Net art nowa jako w sztuce?

Internet jest kolejnym po gazecie, radiu i telewizji rodkiem przekazu. Kolejnym medium dziki, ktremu moemy odbiera przekazy na masow skal i wreszcie kolejn przestrzeni domagajc si by wypeni j treci. Od swojego powstania w kocu lat 60 XX wieku, Internet cakowicie zrewolucjonizowa niemal kad domen spoecznego i osobistego ycia. Spory o charakter i zasig wywoanych przez globaln sie zmian, (zwaszcza majcych miejsce po 2001 roku, kiedy zaczto peniej wykorzystywa potencja internetu) tocz si wrd medioznawcw, kulturoznawcw i socjologw nieustannie. Nie jest moj ambicj streszczanie teorii ontycznego rzeczywistoci wirtualnej; dotyczcych

funkcjonowania internetu, sposobw korzystania z niego, czy wreszcie statusu chciabym natomiast przyjrze si bliej zwizkom Internetu ze sztuk, w szczeglnoci za problemowi interaktywnoci, ktra narodzia si w sieci i zwizan z nim now estetyk sztuki internetowej. W tym krtkim eseju postaram si odpowiedzie na pytanie, czy wynikajce z obcowania ze sztuk w sieci problemy s faktycznie istotn, jakociow zmian bdc czym wicej ni tylko przystosowaniem dzie sztuki do jezyka i technologii Internetu, ktra nie mogaby zaistnie poza nim - a jeli tak to na czym polega to przewartociowanie. Analizujc sztuki wizualne w Sieci, naley rozrni dwa zjawiska sztuki w Internecie i sztuki Internetu czyli net artu. Podstawow rnic midzy nimi jest sposb funkcjonowania o ile sztuka w Internecie istnieje przede wszystkim poza Sieci i wykorzystuje j jedynie jako medium i jeden z wielu sposobw dotarcia do odbiorcy, to w przypadku net-artu internet staje si tworzywem, naturalnym rodowiskiem, kontekstem, a w wielu wypadkach rwnie tematem dzie sowem domen i racj bytu takiej sztuki. Moe si wydawa, e to wanie powstanie net-artu bdzie miao decydujcy wpyw na jakiekolwiek przewartociowanie w sztuce czy wytworzenie si internetowej estetyki i chcc zbada to nowe zjawisko naley skupi si przede wszystkim na tym wanie nurcie. Teza taka byaby jednak zbytnim uproszczeniem problemu, bowiem midzy dwiema dziedzinami sztuki, ktre

wyrniem wczeniej istnieje bardzo wiele podobiestw wynikajcych przede wszystkim z praw, jakim podlegaj treci wprowadzone do Internetu w myl klasycznej ju tezy sformuowanej przez kanadyjskiego teoretyka mediw Marshalla McLuhana mwicej, i rodek przekazu sam staje si przekazem. Internet narzuca zatem swj porzdek bytom, ktre bdc zaporedniczone w rzeczywistoci zupenie do niego nie przystaj. Pierwszym aspektem funkcjonowania sztuki w Internecie jest jej dekontekstualizacja. Dzieo, ktre byo stworzone w konkretnym czasie i miejscu zostaje od niego oderwane. Warto zwrci uwag, i materialna sztuka funkcjonuje w sieci gwnie w postaci fotografii poszczeglnych jej wytworw - zarwno profesjonalnej, ktra dba o wymiar estetyczny jak i tej zupenie amatorskiej (zdjcia dzie sztuki wykonywane w tumie zwiedzajcych w najpopularniejszych muzeach wiata). Problem polega na tym, e jako niezwykle demokratyczne i interaktywne medium, Internet zrwnuje paszczyzn amatorsk i profesjonaln, bardzo czsto znoszc wrcz instytucje eksperta, artysty i muzeum jako gwnych dyspozytorw sztuki. Zniesienie tego podziau to de facto wyzwanie rzucone nieustannie dominujcej, instytucjonalnej teorii sztuki, wedug ktrej sztuk jest to, co zostanie za ni uznane przez rodowisko. To take zaburzenie pewnych dominujcych narracji, hierarchizujcych dziaania artystyczne. Ciekaw teori autorstwa Andre Malraux pomysodawcy wirtualnego muzeum, przedstawia Maria Popczyk: Malraux ma wiadomo[] istnienia nadmiaru dzie sztuki udostpnianych publicznoci, rwnoczenie drani go imperializm procedur ekspozycyjnych i brak caociowej teorii uzasadniajcej fakt prezentowania caej sztuki. Sam widzi sztuk w procesie przemian przynalenych samej sztuce [...]. Jest to proces postpujcej autonomizacji i intelektualizacji sztuki. I dalej: Jako ordownik sztuki autonomicznej Malraux widzi w jej rozwoju, zsynchronizowanym z tym co oferuje technika, denie do izolacji sztuki od wszelkich kontekstw, docenia wanie ow artefaktualno sztucznej przestrzeni.1 Koncepcja Marlaux zakada zatem, i ide rozwoju sztuki bdzie jej demokratyzacja i izolacja. Dopiero dzieo cakowicie autonomiczne moe ujawni swoje najbardziej wartociowe aspekty i przemwi wasnym gosem. Kolejnym budzcym

