ARTYKUY

ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE W NAUCE XIII / 1991, s. 518

Eugene P. WIGNER

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH PRZYRODNICZYCH

Matematyka, widziana poprawnie, nie tylko posiada prawd, ale rwnie najwysze pikno pikno zimne i surowe, podobne do pikna rzeby, bez odniesienia do jakiegokolwiek elementu naszej sabej natury, bez wspaniaej pompy malarstwa lub muzyki, lecz pikno wzniole czyste i zdolne do tak srogiej doskonaoci, jak moe wykaza tylko najwiksza sztuka. Prawdziwy duch zachwytu, egzaltacja, poczucie bycia kim wicej ni Czowiekiem, co jest kamieniem probierczym najwyszej doskonaoci, znajduje si w matematyce z tak sam pewnoci, jak w poezji. Bertrand Russell, Study of Mathematics Istnieje opowiadanie o dwch ludziach, ktrzy przyjanili si ze sob w czasie wyszych studiw, a ktrzy spotkawszy si, opowiadaj sobie o swojej pracy. Jeden z nich zaj si statystyk i bada trendy spoeczne. Pokaza on dawnemu koledze jeden ze swych artykuw. Artyku rozpoczyna si, jak zwykle, uwagami na temat rozkadu Gaussa i autor wyjani swemu rozmwcy znaczenie poszczeglnych symboli dla sytuacji aktualnego spoeczestwa, dla przecitnego spoeczestwa i tak dalej. Jego kolega okaza pewne niedowierzanie i nie by zupenie pewny, czy przyjaciel nie artuje sobie z niego. Skd ta twoja wiedza? brzmiao jego pytanie. I czym jest ten tu symbol?. Oh, odpowiedzia statystyk, to jest . Co to jest? Stosunek obwodu koa do jego rednicy. No, teraz ju twoje dowcipy zaszy za daleko, rzek na to kolega, z ca pewnoci spoeczestwo nie ma nic wsplnego z obwodem koa.
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

Eugene P. WIGNER

Oczywicie, jestemy skonni umiechn si nad prostot podejcia rozmwcy statystyka. Niemniej, kiedy usyszaem to opowiadanie, musiaem przyzna si do dziwnego uczucia, poniewa reakcja kolegi wykazywaa zwyky zdrowy rozsdek. Byem jeszcze bardziej skonfudowany, gdy niewiele dni pniej kto przyszed do mnie i da wyraz swojemu zadziwieniu faktem1 , e dokonujemy raczej wskiej selekcji, gdy wybieramy dane, za pomoc ktrych testujemy nasze teorie. Skd wiemy, gdy tworzymy teori, ktra skupia swoj uwag na zjawiskach lekcewaonych przez nas i lekceway pewne ze zjawisk przycigajcych nasz uwag, e nie moemy zbudowa innej teorii, ktra miaaby niewiele wsplnego z obecn, ale ktra wyjaniaaby tyle samo zjawisk co ona? Naley przyzna, e nie mamy adnego dowodu, i taka teoria nie istnieje. Oba powysze opowiadania ilustruj dwa gwne stwierdzenia, ktre bd przedmiotem obecnych rozwaa. Pierwszym stwierdzeniem jest, e pojcia matematyczne pojawiaj si w zupenie nieoczekiwanych zwizkach. Co wicej, pozwalaj one czsto na dokadny opis zjawisk wystpujcych w tych powizaniach. Po drugie, wanie z tego powodu oraz dlatego, e nie rozumiemy przyczyn ich uytecznoci, nie moemy wiedzie, czy teoria formuowana w terminach poj matematycznych, jest jedyn odpowiedni. Jestemy w sytuacji podobnej do sytuacji czowieka, ktry posiadajc pk kluczy i majc otworzy po kolei kilkoro drzwi, zawsze chwyta za waciwy klucz za pierwszym lub drugim razem. Mgby on sta si sceptykiem, gdyby zacz rozwaa jedyno odpowiednioci pomidzy kluczami i drzwiami. Wikszo z tego, co bdzie powiedziane na te dwa tematy, nie bdzie nowe; prawdopodobnie w takiej lub innej postaci jest to znane naukowcom. Moim gwnym celem jest nawietli te problemy z kilku stron. Pierwszym wnioskiem jest to, e przedziwna skuteczno matematyki w naukach przyrodniczych jest czym graniczcym z tajemnic i e nie ma dla niej adnego racjonalnego wyjanienia. Drugim jest wanie owa niesamowita uyteczno poj matematycznych, ktra prowokuje pytanie o jedno naszych teorii zycznych. By rozwin pierwszy punkt, dotyczcy ogromnie wanej roli, jak matematyka odgrywa w zyce, bdzie poytecznym powiedzie kilka sw na tematy: czym jest matematyka? oraz czym jest zyka?, nastpnie, w jaki sposb matematyka wkracza w teorie zyczne i wreszcie,
1 Cytowana

uwaga zostaa uczyniona przez F. Wernera, gdy by on studentem w Prin-

ceton.

