Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 391

ROLA GWNYCH CENTRW KULTUROWYCH W KSZTATOWANIU OBLICZA KULTUROWEGO EUROPY RODKOWEJ WE WCZESNYCH OKRESACH EPOKI ELAZA, Biskupin Wrocaw 2010

Tomasz Bochnak
Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego

Pnocna droga napywu importw celtyckich na ziemie polskie zarys problematyki

Funkcjonowanie ldowych lub ldowo-rzecznych szlakw komunikacyjnych wiodcych przez ziemie polskie w modszym okresie przedrzymskim i w okresie wpyww rzymskich byo przedmiotem bada wielu uczonych1 (Wielowiejski 1960, s. 172-247; 1970; 1980; 1981; Woniak 1996). Powszechnie uznaje si istnienie tzw. szlaku bursztynowego, biegncego od wybrzey Batyku ku przeczom karpackim i dalej ku brzegom Adriatyku. Jak zauwaya T. Dbrowska, modszy okres przedrzymski by czsto traktowany jako swego rodzaju faza wstpna okresu wpyww rzymskich2. Takie ujcie zawayo te na postrzeganiu napywu importw celtyckich na ziemie polskie jako procesu zblionego do napywu importw rzymskich. Dopiero od niedawna zwraca si uwag na zmian przebiegu czci szlakw w kocowej fazie modszego okresu przedrzymskiego, wywoan zmianami osadniczymi w obrbie kultury przeworskiej i zwizan z tym rosnc rol Mazowsza (Dbrowska 1996, s. 134-138; 2001, s. 33; 2008, s. 105-109, 117-118). Funkcjonowanie szlaku bursztynowego znajduje odbicie zarwno w rdach pisanych, jak i w materiale archeologicznym. Autorzy antyczni podaj
1 Gwne zaoenia niniejszego artykuu powstay podczas pobytu w Centre archologique europen Bibracte (Francja), gdy przy finansowym wsparciu Conseil Rgion de la Bourgogne mogem pracowa jako stypendysta w strukturach UMR 5594 ARTeHIS Archologie-Histoire-Socits, quipe 3: Socit gauloise, romanisation, socits impriales. Pragn serdecznie podzikowa za pomoc i wsparcie, ktrego udzieli mi prof. Jean-Paul Guillaumet oraz personel UMR 5594 ARTeHIS. Prezentowany tekst stanowi zmodyfikowan wersj artykuu przygotowanego w jzyku francuskim, ktry zoono do druku w tomie Routes du monde et passages obligs, przygotowywanym przez Centre de recherche archologique du Finistre (Ouessant) i UMR 5594 ARTeHIS. Przedstawione tu, z koniecznoci skrtowo, problemy zostan rozwinite w odrbnym opracowaniu. 2 Przypuszczalnie na takie postrzeganie omawianego odcinka chronologicznego ma rwnie wpyw jego nazwa, odnoszca si do nastpnego stadium okresu wpyww rzymskich.

391

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 392

informacje na temat pochodzenia bursztynu i drogi, ktr dociera on do Italii (Kolendo 1983; 1998; 1998a; 1998b). Znaleziska importw celtyckich i modszych od nich przedmiotw pochodzenia prowincjonalnorzymskiego koncentruj si na terenach, przez ktre bieg szlak czcy ujcie poudniowe wybrzea Batyku z przeczami karpackimi. Funkcjonowanie wspomnianego szlaku potwierdzaj te znaleziska bursztynu pochodzce ze rodkowej i poudniowej czci Europy, chocia oczywicie sukcynit nie musia stanowi jedynego, a nawet najwaniejszego surowca transportowanego t drog, i inne towary rwnie mogy stanowi przedmiot zarwno wymiany lokalnej, jak i dalekosinej. W tym przypadku transport drog ldow lub rzeczn jest oczywicie jedynym rozwizaniem. Czy jednak t sam drog przewoono surowiec, ktry znajdujemy w Europie Zachodniej, skd rwnie s znane wyroby bursztynowe? Co istotne, wystpuj one w grobach o standardowym modelu wyposaenia, co wskazuje, e bursztyn nie mg by kosztownym rarytasem dostpnym jedynie dla elit. Znaleziska bursztynu pochodz m.in. z zespow kultury Arras z Wysp Brytyjskich (Beck, Shennan 1991). Nie s to przypadki bardzo powszechne, ale nie nale rwnie do wyjtkw, natomiast w kolejnych wiekach, w modszych fazach okresu lateskiego, przedmioty bursztynowe s rzadko spotykane w materiaach kultury celtyckiej. Naley jednak pamita, e w tym okresie bardzo wyranie zmniejsza si ilo grobw uchwytnych dziki stosowanym obecnie metodom archeologicznym, a wrd zarejestrowanych pochwkw zdecydowanie przewaaj groby ciaopalne, w ktrych wyposaenie, ozdoby i czci stroju zmarego trafiay na stos pogrzebowy. Istniej jednake przesanki by przypuszcza, e rzeczywista skala rozpowszechnienia bursztynu na Wyspach Brytyjskich w okresie przedrzymskim bya wiksza, ni wskazuj na to znaleziska archeologiczne (Beck, Shennan 1991, s. 105-107). Naley stwierdzi, e ze wzgldu na dominujcy wwczas obrzdek pogrzebowy, nie potrafimy nawet w przyblieniu oszacowa popularnoci bursztynu u Celtw w ostatniej fazie okresu lateskiego. Istnieje wiele wzajemnie wzmacniajcych si przesanek, ktre pozwalaj przypuszcza, e oprcz wspomnianej drogi ldowej w ostatnich wiekach przed Chrystusem funkcjonowa rwnie komplementarny szlak wodno-ldowy, czcy poudniowe wybrzea Batyku z obszarami Zachodniej Celtyki. Omawiajc przemiany gospodarczo-spoeczne ludnoci poudniowej Polski w modszym okresie przedrzymskim i w okresie wpyww rzymskich, J. Wielowiejski zestawi elementy przydatne w studiach nad funkcjonowaniem szlakw handlowych (Wielowiejski 1960, s. 193-194). Byy to nastpujce czynniki: istnienie orodkw ycia gospodarczego pozostajcych w stosunkach wymiennych i poczonych arteriami komunikacyjnymi, dogodne warunki fizjograficzne, znaleziska przedmiotw handlu pochodzce z tras domniemanych szlakw, przekazy autorw antycznych oraz dane o funkcjonowaniu wczeniejszych lub pniejszych szlakw. Za najwaniejsze uznano istnienie zespow osadniczych, ktre pozostaway ze sob w kontakcie, dogodne warunki terenowe oraz lady
392

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 393

obecnoci czowieka wzdu przebiegu hipotetycznego szlaku (Wielowiejski 1980, s. 31-32; 1981, s. 388-389). Ze wzgldu na specyfik drg morskich, na potrzeby prezentowanego szkicu, lista oglnych warunkw wyznaczonych przez J. Wielowiejskiego musi zosta zmodyfikowana. Poza nielicznymi wyjtkami, Celtowie nie posugiwali si pismem, a przekazy autorw nalecych do innych krgw kulturowych ograniczaj si do opisania tylko niektrych aspektw ich ycia, niewiele uwagi powicajc relacjom Celtw z ludami innymi ni Grecy lub Rzymianie. Nie jest te moliwe uchwycenie ladw obecnoci czowieka wzdu caego przebiegu domniemanego szlaku z uwagi na moliwo funkcjonowania drogi morskiej. Zostan jednak wykorzystane rda archeologiczne wskazujce na istnienie wzajemnych kontaktw midzy ziemiami polskimi (ze szczeglnym uwzgldnieniem ich pnocnej partii) a terenami Zachodniej Celtyki. Lista czynnikw przydatnych do studiw nad przebiegiem szlakw zostanie poszerzona o uwarunkowania ekonomiczne, ktre mogy stymulowa istnienie konkurencyjnej drogi napywu importw oraz o analiz czynnikw technologicznych, by wykaza, e moliwoci techniczne Celtw nie stay na przeszkodzie podejmowaniu przez nich wypraw morskich. Reasumujc, problem istnienia pnocnej drogi napywu importw celtyckich do Polski zostanie omwiony z uwagi na przesanki ekonomiczne, archeologiczne, historyczne, geograficzne oraz technologiczne.

Uwarunkowania ekonomiczne
Uwarunkowania ekonomiczne, wyznaczajce opacalno danego przedsiwzicia, s, obok uwarunkowa geograficznych i technicznych, jednym z najistotniejszych czynnikw decydujcych o funkcjonowaniu danego szlaku. Analizujc kilka hipotetycznych drg napywu importw nie mona pomija opacalnoci poszczeglnych rozwiza. Jeeli zatem podejmujemy prb wykazania istnienia pnocnego szlaku czcego Celtyk Zachodni z wybrzeem Batyku, to naley udowodni, e jego stosowanie mogo by bardziej opacalne ni transport szlakami komunikacyjnymi biegncymi w gbi kontynentu. Jak wiadomo, droga ldowa jest znacznie drosza ni komunikacja (i transport) przy wykorzystaniu rzek, a zwaszcza mrz. Jak wynika z szacunkw J. Kunowa skalkulowanych dla okresu wpyww rzymskich, transport drog ldow jest 5,9 raza droszy ni transport rzeczny i a 62,5 raza droszy ni droga morska. Tak due rnice kosztw wynikaj zarwno z porwnania dziennego dystansu (45-65 km dla drogi morskiej, 30-40 km dla sieci rzecznej i 18-20 km dla drogi ldowej3), jak i z rnic adownoci statkw, odzi i wozw lub jukw (Kunow 1980, s. 22-25; 1983, s. 53-55). Przytoczone szacunki bazuj na sieci komunikacyjnej Cesarstwa Rzymskiego
3 Zdaniem S. Piggotta szybko wozu transportowego zaprzgnitego w woy wynosi 1,5-2,5 km/h, a dzienny zasig moe siga 24-28 km (Piggott 1983, 98, 90).

393

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 394

i wydaje si, e opacalno transportu ldowego maleje na terenach pozbawionych rozwinitych pocze drogowych4. Wobec powyszych kalkulacji mona przyj, e jeeli plemiona celtyckie zamieszkujce Wyspy Brytyjskie i Gali (w szczeglnoci pnocn) byy zainteresowane pozyskaniem bursztynu, to wybr drogi morskiej (lub morskiej i rzecznej) wiodcej przez Morze Pnocne byby znacznie bardziej opacalny ni podejmowanie prb transportu ldem, zwaszcza e szlak wiodcy z zachodu na wschd w znikomym stopniu mgby wykorzystywa cieki wodne.