Maria Popczyk, Andre Malraux fikcyjny wiat sztuki a przestrze wirtualna, [w:] Estetyka wirtualnoci, [red.] Micha Ostrowicki. Krakw: Universitas, s. 252-253

kontrowersje aspektem obecnoci sztuki w wirtualnym wiecie jest moliwo nieskoczonej reprodukcji dziea w Internecie. Wie si ona do cile z problemem dekontekstualizacji na kilku paszczyznach. Po pierwsze nieustanine powielane podporzdkowuje dziea sztuki czasowi i przestrzeni Internetu. Obrazy czy te ich wirtualne reprezentacje mog funkcjonowa paralelnie w rozmaitych konfiguracjach. Walter Benjamin twierdzi, e wraz z reprodukcj zdegradowana zostaje aura dziea sztuki, jego unikatowo bdca jednoczenie najwaniejsz jego cech. Patrzc na iloc reprodukcji w sieci trudno si z nim nie zgodzi. Nieograniczone powielanie prowadzi te do zatarcia granicy midzy autorem a uytkownikiem obrazu. W sieci nie ma oryginaw zatem autorstwo przestaje mie istotn warto. Zwracam uwag na te trzy aspekty funkcjonowania sztuki w przestrzeni Internetu poniewa wanie one, wydaj mi si kluczowe dla problematyki podejmowanej przez net art. Krtko mwic to wszystko co zmienia i stawia pod znakiem zapytania kondycj nie-internetowej sztuki staje si oparciem dla net artu. Interaktywno i wirtualno s podstawowymi zagadnieniami, jakie wi si z zaistnienieniem sztuki w cyberprzestrzeni. Kolejnymi wtkami s: hipertekstowa nawigacja i problematyka komunikacyjna, a take rola technologii []. Najwaniejsze cechy sztuki Internetu zwizane s z Sieci jako podstawowym medium, okrelajcym specyfik tej sztuki. Przede wszystkim sztuka ta jest niematerialna. Realizacja net art. Moe by ogldana tylko na ekranie komputera poczonego z Internetem. []. Prace net artystw byway prezentowane w galeriach, ale zawsze ich podstawowym kontekstem jest Internet, postrzegany jako obszar wolnoci wypowiedzi.2 Cyberprzestrze to nie tylko miejsce gdzie dziea net artu s prezentowane ale take, a moe przede wszystkim ich tworzywo. Wiekszo realizacji tego nurtu polega na budowaniu stron Internetowych i czeniu ich w okrelon struktur za pomoc hipercz. Odbiorca klikajc na poszczeglne odnoniki powoli odkrywa wszystie zawioci konstrukcji. Na tej paszczynie net art jest bardzo silnie zwizany z innymi XX wiecznymi ruchami awangardowymi dadaizmem czy kubizmem. Podobnie jak one czerpie i wynosi do rangi sztuki przedmioty z ni niezwizane (synna Fontanna
2

Ewa Wjtowicz, Net art. interaktywna sztuka w rodowisku wirtualnym, [w:] Estetyka wirtualnoci, [red.] Micha Ostrowicki. Krakw: Universitas, s. 441 - 442