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH...

dlaczego sukces matematyki w jej roli w zyce okazuje si tak trudny do wyjanienia. O wiele mniej zostanie powiedziane na drugi temat: jedno teorii zycznych. Waciwa odpowied na to pytanie wymagaaby rozwinicia pracy eksperymentalnej i teoretycznej, co nie jest obecnie moliwe. CZYM JEST MATEMATYKA? Kto kiedy powiedzia, e lozoa polega na niewaciwym uywaniu terminologii, ktra zostaa stworzona tylko w tym celu2 . W tym samym stylu powiedziabym, e matematyka jest nauk o zrcznych operacjach na pojciach i reguach wymylonych wycznie w tym celu. Gwny akcent w tej wypowiedzi pada na wymylanie poj. Matematyka szybko opuciaby dziedzin interesujcych twierdze, jeli byyby one formuowane w terminach poj, ktre ju wystpuj w aksjomatach. Co wicej, podczas gdy jest niekwestionowaln prawd, e pojcia matematyki elementarnej a zwaszcza elementarnej geometrii zostay sformuowane, by opisa wielkoci bezporednio podsuwane przez dostpny wiat, to samo nie jest jednak prawd gdy chodzi o bardziej zaawansowane pojcia, w szczeglnoci te pojcia, ktre graj tak wan rol w zyce. W ten sposb reguy operowania na parach liczb s oczywicie tak zaprojektowane, by dawa ten sam rezultat, co operacje na uamkach, ktre poznalimy wczeniej, bez odniesienia do par liczb. Reguy operowania dla cigw, a wic dla liczb niewymiernych, nadal nale do kategorii regu, ktre zostay tak okrelone, by odtwarza reguy operowania na wielkociach, ktre byy ju nam znane. Wikszo zaawansowanych poj matematycznych, takich jak liczby zespolone, algebry, operatory liniowe, zbiory borelowskie i ta lista moe by przeduana prawie w nieskoczono s tak wymylone, e s one trafnie dobranymi przedmiotami, na ktrych matematycy mog demonstrowa swoj pomysowo i zmys formalnego pikna. Rzeczywicie, denicja tych poj, wraz ze spostrzeeniem, e mog by do nich stosowane interesujce i pomysowe rozwaania, jest pierwsz demonstracj pomysowoci matematyka, ktry je zdeniowa. Gboko myli, ktra wchodzi w sformuowanie poj matematycznych, jest nastpnie usprawiedliwiana przez zrczno, z jak te pojcia s uywane. Matematyk w peni, prawie bezlitonie, eksploatuje dziedzin dopuszczajc rozumienie i omija to, co niezrozumiae. To, e
2 Powysze zdanie jest tu cytowane za W. Dubislav, Die Philosophie der Mathematik in der Gegenwart (Berlin: Junker and D nnhaupt Verlag, 1932), s. 1. u

Eugene P. WIGNER

jego nierozwano nie prowadzi go w bagno sprzecznoci, jest samo w sobie cudem: na pewno, jest trudno uwierzy, e nasza potga myli zostaa doprowadzona przez darwinowski proces naturalnej selekcji, do doskonaoci, ktr zdaje si posiada. Nie jest to jednak naszym obecnym przedmiotem. Zasadniczym wnioskiem, ktry zostanie przypomniany pniej, jest, e matematyk mgby sformuowa jedynie gar interesujcych twierdze bez deniowania poj innych ni te, ktre s zawarte w aksjomatach, oraz e te nowe pojcia s okrelone z zamiarem dopuszczenia pomysowych operacji logicznych, ktre odwouj si do naszego zmysu estetycznego zarwno jako operacje, jak rwnie w ich rezultatach, posiadajcych wielk oglno i prostot3 . Liczby zespolone dostarczaj uderzajcego przykadu na to, co zostao powiedziane powyej. W naszym dowiadczeniu nie istnieje nic, co sugerowaoby wprowadzenie tych wielkoci. Rzeczywicie, jeli matematyk zostanie poproszony o uzasadnienie swojego zainteresowania liczbami zespolonymi, wskae on, z pewnym oburzeniem, na wiele piknych twierdze w teorii rwna, na szeregi potgowe i na funkcje analityczne w oglnoci, ktre zawdziczaj swoje powstanie wprowadzeniu liczb zespolonych. Matematyk nie ma zamiaru porzuca swojego zainteresowania tymi najpikniejszymi dokonaniami swojego geniuszu4 . CZYM JEST FIZYKA? Fizyk jest zainteresowany odkrywaniem praw przyrody nieoywionej. By zrozumie to stwierdzenie, trzeba przeanalizowa pojcie prawa przyrody. wiat wok nas posiada trudn do wyjanienia zoono i najbardziej oczywistym faktem w nim jest to, e nie moemy przepowiada przyszoci. Chocia art przypisuje optymicie pogld, e przyszo jest niepewna, optymista ma racj w tym wypadku: przyszo jest nieprzewidywalna. Jest to, jak zauway Schrdinger, cud, e przy caej kopotliwej zooo
3 M. Polanyi w swej ksice Personal Knowledge (Chicago: University of Chicago Press, 1958) mwi: Wszystkie te trudnoci s niczym wicej, jak tylko konsekwencj odmowy dostrzeenia, e matematyka nie moe by okrelona bez uznania jej najbardziej oczywistej cechy: mianowicie, e jest ona interesujca (s. 188). 4 Czytelnik moe by zainteresowany, w tym kontekcie, raczej gniewnymi uwagami Hilberta o intuicjonizmie, ktry usiuje rozbi i zeszpeci matematyk, Abh. Math. Sem., Univ. Hamburg, 157 (1923), lub Gesammelte Werke (Berlin: Springer, 1935), s. 188.