Przesanki archeologiczne
Trudno okreli, jakie towary byy przedmiotem wymiany towarowej midzy plemionami zachodnioceltyckimi a ludami zamieszkujcymi wybrzea Morza Pnocnego i Batyckiego. Nasze moliwoci s tu dodatkowo zuboone brakiem rde pisanych, ktre odgrywaj pierwszorzdn rol w tej dziedzinie. Porwnanie przekazu Strabona, dotyczcego wymiany handlowej Rzymian z plemionami brytyjskimi, (Geografia, IV, 5, 2-3) z danymi archeologicznymi wyranie wykazuje niezwykle ograniczone moliwoci metod archeologicznych (Carver 2001; 2002). Wrd wzmiankowanych przez Strabona towarw (skry, niewolnicy, psy do polowa, ale uywane rwnie w boju, ozdoby z koci soniowej i bursztynu5 oraz wyroby szklane), jedynie niewielka ich cz pozostawia lady uchwytne za pomoc stosowanych obecnie metod archeologicznych. Co zatem sprowadzano z pnocnego wschodu? Zapewne bursztyn, z ktrego wyrabiano paciorki obecne w grobach kultury Arras na Wyspach Brytyjskich. By moe futra, ktre zapewne stanowiy przedmiot wymiany w okresie wpyww rzymskich. Nie mona te wykluczy handlu niewolnikami. Bez wtpienia musiay mie miejsce wzajemne relacje, bowiem na terenie Barbaricum odkrywamy wiele importw lateskich bdcych przypuszczalnie ekwiwalentem towarw przekazanych Celtom. Trudno bowiem zaoy, by koty z elaznym brzegiem lub zapinki zachodnioceltyckie byy bez wyjtku upami zagarnitymi na terenach zajtych przez plemiona celtyckie, a nastpnie przetransportowanymi na wybrzea Morza Pnocnego i Batyckiego.

Stan bada nad drogami na ziemiach polskich w modszym okresie przedrzymskim i okresie wpyww rzymskich nie jest zadowalajcy. Wyniki bada drg-pomostw w rejonie rzeki Dzierzgo wskazuj jednak, e w I w. przed Chr. stosowano zrnicowane techniki utwardzania powierzchni i konstrukcji drg (Sadowska-Topr 1999). 5 Fakt, e Strabon wymienia wrd importw rzymskich sprowadzanych na Wyspy Brytyjskie przedmioty bursztynowe nie oznacza, e bya to jedyna droga napywu tego surowca. Polskie wybrzea Batyku byy w okresie wpyww rzymskich jednym z gwnych miejsc pozyskiwania bursztynu, a rwnoczenie w dorzeczu Wisy znane s importowane z Cesarstwa przedmioty bursztynowe, jak np. przlice (Wielowiejski 1993). Naley zauway, e Strabon wymienia wyroby bursztynowe wrd obcionych wysokim cem przedmiotw zbytku i nie zaznacza, e s to nieobrobione bryki. Znajdowane w zespoach grobowych paciorki reprezentuj formy niecharakterystyczne i trudno okreli, czy s wyrobem miejscowym, czy importowanym.
4

394

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 395

W literaturze przedmiotu dugie lata dominowa pogld, e koty z elaznym brzegiem znalezione w nieceltyckiej czci Europy s importami z Recji i Noricum, bd te, e s to przedmioty, ktre trafiy w dorzecze dolnej aby podczas ofensywy rzymskiej z lat 12-9 przed Chr. (Eggers 1951, s. 39-42; Wielowiejski 1970, s. 33-35, 72-74, 282; Tromnau 1972; Thieme 1976/77; Kunow 1983, s. 17; Keiling 1986, s. 20-23). W ostatnich dekadach pojawiy si prace, w ktrych wskazuje si na moliwo napywu tych naczy z zachodu Europy (Hachmann 1990; Peschel 1995), jednak pogldy zakadajce proweniencj retyjsk s czsto obecne nawet w nowszych publikacjach (Wielowiejski 1991; Dbrowska 2003, s. 154; Machajewski 2006, s. 87). Jest to, jak si wydaje, dowd na trwao proponowanej wczeniej hipotezy, zgodnie z ktr kupcy przeprawiajcy si przez Dunaj i kierujcy si ku pnocy wieli ze sob naczynia celtyckie i rzymskie, jak rwnie inne przedmioty pochodzenia poudniowego. Naley jednak zauway, e koty z elaznym brzegiem tworz wyran koncentracj u wybrzey Morza Batyckiego, a ich rozprzestrzenienie rni si wyranie od wystpowania italskich situl typu E.18, E.19 i E.20 na terenie Barbaricum (ryc. 1). Powysza rnica wskazuje, e model dystrybucji kotw by odmienny od sposobu rozprzestrzeniania si situl. Teoretycznie nie
Situle E18, E19 Koty E.4-7 1 2-5 >5

200 km

Rozprzestrzenienie italskich situl i celtyckich kotw z elaznym brzegiem w Europie

Ryc. 1. Znaleziska rzymskich situl i celtyckich kotw z elaznym brzegiem z okresu lateskiego w Europie Abb. 1. Funden rmischer Situlae und keltischer Kessel mit eisernem Rand aus der La Tne-Zeit in Europa

395

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 396

Situle E18, E19 1 egz. Koty E.4-78 1egz. 2-5 egz. >5 egz. Monety z Celtyki Zachodniej Monety z Europy rodkowej

Ryc. 2. Znaleziska wybranych typw naczy metalowych i monet celtyckich w dorzeczu aby i w basenie Morza Batyckiego Abb. 2. Funden ausgewhlter Typen von Metallgefen und keltischer Mnzen im Flussgebiet der Elbe und im Ostseeraum

mona wykluczy, e powysza odmienno mogaby by wynikiem preferencji plemion nadabskich, ktre chtniej ni ssiedzi wykorzystyway koty, jako element wyposaenia grobowego. Taka hipoteza musi jednak zosta odrzucona w wyniku analizy rozprzestrzenienia innej kategorii importw lateskich, a mianowicie monet (ryc. 2). Na terenie nieceltyckiej Europy wystpuj zarwno emisje z Europy rodkowej, w szczeglnoci bite przez Bojw, jak rwnie monety zachodnioceltyckie (Brandt 2001, s. 126). Naley zwrci uwag, e rozprzestrzenienie monet galijskich i brytyjskich w znacznym stopniu pokrywa si ze stref wystpowania kotw z elaznym brzegiem. W pnocnej Europie monety celtyckie s rzadkoci, lecz wszystkie znane mi numizmaty to emisje zachodnie. Niestety, znaczna cz tych znalezisk to odkrycia stare, bez kontekstu i nie ma pewnoci, czy nie stanowiy one czci jakich kolekcji. Tym niemniej, fakt wystpowania na wybrzeach Morza Pnocnego i Batyckiego wycznie emisji zachodnioceltyckich jest w moim przekonaniu znaczcy. Z Danii s znane jedynie dwie monety celtyckie; jedna z nich, znaleziona w Vildbjerg, to stater Korieltauww (Corieltauvi), natomiast druga, pochodzca z Munke Bjrgby, to stater Trinowantw (Trinovantes) lub Katuwelaunw (Catuvellauni), a wszystkie te plemiona zamieszkiway Wyspy Brytyjskie. Kolejne monety pochodz z Gotlandii jest to potyn tzw. serii z wizk (DT 360), typowy dla dorzecza Mozy i Sambry oraz potyn z gow w hemie i z koniem,
396

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 397

3
Ryc. 3. Wybrane monety celtyckie z basenu Morza Batyckiego. 1 potynowa moneta z wizk, Gotlandia, Ksp. Hejde; 2 potynowa moneta z gow w hemie i z koniem, Gotlandia, lokalizacja nieznana; 3 srebrna moneta Koriosolitw, Gdask w. Wojciech (lokalizacja niepewna). 1, 2 wg Nyln (1995), 3 wg Lissauera (1875) Abb. 3. Ausgewhlte keltische Mnzen aus dem Ostseeraum: 1 Potinmnze mit Bndel, Gotland, Ksp. Hejde; 2 Potinmnze mit gehelmtem Kopf und dem Pferd, Gotland, Lokalisierung unbekannt; 3 Silbermnze der Koriosoliten, Gdask Sankt Albrecht (Lokalisierung unsicher). 1, 2 nach Nyln (1955), 3 nach Lissauer (1875)

Znaleziska kolczug IV-I w. przed Chr. I w. po Chr.

200 km

Ryc. 4. Znalezisko kolczug z okresu lateskiego i z I w. po Chr. w Europie. Wg Hansena (2003) Abb. 4. Funde der Panzerhemde aus der La Tne-Zeit und aus dem 1. Jh. n. Chr. in Europa. Nach Hansen (2003)

397

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 398

(ryc. 3:1, 2) przypisywany Sekwanom (Arne 1906; Arvidsson 1955; Nyln 1955, s. 508, 510, Fig. 300: 1, 2). Kolejna moneta celtycka pochodzi z okolic Sigtuny w Upplandii, w Szwecji (Moberg 1951, s. 3, Fig. 1; 1951a, s. 140). Srebrna moneta bretoskich Koriosolitw (Coriosolites) miaa zosta znaleziona na stanowisku Gdask-wity Wojciech (ryc. 3:3) przed 1875 r.6 (Lissauer 1875; Woniak 1970, s. 347; Cioek 1998, s. 158, 162, 174, 179). Zdaniem R. Cioek jest to mao moliwe z uwagi na fakt, e z ziem polskich nie znamy adnej monety zachodnioceltyckiej, jednak naley zauway, e znalezisko tego typu odpowiada innym odkryciom z basenu Morza Batyckiego, skd znamy wycznie emisje zachodnioceltyckie. Uwaam, e analiza rozprzestrzenienia celtyckich monet i kotw z elaznym brzegiem wskazuje na to, e mogy one napywa bezporednio z zachodu Europy, co zasadniczo odpowiada koncepcjom R. Hachmanna i K. Peschela (Hachmann 1990; Peschel 1995). Powyszej koncepcji nie przecz nieliczne znaleziska innych kategorii importw lateskich. Uwaga ta dotyczy w pierwszym rzdzie kolczug (ryc. 4). Znaleziska takie, bardzo rzadkie zarwno na terenach kultury celtyckiej jak i poza jej zasigiem, znane s z pnocnej czci Barbaricum, a ich rozpowszechnienie rwnie zdaje si wskazywa, e napyny one na te tereny drog morsk. Prcz wyjtkowego znaleziska ok. 18-20 pancerzy z Hjortspring, datowanych na poow IV w. przed Chr., kolczugi z okresu przedrzymskiego znaleziono w Putensen, w rejonie ujcia aby i w Opaleniu, niedaleko od ujcia Wisy. Datowane na I w. po Chr. egzemplarze z Hedegrd (Dania), remlla (Szwecja) i ewentualnie z Srup (Niemcy) wskazuj na kontynuacj opisanego fenomenu w okresie wpyww rzymskich (Hansen 2003, s. 63-65, 68-69, 78). Co istotne, wspomniane tu modsze znaleziska mona czy z nasileniem oddziaywa rzymskich, co wyraao si m.in. obecnoci floty na Morzu Pnocnym i ldow ofensyw w pnocnej czci Germanii. Odkrywane na pnocy Europy pozostaoci wozw stanowi kolejny przykad oddziaywa celtyckich na omawianym terenie (ryc. 5). Jeden z wozw odkrytych w Dejbjerg uwaany jest za import celtycki, natomiast drugi, prawdopodobnie naprawiany na miejscu, albo jest importowany, albo te jest dzieem lokalnych rzemielnikw zainspirowanych lateskimi wzorcami (Klindt-Jensen 1950, s. 87-108; Schnfelder 2002, s. 97-126). Metalowe pytki z przedstawieniami gw ludzkich byy uwaane za wyroby celtyckie, jednak odkrycia w miejscowoci Fredbjerg wskazuj, e zblione aplikacje, jak rwnie przedstawienia bykw i ptakw mogy powstawa w miejscowych pracowniach. F. Kaul (2006, s. 341-343) podkrela, e motywy geometryczne obecne na niektrych pytkach przypominaj zdobienie pytek z pasw odkrytych w pnocnych Niemczech. W obecnej chwili z Danii znanych jest sze wozw pochodzcych zarwno
6

