Pr z e m y s aw u k i e w ic z

Przywdztwo labilne

mechanizm powrotu do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

SySt

iz AnAl rum h Cent z n yC t yC Poli emw

Przywdztwo labilne.
Mechanizm powrotu do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

PrzeMysaw ukiewicz

Przywdztwo labilne.
Mechanizm powrotu do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

Centrum AnAliz SyStemw PolityCznyCh wroCAw PoznA 2012

Recenzje naukowe: prof. dr hab. Krzysztof Paecki dr hab. Andrzej Czajowski, prof. UWr Praca naukowa finansowana ze rodkw na nauk w latach 20092010 jako projekt badawczy promotorski nr N N116 234536. Projekt badawczy zrealizowany dziki wsparciu finansowemu Midzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego. Projekt typograficzny, skad, projekt okadki: Magdalena Powalisz

Publikacja jest dostpna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa Uycie niekomercyjne Bez utworw zalenych 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeone na rzecz Autora. Zezwala si na wykorzystanie publikacji zgodnie z licencj pod warunkiem podania niniejszej informacji licencyjnej oraz wskazania autora jako waciciela praw do tekstu.

Pena tre licencji dostpna na stronie: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/pl/legalcode.

ISBN 978-83-935893-1-9 Sowa kluczowe: Przywdztwo polityczne, psychologia polityki, Albania, Sowacja, Ukraina, Sali Berisha, Vladimr Meiar, Wiktor Janukowycz Key words: Political leadership, psychology of politics, Albania, Slovakia, Ukraine

Spis treci

Od autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Podzikowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Rozdzia I . Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego . . . 19 1 . Wadza przywdztwo akredytacja . Ewolucja pogldw . . . . . . . . . 20 2 . Przywdztwo polityczne w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej . . 43 3 . Powrt polityczny jako potwierdzenie procesualnego charakteru przywdztwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Rozdzia II . Powrt polityczny Salego Berishy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Rozdzia III . Powrt polityczny Vladimra Meiara . . . . . . . . . . . . . . 123 Rozdzia IV . Powrt polityczny Wiktora Janukowycza . . . . . . . . . . . . . . 171 Rozdzia V . Wnioski kocowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219 Zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wykaz skrtw nazw partii politycznych i koalicji Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spis rysunkw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

. . . .

245 262 264 265

Od Autora

Niniejsza monografia jest znaczco zmodyfikowan wersj pracy doktorskiej pt . Mechanizm powrotu do polityki w wietle teorii przywdztwa politycznego przygotowanej przeze mnie pod kierunkiem prof . Andrzeja Antoszewskiego, a nastpnie obronionej w Instytucie Politologii Uniwersytetu Wrocawskiego . Pierwotnie rozprawa liczya 30 arkuszy wydawniczych i skadaa si z pitnastu rozdziaw . Chcc udostpni j szerokiemu gronu Czytelnikw, dokonaem znaczcych skrtw i w kilku miejscach zmodyfikowaem sam tekst . Czuj si zatem w obowizku zasygnalizowa najwaniejsze zmiany . Usunem z pracy fragmenty powicone Vclavowi Klausowi, poniewa w toku bada okazao si, e trajektoria procesu przywdztwa z jego udziaem nie bya tosama z trajektoriami karier pozostaych liderw . Zdecydowaem si ograniczy do niezbdnego minimum rozwaania o charakterze teoretycznym, gwnie z uwagi na fakt, e znaczn ich cz zawarem w wydanej w 2011 roku nakadem wydawnictwa Difin monografii Przywdztwo polityczne . Teoria i praktyka . Narracj problemow (porwnawcz) zastpiem narracj podmiotow (studiami trzech przypadkw), elementy komparatystyki przenoszc do ostatniego podsumowujcego rozdziau . Wreszcie uwzgldniajc sugestie Recenzentw, dokonaem take modyfikacji samego tytuu monografii . Od strony formalnej praca jest wic zupenie nowym dzieem . Pozwalam j sobie jednak anonsowa jako drukowan wersj rozprawy doktorskiej z uwagi na to, e zarwno tre obu utworw, jak i wnioski z bada wci pozostaj tosame .

Podzikowania

Prof . drowi hab . Andrzejowi Antoszewskiemu dzikuj za wsparcie merytoryczne . Prof . drowi hab . Krzysztofowi Paeckiemu oraz drowi hab . prof . UWr Andrzejowi Czajowskiemu dzikuj za cenne wskazwki zawarte w recenzjach pracy . Prof . Walentynowi Jakuszykowi z Akademii Kijowsko-Mohylaskiej, doc . Lubomrowi Kopekowi z Uniwersytetu Masaryka w Brnie oraz drowi Petritowi Dollaniemu z Uniwersytetu w Tiranie dzikuj za pomoc w zorganizowaniu wizyt studyjnych .

Wstp
I .
Badania nad zjawiskiem okrelanym w niniejszej pracy jako powrt polityczny lub powrt do wadzy postanowiem podj, gdy podczas lektury prac powiconych przywdztwu politycznemu zaczem odczuwa pewien poznawczy niedosyt . Odnosiem mianowicie wraenie, e wielu autorw mierzcych si w swoich dzieach z fenomenem przywdztwa politycznego traktowao je wycznie jako relacj linearn (tzn . w pewnym momencie zawizywan, nastpnie osigajc punkt kulminacyjny, a w ostatnim etapie rozwizywan) . Intuicja oraz wiedza empiryczna podpowiaday mi jednak, e taki ogld przywdztwa nie pozwala na ostateczne wyjanienie jego istoty . Wszak zdarzao si, e poszczeglni liderzy wracali do wadzy kilkukrotnie, poparcie udzielane w wyborach ich partiom ulegao znaczcym fluktuacjom, a media czsto zaraz po tym, jak ogaszay mier polityczn danego polityka, musiay informowa o jego zmartwychwstaniu . Jak wyjani zatem tego typu sytuacj? Niedojrzaoci wyborcw gotowych ponownie popiera kogo, na kim si wczeniej zawiedli? Nieprzecitnymi umiejtnociami liderw, ktrzy potrafili przekona do siebie wyborcw po raz wtry, nie baczc na raz poniesion porak? Wyjtkowo silnej motywacji wadzy niepozwalajcej przywdcom zej z politycznej sceny bez walki? W mojej opinii autorzy prac powiconych przywdztwu politycznemu nie udzielili jak dotd na te pytania przekonujcych odpowiedzi . By rzetelnie zbada opisywane zjawisko, rozpoczem poszukiwania odpowiednich ram konceptualizacyjnych . Sceptycznie podchodziem do koncepcji normatywnych, ktrych autorzy z racji samych zaoe tkwicych u podstaw normatywizmu (zob . Buckler 2006, s . 173177) zajmowali si wypracowywaniem modeli idealnych . W adnym z nich nie dostrzegem miejsca na jakiekolwiek zaburzenia linearnoci procesu przywdztwa, ktre mogyby by potraktowane jako integralna jego cz, a nie jako pewnego rodzaju uomno zawizanej midzy liderem a jego zwolennikami relacji . Ju na wstpie jako nieodpowiedni, cho nader czsto w teorii przywdztwa politycznego stosowan (zob . Otto 2006; Bankowicz 1993; 2007), metod badawcz odrzuciem studium przypadku . Nie uwaaem bowiem, by odpowied na pytanie, dlaczego konkretnemu politykowi udao si powtrnie pojawi na scenie politycznej, moga mie charakter wyjaniajcy zjawisko powrotu, jeli potraktowa

by je (a taki cel mi przywieca) jako ogln kategori badawcz . Zrezygnowaem take z zastosowania metod wypracowanych przez mylicieli nurtu interpretacjonistycznego (np . Foucault 1993, Derrida 1999) . Nie sdziem wszak, by odpowiednim rozwizaniem dylematu weryfikowalnoci tez naukowych w dziedzinie nauk spoecznych byo proste stwierdzenie, e
gdy natrafiamy gdzie na to, co nieprzewidywalne, przypadkowe, niezgodne z oczekiwaniami, to take w tym potwierdza si pretendowanie nauki do uniwersalnoci (Gadamer 2006, s . 215) .

Uznaem, e najlepszym sposobem wyjanienia fenomenu ponownego odzyskiwania przez przywdc poparcia swoich zwolennikw bdzie ujcie porwnawcze . Najbliej zatem jest tej pracy do koncepcji postbehawioralnych (por . Sanders 2006, s . 43 oraz Hopkin 2006, s . 254257) . Wydaje mi si, e stosowane rwnie w naukach przyrodniczych podejcie, polegajce na wycigniciu wnioskw oglnych ze zbadania poszczeglnych przypadkw i wykrycia wsplnych czynnikw rzdzcych danym zjawiskiem, daje szans na skonstruowanie ponadkazualnego modelu, ktrego niewtpliw zalet jest moliwo jego weryfikacji lub nawet falsyfikacji . Decydujc si na tak drog naukowego postpowania, miaem pen wiadomo, e jest ona poznawczo podna, cho z drugiej strony swoicie niebezpieczna, bo bdcy efektem moich prac model szybko moe doczeka si dezaktualizacji . Decyzja co do okrelonej metodologii nie bya jednak kocem dylematw badawczych . Pozostaway do rozwizania jeszcze dwa podstawowe problemy: 1 . wybr takiej koncepcji przywdztwa politycznego, ktra a priori nie wykluczaaby z ram szeroko pojtego procesu przewodzenia zarwno kryzysu przywdczego, jak i powrotu do wadzy; 2 . kryteria doboru analizowanych przypadkw . Z kwesti pierwsz najlepiej jak sdz poradzili sobie twrcy teorii przywdztwa procesualnego[1] . Martin M . Chemers (1993) oraz zesp badawczy Anthonyego P . Ammetera (2002) wykazali w swoich pracach zoono procesu przywdztwa poprzez wyodrbnienie poszczeglnych jego epizodw, a w nich z kolei czynnikw decydujcych o efektywnoci bd nieefektywnoci liderowania . W mojej opinii takie ujcie pozwala potraktowa kryzys przywdczy i powrt polityczny jako kolejne epizody przywdcze . Analiza tych epizodw moe ukaza charakter relacji midzy liderem a jego zwolennikami . One za same w sobie nie musz oznacza ani koca takiej relacji, ani tym bardziej stanowi jej zaprzeczenia . Ustalajc kryteria doboru przypadkw, braem pod uwag dwa aspekty . Przede wszystkim przy penej akceptacji wagi ustale autorw kulturowych teorii przywdztwa
[1] Dotychczas podejcie procesualne rezerwowano zwykle dla rozwaa na temat wadzy politycznej (zob .Paecki 1988, s . 127) .

10

(zob . Wildavsky 1989) zasadne wydao mi si zawenie obszaru bada do konkretnego krgu kulturowego . Po drugie za rwnie istotny czynnik przesdzajcy o charakterze przywdztwa uznaem poziom spoeczny, na ktrym ono przebiega . Inne bowiem kwestie wyznaczaj miar sukcesu lidera lokalnego (zob . Hartliski 2008, s . 230234; Grygiel 2008, s . 230231; Noco 2008; Kotras 2009), inne lidera podejmujcego dziaalno na krajowej scenie politycznej (zob . Sielski 2011, Hartliski 2011), jeszcze inne lidera spoecznoci midzynarodowej (zob . o-Nowak 2005) . Zwaywszy wic na istotno czynnika kulturowego, zdecydowaem o zaweniu obszaru bada do krajw Europy rodkowej i Wschodniej i lat poprzeomowych[2], natomiast uznajc dystynkcje pozycyjne prowadzenia dziaa politycznych, poziom analizy wyznaczyem na szczeblu krajowym . Z metodologicznego punktu widzenia wci jednak pozostawaa nierozwizana kwestia dokadnego okrelenia zdarze, ktre pozwalaj mwi o powrocie politycznym . Innymi sowy naleao ustali, kiedy lider schodzi ze sceny politycznej, a kiedy na ni wraca . To bodaj najtrudniejszy problem, ktry przyszo mi rozwiza na pocztku prowadzenia bada . Trudno ta wzia si w duej mierze z publicystycznoci zasugerowanego pojcia . Publicyci bardzo czsto uywali i uywaj go w odniesieniu do tych postaci ycia publicznego, ktre na jaki czas znikny ze sceny politycznej, by nastpnie na powrt si na niej pojawi . Niejasne pozostaje jednak w tym aspekcie kryterium, na podstawie ktrego o owym znikniciu lub powtrnym pojawieniu si mona by orzec . Poniewa terminem powrt polityczny posuguj si gwnie dziennikarze, jego dominujcym predykatem orzeczniczym pozostaje albo kontinuum obecnonieobecno w mediach albo deklaratywna wypowied danego polityka (zwykle w formule: Odchodz z polityki Wracam do polityki) . Dla rozwaa czynionych w obrbie nauk spoecznych nie s to jednak kryteria wystarczajce . W swojej pracy kategorii powrt polityczny oraz dwch terminw bliskoznacznych, tj .: powrt do wadzy oraz powrt na zajmowane stanowisko, uywam zatem w odniesieniu do jednego z epizodw w procesie przywdztwa o charakterze sinusoidalnym . Epizod ten polega na skutecznym przezwycieniu kryzysu przywdczego, wyraajcego si utrat zajmowanego stanowiska wadczego (prezydenta lub premiera), a jego zewntrznym przejawem jest ponowne objcie tosamej funkcji . Zdaem si tym samym ostatecznie na formalny czynnik sprawowania wadzy jako na t kategori, do ktrej naley odnosi i kryzys przywdczy, i jego przezwycienie . Mam wiadomo dyskusyjnoci takiego podejcia[3] . Moja decyzja podyktowana jest jednakowo przekonaniem, e nie sposb mwi o efektywnoci
[2] [3] Za przeom demokratyczny uznaj wydarzenia z lat 19891991, ktre pozwoliy na rozpoczcie utrwalania adu demokratycznego w poszczeglnych pastwach Europy rodkowej i Wschodniej . W sensie cisym analizowani przeze mnie liderzy nigdy z polityki nie odeszli, co najwyej tracili wadz i zajmowali mniej eksponowane stanowiska . Jedno nie ulega wszak wtpliwoci: przez okrelony czas nie byli w politycznej grze traktowani jako rozgrywajcy .

Wstp

11

przywdztwa, gdy przywdca nie dysponuje adnym wadczym potencjaem zmieniania zastanej rzeczywistoci; przywdztwo i wadza pozostaj wic zjawiskami wzajemnie sprzonymi . Poniewa na poziomie pastwowym do najwyszych funkcji wadczych zaliczyem stanowisko premiera i prezydenta, klucz doboru przypadkw ustaliem nastpujco: za waciwe powroty polityczne w niniejszym badaniu uznane zostay epizody, w ktrych osoba sprawujca funkcj premiera lub prezydenta w wyniku znaczcej utraty poparcia wrd zwolennikw przestawaa peni t funkcj przed upywem wyznaczonej kadencji (sytuacja kryzysu przywdczego), a nastpnie po krtkim lub dugim okresie latencji na skutek ponownego wzrostu zaufania zwolennikw udawao jej si pozycj prezydenta lub premiera zaj po raz kolejny . Za moliwy przy tym uznaem wariant kolokacji tych dwch funkcji, czyli sytuacj, w ktrej lider przed kryzysem przywdczym zajmowa stanowisko premiera, a po kryzysie peni funkcj prezydenta (lub odwrotnie) . Tak zdefiniowane kryteria speniao wedug mnie przynajmniej trzech przywdcw Europy rodkowej i Wschodniej: Sali Berisha w Albanii, Vladimr Meiar na Sowacji oraz Wiktor Janukowycz na Ukrainie . Ostatni kwesti, ktr naleao rozpatrzy na wstpnym etapie bada, byo ustalenie porwnywanych w analizie zmiennych . Inspiracji w tym wzgldzie dostarczya mi praca Tima Haughtona, ktry w swoim studium przypadku powiconym przywdztwu z udziaem Meiara wyrni nastpujce poziomy badawcze: parti polityczn, koalicj, ramy instytucjonalne, opini publiczn oraz rodowisko midzynarodowe (Haughton 2005, s . 13) . Stwierdziwszy jednak, e w pracy tej autor uzna otoczenie za dominant zachowa lidera, postanowiem dokona przemodelowania jego koncepcji i w rwnym stopniu co kontekstowi instytucjonalnemu powici w swoich badaniach uwag kontekstowi personalnemu (zob . ukiewicz 2009a, s . 305307) . W efekcie tego powsta model, w ktrym po stronie czynnikw personalnych wpywajcych na charakter przywdztwa wyrniem: 1 . dotychczasow ciek kariery przywdcy; 2 . kompetencje polityczne lidera; 3 . styl przywdztwa; 4 . mitologi przywdztwa . Do zmiennych instytucjonalnych zaliczyem natomiast: stopie demokratycznoci systemu; form rzdw; konfiguracj systemu partyjnego; charakter systemu wyborczego .

1 . 2 . 3 . 4 .

12

II .
Pierwsza cz pracy stanowi baz konceptualizacyjn zarwno samego pojcia powrotu politycznego, jak i metody badania prawdopodobiestwa wystpienia takiego zdarzenia . Stosujc metodologiczn zasad indukcji, analizuj w niej kategorie niezbdne dla zrozumienia przyczyn, przebiegu oraz skutkw powrotw politycznych . Jako pierwsze czasowo najrozleglejsze rozwaam ujcie normatywno-filozoficzne . Przywouj klasyczne koncepcje filozofw powstae na przestrzeni dziejw od epoki staroytnej po czasy demokracji wspczesnej by jak najpeniej ukaza zmian w paradygmatach bada nad wadz i przywdztwem politycznym . Zajmuj przy tym stanowisko wobec debat naukowych majcych za przedmiot takie kwestie, jak: wadza polityczna, przywdztwo polityczne, wpyw spoeczny, legitymizacja polityczna i akredytacja spoeczna . Przyjty przeze mnie kanon definicyjny pozwala na uniknicie w dalszych czciach pracy niecisoci zwizanych z nieostrym rozumieniem poj . Drugim punktem widzenia, z ktrego dokonuj ogldu przywdztwa politycznego, jest wanie wspczesny system demokratyczny, a konkretniej rzecz ujmujc jego przemiany w kontekcie globalizacyjnym . Poniewa publicyci i naukowcy coraz czciej zdaj si kreli wizje upadku pastwa, interesuje mnie, jak wobec wspczesnych wyzwa instytucjonalnych, za ktre uznaj zwaszcza wzrost znaczenia mediw, korporacji midzynarodowych i orodkw naukowych, radz sobie liderzy polityczni . Zdaj przy okazji spraw z ustale tych badaczy przywdztwa politycznego, ktrzy prbuj uj fenomen wspczesnego przywdztwa w naukowe ramy sprawdzalnych i weryfikowalnych modeli . Kolejny podrozdzia stanowi znaczce uszczegowienie teoretycznych rozwaa na temat przywdztwa . Staram si rozpatrywa procesy przywdztwa w kontekcie transformacji ustrojowej, ktra miaa miejsce na przeomie lat 80 . i 90 . XX wieku w krajach Europy rodkowej i Wschodniej . W ostatniej czci pierwszego rozdziau proponuj definicj powrotu politycznego oraz formuuj wstpne hipotezy dotyczce omiu wymiarw przywdztwa z udziaem liderw politycznych, ktrzy odnieli sukces, po raz wtry zajmujc stanowisko prezydenta lub premiera . Podrozdzia zawiera take podstawowe informacje na temat miernikw, ktre zamierzam wykorzysta w analizie zmiennych majcych w mojej opinii wpyw na szanse udanego powrotu politycznego . W drugiej czci pracy, skadajcej si z rozdziaw IIIV, prbuj odpowiedzie na pytanie, ktre z personalnych oraz instytucjonalnych czynnikw[4] wpywajcych
[4] Piszc o czynnikach personalnych, nie mam na myli osobowoci rozumianej w kategoriach psychologicznych (jak na przykad w: Maslow 2006, s . 318345), a raczej ten zbir elementw wyznaczajcych charakter przywdztwa, ktry jest zaleny od samego lidera: bd poprzez fakt, e dotyczy jemu tylko przynalenych dowiadcze yciowych, bd przez to, e wynika z jego cech charakteru i temperamentu, bd te dlatego, e jest efektem przez niego opracowanej i realizowanej strategii .

Wstp

13

na proces przywdztwa mog stanowi o powodzeniu podjtej przez lidera prby powrotu politycznego . W kadym z trzech kolejnych tosamo skonstruowanych rozdziaw analizuj dziaalno polityczn przywdcw, rozpoczynajc od ich pierwszych dowiadcze kierowniczych, koczc za na drugim etapie sprawowania wadzy . Kolejno uwag powicam kompetencjom, ktre musi posiada przywdca polityczny, chcc skutecznie zrealizowa zamiar powrotu na zajmowane wczeniej stanowisko wadcze . Staram si take odpowiedzie na pytanie o styl przywdztwa, ktry zdominowa dziaalno polityczn wybranych przeze mnie liderw . Nastpnie przygldam si tym zachowaniom przywdcw, ktre w powszechnym odbiorze traktowane s jako destrukcyjne i ktre wielu badaczy postrzega jako niesprzyjajce efektywnoci przywdztwa . W ostatniej czci rozwaa powiconych kontekstom zindywidualizowanym rekonstruuj mitologi przywdztwa kreowan przez liderw: stawiam pytanie o role dominacyjne, ktre odgrywali, oraz o ich stosunek do otoczenia, wyraajcy si w podkrelaniu wyjtkowoci grupy wasnej w opozycji do tosamoci grup obcych (czsto jednoczenie wrogo wobec wsplnoty prymarnej nastawionych) . Analiza kontekstw instytucjonalnych (podrozdziay 58 w rozdziaach II, III i IV) stanowi niejako wyjcie poza osob samego przywdcy . Zwracam w niej uwag na postp (lub jego brak) w demokratyzacji krajw, w ktrych wadz sprawowali opisywani przeze mnie przywdcy . Podejmuj take namys nad ograniczeniami ustrojowymi, w ktrych przyszo im dziaa . Zastanawiam si nad tym, czy stopie instytucjonalizacji systemu partyjnego, przejawiajcy si w stabilizacji i przewidywalnoci regu zawizywania koalicji, moe warunkowa styl przywdztwa . Prbuj wreszcie zrekonstruowa to, w jaki sposb liderzy polityczni zabiegali o przyjcie odpowiednich rozwiza systemu wyborczego, oraz sprawdzi, jakie konsekwencje okazay si mie te rozwizania dla poszczeglnych przywdcw . W rozdziale V, bdcym jednoczenie podsumowaniem pracy, ponownie odwouj si do postawionych wczeniej hipotez, tym razem dokonujc ich ostatecznej weryfikacji . Przedstawiam w nim te czynniki, ktre w mojej ocenie na poszczeglnych etapach procesu przywdztwa pomagaj liderom w skutecznym powrocie politycznym .

14

III .
Niniejsza praca porusza zagadnienie, ktre jako autonomiczna kategoria analityczna nie byo do tej pory rozwaane[5] . W zwizku z tym przy opracowaniu sposobw konceptualizacji pojcia powrotu politycznego oraz w analizie poszczeglnych przypadkw korzystaem z literatury, ktra jedynie implicite nawizywaa do interesujcej mnie tematyki . Tak opracowan bibliografi niniejszej dysertacji podzieli mona na trzy gwne czci . Pierwsz z nich tworz monografie i artykuy powicone teorii przywdztwa politycznego . Korzystaem z klasycznych prac: Roberta Michelsa (1911), Bernarda M . Bassa (1960), Andrew S . McFarlanda (1969), Jamesa M . Burnsa (1978), Irvinga Babbita (1979) czy Barbary Kellerman (1984), ale nie ukrywam, e do tez stawianych w nich przez autorw podchodz sceptycznie . Uwaam, e wikszo twierdze wci uznawanych przez polskich politologw za tezy bezdyskusyjne (przykadowo koncepcja przywdztwa transformacyjnego i transakcyjnego J . M . Burnsa; zob . Biernat 1999, s . 5360; Zuba 2004, s . 18) zdezaktualizowaa si, nie znajdujc zastosowania w wyjanianiu wspczesnych form przewodzenia . Staraem si wic dotrze do literatury najnowszej, ledzc jednoczenie aktualne debaty i dyskusje toczone na amach takich czasopism naukowych, jak The Leadership Quarterely czy Political Psychology . W pracy wykorzystuj zatem gwnie, nieznane szerzej w Polsce, cho popularne w politologii zachodniej, koncepcje przywdztwa autorstwa Richarda L . Hughesa, Roberta C . Ginetta i Gordona J . Curphyego (2006), Antonyego Ammetera (2002) i Martina Chemersa (1993) . Problematyka przywdztwa politycznego nieczsto jest podnoszona w polskiej literaturze politologicznej . Dotychczasowy kanon autorskich monografii tworzy zaledwie pi pozycji: Tadeusza Biernata (1999), Bohdana Szklarskiego (2006), Jerzego J . Wiatra (2008), Macieja Hartliskiego (2011) oraz Przemysawa ukiewicza (2011) . T luk poznawcz prbuj wypeni redaktorzy tomw zbiorowych, ktre zwykle stanowi pokosie konferencji naukowych powiconych przywdztwu politycznemu . Do najwaniejszych zbiorw artykuw naley zaliczy prace pod redakcj: Tadeusza Bodio (2001), Lecha Rubisza i Krzysztofa Zuby (2004), Andrzeja K . Piaseckiego (2006), Jerzego Sielskiego i Marka Czerwiskiego (2008), Bohdana Szklarskiego (2008), Krzysztofa Kasianiuka (2008), Agnieszki Kasiskiej-Metryki (2011) oraz Wawrzyca Konarskiego, Agnieszki Durskiej i Szymona Bachrynowskiego (2011) . Niewtpliw warto poznawcz tych dzie obnia jednak fragmentaryczno i wycinkowo analiz .

Wstp

[5]

Za wyjtek uzna naley artyku Magorzaty Wnorowskiej (2008) . Autorka ogranicza jednak swoje rozwaania do polskiego systemu politycznego .

15

Drug cz bibliografii stanowi pozycje, dziki ktrym mogem szczegowo rekonstruowa przebieg procesw przywdztwa w ramach interesujcych mnie systemw politycznych . W Polsce stosunkowo najatwiej o literatur z zakresu systemowej analizy polityki sowackiej (Wojtas 2011; Paka 2010; Bajda 2010; Kopeek 2003; Madera 2001) . Nieco mniejszym zainteresowaniem wrd badaczy cieszy si ukraiska scena polityczna . Dobre analizy systemu partyjnego autorstwa Walentego Baluka (2006) oraz Liany Hurskiej-Kowalczyk (2010) kocz si jednak na 2006 roku, podczas gdy mnie w kontekcie powrotu Janukowycza interesowa wanie rok 2006 i procesy konsolidacyjne, ktre si wwczas zdarzyy . Chcc wic dysponowa informacjami aktualniejszymi, wykorzystaem najnowsze dostpne rda anglo- i ukraiskojzyczne (gwnie: DAnieri 2007; Kasjanow 2008) . Brakuje natomiast na polskim rynku wydawniczym monografii powiconej analizie wydarze w Albanii po 1991 r . Ksiki autorstwa Tadeusza Czekalskiego (2003) i Fatosa Lubonji (2005) s pracami popularnonaukowymi, krtkie opracowania Jacka Wojnickiego (2007) i Tomasza Jankowskiego (2005) maj za charakter instytucjonalno-prawny . Pomocne okazay si zatem ponownie rda anglojzyczne, zwaszcza dokadne i szczegowe opracowania Mirandy Vickers i Jamesa Petiffera (1999), Eleza Biberaja (1999) oraz Daniela Vaughana-Whiteheada (1999) . Najnowsze dane wykorzystaem gwnie dziki opracowaniu Ariana Dyrmishiego (2009) . Trzeci rodzaj rde to opisy procesw przywdztwa z udziaem poszczeglnych liderw politycznych . Wymagaj one jednak szczeglnie ostronego potraktowania, gdy ich autorzy czsto nie prbuj nawet ukrywa swojego pozytywnego lub negatywnego stosunku do analizowanych postaci . Do pierwszej kategorii zaliczam prac Walentyna Czemerysa (2004) powicon karierze Janukowycza oraz ksik Fahriego Balliu (2009), w ktrej autor podmiotem rozwaa czyni Berish . Z kolei do krytycznych dzie nale z pewnoci prace Haughtona (2005) i Marina Leki (1996), w ktrych odnosz si oni do przywdztwa z udziaem Meiara . Oprcz wykorzystania informacji zaczerpnitych z wielu monografii, artykuw oraz pomniejszych tekstw publicystycznych opieraem si w swoich analizach take na innych technikach badawczych . Przydatne byy lektury bada opinii spoecznej (zwaszcza w kontekcie wzrostw i spadkw poziomu popularnoci politykw oraz ich partii) . Niezbdne w wielu przypadkach okazao si dotarcie do rde w postaci aktw normatywnych, dziki ktrym mona byo w pracy przedstawi aktualny stan prawny zwizany z wieloma dziedzinami ycia spoecznego analizowanych krajw . Wartociowych wiadomoci dostarczyli mi uczestnicy sympozjw, konferencji i szkole, w ktrych braem udzia . W trakcie swoich pobytw badawczych w Albanii i na Ukrainie mogem na ywo ledzi wydarzenia polityczne, uczestniczc w zgromadzeniach publicznych, kolekcjonujc materiay agitacyjne i wyborcze czy po prostu rozmawiajc o polityce z poznanymi nierzadko przypadkowo osobami . Dane ilociowe, wykorzystywane gwnie w czci instytucjonalnej niniejszego opracowania, staraem si czerpa z oficjalnych

16

stron internetowych urzdw (zwaszcza ministerstw czy komisji wyborczych) . Niestety, nie wszdzie daj one odpowiedni pogld na wiele kwestii, a podobne informacje czsto chronione s (nieoficjaln) tajemnic . W takich przypadkach prbowaem jednak rnymi drogami dociera do nieelektronicznych rde pisanych . Ilekro i ta technika zawioda, staram si informowa o tym fakcie w odpowiednim przypisie tekstu .

Wstp

17

Rozdzia I .

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

1 . Wadza przywdztwo akredytacja . Ewolucja pogldw

Niniejszy rozdzia nie przedstawia nawet w formie szkicu wspczesnych i wczeniejszych debat naukowych o wadzy . Wydaje si, e i pojedyncze opracowania, i rozdziay pomieszczone w podrcznikach akademickich skutecznie t funkcj wypeniaj (zob . Porbski 1996; Russell 1997; Wrbel 1997; Baszkiewicz 1999; Pawowska 1998; Czajowski 1999) . Zaprezentowano w tym miejscu jedynie podstawowe zaoenia teoretyczno-metodologiczne, ktre s kanw rozwaa prezentowanych w dalszej czci rozprawy .

1 .1

Wadza i przywdztwo . Prba delimitacji poj

Problem z pojciami okoowadczymi, takimi jak: wadza polityczna, wpyw polityczny, przywdztwo polityczne, oraz z okreleniami form ich uprawomocniania, jest najoglniej rzecz ujmujc trojakiego rodzaju . Po pierwsze, politolodzy zmierzy musz si z nieprzekadalnoci poj w poszczeglnych jzykach . Egzemplifikacj tych trudnoci stanowi niemiecki termin Herrschaft (wraz jego angielskim odpowiednikiem authority) oraz jego translacja na jzyk polski, ktra zwykle przyjmuje posta rzeczownika wadza lub w ostatecznoci wyraenia wadza legitymowana . W tym przypadku nieodrnienie w przekadzie polskim powyszych obcojzycznych zwrotw od angielskiego terminu power powoduje utrat moliwoci niuansowania pewnych poj wadczych, ktre w nauce anglosaskiej nabieraj jednak swoistego i niesynonimicznego znaczenia[6] . Po drugie, warto pokrtce przedstawi przyczyny, dla ktrych powysze pojcia, odnoszce si do wadzy politycznej, s przez jednych autorw traktowane jako synonimiczne, a przez innych jako odmienne czy wrcz przeciwstawne . Jeli wic
[6] Podobnie rzecz ma si z terminem leader, cho tu akurat problem stanowi to, e istniej w jzyku polskim dwa jego pojciowe odpowiedniki: lider oraz przywdca .

20

dla Johna Scotta przywdztwo jest jedynie form sprawowania wadzy (Scott 2006, s . 2627), a dla Talcotta Parsonsa osobowym czynnikiem wejcia w obrb wadzy traktowanej jako system (Parsons 1966, s . 83), to pomijajc donioso teoretyczn tego rozrnienia, w rozdwik ma dla niniejszej pracy znaczenie pragmatyczne . Okrelenie bowiem przywdztwa jako jednej z form wadzy politycznej uniemoliwiaoby szersze jego potraktowanie . Ambicj niniejszego opracowania jest natomiast udowodnienie procesualnoci przywdztwa politycznego, nie w kadym przypadku (cho czsto) zwizanego z wymiarem personalnym . Po trzecie, nie sposb unikn wraenia, e termin wadza w jzyku potocznym obarczony jest negatywnymi asocjacjami i ma pejoratywny wydwik . Wie si to z powszechnym kojarzeniem tego pojcia z praktykami totalitarnymi lub autorytarnymi . Eduard Bakal (1991, s . 56) wskazuje wprost na historyczne uwarunkowania wice wadz komunistyczn z praktykami nieprzestrzegania prawa, stagnacj, korupcj i nieproduktywnoci . Autorzy jednego z najbardziej znanych podrcznikw teorii przywdztwa pytaj za:
Co przychodzi ci na myl, gdy mylisz o wadzy? Mylisz o osobach posiadajcych autorytet wrd innych? Mylisz o zajmujcych wysokie stanowiska? Mylisz o powodowaniu, e inni wykonuj dziaania wbrew wasnej woli? Czy wadza moe by etycznie neutralna czy, jak mawia Lord Acton, sama w sobie jest niebezpieczna? (Hughes, Ginnett, Curphy 2006, s . 107) .

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

1 .1 .1 Wadza polityczna Steven Lukes wyrnia trzy dominujce dotychczas w nauce spojrzenia na wadz: jedno-, dwu- i trjwymiarowe . Czoowy przedstawiciel nurtu pluralistycznego (zaliczanego do uj jednowymiarowych), Robert Dahl, proponuje zdaniem Lukesa metody badania wadzy, ktre mona okreli jako studiowanie konkretnego i dajcego si zaobserwowa zachowania . Definicja wadzy autorstwa Dahla (1969, s . 80) w zapisie matematycznym wyglda nastpujco: M (A/a: w, x) = P (a, x|A, w) P (a, x|A, ) = p1 p2 , gdzie: M (A/a: w, x) wadza A nad a w przypadku zaistnienia zdarze w oraz x . P (a, x|A, w) prawdopodobiestwo, e a wykona x, jeli A wykona w . P (a, x|A, ) prawdopodobiestwo, e a wykona x, jeli A nie wykona w . Sam Dahl twierdzi, e powysza definicja oddaje jedynie trywialn obserwacj rzeczywistoci spoecznej . Autor proponuje zatem pjcie o krok dalej podejmuje namys nad technikami porwnywania wadzy dwch (lub wikszej liczby) podmiotw i jako pierwszy inicjuje badania nad wadz senatorw Kongresu Stanw

21

Zjednoczonych[7] w kluczowych dla kraju kwestiach: podatkw i polityki zagranicznej (Dahl 1969, s . 84) . Krytyka tego podejcia zasadza si gwnie na twierdzeniu, e
jednowymiarowe spojrzenie na wadz zwraca uwag na zachowanie w procesie podejmowania decyzji co do kwestii, wok ktrych istnieje obserwowalny konflikt (subiektywnych) interesw, postrzegany jako ekspresja politycznych preferencji ujawnianych poprzez polityczn partycypacj (Lukes 2005, s . 19) .

Wadza przywdztwo akredytacja. Ewolucja pogldw

Tymczasem konflikt polityczny i sposoby jego rozwizywania nie musz mie charakteru jawnego . W zwizku z tym wysnuwanie wnioskw o efektywnoci bd nieefektywnoci danego zachowania wycznie z obserwowania zewntrznych przejaww konfliktu nie daje penego obrazu rzeczywistoci . Wedug Lukesa znacznie bliej uchwycenia istoty problemu wadzy s Peter Bachrach i Morton S . Baratz . Wyrniaj oni nastpujce rodzaje wadzy: 1 . przymus gdy A zapewnia sobie ulego B poprzez grob deprywacji w sytuacji, gdy istnieje konflikt midzy wartociami i dziaaniami A i B; 2 . wpyw gdy A bez uciekania si do milczcych lub otwartych grb deprywacji sprawia, e B zmienia kierunek swojego dziaania; 3 . autorytet gdy B stosuje si do zalece A, poniewa uznaje, e polecenie A jest rozsdne (biorc pod uwag wyznawane wartoci) lub te dlatego, e polecenie zgodne jest z legitymowanymi i racjonalnymi procedurami; 4 . si gdy A osiga swoje cele w obliczu niezgody B poprzez pozbawienie B moliwoci wyboru rodzaju dziaania; 5 . manipulacj gdy zgoda B jest uzyskiwana niezalenie od jego dziaania, poniewa B nie jest wiadom intencji A (zob . Lukes 2005, s . 2122) . Zdaniem Lukesa w powyszej typologii oraz w koncepcji decyzji i niedecyzji (Bachrach, Baratz 1986, s . 1921) uczeni ujmujcy wadz dwuwymiarowo wykazuj, e jej zakres niekoniecznie musi dotyczy dziaa konstruktywnych, ale moe te by manifestowany poprzez zaniechanie dziaania . Ponadto na co wskazuje Lukes autorzy bior pod uwag istnienie interesw sprzecznych, ktre pozostaj utajone, a jednoczenie mog wpywa na podejmowane decyzje . Jednak cho spojrzenie Bachracha i Baratza jest daleko bardziej trafne ni ujcia pluralistw, pozostaje ono obarczone kilkoma mankamentami . Po pierwsze, autorzy pozostaj w krgu indywidualistycznego pojmowania wadzy (wadza jako moliwo realizowania wasnych celw nawet wbrew woli innych), podczas gdy naleaoby o niej mwi raczej w kategoriach spoecznych . Po drugie, powizanie wadzy z aktualnymi
[7] Dla takiego ujcia dziaalnoci przywdcy politycznego Morris P . Fiorina proponuje okrelenie lider jako reprezentacja . Polega ono na rejestracji zachowa przywdcy politycznego i ocenie jego skutecznoci/efektywnoci na podstawie gosowa, skutecznego reprezentowania interesw i siy przebicia (Fiorina, Shepsle 1989, s . 2122) .

22

i obserwowalnymi konfliktami nie jest waciwe, poniewa wadza ujawnia si take w sytuacjach niekonfliktowych . Po trzecie wreszcie, dla teoretykw trjwymiarowego spojrzenia na wadz brak negatywnych odczu i krzywd ze strony osb poddanych danej wadzy nie oznacza jeszcze, e istnieje wok niej konsensus (Lukes 2005, s . 2429) . Wychodzc z podobnych przesanek, James G . March (1966 s . 4149) proponuje wyodrbnienie trzech podej do bada nad wadz polityczn . Pierwsze z nich studia eksperymentalne opieraj si na zaoeniu, i wadza b nad a to iloraz maksymalnej siy, z jak b moe wpywa na a oraz maksymalnego oporu, jaki moe zastosowa a (Lewin 1951, s . 336) . Nietrudno zauway, e jest to podejcie redukujce relacj wadcz do wymiaru zachowa aktorw oraz abstrahujce od rodowiska zewntrznego, w ktrym wadza si przejawia . Podejcie drugie studia rodowiskowe niweluje t luk, gdy jego propagatorzy wychodz z zaoenia, e decyzje spoeczne s przewidywalne i warunkowane wczeniej przyjtymi w danej spoecznoci rozwizaniami, a wadza jest tym silniejsza, im silniej na ten baga przeszoci moe wpyn . Z poziomu analizy zachowa indywidualnych aktorw przenosi wic uwag na poziom analizy wspzalenoci i efektw podejmowanych decyzji w ramach stosunkw spoecznych . Wreszcie za podejcie trzecie March uznaje studia instytucjonalne, ktre polegaj na analizie struktur instytucji, pozwalajc na stwierdzenie wadczych zalenoci wewntrz samych organizacji . 1 .1 .2 Przywdztwo polityczne Skoro problematyka wadzy politycznej wzbudza wrd badaczy tak wiele kontrowersji trudno dziwi si, e zdefiniowanie pojcia przywdztwo polityczne, a nastpnie okrelenie jego relacji w stosunku do wadzy, rwnie nastrcza wielu kopotw . Metodologiczne ekstrema kontinuum obejmujcego te dwa zjawiska mona by oznaczy stwierdzeniami:
Przywdztwo jest szczeglnym typem sprawowania wadzy (Burns 1995, s . 266);

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

oraz:
Przywdztwo i wadza to dwa odrbne podsystemy jednego systemu politycznego (Parsons 1969, s . 256257) .

Wikszo badaczy skania si jednak do poszukiwania paszczyzn wsplnych i okrelenia najwyej kilku fundamentalnych rnic midzy wymienionymi pojciami . Byyby to wwczas dystynkcje w: 1 . podmiocie podejmujcym decyzj o zaistnieniu danej relacji w przypadku wadzy jest to podmiot kontrolujcy zasoby, a w przypadku przywdztwa podmiot podlegajcy wpywowi;

23

Wadza przywdztwo akredytacja. Ewolucja pogldw

2 . podstawie wypeniania funkcji w przypadku wadzy jest to podstawa normatywna, w przypadku przywdztwa fenomenalistyczna; 3 . sposobie aktu kreacji w przypadku wadzy baz poparcia pozostan procedury i legitymizacja poprzez kompetencje; w przypadku przywdztwa aktem kreacji rzdzi bd przekonania okrelonej zbiorowoci; 4 . liczbie podmiotw wadza moe mie charakter kolektywny, w przypadku przywdztwa bdzie to atrybut jednostki; 5 . orientacji na cel wadza skupia si bdzie na wykonywaniu zada wyznaczonych ramami prawnymi, natomiast przywdztwo zawsze pozostanie zwizane z celami strategicznymi (Noco, Laska 2006, s . 196198) . Innym sposobem odrnienia przywdztwa od wadzy jest dla klasykw bada politologicznych okrelenie metod, za pomoc ktrych wypenia si obie funkcje: wadcy i przywdcy . Ujcie to ma swoje rdo w czsto przywoywanych ustaleniach Burnsa, ktry twierdzi, e przywdca dobrowolnie i wiadomie namawia do wsplnego dziaania swoich stronnikw, oni z kolei godz si poda za przywdc, darzc go autorytetem; wadza natomiast polega na tym, e motorem dziaa podwadnych pozostaje przymus lub groba jego uycia ze strony sprawujcych wadz (Burns 1978, s . 18) . Na gruncie polskim podobn dychotomi przedstawia w swoich pracach Urszula Jakubowska, ktra przypomina za Stanisawem Ossowskim (1968, s . 22 i n .) e relacja spoeczna, jak jest wadza, zakada asymetri . Jednostki o wyszej pozycji wadczej maj wicej uprawnie w stosunku do pozostaych osb, czego nie dowiadczaj uczestnicy relacji przywdczej . Co wicej badaczka uwaa, e moliwe jest sprawowanie wadzy tylko i wycznie dziki posiadanym uprawnieniom, lecz bez politycznego czy spoecznego poparcia . Trudno natomiast sobie wyobrazi przywdc politycznego, ktry nie dysponowaby takim poparciem (Jakubowska 2001, s . 3435) . Niektre z powyszych tez wydaj si trudne do udowodnienia . Ich autorzy zakadaj bowiem istnienie wyraniej limitacji pomidzy korzystaniem z (by moe nawet domniemanego) przymusu a deniem do przewodzenia grupie jedynie na bazie wasnego autorytetu . Takiemu stanowisku sprzeciwia si Jean Blondel, piszc, e nie istniej na wiecie przywdcy w ogle nie posugujcy si przymusem, tak samo jak nie istniej wadcy uywajcy w swej praktyce rzdzenia jedynie rodkw siowych (Blondel 1987, s . 18) . Jednak sformuowana przez francuskiego politologa propozycja ominicia tej dychotomii rwnie nie jest zadowalajca . Wyrnienie bowiem trzech odrbnych form rzdzenia, to jest: 1 . przywdztwa, 2 . sprawowania wadzy, 3 . penienia urzdu, wci wymaga okrelenia konkretnych czynnikw, ktre rnicowayby przywdztwo od dwch pozostaych kategorii . Blondel stwierdza, e s to: czas (przywdztwo

24

musi by relacj dugotrwa), oraz waga zagadnie (przywdztwo musi by powizane z dziaaniami mobilizacyjnymi) (Blondel 1987, s . 1617) . Niestety, tu znw kady badacz prbujcy zoperacjonalizowa fenomen przywdztwa stanie przed problemem rozstrzygnicia, ile czasu musi trwa taka relacja, by uzna j za relacj przywdcz, a nie jedynie wadcz, czy te ktre z dziaa maj charakter na tyle mobilizacyjny, by mwi ju o przywdztwie, a nie tylko o wadzy . Powysze dylematy pozostaj nierozwizane gwnie dlatego, e we wszystkich tych koncepcjach postrzega si przywdztwo relacyjnie to znaczy jako pewien rodzaj wzajemnego sprzenia pomidzy liderem a zwolennikami . Nie bierze si jednak pod uwag aspektu czasu, w ktrym dana relacja ma szans zaistnie . Gdyby zatem prbowa przywdztwo polityczne zredefiniowa i potraktowa je jako proces zawizywania, trwania i rozwizania pewnego typu relacji, znacznie atwiej mona by ustali zakres jego zbienoci z pojciem wadzy politycznej . Na znaczeniu zyskaby wwczas czynnik poparcia, jakiego udzielaj zwolennicy przywdcy politycznemu (por . ukiewicz 2011, s . 4849) . Proces przywdztwa trwa bowiem tak dugo, jak dugo lider otrzymuje od swoich zwolennikw poparcie (dla porwnania: wadza trwa dopty, dopki trwaj formalne jej penomocnictwa lub te dopki nie wypowiedziano jej posuszestwa) . Na pocztku kariery przywdcy jest ono zwykle mniejsze, w momencie dojcia przeze do wadzy przyjmuje warto maksimum, pniej w zalenoci od umiejtnoci lidera nastpuje bd zakonserwowanie poparcia, bd jego utrata . Niekoniecznie natomiast wahania poparcia musz by zwizane ze sprawowaniem wadzy . Czsto bowiem okazuje si, e politycy przestaj by liderami (wycofanie spoecznej akredytacji bywa nawet spektakularne), natomiast w dalszym cigu sprawuj wadz w takim znaczeniu, jakie nadaje jej chociaby Paecki (2006, s . 204) zajmujc okrelone stanowiska w strukturze instytucjonalnej i dziaajc zgodnie z ustalonymi procedurami . 1 .1 .3 Legitymacja wadzy i akredytacja przywdztwa Szeroko rozpowszechnion w nauce o polityce typologi legitymizacji jest koncepcja Maxa Webera, ktry wyrnia trzy rodzaje prawomocnego panowania: 1 . charyzmatyczne gdy podstaw uprawomocnienia jest charyzma wadcy; 2 . tradycyjne gdy podstaw uprawomocnienia jest przyjty zwyczaj, na przykad dziedziczenia; 3 . legalne gdy podstaw uprawomocnienia jest prawo stanowione (Weber 1975) . Carl J . Friedrich z kolei proponuje wyrnienie legitymacji: religijnej zwizanej z przewiadczeniem o boskim pochodzeniu wadzy; filozoficznej odsyajcej do normatywnych koncepcji rzdw; tradycyjnej opartej na zwyczaju; proceduralnej zwizanej z demokratyczn procedur wyborcz (Friedrich 1963, s . 236) .

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

1 . 2 . 3 . 4 .

25

Wadza przywdztwo akredytacja. Ewolucja pogldw

Ani typologia Webera, ani podzia Friedricha nie odpowiadaj w peni wspczesnej sytuacji przywdcw, poniewa w systemach demokratycznych spotka mona si jedynie z ostatnim wyrnionym przez autorw wariantem legitymacji, to znaczy uprawomocnieniem na bazie funkcjonujcych regu prawnych (zob . Karwat 2009, s . 138) . Podstaw w procesie legitymizacji nie s natomiast ani charyzma, ani zwyczaj, ani tym bardziej religia . A jednak w wielu epizodach przywdczych pojawiaj si elementy kryzysw legitymizacyjnych (Heywood 2009, s . 146) . Dowodzi to potrzeby wprowadzenia do rozwaa dodatkowej zmiennej (psychologicznej), mogcej wyjani sytuacj cofnicia przywdcy poparcia, pomimo e ten nie zama adnych regu prawnych, dziki ktrym zdoa przeby pierwotny proces legitymizacyjny . Karwat pod pojciem akredytacji rozumie
caoksztat czyich wysikw (lub ich rezultatw) na rzecz uzyskania () kredytu spoecznej uwagi i akceptacji (Karwat 2006, s . 49) .

Przy tym kredyt ten naleaoby okreli mianem warunkowego kredytu zaufania (idiosyncrasy credit) przede wszystkim z uwagi na konieczno balansowania przywdcy pomidzy dostosowywaniem si do zasad danej grupy a kreowaniem ich zmiany . Takie ujcie pozwala po pierwsze uzna pozyskiwanie akredytacji za proces prymarny i psychologicznie ugruntowany, natomiast legitymizacj za proces wtrny i uwarunkowany aksjologiczno-instytucjonalnie . Po drugie, ma t zalet, e pomimo i kieruje uwag na dziaania lidera, to ani nie traci z pola widzenia problemw zwolennikw (wszak to oni s ostateczn instancj decydujc o przyznaniu kredytu), ani te nie deprocesualizuje przywdztwa . Akredytacja przywdztwa jest tak znaczc czci tego procesu, dlatego e wpywa na bieco na sposb, w jaki zwolennicy lidera postrzegaj i udzielaj mu poparcia . Jej manifestacj staj si wiarygodno (credibility), zaufanie, lojalno oraz zdolno przywdcy do efektywnego sprawowania wadzy lub wywierania wpywu (Hollander 1993, s . 30) . Warunkowy kredyt zaufania jest zacigany/udzielany w procesie akredytacji na podstawie oceny lidera dokonywanej przez czonkw grupy . Uwzgldniaj oni gwnie dwa kryteria: 1 . kryterium umiejtnoci mog one pomc w osigniciu zaoonych przez grup celw, 2 . kryterium zgodnoci z podstawowymi normami grupy (konformizmu) . Warto doda, e warunkowy kredyt zaufania liderzy zacigaj po to, by podejmowa innowacyjne dziaania, powizane jednak z oczekiwaniami grupy co do funkcji wypenianych przez przywdc:
Wczesne sygnay kompetencji i konformizmu stanowi przepustk do tego, by pniejsze zachowania nonkonformistyczne potrzebne do wprowadzania innowacji byy tolerowane (Hollander 1993, s . 3334) .

26

1 .2

Przywdztwo polityczne w myli filozoficzno-spoecznej do poowy XX wieku

W Platoskiej koncepcji krla-filozofa odnale mona bodaj pierwszy zestaw cech czowieka, ktrych obecno daje gwarancj skutecznego przewodzenia innym . Platon gosi bowiem, e
jak dugo () albo mionicy mdroci nie bd mieli w pastwach wadzy krlewskiej, albo ci dzisiaj tak zwani krlowie i wadcy nie zaczn si w mdroci kocha uczciwie i naleycie, i pokd to si w jedno nie zleje wpyw polityczny i umiowanie mdroci () tak dugo nie ma sposobu, eby zo ustao (), nie ma ratunku dla pastw, a uwaam, e i dla rodu ludzkiego (Platon 2003, s . 177) .

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

W szczegowej charakterystyce idealnego uczonego predestynowanego do zajcia najwyszego urzdu w pastwie grecki filozof daje wyraz swojemu idealizmowi . Pisze, e wadca-myliciel nie tylko musi cechowa si niezwykymi przymiotami umysu, pozwalajcymi mu odrnia rzeczy takimi, jakimi s, od mniema bd sdw faszywych (tego wymaga stanowienie mdrych i dobrych praw), ale w swej nieprzecitnej mioci do wiedzy powinien dawa wzr ycia cnotliwego: nie ton w rozpucie, nie goni za bogactwem, ani nie skpi potrzebujcym, w zamian za to by odwanym i agodnym (Platon 2003, s . 188190) . Pogldy Arystotelesa na kwestie przywdztwa s zgoa odmienne . Wynikaj one wprost z przyjtego apriorycznie twierdzenia, e pastwo i wsplnota pozostaj kategoriami prymarnymi wobec pojedynczego czowieka . Powiada Arystoteles:
Kto za nie potrafi y we wsplnocie albo jej wcale nie potrzebuje bdc samowystarczalnym, bynajmniej nie jest czonem pastwa, a zatem jest albo zwierzciem, albo bogiem . Wszystkim ludziom waciwy jest z natury pd ycia we wsplnocie (Arystoteles 2006, s . 28) .

Najwiksz zasug, pozwalajc sprawowa wadz w idealnym ustroju, jest w ujciu Arystotelesa atrybut cnoty . Poniewa jednostki cnotliwe i uzdolnione politycznie stanowi w spoeczestwach mniejszo, nie wzbudza u greckiego myliciela zaufania ustrj demokratyczny, ktry prawa tych jednostek poprzez dziaalno sdu skorupkowego i moliwo ostracyzmu zrwnuje z prawami pozostaych obywateli . A zatem tylko nierozerwalny zwizek prawa z cnotliwym podmiotem spoecznym, ktry na stray tego prawa bdzie sta (w monarchii cnotliwy krl, w arystokracji cnotliwy rd, w politei cnotliwy og obywateli), jest dla Arystotelesa gwarancj dobrego funkcjonowania danego ustroju (Arystoteles 2006, s . 106) . Wyrane odrnienie ziemskiego i boskiego porzdku przywdztwa odnale mona w pogldach chrzecijaskiego myliciela Augustyna z Hippony . Filozof uwaa, e pastwo ziemskie jest skutkiem grzechu i zepsucia czowieka, przejawiajcych si gwnie w jego mioci do samego siebie . Pastwo niebieskie za pozostaje

27

Wadza przywdztwo akredytacja. Ewolucja pogldw

wyrazem mioci Boga do czowieka . A zatem to, co w swojej maoci stworzy czowiek, ze swej istoty bdzie skaone grzechem w przeciwiestwie do tego, co stworzy sam Bg . Przywdcy w pastwach ziemskich dy bd do sprawowania wadzy w imi mioci wasnej i w potrzebie bycia houbionym przez czonkw spoecznoci, natomiast idea pastwa niebiaskiego zakada dziaanie w myl motywacji altruistycznych, zgodnych z religijnymi nakazami (Augustyn 2002) . Inny chrzecijaski filozof, Tomasz z Akwinu, istot sprawowania wadzy przez krla widzi w ukierunkowaniu na boski cel . Jego zdaniem wszdzie tam, gdzie mowa jest o co najmniej kilku elementach dcych do jednego celu, potrzebna jest sia kierujca, ktra nie pozwoli, by poszczeglne jednostki podejmoway dziaania autonomiczne i czsto niezbiene:
Nie dopynby okrt, pchany w rne strony przez zmieniajce si wiatry, do portu przeznaczenia, gdyby nie zabiega o to kierujcy nim sternik (Tomasz z Akwinu 1999, s . 225) .