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH...

noci wiata, w zdarzeniach mog by odkryte pewne regularnoci. Jedn z takich regularnoci, odkryt przez Galileusza, jest fakt, e dwa kamienie, upuszczone w tym samym momencie z tej samej wysokoci, spadn na ziemi w tym samym czasie. Prawa przyrody dotycz takich regularnoci. Regularno Galileusza jest prototypem duej klasy regularnoci. Jest ona zdumiewajca z trzech powodw. Pierwszym powodem zdumienia jest to, e regularno ta zachodzia nie tylko w Pizie, w czasach Galileusza, ale ma miejsce wszdzie na Ziemi, zawsze zachodzia i zawsze bdzie zachodzia. Ta wasno regularnoci jest znan wasnoci niezmienniczoci i, jak miaem okazj wskaza jaki czas temu, bez zasad niezmienniczoci podobnych do implikowanych w poprzednich uoglnieniach obserwacji Galileusza, zyka byaby niemoliwa. Drug zdumiewajc cech jest to, e dyskutowana przez nas regularno jest niezalena od wielu warunkw, ktre mogyby na ni oddziaywa. Jest ona wana niezalenie od tego, czy pada deszcz, czy nie, czy eksperyment jest wykonywany w pokoju, czy z Krzywej Wiey, niezalenie od tego, czy osoba puszczajca kamienie jest mczyzn czy kobiet. Jest ona wana nawet wtedy, gdy dwa kamienie s puszczane rwnoczenie i z tej samej wysokoci, ale przez dwie rne osoby. Istnieje, oczywicie, wiele innych warunkw, ktre s bez znaczenia z punktu widzenia wanoci regularnoci Galileusza. To nieposiadanie znaczenia przez tak wiele okolicznoci, ktre mogyby odgrywa rol w obserwowanym zjawisku, nazywa si rwnie niezmienniczoci. Jednak ta niezmienniczo ma inny charakter od wczeniej omawianej, poniewa nie moe by sformuowana jako zasada oglna. Badanie warunkw, ktre wywieraj, i ktre nie wywieraj wpywu na zjawisko, jest czci wstpnego eksperymentalnego badania dziedziny. Zrczno i pomysowo eksperymentatora ukazuj mu zjawiska, ktre zale od stosunkowo wskiego zbioru do atwych do zauwaenia i odtworzenia warunkw5 . W obecnym przypadku, ograniczenie przez Galileusza obserwacji do cia cikich byo najwaniejszym krokiem w badaniu. I znw, jest prawd, e gdyby nie byo zjawisk, ktre byyby zalene jedynie od maego zbioru warunkw, zyka byaby niemoliwa.

5 W zwizku z tym zob. esej M. Deutscha, Daedalus, 87, 86 (1958). A. Shimony zwrci mi uwag na podobny fragment w: C. S. Peircea Essays in the Philosophy of Science (New York: The Liberal Arts Press, 1957), s. 237.

Eugene P. WIGNER

Powysze dwa fakty cho bardzo znaczce z punktu widzenia lozofa, nie s jedynymi, ktre zdumieway Galileusza najbardziej, ani nie wyraaj specycznego prawa przyrody. Prawo przyrody jest zawarte w stwierdzeniu, e ilo czasu, ktry zabiera cikiemu obiektowi spadnicie z danej wysokoci, jest niezalena od wielkoci, materiau i ksztatu ciaa, ktre spada. W ukadzie drugiego prawa Newtona skada si to na stwierdzenie, e sia grawitacyjna, ktra dziaa na spadajce ciao, jest proporcjonalna do jego masy, ale niezalena od wielkoci, materiau i ksztatu ciaa, ktre spada. Powysza dyskusja miaa nam przypomnie, i, po pierwsze, w ogle nie jest naturalne, e prawa natury, istniej, a znacznie mniej, e czowiek jest zdolny je odkry6 . Autor mia okazj, jaki czas temu, zwrci uwag na istnienie nastpstwa warstw praw przyrody, z ktrych kada warstwa zawiera bardziej oglne i wicej obejmujce prawa ni poprzednia i jej odkrycie umoliwia gbsz penetracj w struktur wszechwiata, ni warstwy rozpoznane wczeniej. Jednak stwierdzeniem najbardziej znaczcym w obecnym kontekcie jest to, e wszystkie te prawa przyrody zawieraj, nawet w swych najbardziej odlegych konsekwencjach, jedynie ma cz naszej wiedzy o wiecie nieoywionym. Wszystkie prawa przyrody s stwierdzeniami warunkowymi, ktre dopuszczaj przewidywanie pewnych przyszych zdarze na bazie naszej wiedzy o teraniejszoci, przy pominiciu pewnych aspektw obecnego stanu wiata w praktyce przygniatajcej wikszoci wyznacznikw obecnego stanu wiata ktre s bez znaczenia z punktu widzenia predykcji. To nieposiadanie znaczenia jest rozumiane w sensie drugiego punktu w dyskusji twierdzenia Galileusza7 . Co do obecnego stanu wiata, to znaczy istnienia Ziemi, na ktrej yjemy i na ktrej byy wykonywane eksperymenty Galileusza, istnienia Soca i caego naszego otoczenia, prawa przyrody pozostaj cakowicie milczce. Jest to zgodne z tym, e po pierwsze, prawa przyrody mog by stosowane do przepowiadania zdarze przyszych tylko wtedy, gdy znane s wszystkie znaczce wyznaczniki obecnego stanu wiata. Jest to rwnie zgodne z tym, e konstruowanie maszyn, ktrych funkcjonowanie moe by przewidywane, stanowi najbardziej spektakularne osignicie zyka. W przypadku tych
6 E. Schrdinger w swoim What Is Life? (Cambridge: Cambridge University Press, o 1945), s. 31, mwi, i ten drugi cud moe by niedostpny ludzkiemu zrozumieniu. 7 Autor uwaa, e nie jest konieczne przypominanie, i twierdzenie Galileusza, w formie podanej w tekcie, nie wyczerpuje zawartoci obserwacji Galileusza dotyczcych praw swobodnego spadku cia.

