Professional Documents
Culture Documents
a. Ochrona dbr osobistych w kontekcie twrczoci Uprawnienia twrcy zwizane z wynikami jego twrczoci dziel si na osobiste i majtkowe. Te ostatnie dotycz moliwoci gospodarczego korzystania z utworu. Autorskie prawa osobiste mieszcz si w szerszym pojciu dbr osobistych prawa cywilnego. Te ostatnie rozumiane s jako wartoci ze wiata uczu i przey psychicznych czowieka. Obejmuj one fizyczn i psychiczn integralno czowieka, jego indywidualno przejawiajc si zwaszcza w dziaalnoci twrczej, a take godno i pozycj spoeczn. Jako dobra nierozerwalnie zwizane z jednostk ludzk s niezbywalne i wygasaj wraz ze mierci czowieka. Maj one charakter niemajtkowy, chroni bowiem te wartoci, ktre decyduj o sposobie, w jaki postrzegamy siebie i jak jestemy postrzegani przez innych. Jeli chodzi o katalog tych chronionych wartoci, to jest on otwarty, ustawodawca bowiem w art. 23 k.c. wymienia tylko przykadowo niektre kategorie dbr osobistych, o czym wiadczy uycie zwrotu w szczeglnoci". Wyliczenie to uatwia jednak zrozumienie, o jakiego rodzaju dobra chodzi. I tak chronione s imi i nazwisko, nietykalno cielesna, tajemnica korespondencji, nietykalno mieszkania, wizerunek, twrczo wynalazcza i racjonalizatorska. Katalog ten bywa rozszerzany przez praktyk, ktra wyodrbnia take inne dobra osobiste, jak choby prawo do identyfikacji z okrelon pci lub prawo czci pamici osoby zmarej. Ochrona dbr osobistych moe by dodatkowo wzmocniona" przez inne przepisy. Tak bdzie w przypadku niektrych dbr osobistych zwizanych z dziaalnoci twrcz. Spord dbr osobistych w interesujcym nas zakresie naley zwrci uwag na prawo do imienia i nazwiska, wizerunku, tajemnicy korespondencji oraz twrczoci artystycznej, literackiej i naukowej. Imi i nazwisko stanowi istotne elementy identyfikujce osob fizyczn, ktra moe si domaga tego, by nikt bezprawnie ich nie wykorzystywa. Przykadowo naruszeniem tego dobra osobistego moe by ujawnienie nazwiska autora tekstu, ktry sobie tego nie yczy. Innym przejawem naruszenia prawa do nazwiska bdzie przypisanie tekstu innej osobie ni jej rzeczywisty twrca. Chodzi tu o swoist odwrotno plagiatu (przypisania sobie autorstwa cudzego dziea).
Przykad: wydawca grafomaskiej powieci publikuje j jako dzieo znanego pisarza.
Podobnie jak nazwisko chroniony jest pseudonim, jakim twrca oznacza swoje dzieo (np. Deotyma, Madonna, Joe Alex), a nawet nazwa zespou muzycznego. Szczeglne regulacje dotycz uycia nazwiska przez pras w zwizku z toczcymi si postpowaniami karnymi. Sd moe, w uzasadnionych przypadkach, wyrazi zgod na podanie go do publicznej wiadomoci, niekiedy te pozwala na podanie do publicznej wiadomoci wyroku. Kolejnym dobrem osobistym powizanym z dziaalnoci twrcz jest prawo do wizerunku, rozumianego jako odtworzenie rysw twarzy i oglnie wygldu czowieka. Nie chodzi tu o wizerunek" w sensie tego, jak odbierana jest dana osoba fizyczna przez innych. Generalnie, z punktu widzenia ochrony dbr osobistych znaczenie ma nie tylko sam fakt wykorzystania cudzego wizerunku, ale take kontekst, w jakim zosta on wykorzystany. Moe on bowiem prowadzi do naruszenia kolejnych dbr osobistych. Rwnie rozpowszechnianie wizerunku reguluj przepisy szczeglne - prawa karnego procesowego, prasowego i autorskiego. Ujawnienie wizerunku osoby, przeciwko ktrej toczy si postpowanie karne, moe