Z filozofami chrzecijaskimi nie zgadza si Niccol Machiavelli . Czowiek bowiem, jego zdaniem, yje w realnym wiecie i nie podlega adnym nakazom czy dyrektywom nieokrelonej woli boej . Z kolei wadca, penic sw funkcj pord obywateli, ktrzy nie musz by na co dzie moralni, swoje dziaania musi dostosowa do rodowiska, w ktrym funkcjonuje (Lukas, Smolk 2008, s . 19) . To pragmatyczne podejcie do procesu przywdztwa czsto uwaane jest za przejaw relatywizmu czy wrcz niemoralnoci autora (zob . Viroli 2006, s . 188190) . Z rozwaa Machiavellego wynika, e nim rzdzcy zyska kredyt zaufania duej czci spoecznoci, ktr ma rzdzi, pokona musi wstpn barier nieufnoci wobec zmian, pojawiajc si nawet u umiarkowanych zwolennikw nowego wadcy (Machiavelli 2005, s . 51) . Zarzuty redukcjonizmu aksjologicznego nie raz paday te pod adresem koncepcji nadczowieka Fryderyka Nietzschego . Myliciel wychodzi z zaoenia, e rozwj przemysowy oraz zysk, ktry jest przeze generowany, prowadz do uksztatowania si zbytku ludzkoci . Oznacza to, e dominujcymi postawami w spoeczestwie staj si: przystosowanie si, pasko, chiszczyzna w rodzaju wyszym, skromno instynktw, zadowolenie ze skarlenia czowieka (Nietzsche 1993, par . 390) . Temu procesowi rwnania do redniej filozof przeciwstawia powstanie czowieka syntetyzujcego wszystkie dotychczasowe potrzeby i usprawiedliwiajcego ow marno spoeczestwa wasn wysz form istnienia . Warunkiem niezbdnym pojawienia si nadczowieka jest wanie istnienie antagonizmu tumu, dziki ktremu ujawni si dystans tej wyjtkowej jednostki do wiata, swoiste bycie ponad nim (Nietzsche 1990, s . 7) . Na ogromny dystans dzielcy przywdc od tumu zwraca te uwag Gustave Le Bon . Jego zdaniem w okrelonych okolicznociach grupa ludzi moe naby zupenie nowych i specyficznych waciwoci . I wcale nie bdzie to suma waciwoci poszczeglnych czonkw grupy . W tumnym zgromadzeniu zanika bowiem

28

wiadomo wasnej tosamoci i odrbnoci, a w jej miejsce pojawia si efemeryczna dusza tumu (Le Bon 2004, s . 15) . Przywdca tumu, zdaniem Le Bona, prawie zawsze si z niego wywodzi . Dodatkowo musi by zahipnotyzowany ide, ktr tumowi chce przekaza, gdy tylko wielka sugestywno i wiara w wyznawane wartoci bd potrafiy przekona ludzi do poparcia lidera . Le Bon wprost formuuje dyrektyw, e powinien by on osob raczej dziaajc, ni mylc, poniewa pozwoli mu to unikn momentw zwtpienia i nadmiernego skupiania si na szczegach . Gwnymi metodami, za pomoc ktrych przywdca moe zarzdza tumem, s: twierdzenia (na tyle proste, by atwo dao si je przyswoi), powtrzenia (tak czste, by ugruntoway pogld na dan kwesti) oraz zaraliwo (Le Bon 2004, s . 5760) . Nieco inaczej bo w kategoriach elitystycznych postrzega problem przywdztwa Vilfredo Pareto . Zgadzajc si ze stwierdzeniem, e realnie przewodzi danej spoecznoci jest w stanie jedynie niewielka grupa ludzi, przekonuje on w swoich pracach, i historia jest niekoczcym si pasmem wzlotw i upadkw nie poszczeglnych liderw, lecz elit (por . Noco 2004, s . 3031) . Tego typu sytuacja spowodowana jest gwnie tym, e zarwno elity, jak i masy nie s zbiorowociami jednorodnymi . W elicie znajduj si jednostki do tego zupenie nieprzystosowane (dostay si do niej przez wzgld na dobre urodzenie, a nie z racji posiadanych zdolnoci), natomiast w masach bardzo czsto pojawiaj si osoby aspirujce do rl elitarnych . W zwizku z tym sabo elity i sia tworzcej si wmasach kontrelity powoduje z czasem wymian rl zwan cyrkulowaniem elit (Pareto 1975, s . 622) . Myl elitystyczn rozwija niemiecki socjolog, Robert Michels, ktry we wnioskach z bada nad funkcjonowaniem partii socjaldemokratycznych formuuje elazne prawo oligarchii . Zdaniem uczonego, im wiksza jest dana organizacja, tym wikszej potrzebuje kontroli nad dziaalnoci poszczeglnych jej frakcji, a t sprawowa mog jedynie osoby o kwalifikacjach wyszych ni kwalifikacje szeregowych czonkw . W ten sposb formuje si grupa liderw-ekspertw zdolnych sprawnie zarzdza organizacj . W miar upywu czasu postpujca biurokratyzacja i profesjonalizacja wymusza konieczno poszerzenia zakresu ich kompetencji . W pewnym momencie dochodzi do przetransponowania celw organizacji i celw prywatnych: elita sprawujca wadz zaczyna wykorzystywa organizacj, traktujc j jako rdo wasnych profitw (Michels 1911) . Max Weber, wiadom tego niebezpiecznestwa, wprowadza do swoich wywodw znamienne rozrnienie: na politykw w sensie szerokim oraz politykw w sensie wskim . Tych ostatnich dzieli dodatkowo na urzdnikw i przywdcw politycznych[8] . Twierdzi przy tym, e na innych zasadach w procesach przywdztwa bior
[8] Podstawowym kryterium tego podziau jest kwestia odpowiedzialnoci: Honor urzdnika polega na umiejtnoci, by w sytuacji, gdy wbrew jego zdaniu nadrzdna wobec niego wadza obstaje przy poleceniu, ktre wydaje mu si niesuszne, wykona je na odpowiedzialno wydajcego to pozwolenie () . Natomiast honor przywdcy politycznego () polega wanie na wycznej odpowiedzialnoci osobistej, jak ponosi on za wasne czyny (Weber 1998, s . 75) .

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

29

Wadza przywdztwo akredytacja. Ewolucja pogldw

udzia mowie stanu, ktrzy polityk zajmuj si okazjonalnie i pozbawieni s przez to motywacji partykularnych (wszak swoje bogactwo ju zgromadzili), a na innych liderzy partyjni (Weber 1998, s . 70) . Poniewa wybory plebiscytarne przywdcw politycznych opieraj si na najbardziej prymitywnych emocjach mas (co Weber nazywa duchow proletaryzacj), niemiecki socjolog kreli nastpujcy dylemat: albo spoeczestwo zgodzi si na to, by w systemie demokratycznym proletaryzowano jego dusz, ale w zamian otrzyma charyzmatycznych i prawdziwych przywdcw, albo te spoeczestwo wyrzeknie si ich, w zamian decydujc si na powierzenie sprawowania wadzy politykom zawodowym, niemajcym powoania, ale jednoczenie mniej uprzedmiotawiajcym czonkw spoecznoci (Weber 1998, s . 94) . Na wiksz wag psychologicznych anieli organizacyjnych uwarunkowa przywdztwa wskazuje Erich Fromm[9] . Twierdzi on, e istniej obiektywne warunki rodowiska, ktre wywouj denia do przekazania czci wasnych indywidualnych uprawnie w rce przywdcy, ktrego autorytet stanowi ma gwarancj spenienia czsto nierealnych oczekiwa i obietnic . Nastpuje wwczas poczenie niezawisoci indywidualnego Ja jednostki z Ja innej osoby, co u obu stron interakcji wzbudza uczucie zadowolenia i psychologicznego wzmocnienia . Tak z kolei uksztatowana relacja pomidzy zwolennikami a liderem powoduje, e ci pierwsi zaczynaj ocenia swoje zachowania nie w kontekcie wyznawanych przez siebie wartoci, ale w kontekcie tego, czy dane dziaanie byby skonny zaakceptowa przywdca (Fromm 1999) .

1 .3

Teoria przywdztwa politycznego na przeomie XX i XXI wieku

Przejcie od systemw feudalnych czy dyktatorskich do ustrojw demokratycznych zmienio sam charakter roli przywdczej oraz funkcji, ktre w procesie przewodzenia musz wypenia i liderzy, i ich zwolennicy . W literaturze przedmiotu zwyko si t transformacj nazywa postpujcym kryzysem przywdztwa we wspczesnym wiecie (zob . Konarski, Durska, Bachrynowski 2011) . Problem w tym, e autorzy wikszoci prac skupiaj si na rozstrzygniciach z zakresu klasycznych teorii przywdztwa i szukaj przyczyn kryzysu we wzajemnym wykluczaniu si poj lidera (przewodnika) i demokracji (ustroju rwnociowego) (Pehe 2000, s . 7) . Niewielu uczonych dostrzega, e nawet jeli funkcjonowanie przywdztwa demokratycznego jest kwesti problematyczn, to take ze wzgldu na postaw potencjalnych
[9] Badania Fromma byy pierwszymi prbami stworzenia spjnego profilu osobowoci autorytarnej i to nie tylko w odniesieniu do samego lidera, ale take do jego zwolennikw . Za ich zwieczenie uzna mona stworzenie przez zesp Theodora Adorna (1969) tzw . kalifornijskiej Fskali, ktra pozwala zidentyfikowa na bazie konkretnych cech i zachowa autorytarny typ osobowoci czowieka .

30

zwolennikw . Przyjo si bowiem uwaa, e bycie czyim stronnikiem (czy te popieranie kogo) jest czym gorszym ni przewodzenie innym . W dobie kultury postpu, sukcesu oraz indywidualizacji umiejtnoci nikt ju nie chce by tylko zwolennikiem, za to liczba osb aspirujcych do miana lidera znaczco si zwikszya (Fri 2008, s . 26) . U progu XXI wieku mona wyodrbni co najmniej trzy gwne subsystemy systemu politycznego, ktre maj najwikszy wpyw na przemiany zachodzce w spoeczestwie poprzemysowym, a take na kierunek rozwoju instytucji tego spoeczestwa . S to subsystemy: medialny, korporacyjny oraz naukowy (por . rys. ) .
Rysunek 1. Przywdcy polityczni w wiecie wspczesnym

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

SyStem mediAlny

PrzyWDcy PoliTyczni SyStem korPorACyjny SyStem nAukowy

rdo: opracowanie wasne .

Przywdcy polityczni w dobie globalizacji i spoeczestwa poprzemysowego staj wobec nowych wyzwa . Prba odpowiedzi na pytanie, czy ustrj demokratyczny jest ustrojem waciwym dla aktywizacji charyzmatycznych liderw, ustpuje dzi miejsca teoretycznym poszukiwaniom modelu przewodzenia, ktry mgby sprosta wymogom wspczesnego wiata, okrelanego przez Zygmunta Baumana mianem pynnej nowoczesnoci (Bauman 2006) .

31

Wadza przywdztwo akredytacja. Ewolucja pogldw

Jedn z najbardziej istotnych konsekwencji redefinicji pojcia przywdztwa politycznego we wspczesnej politologii jest przejcie od ujmowania go w kategoriach osobowociowych ku pojmowaniu go jako procesu, w ktrym przywdca pozyskuje swoich zwolennikw, a nastpnie wpywa na ich zachowanie, natomiast zwolennicy wybieraj, akceptuj, akredytuj, a nastpnie legitymizuj swojego przywdc . Tym sposobem konstytuuj si zalenoci na linii przywdca zwolennicy (Collinson 2006, s . 179) . W procesualnych modelach przyjmuje si wbrew zaoeniom tkwicym u podstaw koncepcji osobowociowych e proces przywdztwa nie jest z gry skazany na sukces . Historia zna wszak przypadki, kiedy to zwolennicy przestawali by zadowoleni z dziaalnoci swojego przywdcy, i na odwrt kiedy to przywdcy rezygnowali z dziaalnoci publicznej obraeni na swoich zwolennikw, ktrzy rzekomo nie doroli do zrozumienia prowadzonej przez lidera polityki . Nie mona jednak w takich przypadkach mwi o tym, e nie mielimy do czynienia z przywdztwem politycznym wszak pewien poziom poparcia i akceptacji zosta osignity, obie strony relacji przywdczej podjy pewne dziaania, a co najwyej skutek wejcia w interakcj okaza si nie taki, jakiego oczekiwaa jedna ze stron . Stwierdzi naley zatem, e sam proces przywdztwa moe zmierza w kierunku negatywnego finau (Fri 2008, s . 18) . Teoretykw przywdztwa procesualnego czy te jeszcze jedno naukowe denie: prba zmierzenia si z klasyczn ju w politologii problematyk sporu pomidzy struktur a podmiotowoci (McAnulla 2006, s . 273276) . Innymi sowy: autorzy poszczeglnych modeli prbuj znie dychotomi pomidzy wpywem jednostki na rodowisko a deterministycznym wpywem kontekstu sytuacyjnego na jednostk, ukazujc, w jaki sposb obie te zmienne s wspzalene i wzajemnie si warunkuj . 1 .3 .1 Model decyzyjny Victor H . Vroom i Philip V . Yetton, konstruujc model decyzyjny, wyszli z zaoenia, e pomimo i poziom partycypacji czonkw grupy w podejmowaniu decyzji uzaleniony jest od waciwoci zarwno lidera, jak i zwolennikw oraz od sytuacji, w ktrej przychodzi im dziaa, to przywdcy czsto mog poprawi osigane rezultaty poprzez zastosowanie odpowiedniej metody podjcia decyzji . Autorzy koncepcji wyrnili przy tym pi poziomw partycypacji oraz zwizanych z nimi stylw podejmowania decyzji: 1 . autokratyczny (AI), gdy lider rozwizuje problem lub podejmuje decyzj samodzielnie, uwzgldniajc dostpne mu w okrelonym czasie dane; 2 . wzgldnie autokratyczny (AII), gdy lider pozyskuje od wsppracownikw niezbdne informacje, a nastpnie samodzielnie rozwizuje problem . Moe zapyta zwolennikw o zdanie, ale nigdy nie bd oni uczestniczy w definiowaniu problemu ani w poszukiwaniu jego rozwiza;

32

3 . konsultacyjny (CI), gdy lider konsultuje problem z najwaniejszymi wsppracownikami, rozmawiajc z kadym z nich z osobna . Prosi ich o sugestie oraz pomysy, ale ostatecznie sam podejmuje decyzj, ktra moe, lecz nie musi, by zbiena z pogldami zwolennikw; 4 . minimalnie konsultacyjny (CII), gdy lider przekazuje informacje o problemie na oglnym zebraniu wsppracownikw . Wysuchuje ich porad i pomysw, ale ostateczn decyzj podejmuje samodzielnie . Moe ona, lecz nie musi, odpowiada sugestiom wsppracownikw; 5 . demokratyczny (G), gdy lider informuje zwolennikw o problemie i gdy razem prbuj znale i oceni rozmaite sposoby jego rozwizania . Rola przywdcy sprowadza si do przewodniczenia obradom, moderowania dyskusji oraz dbaoci o skupienie grupy na konkretnym problemie (Hughes, Ginett, Curphy 2006, s . 363) . By zadecydowa, ktry styl przywdztwa w danej sytuacji bdzie najlepszy, lider kadorazowo powinien odpowiedzie na dziewi pyta dotyczcych rozwaanej kwestii . Nastpnie przy pomocy drzewa decyzyjnego moe on okreli, jakie style sprawdziy si najlepiej w przypadku takiego wanie konglomeratu zmiennych i wybra jego zdaniem najodpowiedniejszy (por . rys. 2) . 1 .3 .2 Model sytuacyjny Podstawow przesank stworzenia modelu sytuacyjnego byo twierdzenie, e lider nie zachowuje si identycznie wobec wszystkich swoich zwolennikw . Kilkadziesit lat temu, kiedy pierwsze prace na temat rnych zachowa przywdcw w odniesieniu do rnego typu zwolennikw zaczy dopiero nieco wyjania w problem, okrelono krace kontinuum zachowa lidera mianem inicjowania struktury oraz wyraania szacunku . Z czasem upowszechniy si inne nazwy, lepiej oddajce istot rnicy pomidzy tymi dwiema sprzecznymi tendencjami: zorientowanie na zadanie (i odpowiednio: przywdztwo zadaniowe) oraz zorientowanie na relacje interpersonalne (i odpowiednio: przywdztwo relacyjne) (Ehrhart, Klein 2001, s . 158159) . Badania empiryczne, na ktre powoywali si teoretycy modelu sytuacyjnego, wykazyway jasno, e w niektrych sytuacjach efektywny by niski poziom relacyjnoci oraz wysoki poziom zadaniowoci, a w innych wprost przeciwnie: najbardziej efektywna bya kombinacja odwrotna . Oznaczao to, e sukces lidera zalea od umiejtnego dostosowania zachowania do konkretnej sytuacji . Badacze skupili si zatem na okreleniu warunkw, w ktrych naley zastosowa odpowiedni styl przywdztwa . Najprostszym scenariuszem dziaa, ktry wedle zaoe modelu sytuacyjnego moe zrealizowa lider, jest waciwy odbir nastawienia zwolennika do wykonania zadania, a nastpnie stymulowanie jego aktywnoci odpowiednim

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

33

Rysunek 2. Drzewo decyzyjne w modelu decyzyjnym

d e

1: 2: 3:

Ai, Aii, Ci, Cii, gii gii Ai, Aii, Ci, Cii, gii Ai, Aii, Ci, Cii gii Cii Ci, Cii Aii, Ci, Cii Aii, Ci, Cii, gii Cii Cii, gii gii Cii

F d e F b e C d F d F g

4: 5: 6A: 6b: 7: 8: 9: 10:

e F

11: 12:

odpowied tak odpowied nie

PytAniA do drzewA deCyzyjnego:

A. Czy problem jest skomplikowany? B. Czy mam wystarczajco duo informacji, by podj dobr decyzj? C. Czy problem ma charakter ustrukturyzowany (zgodny z procedur/przewidywalny)? D. Czy akceptacja wsppracownikw stanowi o stopniu efektywnoci wprowadzenia w ycie podjtej decyzji? E. Czy jeli sam podejm decyzj, mog mie pewno, e zaakceptuj j wspracownicy? F. Czy celem wsppracownikw take jest osignicie optymalnego rozwizania? G. Czy konflikt pomidzy wsppracownikami co do preferowanych rozwiza jest prawdopodobny?

rdo: Kanarski 2005, s . 57 .

34

zachowaniem . Gdy zatem gotowo jest najmniejsza, najlepszym motywatorem bdzie zastosowanie przez przywdc strategii informowania: wysokiego stopnia przywdztwa zadaniowego i niskiego nastawienia na relacje . Gdy zwolennik jest chtny do wykonania zadania, ale jednoczenie jego umiejtnoci nie w peni na to pozwalaj, najlepszym typem zachowania lidera bdzie przyjcie strategii dopingowania: jednoczesne uaktywnienie przywdztwa zadaniowego oraz relacyjnego . Z kolei jeli zwolennik przywdcy zdolny jest wykona konkretne zadanie, ale nie przejawia do tego gotowoci, konieczna jest aplikacja strategii partycypowania: duej liczby zachowa relacyjnych, a maej liczby zachowa zadaniowych . Wreszcie, gdy gotowo zwolennika do wykonania zadania jest dua, waciwym postpowaniem bdzie delegowanie, czyli niski stopie przywdztwa zarwno relacyjnego, jak i zadaniowego (Hughes, Ginett, Curphy 2006, s . 368371) . 1 .3 .3 Model wspzalenoci Twrcy modelu wspzalenoci, zgadzajc si w zasadzie co do trafnoci teorii sytuacyjnej, zasugerowali, e efektywno lidera moe by determinowana przez zgodno okrelonego typu liderw z warunkami zaistniaej sytuacji . W modelu wspzalenoci wyrnia si dwa gwne typy liderw: 1 . tych, ktrych gwn motywacj jest wykonanie okrelonego zadania i to temu celowi powicaj ca swoj uwag (w modelu sytuacyjnym ich odpowiednikiem byliby przywdcy zadaniowi); 2 . tych, ktrych motywacj s przede wszystkim relacje z innymi ludmi, co oznacza, e najwiksz satysfakcj czerpi z budowania wizi pomidzy sob a zwolennikami (w modelu sytuacyjnym odpowiednikiem tego stylu jest zorientowanie na relacje) . Zakres kontroli nad zwolennikami zaley za od nastpujcych czynnikw: 1 . relacji liderczonkowie grupy jest to kontinuum pomidzy kooperacj a konfrontacj lidera i zwolennikw w procesie przywdztwa; 2 . struktury zadania jest to czynnik wskazujcy na to, jak dobrze da si opisa cel podjtego dziaania, jak dalece okrelone s procedury oraz wskazwki waciwego wykonania zadania; 3 . pozycji wadczej s to kompetencje wynikajce z formalnej rangi lub te legitymowanego autorytetu nagradzania lub karania . W modelu wspzalenoci zakada si, e przy nastpujcym konglomeracie czynnikw: 1 . niska pozycja wadcza, nieustrukturyzowane zadanie oraz poprawne relacje, 2 . wysoka pozycja wadcza, ustrukturyzowane zadanie oraz ze relacje,

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

35

3 . niska pozycja wadcza, ustrukturyzowane zadanie oraz ze relacje, 4 . wysoka pozycja wadcza, nieustrukturyzowane zadanie oraz ze relacje, grupa przewodzona przez liderw zadaniowych osignie znacznie lepsze rezultaty ni grupa, ktrej przewodzi przywdca relacyjny .
Wadza przywdztwo akredytacja. Ewolucja pogldw

Z kolei drugi typ przywdztwa okazuje si bardziej efektywny w nastpujcych sytuacjach: 1 . wysoka pozycja wadcza, ustrukturyzowane zadanie, poprawne relacje, 2 . niska pozycja wadcza, ustrukturyzowane zadanie, poprawne relacje, 3 . wysoka pozycja wadcza, nieustrukturyzowane zadanie, dobre relacje, 4 . niska pozycja wadcza, nieustrukturyzowane zadanie, ze relacje (Fiedler 1993, s . 5) . 1 .3 .4 Model cieki prowadzcej do celu Model cieki prowadzcej do celu zakada, e akceptacja dla dziaa lidera oraz motywacja zwolennikw do podjcia wysikw determinowane s nie tylko przez okrelone zachowania przywdcy, ale take przez cechy zwolennikw (House, Shamir 1993, s . 8789) . Rol efektywnego lidera jest upewnienie si co do wartoci, jak zwolennicy przypisz zaproponowanej przeze nagrodzie (goal), a nastpnie pomaganie stronnikom w odnalezieniu najlepszej cieki do jej osignicia (path) . Dziaania lidera powinny dawa zwolennikom pewno, e jeli podejm wysiek, wzronie prawdopodobiestwo osignicia skutkw, ktre wczeniej okrelili jako wartociowe . Przywdca moe zachowywa si w tym procesie nastpujco: 1 . dyrektywnie mwi zwolennikom, czego od nich oczekuje, jak maj wykona zadanie, kiedy musz je zakoczy i jak maj wsppracowa ze sob; 2 . ofiarnie zawizywa bliskie i przyjacielskie stosunki ze zwolennikami, wyraajc przy tym szacunek dla ich potrzeb oraz dobrego samopoczucia, pozostajc osob otwart i dostpn; 3 . uczestniczco angaowa si w dziaania o charakterze konsultacyjnym i konsensualnym, dy do rozwizywania problemw w porozumieniu ze wsppracownikami, bra pod uwag ich sugestie i opinie; 4 . wymagajco wspiera w interakcjach swoich zwolennikw, ale jednoczenie wymaga od nich okrelonych efektw, na pierwszym miejscu stawia cele, ktre naley osign, wymaga zaangaowania na najwyszym poziomie, samemu nie pozostawa biernym (por . Hughes, Ginett, Curphy 2006, s . 377; Kanarski 2005, s . 54) . Poniewa w modelu cieki prowadzcej do celu bierze si pod uwag zalenoci pomidzy stronnikami, liderem i sytuacj, okrelone zostay take zmienne skorelowane ze stylem przywdztwa wystpujce po stronie zwolennikw . Pierwsz z nich jest satysfakcja zwolennika z uczestnictwa w procesie przywdztwa . Zwolennicy popieraj lidera dopty, dopki uwaaj, e jego dziaania zwikszaj

36

ich wewntrzn satysfakcj . Badania wykazay jednak, e poczucie satysfakcji zwolennikw zaley nie tylko od rodzaju zachowania lidera (to znaczy nie wykryto, by zwolennicy lidera uczestniczcego byli mniej lub bardziej usatysfakcjonowani ni zwolennicy lidera dyrektywnego), ale take od zgeneralizowanego poczucia kontroli . Inaczej odczuwali satysfakcj stronnicy o wewntrznym poczuciu kontroli (ci, ktrzy przekonani byli o tym, e wszystko, co im si przydarza, zaley gwnie od nich samych), a jeszcze inaczej odbierali to zwolennicy o zewntrznym poczuciu kontroli (ci, ktrzy uwaali, e zdarzeniami rzdzi przypadek) . Osoby o zewntrznym poczuciu kontroli odczuway du satysfakcj, gdy przychodzio im popiera lidera dyrektywnego, natomiast osoby o wewntrznym poczuciu kontroli najlepiej czuy si, gdy przewodzi im lider uczestniczcy (Hughes, Ginett, Curphy 2006, s . 379) . Podobn zaleno wykryto w przypadku osb przekonanych o tym, e s w stanie dobrze wykona konkretne zadanie woleli by motywowani przez lidera uczestniczcego, a nie wydajcego dyrektywy . Odwrotnie z kolei rzecz si miaa w przypadku tych stronnikw, ktrzy byli mniej pewni siebie . Ci najwiksz satysfakcj czerpali ze wsppracy z liderem dyrektywnym . Skomplikowanie modelu cieki prowadzcej do celu polega na tym, e jej autorzy nie poprzestaj na krzyowaniu cech charakterystyzujcych liderw oraz ich zwolennikw (aby zasugerowa najlepsz drog do celu), ale dodatkowo wskazuj na uwarunkowania sytuacyjne, ktre naley rozwaa kadorazowo w analizie konkretnych przypadkw . Sytuacj t okrelaj: 1 . typ zadania, 2 . formalny system stanowisk, w ramach ktrego odbywa si proces przywdztwa, 3 . podstawa, na ktrej zasadza si spjno grupy (Hughes, Ginett, Curphy 2006, s . 380) . Zatem kompletny model cieki prowadzcej do celu musi by macierz uwzgldniajc charakterystyki czterech zachowa przywdczych, dwch czynnikw motywujcych zwolennikw oraz dziewiciu kombinacji zmiennych sytuacyjnych . 1 .3 .5 Model efektywnoci Martin M . Chemers swoj uniwersaln teori efektywnego przywdztwa (Comprehensive Theory of Leadership Effectiveness) opiera na przewiadczeniu, e cay proces przywdztwa daje si podzieli na trzy uzupeniajce si przestrzenie (Chemers 1993, s . 293314) . Pierwsza z nich przestrze samorozwoju obejmuje powizania midzy liderem a rodowiskiem . Chemers utrzymuje, e najwaniejsze w tej przestrzeni jest umiejtne dopasowanie stylu lidera (kognitywnych, emocjonalnych i behawioralnych wzorcw relacji z otoczeniem) do wymaga stawianych przez rodowisko . Jeli styl przywdcy zgodny jest z tymi wymaganiami, lidera mona okreli mianem dopasowanego (in-match) . Badania wykazay, e to wanie liderzy dopasowani wzbudzaj w swoich zwolennikach najwikszy poziom wiary i optymizmu (Chemers 1993, s . 305307) .

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

37

Wadza przywdztwo akredytacja. Ewolucja pogldw

W przestrzeni transakcji najwaniejsze okazuje si dopasowanie na poziomie relacji spoecznych . Pewno siebie i optymizm co do osignicia podanych rezultatw wpywaj na percepcj i oczekiwania samego przywdcy . Dodatkowo lider musi stawi czoa wyksztaconym w umysach zwolennikw archetypom, typom idealnym bd te nawet domniemaniom co do roli, jak ma do odegrania w grupie . Paradoksalnie to wanie tosame archetypy, typy idealne i domniemania potwierdzaj wsplnot wartoci czonkw danej grupy spoecznej . Pretendujcy do roli lidera powinni umie dotrze do tego aksjologicznego rdzenia i umiejtnie si do niego dostosowa . Przykadowo: jeli w jakiej kulturze proces efektywnego przywdztwa kojarzony jest z partycypacj zwolennikw w podejmowaniu decyzji, efektywni liderzy bd kreowa si na liderw uczestniczcych . Chemers zwraca take uwag na miejsce, w ktrym postrzeganie siebie przez lidera oraz jego emocje cz si z wpywem spoecznym . Lider musi bowiem odpowiedzie sobie na nastpujce pytania: 1 . Czy jestem zdolny do zaangaowania si w ten proces? Odpowied jest tutaj determinowana przez pewno siebie oraz optymizm wynikajcy z wczeniejszych dowiadcze . Osoby pewne siebie wyej oceniaj moliwoci uaktywnienia zachowa przywdczych . 2 . Czy aktywno bdca rezultatem konkretnego zachowania prowadzi do zamierzonych efektw? Odpowied jest determinowana przez trzy czynniki . Pierwszym s zwyke predyspozycje lidera do zachowywania si w okrelony sposb . Drugim czynnikiem jest uwiadomienie sobie przez lidera oczekiwa o charakterze kulturowym (Co zrobiaby wikszo osb w tej sytuacji?) . Trzeci z czynnikw dotyczy percepcji konkretnych potrzeb, pragnie i oczekiwa zwolennikw . 3 . Czy skutek jest podany? Ocena atrakcyjnoci efektw jest ponownie uzaleniona od potrzeb i wyznawanych przez lidera wartoci, ktre to potrzeby i wartoci wynikaj zarwno z kulturowej socjalizacji, jak i z biecej ewaluacji stanu faktycznego (Chemers 1993, s . 309) . W kolejnym etapie procesu przywdztwa uwsplnienie oczekiwa i intencji lidera i jego zwolennikw powoduje podjcie przez tego pierwszego dziaa . Zachowania przywdcy, mierzone kwestionariuszem opisu zachowa lidera (leader behavior description questionnare), mog by trojakiego rodzaju: 1 . zorientowane na cel i struktur organizacji (wszelkie dziaania organizacyjne, kierownicze i powodujce sprzenie zwrotne w odniesieniu do zada wykonywanych przez podwadnych); 2 . zorientowane na trosk i etyk (bycie przyjacielskim, dostarczanie emocjonalnego wsparcia, pomoc podwadnym); 3 . zorientowane na siebie (przemawianie, zwracanie uwagi na wasne osignicia) .

38

Chemers uznaje, e dziaania lidera maj wpyw na jego zwolennikw i dlatego s filtrowane przez ich cechy osobowoci, oczekiwania i potrzeby . Przy tym same oczekiwania zwolennikw mona rozpatrywa a w trzech kategoriach . Po pierwsze, zwolennicy wyraaj oczekiwania co do rodzaju zachowa, ktrymi lider powinien si wykaza, by zosta uznanym za dobrego lidera . Po drugie, zwolennicy oczekuj denia do celu, ktry bdzie stanowi dla nich wymiern korzy . Po trzecie wreszcie, zwolennicy maj potrzeby emocjonalne, z ktrych wikszo nie jest racjonalna, ale silnie oddziauje na odbir lidera (Chemers 1993, s . 310311) . W modelu Chemersa przewiduje si, e jeli dziaania lidera bd postrzegane jako zgodne z prototypem, do ktrego przywizali si zwolennicy, przywdc bdzie si ocenia jako rzeczywistego lidera (To jest lider) . Jeli przywdc bdzie si postrzega jako osob speniajc oczekiwania w zakresie osiganych celw, wwczas przylgnie do niego miano efektywnego lidera (To jest dobry lider) . Jeli za lider satysfakcjonowa bdzie zwolennikw, zapewniajc im wsparcie emocjonalne, ci lojalnie oceni go jako przywdc wasnego (To mj lider) . W przestrzeni rozwoju zespou wszystkie powysze zalenoci powoduj podjcie akcji przez grup . Rne kombinacje czynnikw grupowych, takich jak: woony wysiek, zaprezentowany upr i aktywny wspudzia, powoduj ujawnienie si rnych skutkw, uzalenionych dodatkowo od ogranicze rodowiska, w ktrym grupa funkcjonuje . Skutki te mona ocenia w trzech aspektach: 1 . produktywnoci (okrelenie, jak bardzo wykonanie zadania angaowao grup); 2 . wydajnoci (okrelenie relatywnego kosztu produktywnoci w okrelonych warunkach: czasu i posiadanych zasobw); 3 . efektywnoci (okrelenie, jak dobrze grupa wypenia zaoone cele) (Chemers 1993, s . 312) . Podsumowujc model Chemersa, naley podkreli, e lider, ktrego osobowo i zdolnoci s dopasowane (in-match) do ogranicze, jakie nakada na niego sytuacja grupowa, odczuwa sens integracji siebie i rodowiska, czsto prezentuje pozytywny nastrj oraz ma poczucie osobistej kontroli . Ten pozytywny kognitywny i emocjonalny stan jest dowiadczany jako pewno siebie i optymizm oraz przekada si na wysokie oczekiwania wobec siebie i czonkw grupy . Z kolei specyficzne wytyczne, ktrych zwolennicy dostarczaj przywdcom, s zdeterminowane przez rozumienie roli lidera . Jeli percepcja lidera dotyczca potrzeb zwolennikw jest waciwa, a kierownicze zachowanie przywdcy odpowiednie, zwolennicy reaguj postrzeganiem lidera jako kompetentnego i legitymowanego, w dodatku z oddaniem realizuj cele grupy, czerpic z tego tytuu satysfakcj . Wzajemna energia przywdcy i zwolennikw przeksztaca si z kolei w osignicia grupy, jeli strategie decyzyjne oraz wybr taktyki zazbiaj si z systemowymi ograniczeniami .

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

39

1 .3 .6 Model polityczny Wielo aspektw analizy (por . rys. 3) kae zakwalifikowa polityczny model przywdztwa autorstwa zespou A . Ammetera (Ammeter i in . 2002, s . 751796) do kategorii propozycji o duym stopniu szczegowoci . Na poziomie kontekstu zdarzenia zakada si w nim badania: struktury organizacji normy strukturalne okrelaj bowiem stosowno okrelonych zachowa lidera (zob . te: March, Olsen 2005, s . 3941), kultury organizacji obejmuje ona system wartoci, przekonania oraz normy zachowa, wskutek czego staje si baz dla regu, procedur oraz wymogw komunikacyjnych w procesie przywdztwa (zob . te: Avery 2009, s . 146148), zakresu odpowiedzialnoci lidera motywuje ona przywdcw, gdy musz si oni liczy z daniem wyjanienia swojego dziaania pyncym ze strony zwolennikw (zob . te: ukomski 2004), pozycji lidera decyduje ona o dostpie do informacji oraz zasobw mogcych pomc wpywa na innych, wczeniejszych dowiadcze lidera na ich podstawie dokonuje si biecych ocen oraz aktywizuje okrelone postawy . Na poziomie okolicznoci poprzedzajcych zachowanie lidera naley podda analizie: cechy osobowoci przywdcy rozumiane jako oglne zdolnoci umysowe (general mental ability), ktre pozwalaj rejestrowa informacje dopywajce z zewntrz oraz wyciga wnioski z wczeniej nabytych dowiadcze, poziom zdeterminowania woli politycznej okrelajcy ch oraz wiadomo celu zaangaowania si w dziaalno polityczn, procesy percepcji, ktrych pomylno warunkuj trzy czynniki: tosamo lidera (samowiadomo i samoidentyfikacja), umysowe modele wadzy (zorganizowane mentalnie reprezentacje wadzy swojej wasnej lub innych osb) oraz skrypty afektywne (pojciowa pami struktur zdarze, podmiotw, rl, przekona, warunkw i skutkw, ktre powtarzaj si w podobnych sytuacjach), kapita spoeczny umiejtno rozwijania oraz wykorzystywania rozmaitych sieci kontaktw pomidzy ludmi (patrz szerzej: Putnam 2008, s . 3343), zdolnoci interpersonalne sposb, w jaki lider wyraa swoje zachowanie wobec zwolennikw, osobowo czonkw grupy, ktrej lider chce przewodzi istotne s tu dwie kluczowe cechy: potrzeba afiliacji rozumiana jako potrzeba nawizywania relacji midzyosobowych oraz skonno do zaufania (o tym szerzej w: Sztompka 2007), posiadany przez czonkw grupy status spoeczny, warunkujcy to, jakie opinie i sdy grupa bdzie wydawa o innych, jakie opinie i sdy o grupie bd wydawane przez innych oraz jakie zachowania spoeczne bd przez grup preferowane (por . Brauer, Bourhis 2006, s . 607611) .

Wadza przywdztwo akredytacja. Ewolucja pogldw

40

Rysunek 3. Polityczny model przywdztwa

zdArzenie n + 1 zdArzenie n

okoliCznoCi PoPrzedzAjCe (lider): eFekty (lider):

ocena osigni awans i mobilno rekompensata wadza reputacja

cechy osobowoci wola polityczna procesy percepcji kapita spoeczny styl interpersonalny

zAChowAniA PolityCzne liderA:

kontekSt:

struktura organizacji kultura organizacji zakres odpowiedzialnoci lidera pozycja lidera zdarzenia wczeniejsze

okoliCznoCi PoPrzedzAjCe (gruPA doCelowA):

zasig wadzy; posiadany status cechy osobowoci

koordynacja dziaa na poziomie indywidualnym, grupowym i sieciowym zachowania proaktywne zachowania reaktywne zachowania symboliczne i niewerbalne umiejtno czenia taktyk kombinacja stylw przewodzenia

eFekty (gruPA doCelowA):

reakcje emocjonalne reakcje poznawcze postawy osignicia

( + zdArzenie n - 1)

41

rdo: Ammeter i in . 2002, s . 754 .

Wadza przywdztwo akredytacja. Ewolucja pogldw

Badania zachowania politycznego lidera obejmuj takie zmienne, jak: umiejtno koordynacji dziaa dotyczy spjnoci zachowa na trzech rnych poziomach: indywidualnym (bezporednie relacje ze zwolennikami), grupowym (umiejtno zbudowania i zawizania trwaych koalicji) i sieciowym (dbao o drono kanaw komunikacji oraz o jako rde informacji), okrelenie dominujcego typu zachowa na kontinuum pomidzy zachowaniami proaktywnymi (np . wiecenie przykadem, promowanie siebie, zastraszanie lub schlebianie) a zachowaniami reaktywnymi (np . unikanie odpowiedzialnoci, wyduanie procedur, granie na zwok), stosowanie znacze symbolicznych oraz komunikacji niewerbalnej istotne wydaj si zwaszcza trzy wymiary symbolicznoci przekazu: potwierdzenie wsplnoty wartoci w grupie, ktrej przewodzi lider, jasne wskazanie odpowiedniego sposobu dziaania, podkrelenie prawdziwoci wypowiadanych tez i sdw (zob . ukiewicz 2009, s . 31), umiejtno czenia taktyk dziaania oraz stylw przewodzenia odpowied na pytanie, czy lider potrafi w zalenoci od sytuacji trafnie dobra taktyk: a . stratega, ktry uywa gwnie perswazyjnych, racjonalnych i logicznych argumentw, b . pochlebcy, ktry wykorzystuje emocjonalne techniki ingracjacyjne, c . widza, ktry korzysta z niewielu technik wpywu spoecznego, skupiajc si na obserwacji zachowa zwolennikw i reagowaniu na nie . Wreszcie efekty danego zdarzenia okreli mona za pomoc: oceny osigni (np . analizy wynikw wyborczych, oszacowania finansowego dorobku danego lidera, okrelenia liczby zrealizowanych projektw politycznych) lub potwierdzenia awansu (zaobserwowanie przemieszczania si przywdcy pomidzy szczeblami hierarchii), oceny zakresu posiadanej wadzy czy reputacji lidera zdobycie upragnionego stanowiska politycznego, bdcego emanacj wadzy, jest przez liderw politycznych uwaane za szczytowe osignicie w karierze politycznej, trudno jednak tego dokona, jeli nie wzbudzi si w swoich zwolennikach wraenia osoby godnej szacunku i zaufania, obserwacji reakcji emocjonalnych i poznawczych zwolennikw do pierwszych zaliczy mona zmian poziomu niechci, zoci, gniewu czy te akceptacji, zaufania i wsparcia, do drugich za pojawienie si wszelkich opartych na logicznym toku rozumowania interpretacji wiata i dziejcych si w nim politycznych zdarze, ewaluacji osigni uzyskanych dziki zaangaowaniu si w proces przywdztwa jeli zwolennicy postrzegaj lidera jako odpowiadajcego ich przywdczemu prototypowi, skonni bd podziela opinie lidera, a nastpnie je internalizowa, by w ostatecznoci uzna je za wasne oraz zmniejszy tym samym prawdopodobiestwo zmiany tak uksztatowanej postawy .

42

2 . Przywdztwo polityczne w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej

Teoretyczne modele przywdztwa politycznego opisane w poprzednim rozdziale maj, zdaniem ich twrcw, zastosowanie w kadym nieomal epizodzie przywdczym . Zmieniajce si warunki otoczenia, w ktrych dochodzi do interakcji pomidzy liderem i jego zwolennikami, ka jednak zada pytanie o kontekst sytuacyjny wyznaczajcy ramy tego procesu . W niniejszym podrozdziale nakrelono w specyficzny kontekst wskazano na najwaniejsze cechy kulturowe i geograficzne regionu Europy rodkowej i Wschodniej, zanalizowano fenomen przywdztwa w specyficznym okresie dziejw, ktrego ramy czasowe wyznaczya transformacja systemw politycznych na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych XX wieku, oraz wykazano, e w czasach przeomu[10] inne funkcje penili liderzy tranzycyjni (uczestniczcy bezporednio w wydarzeniach skutkujcych zmian ustroju), a inne funkcje liderzy konsolidujcy (zdobywajcy wadz ju po zaakceptowaniu demokratycznych rozwiza ustrojowych) .

2 .1

Wsplnota regionalna

Potraktowanie Europy rodkowej i Wschodniej jako jednego regionu wynika nie tylko z przyjcia geograficznej (czy nawet geopolitycznej) nomenklatury, ktra wcale nie jest w tym przypadku jednoznaczna, ale take z gbokiego przekonania o istnieniu swego rodzaju ducha rodkowo-wschodnioeuropejskoci, ktrego poszukiwania na paszczynie naukowej s nieskuteczne, gdy trudno konceptualizowa takie desygnaty, jak: nieokrelono, zawieszenie, niejednoznaczno, bdce
[10] Uyto tu do nieostrego pojcia przeom na okrelenie wydarze majcych miejsce w krajach Europy rodkowej i Wschodniej w latach 19891991 . cilej rzecz ujmujc: chodzi o wydarzenia okrelane przez Vladimira Tismaneanu mianem serii politycznych rewolucji, ktre definitywnie inieodwracalnie zmieniy istniejcy porzdek (Tismaneanu 1999, s . 72) . W ich ramach dokonano przejcia od autokratycznego systemu jednopartyjnego do systemu pluralistycznego, zapewniono take obywatelom przestrzeganie podstawowych praw czowieka .

43

immanentnymi atrybutami Europy rodkowej i Wschodniej . Waciwsz rol maj tu do odegrania kultura i sztuka, dlatego Gspr Mikls Tams wydaje si mie racj, gdy wyraa al z powodu tego, e
zachodni politolodzy nie czytaj powieci, pomimo e znaczenie literatury w Europie Wschodniej pozostaje niezmienne; wci stanowi ona najlepsze rdo zrozumienia regionu (Tams 1999, s . 64) .

Przywdztwo polityczne w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej

Dodatkow trudno w okreleniu charakteru wsplnoty pastw regionu stanowi funkcjonujce rwnolegle pojcie Europy rodkowej (rzadziej: Europy Centralnej), ktre take zdaniem wielu autorw (Johnson 2002, s . 3; Zenderowski 2004, s . 4748) charakteryzuje si pewn swoistoci . Jest to jednak termin prbujcy raczej zaklina rzeczywisto i odwoywa si do wsplnoty bardzo dawnych dowiadcze, anieli okrelajcy realne uwarunkowania kulturowe . Powsta zreszt jako wyraz niezgody na posugiwanie si w dyplomacji, zdaniem wielu intelektualistw krzywdzcym, pojciem Europy Wschodniej na okrelenie krajw pozostajcych w strefie wpyww Zwizku Radzieckiego . Milan Kundera twierdzi, e stanowi to symbol perfidnego sownika, a pogld ten podzielali Czesaw Miosz czy Gyrgi Konrad (Wandycz 1998, s . 12) . W tym miejscu zostan rozpatrzone trzy dychotomie wyznaczajcych najwaniejsze desygnaty rodkowo-wschodnioeuropejskoci: 1 . dylemat geopolityczny (metaforycznie ujty jako dylemat midzy Wschodem a Zachodem); 2 . dylemat historyczny (metaforycznie ujty jako dylemat midzy przeszoci a przyszoci; 3 . dylemat ekonomiczny (metaforycznie ujty jako dylemat midzy kolektywizmem a indywidualizmem) . Te wspwystpujce i wspzalene od siebie dychotomie pozwalaj wyjani kulturowy fenomen rodkowo-wschodnioeuropejskoci, a ponadto stanowi dowd na to, e procesy przywdztwa przebiegajce w grupie pastw o tym wyjtkowym bagau kulturowym maj swoj specyfik i wymagaj odrbnego potraktowania . 2 .1 .1 Dylemat geopolityczny: midzy Wschodem a Zachodem Zdaniem Waldemara Parucha i Krystyny Trembickiej termin Europa rodkowa i Wschodnia ma co najmniej dwa znaczenia . Pierwsze geopolityczne zawiera si w geograficznej definicji terytorium ograniczonego na wschodzie i zachodzie strefami wpyww Niemiec i Rosji, na pnocy Morzem Batyckim, a na poudniu granicami Turcji i Grecji (podobne kryterium przyjmuje take np . Zenderowski 2011, s . 17) . Drugie znaczenie kulturowo-historyczne obejmuje takie wsplne

44

dowiadczenia, jak: etniczn drog ksztatowania si narodw, zajcie w czasach nowoytnych obszaru przez pastwa spoza regionu, krzyowanie si wpyww cywilizacji wschodniejbizantyjskiej i zachodniejrzymskiej (Paruch, Trembicka 2000, s . 1112) . Nie wdajc si w dociekania natury historycznej na temat tego, na ile poszczeglne krgi kulturowe ksztatoway wiadomo i tosamo narodw regionu, warto rozway histori pastw tej czci Europy w XX wieku wanie w kontekcie ich dryfowania pomidzy wschodni a zachodni stref wpyww . Ju rozwizania przyjte po I wojnie wiatowej wskazyway na to, e region rodkowo-wschodnioeuropejski stanie si zarzewiem niejednego konfliktu, cho nikt wwczas zapewne nie przypuszcza, e bdzie to kolejny powany konflikt zbrojny . Cytowani historycy gorzko konstatuj, e na pocztku drugiej dekady XX wieku miast zadba o wykreowanie w miar stabilnego systemu bezpieczestwa zdecydowano si na kolektywistyczno-paternalistyczn wizj Europy rodkowej i Wschodniej jako regionuodbiorcy ustalonego adu . W obliczu mocarstwowych de krajw ociennych ta rola nie moga zapewni poszczeglnym pastwom nawet minimum bezpieczestwa . Wikszo z nich borykaa si dodatkowo z problemami charakterystycznymi dla krajw nowo powstaych lub odradzajcych si po wielu latach niesuwerennoci . Projekt zajcia caej Europy jako przestrzeni yciowej realizowany przez wadze III Rzeszy, wizja wskrzeszenia Imperium Rzymskiego, ktrej podporzdkowali dziaania rzdzcy Wochami, wreszcie idea budowy midzynarodowej komunistycznej republiki rad, do ktrego ziszczenia dyy wadze radzieckie, nie zakaday zapewnienia integralnoci terytorialnej pastwom Europy rodkowej i Wschodniej (Paruch, Trembicka 2000, s . 1516) . II wojna wiatowa i jej polityczne skutki potwierdziy tylko ten wsplnotowy aspekt funkcjonowania pastw rodkowo-wschodnioeuropejskich: wszystkie straciy swj suwerenny byt, a ich powojenny status wyznaczya aktywno midzynarodowa Zwizku Radzieckiego . Instytucjonalnym wyrazem pozostawania we wsplnej strefie wpyww byy inicjatywy integracyjne forsowane przez komunistyczne wadze, takie jak Pakt Warszawski czy Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej . Znaczce pozostaway rnice w sile opresji wadz komunistycznych w poszczeglnych pastwach Europy rodkowej i Wschodniej; podobnie zrnicowany by stopie autonomii krajw wobec kierownictwa Komunistycznej Partii Zwizku Radzieckiego (KPZR) . Podczas gdy Enver Hoda prbowa wprowadzi w Albanii ustrj autarkiczny, a Josip Broz Tito swoj postaci uosabia symboliczn jedno poszczeglnych narodw federacji jugosowiaskiej, wadze czechosowackie zdecydoway si na realizowanie polityki zbienej z zaoeniami Kremla, a wadze autonomicznych republik wchodzcych w skad Zwizku Radzieckiego odgryway jedynie rol pasa transmisyjnego pomidzy kolejnymi sekretarzami KPZR a wasnym narodem . Laslo Sekelj konceptualizuje to zrnicowanie, stosujc kryterium legitymacji dla przejcia wadzy przez komunistw i dzielc na podstawie tego kryterium pastwa regionu na trzy grupy . Do pierwszej naleay kraje o silnej legitymacji dla

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

45

Przywdztwo polityczne w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej

poczyna wadzy, tj . Rosja i Jugosawia (w przypadku Rosji legitymacja opieraa si na spoecznej rewolucji, w przypadku Jugosawii na roli komunistw w wyzwoleniu kraju spod okupacji niemieckiej) . Drug grup stanowiy pastwa, w ktrych legitymacja wadz komunistycznych bya saba, tj . Albania, Bugaria i Czechosowacja . Wreszcie trzeci grup tworzyy kraje, w ktrych nie byo silnej partii komunistycznej, tj . Polska, Wgry, Rumunia i subregion nadbatycki (Sekelj 2001, s . 264)[11] . Czynione w pniejszych latach prby zmiany ustroju dowodz jednak tego, e niezalenie od siy opresji w krajach komunistycznych dziaay grupy opozycyjne dce do wyzwolenia si spod kurateli Zwizku Radzieckiego . Najlepszym dowodem wsplnoty losw w walce z niedemokratycznym reimem jest wyznaczenie przez zachodnich politologw kluczowych punktw tej walki w trzech rnych krajach: 1956 na Wgrzech, 1968 w Czechach, 19801981 w Polsce (Rupnik 1999, s . 59) . Tak jak wsplne byy denia pastw regionu do odzyskania suwerennoci, tak te wsplne pozostaway czynniki, ktre przyczyniy si do demokratycznego przeomu . Zalicza si do nich gwnie: zmczenie ideologiczne, wyczerpanie ekonomicznych moliwoci socjalizmu oraz zniechcenie niepodzieln form wadzy (Tams 1999, s . 65); niektrzy badacze podkrelaj take znaczenie przesanki zewntrznej: zmiany doktryny polityki zagranicznej USA oraz ZSRR (Paruch, Trembicka 2000, s . 22) . Prba okrelenia nowej tosamoci regionu po przewrotach z lat 19891991 potwierdza istnienie swoistej wsplnoty pastw Europy rodkowej i Wschodniej . Denia do akcesji do struktur Paktu Pnocnoatlantyckiego oraz Unii Europejskiej s najlepszym dowodem pokrewiestwa geopolitycznego poszczeglnych krajw (Poole 2003, s . 3152) . Po ponad dwudziestu latach od demokratycznego przeomu wyranie jednak wida, e w rnych pastwach regionu proces konsolidacji demokracji przebiega w rny sposb, a czasami nie dokona si wcale . Z reguy dzieli si zatem pastwa Europy rodkowej i Wschodniej na te, ktre sukcesem zakoczyy etap przejcia do demokracji (kraje Grupy Wyszehradzkiej, pastwa batyckie oraz Sowenia), te, ktre wskutek nacjonalistyczno-pastwowotwrczych dziaa pogryy si w chaosie (gwnie pastwa bakaskie), oraz te, ktre pomimo formalnego odzyskania niepodlegoci wci pozostaj pod gospodarczym i politycznym wpywem Rosji (Rupnik 1999, s . 57) .

[11]

Zaprezentowana klasyfikacja budzi kontrowersje . Dyskusyjna jest na przykad teza o braku legitymacji do sprawowania wadzy przez przedstawicieli Komunistycznej Partii Czechosowacji (Komunistick strana esko-Slovenska KS) . Klement Gottwald bowiem zosta w 1948 r . przewodniczcym Frontu Narodowego po wygraniu dwa lata wczeniej przez KS wyborw, ktre wprawdzie nie byy wolne, ale jednak do wiernie odzwierciedlay postawy polityczne obywateli Czechosowacji (zob . Stegmaier, Vlachov 2009, s . 802) .

46

2 .1 .2 Dylemat historyczny: midzy przeszoci a przyszoci Bodaj najlepiej dychotomi pomidzy pamici historyczn a wyzwaniami cywilizacyjnymi uj Richard Rose, piszc, e
ludzie w krajach postkomunistycznych w jedn noc chcieliby mie: amerykaski standard ycia, szwedzkie pastwo opiekucze oraz brytyjskie instytucje polityczne (Rose 1994, s . 54), Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

gdy tymczasem czterdzieci lat nieistnienia wolnych partii politycznych, zwizkw zawodowych i mediw stanowi balast, ktrego nie da si zrzuci w cigu kilku, a by moe nawet kilkunastu, lat transformacji . Wci dajca o sobie zna w krajach postkomunistycznych biurokratyczna mentalno i tsknota za minion epok s w tym deniu do dobrobytu nie mniejsz przeszkod (Mihlikov 1995, s . 162) . Joakim Ekman i Jonas Linde, prbujcy opisa i wyjani fenomen tskonoty za komunizmem w krajach Europy rodkowej i Wschodniej (podobne wysiki podejmowali te: Ugrei 1998; Boym 2001; Lubonja 2002), proponuj wyodrbni jej cztery podstawowe komponenty: 1) polityczno-ideologiczny, 2) socjoekonomiczny, 3) indywidualno-ekonomiczny oraz 4) osobisty (por . rys. 4) .
Rysunek 4. Wymiary tsknoty za komunizmem

Brak satysfakcji z zasad liberalnej demokracji Niedemokratyczne wartoci jako rezultat politycznej socjalizacji

Poziom makro

Brak satysfakcji z moliwoci zapewnienia przez system demokratyczny wzrostu zamonoci

tSknotA Przez PryzmAt zASAd Wymiar uniWersalny tSknotA Przez PryzmAt toSAmoCi
Nadwartociowanie wymiarw ycia osobistego w epoce komunizmu Pami selektywna

Poziom PolityCzno-ideologiCzny

Poziom SoCjoekonomiCzny

tSknotA Przez PryzmAt oSigni Wymiar sPecyficzny

Poziom oSobiSty

Poziom ekonomiCzny (indywiduAlny)

tSknotA Przez PryzmAt mikroekonomii

Poziom mikro

Przegrani transformacji: upadek paternalistycznego pastwa dobrobytu

rdo: Ekman, Linde 2005, s . 356 .