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH...

maszyn zyk stwarza sytuacj, w ktrej wszystkie znaczce wsprzdne s znane, tak e zachowanie maszyny moe by przepowiedziane. Radary i reaktory atomowe mog by przykadami takich maszyn. Zasadniczym celem dotychczasowej dyskusji byo wykazanie, e wszystkie prawa przyrody s stwierdzeniami warunkowymi i e obejmuj tylko bardzo ma cz naszej wiedzy o wiecie. Tak wic, klasyczna mechanika, ktra jest najlepszym znanym prototypem teorii zycznej, podaje drugie pochodne wsprzdnych przestrzennych wszystkich cia na podstawie znajomoci pozycji tych cia. Nie daje ona adnych informacji o istnieniu, obecnym pooeniu lub o prdkociach tych cia. Naley wspomnie, dla cisoci, i okoo trzydzieci lat temu odkrylimy, e nawet zdania warunkowe nie mog by cakowicie precyzyjne: e stwierdzenia warunkowe s prawami probabilistycznymi, ktre pozwalaj nam jedynie czyni rozumne zakady co do przyszych wasnoci wiata nieoywionego, oparte na wiedzy o stanie obecnym. Nie pozwalaj nam one na wypowiadanie stwierdze kategorycznych, ani nawet stwierdze kategorycznych uwarunkowanych obecnym stanem wiata. Probabilistyczny charakter praw przyrody manifestuje si rwnie w przypadku maszyn i moe by werykowany, przynajmniej w wypadku reaktorw atomowych, jeli pracuj one w obszarze wielkich mocy. Jednake dodatkowe ograniczenie zasigu praw przyrody wynikajce z ich probabilistycznego charakteru nie bdzie odgrywao adnej roli w dalszym cigu dyskusji. ROLA MATEMATYKI W TEORIACH FIZYCZNYCH Odwieywszy pogldy na istot matematyki i zyki, znajdujemy si w lepszym pooeniu, by przyjrze si roli matematyki w teoriach zycznych. Oczywicie, w codziennej zyce stosujemy matematyk w tym celu, by nadawa wartoci wielkociom wystpujcym w prawach przyrody, by stosowa stwierdzenia warunkowe do szczeglnych okolicznoci, ktre rzeczywicie wystpuj, lub ktre nas interesuj. By byo to moliwe, prawa przyrody musz by wczeniej sformuowane w jzyku matematyki, by by obiektem dla uytku matematyki stosowanej. Stwierdzenie, e prawa przyrody s zapisane w jzyku matematyki, zostao waciwie uczynione trzysta lat temu8 ; obecnie jest ono prawdziwsze ni kiedykolwiek dotd. By wskaza na zna8 Przypisuje

si to Galileuszowi.

Eugene P. WIGNER

czenie, jakie pojcia matematyczne posiadaj w formuowaniu praw zyki, przypomnijmy, dla przykadu, aksjomaty mechaniki kwantowej w postaci, w jakiej zostay sformuowane przez wielkiego zyka Diraca. W mechanice kwantowej istniej dwa podstawowe pojcia: stany i obserwable. Stany s wektorami w przestrzeni Hilberta, obserwable za operatorami na tych wektorach. Moliwe wartoci obserwacji s wartociami charakterystycznymi operatorw zatrzymajmy si w tym miejscu, bymy nie zaangaowali si w wyliczanie poj matematycznych rozwijanych w teorii operatorw liniowych. Jest, oczywicie, prawd, e zyka wybiera pewne pojcia matematyczne dla formuowania praw przyrody i z pewnoci tylko uamek wszystkich poj matematycznych jest wykorzystywany w zyce. Jest rwnie prawd, e pojcia, ktre zostay wybrane, nie zostay wyselekcjonowane arbitralnie z wykazu poj matematycznych, ale byy rozwijane, w wielu, jeli nie w wikszoci przypadkw, niezalenie przez zykw i rozpoznawane jako posiadajce znaczenie, zanim uczynili to matematycy. Nie jest jednak prawd to, co czsto stwierdzano, e dziao si tak dlatego, i matematyka uywa najprostszych z moliwych poj, i e s one ograniczone do wystpowania w formalizmie. Jak widzielimy powyej, pojcia matematyki nie zostay wybrane dla ich pojciowej prostoty nawet cigi par liczb s dalekie od bycia najprostszymi pojciami lecz dla ich podatnoci na pomysowe manipulacje i przekonywajce, byskotliwe argumenty. Nie zapominajmy, e przestrze Hilberta w mechanice kwantowej jest zespolon przestrzeni Hilberta z hermitowskim iloczynem skalarnym. Dla umysu niezaangaowanego, z pewnoci, liczby zespolone s dalekie od naturalnych i nie mog zosta zasugerowane przez obserwacje zyczne. Co wicej, uycie liczb zespolonych nie jest w tym przypadku rachunkowym trikiem matematyki stosowanej, ale jest prawie konieczne w formuowaniu praw mechaniki kwantowej. Ostatecznie, zaczyna si okazywa, e nie tylko liczby zespolone, ale rwnie tak zwane funkcje analityczne powinny odgrywa kluczow rol w formuowaniu teorii kwantowej. Mam tu na myli gwatownie rozwijajc si teori relacji rozpraszajcych. Trudno jest unikn wraenia, e stajemy tu wobec cudu, zupenie porwnywalnego w swej uderzajcej naturze z cudem polegajcym na tym, e ludzki umys moe wiza razem tysice argumentw bez wpadania w sprzecznoci, lub z dwoma cudami: istnieniem praw przyrody i zdolno-