1
dr Panczyk
nastpi za zgod waciwego sdu lub prokuratora, w zalenoci od etapu, na jakim to postpowanie si znajduje. Dopuszczalne jest take ujawnienie wizerunku w licie goczym. Jeli chodzi o prawo autorskie, to chroni ono wizerunek osoby fizycznej, uzaleniajc jego rozpowszechnianie od zgody przedstawionej na nim osoby. Zgoda ta moe by wyraona w sposb wyrany lub dorozumiany. W przypadku osoby, ktra wzia wynagrodzenie za pozowanie, przyjmuje si, e udzielia ona zgody na rozpowszechnianie wizerunku, chyba e w umowie postanowiono inaczej. Uzyskanie zgody na rozpowszechnianie wizerunku nie jest wymagane, jeeli przedstawiona na nim osoba stanowi tylko szczeg wikszej caoci, jak na przykad kibice na trybunach czy przechodnie na ulicy. Nie trzeba te zgody na rozpowszechnianie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeeli wizerunek wykonano w zwizku z penieniem przez ni funkcji publicznych, w szczeglnoci politycznych, spoecznych i zawodowych. Powszechnie znane s osoby z racji swojej dziaalnoci rozpoznawane w danym rodowisku. Jednake rozpowszechnia wizerunek takiej osoby bez jej zgody mona tylko, jeeli czy si on w jaki sposb z prowadzon przez t osob dziaalnoci. Przykadowo fotos z wystpu charytatywnego gwiazdy pop bdzie przedstawia jej wizerunek w zwizku z penion funkcj. Natomiast zdjcia ze szpitala, w ktrym artystka si leczy - nie, niezalenie od tego, e jej ycie prywatne jest niezwykle interesujce dla fanw. Przepis szczeglny dotyczy te rozpowszechniania korespondencji - mianowicie wymaga ono zgody adresata, a w cigu 20 lat po jego mierci - zgody maonka, a w jego braku - zstpnych (dzieci, wnukw, prawnukw), rodzicw lub rodzestwa. Osobnym dobrem osobistym podlegajcym ochronie prawnej jest twrczo naukowa, literacka i artystyczna. Ochrona zapewniana przez przepisy k.c. znajdzie w przypadku tego rodzaju dziaalnoci zastosowanie niezbyt czsto, ze wzgldu na to, e przepisy prawa autorskiego i prawa wasnoci przemysowej zapewniaj daleko idc ochron twrcy. Nie zawsze jednak signicie do przepisw szczeglnych jest moliwe, np. w przypadku prawa uczonego do bycia uznawanym za pierwszego, ktry ustali istnienie danej zalenoci fizycznej lub odczyta tekst z antycznego papirusu. Wyniki ich dziaalnoci nie podlegaj ochronie prawnej, przysuguje im jedynie" dobro osobiste. Podobnie bdzie w przypadku artystw, ktrych dokonania twrcze nie mieszcz si w pojciu utwr". W doktrynie przyjmuje si, e ochrona twrczoci obejmuje take ochron przed nadmiern bd nieuzasadnion krytyk. Odpowiedzialno za naruszenie dbr osobistych jest niezalena od winy. Sprawca odpowiada za sam fakt naruszenia. Jego odpowiedzialno wycza jednak dziaanie w ramach upowanienia ustawowego (np. opublikowanie danych osobowych oskaronego za zgod sdu), naduycie prawa przez uprawnionego, a take zgoda pokrzywdzonego.
Przykad: uczestnik reality show zgadzajcy si na udzia w programie godzi si z tym, e jego dobra osobiste, w tym wizerunek i prywatno bd permanentnie naruszane przez cay czas trwania programu. Bokser wyraajc zgod na udzia w meczu bokserskim godzi si z tym, e moe dozna w jego wyniku uszczerbku na zdrowiu, a nawet zgin.