Omawiana moneta naleaa do kolekcji, a podane przez A. Lissauera (1875) okolicznoci jej znalezienia (u stp Gry Kaplicznej, na gbokoci trzech stp, midzy korzeniami starego buka) mog budzi wtpliwoci (Cioek 1998, 162).

398

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

15:02

Strona 399

Znaleziska wozw z okresu lateskiego Funde der Wagen aus der La Tne-Zeit wozy dwukoowe wozy czterokoowe

200 km

Ryc. 5. Znaleziska wozw w okresie lateskiego w Europie. Wg Schnfeldera (2002) Abb. 5. Funde der Wagen aus der La Tne-Zeit in Europa. Nach Schnfelder (2002)

z grobw ciaopalnych (Dankirke, Fredbjerg, Kraghede, gr. A, Lang, gr. 1), jak i z depozytw ofiarnych (Dejbjerg) Na terenach Polski zarejestrowano jedno znalezisko szcztkw wozu, z grobu ciaopalnego z Brzeniaka, pow. obeski (Hinz 1962/1963), a pojedynczy element (zatyczka osi) zosta znaleziony na cmentarzysku kultury przeworskiej w Bojadach, pow. zielonogrski (Lewczuk 1997, s. 53, 150, Tabl. VIII:7). Skandynawia oraz Szlezwik-Holsztyn to jedyne regiony nieceltyckiej Europy, gdzie relatywnie czsto wystpuj emaliowane przedmioty datowane na ostatnie wieki przed Chrystusem. S to zarwno importy lateskie (jak n.p. wz z Dejbjerg), jak i wyroby lokalne, np. garnitury metalowych oku pasa zdobione nitami

Ryc. 6. Emaliowane nity ze Skandynawii oraz z celtyckiego oppidum Bibracte. 1 Lilla Sojvide, Gotlandia; 2 Dejbjerg, Jutlandia; 3 lokalizacja nieznana, Gotlandia; 4-7 Bibracte. Wg Arne (1903) Abb. 6. Emaillierte Nieten aus Skandinavien und aus dem keltischen Oppidum Bibracte: 1 Lilla Sojvide, Gotland; 2 Dejbjerg, Jtland; 3 Lokalisierung unbekannt, Gotland; 4-7 Bibracte. Nach Arne (1903)

399

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

15:02

Strona 400

Zote naszyjniki w typie torquesu Goldenen Halsringe vom Torques-Typ typ celtycki typ Havor

200 km

Ryc. 7. Znaleziska zotych naszyjnikw w typie torquesu w Europie. Wg Van Impe et al. (1997-1998) Abb. 7. Funde der goldenen Halsringe vom Torques-Typ in Europa. Nach Van Impe u. a. (1997-1998)

o gwkach pokrytych czerwon emali (Nyln 1955, s. 452-477, 537, Abb. 302:17-29), przy czym rwnie i w tym przypadku nie mona wykluczy, e nity te s proweniencji celtyckiej. Niektre z nich cile odpowiadaj wyrobom celtyckim (ryc. 6), np. znalezionym na oppidum Bibracte (Arne 1903; Challet 1992, s. 118-123; Schnfelder 2002, s. 216-219). Cz przedmiotw zdobionych emali jest bezsprzecznie wyrobem miejscowym (uwaga ta dotyczy przede wszystkim zabytkw z pocztkw okresu wpyww rzymskich i modszych). Z terenw Skandynawii znamy liczne przedmioty zdobione motywem byczej gowy z rogami zakoczonymi kulkami. Podobnie jak w przypadku obiektw emaliowanych, s to zarwno importy celtyckie (jak np. atasza wiadra z Sophienborga), jak i wyroby miejscowe, z reguy datowane ju na okres wpyww rzymskich. Pnocna Europa jest zarazem jedynym rejonem Barbaricum, gdzie ten typ zdobnictwa, bardzo popularnego w Zachodniej Celtyce, jest szeroko reprezentowany (Hachmann 1990, s. 857, 958, Abb. 59). Niewykluczone, e zote naszyjniki typu Havor (ryc. 7), spotykane na terenie Skandynawii rwnie stanowi nawizanie do wzorcw celtyckich (Van Impe et al. 1997-1998; Nyln, Lund Hansen, Manneke 2005; Kaul 2006, s. 329-331). Przypominaj one zote torquesy spotykane w Zachodniej Europie i nawizuj
400

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 401

do wyobrae naszyjnikw przedstawionych na kotle z Gundestrup7. Wyobraenia postaci z naszyjnikami w typie torquesu spotykane s te w innych rejonach Skandynawii. Mam tu na myli brzowe pytki z Vstra Vng (Szwecja) i gliniane przedstawienia z Havors Fornborg na Gotlandii (Grman, Henriksson 2006). S to najprawdopodobniej wyroby miejscowe, jednak wykazuj one liczne podobiestwa do sztuki celtyckiej, w tym do wyobrae z kota z Gundestrup. Oczywicie nie wszystkie widoczne na terenie Europy Pnocnej elementy nawizujce do kultury lateskiej mona czy z wpywami zachodnioceltyckimi. F. Kaul i J. Martens wi wspomniane znaleziska zotych naszyjnikw typu Havor z oddziaywaniami z Europy poudniowo-wschodniej (Kaul, Martens 1995, s. 114-120). Znalezisko italskiej situli z Ryd, gr. 8 (z zespou z kotem z elaznym brzegiem i z zapink typu K) jednoznacznie wskazuje, e do Skandynawii docieray te oddziaywania z poudnia kontynentu i niemoliwie jest jednoznaczne okrelenie proweniencji poszczeglnych importw celtyckich. Znaleziska monet hellenistycznych (w tym numizmatw ptolemejskich, kartagiskich oraz emitowanych przez wadcw numidyjskich) wskazuj na istnienie dalekosinych powiza sigajcych do poudniowej czci basenu Morza rdziemnego. Naley pamita, e monety hellenistyczne wybite w czasie dominacji celtyckiej w Europie mogy trafi na pnoc kontynentu w wiekach pniejszych i do znalezisk pozbawionych dobrego kontekstu archeologicznego naley podchodzi z du ostronoci (Mielczarek 1989, s. 101-116). Jak wiadomo, pewn ilo importw celtyckich zarejestrowano u ujcia Wisy oraz na wybrzeach Batyku. Powszechnie przyjty model latenizacji ziem polskich zakada przejmowanie wzorcw pyncych z poudnia, zza Karpat oraz rozchodzcych si za porednictwem orodkw kultury celtyckiej usytuowanych na lsku i w Maopolsce. Opisane wpywy miayby znajdowa odbicie m.in. w napywie importw lateskich. W odniesieniu do terenw pnocnej Polski dopuszcza si dodatkowo istnienie oddziaywa dochodzcych ze rodowiska kultury jastorfskiej, a importy celtyckie napywayby tam za porednictwem ludnoci kultury przeworskiej. Naley jednak zauway, e w pnocnej Polsce zarejestrowano materiay typowe dla Celtw, ktre nie wystpuj na terenach kultury przeworskiej lub wystpuj tam bardzo rzadko. Spord omiu kotw z elaznym brzegiem pochodzcych z ziem polskich, a pi znaleziono na pnocy8. Znaleziska pochew z trzema esownicami (typ V wg T. Bochnaka) koncentruj si u ujcia Wisy, skd znamy pi takich zabytkw (ryc. 8), podczas gdy z terenu kultury przeworskiej znamy tylko jeden pewny egzemplarz, pochodzcy
Pochodzenie kota z Gundestrup jest przedmiotem ywych polemik. Liczne przesanki przemawiaj za pochodzeniem tego zabytku ze strefy dolnodunajskiej, jednak argumenty R. Hachmanna (1990), opowiadajcego si za genez galijsk nie zostay podwaone. Zdaniem F. Falkensteina (2004) kocio mg powsta na terenie Galii jako dzieo toreutw przybyych znad dolnego Dunaju oraz miejscowych rzemielnikw. 8 Warto te zauway, e znaleziska kotw s rzadkie w materiaach kultury celtyckiej z terenu Czech i Moraw, a wystpuj znacznie powszechniej na cmentarzyskach w dorzeczu dolnej aby. Powysza uwaga dotyczy rwnie wczesnych znalezisk tych naczy, datowanych na faz LT D1.
7

401

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 402

100 km

Ryc. 8. Znaleziska pochew z motywem potrjnej esownicy (typ V wg Bochnaka) na ziemiach polskich. 1 Ciepe; 2 Gdask Nowolipki; 3 Lachmirowice; 4 Opalenie; 5 Pruszcz Gdaski; 6 ukczyn. 1-3, 5, 6 kultura oksywska; 3 kultura przeworska Abb. 8. Funde der Scheiden mit dem Motiv der dreifachen S-Volute (Typ V nach Bochnak) auf polnischem Territorium: 1-Ciepe: 2-Gdask-Nowolipki; 3-Lachmirowice; 4-Opalenie; 5-Pruszcz Gdaski; 6-ukczyn. 1-3,5,6 Oksywie-Kultur; 3 Przeworsk-Kultur

z Lachmirowic, pow. inowrocawski, gr. 1 oraz jeden domniemany, z Siemiechowa, pow. aski, gr. 25 (Bochnak 2005, s. 40, 48; 2009, 14-16; Abb. 1). Dwie zapinki typu 11 wg Feugrea (ryc. 9) znane s z zespow kultury oksywskiej (Lasy, i Nowy Targ, gr. 127, obie miejscowoci w pow. sztumskim) i s to zarazem jedyne egzemplarze z nieceltyckiej Europy (Margos 2000). Kolejne zapinki galijskie znane s z m.in. terenw midzy doln Wisa a Niemnem (Nowakowski 1996, s. 220), lecz wystpuj te na obszarach pooonych bardziej na poudnie (Czarnecka 1998; Andrzejowski 2004-2005).