47

Przywdztwo polityczne w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej

Autorzy dowodz, e dowiadczanie tsknoty za komunzimem jest cile zwizane z wiekiem im starsi respondenci uczestniczyli w badaniu, tym czciej deklarowali takie odczucia . Ten typ tsknoty nie zagraa jednak procesowi konsolidacji demokracji, poniewa nie jest on konsekwencj wyznawanych wartoci . cilej rzecz ujmujc: tsknota za poprzednim ustrojem w duej mierze stanowi wynik rozczarowania nikymi, indywidualnie dowiadczanymi, korzyciami ekonomicznymi, natomiast nie jest odzwierciedleniem sympatii obywateli dla ustrojw autorytarnych . Naley jednak zauway, e brak bezporedniego powizania tsknoty za komunzimem z konsolidacj demokracji nie oznacza, e pojedyncze czynniki wzmagajce poczucie deprywacji nie stanowi zagroenia dla osabiania instytucji pastwa demokratycznego (Ekman, Linde 2005, s . 371372) . Tsknota za komunizmem cile wie si take z prbami deprecjonowania osigni przeomu z lat 19891991 . Tismaneanu wymienia trzy podstawowe argumenty podnoszone przez przeciwnikw dotychczas przeprowadzonych reform . Po pierwsze, twierdz oni, e rewolucja demokratyczna bya zwrotem ku nacjonalistycznym elementom kultury politycznej: doprowadzia do aktywizacji etnocentrycznych fundamentalizmw oraz umoliwia militarne rozwizanie problemw narodowociowych; bya zatem w swej istocie bardziej niebezpieczna ni utrzymywanie status quo . Po drugie, mawiaj przeciwnicy reform, nic si w gruncie rzeczy w systemach politycznych poszczeglnych pastw nie zmienio: sukcesy partii postkomunistycznych spowodoway, e w wikszoci przypadkw na szczytach wadzy pozostaj wci ci sami ludzie, czsto jedynie ukryci za nowymi nazwami swoich ugrupowa . Po trzecie wreszcie, wedug sceptykw efekty rewolucji s przeciwiestwem moralnych zaoe, ktre im przywiecay uaktywniy now grup politycznych ajdakw (scoundrel), ktrzy nie wahaj si wykorzysta kadej okazji, by wzmocni lub utrzyma wasn dominujc pozycj (Tismaneanu 1999, s . 70) . 2 .1 .3 Dylemat ekonomiczny: midzy kolektywizmem a indywidualizmem Przejcie do demokracji w krajach regionu nie byo jedynie transformacj stricte polityczn, ale take ekonomiczn: rwnolegle podjto decyzj o odejciu od modelu gospodarki opartej na idei centralnego planowania i ustanowieniu nowego modelu gospodarki kapitalistycznej . Cho z perspektywy czasu bezwzgldn konieczno realizacji terapii szokowych ocenia si sceptycznie, a twrcy reform czsto przyznaj si do zaniedbania socjalnej strony transformacji ekonomicznej, to nie ulega wtpliwoci, e gwatowne i natychmiastowe przejcie od gospodarki rozdzielczo-nakazowej, rzdzcej si reguami kolektywizmu i odpowiedzialnoci za dobro wsplne, do gospodarki kapitalistycznej (z reguy w jej neoliberalnej odmianie) byo nie tylko zmian ekonomiczn, ale w duej mierze take mentaln . I, jak podkrelaj badacze, nie przyjmowano tej zmiany entuzjastycznie; wynikaa ona raczej z koniecznoci anieli ze lepej wiary w instytucje wolnego rynku:

48

Wschodni Europejczycy nie myleli, e liberalna demokracja jest wspaniaa, ale raczej e publicznie wyznawana wiara w bolszewizm upada upady idee rwnoci, wsplnoty i demokratycznego obowizku (Tams 1999, s . 66) .

Podobny pogld wyraa Tismaneanu, kiedy ocenia, e

w przeciwiestwie do tradycyjnych rewolucji te [z przeomu lat 80 . i 90 . przyp . aut .] nie rodziy si z chiliastycznych wizji idealnego spoeczestwa i odrzucay kad prb okrelenia siebie awangard kierujc dziaaniami mas (Tismaneanu 1999, s . 69) . Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

Claus Offe dodaje, e przeprowadzona wwczas rewolucja miaa jeszcze i t waciwo, e pozbawiona bya wypracowanych zaoe teoretycznych oraz normatywnych wzorcw, ktre dotyczyyby tego, kto i jakie dziaania powinien przeprowadzi, oraz tego, co naley uczyni w ramach ustalania nowego adu porewolucyjnego . Jeli nawet odpowiedzi na te pytania czasem jednak paday, miay one charakter wycznie taktyczny i nie byy elementem zaplanowanej wczeniej strategii (Offe 1999, s . 3637) . Niemiecki socjolog zauwaa te istotn rnic pomidzy schematem rozwoju kapitalistycznego przyjtym w Europie Zachodniej a strategi realizowan w krajach postkomunistycznych . Na zachodzie Europy klasa wacicieli domagaa si swoich praw, kontestujc dotychczasowe absolutystyczne, merkantylne i feudalne ustroje . Wzrost gospodarczy i dobrobyt by wwczas jedynie produktem ubocznym dziaa i inicjatyw podjtych przez pionierw przedsibiorczoci i komercjalizacji . Zupenie odwrotnie sytuacja wygldaa w trakcie przeomu rodkowo-wschodnioeuropejskiego . Prywatyzacja i urynkowienie nie miay podstawy klasowej: inicjowane byy przez elity i jako takie nie miay zachowawczego charakteru . Jako argumentw na ich rzecz nie podawano ideologicznych uzasadnie rozszerzenia praw i swobd, ale podkrelano pragnienie powszechnego dobrobytu (Offe 1999, s . 47) . Dylemat pomidzy kolektywizmem a indywidualizmem wyraa si jeszcze w jednym istotnym aspekcie ycia spoecznego . Przy do mocno zakorzenionych postawach roszczeniowych ujawnianych w trakcie bada opinii publicznej, demonstracji ulicznych lub te korzystania ze wiadcze pomocy spoecznej spoeczestwa rodkowo-wchodnioeuropejskie borykaj si z (potwierdzonym naukowo) problemem braku zaufania, ktry to problem okrela si mianem niskiego zasobu kapitau spoecznego . Powszechny brak zaufania w przestrzeni publicznej do czsto wynika z dziedzictwa historycznego (Offe 1999, s . 52) . Po II wojnie wiatowej, w latach supremacji Zwizku Radzieckiego i w okresie sprawowania rzdw przez partie komunistyczne, wzrs nie tylko poziom niechci w stosunku do aparatu wadzy (bezporednio powizanego wwczas z aparatem bezpieczestwa), ale take w stosunku do pozostaych wspobywateli, ktrzy traktowani byli jako potencjalni donosiciele

49

Przywdztwo polityczne w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej

(Watier, Markov 2004, s . 4245) . Trzeba uzna, e postawa taka potwierdzaa hipotezy wielu historykw utrzymujcych, e kada wadza przymusu, a wadza komunistyczna niewtpliwie do tego typu wadz naleaa, wzbudza wrd podwadnych odruch obronny w postaci ucieczki do prymarnych form ycia spoecznego, to znaczy ograniczenia swojej aktywnoci do krgu rodzinnego i przyjacielskiego (Mishler, Rose 2001, s . 56) . O ile postawa taka w odniesieniu do wadz komunistycznych nie powinna dziwi, o tyle dla budowania, a nastpnie konsolidowania, systemu demokratycznego moe okaza si ona czynnikiem destabilizujcym; zwaszcza gdy wemie si pod uwag to, e brak zaufania notowany w poszczeglnych pastwach regionu dotyczy praktycznie wszystkich poziomw ycia spoecznego (Krasnodbski 2003, s . 6) . Obywatele nie ufaj sobie nawzajem, nie ufaj urzdom, nie ufaj instytucjom politycznym: partiom, parlamentowi i prezydentowi . Co ciekawe, coraz mniejszym stopniem zaufania ciesz si take instytucje majce ogromny wkad w obaleniu ustroju komunistycznego, to znaczy zwizki zawodowe . Logika absolutnego braku zaufania nie tylko ma swoje negatywne konsekwencje w postaci braku legitymacji do podejmowania okrelonych dziaa, ale take co udowodniy badania socjologiczne jest silnie skorelowana z wielkoci produktu krajowego brutto, oglnym poziomem zadowolenia z ycia, sprawnoci instytucji oraz zaawansowaniem demokratyzacji w sferze politycznej i ekonomicznej (Putnam 1993, s . 251289; Fukuyama 1997, s . 178179; Memoli 2005, s . 52) . W skrajnych przypadkach brak zaufania powoduje akceptacj sytuacji, w ktrej rzd jest saby i nieefektywny (bo nie podejmuje wwczas decyzji i nie trzeba mu ufa) (Rose 1994, s . 19) . Tams pisze, e obywatele Europy rodkowej i Wschodniej nie wierz w instytucje pastwa, ale cigle gosuj po to, by przepdzi (chase away) zajmujcych stanowiska lub te by rozdrani (annoy) przywdcw:
Oni nie mog czu si zbyt bezpieczni nie mona da im poczucia rozkoszy . Ta negatywna strona demokracji, to znaczy zakorzeniona nieufno wobec nowoczesnoci, dziaa jak zaklcie (Tams 1999, s . 68) .

Todor Arpad udowadnia, e zaufanie do instytucji publicznych w krajach Europy rodkowej i Wschodniej ma nie tylko wymiar obywatelski, ale silnie skorelowane jest z jakoci elit rzdzcych . Takie zjawiska jak: korupcja, nieprzejrzysto regu podejmowania decyzji czy brak efektywnoci dziaa administracji pastwowej si rzeczy powoduj obnienie jej wiarygodnoci . Std zatem zaszoci historyczne i uwarunkowania kulturowe maj, zdaniem Arpada, mniejszy wpyw na poziom zaufania w spoeczestwach postkomunistycznych ni dowiadczane na co dzie kontakty z instytucjami pastwa (Arpad 2005, s . 36) . Podsumowujc rozwaania na temat odrbnoci regionu Europy rodkowej i Wschodniej, mona przywoa ustalenia Jadwigi Staniszkis, ktra sugeruje, e splot

50

czynnikw rzdzcych procesami globalizacyjnymi, integracj europejsk oraz szar stref transformacji wyznacza ramy autonomii realnego systemu postkomunistycznego (Staniszkis 2001, s . 104) . Splot ten jak w soczewce skupia wyrnione powyej (jak si okazuje sztucznie i jedynie metodologicznie) dychotomie . Jest bowiem wyrazem rozdwiku geopolitycznego (integracja Zachd, szara strefa Wschd), historycznego (integracja wizja przyszoci, szara strefa widmo przeszoci) oraz ekonomicznego (globalizacja indywidualizm, szara strefa klanowo i kolektywizm) . Wydaje si, e w tak specyficznym kontekcie kulturowym, bodaj najpeniej opisanym przez Leslie Holmesa (por . tab. 1), procesy przywdztwa musiay przejawia cechy swoiste, by nie rzec jedyne w swoim rodzaju .
Tabela 1. Postkomunizm w ujciu Leslie Holmesa Cecha Walka o pen niezaleno; pojawienie si akcentw nacjonalistycznych Brak kultury kompromisu

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

Przyczyny i wyznaczniki
Kilkadziesit lat pozostawania pod wpywami ZSRR wywouje zrozumiae w tej czci regionu denie do peniej suwerennoci i niezalenoci . Okazuje si jednak, e przy okazji zostaj rozbudzone rnego rodzaju nacjonalizmy . Przejawiaj si one na dwa sposoby: 1) jako poczucie odrbnoci wasnego narodu, 2) jako pojawienie si postulatw autonomii dla konkretnych regionw lub pastw . Cecha ta wynika zarwno z tradycji komunistycznej, jak i z historycznych uwarunkowa regionu, w ktrym demokracja jest sabo zakorzeniona . Nie istniej tym samym przesanki do tego, by kultura porozumienia i kompromisu moga zosta zinternalizowana .

1 .

2 .

3 .

W przeciwiestwie do krajw zachodniej demokracji spoeczestwa postkomunistyczne maj nadmiern skonno do wiary w moliwoci pojedynczych liderw . Czstokro wybieraj one na swoich prezydentw przywdcw charyWysokie oczekiwania zmatycznych, oczekujc od nich natychmiastowego spenienia nierealistycznych wobec liderw wizji . Gdy okazuje si, e zdolno wprowadzania szybkich i gbokich zmian w demokracji jest cile limitowana, wielu obywateli odczuwa rozczarowanie i zmienia swoje postawy wobec liderw . Cyniczna postawa i/lub brak zaufania do instytucji politycznych Odrzucenie determinizmu i wielkich teorii Wynika ona czciowo z pozostaego po czasach komunizmu poczucia wyranego podziau na nas obywateli i ich wadz . Problem braku zaufania dotyczy gwnie instytucji systemu politycznego: parlamentu, partii politycznych, wadz wykonawczych . Problem ten autorzy czsto wi z utrzymujcym si na wysokim poziomie wspczynnikiem korupcyjnoci, ktry take zostaje uznany za dziedzictwo komunizmu . Sceptycyzm wobec wielkich ideologii majcy swoje rdo w niepowodzeniach zaaplikowania w warunkach Europy rodkowej i Wschodniej regu marksizmuleninizmu wyraa si gwnie w niechci do okrelania wielkich celw, ktre przywieca powinny obywatelom i rzdzcym na drodze do skonsolidowanej demokracji .

4 .

5 .

51

6 .

Ideologiczna prnia

Brak jest jednej, powszechnie podzielanej, idei, ktra mogaby stanowi podstaw budowania nowego porzdku politycznego (a take aksjologicznego) . Stanowi to okazj do odrodzenia si ideologii opartych na mitach, nacjonalizmach czy populizmie . Poszukiwania wzorcw etycznych i autorytetw stanowi znaczc cz ycia politycznego poszczeglnych spoeczestw Europy rodkowej i Wschodniej . Spotykaj si one jednak zwykle z rozczarowaniem powodowanym aferami na szczeblu parlamentarnym/rzdowym lub podwaaniem dotychczas nienaruszalnych narodowych autorytetw . Zmiany systemu dotycz nie tylko jego sfery politycznej, ale take gospodarczej czy mentalnociowej . Rezultaty tego procesu wcale nie s jednoznacznie okrelone moliwa jest zarwno konsolidacja demokracji, jak i powrt do ktrej z form reimu autorytarnego . Wikszo elit i czonkw spoeczestwa dy w procesie demokratyzacji do osignicia konkretnych rezultatw politycznych, ekonomicznych i socjalnych, okrelanych mianem dogonienia Zachodu . Osignicie tego celu bdzie oznaczao kres postkomunizmu . Nawet transformujce si spoeczestwa mog dowiadcza stagnacji . W przypadku Europy rodkowej i Wschodniej o takim stadium nie moe by mowy: kade z pastw rozwija si w charakterystyczny dla siebie sposb i dy do osignicia okrelonych celw proces wci jest dynamiczny . W wielu przypadkach brak oglnej zgody co do podstawowych fundamentw budowania nowego porzdku powoduje wybuch konfliktu . Gwnym punktem zapalnym s problemy narodowociowe oraz kwestia wytyczenia granic . Jednake gwatowne starcia mog by take wywoywane przez niepopularne decyzje rzdzcych, co wie si zwykle bezporednio z niskim poziomem zaufania spoecznego do instytucji systemu . Wikszo obywateli w trakcie procesw transformacyjnych boi si o miejsca pracy czy te o miejsca zamieszkania . Wynika to z do wysokiego wspczynnika bezrobocia oraz wci zmieniajcego si poziomu inwestycji zagranicznych .

7 .

Chaos moralny

8 .

Szeroko zakrojona rewolucja

9 .

Tymczasowo

10 .

Dynamika

11 .

Niestabilno

12 .

Powszechne poczucie zagroenia

Rewolucja wybucha zdecydowanie za pno: kilkadziesit lat funkcjonowania ustroju socjalistycznego zdyo wywoa katastrofalne skutki gospodarcze i spoeczne . Ponadto na przeomie lat 80 . i 90 . pastwa Europy Zachodniej 13 . Niefortunny moment zaczy dowiadcza osabienia tempa wzrostu gospodarczego oraz rewidowa zaoenia dotychczas prowadzonej przez siebie polityki gospodarczej . Wpyno to negatywnie na zakres pomocy zewntrznej oraz prawdopodobiestwo szybkiego ekonomicznego zintegrowania Europy starej i nowej .

14 .

Problemy z legitymizacj

Wielu liderw politycznych epoki potransformacyjnej uczestniczyo w dziaaniach politycznych jeszcze w czasach poprzedniego ustroju, co w wiadomoci obywateli deprecjonuje ich jako krzewicieli wartoci demokratycznych .

rdo: Holmes 1997, s . 1621 .

52

2 .2

Przywdztwo w modelach tranzycji

Wedug wielu politologw proces demokratyzacji w krajach Europy rodkowej i Wschodniej rni si od innych tego typu procesw na wiecie . Andrzej Antoszewski wymienia w tym kontekcie nastpujce dystynkcje: 1 . zoono procesu wynikajc z koniecznoci odrzucenia dziedzictwa przeszoci i ideologicznych zaoe komunizmu oraz koniecznoci ustanowienia w jego miejsce nowego, alternatywnego systemu wadzy dodatkow komplikacj w przypadku krajw Europy rodkowej i Wschodniej bya take konieczno przejcia do systemu gospodarki rynkowej oraz rwnie silna potrzeba wykreowania (wzgldnie: odtworzenia) wiadomoci narodowej; 2 . brak dowiadcze demokratycznych oraz konieczno recepcji wzorcw rywalizacji politycznej uksztatowanych w dojrzaych demokracjach (innymi sowy: specyficzny brak kreatywnoci politycznej) wie si z tym niebezpieczestwo ustanowienia hybrydalnej formy reimu, np . hegemonii wczajcej (cechuj j niski poziom rywalizacyjnoci i wysoki wspczynnik partycypacji politycznej) lub rywalizacyjnej oligarchii (charakteryzuje si dopuszczeniem moliwoci rywalizacji politycznej przy jednoczesnym ograniczeniu liczby przestrzeni partycypacji obywatelskiej); 3 . odmienno polityczno-organizacyjnych warunkw rywalizacji wyborczej uczestnikami elekcji s w przypadku pastw Europy rodkowej i Wschodniej nie tylko ugrupowania opozycyjne wobec systemu komunistycznego, ale take zreformowane partie-sukcesorki dawnych zwierzchnich ugrupowa komunistycznych, co w konsekwencji prowadzi do rywalizacji opartej na kryterium historycznym, a nie ideologicznym, jak to ma miejsce w klasycznych demokracjach Europy Zachodniej; 4 . sabo spoeczestwa obywatelskiego wyraa si ona gwnie w saboci wizi spoecznych typu zrzeszeniowego, a jej konsekwencj jest brak sprzyjajcych warunkw rozwoju demokracji funkcje spoeczestwa obywatelskiego wci wypeniaj partie polityczne; 5 . specyfika kultury politycznej w Europie rodkowej i Wschodniej przestrzeganie takich standardw, jak: tolerancja, ochrona praw mniejszoci czy uznanie wartoci kompromisu wci nie naley do kanonu podanych zachowa politycznych . Prowadzi to do odrodzenia si mitw nacjonalistycznych, pojawienia si wielu form populizmu oraz wysokiego poziomu agresji i wrogoci w debacie publicznej (Antoszewski 2004, s . 100105) . W bogatej literaturze na temat tranzycji demokratycznej, czy te szerzej dotyczcej normatywnych modeli przejcia od systemw niedemokratycznych do demokratycznych, duo miejsca powica si aktorom tego procesu . Czsto badacze wprost formuuj tez, e forma transformacji ustrojowej zaleaa w gwnej mierze od uwarunkowa osobowociowych liderw strony dcej do zachowania status

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

53

quo oraz przywdcw strony inicjujcej reformy (zob . Antoszewski 1998, s . 20) . T intuicj naukowcw potwierdza retrospektywny ogld sytuacji krajw Europy rodkowej i Wschodniej, w ktrych to krajach przywdcy (tacy jak Lech Wasa czy Vclav Havel) byli i s uwaani za symbole walki z dyktatur . Do uwzniolenia ich roli przyczynio si gwnie to, e
Przywdztwo polityczne w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej w sytuacji tranzycji systemowej funkcjonujce dotychczas reguy trac moc swojego autorytetu i dominujce jednostki staj si coraz waniejsze (Gill 2000, s . 67) .

Nie mona wszak zapomina o tym, e bogactwo literatury tranzycyjnej rodzi take powane problemy natury metodologicznej . Uczeni, ktrzy tworzyli normatywne modele przejcia od sytemu autorytarnego do systemu demokratycznego, odpowiadaj wprawdzie na wiele pyta, ale modele te aplikowane do pastw w rnych regionach wiata potrafi dawa odmienne wskazwki oraz by albo niezwykle uyteczne, albo wprost przeciwnie niczego w gruncie rzeczy nie wyjania (Carothers 2002, s . 521) . Oprcz problemw z aplikacj oglnych zaoe teorii do konkretnych przypadkw, ktre to problemy wynikaj ze specyficznych uwarunkowa regionalnych, wymieni naley take wielo typologii genezy transformacji ustrojowych oraz zakres, w jakim poszczeglne procesy tranzycji odbiegaj od ustalonych typw idealnych (Rogerson 1997, s . 332) . W wikszoci prac powiconych problematyce przejcia od systemu autorytarnego do demokratycznego autorzy podkrelaj wielopaszczyznowo, wielowtkowo i wielofazowo tego procesu . Jeli zatem uzna, e demokratyzacja obejmuje trzy gwne etapy, to jest: kryzys reimu totalitarnego, tranzycj demokratyczn oraz konsolidacj demokracji (gh 2001, s . 98), albo te skada si z trzech faz: preparacyjnej, transformacyjnej i konsolidacyjnej (por . Bure 2004, s . 1920), nie ma podstaw do tego, by procesy przywdztwa charakterystyczne dla transformacji ustrojowej zestawia na jednej paszczynie analitycznej . Inne bowiem role wypeniaj liderzy i ich zwolennicy w czasie liberalizacji systemu autorytarnego, inne w czasie przeomu, a jeszcze inne w procesie stabilizowania regu demokratycznych . 2 .2 .1 Przywdztwo tranzycyjne W kadej z wymienianych przez badaczy faz procesu tranzycji przywdcy strony rzdowej oraz liderzy strony opozycyjnej staj w obliczu koniecznoci zaprezentowania umiejtnoci organizacyjnych, komunikacyjnych i politycznych . Przywoujc etapy tranzycji wyrnione przez Holmesa (1997, s . 127130), mona wyodrbni w kadym z nich odpowiednie funkcje przywdcze: 1 . Kryzys przywdztwa . W wikszoci pastw komunistycznych pierwszym sygnaem nadchodzcych zmian by wanie kryzys przywdztwa w onie ugrupowa komunistycznych sekretarze partii, zajmujcy swoje stanowiska przez wiele

54

2 .

3 .

4 .

5 .

6 .

7 .

lat, albo sami z nich rezygnowali, albo zmuszani byli do odejcia . Wzmagao to aktywno liderw strony opozycyjnej lub te powodowao intensyfikacj dziaa liderw-reformatorw w partiach komunistycznych . Rozmowy okrgego stou . Nie wszdzie co prawda miay one miejsce, a w krajach, w ktrych je przeprowadzono, nie zawsze peniy tosam funkcj, jednak ich wpyw na proces tranzycji, a take na procesy polityczne okrelane mianem konsolidacji demokracji, by niezaprzeczalny (Wojnicki 2004, s . 4445) . Umiejtno osignicia kompromisu oraz skuteczno w walce o realizacj zakadanych celw politycznych uznane zostay za gwne kompetencje okrgostoowych liderw-negocjatorw . Utrata przez partie komunistyczne ich przewodniej roli . Wykrelenie odpowiednich zapisw konstytucji, gwarantujcych komunistom dominujc pozycj w systemie partyjnym, spowodowao wrd zwolennikw dotychczasowego reimu pojawienie si poczucia realnego zagroenia . Przywdcy godzili si bowiem z utrat jednego z waniejszych symboli ich wadzy . Legalizacja partii opozycyjnych . Umoliwienie legalnego funkcjonowania partii politycznych oraz uksztatowanie w peni demokratycznego prawa wyborczego wymagao od przywdcw doby rewolucyjnej zmiany stylu dziaania . Niektrzy liderzy do nowych warunkw (aktywno nie przeciwko, ale ku czemu) przystosowali si atwo, z kolei inni nie byli w stanie odnale si w nowej demokratycznej rzeczywistoci . Znaczce zmiany w partiach komunistycznych . W wikszoci krajw partie te przeksztaciy swoje dotychczasowe struktury i nazwy[12] . Liderzy ugrupowa postkomunistycznych woyli wiele wysiku w to, by odbudowa znaczenie oraz zdolno koalicyjn swoich formacji . Analiza wynikw wyborw parlamentarnych odbywajcych si w Europie rodkowej i Wschodniej w warunkach demokratycznych dowodzi, e proces adaptacji tych ugrupowa do wymogw w peni rywalizacyjnych systemw partyjnych zakoczy si w wikszoci przypadkw sukcesem partie te odznaczaj si duym stopniem relewancji politycznej (Antoszewski 2005, s . 6467) . Przeprowadzenie pierwszych rywalizacyjnych i wolnych elekcji . Przyjcie zasad demokratycznych i ustanowienie rywalizacyjnych wyborw musiao spowodowa zmian strategii dotychczasowego dziaania poszczeglnych kandydatw . Zaczto tworzy programy wyborcze, coraz chtniej korzystano z technik marketingowych, istotnym graczem na rynku wyborczym stay si media . Zmiana nazwy pastwa . Oznaczaa ona symboliczne przekrelenie cigoci historycznej oraz odcicie si od komunistycznej przeszoci . Liderzy odpowiadali tym samym na powszechne zapotrzebowanie spoeczne .
Nie dotyczy to Czech oraz Ukrainy, w ktrych to pastwach partie komunistyczne pozostay ugrupowaniami relewantnymi, pomimo e nie podjy prb transformacji organizacyjnej czy programowej .

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

[12]

55

Przywdztwo polityczne w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej

8 . Uchwalenie nowej konstytucji . Do podstawowych zada konstruktorw nowego adu demokratycznego nalea take wybr odpowiedniego modelu instytucjonalnego . Chodzio przede wszystkim o odpowied na dwa podstawowe pytania: jak wybra form rzdu oraz jaki system wyborczy okae si najodpowiedniejszy (Lijphart 1991, s . 72)? O tym, jak istotny by to wybr, wiadczy mog nie tylko teoretyczne ustalenia badaczy dotyczce konsekwencji przyjcia reimu prezydenckiego lub parlamentarnego (i odpowiednio: gosowania wikszociowego lub proporcjonalnego), co do ktrych to ustale trudno nawet o powszechn zgod, ale fakt, e w wielu krajach Europy rodkowej i Wschodniej zabiegi liderw politycznych, by te podstawowe wybory instytucjonalne modyfikowa (zwykle w kontekcie realizowania wasnych partykularnych interesw), bd zakoczyy si niedawno, bd te wci jeszcze trwaj . Role liderw politycznych w czasie tranzycji okreli mona nie tylko w odniesieniu do faz tego procesu, ale take biorc pod uwag jego immanentne cechy (por . Tab. 2) .

Tabela 2. Role liderw w zalenoci od typu tranzycji

Typ tranzycji

Autor

Liderzy komunistyczni

Liderzy opozycyjni

Transformacja

Samuel Huntington

S inicjatorami zmian systemu . W elicie rzdzcej pojawiaj si reformatorzy, zdobywaj w partii wadz, prbuj zliberalizowa system, a nastpnie po niepowodzeniu tego przedsiwzicia nastpuje kooptacja opozycji .

Zaczynaj odgrywa znaczc rol w obliczu niepowodzenia liberalizacji systemu komunistycznego . Negocjuj z wadzami komunistycznymi kwestie podziau wadzy pomidzy stron rzdow a opozycyjn . Niepowodzenie liberalizacji prowadzi do intensyfikacji ich dziaalnoci oraz do coraz bardziej znaczcej mobilizacji poparcia . Konfrontacja z elit wadzy (zwaszcza liczebna) pomc ma uzyska jak najkorzystniejsze warunki spodziewanego kompromisu . Przejmuj inicjatyw i w sposb gwatowny (rewolucyjny) dokonuj zmian systemowych odsuwaj od wadzy dotychczas rzdzcych, sami zajmuj najwaniejsze stanowiska .

W obliczu niepowodze liberalizacji systemu i intensyfikacji dziaa opozycji chc doprowadzi do prby si, ktrej efektem Przemieszczenie ma by jednak kompromis . Sam potencja siy wymc ma na stronie opozycyjnej wiksze ustpstwa na rzecz dotychczasowej elity . Pogreni s w chaosie . W obliczu kolejnych niepowodze reformy systemu brakuje im woli walki, zdominowani zostaj przez popierane przez wikszo spoeczestwa siy opozycyjne .

Zastpienie

56

Pakt

Wrd rzdzcych pojawia si podzia na przeciwnikw i zwolennikw przeprowadzenia zmian systemowych . Niepowodzenie liberalizacji dotychczas funkcjonujcego systemu powoduje aktywizacj dziaa konsensualnych i nacisk na zawarcie kompromisu z opozycj .

W onie opozycji pojawia si podzia na liderw dcych do kompromisu ze stron rzdow oraz tych, ktrzy daj samodzielnego przejcia wadzy bez konsultacji i paktw z wadzami komunistycznymi . Ostatecznie zwycia podejcie konsensualne liderzy rozpoczynaj rozmowy z dotychczasowymi przeciwnikami politycznymi (stron rzdow) . Liderzy opozycji maj zdolno mobilizowania szerokiego poparcia spoecznego, co przekada si na moliwo dyktowania warunkw podczas negocjacji z przedstawicielami dotychczasowych wadz . S sabo zorganizowani i w obliczu zaktywizowania frakcji reformatorskiej w onie partii komunistycznej trac swoj siln pozycj przetargow . Nie uczestnicz tym samym w procesie przeksztacania systemu .

Implozja

Elity komunistyczne nie s na tyle silne, by samodzielnie przeprowadzi zmian systemu . Nastpuje przekazanie wadzy opozycji (czsto wymuszone czynnikami zewntrznymi, na przykad demonstracjami) Wrd elity komunistycznej pojawia si rozam na frakcje: konserwatywn i reformatorsk . Z czasem coraz wikszego znaczenia nabieraj dziaania reformatorw i to oni zwykle s inicjatorami przejcia ku demokracji .

Reforma

Jerzy J . Wiatr

Przewrt

W onie elity rzdzcej wystpuje podzia Siy opozycyjne praktycznie nie istniej . na frakcje, ale nastawione s one wobec Scena polityczna zdominowana jest przez siebie konfrontacyjnie . Ma to odzwiercie- konflikt wewntrz elity rzdzcej . dlenie w sposobie przeprowadzenia zmiany systemowej . Jest ona gwatowna i nierzadko krwawa . Liberalizacja systemu komunistycznego umoliwia dojcie do wadzy liderom wiadomym tego, e w perspektywie dugoterminowej nie da utrzyma si federacyjnego modelu pastwa . Przywdcy d do porozumienia z elitami poszczeglnych republik autonomicznych, dbajc o zachowanie jak najwikszej strefy wpyww w nowo powstaych pastwach . Opozycja wyania si gwne w autonomicznych republikach wchodzcych w skad federacji . Najpierw pokona musi opr dotychczasowych wadz lokalnych, silnie powizanych z rzdem centralnym (na przykad systemem mianowania), a nastpnie stoczy walk o niepodlego dla wasnego kraju . Postulaty zmiany systemu goszone przez liderw opozycji poczone s z postulatem penej niezawisoci i suwerennoci dla ich pastw . S silnie zdeterminowani, by zmian systemow poczy z odbudow lub powstaniem suwerennego pastwa, pozostajcego do tej pory autonomiczn czci federacji . Wyraaj gotowo uycia siy w przypadku, gdy zgody na proponowane przez nich rozwizania nie uda si osign .

Demonta systemu

Tranzycja w wyniku wojny

Dotychczasowe wadze skonne s uy siy, by nie dopuci do wystpienia poszczeglnych krajw z federacji . Oglna zgoda na reform systemu komunistycznego nie obejmuje postulatw niepodlegoci dla poszczeglnych czci skadowych federacji .

rdo: opracowanie wasne na podstawie: Huntington 1995, s . 132167; Wiatr 2006, s . 5881 .

57

2 .2 .2 Przywdztwo konsolidacyjne W procesie konsolidacji demokracji ze szczegln moc ujawnia si ta funkcja przywdztwa, ktr Morris P . Fiorina i Kenneth A . Shepsle nazywaj kreowaniem agendy (leader as agenda-setter) . Uczeni ci zauwaaj, e liderzy polityczni maj bowiem ogromny wpyw na wybr kolejnoci wprowadzanych reform oraz na si nacisku, jaki bd wywiera na pozostae podmioty polityczne, by reformy te okazay si skuteczne . Wynika to zarwno z instytucjonalnego umocowania przywdcw (maj oni uprawnienie do kreowania agendy), ale take z podatnoci zwolennikw na zabiegi perswazyjne stosowane przez osob, ktr uwaaj oni za autorytet (Fiorina, Shepsle 1989, s . 31) . Przed przywdcami konsolidacyjnymi stana na przeomie lat 80 . i 90 . konieczno przeprowadzenia gbokich reform ekonomicznych (Comisso 1991, s . 128137), ktrych skutki odczuwalne miay by dopiero w perspektywie dugoterminowej, a co za tym idzie odpowiedzialno za nie moga zosta przeniesiona na kolejne rzdy . Teoretycy modernizacji nie mog wprawdzie doj do porozumienia, czy czynniki ekonomiczne same w sobie s przyczyn procesw transformacji ustrojowej (zesp Adama Przeworskiego udowadnia, e tranzycja ku demokracji wydarza si przypadkowo [Przeworski i in . 2000], podczas gdy David L . Epstein, uywajc innych danych i innej metodologii, twierdzi, e prawdopodobiestwo tranzycji wzrasta wraz ze wzrostem poziomu PKB [Epstein i in . 2006]), jednak co do jednego nie maj wtpliwoci zgadzaj si mianowiecie z tym, e w pierwszej fazie konsolidacji systemu demokratycznego wysoki poziom wzrostu gospodarczego pozwala w ustrj stabilizowa . Problemem, przed ktrym stanli przywdcy dcy do konsolidacji systemu demokratycznego, bya te konieczno poszerzenia zakresu kompetencji politycznych ich zwolenikw . Zdaniem Dahla (1992, s . 4647) dotychczas dominujcy sposb wyjaniania zachowa obywateli w sferze polityki, tj . twierdzenie, e obywatel kompetentny posiada odpowiedni wiedz z zakresu spraw publicznych tylko dlatego, e pozwala mu ona na dokonanie waciwego wyboru sucego realizacji jego wasnych interesw, straci wspczenie swoje uzasadnienie . Wpyny na to trzy gwne procesy: 1 . zmiana skali uprawiania polityki wiele decyzji dotyczcych codziennego ycia obywateli zapada obecnie poza granicami konkretnego pastwa, ale te coraz wiksza liczba spoecznoci lokalnych domaga si przyznania prawnie gwarantowanej autonomii . Wpywa to na spadek znaczenia polityki realizowanej na szczeblu pastwowym; 2 . wzrost zoonoci rzeczywistoci spoecznej zoono ta uniemoliwia waciwy odbir i rozumienie wielu zjawisk spoecznych . Kada dziedzina spraw publicznych polityka zagraniczna, rolnictwo, suba zdrowia, gospodarka wymaga odrbnego potraktowania, a jednoczenie monitorowanie wzajemnego wpywu jednych dziedzin na inne ley poza zasigiem pojedynczej osoby;

Przywdztwo polityczne w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej

58

3 . upowszechnienie zaawansowanych technologii komunikacyjnych informacje o polityce s wspczenie powszechnie dostpne, co z jednej strony naley uzna za zjawisko pozytywne (moliwa staje si bieca obserwacja dziaa politycznych prowadzonych przez liderw), ale z drugiej warto pamita o niebezpieczestwie utonicia odbiorcy w natoku informacji lub te nieumiejtnoci ustalenia przez niego wanoci i rang poszczeglnych kwestii (Dahl 1992, s . 4951) . Proces ksztatowania kompetencji obywatelskich w obliczu przedstawionych tendencji powinien wedug Dahla by wywaeniem proporcji pomidzy przeniesieniem uprawnie decyzyjnych na poziom midzynarodowy tam, gdzie pojedyncze pastwa nie bd w stanie same wypracowa odpowiednich strategii postpowania (na przykad w dziedzinie ochrony rodowiska naturalnego), oraz na poziom lokalny w tych kwestiach, w ktrych to obywatele znaj najlepiej specyfik problemu (Dahl 1992, s . 5556) . Podsumowujc zatem: jednym z istotniejszych wyzwa przywdztwa konsolidacyjnego w obliczu zmian globalizacyjnych pozostaje umiejtne delegowanie uprawnie w ramach funkcjonujcego porzdku politycznego . Z uwagi na specyfik procesw modernizacyjnych przebiegajcych w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej, a zwaszcza na rwnoczesno reformy politycznej i gospodarczej, przywdcy mylcy o konsolidacji demokracji powinni take umiejtnie wzbudza i podtrzymywa warto spoeczn, ktr Offe nazywa ekonomi politycznej cierpliwoci . Chodzi o to, by w czasach trudnoci z kontrolowaniem poszczeglnych poziomw zmian spoecznych obywatele wykazali si umiarem i nie zechcieli w sposb nadmiernie ekspresyjny wysuwa swoich roszcze; krtko mwic by nie przeszkadzali twrczej destrukcji . Problem polega jednak na tym, e osignicie stanu owej ekonomicznej cierpliwoci, czyli w istocie otrzymanie od swoich zwolennikw zgody na odroczenie zyskw w czasie, nie naley do zada atwych . Wedug niemieckiego socjologa istniej cztery sposoby uzasadniania zwolennikom potrzeby wyrzecze . Pierwszy liczenie na cud gospodarczy i samopodtrzymujcy si wzrost jest dla przywdcy, z oczywistych wzgldw, nie do zaakceptowania . Liderzy nie powinni bowiem czeka z zaoonymi rkami na to, co przyniesie przyszo, ale powinni j po prostu kreowa . Za drugi sposb Offe uwaa poszukiwanie zewntrznego wsparcia dla budowy nowego adu . Wydaje si, e kraje Europy rodkowej i Wschodniej nie posiaday w momencie przeomu adnego monego protektora, jednak powszechnie wyraan w regionie ch akcesji do WE/UE mona potraktowa jako realizacj przez przywdcw owej drugiej dyrektywy Offego . Trzecia metoda osigania ekonomicznej cierpliwoci zwolennikw polega na agodzeniu skutkw gwatownych zmian ekonomicznych poprzez uruchomienie i sprawne wykorzystanie mechanizmw redystrybucyjnych . Pastwo opiekucze spenia moe wwczas funkcj bufora bezpieczestwa midzy ponoszcymi koszty transformacji gospodarczej a jej beneficjentami . Wreszcie czwartym, najtrudniejszym, sposobem

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

59

Przywdztwo polityczne w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej

jest budowanie instytucji chronicych zwolennikw przed spoecznymi skutkami przemian, np . stowarzysze, federacji, zwizkw zawodowych (Offe 1999, s . 5761) . Pewnych wskazwek dla liderw konsolidacyjnych mog dostarcza take wyniki bada Stephena Whitefielda . Badacz ten wskazuje na trzy gwne hipotezy, ktre stanowi wyjanienie procesu pogbiania si luki reprezentacji (representation gap), czyli rozbienoci pomidzy spoecznymi oczekiwaniami a tym, jak polityk realizuje rzd . Po pierwsze, obywatele nie maj moliwoci biecego obserwowania i oceniania dziaa podejmowanych przez wadze bd z uwagi na brak informacji o zamierzeniach rzdu i ich adekwatnoci do zamierze obywateli, bd te z uwagi na niemono zastosowania przez obywateli sankcji wobec tych rzdzcych, ktrzy postpuj wbrew ich interesom . Na poziomie indywidualnym czynnikami odpowiedzialnymi za taki stan rzeczy mog by na przykad: niski poziom wyksztacenia, mody wiek lub niech do uczestnictwa w procesach politycznych; na poziomie instytucjonalnym mona mwi o saboci instytucji poredniczcych, takich jak media czy partie . Po drugie, due znaczenie dla pojawienia si luki reprezentacji maj wysoko kosztw transformacji, ktre to koszty ponoszone s przez obywateli, oraz aktywno rzdzcych na rzecz ich zmniejszenia . Poziom zadowolenia z wadz zaleny pozostaje od tego, czy podejmowana przez pastwo polityka ekonomiczna zyskuje odzwierciedlenie w podniesieniu si poziomu jakoci ycia przecitnego obywatela . Wreszcie po trzecie, istotn zmienn ksztatujc zadowolenie z dziaalnoci rzdu jest zmienna kulturowa . Okrela ona oglne nastawienie czonkw spoecznoci do osb sprawujcych wadz, stanowic odpowied na pytania, co wedug obywateli rzdzcy powinni robi i jak powinny wyglda relacje pomidzy rzdzcymi a obywatelami . Jest to zmienna szczeglnie istotna w spoeczestwach, w ktrych uksztatoway si silne postawy autorytarne, bd te takie postawy nie zdoay jeszcze ewoluowa w kierunku systemw aksjologiczno-normatywnych innych ni antydemokratyczne (Whitefield 2006, s . 735738) . Whitefield w swojej analizie przypadkw krajw Europy rodkowej i Wschodniej dowodzi, e najwikszy wpyw na uformowanie si luki reprezentacji ma pierwszy z wyrnionych czynnikw, to znaczy kwestia wzajemnych relacji pomidzy obywatelami i rzdzcymi . Im bardziej rzeczowa, pena i skuteczna jest wymiana informacji pomidzy obydwiema stronami, tym poczucie niereprezentatywnoci i niezrozumiaoci staje si mniejsze . Obywatele skaniaj si wwczas do udzielania swoim liderom wikszego kredytu zaufania, natomiast liderzy w wikszym ni do tej pory stopniu dbaj o informacje na temat potrzeb swoich wyborcw . Znacznie mniejszy wpyw na wzajemn niech maj natomiast czynniki ekonomiczne (odnotowano tylko niewielk pozytywn korelacj) . Badanie wykazao, e nie istnieje aden zwizek pomidzy luk reprezentacji a kultur polityczn danego spoeczestwa (Whitefield 2006, s . 755) . Wreszcie bodaj najtrudniejsze zadanie, przed jakim stoj przywdcy polityczni doby konsolidacji demokracji, to odbudowanie zaufania do instytucji publicznych,

60

poniewa wanie wysoki poziom ufnoci w relacjach pomidzy obywatelem a instytucjami pastwa stanowi podstaw umacniania zaufania spoecznego na makropoziomie (Jamal, Nooruddin 2010, s . 4750) . Wedug Williama Mishlera i Richarda Rosea liderzy umacniaj zaufanie na trzy sposoby: szybko i efektywnie odpowiadajc na priorytetowe kwestie zgaszane przez obywateli, eliminujc z ycia publicznego patologie (zwaszcza proceder korupcyjny) oraz poszerzajc zakres wolnoci i swobd obywatelskich (Mishler, Rose 2001, s . 56) .

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

61

3 . Powrt polityczny jako potwierdzenie procesualnego charakteru przywdztwa

Na podstawie dotychczasowych ustale teoretycznych mona stwierdzi, e przywdztwo polityczne jest procesem, ktrego pocztek stanowi moment podjcia przez dan osob stara o pozyskanie poparcia dla realizacji (krtko- lub dugoterminowych) celw politycznych, apogeum uzyskanie znaczcego poparcia spoecznego, a koniec utrata tego poparcia lub te wiadoma rezygnacja ze stara o stanowiska polityczne . Jednak zwaywszy na moliwo osabienia pozycji przywdcy (zob . Antoszewski 2006, s . 503) przy jednoczesnym dalszym trwaniu procesu, moe on przybra trojak posta: a . przywdztwa klasycznego (zob . rys. 5a), b . przywdztwa zerwanego (zob . rys. 5b), c . przywdztwa labilnego (zob . rys. 5c) .
Rysunek 5. Trajektorie przebiegu procesu przywdztwa politycznego

a)
Poziom PoPArCiA

CzAS

62

b)
Poziom PoPArCiA

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

CzAS

c)
Poziom PoPArCiA

CzAS
rdo: opracowanie wasne .

Procesualno przywdztwa potwierdza si nie tylko w fakcie dynamiki zmiany poziomu poparcia w ramach relacji zwolennicyprzywdca, ale te w procesie upodmiotowieniu samych zwolennikw . Autorzy teorii osobowociowych przywdztwa politycznego ograniczali aktywno zwolennikw do udzielenia liderowi poparcia w kluczowych dla niego momentach oraz do pielgnowania przez zwolennikw wzgldnie trwaych dyspozycji cech, takich jak: lojalno, wyrozumiao, posuszestwo . Przyjmujc jednak, e przywdztwo polityczne ma procesualny charakter, naley uzna, e zwolennicy to nie tylko dostarczyciele gosw podczas elekcji, ale take aktywna strona wsptworzca model procesu przywdztwa, w ktry si aktualnie zaangaowaa . Obok kategorii efektywnego lidera pojawia si wic kategoria efektywnego zwolennika . Efektywny zwolennik owszem popiera przywdc i ma wiadomo wagi swojego poparcia, ale te na bieco analizuje zachowania i dziaania swojego przywdcy . Gdy tylko uznaje, e polityka prowadzona przez lidera przestaje odpowiada

63

jego wizji, rozpoczyna wysyanie tzw . sygnaw koniecznoci zmiany . Jeli lider tych sygnaw nie odczyta lub te nie zechce na nie zareagowa, wwczas moe doj do cofnicia kredytu zaufania udzielonego mu na pocztku procesu przywdztwa . Krtko mwic:
Powrt polityczny jako potwierdzenie procesualnego charakteru przywdztwa zwolennicy musz umie z jednej strony swego przywdc wybra, a z drugiej strony w odpowiednim czasie go opuci, to jest wyrazi sprzeciw dla stworzonej przez niego definicji sytuacji (Fri 2008, s . 29) .

3 .1

Definicja powrotu politycznego

Przywdztwo moe przebiega zatem w sposb liniowy, ale te rwnie dobrze moe przyjmowa na wykresie posta sinusoidy . To wanie w procesie przywdztwa labilnego nastpuje epizod zwany powrotem politycznym (por . rys. 6) .
Rysunek 6. Powrt polityczny w przywdztwie labilnym

Poziom i wymiAr PoPArCiA

I sukces polityczny

Kryzysowy punkt przeomu

II sukces polityczny

Pocztek kariery politycznej

I okres sprawowania wadzy

Okres latencji

II okres sprawowania wadzy

zAjCie StAnowiSkA PAStwowego PoPArCie elit

Powrt polityczny

Poziom PoPArCiA SPoeCznego

CzAS

rdo: opracowanie wasne .

64

Jego definicja moe brzmie nastpujco: Powrt polityczny jeden z epizodw w sinusoidalnej trajektorii procesu przywdztwa politycznego, polegajcy na odzyskaniu przez lidera warunkowego kredytu zaufania od swoich zwolennikw (wyraa si to moe w ponownym objciu relewantnego stanowiska politycznego), po uprzedniej jego utracie oraz wzgldnie dugotrwaym okresie latencji, w ktrym lider peni nieeksponowane funkcje polityczne lub zaniecha prowadzenia dziaa o charakterze politycznym . Poszczeglne etapy procesu przywdztwa labilnego to: osignicie pierwszego sukcesu w postaci zajcia relewantnego stanowiska politycznego (I sukces polityczny); zmierzenie si z sytuacj kryzysow przejawiajc si w spadku zaufania, a ostatecznie w utracie akredytacji spoecznej (I okres sprawowania wadzy); opuszczenie zajmowanego stanowiska (kryzysowy punkt przeomu); podjcie prby odbudowy kredytu zaufania (okres latencji); powrt polityczny, czyli dziaania zwieczone osigniciem ponownego sukcesu w postaci zajcia relewantnego stanowiska politycznego (II sukces polityczny) .

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

1 . 2 . 3 . 4 . 5 .

3 .2

Procedura badawcza . Operacjonalizacja predyktorw

Analiza funkcjonowania systemw politycznych pastw Europy rodkowej i Wschodniej po przeomie z lat 19891991 pozwala na wyodrbnienie co najmniej trzech przypadkw stanowicych egzemplifikacj procesu przywdztwa labilnego . S to procesy z udziaem: 1 . Salego Berishy prezydenta Albanii w latach 19921997, a od 2005 r . premiera tego kraju; 2 . Vladimra Meiara premiera Sowacji w latach 19921994 i 19941998; 3 . Wiktora Janukowycza premiera Ukrainy w latach 20022004, mianowanego ponownie na to stanowisko w 2006 roku[13] . Procesualno przywdztwa wpywa nie tylko na zmian statusu podmiotw bdcych integraln jego czci, ale take na pojmowanie kontekstu, w ktrym
[13] W analizie porwnawczej dobr jedynie trzech przypadkw moe wydawa si problematyczny . Na ten zarzut trafnie odpowiada Jonathan Hopkin: Badania jakociowe nad mniejsz liczb przypadkw czsto postrzega si jako moliwo mikk pod wzgldem metodologicznym, nieuchronnie dostarczajc mniej cisych wynikw ni analiza ilociowa () . Jednak nie ma adnego apriorycznego powodu, by z gry traktowa zorientowane na przypadki, jakociowe badania porwnawcze jako mikkie metodologicznie, a to podejcie umoliwia nawet znacznie cilejsz i bardziej wyrafinowan odpowied na niektre rodzaje pyta badawczych (Hopkin 2006, s . 263) .

65

Powrt polityczny jako potwierdzenie procesualnego charakteru przywdztwa

w proces przebiega . Autorzy klasycznych koncepcji przywdztwa rzadko skupiali swoj uwag na okrelaniu wzajemnych relacji pomidzy liderem a jego zwolennikami, tylko w niektrych a i to wyjtkowo rzadkich przypadkach, przywoujc kontekst sytuacyjny lub kulturowy jako warunkujce zaistnienie relacji przywdcazwolennicy . Nawet jeli uczeni byli wiadomi wagi uwarunkowa kontekstualnych i prbowali je w swoich koncepcjach ujmowa, pomijali wwczas aspekty osobowociowe czy instytucjonalne, co prowadzio do absurdalnych w gruncie rzeczy tez, przyjmujcych na przykad posta hasa: sytuacja tworzy liderw; autorzy nie przezwyciali wic mankamentw dotychczasowych teorii, ale przeciwstawiali jeden redukcjonizm drugiemu, bynajmniej nie mniej teoretycznie szkodliwemu . Bodaj pierwsz prac analizujc przywdztwo polityczne w ujciu kontekstualnym bya monografia Tima Haughtona (2005), w ktrej autor podj si prby wyjanienia sukcesw V . Meiara na sowackiej scenie politycznej . Donioso tej analizy zawiera si w jej metodologicznej konstrukcji . Haughton wyrnia nastpujce poziomy otoczenia lidera politycznego, ktre wpywaj na przyjmowane przez niego strategie oraz kreuj jego konkretne zachowania: 1) parti; 2) koalicj; 3) ramy instytucjonalne; 4) opini publiczn; 5) rodowisko midzynarodowe . Na pierwszy rzut oka wydaje si, e autor nie wyzbywa si w gruncie rzeczy tendencji redukcjonistycznych, wszystkie powysze konteksty s bowiem kontekstami instytucjonalnymi . Gdy jednak wemie si pod uwag to, e model Haugtona ma charakter piercienia, w ktrego centrum znajduje si wanie posta lidera politycznego jako orodek i motor dziaa, nastpuje wyrane powizanie uwarunkowa osobowociowych z instytucjonalnymi, czy jeszcze trafniej rzecz ujmujc: instytucjonalno-normatywnymi (por . rys. 7) .
Rysunek 7. Otoczenie lidera politycznego

iSko midzynArod dow ow e ro PiniA PubliCznA o y inStytuCjonAln e rAm koAliCjA PArtiA

lider

rdo: Haughton 2005, s . 13 .

66

Powyszy model, cho przydatny w badaniu poszczeglnych przypadkw liderw politycznych, wymaga pewnej modyfikacji, jeli chcie w kontekcie teorii przywdztwa politycznego analizowa kategori powrotu politycznego . Po pierwsze dlatego, e sam powrt jest jedynie czci skadow szerszego procesu przywdztwa labilnego . Po drugie znacznie wiksze znaczenie w dziaalnoci lidera, ktry musia ustpi ze stanowiska, maj czynniki wewntrzpsychiczne: przywdca musi zmierzy si nie tylko z problemem odbudowy poparcia, odzyskania legitymacji i spoecznej akredytacji, ale musi te odpowiedzie sam przed sob na pytania o celowo powrotu, ch prowadzenia dalszej dziaalnoci politycznej czy te moliwo odzyskania sojusznikw . S to wyzwania, ktre nie pozwalaj czynnikw osobowociowych wyczy z analizy tej specyficznej formy przywdztwa czy te ograniczy ich do jednego z poziomw, tak jak to uczyni Haughton . Po trzecie wreszcie identyfikacja czynnikw instytucjonalnych wymaga jednak pewnego ucilenia . Proponuje je Sartori, piszc:
system wyborczy i system partyjny s wic do istotnymi zmiennymi, ktre wspomagaj lub utrudniaj personalizacj polityki . Wpyw ma rwnie ustrj polityczny, czy raczej rnica midzy systemem prezydenckim i systemem parlamentarnym (Sartori 2005, s . 54) .

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

Warto zatem wyranie okreli, ktre z czynnikw warunkujcych powrt polityczny maj charakter instytucjonalny (s zmiennymi niezalenymi od samego lidera politycznego w tym sensie, e ich konwergencja wymaga duych nakadw si, a rezultaty dziaa widoczne mog by dopiero w duszej perspektywie czasowej), a ktre z czynnikw maj charakter personalny (zale tylko i wycznie od decyzji samego lidera, cho czsto konsultowane s z doradcami, przyjacimi czy innymi politykami) . W niniejszej rozprawie do czynnikw indywidualnych zaliczono: 1) dotychczasowe dowiadczenia lidera, 2) jego kompetencje polityczne, 3) styl przywdztwa, 4) mitologi przywdztwa . Za czynniki instytucjonalne uznano natomiast: 1) stopie demokratycznoci systemu politycznego, 2) form rzdw, 3) typ systemu partyjnego, 4) charakter systemu wyborczego (por . tab. 3) .
Tabela 3. Czynniki wpywajce na prawdopodobiestwo skutecznego powrotu politycznego Czynniki indywidualne Dotychczasowe dowiadczenia lidera Kompetencje polityczne Styl przywdztwa Mitologia przywdztwa
rdo: opracowanie wasne .