Czwart, cho kontrowersyjn okolicznoci mogc wyczy odpowiedzialno naruszyciela jest dziaanie w uzasadnionym interesie spoecznym. Jeli chodzi o roszczenia, to w przypadku grocego naruszenia pokrzywdzony moe domaga si zaniechania grocych narusze, a jeeli naruszenie ju nastpio, przysuguj mu take roszczenia o usunicie skutkw naruszenia, w tym przez zoenie owiadczenia w odpowiedniej treci lub formie, odszkodowanie lub zadouczynienie. Zamiast
2
dr Panczyk
zadouczynienia pokrzywdzony moe da zobowizania sprawcy do zapaty odpowiedniej sumy pieninej na cel spoeczny. b. Konstrukcja autorskich praw osobistych Autorskie prawa osobiste chroni nieograniczon w czasie i niepodlegajc zrzeczeniu si lub zbyciu wi twrcy z utworem. Od powszechnych dbr osobistych rni je przede wszystkim to, e chroni one nie tyle sfer osobistych przey twrcy, co jego stosunek do dziea. Nadto dobra te maj charakter wieczysty," to znaczy trwaj przez czas ycia twrcy i po jego mierci. W tym ostatnim przypadku s one wykonywane przez cile okrelony krg osb. Prawa te maj charakter niezbywalny, nie mona si te ich zrzec. Moliwe jest jednak umowne zastrzeenie, e twrca nie bdzie wykonywa okrelonych uprawnie osobistych (np. nie bdzie si sprzeciwia wprowadzaniu zmian w utworze). Katalog autorskich praw osobistych jest formalnie otwarty, moliwe jest istnienie praw niewymienionych w katalogu z art. 16 u.p.a.p.p. Jednake wskazanie, o jakie dobra mogoby chodzi, jest niemal niemoliwe. Std w literaturze reprezentowany jest pogld, e katalog ten jest kompletny. Pierwszym z autorskich praw osobistych jest prawo do oznaczenia utworu imieniem i nazwiskiem lub pseudonimem twrcy albo do rozpowszechniania go anonimowo. Decyzja o oznaczeniu utworu nazwiskiem lub w inny sposb naley do twrcy. Moe on, z rnych przyczyn, nie chcie, by dzieo byo z nim kojarzone. Wtedy posuguje si pseudonimem lub w ogle nie oznacza swojego autorstwa. Oznaczenie utworu w sposb sprzeczny z wol twrcy (np. przez podanie jego nazwiska zamiast pseudonimu) stanowi naruszenie autorskich praw osobistych. Problematyczne natomiast jest, czy dopuszczalne jest wskazanie jako autora osoby innej ni rzeczywisty twrca. Kwestia ta pojawia si w rnych kontekstach. Zazwyczaj wskazuje si na problem tzw. ghostwriter'w, tzn. osb piszcych za kogo innego (np. dziennikarz spisujcy wspomnienia znanego polityka, specjalista przygotowujcy mow politykowi). W przypadku tych pierwszych nazwisko jest zazwyczaj ujawniane. Natomiast autorzy mw sejmowych pozostaj zazwyczaj anonimowi, co uzasadnia si obowizujcymi zwyczajami. Za niedopuszczaln naley natomiast uzna sytuacj, w ktrej twrca ukrywa swoje autorstwo po to, by kto inny mg j przedstawi jako wasn prac dyplomow. Jeli chodzi o prawo do autorstwa, to jego treci jest uprawnienie do bycia identyfikowanym jako twrca konkretnego dziea. Kade naruszenie tego prawa, choby nieumylne albo niezawinione, stanowi wkroczenie w sfer praw wycznych twrcy. Jeli chodzi o typologi narusze, to jest ona stosunkowo rozbudowana.
Przykad: naruszeniem prawa do autorstwa bdzie pominiecie nazwiska twrcy dziea albo podanie go tylko w bibliografii, bez wskazania, ktre fragmenty dziea pochodz od niego.