3 cm

Ryc. 9. Zapinki typu 11 wg M. Feugrea z ziem polskich. 1 Lasy; 2 Nowy Trag. Wg Margos (2000) Abb. 9. Fibeln aus Polen vom Typ 11 nach M. Feugre. 1. Lasy; 2. Nowy Targ. Nach Margos (2000)

402

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 403

Omawiajc importy w kulturze oksywskiej nie mona zapomina o przedmiotach z brzu. Zapewne zdecydowana ich wikszo zostaa odlana z surowca importowanego na ziemie polskie w ostatnich wiekach przed Chrystusem. Uwaga ta dotyczy rwnie wyrobw lokalnych, bowiem brak jest jakichkolwiek przesanek wskazujcych na lokaln produkcj brzu drog czenia miedzi i cyny, a pozyskiwanie tego stopu drog rabowania grobw kultury pomorskiej raczej nie mogo zaspokoi popytu miejscowej ludnoci. Trudno rwnie przypuszcza, by import brzu za porednictwem ludnoci kultury przeworskiej by rozwinity na wiksz skal wobec bardzo niewielkiej popularnoci (a moe dostpnoci9) tego stopu w rodkowej i poudniowej Polsce. Wobec powyszego, nie mona wykluczy, i znaczna cz przedmiotw brzowych pochodzcych z obszaru kultury oksywskiej zostaa wykonana z surowca dostarczonego drog pnocn. Podsumowujc rozwaania dotyczce przesanek archeologicznych sugerujcych istnienie morskiej drogi napywu importw celtyckich na tereny pnocnej Polski naley stwierdzi, e w strefie tej odkryto materiay wykazujce powizania z zachodni stref krgu celtyckiego. Naley jednak pamita, e domniemany szlak morski nie moe by traktowany jako jedyna moliwa droga napywu importw zachodnioceltyckich. Zdaniem J. Andrzejowskiego, pewn rol w pnolateskich kontaktach ludw rodkowej Europy z mieszkacami terenw pooonych bardziej na zachd mogy odgrywa grupy ludnoci zamieszkujce Wetterau (Andrzejowski 2004-2005, s. 62).

Przesanki geograficzne
Jednym z podstawowych zagadnie zwizanych z hipotetyczn, pnocn drog napywu importw celtyckich na ziemie polskie pozostaje problem moliwoci eglugi przez Kana La Manche i Morze Pnocne. Tematem tym, na potrzeby bada okresu wdrwek ludw, zajmowa si m.in. M. O. H. Carver, zestawiajc dane z odpowiednich locji brytyjskiej Admiralicji z zasigami rejsu odzi wiosowych i aglowych (Carver 1990). Zdaniem tego badacza, ukad dominujcych prdw i wiatrw umoliwia przebycie drogi midzy wschodni Angli a Pwyspem Jutlandzkim w cigu ok. jedenastu dni za pomoc odzi wiosowej i zaledwie piciu dni pod aglem, i to mimo nieznacznej przewagi wiatrw wiejcych na wschd. Ustalenia te pokrywaj si zasadniczo z przekazami autorw antycznych. Jak podaje Pliniusz, wedug Pyteasza, Thule jest oddalona od Brytanii o sze dni rejsu (Hist. Nat., II, LXXVII, 1). Naley przypomnie, e wyniki prb z replik odzi z Hjortspring wykazay, e d ta dobrze sobie radzi zarwno na akwenach zamknitych, jak i na otwartym morzu, a jej maksymalny zasig dzienny z wytrenowan zaog siga a 100 km (Kaul 2003,
9 Badania G. Kieferlinga i T. Wichmana wykazay istnienie w materiaach kultury przeworskiej przedmiotw elaznych, pokrywanych intencjonalnie brzem. W kulturze przeworskiej najstarsze przedmioty pokrywane brzem s datowane na faz A3 modszego okresu przedrzymskiego (Kieferling, Wichman 2004).

403

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 404

s. 214). Na Morzu Pnocnym ilo dni niezdatnych do eglugi waha si midzy 2-5 % w porze letniej i ok. 10-20 % zim (Carver 1990, s. 119-124, Fig. 15, 16), jednak naley pamita, e okrelenie dzie niezdatny do eglugi jest okreleniem wzgldnym i staroytne odzie byy bardziej wraliwe na wpywy atmosferyczne. Przebycie porwnywalnego dystansu, tj. ok. 750 km drog ldow zajoby ok. 49 dni przy pokonywaniu ok. 18-20 km dziennie (zasig wg cytowanych wyej szacunkw J. Kunowa [1980, s. 22-25; 1983, s. 53-55]), a wykorzystanie na wiksz skal sieci rzecznej nie jest moliwe z uwagi na poudnikowy przebieg ciekw wodnych midzy Renem a ab. Porwnujc powysze kalkulacje (nawet zwikszajc szacunki Carvera o 50%) korzyci pynce z wyboru drogi morskiej wydaj si oczywiste. Znacznie powaniejszym wyzwaniem by zapewne kolejny odcinek hipotetycznej drogi wiodcej ku ujciu Wisy, tj. przedostanie si na Morze Batyckie. egluga wok Pwyspu Jutlandzkiego bya przedsiwziciem trudnym z uwagi na warunki naturalne, a w dodatku naleao si liczy z ewentualn blokad szlakw eglugowych w cieninach duskich. W tym rejonie odkryto liczne konstrukcje w typie zapr oraz rzdy pali, z ktrych cz jest datowana na ostatnie wieki przed Chrystusem (Randsborg 1995, s. 70). Jak wiadomo, w redniowieczu Wikingowie unikali eglugi wok Pwyspu Jutlandzkiego, wykorzystujc przewok w rejonie Hedeby (Haithabu). Istniej przesanki, e podobne przejcie, wykorzystujce Zatok Flensbursk i rzek Treene, funkcjonowao w czasach wczeniejszych. Moe za tym przemawia znalezisko z Hjortspring na wyspie Als (Rosenberg 1937; Kaul 1988; Randsborg 1995; 1999). Zdaniem K. Randsborga depozyt ten jest pozostaoci upu wojennego zdobytego przez lokaln spoeczno przy odparciu ataku przygotowanego przez grup najedcw. Na Pwyspie Jutlandzkim oraz na wyspach duskich odkryto wiele depozytw broni, gdzie w okresie wpyww rzymskich skadano uzbrojenie i wyposaenie pokonanych napastnikw. W Illerup, Thorsberg, Nydam, Vimose, Ejsbl i na innych stanowiskach tego typu zidentyfikowano ekwipunek grup wojownikw przybyych z terenw poudniowej Norwegii i dorzecza dolnej aby. K. Randsborg przypuszcza, e znalezisko z Hjortspring to depozyt o podobnym charakterze, a najedcy mieliby przyby z rejonu Hamburga. Za powysz lokalizacj przemawiaj pewne analogie naczy drewnianych i ceramicznych oraz rodzaj drewna, z jakiego wykonano d odkryt w Hjortspring (Randsborg 1995, s. 33-37, 65-66, Fig. 10:21-22). Zdaniem tego badacza jest mao prawdopodobne, by druyna wojownikw-wiolarzy pochodzcych znad dolnej aby podja ryzyko rejsu wok Pwyspu Jutlandzkiego, aby dotrze w rejon wyspy Als. K. Randsborg uwaa, e bardziej prawdopodobne jest albo wykorzystanie znanej w redniowieczu drogi wiodcej w gr rzeki Treene, albo obranie szlaku w gr aby, a nastpnie egluga jednym z jej pnocnych dopyww. Gdy dalsza droga bya niemoliwa wskutek pycizn, wystarczyo przetransportowa odzie na odlego zaledwie kilkunastu kilometrw, by dotrze do rzek nalecych do zlewiska Batyku (Randsborg 1995, s. 66-67). Taka droga (ryc. 10)
404

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 405

Ryc. 10. Domniemane szlaki rzeczno-ldowe czce Morze Pnocne i Morze Batyckie oraz pooenie niektrych stanowisk wzmiankowanych w tekcie Abb. 10. Die vermeintlichen Routen zu Wasser und zu Land, die Nordsee mit der Ostsee verbinden und die Lage einiger im Text erwhnten Fundstellen

umoliwiaa jednostkom pywajcym o niewielkim zanurzeniu uniknicie niebezpiecznej eglugi wok Pwyspu Jutlandzkiego. Na uwag zasuguje fakt, e wzdu proponowanego przez Randsborga szlaku obserwujemy wyran koncentracj kotw z elaznym brzegiem datowanych na I w. przed Chr. oraz pocztki I w. po Chr. Zgodnie z przytoczon powyej ogln koncepcj J. Wielowiejskiego, takie rozprzestrzenienie importw moe wskazywa na funkcjonowanie w tym rejonie szlaku handlowego. Ostatnim odcinkiem pnocnego szlaku wiodcego ku ujciu Wisy byaby egluga wzdu poudniowych wybrzey Morza Batyckiego. Taki rejs nie nastrcza powaniejszych trudnoci, a pyncy przy brzegu prd morski uatwia podr. Wspomniany prd ma wpyw na uksztatowanie Mierzei Helskiej oraz na powstanie jezior przybrzenych (m.in. Jamno, ebsko i Gardno). W rejonie wspomnianych jezior znajduj si nekropole kultury oksywskiej (Kopaniewo, pow. lborski, Bdziechowo pow. supski), skd znane s importy celtyckie, m.in. pochwy mieczy zdobione aurowymi pytkami. Znaleziska te potwierdzaj istnienie relatywnie bogatej grupy ludnoci kultury oksywskiej. Osadnictwo musiao wykorzystywa bardzo ubogie gleby piaszczyste, zatem trudno przypuszcza, by to nadwyki pozyskanej lokalnie ywnoci leay u podoa bogactwa miejscowej
405

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 406

ludnoci. Wydaje si, e obecno wspomnianych importw naley czy z funkcjonowaniem domniemanej przystani zlokalizowanej w ktrej z zatok obecnie przeksztaconych w jeziora. Dodatkowym walorem takiej przystani byaby rwnie ssiedztwo Rowokou (115 m. n.p.m.), bdcego bardzo charakterystycznym punktem orientacyjnym. Powysza hipoteza odpowiada ustaleniom H. Machajewskiego, ktry dopuszcza istnienie w okresie wdrwek ludw przystani zlokalizowanej w pobliu obecnych jezior przybrzenych, bowiem w omawianym rejonie zarejestrowano znaczc liczb importw skandynawskich (Machajewski 1992, s. 84, 88-90, Ryc. 8).

