. Brak chci do podejmowania tematu czsto wie si z subteln lub wyraan wprost homofobi (mona t niech rwnie odczytywa w kategoriach nie korelacji, a efektu lub elementu homofobii). Dotyczy to zarwno kadry szkolnej, jak i kolegw oraz koleanek. Negatywne nastawienie do homoseksualnoci jest gboko odczuwane przez respondentw i respondentki, a dzieje si tak np. poprzez wyraanie przez kadr szkoln pogldw uzasadnianych kwestiami religijnymi, czy te prezentowanie subiektywnych przekona nauczycieli i nauczycielek, wynikajcych ze stereotypw i uprzedze. Jeeli ju temat homoseksualnoci jest podejmowany, czsto towarzysz mu drwiny, arty i ponianie. Brak wiedzy i opracowanych sposobw radzenia sobie z tematem homoseksualnoci w szkole Wypowiedzi respondentw i respondentek zawarte w komentarzach czsto zwracaj uwag na zachowania nauczycieli i nauczycielek zwizane z homoseksualnoci lub homofobi.. Osoby badane podkrelaj: brak merytorycznego przygotowania kadry szkolnej, zakopotanie, jakie towarzyszy podejmowaniu tematu homoseksualnoci, czste ignorowanie homofobicznych incydentw oraz brak umiejtnoci prowadzenia dyskusji na tematy zwizane z homoseksualnoci.
9
Tre niniejszego podrozdziau wynika wprost z wczeniej przytoczonych wypowiedzi respondentw i respondentek. Dlatego brak cytatw jest tutaj zamierzony,.
101
Autostygmatyzacja homoseksualnych uczniw i uczennic Jzyk badanych osb odzwierciedla przekonania i postawy spoeczne na temat homoseksualnoci; wskazuje, e nawet osoby badane okrelajce si jako osoby homoseksualne, sytuuj mwienie o homoseksualnoci w kategoriach mwienia o innym bd stygmatyzuj zachowania pedalskie, ciotowskie, sami umiejscawiajc si w pozycji tego bardziej mskiego, a zatem uprawomocnionego do bycia akceptowanym i szanowanym. Wskaza mona jednak na pewn samowiadomo modych osb, ktre podkrelaj, e homoseksualno nie jest zboczeniem ani chorob. Jednak tak czste podkrelanie obu tych faktw moe wskazywa rwnie, e modzi ludzie czsto spotykaj si z tak opini, dlatego istnieje potrzeba upewniania si co do swojej normalnoci. Pojawiaj si sformuowania, e naley pokazywa w szkole, e osoby homoseksualne s tak samo normalne i e da si z nimi y w zgodzie.
Rekomendacje i oczekiwania badanych osb

Jednymi z najczciej pojawiajcych si rodzajw wypowiedzi byy apele o wprowadzenie do szk dyskusji i edukacji na temat homoseksualnoci. Kadra nauczycielska powinna zacz porusza ten temat w szkole i traktowa go z powag, a przede wszystkim dostarcza poprawnej merytorycznie wiedzy. Oczekiwanie szacunku Uczniowie i uczennice wskazuj na konieczno zmiany stosunku kadry szkolnej do tematu homoseksualnoci. Homofobia wedug uczniw i uczennic nie musi czy si z homofobiczn jawn przemoc fizyczn czy sown, ale moe by wyraona pogardliwym gestem albo spojrzeniem, przejawia si w sposb bardziej subtelny. To jednak wystarczy, aby nieheteroseksualni uczniowie oraz uczennice czuli si niepewnie i powstrzymywali si od otwartego okrelania si jako osoba homoseksualna, mwienia o swoich problemach. W komentarzach osb badanych ujawnia si potrzeba podmiotowego traktowania.
102
Kady zasuguje na szacunek mczyzna, 18 lat.
Cz I
Poruszanie takich tematw uczyoby ju od dziecka () tolerancji. Zmieniaoby ich nastawienie i przeamywao stereotypy. () Myl, e jeeli nie uczy si w szkole ludzi o tak wanych rzeczach jak tolerancja, to zaniedbuje si jedn z najwaniejszych wartoci czowieka szacunek do drugiej osoby () mczyzna, 18 lat.
Oczekiwanie pomocy Niektrzy uczniowie i uczennice oczekuj rwnie pomocy w radzeniu sobie z odkrywaniem swojej orientacji seksualnej oraz wsparcia w radzeniu sobie z brakiem tolerancji ze strony rwienikw i rwieniczek. Oczekuj take rzetelnej edukacji, poniewa na temat swojej orientacji seksualnej musz dowiadywa si poza szko, w ktrej brakuje okazji do poszerzania wiedzy.
Potrzebujemy pomocy i razem z koleankami i kolegami wspieramy wszystko, () aby nauczyciele gono o homoseksualizmie mwili, a nie uwaali, e o tym moemy porozmawia po lekcjach w kawiarni kobiety, 16 lat.
Oczekiwanie mentoringu Badane osoby wyraaj potrzeb posiadania osoby zaufanej takiej roli oczekuj czsto od kadry szkolnej. Jeden z badanych uwaa te, e w szkole powinien uzyska pomoc w zwizku ze swoj homoseksualnoci. Ten sam badany stwierdza, e musi udawa kogo kim nie jest, a pedagog szkolny nie jest osob, z ktr mgby porozmawia o problemach wieku dojrzewania i o kwestiach zwizanych z odkrywaniem seksualnoci.
Bardzo bym si ucieszy gdybym mg znale pomoc na temat mojej homoseksualnoci mczyzna, 16 lat.
Oczekiwanie otwartej, nieoceniajcej, merytorycznej postawy nauczycieli Respondenci i respondentki zwracaj uwag na potrzeb obalenia mitw i konieczno walki ze stereotypami dotyczcymi osb homoseksualnych. Osoby badane uwaaj, e gwn przeszkod mwienia o homoseksualnoci
103
w szkole jest zakopotanie i brak zrozumienia ze strony nauczycieli, nauczycielek, uczniw i uczennic poruszenie tematu powoduje miech.
Chciaabym, aby nauczyciele na zajciach przekazywali uczniom, e homoseksualizm to nie jest wiadomy wybr ani choroba, ludzie si z tym rodz, a wielu rwienikw nie ma o tym pojcia kobieta, 17 lat.
Uczniowie podkrelaj, e w szkole nie ma edukacji dotyczcej homoseksualnoci, ktra speniaaby ich potrzeby. Osoby homoseksualne czuj si niepewnie, a nauczyciele i nauczycielki s wedug nich niekompetentni.
U nas TEN temat jest poruszany sporadycznie na religii, czasem na wychowawczej, ale to uczniowie staraj si zacz ten temat, nauczyciele w ogle z nami rozmawia nie lubi kobieta, 16 lat.
Oczekiwanie ochrony Z niektrych analizowanych wypowiedzi wynika, e uczniowie i uczennice oczekuj ochrony przed atakami homofobicznymi. Przytoczone poniej cytaty maj szczeglny, emocjonalny charakter, ktry powizany jest ze wiadomoci, e rodowisko szkolne nie reaguje na przejawy homofobii.
Prosz, pomcie nam. Mona zorganizowa jakie apele, lekcje o tematyce homofobii i homoseksualizmie mczyzna, 17 lat. Zrbcie co, bo nikt tu nie reaguje na homofobi! meczyzna, 16 lat.
Potrzeba wczenia w norm, legitymizacji nieheteroseksualnoci Osoby badane czsto mwi o sobie czy o osobach homoseksualnych jako o osobach o innej orientacji, mniejszoci, odmiennoci. To wskazuje, e nie tylko zauwaaj, e mog by potencjalnie inaczej traktowane ni pozostali uczniowie i uczennice, pokazuje te , e same czuj si wyczane poza norm, a jednoczenie, e odbiera im si prawo do konstruowania wasnych (alternatywnych do opowieci osb heteroseksualnych) historii, a zatem
104
Cz I
prawo do mwienia o sobie, do przeywania radoci i nieszcz majcych zwizek z seksualnoci. Uczniowie mwi: naley nam si szacunek, powinnimy by traktowani na rwni, a to znaczy, e nie czuj si traktowani na rwni z heteroseksualnymi kolegami i koleankami, i odczuwaj potrzeb podkrelania swoich praw oraz uznania ich przez innych. To oznacza te, ze szkoa nie uczy ich samoakceptacji, a to moe przecie wpywa na ich samoocen, wyniki w nauce, relacje z ludmi, a zatem moe mie wpyw na ich ycie.10
Uwaam, e uczniw na etapie gimnazjum i liceum powinno si uwiadamia, e my ludzie homo/bi/trans-seksualni jestemy tacy sami jak oni i naley nam si szacunek kobieta, 19 lat. Chciaabym, aby nauczyciele na zajciach przekazywali uczniom, e homoseksualizm to nie jest wiadomy wybr ani choroba, ludzie si z tym rodz, a wielu rwienikw nie ma o tym pojcia kobieta, 17 lat. Czy jest si homo czy hetero, kady czowiek ma takie same prawa i niczym si nie rni kobieta, 16 lat.
Wczenie homoseksualnoci w spoeczno-kulturow norm, oznaczaoby poszerzenie tej normy, co przyczynioby si do potwierdzenia wanoci, czy te normalnoci, a zarazem do uzyskania spoecznej zgody i akceptacji dla nieheteroseksualnoci. Dziki temu uczniowie nieheteroseksualni nie musieliby stawia czoa podwjnemu wyzwaniu udowadnianiu osobom ze szkoy, e maj prawo do bycia takimi jacy s oraz borykaniu si z ewentualnymi urazami psychicznymi, ktre mog by nastpstwem dowiadczenia przemocy. Wypowiedzi osb badanych jasno wskazuj na konieczno traktowania osb nieheteroseskualnych tak, jak osb heteroseksualnych, poniewa jedni i drudzy, wedug badanych, niczym si nie rni. Uczniowie i uczennice czsto podkrelaj potrzeb wczenia orientacji homo- i biseksualnej w norm spoeczn; bycie wczonym w norm oznacza dla nich moliwo
10
Harsh Realities. The Experience of Transgender Youth in Our Nations Schools, Greytak E., Kosciw J., Diaz E., GLSEN, New York 2009.
105
opowiadania o swojej seksualnoci i emocjonalnoci, dzielenia si osobistymi informacjami i opowiadaniami z kolegami i koleankami, w rwnym stopniu, w jakim czyni to ich heteroseksualni rwienicy i rwienice. Ci ostatni bowiem mog otwarcie mwi o sobie, swoich dowiadczeniach emocjonalnych i pierwszych relacjach z innymi osobami.
Podsumowanie
Wyniki analizy jakociowej badania przeprowadzonego wrd uczniw i uczennic wskazuj, e spoeczno szkolna w opinii badanych, nie rozumie, czym jest homoseksualno, w wikszoci wypadkw traktujc j jako co dziwnego, chorego i wykraczajcego poza norm. Analiza wynikw badania wskazuje na pojawiajcy si w szkole specyficzny katalog sytuacji, postaw i zachowa. To zestaw sytuacji noszcych cechy przede wszystkim przemocy werbalnej, agresji sownej, wskazujcych na niezrozumienie kwestii nieheteroseksualnoci, brak wiedzy na ten temat, a przede wszystkim kierowanie si stereotypami i uprzedzeniami. W szczeglnoci wida po pierwsze obserwowan i raportowan przez uczniw i uczennice obojtno kadry nauczycielskiej wobec tematu homoseksualnoci i homofobii, a take ich zakopotanie tym tematem.. Prawdopodobnie wynika to z niewiedzy oraz braku przeszkolenia kadry pedagogicznej w radzeniu sobie z tematami uznawanymi za trudne. Po drugie, znamienne jest twierdzenie badanych, e tematy zwizane z homoseksualnoci poruszaj gwnie osoby uczce religii. Zdaniem respondentw i respondentek, w ujciu tych osb oraz nauczycieli i nauczycielek innych przedmiotw, homoseksualno jest przedstawiana przede wszystkim w negatywnym wietle. Kolejny wniosek z analizy tej czci raportu dotyczy obecnoci przemocy rwieniczej na tle homofobicznym. Przemoc motywowana homofobi, szczeglnie werbalna, jest powszechna, jednake rzadko rozpoznawana jest w kontekcie dyskryminacji ze wzgldu na orientacj seksualn. Kadra nauczycielska w znacznej mierze ignoruje incydenty homofobiczne (zwaszcza przemoc werbaln), co wicej, zdarza si, e sama bierze w udzia w utrwalaniu postaw homofobicznych. Wikszoci nieheteroseksualnych respondentw i respondentek podkrela potrzeb rwnego traktowania przez otoczenie, jednake niektre osoby badane wyraziy opinie wskazujce, e nie w peni akceptuj swoj orientacj seksualn i s skonne
106
Cz I
dyskryminowa inne osoby nieheteroseksualne, ktrych zachowanie wskazuje na ich homoseksualn orientacj.Badani uczniowie i uczennice pisali rwnie o braku systemw wsparcia i pomocy osobom dowiadczajcym homofobicznej przemocy. Obraz szkoy, jaki rysuje si w tym badaniu, to obraz instytucji, w ktrej samo podejrzenie o homoseksualno moe sprowadzi na ucznia bd uczennic plotki, uprzedzenia, negatywne komentarze kolegw i koleanek oraz dotkliwe dla nich wykluczenie. Podejrzenie o homoseksualno lub ujawnienie orientacji seksualnej moe by, wedug respondentw i respondentek, przyczyn zmiany stosunku do nich ze strony osb uczcych, a nawet moe wpywa na wysoko wystawianych ocen. Takie sytuacje okazuj si szczeglnie czste w przypadku chopcw. Niemniej istnieje rwnie przekonanie przeciwne, e ujawnienie swojej orientacji seksualnej w szkole prowadzi moe do zmiany sytuacji, czyli zaprzestania szykan i zdobycia szacunku. Jednake presja heteroseksualnoci, z jak maj do czynienia modzi ludzie, oraz brak wsparcia ze strony instytucji sprawia, e wiele uczniw i uczennic yje w ukryciu i cigym strachu przed reakcj otoczenia.
107
Cz 2.
Z prawdziwego chopca, prawdziwy mczyzna? Czyli o homofobicznej przemocy wobec chopcw w polskiej szkole.
Daniel Bk
Chopiec wyzywany od pedaw. Czyli o homofobicznej przemocy wzgldem chopcw w polskiej szkole.
Trzymaj Pastwo w rkach raport KPH, dotyczcy obecnoci tematyki zwizanej z homoseksualnoci oraz homofobi w polskich szkoach odrbnie zbadano modzie szkoln oraz nauczycieli (wierszcz, 2012). Niniejszy artyku jest komentarzem do wynikw wspomnianego raportu, ale komentarzem odnoszcym si tylko do czci uzyskanych danych, a mianowicie tych, ktre stanowi opis sytuacji chopcw majcych homoseksualne potrzeby oraz uczszczajcych do polskich gimnazjw czy szk rednich rnego typu. Wspomniani uczniowie byli wskazywani jako grupa majca dowiadcza homofobicznej przemocy zarwno sownej, jak i fizycznej duo czciej ni porwnywane z nimi uczennice. Rnice w czstoci dowiadczania opisywanych form przemocy, a take w zakresie kompetencji niezbdnych do radzenia sobie z ni (znw na niekorzy uczniw w porwnaniu z uczennicami), pozwalaj postrzega modych, nieheteroseksualnych mczyzn, jako szczeglnie naraonych na konsekwencje oddziaywa o przemocowym charakterze. Autorzy raportu pisz o mczyznach homo- i biseksualnych. Jednoczenie uzyskane dane wskazuj, e pojedynczy uczniowie zadeklarowali brak pewnoci co do swojej orientacji seksualnej lub okrelili j jako inna/queer. Pozwol sobie zatem przyj, e tym, co czyo wszystkich mczyzn odpowiadajcych na pytania kwestionariusza, byo zaistnienie homoseksualnych potrzeb zarwno tych zwizanych z zaangaowaniem emocjonalnym
111
Daniel Bk
(m.in. blisko, intymno, wi, przynaleno), jak i seksualnym. Dalej w artykule mowa bdzie o modym mczynie, uczniu, majcym homosek1 sualne potrzeby . Uwaam, e identyfikacja tej osoby w kategoriach orientacji seksualnej nie jest bez znaczenia. Jednak to wanie uznanie wasnych homoseksualnych potrzeb (bd podejrzenia ze strony innych, e dana osoba takie potrzeby ma), bez wzgldu na to, z jak orientacj seksualn zostan powizane ich nazwanie, coraz szersze rozpoznawanie, realizowanie, a w kocu potraktowanie ich jako fundamentu dla rozwoju wasnej seksualnej tosamoci, jest tym, co sprowadza na opisywanego chopca homofobiczn przemoc ze strony otoczenia. Podczas przygotowywania niniejszego tekstu uznano perspektyw spoeczno-kulturow za wyjtkowo istotn dla zrozumienia mechanizmu homofobicznej szkolnej przemocy wobec chopcw (Foucault, 2010). Jest to perspektywa uwzgldniajca kulturowe i spoeczne uwarunkowania yciowej sytuacji osb nieheteroseksualnych oraz przeywania przez nie wasnej seksualnoci. Szczeglny nacisk pooono na kwesti uwarunkowania homofobicznej przemocy wobec modych mczyzn istnieniem stereotypw genderowych (czyli stereotypowego rozumienia kobiecoci i mskoci).
Chopiec ma sta si mczyzn mskim, a nie homoseksualnym. Czyli o kulturowym wytwarzaniu kobiecoci i mskoci.
Warto zwrci uwag na swoisty paradoks. Widok dwch dziewczyn trzymajcych si za rk i spacerujcych wzdu szkolnego korytarza dla wielu osb nie jest niczym niezwykym. Kto wie, moe s wrd nas take tacy, ktrzy wrcz by si takiego zachowania po kobietach spodziewali. Publiczne okazywanie sobie fizycznej bliskoci jest przecie czym, co kobiety robi. Zachowanie takie jak opisane powyej powoduje wrcz, e kada z tych dziewczyn moe by postrzegana jako jeszcze bardziej kobieca ni chwil wczeniej, zanim chwyciy si za rce. W opisywanej sytuacji rwnanie jest proste: widok dwch kobiet razem, okazujcych sobie blisko, oznacza jeszcze wicej kobiecoci.
1
Czasem bdzie on nazywany homoseksualnym, jednak nie w znaczeniu orientacji seksualnej, ale w odniesieniu do obecnoci u niego homoseksualnych potrzeb (bez wzgldu na orientacj, z jak byyby zwizane: homo-, biseksualn lub inn).
112
Cz II
Z prawdziwego chopca, prawdziwy mczyzna?
A teraz kolejne wyobraeniowe wiczenie widok dwch chopcw spacerujcych podczas przerwy wzdu szkolnego boiska i trzymajcych si za rk. Reakcja wielu osb bdzie oczywista: mczyni tak nie robi. Jeli decyduj si na takie zachowanie, prawdopodobnie co jest z nimi nie tak. Mylc stereotypowo, naleaoby si spodziewa, e zostan wzici za dorastajcych gejw. Teraz take nie ma problemu z matematyk: dwch mczyzn okazujcych sobie blisko i zaangaowanie nie oznacza jeszcze wicej mskoci. Wprost przeciwnie. Naley si spodziewa, e taki spacer po boisku stanowiby powan skaz na mskoci kadego z nich z tych nieprawdziwych (bo uznanych za niemskich) chopcw nie bdzie ju prawdziwych mczyzn. Opisany przykad jasno pokazuje, e kobiety i mczyzn obowizuj cakowicie odmienne kulturowe standardy wchodzenia w bliski kontakt z osobami tej samej pci. To, co wolno kobietom, w przypadku mczyzn powoduje wymierzenie kulturowej kary. W zachodnim porzdku spoeczno2 kulturowym nie mona ukara mczyzny bardziej ni przez pozbawienie go mskiej charakterystyki lub choby zasugerowanie, e j traci bd straci. Jeli taka strata jest stwierdzana (przez samego mczyzn bd inne osoby), w sposb automatyczny stanowi to o jego osobistym deficycie, rodzaju braku, ktry od tego momentu zaczyna go definiowa nie tylko jako mczyzn, ale jako czowieka w ogle. Dzieje si tak, poniewa przeywanie siebie w kategoriach kobiecoci i mskoci stanowi nieodczn cz tosamoci wikszoci z nas (Pankowska, 2005). Zakada si zwykle, e rdem wiedzy na temat tego, co naley rozumie jako kobiece i mskie, s nasze ciaa. Jednak w wikszoci przypadkw tak nie jest. W ciaa mczyzny i kobiety nie s w naturalny sposb (tj. 3 jako biologiczne dziedzictwo) wpisane znaczenia . Kobieco i msko to mylowe konstrukcje teoretyczne, stworzone na bazie dominujcej kultury i obecnych w niej norm spoecznych. Osoby majce mskie ciaa s w procesie wychowania uczone, jak powinien wyglda i zachowywa si chopiec, a potem mczyzna. Skoro wikszo osb majcych mskie ciao zachowuje
2
Chodzi tu o porzdek spoeczno-kulturowy (androcentryczny, patriarchalny), ktry swoje korzenie posiada przede wszystkim w antyku obszaru europejskiego oraz w kulturze chrzecijaskiej. Za wyjtkowe naley uzna takie cechy, jak moliwo urodzenia dziecka. Taki potencja daje tylko ciao biologicznej kobiety, a macierzystwo jest dla wikszoci z nas rwnoznaczne z kobiecoci.
113
Daniel Bk
si i wyglda podobnie, mona ulec wraeniu, e s to cechy uwarunkowane czynnikami biologicznymi, a wic naturalne. Tymczasem wystarczy porwna mczyzn pochodzcych z rnych kultur, by zauway istotn rol czynnikw kulturowych w procesie wytwarzania tego, co uznawane jest za mskie (Butler, 2008). Wydaje si, e mechanizm przemocy motywowanej homofobi, take tej szkolnej, opisywanej w raporcie KPH, napdzany jest w duej mierze stereotypowym postrzeganiem kobiecoci i mskoci. Par sw na temat historii pojcia homoseksualizm bdzie pomocnych w lepszym zrozumieniu tej zalenoci. Pierwsze koncepcje odnoszce si do powstawania homoseksualizmu, ktrych zdecydowane echo mona wspczenie odnale w sposobie stereotypowego postrzegania osb majcych homoseksualne potrzeby, przypisyway uczuciom pe biologiczn (Katz, 2007). W ten sposb mczyzna okrelany jako homoseksualny posiada w mskim ciele kobiece uczucia wzgldem innych mczyzn. Brak wic byo oczekiwanej zgodnoci pomidzy pci ciaa i uczu w tym ciele obecnych. Taki mczyzna by, jak to wtedy okrelano, psychicznym hermafrodyt. Jego msko doznawaa uszczerbku, kurczc si na korzy kobiecych uczu wzgldem mczyzn. Trzeba zauway, e jest to obraz mczyzny majcego homoseksualne potrzeby nie tak bardzo rny od wyobraenia, ktre w stereotypowej formie funkcjonuje obecnie. Wspczenie bowiem homoseksualnemu mczynie przypisuje si szereg cech uznawanych zwyczajowo za typowo kobiece: nadmiern emocjonalno, zbytnie dbanie o siebie, ulego, a take skoncentrowanie na przeywaniu i czuciu kosztem racjonalnego mylenia. Powstaje z tego lista okrele, ktre definiuj, jaki nie powinien by prawdziwy mczyzna. Natomiast z perspektywy dominujcej kultury, w ktrej funkcjonuj stereotypy genderowe, mczyzna majcy homoseksualne potrzeby, implikujce jego kobiec charakterystyk, taki wanie si staje: wybrakowany, niepeny. Naley zauway, e nie chodzi tutaj jedynie o utrat mskoci, ale take o stawanie si coraz bardziej kobiecym. Kobieco w naszym krgu spoeczno-kulturowym nadal uznawana jest za charakterystyk pod wieloma wzgldami gorsz ni msko (Pankowska, 2005). Bycie kobiet lub mczyzn uznawanym za majcego kobiece cechy, to w zachodniej kulturze nadal raczej przyczynek do tego, by mie w yciu pod grk. Warto zauway, e zaleno, w ktrej obecno homoseksualnych potrzeb u mczyzny implikuje jego kobiec charakterystyk, obowizuje
114
Cz II
take w drug stron. Przykadowo istnieje wysokie prawdopodobiestwo, e ucze liceum zachowujcy si dziewczco (przypomnijmy sobie przykad mskiej pary spacerujcej za rk po szkolnym boisku) bdzie przez rwienikw podejrzewany o bycie homoseksualnym. Podsumowujc, wydaje si, e w sposobie, w jaki zachodni kontekst spoeczno-kulturowy wpywa na polityk pci i podania, kobieco i mska homoseksualno s ze sob cile powizane. Powstaje rodzaj puapki. Mska homoseksualno utosamiona zostaje z kobiecoci, ktra zgodnie z genderowym stereotypem nie powinna charakteryzowa mczyzny. Z drugiej strony, korzystanie przez mczyzn ze swego kobiecego aspektu, automatycznie powoduje posdzenie go o posiadanie homoseksualnych potrzeb w sposb szczeglny niemskich. Trudno si wydosta z tego kulturowego impasu. Zwrmy teraz uwag na charakterystyk modych mczyzn, ktrzy wg raportu KPH dowiadczaj homofobicznej przemocy w szkole. Wedug ankietowanych, najczciej dotyczyo to chopcw, ktrych zachowanie uznawano za dziewczce, ale take nieinteresujcych si sportem, majcych wysok ocen z zachowania, osigajcych dobre wyniki w nauce, ubierajcych si modnie oraz szczeglnie dbajcych o wygld. S to wszystko cechy uznawane za stereotypowo dziewczce czy kobiece. Wyobramy wic sobie chopca, majcego szereg waciwoci postrzeganych jako dziewczce czy kobiece. Podwaa on kulturowy porzdek, w ktrym msko jest przywilejem prawdziwego mczyzny, za utrata mskoci jest rwnoznaczna z kulturow (a czsto take spoeczn) degradacj. Sytuacja taka automatycznie spotyka si z reakcj stranikw istniejcego porzdku spoeczno-kulturowego, okrelajcego, co w kategoriach tosa4 moci genderowej i seksualnoci jest w danej kulturze akceptowane. Takich stranikw opisywani w raporcie KPH chopcy mog spotka w szkole: byliby to stosujcy przemoc rwienicy oraz ta cz kadry szkolnej, ktra nie reaguje adekwatnie na obecno przejaww homofobii.
Homofobiczna przemoc wobec chopcw. Czyli o szkolnym straniku heteronormatywnego porzdku.