Czynniki instytucjonalne Stopie demokratycznoci systemu Forma rzdw Konfiguracja systemu partyjnego Charakter systemu wyborczego

67

3 .3

Wstpne hipotezy badawcze

3 .3 .1 Dotychczasowe dowiadczenia lidera

Powrt polityczny jako potwierdzenie procesualnego charakteru przywdztwa

Analiza psychobiograficzna postaci zawsze rozpoczyna si od powrotu do jej dziecistwa oraz od rekonstrukcji warunkw rodowiskowych, w ktrych badana osoba dojrzewaa i wychowywaa si . Burns wprost wyraa pogld, e jeli rodzina peni w yciu kadego czowieka istotn rol kulturow i socjalizacyjn, to w przypadku liderw politycznych jest swoistym imperium, ktre pozwala wyksztaci zestaw odpowiednich motywacji i postaw wobec wiata (Burns 1978, s . 8284) . Ma to bezporedni zwizek z przekonaniem, e wiele cech uksztatowanych w najmodszych latach ycia warunkuje znaczn ilo zachowa ludzkich w pniejszym czasie . Hipoteza 1: Sytuacje z dziecistwa wyzwalajce poczucie koniecznoci ponoszenia trudw w osiganiu upragnionych celw wzmagaj w liderach motywacj wadcz, a tym samym ka przypuszcza, e po kryzysie przywdczym przedsiwezm oni stosowne rodki, by ponownie zaj relewantne stanowisko w systemie politycznym . Jak dowodz badania przeprowadzone przez teoretykw nurtu kognitywnego (zob . Fiedler 1993, s . 1215), w sytuacjach stresowych brak jest korelacji pomidzy zdolnociami intelektualnymi liderw a ich zachowaniem, natomiast istnieje bardzo silny zwizek pomidzy zachowaniem a dowiadczeniem lidera . Wynika to gwnie z reprezentacji poznawczych uksztatowanych w umyle przywdcy, ktre w sytuacji stresowej uruchamiane s nawykowo . Warto w tym miejscu przywoa badania Wiesawa ukaszewskiego i Magdaleny Marsza-Winiewskiej, ktrzy podczas eksperymentw nad wytrwaoci wykonywania zada wykazali, e istotn zmienn wpywajc na wzrost wskanikw wytrwaoci s symulacje mentalne, a zwaszcza znajomo zadania . Autorzy pisz, e:
znajomo zadania wyranie zwiksza wskaniki wytrwaoci . Oznacza to zapewne, e znajomo zada zwiksza wyrazisto samych symulacji, a w konsekwencji take wpyw symulacji na pniejsze dziaanie . () Stwierdzilimy ponadto, e wyobraenie sobie siebie jako osoby majcej cech zapewniajc wytrwao rzeczywicie wytrwao zwiksza (ukaszewski, Marsza-Winiewska 2006, s . 103) .

Hipoteza 2: Im dusza i bardziej burzliwa kariera polityczna przywdcy, tym wiksze prawdopodobiestwo, e nie poprzestanie on na jednorazowym sprawowaniu wadzy, lecz bdzie do niej prbowa powrci .

68

3 .3 .2 Kompetencje polityczne lidera Jedn z waniejszych zmiennych uprawdopodobniajcych powrt polityczny jest dysponowanie przez lidera wieloma kompetencjami politycznymi . W zasadzie bez zidentyfikowania siatki umiejtnoci przywdczych trudno w ogle mwi o pretendowaniu do roli lidera nie tylko wtrnej (przypadek powrotu politycznego), ale nawet pierwotnej . Uczeni jednak rozmaicie te umiejtnoci klasyfikuj . Wrd wielu typologii jedn z bardziej wartociowych wydaje si by propozycja Richarda L . Hughesa, Roberta C . Ginnetta i Gordona J . Curphyego, ktrzy nie tylko porzdkuj wiedz na temat kompetencji przywdczych, ale te wskazuj, ktre z nich mog by przedmiotem treningu/nauki, a ktre zmieni bardzo trudno (por . rys. 8) . Hipoteza 3: Im wicej kompetencji politycznych posiada lider, tym wiksze ma szanse na skuteczny powrt polityczny . Hipoteza 4: Wiksz szans na udany powrt polityczny bdzie mia lider, ktry potrafi kompetencje nieposiadane nabywa, a raz nabyte nieustannie udoskonala .
Rysunek 8: Kompetencje lidera politycznego Przewodzenie zAdAniu:
analiza problemw i podejmowanie decyzji, mylenie strategiczne, zmys techniczny i finansowy, planowanie i organizowanie, zarzdzanie wykonawstwem.

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

inteligenCjA/ wiedzA

Atwe do zmiAny

Przewodzenie ludziom:
inspirowanie projektw dziaa, kierowanie zmianami, budowanie zaplecza talentw, docenianie pracy zespoowej.

budowAnie i PodtrzymywAnie relACji:

kreowanie otwartej komunikacji, budowanie wizi, zwrcenie uwagi na potencjalnych klientw, wiarygodno.

zdolno AdAPAtACji:
umiejtno kierowania wasn osob, adaptacyjno, zdolno uczenia si.

oSobowo/ wArtoCi

trudne do zmiAny

rdo: Hughes, Ginnet, Curphy 2006, s . 82 .

69

3 .3 .3 Styl przywdztwa Jak dowodz autorzy modelu wspzalenoci (por . rozdz . 1 .3 .3), istot skutecznego przywdztwa jest umiejtno dostosowania stylu zachowania (wzgldnie: podejmowania decyzji) do okrelonych warunkw sytuacyjnych . Zatem nie sam typ stylu przywdztwa, ale to, czy pozostaje on adekwatny do zaistniaych warunkw, zadecyduje o ostatecznej skutecznoci lidera politycznego . W rozpoznawaniu stylw przywdczych wzito pod uwag najbardziej znan ich klasyfikacj i zaoono, e mieci ona w sobie niemal wszystkie potencjalne zachowania i strategie przywdcw . Styl autorytarny polega na samodzielnym podejmowaniu przez nich decyzji i rzadkim konsultowaniu si z grup, ktrej przewodz . W stylu demokratycznym lider i jego zwolennicy wsplnie poszukuj kompromisowych rozwiza . Natomiast w stylu liberalnym przywdca deleguje wykonanie zadania lub podjcie decyzji na samych zwolennikw (Ehrhart, Klein 2001; ukiewicz 2012, s . 24) . Hipoteza 5: Dostrzeenie rnych stylw dziaania liderw politycznych w dotychczasowej ich karierze pozwola przewidzie, czy mog oni odnie sukces w postaci ponownego zajcia relewantnego stanowiska pastwowego . Kierunek wpywu dziaa destrukcyjnych, w ktrych ujawnia si silnie cecha temperamentu, jak jest reaktywno emocjonalna, wyznaczaj wyniki kolejnego eksperymentu ukaszewskiego i Marsza-Winiewskiej . Psychologowie potwierdzaj istnienie nastpujcej zalenoci:
im wysza reaktywno emocjonalna, tym krtszy czas wykonywania zadania . Innymi sowy, niezalenie od rodzaju informacji zwrotnych wysoka reaktywno utrudnia wytrwao w dziaaniu (ukaszewski, Marsza-Winiewska 2006, s . 152) .

Powrt polityczny jako potwierdzenie procesualnego charakteru przywdztwa

Nadaktywno emocjonaln liderw mona za dostrzec zwaszcza w czterech patologicznych syndromach: w skonnociach paranoicznych[14], stosowaniu agresji, zachowaniach narcystycznych oraz skonnoci do nadmiernego ryzyka . Hipoteza 6: Im wicej zachowa o charakterze destrukcyjnym prezentuje lider, tym mniejsz ma szans na skuteczny powrt polityczny .

[14] Za Robertem S . Robinsem i Jerroldem M . Postem rozgraniczono ujcie paranoi jako jednostki chorobowej od paranoi traktowanej jako szczeglny konglomerat cech osobowoci oraz stylu bycia polegajcy na poczeniu ostronoci, podejrzliwoci i nadwraliwoci (Robins, Post, 1999, s . 14) .

70

3 .3 .4 Mitologia przywdztwa Analiza treci wystpie liderw prbujcych powrci do wadzy powinna unaoczni, czy mity tosamociowe przez nich proponowane wzmagaj w zwolennikach poczucie bycia zalenym i zdominowanym przez przywdc politycznego . Ta sytuacja dowodziaby tego, e w wielu spoeczestwach wci pojmuje si przywdztwo w sposb klasyczny (hierarchiczny) . By ostatecznie zweryfikowa t hipotez, zaproponowano odszukanie w tekstach prezentowanych przez liderw potwierdzenia prymarnych form zalenoci, ktre charakteryzuj podzia rl spoecznych na dominujcego i dominanta: 1) silniejszy sabszy; 2) rodzic dziecko; 3) szef podwadny; 4) nauczyciel ucze; 5) sdzia oskarany (zob . Wasilewski 2006, s . 238242) . W przypadku krajw Europy rodkowej i Wschodniej naleaoby dostrzec take szczegln dyskursywn ywotno mitu wyjtkowoci danego narodu . Zrekonstruowanie sposobu jego kreacji, poczynione na bazie tych socjologicznych koncepcji, ktre podstaw narodowych tosamoci upatruj w dystynkcji wyznaczanej przez liderw pomidzy grup swoj a obc, pozwoli odpowiedzie na pytanie, czy rzeczywicie proces ten ma realny wpyw na zapotrzebowanie spoeczestwa na okrelony typ (sprawdzonego, lecz wprzdy skompromitowanego) lidera . Hipoteza 7: Im wicej rl dominacyjnych przejawia lider w swoich wystpieniach publicznych, tym wiksz ma szans na odniesienie sukcesu w postaci udanego powrotu politycznego . Hipoteza 8: Im wikszy zasb wrogw politycznych potrafi wykreowa przywdca, tym wiksz ma szans na udany powrt polityczny . 3 .3 .5 Stopie demokratycznoci systemu politycznego Przejcie od systemu komunistycznego do systemu demokratycznego nie musi koczy si konsolidacj demokracji . Analizy poszczeglnych tranzycji wskazuj raczej na to, e ich finalnym efektem s ustroje sytuujce si w rodkowych czciach kontinuum, ktrego krace wzynaczaj czysty autorytaryzm i czysta demokracja . Warto zatem na wstpie rozway, czy wpyw na szanse powrotu lidera na zajmowane wczeniej stanowisko pastwowe ma wanie ta ustrojowa niedookrelono . Hipoteza 9: Im dane pastwo mniej demokratyczne, tym bardziej prawdopodobny jest udany powrt polityczny . Przyjmujc, e przywdztwo polityczne przebiega w okrelonym kontekcie, a aspirowanie do roli lidera w tym procesie wymaga nie tylko posiadania okrelonych predyspozycji, ale i zasobw, zaoono, e skuteczny i przewidujcy przywdca bdzie budowa baz swojego poparcia wrd grup (a zwaszcza ich liderw), ktre takich

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

71

zasobw czy to w postaci gosw, czy to w postaci rodkw finansowych mog dostarczy . Dobra te okazuj si szczeglnie cenne w sytuacji przywdczego kryzysu . Hipoteza 10: Im wikszy stopie upartyjnienia pastwa, tym wiksze prawdopodobiestwo wystpienia udanego powrotu politycznego .
Powrt polityczny jako potwierdzenie procesualnego charakteru przywdztwa

3 .3 .6 Forma rzdw Nawet przyjmujc a priori zaoenie o demokratycznoci rozpatrywanych ustrojw, nie sposb nie zauway, e rni si one od siebie diametralnie w kwestii uprawnie, ktre ustrojodawcy przyznali poszczeglnym organom pastwa . Rnica dotyczy wic formy rzdw, tzn . regu okrelajcych zasady wsppracy i odpowiedzialnoci pomidzy wadz wykonawcz a ustawodawcz[15] . By udzieli odpowiedzi na pytanie, czy istnieje zaleno pomidzy form rzdw a prawdopodobiestwem skutecznego powrotu politycznego, zbadano zakres wadzy prezydenta i premiera oraz okrelono pozycj parlamentu wobec wadzy wykonawczej . Hipoteza 11: Znaczca pozycja prezydenta lub premiera w systemie politycznym zwiksza prawdopodobiestwo ponownego wyboru na jedno z tych stanowisk . 3 .3 .7 Konfiguracja systemu partyjnego Poniewa ksztat i rozmiar systemw partyjnych wpywaj na strategie przyjmowane przez poszczeglnych graczy na scenie politycznej, warto sprbowa wykaza, czy istnieje zaleno pomidzy prawdopodobiestwem skutecznego powrotu politycznego a trzema kwestiami zwizanymi cile z systemem partyjnym: jego fragmentaryzacj, zdolnoci koalicyjn danego ugrupowania oraz stopniem instytucjonalizacji badanej partii politycznej . Przy operacjonalizacji pierwszej zmiennej skorzystano z propozycji Andrzeja Antoszewskiego (2007, s . 9), ktry na podstawie zestawienia: indeksu efektywnej liczby partii, rozmiaru poparcia dla zwycizcy wyborw, liczby gosw oddanych na dwa najwiksze ugrupowania, wspczynnika rywalizacyjnoci, poziomu frekwencji wyborczej, rozmiaru poparcia dla partii, ktre nie dostay si do parlamentu, indeksu stabilnoci sceny politycznej, wyrnia systemy: 1) ewoluujce w kierunku zrwnowaonej dwublokowoci; 2) dce do zrwnowaenia na poziomie umiarkowanej wielopartyjnoci; 3) wydobywajce si z dominacji jednej partii, zastpowanej przez zrwnowaon wielopartyjno; 4) niezrwnowaone o naprzemiennej dominacji rnych
[15] Konsekwentnie uywam w pracy terminu forma rzdw, poniewa w analizie siy wadzy prezydenta oraz pozycji premiera interesuj mnie zwaszcza uwarunkowania ich relacji z legislatyw . W pimiennictwie prawno-konstytucyjnym na okrelenie tych relacji stosuje si termin ustrj polityczny, ktrego broni np . Jerzy Jaskiernia (2008, s . 138140) .

72

formacji politycznych; 5) nieustabilizowane . Co ciekawe, w klasyfikacji badacza kade z analizowanych pastw zostao przyporzdkowane do innej kategorii: Albania do pierwszej, Sowacja do trzeciej, a Ukraina do pitej (Antoszewski 2007, s . 24) . Hipoteza 12: Im bardziej skoncentrowany system partyjny, tym wiksza szansa na udany powrt polityczny . Poniewa charakterystyczn cech systemw partyjnych pastw Europy rodkowej i Wschodniej jest brak zdecydowanych zwycizcw w wyborach parlamentarnych, po to, aby obj najwaniejsze urzdy pastwowe, politycy zawizuj jeden z trzech rodzajw koalicji: nadwykow, minimalnie zwycisk lub mniejszociow (Jednaka 2004, s . 4352) . O podpisaniu umowy koalicyjnej przesdzaj czynniki decyzyjne oraz systemowe . Do pierwszych nale poziom pluralizmu w parlamencie oraz sytuacja ekonomiczna, do drugich za konsensualne, konfliktowe bd te rywalizacyjne wzorce podejmowania decyzji (Robertson 1989, s . 247) . Przy tym w przypadku bada nad powrotami politycznymi bardziej istotne wydaje si przeprowadzenie zgodnie z notacj przyjt przez Sartoriego testu relewancji partii politycznej, ktry pozwoli wskaza na jej potencja koalicyjny oraz potencja szantau politycznego (zob . Sartori 2005a) . Hipoteza 13: Im wikszy potencja koalicyjny partii politycznej, tym wiksza szansa na powrt polityczny jej lidera . Spord wielu wskanikw, ktre proponuj politolodzy dla zbadania procesu instytucjonalizacji partii politycznych (szerszy ich przegld w: Sroka 2000, s . 8489), w niniejszym badaniu zaproponowano uwzgldnienie tych, ktre maj bezporedni zwizek ze sprawowaniem w partii wadzy . Korzystajc z kompilacji propozycji Jana Erika Lanea i Svante Erssona oraz Kenetha Jandy okrelono zatem liczb rozamw i fuzji dotyczcych ugrupowania oraz jego stabilno parlamentarn i wyborcz (por . Sroka 2000, s . 86) . Rozstrzygnito take, czy badane ugrupowania mona zalicza do tzw . personalist parties, czyli partii zbudowanych wok osoby jednego lidera (por . Herbut 2002, s . 7375) . Hipoteza 14: Prawdopodobiestwo szans na udany powrt polityczny wzrasta wraz ze stopniem instytucjonalizacji partii politycznej lidera . 3 .3 .8 Charakter systemu wyborczego Dieter Nohlen pisze, e o typie systemu wyborczego decyduj regua rozstrzygania oraz zasada reprezentacji . W systemach proporcjonalnych wynik wyborw okrela si w duych okrgach wyborczych wedug proporcjonalnej formuy, a w parlamencie

Powrt do wadzy w wietle teorii przywdztwa politycznego

73

Powrt polityczny jako potwierdzenie procesualnego charakteru przywdztwa

sformowana zostaje proporcjonalna reprezentacja partii politycznych . W systemach wikszociowych elekcja zostaje rozstrzygnita w jednomandatowych okrgach wyborczych zgodnie z zasad majoratu . Z kolei tam, gdzie regua rozstrzygnicia i zasada reprezentacji nie s ze sob zgodne, systemy wyborcze okrela si mianem mieszanych (Nohlen 2004, s . 130) . Skoro za ponowny powrt na eksponowane stanowisko polityczne miaby by bardziej prawdopodobny przy maej liczbie podmiotw w systemie partyjnym, to rwnie mechanizm systemu wyborczego sprzyjajcy wytworzeniu ukadu bipolarnego sprzyja moe powrotom . Hipoteza 15: Proporcjonalna formua wyborcza w danym systemie wyborczym zmniejsza prawdopodobiestwo skutecznego powrotu politycznego .

74

Rozdzia II .

Powrt polityczny Salego Berishy

1 . Przebieg kariery politycznej

W Albanii po mierci dyktatora, Envera Hody, w 1985 r . wadz przej namaszczony jeszcze przez poprzednika Ramiz Alia . Nowy przewodniczcy Albaskiej Partii Pracy (Partia e Puns s Shqipris PPSh), majc wiadomo niezwykle restrykcyjnych zaoe realizowanych przez poprzednika polityk: zagranicznej (prba urzeczywistnienia ideau autarkii) oraz wewntrznej (ramy prawne Konstytucji Albanii z 1976 r . uniemoliwiajce legalizacj innych ni PPSh organizacji politycznych por . Krasniqi 2006, s . 185), musia w obliczu pogarszajcej si sytuacji ekonomicznej zgodzi si na nawizanie dwustronnych relacji midzypastwowych oraz koncesjonowanie rnych form dziaalnoci opozycyjnej . Mimo to reformy Alii okrelano jako zachowawcze, a jego samego oskarano o ch przeprowadzenia zmian ekonomicznych przy jednoczesnej petryfikacji zasady monopartyjnego systemu (Vickers, Pettifer 1999, s . 1819) . Sytuacja w Albanii w poowie roku 1990 bya ju bardzo napita . W lipcu na ulicach Tirany pojawiy si pierwsze wielotysiczne manifestacje, w ktrych brali udzia gwnie ludzie modzi i przedstawiciele albaskich intelektualistw . W tym samym czasie kilka tysicy osb zgosio si take do zagranicznych ambasad z prob o azyl polityczny na terenie pastw Europy Zachodniej (gwnie Woch i Niemiec) . Stao si jasne, e drobne ustpstwa w postaci zmian w skadach biura politycznego PPSh i rzdu nie powstrzymaj fali protestw, ktrych uczestnicy oprcz postulatw ekonomicznych wysuwali take dania o charakterze politycznym . 10 grudnia 1990 r . doszo do spotkania czonkw Komitetu Centralnego PPSh w Tiranie z grup pracownikw tamtejszego uniwersytetu . Celem rozmw bya prba znalezienia sposobu rozwizania kolejnego kryzysu, tym razem spowodowanego protestami studentw organizowanymi na terenie uniwersyteckiego kampusu . W gronie zaproszonych do dyskusji wykadowcw znajdowa si take nieznany wwczas szerzej Sali Berisha . Alia stwierdzi w udzielonym wiele lat pniej wywiadzie prasowym, e waciwie nie wiedzia o tym dyskutancie nic wicej ponad to, e wykonywa on zawd kardiologa, nalea do partii komunistycznej, a wczeniej przebywa we Francji na kursie specjalizacyjnym . Tym, co przesdzio o powierzeniu Berishy funkcji mediatora w rozmowach z liderami studenckiego ruchu opozycyjnego, byo w opinii Alii jego pochodzenie: podobnie bowiem jak protestujcy

76

studenci reprezentowa pnocn cz kraju (Vickers, Pettifer 1999, s . 36) . W zamyle wadz partii miao to zosta odebrane jako gest dobrej woli ze strony komunistw . Udzia w negocjcacjach zaktywizowa samego Berish, ktry zdoa wymc na przewodniczcym PPSh zgod na liberalizacj systemu politycznego w zamian za zakoczenie studenckich demonstracji . Kilka kolejnych dni wystarczyo, by grupa protestujcych studentw ogosia powstanie Demokratycznej Partii Albanii (Partia Demokratike e Shqipris PD) . Za jej liderw uznano Gramoza Pashko i wanie Berish, ale od samego pocztku funkcjonowania ugrupowania obaj mieli problem z uzyskaniem penej legitymacji dla swoich dziaa przede wszystkim dlatego, e obaj zaangaowani byli w przeszoci w polityczn dziaalno w PPSh . Pierwszy z politykw by wprawdzie jedynie szeregowym czonkiem partii, ale w dobie rewolucyjnych rozlicze zarzucono mu, e jego ojciec w latach 60 . sprawowa funkcj ministra w gabinecie Hody . Drugi z kolei nie do, e swoj karier polityczn w latach przeomu rozpoczyna jako emisariusz Alii, to wczeniej cieszy si w PPSh opini stanowczego i bezkompromisowego komunisty, ktry powanie traktowa ideologi goszon przez Hod i wbrew powszechnemu w latach dyktatury koniunkturalizmowi nie traktowa czonkostwa w partii jedynie jako elementu swojej kariery naukowej czy politycznej (Vickers, Pettifer 1999, s . 81) . Sam Berisha dziaalno w PPSh tumaczy nastpujco:
Robiem to w zgodzie z autentycznymi socjalistycznymi ideami . Stopniowo dochodziem do przekonania, e to bd, zrozumiaem, e albaski socjalizm zamieni si w wizienie, w okropn tragedi . W 1990 roku domagaem si od Alii pozbycia si jedynej partii po to, by otworzy drog do pluralizmu idei . Byem tym, ktry okreli Stalina jako najbardziej znienawidzon posta tego wieku (cyt . za: Vickers, Pettifer 1999, s . 81) .

Powrt polityczny Salego Berishy

W tamtym czasie Berisha posiada jednak do dobrze rozwinit sie powiza z lokalnymi liderami ruchu opozycyjnego, ktrzy w wikszoci wywodzili si z krgw kultury akademickiej . Wizaa si z tym moliwo zaakceptowania Berishy jako mediatora zarwno przez wadze PPSh, jak i przez protestujcych obywateli (Vickers, Pettifer 1999, s . 35) . Nie wystarczyo to jednak do tego, by odnie natychmiastowy sukces . Sceptycyzm opozycjonistw protestujcych przeciw Berishowskim epizodom przeszoci spowodowa, e pierwszym przewodniczcym PD zosta wybrany inny popularny kandydat Azem Hajdari . Kolejn porak okazay si dla Berishy pierwsze wolne wybory parlamentarne, ktre odbyy si na przeomie marca i kwietnia 1991 r . Przede wszystkim nie udao mu si wynegocjowa z przedstawicielami PPSh proporcjonalnej ordynacji wyborczej, a to ona miaa da organizacjom opozycyjnym wiksze szanse na pokonanie komunistw w wyborach . Po drugie, nie zdoano wymusi na komunistach kolejnych ustpstw tzw . metod faktw dokonanych . Wielotysiczne demonstracje, podczas ktrych formuowano radykalne postulaty oraz burzono pomniki powstae w epoce dyktatury Hody, szybko przerodziy si w akty przemocy, grabiey

77

Przebieg kariery politycznej

i wandalizmu . To, e Berisha, pretendujc do roli lidera ruchu opozycyjnego, nie potrafi zapanowa nad inicjowanymi przez siebie wiecami, wiadczyo o braku odpowiednich kompetencji organizacyjnych . Po trzecie wreszcie, krtka i intensywna kampania wyborcza nie przyniosa spodziewanych rezultatw . PD w pierwszych wolnych wyborach przegraa z komunistami . Dalsze umiejtne podsycanie niepokojw spoecznych oraz prowokowanie zamieszek przez przywdcw opozycji antykomunistycznej skutecznie uniemoliwio jednak nowo wyonionemu rzdowi pod wodz PPSh przeprowadzenie gruntownych reform ustrojowych i gospodarczych . W porozumieniu z powstajcymi dopiero zwizkami zawodowymi zwolennicy Berishy zorganizowali masowe demonstracje oraz strajki generalne . dano stuprocentowej podwyki pac, postulowano ograniczenie czasu pracy do szeciu godzin dziennie oraz oczekiwano podwyszenia emerytur . Sytuacja bya o tyle niepokojca, e nowy rzd z uwagi na swj komunistyczny rodowd mia trudnoci z otrzymaniem zagranicznego wsparcia finansowego (Vickers, Pettifer 1999, s . 64) . W takiej atmosferze pierwszy albaski postkomunistyczny premier, Fatos Nano, do prdko ogosi swoj dymisj, wzywajc do powoania rzdu zgody narodowej, w ktrym zasiedliby przedstawiciele wszystkich ugrupowa reprezentowanych w parlamencie . Cen, jak wadze zapaciy za zgod PD na poparcie nowego gabinetu oraz za gwarancj wygaszenia protestw spoecznych, byo wydanie decyzji o przeprowadzeniu w 1992 r . przedterminowych wyborw parlamentarnych (Vickers, Pettifer 1999, s . 67) . Rzd pod przewodnictwem Illi Bufiego, popierany przez wielk koalicj, zdoa jednak przetrwa zaledwie kilka miesicy, poniewa w tym czasie Berisha zdecydowa o wycofaniu ministrw PD z gabinetu . Wybrany przez parlament na urzd prezydenta Alia w obliczu kolejnego kryzysu politycznego szefem nowego rzdu (niepartyjnego) mianowa Vilsona Ahmetiego, ale jego gabinet mia jedynie tymczasowy charakter . W wyborach przeprowadzonych w 1992 r . PD zdobya 92 mandaty w 140-osobowym parlamencie, co pozwalao jej decydowa o tym, kto zostanie gow pastwa, ale nie dawao moliwoci samodzielnego uchwalenia konstytucji . Berisha zosta ostatecznie wybrany prezydentem Albanii nie tylko ze wzgldu na uzyskane poparcie parlamentarne, ale take dziki koncyliacyjnej postawie Alii, ktry po ogoszeniu wynikw przedterminowych wyborw do Zgromadzenia zrezygnowa z urzdu (cho do koca jego kadencji pozostaway cztery lata) (Tarifa 1998, s . 148) . Sukces Berishy przypiecztowao powoanie nowego premiera, Aleksandra Meksiego, ktry mia peni rol wykonawcy politycznych polece gowy pastwa . Meksi w momencie nominacji nie by znany szerokiej opinii publicznej, a jego dowiadczenie zawodowe ograniczao si do dziedziny inynierii budowlanej (Tarifa 1998, s . 148) . Poniewa politycy PD przed wyborami w 1992 r . zoyli wiele obietnic, oczekiwania spoeczne wobec nowych wadz byy ogromne . Spodziewano si szybkich reform gospodarczych, uspokojenia nastrojw i rzeczywistego odejcia od

78

autorytarnych metod rzdzenia . Dodatkowym atutem nowego gabinetu byo take bezkrytyczne nieomal poparcie, jakiego udzielia mu spoeczno midzynarodowa . Albaski politolog, Fatos Tarifa, konstatuje, e wielu liderw politycznych w Ameryce i w Europie popenio bd, udzielajc poparcia Berishy i uwaajc go (niesusznie) za Borysa Jelcyna Albanii: wybranego w sposb demokratyczny, a wic demokratycznego (Tarifa 1998, s . 100) . Dobrej opinii, jak nowy prezydent cieszy si w rodowisku dyplomatw, z pewnoci przysuyy si jego przyjacielskie relacje z amerykaskim ambasadorem w Tiranie, Williamem Ryersonem . W zamian za bezwarunkowe poparcie w walce o wadz w najwikszym antykomunistycznym ugrupowaniu (aspirowali do niej take Hajdari czy Pashko) Berisha zapewni Stanom Zjednoczonym w Albanii solidn geostrategiczn pozycj . Przewodniczcy opozycji zarzuca nawet liderowi konserwatystw, e w latach swojej prezydentury uczyni z kraju amerykask bananow republik (Biberaj 1999, s . 158) . Pierwsz podr zagraniczn albaski prezydent odby wanie do Waszyngtonu, a podczas jej trwania otrzyma zapewnienie o dalszym finansowym wsparciu dla reform . W latach 19921996 Stany Zjednoczone na pomoc humanitarn i rozwojow w Albanii przeznaczyy ponad 200 milionw dolarw . Bilateralne stosunki z Amerykanami pogorszyy si jednak znaczco po wybuchu konfliktu albasko-greckiego . Grecy prbowali wywrze w Stanach Zjednoczonych dyplomatyczny nacisk, by amerykaska administracja podja interwencj w sprawie oskaronych o szpiegostwo i uwizionych w Albanii piciu czonkw mniejszociowej organizacji Omonia . Biay Dom odwoa wwczas z placwki Ryersona uwaajc, e le wypenia on funkcje mediacyjne pomidzy rzdami greckim i albaskim, jawnie opowiadajc si po stronie prezydenta Berishy . Krtko przed wyjazdem z Tirany dotychczasowy ambasador USA uhonorowany zosta najwyszym albaskim odznaczeniem Orderem Flagi (Balk, Stsalkov 2005, s . 384) . Berisha i Meksi od pierwszych dni urzdowania musieli liczy si ze skonsolidowan i siln opozycj . Socjalistyczna Partia Albanii (Partia Socialiste e Shqipris PS) oskaraa nowe wadze o to, e przy pomocy tzw . nowej nomenklatury (tj . dziaaczy skupionych wok PD, ktrzy jednak nierzadko w czasach dyktatury Hody naleeli do partii komunistycznej) prbuj zawaszczy instytucje pastwa . Zawaszczeniu takiemu suy miaa na przykad reforma wymiaru sprawiedliowci . Wprowadzenie szybkich kursw na stanowiska tzw . pomocnikw sdziego, ktre w zamierzeniu ministerstwa sprawiedliwoci miay dopomc w zniwelowaniu brakw kadrowych w sdach, w opinii przedstawicieli opozycji byo prb popiesznego awansowania nowych nominatw politycznych . Zwikszenie uprawnie policji postrzegano za jako nieformaln grob skierowan wobec politykw opozycji (Biberaj 1999, s . 150) . Berisha w czasie swojej prezydentury rwnie wiele miejsca co kwestiom zwizanym z reformami ustrojowymi i ekonomicznymi powici polityce historycznej i problemowi odpowiedzialnoci prawnej za zbrodnie popenione w czasach

Powrt polityczny Salego Berishy

79

Przebieg kariery politycznej

dyktatury . Prezydent forsowa zmiany w resortach siowych, poniewa uwaa je za ostatnie bastiony komunizmu, natomiast ad acta odoy debat konstytucyjn . Elez Biberaj wprost wskazuje, e nie wykorzystano ogromnego kredytu zaufania, ktrym liderzy PD cieszyli si w drugiej poowie 1992 r . (Biberaj 1999, s . 153) . O tym, e poziom poparcia dla nowych wadz szybko si zmniejsza, wiadczyy wyniki wyborw samorzdowych, ktre odbyy si kilka miesicy po elekcji parlamentarnej . PD zdobya wwczas 43% gosw, socjalici za 41% (Krasniqi 2009, s . 69) . Kryzysy polityczne w pierwszych latach prezydentury Berishy nie byy jedynie odzwierciedleniem problemw ekonomicznych i spoecznych . Za jedn z ich przyczyn naleaoby uzna take brak jakiejkolwiek wsppracy z opozycyjn PS . Tradycja traktowania przeciwnikw politycznych jako wrogw, a nie oponentw, spowodowaa, e socjalici pod wodz Fatosa Nano przyjli na siebie rol bezkompromisowych krytykw poczyna rzdu Meksiego . Biberaj tumaczy, e bya to te forma odwetu lidera PS za uniemoliwienie mu sprawowania wadzy po wygranych przez postkomunistw w 1991 r . wyborach parlamentarnych (Biberaj 1999, s . 157) . Wzajemn wrogo PD i PS wzmogo dodatkowo w lipcu 1993 r . aresztowanie Nano pod zarzutem zdefraudowania 8 milionw dolarw pomocy zagranicznej . Socjalici natychmiast skrytykowali Berish za wykorzystywanie wymiaru sprawiedliwoci do zastraszania politykw opozycji . Obz prezydenta replikowa, e areszt zastosowany wobec byego premiera by po prostu elementem szeroko zakrojonej walki z korupcj (Biberaj 1999, s . 158) . Rok po tym wydarzeniu nastpi najpowaniejszy kryzys polityczny, ktry zachwia pozycj Berishy w albaskim systemie politycznym . Zoyy si na trzy gwne przyczyny . Po pierwsze, gdy w maju rzd ogosi, e jedyn form rekompensaty, ktr pastwo moe zaproponowa dysydentom i byym winiom politycznym, s niewielkie odszkodowania, ci rozpoczli strajk godowy . Protest zosta przez tiraski sd uznany za nielegalny, lecz godujcy zignorowali wezwania ministra spraw wewntrznych do jego zaprzestania . W zwizku z tym podjto decyzj o uyciu si porzdkowych . Wywoao to fatalne wraenie: oto rzd z pomoc policji pacyfikowa winiw politycznych, walczcych jeszcze niedawno o podstawowe prawa przysugujce obywatelom w systemach demokratycznych (w tym prawo do strajku) . Po drugie, 10 kwietnia 1994 r . doszo na granicy albasko-greckiej do incydentu dwch albaskich pogranicznikw zostao zastrzelonych przez greckich napastnikw . W odwecie wadze Albanii zatrzymay, a nastpnie skazay za szpiegostwo, nawoywanie do separatyzmu oraz nielegalne posiadanie broni, piciu czonkw partii mniejszoci greckiej Omonii . Wyroki skazujce, ktre zapady po krtkim procesie, wywoay fal krytyki nie tylko w Grecji, ale take w wielu pastwach zachodnich . Efektem tych zdarze byo wanie odwoanie przez Biay Dom dotychczasowego ambasadora Stanw Zjednoczonych w Albanii . Trzeci i najpowaniejsz porak wizerunkow Berishy w 1994 r . byo zorganizowanie referendum konstytucyjnego, w ktrym obywatele opowiedzieli si

80

przeciwko rozwizaniom forsowanym przez prezydenta . W debacie na temat projektu konstytucji opozycja domagaa si znaczcego ograniczenia uprawnie gowy pastwa, a nawet sprowadzenia tego urzdu jedynie do reprezentacyjnej funkcji (nie ukrywano przy tym, e chodzi gwnie o ograniczenie zakresu kompetencji samego Berishy), natomiast prorzdowa wikszo postulowaa wprowadzenie takich regu konstytucyjnych, ktre umoliwiayby sprawowanie wadzy w warunkach silnej politycznej polaryzacji oraz relewantnych podziaw regionalnych i religijnych kraju (oznaczao to w praktyce skupienie peni wadzy wykonawczej w jednym prezydenckim orodku) . W obliczu coraz silniejszych midzynarodowych naciskw Berisha zdecydowa si przerwa w konstytucyjny impas jesieni 1994 r . (Biberaj 1999, s . 174) . Prezydent zaproponowa projekt ustawy zasadniczej, zakadajcy utrzymanie semiprezydenckiej formy rzdw . Zosta on jednak przyjty krytycznie, poniewa w niedostatecznym stopniu uwzgldnia postulaty mniejszoci narodowych zamieszkujcych teren Albanii . Take sam tryb procedowania nad projektem wywoa protesty: Berisha po prostu zapowiedzia w telewizji, e w obliczu niemonoci dojcia do porozumienia z socjalistami ogasza referendum, w ktrym o dalszym losie konstytucji zadecydowa powinni obywatele . Wynik gosowania by porak prezydenta . Przy do wysokiej frekwencji (84,4%) za przyjciem projektu gosowao 54% Albaczykw, przeciwko 42% (Schmidt-Neke 1995, s . 8384) . Prezydent win za taki rezultat referendum obarczy rzd, ktry nie radzi sobie ze wprowadzaniem reform ekonomicznych mogcych poprawi sytuacj materialn obywateli Albanii . Do wyborw parlamentarnych w 1996 r . albaskie partie przystpoway wic w warunkach skrajnej polaryzacji sceny politycznej, ktrej gwn osi podziau pozostawa stosunek do pomysw i metod sprawowania wadzy przez prezydenta . W ostatecznym starciu liczyy si jedynie dwa due podmioty: PD, wci cho osabiona trzema rozamami popierajca prezydenta Berish i rzd Meksiego, oraz PS, krytykujca kade posunicie rzdzcych, ale dziki temu zyskujca na wyrazistoci i mogca prezentowa si jako jedyne alternatywe ugrupowanie polityczne zdolne do pokierowania krajem . Ostateczne zwycistwo odniosa w tych wyborach PD, w zwizku z czym misj stworzenia nowego rzdu ponownie otrzyma Meksi . Wydawao si wwczas, e nic nie moe stan prezydentowi Berishy na drodze do jego reelekcji . Kryzys przywdczy nastpi jednak nadspodziewanie szybko . W pierwszej poowie lat 90 . wielu obywateli Albanii zainwestowao swoje oszczdnoci w fundusze inwestycyjne przypominajce swoj konstrukcj tzw . piramid finansow . Mechanizm dziaania piramid w duym uproszczeniu polega na tym, e zainwestowane przez klientw rodki mona byo im wypaca tylko wwczas, gdy fundusz dokapitalizowywany by przez kolejnych inwestorw . Proceder ten doprowadzi w kocu do sytuacji, w ktrej zobowizania wypat znaczco przekroczyy wysoko dokonywanych wpat . W zwizku z tym na pocztku 1997 r . kolejne fundusze zaczy ogasza swoj upado (Vaughan-Whitehead 1999) .

Powrt polityczny Salego Berishy

81

Przebieg kariery politycznej

O przyczynienie si do bankructwa czci funduszy inwestycyjnych, pocigajcego za sob utrat zainwestowanych przez klientw rodkw, oskarano otoczenie premiera i prezydenta . Wielu politykw PD byo bowiem powizanych z zarzdami tych instytucji finansowych i duo wczeniej wiedziao o ich problemach i grobie upadku (Dziak 2000, s . 11) . Protesty i zamieszki, ktre wybuchay po kadorazowym podaniu do publicznej wiadomoci informacji o upadoci kolejnego funduszu, przybieray na sile i obejmoway kolejne regiony kraju . Atmosfer niepokoju podsycay wystpienia politykw PS, ktrzy nie tylko wzywali do ustpienia wadz, ale take wspierali radykalne wystpienia demonstrantw . W marcu 1997 r . na poudniu kraju doszo do atakw na komisariaty policji i jednostki wojskowe, a take do grabiey skadw z amunicj i broni, co bezporednio zagraao bezpieczestwu ludnoci cywilnej i grob wybuchu wojny domowej pomidzy przeciwnikami i zwolennikami Berishy czynio cakiem realn (Pettifer, Vickers 2009, s . 1934) . Prezydent, majc wiadomo powagi sytuacji, prbowa pocztkowo obarczy odpowiedzialnoci za wydarzenia rzd . Wezwa do ustpienia premiera Meksiego, a na jego miejsce powoa przedstawiciela socjalistw Bashkima Fino . Nowy szef gabinetu mia peni swoj funkcj a do czasu przeprowadzania przedterminowych wyborw parlamentarnych zaplanowanych na czerwiec 1997 r . Znaczcym ustpstwem poczynionym na rzecz konkurentw politycznych, a obliczonym na pozostanie na stanowisku, byo take uwolnienie lidera PS . Nie przynioso to jednak uspokojenia nastrojw spoecznych . By opanowa sytuacj, prezydent zdecydowa si przyj pomoc militarn Unii Europejskiej . W marcu 1997 r . pod przewodnictwem Woch rozpocza si operacja si midzynarodowych Alba, majca na celu przywrcenie porzdku i zapewnienie warunkw do przeprowadzenia uczciwych i bezpiecznych wyborw parlamentarnych (Pettifer, Vickers 2009, s . 6577) . Zgodnie z przewidywaniami przedterminow elekcj wygraa PS, ktrej wadze mimo moliwoci powoania jednopartyjnego gabinetu wikszociowego w obliczu wci trwajcego kryzysu zdecydoway o zawizaniu szerokiej koalicji dysponujcej wikszoci gosw konieczn do przeprowadzenia zmian konstytucyjnych . Stao si jasne, e gwnym celem socjalistw bdzie znaczce ograniczenie uprawnie prezydenta i przekazanie ich do orodka rzdowego . Protestujc przeciwko takiej strategii oraz podkrelajc rzekome faszerstwa wyborcze, ktre miay miejsce podczas liczenia gosw w 1997 r ., Berisha sam zdecydowa si poda do dymisji . Jednoczenie ogosi bojkot obrad parlamentu przez deputowanych reprezentujcych PD . Jego nastpc nowo zaprzysieni parlamentarzyci wybrali Rexhepa Meidaniego (zob . Smith 1999, s . 23) . Na czele socjalistycznego gabinetu w 1997 r . stan Nano . Deklarowa on podjcie dziaa na rzecz podwyszenia standardw demokratycznych w Albanii, ktra po okresie dyktatury Hody, burzliwej transformacji oraz prezydenturze Berishy wci uznawana bya za pastwo zapnione w postpie modernizacyjnym . Rzd Nano ogosi take zamiar przystpienia kraju do NATO i UE oraz zdecydowa o reformie

82

albaskiej armii, ktra miaa spowodowa jej odpolitycznienie . Z czasem jednak, gdy pozycja polityczna PS si umacniaa (ugrupowanie Berishy przeywao wwczas swj najwikszy kryzys: bojkot parlamentu pozbawia deputowanych moliwoci wpywu legislacyjnego, a sama PD stana w obliczu powanych rozamw), niezalene organizacje bronice praw czowieka coraz czciej sygnalizoway wzrost liczby zjawisk patologicznych w yciu publicznym . Oskarano na przykad wadze o nkanie opozycyjnych mediw licznymi kontrolami urzdu skarbowego (Balk, Stsalkov 2005, s . 377) . Na korzy Berishy, pozostajcego wci na stanowisku przewodniczcego PD, dziaao to, e rzd socjalistyczny (zapowiadajcy po stumieniu zamieszek wywoanych upadkiem piramid finansowych zaprowadzenie w kraju porzdku) nie potrafi skutecznie walczy ze rodowiskiem przestpczym i kulturowo uwarunkowanymi formami przemocy, takimi jak na przykad prawo zemsty . W efekcie pomimo uchwalenia ustaw, dziki ktrym udao si rozbroi wikszo obywateli, liczba zabjstw w Albanii wcale si nie zmniejszya . Berisha wykorzystywa kad okazj, by tego typu akty kryminalne dyskontowa na rzecz swojego ugrupowania . I tak na przykad zabjstwo trzech dziaaczy PD z Tropoi, dokonane w styczniu 1998 r ., przez dugi czas byo powodem publicznych oskare o podeganie do nienawici kierowanych wobec socjalistw (Schmidt-Neke 1998, s . 517518) . Bojkot parlamentu zainicjowany przez Berish w 1997 r . na dusz met okaza si mao skuteczny . PS dysponowaa w Zgromadzeniu wikszoci 65,1% mandatw, co pozwalao jej nie tylko sprawnie rzdzi, ale nawet uchwali now konstytucj, ktr nastpnie w referendum zatwierdzili obywatele (Dyrmishi 2009, s . 60) . Powodu do zakoczenia bojkotu i powrotu deputowanych PD do aw parlamentarnych dostarczy kryzys kosowski . Berisha ogosi, e w obliczu zagroenia obywateli Albanii w Kosowie konieczna jest wewntrzpastwowa jedno pozwalajca wypracowa skuteczn polityk nacisku na organizacje midzynarodowe (Schmidt-Neke 1998, s . 523) . Ogromny wstrzs polityczny wywoao w 1998 r . zabjstwo jednego z liderw PD, Hajdariego . Pomimo e nie udao si ostatecznie ustali motywu, ktry przywieca sprawcy zbrodni (prawdopodobnie chodzio o zemst za obraliwe gesty kierowane przez ofiar wobec innego parlamentarzysty kilka miesicy wczeniej; pojawiay si take przypuszczenia o prowokacji rodowiska samego Berishy nigdy jednak nie potwierdzono tych wersji wydarze), lider opozycji po raz kolejny nie zawaha si uczyni z tego wydarzenia argumentu, ktry potwierdzaby tez o przeladowaniu jego partii przez rzdzcych socjalistw . Pogrzeb Hajdariego przerodzi si w demonstracj poparcia dla Berishy zakoczon atakiem na siedzib premiera . By nie dopuci do kolejnego wybuchu regularnych zamieszek, na wezwanie lidera PD do dymisji poda si premier Nano . Przeprowadzone w 2000 r . wybory lokalne byy swoistym testem przed zaplanowan na rok nastpny elekcj parlamentarn . Okazao si, e pomimo pocztkowych

Powrt polityczny Salego Berishy

83

Przebieg kariery politycznej

trudnoci w sprawowaniu wadzy oraz wrogiej antyrzdowej retoryki socjalici wci utrzymywali znaczce poparcie (Krasniqi 2009, s . 205207), co skonio Berish do zawizania przedwyborczego sojuszu . PD do wyborw w 2001 roku przystpia w bloku ugrupowa centroprawicowych Unia dla Zwycistwa (Bashkimi pr Fitoren bf), ale nie przynioso to spodziewanych korzyci . Socjalici zdobyli ponad poow parlamentarnych mandatw i po raz kolejny utworzyli wikszociowy gabinet . Na jego czele stan Ilir Meta . Pierwszym sygnaem wiadczcym o umacnianiu si pozycji Berishy po kryzysie przywdczym z 1997 r . byy wybory prezydenckie, ktre przeprowadzono pi lat pniej (po upywie kadencji prezydenta Meidaniego) . Wykorzystujc wewntrzne podziay w PS, lider najwikszego opozycyjnego ugrupowania zdecydowa porozumie si z Nano, pozostajcym wwczas w konflikcie z premierem, i przeforsowa w wyborach kandydatur wiceprzewodniczcego PD, Alfreda Moisiu . Plan ten udao si wprawdzie zrealizowa, ale naley pamita, e nowa konstytucja znaczco ograniczya uprawnienia gowy pastwa w albaskim systemie politycznym, dlatego ten niewtpliwy sukces PD mia przede wszystkim wymiar symboliczny . Pierwsze od dziesiciu lat porozumienie pomidzy socjalistami a PD zostao pozytywnie przyjte na arenie midzynarodowej . Uznano, e jest to dobry krok w stron konsolidacji albaskiej demokracji . Dla Berishy by to jednak kolejny etap realizacji strategii, ktra miaa mu umoliwi powrt do wadzy . Po wyborach prezydenckich w 2002 r . konflikt w onie PS osign punkt kulminacyjny . Meta zosta odwoany ze stanowiska szefa gabinetu i zastpiony najpierw (tymczasowo) Pandelim Majko, a nastpnie (ponownie) Nano . Dotychczasowy premier zdecydowa si wwczas na opuszczenie szeregw partii i zaoenie wasnego ugrupowania, Sojuszu Socjalistw na rzecz Integracji (Lvizja Socialiste pr Integrim LSI) . Walka polityczna wewntrz PS spowodowaa, e cz wyborcw przestaa popiera socjalistw . W przeciwiestwie do rozamw na lewicy w PD panowaa dua zgodno co do politycznych priorytetw . Partia Berishy wci prbowaa porozumie si z mniejszymi ugrupowaniami umiarkowanej prawicy, cho dowiadczenie z 2001 r . (wwczas koalicja taka nie przyniosa spodziewanej wikszoci) osabio nieco tendencje konsolidacyjne . Zmiana systemu wyborczego dokonana w 2003 r . wymusia na najwikszych partiach politycznych zmian dotychczasowych strategii . Obawiajc si sytuacji, w ktrej nominaci PS i PD mogliby przegra w jednomandatowych okrgach wyborczych przez to, e gosy wyborcw na lewicy lub prawicy rozproszyyby si (w kilkunastu okrgach istniao takie niebezpieczestwo, poniewa przyjto, e gosowanie w JOW odbdzie si zgodnie z regu wikszoci wzgldnej, tj . wygra ten kandydat, ktry zdobdzie wicej gosw ni pozostali), oba najwiksze ugrupowania zawary przedwyborcze porozumienia . PS oraz PD nie rywalizoway w zasadzie w segmencie proporcjonalnym, a w zamian za to mniejsze partie sojusznicze zgodziy si nie zgasza swoich kandydatw w JOW . Lider PS zdoa w ten sposb

84

porozumie si z Socjaldemokratyczn Parti Albanii (Partia Social Demokratike e Shqipris PSD), natomiast przewodniczcy PD podpisa umow z Republikask Parti Albanii (Partia Republika e Shqipris PR) . O ile jednak PR stanowia dla partii Berishy najwiksze zagroenie i porozumienie z ni oddalao grob rozproszenia prawicowych gosw, o tyle PS nie udao si przekona do wsppracy najwikszego lewicowego konkurenta LSI . W tym przedwyborczym ukadzie Berisha okaza si lepszym strategiem, poniewa jego republikaski sojusznik zdoby w segmencie proporcjonalnym znacznie wiksz liczb mandatw anieli nieformalny koalicjant socjalistw, PSD . Uzyskana wsplnie przez PD i PR wikszo 74 mandatw pozwolia na wybr nowego premiera, ktrym zosta Berisha . Kadencj 20052009 naley oceni jako powany zwrot w dotychczasowej karierze lidera PD . Zmieniy si nie tylko priorytety polityki zagranicznej gabinetu, ale take styl przywdztwa samego premiera . Prbowano wykreowa wizerunek szefa rzdu jako polityka koncyliacyjnego i dcego do porozumienia . To, e Berisha mg zaj stanowisko premiera dziki sojuszowi z liderami PR, nie byo dla niego ograniczeniem . Z jednej strony koalicyjno rzdu pozwalaa jego szefowi podkrela umiejtno wypracowywania kompromisw oraz tumaczy brak realizacji obietnic wyborczych trudnociami negocjacyjnymi, z drugiej jednak lider gabinetu mia do dyspozycji szereg instrumentw instytucjonalnych, ktre w zaoeniu mogy dyscyplinowa koalicjanta i obnia jego faktyczne moliwoci wpywania na realizowan polityk . Jednym z takich instrumentw bya kwestia zmiany systemu wyborczego, ktra doprowadzia do znaczcego osabienia pozycji politycznej mniejszych ugrupowa parlamentarnych . W 2007 r ., wbrew woli PR, podpisano porozumienie z socjalistami, na mocy ktrego uchwalono kolejn nowelizacj ordynacji wyborczej . Od elekcji parlamentarnej przewidzianej na 2009 rok obowizywa mia proporcjonalny system wyborczy z zastosowaniem silnie represyjnej wobec niewielkich ugrupowa metody dHondta . Wybory te rzeczywicie przyniosy znaczcy spadek liczby partii reprezentowanych w parlamencie, a z drugiej strony poprawiy wyniki dwch najwikszych ugrupowa . Niewielka rnica w rozkadzie gosw spowodowaa jednak, e (paradoksalnie) najwiksz rol w procesie formowania koalicji przyszo odegra maemu LSI, ktry to ruch zdoby zaledwie cztery mandaty . Berisha wykaza si jednak w negocjacjach z Met znacznie lepszymi umiejtnociami ni lider socjalistw, Edi Rama, i w efekcie doszo do zawizania (niespjnej ideologicznie) koalicji pomidzy socjaldemokratycznym LSI a konserwatywn PD . Zmiany w prowadzonej przez rzd Berishy polityce zagranicznej polegay gwnie na odejciu od strategicznego sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi na rzecz cilejszej wsppracy z Uni Europejsk . Nie oznaczao to zupenego zerwania z tradycyjnym albaskim proamerykanizmem, czego dowodem byo entuzjastyczne przyjcie w Tiranie wstpienia do struktur Paktu Pnocnoatlantyckiego w 2008 r .

Powrt polityczny Salego Berishy

85

Przebieg kariery politycznej

(Pettifer, Vickers 2009, s . xvii) . Jednak nacisk obywateli (zwaszcza ludzi modych) na kwesti liberalizacji reimu wizowego, ktry stanowi barier w swobodnym przepywie towarw i poruszaniu si pomidzy Albani a pozostaymi krajami Europy, by jedn z gwnych przyczyn podjcia intensywnych rozmw na temat ewentualnego przystpienia do UE . Znakiem tego, e Albania gotowa jest speni wiele formalnych wymaga, ktre UE stawia pastwom aspirujcym do czonkostwa, miao by przyjcie szeregu ustaw zapewniajcych instytucjom pastwa nowe instrumenty w walce z przestpczoci gospodarcz i urzdnicz . Berisha za najwaniejsze sukcesy swojego gabinetu w tym zakresie uwaa zwaszcza: uchwalenie prawa zakazujcego penienia funkcji publicznych przez osoby, ktre mog znajdowa si przez to w konflikcie interesw, przyjcie jasnych i przejrzystych procedur standaryzujcych cele i metody wykorzystywania rodkw publicznych, likwidacj przerostu zatrudnienia w administracji publicznej[16] .

[16] Zob . wywiad Berishy dla telewizji BBC: http://news .bbc .co .uk/2/hi/programmes/hardtalk/7340471 .stm) .

86

2 . Kompetencje polityczne

Powrt polityczny Salego Berishy

2 .1

Analiza skutecznoci kampanii wyborczych

Przed pierwszymi wolnymi wyborami parlamentarnymi, ktre odbyy si w Albanii w 1991 r ., dostrzeono ogromn rnic pomidzy kampani wyborcz zorganizowan przez PD a kampani niezreformowanej jeszcze wwczas PPSh . Podczas gdy antykomunistyczna opozycja organizowaa masowe wiece, na ktrych prezentowano plakaty wyborcze oraz prbowano zjednoczy zwolennikw partii (choby za pomoc symbolu V), komunici ograniczyli swoj aktywno do tradycyjnych odczytw prezentujcych partyjny program wyborczy (Tarifa 1998, s . 137) . Wynik pierwszych wyborw (zdecydowana wygrana PPSh) wskazywa wyranie na to, e w kampanii PD zabrako elementw mogcych przechyli szal zwycistwa na stron nowego konserwatywnego ugrupowania . Za przyczyn niezadowalajcego rezultatu wyborczego uznano midzy innymi brak rwnoci w dostpie do telewizji publicznej, ktra na pocztku lat 90 . stanowia w praktyce jedyne rdo informacji o komitetach wyborczych . Kolejnym wanym czynnikiem przesdzajcym o sukcesie PPSh bya zmiana jej lidera . Alia, zdajc sobie spraw z tego, e dla wielu Albaczykw jest uosobieniem epoki komunizmu i chaosu transformacji, zdecydowa si usun w cie i twarz kampanii uczyni Fatosa Nano dotychczas mao znanego polityka, przedstawianego jednak jako dowiadczonego i kompetentnego reformatora . Charyzmatycznego przywdcy wci natomiast brakowao stronie opozycyjnej . Kampanii komunistw opozycja przeciwstawia jedynie wystpienia Berishy, ktry enigmatycznie obiecywa europejsk przyszo Albanii[17] oraz zacienienie wizw z USA (Vickers, Pettifer 1999, s . 52) . Na nic zday si prby odwzorowywania kampanii wyborczych z pastw o dugiej demokratycznej tradycji . Peter Lucas podsumowa to trafnym stwierdzeniem:
Podczas gdy Partia Demokratyczna wygraa kampani wyborcz, zwycizc wyborw okazaa si Partia Pracy (cyt . za: Tarifa 1998, s . 139) . [17] Jeden z plakatw wyborczych PD przedstawia wwczas Albani jako kolejn gwiazd na fladze Wsplnot Europejskich .