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH...

ci umysu ludzkiego do przepowiadania ich. Obserwacja, ktra spord znanych mi zblia si najbardziej do wyjanienia pojawiania si poj matematycznych w zyce, zawarta jest w stwierdzeniu Einsteina, e jedynymi teoriami zycznymi, ktre chcemy akceptowa s pikne teorie zyczne. Pojciom matematyki przysuguje za jako pikna. Jednak obserwacja Einsteina moe najlepiej wyjani wasnoci teorii, w ktre chcemy wierzy i nie ma odniesienia do wewntrznej cisoci teorii. Przejdmy wic do drugiego pytania. CZY SUKCES TEORII FIZYCZNYCH JEST NAPRAWD ZASKAKUJCY? Moliwym wyjanieniem stosowania przez zyka matematyki w formuowaniu praw przyrody jest to, e jest on w pewnym sensie osob nieodpowiedzialn. Gdy znajduje on zwizek pomidzy dwiema wielkociami, ktry przypomina zaleno dobrze znan z matematyki, stwierdza on natychmiast identyczno obu zwizkw, po prostu dlatego, e nie zna adnych innych podobnych zalenoci. Nie jest intencj obecnej dyskusji odparcie zarzutu nieodpowiedzialnoci przedstawionego podejcia. By moe jest ono takie. Wane jest jednak podkrelenie, e matematyczne sformuowanie czsto niewykoczonych dowiadcze zyka prowadzi w niesamowicie wielu przypadkach do zdumiewajco dokadnego opisu szerokiej klasy zjawisk. Pokazuje to, e jzyk matematyczny zasuguje na wiksze uznanie, ni tylko stwierdzenie, e jest to tylko jzyk, w ktrym moemy mwi; wskazuje to, e jest on, w bardzo realnym sensie, poprawnym jzykiem. Rozwamy kilka przykadw. Pierwszym przykadem jest czsto cytowany przykad ruchw planet. Prawa spadania cia zostay do dobrze ustalone jako rezultat eksperymentw przeprowadzonych zasadniczo w Italii. Eksperymenty te nie mogy by bardzo dokadne w tym sensie, w jakim pojmujemy dokadno dzisiaj, czciowo ze wzgldu na wpyw oporu powietrza, czciowo za ze wzgldu na wczesn niemono mierzenia krtkich odcinkw czasu. Niemniej, nie jest zdumiewajce, e w rezultacie swoich studiw, woscy przyrodnicy osignli znajomo sposobw, w jakie przedmioty poruszaj si w atmosferze. Newton wprowadzi prawo swobodnego spadku w relacje z ruchem Ksiyca, zauwaywszy, e parabola drogi rzuconego kamienia na Ziemi oraz krg drogi Ksiyca na niebie, s szczeglnymi przypadkami tego samego przedmiotu matematycznego: elipsy, i zaproponowa powszechne prawo gra-

10

Eugene P. WIGNER

witacji na bazie pojedynczej, i w owym czasie bardzo przyblionej, liczbowej koincydencji. Filozocznie rzecz biorc, prawo grawitacji w postaci zaproponowanej przez Newtona, byo odraajce dla ludzi jego czasw i dla niego samego. Empirycznie za, byo ono oparte na bardzo ograniczonych obserwacjach. Jzyk matematyczny, w ktrym zostao ono sformuowane, zawiera pojcie drugiej pochodnej i ci z nas, ktrzy prbowali narysowa okrg styczny do krzywej wiedz, e druga pochodna nie jest pojciem natychmiastowym. Prawo grawitacji, ktre Newton niechtnie ustali, i ktre mg zwerykowa z dokadnoci okoo 4% okazao si by prawdziwe z bdem mniejszym ni 1/10000 procenta i stao si blisko zwizane z ide dokadnoci absolutnej, do ktrej zaledwie zblia si dzisiejsza zyka9 . Z pewnoci, przykad prawa Newtona, cytowany cigle na nowo, musi by wspomniany w pierwszej kolejnoci, jako monumentalny przykad prawa, sformuowanego w terminach, ktre okazuj si proste dla matematyka. Podsumujmy nasz tez w tym przykadzie: po pierwsze, prawo, zwaszcza, e wystpuje w nim druga pochodna, jest proste tylko dla matematyka, a nie dla zdrowego rozsdku lub dla studenta pierwszego roku, nie obdarzonego matematycznym umysem; po drugie, jest to prawo warunkowe o bardzo ograniczonym zasigu. Nie mwi ono nic o Ziemi, w ktr uderzaj kamienie Galileusza, lub te o koowej orbicie Ksiyca, czy te o planetach Ukadu Sonecznego. Wyjanienie tych warunkw pocztkowych jest pozostawione geologowi lub astronomowi. Drugi przykad pochodzi ze zwykej, elementarnej mechaniki kwantowej. Powsta on, gdy Max Born zauway, e pewne reguy oblicze, podane przez Heisenberga, s formalnie identyczne z reguami oblicze dla macierzy, ustalonymi znacznie wczeniej przez matematykw. Born, Jordan i Heisenberg zaproponowali wic zastpi zmienne pooenia i momenty w rwnaniach mechaniki klasycznej przez macierze. Zastosowali oni reguy mechaniki macierzowej do kilku mocno wyidealizowanych problemw i rezultaty okazay si do zadowalajce. Nie istnia jednak w tym czasie aden racjonalny argument, e ich macierzowa mechanika okazaaby si poprawna w bardziej zblionych do rzeczywistoci warunkach. Rzeczywicie, stwierdzili oni: jeli mechanika taka, jak zaproponowana tutaj byaby poprawna w swych istotnych cechach. Pierwsze zastosowanie ich mechaniki do rzeczywistego problemu, problemu atomu wodoru, zostao uczynione kilka mie9 Zobacz,

na przykad, R. H. Dicke, Am. Sci., 25 (1959).