Michel Foucault (1926-1984) uwaa, e stranikiem opisywanego w poprzednim rozdziale porzdku spoeczno-kulturowego moe by
4 Tj. psychicznego utosamiania si z okrelon pci.
115
Daniel Bk
kady z nas. W odniesieniu do tosamoci genderowej i seksualnoci jest to porzdek heteronormatywny. Heteroseksualno stanowi tutaj norm, staje si naturalna. Jej istnienie jest moliwe poprzez fakt uznawania dwch (i tylko dwch) tosamoci genderowych kobiecej i mskiej majcych by naturaln konsekwencj istnienia dwch rodzajw cia kobiecego i mskiego. Heteronormatywny porzdek okrela wic jasno, jakie waciwoci w odniesieniu do genderu i seksualnoci moe mie dana osoba: jakie rodzaje ciaa, tosamoci genderowej, rl genderowych i podania s uznawane za normalne (a czsto take naturalne). Opisywany porzdek nie jest utrzymywany przez aden rodzaj centralnego sterowania. Jest on egzekwowany w sposb rozproszony, majc adwokata czy stranika w niemal kadym czonku spoecznoci, ktra w okrelony porzdek stworzya i utrzymuje. Oczekiwanie jest wic takie, aby chopiec majcy mskie ciao wyrs na mskiego, heteroseksualnego mczyzn. On z kolei, ju jako dorosy mczyzna, sam bdc teraz ojcem chopca, przekae mu kulturowo-spoeczne oczekiwania dotyczce mskiego ciaa, mskiej tosamoci i roli genderowej oraz heteroseksualnego podania. Trzeba zauway, e opisywany ojciec znajdzie sprzymierzecw w utrzymywaniu heteronormatywnego porzdku w systemie szkolnym np. w czci kadry nauczycielskiej oraz rwienikw syna. Rodzice pozostaych uczniw take, podobnie jak opisywany tutaj ojciec, zostali wychowani w heteronormatywnym spoeczestwie. Z tego wzgldu mona zaoy, e ich dzieci (rwienicy chopcw dowiadczajcych homofobicznej przemocy) znaj ramy heteronormatywnego porzdku i zazwyczaj, podobnie jak rodzice, bd zabiega o ich utrzymanie (przy czym motywacja takich dziaa jest czsto niewiadoma) std obecnoc takich zachowa na szkolnym korytarzu. Poprzez wyzwiska oraz (rzadziej) przemoc fizyczn chopcy s dyscyplinowani przez swoich rwienikw. Dostaj od nich jasny komunikat: Wydajesz si by chopakiem, ale zachowujesz si i/lub wygldasz niemsko. Co jest z tob nie tak!? Moe nie jeste heteroseksualny? To (de facto) oskarenie jest by moe najcisze ze wszystkich. O sile negatywnego przekazu, jaki zwizany jest z takim podejrzeniem wiadczy to, e badana modzie przyznawaa si do stosowania homofobicznych wyzwisk take w kontekcie innym ni seksualno wyzywanego. Posdzenie o homoseksualno stao si rodzajem rwieniczej amunicji, wykorzystywanej w konfrontacjach, ktre z seksualnoci mogy nie mie nic wsplnego. Jednak take wtedy homoseksualny
116
Cz II
chopiec, nawet nie bdc adresatem homofobicznych wyzwisk, dowiadywa si, e bycie ciot czy pedaem to dla mczyzny upokorzenie. Co istotne, heteronormatywny rygor wydaje si dotyczy chopcw i mczyzn w stopniu o wiele wikszym ni dziewczt i kobiet. Dwukrotnie wikszy odsetek ankietowanej modziey wskazywa chopcw zachowujcych si dziewczco (w porwnaniu z grup dziewczt zachowujcych si chopico) jako dowiadczajcych homofobicznej przemocy w jakiejkolwiek formie (w grupie badanych nauczycieli rnica ta bya nawet wiksza). Podobna zaleno dotyczya odpowiedzi uczniw i uczennic na pytania odnoszce si do przemocy werbalnej i fizycznej wzgldem par chopcw oraz par dziewczt (pary chopice byy wskazywane dwa razy czciej jako dowiadczajce przemocy). yjemy w heteronormatywnym oraz patriarchalnym porzdku, ktry dowartociowuje mczyzn kosztem kobiet. Jednoczenie kulturowe wymagania wzgldem mczyzn s wiksze. Mczyzna, ktry zawodzi kulturowe oczekiwania odnonie wasnej mskoci (w szczeglnoci kiedy ma homoseksualne potrzeby lub jest o to podejrzewany), spotyka si z wiksz dezaprobat ni kobieta w analogicznej sytuacji (por. Pankowska, 2005). Spodziewa by si w takim razie mona, e stranikami stereotypowej mskoci bd przede wszystkim sami mczyni, zabiegajcy o utrzymanie nadrzdnej wzgldem kobiet pozycji w aktualnym porzdku spoeczno-kulturowym. Z tak hipotez zgodne s wyniki wczeniejszych bada KPH pokazujcych, e to gwnie mczyni s sprawcami homofobicznej przemocy (Makuchowska, 2011). Podsumowujc, ze spoeczno-kulturowej foucaultowskiej perspektywy chopiec uznajcy wasne homoseksualne potrzeby lub o to podejrzewany, karany jest za sprzeniewierzenie si ideaowi kulturowo skonstruowanej mskoci oraz dyscyplinowany w kierunku zmiany swojego zachowania oraz odczuwania.
Opresja zewntrzna i wewntrzna. Czyli o ranieniu powstajcej tosamoci.

W szkolnej rzeczywistoci opisywanej w raporcie KPH, homofobiczna przemoc opresja przychodzca z zewntrz, wydaje si by rodkiem dyscyplinujcym do utrwalania heteronormatywnego porzdku. Jest to opresja, ktr chopak majcy homoseksualne potrzeby mg uwewntrzni. W takiej sytuacji realizacja heteronormatywnych oczekiwa staaby si dla niego miar wasnej osoby. Dyscyplina, ktrej pierwotnym rdem
117
Daniel Bk
byo otoczenie, teraz staaby si autodyscyplin. Potrzeby homoseksualne trudno podporzdkowa heteronormatywnej ramie inaczej ni poprzez prby zaprzeczenia im w zachowaniu i odczuwaniu. Homoseksualne dowiadczenie staje si wic rdem wstydu, poczucia, e co jest ze mn nie tak (takie wanie zdanie, ktre chopak sysza wczeniej od kolegw na szkolnym korytarzu, teraz mgby ju powiedzie o sobie sam). W tym kontekcie zastanawiaj prezentowane w raporcie dane, wskazujce, e uczniowie oceniaj swoje kompetencje do reagowania na homofobiczn przemoc jako duo mniejsze ni ma to miejsce w przypadku uczennic. Poniewa ankietowanymi byli nieheteroseksualni mczyni, warto byoby zastanowi si, jaki wpyw na ich wycofywanie si z konfrontacji w sytuacji homofobicznej przemocy mg mie proces przypisywania wasnej seksualnoci rnych znacze. Przykadowe pytanie mogoby brzmie: Czy chopak majcy homoseksualne potrzeby czuje si rwnym partnerem rwnie silnym, mskim, wanym itp. w konfrontacji z potencjalnie heteroseksualnym koleg? Testowanie takich hipotez wymagaoby przeprowadzenia odrbnego badania. Istnieje wiele modeli rozwoju tosamoci homo- i biseksualnej. Kady z nich skada si z wielu etapw. Zawsze jest to proces. Naley si spodziewa, e uwewntrznienie zewntrznej opresji, np. przekazw na temat homoseksualnoci idcych za incydentami szkolnej homofobicznej przemocy, bdzie skutkowao zakceniem rozwizywania kolejnych zada rozwojowych u tych osb, dla ktrych potrzeby homoseksualne stanowi istotny element tosamoci. Z kolei zakcenie rozwoju tosamoci bazujcej na ukierunkowaniu potrzeb seksualnych, moe skutkowa dalszymi trudnociami psychologicznymi, gdy potrzeby homoseksualne nie bd mogy zosta zintegrowane z innymi tosamociami rozpatrywanych przez nas modych mczyzn s oni przecie czyimi synami, brami przyjacimi, moe take partnerami w zwizku romantycznym. Powstaje rodzaj blokady, mogcej nawarstwia m.in. objawy depresji, lku oraz zaburze zachowania. Podsumowujc, homofobiczna przemoc to kulturowa kara za taki sposb egzystencji, ktry sugeruje lub wprost mwi o obecnoci homoseksualnych potrzeb. To rodek dyscyplinujcy i ostrzeenie, by z takich potrzeb zrezygnowa. W tym celu trzeba zaprzeczy temu, jakim si jest. Nasz przykadowy ucze, znalaz si teraz na prostej drodze do wystpienia powanych trudnoci psychologicznych.
118
Cz II
Chopiec (nie)zostawiony sam sobie. Czyli o tym, skd miaby przyj ratunek.
Ostatni rozdzia tego artykuu powicono postawom nauczycieli wzgldem tematyki zwizanej z homoseksualnoci i homofobi w szkoach. Tym, co moe szczeglnie zastanawia z perspektywy wczeniejszych rozwaa, jest brak gotowoci czci ankietowanych nauczycieli do uznania faktycznej odrbnoci problemw, z jakimi mierzy si nieheteroseksualna modzie w porwnaniu z heteroseksualn. Byo to dobrze widoczne w tych sytuacjach, kiedy kwestia homofobii zaczynaa by przez nich rozpatrywana w bardziej oglnych kategoriach, poprzez odnoszenie si do negatywnych skutkw dyskryminacji oraz przemocy jako takich, czy istotnego znaczenia tolerancji. Z jednej strony mona by uzna, e wszystko jest w porzdku. Wartoci takie jak rwno, szacunek czy akceptacja znajduj swoje miejsce w wypowiedziach pedagogw. Jednak w narracji tej znika (dosownie) bardzo wany aspekt sprawy: homoseksualne potrzeby uczniw. Wydaje si, e jest to dobrze odzwierciedlone w komentarzach niektrych spord ankietowanych uczniw. Mwic o spodziewanych reakcjach nauczycieli na homofobiczn przemoc fizyczn, uczniowie stwierdzaj, e nauczyciel zareaguje raczej na przemoc, jako tak, a nie dlatego, e ma ona homofobiczne podoe. Nie dociekajc przyczyn przemocy, nauczyciel moe marginalizowa konsekwencje homoseksualnego dowiadczenia swoich podopiecznych. Rwienicza przemoc o charakterze homofobicznym jest narzdziem etykietowania i wykluczania napitnowanych osb z szerszej spoecznoci. Homoseksualna potrzeba stanowi pitno suce takiemu wanie rozpoznawaniu, nazywaniu i wykluczaniu wybranych jednostek (tutaj: modych mczyzn uczniw; Goffman, 2007). Uwaam, e byoby ze szkod dla podopiecznych szkoy, gdyby nauczyciele wczyli si w proces pogbiania tego wykluczenia, marginalizujc istnienie homoseksualnych potrzeb u swoich uczniw. Niezauwaane nie znikaj. Istnieje natomiast uzasadnione ryzyko, e zewntrzna i wewntrzna opresja ucznia pozostawionego samemu sobie bdzie si zwiksza. Cz nauczycieli uzasadniaa niepodejmowanie kwestii homoseksualnoci modym wiekiem uczniw. Podawali w wtpliwo zasadno rozmw na temat orientacji seksualnej z tak modymi ludmi. Mona by si zgodzi, e w przypadku czci modziey podejmowanie tego wtku mogoby
119
Daniel Bk
by przedwczesne. Natomiast nie widz przeciwwskaza dla konstruktywnego oraz adekwatnego do wieku opracowywania ze wszystkimi uczniami i uczennicami kwestii potrzeb homoseksualnych jako takich. Warto zauway, e w kategoriach tosamociowych ucze oraz uczennica mog nada swoim potrzebom homoseksualnym rne znaczenie. Czsto bdzie si to wizao z rozpoznaniem u siebie okrelonej orientacji seksualnej (o ktrej nauczyciel lub nauczycielka mog nie chcie rozmawia). Jednoczenie nie mona wykluczy, e pojawienie si potrzeb homoseksualnych spowoduje u niektrych modych ludzi raczej wycofanie si z prb pogbionego rozumienia wasnej seksualnoci, w tym take okrelania swojej orientacji seksualnej (American Psychological Association, 2009). Nie zmienia to natomiast podstawowego faktu: takie potrzeby wpisane, lub nie, w ramy okrelonej orientacji seksualnej mog si pojawi i by wiadomie przeywane cakiem wczenie. Dlatego obawiam si, e przedstawiona w tym akapicie argumentacja nauczycieli jest raczej prb niezauwaania, a wic take marginalizowania, homoseksualnych potrzeb swoich podopiecznych. Uwaam, e w szkolnym kontekcie gwnym rdem pomocy dla ucznia dowiadczajcego homofobicznej przemocy powinna by sama szkoa: jako instytucja, a take zatrudnieni w niej nauczyciele (rwnie psycholog i pedagog szkolny). Innymi sowy: doroli. Doroli wiadomi wasnych postaw w kwestiach genderowych (chodzi przede wszystkim o konsekwencje korzystania ze stereotypw genderowych) oraz tych odnoszcych si do nienormatywnej seksualnoci.
Podsumowanie
Uwaam, e dane z raportu KPH nie powinny pozwoli nam zapomnie o istnieniu zalenoci pomidzy korzystaniem ze stereotypw genderowych oraz homofobiczn przemoc. Foucault upomniaby nas, e wszyscy nosimy w sobie potencja do posugiwania si obydwiema wspomnianymi formami spoeczno-kulturowej opresji. Rzecz w tym, e nowych zachowa mona si nauczy, a starych oduczy. Uwaam, e szkoa jest potencjalnie bardzo dobrym miejscem nabywania takich dowiadcze, jednake ucze potrzebuje spotka tam dorosego, z ktrym kontakt bdzie dla niego nauk nieopresyjnego mylenia o nienormatywnych wariantach genderu i seksualnoci. Byoby wietnie, gdyby ucznia przyprowadza do szkoy rodzic, ktremu stosowanie przemocy we wspomnianych wyej obszarach jest rwnie obce.
120
Cz II
Bibliografia
American Psychological Association Task Force on Appropriate therapeutic responses to sexual orientation (2009). Report of the Task Force on appropriate therapeutic responses to sexual orientation. Washington, DC: American Psychological Association (APA). Dostp w dniu 15/08/12 ze strony internetowej APA: http://www.apa.org/pi/lgbt/resources/therapeutic-response.pdf Butler, J. (2008). Uwikani w pe. Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej. Foucault, M. (2010). Historia seksualnoci. Gdask: wydawnictwo sowo/ obraz terytoria. Goffman, E. (2007). Pitno. Rozwaania o zranionej tosamoci. Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. Katz, J.N. (2007). The invention of heterosexuality. Chicago, IL: The University of Chicago Press. Makuchowska, M. (red.) (2011). Przemoc motywowana homofobi. Raport 2011. Warszawa: Kampania Przeciw Homofobii. Pankowska, D. (2005). Wychowanie a role pciowe. Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. wierszcz, J. (red.) (2012). Lekcja Rwnoci. Postawy i potrzeby kadry nauczycielskiej i modziey wobec homofobii w szkole. Warszawa: Kampania Przeciw Homofobii.
Czy lesbijki maj lepiej?