87

Kompetencje polityczne

PD szybko jednak zdoaa wycign wnioski z pierwszych przegranych wyborw i w 1992 r . zorganizowaa swoj kampani wyborcz zdecydowanie bardziej profesjonalnie . Zadbano o medialn obsug wielkich manifestacji, ktrych centralnym punktem byy zawsze wystpienia lidera partii (pozycja przewodniczcego ugrupowania wydawaa si ju wwczas niezagroona) . Styl przemwie Berishy przywoywa na myl amerykaskie kampanie prezydenckie . Wykorzystano tym samym potencja lidera PD, ktry bardzo dobrze prezentowa si jako orator przemawiajcy do tumu, znacznie gorzej z kolei wypada w bezporednich kontaktach z wyborcami (Vickers, Pettifer 1999, s . 79) . Zmiana strategii prowadzenia kampanii wyborczej przyniosa niewtpliwy sukces, ktrego dowodem by bardzo dobry wynik uzyskany w 1992 r . przez kandydatw PD . Kolejn kampani take zorganizowano wok osoby Berishy, ale okolicznoci nie byy dla PD ju tak sprzyjajce jak cztery lata wczeniej . Rzdy Meksiego nie przyniosy spektakularnych sukcesw ekonomicznych, a gosy krytyki pod adresem urzdujcego prezydenta paday nie tylko ze strony socjalistw, ale take ze strony partii skrajnej prawicy . Ponadto referendum konstytucyjne w 1994 r . zakoczyo si dla Berishy negatywnym wynikiem . Sztab PD gwn kwesti kampanii wyborczej w 1996 r . postanowi uczyni problem walki z korupcj . Co ciekawe, chodzio gwnie o naduycia w administracji pastwowej, a wic tam, gdzie w ogromnej wikszoci zatrudnieni byli nominaci partii rzdzcej . Zadbano jednak o to, by pokazowe zatrzymania dotyczce przestpstw korupcyjnych oraz procesy wytaczane ich sprawcom dotkny wycznie urzdnikw niskiego szczebla (Biberaj 1999, s . 279) . Miao to sprawia wraenie uczciwoci liderw partii na szczeblu centralnym oraz wzbudza w obywatelach przekonanie, e prezydent nie zawaha si ujawni zdarze korupcyjnych, nawet jeli dotycz one czonkw PD . Reform, ktra miaa zagwarantowa partii sukces, bya polityka odnowy . Podczas krajowej konwencji wyborczej w kwietniu 1996 r . zdecydowano o zmianach personalnych w wikszoci organw partii w samej tylko nowo wyonionej radzie krajowej 65-procentow wikszo stanowili czonkowie zasiadajcy w niej po raz pierwszy . Wybrano take nowego przewodniczcego ugrupowania, blisko zwizanego z Berish, Tritana Shehu . Pord wszystkich 115 kandydatw reprezentujcych parti w jednomandatowych okrgach wyborczych 78% stanowiy osoby do tej pory niekandydujce . Strategia ta przyniosa spodziewany efekt . Sondae przedwyborcze wskazyway na to, e poparcie zarwno dla partii, jak i dla samego prezydenta byo wwczas znaczce zadowolenie ze sposobu wypeniania obowizkw przez gow pastwa wci wyraao 75% respondentw (Biberaj 1999, s . 279) . W 1996 r . zadbano take o odpowiedni opraw ludyczn kampanii . Na wiecach prezentowano PD jako nowoczesn parti o centrowym profilu ideowym (skutecznie unikano zbyt czstych odwoa do prawicowoci) oraz wskazywano na sukcesy ekonomiczne rzdu Meksiego . Wystpieniom politykw towarzyszyy koncerty

88

najlepszych zespow, a gwnym hasem kampanii uczyniono slogan: Z nami kady wygrywa (Biberaj 1999, s . 291) . Nie bez znaczenia okazao si take wsparcie udzielone Berishy w kampanii przez Stany Zjednoczone . W marcu i kwietniu Albani odwiedzili z oficjalnymi wizytami sekretarz obrony USA, William Perry, oraz podsekretarz stanu, Timothy Wirth . Z kolei niecay miesic przed wyborami przyjty zosta w Waszyngtonie albaski minister spraw zagranicznych, Alfred Serreqi, ktry spotka si midzy innymi z sekretarzem stanu, Warrenem Christopherem . Po spotkaniu tym wydano owiadczenie, w ktrym Stany Zjednoczone zapewniy o swoim poparciu dla przeprowadzanych w Albanii reform demokratycznych (Biberaj 1999, s . 293) . Motyw nowego pocztku powrci w kampanii PD w 2005 r . Pocztek w oznacza jednak tym razem radykalne odcicie si od metod sprawowania wadzy przez rzd socjalistw . Si rzeczy skupiono si wic na atakach wymierzonych w koczcy swoj kadencj gabinet . Podkrelano zbyt zaye kontakty dyplomatyczne premiera Nano z greckim rzdem, niepodjcie odpowiednich dziaa obronnych, ktre mogyby pomc Albaczykom z Kosowa w czasie kryzysu kosowskiego, nierozwizany problem przestpczoci zorganizowanej, zatrwaajco wysoki poziom korupcji oraz zapnienia w inwestycjach infrastrukturalnych (Pettifer 2005, s . 2) .

Powrt polityczny Salego Berishy

2 .2

Umiejtnoci retoryczne

Wygaszanie pomiennych rewolucyjnych przemwie w pocztkowych latach kariery sprawiao Berishy duo trudnoci . Byo to tym bardziej zaskakujce, e umiejtno kanalizowania emocji podburzonego tumu i zdolno ich przetransformowania w poparcie udzielone liderowi mogy by na przeomie lat 1990 i 1991 swoist przepustk do zdobycia wadzy w organizujcym si dopiero ruchu antykomunistycznym . Okazao si jednak, e wrd pretendentw do objcia funkcji przywdcy opozycji aden nie ma na tyle silnego autorytetu, by mc stan na czele demonstracji i reprezentowa wobec wadz interesy protestujcych obywateli . Dlatego te kiedy na pocztku 1991 r . w Tiranie organizowano manifestacje studentw, gwnym politycznym rozgrywajcym pozostawa Alia . Prbowa on nie dopuci do przeksztacenia zamieszek w regularn wojn domow midzy zwolennikami a przeciwnikami dehodyizacji, negocjujc jednak z poszczeglnymi grupami protestujcych, a nie z politykami (Tarifa 1998, s . 136137) . Berisha zastosowa wwczas specyficzn taktyk wyrczania si formalnie wci stojcym na czele PD Hajdarim . To przewodniczcy ugrupowania odgrywa rol lidera protestujcych, posugujc si przy tym rodkami retorycznymi, ktre okrelono w niektrych rdach mianem ordynarnych i prostackich (Vickers, Pettifer 1999, s . 44) . Berisha ograniczy za swoj aktywno do mediowania pomidzy komitetem centralnym PPSh a protestujcymi studentami .

89

Kompetencje polityczne

Gdy okazao si, e pozyskanie zaufania demonstrantw moe okaza si kluczem do przejcia wadzy w PD, coraz wiksz aktywno na tym polu zacz przejawia Pashko . To wanie temu politykowi autorzy czsto przypisuj odpowiedzialno za gwatown radykalizacj da studentw w obliczu rozpoczynajcej si w lutym 1991 r . kampanii wyborczej . W cigu kilku dni od podjcia wsppracy z Pashko studenci, domagajcy si dotd likwidacji kursu militarnego oraz zaj marksizmuleninizmu, zadali ustpienia ministrw: spraw zagranicznych, spraw wewntrznych oraz sprawiedliwoci (Vickers, Pettifer 1999, s . 47) . Sytuacja diametralnie zmienia si na przeomie 1991 i 1992 r ., kiedy to ostatecznie na korzy Berishy rozstrzygnita zostaa kwestia tego, kto zostanie przewodniczcym PD . Otrzymane przeze wsparcie merytoryczne (gwnie ze strony specjalistw do spraw wizerunku) oraz odbycie szkole medialnych pozwoliy w peni wykorzysta potencja przywdcy i oprze kampani przed wyborami parlamentarnymi w 1992 r . na jego zdolnociach oratorskich . Kampania wyborcza uwolnia wwczas temperament Berishy . Jego nadekspresyjno czsto porwnywano do stylu przemawiania lidera boniackich Serbw, Radovana Karadicia . Styl ten okrelano mianem przebiegego i impulsywnego, by on jednoczenie zewntrznym wyrazem niekamanej wiary w zdolno rozwizania nieomal wszystkich problemw trapicych kraj (Vickers, Pettifer 1999, s . 82) .

2 .3

Metody walki z przeciwnikami politycznymi

W demokratycznej Albanii obstrukcja przybraa nieomal zinstytucjonalizowan posta zachowania politycznego . Po raz pierwszy posuy si t metod wanie Berisha . Po przegranych w 1991 r . wyborach lider PD postanowi sabotowa wszelkie dziaania nowych wadz . Strategia ta zakadaa zarwno bojkotowanie obrad parlamentu, ale take co wywoao znacznie powaniejsze konsekwencje sprzeciw dla wprowadzenia jakichkolwiek reform ekonomicznych . Obstrukcja bya moliwa dziki cisej wsppracy PD z powstajcymi w przedsibiorstwach zwizkami zawodowymi . Pomimo tego, e premier Nano opowiada si za zmianami ewolucyjnymi i nie zamierza zgadza si na jakiekolwiek gospodarcze terapie szokowe, wszelkie jego propozycje (lub decyzje) spotykay si z krytyk zwizkowcw, ktrzy zorganizowali w Tiranie trzytygodniowy strajk generalny . Podczas wielu demonstracji dochodzio do star z policj . Chcc unikn cakowitego paraliu pastwa i jednoczenie nie wyraajc zgody na siowe stumienie protestw, Nano po dwch miesicach urzdowania poda si do dymisji (Tarifa 1998, s . 140) . Metoda obstrukcji stosunkowo szybkowo obrcia si jednak przeciw Berishy . Podkrelajc niedemokratyczno zapisw uchwalonej wwczas ordynacji wyborczej (prezydent dokona skrajnie niekorzystnego dla PS podziau okrgw wyborczych) oraz powoujc si na raporty Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy

90

w Europie (OBWE), w ktrych stwierdzano liczne naruszenia prawa wyborczego, socjalici zdecydowali si zbojkotowa wybrany w 1996 r . parlament . Uznali bowiem, e jego skad nie odzwierciedla rzeczywistych preferencji wyborczych obywateli Albanii (Balk, Stsalkov 2005, s . 376) . Bojkot ten sta si pocztkiem kryzysu politycznego, ktry swoje apogeum osign rok pniej . Kiedy partia Berishy przegraa wybory w 1997 r ., jej przewodniczcy ponownie zdecydowa o tym, e deputowani PD nie wezm udziau w pracach parlamentu . Decyzja ta okazaa si nietrafiona, poniewa liczba uzyskanych mandatw pozwalaa socjalistom na skuteczne rzdzenie nawet w sytuacji, gdy deputowani PD nie uczestniczyli w obradach . Berisha liczy jednak wwczas na midzynarodowe wsparcie ze strony innych europejskich pastw . Byy prezydent chcia, aby na podstawie krytycznych raportw OBWE wyniki wyborw z 1997 r . uznano na arenie midzynarodowej za niewane . Nadzieje na taki obrt spraw rozwia jednak do szybko komisarz Hans van den Broek, ktry przedstawiajc oficjalne stanowisko Komisji Europejskiej wezwa PD do poszanowania wyborczego rezultatu . Pretekstem do zakoczenia bojkotu parlamentarnego sta si konflikt kosowski[18] . Lider opozycji wezwa wwczas wszystkie albaskie siy polityczne do jednoci w obliczu krzywd, jakich kosowscy Albaczycy mieli doznawa ze strony Serbw (Krasniqi 2006, s . 232233) . Kolejn metod walki politycznej, ktr czsto wykorzystywa Berisha (zwaszcza gdy po raz pierwszy peni funkcj gowy pastwa), byo zastraszanie oponentw . Jednym z instrumentw intymidacyjnych staa si ustawa lustracyjna uchwalona w 1993 r . Dawaa ona dyrektorom przedsibiorstw i instytucji pastwowych prawo do zatrudniania i zwalniania pracownikw bez jakiegokolwiek uzasadnienia swoich decyzji oraz bez moliwoci odwoania si od nich . Powoujc si na zapisy ustawy, w cigu kilku miesicy pozbawiono stanowisk wielu czonkw lub zwolennikw PS . Nie mia przy tym znaczenia fakt, czy w latach dyktatury Hody osoby te peniy jakiekolwiek funkcje pastwowe i czy czerpay z tego tytuu profity . Jedynym powodem represji byo poparcie udzielane socjalistom po demokratycznym przeomie z 1990 r . Z uwagi na silnie zakorzenion w spoeczestwie albaskim kultur klanow przyczyn zwolnienia z dotychczasowej posady w wietle ustawy lustracyjnej mogo by te posiadanie krewnych, ktrzy czynnie wspierali system komunistyczny przed 1990 r . Lider PD wzywa swoich zwolennikw do wykorzystywania nowego prawa w celu wyczyszczenia administracji publicznej ze wszystkich socjalistw i ich dzieci oraz wprowadzenia na ich miejsce obywateli politycznie wiarygodnych (cyt . za: Tarifa 1998, s . 167) .
[18] Chodzi o zaostrzenie dziaa zbrojnych przez Armi Wyzwolenia Kosowa (Ushtria lirimtare eKosovs UK), ktre wywoao akcj odwetow serbskich wojsk w postaci pacyfikacji kosowskich wsi uwaanych za bazy separatystw . Reakcj Serbii w specjalnej rezolucji potpi wwczas Parlament Europejski (zob . Gibas-Krzak 2009, s . 181182) .

Powrt polityczny Salego Berishy

91

Kompetencje polityczne

Inn metod zastraszania oponentw byy pokazowe aresztowania i procesy . Krtko po objciu przez Berish funkcji prezydenta (we wrzeniu 1992 r .) aresztowano Ali, a kilka miesicy pniej nowego przewodniczcego PS, Nano . Obaj politycy zostali oskareni o defraudacj rodkw finansowych przyznanych Albanii w ramach pomocy zagranicznej w czasach premierostwa Nano . Proces lidera PS rozpocz si osiem miesicy po jego aresztowaniu i doprowadzi do skazania byego premiera na dwanacie lat wizienia (sd apelacyjny zmniejszy pniej wymiar tej kary) . Zdaniem badaczy dowody w procesie nie byy jednoznaczne, dlatego te wielu obserwatorw uznao, e skazanie Nano stanowio akt zemsty politycznej . Przeciwko takim praktykom protestowaa m .in . Amnesty International (Tarifa 1998, s . 164) . Ponurym dowcipem, oddajcym jednak atmosfer pierwszych miesicy urzdowania prezydenta Berishy, byo haso ukute przez jego przeciwnikw: Droga do wolnej prasy i demokracji wiedzie przez wizienie . Oprcz czoowych politykw partii opozycyjnej na wyroki wizienia skazano take: byego premiera Vilsona Ahmetiego, byego prezesa banku narodowego Ilira Hotiego oraz ministra gospodarki Genca Ruliego (Balk, Stsalkov 2005, s . 374) . Symbolem walki lidera PD z systemem komunistycznym stao si take aresztowanie Nedmii Hody, wdowy po dyktatorze, i skazanie jej na jedenacie lat wizienia w zwizku z zarzutami o malwersacje finansowe dokonane w czasach rzdw socjalistw pomidzy 1991 a 1992 r . Aresztowa na pocztku lat 90 . nie uniknli dziennikarze . W czerwcu 1993 r . na sze miesicy pozbawienia wolnoci skazany zosta Idajet Beqiri, lider nacjonalistycznej Partii Albaskiej Jednoci Narodowej, a jednoczenie wydawca gazety Kombi . Nazwa on Berish wrogiem albaskiego ludu oraz obwinia PD o niewywizanie si z wyborczych obietnic i brak reform, ktre pozwoliyby skutecznie walczy z korupcj . Gonym echem odbio si take uwizienie wydawcy dziennika Koha Jone, ktrego oskarono o ujawnienie tajemnicy pastwowej . We wszystkich przypadkach karania i zastraszania dziennikarzy protestowao wiele organizacji midzynarodowych . Pod naciskiem wewntrznej i midzynarodowej opinii publicznej Berisha zdecydowa si ostatecznie wobec redaktorw skorzysta z prawa aski (Balk, Stsalkov 2005, s . 375) . Kiedy PD utracia parlamentarn wikszo i przesza do opozycji, zmieniy si take metody walki z przeciwnikami . Wykorzystywanie zasobw wadzy zastpiono dziaaniami zakulisowymi . Jedn z nowych taktyk Berishy stao si ignorowanie zasady fair play . Dobrze obrazuje j przykad kolejnych wyborw gowy pastwa . Gdy prezydent Meidani w 2002 r . koczy swoj kadencj, socjalici, dysponujcy w parlamencie wikszoci, zdecydowali si poprze w wyborach kandydata opozycyjnej PD . Oficjalne przesanki tego symbolicznego gestu (podwyszenie standardw demokratycznych i polepszenie wizerunku kraju na arenie midzynarodowej) czsto byy poddawane w wtpliwo, a w posuniciu wadz PS dostrzegano chodn kalkulacj . Partia nie dysponowaa wikszoci 3/5 gosw w Zgromadzeniu, a tylko taka wikszo moga zapewni wybr reprezentantowi socjalistw . Twardy

92

sprzeciw opozycji skutkujcy brakiem rozstrzygnicia elekcji w kolejnych piciu turach gosowa spowodowaby za automatyczne rozwizanie parlamentu . Nowa konstytucja z 1998 r . i tak ograniczya uprawnienia gowy pastwa do kwestii reprezentacyjnych i symbolicznych, dlatego zgod na wybr Alfreda Moisiu (wwczas wiceprzewodniczcego PD) oceniano raczej w kategoriach posunicia taktycznego socjalistw . W zamian za nie wadze PS otrzymay wyrazy poparcia ze strony Komisji Europejskiej oraz ambasady USA . W 2007 r . sytuacja bya ju diametralnie inna socjalici stanowili parlamentarn mniejszo, a poparcie rzdowi zapewniaa koalicja pod wodz PD . Oczekiwano jednak od Berishy zachowania zgodnego z zasad fair play, tzn . wyraenia przeze zgody na objcie urzdu prezydenta przez kandydata PS . Premier nie da si jednak przekona . Ostatecznie wybory wygra kandydat konserwatystw, Bamir Topi . Co wicej, brakujce gosy parlamentarne (partia Berishy nie dysponowaa wikszoci 3/5) udao si zebra, pozyskujc czasem za bardzo wysok cen poparcie deputowanych nienalecych do PS (Kalemaj, Jano 2008, s . 238) . Za specyficzn metod walki z przeciwnikami politycznymi uzna naley take inspirowanie konfliktw wewntrz obozu konkurentw . W 1997 r . PS przejmowaa wadz w Albanii w atmosferze niepokoju spoecznego wywoanego skutkami zakoczonego dopiero kryzysu (ktry nb . zaegnano jedynie dziki interwencji midzynarodowych si zbrojnych) . Znaczca przewaga uzyskana w wyborach parlamentarnych dowodzia tego, e liderzy ruchu socjalistycznego otrzymali wwczas duy kredyt spoecznego zaufania . Nie udao im si go jednak w peni wykorzysta, co wkrtce mia zdyskontowa Berisha . Po ustpieniu z funkcji prezydenta powrci on bowiem na stanowisko przewodniczcego partii, dziki czemu zachowa znaczn cz wpyww, sta si rwnie symbolem sprzeciwu wobec przeprowadzanych przez socjalistw reform . Pomimo e rzd Nano zaproponowa wiele projektw ustaw majcych pobudzi rozwj gospodarczy kraju i ustabilizowa sytuacj zarwno w polityce wewntrznej, jak i zagranicznej co wyborcy docenili w 2001 r ., ponownie oddajc wikszo gosw na PS ataki na premiera si nasilay . Przeciw dziaaniom wadz wystpowali ju nie tylko zwolennicy Berishy, ale take wielu czonkw ugrupowania socjalistycznego . Konflikty wewntrz PS powodoway z kolei zniechcenie lewicowych wyborcw . Po zabjstwie Hajdariego (PD) w 1998 r . opozycja zorganizowaa masow demonstracj, ktra zakoczya si szturmem na siedzib premiera . Nano oskarano o podsycanie nienawici politycznej i niereagowanie na krwawe porachunki o charakterze polityczno-kryminalnym . Rok po zamieszkach wywoanych upadkiem piramid finansowych, nie chcc dopuci do eskalacji napicia, premier zdecydowa poda si do dymisji, cho PS nie zgodzia si na rozpisanie przedterminowych wyborw . Miejsce Nano zaj inny przedstawiciel tej partii Pandeli Majko . Byy premier nie rezygnowa jednak ze swych politycznych ambicji i rok po dymisji zdecydowa si kandydowa w wyborach na stanowisko przewodniczcego partii . Ju

Powrt polityczny Salego Berishy

93

Kompetencje polityczne

wwczas skonfliktowany by z urzdujcym szefem rzdu, wic gdy okazao si, e wikszo delegatw na zjedzie PS postanowia poprze Nano, premier Majko na znak protestu zrezygnowa ze stanowiska . W programie Nano, przedstawionym delegatom na zjedzie, znalazy si obietnice gbokiej reformy partii i uczynienia z niej forum socjaldemokratycznego na wzr Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (Sozialdemokratische Partei Deutschlands SPD) . Oznaczao to jednak take realizacj postulatu oddzielenia funkcji przewodniczcego partii od funkcji szefa rzdu . Nano nie mg wic teoretycznie po rezygnacji Majko zgosi swojej kandydatury na stanowisko premiera, bo zamaby wwczas dane przed wyborami partyjnymi sowo . Szefem gabinetu zosta mianowany dotychczasowy wicepremier, polityk uznawany za przedstawiciela tzw . modego pokolenia (co oznaczao w istocie brak jakichkolwiek zwizkw z dawn PPSh), Ilir Meta (zob . Schmidt-Neke 2004) . Spory ambicjonalne pomidzy socjalistami Berisha ju wwczas prbowa wykorzysta dla realizacji swoich celw . Majc wiadomo wyonienia si w PS dwch frakcji: rzdowej pod wodz Mety i partyjnej pod przewodnictwem Nano[19], zdecydowa si na sojusz z t drug . Okazj do tego stay si wybory prezydenckie w 2002 r . Socjalici nie dysponowali wwczas wikszoci 3/5 gosw, wic aby wybr gowy pastwa mg by skuteczny, koniecze stawao si zawarcie porozumienia z PD . Berisha wybra przymierze z Nano, bo ten zgadza si na poparcie w wyborach wiceprzewodniczcego PD, Moisiu . Tej koncepcji sprzeciwia si z kolei Meta, ktry dy do umoliwienia reelekcji Meidaniemu . Umacniao to pozycj przewodniczcego PS, ktry pod hasem moralnego oczyszczenia partii zarzuci swj projekt upodobnienia ugrupowania do SPD i zaproponowa usunicie ze statutu zakazu czenia stanowisk premiera i lidera partii . By jednak nie czeka na ostateczn decyzj kongresu PS, w 2002 r . odwoano rzd Mety i powoano (tymczasowo) gabinet, na ktrego czele po raz drugi stan Majko . Jeszcze w tym samym roku delegaci partii przegosowali zmian statutu i funkcj szefa rzdu ponownie obj Nano (zob . Gubrynowicz 2004) . Ostatecznie konflikty personalne w onie PS rozwizao odejcie Mety z partii (zdecydowa si zaoy now formacj LSI) . Bardziej dotkliwa okazaa si jednak utrata czci wyborcw zawiedzionych poziomem i form wewntrzpartyjnej dyskusji . Skutkiem tego by znaczcy spadek poparcia odnotowany w wyborach lokalnych w 2003 r . (Krasniqi 2009, s . 253), a take przegrana w wyborach parlamentarnych w 2005 r . i w konsekwencji utrata wadzy na rzecz PD . O umiejtenocach adaptacyjnych Berishy wiadczy fakt, e cztery lata pniej (w 2009 r .) politykiem, ktry umoliwi szefowi PD sformowanie gabinetu i ponowane objcie funkcji premiera, by wanie Meta . Jego formacja, LSI, odegraa wwczas
[19] Pomimo e Meta by waciwie nominatem Nano, to szybkie usamodzielnienie si nowego premiera zdecydowao o przejciu dotychczasowych wewntrzpartyjnych sojusznikw na wrogie pozycje .

94

w systemie partyjnym decydujc rol . Majc do dyspozycji jedynie 4 mandaty, moga bowiem zdecydowa o tym, czy rzd uda si powoa socjalistom czy wanie PD . Tego, jak wielkie animozje panoway midzy politykami albaskiej lewicy, dowodzi fakt, e Meta jako koalicjanta wybra wanie wbrew ideologicznemu kryterium Berish .
Powrt polityczny Salego Berishy

95

3 . Styl przywdztwa

Zarzut zbyt czstego wykorzystania autorytarnych metod sprawowania wadzy politycznego stawiaj Berishy niemal wszyscy autorzy, opisujcy styl jego przywdztwa . Analiza polityki prowadzonej przez albaskiego prezydenta w pierwszych latach po przeomie demokratycznym latach chaosu i niepewnej sytuacji politycznej skonia na przykad Fatosa Tarif do postawienia tezy, e
nie jest wcale nieprawdopodobne, e podobne precedensy [jak nawrt do dyktatury przyp . aut .] mog pojawi si w postkomunistycznych krajach, w ktrych liderzy okrelani na kredyt mianem antykomunistw i prawdziwych demokratw mog w warunkach nierzadko trudnego do rozwizania chaosu prbowa wej w skr swoich poprzednikw (Tarifa 1998, s . 99) .

Jakie wydarzenia powodoway a tak jednoznaczn opini komentatora? Przykadowo w 1991 r . wbrew opinii publicznej oraz bez konsultacji z wicepremierem Pashko, a take z pozostaymi przedstawicielami PD w gabinecie Bufiego Berisha jednoosobowo zadecydowa o zerwaniu szerokiej koalicji, co spowodowao kolejny w cigu kilku miesicy kryzys rzdowy (Bufi ustpi wwczas ze stanowiska) . Celem tego posunicia byo zmuszenie prezydenta Alii do rozpisania przedterminowych wyborw . Wobec groby wybuchu zamieszek w razie powoania kolejnego socjalistycznego gabinetu oraz w obliczu niechci PD do uczestnictwa w jakiejkolwiek koalicji prezydent rzeczywicie zdecydowa si na taki krok (Tarifa 1998, s . 144145) . Najwiksze zdziwienie decyzja Berishy wywoaa jednak paradoksalnie wewntrz samej PD . Pashko, wicepremier z ramienia tej parttii, przerwa swoj wizyt w Londynie, gdzie negocjowa z przedstawicielami Midzynarodowego Funduszu Walutowego kwestie zwizane z pomoc finansow dla Albanii, a po powrocie do Tirany publicznie skrytykowa Berish za dziaania zmierzajce do obalenia rzdu . Nie zmienio to faktu, e prba si okazaa si dla Berishy zwyciska, gdy po jego wezwaniu rzeczywicie ustpio ze stanowisk siedmiu ministrw reprezentujcych PD, natomiast Pashko opuci szeregi partii, zakadajc nowe ugrupowanie Alians Demokratyczny (Partia Aleanca Demokratike PAD) (Vickers, Pettifer 1999, s . 73) . Z kolei po zwyciskich dla PD wyborach parlamentarnych w 1992 r . Berisha i inni liderzy partyjni nie zawahali si zwrci bezporednio do wadz i mieszkacw dystryktu Skrapari, groc im, e rzd w aden sposb nie bdzie pomaga regionowi

96

w rozwizywaniu jego problemw z racji tego, e znaczce zwycistwo wyborcze odniosa tu opozycyjna partia socjalistw . Przypadki podobnego zastraszania mieszkacw innych dystryktw odnotowano take przed zaplanowanymi na lipiec 1992 r . wyborami lokalnymi (Tarifa 1998, s . 166) . W opisach stylu przywdztwa Berishy pojawiaj si take informacje o jego pracoholizmie oraz niebywaej niechci do delegowania zada na wsppracownikw (Vickers, Pettifer 1999, s . 82) . Zdaniem obserwatorw albaskiej sceny politycznej w latach 19921996 pomimo formalnego dualizmu wadzy wykonawczej wszystkie projekty polityczne inicjowa prezydent . Dotyczyo to zarwno polityki wewntrznej, jak i zagranicznej . Sytuacj dodatkowo komplikowa fakt, e nawet wrd pracownikw administracji prezydenta znajdowao si niewiele osb, ktre miayby jakikolwiek wpyw na jego decyzje . Czsto ironicznie podkrelano, e w otoczeniu Berishy nie byo nikogo, kto byby gotw zaprotestowa przeciwko jakiekolwiek decyzji prezydenta . Elez Biberaj twierdzi nawet, e czonkowie rzdu, nie chcc ryzykowa utraty zaufania swojego przywdcy, czsto z wasnej inicjatywy autoryzowali swoje projekty w jego siedzibie (Biberaj 1999, s . 168) . Porednim dowodem autorytarnego stylu przywdztwa Berishy byy te rozamy w jego wasnej partii powodowane brakiem akceptacji dla niedemokratycznych metod sprawowania wadzy . W PD to wanie stosunek do polityki prezydenta (a nie na przykad kwestie programowe) by gwn przyczyn kadego z rozamw (Tarifa 1998, s . 144) . Berisha przez wielu swoich zwolennikw uwaany by (i jest) za polityka charyzmatycznego . Sam czsto zreszt korzysta z kadej nadarzajcej si okazji, by kreowa swj wizerunek lidera powicajcego si realizacji wielkich historycznych przedsiwzi, majcego w dodatku jasn wizj rozwoju pastwa . Przed wyborami parlamentarnymi w 2005 r . przeprowadzono badania sondaowe, w ktrych 64,6% ankietowanych odpowiedziao pozytywnie na pytanie o to, czy Berisha wzmacnia w nich poczucie nadziei, natomiast 69% respondentw wyrazio swj negatywny stosunek do twierdzenia, jakoby byy prezydent wywoywa w nich uczucie strachu . Podobnie wielu potencjalnych wyborcw (64,3%) zgadzao si ze stwierdzeniem: Berisha naprawd troszczy si o takich ludzi, jak ja (Ilirjani 2005, s . 7879) . W jednym z felietonw Fatos Lubonja przyznaje si do niezrozumienia tego typu ocen formuowanych wobec Berishy . Dziwi go, e osoba odpowiedzialna za kryzys piramid finansowych z 1997 r . i przyczynienie si do wybuchu wojny domowej jest w stanie wci odgrywa rol narodowego cudotwrcy .
Widziaem mityng na Placu Skanderbega zorganizowany przez Berish, na ktrym tum ze sztandarami i kukami w rkach nie sucha tego, co mwi lider, ale taczy w takt jego bbnw . Nasz lider coraz bardziej przypomina Envera [Hod przyp . aut .], a tumy jego coraz bardziej zalepionych zwolennikw

Powrt polityczny Salego Berishy

pisze Lubonja, podkrelajc aur mistyki i charyzmy, ktra otaczaa albaskiego premiera (Lubonja 2005, s . 307) .

97

Styl przywdztwa

Warto rwnie zwrci uwag na charakterystyczn dla wielu przywdcw cech nadmiernej podejrzliwoci, ktra w przypadku Berishy powodowaa rotacj wsppracownikw w jego najbliszym otoczeniu i odciskaa swoje pitno na dziaalnoci partii . W 1992 r . w PD widoczny by ju podzia na grup prawicow (za jej nieformalnego lidera uwaano prezydenta) oraz lewicow (najbardziej znani jej przedstawiciele to Hajdari i Pashko) . Problem nie dotyczy tylko rnic w kwestiach programowych, ktre sprowadzay si gwnie do stosunku wobec rozlicze z przeszoci (Berisha sta na stanowisku, e urzdnikw sprawujcych kluczowe funkcje pastwowe w czasach minionego ustroju naley pocign do odpowiedzialnoci karnej, a z urzdw administracji publicznej zwolnieni powinni zosta byli funkcjonariusze partii komunistycznej; jego wewntrzpartyjni oponenci postulowali mniej radykalne rodki), ale take animozji personalnych spotgowanych zwaszcza niepowoaniem do rzdu adnego polityka reprezentujcego w PD lewicowy nurt . Czar goryczy przelaa odmowa wyemitowania wywiadu, w ktrym Hajdari krytykowa sposb przeprowadzania przez Berish reform w siach zbrojnych, jak wydao kierownictwo pastwowej telewizji . Uznajc, e w kraju jedna cenzura zostaa zastpiona inn, oponent prezydenta postanowi wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych . W jego zamyle mia by to protest przeciwko polityce wadz . W rzeczywistoci krok ten nie przynis adnego skutku, Berisha natomiast nie musia si ju obawia wanego wewntrzpartyjnego konkurenta . Po tym, jak oficjalne poparcie dla Hajdariego wyrazi Pashko, i on zosta wykluczony z klubu parlamentarnego PD (Biberaj 1999, s . 154) . Berisha prowadzi we wasnym ugrupowaniu charakterystyczn polityk balansu, nie dopuszczajc do tego, by znaczc przewag osignli w nim politycy prezentujcy skrajne pogldy . Gdy po wykluczeniu z PD wikszoci liderw prezentujcych lewicowy program polityczny i sprzeciwiajcych si przeprowadzaniu ekonomicznych terapii szokowych znaczc pozycj zaczli zdobywa byli winiowie polityczni, domagajcy si radykalnych rozlicze z przeszoci, Berisha nie waha si pozbawi ich wpywu na funkcjonowanie partii . Pierwsz ofiar polityki balansu sta si minister rolnictwa, Petrit Kalakula, ktry zosta zawieszony w funkcji przewodniczcego okrgu PD w Tiranie za wygoszenie w parlamencie profaszystowskiego wystpienia (Biberaj 1999, s . 159) . Charakterystyczna bya take dla Berishy ch zwracania na siebie uwagi nawet w tych sytuacjach publicznych, w ktrych naleao choby przez grzeczno okaza szacunek innym uczestnikom spotkania . Cytowany ju Lubonja przypomina w jednym ze swoich esejw sytuacj z 1991 r ., kiedy to grupa opozycjonistw antykomunistycznych zostaa zaproszona na spotkanie z ambasadorem USA w Albanii, Jamesem Bakerem . Gocie mieli do dyspozycji zaledwie godzin, lecz
gdy zacz mwi Sali Berisha, to ani nie wiedzia, kiedy skoczy, ani nie okaza szacunku innym . Zaj prawie p godziny, pozostawiajc reszcie dziewiciu osobom po trzy minuty, cznie z tumaczeniem (Lubonja 2005, s . 327) .

98

4 . Mitologia przywdztwa

Powrt polityczny Salego Berishy

Jak wielu przywdcw, ktrzy starali si w swojej karierze o powrt na najwysze stanowiska wadcze, take i Berisha musia wykreowa swoisty mit tumaczcy jego niepowodzenia w pierwszym okresie sprawowania przeze wadzy oraz wyjaniajcy, dlaczego t wadz chce sprawowa ponownie . Fundamentami mitu Berishy stay si przyjcie na siebie roli ofiary spisku (jako uzasadnienie poraki) oraz obietnica wypenienia funkcji zbawcy przy jednoczesnym wskazniu wrogw, ktrzy zagraaj wsplnocie Albaczykw (jako uzasadnienie powrotu) . Wykreowaniu wizerunku ofiary pomoga Berishy w 1997 r . napita sytuacja wewntrzna Albanii . Gdy w lutym prezydent spotka si ze swoimi zwolennikami w Paacu Sportu w Gjirokastrze, dny odwetu za upadek systemu piramid finansowych tum uniemoliwi mu wydostanie si z miasta i zmusi do ucieczki helikopterem . W marcu sytuacja ulega zaostrzeniu: co najmniej dwukrotnie prbowano dokona na prezydenta zamachu . W pierwszym przypadku rzucony w kierunku Berishy granat nie eksplodowa, w drugim zabezpieczenia ostrzelanej kolumny samochodw okazay si na tyle skuteczne, e prezydent nie dozna podczas tego ataku adnych obrae (Czekalski 2003, s . 241247) . Zdarzenia te spowodoway, e zwolennicy popierajcy lidera PD zaczli traktowa go jako bojownika o wolno narodu i porwnywa prezydenta do najwikszych bohaterw w historii Albanii . Dlatego te kiedy w lipcu 1997 r . Berisha podawa si do dymisji, gwnej przyczyny swojej decyzji nie upatrywa w nieskutecznoci prowadzonej przez siebie polityki, ale w braku moliwoci wsppracy z socjalistami, ktrych oskara o inspirowanie zamieszek oraz podburzanie ludnoci kraju przeciwko rzdowi . Od pocztku swojej kariery politycznej Berisha kreowa take mit krzywdy narodowej, jakiej Albaczycy doznawali przez lata dyktatury Hody . Zachd mia wwczas zbyt mao uwagi powica niewielkiemu bakaskiemu narodowi i nie reagowa na represje stosowane przez aparat wadzy pozostajcy w dyspozycji dyktatora . Dlatego te przekonywa Berisha obowizkiem wsplnoty midzynarodowej po upadku komunizmu byo udzielenie Albanii znaczcej pomocy finansowej (Tarifa 1998, s . 147) . Motyw krzywdy wyrzdzanej narodowi albaskiemu podkrelony zosta take wwczas, gdy wiele europejskich pastw odmwio przyjcia fali emigrantw, ktrzy prbowali (zwykle nielegalnie) przekroczy granic w poszukiwaniu

99

lepszych warunkw ycia . 20 marca 1992 r . na placu Skanderbega, gwnym placu Tirany, Berisha przemawia:
Demokracja oznacza stabilne granice, ale demokracja oznacza take swobod przepywu ludzi . Europa powinna zaakceptowa wiksz proporcj emigrujcych z Albanii () . Bd na to nalega! (cyt . za: Vickers, Pettifer 1999, s . 77) .

Mitologia przywdztwa

W politycznych przekazach Berishy wane miejsce zajy stosunki z ssiadami Albanii . Wiza si to musiao z ide odbudowy Wielkiej Albanii, cho koncept ten w porwnaniu z projektem komunistycznym swoicie zrekonstruowano . Mit Wielkiej Albanii wykreowany przez otoczenie Hody opiera si na uwznioleniu czterech najwaniejszych wydarze historycznych: wojny z Ilirami, dokona Skanderbega, albaskiego odrodzenia narodowego oraz dziaalnoci partyzanckiej w czasie II wojny wiatowej . W ten sposb mimowolnie okrelono te narodowych wrogw: Turkw, Serbw, Grekw, faszystw, albaskich kolaborantw i koci katolicki . Szczelno granic oraz nieznajomo sytuacji politycznej powodoway, e wielu Albaczykw w istocie ywio przekonanie o koniecznoci odbudowy duego i silnego pastwa obejmujcego tereny etnicznie albaskie (a wic take cz Jugosawii i Grecji) (Balk, Stsalkov 2005, s . 369) . Upadek komunizmu nie spowodowa porzucenia idei odbudowy Wielkiej Albanii . Berisha w swoich przemwieniach podkrela znaczenie tego projektu, ale co znamienne, gwnie w czasie pozostawania jego partii w opozycji (19972005) . Byy prezydent, starajcy si odzyska spoeczne zaufanie do swojego obozu politycznego, oskara socjalistw o pomijanie kwestii albaskiej w relacjach z Grecj i Serbi . Niedugo po interwencji NATO w Kosowie Berisha zaproponowa powoanie Konfederacji Albaskiej na Bakanach, ktra to organizacja miaa broni praw Albaczykw zamieszkujcych kraje regionu, coraz czciej zdaniem lidera PD spotykajcych si z postawami antyalbanizmu . Walczc o gosy wyborcw, Berisha deklarowa, e w przypadku zwycistwa jego partii w wyborach zapewni Czamom zwrot ich majtku, a rozwizanie tego problemu stanie si warunkiem wsppracy albasko-greckiej[20] (Balk, Stsalkov 2005, s . 381) . Pomimo e Albania uwaana jest przez badaczy za pastwo jednonarodowe (Skrzypiski 2006, s . 19), Berisha czsto podkrela zagroenie, jakie pyno ze strony mniejszoci greckojzycznej zamieszkujcej poudniow cz kraju . W czasie prezydentury nieformalnego przywdcy PD relacje Albanii z poudniowym ssiadem znaczco si zreszt pogorszyy . Miay na to wpyw bliskie zwizki greckich politykw z albaskimi socjalistami wielu zwolennikw PS, obawiajc si aresztowa
[20] Czamowie, etniczni Albaczycy, wyznawcy islamu, trzykrotnie byli zmuszani do opuszczenia Grecji: w latach 19121914, po podpisaniu umowy grecko-tureckiej w 1923 r . oraz po zakoczeniu II wojny wiatowej . Grecy za kadym razem konfiskowali majtki Czamw, a wiele lat pniej zdecydowali o niewypacaniu adnych odszkodowa z uwagi na kolaboracj czamskiej grupy z faszystami .

100

lub szykan, w latach 19921997 wyemigrowao wanie do Grecji . W albaskim spoeczestwie zarzuty kierowane wobec mniejszoci greckiej paday na podatny grunt, poniewa miasta uwaane za najwiksze greckojzyczne orodki (Saranda i Himara) od wielu lat cieszyy si opini najlepiej rozwinitych pod wzgldem gospodarczym . W porwnaniu z pozostaymi czciami kraju na poudniu panoway dobre warunki do upraw rolniczych, nie bez znaczenia pozostawaa take turystyczna atrakcyjno regionu (Pettifer, Vickers 2009, s . 16) . Poczucie zagroenia ze strony mniejszoci greckiej wzmocniy w Albanii wydarzenia z pierwszej poowy 1997 r . Zamieszki wywoane upadkiem piramid finansowych rozpoczy si na poudniu kraju, co dla wadz stanowio dowd na to, e inspirowa je grecki rzd . Tymczasem najbardziej prawdopodobn przyczyn wybuchu spoecznego niezadowolenia w regionach poudniowych by stosunkowo atwy dostp do skadowisk broni, ktre stanowiy pozostao po czasach Hody . Dyktator ulokowa je wanie tam w obawie przed domniemanym zamachem Grecji na integralno terytorialn Albanii (Pettifer, Vickers 2009, s . 1718) . Rwnie wielkie zagroenie stanowili w opinii Berishy wrogowie wewntrzni, ktrych lider PD utosamia ze zwolennikami PS . Groba powrotu komunistw do wadzy bya zreszt czsto wykorzystywana jako uzasadnienie dla, czasem nadzwyczaj brutalnych, posuni wadz . W 1993 r . rozpoczto w Albanii szeroko zakrojon akcj aresztowa politykw i urzdnikw wysokich szczebli . O zdefraudowanie rodkw finansowych oskarono lidera PS, w innych procesach na kary wizienia skazano byego premiera, Ahmetiego, oraz dyrektora Banku Narodowoego, Hotiego (Biberaj 1999, s . 158159) . Albaski prezydent podkrela wwczas, e socjalici s merytorycznie nieprzygotowani do dziaalnoci ustawodawczej i wykonawczej w warunkach pluralizmu politycznego i gospodarki kapitalistycznej oraz straszy wyborcw moliwoci spowolnienia tempa reform, w razie gdyby udao si lewicy powrci do wadzy . Antyamerykaskie akcenty w wystpieniach liderw PS pozwoliy z kolei Berishy na zasugerowanie, e ewentualne zwycistwo socjalistw bdzie oznaczao powrt do polityki izolacjonizmu . Do najbardziej popularnych inwektyw kierowanych przez prezydenta w stron krytykw jego posuni naleao okrelenie kryptokomunista . Tym mianem okrelano kadego, kto nie zgadza si z lini programow prezydenckiej partii czy te formuuje opinie inne od tych przedstawianych w telewizji publicznej (Tarifa 1998, s . 166) . Charakterystyczne w tym kontekcie byy pojawiajce si przed wyborami parlamentarnymi w 1996 r . w prorzdowych dziennikach Rilindja Demokratike i Albania artykuy, w ktrych udowadniano, e PS dy do ponownego ustanowienia ustroju komunistycznego oraz upastwowienia gospodarki . Badacze albaskiego systemu politycznego podnosz, e tezy te nie byy oparte na adnych racjonalnych przesankach:
Konfabulacje te byy czci Berishowskiej polityki i nie opieray si na prawdzie: program polityczny PS ani wystpienia jej najwaniejszych liderw nie wskazyway na ch powrotu do starego reimu (Balk, Stsalkov 2005, s . 375) .

Powrt polityczny Salego Berishy

101

Mitologia przywdztwa

W kampaniach wyborczych dbano o to, by rnice pomidzy partiami opozycyjnymi ulegy zatarciu . Kade z ugrupowa, ktre nie popierao dziaalnoci rzdu i prezydenta, byo przedstawiane jako wsppracujce z socjalistami . Poniewa za socjalici w katalogu poj Berishy naleeli do apologetw komunizmu, wszystkie partie opozycyjne automatycznie etykietowano w ten sam sposb . Ukuto nawet zwrot czerwony front, ktrym posugiwano si wobec ugrupowa antyrzdowych (Biberaj 1999, s . 292) . Grup nadajc si szczeglnie dobrze do odegrania roli wroga systemu, z ktrym naley walczy, jest zawsze grupa przestpcw . Liderzy polityczni walczcy z przestpcami mog zaprezentowa si zwolennikom jako skuteczni wybawiciele i pogromcy za . Albaski prezydent rozpocz w 1992 r . swoje urzdowanie wanie od ogoszenia walki z przestpcami . Haso to padao wwczas na podatny grunt, gdy lata przeomu demokratycznego stanowiy dla obywateli Albanii przykre dowiadczenie . Obok antykomunistycznych demonstracji, podczas ktrych dano przeprowadzenia reform demokratyzujcych albaski system polityczny, wybuchay zamieszki podsycane przez ulicznych bandytw . Kraj wskutek wewntrznych problemw sta si te wanym punktem na przestpczej mapy Europy . Panowao przekonanie, e wymiar sprawiedliwoci jest skorumpowany, a poszczeglni sdziowie skrajnie nieuczciwi i powizani z licznymi grupami przestpczymi . Berisha, zapowiadajc reform systemu sdownictwa, obiecywa, e dowiedzie ona, czy moliwa jest budowa demokratycznego systemu zgodnie z ideami, ktre gosi, czy tez pastwo zostao ju zniszczone przez mafi, bandytw, zodziei i kryminalistw (por . Biberaj 1999, s . 151) .

102

5 . Stan demokracji

Powrt polityczny Salego Berishy

Badacze wskazuj na to, e silne zakorzenienie konfrontacyjnego sposobu uprawiania polityki oraz bdce tego efektem liczne kryzysy polityczne nie pozwalaj uzna Albanii za kraj speniajcy kryteria skonsolidowanej demokracji:
Wspczesny system polityczny Republiki Albanii mona okrela rnymi terminami, z pewnoci jednak nie jako system skonsolidowany (Balk, Stsalkov 2005, s . 367) . Raczej mona o niej [Albanii przyp . aut .] mwi jako o hybrydowej demokracji z demokratycznymi instytucjami, ale wci autokratycznym zachowaniem aktorw politycznych (Kalemaj, Jano 2008, s . 247) .

W analizach przeprowadzanych przez Freedom House (zob . tab. 4) zwraca jednak uwag fakt, e w zakresie konsolidacji demokracji wyniki Albanii z roku na rok si poprawiaj .
Tabela 4. Stopie demokratycznoci systemu politycznego Albanii (lata 19972006) wg Freedom House 1997 1998 1999 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Proces wyborczy Spoeczestwo obywatelskie Niezalene media Rzd Rzd na szczeblu centralnym Wadze samorzdowe Korupcja Poziom demokracji
rdo: Nations in Transit, 2006 .

4,25 4,25 4,75 4,55

4,50 4,75 5,25 4,75

4,25 4,00 3,75 4,50 -

3,75 3,75 4,25 4,25 5,00 4,17

3,75 3,50 4,25 4,25 5,25 4,13

3,75 3,25 3,25 4,50 5,25

3,50 3,00 2,75 4,25 5,25

4,25 4,00 4,00 3,75 4,25 4,25 5,25 4,25

4,25 4,00 4,00 3,75 4,00 3,75 4,25 4,00

4,75 5,00 4,75

Niezalena wadza sdownicza 4,75

5,00 4,50 4,50 6,00 5,50 4,75 4,42

4,04 3,79

103

Fatos Tarifa uwaa, e znaczcy wpyw na szybko procesu konsolidacji demokracji ma historia danego narodu . Autor podkrela, e to wanie brak tradycji demokratycznych oraz spoeczestwa obywatelskiego spowodowa w Albanii opnienia w kreowaniu demokratycznych instytucji:
Stan demokracji Albania w szczeglnoci wydaje si cierpie z powodu gboko zakorzenionej kultury nietolerancji i rewanyzmu, ktr zbudowano w wiadomoci narodowej w bardzo dugiej autorytarnej przeszoci . Narodowy i prastary Kanun odsya do niezliczonych procedur i regulacji w rzdzeniu, opierajc si na karach cielesnych, zemcie krwi czy niszczycielskich uprawnieniach (Tarifa 1998, s . 165) .

Rzeczywicie, jedynym dowiadczeniem demokratycznym Albanii przed 1990 r . by krtki okres rzdw Fana Nolego w 1924 r . (Hauziski, Leny 1992, s . 221223) . Z kolei dyktatur Hody powszechnie uwaa si za jeden z najbardziej opresyjnych reimw komunistycznych, jakie po 1945 roku funkcjonoway w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej (ODonnel 1996) . Dodatkowo negatywny wpyw na przejrzysto dziaa instytucji demokratycznych ma w Albanii gboko zakorzeniona tradycja klanowa (por . Grxhani, Schram 2000), w ktrej wizi rodzinne czy przyjacielskie s czstokro lepszym gwarantem wzajemnych zobowiza anieli jakiekolwiek akty normatywne[21] . Ju uchwalona w 1993 r . ustawa lustracyjna zawieraa przepisy, stanowice odzwierciedlenie zasad kultury klanowej . Prawo zezwalao bowiem wadzom lokalnym na wycignicie konsekwencji (np . pozbawienie zajmowanego stanowiska) wobec tych obywateli, ktrych czonkowie rodzin mieli przed 1990 r . jakiekolwiek powizania z reimow nomenklatur . Poniewa rzd kad duy nacisk na restrykcyjne egzekwowanie przepisw lustracyjnych, w pierwszych miesicach prezydentury Berishy prac stracio kilka tysicy specjalistw . Ich miejsca zajmowali czonkowie rodw lub zaprzyjanionych klanw dziaaczy PD . Poniewa najwaniejszym warunkiem objcia urzdu na pocztku lat 90 . staa si lojalno polityczna, grup osb zatrudnionych w tamtych czasach okrelano mianem nowej nomenklatury . Zdaniem Fatosa Tarify taka polityka wadz albaskich miaa dla sabego pastwa fatalne skutki:
usuwanie i zastpowanie profesjonalistw z powodw politycznych wykreowao zupenie nowy personel organizacji, ktry z reguy by mniej zdolny ni jego poprzednicy (Tarifa 1998, s . 169) .

Personalizacja przywdztwa nie tylko w partii, ale i na szczeblu pastwowym wpyna na to, e wikszo nowo powstaych demokratycznych instytucji
[21] W 2005 r . rzd Albanii wyda owiadczenie, w ktrym przyzna, e nie jest w stanie kontrolowa ok . 25% terytorium kraju z uwagi na zawaszczenie tego obszaru przez rozmaite klanowe struktury bd te albask mafi (Balk, Stsalkov 2005, s . 380) .

104

zacza by uzaleniona od PD i jej lidera . Arolda Elbasani jako przykad tego procesu wskazuje podporzdkowanie sobie przez prezydenta wadzy sdowniczej . Zdaniem autorki Berisha nie tylko dokona wymiany kadry wymiaru sprawiedliwoci w taki sposb, aby jej wikszo stanowili urzdnicy ulegli i sterowalni, ale nie waha si przy tej okazji wycign konsekwencji wobec tych spord swoich nominatw, ktrzy odwayli si skrytykowa postpowanie wadz . Przewodniczcy Sdu Najwyszego zosta przykadowo zdymisjonowany zaraz po tym, jak wyrazi sprzeciw wobec odwoywania przez prezydenta sdziw z powodw politycznych (Elbasani 2004, s . 15) . Wan konsekwencj skrajnego upartyjnienia instytucji pastwowych w Albanii byo wykreowanie w trakcie prezydentury Berishy swoistej sieci poparcia, bazujcej na wzajemnych zalenociach i zobowizaniach, co w skrajnych komentarzach publicystw i naukowcw porwnane zostao do tworzenia si struktur mafijnych (Elbasani 2004, s . 15) . Istnienie takiej sfery powiza, sankcjonowane dodatkowo przez warunki kulturowe (podstawow zasad Kanunu pozostaje besa rodzaj przyrzeczenia, za ktrego zamanie gro powane konsekwencje, wcznie ze mierci, zob . McClear 2001, s . 2122), sprawio, e powrt do wadzy lidera, wok ktrego ta sie zostaa opleciona, by dla wielu osb bardzo korzystny . Wczeniejsze naruszenie status quo oznaczao dla nich bowiem utrat wpyww politycznych, a nierzadko take korzyci finansowych .

Powrt polityczny Salego Berishy

105

6 . Forma rzdw

6 .1

Zakres wadzy prezydenta

Przed przeomem z lat 19901991 instytucji prezydenta w albaskim systemie politycznym waciwie nie ustanawiano (por . tab. 5) . Po I wojnie wiatowej funkcj tymczasowej gowy pastwa penili Idhomene Kosturi (1225 grudnia 1921 r .) oraz Theofan Stilian Noli (2 lipca24 grudnia 1924 r .) . Oficjalnie na stanowisku prezydenta zasiada za w latach 19251928 jedynie Ahmed Zogu (proklamowa nastpnie monarchi i ogosi si krlem Albanii, Zogu I) . Po przejciu wadzy przez komunistw, tak jak w wikszoci krajw Europy rodkowej i Wschodniej, nie powrcono do tradycji powoywania prezydenta . Funkcj gowy pastwa penili kolejni przewodniczcy prezydium Zgromadzenia Ludowego Albanii . Faktyczn wadz dysponowa jednak Hoda, ktry nie zajmowa adnego formalnego stanowiska sankcjonowanego obowizujcymi wwczas aktami prawnymi . Pozostawa jedynie pierwszym sekretarzem Albaskiej Partii Komunistycznej (przemianowanej pniej na Albask Parti Pracy) .
Tabela 5. Formalni przywdcy Albanii po I wojnie wiatowej Osoba Idhomene Kosturi Theofan Stilian Noli Ahmed Zogu Ahmed Zogu (Zogu I) Xhafer Ypi Shefqet Bej Verlaci Ibrahim Bej Biaku Mehdi Frashri Peniony urzd Tymczasowa gowa pastwa Tymczasowa gowa pastwa Prezydent Krl Tymczasowa gowa pastwa Tymczasowa gowa pastwa Tymczasowa gowa pastwa Przewodniczcy Rady Regencyjnej Lata penienia urzdu 1921 (XII) 1924 (VIIXII) 19251928 19281939 1939 (IV) 1939 (IV) 1939 (IXX) 19431944

106

Osoba Omer Nishani Haxhi Lleshi Ramiz Alia

Peniony urzd Przewodniczcy prezydium Zgromadzenia Ludowego Albanii Przewodniczcy prezydium Zgromadzenia Ludowego Albanii Przewodniczcy prezydium Zgromadzenia Ludowego Albanii

Lata penienia urzdu 19461953 19531982 19821991

rdo: opracowanie wasne na podstawie: Czekalski 2003, s . 291292 .