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH...

11

sicy pniej, przez Pauliego. Zastosowanie to dawao rezultaty zgodne z dowiadczeniem. Byo to zadowalajce, jednak wci niezrozumiae, poniewa reguy rachunku podane przez Heisenberga zostay wyabstrahowane z problemw, ktre zawieray star teori atomu wodoru. Cud pojawi si dopiero w momencie, gdy mechanika macierzowa, lub matematycznie rwnowana teoria, zostaa zastosowana do problemw, dla ktrych reguy rachunkowe Heisenberga byy bezsensowne. Reguy te zakaday, e klasyczne rwnania ruchu posiadaj rozwizania z pewnymi cechami okresowoci; za rwnania ruchu dwch elektronw atomu helu, lub wikszej liczby elektronw jakiego ciszego atomu po prostu nie posiadaj tych wasnoci, a wic reguy Heisenberga nie mog by stosowane w tych przypadkach. Niemniej jednak, obliczenie najwyszego poziomu energetycznego dla helu, przeprowadzone kilka miesicy temu przez Kinoshita w Cornell i przez Bazleya w Biurze Wzorcw zgadza si z danymi dowiadczalnymi w granicach dokadnoci obserwacji, ktra wynosi jedn dziesiciomilionow. Z pewnoci w tym przypadku wydobylimy z rwna co, czego w nie nie woylimy. To samo jest prawd, jeli chodzi o jakociow charakterystyk widm zoonych, to znaczy widm ciszych atomw. Wspominam rozmow z Jordanem, ktry powiedzia mi, gdy odkryto jakociowe cechy widm, e niezgodno regu otrzymanych z mechaniki kwantowej i regu ustalonych na drodze dowiadcze dostarczaaby ostatniej okazji do dokonania zmiany w systemie mechaniki macierzowej. Innymi sowy, Jordan czu, e bylibymy, przynajmniej czasowo, bezradni, gdyby nieoczekiwana niezgodno wystpia w teorii atomu helu. Bya ona w tym czasie rozwijana przez Kellnera i Hilleraasa. Formalizm matematyczny by zbyt jasny i niezmienny, tak wic, gdyby cud helu, o ktrym wspomniaem powyej, nie pojawi si, powstaby prawdziwy kryzys. Z pewnoci, zyka pokonaaby ten kryzys w taki, czy inny sposb. Z drugiej strony jest prawd, e zyka, taka, jak j znamy obecnie, nie byaby moliwa bez cigego pojawiania si cudw, podobnych do tego z atomem helu, ktry jest cudem najbardziej uderzajcym z tych, ktre wystpiy w trakcie rozwoju elementarnej mechaniki kwantowej, ale przecie bynajmniej nie jedynym. Faktycznie, ilo analogicznych cudw jest ograniczona, z naszego punktu widzenia, tylko przez nasze pragnienie znajdowania ich. Mechanika kwantowa ma wiele niemal rwnie uderzajcych sukcesw, ktre daj nam mocne przekonanie, e jest ona, jak mwimy, prawdziwa.

12

Eugene P. WIGNER

Ostatni przykad pochodzi z elektrodynamiki kwantowej, z teorii przesunicia Lamba. Podczas gdy teoria grawitacji Newtona ma jeszcze oczywiste zwizki z dowiadczeniem, eksperyment wchodzi w sformuowanie mechaniki macierzowej jedynie w wyranowanej i wysublimowanej formie przepisw Heisenberga. Teoria kwantowa przesunicia Lamba, w postaci takiej, jak rozwaa j Bethe i ustali Schwinger, jest teori czysto matematyczn i jedyny bezporedni wpyw dowiadczenia polega na wskazaniu na istnienie mierzalnego efektu. Zgodno z rachunkiem jest zaledwie jedn czci na tysic. Powysze trzy przykady, ktre mona by mnoy prawie w nieskoczono, powinny zilustrowa stosowno i dokadno matematycznego sformuowania praw przyrody w terminach poj wybranych ze wzgldu na ich podatno na manipulacje, praw przyrody posiadajcych prawie fantastyczn ciso, ale dokadnie ograniczony zasig. Proponuj traktowa wniosek, ktre te trzy przykady ilustruj, jako empiryczne prawo epistemologii. Wraz z prawami niezmienniczoci teorii zycznych, jest to niezbywalna podstawa tych teorii. Bez praw niezmienniczoci teorie zyczne mogyby nie mie oparcia w faktach; gdyby empiryczne prawo epistemologii nie byo prawdziwe, mogoby zabrakn nam zachty i pewnoci, koniecznych dla prowadzenia bada. Dr R. G. Sachs, z ktrym dyskutowaem na temat tego prawa, nazwa je artykuem wiary zykateoretyka i z pewnoci jest ono nim. Jednak to, co nazwa on naszym artykuem wiary, moe by dobrze podtrzymane przez faktyczne przykady wiele dodatkowych przykadw, obok tych trzech, ktre zostay przedstawione. JEDNO TEORII FIZYCZNYCH Empiryczny charakter powyszej obserwacji wydaje mi si by samooczywisty. Z pewnoci nie jest ona koniecznoci myli i nie powinna by, poniewa stosuje si tylko do niewielkiej czci nieoywionego wiata. Jest absurdem wierzy, e istnienie matematycznie prostych wyrae dla drugiej pochodnej pooenia jest samooczywiste, skoro nie istniej adne podobne wyraenia dla samego pooenia lub dla prdkoci. Jest wic zadziwiajce, jak atwo zosta nam dany cudowny dar zawarty w empirycznym prawie epistemologii. Zdolno ludzkiego umysu do stworzenia cigu 1000 wnioskw i nadal pozostawania w prawdzie, co byo wspomniane powyej, jest podobnym darem.