Szczeglnym rodzajem naruszenia prawa do autorstwa jest plagiat. Stanowi on zjawiskow posta deliktu (czynu niedozwolonego) polegajc na przypisaniu sobie autorstwa cudzego dziea. W przeciwiestwie do innych narusze prawa do autorstwa plagiat jest zawsze wynikiem umylnego dziaania sprawcy (plagiatora). Plagiat moe by plagiatem cakowitym lub czciowym. Plagiat cakowity polega na przejciu caoci cudzego utworu - na przykad plagiator podaje cudz prac jako swoj. Z plagiatem czciowym mamy do czynienia, gdy przejmowany jest tylko fragment utworu, na przykad haso z Wikipedii" czy kilka stron z ksiki. Czasami plagiator przejmuje cudzy utwr bez wprowadzania w nim zmian, przejmujc zarwno jego tre, jak i form. Mamy wtedy do czynienia z plagiatem jawnym. Jeeli natomiast przejciu towarzyszy wprowadzenie zmian majcych
3
dr Panczyk
na celu ukrycie faktu przejcia cudzego dziea, mwimy o plagiacie ukrytym. Jeli chodzi o nienaruszalno treci i formy utworu (prawo do integralnoci), to przejawia si ona przede wszystkim moliwoci sprzeciwienia si przez twrc modyfikacjom dziea przez osoby trzecie.
Przykad: prawo do integralnoci bdzie narusza wprowadzenie skrtw do tekstu albo dodanie rdtytuw nieprzewidzianych przez autora. Innym przykadem moe by opublikowanie czarno-biaej wersji kolorowego obrazu lub kolorowanie filmw czarno-biaych.
Z integralnoci utworu czy si prawo do jego rzetelnego wykorzystania. Chodzi tu o prawo twrcy do decydowania o kontekcie, w jakim jego dzieo zostanie wykorzystane.
Przykad: nierzetelnym wykorzystaniem utworu moe by tendencyjny dobr cytatw, wypaczajcy sens tekstu, albo wykorzystanie utworu plastycznego o tematyce sakralnej do zilustrowania tekstu wyszydzajcego wyznawany przez twrc system wartoci.
Prawo do decydowania o pierwszym udostpnieniu dziea publicznoci daje twrcy moliwo okrelenia momentu, w ktrym uzna je za gotowe w stopniu umoliwiajcym podzielenie si nim z odbiorc. Twrca moe bowiem ten moment odoy w czasie, a nawet zdecydowa, e jego twrczo nie bdzie w ogle udostpniana publicznoci. Ostatnim, cho rwnie wanym prawem osobistym twrcy jest moliwo sprawowania nadzoru autorskiego. Pod tym pojciem rozumie si moliwo kontroli przygotowania utworu do rozpowszechnienia, sposobu rozpowszechniania, jak rwnie wprowadzania do niego uzasadnionych zmian. Zgodnie z art. 60 ust. 1 u.p.a.p.p. korzystajcy z utworu ma obowizek umoliwi przeprowadzenie nadzoru autorskiego. W przypadku utworw wyraonych sowem przybiera on posta korekty autorskiej. Nadzr jest te, oczywicie, moliwy w przypadku innych utworw - np. artysta plastyk moe kontrolowa sposb reprodukowania jego dziea, np. odwzorowanie kolorw w druku. Szczeglnie rozwinity jest nadzr autorski w przypadku utworw architektonicznych. Osoby uprawnione do jego sprawowania i jego zakres okrelaj przepisy prawa budowlanego. Generalnie nadzr autorski naley do projektanta. Inaczej ni przy innych utworach w pewnych przypadkach jego sprawowanie moe by obligatoryjne. Obowizek ten moe naoy na projektanta inwestor (art. 18 ust. 3 pr. bud.). W przypadku robt szczeglnie skomplikowanych lub oddziaywujcych na rodowisko waciwy organ moe naoy na inwestora obowizek zapewnienia nadzoru autorskiego (art. 19 ust. l pr. bud.). Jeli chodzi o zakres nadzoru to obejmuje on stwierdzanie w toku robt