Przesanki historyczne
Jak zauwaa J. Wielowiejski, istnienie szlaku komunikacyjnego jest czstokro zjawiskiem wykraczajcym poza ramy jednego okresu w pradziejach, zatem wykorzystywanie danej drogi w innych epokach stanowi przesank dla funkcjonowania szlaku w interesujcym nas czasie (Wielowiejski 1960, s. 194). Zgodnie z tym zaoeniem wykazanie, e szlak pnocny by wykorzystywany w innych okresach, byoby kolejn przesank sugerujc istnienie kontaktw t drog w ostatnich wiekach przed Chrystusem. rda archeologiczne powiadczaj funkcjonowanie omawianego szlaku zarwno w okresach wczeniejszych, jak i pniejszych. M. Gabillot udowodnia wystpowanie analogicznych form przedmiotw brzowych w szerokiej strefie obejmujcej pnocn Francj, Wyspy Brytyjskie i Pwysep Jutlandzki. Zdaniem tej badaczki, zaobserwowane podobiestwa wskazuj na istnienie wzajemnych relacji kulturowych w omawianej strefie (Gabillot 2003; 2005). By moe istotn rol we wspomnianych kontaktach odgrywa handel bursztynem pozyskiwanym wwczas w rejonie Pwyspu Jutlandzkiego. Jak wskazuj przedstawienia naskalne, Morze Batyckie byo w tym czasie akwenem, po ktrym pyway statki mogce pomieci kilkanacie osb. Z. Bukowski zauwaa, e u schyku epoki brzu obszar Pomorza odgrywa istotn rol w dystrybucji wytworw brzowych pochodzcych z orodka nordyjskiego, utrzymujc zarazem kontakty ze stref wschodniobatyck (Bukowski 1998, s. 374). Ponadto zasiedlenie Pomorza rodkowego i rejonu Zatoki Gdaskiej na przeomie IV i V oraz w V okresie epoki brzu, jak rwnie wystpowanie na tych terenach skarbw moe wskazywa na wykorzystywanie szlakw wodnych midzy ujciem Odry i Wisy (Bukowski 1998, s. 195, 375). Wystpowanie muszli kauri w pasie nadmorskim polskiego wybrzea wskazuje, e wspomniana droga moga te by uytkowana w okresie halsztackim D (Bukowski 1989, s. 200). Dowodem na funkcjonowanie rzeczno-ldowego poczenia midzy zlewiskami Morza Pnocnego i Batyku we wczesnym okresie lateskim pozostaje wzmiankowane wyej znalezisko z Hjortspring, datowane na poow IV w. przed Chr. Kolczugi z Hjortspring s zarazem dowodem na istnienie w tym czasie kontaktw midzy ludami celtyckimi i germaskimi.
406

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 407

Analiza przekazw autorw staroytnych pozwala na wskazanie wzmianek potwierdzajcych by moe istnienie morskich szlakw czcych Wyspy Brytyjskie i Pwysep Skandynawski. Mam na myli informacje dotyczce podry Pyteasza z Massalii, datowanej najczciej na II poow IV w. przed Chr. Jak wiadomo, relacja Pyteasza nie dotrwaa do naszych czasw, dysponujemy jednak rozproszonymi danymi na ten temat w dzieach Pliniusza, Strabona, Atenajosa i innych. Jak si wydaje, wyprawa Pyteasza miaa na celu zbadanie rde pochodzenia cyny oraz by moe rwnie bursztynu. Naley zauway, e takie sformuowanie wskazuje, i do Massalii wspomniane surowce musiay napywa z tego samego, pnocnego kierunku, bez porednictwa etruskiego lub Celtw zamieszkujcych Gali Nadpadask. Jeeli jednak Pyteasz mia jedynie rozpozna pochodzenie cyny, a moliwo poznania rde bursztynu zrodzia si dopiero po dotarciu na pnoc, to znaczy, e ludno Wysp Brytyjskich sprowadzaa ten surowiec bezporednio ze wschodu. Wobec skromnego zasobu danych, dyskusja na temat celu, przebiegu i datowania wyprawy Pyteasza (a nawet iloci jego podry) jest daleka od zakoczenia (Knapowski 1958; Dion 1977, s. 175-222; Fabre 1985; Cunliffe 2001), jednak na potrzeby niniejszego artykuu podstawowe znaczenie ma fakt, e Pyteasz odby podr na pnoc Europy, dotar by moe do Pwyspu Jutlandzkiego lub w jego poblie, a take i w czasie swej wyprawy zapewne korzysta z informacji pozyskanych na Wyspach Brytyjskich. W tym czasie w handlu bursztynem podstawow rol odgrywa surowiec znad Morza Pnocnego, jednak J. Kolendo nie wyklucza, e w rejon ujcia aby transportowano rwnie bursztyn batycki (Kolendo 1998a, s. 133). W okresie wpyww rzymskich, szlaki morskie (lub morskie i rzeczne) czyy zachodnie prowincje Cesarstwa z Barbaricum. W opisie wyprawy morskiej Druzusa Pliniusz (Hist. Nat. IV, XXVII, 7; IV, XXX, 2) wzmiankuje wysp Glaesaria, ktrej nazwa ma pochodzi od germaskiego (?) sowa glesum oznaczajcego bursztyn (Kolendo 1998, s. 145). W 5 r. po Chr. ekspedycja morska dotara na wschd od Pwyspu Jutlandzkiego, znanego wwczas pod nazw Chersonezu Cymbryjskiego (samo stwierdzenie, e jest to pwysep oznacza, e flota musiaa dotrze do przyldka Skagen). Istniej przesanki pozwalajce przypuszcza, e rzymski ekwita, ktry za panowania Nerona dotar do Batyku, podrowa nastpnie wzdu jego brzegw drog morsk (Kolendo 1998c, s. 173). Zdaniem J. Wielowiejskiego, szlak czcy zachodnie prowincje Cesarstwa z poudniowymi wybrzeami Batyku odgrywa rol w handlu z Pomorzem od poowy pierwszego stulecia po Chr. (Wielowiejski 1981, s. 391). Jak zauwaa J. Kolendo, podanie przez Ptolemeusza nazw rzek wpadajcych do Batyku wraz ze wsprzdnymi ich uj moe wskazywa na funkcjonowanie szlaku morskiego wiodcego od ujcia Renu ku Sambii (Kolendo 1998, s. 122, 125; 2006, s. 19). Jak wiadomo, wane centrum dystrybucji importw rzymskich funkcjonowao w okresie rzymskim na Zelandii (Lund Hansen 1988). O skali wymiany handlowej z Cesarstwem wiadczy te obfito importw (przede wszystkim monet) odkrytych na stanowisku Gudme-Lundeborg na Fionii
407

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 408

(Nielsen, Randsborg, Thrane 1994). Prcz importw o charakterze cywilnym, na znaczn skal sprowadzano te bro pochodzenia rzymskiego (Lnstrup 1986). Znaleziska czone z tzw. sowacko-dusk i dusk fal napywu importw rzymskich s spotykane rwnie na ziemiach polskich (Wogiewicz 1970). Mona przypuszcza, e od III w. po Chr. wybrzea Brytanii byy niepokojone przez morskie najazdy Sasw. wiadczy o tym porednio rozbudowa floty rzymskiej oraz systemw fortyfikacji. Przekazy autorw antycznych powiadczaj rwnie w tym czasie znaczn aktywno morsk Gotw na Morzu Czarnym, nie powiadczon jednak w rdach archeologicznych (Carnap-Bornheim 1988, s. 21, 27-28). U schyku staroytnoci i w okresie wdrwek ludw Jutowie, Anglowie i Sasi dokonywali upieczych rajdw na wybrzea Galii i Brytanii. O wypadach tych wspominaj rda pisane, natomiast wspomniane wydarzenia praktycznie nie znajduj odbicia w znaleziskach archeologicznych (Marin 1992). Dziaalno Wikingw, znajdujca odzwierciedlenie zarwno w rdach pisanych jak i w materiaach archeologicznych jednoznacznie wskazuje, e wahadowe rejsy midzy Skandynawi i Europ Zachodni nie byy zadaniem przekraczajcym moliwoci eglarzy pywajcych otwartymi odziami wiosowymi. Rola przewoki w rejonie Hedeby/Haithabu jako skrtu umoliwiajcego uniknicie nawigacji w cieninach duskich zostaa wzmiankowana powyej. Zaprezentowane tu zestawienie wskazuje jednoznacznie, e szlaki wiodce przez Morze Pnocne i Batyckie byy uywane zarwno w okresach wczeniejszych, jak i pniejszych ni ostatnie wieki przed Chrystusem. Wobec powyszego mona pokusi si o stwierdzenie, e nie tyle kontynuacja funkcjonowania, co ewentualne porzucenie tej drogi komunikacji winno wymaga uzasadnienia.