Anna Lipowska-Teutsch
W licznych badaniach zwizanych z przemoc rwienicz, w tym przemoc rwienicz w szkoach, zwiksza si ostatnio tendencja do ujawnienia jak rol odgrywa przemoc ze wzgldu na pe (powodowana seksizmem) i przemoc ze wzgldu na nienormatywnie wyraan tosamo pciow (powodowana homofobi wynikajca z przypisywania orientacji homoseksualnej). Badania te, jak zreszt i inne badania ilociowe dotyczce przemocy, zazwyczaj nie dostarczaj informacji o relacjach pomidzy tymi, ktrzy/ktre przemocy si dopuszczaj a tymi, ktre/ktrzy s na ni naraeni. Trudnoci w dotarciu do informacji dotyczcych tego, kto kogo krzywdzi, nie sprzyjaj sformuowaniu hipotez: z czego przemoc wynika i jak j powstrzyma. Jan wierszcz, Hanna Cielik i Ewelina Niedzielska przeprowadzili analiz ilociow ankiet adresowanych do nieheteroseksualnej modziey szkolnej, wiadomej wasnej orientacji seksualnej lub bdcej w procesie samoidentyfikacji i formowania tosamoci seksualnej i pciowej. Analiza zgromadzonych danych ujawnia, e chopcy padaj czciej ni dziewczta ofiarami homofobicznej przemocy fizycznej i werbalnej, przy tym dziewczta charakteryzuj si wikszym ni chopcy stopniem pewnoci co do wasnych kompetencji w zakresie reagowania na homofobi. Jak mona interpretowa takie wyniki? Czy dziewczta/ kobiety rzadziej naraone s na wszelkie formy przemocy? Na okrelone formy przemocy? Czy dziewczta/kobiety rzadziej ni mczyni/chopcy naraone s na przemoc w przestrzeni publicznej? Czy w stosunku do nieheteroseksualnych dziewczt/ kobiet przemoc przybiera inne formy ni to ma miejsce
123
w stosunku do mczyzn/chopcw? Czy zdarza si w innych miejscach? Czy sprawcami czciej jest kto inny ni rwienicy i rwieniczki? A moe nieheteroseksualne kobiety/dziewczta minimalizuj znaczenie przemocy motywowanej homofobi, gdy powaniejszym problemem jest dla nich przemoc ze wzgldu na pe? Czy przemoc i dyskryminacja ze wzgldu na pe, na ktr naraone byy przez cae ycie, wytworzyy u nich strategie i mechanizmy obronne, ktre pozwalaj im nie dostrzega tej przemocy, za strategie te i mechanizmy stosuj take wobec opresji i przemocy o podou homofobicznym? Czy bdc kobietami/dziewcztami uwewntrzniy seksizm, pogodziy si ze swoj podrzdn pozycj, brak im jzyka protestu, brak im odwagi i poczucia godnoci, z zadowoleniem przyjmuj jakiekolwiek formy zainteresowania? A moe odpowiedzi szuka naley gdzie indziej? Moe trzeba odczytywa ukryty program szkoy, analizowa proces spoecznego konstruowania mskoci w Polsce? Na podstawie bada ankietowych, skierowanych do nieheteroseksualnych dziewczt i chopcw stwierdzono, e werbaln przemoc homofobiczn w szkole dostrzega o 15% mniej dziewczt ni chopcw. Ponadto wyniki wskazyway na to, e na przemoc werbaln naraonych jest 72% badanych chopcw, w porwnaniu z 40% naraonych na tak przemoc dziewczt. 1 Warto porwna te wyniki z raportem Przemoc w szkole 2011 . Badanie Przemoc w szkole 2011 zostao przeprowadzone w ramach programu spoecznego Szkoa bez przemocy przez zesp badawczy z Instytutu Socjologii UW, pod kierownictwem prof. Anny Gizy-Poleszczuk. Badanie zrealizowane zostao przez CBOS na oglnopolskiej reprezentatywnej prbie 150 szk z trzech szczebli nauczania podstawwek, gimnazjw oraz szk ponadgimnazjalnych. W kadej szkole ankietowano jedn losowo wybran klas oraz szeciu uczcych j nauczycieli rnych przedmiotw, w tym wychowawcw klas. W sumie przebadano 3169 uczniw i uczennic. Osoby naraone wielokrotnie na ponad 10 form przemocy uznano za osoby systematycznie drczone. Dotyczyo to 6% dziewczt i 10% chopcw (s.23). Zgodnie z wynikiem tych bada, mczyni (chopcy) s o wiele bardziej naraeni na zaawansowane formy przeladowa w szkole. Trzeba doda, e w szkoach ponadgimnazjalnych drczono ogem 5% uczennic i uczniw, a naraenie na przemoc byo znacznie wiksze
1
http://www.szkolabezprzemocy.pl/1391,przemoc-w-szkole-maj-2011
124
Cz II
w szkoach podstawowych i gimnazjach. Charakterystyka osoby drczonej obejmowaa takie cechy jak: lizusostwo (54%), lkliwo (47%), osoba saba (45%), osoba nieatrakcyjna fizycznie (44%), osoba dziwnie ubrana (38%). Na drczenie naraone byy szczeglnie osoby ubogie. Jednoczenie w tych samych badaniach stwierdzono, e w przypadku przemocy seksualnej nie ma duych rnic midzy odsetkami osb, ktre wiedz o takich zdarzeniach w szkole a tymi, ktre same pady ofiar tego rodzaju przemocy (s.36) I tak w sytuacji niechcianego dotykania byo to odpowiednio 12% i 7%, obnaania 7% i 4%. Prawdopodobnie wikszo osb,ktre informoway o takiej przemocy to ofiary, a gdyby zakada, i sprawcy rwnie mogli wspomnie o takich sytuacjach w swoich ankietach, wynika, e wiadkowie nie zauwaali tej formy przemocy. Moliwe, e przemoc motywowana homofobi jest podobnie niewidzialna dla osb, ktre nie s ni bezporednio zagroone. Porwnujc wyniki obu bada mona doj do wniosku, e mczyni/ chopcy s znaczco czciej naraeni na rne formy przemocy w szkole, w tym prawdopodobnie rwnie przemocy homofobicznej. Innym wyjanieniem moe rwnie by, e dziewczta znaczco czciej nie dostrzegaj adresowanej do siebie przemocy lub jej nie ujawniaj w badaniach ankietowych. Mczyni w wysokim stopniu naraeni s na pobicia, zabjstwa, dokonywane w przestrzeni publicznej. Ponad 90% ofiar pobi (w przestrzeni publicznej) to mczyni. Przy tym ofiarami padaj znacznie czciej kawalerowie ni mczyni onaci, chopcy i modzi mczyni ni mczyni 2 dojrzali. Sprawcami tych czynw s zazwyczaj rwnie mczyni . Cikie pobicia i zabjstwa dokonywane w przestrzeni publicznej s kategori zdarze dobrze widocznych i trudnych do ukrycia. Mczyni/ chopcy yjcy w Polsce znaczco czciej ni kobiety/dziewczta naraeni s na przemoc w przestrzeni publicznej. W krajach ogarnitych konfliktami zbrojnymi take i kobiety naraone s na skrajne formy przemocy i mier, rwnie liczne akty przemocy wobec kobiet maj miejsce w krajach, w ktrych podrzdna pozycja kobiet jest jednoznacznie usankcjonowana przez prawo, religi i obyczaje. W Polsce kobiety naraone s bardziej ni mczyni na przemoc w rodzinie i gwaty oraz rne formy dyskryminacji.
analysis/statistics/Homicide/Globa_study_on_homicide_2011_web.pdf
2011 Global Study on Homicide. Trends, Contexts, Data, UNODC, http://www.unodc.org/documents/data-and-
125
Zwraca si te uwag, e kobiety w toku socjalizacji, jak i na co dzie, przestrzegane s przed swobodnym korzystaniem z przestrzeni publicznej. W rny sposb karane s za znalezienie si w niewaciwym miejscu o niewaciwym czasie. Takie akcje kobiet jak odzyska noc s prb odzyskania przestrzeni, powstrzymania praktyk dyscyplinowania kobiet grob bycia zgwacon. Kobietom w mniejszym stopniu zagraa przemoc w przestrzeni publicznej, jeli znaj swoje miejsce i siedz w domu. Niestety, to wanie w domu kobiety najbardziej naraone s na pobicie, gwaty i zabjstwo. Czy kobiety i dziewczta naraone s w takim samym stopniu jak chopcy i mczyni na homofobiczn mow nienawici? Najatwiej zidentyfikowa przejawy takiej mowy nienawici adresowanej do lesbijek w okrzykach grup gromadzcych si wok marszw rwnoci, gdzie trudno byoby stwierdzi, e lesbijki s niewidzialne/niewidoczne. Jednak nawet wtedy silniej uwag przykuwaj adwersarze mczyni, w tym policjanci chronicy marsze. To pod ich adresem wznoszone s okrzyki biae kaski robi laski, czarne peday itp. W napisach na murach, w okrzykach kibicw, w dowcipach i w mowie potocznej, mowa nienawici kierowana bezporednio do lesbijek jest sabo zauwaalna, za to doskonale widoczna jest nienawi w stosunku do gejw, ydw i kobiet heteroseksualnych. W kontekcie ksztatowania tosamoci modych mczyzn, kibicw druyn pikarskich, szczegln rol zdaje si odgrywa odrnienie si od ydw, pedaw, cweli i kurew. Iza Desperak 3 pisze Proces zastpowania uniwersalnego wroga, yda, postaci wroga nowego, geja, w napisach muralnych w odzi jest zaawansowany. yd jest tradycyjnym wrogiem, gej doczy do niego niedawno. Jest to raczej cwel lub peda, przy czym to pierwsze okrelenie pochodzi z subkultury wiziennej. Cwel lub parwa to wizie przecwelowany, czyli zgwacony, ktry na skutek tego aktu staje si umownie kobiet. Jest to jedna z najsilniejszych obelg, obok konfidenta, dla mskiej poowy mieszkacw miasta (.) Obok wroga geja, ydowi towarzysz na murach dziwki by moe symboliczne towarzyszki cwela. () Cho homofobiczny dyskurs w Polsce pomija (jak dyskurs publiczny w ogle) lesbijki, to obok geja jako wroga pojawia si niedawno posta lesbijki: Lesby na wierzby bd wisie tak jak licie. Ta
3
Nienawi na odzkich murach antysemityzm i homofobia, Desperak I., http://dspace.uni. lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/846/6desperak.pdf?sequence=1
126
Cz II
inskrypcja odwouje si do potocznej wiadomoci antykomunistycznej, skierowanej przeciwko komunie w czasach PRL, trawestujc wierszyk: a na drzewach zamiast lici bd wisie komunici. ()Peda wymiennie nazywany jest cwelem, co oznacza jak pisaam wyej degradacj przez skobiecenie. Obok cwela negatywnym bohaterem napisw na murach s kurwy. Wprawdzie obelga dotyczy najczciej kibicw mczyzn, ale odwoywanie si do mizoginistycznego kanonu jest znaczce. ledzc przejawy mowy nienawici warto zastanowi si nad faktem, i rodzimych dowcipw dotyczcych lesbijek jest tak mao, e fanki ifani takich dowcipw musz wymienia si linkami do stron anglojzycznych. Dowcipy te nie s te tak nasczone nienawici, wstrtem i pogard, jak setki dostpnych w sieci dowcipw o penetrowanych homoseksualnych mczyznach, blondynkach i teciowych. 4 W Miejskim sowniku slangu i mowy potocznej poszukiwania inwektyw zaczynajcych si na liter L przynosz w obfitoci okrelenia dotyczce kobiet, zwaszcza w kontekcie seksu oralnego, a wrogo i pragnienie ponienia zawarte w przytaczanych przykadach s skrajne. Jeli jednak idzie o lesbijki to znajdujemy tylko wpis lezba z nastpujcym przykadem: Widziale wczoraj jak aneta cmokaa si z Beat? Taaa, ale z nich lezby. W jzyku polskim mona przeledzi proces wykluczania i dewaluowania kobiet. Jzykoznawczyni Kwiryna Handke zauwaa, e w dziejach polsz5 czyzny nierwno pci znajduje odzwierciedlenie rwnie w jzyku . Samo za sowo kobieta przez dugi okres czasu miao obelyw wymow, wywodzc si wedug popularnych hipotez od pracy w chlewie lub od seksualnej dostpnoci. Homofobiczna mowa nienawici adresowana jest do gejw, a trudno odnale wrd jej adresatek lesbijki, atwo natomiast zidentyfikowa mow nienawici adresowan do kobiet w szczeglnoci do kobiet i dziewczt dostpnych seksualnie i kobiet utrudniajcych zarzdzanie onom (teciowe). Mowa nienawici adresowana do gejw wydaje si mie dwa rne podoa przede wszystkim wstrt (w stosunku do mczyzn, ktrzy mieliby by penetrowani) oraz lk (w stosunku do gejw postrzeganych jako czonkowie
4 5
Miejski sownik slangu i mowy potocznej, http://www.miejski.pl/l-0.html Jzyk a determinanty pci, Handke K., www.lingwistyka.uni.wroc.pl/jk/pobierz.php?JK-09/ JK09-handke.pdf
127
midzynarodowego spisku zmierzajcego do przejcia wadzy, ktrym przypisuje si prawdopodobnie rol penetrujcych). Podzia na penetrujcych i penetrowanych, tak samo jak dociekanie kto w parze lesbijskiej nosi spodnie, tkwi w gowach przeladowcw wychowanych w kulturze patriarchalnej i z jej perspektywy postrzegajcych zwizki midzyludzkie, ale nie musi odnosi si do realiw zwizkw osb homoseksualnych. W Raporcie o homofobicznej mowie nienawici w Polsce pod redakcj 6 Grega Czarneckiego Sergiusz Kowalski przytacza tekst autorstwa filozofki Marthy C. Nussbaum: Wstrt jest wic w ostatecznym rozrachunku nakierowany na wyobraenie wasnej penetrowalnoci i mulistoci; dlatego mski homoseksualizm budzi tyle wstrt, co lk, jak przed drapienikiem, ktry moe wszystko wok uczyni wstrtnym. Sam widok takiego mczyzny czyni go nieczystym wiadczy o tym osobliwa debata publiczna o prysznicach w wojsku. Za zanieczyszczajce uwaa si samo spojrzenie homoseksualisty, ktre mwi: mog ci spenetrowa. A to znaczy, e moe sam jeste uczyniony z odchodw, nasienia i krwi, a nie czystego, plastikowego ciaa (i wkrtce umrzesz). 7 W tekcie Wstyd i wstrt fundament homofobii przytaczane s kolejne wypowiedzi Marthy C. Nussbaum: W antysemickiej propagandzie stereotypowy yd mia ciao obrzydliwie mikkie i porowate, by jak kobieta wydzielajca olizge pyny, plugawy pasoyt w zdrowym, mskim niemieckim ja. (...) Podobnie odraajce cechy przypisuje si tradycyjnie kobietom. W niemal wszystkich spoecznociach kobieta jest nonikiem mskiej odrazy do tego, co fizyczne, a wic podlege rozkadowi. Wszystkie tabu otaczajce seks, narodziny, menstruacj, wyraaj pragnienie odepchnicia czego, co nazbyt fizyczne, zbyt przesiknite wydzielinami ciaa. Wemy wreszcie pod uwag centralne siedlisko wstrtu wspczesnej Ameryki odraz mczyzn do mskiego homoseksualisty. Homoseksualistki mog budzi lk, moralne oburzenie lub uoglniony niepokj, lecz rzadziej wstrt. Podobnie heteroseksualne kobiety mog odczuwa negatywne
6 7
Raport o homofobicznej mowie nienawici w Polsce, Czarnecki G. (red), Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2009. Wstyd i wstrt fundament homofobii, http://www.innastrona.pl/bq_wstret.phtml
128
Cz II
emocje wobec homoseksualnych mczyzn lk, moralne oburzenie, niepokj lecz znw rzadko jest to wstrt. Wstrt budzi si z mskiego lku przed analn penetracj przed przeamaniem witych barier chronicych przed wszystkim, co lepkie, mokre, przed mierci. Mieszkanie w pobliu homoseksualisty budzi myl, e ja mog ulec skaeniu. Sam widok takiego mczyzny zakaa, o czym przekonuje osobliwa debata o prysznicach w wojsku. Mona wysnu wniosek, e lesbijki, zdaniem autorki, budz mniej wstrtu ni reszta kobiet. Czy jednak wanie wyobraenie wasnej penetrowalnoci ley u podoa homofobii? Czy raczej chodzi tu o naruszenie ustalonego porzdku, zagroenie dla relacji wadzy w spoeczestwie patriarchalnym, a homofobia to reakcja na dziaania dywersyjne mczyzn, ktrzy nie zamierzaj zaj przewidzianych dla nich pozycji w hierarchicznej strukturze spoecznej? Interesujce dla zgbienia tajemnic homofobii wydaje si przeledzenie procesu przecwelowania. Mczyzna, ktry zostanie poddany temu procesowi, przeistacza si w kobiet. Nie pragnie innych mczyzn, nie dy do zblienia z nimi, nie stanowi dla innych mczyzn zagroenia. Ale to wanie on staje si obiektem intensywnej pogardy i wstrtu. Cwelofobia obrasta w rozmaite rytuay jedzenie i przedmioty dotknite przez cwela s skalane, mona by skalanym przez kontakt z tymi przedmiotami z drugiej za strony mona uczyni kogo cwelem poprzez dotknicie go czonkiem, zmuszenie do kontaktu z wewntrzn stron miski klozetowej. To, co rozgrywa si pomidzy dwoma mczyznami gwacicielem i osob gwacon, nie jest sado-masochistyczn relacj dwch osb homoseksualnych, ale procesem, w ktrym gwaciciel zajmuje coraz bardziej msk pozycj, za gwacony staje si kobiet. W mniemaniu gwacicieli mskoci im nie ubywa to mczyzna zgwacony jest pozbawiony mskoci, staje si odraajcym substytutem kobiety. Marzenie o takim odarciu z mskoci zawiera si rwnie w napisach na murach Ch.W.D.P. Martha C. Nussbaum mwi w kontekcie homofobii o lku przed drapienikiem. W procesie cwelowania to nie drapienik, ale ofiara, staje si tak zwanym pomiotem lub wy-miotem (abject). Akceptacja spoeczna dla cwelowania jest olbrzymia. Nie tylko na forach internautw ale i w telewizyjnych wystpieniach funkcjonariuszy publicznych roztrzsana jest kwestia dodatkowych uciliwoci, na ktre naraeni s mczyni osadzeni w wizieniach po dokonaniu przestpstw budzcych odraz
129
u wspwiniw. Nie dostrzega si przy tym woli dziaa, ktre miayby ten proceder zatrzyma, ale raczej satysfakcj, i winni ponios zasuon kar. Jest to tym dziwniejsze, e przecwelowanie grozi take osadzonym w zakadach karnych strom prawa i osobom, ktre ze strami prawa wsppracuj. Co dzieje si z czowiekiem uznanym za cwela? Jeeli zosta zgwacony w czasie dziaa wojennych czy tortur a przeyje (bo moe rwnie umrze w mczarniach) i uda mu si odzyska wolno, boi si, e ujawnienie faktu bycia zgwaconym narazi go na ostracyzm ze strony innych mczyzn, bojownikw o wspln spraw. Mczyzna przecwelowany w wizieniu przede wszystkim przestaje by czowiekiem. Kontakt z nim jest kalajcy, co jednak nie przeszkadza w tym, by go systematycznie gwaci. Jest stale poniany i zmuszany do wykonywania prac, szczeglnie zwizanych z utrzymaniem czystoci w celi. Otrzymuje imi kobiece. Przecwelowanie to proces nieodwracalny. Cwel w celi raczej nie jest zabijany. Nie stanowi dla nikogo zagroenia. Cwel jest istot uyteczn. Perspektywa przecwelowania jest gwarantem przestrzegania norm w subkulturze wiziennej. Pozwala innym osadzonym doznawa rozkoszy bycia ludmi (w odrnieniu od cwelw i frajerw). Przeywa radoci pynce z posiadania wadzy. Pokazywa cwelowi, gdzie jest jego miejsce, take gdzie jest ta przestrze w celi, gdzie moe si znajdowa. Wyrcza si nim w wykonywaniu uciliwych czynnoci. Gwaci go. W szczeglnych przypadkach cwel moe sta si on stojcego wysoko w hierarchii wiziennej jednego z osadzonych i zapewniona mu jest wtedy wzgldna ochrona przed atakami innych. Jest to poniekd cwel udomowiony. Czy pozycja kobiet heteroseksualnych w spoeczestwach patriarchalnych przypomina pozycj cwela? Czy mona by dopuci do siebie myl, e kobieta heteroseksualna pogodzona ze sw pozycj istoty podrzdnej rozwaa zasadno koncepcji czoowych mizoginw? Kobiety s bdem natury... z tym ich nadmiarem wilgoci i ich temperatur ciaa wiadczc o cielesnym i duchowym upoledzeniu... s rodzajem kalekiego, chybionego, nieudanego mczyzny... Penym urzeczywistnie8 niem rodzaju ludzkiego jest mczyzna. (w. Tomasz z Akwinu) Catharine A. MacKinnon pokazuje, w jaki sposb przemilczenia i hipokryzja systemu prawa midzynarodowego sprawiaj, e nieustanne amanie
8
http://mateusz.pl/pow/011132.htm
130
Cz II
praw kobiet, ktre na masow skal s gwacone, zabijane i okaleczane, nie budzi skutecznego sprzeciwu. Przemoc wobec kobiet jest zarazem nazbyt powszechna i nazbyt niewiarygodna, by j powstrzyma. Dzieje si tak, jak 9 gdyby wci stawiano sobie pytanie czy kobiety s ludmi? A co z kobietami ktre nie s heteroseksualne? Czy uwaane s za kalekiego, chybionego, nieudanego mczyzn? Czy w ogle istniej? Anna Gruszczyska pisze o nieistnieniu egzystencji lesbijskiej, wskazujc, e praktycznie jedynym miejscem, gdzie lesbijki zyskuj widoczno, s strony pism pornograficznych adresowanych do heteroseksualnych mczyzn, gdzie podanie lesbijskie to intensyfikacja podania kobiecego, ktre z kolei nabiera wartoci i uzasadnienia dopiero w spojrzeniu mczyzny. Kobieta 10 moe by tylko przedmiotem podania a nie jego podmiotem. Zdaniem autorki polska lesbijka przekonuje otoczenie i siebie sam, e tak naprawd ani ona, ani jej partnerka, lesbijkami nie s. Ta niewidoczno pozwala przetrwa wzgldnie bezpiecznie, a cen jest milczenie. W przestrzeni publicznej kobiety heteroseksualne (lub za takie si uwaajce) pieszcz si i cauj autorka mwi tu o zawaszczeniu lesbijskiego podania przez heteroseksualne kobiety. Nie uzyskaj przyzwolenia na takie zachowanie kobiety, ktre kochaj kobiety. Joanna Mizieliska zwraca uwag na to, e za rzekom wiksz tolerancj w stosunku do lesbijek stoi ugruntowane przekonanie, e nie istnieje i istnie nie moe prawdziwa mio duchowa i cielesna pomidzy kobietami. Cen tej tolerancji, ktr autorka nazywa narzdziem wymazywania, jedn z wielu strategii przemilcze jest niezaistnienie w wiadomoci innych jako 11 lesbijka. Autorka, podaje, i Bonnet (Marie-Jo Bonnet, Zwizki miosne midzy kobietami od XVI do XX wieku, Wydawnictwo Sic! 1997) spostrzega, e psychoanaliza tumaczy kobiecy homoseksualizm pragnieniem bycia mczyzn kobieta kochajca kobiet przestaje by kochank Safony i staje si crk Edypa, wykastrowanym mczyzn. W stereotypie lesbijki zawsze pojawia si mczyzna kobieta pragnie si nim sta, zostaa przez niego zraniona lub odrzucona, nie napotkaa jeszcze mczyzny swego ycia. Prawdziwa
9 10 11
Are Women Human?: And Other International Dialogues, Catharine A. MacKinnon C.A., Harvard University Press, Cambridge 2006. lady ruchu lesbijskiego, Gruszczyska A., www.nts.uni.wroc.pl/teksty/gruszczynska.html Pomidzy pomiotem a przedmiotem. O mistyfikacjach i nieobecnoci mioci midzy kobietami w kulturze, Mizieliska J., http://www.nts.uni.wroc.pl/teksty/mizielinska.html
131
mio midzy kobietami nie istnieje. Joanna Mizieliska przywouje te uwagi Butler i lesbijki w odrnieniu od gejw nie maj statusu przedmiotu zakazu: Konieczne jest, by sobie uwiadomi, e opresja dziaa nie tylko poprzez akty otwartego zakazu, ale potajemnie, poprzez ustanowienie zdolnych do ycia podmiotw i przez jednoczesn konstytucj niezdolnych do ycia (nie)podmiotw, moemy nazwa je abiektami, ktre ani nie s nazwane ani zabronione w ramach ekonomii prawa. Tu opresja dziaa poprzez produkcj tego, czego nie sposb 12 pomyle ani nazwa (Butler 1993, 312). Zagroenie, jakie stanowi lesbijka, jest neutralizowane poprzez stereotypy, ktre zaprzeczaj istnieniu lesbijek. Oto niektre z tych stereotypw: Lesbijki to kobiety nieskutecznie aspirujce do statusu mczyzny. Chc by mczyznami? A kt by nie chcia! Lessbijki to kobiety odrzucone przez mczyzn nikt ich nie chcia. aosne istoty. Lesbijki to kobiety, ktre nie zaznay jeszcze rozkoszy, ktr mgby im da mczyzna. Trzeba to naprawi. Szczeglnie ta trzecia kategoria stereotypw dotyczcych lesbijek pobudza wyobrani niektrych spord polskich politykw: Dajcie mi spokj z gejami, naprawd. Ja ju naprawd wol do lesbijek, no Jan Maria Rokita. Co mi kiedy Andrzej Czuma wspomnia ju tak artobliwie powiem z gejami to dajmy sobie spokj, ale z lesbijkami... to chtnie bym popatrzy Robert Wgrzyn. Tego rodzaju fantazje stoj prawdopodobnie za tzw. gwatami naprawczymi. Mona zidentyfikowa wrd nazywanych tak gwatw take i takie gwaty, ktrych celem jest eliminacja, ktre suszniej naleaoby nazwa gwatami eliminacyjnymi. Popeniane s one na lesbijkach aktywist13 kach odznaczajcych si odwag, co uznawane jest za mskie. Czy gwat naprawczy jest dziaaniem porwnywalnym do przecwelowania? Cwel ma zosta poprzez gwat poniony, znale si niej, w pozycji podrzdnej, w obrbie istniejcych hierarchii. Lesbijka ma zosta na-prawiona, gwat
12 13
Imitation and Gender Insubordination, Butler J., w: The Lesbian and Gay Studies Reader, Abelove H., Barale M.A., Halperin D.M. (red.), Routledge, London 1993, s. 307-320. Dzikujemy za palenie. Dlaczego Afryka nie moe sobie poradzi z przemoc, godem, wyzyskiem i AIDS, Leszczyski A., http://www.pah.org.pl/nasze-dzialania/3/3967/najnowsza_publikacja_pah
132
Cz II
ma j przywrci do patriarchalnego spoeczestwa, ma zosta odnaleziona w obrbie prawa i norm spoecznych. Oboje maj otrzyma spoeczny status kobiet. Powszechn praktyk radzenia sobie z nieistniejcym zjawiskiem lesbianizmu jest przekonywanie lesbijek kim naprawd s i czego naprawd chc. Motywem prezentowania si jako lesbijka ma by podanie za mod (lesbijki s trendy) lub ch wzbudzenia zainteresowania mczyzn (lesbijki krc). Wejcie w zwizek z drug kobiet ma by podyktowane pragnieniem czuoci poczonym z lkiem przed mczyznami. Wzmacniane jest interpretowanie swoich uczu i swego podania jako wyrazu niedojrzaoci, poszukiwania nowych wrae i dowiadcze, ulegania wpywom otoczenia. Najczstszym dowiadczeniem homofobicznej przemocy w przypadku lesbijek jest wic zakwestionowanie ich tosamoci. Mczyzna/chopiec uznany za geja musiaby dooy wielu stara, by przekona otoczenie o swojej heteroseksualnoci oraz udowodni, e jest prawdziwym mczyzn. W stosunku do dziewczt i kobiet otoczenie najczciej ignoruje ich owiadczenia i dowiadczenia. Nie ustaj prby przekonywania, e tak naprawd nie jest lesbijk a heteroseksualn kobiet, co np. mogoby si okaza po urodzeniu dziecka i odnalezieniu w sobie instynktu macierzyskiego. Tego typu naciski (ktre mog przybra form przymusu i przemocy ze strony rodziny, gwatw, atakw na partnerk, uznan za deprawatork itp.) su podtrzymaniu porzdku heteroseksualnego i narzuceniu przymusowej 14 heteroseksualnoci. Jak pisze Suzanne Pharr : Heteroseksizm i homofobia wsplnie narzucaj przymusow heteroseksualno i buduj bastion patriar15 chalnej wadzy, jakim jest nuklearna rodzina . W prawicowych atakach na ruch wyzwolenia kobiet chodzi przede wszystkim o to, e rwnouprawnienie kobiet, ich stanowczo, decydowanie o wasnych ciaach i yciu zniszcz to, co dla prawicy jest najwaniejsz instytucj spoeczn rodzin nuklearn. Podstawowa forma homofobii w stosunku do dziewczt, to totalne zakwestionowanie ich podmiotowoci. Nie brakuje przemocy seksualnej, lecz w warunkach polskich naraenie na tak przemoc jest porwnywalne do naraenia dziewczt heteroseksualnych. Silne naciski pojawiaj si czciej
14 15
Homofobia. Narzdzie seksizmu, Pharr S., http://www.autonomia.org.pl/doc/homofobia_ web.pdf, s.26. Rodzina nuklearna rodzina dwupokoleniowa skadajca si z rodzicw (zwykle maonkw) i ich biologicznych dzieci, a take adoptowanych; http://pl.wikipedia.org/wiki/ Rodzina_nuklearna
133
ze strony rodziny ni ze strony grupy rwieniczej. Czy dziewczta lesbijki s mniej naraone na przeladowania w szkole, w tym przeladowania na tle homofobicznym? Moliwe. W stosunku do heteroseksualnych koleanek, ktre postrzegane s jako rozwize, w mniejszym stopniu mog by naraone na przeladowania ze wzgldu na pe. W stosunku do chopcw, od ktrych oczekuje si, e stan si prawdziwymi mczyznami, w mniejszym stopniu mog by naraone na przemoc grupy rwieniczej, gdy odbiegaj od oczekiwa zwizanych ze stawaniem si prawdziw kobiet. W stosunku do homoseksualnych chopcw poczytywanych za tzw. biernych homoseksualistw, w mniejszym stopniu mog by zagroone zepchniciem do pozycji kobiety one ju s kobietami. W stosunku do homoseksualnych chopcw, poczytywanych za czynnych homoseksualistw w mniejszym stopniu naraone mog by s na agresj osb, ktre wzbudz ich uczucie. Od urodzenia yj, jako kobiety, w wiecie silnie mizoginicznym, przesyconym jzykiem nienawici w stosunku do kobiet i przekonaniem o ich podporzdkowanej pozycji i mniejszej wartoci. Lesbianizm to szansa odnalezienia si w tak zwanej lesbijskiej utopii, gdzie mona si otrzsn z patriarchalnej deprechy. Jest prawdopodobne, e osoby naraone na przemoc motywowan uprzedzeniami nie dostrzegaj wyrazicie tej przemocy, poniewa w obliczu opresji i dyskryminacji mogy rozwin szereg strategii i mechanizmw obronnych, z faszyw wiadomoci na czele. Bardziej uyteczna dla przezwycienia przemocy motywowanej uprzedzeniami wydaje si analiza relacji wadzy w spoeczestwie patriarchalnym ni analizy dotyczce tego, co jest czyste a co skalane w porzdku spoeczno-kulturowym i jak ma si to do roli wstrtu w tworzeniu przedmiotu i pomiotu. 16 Za Marksem pod pojciem faszywej wiadomoci rozumie si ywienie faszywych przekona stojcych w sprzecznoci z wasnymi interesami i przyczyniajcych si do utrzymania podporzdkowanego/niekorzystnego pooenia jednostki czy grupy.
16
Zerwa okowy iluzji. Moje spotkanie z myl Marksa i Freuda, Fromm E., Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2000.
134
Cz II
17
Franz Fanon przedstawi spustoszenia, do jakich dochodzi w psychice ludnoci skolonizowanej. Wedug Fanona zowieszczym aspektem sytuacji egzystencjalnej skolonizowanego jest to, i wiadomo jego jest rewersem wiadomoci kolonizatora ograbiony z wasnej tosamoci przyjmuje jego sposb mylenia i system wartoci. W procesie dekolonizacji jego umys wyzwala si z serwilizmu. Istot wyzwolenia jest uwolnienie wiadomoci, przy czym kluczowe jest odrzucenie wprowadzonej przez kolonizatora wiadomoci bycia Murzynem. To kolonizator podzieli wszystkich ludzi na biaych i czarnych, to on stworzy Murzyna. Tosamo wyzwolonego konstruowana jest poprzez signicie do wasnych dowiadcze zdobytych w procesie dekolonizacji jak i poprzez odwoanie si do wasnej kultury. Patriarchat stworzy kobiet i mczyzn uwikanych w reprodukowanie charakterystycznych dla patriarchatu relacji wadzy. Socjalizacja kobiet i mczyzn moe by analizowana jako proces wygaszania protestu przeciwko seksizmowi i nierwnoci, co skania do szczeglnej wraliwoci na zjawisko faszywej wiadomoci. Pojcie faszywej wiadomoci pomaga zrozumie polityczne uwarunkowania trudnoci uwolnienia si z opresji, a take wzgldnie maej wiadomoci swego podporzdkowanego statusu. 18 W pracy Johna T. Josta przedstawione zostaje sze podstawowych elementw faszywej wiadomoci, a mianowicie: (a) niezdolno do dostrzegania niesprawiedliwoci i podporzdkowania, (b) fatalizm, (c) legitymizacja rl spoecznych, (d) faszywa atrybucja winy i wstydu, (e) identyfikacja z opresorem, (f) opr przed zmian. Niezdolno do dostrzegania niesprawiedliwoci, opresji i pod19 porzdkowania tumaczona bya przez Melvina Lernera teori wiary w sprawiedliwy wiat, w wietle ktrej ludzie pragn wierzy, i wiat jest miejscem wzgldnie przewidywalnym, bezpiecznym i sprawiedliwym (a nie chaotycznym, gronym, wolnym od adu moralnego). Osoby i grupy naraone na przemoc i niesprawiedliwo mog minimalizowa
17 18 19
Wyklty lud ziemi, Fanon F., Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985 Negative Illusions: Conceptual Clarificatoion and Psychological Evidence Concerning False Consciousness, Jost J.T., Political Psychology, 10, 2, 1995, ss. 397- 424. The belief in a just world: A fundamental delusion, Lerner M., Plenum Press, New York 1980.
135
rozmiary doznanego pokrzywdzenia lub przypisywa sobie odpowiedzialno za to, co si stao i w ten sposb dochodzi do ocalenia ich wiary w sprawiedliwy wiat. Niezdolno do dostrzegania niesprawiedliwoci moe wiza si z porwnywaniem aktualnych sytuacji z minionymi aktami drastycznej niesprawiedliwoci i z dokonywaniem porwna wewntrzgrupowych, np. kobiety porwnuj swoje pace z pacami innych kobiet, a nie z pacami mczyzn. Przeprowadzono badania, w ktrych kobiety i mczyni sami wyznaczali sobie pac za taka sam prac paca okrelona przez kobiety stanowia 61% tego, co zadali mczyni. Gdy za oczekiwano, e za t sam pac wyznacz sami sobie czas pracy, kobiecy pracoway o 1/3 duej, co mogoby wiadczy o tym, e konsekwencj nierwnoci jest uznanie jej za usprawiedliwion. Wrd aktywistek politycznych lesbijek stwierdzono, e chocia uwaay, e ich grupa jest dyskryminowana, to jednak zaprzeczay, by same byy dyskryminowane. Fatalizm manifestuje si przekonaniem, e protest jest daremny, a zmiana niemoliwa. Dla opisu tego zjawiska psychologowie czsto posuguj si pojciem wyuczonej bezradnoci. Opisywane jest te zjawisko zbiorowej ignorancji, gdzie podobnie jak w opowieci Nowe Szaty Cesarza wszyscy widz, jak jest, lecz obawiaj si ujawni swoje spostrzeenia w obliczu oglnego przyzwolenia na dany stan rzeczy. Jedn z zasadniczych form faszywej wiadomoci jest legitymizacja zajmowanych pozycji i penionych rl poprzez przyjcie, i odzwierciedlaj one rzeczywist warto i moliwoci jednostek i grup. Zarwno grupy uprzywilejowane, jak i grupy podporzdkowane, hoduj tym samym stereotypom dotyczcym danych grup, a dostarczajcym uzasadnie nierwnoci i przywilejw. Faszywa atrybucja winy i wstydu jest potnym narzdziem podtrzymywania status quo. Samoobwinianie obserwowane jest u ofiar wszelkiego rodzaju urazowych dowiadcze. Zjawisko to wie si z potrzeb wiary w sprawiedliwy wiat, gdy chronic si przed poczuciem skrajnego zagroenia i przekonaniem o absurdalnoci wiata, ofiara przypisuje win sobie. Takie przypisanie sobie winy stanowi te prb odzyskania poczucia sprawczoci i kontroli. Poszukiwanie koza ofiarnego, nieadekwatne identyfikowanie osb i grup odpowiedzialnych za opresj, manifestuje si na przykad w seksistowskich
136
Cz II
i rasistowskich przekonaniach robotnikw czy bezrobotnych, oskarajcych kobiety i migrantw o pogarszanie warunkw na rynku pracy, zanianie wynagrodze i zabieranie miejsc pracy. Zaobserwowa mona manipulowanie grupami podporzdkowanymi i znajdujcymi si w krytycznym pooeniu, zmierzajce do ukierunkowania wrogoci na wykreowanego wroga. W ten sposb by moe hodowane s grupy modziey mskiej, atakujcej marsze rwnoci. Wskazuje si na przywizanie do uporzdkowanych, hierarchicznych struktur, w ktrych kady zna swoje miejsce, i na oczekiwanie, i wskae si ludziom, co i jak maj robi. Analizujc rytuay inicjacyjne poprzedzajce wczenie w grup, stwierdzano, e im bardziej bolesny i upokarzajcy rytua tym gbsze przywizanie do grupy. Najstraszliwsze systemy opresji maj najgorliwszych wyznawcw, im bardziej represywny system tym wiksza lojalno i zaleno. Skrajna przemoc w zwizkach interpersonalnych rwnie moe potgowa zaleno. Chocia na og stwierdza si tendencj do wysokiego oceniania wasnej grupy i deprecjonowania innych grup, w grupach o niskim statusie wystpuje zjawisko wysokiego oceniania innych grup i deprecjonowania grupy wasnej. Identyfikacja z opresorem i utosamianie si z jego potg to solidny fundament faszywej wiadomoci. Pod pojciem poznawczego konserwatyzmu, czyli oporu przed zmian, rozumiemy tendencj do trwania przy przekonaniach i interpretacjach, ktre stay si niefunkcjonalne, a take nie podejmowanie prb ich zmiany. Konserwatyzm behawioralny polega na powtarzaniu znanych dziaa,jedynie dlatego, e s one swojskie i znane. Ideologie peni funkcje paliatywne, pozwalajc nie odczuwa ble i gniewu w obliczu niesprawiedliwoci, zniewolenia, nierwnoci. Zdaniem Marksa klasa wyodrbniona w kontekcie podziau pracy i stosunku do rodkw produkcji, ale nie posiadajca wiadomoci swojego pooenia i wsplnych interesw jest klas w sobie. Przeistacza si w klas dla siebie w toku dziaa, ktre maj przezwyciy opresj. Dopiero wtedy zyskuje ona podmiotowo, rozpoznaje swoje rzeczywiste pooenie i uwalnia si od faszywej wiadomoci. Porzucenie zudze co do swojej podporzdkowanej sytuacji jest moliwe w toku zmiany tej sytuacji. Uwolnienie si od faszywej wiadomoci, ktra moe skutkowa niedostrzeganiem przez kobiety heteroseksualne, biseksualne i homoseksualne przejaww seksizmu i dyskryminacji, to proces zachodzcy w obrbie feminizmw.
137
Uwolnienie si od faszywej wiadomoci, ktra moe skutkowa niedostrzeganiem przejaww homofobii, nawet wtedy, gdy reguy ycia spoecznego zbliaj si niebezpiecznie do regu funkcjonowania subkultur wiziennych, to proces przebiegajcy w obrbie zmierzajcych do przezwycienia opresji ruchw LGBT.
Podsumowanie
Z punktu widzenia prezentowanego w tym tekcie, homofobia na usugach patriarchatu suy stabilizacji tego systemu i ugruntowaniu panujcych w nim relacji wadzy. W stosunku do mczyzn jest elementem kulturowego ksztatowania mskiej tosamoci. Formy opresji w stosunku do kobiet s silnie wyraone poprzez seksizm, aodpowiednikiem homofobii jest nienawi ze wzgldu na pe tak powszechna, e a niewidoczna. Niedostrzeganie lesbijek czy kwestionowanie ich istnienia moe by form nienawici ze wzgldu na pe. Nieheteroseksualne kobiety mog nie dostrzega przeladowa i opresji kierowanych do nich jako do lesbijek czy osb biseksualnych, jeli s w sytuacji klasy w sobie i s uwikane w rne formy faszywej wiadomoci.
Wielka nieobecna transpciowo w szkole i systemie edukacji