budowlanych zgodnoci ich realizacji z projektem oraz uzgadnianie moliwoci wprowadzenia rozwiza zamiennych w stosunku do przewidzianych w projekcie, zgoszonych przez kierownika budowy lub inspektora nadzoru inwestorskiego (art. 20 ust. 2 pkt. 4 pr. bud.). W zwizku z tym projektant ma prawo wstpu na teren budowy, dokonywania wpisw w dzienniku budowy, a nawet dania wstrzymania robt niezgodnych z projektem (art. 21 pr. bud.). Elementem nadzoru autorskiego jest take prawo do odstpienia lub wypowiedzenia umowy, jeeli dzieo jest publicznie udostpniane w nieodpowiedniej formie albo ze zmianami, ktrym twrca mgby si susznie sprzeciwi. Przed zoeniem owiadczenia o odstpieniu twrca powinien wezwa do usunicia narusze. Innym uprawnieniem osobistym autora, niewymienionym w art 16 u.p.a.p.p., jest prawo do odstpienia od umowy ze wzgldu na istotny interes twrcy. Jest ono w pewnym stopniu zblione do nadzoru autorskiego, jednak nie jest z nim tosame. Podmiot praw autorskich niekiedy bdzie zainteresowany wycofaniem dziea z obiegu publicznego,
4
dr Panczyk
nawet jeeli jest ju zwizany umow z wydawc. Ustawodawca daje mu w takim przypadku moliwo odstpienia od umowy. Po zoeniu stosownego owiadczenia woli umow uwaa si za niezawart, a strony zwracaj sobie to, co wzajemnie wiadczyy. Przejawem istotnego interesu twrczego uzasadniajcego odstpienie od umowy moe by np. zmiana wiatopogldu twrcy.
Przykad: autor znany ze swoich ateistycznych pogldw, ktrym dawa wyraz w swojej twrczoci, przechodzi przemian duchow i zostaje mnichem klauzurowym. W zwizku z tym nie chce, by jego dawne dziea demoralizoway odbiorcw.
Niekiedy wskazuje si, e wany interes twrcy moe mie charakter ekonomiczny (np. niedostateczna promocja dziea przez wydawc). c. rodki ochrony autorskich praw osobistych Naruszenie autorskich praw osobistych skutkuje odpowiedzialnoci cywiln sprawcy. Uprawnionym do wystpienia z roszczeniami jest sam twrca, a po jego mierci, o ile nie wyrazi on innej woli, maonek, a w jego braku zstpni (dzieci, wnuki, prawnuki), rodzice, rodzestwo, zstpni rodzestwa. Z powdztwem o ochron autorskich praw osobistych moe wystpi take reprezentujca twrc organizacja zbiorowego zarzdzania prawami autorskimi. W przypadku zagroenia naruszeniem autorskich praw osobistych twrcy przysuguje roszczenie o zaniechanie grocego naruszenia. Jeeli naruszenie ju nastpio, twrcy przysuguje roszczenie o zaniechanie dalszych narusze. Ponadto moe on da usunicia skutkw narusze, w szczeglnoci przez zoenie owiadczenia w odpowiedniej treci lub formie. Owiadczenie to ma na celu poinformowanie zainteresowanych, w tym odbiorcw dziea, o fakcie bezprawnej ingerencji w sfer praw osobistych twrcy. Innymi sposobami usunicia skutkw narusze mog by np. wycofanie nakadu ksiki bdcej plagiatem, czy wycofanie naruszajcych autorskie prawa osobiste fragmentw ze strony internetowej. Jeeli twrca odnis szkod na skutek dziaa sprawcy, moe da naprawienia szkody na zasadach oglnych. Ponadto w przypadku zawinionego naruszenia praw osobistych twrcy przysuguje roszczenie o zadouczynienie. Ma ono wynagrodzi doznan przeze krzywd, czyli bl i cierpienie moralne zwizane z naruszeniem jego praw. Twrca moe dochodzi zamiast zadouczynienia zobowizania sprawcy do zapaty odpowiedniej sumy pienidzy na cel spoeczny.
5
dr Panczyk