Uwarunkowania techniczne
Jednym z kluczowych zagadnie dotyczcych problematyki celtyckich szlakw morskich jest poziom sztuki szkutniczej. W obecnej chwili nie znamy ani jednego znaleziska odzi z okresu lateskiego zdolnej do odbywania podry morskich. Tym niemniej, oglny poziom rzemiosa celtyckiego pozwala zakada jego istnienie, a przekazy autorw antycznych potwierdzaj stosowanie penomorskich odzi przez Celtw. Cezar (Wojna galijska III, 8, 13, 14) i Strabon (Geografia, IV, 4, 1) opisuj flot wojenn Wenedw, a przedstawienia statkw z masztem i nadbudwk widniej na monetach Menapiw i Morynw (ryc. 11). Zoty model odzi zaopatrzonej w maszt i blisko 20 wiose pochodzi z datowanego na ostatnie wieki przed Chrystusem skarbu w Broighter w Irlandii (Raftery 1983, s. 268-270, Fig. 231; McGrail 1987; 1990; 1996). Dysponujemy rwnie porednimi dowodami na relatywnie wysoki poziom sztuki szkutniczej u Celtw. Z Tamizy (wrak Blackfriars I), Guernsey i Brugii znane s znaleziska odzi i statkw okrelanych jako rzymsko-celtyckie (Romano-Celtic), datowanych na IIII w. po Chr. S to jednostki pywajce o konstrukcji odbie408

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 409

2a
Ryc. 11. Monety celtyckie z przedstawieniami staktw. 1 moneta Menapiw; 2 moneta Morynw Abb. 11. Keltische Mnzen mit Schiffsdarstellungen: 1 Mnze der Menapier; 2 Mnze der Moriner

gajcej zasadniczo od rdziemnomorskiej tradycji rzymskiej. Zastosowane w nich rozwizania techniczne oraz zrnicowanie typw wskazuj na istnienie linii rozwojowej z ca pewnoci sigajcej okresu lateskiego (Ellmers 1969, s. 73-83; Marsden 1990; Rule 1990; McGrail 1995). Prcz statkw wykonanych z drewna, Celtowie uywali te odzi o skrzanym poszyciu nacignitym na drewniany szkielet. odzie takie, przypuszczalnie zblione do curragh, uywanych do niedawna w Irlandii, zostay opisane przez Cezara (Wojna domowa I, 54). Podobne konstrukcje ze skry rozpostartej na plecionym szkielecie wzmiankowane s przez Pliniusza, ktry powoujc si na Timajosa podaje, e mieszkacy Brytanii dopywaj w nich na wysp Mictis po szeciu dniach rejsu10 (Hist. Nat. IV, XXX, 3). Pliniusz wzmiankuje wspomniane odzie rwnie w innych miejscach swego dziea (Hist. Nat. VII, LVII, 15; XXXIV, XLVII). Tradycja konstruowania takich odzi przetrwaa wieki, bowiem opis detali technicznych zawarty w XII-wiecznej Podry witego Brendana opata (Navigatio Sancti Brendani Abbatis) w znacznym stopniu pokrywa si z przekazem Cezara. Bazujc na tych informacjach oraz wykorzystujc jedynie tradycyjne, dostpne w redniowieczu technologie i wspczesny projekt autorstwa Colina Mudie, Tim Severin skonstruowa dwumasztowy statek-curragh o nazwie Brendan. Statek ten posiada szkielet z jesionu i dbiny, na ktry naoono poszycie z dziesitek bydlcych skr garbowanych przy pomocy kory dbu, a nastpnie zszywanych lnianymi nimi i uszczelnianych lanolin. Severin dowid dzielnoci morskiej Brendana przepywajc wraz z zaog Atlantyk, z postojem w Islandii (Severin 1983).
10 Jak wspomniano wyej, ten sam autor wspomina, e sze dni rejsu dzieli Brytani od Thule, do ktrej dotar Pyteasz.

409

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 410

Naley zauway, e jedynymi elementami metalowymi uytymi do konstrukcji omawianego statku byy brzowe nity mocujce poszycie do stpki, wic stosowanie tego rodzaju jednostek pywajcych jedynie w znikomym stopniu moe znale odbicie w materiaach archeologicznych. Zestawiajc powysze dane, zarwno pochodzce ze rde pisanych i znalezisk archeologicznych, jak i uzyskane dziki eksperymentom naukowym, naley stwierdzi, e poziom sztuki szkutniczej staroytnych Celtw pozwala na konstruowanie jednostek pywajcych, zdolnych przeby Morze Pnocne co najmniej za pomoc eglugi kabotaowej.

Podsumowanie
W wietle przedstawionej argumentacji, dorzecze dolnej aby i pwysep Jutlandzki odgrywaj kluczow rol w kontaktach handlowych ludw celtyckich z mieszkacami basenu Morza Batyckiego. Jak si wydaje, ludno zamieszkujca teren ujcia aby i Szlezwiku-Holsztyna penia funkcj porednikw w wymianie handlowej wzdu szlaku pnocnego. Obserwowana w tym rejonie sytuacja kulturowa nie wskazuje na istnienie intensywnych oddziaywa latenizacyjnych, lecz nie mona zapomina, e rda archeologiczne stanowi zaledwie niepene odbicie stanu faktycznego. Dysponujemy jednak przesankami pozwalajcymi przypuszcza, e wpywy lateskie u ujcia aby zaznaczay si bardziej, ni wskazywayby na to pochodzce stamtd znaleziska archeologiczne, ktrych charakter pozostaje w cisej zalenoci od lokalnych zwyczajw pogrzebowych. Relatywnie wczesne znalezisko z Hjortspring dowodzi jednoznacznie istnienia kontaktw midzy Celtami a ludami Europy Pnocnej, a ustalenia K. Randsborga sugeruj, e materiay z tego stanowiska stanowi pozostao ekwipunku grupy najedcw pochodzcych z rejonu dzisiejszego Hamburga. Charakterystyka importw i wpyww celtyckich w Pnocnej i rodkowej Europie wykazuje znaczne zrnicowanie. Inaczej prezentuje si oglny obraz importw lateskich w kulturze przeworskiej, inaczej w oksywskiej i w rejonie Pwyspu Jutlandzkiego. Zrnicowanie to da si wytumaczy odmiennym typem kontaktw miejscowej ludnoci z przedstawicielami kultury lateskiej. Na szczegln uwag zasuguje podkrelany wielokrotnie fakt, e w Skandynawii zaadaptowano wiele wyznacznikw statusu typowych dla kultury celtyckiej, takich jak wozy, zote naszyjniki i koty. Oddziaywania lateskie ograniczaj si niemal wycznie do warstwy elit, co mona tumaczy specyficzn form kontaktw ludnoci miejscowej z przedstawicielami kultury celtyckiej. Jeeli Celtowie korzystali z drogi morskiej, to kontakt z nimi mg ogranicza si zaledwie do przystani, ktre stosunkowo atwo mona kontrolowa. Nie dysponujemy jednoznacznymi dowodami potwierdzajcymi istnienie pnocnej drogi napywu importw celtyckich na ziemie polskie, alternatywnej dla szlaku bursztynowego czcego Caput Adriae i wybrzea Morza Batyckiego. Pimiennictwo celtyckie jest niezwykle skromne, a hipotetyczne wykorzy410

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 411

stanie szlaku morskiego eliminuje moliwo rekonstrukcji jego przebiegu przy wykorzystaniu analizy rozprzestrzenienia importw wzdu drogi ich napywu. Tym niemniej, przedstawione przesanki wskazuj na moliwo istnienia szlaku wiodcego przez Morze Pnocne, a nastpnie przez dorzecze dolnej aby lub Pwysep Jutlandzki. Uwarunkowania ekonomiczne i geograficzne sugeruj opacalno funkcjonowania takiego poczenia, a przesanki historyczne i archeologiczne zdaj si potwierdza jego istnienie. rda pisane i porednie dane archeologiczne wskazuj, e stopie rozwoju sztuki szkutniczej u Celtw pozwala na odbywanie podry morskich. Reasumujc powysze rozwaania naley wyrazi nadziej, e przedstawione tu argumenty bd stanowiy przyczynek do dalszych bada, analiz i dyskusji nad kierunkami napywu importw lateskich na ziemie polskie.

rda antyczne i wczesnoredniowieczne

Cezar, Wojna galijska Gajusz Juliusz Cezar, Wojna galijska, tum. E. Konik, Biblioteka Narodowa, Seria II, Nr 186, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1978. Cezar, O wojnie domowej Gajusz Juliusz Cezar, O wojnie domowej, tum. J. Parandowski, Warszawa 2001. Strabon, Geografia Gographie, Tome IV (Livre VII), texte tabli et traduit par R. Baladi, Paris 1989. Navigatio sancti Brendani abbati, egluga witego Brendana opata, prze. I. Lewandowski; oprac., wstp, koment., bibliogr. Jerzy Strzelczyk, Pozna 1992.

Bibliografia
ANDRZEJOWSKI J.
2004-2005 Wczesna Kragenfibel z Obr i problem jej pochodzenia, Wiadomoci Archeologiczne, t. 57, s. 57-66.

ARNE T.
1903 1906 Svenska emaljerade freml frn des forrmerska jrnldern, [w:] B. Salin (red.), Studier tillgnade Oscar Montelius 1903 lrjungar, s. 121-132. Ett keltisk mynt funnet i svensk jord, Fornvnnen, 1906, s. 49-51.

ARVIDSSON G.
1955 Ett keltisk mynt i en gotlndsk myntsamling, Gotlndskt Arkiv. Meddelanden frn Freningen Gotlands Fornvnner, 27, s. 38-40.

BECK C., SHENNAN S.

1991 Amber in prehistoric Britain, Oxbow Monograph, t. 8, Oxford.

411

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 412

BOCHNAK T.
2005 2009 Uzbrojenie ludnoci kultury przeworskiej w modszym okresie przedrzymskim, Rzeszw. Die Militaria der vorrmischen Eisenzeit aus dem Archiv Jzef Kostrzewski, [w:] The Next Generation Traditionen und Perspektiven der archologischen Kaiserzeitforschung in Deutschland und Polen, Barbaricum 8, Warszawa, s. 7-32.

BRANDT J.
2001 Jastorf und Latne. Kultureller Austausch und seine Auswirkungen auf soziopolitische Entwicklungen in der worrmischen Eisenzeit, Rahden.

BUKOWSKI Z.
1989 Szlaki handlowe z Poudnia na Pomorze w modszej epoce brzu i we wczesnej epoce elaza, [w:] T. Malinowski (red.), Problemy kultury uyckiej na Pomorzu, Supsk, s. 185-208. Pomorze w epoce brzu w wietle dalekosinych kontaktw wymiennych, Gdask.
VON Morskie wyprawy barbarzycw w 3 w. n. e. Skandynawia, Morze Pnocne i Morze Czarne, [w:] J. Ilkjr, A. Kokowski (red.), 20 lat archeologii w Masomczu, II, Gocie, Lublin, s. 21-34.

1998

CARNAP-BORNHEIM C.
1988

CARVER E.
2001 2002 The visibility on Imported Wine and its Associated Accoutrements in Later Iron Age Britain, British Archaeological Reports 325, Oxford. Le vin dans les tombes de laristocratie du sud-est de la Grande-Bretagne, [w:] V Guichard, F. Perrin (red.), Laristocratie celte la fin de lge du Fer (IIe s. av. J. C., . Ier s. ap. J. C.), Actes de la table ronde des 10 et 11 juin 1999, Bibracte, t. 5, Glux-en-Glenne, s. 198. Pre-Viking Traffic in the North Sea, [w:] S. McGrail (red.), Maritime Celts, Frisians and Saxons, Papers presented to a conference at Oxford in November 1998, Council for British Archaeology Report 71, London, s. 117-125. Les Celtes et lmail, Paris. Monety z Gdaska-witego Wojciecha znaleziska, kolekcja czy naukowa fikcja?, [w:] J. Kolendo (red.), Korpus znalezisk rzymskich z europejskiego Barbaricum Polska Suplement tom 1. Nowe znaleziska importw rzymskich z ziem Polski, t. I, Warszawa, s. 155-192. Pythas le Grec dcouvre lEurope du Nord. IVe sicle av. J. C., Paris. Zapinki typu A. 241 w Barbaricum, [w:] A. Bursche, M. Mielczarek, W Nowa. kowski (red.), NVNC DE SVEBIS DICENDUM EST, Studia Archaeologica et historica Georgio Kolendo ab amicis et discipulis dicata, Studia dedykowane profesorowi Jerzemu Kolendo w 60-lecie urodzin i 40-lecie pracy naukowej, Warszawa, s. 93-98.