Agata Chaber
Wprowadzenie granice pci

Szacunkowy odsetek osb homoseksualnych w oglnej populacji waha si od 5 do 10 procent. Badania pokazuj, e mimo i nawet do 20% osb deklaruje, e w cigu swojego ycia miao fantazje lub myli seksualne czy romantyczne dotyczce przedstawicieli wasnej pci, jedynie 4-5% okrela swoj 1 tosamo jako geje lub lesbijki . Jednoczenie okoo 5,8% mczyzn i 17,7% 2 kobiet z generalnej populacji identyfikuje si jako osoby biseksualne . Oznacza to, e w przecitnej 30-osobowej klasie szkolnej mamy statystycznie co najmniej jednego geja, jedn lesbijk oraz trzy osoby biseksualne. Dane klinicystw wskazuj, e transseksualno wystpuje u jednej na 4500 osb oznaczonych przy urodzeniu jako mczyni oraz jednej na 8000 3 osb oznaczonych jako kobiety . S to dane notujce jedynie osoby, ktre podday si medycznej korekcie genitaliw. W Polsce osoby, ktre doko4 nay takiej korekty stanowi 10,8% osb transseksualnych. Dodatkowo
1
Fraternal birth order and ratio of heterosexual/homosexual feelings in women and men, McConaghy N., Hadzi-Pavlovic D., Stevens C., Manicavasagar V., Buhrich N. and Vollmer-Conna U., Journal of Homosexuality 51, 2006, ss. 161-174. Why Are So Many Girls Lesbian or Bisexual?, Sax L., Sussex Directories, Sussex 2010. On the Calculation of the Prevalence of Transsexualism, Femke O., Conway L., WPATH, 20th International Symposium, Chicago 2007. Raport o sytuacji spoecznej osob LGBT w Polsce za lata 2010, 2011, Makuchowska M., Pawlga M., Kampania Przeciw Homofobii, Lambda Warszawa, Transfuzja, Warszawa 2012.
2 3 4
139
Agata Chaber
warto zwrci uwag, e w spoeczestwie jedynie 44% osb identyfikuje si 5 w peni z pci kobiec lub msk , kolejne 51,3% okrela si na 10 stopniowym kontinuum pomidzy pci msk a kobiec z przewag jednej z nich, a 4,7% widzi siebie porodku. Transpciowo to pojcie obejmujce znaczeniowo szerok gam identyfikacji i ekspresji pciowych osb, ktre wykraczaj poza skonstruowany spoecznie model pci nadanej im przy urodzeniu (oraz zwizanej z ni kobiecoci lub mskoci). Podstawowy podzia sugeruje wyrnienie ze spektrum osb transpciowych (ang. transgender): osb transseksualnych (TS osb 6 dcych do metrykalnej i medycznej korekty pci) , transwestytycznych (TV osb upodobniajcych si do pci przeciwnej poprzez ubir i zachowanie 7 w celu osignicia satysfakcji emocjonalnej) oraz transgenderycznych (TG osb, ktre nie odnajduj si w binarnym systemie pciowym zakadajcym podzia na kobiety i mczyzn, np. osoby nie identyfikujce si z adn 8 pci) . Tosamo pciowa nie ma wpywu na orientacj seksualn danego czowieka osoby trans mog posiada takie same orientacje seksualne jak 9 osoby cis i wchodzi w relacje zarwno rnopciowe, jak i jednopciowe. Nonkonformizm pciowy uczniw i uczennic jest dla nich szczeglnym 10 utrudnieniem i czynnikiem stresogennym w codziennym funkcjonowaniu . 11 Odkrycie i potrzeba ujawnienia swojej nieheteronormatywnej tosamoci
5 6 7 8 9
Tame. Klasyfikacja Chorb i Problemw Zdrowotnych ICD-10 Transseksualizm. Psychiatria. Tom 2., Bilikiewicz A., Puyski S., Wciorka J., Robakowski J., Urban & Parner, Wrocaw 2003. In Defense of Gender Ambiguity: Jessica Benjamin, Layton L., Gender & Psychoanalysis 1, 1996, ss. 27-43. Cisgender termin okrelajcy osoby nie-trans, czyli takie, ktrych tosamo pciowa jest zgodna z pci metrykaln/biologiczn. Pojcie to zostao wprowadzone w celu depatologizacji transpciowoci i wyeliminowania okrele normalny/normalna oraz genetyczna kobieta/genetyczny mczyzna. Zob. Tematyka transpciowoci w wybranych publikacjach oraz jej usytuowanie we wspoczesnych dyskursach akademickich, Dynarski W., w: Raport o homo-, biseksualnoci i transpciowoci w podrcznikach akademickich, Loewe A. (red.), Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2010. Transgender Youth, Ludeke M., NASSP, Reston 2009. Heteronormatywno wszechobecne w kulturze i spoeczestwie zaoenie, e wszyscy ludzie s heteroseksualni i podejmuj role pciowe zgodne z pci, ktr zostali oznaczeni przy urodzeniu. Zob. Tabu seksuologii: wtpliwoci, trudne tematy, dylematy w seksuologii i edukacji seksualnej, Jodko A., Wydawnictwo Szkoy Wyszej Psychologii Spoecznej Academica, Warsyawa 2008.
10 11
140
Cz II
pciowej moe wiza si z tym, e ucze czy uczennica zapragnie, by zwracano si do niej/niego wybranym (niemetrykalnym) imieniem lub nazwiskiem oraz stosowano mskie lub eskie formy i zaimki, odpowiednio do tosamoci danej osoby; moe te chcie korzysta z azienek i przebieralni przeznaczonych dla przedstawicieli pci, z ktr si identyfikuje. Do form wyraania swojej tosamoci pciowej naley rwnie ekspresja wizualna: noszenie ubra oraz ozdb charakterystycznych dla danej pci. Jeli w szkole na niektrych lekcjach funkcjonuje podzia klas na grupy dziewczt i chopcw, osoba transpciowa moe chcie uczszcza do grupy zgodnej ze swoj identyfikacj pciow. Nauczyciele oraz kadra wychowawcza powinni pracowa z uczniami/ uczennicami i pomaga im w radzeniu sobie z trudnociami napotykanymi na szkolnych korytarzach i w klasach. Powinni rwnie zapewni im bezpieczestwo, zarwno fizyczne, jak i psychologiczne oraz emocjonalne, a take wsparcie w procesie odkrywania swojej tosamoci pciowej. Jest to szczeglnie wane, gdy mode osoby trans wyraajc swoj tosamo pciow w formie innej ni wskazywaaby na to ich fizjologia czy pe metrykalna, mog 12 stawa si ofiarami kpin, zaczepek, molestowania czy przemocy . 13 Statystyki pokazuj, i na kade sto osb przypada blisko jedna, ktra nie identyfikuje si z pci nadan jej przy urodzeniu. Oznacza to, i w kadej szkole jest przynajmniej kilka osb transpciowych. Jak wskazuj dane w niniejszym raporcie, mimo to polskie szkoy nie zauwaaj obecnoci osb transpciowych wrd wychowankw ani nauczycieli. Za taki stan rzeczy odpowiadaj cztery czynniki: a) brak informacji o rnorodnoci tosamoci pciowych w podstawach programowych szk podstawowych, gimnazjalnych oraz rednich, a take w standardach ksztacenia nauczycieli, ofertach Orodkw Rozwoju Edukacji, studiw podyplomowych dla nauczycieli i placwek 14 doskonalenia nauczycieli ; b) znacznie wiksze rozpowszechnienie tematyki rnorodnoci orientacji seksualnych oraz uprzedze zwizanych z nieheteroseksualnoci ni
12 13 14
Transgender Youth: Invisible and Vulnerable, Grossman A., DAugelli A., J. Homosex 51(1), 2006, ss. 111-28. The Gay and Lesbian Atlas, Gates G., J., Urban Institute Press, Washington D.C. 2004. Wielka Nieobecna. O edukacji antydyskryminacyjne w systemie edukacji formalnej w Polsce, Abramowicz M. (red.), Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Warsyawa 2011.
141
Agata Chaber
kwestii rnorodnoci tosamoci pciowych , co prowadzi do automatycznej kategoryzacji osb nietypowo (lub przeciwnie) wyraajcych 16 swoj identyfikacj pciow jako osb homoseksualnych zgodnie ze 17 stereotypem mskiej lesbijki i zniewieciaego geja ; c) powstrzymywanie si przez osoby transpciowe przed wyraaniem swojej 18 19 tosamoci pciowej w obawie przed dyskryminacj i wykluczeniem ; d) niewidoczno spowodowana ma iloci coming outw osb trans w wieku szkolnym.
15
Przemoc wobec osb transpciowych w szkoach

Zdecydowana wikszo osb transpciowych (blisko 74%) czeka z ujawnie20 niem swojej transpciowoci do osignicia dorosoci . Dane klinicystw 21 zebrane na podstawie blisko czterech dekad bada wskazuj, e w Holandii osoby transpciowe najczciej ujawniaj swoj tosamo pciow mi-
15
Liczba bada dotyczcych gejw i lesbijek jest niewielka, jednak ilo bada powiconych osobom transpciowym jest bliska zera, w: Knowledge for practice with transgendered persons, Mallon G., Journal of Gay & Lesbian Social Services 10, 1999, ss. 1-18. Dane na temat stosunku polskiego spoeczestwa do osb transpciowych, w: Raport o sytuacji spoecznej osob LGBT w Polsce za lata 2010, 2011, Makuchowska M., Kampania Przeciw Homofobii, Lambda Warszawa, Transfuzja, Warszawa 2012. Spoeczna historia homoseksualnoci. Ruch wyzwolenia (szkic do problematyki), Krzemiski I., w: Queer Studies. Podrcznik Kursu, Kochanowski J., Abramowicz M., Biedro R. (red.), Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2010. Harsh Realities. The Experience of Transgender Youth in Our Nations Schools, Greytak E., Kosciw J., Diaz E., GLSEN, New York 2009. Jedynie zdaniem 4,7% transpciowych respondentw polskie spoeczestwo akceptuje i szanuje osoby transpciowe. Natomiast 50% uznao, e transpciowo jest tematem nieznanym dla ogu spoeczestwa, jest zaburzeniem lub degeneracj (62%), osoby transpciowe s chore i wymagaj pomocy (33,7%), s traktowane jak dziwacy (73,1%). Zob. Raport o sytuacji spoecznej osob LGBT w Polsce za lata 2010, 2011, Makuchowska M.. Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2012. Kicked Out Anthology Shares Stories of LGBTQ Youth Homelessness, Lowrey S., GLAAD, Los Angeles 2010. Mortality and morbidity in transsexual subjects treated with cross-sex hormones, Van Kesteren P., Asscheman H., Megens J., Gooren L., Journal of Clinical Endocrinology 47, 1997, ss. 337343.
16
17
18 19
20 21
142
Cz II

22
dzy 21. a 24. rokiem ycia, za na tranzycj decyduj si czsto nawet 10 lat pniej. Przyczyn jest wiele: poza naruszajcymi godno czowieka 23 holenderskimi regulacjami , powodem jest czsto ch osignicia najpierw niezalenoci i materialnego zabezpieczenia ycia na wypadek negatywnej reakcji rodziny. Kolejnym powodem moe by nieznajomo zagadnie zwizanych z transpciowoci wrd uczniw i uczennic,wynikajca z faktu, e tematyka tosamoci pciowej nie jest poruszana w szkole ani w domu. Brak reprezentacji i obecnoci danych grup spoecznych w spoeczestwie prowadzi do zwikszania si poczucia izolacji modziey i zmniejszania si 24 szans na ujawnienie swoich tosamoci zarwno przed sob jak i innymi . Wan rol odgrywa take lk przed przeladowaniami w szkole czy na uczelni. W badaniach nad poczuciem bezpieczestwa osb trans i prze25 moc motywowan nonkonformizmem tosamoci i ekspresji pciowej 82% respondentw stwierdzio, e nie czuje si w szkole bezpiecznie. Jednoczenie 87% modziey identyfikujcej si jako trans byo ofiarami przemocy psychologicznej (najczciej padajce wyzwiska nawizyway do niewystarczajcej mskoci lub kobiecoci, np. peda, ciota, babochop, lesba; ale zdarzay si rwnie inwektywy nawizujce bezporednio do transpciowoci danej osoby, np. mwice o obcinaniu fiuta lub obcinaniu cyckw). 90% z tych uczniw/uczennic syszao mow nienawici ze strony innych uczniw/uczennic, za 36% ze strony nauczycieli. 53% dowiadczyo w szkole przemocy fizycznej w formie popychania czy szturchania, za 26% zostao zaatakowane
22
Tranzycja proces przejcia od pci, ktr oznaczono osob przy urodzeniu, do korekty pci metrykalnej w dokumentach. Moe w sobie zawiera m.in. rozpoczcie uywania imienia odpowiadajcego identyfikacji pciowej, adekwatnej odziey, terapi hormonaln, interwencje chirurgiczne itd.. Warto zauway, e mimo i Holandia jest krajem, ktry w 1985 roku jako jeden z pierwszych przyj regulacje prawne umoliwiajce prawn zmian oznaczenia pci w dokumentach, w chwili obecnej ma jedn z bardziej restrykcyjnych i ingerujcych w wolnoci i prawa czowieka legislacji. Okrela ona szczegowo jakie wymogi fizyczne i anatomiczne musi spenia dana osoba, aby uzyska korekt pci. Powoduje to, e wiele osb pod przymusem przechodzi procedury medyczne, ktrych nie chce i nie potrzebuje. W Polsce sdowa korekta pci moliwa jest od 1964 roku, jednak przebiega na podstawie kodeksu cywilnego, nie za odrbnej ustawy. Umoliwia to sdom wydawanie arbitralnych wyrokw na temat tranzycji poszczeglnych osb. Dodatkowo brak regulacji umoliwia lekarzom diagnostykom prowadzenie dugotrwaej i kosztownej terapii bez obietnicy uzyskania skierowania na operacje. Depression among lesbians: an invisible an unresearched phonomenon, Rothblaum E., D, Journal of Gay and Lesbian Psychotherapy 1, 1990, ss. 67-87. Harsh Realities. The Experience of Transgender Youth in Our Nations Schools, Greytak E., Kosciw J., Diaz E., GLSEN, New York 2009.
23
24 25
143
Agata Chaber
pici, kopane lub doznao napaci z broni w rku: noem, kijem lub cikim przedmiotem. Bezporednimi przesankami do uycia wymienionych powyej form przemocy bya tosamo lub ekspresja pciowa ofiar. Dodatkowo 76% respondentw dowiadczyo molestowania seksualnego w postaci m.in. nachalnych i niechcianych propozycji seksualnych lub dotykania w nieodpowiedni i niechciany sposb. 92% osb trans odczuo, e s celowo wykluczane przez szkolnych kolegw i koleanki z rnych aktywnoci lekcyjnych i pozalekcyjnych, 62% byo ofiarami tzw. cyber-przeladowa: guchych telefonw, wiadomoci tekstowych, e-maili lub zamieszczania obraliwych informacji na ich temat na portalach spoecznociowych, za 67% modziey pado ofiarami kradziey lub celowego zniszczenia mienia. Wane jest wskazanie, e a 54% tych incydentw nie zostao zgoszone nauczycielom, pedagogom, wadzom szkoy, instancjom wyszym ani nawet rodzicom czy opiekunom. Spord zgoszonych incydentw jedynie 33% przypadkw doczekao si reakcji ze strony kadry szkolnej. W znacznym stopniu utrudnia to sytuacj osb trans zwaszcza, e spotykaj si one rwnie czsto z nieakceptacj, przemoc oraz 26 odrzuceniem ze strony wasnych rodzin . Brak poczucia bezpieczestwa zwizany z realnym zagroeniem przeladowaniami ze strony innych uczniw i uczennic oraz kadry szkolnej przy27 czynia si do sabszych wynikw w nauce wrd modziey trans . A 68% osb, ktre byy w swojej szkole ofiarami przemocy czy dyskryminacji, zgosio, i opucio przynajmniej jeden dzie szkoy w miesicu dla ochrony przed przeladowaniami. Dodatkowym utrudnieniem w ukoczeniu edukacji moe by ryzyko bezdomnoci wrd modziey trans: do 40% bezdom28 nej modziey stanowi osoby LGBT . S to osoby, ktre ucieky z domw rodzinnych lub zostay z nich wyrzucone. Kolejnym rezultatem braku bezpiecznej przestrzeni oraz ycia w cigym zagroeniu przemoc i przeladowaniami jest zwikszony odsetek depresji oraz myli i prb samobjczych u modziey trans zarwno w porwnaniu z generaln populacj, jak i w porwnaniu z grup osb LGB. Ponad
26
Parents reactions to transgender youths gender nonconforming expression and identity, Grossman, A. H., DAugelli, A. R., Howell, T. J., and Hubbard, S., Journal of Gay and Lesbian Social Services, 18, 2005, 316. Harsh Realities. The Experience of Transgender Youth in Our Nations Schools, Greytak. E., Kosciw, J. and Diaz, E., GLSEN, New York, 2009. Injustice At Every Turn. A Report of the National Transgender Discrimination Survey, Grant, J., Mottet, L. and Tannis, J., NCTE & NGLTF, Washington D.C., 2010.
27 28
144
Cz II
41% osb trans przynajmniej raz w yciu prbowao popeni samobjstwo, 29 w porwnaniu z 1,6% osb w generalnej populacji . Osoby takie czciej 30 cierpi te na depresj i maj wyszy poziom korzystania z uywek , co wiadczy o gorszej ni u ich nietranspciowych rwienikw oglnej jakoci ycia modziey trans.
Niewidoczno. Inne formy dyskryminacji.

Niewiele jest dostpnych bada na temat sytuacji spoecznej osb trans. Bada skupiajcych si na transpciowej modziey jest jeszcze mniej, gdy wikszo opracowa dotyka procesw tranzycji oraz dowiadcze z personelem medycznym, a ten obszar ycia czsto dotyczy osb trans powyej 30. roku ycia. Dyskryminacja ze wzgldu na orientacj seksualn i tosamo pciow rozpatrywana jest nie tylko w sytuacjach, kiedy dana osoba jest nieheteroseksualna lub transpciowa, ale rwnie wtedy, kiedy (niezalenie od faktycznych cech osobistych) jest za tak uznawana. Stereotyp geja i lesbijki zawiera w sobie znaczniki dotyczce wygldu danych osb: lesbijki to mskie kobiety z krtkimi wosami, czsto noszce mskie ubrania, nieuywajce makijau, podczas gdy jako gejw identyfikuje si sfeminizowanych mczyzn o wysokich gosach, czsto te czy si bycie gejem z performanceami drag queens. Tematyka transpciowoci jednak, nawet w porwnaniu do tematyki nieheteroseksualnych orientacji seksualnych, pozostaje w dalszym cigu nieznana. W zetkniciu si z osob, ktrej pciowo wyraana jest odmiennie lub pozabinarnie, dostpno stereotypu osb homoseksualnych powoduje jego natychmiastowe przywoanie, co prowadzi do automatycznej kategoryzacji osb trans (lub osb wyraajcych swoj tosamo pciow niezgodnie ze standardami spoecznymi) jako osb LGB. Dlatego te z informacji o homofobicznych przeladowaniach modziey mona rwnie korzysta w kontekcie osb transpciowych. Homofobi jako przejaw uprzedze wobec osb amicych norm pciow (dotyczc konkretnie seksualnoci) mona bowiem traktowa jako form transfobii, gdy 31 posiadanie tych uprzedze jest ze sob wysoko skorelowane . Std wysokie
29 30 31
Tame. Attempted suicide among transgender persons: The influence of gender-based discrimination and victimization, Clements-Nolle, K., Marx, R. and Katz, M., J Homosex. 51(3), 2010, 53-69. Gender Differences in Correlates of Homophobia and Transphobia, Nagoshi, J., Adams, K., Terrell, H., Hill, E., Brzuzy S. and Nagoshi, C., Sex Roles 59, 7-8, 2010, 521-531.
145
Agata Chaber
statystyki uywania sw peda, ciota czy lesba w odniesieniu do modziey identyfikujcej si jako transpciowa. Czsto te modzie ta moe nie mie wiadomoci istnienia zagadnienia transpciowoci, przez co osoba trans moe sama identyfikowa si jako przynalena do grupy LGB. Sytuacja 32 ta dotyczy w szczeglnoci heteroseksualnej modziey transpciowej , ktra przez swoje otoczenie uznawana jest za lesby lub pedaw ze wzgldu na zainteresowanie przedstawicielami pci, ktr im przypisano przy urodze33 niu (aczkolwiek rnej od ich identyfikacji pciowej) , bednie przyjmujc w zwizku z tym najbardziej dostpn definicj swojej tosamoci, tj. homo34 seksualn orientacj seksualn . Wane jest by kadra nauczycielska potrafia przekazywa wiarygodne informacje dotyczce tosamoci pciowej, aby umoliwi modziey pene zgbianie wasnej tosamoci oraz rozwj w kierunku zgodnym z identyfikacj pciow w bezpiecznym otoczeniu.
Tosamo pciowa w programach nauczania

Jak wspomniano wczeniej, w podstawach programowych szk podstawowych, gimnazjalnych oraz rednich, a take w standardach ksztacenia nauczycieli/nauczycielek, ofertach Orodkw Rozwoju Edukacji, studiw podyplomowych dla nauczycieli/nauczycielek i placwek doskonalenia zawodowego, brakuje informacji dotyczcych rnorodnoci tosamoci pciowych. Nauczyciele i nauczycielki nie wczaj ich do lekcji, poniewa nie widz zapotrzebowania na obecno takiej tematyki na swoich zajciach, nie s wiadomi obecnoci transpciowych uczniw/uczennic bd nie znaj tematyki na tyle dobrze, aby kreatywnie czy edukacj o transpciowoci z ramowymi programami nauczania. W czasie edukacji kadry pedagogicznej na adnym etapie ksztacenia nauczyciele i nauczycielki nie maj szansy przedyskutowa i zrozumie
32
Jako heteroseksualn osob transpciow rozumie si np. osob oznaczon przy urodzeniu jako mczyzna jednak identyfikujc si jako kobieta (transkobieta) i charakteryzujc si pocigiem seksualnym lub romantycznym do mczyzn. Np. transmczyzna (przy urodzeniu oznaczony jako kobieta a identyfikujcy si jako mczyzna) odczuwajcy atrakcj do kobiet. Transgender communities: developing identity through connection, Lev, A. [w:] Handbook for Counseling and Psychotherapy with Lesbian, Gay, Bisexual and Transgender Clients, Bieschke, K., Perez, R. and DeBord, K. (red.), APA, Washington D.C., 2007.
33 34
146
Cz II
tematyki transpciowoci, transwestytyzmu, binarnoci pciowej ani interseksualnoci. Sowo gender, tumaczone czsto jako pe psychologiczna, pojawia si w ofertach placwek doskonalenia nauczycieli trzy razy, i to jedynie w kon35 tekcie tzw. Gender Studies, ktre czsto umacniaj binarno pciow poprzez akcentowanie historii dominacji mczyzn, wzmacnianie pozycji kobiet w spoeczestwie oraz prb wypracowania zrwnowaonych relacji midzy kobietami i mczyznami. W zwizku z tym zamiast eksplorowa rnorodno identyfikacji pciowych i pokazywa pe jako kontinuum, skupiaj si na dwch pciach dominujcych w dyskursie heteronormatywnym: mskiej i eskiej. Dodatkowo podrczniki dostpne na humanistycznych uczelniach wyszych oraz uywane podczas zaj przez przyszych nauczycieli i pedagogw (szczeglnie na kierunku psychologia, w ramach tzw. zaj oglnouniwersyteckich oraz na specjalizacjach pedagogicznych) nadal zawieraj 36 homofobiczne i transfobiczne treci : patologizuj nieheteroseksualn orientacj seksualn oraz transpciowo, kategoryzuj osoby LGBT jako obce i odmienne, wyraaj wrogo, traktuj orientacj seksualn lub tosamo pciow jako temat dotyczcy moralnoci czowieka, a take zakadaj pen 37 38 heteroseksualno i cisgenderyzm spoeczestwa . Jeli chodzi o moliwo przywoania tematyki tosamoci pciowej i orientacji seksualnej podczas lekcji w szkoach podstawowych, gimnazjach i szkoach rednich, w podstawie programowej znajduj si dwie wzmianki dotyczce seksualnoci czowieka: w podstawie programowej wychowania do ycia w rodzinie pojawia si sformuowanie tolerancja dla odmiennoci () seksualnych sugerujce, i nieheteroseksualno jest odstpstwem od normy; za w ramach lekcji wiedzy o spoeczestwie uczniowie ucz si rozwaa argumenty i kontrargumenty stron sporu o przyznanie mniejszociom seksualnym takich samych praw, jakie maj osoby heteroseksualne
35
GLB + T?: Gender/Sexuality Movements and Transgender Collective Identity (De)Constructions, Broad, K., International Journal of Sexuality and Gender Studies 7, 4, 2002, 241264. Obraz homoseksualnoci, biseksualnoci i transpciowoci w powszechnie dostpnych podrcznikach akademickich dla studentw psychologii, pedagogiki i resocjalizacji, Franke, K., [w:] Raport o homo-, biseksualnoci i transpciowoci w podrcznikach akademickich, Loewe, A. (red.), Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa, 2010. Analiza merytoryczna wybranych pozycji pimiennictwa powiconego problematyce homoseksualnoci, wydanego w jzyku polskim w latach 1970-2008, Bojarska, K., [w:] Tame. Tematyka transpciowoci w wybranych publikacjach oraz jej usytuowanie we wspczesnych dyskursach akademickich, Dynarski, W., [w:] Tame.
36
37 38
147
Agata Chaber
zamiast wychodzi z perspektywy poszanowania praw czowieka i rwnoci wszystkich obywateli wobec prawa. Sama tosamo pciowa pojawia si jedynie w ramowym programie wychowania do ycia w rodzinie: jednym z omawianych zagadnie s podstawowe informacje o rozwoju seksualnym czowieka: tosamo pciowa kobieco i msko, sugerujce moliwo istnienia jedynie dwch biegunw tosamoci pciowej. Lekcje wychowania do ycia w rodzinie powicone maj by zagadnieniom takim jak: ksztatowanie i akceptacja tosamoci pciowej oraz moliwoci pomocy w pokonywaniu trudnoci zwizanych z tosamoci pciow. Brak jest w programie wyjanienia jakie moliwoci pomocy maj nauczyciele/ nauczycielki czy uczniowie/uczennice oraz jakie trudnoci zwizane z tosamoci pciow s tematem zaj. Takie sformuowanie w programach nauczania umoliwia liczne naduycia: zakadajc patologizacj, infantylizacj lub wiktymizacj osb, ktrych tosamo pciowa jest pynna bd nie mieci si w kategoriach pci kobiecej bd mskiej. Sformuowanie to otwiera te furtk zwolennikom terapii reparatywnej, ktrej nieskuteczno 39 40 dowiedziono zarwno u osb nieheteroseksualnych jak i transpciowych . Zamiast tego dyskutowane i przekazywane mogyby by informacje na temat rnorodnoci identyfikacji pciowych oraz moliwoci radzenia sobie z tzw. 41 dysfori pciow , w tym te dotyczce korekty pci metrykalnej. Podobnie inne przedmioty nauczane na rnych poziomach nauki mogyby by uzupenione o tematyk transpciowoci oraz nonkonformistycznej tosamoci pciowej. Podobnie jak homo- czy biseksualno rnych autorw literatury polskiej jest pomijania w czasie lekcji im powi42 43 44 conych (Miron Biaoszewski , Maria Dbrowska , Witold Gombrowicz ,
39 40 41
Just the Facts about Sexual Orientation and Youth: A Primer for Principals, Educators, and School Personnel, APA, Washington, D.C., 2007. The Transsexual Phenomenon, Benjamin, H., Julian Press, New York, 1966. Dysforia pciowa subiektywnie odczuwany brak zgodnoci pomidzy pci psychologiczn a biologiczn/metrykaln. Leczenie dysforii polega na kuracji hormonalnej oraz interwencjach medycznych nacelowanych na korekt pci biologicznej i dostosowanie ciaa do identyfikacji pciowej danej osoby. Homowarszawa,Teodorczyk, M., Minato, M., Szot, W. i Kostrzewa, Y. (red.), Abiekt.pl, Otwarte Forum, Lambda Warszawa, Warszawa 2009. Homobiografie, Tomasik, K.. Krytyka Polityczna, Warszawa, 2008. Antes que anochezca, Arenas, R., Tusquets, Buenos Aires, 1992.
42 43 44
148
Cz II