Pierwszym aktem prawnym, na podstawie ktrego na pocztku lat 90 . zaczto tworzy demokratyczne instytuje, bya w Albanii Ustawa z dnia 29 kwietnia 1991 r . o podstawowych uregulowaniach konstytucyjnych . Zdaniem badaczy albaskiego systemu politycznego przewidziano w niej ustanowienie semiprezydenckiej formy rzdw (Balk, Stsalkov 2005, s . 377) . Jeli wzi pod uwag idealne typy prezydencjalizmu i parlamentaryzmu, przyjte w Albanii rozwizania rzeczywicie zdaway si mie charakter hybrydalny . Pozycj prezydenta osabia sposb jego wyboru, charakterystyczny dla parlamentaryzmu . Zgodnie z ustaw z 1991 r . gow pastwa w tajnym gosowaniu wybierao Zgromadzenie . Kandydat powinien uzyska poparcie 2/3 wszystkich deputowanych . W sytuacji gdyby nie udao si wybra prezydenta w pierwszej turze gosowania, w drugiej (do ktrej przechodzili tylko dwaj kandydaci) wymagano od kandydatw uzyskania bezwzgldnej wikszoci gosw . W ustawie kadencj prezydenta wyznaczono na 5 lat, zawarto w niej take zakaz penienia funkcji gowy pastwa przez wicej ni dwie kadencje z rzdu . Cenzus wiekowy w wyborach prezydenckich ustalono na 40 lat (Ustawa z dnia 29 kwietnia, art . 2526) . Ustawodawca w akcie prawnym z 1991 r . przewidzia przyznanie prezydentowi Albanii szerokiego zakresu uprawnie, charakterystycznego dla systemw prezydenckich bd cicych ku prezydencjalizmowi . Gowa albaskiego pastwa dysponowaa prawem wniosku o przeprowadzenie referendum, ktre mogo si odby dopiero po wyraeniu zgody przez Zgromadzenie (rozdz . V, art . 28, pkt 4a), prawem inicjatywy ustawodawczej (rozdz . V, art . 23), mg ponadto zwrci parlamentowi ustaw do ponownego rozpatrzenia (rozdz . V, art . 28, pkt 5) . Do kompetencji prezydenta naleao take powoywanie i odwoywanie premiera i poszczeglnych ministrw (rozdz . V, art . 28, pkty 6 i 7) . Rozwizanie parlamentu przez prezydenta byo moliwe, ale podstawy takiej decyzji okrelono niejasno . Gowa pastwa moga rozwiza parlament, gdy skad Zgromadzenia Ludowego nie pozwala na wykonywanie funkcji Zgromadzenia i czyni niemoliwym rzdzenie krajem (rozdz . V, art . 28, pkt 9) . Prezydentowi Albanii przysugiwao take wedle postanowie ustawy z 1991 r . uprawnienie do wygoszenia w parlamencie ordzia (rozdz . V, art . 28 pkt 18a) . Najistotniejsz kompetencj, wzmacniajc w systemie politycznym rol prezydenta, okazao si upowanienie go do wydawania zarzdze o charakterze indywidualnym oraz decyzji . Musiay

107

Forma rzdw

by one kadorazowo kontrasygnowane przez premiera lub waciwego ministra (rozdz . V, art . 29), ale nie wymagay zgody parlamentu . Kiedy w 1992 r . Berisha obejmowa urzd prezydenta Albanii byo jasne, e bdzie dy do znacznego poszerzenia swoich prerogatyw . Procedowana demokratyczna konstytucja miaa gwarantowa gowie pastwa nieskrpowane moliwoci prowadzenia polityki wewntrznej i zagranicznej . Projekt ustawy zasadniczej, zakadajcy ustanowienie prezydenckiej formy rzdu, Berisha przedoy w 1994 r . Koncepcja ta zostaa jednak skrytykowana przez socjalistw . Jedynym ustpstwem, na jakie zdecydowa si wwczas Berisha, bya zgoda na to, aby w miejsce klasycznego reimu prezydenckiego ustanowi (a waciwie pozostawi bez zmian) reim hybrydalny (semiprezydencki) . Ostatecznie w referendum konstytucyjnym, ktre odbyo si pod koniec 1994 r ., projekt Berishy zosta przez Albaczykw odrzucony (Schmidt-Neke 1995, s . 8384) . W przyjtej w 1998 r . (pod rzdami PS) Konstytucji Republiki Albanii form rzdw okrelono mianem parlamentarno-gabinetowej . Uprawnienia prezydenta zostay ograniczone, dodatkowe kompetencje przypady za przewodniczcemu rady ministrw (premierowi) oraz parlamentowi . Prezydent nadal wybierany jest przez Zgromadzenie, ale w 1998 r . zmieniono tryb przeprowadzania prezydenckich wyborw . Aby obj urzd gowy pastwa, naley uzyska poparcie przynajmniej 3/5 deputowanych . W sytuacji gdy wikszoci takiej nie uda si uzyska adnemu z kandydatw, przeprowadza si drugie gosowanie, a jeli i ono nie przyniesie rozstrzygnicia trzecie . Jeli parlamentowi nadal nie udaje si wybra prezydenta, do czwartej tury przechodzi tylko dwch kandydatw . Jeden z nich musi albo w tej, albo w kolejnej turze uzyska wymagan wikszo, w przeciwnym wypadku Zgromadzenie ulega rozwizaniu (Konstytucja Republiki Albanii, art . 87) . Na mocy Konstytucji Albanii z 1998 r . przyznano prezydentowi wycznie tradycyjne uprawnienia: prawo do wystpienia z ordziem, przywilej uaskawiania skazanych, moliwo nadawania odznacze i orderw, przyjmowania zagranicznych dyplomatw oraz mianowania (lecz tylko na wniosek premiera) ambasadorw Albanii, prawo do powoywania rektorw (art . 92) . Spord dotychczasowych kompetencji pozwalajcych gowie pastwa na aktywn dziaalno w polityce wewntrznej w konstytucji pozostao tylko uprawnienie do jednorazowego zawetowania danej ustawy . Weto to moe jednak zosta odrzucone przez parlament wikszoci ponad poowy oglnej liczby deputowanych (Wojnicki 2007, s . 44) .

6 .2

Zakres wadzy premiera

Do 1998 r . kady nowo mianowany premier Albanii po uzyskaniu nominacji oraz powoaniu swojego gabinetu mia obowizek wystpienia do Zgromadzenia Ludowego o wyraenie mu wotum zaufania . W przypadku gdyby parlament nie udzieli premierowi poparcia, procedura nominacji musiaa zosta powtrzona . Ustawa konstytucyjna

108

z 1991 r . nie precyzowaa jednak, co naleao uczyni, gdy premier po raz drugi nie uzyskaby w Zgromadzeniu akceptacji wikszoci deputowanych . Niejasno t na wasn korzy mg interpretowa prezydent, ktry dysponowa prawem rozwizania parlamentu w sytuacji, gdy skad Zgromadzenia Ludowego nie pozwala na wykonywanie funkcji Zgromadzenia i czyni niemoliwym rzdzenie krajem (Ustawa z dnia 29 kwietnia, art . 29) . Niejednoznaczne przepisy przestay obowizywa dopiero wraz z wejciem w ycie Konstytucji Republiki Albanii uchwalonej w 1998 r . Zgodnie z nowym zasadami prezydent moe powoa Prezesa Rady Ministrw tylko na wniosek partii lub koalicji, ktra jest zdolna do sformowania w parlamencie wikszoci popierajcej gabinet . Jeli mimo tego zastrzeenia premierowi nie uda si uzyska wotum zaufania w cigu 10 dni, procedura powoania rzdu musi zosta powtrzona . Gdy i tym razem gabinet nie zyska poparcia wikszoci deputowanych, prawo mianowania premiera przechodzi na Zgromadzenie . Jeli w okresie 10 kolejnych dni i tym sposobem nie uda si wybra nowego szefa rzdu, prezydent ma prawo rozwiza parlament . W Albanii do 1998 r . wniosek o odwoanie rzdu moga zoy grupa stanowica 1/10 oglnej liczby deputowanych . W ustawie konstytucyjnej z 1991 r . nie byo jednak mowy o tym, jakiej wikszoci potrzeba do uchwalenia wotum nieufnoci . Domniemywano per analogiam, e tak jak w przypadku udzielania wotum zaufania przy powoywaniu gabinetu obowizywaa regua wikszoci zwykej . Zasady te zmieniono, uchwalajc konstytucj w 1998 r . Utrudniono parlamentowi odwoanie rzdu, wprowadzajc instytucj wotum konstruktywnego . Wniosek o dymisj rzdu zoy moe od tej pory 1/5 deputowanych, a po jego przegosowaniu Zgromadzenie ma 15 dni na wybr nowego premiera . Jeli tego nie uczyni, prezydent rozwizuje parlament . Wydaje si, e kluczow kwesti dla okrelenia roli premiera w samej radzie ministrw jest przedmiot odpowiedzialnoci przewidziany przez konstytucje . Oto w albaskiej ustawie konstytucyjnej z 1991 r . w artykule 38 okrelono, e Prezes Rady Ministrw reprezentuje Rad Ministrw (), kieruje jej dziaalnoci i ponosi za to odpowiedzialno . A zatem odpowiedzialno premiera ograniczaa si do sfery dziaalnoci rady ministrw (mona domniemywa, e chodzio o jej stabilno, efektywno, cigo itp .) . Ale ju w konstytucji z 1998 r . ustawodawca wyranie zaznaczy, e przedmiotem odpowiedzialnoci nie jest samo funkcjonowanie rady ministrw, ale realizacja okrelonego kierunku polityki pastwa . W Albanii rada ministrw jest organem kolegialnym, co oznacza, e decyzje w trakcie jej obrad podejmuje si w drodze gosowania . Pozycja premiera jest przez t kolegialno sabsza, gdy w gosowaniu dysponuje on podobnie jak pozostali ministrowie zaledwie jednym gosem . Rola szefa gabinetu umacnia si jednak, gdy do przegosowania uchway na forum rzdu prawo przewiduje konieczno uzyskania innej ni zwyka wikszoci gosw . Sformowanie bowiem odpowiedniej wewntrzgabinetowej koalicji stojcej w opozycji wobec premiera jest wwczas znacznie utrudnione . Tego typu zastrzeenie znalazo si w ustawie zasadniczej Albanii z 1991 r .

Powrt polityczny Salego Berishy

109

Forma rzdw

Ustawa ta przewidywaa jeszcze jedn specyficzn instytucj, rzadko spotykan we wspczesnych systemach politycznych Prezydium Rady Ministrw . Tworzyli je premier oraz jego zastpcy, a cay gabinet mg cedowa na Prezydium wybrane kompetencje decyzyjne . W nowej albaskiej konstytucji zrezygnowano z tych instytucji i pooono wikszy nacisk na koncyliacyjno funkcji premiera jego konstytucyjn powinnoci stao si koordynowanie pracy czonkw rzdu oraz rozstrzyganie sporw midzy ministrami (por . tab. 6) .

Tabela 6. Konstytucyjna rola premiera w Albanii po 1991 r . 19911998 Prezydent powouje premiera, a nastpnie na jego wniosek ministrw . W razie nieudzielenia przez parlament akceptacji dla powyszego skadu rzdu procedura zostaje powtrzona . Konstytucja nie precyzuje, co dzieje si, gdy take za drugim razem gabinet nie uzyska poparcia wikszoci deputowanych . Wniosek o wyraenie wotum nieufnoci w dowolnym momencie moe zoy grupa 1/10 deputowanych . Do przegosowania wniosku wystarczy wikszo zwyka . od 1998 roku Prezydent powouje premiera na wniosek partii lub koalicji cieszcej si poparciem wikszoci deputowanych . Po sformowaniu gabinetu premier ponownie musi uzyska akceptacj Zgromadzenia . Gdy si to nie uda, procedura zostaje powtrzona . W razie dwukrotnej odmowy akceptacji skadu rzdu parlament zobowizany jest w cigu 10 dni przedstawi swojego kandydata na premiera . Jeli tego nie uczyni, prezydent ma prawo rozwiza parlament . Wniosek o wyraenie wotum nieufnoci w dowolnym momencie moe zoy grupa 1/5 deputowanych . Po jego uchwaleniu bezwzgldn wikszoci gosw Zgromadzenie ma 15 dni na wybr nowego premiera . Jeli to nie nastpi, prezydent moe rozwiza parlament . Podobna procedura uruchomiona zostaje w sytuacji, gdy rzd nie uzyska wotum zaufania . Prezydent na wniosek premiera oraz za zgod parlamentu . Prezydent na wniosek premiera oraz za zgod parlamentu . Premier przedstawia zaoenia polityki rzdu i ponosi odpowiedzialno za ich realizacj . Premier koordynuje i kontroluje dziaalno ministrw

Powoanie premiera i rzdu

Odwoanie premiera i rzdu

Powoanie ministrw Odwoanie ministrw

Prezydent na wniosek premiera . Prezydent na wniosek premiera oraz za zgod parlamentu . Uchwalenie przez parlament wotum nieufnoci . Uchway podejmowane s wikszoci bezwzgldn . Ministrowie solidarnie odpowiadaj za dziaania rzdu . Premier ponosi odpowiedzialno za dziaalno rzdu . Istnieje prezydium rzdu . Saba

Relacje wewntrz rady ministrw Pozycja

Silna

rdo: opracowanie wasne .

110

Normatywne zapisy konstytucyjne czsto nie pokrywaj si z rzeczywistym wpywem danego lidera na system polityczny . Formalnie saby prezydent dziki swoim kompetencjom i osobowoci jest w stanie sta si wanym rozgrywajcym i na odwrt wyposaenie prezydenta w duy zakres wadzy nie zawsze musi oznacza, e przywdca skorzysta z tych uprawnie . Podobne spojrzenie od strony pragmatyki politycznej na instytucj premiera w systemie politycznym skania do uoglnienia tego wniosku . Nie ulega natomiast wtpliwoci, e liderzy polityczni w albaskim przypadku zwaszcza Berisha doskonale zdawali sobie spraw z instytucjonalnych ogranicze kadej z wymienionych funkcji . Dlatego te po zmianie konstytucyjnej z 1998 r ., ktra podstawowe funkcje rzdzenia przeniosa z administracji prezydenta na rad ministrw, nastpio natychmiastowe przekierowanie uwagi przewodniczcego PD z urzdu gowy pastwa na urzd szefa gabinetu . Jeli Berisha w 2002 r . wykaza si zawzitoci w walce o fotel prezydenta dla przedstawiciela konserwatystw, to by to wycznie element walki symbolicznej .

Powrt polityczny Salego Berishy

111

7 . System partyjny

Pierwsze demokratyczne wybory parlamentarne w Albanii miay charakter plebiscytarny . Gwnymi partiami walczcymi o zdobycie wikszoci mandatw w 250-osobowym Zgromadzeniu Ludowym byy PPSh kierowana przez Ali oraz PD pod przewodnictwem Berishy . Wyniki elekcji dowiody wci utrzymujcego si znaczcego poparcia dla sukcesorw ustroju komunistycznego . PPSh zwyciya, zdobywajc ponad 56% gosw poparcia (169 mandatw), anykomunici za otrzymali jedynie 39-procentowe poparcie (75 mandatw) (por . tab. 7 i 8) .
Tabela 7. Dynamika zmiany systemu partyjnego Albanii w latach 19912009 I elekcja Indeks efektywnej liczby partii (poziom wyborczy) Indeks efektywnej liczba partii (poziom parlamentarny) Rozmiar poparcia dla zwycizcy wyborw Poziom koncentracji poparcia Poziom rywalizacyjnoci systemu partyjnego Frekwencja Poziom ekskluzji wyborczej Liczba partii obecnych od pocztku Liczba partii przecitnie reprezentowanych Indeks stabilnoci sceny politycznej 2,15 1,83 56,2 94,9 0,69 91,5 1,8 II elekcja 2,20 1,97 62,1 87,8 0,41 89,1 7,3 3 4 0,75 III elekcja 2,81 1,31 55,5 75,9 0,36 72,6 3,7 3 4 0,75 IV elekcja 2,87 2,15 52,7 78,5 0,49 53,0 5,3 3 5,75 0,52 V elekcja 3,19 2,70 41,5 78,3 0,88 47,9 8,4 3 6,8 0,44 VI elekcja 7,49 3,81 39,5 75,5 0,91 49,2 10,7 3 7,67 0,39 VII rednia elekcja 3,03 2,21 40,8 80,8 0,98 46,0 11,1 3 7,43 0,40 3,39 2,28 49,9 81,67 0,67 64,2 6,9 3 5,94 0,54

Kolorem szarym oznaczono wybory, po ktrych mia miejsce powrt polityczny lidera . rdo: Antoszewski 2007 oraz opracowanie wasne .

112

Tabela 8. Wyniki wyborw do albaskiego Zgromadzenia w latach 19912009 Wybory 2005 (140) %p . %w . PD PS PR PSD LSI PDR PAA PAD 7,4 6,6 4,8 PDSSh 4,2 3 2,5 3 2 PBDNJ 4,1 PDK BLD Niezal . 3,3 1,0 8,4 12,7 1,2 7,1 0,7 0,5 0,9 20,0 11 7 5 4 4 3 2 2 2 1 1 8,9 36,0 41 7,7 39,5 57 PD PS LSI PR PDI PSD m . Wybory 2009 (140) % 40,8 4,8 2,1 PBDNJ 1,2 1,0 1,8 m . 40,0 68 65 4 1 1 1

Wybory 1991 (250) Wybory 1992 (140) Wybory 1996 (140) Wybory 1997 (155) Wybory 2001 (140) % 62,1 25,7 4,4 3,1 36,8 3 1 5,1 3,7 3 2,6 4 6 2 PSD PR BK PDK PAA BLD Niezal . 3 Niezal . 0,8 1 PAD 0,8 1 PAA 1,0 1 PBDNJ 2,6 2,3 1 PSD 2,4 1 PDR 2,5 9 BLD PAD 2,8 2 BK 1 BK 5,0 2 PBDNJ 2,8 4 PR 5 7 PR 5,7 3 PLL 3,3 2 PLL 5 38 PS 20,4 10 PD 25,8 29 PD 29 92 PD 55,5 122 PS 52,7 101 PS 41,5 73 m . % m . % m . % m .

m .

PS

56,2 169

PD

PD

38,7

75

PS

PBDNJ 0,7

PSD

Niezal .

PR

PBDNJ 2,9

113

Uwagi: 1) Kolorem szarym oznaczono wybory, po ktrych mia miejsce powrt polityczny lidera . 2) Kolorem czarnym oznaczono wyniki partii lidera . 3) Wyjanienia skrtw: % procent uzyskanych przez parti w wyborach gosw; m . liczba obsadzonych przez parti mandatw; %p . procent gosw uzyskanych przez parti w segmencie proporcjonalnym; %w . procent gosw uzyskanych przez kandydatw partii w segmencie wikszociowym . 4) W nawiasach podano liczb mandatw parlamentarnych do obsadzenia w danej elekcji . rdo: opracowanie wasne na podstawie: http://www .cec .org .al/2004/zgjedhjeKuvend_1 .htm .

System partyjny

Wynik wyborw stronnicy Berishy przyjli z rozczarowaniem . Odmwili oni przyznania legitymacji do sprawowania wadzy jednopartyjnemu gabinetowi Nano . Poniewa jednak arena parlamentarna nie moga sta si miejscem walki o nowe polityczne rozdanie (zbyt maa bya reprezentacja deputowanych PD, by odegra jakkolwiek rol w procesie legislacyjnym), ugrupowanie Berishy prbowao powstrzyma dziaania socjalistycznego rzdu poprzez wywieranie spoecznego nacisku . Alia, wybrany ju wwczas prezydentem, nie widzc szansy na rozwizanie konfliktu, zdecydowa o rozpisaniu przedterminowych wyborw parlamentarnych . Wyniki elekcji z 1992 r . rniy si znaczco od tych sprzed roku . Wybory wygraa PD, zdobywajc ponad 62% gosw (92 mandaty w zmniejszonym liczebnie, 140-osobowym, Zgromadzeniu), z kolei socjalici zadowoli musieli si poparciem 26% gosujcych (38 mandatw) . Do parlamentu weszy jednak take inne mniejsze ugrupowania: PSD (7 mandatw), reprezentujca mniejszoci etniczne Unia na rzecz Praw Czowieka (Partia Bashkimi pr t Drejtat e Njeriut PBDNJ) (2 mandaty) oraz PR (1 mandat), co rozpoczo proces postpujcej fragmentaryzacji systemu partyjnego . W wczesnych warunkach ustrojowych konserwatystom popierajcym Berish tyle co na stworzeniu wasnego rzdu zaleao na obsadzie stanowiska prezydenta, do czego potrzebna bya wikszo 94 mandatw . Aby j uzyska, do rzdu Meksiego zaproszono przedstawicieli PR i PSD . W trakcie kadencji parlamentu 19921996 doszo w onie koalicji do kryzysu . W 1994 r . stanowiska ministerialne opucili przedstawiciele PSD, ale nie zachwiao to zwyk wikszoci wymagan w pracach legislacyjnych Zgromadzenia . Dziki niej Meksi mg peni swoj funkcj a do wyborw w 1996 r . Elekcja ta nie przyniosa zmian w rozkadzie poparcia dla poszczeglnych ugrupowa, cho ogromne kontrowersje wywoa w niej sposb przeliczania gosw na mandaty . Spowodowa on, e podobny odsetek gosw, ktre partie otrzymay cztery lata wczeniej (PD 55,5%, PS 20,4%) nie wpyn na tosam liczb mandatw . Przeciwnie, dysproporcja pomidzy zwycizcami a drugim w kolejnoci ugrupowaniem bya ogromna (PD 122 mandaty, PS 10 mandatw) . Spadek poparcia dla obu gwnych partii wykorzystay mniejsze ugrupowania, ale zastosowanie silnie deformujcej formuy wyborczej sprawio, e wzrost liczby oddanych na nie gosw nie przeoy si na zwikszenie ich stanu posiadania mandatw w parlamencie (PBDNJ 4% gosw i 3 mandaty, PR 6% gosw i 3 mandaty, Front Narodowy [Balli Kombtar BK] 5% gosw i 2 mandaty) . Kilkanacie miesicy pniej krach piramid finansowych, groba wybuchu zamieszek oraz interwencja si midzynarodowych spowodoway, e lider PD musia ustpi ze stanowiska, a wybory parlamentarne przeprowadzono ponownie . Atmosfer niezadowolenia spoecznego zdyskontowali socjalici, ktrzy zdobyli prawie 53% gosw (101 mandatw w powikszonym ponownie, do 155 deputowanych, Zgromadzeniu) . Poparcie dla PD w cigu roku spado z poziomu 55% do 26% (jej przedstawiciele zdoali uzyska 28 mandatw) . Zmiana systemu wyborczego

114

spowodowaa za, e do parlamentu dostao si take osiem innych ugrupowa, spord ktrych najwiksz reprezentacj uzyskaa PSD (9 mandatw) . Socjalici byli zatem w stanie w 1997 r . sformowa rzd, ale eby uzyska moliwo wyboru nowego prezydenta musieli zdoby poparcie trzech innych deputowanych . Do gabinetu Nano zostali zatem dokooptowani przedstawiciele PSD i PAD . Kryzysy w onie koalicji rzdzcej oraz w samej PS spowodoway wprawdzie spadek poziomu poparcia dla lewicy, ale nie na tyle duy, by moga ona przegra kolejne wybory w 2001 r . Uzyskanie 41,5% gosw (a tym samym 73 mandatw) wci umoliwiao socjalistom sformowanie rzdu . Znacznie natomiast wzroso poparcie dla PD, ktra zdecydowaa si na zawizanie szerokiej koalicji wyborczej z innymi prawicowymi ugrupowaniami (m .in . z PR) . Konsolidacja opozycji pozwolia uzyska 36-procentowe poparcie (46 mandatw) . Zmniejszenie dystansu midzy dwoma gwnymi obozami mimowolnie spowodowao wzrost znaczenia ugrupowa mniejszych, ktre stay si podanym partnerem doranych koalicji w trakcie rnych gosowa . Kadencja 20012005 nie bya dla socjalistw bezkonfliktowa . W cigu czterech lat trzykrotnie zmieniano premiera, wsparcia gabinetom Majko i Nano odmwia ponadto PBDNJ . W 2005 r . po raz pierwszy od omiu lat wikszo gosw w wyborach parlamentarnych zdobya PD . Trzeba przyzna jednak, e nie byo to zwycistwo znaczce . Rnica w liczbie gosw oddanych na konserwatystw i socjalistw wynosia niecae 12% (41% vs . 29%), a 57 uzyskanych mandatw nie pozwolio PD na samodzielne stworzenie rzdu (bya to pierwsza od 1991 r . sytuacja, w ktrej partia wygrywajca wybory nie dysponowaa w parlamencie przynajmniej zwyk wikszoci gosw) . Take liczba dwunastu partii politycznych, ktre uzyskay swoj reprezentacj w Zgromadzeniu, bya najwysza od czasw przeomu w 1991 r . Fragmentaryzacj systemu partyjnego wymusili jednak sami liderzy polityczni . Swoiste zasady systemu wyborczego obowizujcego w wyborach w 2005 r . spowodoway bowiem, e dwie gwne partie podzieliy midzy sob mandaty w segmencie wikszociowym, natomiast ograniczyy swj udzia w segmencie proporcjonalnym, zachcajc do gosowania na sojusznikw . Temu przypisa naley znaczce poparcie udzielone w segmencie proporcjonalnym republikanom (20% gosw) i socjaldemokratom (13% gosw) . Pierwsi otrzymali wsparcie Berishy i PD, drudzy Nano i PS . Nie ulega wtpliwoci, e gdyby nie strategia gwnych partii, wzrost poziomu fragmentaryzacji systemu partyjnego w 2005 r . nie byby a tak widoczny . Ostatnie wybory parlamentarne, ktre odbyy si w Albanii w 2009 r ., przyniosy kolejn znaczc zmian na krajowej scenie politycznej . Odejcie od mieszanego systemu wyborczego na rzecz reguy proporcjonalnej byo zmian majc pozbawi reprezentacji najmniejsze ugrupowania parlamentarne, dlatego wiele z nich zawizao z PD lub PS sojusze przedwyborcze . Wyniki elekcji dowiody jednak tego, e opinia publiczna nie w peni akceptuje zamys zakonserwowania systemu dwupartyjnego (dwublokowego) . Oprcz dwch wiodcych ugrupowa (koalicja

Powrt polityczny Salego Berishy

115

System partyjny

wyborcza pod wodz PD zdobya 46,9% gosw i 70 mandatw; blok wyborczy PS 45,3% gosw i 66 mandatw) do parlamentu dostaa si niewielka LSI (5,5% gosw i 4 mandaty), ktra zyskaa tym samym status partii piwotalnej, mogcej zdecydowa o ideologicznym profilu nowego koalicyjnego gabinetu (Kneblov 2009, s . 177) . Albania stanowi ciekawy przypadek kraju, w ktrym pomimo braku formalnych przesanek do tworzenia gabinetw koalicyjnych (do 2005 r . partie wygryway wybory, zyskujc ponad 50% mandatw parlamentarnych), rzdy takie i tak tworzono (zob . tab. 9) . Spowodowane to byo zarwno specyfik reimu (wybr prezydenta wymaga wikszoci 2/3 gosw, dlatego te liderzy dwch najwikszych ugrupowa parlamentarnych zwracali si do partii maych z propozycj wsppracy), jak i niskim stopniem zinstytucjonalizowania poszczeglnych ugrupowa przejawiajcym si w licznych rozamach, ktre skaniay liderw do poszukiwania bezpiecznych wikszoci . Nie mona take zapomina, e w latach 90 . Albanii co najmniej dwukrotnie grozi wybuch wojny domowej i jedn z metod rozwizania kryzysu byo wwczas powoanie rzdu zgody narodowej, ktry mg si cieszy poparciem tzw . wielkiej koalicji (tj . wszystkich lub prawie wszystkich ugrupowa parlamentarnych) . Problemy ze sformowaniem koalicji mieli ju komunici w 1991 r . Okazao si, e ich przewaga bya na tyle znaczca, e mogli powoa gabinet jednopartyjny, ale majc wiadomo niezadowolenia spoecznego i wielu wyzwa o charakterze ekonomicznym, prbowali przekona do wsppracy take partie opozycyjne . Nie pomogo w tym nawet i to, e premier Nano poda si do dymisji, a na jego miejsce zaproponowano koncyliacyjn kandydatur Bufiego . Pocztkowo antykomunici skonni byli za cen objcia kilku ministerstw podj wyzwanie wsprzdzenia krajem, ale gdy okazao si, e moe zosta to odebrane przez elektorat PD jako paktowanie z diabem, nie przynosi natomiast profitw w postaci uznania parti za wiarygodn i odpowiedzialn, zdecydowano o zerwaniu porozumienia . Znaczca wygrana PD w 1992 r . rwnie nie przyczynia si do powoania rzdu jednopartyjnego Berisha podj decyzj o zawizaniu koalicji z republikanami i socjaldemokratami . Gwnym powodem takiego kroku bya potrzeba zgromadzenia wikszoci 2/3 gosw wymaganych do wyboru nowego prezydenta oraz do uchwalenia nowej ustawy konstytucyjnej . To, e ch nawizania wsppracy z mniejszymi podmiotami politycznymi miaa dla PD znaczenie wycznie koniunkturalne, znajduje potwierdzenie w rychym wystpieniu z koalicji PSD . Oficjalnym powodem wycofania poparcia socjaldemokratw dla gabinetu Meksiego byy autorytarne metody sprawowania wadzy przez Berish oraz skrajne upolitycznienie administracji publicznej kraju . Po ponownej wygranej PD w wyborach w 1996 r . skad rzdu Meksiego nie uleg istotnym zmianom, poszerzyo si natomiast spektrum partii popierajcych gabinet . W istocie nie miao to wikszego znaczenia, gdy rozmiar poparcia udzielonego konserwatystom, wzmocniony skrajnie dyskryminujc mae ugrupowania

116

Tabela 9. Gabinety i koalicje w systemie partyjnym Albanii 19911992 19921994 19941996 19961997 B . Fino PS Wielka PS PS PS PS PS F . Nano P . Majko I . Meta 1997 19971998 19981999 19992002 2002 20022005 20052009

1991

1991

Premier PPSh Brak Szeroka Szeroka Szeroka PD PD PD

F . Nano

Y . Bufi V . Ahmeti A . Meksi A . Meksi A . Meksi

P . Majko F . Nano S . Berisha PD

Inicjator

PPSh

PPSh

Typ koalicji

Brak

Wielka

Nadwy- Nadwy- Nadwy- Nadwy- Nadwy- Nadwykowa kowa kowa kowa kowa kowa

Partie koalicyjne PD PR PS PSD PS PSD

PPSh PD

PD PR PSD

PD PR PDK

PS PD BLD PLL PDK BK PSD PR PBDNJ PS PSD PBDNJ

PS PSD PAA

PS PSD PAA

PD PR PAA PBDNJ

Partie opozycyjne PS PBDNJ PS BK

PD PBDNJ

PBDNJ

PS PBDNJ PSD

PD BLD PLL PDK BK PR PBDNJ

PD BLD PLL PDK BK PR PBDNJ

PD BLD PLL PDK BK PR

PD PBDNJ PR PDR PAD PLL BK PBL

PD PBDNJ PR PDR PAD PLL BK PBL

PS PSD PDR PAD PBL LSI PDS PDK

117

rdo: opracowanie wasne .

System partyjny

formu przeliczania gosw na mandaty, pozwoli PD na obsadzenie 122 miejsc w 140-osobowym parlamencie . Rzdy w tak sprzyjajcych warunkach przerwa jednak kryzys ekonomiczny w 1997 r . W obliczu buntu w armii oraz wobec groby wybuchu wojny domowej elity polityczne, negocjujce w San Edigio pod patronatem woskiego ministra spraw zagranicznych, zdecydoway o powoaniu rzdu pojednania narodowego, ktrego celem byo ustabilizowanie sytuacji politycznej i przeprowadzenie nowych wyborw parlamentarnych (Czekalski 2003, s . 245246) . Na czele gabinetu stan socjalista, Bashkim Fino . Po sukcesie PS w przedterminowych wyborach parlamentarnych w 1997 r . take zdecydowano o dokooptowaniu do skadu rzdu ministrw delegowanych przez mae partie polityczne . Zoyo si na to kilka przyczyn . Po pierwsze, sytuacja spoeczna bya napita i politycy woleli unikn kolejnych oskare o ch zawaszczania pastwa . Po drugie, spraw niecierpic zwoki stao si uchwalenie nowej konstytucji . Po trzecie wreszcie, w samej PS dao si zauway tendencje rozamowe przewodniczcy ugrupowania Nano jawnie krytykowa na przykad premiera Majko . Naturalnymi sprzymierzecami socjalistw stali si wwczas socjaldemokraci . Zmiana strategii koalicyjnych nie nastpia te po 2005 r ., kiedy to po raz kolejny w Albanii zdecydowano si zawiza koalicj nadwykow, w skad ktrej weszli konserwatyci, republikanie, agraryci i partia reprezentujca mniejszoci, PBDNJ (Jano 2008, s . 89) . Pewnym novum byo jednak zawarcie przedwyborczego porozumienia pomidzy PD a mniejszymi ugrupowaniami prawicy . To wanie dziki temu porozumieniu nowo powoany gabinet Berishy funkcjonowa przez ca kolejn kadencj . PD w albaskim systemie partyjnym naley uzna za parti zinstytucjonalizowan w niewielkim stopniu . Publiczne ogoszenie decyzji o jej powoaniu byo raczej efektem emocjonalnego wzburzenia wywoanego osignitym z prezydentem Ali kompromisem, na mocy ktrego w 1991 r . zezwolono na rejestracj niezalenych organizacji, anieli zaplanowanym i wiadomym politycznym dziaaniem . Niemniej jednak dziki temu zrywowi PD zapisaa si w historii Albanii jako pierwsza partia antykomunistyczna powstaa po przeomie w 1990 r . Wielu politologw zalicza ugrupowanie kierowane wwczas przez Berish i Pashko do organizacji typu forum (Tarifa 1998, s . 132) . Kwalifikacja ta jest wynikiem analizy bazy czonkowskiej oraz programu partii, ktry sformuowano przed pierwszymi wolnymi wyborami parlamentarnymi . Zdaniem Tarify osoby zasilajce szeregi antykomunistycznego ruchu byy niejednokrotnie zwizane z komunistycznymi wadzami, ale nie brakowao wrd popierajcych PD take winiw politycznych i ich rodzin . Program polityczny partii skonstruowano za w taki sposb, by zaspokoi oczekiwania moliwie najszerszej grupy potencjalnych wyborcw (Tarifa 1998, s . 132) . Sytuacja taka staa si przyczyn tego, e ju kilka miesicy po powstaniu PD i po odniesieniu przez ni pierwszych sukcesw partia zacza przeywa wewntrzne kryzysy . Pierwszy powany rozam nastpi w 1992 r . i powodowany by oskareniami

118

o autorytarny styl przywdztwa kierowanymi wobec Berishy . Pashko i Neritan Ceka oskarali niedawnego wsppracownika o sprzeniewierzenie si demokratycznym ideaom (chodzio gwnie o niech Berishy do przekazania przewodnictwa nad parti po objciu przeze funkcji prezydenta) (Elbasani 2004, s . 15) . Pierwszy z adwersarzy podkrela ponadto w swoich przemwieniach, e do albaskich drzwi ponownie stuka nowa dyktatura (cyt . za: Tarifa 1998, s . 170) . W sierpniu 1992 r . Pashko i szeciu innych deputowanych do parlamentu usunito z szeregw PD . Wkrtce zaoyli oni nowe ugrupowanie PAD . Konflikt liderw antykomunistycznego ugrupowania, ktry si wwczas ujawni, postrzegano jako odzwierciedlenie wewntrznego podziau w partii: na dziaaczy radykalnych i umiarkowanych . Konieczno odejcia Pashko oznaczaa, e frakcja radykaw w PD w pocztkach lat 90 . cieszya si wikszym poparciem . Kolejny rozam w szeregach konserwatystw spowodowany by przegranym w 1994 r . referendum konstytucyjnym . Ponownie w partii stary si dwie frakcje: pro- i antyberishowska . wczesny przewodniczcy ugrupowania, Eduard Selami, otwarcie krytykowa Berish, jednak na nadzwyczajnym zjedzie partii nie zdoa obroni swojego stanowiska i zosta odwoany . Porak prezydenta byo jednak nieuzyskanie zgody czonkw PD na usunicie Selamiego z partii . Trzeci powany rozpad mia miejsce w PD po wyborach w 1997 r . Na czele tej czci ugrupowania, ktra daa rozliczenia Berishy z wywoanego przeze kryzysu (najpierw ekonomicznego a nastpnie politycznego) stan Genc Polo . Oskara on byego prezydenta o stosowanie mafijnych praktyk, nie zgadza si take z jego decyzj o zbojkotowaniu obrad parlamentu . Pocztkowo prbowa forsowa swoje racje, zakadajc wewntrz PD frakcj Demokratyczn Alternatyw . Brak reakcji ze strony wadz partii ostatecznie skoni go jednak do ogoszenia w 2000 r . powstania nowej formacji Zreformowanej Partii Demokratycznej (Partia Demokrate e Re PDR) (Bogdani, Loughlin 2007, s . 135) . Sze miesicy po powoaniu nowego ugrupowania zdoao ono zdoby w wyborach parlamentarnych ponad 5-procentowe poparcie, co stanowio powany sygna ostrzegawczy dla Berishy . Jak podkrelali analitycy, sukces PDR wiadczy o tym, e wyborcy nie tyle nie akceptuj narodowo-konserwatywnego apelu wyborczego, co raczej sprzeciwiaj si stylowi polityki prowadzonej przez przewodniczcego PD . W kolejnych latach Berishy udao si zatrzyma tendencje odrodkowe w partii . Odzyskanie zdolnoci koalicyjnej przez PD spowodowao, e gabinet stworzony przeze w 2005 r . mg cieszy si poparciem mniejszych ugrupowa politycznych, co w sposb istotny wpyno na konsolidacj partii konserwatystw .

Powrt polityczny Salego Berishy

119

8 . System wyborczy

Albania jest krajem, w ktrym po 1990 r . zastosowano wszystkie gwne warianty systemw wyborczych . W pierwszych wyborach parlamentarnych zdecydowano si na system wikszoci bezwzgldnej, nastpnie przez dugie lata o sposobach transformacji gosw na mandaty decydowa system mieszany, wreszcie zmiany wprowadzone w 2008 r ., a majce po raz pierwszy zastosowanie w wyborach do parlamentu przeprowadzonych rok pniej, zakaday zastosowanie systemu proporcjonalnego (z formu dHondta) . Decyzja o przyjciu wikszociowego systemu wyborczego w wyborach parlamentarnych w 1991 r . podyktowana bya gwnie naciskiem komunistw oraz niewielk wiadomoci polityczn liderw opozycyjnych . Strona komunistyczna liczya na to, e jej kandydaci jako osoby znane i dowiadczone bd mieli wiksze szanse na wygran z poszczeglnymi kandydatami PD, ktra to partia dopiero rozpoczynaa budow swoich struktur instytucjonalnych (Tarifa 1998, s . 133) . Nie ulega wtpliwoci, e gosowanie na listy partyjne, charakterystyczne dla systemu proporcjonalnego, mogoby w tamtym czasie przynie antykomunistom znacznie lepszy wynik . Sukces zreformowanej partii komunistycznej w pierwszych wolnych wyborach parlamentarnych w Albanii nie mg by jednak zdyskontowany z uwagi na gboki kryzys spoeczny, do ktrego walnie przyczynia si kampania prowadzona przez Berish i innych liderw PD . Alia zdecydowa si wwczas na rozpisanie przedterminowych wyborw, przed ktrymi uchwalono kompromisow jak si wydawao ordynacj wyborcz: wprowadzeno system mieszany w wariancie korygujcym (porwnywany do systemu przyjtego w Niemczech) . W segmencie wikszociowym wybierano 100 deputowanych . Aby zdoby mandat, wystarczyo uzyska wzgldn wikszo gosw . Do podziau mandatw wedug reguy proporcjonalnej uprawnione byy natomiast te podmioty, ktre zdoay uzyska co najmniej 4-procentowe poparcie . Zgodnie z formu dHondta liczb uzyskanych przez dan parti gosw[22] dzielono przez kolejne dzielniki naturalne
[22] Brano pod uwag gosy oddane w segmencie wikszociowym na wszystkich kandydatw danej partii w caym kraju . Byo to rozwizanie oryginalne w wikszoci systemw mieszanych wyborcy dysponuj bowiem dwoma gosami (jeden oddaj na wybranego kandydata w jednomandatowym okrgu wyborczym, drugi na list partyjn w segmencie proporcjonalnym) .

120

poczwszy od liczby 1 . 140 najwikszych wynikw oznaczao przyznanie partii potencjalnego mandatu . Od liczby mandatw rozdzielonych w ten sposb odejmowano jednak liczb miejsc ju obsadzonych w segmencie proporcjonalnym, co zwiksza miao reprezentatywno caego systemu wyborczego . Faktem jest jednak, e proporcjonalno kolejnych elekcji bya w Albanii stosunkowo niska . Kolejna zmiana prawa wyborczego nastpia w 1996 r . Zwikszono liczb mandatw moliwych do uzyskania w segmencie wikszociowym (do 115) oraz jednoczenie ograniczono liczb mandatw, o ktre partie mogy zabiega w segmencie proporcjonalnym (do 25) . Zdecydowano przy tym o zmianie formuy alokacji mandatw z metody dHondta na metod Harea-Niemeyera . Ustalono take nowe progi wyborcze uprawniajce do uczestnictwa w podziale mandatw na poziomie krajowym: prawo to uzyskiway partie, ktre zdobyy co najmniej 4% gosw, oraz koalicje cieszce si poparciem co najmneij 8% wyborcw . Ju rok pniej prg wyborczy uprawniajcy do uczestnictwa w procesie alokacji mandatw w segmencie proporcjonalnym ograniczono do 2% (obowizywa wszystkie podmioty: i partie, i koalicje), zdecydowano take o zwikszeniu puli mandatw obsadzanych w segmencie proporcjonalnym (z 40 do 55) . W 2000 r . parlamentarzyci uchwalili now ordynacj wyborcz, wedug regu ktrej odbyy s w wybory w 2001 r . Podstawow zmian w stosunku do poprzednich rozwiza byo wprowadzenie moliwoci oddania przez wyborc dwch gosw: jednego na kandydata w jednomandatowym okrgu wyborczym, drugiego na dowoln list partyjn (The Electoral Code of the Republic of Albania, art . 87) . Gosujc na list partyjn, wyborca nie mia moliwoci wskazania preferowanego kandydata, a alokacja mandatw odbywaa si zgodnie z formu Harea-Niemeyera (art . 66) . Z kolei w segmencie wikszociowym wymagan wikszoci do zdobycia mandatu bya wikszo bezwzgldna (implikowao to przeprowadzenie dwch tur gosowania, gdyby takiej wikszoci nie udao si osign w pierwszym dniu gosowania) . Kolejne wybory w 2005 roku take przeprowadzono wedug zasad znowelizowanej (w tym wypadku 2 lata wczeniej) ordynacji . Przede wszystkim zdecydowano si na zniesienie koniecznoci uzyskania przez kandydatw bezwzgldnej wikszoci gosw w segmencie majoratu . Do uzyskania mandatu wystarczyo zdoby wiksz liczb gosw ni kolejny kandydat (Electoral Code, art . 66) . Wyniki elekcji w 2005 r . zwyciskiej dla ugrupowania Berishy byy zaskoczeniem, ale ujawniy te mankamenty przyjtych rozwiza wyborczych, ktre, jak mogo si wydawa jeszcze kilka lat wczeniej, powoli zaczynay si w Albanii stabilizowa . Przede wszystkim najwiksze ugrupowania polityczne praktycznie zrezygnoway z umieszczenia swoich kandydatw na listach wyborczych w segmencie proprocjonalnym . Przyczyn takiego posunicia by fakt, e w poprzednich wyborach wikszo gosw oddanych na t sam parti w segmencie proporcjonalnym przepadaa na rzecz mniejszych ugrupowa tym razem postanowiono przynajmniej wskaza, na rzecz ktrych partii ma ona przepa . PD zachcao wic do gosowania

Powrt polityczny Salego Berishy

121

System wyborczy

na republikanw, a PS na socjaldemokratw . W efekcie potencjalni koalicjanci konserwatystw i socjalistw w wyborach proporcjonalnych uzyskali nienaturalnie due poparcie (PR 20% gosw, PSD 12,7%) . Poniewa takie rozwizanie zmuszao wielkie partie do kooperacji z mniejszymi partnerami i znacznie zwikszao tym samym pozycj negocjacyjn tych drugich, w kadencji 20052009 zdecydowano si odej od systemu mieszanego na rzecz systemu proporcjonalnego, ale uwaanego za silnie deformujcy . Przyjto w nim bowiem, e alokacja mandatw odbywa si bdzie zgodnie z formu dHondta . Efektem przyjcia nowej ordynacji bya konsolidacja systemu partyjnego Albanii do wyborw w 2009 r . partie polityczne przystpiy w dwch duych koalicjach, ktre w zasadzie podzieliy midzy siebie rynek wyborczy .

122

Rozdzia III .

Powrt polityczny Vladimra Meiara

1 . Przebieg kariery politycznej

Vladimr Meiar od najmodszych lat przejawia talent organizatorski . Jako pitnastolatek zaoy w swojej gminie zwizek modziey, w ktrym nie tylko zajmowano si kultur i sportem, ale te dyskutowano o problemach funkcjonowania pastwa oraz kwestiach filozoficznych (Leko 1996, s . 14) . Do Komunistycznej Partii Czechosowacji (Komunistick strana esko-Slovenska KS) Meiar wstpi w 1962 r . Jak tumaczy wiele lat pniej, by przewiadczony, e w ten sposb moe przysuy si budowaniu najbardziej sprawiedliwego ustroju . Meiar utrzymywa, e kiedy tylko zorientowa si, i idealistyczne koncepcje nie maj nic wsplnego z praktyk rzdzenia partii komunistycznych, zmieni pogldy i czonkostwo w KS zawiesi[23] . Sam przebieg buntu Meiara przeciw wadzom partii komunistycznej jak wiele innych epizodw z jego ycia politycznego pozostaje niejasny . Meiar raz twierdzi, e zrezygnowa ze wszystkich swoich funkcji w zwizku modziey KS po usuniciu z partii Aleksandra Dubeka (sierpie 1969 r .), innym razem, e wykluczono go z KS z kocem 1970 r . po konferencji, na ktrej zada gbokich i postpowych reform . Zachowane dokumenty potwierdzaj jedynie to, e w pierwszej poowie lat 70 . polityk zarejestrowany zosta przez sowackie suby jako nieprzyjaciel systemu socjalistycznego (Leko 1996, s . 17) . Sowacka tranzycja demokratyczna odznaczaa si swoist przypadkowoci, a Meiar w pierwszym etapie swojej politycznej kariery umiejtnie z tego skorzysta . 5 grudnia 1989 r . na wsplnej naradzie spotkali si: przewodniczcy Sowackiej Rady Narodowej, Rudolf Schuster, przewodniczcy rzdu, Pavel Hrivnk, oraz przedstawiciele centrum koordynacyjnego nowo powstaego ruchu opozycyjnego, Spoeczestwa przeciw Przemocy (Verejnos proti nsiliu VPN) . Rozmawiano gwnie o podziale tek w nowo powstaym gabinecie, ktry sprawowa mia wadz do czasu przeprowadzenia pierwszych wolnych wyborw w 1990 r . Niewiele stanowisk podlegao dyskusji, ale jednym z tych nielicznych byo stanowisko ministra
[23] Swj najwikszy zwrot polityczny opisywa tymi sowy: W latach 19641965 braem udzia w 10-miesicznym kursie Komsomou [Komunistyczny Zwizek Modziey w ZSRR przyp . aut .] . Tu nastpi przeom . Poznaem strach przed totalitaryzmem i dzieci-ofiary totalitaryzmu . Widziaem jak yje polityczna elita i jak yj zwykli ludzie . Po powrocie dokadnie wiedziaem, czego nie chc . Ale jeszcze nie wiedziaem, czego waciwie chc (cyt . za: Leko 1996, s . 1516) .

124

spraw wewntrznych . Opozycja domagaa si, by w przeomowym okresie nie sprawowa tej funkcji aden przedstawiciel wadzy komunistycznej, ale ze swojego grona nie potrafia wybra odpowiedniego kandydata . W efekcie 12 grudnia powoano do rzdu wszystkich nowych ministrw oprcz ministra spraw wewntrznych (Bajda 2010, s . 37) . Odtworzenie tego, w jaki sposb Meiar znalaz si wrd osb pretendujcych do objcia stanowiska w tym wanie ministerstwie, nie jest zadaniem atwym . Marian Leko twierdzi, e najbardziej prawdopodobne wydaje si polecenie wadzom VPN Meiara przez Aleksandra Dubeka, przy czym znajomo ta wbrew temu, co pniej gosi nowy kandydat nie miaa charakteru zayej przyjani . Obu politykw czya jedynie znajomo z Vladimrem Krajim, wydawc czasopisma Dialog 88 . Meiar zaangaowa si nawet pocztkowo w tworzenie partii wywodzcej si ze rodowiska tego pisma (Leko 1996, s . 24) . Nie bdzie przesady w stwierdzeniu, e na posiedzeniu komisji rzdowej pod przewodnictwem samego premiera Milana ia, majcej przesucha kandydata na ministra spraw wewntrznych, Meiar oczarowa jej czonkw . By nie tylko doskonale merytorycznie przygotowany, ale take sprawia wraenie polityka rezolutnego i nieustpliwego (Leko 1996, s . 25) . Doprowadzio to jednak do spekulacji, skd szerzej nieznany prawnik, zatrudniony w hucie szka w Nemovej, tak doskonale zna struktury ministerstwa i jak zdoa opracowa szczegowe programy jego demokratycznej reformy . Publicznie wypowiadano przypuszczenie, e w przygotowaniach do konkursu pomc musiay Meiarowi suby specjalne (Leko 1996, s . 26) . Nowy minister spraw wewntrznych bardzo dobrze wykorzysta szans, ktr otrzyma od wadz VPN . W cigu zaledwie kilku miesicy zdoa awansowa w rankingach popularnoci sowackich politykw na sidm pozycj, a na pocztku maja 1990 r . popularniejsi od niego byli ju jedynie Dubek, alfa i i (Leko 1996, s . 32) . Nie moe zatem dziwi to, e po zwyciskich dla VPN wyborach parlamentarnych na przeomie maja i czerwca 1990 r . Meiara zaczto traktowa jako jednego z kandydatw na stanowisko premiera . Po raz kolejny wczesny minister spraw wewntrznych zdoa pokona swoich rywali klarownoci projektu politycznego oraz sugestywnoci w jego prezentowaniu[24] . Meiar po umocnieniu swojej pozycji w wyborach parlamentarnych w 1990 r . coraz odwaniej zacz forsowa wasne koncepcje polityczne . Pierwszy konflikt midzy nowym premierem a dotychczasowymi wadzami VPN dotyczy kwestii powstania gabinetu . Podczas gdy kierownictwo ugrupowania by zapewni rzdowi wikszo parlamentarn skaniao si ku rozpoczciu negocjacji z Ruchem
[24] Stojcy na czele VPN, Fedor Gl, przyznawa pniej, e wybr Meiara na stanowisko premiera mia w sobie co z irracjonalnoci, na pewno za naleao podj po nim znacznie powaniejsze rodki ostronoci: Przejcie od totalitaryzmu do demokracji jest bez przywdcw mecziarowskiego typu ewidentnie niemoliwe . Niech nas jednak Bg broni przed sytuacj, w ktrej nie miaby kto kontrolowa ikorygowa ich dziaa (cyt . za: Leko 1996, s . 36) mia powiedzie Gl .

Powrt polityczny Vladimra Meiara

125

Przebieg kariery politycznej

Chrzecijasko-Demokratycznym (Kresanskodemokratick hnutie KDH), Meiar przedstawi projekt funkcjonowania gabinetu mniejszociowego z cichym poparciem Partii Demokratycznej Lewicy (Strana demokratickej avice SD), ktre to poparcie zobowizywa si zapewni . Z kolei gdy wadze VPN stanowczo sprzeciwiy si negocjacjom z postkomunistami z SD, nowy premier wystpi przeciwko objciu stanowiska ministra spraw wewntrznych przez kandydata KDH (Leko 1996, s . 36) . Ju kilka miesicy pniej doszo do kolejnego konfliktu tym razem Meiar bez konsultacji z wadzami VPN uda si na rozmowy do Pragi, w ktrej czeskim wadzom postawi ultimatum, groc przyjciem przez sowacki parlament ustawy o nadrzdnoci prawa pastwowego nad prawem federacyjnym, co postrzegano jako pierwszy krok ku likwidacji struktury federacyjnej Czechosowacji . Coraz mielsze poczynania sowackiego premiera byy liniow funkcj wzrostu jego notowa w sondaach opinii publicznej . Podczas gdy zapocztkowane w 1991 r . reformy liberalizujce czechosowacki rynek powodoway wzrost cen i poziomu bezrobocia, co negatywnie odbijao si na poparciu dla VPN, skala akceptacji dla dziaa samego Meiara bya ogromna popierao go wwczas ponad 80% sowackich obywateli . Korzystajc z utrzymujcego si wysokiego poziomu popularnoci, premier na pocztku lutego 1991 r . przesa kierownictwu VPN faks, w ktrym zarzuca dziaaczom niekompetencj oraz informowa ich, e od tej chwili cz decyzji podejmowa bdzie bez konsultacji z wadzami ruchu (zob . Bajda 2010, s . 4748) . Punktem przeomowym w sporze Meiara z jego niedawnymi mocodawcami staa si wwczas rzekoma ch ocenzurowania przez czonkw Centrum Koordynacyjnego VPN telewizyjnego przemwienia premiera . Po uczynieniu z tego zdarzenia wiodcego tematu swoich publicznych wystpie oraz po kategorycznym zdementowaniu tej informacji przez dziaaczy kierownictwa ruchu postanowiono zwoa posiedzenie rady VPN . To na nim (5 marca 1991 r .) po raz pierwszy oficjalnie powoano do ycia now platform programow O demokratyczn Sowacj, w ktrej skupili si zwolennicy polityki Meiara . O skutecznoci strategii sowackiego premiera wiadczyy wyniki kolejnych sonday . Po wybuchu afery telewizyjnej, w marcu 1991 r ., poparcie dla niego deklarowao ju 90% Sowakw (Leko 1996, s . 56) . Ostateczne decyzje wadze VPN w porozumieniu z koalicjantem (KDH) podjy miesic po powstaniu platformy O demokratyczn Sowacj . Z uwagi na nielojalno premiera wobec ruchu, z ktrego ramienia zosta mianowany, postanowiono odwoa go ze stanowiska a jego nastpc uczyni Jna arnogurskiego wywodzcego si z ugrupowania chadekw . Ogoszono te, e platforma Meiara przestaje funkcjonowa w ramach VPN . Co ciekawe, dymisja szefa rzdu nie spowodowaa wcale utraty przeze popularnoci, natomiast pozwolia mu wykreowa obraz siebie jako ofiary gier politycznych oraz oficjalnie powoa do ycia swoj parti Ruch na rzecz Demokratycznej Sowacji (Hnutie za demokratick Slovensko HZDS) . Meiar nigdy nie ukrywa tego, e jego wsppraca z koalicjantem z KDH nie ukadaa si pomylnie, w zwizku z czym za gwny cel wyborw parlamentarnych

126

w 1992 r . uwaa osignicie przez HZDS co najmniej 50-procentowego poparcia . Swoje plany koalicyjne zwyk zreszt komentowa, posugujc si niewybrednym dowcipem, bdcym w jego opinii trafn metafor sytuacji, w ktrej byy premier si podwczas znajdowa:
Co si stanie z Murzynem, gdy wpadnie do wody? No, bdzie mokry . A co si stanie, gdy wpadnie tam drugi raz? To bdzie gupi . Nie chciabym by Murzynem po raz drugi (cyt . za: Leko 1996, s . 91) . Powrt polityczny Vladimra Meiara

Prowadzona kampania wyborcza, ktra opieraa si gwnie na wykorzystaniu ogromnej popularnoci byego premiera oraz do rozmytym programie wyborczym, pozwalajcym jednak skupi wok HZDS wyborcw o rozmaitych pogldach, nie przyniosa penego sukcesu . Partia Meiara zdobya 37,3% gosw, co pozwolio jej na obsadzenie 74 miejsc w 150-osobowej Radzie Narodowej . Pocztkowo liderowi HZDS udao si zdoby poparcie wikszoci parlamentarnej bez podpisywania formalnych porozumie za udzieleniem mu wotum zaufania zagosowao dwch posw niezalenych oraz deputowani Sowackiej Partii Narodowej (Slovensk nrodn strana SNS), ktrych przedstawiciel zaj w rzdzie stanowisko ministra rolnictwa . Pozwolio to wprawdzie stworzy gabinet podporzdkowany przewodniczcemu HZDS, ale nie uchronio go przed kryzysami politycznymi (Cichosz 2010, s . 137) . Po pierwszym sukcesie politycznym w 1992 r . najwaniejszym problemem do rozwizania okazao si podjcie decyzji co do dalszego statusu czechosowackiej federacji . Pocztkowo powszechnie uwaano, e nowy premier Czech, Vclav Klaus, oraz jego sowacki odpowiednik dojd do porozumienia w sprawie wyonienia nowego federacyjnego rzdu, pomimo e prezentowali dosy rozbiene pogldy na kwestie dalszego ekonomicznego rozwoju kraju . W kampanii wyborczej bowiem zarwno Klaus, jak i Meiar kilkukrotnie podkrelali, e s skonni do poszukiwania konsensusu . Nie bez znaczenia pozostawao take wci ogromne poparcie, jakim w czechosowackim spoeczestwie cieszy si pogld, e wzajemny zwizek dwch pastw naley utrzyma . Mimo to ju kilka tygodni po rozpoczciu negocjacji okazao si, e rnice w podejciu obu politykw do przyszoci ustrojowej federacji s na tyle znaczce, e uniemoliwiaj wypracowanie wsplnego stanowiska[25] . Zdecydowano si zatem na rozwizanie z dniem 1 stycznia 1993 r . struktury federacyjnej (zob . Tomaszewski 2011, s . 323329) . W kraju przewodniczcy HZDS prbowa pocztkowo rzdzi bez zawizywania formalnej koalicji z mniejszymi ugrupowaniami . Byo to moliwe dziki cichemu poparciu, jakie otrzymywa ze strony SNS, ktra w zamian zyskaa moliwo
[25] Steven Saxonberg wskazuje na dwie gwne przyczyny braku porozumienia w dyskusjach nad przyszym statusem Czechosowacji: wyraane przez Sowakw niezadowolenie ze skali politycznej reprezentacji winstytucjach federacyjnych oraz skrajnie rozbiene wizje reform ekonomicznych prezentowane nowe rzdy czeski i sowacki (Saxonberg 2003, s . 11) .