Duchampa) jest gr o wartoci midzy sztuk (estetyk) a utylitarnoci. Jedn z najbardziej znanych grup zwizanych z net artem jest kolektyw Jodi. W swoich pracach posuguj si bardzo czsto kodami rdowymi stron internetowych, tworzc z nich rozmaite wzory i ukady. To obnaenie szkieletu strony jest w istocie tworzeniem anty estetyki porzdku ktry zrywa z przejrzyst, hierarchiczn struktur interfejsw przyjaznych uytkownikowi. Gwn rol w tego typu pracach odgrywa ich nielinearna struktura, poszukiwanie chaosu, nieprzejrzysto staje si w tym wypadku wartoci. Podstawow, now jakoci sieci Web 2.0 jest ogromny potencja interaktywnoci. Symultaniczno, wielokierunkowo komunikacji i jej nielinearno otwieraj przed uytkownikami Internetu nowe moliwoci stawiajc jednoczenie przed nimi nowe problemy. W swoich zaoeniach net art widzi w interaktywnoci jeden z podstawowych problemw. Sztuka sieci musi zerwa z jednokierunkowym wymiarem komunikacji na linii dzieo odbiorca, musi otworzy pole moliwoci nie tylko w zakresie interpretacji, ale rwnie zachci odbiorc do wsptworzenia jego formy i treci. I na tym polu net art zawodzi. Wspczesna technologia pozwala osign niebywale rozbudowany schemat interakcji jednak mimo to, wikszo dzie sztuki Sieci wykorzystuje te moliwoci jedynie w niewielkim stopniu. Oto opis jednej z interaktywnych prac: Projekt Annie Abrahams iamanartwork gdzie skrypt w jyku Pearl umoliwia dopisanie si do zdania Jestem dzieem sztuki poniewa i wybrania opcji tak lub nie. Schemat w tej pracy podobnie jak w wielu innych z gatunku net artu jest banalny. Pole moliwoci interakcji i ksztatowania dziea s bardzo ograniczone. Pozorna jest te nieobecno twrcy, ktr postuluj artyci. Zostawiajc niewielkie pole manewru, stwarza si jedynie pozory interaktywnoci i otwartoci dziea. Idea zawarta w tego typu pracach broni si jedynie, jeli ma by zamierzon krytyk rozwinitej interakcyjnoci. Drugim zarzutem jaki mona wysun pod adresem praktyk net artu jest nieznona wrcz autoteliczno. Wspominaem ju o dekontekstualizacji sztuki w Internecie jednak net art czyni to w bezkompromisowy sposb. Ide wielu prac jest odnoszenie si wycznie do samych siebie. Poszczeglne linki prowadz do kilkudziesiciu podobnych rwnie nieczytelnych co nieestetycznych stron zawierajcych jedynie wzory tworzone z kodu

rdowego (Untitled game kolektywu Jodi). Sztuka taka staje si cakowicie hermetyczna. Pozbawienie jej jakiegokolwiek kontekstu czyni z takiej pracy bezwartociowy symulakr. Sztuka taka jest niematerialna, blisza teoriom konceptualnym. Niezwykle trudno okreli take jej granice, bowiem strona internetowa (miejsce w Sieci, kontekst) jest w tym przypadku tosama z jej tworzywem. Artyci internetowi czsto podkrelaj konieczno zerwania z trwaym podziaem na kategorie obecne na co dzie w sztuce tradycyjnej. Czuj si bardziej aktywistami ni artystami, eksperymentatorami badajcymi jzyk i struktur Internetu. Problematyczne moe by jednak ograniczanie si do uywanie jedynie jzyka Sieci, bowiem nie jestem przekonany czy zjawisko takie jak interaktywno w Internecie mona zbada uywajc form, struktur i poj opartych jedynie na przedmiocie bada. Zarwno sztuka tradycyjna, ktra ulega procesom digitalizacji jak sam net art staj przed trudnymi problemami nowego kategoryzowania sztuki jak i caej rzeczywistoci w obliczu cyfrowego medium, na naszych oczach dokonuje si pewne przewartociowanie starych kategorii podmiotowoci, artysty, odbiorcy i instytucji sztuki. Gdybym mia wskaza jak wzgldnie trwa warto eksperymentu jakim jest net art myl, e byoby to ukazywanie zagroe zwizanych z digitalizacj i cyfrowymi reprezentacjami rzeczywistoci. Trzeba jednak pamita, e jest to nurt niszowy, ktry odrywa si od gwnego prdu sztuki, dlatego nie wydaje mi si by jego estetyka i metody dziaania mogy w znaczcy sposb wpyn na cao kategorii estetycznych i tradycyjnych form sztuki.