45 46 47
Marek Hasko , Maria Konopnicka , Jan Lecho i wielu innych), tak transpciowo czy te wykraczanie poza granice rl pciowych nadawanych kobietom i mczyznom w danych czasach nie jest wspominane na zajciach jzyka polskiego, historii, wiedzy o spoeczestwie i innych. Przykadowo Henryka III Walezego, krla Polski, rozwaa mona jako osob transwestytyczn z upodobaniem wkraczajc w esk rol pciow swoj ekspre48 sj, strojem oraz biuteri ; Joanna dArc walczya mieczem w mskiej zbroi i przeprawiaa si przez nieprzyjazne tereny jako mczyzna, za co (midzy 49 innymi) zostaa finalnie stracona ; Emilia Plater dziewica bohater, na czas powstania cia wosy, uszya sobie mski strj i czsto ukrywaa swoj 50 biologiczn pe . Jeszcze ciekawszy przykad podsuwa nam posta Marii Komornickiej, a waciwie Piotra Wasta, ktry w 1907 roku w Poznaniu 51 spali damskie suknie i ujawni swoj msk tosamo pciow . Wast po wielu latach pobytu w szpitalach psychiatrycznych zmar w Izabelinie pozostawiajc po sobie dorobek pisarski i poetycki. Doskona ilustracj dla nieprawidowoci binarnoci pciowej zapewnia nam przykad Stanisawy Walasiewiczwny polskiej sprinterki i mistrzyni olimpijskiej, u ktrej po mierci odkryto zarwno mskie i eskie narzdy 52 pciowe (adne z nich nie byy w peni rozwinite) oraz chromosom Y . Podczas omawiania II Wojny wiatowej oraz nazistowskiej dominacji w Europie warto wspomnie o Paragrafie 175, na podstawie ktrego mczyni bi- i homo53 seksualni oraz transwestyci i transkobiety zsyani byli do obozw mierci .
45 46
Miosne gry Marka Haski, Stanisawczyk, B., Prszyski i S-ka, Warszawa, 1988. Maria Dulbianka. Barwy kampanii, Zwolak, K., [w:] Krakowski Szlak Kobiet. Przewodniczka po Krakowie emancypantek, Ewa Furga (red.), Fundacja Przestrze Kobiet, Krakw, 2009. Z pamitnika poety, Wierzyski, K., [w:] Wspomnienia o Janie Lechoniu, Kdziela, P. (red.), Wizi, Warszawa, 2006. Queer (Re)Readings in the French Renaissance: Homosexuality, Gender, Culture, Ferguson, G, Ashgate, Aldershot/Burlington, 2008. Joann of Arc. The warrior Saint, Richey, S., Praeger, Westport, 2003. Encyklopedia wojskowa, Warszawa 1936, t. VI. Kto si boi Marii K.? Sztuka i wykluczenie, Zdanowicz, K., Wydawnictwo Naukowe i Artystyczne Gnome, Katowice, 2004. Walasiewicz bya kobiet, Snochowska-Gonzales, C. i Kuzia, T. [w:] Kobiety, ktre igray z bogami. Borowiec, A. (red.) Agora SA, Warszawa, 2010. The Hidden Holocaust?: Gay and Lesbian Persecution in Germany 1933-45, Grau, G., Schoppmann, C., Fitzroy Dearborn Publishing., Chicago, 1995
47 48 49 50 51 52 53
149
Agata Chaber
W czasie omawiania historii wspczesnej obok historii emancypacji kobiet i walki o zniesienie dyskryminacji osb czarnoskrych moe znale si rwnie miejsce na emancypacj i rozwj ruchw LGBT. Ciekawa wydaje si te wzmianka o prowadzonej w czasie PRL akcji Hiacynt, ktrej celem byo gromadzenie akt osb homoseksualnych oraz osbo nietypowej ekspre54 sji pciowej (w tym czasie rwnie klasyfikowanych jako homoseksualne) .
Wnioski
Pomijanie tematyki tosamoci pciowej w procesie ksztacenia nauczycieli/ nauczycielek, a take w ramowych programach nauczania szk podstawowych, gimnazjw oraz szk rednich, sprzyja izolacji i wykluczeniu osb transpciowych oraz ich niewidocznoci. W szkoach widoczne s przejawy transfobicznej i homofobicznej przemocy, a take dyskryminacji transpciowej modziey, ktra nie czujc si bezpiecznie w swoim otoczeniu nie zgasza takich przypadkw kadrze pedagogicznej. Kadra pedagogiczna, nie posiadajc odpowiedniej wiedzy i kompetencji aby adekwatnie reagowa na przemoc i dyskryminacj, czsto wrcz ignoruje problem lub nie zauwaa jego wystpowania, co zwiksza spoeczne przyzwolenie na zachowania przemocowe i dyskryminujce. Nkania oraz przeladowania wystpujce w klasach i na korytarzach szkolnych, w poczeniu z obaw przed potencjalnym odrzuceniem lub faktycznym wykluczeniem przez rodzin, prowadz do znacznie gorszego dobrostanu psychicznego modych osb trans: depresji i prb samobjczych, niszych wynikw w nauce oraz zagroenia bezdomnoci. Rol kadry pedagogicznej jest zapewnienie wszystkim uczniom i uczennicom poczucia bezpieczestwa i poszanowania godnoci czowieka. Zgodnie z tym, nauczyciele i nauczycielki powinni dba o wiarygodno oraz rnorodno treci przekazywanych na lekcjach oraz o ich wolno od uprzedze i dyskryminacji. Powinni rwnie aktywnie budowa bezpieczn przestrze dla uczniw i uczennic, ktrych tosamo pciowa jawi si jako nietypowa, wspomaga ich w trudnociach codziennego ycia i poszukiwaniu oraz eksplorowaniu swojej tosamoci, a take wspiera wolno ekspresji pciowej.
Z informacji zawartych w licie do KPH z dn. 19.04.2012 roku od IPN wynika, e akta te, zbierane przez Suby Bezpieczestwa w latach 1944-1990 istniej do dzi i trzymane s w osobnych archiwach do dyspozycji Prezesa IPN.
54
150
Szkoa instytucja, szkoa wsplnota

Sebastian Matuszewski
Kilka lat temu Replika, pismo wydawane przez Kampani Przeciw Homofobii, poprosia mnie, jako nauczyciela-geja, o udzielenie wywiadu. Zapytaem moich uczniw i uczennice, co o tym sdz. Odpowied brzmiaa: Nie, Sebastian. Ani z ciebie gej, ani nauczyciel. Niech to posuy zarazem za wstp i ostrzeenie. Chocia bowiem jestem nieheteroseksualny czy nieheteronormatywny i cho wykadam histori filozofii, we wszystkich trzech szkoach, w ktrych pracowaem, co roku od dziesiciu lat dokonuje si we wrzeniu ten sam absolutnie pozbawiony sensacji i bezbolesny proces: nowe uczennice i nowi uczniowie dowiaduj si, e jestem nieheteroseksualny, przykuwa to ich uwag na kilka dni, po czym internalizuj t wiedz, obojtniej na ni i przekierowuj zainteresowanie na jak inn moj cech to, e jestem ysy albo e nie lubi podry i porannego wstawania. Innymi sowy, ani ja, ani oni nie buduj mojej tosamoci wok seksualnoci, pciowoci, genderu itp., mimo e w naturalny sposb kwestia tego, z kim tacz, z kim sypiam i ktry aktor mi si podoba, pojawia si w naszych rozmowach, a w trzeciej klasie, w zwizku z kursem historii filozofii, dochodzimy do problemu tego, co znaczy mie tosamo oraz do pyta o naturalno lub konwencjonalno rodziny nuklearnej, pci, rl pciowych itd. I cho by moe moi uczniowie i uczennice myl niekiedy w skrcie, e jestem gejem (i cho by moe sam niekiedy tak si opisuj), sdz, e gdyby mieli o tym powiedzie co wicej, z atwoci potrafiliby zdekonstruowa t kategori.
151
Nie jestem rwnie nauczycielem w kadym razie nie w takim sensie, w jakim jest nauczycielem przecitny funkcjonariusz systemu edukacji wyobraony przez prawo owiatowe, Kart Nauczyciela i cay zestaw obyczajw przekazywanych z pokolenia na pokolenie w Pokoju Nauczycielskim. Do aparatu pastwowego mam stosunek bardziej ni zdystansowany, a za najdraliwsze i najbardziej uciliwe w mojej pracy uwaam te momenty, w ktrych stykam si z nadzorem ze strony aparatu systemu, tj. kontrole kuratorium oraz egzaminy maturalne. Jeli wic chc napisa kilka uwag o obecnoci osb nieheteronormatywnych w szkole oraz o wpywie szkoy na osoby nieheteronormatywne, to za swj mandat nie uwaam ani wasnej gejowskiej tosamoci, ani znajomoci technik nauczycielskich. Nie polegam tu rwnie na analizie ilociowej, lecz pewnym zbiorze odczu i intuicji, ktrych nabraem podczas trzyletnich okresw przebywania w towarzystwie okoo tysica piciuset modych ludzi o okoo tysicu piciuset pciach, genderach, orientacjach seksualnych oraz innych cechach, ktre mieszcz si na wielkiej liczbie rozmaitych kontinuw. Bowiem bodaj nic, tak jak praca w szkole, nie przekonuje o prawdzie podstawowego i pierwszego aksjomatu, od ktrego rozpoczyna swoj najwaniejsz ksik Eve Kosofsky-Sedgwick: Ludzie s rni. Istniej dwa rodzaje szk. Model najbardziej rozpowszechniony we wspczesnym wiecie,w tym rwnie w Polsce, to Szkoa-Instytucja. Jest to model przekazywania wiedzy i nauczania zachowa do nietradycyjny i stosunkowo nowy, okoo stupidziesicioletni, polegajcy na podporzdkowaniu funkcji szkoy celom pastwowym, a wic powielaniu z pokolenia na pokolenie zastanego systemu spoecznego, inaczej mwic, wdraaniu do zastanego sposobu ycia. Szkoa-Instytucja posuguje si systemem regulacji o charakterze prawnym, kreowanych na poziomie ministerstw i kontrolowanych przez kuratoria. Typ przekazywanych przez Szko-Instytucj treci pedagogicznych i edukacyjnych musi by, oczywicie, bardzo schematyczny, poniewa tylko uproszczone treci daj si zapisywa w postaci prawnych formu (ministerialnych rozporzdze) i tylko proste, zapisywalne w postaci paragrafw reguy, mog podlega kuratoryjnej kontroli. Z uwagi na ten oczywisty fakt Szkoa-Instytucja reprodukuje wiedz o wiecie w postaci schematycznych, stereotypowych, ekonomicznych formu, a proces pedagogiczny i edukacyjny podporzdkowany jest waciwie wycznie efektowi, celowi, ktrym z koniecznoci jest egzamin koczcy dany etap nauczania.
152
Cz II
W modelu tym nie mieci si waciwie rozpoznanie rzeczywistego miejsca uczennicy czy ucznia w wiecie. By uj rzecz dosadniej: celem Szkoy-Instytucji w czasie dwunastu lat procesu dydaktycznego dyscyplinujcego przez osiem godzin dziennie ciaa i umysy modziey, nie jest doprowadzenie do tego, by jednostka dowiedziaa si kim jest, czego pragnie i jak ma dziaa w wiecie by, wraz z innymi ludmi, uczyni go lepszym. Celem Szkoy-Instytucji jest wyksztacenie dyspozycji, ktr nazwiemy tu adaptacjonizmem: wiat jest, jaki jest, nie ma co si kopa z koniem. Regua prawna, ktra stanowi fundament Szkoy-Instytucji, jest ze swojej natury mechaniczna, ale podlega pewnym zmianom, o ile uda si wyksztaci now kategori, zrozumia i wyraaln w postaci paragrafu, i jeli uda si wczy taki prawny zapis do kodeksu. Tak wic w wiecie Szk-Instytucji daje si formowa nowe prawa, ktre skadaj si na rozwizanie adaptacjonistyczne zgodne z celami polityki tak zwanych mniejszoci seksualnych. W wiecie krajw cywilizacji zachodniej, ktre moglibymy chcie naladowa, s to zakazy i nakazy, ktre zmieniaj treci przekazywane przez Szko-Instytucj na tyle, by pomieciy one now kategori, gejw i lesbijki, dotychczas prawnie nierozpoznawaln, a wic de facto zakazan, z koniecznoci psychologicznej za oboon tabu. Przed politykami i lobbystami na rzecz grup LGBT staje zatem moliwo walki o poszerzenie asortymentu edukacyjnego o nowy element, wczenie nowej treci do programu nauczania, poprzez np.specjalne lekcje lub elementy traktujce o gejach i lesbijkach w staroytnoci, redniowieczu etc., innymi sowy poprzez wczenie rnorakich narracji od lesbijki Safony i geja Platona po, powiedzmy, Oscara Wildea. Do tych pozytywnych treci docza si zazwyczaj postulat oboenia zakazem mowy nienawici, czyli prawne uniemoliwienie wyraania negatywnych opinii zwizanych z tosamoci pciow, i wydawa si moe, e rozwizalimy systemowo problem dyskryminacji osb nieheteronormatywnych w rodowisku szkolnym. Ale przedstawiony powyej model adaptacjonistyczny ma powane wady wewntrzne, ktre podzieli mona na cztery typy: Po pierwsze, na poziomie programu nauczania kada prba wczenia gejw i lesbijek owocowa bdzie z jednej strony wyczeniem poza nawias tego, co nie mieci si w tych rozpoznawalnych przez system i adaptowalnych do niego tosamociach, z drugiej za anachronicznym i redukcjonistycznym kwalifikowaniem Platona jako geja, Szekspira jako biseksualisty itd.
153
Po drugie, wczenie, a zatem i wyczenie tego typu rozporzdze prawnych zalene jest od koniunktury politycznej, tak wic trudno zapewni, by nowy paragraf po wygraniu walki politycznej dziaa permanentnie; w przypadku za praw zaliczanych przez media do obyczajowych mona mie wrcz pewno, e zmiana rozdania politycznego skutkowaaby zmian prawa. Co gorsza, rozszerzanie katalogw tosamoci uwzgldnianych w programie Szkoy-Instytucji wcale nie musiaoby spotka si z entuzjazmem funkcjonariuszy Szkoy kadry nauczycielskiej. Tego typu interwencje, o ile nie s zinternalizowane, nie s te wdraane, a instytucja kontrolna (wizytator) nie ma w praktyce sposobu, by zbada skuteczno rozporzdzenia. Cho wic wydawa by si mogo, e zapis prawny moe uatwi emancypacj w istocie moe pozosta martwy, tak jak martwa w Szkoach-Instytucjach pozostaje dua cz innych szczytnych zapisw prawnych. W przypadku zakazu, obawa taka jest jeszcze silniejsza. Nic nie wywouje takiej odrazy, braku zrozumienia i chci przekonania si, czy zapis dziaa, jak zakaz. Dlatego te nadzieje zwizane z zakazem mowy nienawici uwaam za ponne, a w spoeczestwie takim jak polskie (a wic w kulturze wielokrotnie poddawanej presjom bez uzasadnienia ich powodu i ktra przetrwaa wycznie dziki odpornoci na takie interwencje), wrcz za obarczone ryzykiem wyniku odwrotnego od zamierzonego. Wygranie hegemonicznej batalii o prawo moe w istocie skutkowa pomnoeniem drczenia z powodu nieheteronormatywnoci albo przeniesieniem przypadkw drczenia ze sfery publicznej (szkolnego korytarza) do sfery niepublicznej, a wic niedostpnej obserwacji publicznoci szerszej ni grupa rwienicza (szatni). Po trzecie, jeszcze gorszym skutkiem zastosowania modelu adaptacjonistycznego wydaje si by prywatyzacja, atomizacja i banalizacja ycia osb nieheteronormatywnych. Jeli przekaz Szkoy-Instytucji brzmi: dostosuj si, to owo dostosowanie do panujcych warunkw spoecznych jest przeprowadzane wedle gotowych wzorcw. S to prefabrykowane modele zachowa ekonomicznych i spoecznych, w ktrych osoby nieheteronormatywne naladuj zastane formy ekspresji: model geja-konsumenta, geja-obywatela, geja-mieszczanina. W praktyce obserwowa moemy ju wrd nastolatkw utrat twrczego, poszerzajcego wyznaczane przez system granice potencjau wykraczania poza heteronormatywno. Po czwarte, najgorszym rezultatem zastosowania modelu adaptacjonistycznego, z ktrym, jak si wydaje, mamy do czynienia w Polsce, jest efekt powstajcy, kiedy system obiecuje moliwo adaptacji, lecz ostatecznie jej
154
Cz II
nie daje. W takich okolicznociach mamy do czynienia z tosamociami ugettowionymi. Wobec faktu, e osoby nieheteronormatywne w duej mierze w okresie modzieczym jeszcze bardziej od rwienikw zwizane s troskami o wasn osobowo, pytaniami o normalno oraz unikaniem zagroe napotykanych w rodowisku szkolnym, rodzinnym i rwieniczym, wydaje si, e s one jeszcze bardziej ni osoby heteronormatywne naraone na wybr wzorcw, ktre wydaj si najatwiejszym sposobem rozprawienia z rzeczywistoci i tymi problemami. Jest to wedug mnie gwne rdo z jednej strony skrajnego odpolitycznienia i sprywatyzowania ycia osb nieheteronormatwnych, z drugiej strony gejowskiej kultury klonw, z trzeciej za, w rezultacie, poczucia niedostosowania, ktrego efektem jest czstsze ni w przypadku osb heteronormatywnych siganie po substancje psychoaktywne. Istnieje rwnie drugi model szkoy: Szkoa-Wsplnota. Wsplnota jest sowem spoza sownika obowizujcego w dominujcym obecnie systemie. Cel istnienia Szkoy-Wsplnoty jest inny ni Szkoy-Instytucji celem Szkoy-Wsplnoty jest suenie nie pastwu, lecz dziecku lub modej osobie w rozwijaniu jej autonomicznoci i niepowtarzalnoci; jest to oczywicie cel niewyraalny w jzyku legislacyjnym, bo wsplnota spajana jest innym rodzajem relacji ni zapis ustawy czy rozporzdzenia, dziaajcy zawsze na poziomie abstrakcyjnych grup. Podstawow wizi czc wsplnoty jest ch przebywania razem, ktr to ch nazwa mona przyjani. Nie jest to nic abstrakcyjnego: spoeczestwo za najdotkliwsz kar uznaje oddzielenie od innych. Tak wic Szkoa-Wsplnota jest tak urzdzonym miejscem, w ktrym ludzie lubi razem by, a dodatkowo lubi dowiadywa si nowych rzeczy o wiecie i sobie. Cech Szkoy-Wsplnoty jest wyksztacanie dyspozycji odwrotnej ni adaptacjonizmem. Jest to skonno do perfekcjonizmu, doskonalenia wiata, zwizana z poczuciem sprawczoci i przekonaniem, e otaczajce rodowisko nie jest wasnoci abstrakcyjnego systemu, lecz e moe go swobodnie uywa kady z czonkw wsplnoty. Bodcami dziaajcymi w rodowisku Szkoy-Wsplnoty s nie zakazy i nakazy, lecz przykad: osobiste robienie czego i zachcenie innych do robienia tego samego. Szkoa-Wsplnota musi zatem by bytem w maksymalny sposb pozbawiona odgrnych regulacji tak, by kady mia poczucie moliwoci dziaania na swj wasny sposb oraz denia do realizacji wasnych celw. Cnotami wyksztacanymi
155
przez Szko-Wsplnot nie s posuszestwo i dyscyplina, lecz umiejtno komunikacji i empatia. Osoby nieheteronormatywne nie s w takim rodowisku katalogowane, nie musz wic wytwarza tosamociowych form przetrwania, i rzeczywicie czyni tak rzadko. rodowisko tworzone przez Szko-Wsplnot daje moliwo skupienia si na czym innym ni pynne wejcie w tryby systemu na zrozumieniu przez modych ludzi ich miejsca w wiecie i pord innych ludzi. Dostarcza take dowiadcze obcowania z ludmi w ich wyjtkowoci, co pozwala wytwarza odporno na indoktrynacj dotyczc wielkich stereotypowych kategorii, w ktrych maj si mieci ludzie. Budzi te ciekawo wobec faktu, e wiat zewntrzny wobec Szkoy-Wsplnoty zorganizowany jest w sposb od niej odmienny, nasuwa rwnie pytania o przyczyny tych rnic. Moliwoci tworzone przez rodowisko Szkoy-Wsplnoty wydaj si szczeglnie istotne w odniesieniu do modziey nieheteronormatywnej, ktra jeszcze rzadziej ni jej heteronormatywni rwienicy odnajduje gotowe odpowiedzi na egzystencjalne pytania. Przykadowo, Szkoa-Wsplnota pozwala nie tylko zrealizowa obowizkow w wietle obowizujcego prawa owiatowego lekcj na temat pamici i tosamoci, w ktrej autor wyraa przekonanie, i legalizacja zwizkw partnerskich jest gorsza od Holocaustu, ale rwnie umoliwia ujawnienie gbszych metafizycznych przekona Karola Wojtyy zawartych w Mczyzn i niewiast stworzy ich. Bez wiedzy na temat przekonania o wsppracy kobiety, mczyzny i Chrystusa w prokreacji, trudno nie tylko poj wewntrzn struktur nauki Kocioa Katolickiego o binarnoci pci, ale rwnie obnay jej historyczno oraz oceni, jak mocne s jej podstawy. Daje to rwnie podstawy do oglniejszego przemylenia wartoci tak zwanej tradycyjnej rodziny i innych rodzajw wizi miedzyludzkich. Pozwala te wyczuli uczniw i uczennice na przekonania, ktre stoj u podstaw rnorakich szk psychologicznych, psychiatrycznych i psychoanalitycznych, ujawni struktur relacji wadzy zwizan z wykonywaniem tych zawodw oraz zrelatywizowa zwizane z nimi przekonania. Co najwaniejsze, nie jest istotne, czy kwestie historii przekona dotyczcych tosamoci ledzone bd na przykadzie osb nieheteronormatywnych, narodw i grup etnicznych, klas spoecznych, zawodw, funkcji, grup wiekowych, zaburze wane jest, e prawdziwy proces formowania wasnych przekona, zwalczanie upraszczajcych binarnych opozycji oraz przekona o istnieniu obiektywnych norm, moliwe jest dopiero, kiedy zaufamy, e: po pierwsze, ludzi w wieku okoo siedemnastu lat ta tematyka interesuje, po drugie, e naprawd
156
Cz II
ich dotyczy, wreszcie, e s oni zdolni do filozoficznego wysiku poznawczego. Powysze przekonania oczywiste s dopiero w Szkole-Wsplnocie, pracujcej wsplnie nad dowiadywaniem si, nie s za w Szkole-Instytucji, zaprojektowanej by reprodukowa opacaln wiedz. Bardzo istotn cech Szkoy-Wsplnoty, szczeglnie w odniesieniu do osb nieheteronormatywnych, jest kwestia zapewnienia poczucia bezpieczestwa, pomimo braku zakazw prawnych. Warto podkreli, e jest to bodaj najwidoczniejsza zaleta i najwiksza sia tego modelu: modzie w rodowiskach wsplnotowych prawie zawsze otacza opiek osoby naraone na przeladowania, a osoby nieheteronormatywne s w niej szanowane, nawet jeli nie s popularne w grupie rwieniczej. Ten gest opieki nad osobami pod jakim wzgldem sabszymi czy defaworyzowanymi w innych rodowiskach, jest jedn z najwartociowszych cech Szkoy-Wsplnoty, a ta jego cecha najlepiej ukazuje samorzdno wsplnoty i wewntrzsterowno nalecych do niej jednostek, bdc nie efektem dziaania wychowawczych bodcw generowanych przez kadr nauczycielsk, lecz samorodn energi wzajemnej troski, pync z jednostek energi, z ktrej sam wielokrotnie korzystam. Wydawa by si mogo, e w Szkole-Wsplnocie szczeglne miejsce przypada moe pracownikom otwarcie nieheteroseksualnym. Nie jestem w stanie tego oceni. Cho z pewnoci wany jest pluralizm pogldw i otwarto uczcych, jestem w stanie wyobrazi sobie Szko-Wsplnot bez nieheteroseksualnej kadry, ktra realizuje program wychowawczy w wyej opisany sposb. Musiaaby to by jednak, podobnie jak w wypadku osb nieheteroseksualnych, kadra wiadoma mechanizmw kadej (hetero- czy homoseksualnej) normatywizacji. Szkoa-Wsplnota jest, w moim przekonaniu, rodowiskiem naturalnie sprzyjajcym swobodnemu rozwojowi wszystkich uczniw i uczennic, w tym osb nieheteronormatywnych, pozwalajc na uczenie si wspdziaania politycznego, wykorzystywania potencjau jednostkowych dowiadcze, a take odkrywania, e nieheternormatywno prowadzi moe do zakwestionowania normatywnoci. Na koniec kilka uwag o tym, jak ma si powyszy zarys dwch modeli szk do podziau szk na publiczne i niepubliczne. S to, wbrew pozorom, zupenie niezalene od siebie wyrnienia. Wikszo znanych mi szk niepublicznych realizuje model Szkoy-Instytucji, z kolei wiem o (zwykle niewielkich)
157
szkoach publicznych, w ktrych uczennice i uczniowie wychowywani s przez rozsdne nauczycielki i nauczycieli w Szkole-Wsplnocie. Trzeba bardzo mocno podkreli, e wychowuje nie program, lecz relacje midzyludzkie. To, czego uczymy, ma oczywicie znaczenie, lecz tylko jako materia do wsplnych przemyle, rozmw, rzecz frapujca i uczniw, i nauczycieli, w adnym natomiast razie nie jako komunikowane przez nauczycieli treci programowe. Nie warto wic pokada ufnoci w dopisywaniu kolejnych zagadnie do programw nauczania (take dlatego, e zawsze co pozostanie wyczone), lecz zaj si trzeba odrodzeniem etosu pedagogiki otwartej na potrzeby dziecka. Przez ostatnie dwadziecia trzy lata obserwuj przemiany etosu nauczycielskiego w Polsce. Po 1989 roku mielimy do czynienia z wybuchem entuzjazmu i wiary w szkoy i klasy autorskie, oparte na rnorakich modelach wychowawczych. Co jednak wygasio pocztkowy entuzjazm i wiar w powodzenie tego typu eksperymentw pedagogicznych; szkoy i klasy autorskie, w tym realizujce typ Szkoy-Wsplnoty, poczy kostnie i ulega instytucjonalizacji; coraz czciej syszy si, e przekaz kolegiw nauczycielskich jest przekazem o wojnie z uczniami, nie o wsppracy i wsplnocie. Jest to zdumiewajce w kraju, w ktrym pomysy budowania Szk-Wsplnot byy - i w teorii, i w praktyce - wyczerpujco przedstawione przez Janusza Korczaka. Poznanie Korczaka, choby z okazji Roku Korczakowskiego, pozwoli by moe przywrci t tradycj i mdro kolegiom pedagogicznym - bo zmiana warunkw rozwoju modziey nieheteronormatywnej w szkoach moe si dokona i w szkoach publicznych, i w szkoach niepublicznych, o ile odstpimy od prokapitalistyczno-upastwowionego mylenia o szkole przez pryzmat wszystkoernych mechanizmw prawnych, a uniwersyteckie wydziay pedagogiki i cieki pedagogiczne ksztaci bd nowy typ wychowawcy: szukajcego relacji midzy ludmi, a nie ustanawiajcego prawa i obowizki.
Co raporty mwi o polskiej szkole