127

Przebieg kariery politycznej

obsadzenia jednego z rzdowych stanowisk . Dodatkow przyczyn, dla ktrej nacjonalici z du przychylnoci patrzyli na polityk Meiara, bya kwestia rozwizania federacji czechosowackiej (SNS w swoim programie wyborczym jasno opowiadaa si za pen suwerennoci Sowacji) . Dopki zatem rzd pod wodz HZDS za gwny polityczny projekt uwaa rozwizanie struktur federacyjnych, partia nacjonalistyczna popieraa go bezwarunkowo . Liderzy SNS sdzili jednak, e ju po uzyskaniu penej niepodlegoci Meiar zdecyduje si na formalizacj umowy koalicyjnej . Explicite danie takiego porozumienia wyraone zostao jeszcze w grudniu 1992 r . Przewodniczcy HZDS kategorycznie odmwi wwczas partnerom . Utrata bezwarunkowego poparcia mniejszych graczy parlamentarnych wymagaa jednake od Meiara dbaoci o zachowanie jednomylnoci w szeregach wasnego ugrupowania, gdy kady gos stawa si w obliczu ewentualnej niesubordynacji partnerw jzyczkiem u wagi . Z zadaniem utrzymania jednoci we wasnych szeregach podczas pierwszego okresu sprawowania wadzy Meiar nie radzi sobie najlepiej . Pierwszym politykiem HZDS, ktry otwarcie wystpi przeciwko strategii politycznej przewodniczcego partii, by minister spraw zagranicznych, Milan Kako . Sprzeciwia si on tym decyzjom rzdu, ktre niekorzystnie wpyway na wizerunek Sowacji na arenie midzynarodowej . Poniewa jednak Meiar nie tolerowa sprzeciww w gronie najbliszych wsppracownikw, ju w marcu 1993 r . zoy u prezydenta wniosek o odwoanie nieposusznego ministra . Po raz kolejny jednak sowacki premier przekona si, e partyjne afiliacje nie musz by rwnoznaczne z bezwzgldnym podporzdkowaniem . Prezydent Michal Kov, wybrany na swj urzd dziki poparciu posw HZDS, odmwi bowiem podpisania stosownej dymisji, argumentujc, e zapis konstytucyjny nie obliguje go do tego, a jedynie daje mu tak moliwo . By nie by posdzonym o z wol, prezydent stosowne zapytanie wystosowa nawet do Sdu Konstytucyjnego . O tym, e Kov nie chce na stanowisku prezydenta peni jedynie roli wykonawcy projektw politycznych swoich mocodawcw, przekona ponownie, gdy odmwi Meiarowi nominowania na stanowisko ministra do spraw prywatyzacji majtku narodowego Ivana Lexy (Bajda 2010, s . 6869) . Konflikt z Kak zakoczy si odejciem ministra i omiu jego sympatykw z klubu HZDS . Meiar zmuszony zosta do wznowienia rozmw o formalnej koalicji z politykami SNS . Negocjacje zakoczyy si jednak rozamem w tej partii . Prokoalicyjna wikszo odwoaa dotychczasowego przewodniczcego i powoaa na jego miejsce zwolennika porozumienia z HZDS, Jna Slot . Jak si niebawem okazao, podziay w obu ugrupowaniach spowodoway, e nawet po zawizaniu formalnej koalicji (jesieni 1993 r .) gabinet Meiara nie mg liczy na poparcie stabilnej wikszoci parlamentarnej (Cichosz 2010, s . 138) . Trudno zatem okreli dokadny pocztek kryzysu przywdczego, ktry doprowadzi do odwoania Meiara z funkcji szefa rzdu, poniewa gabinet pod

128

przewodnictwem lidera HZDS mia problemy z utrzymaniem stabilnego poparcia wikszoci parlamentarnej, odkd tylko zdoa si ukonstytuowa . Sytuacj pogarszay dodatkowo spektakularne odejcia z partii, powodowane niezgod na autorytarny styl podejmowania przez Meiara decyzji, oraz bdce tych odej efektem utworzenie nowego ugrupowania skupiajcego secesjonistw, Alternatywy Realizmu Politycznego (Alternativa politickeho realizmu APR) . Z czasem narasta take konflikt midzy orodkiem prezydenckim a rad ministrw . 9 marca 1994 r . prezydent Sowacji wystpi z ordziem do narodu . Kov przedstawi w nim swoje obawy dotyczce stanu sowackiej gospodarki i niebezpieczestw zwizanych z deficytem w handlu zagranicznym, ale najwaniejszym punktem przemowy bya krytyka sposobu sprawowania wadzy przez lidera HZDS . Prezydent zarzuca mu wywoywanie konfliktw oraz niech do koncyliacyjnego stylu uprawiania polityki, wyraajc si w staym odmawianiu zawarcia szerokiej koalicji (Kopeek 2007, s . 153) . Bezporednim skutkiem wystpienia gowy pastwa byo omielenie opozycyjnych deputowanych, ktrzy zgosili wniosek o wyraenie premierowi wotum nieufnoci . W trakcie debaty nad podjciem stosownej uchway Meiar wygosi wielogodzinne przemwienie, w ktrym oskara swoich oponentw o zorganizowanie przeciw niemu spisku . Nie pomogo to jednak przekona wikszoci parlamentarnej . 78 deputowanych zagosowao przeciwko premierowi, w zwizku z czym prezydent musia podpisa jego dymisj . Na znak solidarnoci ze swoim liderem decyzj o zoeniu urzdw podjli wszyscy ministrowie (Kopeek 2006, s . 178) . Ju tydzie po wyraeniu Meiarowi wotum nieufnoci parlament podj decyzj o rozpisaniu przedterminowych wyborw parlamentarnych . Tym samym popierany przez antymeiarowski blok gabinet Jozefa Moravka potraktowany zosta jako rzd tymczasowy, cho dysponowa on stabiln wikszoci parlamentarn . To, e po wyborach Meiar wrci na zajmowane wczeniej stanowisko, wcale nie byo wwczas oczywiste . Spodziewano si wprawdzie zwycistwa HZDS, ale wikszo komentatorw uwaaa, e zwycistwo to nie bdzie miadce, a ugrupowanie byego premiera nie zdoa wykaza si dostatecznym potencjaem koalicyjnym, by mc sformowa nowy gabinet . Jak przypomina Vladimr Leka:
koncepcje gabinetu Moravka dotyczce polityki wewntrznej, polityki zagranicznej oraz dziedziny ekonomii (), jak rwnie pierwsze rezultaty, ktre udao si osign przy ich realizacji, wzbudziy w czci spoeczestwa, ale take poza granicami Sowacji, nadzieje i oczekiwania . Nie tylko prezydent i przedstawiciele politycznych si obecnych w tym gabinecie, ale i gwni komentatorzy sowackich orodkw badania opinii publicznej, sdzili, e wyniki przedterminowych wyborw przedu mandat rzdu szerokiej koalicji o co najmniej dalsze cztery lata (Leka 2006, s . 40) .

Powrt polityczny Vladimira Meiara

Agresywna kampania wyborcza rozpoczta kilka tygodni po ukonstytuowaniu si gabinetu Moravka spowodowaa znaczcy wzrost poparcia dla HZDS . O ile w momencie dymisji rzdu Meiara jego partia dysponowaa poparciem porwnywalnym

129

Przebieg kariery politycznej

z ugrupowaniami opozycyjnymi, o tyle atmosfera kryzysu sprzyjaa poprawie tego wyniku ch gosowania na HZDS deklarowali zwaszcza wyborcy do tej pory niezdecydowani (Leko 1996, s . 120) . Rzd Moravka, obserwujc znaczcy wzrost poziomu poparcia dla HZDS, bdcy bezporednim efektem prowadzenia przez Meiara kampanii negatywnej, prbowa ograniczy dziaania promocyjne partii, ustanawiajc bardzo niskie limity wydatkw, jakie ugrupowania mogy ponosi na cele agitacyjne . Okazao si jednak, e prawo to byo nieskuteczne, gdy za jego zamanie nie groziy dotkliwe sankcje karne, a ustawodawca nie okreli nawet, kto i w jaki sposb wydatki poszczeglnych sztabw wyborczych ma kontrolowa (Leko 1996, s . 120) . W rezultacie okres latencji przywdczej Meiara upyn gwnie na dyskredytowaniu przez niego posuni wczesnego rzdu oraz intensywnej kampanii wyborczej zorganizowanej co podkrelaj zgodnie komentatorzy wedug najlepszych europejskich wzorcw . Wynik wyborczy uzyskany przez parti Meiara w przyspieszonych wyborach parlamentarnych, ktre odbyy si na Sowacji w 1994 r . (35% gosw, 61 mandatw), by wprawdzie satysfakcjonujcy, ale nie pozwala na sformowanie jednopartyjnego wikszociowego gabinetu nie udao si zatem byemu premierowi osign gwnego celu, ktry przywieca jego kampanii wyborczej . Co wicej, niemal rwnowane wyniki pozostaych ugrupowa sprawiay, e pomimo dominujcej pozycji HZDS moliwe (cho mao realne) byy warianty koalicji bez uczestnictwa w niej ugrupowania Meiara . Jednak sam Meiar, silnie zmotywowany do objcia po raz trzeci stanowiska premiera, do szybko porozumia si z liderami nacjonalistycznie zorientowanej SNS . Gwnym spoiwem tego sojuszu staa si niech wobec mniejszoci wgierskiej, ktr oba ugrupowania prezentoway w kampanii wyborczej . Nie naley take zapomina, e zaproszenie do rozmw koalicyjnych ostatniej w rankingu wyborczym (5,4% gosw) partii narodowcw musieli oni potraktowa jako jedyn szans otrzymania tek ministerialnych . w rozdwik w potencjale obu ugrupowa obrazowao miejsce pierwszego spotkania liderw zadecydowano, e bdzie to gwna siedziba HZDS (zob . Haughton 2005, s . 52) . Nawet wsplnie z SNS Meiar nie dysponowa jednak w parlamencie odpowiedni liczb gosw do uzyskania wotum zaufania dla swojego gabinetu . Konieczne stao si znalezienie trzeciego partnera, dziki ktremu udaoby si w Sowackiej Radzie Narodowej zdoby poparcie ponad 75 posw . Jedynym moliwym do zrealizowania wariantem okazao si zawarcie porozumienia ze skrajnie lewicowym Zrzeszeniem Robotnikw Sowacji (Zdruenie robotnkov Slovenska ZRS), ktre swj sukces wyborczy zawdziczao charyzmatycznemu liderowi, Janowi uptkowi, oraz kierowanemu do elektoratu robotniczego przekazowi pitnujcemu rozkradanie majtku narodowego i nieprawidowoci w procesach prywatyzacyjnych na pocztku lat 90 . Ostatecznie w grudniu 1994 r . podpisano umow koalicyjn HZDSSNSZRS, dziki ktrej Meiar po raz kolejny stan na czele rzdu (Kopeek 2006, s . 179) .

130

Jeszcze nim po wyborach w 1994 r . doszo do zawarcia formalnej koalicji z partnerami z ZRS oraz SNS, Meiar zademonstrowa, w jaki sposb zamierza sprawowa rzdy w nadchodzcych latach . W czasie 23-godzinnej sesji parlamentu, okrelanej przez komentatorw jako duga parlamentarna noc, dokonano wymiany kadr na wielu stanowiskach, ktrych obsada leaa w kompetencjach deputowanych . Na nowo mianowano midzy innymi prezesw pastwowego radia i telewizji oraz funduszu zajmujcego si prywatyzacj majtku narodowego . Wszyscy kandydaci powizani byli albo z HZDS, albo z partiami, z ktrymi Meiar prowadzi aktualnie negocjacje o powoaniu koalicji (Haughton 2001, s . 756) . O ile styl inauguracji sprawowania wadzy przez nowy rzd okrelano co najwyej jako nieestetyczny (tryb uchwalania ustaw podczas dugiej nocy parlamentarnej okaza si zgodny z prawem), o tyle pniejsze decyzje Meiara, powodowane czsto osobistymi animozjami, w powszechnym odbiorze uwaano ju za niedopuszczalne przekroczenie uprawnie . Powysza ocena wynikaa z tego, e w latach 19941998 rzd lub parlament co najmniej kilkukrotnie zignoroway orzeczenia Sdu Konstytucyjnego (por . Skotnicki 2003, s . 25), a nadto wadze regularnie kontestoway zasad wolnego sprawowania przez deputowanych mandatu . Drugi okres sprawowania wadzy przez Meiara w niepodlegej Sowacji charakteryzowa si take intensyfikacj konfliktu pomidzy prezydentem a premierem . Kov, prbujc peni sw funkcj niezalenie od partyjnej afiliacji, czsto bowiem krytykowa publicznie autorytarny styl przywdztwa szefa gabinetu . Koalicyjna wsppraca HZDS z SNS i ZRS przebiegaa pod dyktando premiera . Sojusznicy obsadzili gwnie stanowiska ministerialne wane z ideologicznego punktu widzenia, natomiast dominacja w gabinecie nominatw partii Meiara powodowaa, e i tak kada propozycja legislacyjna musiaa najpierw zosta skonsultowana z ministrem finansw, a dopiero pniej moga sta si przedmiotem obrad rzdu (Haughton 2002, s . 1325) . Mimo wszystko, by nie podda si dominacji HZDS, jego partnerzy koalicyjni co najmniej dwukrotnie prbowali zasygnalizowa odrbno swoich opinii . Po raz pierwszy rnice ujawniy si, gdy odwoano ze sowackiego zakadu ubezpiecze Petra Sokola, delegowanego tam przez SNS; po raz kolejny podczas debaty na temat podpisania umowy czesko-wgierskiej w marcu 1995 r . Rozbienoci w ocenie poszczeglnych rozwiza nie mogy jednak przesoni wzajemnych korzyci, ktre partnerzy koalicyjni osigali ze wzajemnej wsppracy (Haughton 2002, s . 1326 i n .) . Pozwoliy one rzdowi Meiara przetrwa ca czteroletni kadencj . Jego poraka w wyborach parlamentarnych w 1998 r . wynikaa w duej mierze ze zdolnoci ugrupowa opozycyjnych do konsolidacji i powoania wsplnego antymeiarowskiego bloku wyborczego (zob . Kopeek 1999) . Meiar za wszelk cen prbowa utrudni konkurentom rywalizacj wyborcz, uchwalajc przykadowo skrajnie niekorzystn dla nich ordynacj wyborcz . Zabiegi te nie przyniosy jednak spodziewanego efektu . W 1998 r . HZDS zdoby najwicej gosw, ale nie

Powrt polityczny Vladimira Meiara

131

Przebieg kariery politycznej

dysponowa jakimkolwiek potencjaem koalicyjnym . Meiar musia pogodzi si z przejciem do opozycji . Jego partia odegraa wan rol jeszcze kilka lat pniej, gdy o poparcie zwrci si do liderw HZDS, stojcy na czele ruchu Smer, Robert Fico . Udzia samego Meiara w wyborach prezydenckich w 2004 r ., pomimo jego zaskakujcego przejcia do drugiej tury, okaza si nieudany . Ostatecznie Meiar, pozostajc szefem stworzonej przez siebie partii, nie odzyska ju nigdy dawnej pozycji politycznej .

132

2 . Kompetencje polityczne

Powrt polityczny Vladimira Meiara

2 .1

Analiza skutecznoci kampanii wyborczych

Sukces kampanii wyborczych Meiara wynika gwnie z jego popularnoci poparcie sigajce 90% byo kapitaem politycznym, ktrym rzadko dysponuj przywdcy w systemie demokratycznym (nie mona jednak powiedzie, by lider HZDS wytraci przez to swj wyborczy impet) . Due znaczenie miao take profilowanie programu wyborczego partii w taki sposb, aby mg on usatysfakcjonowa kadego wyborc . Dowodu tej programowej elastycznoci moe dostarczy analiza tego, jak nieokrelony by stosunek HZDS do federacji czechosowackiej . Poniewa problem w wzbudza w spoeczestwie ogromne kontrowersje, kandydaci partii postanowili przed elekcj parlamentarn w 1992 r . nawoywa do przeprowadzenia referendum w tej kwestii . Obywatele mieliby w nim zdecydowa, ktry wariant reformy struktur federacyjnych odpowiada im najbardziej . Pod rozwag planowano poddawa a pi projektw stworzenia: federacji, konfederacji, unii, zwizku tosamego ze zwizkiem pastw Beneluksu bd te ustanowienia dwch niezalenych podmiotw pastwowych (Leko 1996, s . 76) . Kady z wyborcw HZDS, majcy jakikolwiek pogld na temat dalszego istnienia Czechosowacji, mg zatem zmieci si w ramach programowych HZDS, gdy ramy te zostay ustalone nader szeroko . Istotnym problemem poruszanym we wspomnianej kampanii bya kwestia szybkoci wprowadzanych zmian oraz modelu modernizacji sowackiej gospodarki . Pord wielu projektw ekonomicznych zgaszanych przez politykw HZDS oraz niejasnych zapowiedzi formuowanych w programach wyborczych tempo procesw modernizacyjnych stanowio akurat jeden z niewielu staych punktw w przekazie wyborczym . Radykalny liberalizm i niech do rozwiza prospoecznych wizano na Sowacji bezporednio z ide federalizmu, gwnie dlatego, e to Czechy, jako kraj o znacznie wikszym potencjale gospodarczym, forsoway neoliberalny model przemian (jego symbolem sta si Klaus) . Meiar nie tylko uosabia odmienn ciek transformacji, ale by uwaany za jej pomysodawc . Program HZDS w dziedzinie

133

Kompetencje polityczne

ekonomii uznawano powszechnie za narodowy i prospoeczny . Miao to stanowi przeciwwag dla koncepcji czeskich (ale take i polskich, ukazywanych jako antywzr), okrelanych mianem zbyt liberalnych i nieliczcych si z nastrojami spoeczestwa . Strategia Meiara bya zreszt obliczona na pozyskanie zwolennikw wrd tych obywateli Sowacji, ktrzy uwaali transformacj gospodarcz za zbyt gwatown (Kopeek 2007, s . 158) . Meiar swj powrt do wadzy zawdzicza jednak gwnie skutecznej kampanii wyborczej, jak udao mu si zorganizowa w 1994 r . Ju wwczas gdy proces profesjonalizacji kampanii w krajach Europie rodkowej i Wschodniej dopiero si rozpoczyna przewodniczcy HZDS korzysta z usug najpopularniejszych doradcw z Europy Zachodniej . Najwaniejsz rol odegra przed sowackimi wyborami woski specjalista, Paolo Molinaro, ktry odpowiada wczeniej m .in . za wyborcz strategi ugrupowania Forza Italia Silvio Berlusconiego . Zachodni styl prowadzenia przez politykw HZDS spotka wyborczych uwidacznia si zwaszcza w prostych konstrukcjach jzykowych, ktrych uywali kandydaci, jednolitych symbolach graficznych (politycy korzystali z jednakowych strojw oraz plakatw), dobrej koordynacji lokalnych struktur partii oraz wypromowaniu oficjalnego hymnu HZDS o znamiennym tytule Ju nigdy aden spr, ktry to hymn szybko sta si w mediach hitem (Kopeek 2007, s . 154) . Po raz pierwszy na tak wielk skal skorzystano z usug gwiazd estrady . Kampani Meiara uwietniay wystpy i wizyty takich celebrytw, jak: Claudia Schiffer, Ornella Muti, Claudia Cardinale czy syn Jeana-Paula Belmondo . Sztab HZDS zdecydowa si na wynajcie okoo dwch tysicy billboardw, a w sumie pojawiy si na nich trzydzieci dwa motywy (Kopeek 2007, s . 164) . Na relatywnie saby wynik wyborczy HZDS na Sowacji w 1998 r . wpyna z kolei zmiana w strategii definiowania przez parti grupy docelowej, do ktrej zamierzaa ona dotrze z programem . Zdaniem Tima Haughtona, o ile w pocztkach niezalenoci Sowacji partia i jej lider kierowali apel wyborczy do bardzo szerokiego spektrum odbiorcw, co pozwalao osign HZDS dominujc pozycj w systemie partyjnym, to od 1994 r . zaczto odchodzi od tego modelu . W obliczu coraz wyraniej ksztatujcych si podziaw spoecznych i ekonomicznych HZDS skupiaa si raczej na mobilizowaniu kluczowych okrgw wyborczych ni troszczya si o pozyskiwanie nowych wyborcw (Haughton 2001, s . 747) . Strategia ta pozwolia wprawdzie wygra wybory, ale partia nie zdoaa pozyska do wsppracy adnego partnera koalicyjnego .

2 .2

Umiejtnoci retoryczne

To wanie umiejtnoci przemawiania do tumu i wpywania na jego emocje badacze sowackiej sceny politycznej przypisuj sukces, jaki Meiar zdoa osign w pierwszych miesicach pracy na stanowisku ministra spraw wewntrznych . Szerzej

134

nieznany nowy czonek rzdu potrafi na wiecu VPN przymi wczeniejsze wystpienia uwaanego za nieformalnego przywdc ruchu, Jna Budaja, czy cieszcego si duym autorytetem opozycjonisty, Kaki . Co ciekawe, minister po niemal kadym z publicznych przemwie musia dokonywa w mediach swoistej ich egzegezy . Przykadowo na przeomie 1989 i 1990 r . Meiar zapewni zgromadzonych na wiecu zwolennikw, e w wizieniach jest do miejsca dla tych, ktrzy wykorzystywali wczeniej swoj pozycj . Poniewa protestujcy sdzili, e bior udzia w demonstracji antykomunistycznej, sowa nowego ministra potraktowano jako grob skierowan do przedstawicieli komunistycznych wadz . Meiar wyjani potem dziennikarzom, e mia na myli wycznie przestpcw kryminalnych, ktrzy nie mog liczy na to, e zmiana systemu politycznego zwolni ich z odpowiedzialnoci za czyny popenione w poprzednim ustroju (Leko 1996, s . 2728) . Anna Matukov w swojej analizie jednego z wystpie lidera HZDS (na zjedzie partii w Zlatej Idce) zwraca uwag na to, e tekst przemowy by nie tylko nielogiczny, ale i niegramatyczny (przejawiao si to np . w omijaniu w zdaniach podmiotu lub orzeczenia) . Meiar czsto niespodziewanie zmienia temat lub te przerywa rozpoczt wanie myl . Mimo to zastosowanie licznych odwoa do zwykych ludzi oraz ostentacyjnych zwrotw teokratycznych (Niech si dzieje wola boa!) sprawio zdaniem badaczki e wystpienie przyjte zostao przez uczestnikw spotkania przychylnie (Matukov 2002) . Inny znawca sowackiej sceny politycznej, Sergiej Chelemendik, porwnuje z kolei telewizyjne wystpienia Meiara do seansw rosyjskiego hipnotyzera, Anatolija Kaszpirowskiego, piszc, e Meiar take jest czowiekiem tumu, czowiekiem ekranu, zdobywc serc (Chelemendik 1996, s . 11) . I podobnie jak wiele osb w Rosji oczekiwao od Kaszpirowskiego cudw przejawiajcych si w poprawie ich wygldu, stanu zdrowia czy samopoczucia, tak na Sowacji wielu obywateli oczekuje od Meiara innego rodzaju cudw zapewnienia dobrobytu i nakrelenia wizji szybkiego rozwoju pastwa . Zdaniem Chelemendika lider HZDS, oferujc swoim zwolennikom proste recepty na trapice ich problemy, odpowiada nie tylko na ich potrzeby spoeczne i polityczne, ale take i duchowe (Chelemendik 1996, s . 11) .

Powrt polityczny Vladimira Meiara

2 .3

Metody walki z przeciwnikami politycznymi

Do stosowania specyficznej metody walki politycznej, jak jest prowokacja, przyzna si swoim zwolennikom sam Meiar . W przemwieniu w Zlatej Idce premier jasno da do zorozumienia, e wkrtce zamierza zacz realizowa plan osabienia partnera koalicyjnego partii SNS . Celem tych dziaa miao by wzmocnienie HZDS, tak aby ugrupowanie, ktremu przewodzi premier, pozostao na scenie politycznej jedynym reprezentantem nurtu konserwatywno-narodowego . Naleao w tym celu w opinii premiera doprowadzi do podziau SNS na dwie frakcje, nastpnie

135

Kompetencje polityczne

skoni cz secesjonistw do wsppracy z HZDS oraz dla wzmocnienia efektu zmieni styl komunikowania na taki, ktry wzbudzaby wrd partnerw koalicyjnych respekt (Leka 2006, s . 27) . Niespodziewane ujawnienie treci przemwienia Meiara wywoao liczne reakcje ze strony liderw pozostaych partii politycznych . Przewodniczcy SNS, ernk, da wyjanie oraz potwierdzenia przez premiera dotychczasowych zobowiza . Przewodniczcy HZDS, gdy prowokacja wysza na jaw, zachowa si jednak w sposb dla siebie typowy wszystkiemu zaprzeczy . Jego zdaniem opublikowane materiay byy po prostu wyjte z kontekstu (Leka 2006, s . 27) . Co ciekawe, rozam w SNS ostatecznie nastpi, cho trudno ostatecznie stwierdzi, czy byo to dziaanie inspirowane z zewntrz (chodzio raczej o rnice zda wystpujce w wewntrzpartyjnej dyskusji nad zaoeniami przyszej strategii politycznej ugrupowania) . Inn metod walki politycznej byo zastraszanie oponentw . Meiar podejmowa przykadowo prby karania posw reprezentujcych jego ugrupowanie za zmian przynalenoci partyjnej podczas trwania kadencji parlamentu . Pierwsze tego typu dziaania miay miejsce w 1994 r . Po wystpieniu z HZDS ministra spraw zagranicznych, Moravka, oraz wicepremiera, Romana Kova, ktrzy stanli na czele APR, sowacki premier przedstawi parlamentowi projekt ogoszenia oglnokrajowego referendum . Przewidywano w nim zadanie obywatelom trzech pyta: 1) Czy maj odby si przedterminowe wybory?; 2) Czy posowie opuszczajcy szeregi ugrupowania, ktre reprezentowali, kandydujc do parlamentu, powinni by pozbawiani mandatu?; 3) Czy podmioty gospodarcze biorce udzia w przetargach zwizanych z prywatyzacyj majtku pastwowego powinny ujawnia rdo swojego majtku? Pierwsze i trzecie pytanie powszechnie traktowano jako zason dymn . Rzeczywist kwesti, ktr referendum miao rozstrzygn, byo wprowadzenie w ycie zasady imperatywnego mandatu deputowanego do Rady Narodowej . Wielu komentatorw (zwaszcza zagranicznych) wskazywao na to, e nawet nieskrywana niech premiera do osb opuszczajcych szeregi jego ugrupowania nie powinna stanowi asumptu do negowania jednego z podstawowych zabezpiecze niezalenoci parlamentarzysty w demokratycznym pastwie prawa . Niemniej jednak czonkowie HZDS podjli prb zebrania 350 tysicy podpisw pod projektem przeprowadzenia oglnonarodowego referendum . Okazao si, e projekt poparo jedynie 230 tysicy obywateli, co w ostatecznoci przekrelio szans na zorganizowanie gosowania . Meiar wykorzystywa rwnie w swej dziaalnoci groby ekonomiczne . Pod koniec 1990 r . Matica Sowacka oraz SNS zgosiy projekt ustawy o jzyku sowackim, regulujcy jego oficjalny status, a jednoczenie rozstrzygajcy kwestie uycia jzyka sowackiego w relacjach obywateli z organami administracji publicznej . Poniewa problem jzyka w kontekcie toczonego wczenie sporu o nazw federacji wywoywa w spoeczestwie due emocje, rzd Meiara postanowi przygotowa wasny alternatywny projekt ustawy . Obie koncepcje rniy si w istocie jednym zapisem . Ustawa rzdowa przewidywaa moliwo posugiwania si nazwami

136

dwujzycznymi na tych terenach Sowacji, ktre zamieszkuje przynajmniej 20-procentowa mniejszo narodowa . Przedstawiciele partii nacjonalistycznych stanowczo si temu sprzeciwiali . Sytuacja ta zirytowaa premiera, gdy przywdcy Maticy oraz SNS odwoywali si do populistycznych hase i grb utraty przez Sowacj tosamoci, co porednio oznaczao rwnie krytyk gabinetu Meiara . Ustaw ostatecznie przyjto w wersji zaproponowanej przez rzd, lecz wywoao to gwatowne reakcje ze strony narodowcw zgromadzonych przed budynkiem parlamentu . W majcej miejsce w tym samym dniu debacie telewizyjnej Meiar wyranie pokona swojego oponenta, Jozefa Markua, ktrego nie wprost, ale wystarczajco jasno, oskary o mataczenie w procesie lustracyjnym . Kilka dni pniej premier zapowiedzia, e poniewa Matica Sowacka dostaa si w rce ekstremistw, pastwo nie bdzie duej finansowa jej dziaalnoci, poniewa nie moe dotowa organizacji, ktre przeciw niemu walcz (Leko 1996, s . 40) . Meiar, prbujc na swoj korzy rozstrzygn konflikt z prezydentem Kovem, posugiwa si wielokrotnie metod kryminalizacji przeciwnika politycznego . Pocztkowo dziaania premiera w tym sporze ograniczay si do inicjowania zmian legislacyjnych, ktre skutkoway ograniczeniem liczby uprawnie gowy pastwa i jednoczesnym poszerzeniem zakresu kompetencji szefa rzdu, a take do wspiernia niemajcych wicej mocy prawnej uchwa Rady Narodowej wzywajcych prezydenta do zrzeczenia si funkcji . Gdy jednak na czele sowackich sub informacyjnych (Slovensk infoman sluzba SIS) stan Lexa, zintensyfikowano wysiki na rzecz zdyskredytowania prezydenta . Aby wywrze nacisk na Kova i przekona go do rezygnacji ze stanowiska, zastosowano prowokacj wobec jego syna . Poszukiwanego w Niemczech listem goczym potomka prezydenta podstpem zwabiono do samochodu i zadenuncjowano w Austrii (Wasilewska 1999, s . 187) . Jak wskazuje Leka,
okolicznoci porwania, postpowanie rzdu oraz instytucji pastwowych podczas jego [syna Kova przyp . aut .] zatrzymania w Austrii, ale take postp dalszych dziaa wiadczyy o tym, e uprowadzenie byo przygotowane za wiedz SIS oraz przy uyciu jej rodkw technicznych (Leka 2006, s . 63) .

Powrt polityczny Vladimira Meiara

Meiar by osign swoje polityczne cele nie waha si te dyskredytowa swoich przeciwnikw . W trakcie negocjacji koalicyjnych prowadzonych z SNS w 1993 r . liderzy tego ugrupowania zdecydowali si wycofa nieformalne poparcie dla rzdu Meiara, prbujc w ten sposb wymc na przewodniczcym HZDS okrelone ustpstwa . W obliczu groby utraty wikszoci parlamentarnej premier musia zgodzi si na rokowania w sprawie zawizania formalnej koalicji . Poniewa metody sprawowania przez niego wadzy stanowiy gwny powd, dla ktrego sowacka scena polityczna podzielia si na meiarystw i antymeiarystw, liczba potencjalnych sojuszy nie bya dua . Jedynym ugrupowaniem, ktre Meiar bra pod uwag

137

Kompetencje polityczne

w kontekcie ewentualnej koalicji, bya wanie SNS pod przewodnictwem ernka (ktry dopiero co opuci ministerialne stanowisko) . Warunki, jakie postawi przewodniczcy SNS dotychczasowemu premierowi, wydaway si trudne do spenienia: ernk da dla swojej partii trzech ministerstw oraz kilku kluczowych stanowisk w agencjach odpowiedzialnych za procesy prywatyzacyjne . Meiar nie zamierza ulega tym daniom, dlatego rozmowy utkny w martwym punkcie . Impas negocjacyjny na tyle zirytowa sowackiego premiera, e wysun on pod adresem ernka powane oskarenia . Przewodniczcy SNS mia, zdaniem Meiara, zada od niego w trakcie negocjacji ponad miliona koron na rzecz swojej partii . Poniewa ernk kategorycznie zaprzeczy, by kiedykolwiek wysun tego typu danie, rozpocz si wielodniowy spektakl medialny, w ktrym obie strony sporu wzajemnie oskaray si o kamstwo . Ostateczne porozumienie (osignito je kilka miesicy pniej) byo wynikiem wewntrzpartyjnego nacisku, ktremu poddany zosta przewodniczcy SNS . Musia ustpi ze stanowiska szefa partii, a nowy jej przewodniczcy, Slota, zapewni rzd o gotowoci do lojalnej wsppracy (Kopeek 2007, s . 423) .

138

3 . Styl przywdztwa

Powrt polityczny Vladimira Meiara

Styl przywdztwa Meiara mona bez wtpienia okreli jako autorytarny . Cho najwyraniej dao si to zaobserwowa po 1994 r ., gdy lider HZDS po raz trzeci zaj stanowisko premiera, pewne symptomatyczne dla tego stylu zachowania widoczne byy ju podczas pierwszego okresu sprawowania wadzy . Niekonsultowanie decyzji i samodzielna realizacja politycznych zamierze zdaway si mie wwczas dla Meiara kluczowe znaczenie . Przykadem takiego dziaania moe by wizyta w Pradze z 6 grudnia 1990 r ., podczas ktrej premier Sowacji w rozmowach ze swoim czeskim odpowiednikiem, Petrem Pithartem, zagrozi, e jeli tzw . ustawy kompetencyjne nie zostan podpisane w wersji przedstawionej przez sowack stron, Sowacka Rada Narodowa gotowa jest ogosi nadrzdno prawodawstwa sowackiego nad federacyjnym (Kopeek 2007, s . 133) . Byo to de facto ultimatum postawione pod grob rozpadu federacji, o ktrym to rozpadzie wwczas jeszcze mao kto mwi . W samym VPN toczyy si spory o kwesti federalizmu, a wic Meiar nie mg reprezentowa stanowiska ruchu . By to wyraz typowej w przypadku sowackiego polityka strategii uprawiania polityki metod faktw dokonanych, charakterystycznej wanie dla autorytarnego stylu przywdztwa . Trzeba jednak przyzna, e w pocztkowej fazie swojej dziaalnoci z metod autorytarnych Meiar korzysta ostronie . Z du doz prawdopodobiestwa mona stwierdzi, e byy one wykorzystywany jedynie wtedy, gdy mogy przynie dalekosiny skutek polityczny . Kiedy po konflikcie w onie VPN sowacki premier zdecydowa si powoa do ycia wewntrzpartyjn platform, stojc w jawnej opozycji wobec wadz ruchu, stao si jasne, e jego stanowisko uzalenione jest tylko i wycznie od poparcia koalicjanta z KDH, ktry to koalicjant wyraa zadowolenie z perspektywy zmiany premiera . Najpowaniejszym kandydatem na nastpc Meiara stawa si bowiem wwczas lider KDH . Wiosn 1991 r . zorganizowano akcj zbierania podpisw w obronie dotychczasowego premiera . W cigu miesica zebrano ich okoo dwustu tysicy (Kopeek 2007, s . 144) . Dowodzio to ogromnego rozmiaru poparcia dla lidera VPNZDS . Co najbardziej symptomatyczne, groby wyprowadzenia ludzi na ulic realnej, zwaywszy na sympati mediw oraz liczn rzesz zwolennikw Meiar uywa tylko jako straszaka, nie planujc adnych wielkich akcji protestacyjnych organizowanych w obronie swojego dotychczasowego stanowiska .

139

Na autorytarny styl przywdztwa Meiara zwracano uwag nie tylko w doniesieniach prasowych czy kuluarowych rozmowach, ale take w oficjalnych wystpieniach . W swoim synnym ordziu o stanie pastwa z marca 1994 r ., ktre byo punktem przeomowym i zdecydowao o rozpisaniu przedterminowych wyborw parlamentarnych, prezydent Kov mwi:
Styl przywdztwa Wielu wskazuje na autorytarne metody rzdzenia przez premiera . Kto wygosi inn opini, inne stanowisko, jest stopniowo uwaany za nielojalnego, niesolidarnego, a w kocu za zdrajc (cyt . za: Leka 2006, s . 30) .

Autorytarny styl przywdztwa Meiara znajdowa potwierdzenie w jego skonnociach do pracoholizmu oraz nadgorliwoci w wypenianiu swoich obowizkw . Przywdca HZDS dba przy okazji o to, by jego atencja dla pracy i obowizkowoci nie usza uwagi wyborcw . Wspomina na przykad, e gdy w latach 70 . pracowa fizycznie w odlewni i jednoczenie studiowa prawo, musia w czasie sesji pozorowa zapalenie garda, by mie czas na nauk do egzaminw . Robi tak do momentu, a jego lekarz nie zorientowa si, e Meiar choruje zawsze w styczniu i w czerwcu . W uznaniu dla zapau modego czowieka doktor nie wycign jednak wobec symulanta adnych konsekwencji, co wicej prosi go, by ten zgasza si do niego po zwolnienia bez wczeniejszych zabiegw powodujcych chorob (Leko 1996, s . 19) . Vladimr Ondru, wicepremier w pierwszym rzdzie Meiara, potwierdza w jednym z wywiadw, e pracowito bya cech wyrniajc premiera:
Po caodniowych rozmowach by w stanie o pnocy zasi do studiowania dokumentw przedoonych rzdowi i rano zaskoczy ministrw lepsz od nich znajomoci problematyki . Po dwunastu godzinach prowadzenia posiedzenia wsiada do samochodu, bezporednio w telewizji prezentowa swoje wystpienie (bez jakiegokolwiek przygotowania), a po powrocie kontynuowa obrady (cyt . za: Leko 1996, s . 3637) .

Charakterystyczne dla autorytarnego stylu przywdztwa Meiara byy take jego agresywne nie zawsze kontrolowane zachowania . W padzierniku 1990 r ., gdy demonstrowano przeciwko uchwaleniu przez rzd ustawy regulujcej kwestie jzykowe, premier zapowiedzia w telewizyjnej debacie, e w przypadku eskalacji protestw nie zawaha si uy wobec ich organizatorw siy (Kopeek 2007, s . 131) . Wsppracownicy Meiara wspominaj take sytuacje, gdy w trakcie obrad rzdu lub partyjnych narad przemczony sowacki premier traci nad sob panowanie: nieoczekiwanie wstawa, oznajmia ministrom, e nie jest w stanie z nimi pracowa, wychodzi z sali i trzaska drzwiami rzadko kiedy wiadomo byo, co konkretnego powodowao takie wybuchy zoci polityka (Leko 1996, s . 37) . Zdaniem Kopeka Meiar zawdzicza sukces gwnie swojej charyzmie . Wystpienie przeciwko kierownictwu VPN wymagao bowiem umiejtnoci przekonania do siebie wielu zwolennikw . To udao si Meiarowi w ramach platformy

140

VPNZDS . Skupia ona dziaaczy ruchu niezalenie od ich pogldw . Znaleli si w niej i prawicowy antykomunista, Arpd Matejka, i tacy postkomunici, jak Kov czy Rudolf Filkus . Wszystkich czya wsplna niech do dotychczasowego przewodniczcego rady VPN, Gla, ale bez spoiwa w postaci charyzmy Meiara trudno wyobrazi sobie taki konglomerat pogldw w ramach jednego ugrupowania politycznego . Potwierdzeniem wyjtkowej pozycji premiera na przeomie lat 1990 i 1991 mog by take badania opinii publicznej, w ktrych cieszy si on zaufaniem 80% respondentw, podczas gdy poparcie dla jego oponentw (zwaszcza Gla) dramatycznie spadao (Kopeek 2007, s . 134) . Przekonanie o wasnej nieomylnoci oraz wiadomo ogromnej popularnoci powodoway, e Meiar nie dopuszcza do siebie adnych sw krytyki . Wykluczony z HZDS pose Frantiek Gaulieder wprost wypowiada si o stosunkach panujcych nie tylko w rzdzie, ale i w samym ugrupowaniu, twierdzc, e Meiar decyduje o wszystkim (cyt . za: Haughton 2001, s . 754) . Sytuacja taka charakterystyczna dla partii okrelanych przez Angela Panebianco mianem charyzmatycznych (por . Sroka 2000, s . 85) z biegiem czasu okazywaa si coraz bardziej destrukcyjna . Nawet dwukrotna przegrana wyborcza Meiara w latach 1998 i 1999 nie skonia bowiem czonkw partii do prby rozlicze jej kierownictwa . W czasie zjazdu HZDS w Trnavie w 2000 r . dotychczasowy przewodniczcy otrzyma jednomylne poparcie delegatw . To, e Meiar skutecznie kreowa te paranoidaln atmosfer zagroenia ze strony bliej niezidentyfikowanego wroga zewntrznego, potwierdzaa upubliczniona relacja ze spotkania w Zlatej Idce . Premier wskazywa w swoim wystpieniu na konieczno przewalcowania przeciwnikw politycznych w nadchodzcych wyborach samorzdowych, ale zapowiada take, e po uspokojeniu sytuacji (mia na myli ostateczne parafowanie umowy koalicyjnej z SNS) naley podj zdecydowane rodki przeciwko zagranicznym dziennikarzom, ktrzy mieli rzekomo otrzymywa dodatkowe wynagrodzenie za kreowanie w artykuach i relacjach antyrzdowych postaw (Leka 2006, s . 27) . Leka stwierdza, e
jego [Meiara przyp . aut .] metody imponoway przede wszystkim haaliwym, narodowo i nacjonalistycznie zorientowanym grupom, gdy atwo je byo przekona do tego, e za wszystkimi problemami, z ktrymi musi zmierzy si mode pastwo, mog sta inni (Leka 2006, s . 31) .

Powrt polityczny Vladimira Meiara

Za instytucjonalizacj zachowa paranoicznych sowackiego przywdcy uzna naley praktyk, ktr Kopeek nazywa prewencyjn rotacj ministrw (Kopeek 2007, s . 151) . Po wielomiesicznym sporze z ministrem spraw zagranicznych, Kak, i problemach zwizanych z odwoaniem go ze stanowiska (sprzeciwia si temu nowo wybrany prezydent) Meiar postanowi nie dopuci wicej do pojawienia si wewntrzpartyjnej opozycji . Odsuwa z grona wsppracownikw wszystkich tych, na ktrych pada choby cie podejrze o nielojalno . W ten sposb swoje

141

Styl przywdztwa

stanowisko straci w czerwcu 1993 r . ubomr Dolgo, ktry udzieli Kace wspracia w jego sporze z Meiarem . Podobnie w listopadzie 1993 r . zawizanie koalicji z SNS i powodowana tym rekonstrukcja rzdu stay si przesank do wymiany ministra Jaroslava Kubekiego na, postrzeganego jako bardziej lojalnego, Jna Duckiego (Kopeek 2007, s . 151) . Meiar stara si te wzbudza w swoich zwolennikach paranoiczny strach, gdy prbowa odzyska kredyt spoecznego zaufania (midzy dymisj w marcu a wyborami we wrzeniu 1994 r .) . Byy premier, krytykujc tymczasowy rzdu Moravka, kierowa specyficzne zarzuty wobec przewodniczcych partii popierajcych gabinet . Oskara mianowicie lidera SD, Petera Weissa, oraz przewodniczcego KDH, arnogurskiego, o przygotowywanie projektu powrotu do federacji czechosowackiej realizowanego przy wspudziale prezydenta USA, Williama (Billa) Clintona (Leka 2006, s . 38) . Krytycy Meiara czsto podkrelali jego afirmacj dla carskiego (krlewskiego) stylu sprawowania wadzy . Z wystpie premiera wyania si obraz czowieka, ktry zawsze ma racj, wszystko rozumie, wszystko potrafi wyjani w sposb klarowny i zrozumiay . Ten sposb bycia ujawnia si czsto w trakcie debat z oponentami politycznymi lub podczas licznych konferencji prasowych . Na jednej z nich Meiar mia zwrci si do zadajcego pytanie dziennikarza: Jak miesz w ten sposb rozmawia z przewodniczcym rzdu? (Chelemendik 1996, s . 15) . Ciekaw rzecz w omawianym kontekcie zauway Haughton w trakcie lektury albumu wydanego z okazji pitej rocznicy powstania HZDS . Okazao si, e wikszo miejsca powicono w nim zdjciom samego Meiara w towarzystwie wielu osobistoci z caego wiata (midzy innymi Jana Pawa II czy Margaret Thatcher), natomiast inni politycy partii wystpowali na fotografiach jedynie okazjonalnie i nigdy w pobliu przewodniczcego ugrupowania . Jak wyliczy Haughton, na pierwszych 23 stronach albumu umieszczono 13 zdj przewodniczcego HZDS (Haughton 2001, s . 755) . To zreszt nie jedyny dowd na do wysokie mniemanie, jakie mia o sobie Meiar . Lider zwyk powtarza, e wszystkie zmiany, jakie zaszy do tej pory w kraju, s wycznie jego zasug i aden inny polityk na wiecie nie zrobi tyle, ile sowacki premier: zbudowa niezalene pastwo, konkurencyjny i stabilny rynek oraz zaktywizowa midzynarodowe kontakty (Haughton 2001, s . 755) .

142

4 . Mitologia przywdztwa

Powrt polityczny Vladimira Meiara

Zdaniem badaczy sowackiego systemu politycznego jednym z gwnych powodw, dla ktrych wikszo obywateli Sowacji po raz trzeci w cigu trzech lat zdecydowao si udzieli Meiarowi kredytu zaufania (a tym samym pozwolia mu wrci do wadzy), bya jego umiejtno wzbudzenia poczucia, e sta si ofiar bliej niezidentyfikowanych wrogich si uniemoliwiajcych mu dokoczenie wszystkich politycznych projektw (Leka 2006, s . 42) . W przypadku sowackiego premiera mona pokusi si nawet o twierdzenie, e mit ofiary kreowa on konsekwentnie od pocztku swojej kariery politycznej . Leko zauwaa przykadowo, e nieprawdziwe byo owiadczenie Meiara zoone na wiecu przedwyborczym w 1991 r . w Preszowie . Polityk zapytany o to, czy zosta w latach 70 . skazany za przestpstwo o charakterze karnym, odpowiedzia: Tak, to prawda, e byem karnie skazany . Byo to w roku 1971 za zniewaenie zaprzyjanionej wadzy ZSRR i jej najwyszego przedstawiciela towarzysza Breniewa . Tymczasem w rzeczywistoci Meiarowi postawiono zarzut zamania artykuu kodeksu karnego zakazujcego zniewaenia Republiki Sowackiej lub jej wadz, a podstaw do postawienia zarzutw byy odnalezione w jego biurze antyreimowe ulotki . W 1971 r . Meiara uniewinniono, poniewa brakowao dowodw na to, e broszury naleay wanie do niego (Leko 1996, s . 18) . Przykad ten dobrze obrazuje sposb, w jaki politycy konfabuluj, by utwierdzi wyborcw w przekonaniu o swojej wyjtkowoci i niezomnoci . Trzeba pamita, e samo wykreowanie mitu ofiary nie wystarcza do osignicia powtrnego sukcesu politycznego . Wyborcy mog bowiem potraktowa krzywd wyrzdzon przywdcy (obojtnie czy realn, czy wyimaginowan) jako dowd jego nieskutecznoci politycznej i w kolejnej elekcji odmwi udzielenia poparcia nieefektywnemu liderowi . W przypadku Meiara podkrelanie roli ofiary zawsze wizao si z jednoczesn prezentacj niezomnej siy wewntrznej pozwalajcej na przezwycienie mitycznych zych mocy . Kampania przed przyspieszonymi wyborami parlamentarnymi w 1994 r . prowadzona bya pod hasem koniecznoci przeamania impasu po parlamentarnym puczu, w trakcie ktrego premierowi Sowacji wyraono wotum nieufnoci . O tym, jak bardzo motyw ofiary oddziaywa wwczas na wyborcw, wiadcz

143

wyniki sonday . O ile poparcie dla HZDS na przeomie 1993 i 1994 r . oscylowao wok 17%, o tyle ju w marcu (po dymisji rzdu) wzroso do 24,6%, a w sierpniu na miesic przed wyborami gosowanie na parti Meiara deklarowao 28,5% ankietowanych . Zdaniem Kopeka
Mitologia przywdztwa HZDS udao si w kampanii sprzeda swoj wersj rzekomo bezprawnego odwoania rzdu Meiara, co przykryo starsze kontrowersyjne posunicia byego premiera (Kopeek 2007, s . 154) .

Motyw ofiary Meiar skrztnie wykorzysta take w pierwszym dniu wyborw parlamentarnych . Okazao si, e nazwisko byego premiera nie widniao w okrgowym spisie wyborcw i nie mg on odda wanego gosu . Epizod ten zosta nagoniony w wieczornych serwisach informacyjnych, co mogo przekona niezdecydowanych wyborcw do poparcia HZDS w drugim dniu wyborw (Kopeek 2007, s . 155) . Zdaniem Chelemendika Meiar na pocztku lat 90 . zdoby tak due poparcie Sowakw przede wszystkim dlatego, e jako pierwszy polityk potrafi zredefiniowa tzw . kompleks gobia . Wielu obywateli Sowacji przez dugi czas yo przewiadczeniem, e tworz nard niewielki, rzdzony zwykle przez jak zewntrzn si polityczn, zbyt saby, by walczy o wasn tosamo (o sowackiej tosamoci narodowej pisze: Zenderowski 2007) . Lider HZDS potrafi przekona rodakw, e wraz z odzyskaniem penej niezalenoci powinni pozby si kompleksu gobia i zamieni go na syndrom ora sam zreszt prezentowa wanie taki typ obecnoci w yciu publicznym: nieustraszonego boksera i czowieka z niespoyt dawk energii do dziaania (Chelemendik 1996, s . 12) . Dziki takiej postawie Meiar do szybko zdoa wykreowa swj wizerunek ojca narodu, ktry stoi na czele patriarchalnej rodziny wszystkich Sowakw . Jego charakterystyczny zwrot, ktrego uywa w parlamentarnych debatach wobec oponentw: Nie wygupiajcie si, chopcy, stanowi kwintesencj paternalistycznej postawy wobec otoczenia:
Meiar wszystko wie, a oni si wygupiaj . Dlatego te nie da, aby go rozumieli, nie zwraca si ku rozumowi (Chelemendik 1996, s . 16) .

Po wyborach parlamentarnych w 1992 r ., ktre w Czechach zakoczyy si zwycistwem ODS, natomiast na Sowacji sukcesem HZDS, liderzy obu ugrupowa spotkali si w Brnie, by ustali wspln strategi rozwizania problemu dalszego funkcjonowania federacji . Podczas rokowa sporzdzono jednak tylko protok rozbienoci, nie wypracowywano natomiast adnego kompromisu . Klausa irytowao szczeglnie to, e sowacki postulat uzyskania przez oba pastwa prawno-midzynarodowej suwerennoci nie by traktowany przez Meiara jako rwnoznaczny z rozpadem federacji, podczas gdy dla szefa ODS oczywiste wydawao si, e jeli pastwa na arenie midzynarodowej wystpowa maj osobno, to nie ma mowy o funkcjonowaniu trzeciego podmiotu o charakterze unii czy konfederacji (Leko 1996, s . 7980) .

144

Meiar wykorzysta ten epizod negocjacyjny w swoich wystpieniach, kreujc si na ofiar transformacji systemowej i powtarzajc, e jest politykiem, ktry musi zapewni Sowakom bezpieczestwo polityczne i ekonomiczne . Byy premier utrzymywa te, e to ODS wini naley za ewentualny rozpad federacji, poniewa to wanie lider tej partii nie chce zaakceptowa idei trjpodmiotowoci Czechosowacji . Jeszcze dosadniej ten sposb argumentacji przedstawi Meiar we francuskim dzienniku Le Monde:
Nie chcemy niezawisoci . Wtaczaj nas do niej . Sowacy chc zapobiec widocznemu goym okiem rozpadowi pastwa . Proponujemy, by federacja zamienia si w konfederacj (cyt . za: Leko 1996, s . 82) .