CARVER M. O. H.
1990

CHALLET V.
1992

CIOEK R.
1998

CUNLIFFE B.
2001 1998

CZARNECKA K.

412

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 413

DBROWSKA T.
1996 2001 2003 Frhe Stufen der Przeworsk-Kultur. Bemerkungen zu den Kontakten mit Sdeuropa, [w:] Z. Woniak (red.) 1996, s. 127-142. Wschodnie tereny kultury przeworskiej w modszym okresie przedrzymskim, Wiadomoci Archeologiczne, t. 54, s. 25-36. Jeszcze raz o najwczeniejszych wpywach rzymskich na ziemiach polskich, [w:] A. Bursche, R. Cioek (red.), Antyk i Barbarzycy. Ksiga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendo w siedemdziesit rocznic urodzin, Warszawa, s. 153-159. Modszy okres przedrzymski na Mazowszu i zachodnim Podlasiu. Zarys kulturowo-chronologiczny, Materiay Staroytne i Wczesnoredniowieczne, t. 7, Warszawa.

2008

DION R.
1977 Aspects politiques de la gographie antique, Paris.

EGGERS H.-J.
1951 Der rmische Import im freien Germanien. Atlas der Urgeschichte, Hamburg.

FABRE P.
1985 Les Massaliotes et lAtlantique, [w:] Ocan Atlantique et Pninsule Armoricaine, Actes du 107 Congrs National des Socits Savants, Brest 1982, s. 25-49.

ELLMERS D.
1969 Keltischer Schiffbau, Jahrbuch des Rmisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz, t. 16, s. 73-122.

FALKENSTEIN F.
2004 Anmerkungen zur Herkunftsfrage des Gundestrupkessels, Praehistorische Zeitschrift, t. 79, s. 57-88.

GABILLOT M.
2003 2005 Dpts et production mtallique du Bronze moyen en France nord-occidentale. British Archaeological Reports International Series 1174, Oxford. Des relations privilgies entre le Nord-Ouest de la France et la rgion de lElbe au Bronze moyen, [w:] Actes du XIVme Congrs UISPP, Universit de Lige, 2-8 septembre 2001, section 11, Lge du bronze en Europe et en Mditerrane, (The Bronze Age In Europe and the Mediterranean), British Archaeological Reports International Series 1337, Oxford, s. 43-53.

GRMANN M., HENRIKSSON M.

2006 Maskbilden frn Vstra Vang. Ett keltisk avtryck i Blekinges ldre jrnlder?, Fornvnnen, t. 101, s. 168-182.

HACHMANN R.
1990 Die Gundestrup-Studien. Untersuchungen zu den sptkeltischen Grundlagen der frhgermanischen Kunst, Bericht der Rmisch-Germanischen Kommission, t. 71, s. 568-903.

HANSEN L.
2003 Die Panzerung der Kelten. Eine diachrone und interkulturelle Untersuchung eisenzeitlicher Rstungen, Kiel.

413

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 414

HINZ H.
1962/1963 Das Sptlatne-Wagengrab aus Rosenfelde, Kr. Regenwalde, Baltische Studien, N. F., t. 49, s. 12-18.

KAUL F.
1988 2003 Da vbnene tav. Hjortspring og dets baggrund, Kbenhavn. Der Hjortspring-Fund. Das lteste groe Kriegsbeuteopfer in Nordeuropa, [w:] L. Jrgensen, B. Storgaard, L. Gebauer Thomsen (red.), Sieg und Triumpf. Der Norden im Schatten des Rmischen Reiches, Kopenhagen, s. 212-223. Celtic influences during Pre-Roman Iron Age in Denmark, [w:] S. Mllers, W Schlter, S. Sievers (red.), Keltische Einflsse im nrdlichen Mitteleuropa wh. rend der mittleren und jngeren vorrmischen Eisenzeit, Akten des Internationalen Kolloquiums in Osnabrck 29. Mrz 1. April 2006, Bonn, s. 327-345.

2006

KAUL F., MARTENS J.

1995 Southeast European Influences in the Early Iron Age of Southern Scandinavia. Gundestrup and the Cimbri, Acta Archaeologica, t. 66, s. 111-161.

KEILING H.
1986 Parum, Kreis Hagenow. Ein Langobardenfriedhof des 1. Jahrhunderts, Materialhefte zur Ur und Frhgeschichte Mecklenburgs, t. 1, Schwerin.

KIEFERLING G., WICHMAN T.

2004 Przedmioty elazne pokryte warstw metali kolorowych w kulturze przeworskiej. Zarys problematyki, [w:] M. Oldzki, J. Skowron (red.), Kultura przeworska-odkrycia, interpretacje, hipotezy, d, s. 263-282.

KLINDT-JENSEN O.
1950 Foreign Influences in Denmarks Early Iron Age, Acta Archaeologica, t. 20, s. 1-229.

KNAPOWSKI R.
1958 Zagadnienia chronologii i zasigu podry odkrywczych Piteasa z Marsylii, Pozna.

KOLENDO J.
1983 1998 Les connaissances des Anciens sur les lieux de provenance de lambre jaune, Archeologia (IAiE PAN), t. 34, s. 1-15. Miejsca wystpowania bursztynu wedug Pliniusza Starszego, [w:] A. Bursche, R. Chowaniec, W Nowakowski (red.), wiat antyczny i Barbarzycy. Teksty, zabyt. ki, refleksja nad przeszoci, t. I, s. 141-165. Napyw bursztynu z pnocy na tereny Imperium Rzymskiego w IVI w. n.e., [w:] A. Bursche, R. Chowaniec, W Nowakowski (red.), wiat antyczny i Barbarzycy. . Teksty, zabytki, refleksja nad przeszoci, t. I, s. 131-140. Rzymianie na poudniowo-wschodnim wybrzeu Batyku, [w:] A. Bursche, R. Chowaniec, W Nowakowski (red.), wiat antyczny i Barbarzycy. Teksty, zabyt. ki, refleksja nad przeszoci, t. I, s. 117-130. Wyprawa po bursztyn batycki za Nerona, [w:] A. Bursche, R. Chowaniec, W Nowakowski (red.), wiat antyczny i Barbarzycy. Teksty, zabytki, refleksja nad . przeszoci, t. I, s. 167-190.

1998a

1998b

1998c

414

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 415

2006

Plemiona Pomorza w staroytnoci, [w:] W Nowakowski (red.), Goci i ich ssie. dzi na Pomorzu, Materiay z konferencji Goci na Pomorzu rodkowym, Koszalin 28-29 padziernika 2005, Koszalin, s. 17-33. Negociator et Vectura: Hndler und Transport im freien Germanien, [w:] O.H. Frey, H. Roth (red.), Kleine Schriften aus dem Vorgeschichtlichen Seminar der Philipps-Universitt Marburg, t. 6, Marburg. Der rmische Import in der Germania libera bis zu den Markomannenkriegen, Gttinger Schriften zur Vor und Frhgeschichte, t. 21, Gttingen. Kultura przeworska na rodkowym Nadodrzu w okresie lateskim, Pozna. Bericht des Danziger Localvereins ber die Verwendung der im Jahre 1872 von der deutschen anthropologischen Gesellschaft zu Ausgrabungen in Westpreussen bewilligten Summe, [w:] Die fnfte allgemeine Versammlung der deutschen Gesellschaft fr Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte zu Dresden vom 14. bis 16. September 1874, s. 41-42. Das zweischneidige Schwert aus der jngeren rmischen Kaiserzeit im freien Germanien und im rmischen Imperium, [w:] Studien zu den Militrgrenzen Roms III, Forschungen und Berichte zur Vor und Frhgeschichte in Baden-Wrttemberg 20, Stuttgart, s. 747-749. Handelszentrum der rmischen Kaiserzeit und Vlkerwanderungszeit in Dnemark, [w:] W Hrdh, L. Larsson, D. Olausson, R. Petre (red.), Trade and Exchan. ge in Prehistory. Studies in Honour of Berta Stjernquist, Lund, s. 155-166. Skandynawskie elementy kulturowe na Pomorzu Zachodnim z okresu wdrwek ludw (2 poowa IV w. pocztek VI w.), Przegld Archeologiczny, t. 40, s. 71-96. Cmentarzysko ludnoci kultury jastorfskiej z fazy marianowickiej oraz grb z modszego okresu przedrzymskiego w Troszynie, pow. Kamie Pomorski, stan. 10, [w:] W . Nowakowski (red.), Goci i ich ssiedzi na Pomorzu, Materiay z konferencji Goci na Pomorzu rodkowym, Koszalin 28-29 padziernika 2005, Koszalin, s. 82-105. Die Funde von Gallischen Fibeln im unteren Weichselgebiet, Sbornik Nrodnho Muzea w Praze, Acta Musei Nationalis Pragae, t. 54, s. 123-128. Les Barbares et la Mer. Les migrations des peuples du nord-ouest de lEurope du Ve au Xe sicle, catalogue de lexposition, Caen-Toulouse, Publication du Muse de Normandie t. 10, Caen. A re-assesment of Blackfriars Ship 1, [w:] S. McGail (red.), Maritime Celts, Frisians and Saxons: papers presented to a conference at Oxford in November 1998, Council for British Archaeology Report 71, London, s. 66-74.

KUNOW J.
1980

1983

LEWCZUK J.
1997

LISSAUER A.
1875

LNSTRUP J. 1986

LUND HANSEN U.
1988

MACHAJEWSKI H.
1992 2006

MARGOS U.
2000

MARIN J.-Y. (RED.)