Marzanna Pogorzelska
Badanie dotyczce stosunku nauczycieli i nauczycielek do kwestii homofobii i homoseksualnoci, szczeglnie w zestawieniu z opiniami uczniw i uczennic, pokazuje kilka istotnych problemw. Kiedy porwnamy wyniki tych bada, wyania si obraz dwch wiatw nauczycielskiego i uczniowskiego, ktre rni si bardzo, odmiennie postrzegajc i oceniajc te same zjawiska. Pierwsza rzecz, ktra dotyczy raportu i ktra zwrcia moj uwag, to niezwykle wysoki (68,4%) odsetek nauczycieli i nauczycielek deklarujcych, e w ich szkole istnieje polityka dotyczca kwestii zwizanych z orientacj seksualn oraz jeszcze wyszy (77,7%) tych, ktre/ktrzy twierdz, e temat homoseksualnoci i homofobii pojawia si na ich zajciach. Moja znajomo szkolnych realiw podpowiada, e obydwa wskaniki wiadcz raczej o podciganiu omawianej tematyki pod tematyk lekcji i szkolne zasady mwice oglnie o szacunku dla innych, o wartoci demokracji czy o prawach czowieka. Jeli chodzi o drugi wynik, kontrastuje on znacznie z wypowiedziami uczniw i uczennic, ktrzy w wikszoci (61,8%) twierdz, e tematy zwizane z homofobi i homoseksualnoci nie pojawiaj si na zajciach. Wrd 38% uczniw i uczennic, ktrzy potwierdzaj pojawianie si takiej tematyki, a 30,9% odnotowuje j sporadycznie. Podobnie wymowne s rezultaty pokazujce, e a 10 razy mniej uczniw i uczennic ni nauczycieli i nauczycielek uwaa, e omawiane zagadnienia obecne s w szkole w stopniu wystarczajcym. Bardzo moliwe, e kadra pedagogiczna, podobnie jak w przypadku kwestii polityki szkolnej, uwaa, e samo wspomnienie na zajciach
159
o przemocy, dyskryminacji czy prawach czowieka, upowania do twierdzenia, e w wystarczajcym stopniu podejmowane s kwestie zwizane z homoseksualnoci. Jednak to uspokajajce przekonanie i wynikajce z niego prawdopodobnie dobre samopoczucie wrd kadry nauczycielskiej, burz opinie modziey, ktra dokadnie rozrnia, co jest mwieniem o sprawach oglnych, a co dotyczy kwestii orientacji seksualnej. A ta ostatnia, w ich opiniach, jest raczej nieobecna w programie nauczania. Wypowiedzi nauczycielek i nauczycieli zebrane w wywiadach wiadcz o tym, e w przeciwiestwie do uczniw i uczennic, nie widz oni potrzeby odrbnego omawiania kwestii homoseksualnoci wrcz przeciwnie, czasami wskazuj na szkodliwo takiego podejcia poprzez nadmierne skupienie na jednej grupie. Wykazuj si take niekiedy brakiem podstawowej wiedzy dotyczcej rozwoju psychologicznego dzieci i modziey, twierdzc np. e podnoszenie kwestii orientacji seksualnej mogoby doprowadzi do wikszego zainteresowania tych, ktrych orientacja nie jest jeszcze zdeterminowana lub twierdzc, e ich uczniw i uczennic ta kwestia nie dotyczy (ze wzgldu na zbyt mody wiek lub rzekomy brak w ich szkoach osb innych ni heteronormatywne). Optymistycznie, cho raczej yczeniowo w tym kontekcie, brzmi opinia kadry pedagogicznej, ktrej zdecydowana wikszo twierdzi, e tematyka ta powinna by czci programu nauczania, sytuujc j gwnie w ramach przedmiotw: Wychowanie do ycia w Rodzinie, Wiedza o Spoeczestwie czy godzina wychowawcza. Co ciekawe, o ile a 78,2% nauczycieli i nauczycielek widzi miejsce edukacji na temat orientacji seksualnej w programie pierwszego z wymienionych przedmiotw (WD), zdanie takie podziela zaledwie 16,4% uczniw i uczennic. U kadry pedagogicznej odzywa si tutaj mylenie yczeniowe, modzie zna realia na WD albo nie chodzi, albo wie dobrze, e wiele si tam nie dowie. W wypowiedziach zebranych w wywiadach, zarwno wrd kadry pedagogicznej, jak i wrd modziey, brakuje mi odniesie do szkolnych dziaa pozalekcyjnych (gazetki, akademie, spotkania, debaty). Prawdopodobnie ani modzie ani ich nauczyciele i nauczycielki nie maj dowiadcze w podejmowaniu tematyki homoseksualnoci i homofobii w tej formie aktywnoci edukacyjnej. Kadra pedagogiczna wydaje si postrzega tematyk zwizan z orientacj seksualn bez jej kontekstu spoeczno-kulturowego, przez co
160
Cz II

1
nie czy jej z takimi kwestiami jak program ukryty , gender i heteronor2 matywno . Niezwykle wanym problemem, do ktrego wrc jeszcze w dalszej czci tekstu, jest kwestia niewiedzy nauczycieli i nauczycielek dotyczca homoseksualnoci i skali przemocy homofobicznej. W tym miejscu, analizujc wyniki bada, ponownie widzimy jak rozmija si postrzeganie tego samego problemu przez dwie omawiane grupy. Werbaln homofobi dostrzega 47,5% kadry i ponad 76% modziey, fizyczn odpowiednio 15,5% i 26%. Cztery razy wicej nauczycieli i nauczycielek ni uczniw i uczennic twierdzi, e w cigu ostatnich trzech lat nigdy nie dochodzio do homofobicznej przemocy werbalnej. wiadomo istnienia przemocy fizycznej posiada take kilka razy mniej nauczycieli i nauczycielek ni uczniw i uczennic. Zaskakujce jest dla mnie porwnanie odpowiedzi dotyczcych reagowania na homofobiczne wyzwiska i wymiewanie ponad 91% nauczycielek i nauczycieli deklaruje, e w takiej sytuacji metod ich interwencji jest rozmowa z osobami odpowiedzialnymi za zdarzenie, gdy tymczasem takie zachowanie ze strony kadry przewiduje jedynie 36,4% uczniw i uczennic, za ponad 40% z nich uwaa, e nauczyciele i nauczycielki prawdopodobnie zignoruj incydent. Obawiam si, e to, co kadra pedagogiczna uwaa za rozmow, w oczach podopiecznych jest ignorowaniem i zlekcewaeniem sytuacji poprzez zdawkow uwag, odsunicie problemu i udawanie, e nic si nie stao. Pomimo deklarowanej przez nauczycieli i nauczycielki czstej obecnoci tematyki homoseksualnoci i homofobii w szkole, moje osobiste dowiadczenia ka mi krytycznie ocenia uzyskane rezultaty i przychyla si do wskaza uczniw i uczennic. Tematyk zwizan z prawami LGBT i homofobi od lat wczam w swoje nauczycielskie dziaania na rwni z innymi tematami, takimi jak rasizm, ksenofobia, antysemityzm, przemoc wobec kobiet i wiele innych zwizanymi z prawami czowieka. Wiem, e tolerancji mona naucza podczas zwykej
1
Programem ukrytym okrela si te elementy funkcjonowania szkoy, ktre nie s ujte w oficjalnym programie nauczania i innych dokumentach owiatowych, ale wpajaj uczniom iuczennicom pewne wartoci, opinie, ucz okrelonych postaw. Tworz go np. szkolne rytuay, rozkad zaj, relacje midzy nauczycielami i nauczycielkami a uczniami i uczennicami, wygld szkolnych pomieszcze itp. Heteronormatywno, heteronorma przekonanie, e wszyscy ludzie s heteroseksualni, zwizane z silna presj spoeczno-kulturow, aby zarwno kobiety jak i mczyni penili przypisane im biologicznie i kulturowo role pciowe.
161
lekcji, przy okazji rnych tematw czy komentujc biece wydarzenia nauczyciele i nauczycielki mog wtedy wyrazi swoje pogldy ujawniajc zrozumienie i akceptacj praw rodowiska LGBT. Inne moliwoci daje lekcja wychowawcza czy organizacja takich wydarze jak np. dzie przeciw homofobii czy debata na temat zwizkw partnerskich, zaaranowanie Przychodni Antyhomofobicznej, spotkanie z przedstawicielami organizacji LGBT itp. Wiem, e takie dziaania w szkoach to, wbrew wynikom bada, rzadko w rodowisku nauczycielskim odczuwa si wyrany opr przed tego typu przedsiwziciami. Sami nauczyciele i nauczycielki, jak pokazuj omawiane badania, twierdz, e nie podejmuj tematyki orientacji seksualnej m.in. ze wzgldu na brak wiedzy na ten temat (19,3%) oraz nieobecno tej tematyki w programach nauczania. Brakuje w refleksjach nauczycielskich odniesienia do szerszego kontekstu, np. spoecznego klimatu wok pewnych kwestii, polityki owiatowej i dziaa MEN czy specyfiki wasnej grupy zawodowej.
Klimat szkoa i wok szkoy

Jeli przyjrze si gwnym dokumentom, ktre reguluj kwestie edukacyjne w Polsce, mona odnie wraenie, e promowanie tolerancji i otwartoci jest jak najbardziej podane. Z jednej strony mamy bowiem Ustaw o systemie owiaty z odwoaniem do Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka, Midzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Konwencji o Prawach Dziecka. Do tych samych aktw nawizuje wiele statutw szkolnych. Podobnie opracowywane przez kad szko programy wychowawcze deklaruj wychowanie modziey w duchu tolerancji, poszanowania godnoci i praw czowieka, otwartoci i oddania wartociom europejskim. Nauczycieli i nauczycielki obowizuje te Karta Nauczyciela i wynikajce z niej obowizki zwizane z ksztatowaniem postaw tolerancji. Tyle dokumenty. Zawarte w nich deklaracje mogyby by wystarczajcym argumentem, aby upomina si np. o prawa mniejszoci. Nie jest to jednak powszechna praktyka, a przyczyny takiego stanu rzeczy wi si ze specyfik polskiej edukacji w ostatnim dwudziestoleciu. Polska szkoa jest w sytuacji szczeglnej po okresie PRL-owskiej ideologizacji i tworzenia jednolitego frontu wychowania, po 1989 roku znalaza si pod wpywem innej ideologii, tym razem o nachyleniu katolicko-narodowym. W rezultacie, przez lata skutecznie zamknlimy szko
162
Cz II
na rnorodno wiatopogldow i prawdziw wielokulturowo. Jeli te wartoci s promowane, to gwnie dziki projektom organizacji pozarzdowych i dziki wasnej inicjatywie otwartych pedagogw i pedagoek. Nie istnieje natomiast co takiego jak planowe i konsekwentne budowanie postawy tolerancji i otwartoci poprzez programy, podrczniki, wymogi dotyczce postaw nauczycieli i nauczycielek czy organizacj ycia szkoy. Wymienione elementy czsto powielaj stereotypy i uprzedzenia dotyczce Innych (narodowoci, religii, modeli ycia) i ucz, e to, co mieci si w normie, ograniczone jest do rasy biaej, narodowoci polskiej, wyznania katolickiego, orientacji heteroseksualnej. Taki monokulturowy przekaz tworz nie tylko podstawy programowe i podrczniki, ale take szkolne ceremoniay i zachowania, czy tematy, na ktre si dyskutuje z modzie. Kiedy na pocztku lat dziewidziesitych zaczynaam uczy, nie miaam poczucia, e s wrd nich tematy, ktre mog by niebezpieczne. Powoli ta sytuacja zacza si zmienia, osigajc apogeum za rzdw Romana Giertycha, a obecnie mamy sytuacj, w ktrej wielu nauczycieli otwarcie mwi mi, e boi si rozmawia o aborcji, antykoncepcji, rwnoci rnych orientacji psychoseksualnych boj si protestu rodzicw, katechety, dyrektora, a nawet samych uczniw i uczennic. Czsto, kiedy ju do dyskusji dochodzi, okazuje si, e ju cae pokolenia modych ludzi wiedz o aborcji tyle, ile zobacz w Niemym krzyku. Jednostronne i oparte na argumentach religijnych s opinie dotyczce zwizkw jednopciowych, in vitro, czy eutanazji. Dotkliwy jest brak lekcji etyki, ktry przy braku woli politycznej wydaje si problemem nierozwizywalnym. Szkoln monokultur tworz take takie elementy, jak msze rozpoczynajce rok szkolny, rekolekcje, krzye w klasach, pielgrzymki maturzystw do Czstochowy.. Wydarzenia te skierowane s do jednej grupy wyznawcw z okrelonym systemem wartoci, co jest jasnym sygnaem, e inni nie s wani. W ten sposb nie da si uczy postawy otwartej na wielokulturowo i tolerancj. Elementem zamknicia szkoy na prawdziw rnorodno jest podejcie do tematyki homoseksualnoci czy homofobii. Nietrudno si domyli, e polska szkoa, nasiknita wsko pojmowanymi tradycyjnymi wartociami, jest miejscem gdzie szczeglnie tabuizowana jest tematyka zwizana z prawami osb LGBT czy kulturow tosamoci pci. Szkoa i edukacja s zreszt tylko czci struktury wiadomoci spoecznej, a ta ostatnia przesycona jest tym, co stanowi podoe homofobii, czyli wszechobecn heteronormatywnoci. A zatem, jeli brakuje w debacie publicznej krytycznego
163
spojrzenia na heteronorm nie ma jej take w rezultacie w polskiej szkole. Szkoa w dziaaniach nauczycieli i nauczycielek, poprzez podrczniki, programy nauczania, program ukryty, prezentuje heteronorm jako podejcie naturalne, pierwotne i jedyne uprawnione. Std prosta droga do niewidocznoci osb LGBT bd homofobii. W takiej szkole nie ma miejsca na konstruktywne dyskusje dotyczce rwnoci pci, gdy w spoecznej wiadomoci stanowi one temat ryzykowny. Przykadem moe by opr wok uznania konwencji Rady Europy o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet. Konwencja zawiera pojcie gender i tym samym, w opinii jej oponentw, zagraa polskiej rodzinie i godzi w tradycyjne wartoci. Sytuacj pogarsza fakt, e w Polsce szkoa nie przesza fazy buntu przeciw systemowi, a takie nurty jak pedagogika krytyczna czy emancypacyjna nie zostawiy w niej ladu w postaci twrczej krytyki dotyczcej np. relacji midzy wiedz a wadz, nie nauczyy poddawa refleksji narzuconych 3 z gry zasad . Szkoa, wbrew wielu zapisom w oficjalnych dokumentach, nie staa si te miejscem, gdzie uczy si cnt obywatelskich, takich jak np. aktywno spoeczna, odpowiedzialno za innych, wraliwo na niesprawiedliwo czy odwaga cywilna. Takie wartoci nie s cenione w naszym spoeczestwie, nie przenikaj zatem do szkoy i nie s promowane przez samych nauczycieli i nauczycielki. W rezultacie, atwiej tym ostatnim milcze na pewne tematy, udawa, e nie ma problemu i nie wychyla si w ten konformistyczny sposb doskonale dopasowuj si do atmosfery otoczenia, nie naraajc si na podejrzliwo i niech rodowiska. Inn kwesti, ktra ma wpyw na niech do podejmowania nie tylko tematyki LGBT, ale w ogle szerszych kwestii zwizanych z prawami czowieka, jest zmiana spoecznych oczekiwa wobec szkoy. Od pewnego czasu postrzegana jest ona jako miejsce, gdzie uczniowie i uczennice maj by przygotowani do zaliczenia kolejnych testw kocowych, a funkcja wychowawcza spychana jest na margines i traktowana jako niepotrzebny balast. W tej sytuacji sprowadza si rol nauczycielsk do bycia zaledwie rzemielnikiem, ale na pewno nie przewodnikiem w wiecie wartoci i wyborw etycznych.
3
W obydwu wymienionych nurtach pedagogicznych szkoa i edukacja postrzegane s jako elementy reprodukcji nierwnoci spoecznych poprzez utrwalanie istniejcego porzdku i uciszanie mniejszoci, np. poprzez programy nauczania, podrczniki, program ukryty o dopuszczalnych rodzajach dyskursw. Obydwa nurty postuluj wyzwalanie i usamodzielnianie podmiotw edukacji z biernych odbiorcw na jednostki aktywnie przeksztacajce swoje rodowisko.
164
Cz II
Polityka owiatowa i dziaania MEN

Dziaania Ministerstwa Edukacji Narodowej od lat jedynie odzwierciedlaj spoeczne nastawienie do kwestii rwnoci pci czy praw osb LGBT, nie czynic wiele, aby co w tej kwestii zmieni, ulegajc nierzadko yczeniom wadz kocielnych. Skutkiem tego mamy m.in. cignce si latami spory o edukacj seksualn i przedmiot Wychowanie do ycia w Rodzinie. Zdarzay si te takie ekipy MEN-u, ktre otwarcie deklaroway niech wobec praw czowieka i promowania tolerancji. Kadra pedagogiczna dobrze pamita czasy ministrowania Romana Giertycha, a instytucjonalna homofobia z tamtych czasw zostawia w polskiej szkole osad nietolerancji wraz z poczuciem, e tematyka zwizana z orientacj seksualn jest niebezpieczna, podejrzana i lepiej trzyma si od niej jak najdalej. Pamita si z tamtych czasw take zamieszanie wok Kompasu i zwolnienie Mirosawa Sielatyckiego z kierowania Centralnym Orodkiem Rozwoju Edukacji za jego publikacj. Takie wydarzenia pozostawiy bardzo mocny lad w nauczycielskiej pamici, skutecznie zniechcajc do poruszania pewnych tematw. Wyniki bada dobrze ilustruj omawiane kwestie ponad poowa badanej kadry pedagogicznej twierdzi, e brak jasnej polityki jest barier w poruszaniu tematyki homoseksualnoci, podobnie jak brak odpowiednich szkole w tym zakresie. Nie mam wtpliwoci, e gdyby, tak jak dzieje si to w innych krajach, nasze ministerstwo edukacji ogosio pene wsparcie dla przeciwdziaania homofobii i promowania rwnoci osb LGBT, nauczyciele i nauczycielki, by moe z pewnym oporem, podjliby si i takich dziaa. Jeli nikt tego nie wymaga, kto, kto porusza t tematyk, jest w opinii innych albo dziwadem, albo kieruje si jakim prywatnym interesem. W takiej atmosferze trudno wikszoci kadry pedagogicznej znale motywacj do podejmowania omawianej tematyki.
Nauczyciele i nauczycielki
Wedug mnie, jedna z najistotniejszych przeszkd w podejmowaniu omawianych tematw tkwi w samych nauczycielkach i nauczycielach. Stanowi oni jedn z grup spoecznych i, podobnie jak u reszty spoeczestwa, ich wiedza dotyczca orientacji psychoseksualnej i zwizanej z ni dyskryminacji jest mocno ograniczona potwierdzaj to spostrzeenie wyniki przytaczanych
165
bada. Podobnie niewielka jest wrd kadry pedagogicznej wiadomo genderowa czy zwizana z ni wiedza o dominujcych w naszej kulturze wzorcach heteronormatywnych. W konsekwencji, nauczyciele i nauczycielki nie poddaj krytycznej ocenie stereotypowych treci zawartych w podrcznikach i programach nauczania, i w rny, ale zgodny ze stereotypem, sposb traktuj dziewczta i chopcw, niewiadomie trenujc ich do wypeniania spoecznych oczekiwa i utrwalajc patriarchalny model relacji. W tych oczekiwaniach dziewczyna musi by stereotypowo kobieca (ulega, bierna, podporzdkowana, troskliwa, agodna, niekoniecznie mdra), a chopiec 4 sztampowo mski (silny, zdecydowany, bystry, aktywny, agresywny) . Bezrefleksyjne poddawanie si heteronormie, bez wiadomoci jej istnienia, skutkuje niedostrzeganiem problemw tych, ktrzy do normy nie przystaj, a take ignorowanie skutkw ich dyskryminacji. Brak krytycznego mylenia ze strony nauczycieli i nauczycielek w tej kwestii cz m.in. ze specyfik tosamociow omawianej grupy zawodowej. Miarodajne badania na ten temat przeprowadzia Henryka Kwiatkowska, ktra przypisaa nauczycielom i nauczycielkom cztery rodzaje tosamoci osignit, moratoryjn, nadan i rozproszon. Tosamo nadan deklaruje 39,1% badanych nauczycieli i nauczycielek. S to osoby, ktre bez namysu podporzdkowuj si odgrnym ustaleniom i osobom o wysokim autorytecie, biernie naladuj i identyfikuj si z innymi, nie przeywajc w sobie wtpliwoci zwizanych z rozwojem wasnej tosamoci. Tosamo moratoryjn reprezentuje prawie 8% badanych, a charakteryzuje j niedojrzao osobowoci, bierno, niekonsekwencja, niezdecydowanie, brak zaangaowania. Ponad 14% nauczycieli i nauczycielek posiada tosamo rozproszon, stanowic mozaik rnorodnych i w zasadzie niezbornych pomysw na ycie (). Nauczyciel o tej tosamoci jest zupenie nieefektywny zawodowo. Nie bardzo zdaje sobie spraw z odpowiedzialnoci, nie sta go na pogbion refleksj (). W jego dziaaniu dominuje przypad5 kowo . Wrd badanych niecae 40% deklaruje tosamo osignit przeciwiestwo tosamoci nadanej. S to osoby samowiadome, dziaajce 6 autonomicznie odpowiedzialnie i dojrzale . Z zaprezentowanych bada
4 5 6
Wielu informacji na ten temat dostarczaj badania m.in. L. Kopciewicz, D. Pankowskiej, G. Mazurkiewicza. Pedeutologia, Kwiatkowska H., Warszawa 2008, ss. 232-237. Tame, ss. 229-238.
166
Cz II
wynika, e ponad 60% nauczycieli i nauczycielek funkcjonuje bez poczucia wasnej autonomii, za to z wysok potrzeb podporzdkowania si, czyli jak ujmuje to autorka dominuje w ich nauczycielskiej tosamoci zawodowej standard przedmiotowy. Taki nauczyciel () dziaa na zasadzie susznoci odgrnej, () wszelka inno jest dla niego niewygodna. Opr nauczyciela przed innoci () jest oporem przed wasnym wysikiem. Inno pozbawia uprzedmiotowionych nauczycieli spokoju, powoduje dysonans, wskazuje na potrzeb przygldania si sobie, jest lustrem w poznaniu siebie. Za spraw uprzedmiotowionego nauczyciela wiat szkoy jest wiatem wielorakiego pozoru pozoru uczciwoci, dobra, empatii, prymatu dobra ucznia, prymatu jego rozwoju. Te pozory obnaa brak uznania i poszanowania odrbnoci ucznia. Tymczasem inno jest potrzeb czowieka, jest warun7 kiem jego rozwoju () . Powysze wnioski dotyczce nauczycielskiej tosamoci mona powiza z badaniami Lucyny Kopciewicz, ktra wskazuje na liczne ograniczenia 8 w pojmowaniu przez kadr pedagogiczn pojcia tolerancja czy te zebrane w postaci kompleksowego opracowania dowiadczenia szkolne pierwszego rocznika po reformie edukacji. Wynika z nich, e nauczyciel bd nauczycielka w niewielu przypadkach s osobami znaczcymi i wzorami etycznymi 9 dla swoich uczniw czy uczennic i rzadko uwraliwiaj swych podopiecz10 nych na rzeczywisto . Z przytoczonych bada wyania si obraz nauczycieli i nauczycielek w wikszoci konformistycznych, poddajcych si bezkrytycznie poleceniom odgrnym, bez dyskusji i kwestionowania tego, o czym decyduje pastwowa i edukacyjna wadza. A w kwestiach tematyki LGBT i homofobii, jak opisaam powyej, panuje daleko posunita niech, czasami wrogo, a wszystko to w swego rodzaju podwjnych standardach. Tworz je z jednej strony oficjalne dokumenty wymagajce promowania wartoci europejskich, w tym tolerancji, a z drugiej rzeczywiste dziaania i wypowiedzi tworzce wielce niesprzyjajcy klimat dla realizowania tych wartoci w praktyce.
7 8 9 10
Tame, ss. 242-243. Nauczycielskie ponianie. Szkolna przemoc wobec dziewczt, Kopciewicz L., Warszawa 2011, s. 168. Dowiadczenia szkolne pierwszego rocznika reformy edukacji, Dudzikowa M., Wawrzyniak-Beszterda R., Krakow 2010, ss. 175-176. Ciekawe refleksje na ten temat zawiera publikacja M. Dudzikowej pod wiele mwicym tytuem Mit o szkole jako miejscu wszechstronnego rozwoju ucznia, Krakw 2004.
167
Zdaj sobie spraw, ze zaprezentowany obraz szkoy i kadry pedagogicznej nie napawa optymizmem. Nauczycielski konformizm, oznaczajcy w naszej polskiej rzeczywistoci dopasowywanie si do nietolerancyjnego klimatu i heteronormatywnych wzorcw, bierno oraz brak zaangaowania poczone z niewiedz, sprawiaj, e homoseksualno i homofobia nie s tematami obecnymi w stopniu wystarczajcym zarwno ilociowo, jak i jakociowo. Ale przecie s tacy, ktrzy podejmuj dziaania w tym kierunku, i rwnie ciekawe byoby zastanowi si, jaka jest ich motywacja. Nie znam wielu takich osb mog zatem oprze si gwnie na wasnych odczuciach. Z pewnoci kluczow rol odgrywaj tu osobiste dowiadczenia z uczniami i uczennicami, z historiami o szkolnym, rodzinnym, rwieniczym wykluczeniu. Inn spraw jest, e aby takie dowiadczenie byo udziaem nauczyciela i nauczycielki, najpierw naley samemu, wiarygodnie i otwarcie, pokaza przed modzie, e jest si osob tolerancyjn. Z podkreleniem, e w tej tolerancji mieszcz si take kwestie zwizane z orientacj seksualn. W moich dziaaniach bardzo istotna bya take znajomo moich praw i obowizkw jako nauczycielki. Po prostu, traktowaam i traktuj dokumenty regulujce prac (podpisane przez Polsk deklaracje, Ustaw o systemie owiaty, Kart Nauczyciela, Statut Szkoy i Program Wychowawczy) bardzo powanie. Wiem, ze nakadaj na mnie obowizek nauczania i wychowania w duchu tolerancji oraz poszanowania praw czowieka. Znajc skal problemu, jakim jest nietolerancja, a w szczeglnoci homofobia, uwaam, e to wystarczajcy i niepodwaalny argument, aby takie dziaania prowadzi.
Podsumowanie
Edukacja antyhomofobiczna w szkole? Nieobecno nieusprawiedliwiona.