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH...

13

Kade prawo empiryczne posiada niepokojc cech polegajc na tym, e nikt nie zna jego ogranicze. Widzielimy, e istniej pewne regularnoci w zdarzeniach zachodzcych w wiecie wok nas, ktre mog by sformuowane w terminach poj matematycznych z niesamowit dokadnoci. Z drugiej strony istniej aspekty wiata, ktre gdy je rozwaamy nie pozwalaj nam wierzy w istnienie jakichkolwiek regularnoci, Nazywamy je warunkami pocztkowymi. Pytaniem, ktre si pojawia, jest, czy rne regularnoci, to znaczy rozmaite prawa przyrody, ktre zostan odkryte, pocz si w jedn spjn cao, lub przynajmniej bd si zbliay asymptotycznie do takiej unikacji. Alternatywnie, istnieje moliwo, e zawsze bd pewne prawa przyrody, ktre nie bd miay nic wsplnego z adnym z pozostaych. Obecnie tak wanie jest, na przykad dla praw dziedziczenia i praw zyki. Jest nawet moliwe, e niektre z praw przyrody bd w swoich implikacjach w konikcie z kadym innym, lecz oka si do przekonywajce w swej wasnej dziedzinie, tak e nie bdziemy chcieli odrzuci adnego z nich. Moemy podda si takiemu stanowi rzeczy lub nasze zainteresowanie w wyjanianiu koniktw pomidzy rnymi teoriami moe wygasn. Moemy straci zainteresowanie ostateczn prawd, to jest obrazem, ktry jest spjnym poczeniem w jedna cao maych obrazw stworzonych przez rozmaite aspekty przyrody. Moe by poytecznym zilustrowanie tej alternatywy za pomoc przykadu. Mamy obecnie w zyce dwie mocne, bardzo interesujce teorie: teori zjawisk kwantowych i teori wzgldnoci. Obydwie te teorie maj swoje korzenie w rozcznych grupach zjawisk. Teoria wzgldnoci stosuje si do cia makroskopowych, takich jak gwiazdy. Zdarzenie koincydencji, w skrajnej formie polegajce na zderzeniu, jest pierwotnym zdarzeniem w teorii wzgldnoci i okrela punkt w czasoprzestrzeni, lub przynajmniej okrelaoby punkt, gdyby zderzajce si czstki byy nieskoczenie mae. Teoria kwantowa ma swoje korzenie w wiecie mikroskopijnym i, z jej punktu widzenia, zdarzenie koincydencji lub zderzenia, nawet jeli ma miejsce pomidzy dwiema czstkami nie posiadajcymi rozcigoci przestrzennej, nie jest pierwotne i w ogle nie jest ostro wyrnione w czasoprzestrzeni. Obydwie te teorie operuj rnymi pojciami matematycznymi odpowiednio: czterowymiarow przestrzeni Riemanna i nieskoczenie wymiarow przestrzeni Hilberta. Jak dotd obydwie te teorie nie mog by zunikowane, to znaczy nie istnieje adne matematyczne sformuowanie, dla ktrego te teorie

14

Eugene P. WIGNER

byyby przyblieniami. Wszyscy zycy wierz, e zjednoczenie tych dwch teorii jest zasadniczo moliwe i e znajdziemy je. Niemniej jednak mona sobie wyobrazi, e niemoliwym jest znalezienie jakiejkolwiek unikacji tych dwch teorii. Ten przykad ilustruje dwie moliwoci, jednoci i koniktu, wspomniane powyej, z ktrych obydwie s wyobraalne. By otrzyma wskazwk co do tego, ktrej z alternatyw naley ostatecznie oczekiwa, moemy udawa, e jestemy nieco wikszymi ignorantami, ni jestemy w rzeczywistoci i umieci si na niszym poziomie wiedzy ni ta, ktr obecnie posiadamy. Jeli moemy znale poczenie naszych teorii na tym niszym poziomie inteligencji, moemy z nadziej oczekiwa, e rwnie na rzeczywistym poziomie naszej inteligencji znajdziemy poczenie naszych teorii. Z drugiej strony, jeli doszlibymy do wzajemnie sprzecznych teorii na jakim niszym poziomie wiedzy, moliwo trwaoci koniktu teorii nie moe by z gry wykluczona rwnie dla nas samych. Poziom wiedzy i pomysowoci jest zmienn cig i jest nieprawdopodobne, by wzgldnie maa zmiana tych cigych zmiennych przeksztacaa osigalny obraz wiata z niespjnego w spjny10 . Rozwaany z tego punktu widzenia fakt, e pewne teorie, o ktrych wiemy, e s faszywe, daj tak dokadne rezultaty, jest czynnikiem przeciwnym. Gdybymy mieli mniej wiedzy, grupa zjawisk, ktre wyjaniaj te faszywe teorie, okazaaby si dla nas do szeroka, by dowie tych teorii. Jednak te teorie s uwaane przez nas za faszywe wanie z tego powodu, e s one niezgodne z wiksz liczb ujmowanych obrazw oraz, jeli tylko odkryto dostatecznie wiele takich faszywych teorii, musz si one okaza sprzeczne nawzajem ze sob. Podobnie, jest moliwe, e teorie, ktre uwaamy za udowodnione przez pewn ilo zgodnoci liczbowych, ktre okazuj si by wystarczajco rozlege dla nas, s faszywe, poniewa s w konikcie z moliw teori obejmujc wicej, ktra jest poza naszymi moliwociami odkrycia. Gdyby to byo prawd, powinnimy oczekiwa koniktw pomidzy naszymi teoriami, gdy tylko ich ilo wzrasta powyej pewnego punktu i gdy ujmuj one dostatecznie szerok grup zja10 Ten ustp zosta napisany po wielkim wahaniu. Autor jest przekonany, e w dyskusjach epistemologicznych jest poytecznym odrzucanie idealizacji polegajcej na przyjciu, i poziom ludzkiej inteligencji ma pojedyncz pozycj na skali absolutnej. W niektrych przypadkach moe by poytecznym rozwaanie osigni, ktre s moliwe na poziomie inteligencji innego rodzaju. Jednak autor dostrzega rwnie, e cig mylowy przedstawiony w tekcie jest ujty skrtowo i niezbyt krytycznie, by by niezawodnym.