1992

MARSDEN P.
1990

415

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 416

MCGRAIL S.
1987 1990 Ancient boats in N.W. Europe. The archaeology of water transport to AD 1500, London, New York, 1987. Boats and boatmanship in the southern North Sea and Channel, [w:] S. McGail (red.), Maritime Celts, Frisians and Saxons: papers presented to a conference at Oxford in November 1998, Council for British Archaeology Report 71, London, s. 32-48. Romano-Celtic boats and ships: characteristic features, The International Journal of Nautical Archaeology, t. 24, s. 139-145. Celtic seafaring and transport, [w:] M. Green (red.), The Celtic World, London-New York, s. 254-281. Ancient Greek coins found in Central, Eastern, and Northern Europe, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask. Om keltiska mynt och antik historia I, Fornvnnen, t. 46, s. 1-20. Om keltiska mynt och antik historia II, Fornvnnen, t. 46, s. 137-158. The Archaeology of Gudme and Lundeborg, Papers presented at a Conference at Svendborg, October 1991, Kobenhavn. Wisa-Gotlandia-Niemen, Studia Gothica, t. 1, s. 219-225. Die jngere vorrmische Eisenzeit Gotlands. Funde, Chronologie, Formenkunde, Uppsala. The Havor Hoard. The gold, the bronzes, the fort, Handligar Antikvariska serien 46, Stockholm. Beobachtungen an zweigliedrigen Kesseln mit eisernem Rand, Alt-Thringen, t. 29, s. 69-94. The Earliest Wheeled Transport, London. A Catalogue of Irish Iron Age Antiquities, Verffentlichug des vorgeschichtlichen Seminars Marburg, Sonderband 1, Marburg. Hjortspring. Warfare and Sacrifice in Early Europe, Aarhus. Into the Iron Age: A Discourse on War and Society, [w:] J. Carman, A. Harding (red.), Ancient Warfare. Archaeological Perspectives, London, s.191-202. Hjortspringfundet, Nordiske Fortidsminder, t. 3, Kbenhavn.

1995 1996

MIELCZAREK M.
1989

MOBERG C.-A.
1951 1951a 1994

NIELSEN P. O, RANDSBORG K., THRANE H.

NOWAKOWSKI W.
1996

NYLN E.
1955

NYLN E., LUND HANSEN U., MANNEKE P. (RED.)

2005

PESCHEL K.
1995

PIGGOTT S.
1983

RAFTERY B.
1983

RANDSBORG K.
1995 1999

ROSENBERG G.
1937

416

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 417

RULE M.
1990 The Romano-Celtic ship excavated at St Peter Port, Guernsey, [w:] S. McGail (red.), Maritime Celts, Frisians and Saxons: papers presented to a conference at Oxford in November 1998, Council for British Archaeology Report 71, London, s. 49-57. Staroytne drogi w dolinie rzeki Dzierzgo w wietle bada archeologicznych, [w:] P. Urbaczyk (red.), Adalbertus. To kulturowo-geograficzne wyprawy misyjnej w. Wojciecha na pogranicze polsko-pruskie, t. 4, Warszawa. Das sptkeltische Wagengrab von Bo (Dp. Lot-en-Garonne): Studien zu Wagen und Wagengrber der jngeren Latnezeit, Rmisch-Germanischen Zentralmuseum Monographien, t. 54, Mainz. Podr Brendana, Gdask.

SADOWSKA-TOPR J.
1999

SCHNFELDER M.
2002

SEVERIN T.
1983

THIEME W.
1976/77 Zu den rmischen Metallgefen in Sdholstein, Hammaburg NF, t. 3/4, s. 69-77.

TROMNAU G.
1972 Bronzekessel von einem eisenzeitlichen Urnenfriedhof bei Klein Wesenberg, Kreis Stormarn, Hammaburg NF, t. 2, s. 77-92.

VAN IMPE L, CREEMERS G., VAN LAERE R., SCHEERS S., WOUTERS H. & ZIEGAUS B.
1997-1998 De Keltische goudschaat van Beringen (prov. Limburg), Archaeologie in Vlaanderen, t. 6, s. 9-132.

WIELOWIEJSKI J.
1960 1970 1980 1981 Przemiany gospodarczo-spoeczne spoeczne u ludnoci poudniowej Polski w okresie pnolateskim i rzymskim, Materiay Staroytne, t. 6. Kontakty Noricum i Pannonii z ludami pnocnymi, Wrocaw Warszawa Krakw. Gwny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask. Komunikacja, transport, wymiana, [w:] J. Wielowiejski (red.), Prahistoria ziem polskich, pny okres lateski i okres rzymski, t. 5, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask, s. 388-410. Chronologie und Zustrom von Bronzegefssen aus der spten Rmischen Republik nach Mitteleuropa, Acta Archaeologica Carpathica, t. 30, s. 141-166. Zagadnienie przlic z czasw Cesarstwa Rzymskiego, Archeologia (IAiE PAN), t. 34, s. 69-75. Napyw importw rzymskich do Europy na pnoc od rodkowego Dunaju, Archeologia Polski, t. 15, s. 207-252. Osadnictwo celtyckie w Polsce, Wrocaw Warszawa Krakw. (red.) Kontakte lngs die Bernsteinstrae (zwischen Caput Adriae und den Ostseegebieten) in der Zeit um Christi Geburt, Materialien des Symposiums Krakw 26.-29 April 1995, Krakw.

1991 1993

WOGIEWICZ R.
1970

WONIAK Z.
1970 1996

417

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 418

Tomasz Bochnak

Zustrom keltischer Importe nach Polen ber die nrdliche Route. Abriss der Problematik
Zusammenfassung
Analysierend Kontakte zwischen der Bevlkerung Polens und den Vertretern des keltischen Kreises unterstreicht man die Schlsselrolle der Bernsteinroute; eines Landweges, der in mehreren Varianten von der sdlichen Kste des Ostsees, ber untere Weichsel, Schlesien, Mhrisches Tor und weiter am Alpenfu bis an die adriatische Kste fuhrt. Diese Route ist bekannt wegen des Interesses der Einwohner der nrdlichen Ksten des Mittelmeeres fr Bernstein. Gerade im Kreise der Mittelmeerkultur sind die den Bernstein betreffenden schriftlichen berlieferungen entstanden, und diese Route lsst sich anhand der sdlichen Importfunden relativ gut rekonstruieren. Ob es aber der einzige Weg war, auf dem der Bernstein das Ostseebecken verlie? Ob die Populationen, die Britischen Inseln, Pikardien, Normandie und die mit den Ksten des La Manche Kanals verbundenen Gebiete bewohnten, haben die etruskische und spter die rmische Vermittlung benutzt, um sich mit Bernstein zu versorgen? Ob sie aber doch den Meeresweg ausntzten, dank dem man innerhalb von 12-14 Tagen die Jtlandsche Halbinsel und die dnischen Meeresengen erreichen konnte? Fr Existenz eines kombinierten, Fluss und Meeresweges, der aus dem westlichen Keltikum nach Osten fhrte, spricht eine Reihe von Argumenten. Die ber die Nordsee fhrende Route war in der Bronzezeit sowie in der Rmischen Kaiserzeit aktiv. Das gnstige Strom und Windsystem haben auch die Angeln, Juten und Sachsen ausgentzt, die in der Vlkerswanderungszeit die westlichen Ksten des Rmischen Reiches plnderten. Wir kennen keine archologischen Funde, die uns unmittelbare Daten ber die Entwicklungsstufe der Bootsbaukunst liefern knnten. Zur Verfgung haben wir lediglich die berlieferungen Caesars und Strabons ber die Flotte der Wenden sowie Erwhnungen ber Anwendung der Lederboote. Die aus Westeuropa bekannten Funde von sog. kelto-rmischen Schiffen von den ersten Jahrhunderten unserer Zeitrechnung weisen auf Existenz von Bootsbautraditionen hin, die sich unabhngig von den mittelmeerischen Produktionstechnologien von Schwimmeinheiten entwickelten. Diese Entdeckungen, wie auch die in die Bronzezeit datierten Spuren von Beziehungen zwischen Meeresvlkern Westeuropas und Skandinavien erlauben anzunehmen, dass es in der Eisenzeit keine technischen Hindernisse beim Funktionieren der entlang des Nord und des Ostsees fhrenden Routen gab. Eine weitere, auf die Existenz von Kontakten entlang der Nord und Ostseeksten hinweisende Voraussetzung ist Verbreitung von einigen Importkategorien, vor allem der Bronzekessel mit eisernem Rand. Solche Gefe waren am hufigsten fr Importe aus dem Raum Noricums und Reatiens gehalten, es soll jedoch vermerkt werden, dass die-

418

Centra_kulturowe_Biskupin_2010:Layout 1

2010-06-15

10:46

Strona 419

se Meinung nie ausreichend dokumentiert wurde und auch keine Besttigung im archologischen Material gefunden hat. Die Verbreitung der keltischen Kessel deckt sich nicht mit der Verteilung der aus dem Sden eingefhrten italischen Situlen, man kann also annehmen, dass das Distributionsmodell dieser Gefe anders geartet war. Ich glaube, dass die Bronzekessel mit eisernem Rand nicht aus Sd sondern vielmehr aus Westeuropa stammen, und dass sie dort unter wesentlicher Mitwirkung des Meeresweges gelangten. Die Verbreitung der westkeltischen Mnzen im mitteleuropischen und nordeuropischen Raum scheint diese Hypothese zu verstrken. Man soll unterstreichen, dass sehr viele Kessel mit eisernem Rand aus den norddeutschen Grberfeldern stammen, die entlang der von der Nordsee ber Elbe und ihre nrdlichen Zuflsse bis zur Ostsee hin zu Wasser und zu Lande fhrenden Abkrzung situiert sind. Darber hinaus beobachten wir in dem nrdlichen Teil des nichtkeltischen Europas das Auftreten von gewissen anderen Importen, die man im Sden, in dem an keltischen Funden wesentlich reicheren Raum nicht trifft. Eine Schlsselrolle bei den Kontakten zwischen dem Nordsee und dem Ostseebekken spielten diejenigen Populationen, die Jtlandsche Halbinsel bewohnten. Die von dort bekannten keltischen Importe sind nicht zahlreich, verraten jedoch die fr den westlichen Teil des Keltenkreises typischen Merkmale. In Skandinavien haben die La Tne-Importe sowie die lokalen Denkmler, die den keltischen Vorbildern nahe sind, fast ausschlielich einen exklusiven Charakter, was darauf hinweisen knnte, dass die La Tne-Einwirkungen nicht die ganze Gesellschaft erreichten. Ein derartiges Verbreitungsmodell von Importen weist auf eine Monopolisierung der Kontakte durch gesellschaftliche Eliten, vielleicht als Ergebnis der Kontrolle von Hfen und Anlegepltzen. Die Hinweisung auf einen alternativen Weg, auf dem die keltischen Importe nach Polen gelangen knnten, kann keinesfalls eine Verminderung der Rolle der Landesroute bedeuten. An den sdlichen Ksten der Ostsee beobachten wir, wie sich dort die vom Sden und Westen Europas flieenden keltischen Kulturimpulse berlagerten. bersetzt von Andrzej Leligdowicz