Magorzata Jonczy-Adamska
Zrealizowane przez Kampani Przeciw Homofobii badania dotyczce zjawiska homofobii i przemocy motywowanej homofobi, potwierdzaj, e uprzedzenia ze wzgldu na orientacj homo- i biseksualn s w polskiej szkole faktem, dua cz uczennic i uczniw nieheteroseksualnych dowiadcza take homofobicznej przemocy. Niniejszy komentarz przyglda si wynikom bada z perspektywy zaoe edukacji antydyskryminacyjnej oraz rekomendacji dla systemu edukacji formalnej, sformuowanych przez Koalicj na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej oraz zesp badawczy projektu Wielka nieobecna o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie 1 edukacji formalnej w Polsce . Edukacja antydyskryminacyjna to wiadome dziaanie podnoszce wiedz, umiejtnoci i wpywajce na postawy, ktre ma na celu przeciw1
Projekt Wielka nieobecna o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce by realizowany przez Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej (TEA) w latach 2010-2011. Raport z bada dostpny jest na stronie www.tea.org.pl kada cz badania opatrzona zostaa rekomendacjami dotyczcymi wczania edukacji antydyskryminacyjnej w system ksztacenia dzieci i modziey oraz system ksztacenia i doskonalenia nauczycielek i nauczycieli. nacyjnej porozumienia organizacji pozarzdowych, partnerw spoecznych oraz grup nieformalnych. Celem Koalicji jest wprowadzenie rzetelnej edukacji antydyskryminacyjnej do systemu edukacji formalnej w Polsce. W tej chwili w skad Koalicji wchodzi 26 podmiotw, a jej funkcjonowanie wspiera Fundacja im. S. Batorego. Wicej informacji: http://tea.org.pl/pl/SiteContent?item=koalicja.
W ramach projektu TEA zainicjowao utworzenie Koalicji na rzecz Edukacji Antydyskrymi-
169
dziaanie dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami oraz 2 wspieranie rwnoci i rnorodnoci . Edukacja antydyskryminacyjna zawiera cztery podstawowe komponenty: a) rozwija wiedz na temat mechanizmw dyskryminacji i wykluczenia, b) buduje kompetencje przeciwdziaania dyskryminacji, c) rozwija wiedz na temat grup dyskryminowanych oraz ruchw emancypacyjnych, d) wzmacnia grupy i osoby dyskryminowane i wykluczone na zasadach 3 wczania i upodmiotowienia . Przyjrzenie si wynikom bada KPH w relacji do powyszych zada/ celw edukacji antydyskryminacyjnej, pokazuje, e tak rozumiana i definiowana edukacja antydyskryminacyjna w polskich szkoach realizowana jest rzadko, a szczeglnie pomijana w tym zakresie jest przesanka orienta4 cji psychoseksualnej . W edukacji antydyskryminacyjnej w pierwszej kolejnoci zwraca si uwag na wiedz na temat dyskryminowanych grup oraz mechanizmw dyskryminacji, poniewa stereotypy i uprzedzenia w duej mierze wynikaj z niewiedzy oraz powtarzania obiegowych, czsto faszywych, opinii na temat rnych grup mniejszociowych. W tym kontekcie duy niepokj budz wyniki bada wrd modziey nieheteroseksualnej, gdzie niemal 61% badanych stwierdzio, e tematyka zwizana z homoseksualnoci i homofobi w ogle nie pojawia si w szkole. Dodatkowo, 81% badanych uczennic i uczniw ocenio obecno tej tematyki we wskazanym wymiarze jako niewystarczajc. Jeeli tematyka ta jest przedstawiana, dzieje si to gwnie na lekcjach religii, i najczciej w negatywnym wietle. Podobne pytanie postawiono nauczycielkom i nauczycielom, spord ktrych prawie 40% wskazao, e tematyka ta pojawia si w stopniu wystarczajcym lub
2
Definicja edukacji antydyskryminacyjnej wypracowana przez czonkinie i czonkw Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej. Pena tre definicji z komentarzem dostpna jest pod adresem http://tea.org.pl/pl/SiteContent?item=edukacja_antydyskryminacyjna. Tame. W tekcie uywam zamiennie sformuowa orientacja seksualna i orientacja psychoseksualna pierwsze z nich jest zgodne z literatur dotyczc orientacji seksualnych, drugie okrelenie wskazuje na emocjonalny, psychiczny, relacyjny wymiar orientacji, czsto w rozumieniu spoecznym sprowadzanej do popdu seksualnego, i stanowi wany zabieg jzykowy, budujcy wiadomo zoonoci orientacji seksualnej.
3 4
170
Cz II
Edukacja antyhomofobiczna w szkole?
nadmiernym (1,6%), za 55% badanych wskazao, e obecno tego tematu nie jest wystarczajca, a zatem perspektywa nauczycielek i nauczycieli biorcych udzia w badaniu znaczco rni si w tym zakresie od perspektywy nieheteroseksualnych uczniw i uczennic. T nieobecno tematyki homoseksualnoci czy homofobii potwierdzaj badania podstawy programowej oraz podrcznikw do wybranych przedmiotw (historia, jzyk polski, wiedza o spoeczestwie, wychowanie do ycia w rodzinie), zrealizowane przez Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej. W podstawie programowej nie pojawia si odniesienie do orientacji seksualnej, w podrcznikach wtek ten poruszany jest wycznie w ramach przedmiotu Wychowanie do ycia w rodzinie, najczciej w kontekcie zaburze, patologii czy odchyle od normy. Dodatkowo, informacje o orientacji homoseksualnej formuowane s czsto w oparciu o nieprawdziwe informacje, sugerujce postrzeganie homoseksualnoci jako choroby 5 czy patologii, a zatem niezgodnie z obecnym stanem wiedzy naukowej . Nieobecno tematyki mniejszoci seksualnych, rnych orientacji psychoseksualnych czy dyskryminacji ze wzgldu na orientacj psychoseksualn jest dotkliwa rwnie w ramach przedmiotu Wiedza o spoeczestwie, wskazywanego przez osoby biorce udzia w badaniu jako taki, w ramach ktrego mona te tematy porusza. Czytajc podrczniki mona odnie wraenie, e lesbijki, geje i osoby biseksualne nie istniej. Jest to szczeglnie niepokojce ze wzgldu na fakt, e podrczniki trafiaj do modziey w okresie dojrzewania, czyli wanie wtedy, kiedy modzi ludzie odkrywaj swoj orientacj psychoseksualn, buduj swoj tosamo. Tych kilka procent polskich uczennic i uczniw, ktrzy s osobami homoseksualnymi, nie otrzymuje adnego wsparcia czy informacji, e geje i lesbijki yj w spoeczestwie, e orientacja homoseksualna, chocia wystpujca rzadziej ni heteroseksualna, jest norm. Poruszenie na lekcjach wiedzy o spoeczestwie tematu homoseksualnoci, a take stereotypw i uprzedze, byoby te moliwe w rozdziaach, w ktrych pojawiaj si informacje o mniejszociach (najczciej narodowych i etnicznych, rzadziej religijnych). Jednak tematyka stereotypw dotyczcych gejw, lesbijek, osb biseksualnych czy transpciowych wydaje si by w podrcznikach starannie pomijana. Podobnie dzieje
5
Por. Analiza podrcznikow i podstawy programowej przedmiot wychowanie do ycia w rodzinie, Chustecka M., w: Wielka nieobecna o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce. Raport z bada, Abramowicz M. (red.), Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Warszawa 2011.
171
si we wszystkich materiaach przytaczajcych definicje praw czowieka, dyskryminacji, przeladowa autorki i autorzy podrcznikw wymieniaj kilka rnych przesanek, jednak ponownie nie mwi si tutaj konkretnie 6 o dyskryminacji osb homoseksualnych ani o ich prawach . Przygldajc si treciom podrcznikowym, stanowicym rdo wiedzy o wiecie, warto pamita, e zgodnie z zaleceniami Penomocnika Rzdu ds. Rwnego Traktowania oraz Ministra Edukacji Narodowej, rzeczoznawcy akceptujcy podrczniki do uytku szkolnego powinni zwraca szczegln uwag na konieczno analizy treci znajdujcych si w podrcznikach pod ktem rwnego traktowania oraz przeciwdziaania dyskryminacji ze wzgldu na pe, ras, pochodzenie etniczne, narodowo, religi lub wyznanie, pogldy polityczne, wiek, orientacj seksualn, stan cywilny 7 i rodzinny . Praktyka pokazuje jednak, e takie dziaania osb odpowiedzialnych za dopuszczenie podrcznikw ma charakter sporadyczny i nie stanowi istotnej przesanki podczas analizy i oceny proponowanych modziey treci edukacyjnych. Niestety, brak wiedzy dotyczcej orientacji seksualnej czy homofobii, wynikajcy z niedoskonaoci podrcznikw oraz dokumentw regulujcych funkcjonowanie polskiej szkoy, idzie w parze z niewielk wiedz na ten temat oraz uprzedzeniami wrd duej czci nauczycielek i nauczycieli. Potwierdzaj to zarwno badania przeprowadzone przez KPH, jak i fragment bada zrealizowanych przez TEA w ramach projektu Wielka nieobecna. Nauczycielki i nauczyciele czsto zdaj si nie widzie problemu, neguj konieczno zajmowania si homofobi i przemoc ni motywowan, deklarujc, e oglne zapisy w dokumentach szkolnych promujce tolerancj i szacunek dla drugiego czowieka wystarcz, aby zniwelowa wszelkie negatywne zjawiska. Dowiadczenia rnych organizacji i instytucji wskazuj jednak, e w przypadku grup mniejszociowych, dyskryminowanych,
6
Por. Analiza podrcznikow i podstawy programowej przedmiot wiedza o spoeczestwie, Jonczy-Adamska M., w: Wielka nieobecna o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce. Raport z bada, Abramowicz M. (red.), Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Warszawa 2011. http://www.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=2036%3Alist-pani-katarzyny-hall-minister-edukacji-narodowej-do-rzeczoznawcow-podrcznikow-do-ksztacenia-ogolnego-&catid=232%3Aksztacenie-i-kadra-ksztacenie-ogolne-podrczniki-i-programy-nauczania&Itemid=292 [dostp: 18.08.2012]; http://www. rownetraktowanie.gov.pl/files/dokumenty/Informacja%20wersja%20na%20RM%20z%20 uwagami%20na%20KRM%20ost.pdf [dostp: 12.09.2011].
172
Cz II
zagroonych wykluczeniem spoecznym, konieczne s dodatkowe dziaania wzmacniajce i wspierajce, ktre pomog wyrwna ich szanse w rnych obszarach. Rwne traktowanie rozumiane jako traktowanie identyczne, bez wzgldu na problemy i wynikajce z nich potrzeby, jest nieskuteczne i czsto jedynie pogbia istniejce rnice. Trudno stanowi take fakt, e homofobia czsto wie si z konserwatywnym wiatopogldem, traktujcym heteroseksualn rodzin jako jedyny waciwy sposb realizacji ycia w zwizku. W sytuacji, w ktrej wikszo Polek i Polakw stanowi czonkinie i czonkowie Kocioa katolickiego, otwarcie potpiajcego homoseksualno, rwnie w grupie nauczycielek i nauczycieli osoby o takich pogldach bd stanowi wikszo. W polskiej szkole nie powinno si ujawnia swoich pogldw politycznych, a jednak jest due przyzwolenie na ujawnianie przekona dotyczcych kwestii akceptacji mniejszoci (i tu mniejszoci seksualne budz szczeglne emocje), a take prawa do aborcji, prawa do eutanazji itp.. W tej sytuacji trudno o przekazanie rzetelnej i obiektywnej wiedzy, zgodnej z aktualnym stanem wiedzy naukowej, wolnym od subiektywnych ocen. Wrd nauczycielek i nauczycieli biorcych udzia w badaniu pojawiaj si take gosy sugerujce, e wyrnianie homofobii czy orientacji homoseksualnej jako szczeglnej przesanki stanowioby promocj homoseksualizmu i mogoby tym samym wpyn na osoby niezdecydowane w kwestii swojej orientacji. Niektre osoby wskazyway take, e modzie nie jest wystarczajco dojrzaa, eby rozmawia na te tematy (osoby biorce udzia w badaniach byy nauczycielkami i nauczycielami w gimnazjach lub szkoach ponadgimnazjalnych). To kolejny przykad braku wiedzy lub braku wiary w obecny stan wiedzy naukowej dotyczcej orientacji seksualnych. Koalicja na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej przygotowaa rekomendacje, dziki ktrym moliwe byoby wczenie rzetelnej edukacji anty8 dyskryminacyjnej w programy nauczania realizowane w polskich szkoach . Rekomendacje te dotycz zarwno systemu ksztacenia dzieci i modziey w Polsce, jak i systemu ksztacenia i doskonalenia nauczycielek oraz nauczycieli. W tym pierwszym obszarze wskazuje si na konieczno umieszczenia zapisw zwizanych z edukacj antydyskryminacyjn w podstawach programowych, programach nauczania oraz podrcznikach i zeszytach wicze.
8
Peen tekst rekomendacji znajduje si w niniejszej publikacji.
173
Z pewnoci wskazane byoby uszczegowienie, wyodrbniajce poszczeglne grupy dyskryminowane i/lub zagroone wykluczeniem, w tym osoby homo- i biseksualne. Taki zabieg pozwoliby unikn bagatelizowania problemu homofobii poprzez wskazywanie, e w szkoach promowana jest tolerancja. Rekomendacje dotyczce osb dorosych pracujcych jako nauczycielki i nauczyciele, wskazuj, e zapisy o edukacji antydyskryminacyjnej powinny 9 znale si w rozporzdzeniach MEN regulujcych standardy ksztacenia i kwalifikacje w zawodzie nauczycielskim, a dalej w systemie ksztacenia nauczycielek i nauczycieli, z uwzgldnieniem dwch cieek przygotowania do pracy w szkole (ksztacenie pedagogiczne na poziomie licencjackim i magisterskim oraz kursy pedagogiczne dla absolwentek i absolwentw specjalizacji nauczycielskich oraz kierunkw zwizanych z przedmiotami szkolnymi). Jednoczenie warto poszerzy ofert doskonalenia kadry nauczycielskiej o tematyk antydyskryminacyjn zauwaalna jest jej niewielka obecno zarwno w ofertach Orodkw Doskonalenia Nauczycieli na poziomie wojewdzkim, jak i w ofercie Orodka Rozwoju Edukacji (jednostki podlegej MEN). Takie wielowtkowe dziaanie na rzecz wprowadzania rzetelnej edukacji antydyskryminacyjnej z pewnoci pozwolioby odpowiedzie na problem niewystarczajcej obecnoci w szkoach tematyki zwizanej z homofobi czy homoseksualnoci. Wczenie tych kwestii w podstaw programow, do programw nauczania i podrcznikw, zobowizywaoby omawianie jej w ramach rnych przedmiotw. Stanowioby to wsparcie dla uczennic i uczniw nieheteroseksualnych, a jednoczenie uczyoby rzeczywistej, penej akceptacji postawy. W sytuacji, w ktrej temat jest nieobecny w szkole, schodzi do podziemia zaczyna pojawia si poza oficjalnymi treciami, obrastajc w przekamania i uprzedzenia. Nauczyciele z kolei, wyposaeni
9
Zacznik do Rozporzdzenia Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 wrzenia 2004 r. Standardy ksztacenia nauczycieli na studiach wyszych zawodowych, uzupeniajcych studiach magisterskich, jednolitych studiach magisterskich oraz studiach podyplomowych oraz Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 marca 2009 r. w sprawie szczegowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz okrelenia szk i wypadkw, w ktrych mona zatrudni nauczycieli niemajcych wyszego wyksztacenia lub ukoczonego zakadu ksztacenia nauczycieli. Podaj za: Analiza podrcznikow i podstawy programowej przedmiot wychowanie do ycia w rodzinie, Chustecka M., w: Wielka nieobecna o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce. Raport z bada, Abramowicz M. (red.), Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Warszawa 2011.
174
Cz II
w wiedz i umiejtnoci, a take majc dowiadczenie rozmowy i refleksji nad wasn postaw wobec osb nieheteroseksualnych, zapewne chtniej i bez obaw podejmowaliby ten temat. W komentowanych badaniach nauczyciele i nauczycielki wskazywali brak jasnych wytycznych oraz dowiadczenia w zakresie zwalczania homofobii jako gwne bariery w radzeniu sobie z tym rodzajem dyskryminacji. Wanym wtkiem w badaniach bya kwestia przemocy motywowanej homofobi. Badania KPH, ktrych wyniki opublikowano w raporcie Przemoc motywowana homofobi. Raport 2011, wskazuj, e szkoa jest jednym z miejsc, gdzie najczciej dochodzi do przemocy werbalnej, grb i szantau zastosowania przemocy fizycznej lub innych jej form, oraz samej przemocy 10 fizycznej szarpania, kopania, uderzania czy pobicia . W tym niechlubnym rankingu szko wyprzedza jedynie ulica, rozumiana jako przestrze publiczna. Szkoa jest zatem miejscem, w ktrym homofobiczna przemoc stanowi powany problem, co potwierdziy wyniki komentowanych bada. Wrd modziey 76% respondentw i respondentek odpowiedziao, e w ich szkole dochodzi do przemocy werbalnej motywowanej homofobi, a 26% potwierdzio rwnie incydenty przemocy fizycznej wobec osb homoseksualnych lub podejrzewanych o orientacj homoseksualn. Wyniki te rni si do znacznie od informacji przekazanych przez nauczycielki i nauczycieli, spord ktrych 47% przyznao, e w szkole dochodzi do przemocy werbalnej i wyzwisk o charakterze homofobicznym, natomiast jedynie 15% potwierdzio, e dochodzi rwnie do przemocy fizycznej. Obie grupy wskazyway, e wulgarne okrelenia gejw i lesbijek s uywane rwnie jako wyzwiska adresowane do osb heteroseksualnych. Znamienne, e nauczyciele i nauczycielki czsto zaznaczali, e przemoc motywowana homofobi nie ma miejsca w ich szkole. W kontekcie reagowania na przemoc, obie grupy wskazyway, e jej przyczyna nie ma znaczenia, za interwencja podejmowana jest dlatego, e aden rodzaj przemocy nie jest akceptowany w szkole. Powstaje zatem pytanie, na ile grono pedagogiczne zdaje sobie spraw z rozmiarw przemocy, ktra dotyka gejw, lesbijki, osoby biseksualne lub osoby podejrzewane o nieheteroseksualno, wycznie
Przemoc motywowana homofobi badanie i wyniki, wierszcz J., w: Przemoc motywowana homofobi. Raport 2011, Makuchowska M. (red.), Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2011.
10
175
z powodu orientacji seksualnej. Pytanie szczeglnie dotkliwe w kontekcie innych bada ankietowych, zrealizowanych w ramach raportu Sytuacja 11 spoeczna osb bi- i homoseksualnych w Polsce. Raport za lata 2010-2011 . Wynika z nich, e osoby nieheteroseksualne dowiadczaj poczucia osamotnienia i znacznie czciej ni og Polek i Polakw maj myli samobjcze. W grupie nastolatkw i nastolatek (w wieku 15-18 lat) poczucie osamotnienia odczuwa 56% osb LGB. Wedug Diagnozy spoecznej 2011 podobne poczucie przeywa tylko 13% polskich nastolatkw i nastolatek w caej populacji, bez podziau ze wzgldu na orientacj seksualn. Myli samobjcze miao w ostatnim czasie 63% nastolatkw bi- i homoseksualnych dla porwnania, wrd nastolatkw biorcych udzia w badaniu analizowanym 12 w Diagnozie spoecznej 2011 byo to 12% . W tym kontekcie widoczna jest konieczno podjcia dziaa wspierajcych modzie LGB, m.in. poprzez prowadzenie edukacji antydyskryminacyjnej, czy raczej antyhomofobicznej. Stereotypy i uprzedzenia towarzyszce tej grupie mniejszociowej wyranie zmniejszaj bowiem poczucie bezpieczestwa, szczeglnie w rodowisku szkolnym, powodujc bardzo konkretne konsekwencje dla samopoczucia psychofizycznego. I tu wracajc do nauczycielek i nauczycieli pojawia si pytanie, czy polska szkoa jest w porzdku wobec wszystkich uczennic i uczniw, czy zapisanie w szkolnym systemie wartoci lub programie wychowawczym poszanowania godnoci kadego czowieka wystarczy, eby wesprze grup, spord ktrej tak duy odsetek rozwaa samobjstwo? W badaniach pojawio si pytanie o systemy wsparcia dla osb dowiadczajcych przemocy motywowanej homofobi. Nauczycielki i nauczyciele jako najbardziej wspierajce wskazuj szkoln pedagok / szkolnego pedagoga, oraz organizacje pozarzdowe. W przypadku tych drugich trudno wnioskowa czy wskazanie organizacji jako wanego elementu systemu wsparcia jest odsyaniem problemu w celu pozbycia si go, czy potencjaem na wspprac. Korzystanie z zasobw, jakimi s organizacje pozarzdowe, jest zdecydowanie spjne z rekomendacj Koalicji na rzecz Edukacji
11
Sytuacja spoeczna osob LGBT w Polsce. Raport za lata 2010 i 2011, Makuchowska M., Pawlga M., Kampania Przeciw Homofobii, Lambda Warszawa, Fundacja Transfuzja, Warszawa 2012. Sytuacja spoeczna osob bi- i homoseksualnych. Analiza danych z badania ankietowego, Abramowicz M., w: Sytuacja spoeczna osob LGBT w Polsce. Raport za lata 2010 i 2011, Makuchowska M., Pawlga M., Kampania Przeciw Homofobii, Lambda Warszawa, Fundacja Transfuzja, Warszawa 2012..
12
176
Cz II
Antydyskryminacyjnej, dotyczc umoliwiania i/lub zobowizywania nauczycielek i nauczycieli do zapraszania do szkoy ekspertek i ekspertw zajmujcych si poszczeglnymi obszarami edukacji antydyskryminacyjnej, w tym przypadku edukacj antyhomofobiczn. Takie dziaania byyby uzupenieniem kompetencji nauczycielek i nauczycieli, jednoczenie wskazujc wag przeciwdziaania homofobii na terenie szkoy. W rekomendacjach Koalicji pojawia si take nowy dla polskiej szkoy rodzaj wsparcia dla osb dowiadczajcych dyskryminacji czy przemocy motywowanej uprzedzeniami penomocnik bd penomocniczka ds. przeciwdziaania dyskryminacji. Tego typu rozwizania funkcjonuj w ronego typu instytucjach publicznych np. w Niemczech; w Polsce dobry przykad daje Uniwersytet Warszawski. Uzupenieniem utworzenia takiego stanowiska powinno by take stworzenie jasnych procedur postpowania w przypadkach dyskryminacji, oraz udostpnienie ich uczennicom i uczniom, a take upewnienie si, czy procedury te s dla nich zrozumiae. Takie regulacje mogyby stanowi cz programu antydyskryminacyjnego, do stworzenia ktrego szkoy mogyby zosta zobowizane, przy czym wane, eby nie stanowi on martwego, czysto deklaratywnego dokumentu, jak to ma miejsce w czci szk w przypadku programu profilaktycznego czy wychowawczego. Procedury postpowania w przypadku dyskryminacji, w tym dyskryminacji ze wzgldu na orientacj seksualn, mogyby stanowi jasn ciek reagowania na jej przejawy. Badania wskazuj, e zarwno nauczyciele i nauczycielki, jak i modzie, nie czuj si wystarczajco kompetentni w tym zakresie tak odpowied wskazao ok. 40% kadry nauczycielskiej i ok. 20% uczennic i uczniw. Jako rozwizania, ktre wsparyby przeciwdziaanie przemocy homofobicznej, wskazywano przede wszystkim treningi wiadomociowe i szkolenia upowszechniajce wiedz, jasne wytyczne dotyczce przeciwdziaania homofobii ze strony pastwa czy ministerstwa, a take wczenie tematyki do programu nauczania. Niestety, a 20% nauczycielek i nauczycieli odparo, e nie potrzebuje tego typu regulacji, poniewa homofobia nie stanowi adnego problemu w ich miejscach pracy. Podsumowujc, realizacja edukacji antydyskryminacyjnej, antyhomofobicznej, stanowi bardzo due wyzwanie dla polskiej szkoy, poniewa w niemal kadym obszarze jest jeszcze wiele do zrobienia w tym zakresie. Zmian wymaga prawo na poziomie krajowym oraz na poziomie szkoy, wiadomo autorek i autorw podrcznikw, rzeczoznawczy i rzeczoznawcw
177
dopuszczajcych je do uytku oraz przede wszystkim nauczycielek i nauczycieli. Wracajc do definicji edukacji antydyskryminacyjnej, w szkole brakuje rde wiedzy na temat mniejszoci seksualnych, ich sytuacji, praw, emancypacji. Nie buduje si wiedzy dotyczcej mechanizmw dyskryminacji, nie rozwija si umiejtnoci jej przeciwdziaania. Osoby homo- i biseksualne zdecydowanie nie otrzymuj wsparcia, rzadko s podmiotem zdarzenia, dyskusji czy dokumentu. Posugujc si nomenklatur przyjt w szkole edukacja antyhomofobiczna jest wci nieobecna, a owa nieobecno w adnym razie nie jest usprawiedliwiona.
Rekomendacje Kampanii Przeciw Homofobii
Rekomendacje powstay w wyniku konsultacji z ekspertami i ekspertkami w ramach prac nad publikacj Sytuacja spoeczna osb LGBT w Polsce. Raport za lata 2010 i 2011, pod redakcj Mirosawy Makuchowskiej i Michaa Pawlgi.
Ksztacenie i doskonalenie nauczycielek i nauczycieli