NIEPOJTA SKUTECZNO MATEMATYKI W NAUKACH...

15

wisk. W przeciwiestwie do wspomnianego powyej artykuu wiary zyka, to wanie jest nocn zmor teoretyka. Rozwamy kilka przykadw faszywych teorii, ktre daj alarmujco dokadne opisy grup zjawisk. Przy odrobinie dobrej woli, mona odsun pewn oczywisto, ktrej te przykady dostarczaj. Sukces wczesnych i pionierskich idei Bohra dotyczcych atomu by zawsze raczej wski i to samo odnosi si do epicykli Ptolemeusza. Nasz obecny punkt widzenia daje dokadny opis wszystkich zjawisk, ktre te bardziej prymitywne teorie mog opisa. Nie jest to jednak prawd jeli chodzi o tak zwan teori swobodnego elektronu, ktra daje cudownie dokadny obraz wielu, jeli nie wikszoci, wasnoci metali, pprzewodnikw i izolatorw. W szczeglnoci wyjania ona fakt, zawsze niewaciwie rozumiany na bazie rzeczywistej teorii, e izolatory wykazuj specyczn oporno elektryczn, ktra moe by 10 razy wiksza ni oporno metali. Rzeczywicie, nie istnieje aden eksperymentalny argument pokazujcy, e oporno nie jest nieskoczona w warunkach, w ktrych teoria elektronu swobodnego kazaaby nam oczekiwa opornoci nieskoczonej. Niemniej jestemy przekonani, e teoria ta jest grubym przyblieniem, ktre powinno by zastpione w opisie zjawisk dotyczcych cia staych przez bardziej dokadny obraz. Rozwaana z naszego rzeczywistego punktu widzenia, sytuacja prezentowana przez teori wolnego elektronu jest irytujca, ale jest nieprawdopodobnym przepowiada jakiekolwiek niespjnoci, ktre s nieprzezwycialne dla nas. Teoria ta podnosi wtpliwoci co do tego, jak daleko powinnimy ufa zgodnoci numerycznej pomidzy teori i eksperymentem, jako dowodowi na rzecz poprawnoci teorii. Przywyklimy do takiego wtpienia. Trudniejsza i bardziej niepokojca sytuacja powstaaby, gdybymy mogli pewnego dnia ustali teori zjawisk wiadomoci, lub te biologii, ktra byaby tak spjna i przekonywajca jak nasze obecne teorie wiata nieoywionego. Prawa dziedziczenia Mendla i idca za nimi praca na genach moe tworzy pocztki takiej teorii na terenie biologii. Co wicej, jest cakiem moliwe, e moe by znaleziony abstrakcyjny argument pokazujcy, e istnieje konikt pomidzy tak teori i akceptowanymi podstawami zyki. Argument ten mgby by tak abstrakcyjnej natury, e mogoby nie by moliwym rozwizanie koniktu na korzy jednej z teorii za pomoc eksperymentu. Taka sytuacja nadwyraaby mocno nasz wiar w nasze teorie i w rzeczywisto poj, ktre tworzymy. Mogaby da gbokie poczucie

16

Eugene P. WIGNER

frustracji w naszym poszukiwaniu tego, co nazywamy ostateczn prawd. Racj, dla ktrej taka sytuacja jest do pomylenia jest to, e ostatecznie nie wiemy, dlaczego nasze teorie dziaaj tak dobrze. Std ich dokadno moe nie dowodzi ich prawdziwoci i spjnoci. Rzeczywicie, jest to przekonaniem autora, e istnieje co raczej podobnego do sytuacji opisanej powyej, jeli konfrontuje si prawa dziedziczenia i prawa zyki. Pragn zakoczy nieco bardziej miym spostrzeeniem. Stosowno jzyka matematyki do formuowania praw zyki jest cudownym darem, ktrego ani nie rozumiemy, ani na nie zasugujemy. Powinnimy by za niego wdziczni i mie nadziej, e pozostanie on w mocy w przyszych badaniach, oraz e rozszerzy si on, lepiej lub gorzej, dla naszej przyjemnoci a moe te dla naszego zmieszania, na szerokie gazie wiedzy. Eugene Wigner, The Unreasonable Eectiveness of Mathematics in the Natural Sciences, w: Communications in Pure and Applied Mathematics, t. 13, 1 (luty 1960), ss. 114. Z angielskiego przetumaczy Jacek Dembek CSsR