Rekomendacja oglna: zwikszenie przygotowania szk i kadr nauczycielskich do tworzenia rodowiska wolnego do uprzedze i dyskryminacji ze wzgldu na orientacj seksualn i tosamo pciow. Rekomendacje szczegowe: 1. Stworzenie nowych form doskonalenia nauczycielek/li poruszajcych zagadnienia zwizane z sytuacj osb nieheteroseksualnych w spoeczestwie, wiedz na temat bi- i homoseksualnoci, przeciwdziaaniem przemocy w szkole ze wzgldu na orientacj seksualn oraz wsparciem uczniw i uczennic stygmatyzowanych ze wzgldu na swoj orientacj seksualn (Orodki Doskonalenia Nauczycieli, Orodek Rozwoju Edukacji). 2. Dokonanie przegldu istniejcych form doskonalenia nauczycielek/ li pod ktem przekazywania treci dyskryminujcych, w szczeglnoci treci dotyczcych dyskryminacji ze wzgldu na orientacj seksualn
179
Rekomendacje
3.
4.
5.
6.
i tosamo pciow. (Orodki Doskonalenia Nauczycieli, Orodek Rozwoju Edukacji). Stworzenie moliwoci odbycia szkole i warsztatw antydyskryminacyjnych i rwnociowych wszystkim zainteresowanym osobom z kadry zarzdzajcej, nauczycielskiej, a take wizytatorom/wizytatorkom, kuratorom/kuratorkom i wszystkim innym osobom zatrudnionym w organach prowadzcych szkoy (szkoy, Orodki Doskonalenia Nauczycieli, Ministerstwo Edukacji Narodowej). Wczenie do programw studiw pedagogicznych oraz kursw pedagogicznych prowadzonych przez szkoy wysze zagadnie zwizanych z sytuacj osb nieheteroseksualnych w spoeczestwie, wiedz na temat bi- i homoseksualnoci, przeciwdziaaniem przemocy w szkole ze wzgldu na orientacj seksualn oraz wsparciem uczniw i uczennic stygmatyzowanych ze wzgldu na swoj orientacj seksualn i tosamo pciow (szkoy wysze prowadzce ksztacenie na kierunkach pedagogicznych oraz prowadzce kursy pedagogiczne). Wczenie zaj podnoszcych kompetencje nauczycieli/nauczycielek w zakresie przeciwdziaania i reagowania na przemoc, ktre to zajcia bd uwzgldniay perspektyw pci spoeczno-kulturowej oraz wiedz o przemocy motywowanej uprzedzeniami w szczeglnoci ze wzgldu na pe i orientacj seksualn. (Orodki Doskonalenia Nauczycieli, Ministerstwo Edukacji Narodowej). Prowadzenie staego monitoringu i przeprowadzanie ewaluacji w odniesieniu do wprowadzania edukacji antydyskryminacyjnej i rwnociowej w ofercie doskonalenia nauczycieli/nauczycielek i innych osb zwizanych z systemem edukacji, w tym kadry zarzdzajcej (organizacje pozarzdowe, Orodek Rozwoju Edukacji).
Podrczniki szkolne
Rekomendacja oglna: zwikszenie bezpieczestwa i poprawa dobrostanu uczniw i uczennic o orientacji nieheteroseksualnej w polskich szkoach. Rekomendacje szczegowe: 1. Wczenie do treci podrcznikw i innych materiaw dydaktycznych przeznaczonych do uytku szkolnego wiedzy na temat poj nalecych do acucha dyskryminacji, treci umoliwiajcych nabycie przez
180
Rekomendacje
uczennice i uczniw wiedzy i umiejtnoci zwizanych z identyfikowaniem zachowa o charakterze dyskryminacyjnym oraz umiejtnoci odpowiedniego reagowania na dyskryminacj, zarwno w sytuacji wystpowania w roli wiadka/wiadkini, jak i osobistego jej dowiadczania (wydawcy podrcznikw przeznaczonych do uytku szkolnego, Ministerstwo Edukacji Narodowej). 2. Ukazywanie w podrcznikach rnych modeli rodziny, w tym samodzielnych rodzicw, rodzicw nieheteroseksualnych, rodzin zastpczych. 3. Dokonanie weryfikacji trei podrcznikw do przedmiotu Wychowanie do ycia w rodzinie i dokonanie aktualizacji podrcznikw treci dotyczcych homoseksualnoci, biseksualnoci i tranpciowoci pod ktem aktualnego stanu wiedzy naukowej (wydawcy podrcznikw przeznaczonych do uytku szkolnego, Ministerstwo Edukacji Narodowej). 4. Dokonanie przegldu podrcznikw szkolnych zatwierdzonych przez Ministerstwo Edukacji Narodowej do uytku szkolnego pod ktem aktualnoci informacji na temat orientacji seksualnej oraz tosamoci pciowej zgodnie z aktualn wiedz w tym zakresie (Ministerstwo Edukacji Narodowej). Przygotowanie rzeczoznawcw opiniujcych podrczniki przeznaczone do dopuszczenia do uytku szkolnego w zakresie rozpoznawania treci dyskryminujcych, w tym dyskryminujcych ze wzgldu na orientacj seksualn (Ministerstwo Edukacji Narodowej).
Bezpieczestwo w szkole
Rekomendacja oglna: zwikszenie bezpieczestwa i poprawa dobrostanu uczniw i uczennic o orientacji nieheteroseksualnej w polskich szkoach. Rekomendacje szczegowe: Zobligowanie szk do opracowania i przyjcia programw antyprzemocowych, odnoszcych si m.in. do przemocy na tle uprzedze, w tym na tle homofobii/transfobii. Przeznaczenie adekwatnych rodkw finansowych na waciw realizacj tego zdania. (Ministerstwo Edukacji). Programy antyprzemocowe powinny obligowa do: wypracowania antyprzemocowego regulaminu dla uczniw i uczennic okrelajcychm.in.: zakaz stosowania przemocy na tle homofobii,
181
Rekomendacje
konsekwencje wobec uczniw stosujcych przemoc, procedur postpowania w przypadku zaistnienia sytuacji przemocowej wypracowania wewntrznych regulaminw antyprzemocowych dla kadry pedagogicznej okrelajcej: sposb reakcji na rne formy przemocy ( w tym motywowane homofobi), procedury w przypadku pojawienia si przemocy homofonicznej, powoania w szkoach osoby penicej funkcj penomocnika ds. przeciwdziaa przemocy w szkole.
Rekomendacje Koalicji na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej
Niniejsze rekomendacje powstay w wyniku prac Koalicji na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej, koalicji organizacji pozarzdowych, partnerw spoecznych oraz grup nieformalnych, zainicjowanej w lutym 2011 roku 1 przez Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej . Rekomendacje opieraj si na zaoeniu, e obecno edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej nie jest wystarczajca, a uczennice i uczniowie w polskiej szkole maj niewiele moliwoci, eby zdobywa wiedz i umiejtnoci z tego zakresu w ramach obowizkowej nauki. Przez edukacj antydyskryminacyjn rozumiemy wiadome dziaanie podnoszce wiedz, umiejtnoci i wpywajce na postawy, ktre ma na celu
1
Koalicja na rzecz Edukacji Antydyskryminacyjnej jest dobrowolnym porozumieniem organizacji pozarzdowych, partnerw spoecznych oraz grup nieformalnych, ktre dziaaj na rzecz edukacji antydyskryminacyjnej. Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej zainicjowao i koordynuje prace Koalicji. Koalicj tworz obecnie nastpujce organizacje i grupy: Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej, Amnesty International Polska, Fundacja Autonomia, Centrum Edukacji Obywatelskiej, Centrum Inicjatyw UNESCO, Ekspedycja w Gb Kultury, Fundacja Feminoteka, Fundacja na rzecz Rnorodnoci Spoecznej, Stowarzyszenie Homo Faber, Kampania Przeciw Homofobii,. Stowarzyszenie Lambda Warszawa, Stowarzyszenie Inicjatyw Niezalenych MIKUSZEWO, Fundacja Dla Odmiany, Stowarzyszenie Jeden wiat, Zwizek Nauczycielstwa Polskiego, Stowarzyszenie Otwarta Rzeczpospolita, Grupa Edukatorw Seksualnych PONTON, Polskie Towarzystwo Prawa Antydyskryminacyjnego, Stowarzyszenie Pro Humanum, Fundacja Przestrze Kobiet, Stowarzyszenie W stron dziewczt, Stowarzyszenie Rodzin i Opiekunw Osb z Zespoem Downa Bardziej kochani, Stowarzyszenie Interwencji Prawnej, Fundacja Klamra, Stowarzyszenie Romw w Polsce, Stowarzyszenie Kulturalno-Edukacyjno-Naukowe KEN
183
Rekomendacje
przeciwdziaanie dyskryminacji i przemocy motywowanej uprzedzeniami oraz wspieranie rwnoci i rnorodnoci. Edukacja antydyskryminacyjna: a) rozwija wiedz na temat mechanizmw dyskryminacji i wykluczenia, b) buduje kompetencje przeciwdziaania dyskryminacji, c) rozwija wiedz na temat grup dyskryminowanych oraz ruchw emancypacyjnych, d) wzmacnia grupy i osoby dyskryminowane i wykluczone na zasadach wczania i upodmiotowienia. Biorc pod uwag niniejsz definicj, rekomendujemy, co nastpuje: 1. Wczenie edukacji antydyskryminacyjnej do systemu ksztacenia obowizkowego dzieci i modziey na wszystkich etapach ksztacenia oglnego poprzez umieszczenie zapisw dotyczcych poszczeglnych elementw edukacji antydyskryminacyjnej (wiedzy na temat mechanizmw dyskryminacji i wykluczenia, moliwoci i sposobw przeciwdziaania dyskryminacji, wiedzy na temat grup i osb dyskryminowanych oraz ruchw emancypacyjnych, a take sposobw wzmacniania grup i osb wykluczonych): w Podstawie programowej ksztacenia oglnego dla szk podstawowych (I i II etap edukacyjny), w Podstawie programowej ksztacenia oglnego dla gimnazjw i szk ponadgimnazjalnych, ktrych ukoczenie umoliwia uzyskanie wiadectwa dojrzaoci po zdaniu egzaminu maturalnego (III i IV etap edukacyjny), w programach nauczania, w podrcznikach i zeszytach wicze. 2. Wczenie edukacji antydyskryminacyjnej do systemu ksztacenia nauczycielek i nauczycieli, z uwzgldnieniem dwch odrbnych cieek ksztacenia nauczycielek / nauczycieli (ksztacenie pedagogiczne na poziomie licencjackim i magisterskim oraz kursy pedagogiczne dla absolwentek / absolwentw kierunkw zwizanych z przedmiotami szkolnymi / specjalnoci (specjalizacje) nauczycielskie). 3. Wczenie edukacji antydyskryminacyjnej do systemu doskonalenia nauczycielek i nauczycieli uwzgldnienie obecnoci tematyki
184
Rekomendacje
4.
5. 6.
7.
8.
9. 10.
antydyskryminacyjnej w Standardach ksztacenia i doskonalenia nauczycielek / nauczycieli oraz w ofercie orodkw doskonalenia nauczycielek / nauczycieli na poziomie wojewdzkim oraz miejskim, ofercie Orodka Rozwoju Edukacji, a take w ofercie studiw podyplomowych. Umoliwianie i/lub zobowizywanie nauczycielek i nauczycieli do zapraszania do szkoy ekspertek / ekspertw zajmujcych si edukacj antydyskryminacyjn (np. z organizacji pozarzdowych dziaajcych w tym obszarze). Wczenie tematyki antydyskryminacyjnej do systemu ksztacenia osb zarzdzajcych owiat. Zobowizanie szk do przygotowania programw antydyskryminacyjnych szkoy (analogicznie do programw profilaktycznych czy wychowawczych). Powoanie na terenie placwek owiatowych i edukacyjnych penomocniczek / penomocnikw ds. przeciwdziaania dyskryminacji, z rwnolegym utworzeniem procedur postpowania w sytuacji dyskryminacji, upowszechnionych wrd uczennic i uczniw. Wydanie przez Ministerstwo Edukacji Narodowej stanowiska dotyczcego wagi tematyki antydyskryminacyjnej oraz koniecznoci wczania jej w system edukacji formalnej. Wczenie edukacji antydyskryminacyjnej w system nadzoru pedagogicznego, w tym System Ewaluacji Owiaty. Wczenie kompetencji w zakresie edukacji antydyskryminacyjnej w zestaw obowizkowych kompetencji dla decydentek i decydentw pracujcych w instytucjach rzdowych i samorzdowych.
Rekomendacje szczegowe, dotyczce treci ksztacenia: Wczanie w treci ksztacenia, w ramach rnych przedmiotw, we wszystkich czterech etapach ksztacenia oglnego, nastpujcych treci: 1. Wiedza na temat mechanizmw dyskryminacji i wykluczenia (pojcia stereotypu, uprzedzenia, dyskryminacji, bez wskazywania odniesienia do wybranych grup, dyskryminowanych czy wykluczanych). 2. Kompetencje w zakresie reagowania w sytuacji dyskryminacji w szczeglnoci rozpoznawania jej przejaww, reagowania na poziomie relacji midzy sprawcami/sprawczyniami a osobami dowiadczajcymi dyskryminacji, w grupie klasowej oraz w szkole jako instytucji.
185
Rekomendacje
3. Kompetencje w zakresie przeciwdziaania dyskryminacji. 4. Wiedza na temat grup dyskryminowanych (uwzgldnienie wszystkich grup dyskryminowanych, w odniesieniu do funkcjonujcych zapisw w prawie polskim oraz midzynarodowym). 5. Wiedza na temat ruchw emancypacyjnych wiedza o wydarzeniach i procesach historycznych, ideologiach, prawach czowieka (rzetelne informacje na ten temat, w odniesieniu m.in. do kobiet, osb czarnoskrych, osb nieheteroseksulanych, osb pochodzenia romskiego czy ydowskiego i innych; ukazanie rzeczywistoci spoecznej z perspektywy grup dyskryminowanych). 6. Wzmacnianie grup dyskryminowanych i wykluczanych na zasadzie upodmiotowienia i wczania (np. poprzez zapraszanie do szk przedstawicielek i przedstawicieli tych grup lub wzbogacanie prezentowanych biografii postaci historycznych i literackich osoby nalece do mniejszoci, a take uzupenianie biografii o przemilczane elementy). 7. Wiedza na temat mowy nienawici, przestpstw z nienawici, przemocy motywowanej uprzedzeniami identyfikacja takich form przemocy, adekwatne reagowanie, wdraanie w szkole programw prewencyjnych. 8. Wiedza dotyczca zjawiska przemocy ze wzgldu na pe. Przedmioty, w ramach ktrych zidentyfikowano: najwiksze moliwoci wprowadzenia edukacji antydyskryminacyjnej najwiksze braki, krzywdzce i dyskryminujce treci na temat mniejszoci, grup dyskryminowanych czy zagroonych dyskryminacj A) Wiedza o spoeczestwie B) Wychowanie do ycia w rodzinie C) Religia D) Historia E) Biologia F) Jzyk polski Zebraa: Magorzata Jonczy-Adamska
186
Informacja o autorach i autorkach
Daniel Bk
doktor nauk medycznych; psychoterapeuta, psycholog oraz biolog. Pomoc osobom reprezentujcym nienormatywne tosamoci genderowe i seksualne (LGBTQ) zajmuje si od siedmiu lat najpierw jako edukator w zakresie zdrowia seksualnego, potem jako psycholog i terapeuta (konsultacje psychologiczne, terapia indywidualna, grupowa oraz par). Wsppracownik organizacji pozarzdowych dziaajcych na rzecz osb LGBTQ. Autor publikacji naukowych, doniesie konferencyjnych oraz szkole dotyczcych psychoterapii osb LGBTQ. W zakresie udzielania pomocy psychologicznej osobom LGBTQ szkoli si w Polsce i Wielkiej Brytanii.
Agata Chaber
koordynator projektw dotyczcych tematyki transpciowoci, interseksualnoci oraz queer, zainteresowana wprowadzaniem zmian systemowych w obszarach edukacji i dostpu osb LGBTQ do systemu zdrowia. Edukator w dziedzinie praw czowieka, specjalizujca si w pracy metodami edukacji nieformalnej z rnorodn modzie. Czonek zarzdu i konsultant midzynarodowych organizacji modzieowych: IGLYO (International LGBTQ Youth and Student Organisation) i ANSO (Association of
187
Nordic and Pol-Balt LGBTQ Student Organisations), prezes zarzdu Kampanii Przeciw Homofobii. Znajomo tematyki transpciowoci zdobya uczestniczc w oraz organizujc liczne konferencje, warsztaty i seminaria dotyczce dyskryminacji modych osb LGBTQ oraz skutkw tej dyskryminacji, posiada rwnie akademickie zaplecze psychologiczne oraz dowiadczenie pracy w organizacjach pozarzdowych.
Hanna Cielik
absolwentka antropologii kulturowej oraz stosunkw midzynarodowych na Uniwersytecie dzkim. W jej krgu zainteresowa znajduj si zagadnienia spoeczne i polityczne, w szczeglnoci spoeczny dyskurs wykluczenia oraz strategie dziaania partii i organizacji nacjonalistycznych w krajach Azji Poudniowej. Od kilku lat zaangaowana spoecznie. W latach 2008-2010 dziaaa w Amnesty International, a nastpnie wspkoordynowaa dzk grup Kampanii Przeciw Homofobii. Spdzia rok w indyjskiej organizacji pozarzdowej promujcej idee demokracji partycypacyjnej. Obecnie pracuje jako analityk SAP oraz jako koordynatorka ds. wsppracy korporacyjnej w Fundacji Przyjaciel.
psycholoka, pedagoka, trenerka antydyskryminacyjna i genderowa; ekspertka w dziedzinie polityki rwnoci szans i wdraania perspektywy rwnoci w zarzdzanie projektami finansowanymi z EFS. Dziaaczka spoeczna i feministyczna, zafascynowana wczaniem perspektywy rwnoci i rnorodnoci w system edukacji formalnej szkolnej oraz przedszkolnej. Wspzaoycielka i czonkini Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej, koordynatorka projektu Wielka nieobecna o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce, w ramach ktrego badaa take postaw programow i podrczniki pod ktem obecnoci edukacji antydyskryminacyjnej, oraz opinie nauczycielek i nauczycieli. Czonkini Stowarzyszenia W stron dziewczt oraz grupy nieformalnej Ulica Siostrzana.
188
absolwentka psychologii, II stopie specjalizacji w zakresie psychologii klinicznej. Wspzaoycielka, a obecnie prezeska, Towarzystwa Interwencji Kryzysowej. Prekursorskie dziaania w zakresie tworzenia programw i polityk oraz struktur interwencji kryzysowej, przeciwdziaania przemocy ze wzgldu na pe i przemocy motywowanej uprzedzeniami. Dowiadczenia w zakresie wczenia przedstawicielek/ przedstawicieli grup dyskryminowanych i wykluczonych w dyskurs zmiany spoecznej; upenomocnienia i organizowania spoecznoci lokalnych dotknitych kryzysami (np. zwizanymi z klsk ywioow, przestpstwami z nienawici). Aktywizm wsporganizowanie zdarze, spotka otwartych, paneli, marszw itp. zwizanych z promowaniem tolerancji i przeciwdziaaniem antysemityzmowi, rasizmowi, seksizmowi, ksenofobii, homofobii. Autorka, wspautorka i redaktorka publikacji dotyczcych przeciwdziaania przemocy ze wzgldu na pe, przestpstw z nienawici, traumy historycznej, interwencji kryzysowej.
absolwent Instytutu Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego. Od dziesiciu lat uczy w Zespole Szk Bednarska. Wspzaoyciel Wielokulturowego Liceum Humanistycznego im. Jacka Kuronia w Warszawie, gdzie uczy historii filozofii.
Ewelina Niedzielska
ukoczya antropologi kulturow na Uniwersytecie dzkim. Od 11 lat dziaa w organizacjach pozarzdowych, gwnie na terenie odzi. Interesuj j strategie dyskursywne organizacji nacjonalistycznych oraz teoria pci w kontekcie rzeczywistoci postmodernistycznej. Dotychczas podejmowaa funkcje koordynatorki dzkiej grupy Kampanii Przeciw Homofobii, wspkoordynatorki pierwszego dzkiego Maratonu Rwnoci, czonkini grupy ds. rozwoju organizacji Kampanii Przeciw Homofobii. Obecnie zwizana z bran ochrony rodowiska.
189
do niedawna nauczycielka jzyka angielskiego i opiekunka Szkolnej Grupy Amnesty International w liceum w Kdzierzynie-Kolu. Obecnie pracuje na Uniwersytecie Opolskim w Instytucie Nauk Pedagogicznych, a jej zainteresowania naukowe dotycz pedagogiki midzykulturowej, krytycznej i gender. Polska laureatka Nagrody im. I. Sendlerowej Za naprawianie wiata (2010) oraz Europejskiej Nagrody Tolerancji i nagrody Hiacynt (2008). W ramach realizowanych projektw przeprowadza wielokulturowe warsztaty, debaty, happeningi, performance, wystawy. Tematyka projektw dotyczy w duej mierze przeciwdziaaniu ksenofobii, antysemityzmowi i homofobii.
Jan wierszcz
psycholog spoeczny i midzykulturowy, trener antydyskryminacyjny, dziaacz organizacji pozarzdowych pracujcych na rzecz mniejszoci spoecznych i osb zagroonych wykluczeniem. Ukoczy pracowni wraliwoci kulturowej w Akademii Treningu Antydyskryminacyjnego oraz liczne kursy trenerskie. Prowadzi projekty edukacyjne z rnorodnymi grupami m.in. dziemi, modzie, osobami studiujcymi, nauczycielkami i nauczycielami oraz policj. Autor tekstw na temat edukacji dorosych w obszarze przeciwdziaania dyskryminacji i promowania rnorodnoci. Czonek Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej, czonek zarzdu Fundacji Forum na Rzecz Rnorodnoci Spoecznej. Czonek zarzdu i konsultant ds. projektw edukacyjnych i badawczych w Kampanii Przeciw Homofobii, konsultant i trener Fundacji Robinson Crusoe.
Biorc pod uwag nadrzdn zasad dobra dziecka, pastwa czonkowskie powinny powzi na wszystkich szczeblach odpowiednie rodki, majce na celu promowanie w szkoach wzajemnej tolerancji oraz szacunku, niezalenie od orientacji seksualnej lub tosamoci pciowej. rodki te powinny obejmowa dostarczanie obiektywnych informacji na temat orientacji seksualnej oraz tosamoci pciowej, na przykad w szkolnych programach nauczania i materiaach edukacyjnych, a take udzielanie uczniom oraz studentom niezbdnych informacji, ochrony i wsparcia, aby umoliwi im ycie w zgodzie z ich orientacj seksualn oraz tosamoci pciow. Ponadto, pastwa czonkowskie mog zaprojektowa i wprowadzi w szkoach specjalne programy rwnociowe i dotyczce bezpieczestwa oraz plany dziaania, a take zapewni dostp do odpowiednich szkole o tematyce antydyskryminacyjnej lub podrcznikw i pomocy nauczania. Rada Europy, Zacznik do Zalecenia CM/Rec(2010)5 Przyjte przez Komitet Ministrw dnia 31 marca 2010 r. O raporcie Publikacja szczegowo przedstawia wyniki dwch bada nad tematyk orientacji seksualnej i homofobii w szkole, przeprowadzonych z udziaem kadry nauczycielskiej oraz modziey w sumie 796 osb. Raporty z bada wskazuj, e w polskich szkoach zagadnienia zwizane z orientacj seksualn s nieobecne lub podejmowane w sposb niekompetentny i nieadekwatny do potrzeb modziey. Pomidzy kadr nauczycielsk a nieheteroseksualnymi uczniami i uczennicami wci nie ma porozumienia i zaufania pozwalajcego szkole sta si miejscem bezpiecznym i akceptujcym. Badania empiryczne opatrzone zostay komentarzami ekspertw i ekspertek z rnych dziedzin, przedstawiajcych swoje wizje szkoy oraz interpretacje zjawisk ujawnionych w raportach. O Kampanii Przeciw Homofobii: Kampania Przeciw Homofobii (KPH) jest oglnopolsk organizacj poytku publicznego zajmujc si przeciwdzianiem nietolerancji i dyskryminacji osb homo- i biseksualnych oraz transpciowych.
ISBN: 978-83-930480-1-4

Raport o LGBT W Polskich Szkołach.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Raport o LGBT W Polskich Szkołach.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

pod redakcj Jana wierszcza

179 183 187

Postawy i potrzeby kadry szkolnej

Metoda i proces zbierania danych

Postawy i potrzeby kadry szkolnej

Analiza ilociowa Charakterystyka demograficzna

Typ szkoy i funkcja w szkole, lata pracy

12% 12% 6,7% 12% 12,5% 47,7%

Wykres 1. Miejsce zamieszkania (n=208)

Polityka przeciwdziaania dyskryminacji w szkole i przeciwdziaania przemocy rwieniczej

Postawy i potrzeby kadry szkolnej

Obecno tematyki homofobii i homoseksualnoci na lekcjach

7,4% 9,4% 45,5% 12,9%

nie, bo te tematy nie zostay poruszone przez klas

Postawy i potrzeby kadry szkolnej

wystarczajco obecna na te tematy nie ma miejsca w szkole

za bardzo obecna niewystarczajco obecna

tak, dla wikszoci przedmiotw trudno powiedzie

na te tematy nie ma miejsca w szkole

Postawy i potrzeby kadry szkolnej

78,2% 77,2% 69,8% 43,1% 21,8% 14,9% 13,9% 6,9%

Wykres 4. Lekcje, na ktrych powinna by poruszana tematyka homoseksualnoci (n=202)*

Naley uczy tolerancji i szacunku dla drugiego czowieka nauczycielka, 43 lata.

Osoby dowiadczajce homofobii

Postawy i potrzeby kadry szkolnej

tak nie nie wiem

47,5% 32% 20,5%

tak nie nie wiem

15,5% 51,5% 33%

Postawy i potrzeby kadry szkolnej

Przemoc zyczna (n=164)

Przemoc sowna (n=200)

22% 15,2% 7,4% 6,1% 3,5%

48,3% 31,0% 11,3% 9,6% 7,3%

para dziewczyn nauczyciel/ka

Wykres 7. Kto dowiadcza homofobicznej przemocy? *

Dowiadczenie i postawy kadry szkolnej

Postawy i potrzeby kadry szkolnej

wol nie naucza uczniw/uczennic ujawniajcych, e s homoseksualni

8,6% 46,5% 40,9% 4%

tak, zdecydowanie wystarczajc tak, raczej wystarczajc niewystarczajc zdecydowanie niewystarczajc

11% 53% 33,5% 2,5%

Postawy i potrzeby kadry szkolnej

50% 40,8% 25,3% 7,5% 5,3% 19,3%

51,1% 48,4% 27,7% 19,4% 18,1% 8,8% 5,4%

66,7% 27,4% 22,7% 23,7% 3,3%

Postawy i potrzeby kadry szkolnej

U nas w szkole tego nie ma

Postawy i potrzeby kadry szkolnej

Tolerancja powinna obejmowa globalnie szacunek dla ludzi

Postawy i potrzeby kadry szkolnej

Lepiej nie wywoywa wilka z lasu

Postawy i potrzeby kadry szkolnej

Narzdzie i procedura zbierania danych

Jan wierszcz, Hanna Cielik, Ewelina Niedzielska

Postawy i potrzeby modziey

Analiza ilociowa wynikw Dane demograficzne

Jan wierszcz, Hanna Cielik, Ewelina Niedzielska

13 lat 14 lat 15 lat 16 lat 17 lat 18 lat 19 lat

0,2% 1,9% 11,3% 26,0% 22,9% 23,9% 13,9%

Wykres 1. Wiek osb badanych (w latach) (n=585)

biseksualna brak pewnoci

Wykres 2. Orientacja seksualna (n=582)