Powrt polityczny Vladimira Meiara

Wyjtkowo pastwa sowackiego podkrelano take w realizowanej przez Meiara strategii geopolitycznej . Z uwagi na liczne protesty pynce ze strony instytucji midzynarodowych (gwnie Rady Europy i OBWE) oraz ze wzgldu na grob nieprzystpienia Sowacji do NATO i UE lider HZDS zacz realizowa swoist polityk midzynarodow, ktr komentatorzy okrelali mianem schizofrenicznej (Tudoroiu, Horvth, Hruovsk 2009, s . 6) . Gwnym jej zaoeniem byo przyjcie przez Sowacj roli neutralnego pomostu pomidzy Rosj i Niemcami, ktry to pomost w obliczu spodziewanego (w opinii sowackich analitykw) spadku znaczenia wiatowych mocarstw mia gwarantowa nowemu niepodlegemu pastwu bezpieczestwo oraz wymierne korzyci ekonomiczne . Meiar zdawa sobie spraw z tego, e oficjalna rezygancja ze stara Sowacji o czonkostwo w NATO i UE nie bya moliwa, poniewa poparcie dla polityki prozachodniej wci utrzymywao si w spoeczestwie na wysokim poziomie . Z drugiej strony wystpienia premiera krytycznie oceniajce raporty Rady Europy i OBWE, w ktrych instytucje te zwracay uwag na nieprzestrzeganie przez Sowacj standardw demokratycznych, musiay zawiera propozcyj geopolitycznej alternatywy i tak okaza si wybr midzy Europ Zachodni a Rosj (Pridham 2002, s . 210) . Jak w wikszoci przypadkw podejmowania przez lidera HZDS niepopularnych decyzji czy te dokonywania gbokich zmian we wprowadzanych przez siebie projektach, tak i tym razem gwn rol komunikacyjn odegrali mniejsi partnerzy koalicyjni, cho warto podkreli, e geopolityczna doktryna neutralnej rwnowagi bya koncepcj samego Meiara i do dzisiaj brak jest dowodw, by w jej ustalaniu wspuczestniczyy instytucje naukowe lub wyspecjalizowane agencje rzdowe . Theodor Tudoroiu, Peter Horvth i Marek Hruovsk twierdz nawet, e wczesny premier Sowacji mia obsesj na punkcie geopolitycznej unikalnoci Sowacji, czemu dawa wyraz w nastpujcych sowach:
Zachd nie ma innego wyjcia jak tylko przyj Sowacj, poniewa oni nas potrzebuj, dlatego e jestemy krajem o wyjtkowo dobrej geopolitycznej sytuacji (cyt . za: Tudoroiu, Horvth, Hruovsk 2009, s . 9) .

145

Mitologia przywdztwa

Sam fakt atwoci, z jak premier Sowacji zmienia priorytety polityki zagranicznej swojego rzdu, wiadczy o tym, e integracji ze strukturami politycznymi i ekonomicznymi jednoczcej si Europy nie traktowa on ideologicznie, jak to miao miejsce w przypadku wielu innych liderw regionu . Geoffrey Pridham podkrela, e ch skorzystania przez Meiara z profitw, jakie niosa ze sob przynaleno do Wsplnot Europejskich, wynikaa z prostej kalkulacji zyskw i strat, ktre premier mg osign w duszej perspektywie czasu (Pridham 2002, s . 211) . Gdy z kolei 14 lutego 1997 r . sowacki parlament przyj rezolucj w sprawie referendum dotyczcego ewentualnego przystpienia Sowacji do NATO, pytania zgodnie z zaleceniami Meiara skonstruowano do osobliwie . Jedynie pierwsze z nich Czy jeste za przystpieniem Sowacji do NATO? nie wzbudzao wtpliwoci . Kolejne Czy jeste za rozmieszczeniem broni jdrowej na terenie Sowacji? oraz Czy jeste za utworzeniem baz wojskowych na Sowacji? powszechnie odczytywano jako wyraz sceptycznej postawy premiera wobec spodziewanej akcesji (Ukielski 2000, s . 193) . Paternalizm Meiara przejawia si i w tym, e kady jego rzd wykazywa trosk o dziaania prospoeczne, prowadzc polityk charakterystyczn dla pastwa opiekuczego . W manifecie partii z 1994 r . zapewniano nawet, e kady obywatel sowacki, ktry moe i chce pracowa, otrzyma od pastwa stosown pomoc w poszukiwaniu zatrudnienia . Wan rol odgrywaa w tym, finansowana gwnie ze rodkw pastwowych, odbudowa zniszczonej w latach reimu komunistycznego infrastruktury . Kiedy na pocztku transformacji okazao si, e reformy ekonomiczne powoduj przejciowe problemy, takie jak wzrost cen czy poziomu bezrobocia, sowacki premier czsto wystpowa w telewizji, zapewniajc, e nawet jeli nie wszystko idzie zgodnie z planem, to za kad tak pomyk stoi odpowiedni urzdnik, ktry z pewnoci poniesie konsekwencje (Leko 1996, s . 52) . Zapewnienia te uspokajay opini publiczn (znajdowaa si ofiara, cho miaa ona wymiar wicej ni abstrakcyjny), cho w adnym wypadku nie rozwizyway realnych problemw . Pomysem Meiara byo take sprywatyzowanie gospodarki, ale w taki sposb, by newralgiczne z punktu widzenia pastwa przedsibiorstwa pozostay w rkach inwestorw sowackich . Podkrelano, e kapita zagraniczny jest na Sowacji potrzebny, ale tylko wtedy, gdy przyczynia si do jej dalszego rozwoju . Dziaalno gospodarcz inwestorw zagranicznych naleao tym samym, wedle zamierze sowackiego rzdu, podda daleko idcej regulacji i kontroli . Tempo procesw prywatyzacyjnych stanowio zreszt przedmiot krytyki ze strony partnerw zagranicznych, ktrzy ze zdumieniem przyjmowali zapowiedzi, e do koca 1997 r . uda si na Sowacji sprywatyzowa jedynie 80% przedsibiorstw . Dla Meiara stanowio to jednak kolejny, podkrelany w wystpieniach publicznych, dowd na nieuleganie zewntrznym naciskom (Haughton 2001, s . 749) . Kiedy federacja czechosowacka ulegaa rozpadowi jeden z czoowych sowackich socjologw, Vladimr Kriv, przestrzega, e najpowaniejsz konsekwencj tego procesu moe by odrodzenie si w Czechach i na Sowacji tendencji nacjonalistycznych .

146

Idealizm narodowego romantyzmu prowadzi za mg w konsekwencji do zniecierpliwienia, wewntrznych konfliktw, ograniczania swobd obywatelskich, a nawet w ostatecznoci do odrodzenia autorytarnego lub totalitarnego systemu (por . Leka 2006, s . 15) . Pniejsze przykady pastw byej Jugosawii czy byego Zwizku Radzieckiego, ale take sytuacja w samej Sowacji w cigu piciu kolejnych lat od proklamowania niepodlegoci w 1992 r ., wykazay, e obawy te nie byy cakowicie bezzasadne . Co wicej, ideologia nacjonalistyczna dobrze wspgraa z mitami narodu-ofiary i przywdcy-wybawcy . Gwnym przejawem nacjonalizmu sowackiego staa si u progu transformacji ustrojowej tzw . kwestia wgierska . Zdaniem Leki (2006, s . 20) stanowia ona odzwierciedlenie niskiego poziomu potencjau tosamociowego, ktrym dysponowaa na pocztku lat 90 . maa Sowacja . U czci sowackich politykw pojawi si swoisty kompleks niszoci wobec poudniowego ssiada, ktry w poczeniu z obaw o dopiero co odzyskan niepodlego oraz z pojawiajcym si od czasu do czasu w wgierskim dyskursie politycznym projekcie Wielkich Wgier, stanowi przyczyn zaostrzenia kursu wobec mniejszoci wgierskiej . Umiejtne podsycanie tego problemu stanowio take element strategii Meiara, poszukujcego koalicjantw w radykalnych ugrupowaniach . Przykadem akcji wymierzonej przeciwko mniejszoci wgierskiej bya inicjatywa ministra transportu, Romana Hofbauera, ktry zada od wadz lokalnych restrykcyjnego przestrzegania wwczas obowizujcego prawa . Nakazywao ono, by nazwy ulic i urzdw zapisywano jedynie w jzyku urzdowym, tj . sowackim . Tymczasem w wielu regionach zamieszkaych przez mniejszo wgiersk tolerowano jednak napisy dwujzyczne . Akcja zapocztkowana przez ministra spotkaa si z akceptacj wielu wyborcw HZDS oraz co zrozumiae z krytyk politykw reprezentujcych Wgrw w parlamencie . Problem mimo e wyniesiony do rangi powanego sporu politycznego, ktry zajmowa opini publiczn przez kilka miesicy zosta rozwizany, gdy Sowacja przystpia do Rady Europy . Rada wymoga na wczesnym rzdzie zapewnienie, e prawo zostanie znowelizowane, tak eby nazwy dwujzyczne na budynkach mogy si jednak pojawia (Kopeek 2007, s . 160) . Co ciekawe, obietnica ta nigdy nie doczekaa si realizacji . Konstytucja sowacka gwarantowaa wprawdzie mniejszociom prawo posugiwania si wasnym jzykiem w kontaktach urzdowych, ale pod warunkami okrelonymi w stosownej ustawie . Meiar odwoywa si do powyszego przepisu za kadym razem, gdy na forum midzynarodowym pytany by o kwesti dyskryminacji mniejszoci narodowych na Sowacji . Twierdzi nawet, e niewiele pastw w Europie przyjo tak liberalne rozwizania to, e moliwo kontaktowania si z organami administracji publicznej w jzyku ojczystym bya bezwarunkowa, rzeczywicie wydawao si znaczcym ustpstwem ze strony wadz centralnych . Problem polega jednak na tym, e za czasw rzdw Meiara nigdy nie powstaa ustawa regulujca szczegowo kwestii mniejszoci i posugiwania si przez nie w przestrzeni publicznej ich

Powrt polityczny Vladimira Meiara

147

Mitologia przywdztwa

wasnym jzykiem . Kiedy wadze lokalne postanowiy doprecyzowa ustalenia sowackiej konstytucji poprzez wyjanienie, e prawo do posugiwania si jzykiem przysuguje mniejszoci wgierskiej, przewodniczcy parlamentarnej komisji do spraw wewntrznych zaprotestowa, twierdzc, e uchway lokalne zgodne musz by z nadrzdnym aktem prawnym . W tym konkretnym przypadku oznaczao to ustaw o mniejszociach, ktra nie istniaa (Leko 1996, s . 158159) . Dowd na wykorzystywanie przez Meiara ideologii nacjonalistycznej stanowi take to, e podczas kampanii w 1994 r . jednym z waniejszych zarzutw wysuwanych przez HZDS przeciwko urzdujcemu gabinetowi byo poparcie ugrupowa mniejszoci wgierskiej, z ktrego korzysta w parlamencie premier Moravk (Kopeek 2007, s . 154) . W ulotce wyborczej HZDS ostrzegano: Kto nie gosuje na HZDS, gosuje na wgiersk autonomi, czym wzbudzano uczucie strachu, podsycane zreszt przez liderw koalicyjnego SNS, stwierdzajcych w wielu wystpieniach, e wgierskie czogi tylko czekaj na odpowiedni moment, by wkroczy na Sowacj . Jakakolwiek forma autonomii przyznana mniejszoci miaa by za pierwszym krokiem w stron owego mitycznego wkroczenia (Haughton 2001, s . 752) . Rzadziej i mniej bezporednio Meiar krytykowa dziaaczy komunistycznych . Kopeek pisze nawet, e podzia polityczny przebiegajcy pomidzy apologetami a krytykami systemu komunistycznego by w istocie przez lidera HZDS ignorowany . Z jednej strony bardzo czsto nawizywa on do dziedzictwa VPN, czym dawa wyraz swoim antykomunistycznym inspiracjom; z drugiej jednak ugrupowanie Meiara nigdy nie podjo prb uchwalenia ustawy dekomunizacyjnej czy szeroko zakrojonej lustracji . Powodem tego byy zarwno wczeniejsza wsppraca wielu aktualnych czonkw aparatu wadzy z komunistyczn sub bezpieczestwa, jak i niewielkie znaczenie, jakie spoeczestwo sowackie przywizywao do problemu rozlicze z dziaaczami poprzedniego systemu (Kopeek 2007, s . 159) . Meiar krytkowa w swoich wystpieniach system komunistyczny tylko wwczas, gdy mogo to by argumentem w biecej walce politycznej . Nadaway si do tego zwaszcza insynuacje, jakoby przeciwnicy polityczni byli w przeszoci agentami sowackiej suby bezpieczestwa, a wspczenie dyli do uniknicia odpowiedzialnoci za podejmowane wczeniej decyzje, a nawet do restytucji poprzedniego reimu . Przykadowo Ivana arnogurskiego, brata byego premiera, lider HZDS oskara nastpujco:
Jeli chodzi o pana Ivana arnogurskiego, jest to inny problem . Ja podam rk kademu porzdnemu czowiekowi . Ale wiem o nim take to, czego opinia publiczna jeszcze nie wie, ale wkrtce si dowie . Jestem przekonany, e do polityki si nie nadaje . Ja ujawniem tylko numer agenta . Dlaczego odezwa si tylko on? (Dialgy 1992, s . 29) .

148

5 . Stan demokracji

Powrt polityczny Vladimira Meiara

Silvia Mihalikova w swojej analizie procesu demokratyzacji sowackiego systemu politycznego wyrnia dwa jego etapy . Pierwszy stanowi pocztkowe lata niepodlegoci Sowacji pod rzdami Meiara, kiedy to w kraju amane byy liczne reguy demokracji (zwizane zwaszcza z ignorowaniem orzecze Sdu Konstytucyjnego czy naruszaniem zasad wolnoci mediw) . Cezur rozpoczcia drugiego etapu wyznacza za powoanie rzdu Mikula Dzurindy, ktrego reformy polityczne spowodoway znaczne przyspieszenie procesw modernizacyjnych (Mihalikova 2006, s . 199; zob . podobn opini w: Deegan-Krause 2003, s . 7779) . Badania przeprowadzone przez Freedom House dowodz, e Sowacja zalicza si do krajw w peni demokratycznych (zob . tab. 10) . Warto podkreli, e noty Sowacji wyranie poprawiy si po 1998 r ., kiedy to pomimo zwyciskich dla HZDS wyborw parlamentarnych Meiar musia przej do opozycji . Popierany w parlamencie przez antymeiarowsk wikszo gabinet Dzurindy w zgodnej opinii komentatorw przeprowadzi wwczas szereg liberalnych reform, ktre pozwoliy powrci Sowacji na ciek efektywnej demokratyzacji .
Tabela 10. Stopie demokratycznoci systemu politycznego Sowacji (lata 19972006) wg Freedom House 1997 Proces wyborczy Spoeczestwo obywatelskie Niezalene media Rzd Rzd na szczeblu centralnym Wadze samorzdowe Niezalena wadza sdownicza Korupcja Poziom demokracji
rdo: Nations in Transit, 2006 .

1998 3,50 3,00 4,00 3,75 4,00 3,65

1999 2,50 2,25 2,25 3,00 2,50 3,75 2,71

2001 2,25 2,00 2,00 2,75 2,25 3,75 2,50

2002 1,75 1,75 2,00 2,25 2,00 3,25 2,17

2003 1,50 1,50 2,00 2,25 2,00 3,25 2,08

2004 1,25 1,25 2,25 2,25 2,00 3,25 2,08

2005 1,25 1,25 2,25 2,00 2,25 2,00 3,00 2,00

2006 1,25 1,25 2,25 2,00 2,00 2,00 3,00 1,96

3,75 3,25 4,25 3,75 4,00 3,80

149

Stan demokracji

Tradycje demokratyczne Sowacji ograniczaj si do okresu dwudziestolecia midzywojennego, kiedy to zdaniem czeskich historykw uksztatoway si ruchy polityczne reprezentujce interesy poszczeglnych grup spoecznych . Po zakoczeniu I wojny wiatowej powstay na ziemiach czechosowackich klasyczne ugrupowania konserwatywne, liberalne i socjalistyczne (odzwierciedlenie podziau ekonomicznego); chadeckie i antyklerykalne (jako wyraz podziau wyznaniowego); robotnicze i agrarne (miay by odpowiedzi na podzia miastowie) (Cabada, anc 2005, s . 21) . Take gwne problemy pojawiajce si w czechosowackim systemie politycznym charakterystyczne byy dla ustabilizowanych demokracji . Spierano si o zgodno zasady imperatywnego mandatu z zasad autonomii parlamentarzysty; prbowano zapobiec kartelizacji systemu partyjnego w obliczu zawizania si tak zwanej koalicji piciu[26]; miay miejsce cykliczne wybory i alternacje rzdw (Cabada, anc 2005, s . 2430) . Warto podkreli, e w rozwj czechosowackiego parlamentaryzmu obywa w cieniu autorytetu kolejnych prezydentw Czechosowacji, Tomasza Masaryka i Edvarda Benea, ktrzy przyczynili si do wykreowania charakterystycznego wzorca sprawowania prezydentury w tym pastwie . By moe to, e jak podkrela Jerzy Tomaszewski, wpominajc o Masaryku (zob . Tomaszewski 2011, s . 48) Sowacy odnosili si do gowy pastwa z niechci (m .in . wskutek jego krytycznych wypowiedzi o katolicyzmie oraz goszenia idei narodu czechosowackiego) spowodowao, e w czasach odzyskanej niepodlegoci nie powrcono do apartyjnego wzorca przywdztwa politycznego W zamian sowaccy liderzy skupili si na budowaniu sieci patronackich powiza umacniajcych rol zarwno ich samych, jak i partii, ktrym przewodzili . Najwiksze nasilenie takich praktyk miao miejsce na Sowacji w latach trzeciego rzdu Meiara (zob . Btora, Btorov 1999, s . 8486) . Wielu autorw okrela ten okres mianem ery meiaryzmu, rozumiejc pod tym pojciem
sposb rzdzenia wedug reguy zwycizca bierze wszystko, przyjmowanie ustaw wedug aktualnych potrzeb tych, ktrzy s u wadzy, korupcj, klientelizm, protekcjonizm (Kodoov 1999, s . 11) .

Ju w nocy z 3 na 4 listopada 1994 r . na posiedzeniu Sowackiej Rady Narodowej podjto szereg uchwa o charakterze kreacyjnym . Odwoano dotychczasow Rad Telewizji Sowackiej, powoujc natychmiast nowych jej czonkw; podobny los spotka Rad Radiofonii (Gould, Szomolanyi 1997, s . 73); uchwalono nowe prawo zezwalajce prezydium Funduszu Majtku Narodowego na prywatyzowanie przedsibiorstw bez procedur przetargowych; odwoano przewodniczcego i wiceprzewodniczcego Najwyszego Urzdu Kontroli; powoano parlamentarny organ kontrolny (Sowacka Suba Informacyjna), w skad ktrego weszli posowie HZDS i SNS;
[26] Pi najwaniejszych czeskich partii politycznych stworzyo nieformalny organ, ktrego zadaniem byo ustalenie wsplnej strategii politycznej . Do obrad forum nie zaproszono jednak ani jednego przedstawiciela partii reprezentujcych interesy sowackie .

150

powoano specjaln komisj do zbadania przyczyn kryzysu konstytucyjnego w 1994 r .; wezwano w uchwale prezydenta do odwoania prokuratora generalnego Sowacji i powoania na jego miejsce kandydata rekomendowanego przez HZDS; zmieniono skad prezydium i rady nadzorczej Funduszu Majtku Narodowego; odwoano szefa Sowackiego Radia . Wszystkie te decyzje podjte w jedn noc Meiar tumaczy koniecznoci przywrcenia stabilnoci systemu politycznego (Leka 2006, s . 44) . W pniejszym czasie ze wzgldw politycznych zdymisjonowano kilku ambasadorw oraz wielu urzdnikw administracji na szczeblach dystryktw .
Zdaniem parlamentarnej opozycji zmiany te byy najwiksz czystk w aparacie pastwowym od czasu zmiany reimu w 1989 roku (Ryb 2008, s . 85) .

Powrt polityczny Vladimira Meiara

Realizacj strategii patronau bya take reforma samorzdowa z 1996 r ., ktra usankcjonowaa nowy podzia administracyjny kraju . Po pierwsze zwikszono wwczas liczb dystryktw (z 38 do 79), a po drugie ustanowiono w kadym z nich organ administracji rzdowej . Dziki tym posuniciom gabinet Meiara zyska moliwo obsadzenia duej liczby dodatkowych stanowisk w administracji pastwowej, co natychmiast znalazo swoje odzwierciedlenie w statystykach osb zatrudnionych w dziaach administracji publicznej . Znamienne, e jednoczenie znaczco wzrosa w tamtym okresie liczba czonkw HZDS (z 28 do 70 tysicy), co moe wiadczy o tym, e wiele osb udzia w yciu partii potraktowao koniunkturalnie . W 1998 r ., pomimo zwycistwa w wyborach parlamentarnych, Meiarowi nie udao si stworzy rzdu . Wikszoci gosw w Radzie Narodowej dysponowaa dotychczasowa opozycja, ktra dziki temu uchwalia wotum zaufania premierowi Dzurindzie . Liderzy nowej koalicji rozpoczli kadencj od wydania decyzji o zdymisjonowania wielu urzdnikw, tumaczc to niekompetencj nominatw poprzednio rzdzcego obozu politycznego . Trzeba jednak przyzna, e w 2001 r . parlament uchwali Ustaw o subie cywilnej, ktrej zapisy zobowizyway wadze do ogaszania konkursw na stanowiska dotychczas obsadzane z tzw . klucza politycznego . Dotyczyo to zarwno funkcji na szczeblu centralnym, jak i stanowisk w samorzdzie lokalnym . Dziki nowym zapisom prawnym udao si ograniczy liczb zatrudnionych w administracji regionalnej z 17 do 10 tysicy (Ryb 2008, s . 86) . Wielu autorw proces zawaszczania pastwa przez partie polityczne na Sowacji wie take z uregulowaniami dotyczcymi prywatyzacji (zob . Krov 2004, s . 50) . Wedug badaczy sposb jej przeprowadzenia z kilku co najmniej powodw skompromitowa nie tylko osoby za ni odpowiedzialne, ale te sam ide przekazania majtku pastwowego w rce prywatnych inwestorw (Btorov 1999, s . 66) . Po pierwsze, po dymisji ubomra Dolgoa stanowisko ministra ds . prywatyzacji w latach 19921993 pozostawao nieobsadzone odpowiedzialnym za t funkcj Meiar uczyni samego siebie . Po drugie, wikszo kompetencji decyzyjnych przynalena pocztkowo odpowiedniemu ministerstwu przesza w 1994 r . (po wygranych

151

Stan demokracji

przez HZDS wyborach) w rce prezydium Funduszu Majtku Narodowego . Skad tego prezydium ustalany by przez parlament, co spowodowao, e przez dugi czas zasiadali w nim polityczni nominaci partii tworzcych koalicje . Po trzecie, nowy rzd Meiara uniewani jeszcze w 1994 r . okoo dwudziestu piciu projektw prywatyzacyjnych przygotowanych przez poprzedni gabinet Moravka . Prawn podstaw tej decyzji miaa by rzekoma obietnica zoona przez byego premiera na rce przewodniczcego parlamentu, e w ostatnich miesicach funkcjonowania rzdu tymczasowego nie bd podejmowane adne kluczowe decyzje prywatyzacyjne . O tym, e przesanka ta z punktu widzenia prawa nie bya wystarczajca do anulowania sprzeday majtku pastwowego, zdecydowa Sd Konstytucyjny, ale prezydium Funduszu Majtku Narodowego zignorowao jego postanowienie (Cigov 2007, s . 2526) .

152

6 . Forma rzdw

Powrt polityczny Vladimira Meiara

6 .1

Zakres wadzy prezydenta

Gowa pastwa w Czechosowacji tradycyjnie cieszya si duym prestiem, co przypisa naley zasugom Masaryka, pierwszego prezydenta republiki, ktry jeszcze jako przywdca emigracyjny w czasach wojny walnie przyczyni si do utworzenia suwerennego pastwa czechosowackiego . Jego osobowo i styl przywdztwa sprawiy, e w konstytucji z 1920 r . przyjto formu relatywnie silnej prezydentury . Masaryk wykorzysta t okoliczno i tworzc wasny orodek wadzy (tzw . Zamek), sprawowa funkcj waciwie przez cay midzywojenny okres (w 1935 r . nie zdecydowa si na udzia w wyborach prezydenckich z uwagi na zy stan zdrowia) . Bene, kolejny prezydent, kontynuowa polityk zagraniczn poprzednika, prbujc zachowa cigo stylu prezydentury w polityce krajowej: stale spotyka si z ministrami i liderami partii politycznych, dziki czemu porednio wpywa take na kwestie wewntrzne . Pogarszajca si pod koniec lat 30 . sytuacja midzynarodowa spowodowaa, e presti i umiejtnoci prowadzenia skutecznej polityki zagranicznej zaczy w przypadku Benea odgrywa coraz wiksz rol . Co warte podkrelenia, aden z przedwojennych prezydentw Czechosowacji (Masaryk, Bene, Hcha) nie by zwizany z konkretn parti polityczn (Kysela 2006, s . 13) . Tradycja instytucji prezydenta stojcego na czele pastwa, wyposaonego w do szeroki zakres kompetencji, spowodowaa, e w przeciwiestwie do wielu krajw Europy rodkowej i Wschodniej wadze komunistyczne nie zdecydoway si na jej wyeliminowanie z systemu politycznego komunistycznej Czechosowacji (zob . tab. 11) . Po 1989 r . na urzd prezydenta ponownie wybrany zosta czowiek obdarzany wielkim zaufaniem i cieszcy si prestiem zarwno wrd obywateli Czechosowacji, jak i w rodowisku midzynarodowym Vclav Havel . Jego osobowo, popularno i kontakty zagraniczne sprawiy, e wpisa si on idealnie w archetypiczny wzorzec sprawowania prezydentury, nawizujcy do przedwojennej tradycji bezpartyjnoci i arbitraowej funkcji wypenianej przez gow pastwa . Niektrzy komentatorzy widzieli w tym zreszt niebezpieczestwo przerodzenia si szacunku dla instytucji

153

Tabela 11. Prezydenci Czechosowacji po I wojnie wiatowej Prezydent

Forma rzdw

Lata sprawowania funkcji 19181935 19351948* 19381945** 19481953 19531957 19571968 19681975 19751989 19891992

Tom G . Masaryk Edvard Bene Emil Hcha Klement Gottwald Antonn Zpotock Antonn Novotn Ludvk Svoboda Gustv Husk Vclav Havel
*

**

W latach wojny Bene peni urzd na uchodstwie . W latach 19391945 Hcha sta na czele protektoratu Czech i Moraw .

rdo: opracowanie wasne .

prezydenta w form kultu prezydenta bowiem za czasw Havla nie wolno byo ostro krytykowa, a jeli ju krytyka przywdcy si zdarzya, bya przyczyn politycznej marginalizacji (Kysela 2006, s . 14) . Sowacja naleaa do tych krajw Europy rodkowej i Wschodniej, w ktrych model ustrojowy przyjty w pierwszym etapie tranzycji by pniej wielokrotnie kontestowany . Ustawa zasadnicza z 1992 r . przewidywaa ustanowienie w niepodlegej Sowacji klasycznego reimu parlamentarnego (ergo: formy rzdw z ograniczon prezydentur) . Do kompetencji prezydenta naleao zwoywanie pierwszego posiedzenia parlamentu (cho naley zauway, e byo to uprawnienie symboliczne jeli bowiem prezydent nie zwoaby pierwszego posiedzenia, Rada Narodowa winna bya z wasnej inicjatywy zebra si trzydziestego dnia po ogoszeniu wynikw wyborw [Konstytucja Republiki Sowackiej, art . 82]) . Prezydent Sowacji mianowa przewodniczcego i pozostaych czonkw sowackiego rzdu (art . 102, pkt f) . Spord tradycyjnych uprawnie prezydenckich przysugujcych gowie pastwa na Sowacji na mocy konstytucji z 1992 r . wymieni naley: penienie funkcji naczelnego dowdcy si zbrojnych, reprezentowanie pastwa na zewntrz, ratyfikacj umw midzynarodowych, przyjmowanie i wysyanie ambasadorw, mianowanie profesorw oraz rektorw szk wyszych, mianowanie na stopnie generalskie, udzielanie amnestii, korzystanie z prawa aski, ogoszenie

154

stanu wyjtkowego lub stanu wojny . Symbolicznym uprawnieniem prezydenta byo rwnie przedoenie Radzie Narodowej Republiki Sowackiej ordzia o stanie pastwa (art . 102, pkt o) . Jedynym przypadkiem, w ktrym sowacki prezydent mg rozwiza parlament, bya sytuacja, gdy ten trzy razy w cigu szeciu miesicy po ogoszeniu wynikw wyborw nie byby w stanie przyj deklaracji programowej rzdu (czyli de facto nie udzieliby rzdowi wotum zaufania) . Prezydent Sowacji zgodnie z zapisami Konstytucji z 1992 r . nie posiada prawa inicjatywy ustawodawczej, nie mg take wystpi z wnioskiem o przeprowadzenie referendum (Skotnicki 2003, s . 20) . Do niejasno zostaa w ustawie zasadniczej uregulowana kwestia zwrotu ustawy do parlamentu . Ot prezydent uchwalon ustaw mg zwrci Radzie Narodowej, ale tylko z poprawkami (art . 87, pkt 2) . Ponadto konstytucja obligowaa prezydenta do ponownego przesania poprawionej ustawy do parlamentu zawsze, kiedy zada tego od niego Rzd Republiki Sowackiej (art . 87, pkt 3) . Take sposb wyboru gowy pastwa wskazywa na jej symboliczn rol . Wedug konstytucji prezydenta w tajnym gosowaniu wybiera parlament . Aby zosta wybranym, kandydat musia uzyska poparcie 3/5 wszystkich posw (art . 101, pkt 3) . Konstytucja przewidywaa picioletni kadencj gowy pastwa . Warunki, ktre speni musia kandydat ubiegajcy si o urzd prezydenta, to: posiadanie czynnego prawa wyborczego, ukoczony 35 rok ycia oraz legitymowanie si sowackim obywatelstwem (art . 103, pkt 1) . Funkcj prezydenta mona byo sprawowa jedynie przez dwie nastpujce po sobie kadencje (art . 103, pkt 2) . Wedug zapisw ustawy zasadniczej Rada Narodowa moga odwoa prezydenta, jeli zachodzioby podejrzenie prowadzenia przez niego dziaalnoci przeciwko suwerennoci i integralnoci Republiki Sowackiej lub te denia do uchylenia obowizujcego porzdku demokratycznego . Wniosek o odwoanie prezydenta zoy moga ponad poowa wszystkich posw, a do odwoania gowy pastwa wymagana bya zgoda co najmniej 3/5 oglnej liczby deputowanych (art . 106) . Z kolei przed sd mona byo postawi prezydenta jedynie za zdrad ojczyzny . Okrelono, e z oskareniem wystpi musi Rada Narodowa (nie byo jednak mowy o tym, w jakiej formie miaaby to uczyni), ale ostateczne rozstrzygnicie naleao w tej kwestii do Sdu Konstytucyjnego (art . 107) . Pierwszym politykiem dcym do zmiany postanowie Konstytucji Republiki Sowackiej z 1992 r . by premier Meiar, ktrego konflikt z prezydentem Kovem doprowadzi do (nieudanej) prby ograniczenia i tak ju wskiego zakresu kompetencji prezydenckich . Nie da si rwnie pomin tego, e w latach 19941998 przepisy konstytucyjne wielokrotnie amano, a interwencje i dyrektywy Sdu Konstytucyjnego byy ignorowane . Gruntown reform prawa konstytucyjnego przeprowadzono jednak dopiero w 1999 r . (por . Kubt 2010, s . 9798) . Chodzio wwczas gwnie o wyeliminowanie bdw popenionych przez ustawodawc w 1992 r . Do wspomnie, e nie wyznaczono wtedy organu, ktry

Powrt polityczny Vladimira Meiara

155

Forma rzdw

wypeniaby obowizki prezydenta w sytuacji, gdy urzd gowy pastwa pozostawa nieobsadzony (Kopeek 2006, s . 301) . Parlament w 1999 r . dziaa pod presj czasu, gdy taka okoliczno wanie zaistniaa po upywie kadencji Kova partie nie mogy si porozumie co do wyboru nowego prezydenta i w zwizku z tym nie funkcjonowa urzd uprawniony do przyjcia dymisji gabinetu, powoania i odwoania premiera oraz poszczeglnych ministrw . Fakt ten powodowa daleko idce reperkusje . Po wyborach parlamentarnych w 1999 r . mogo si okaza, e pomimo nowego ukadu si w Radzie Narodowej jedyny urzd wadny odwoa dotychczasowego lidera gabinetu pozostaje nieobsadzony . Ostatecznie na trzy miesice przed elekcj zdecydowano, e funkcje prezydenta w przypadku wakatu na tym stanowisku wypenia bdzie przewodniczcy parlamentu . Nowelizacja konstytucji przewidywaa wprowadzenie instytucji kontrasygnaty aktw prawnych wydawanych przez prezydenta, zawieraa take zapisy umoliwiajce przeprowadzenie prezydenckich wyborw powszechnych . W 2001 r . zdecydowano z kolei o zastpieniu okrelenia rzdu najwyszym organem wykonawczym sformuowaniem o naczelnym organie wykonawczym (Kopeek 2006, s . 302) . Zmieniono rwnie zasady wetowania przez prezydenta ustaw . W nowelizacji okrelono, e prezydenckie weto odrzuci mona tylko bezwzgldn wikszoci gosw, podczas gdy wczeniej wystarczaa wikszo taka sama, jak w normalnym trybie przyjmowania ustawy (Dziemidok-Olszewska 2003, s . 229) .

6 .2

Pozycja premiera

Pomimo zmian instytucjonalnych na Sowacji z lat 19992001 utrzymano w tym kraju procedur powoania rzdu przewidzian przez konstytucj z 1992 r . (zob . tab. 12) . Zgodnie z ni prezydent mianuje premiera, a nastpnie na jego wniosek poszczeglnych ministrw . W cigu 30 dni od mianowania szefa gabinetu przeprowadza si w Radzie Narodowej gosowanie nad wotum zaufania dla rzdu . Jeli w cigu 6 miesicy parlament nie zdoa poprze adnego z zaproponowanych mu kandydatw, prezydent moe Rad Narodow rozwiza . Bezwzgldna wikszo gosw (cho ju bez koniecznoci wskazywania nastpcy szefa rzdu) potrzebna jest take w procedurze odwoania gabinetu przez sowacki parlament . Odpowiedni wniosek moe zoy grupa 1/5 deputowanych . Warto rwnie wspomnie, e rzd moe zosta zmuszony do podania si do dymisji w sytuacji nieudzielenia mu wotum zaufania, o ktre sam wczeniej wystpi . Tak moliwo daje premierowi konstytucja Sowacji (premier moe powiza wan dla niego ustaw z wnioskiem o wotum zaufania w efekcie do wyraenia akceptacji dla rzdu wymagana jest wikszo tosama z wikszoci potrzebn do uchwalenia danej ustawy) .

156

Tabela 12. Konstytucyjna rola premiera na Sowacji po 1992 r . lata 19921999 Powoanie premiera i rzdu od 2001 roku

Prezydent powouje premiera, a nastpnie na jego wniosek ministrw . Parlament w cigu 30 dni winien przyj deklaracj programow nowego rzdu . Jeli nie zdoa tego uczyni przez sze kolejnych miesicy wobec innych proponowanych gabinetw, prezydent ma prawo rozwiza parlament . Wniosek o wyraenie wotum nieufnoci w dowolnym momencie moe zoy grupa 1/5 deputowanych . Do przegosowania wniosku wymagana jest wikszo bezwzgldna . Rzd ma prawo zoy w parlamencie wniosek o wyraenie mu wotum zaufania i moe go powiza z konkretn ustaw . Prezydent na wniosek premiera . Prezydent na wniosek premiera . Uchwalenie przez parlament wotum nieufnoci . Uchway podejmowane kolegialnie Silna Enumeratywne wyliczenie uchwa podejmowanych kolegialnie

Odwoanie premiera i rzdu

Powoanie ministrw Odwoanie ministrw Relacje wewntrz rady ministrw Pozycja premiera
rdo: opracowanie wasne .

157

7 . System partyjny

Proces instytucjonalizacji sowackiego systemu partyjnego napotyka znacznie wiksze trudnoci ni w Czechach, pomimo e pocztkowa trajektoria jego rozwoju bya z czesk do zbiena (por . tab. 13 i 14) . W pierwszych wyborach po demokratycznym przeomie (w 1990 r .), najwiksz liczb mandatw w parlamencie krajowym zdobya organizacja typu forum, VPN . Uzyskane poparcie nie w peni satysfakcjonowao dziaaczy ruchu . Wiele gosw odebra VPN formujcy si wwczas ruch chrzecijasko-demokratyczny (KDH) . Do parlamentu dostay si take nacjonalistyczna SNS, Komunistyczna Partia Sowacji (Komunistick strana Slovenska KSS) oraz ugrupowanie reprezentujce mniejszo wgiersk, Wgierski Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny (Maarsk kresansko-demokratick hnutie MKDH) . W kadencji 19901992 doszo w VPN do ostatecznego rozamu (rzecz charakterystyczna dla organizacji typu forum) po odwoaniu z funkcji premiera Meiar zaoy now formacj, HZDS . Proces formowania si sowackiego systemu partyjnego na pocztku lat 90 . obejmowa take transformacje partii nacjonalistycznych (odejcie z SNS Stanislava Pnisa) oraz komunistycznych (powstanie postkomunistycznej SD oraz pozostanie przy pierwotnej nazwie grupy radykaw, ktrzy jednak nie zdobyli ju w pniejszym czasie znaczcego poparcia) . Taki wstpnie ustrukturyzowany system partyjny by tem dla elekcji parlamentarnej w 1992 r . (Kopeek 2006, s . 161170) . Zgodnie z przewidywaniami wybory wygra HZDS, obsadzajc niemal poow (74) miejsc w Sowackiej Radzie Narodowej . Mandaty zdobyy wwczas jeszcze tylko cztery ugrupowania: postkomunici z SD (29), chadecy z KDH (18), nacjonalici z SNS (15) oraz reprezentanci mniejszoci wgierskiej z MKDH (14) . Kadencj parlamentu rozpoczt w 1992 r . zdominoway problemy koalicyjne Meiara, ktry aby zapewni swojemu rzdowi zaplecze parlamentarne, pocztkowo przyzna jedno miejsce w gabinecie przedstawicielowi SNS, nastpnie na wyrane danie mniejszego partnera zdecydowa si na zawarcie z nim koalicji, a w kocu w wyniku odejcia wielu znaczcych deputowanych z klubu HZDS oraz krytyki ze strony prezydenta rzd (w marcu 1994 r .) przegra gosowanie nad wotum zaufania . Prezydent powoa nowy gabinet pod wodz Moravka z KDH, ale jednoczenie rozpisa na jesie 1994 r . nowe wybory parlamentarne (Kopeek 2006, s . 177180) .

158

Tabela 13. Wyniki wyborw do sowackiego parlamentu w latach 19902006 Wybory 1992 % 37,3 14,7 8,9 7,9 7,4 4,0 4,0 3,3 3,1 2,3 2,1 1,1 1,0 HZPS 1,1 SPK 1,3 NS 1,3 KS 2,1 KSS 2,7 DS 3,4 ZRS 1,3 SNS 5,4 9 KSS 2,8 KSS SNS SD SZS ZRS 7,3 13 SOP 8,0 13 ANO 14 DU 8,6 15 SNS 9,1 14 KDH 8,3 8,0 6,3 3,3 1,4 1,0 15 KDH 10,1 17 SMK 9,1 15 SMK 11,2 15 15 11 18 MK 10,2 17 SD 14,7 23 Smer 13,5 25 20 29 SV 10,4 18 SDK 26,3 42 SDK 15,1 28 74 HZDSRSS 35,0 61 HZDS 27,0 43 HZDS 19,5 36 Smer SDK SMK SNS HZDS KDH KSS ANO m . % m . % m . % m . % 29,1 18,4 11,7 11,7 8,8 8,3 3,9 1,4 Wybory 1994 Wybory 1998 Wybory 2002 Wybory 2006 m . 50 31 20 20 15 14

Wybory 1990

m .

VPN

29,3

48

HZDS

KDH

19,2

31

SD

SNS

13,9

22

KDH

KSS

13,3

22

SNS

MKDH

8,7

14

MKDH

DS DS

4,4

OD

SZ

3,5

SDSS

SZV

2,5

SD SZS SZ SPI

1,8

SKDH

SSL

1,8

MOS

159

Uwagi: 1) Kolorem szarym oznaczono wybory, po ktrych mia miejsce powrt polityczny lidera . 2) Kolorem czarnym oznaczono wyniki partii lidera . 3) Wyjanienia skrtw: % procent uzyskanych przez parti w wyborach gosw; m . liczba obsadzonych przez parti mandatw . 4) Liczba mandatw do obsadzenia: 200 . rdo: opracowanie wasne na podstawie: http://www .parties-and-elections .eu/slovakia .html .

Tabela 14. Dynamika rozwoju sowackiego systemu partyjnego w latach 19922006 I elekcja II elekcja III elekcja IV elekcja V elekcja rednia Efektywna liczba partii na poziomie wyborczym Efektywna liczba partii na poziomie parlamentarnym Rozmiar poparcia dla zwycizcy Poziom koncentracji poparcia Poziom rywalizacyjnoci Frekwencja Poziom ekskluzji wyborczej Liczba partii obecnych od pocztku rywalizacji Liczba partii przecitnie reprezentowanych Indeks stabilnoci sceny politycznej Poparcie dla partii nowych Chwiejno globalna netto Chwiejno wymuszona
rdo: Antoszewski 2007 oraz opracowanie wasne .

5,41 3,19 37,3 52,0 0,40 84,2 19,8 -

5,83 4,41 35,0 45,4 0,30 75,7 13,0 5 6 0,83 45,0 3,05 0

5,33 4,73 27,0 53,3 0,97 84,2 7,2 5 6 0,83 58,1 8,9 0

9,09 6,12 19,5 34,6 0,77 70,0 18,2 3 6,25 0,48 45,9 17,95 0

6,16 5,03 29,1 47,5 0,62 54,7 12,0 3 6,2 0,48 0 22,55 20,15

6,36 4,7 29,6 46,6 0,61 73,8 14,0 4 6,11 0,65 37,25 13,11 5,04

Kolorem szarym oznaczono wybory, po ktrych mia miejsce powrt polityczny lidera .

Pomimo dotychczasowych problemw z funkcjonowaniem gabinetw Meiara kolejna elekcja okazaa si dla niego sukcesem, cho ju nie tak spektakularnym, jak dwa lata wczeniej . HZDS przy porwnywalnym poparciu (35% gosw) zdoby tylko 61 mandatw, co skutkowao koniecznoci zawarcia koalicji . Poza parti Meiara mandaty w wyborach uzyskay: koalicja Wsplny Wybr (SV Spolon voba; bya to w zasadzie SD startujca w porozumieniu z dwoma marginalnymi lewicowymi ugrupowaniami), zjednoczone partie mniejszoci wgierskiej, KDH, SNS, Unia Demokratyczna (Demokratick nia D) oraz ZRS . Po trwajcych wiele tygodni rozmowach udao si podpisa umow koalicyjn pomidzy HZDS, SNS oraz ZRS i w grudniu 1994 r . ukonstytuowa si na Sowacji trzeci ju rzd Meiara . Sposb sprawowania przeze wadzy w latach 19941998 sprawi, e sowacka scena polityczna ulega silnej polaryzacji . Sprzeciw wobec polityki Meiara doprowadzi do konsolidacji opozycji, ktrej reprezentanci: KDH, D i Partia Demokratyczna (Demokratick strana DS) w 1996 r . podpisali porozumienie

160

koalicyjne . Rok pniej do opozycyjnego bloku wyborczego przyczyy si dwie partie lewicowe: Socjaldemokratyczna Partia Sowacji (Socilnodemokratick strana Slovenska SDSS) i Partia Zielonych (Strana zelench SZ) . Zjednoczyy si wwczas take, dotychczas rywalizujce osobno, trzy ugrupowania mniejszoci wgierskiej . Dziki temu w wyborach w 1998 r . miaa wzi udzia nowa formacja Partia Wgierskiej Koalicji (Strana maarskej koalcie SMK) . Prby konsolidacji opozycji Meiar chcia zablokowa poprzez zmiany w systemie wyborczym . Wprowadzono wysokie progi zaporowe dla koalicji i blokw, dlatego te opozycyjni liderzy zdecydowali o powoaniu nowej partii SDK (Kopeek 1999, s . 259) .
Podsumowujc, naley stwierdzi, e podczas kadencji parlamentarnej 19941998 doszo do silnej koncentracji biegunw spektrum politycznego, ktrej towarzyszya wyrana polaryzacja (Kopeek 2003, s . 183) .

Powrt polityczny Vladimira Meiara

Gwn osi podziau sceny politycznej nie byy za kwestie programowe, ale osoba premiera . Wyniki wyborw z 1998 r . unaoczniy sowackim elitom politycznym, e powszechnie deprecjonowany styl przywdztwa Meiara nie musi wzbudza tak skrajnie negatywnych ocen wrd jego elektoratu . Pomimo wic zarzutw: o dziaania niezgodne z konstytucj, o zawaszczenie pastwa poprzez mianowanie na stanowiska publiczne osb popierajcych HZDS oraz o nieprawidowoci w procesach prywatyzacyjnych, ugrupowanie trzykrotnego premiera zdoao ponownie wygra wybory, uzyskujc 27% gosw i 43 mandaty . Opozycja skupiona w SDK wywalczya o jeden mandat mniej, a pozostali aktorzy uzyskali znacznie gorsze wyniki: SD 15% gosw (23 mandaty), SMK i SNS po okoo 9% gosw (odpowiednio 15 i 14 miejsce w parlamencie), natomiast Partia Obywatelskiego Porozumienia (Strana obianskeho porozumienia SOP) 8% gosw (13 mandatw) . Okazao si jednak, e utrzymanie stosunkowo silnej pozycji HZDS w systemie okupione zostao porak jego partnerw i w efekcie brakiem moliwoci zawarcia koalicji z ktrymkolwiek (poza SNS) z ugrupowa reprezentowanych w nowym parlamencie . Meiar przeszed zatem wraz ze swoj parti do opozycji (Kopeek 2006, s . 198202) . Szybko okazao si, e antymeiaryzm nie jest spoiwem, ktre mogoby na trwae zwiza ze sob ugrupowania startujce w wyborach pod szyldem SDK . W 2000 r . apogeum osign kryzys zwizany ze sporem, jaki od pocztku funkcjonowania nowego rzdu toczyli politycy skupieni wok premiera (tak zwani dzurindowcy) z kierownictwem partii . W jego efekcie Dzurinda ogosi powstanie nowej formacji Sowackiej Unii Chrzecijasko-Demokratycznej (Slovensk demokratick a kresansk nia SDK), w ktrej skad wej miaa wikszo czonkw dotychczasowego gabinetu . By to take wyraz sprzeciwu wobec polityki KDH niechtnie podchodzcej do postpujcej w ramach SDK konsolidacji . Niemniej jednak po dwch latach i KDH zdecydowao si poprze rzd Dzurindy .

161

System partyjny

Wsppraca z partiami centroprawicowymi nie przyniosa sukcesu ugrupowaniom lewicowym . W kolejnych wyborach w 2002 r . SD i SZS nie przekroczyy progu wyborczego, a ich miejsce w parlamencie zaja skrajnie lewicowa KSS (zyskaa 11 mandatw), nawizujca nazw i programem wyborczym do tradycji partii komunistycznej na Sowacji . Beneficjentem niepopularnych reform ekonomicznych rzdu Dzurindy okaza si Meiar, ktry wraz z HZDS po raz czwarty z rzdu uzyska w elekcji najlepszy wynik . W 2002 r . byo to 19,5% gosw i 36 mandatw . Drug pozycj zdoaa obroni SDK (uwaana za sukcesork SDK) z wynikiem 15% gosw i 28 koalicjantw . Stosunkowo dobre rezultaty osigny te pozostae ugrupowania centroprawicowe reprezentowane w gabinecie Dziurindy . SMK poparo 11% wyborcw (dao to 20 mandatw), a KDH 8% gosujcych (w efekcie w parlamencie zasiado 15 chadekw) . Nowymi ugrupowaniami w Radzie Narodowej (poza wspomnian KSS) byy: lewicowy Smer, ktrym kierowa tyle charyzmatyczny co kontrowersyjny Robert Fico, oraz liberalny Alians Nowego Obywatela (Aliancia novho obana ANO), ktry zaoony zosta przez potentata medialnego, Pavla Rusk . Poniewa ugrupowania dotychczas tworzce koalicj wyraziy ch kontynuacji polityki reform, ale w nowym ukadzie si w parlamencie nie dysponoway wikszoci, konieczne stao si poszukiwanie partnera mogcego wesprze rzd swoimi gosami . Do zaakceptowania okaza si jedynie ANO . Co zrozumiae, prawica nie moga zaakceptowa sojuszu ani z Meiarem, ani tym bardziej z Fic . Kwestia stosunku do polityki Meiara, bdca gwn osi rywalizacji na sowackiej scenie politycznej w latach 90 ., w kolejnym dziesicioleciu po transformacji ustrojowej zacza mie coraz mniejsze znaczenie . System partyjny Sowacji coraz czciej ulega polaryzacji wskutek rysujcego si podziau ekonomicznego (lewicaprawica) lub te rozbienych wizji polityki zagranicznej (eurosceptycyzmeuroentuzjazm) poszczeglnych ugrupowa (Kopeek, Sp 2010, s . 120 i n .) . Wybory parlamentarne w 2006 r . wygra Smer . Powszechn opini o populistycznym stylu uprawianej przez jego lidera polityki (zob . Wojtas 2011, s . 198 i n .) zdaj si potwierdza zawierane przez niego sojusze . Do elekcji w 2006 r . Fico utrzymywa, e celem jego ugrupowania jest wspudzia w rzdzeniu, ale wyklucza jakkolwiek koalicj z parti Meiara . Kiedy jednak wyborcza wygrana Smeru okazaa si zbyt maa, by samodzielnie mc decydowa o obsadzie stanowisk rzdowych (partia zdobya 50 mandatw), jej lider nie zawaha si zawrze koalicji z HZDS i SNS . Udao mu si jednak wymc na nowych sojusznikach niedelegowanie Meiara do prac w gabinecie, co miao zmniejszy spoeczn niech do rzdu . Dziki porozumieniu koalicyjnemu rzd Ficy mg w 2006 r . liczy na poparcie 85 deputowanych . Do opozycji przeszy: SDK (31 mandatw), SMK (20 mandatw) i KDH (14 mandatw) . Grigorij Mesenikov wskazuje na to, e w latach 90 . na Sowacji nakaday si na siebie dwa podziay polityczne: pierwszy, o dominujcym znaczeniu, to podzia na partie standardowe i niestandardowe; drugi za, ktry odgrywa znacznie mniejsz rol, to tradycyjny podzia na partie lewicowe, centrowe i prawicowe (Mesenikov 1995, s . 108109) . Od pocztku funkcjonowania HZDS Meiar stara si wykreowa taki

162

profil swojego ugrupowania, ktry pozwoliby mu na zawizywanie koalicji z partiami o rnej orientacji programowej (na osi lewicaprawica), ale jednoczenie takimi, ktre skonne byyby zaakceptowa jego specyficzny styl przywdztwa . O skrajnie pragmatycznym stosunku lidera HZDS do partnerw koalicyjnych mona si przekona, analizujc okres funkcjonowania tzw . drugiego rzdu Meiara (lata 19921994) . Po wyborach parlamentarnych w 1992 r . sformowano gabinet mniejszociowy, w ktrym jednak zasiedli zarwno przedstawiciele SNS, jak i dwaj ministrowie pozapartyjni (por . tab. 15) . Dziki temu rzd mg liczy w parlamencie na wsparcie narodowcw oraz zwaszcza w kwestiach zwizanych z rozpadem federacji na SD . Meiar nie chcia si jednak zgodzi na podpisanie umowy koalicyjnej z mniejszymi ugrupowaniami . Na znak protestu przeciwko takiej strategii ze stanowiska ministra gospodarki ustpi w marcu 1993 r . przewodniczcy SNS, ernk (Leka 2006, s . 25) .
Tabela 15. Koalicje i gabinety koalicyjne na Sowacji w latach 19902010
19901991 19911992 19931994 Premier Typ koalicji Partie koalicyjne V . Meiar Szeroka VPN KDH DS SNS SZ MKD KSS J . arnogursky Szeroka VPN KDH DS SNS SZ MKD KSS 1994

Powrt polityczny Vladimira Meiara

19941998 19982000 20022006 20062010 R . Fico MZ Smer SNS HZDS KDH SDK SMK

V . Meiar J . Moravk V . Meiar M . Dzurinda M . Dzurinda MZ HZDS SNS SD KDH SMK MZ SD KDH D MKDH HZDS SNS MZ HZDS SNS ZRS SD KDH SMK D Szeroka SDK SD SMK SOP HZDS SNS MZ SDK SMK KDH ANO HZDS Smer

Partie opozycyjne

* Kursyw opatrzono skrty nazw partii niebdcych formalnie uczestnikami koalicji, ale popierajcych rzd w gosowaniach parlamentarnych . Skrt MZ oznacza koalicj minimalnie zwycisk . rdo: opracowanie wasne .

O wzgldnie niskim potencjale koalicyjnym HZDS wiadczy take sytuacja polityczna, jaka wytworzya si po upadku drugiego rzdu Meiara . W celu wywoania jeszcze powaniejszego kryzysu politycznego ministrowie dotychczasowego gabinetu nie zgodzili si peni swoich funkcji do czasu wyonienia nowego premiera . Sytuacja taka, grona z ustrojowego punktu widzenia, bya elementem strategii przewodniczcego HZDS, ktry sdzi, e mniejsze ugrupowania polityczne nie dojd szybko do porozumienia w sprawie skadu nowego rzdu . Dotychczasowy premier opiera swoje przewiadczenie na konstatacji, e do koca kadencji parlamentu pozostay jeszcze dwa lata, a to zbyt dugi czas, aby ktrykolwiek z politycznych podmiotw zdecydowa si na daleko idce ustpstwa wobec pozostaych partii (Leka 2006, s . 33) .

163

System partyjny

Okazao si jednak, e front antymeiarowski jest wystarczajco silny, by poprze tymczasowy rzd Moravka, ktry mg sprawowa wadz do przedterminowych wyborw zaplanowanych na jesie 1994 r . Meiar nie doceni wwczas tego, e o wyznaczajca podziay polityczne na Sowacji na skali lewicaprawica miaa mniejszcze znaczenie ni o dzielca podmioty sceny politycznej na standardowe i niestandardowe . Zakrawa to na paradoks, jako e ustpujcy premier by tym politykiem, ktry na niestandardowoci HZDS zbudowa swoj siln pozycj (Kopeek 2002, s . 274275) . Meiar udowodni jednak w 1994 r ., e wysoki potencja koalicyjny ugrupowania stanowi w sfragmentaryzowanych systemach partyjnych warunek niezbdny do tego, by przej wadz . Wyniki przedterminowych wyborw, ktre odbyy si na Sowacji na przeomie wrzenia i padziernika, zaskoczyy wielu komentatorw . O ile spodziewano si zwycistwa HZDS, o tyle rezultaty pozostaych ugrupowa byy niespodziank . Dotychczasowy koalicjant partii Meiara, SNS, uzyska jedynie 5,4% gosw, co pozwolio na obsadzenie 9 miejsc w Radzie Narodowej . Koalicja HZDSSNS dysponowaa zatem cznie 70 gosami, co nie pozwalao na utworzenie stabilnego rzdu . Problem tkwi jednak w tym, e i antymeiarowskiej koalicji, popierajcej gabinet Moravka, nie udao si zdoby wikszoci . Lewicowy SV otrzyma 10,4% gosw (18 mandatw), chrzecijascy demokraci z KDH 10% gosw (17 mandatw), a powoana na krtko przed wyborami D, ktrej patronowali Moravk i Kako 8,6% gosw (15 mandatw) . Nawet gdyby nowy rzd zdoa uzyska poparcie wszystkich partii mniejszoci wgierskiej (zdobyy 10,2%, co dao 17 mandatw), do stabilnej wikszoci brakowaoby dziewiciu deputowanych . Decydujc rol w koalicyjnych negocjacjach odegrao wic skrajnie lewicowe ZRS, ktre po zdobyciu 7,3% gosw dysponowao w parlamencie trzynastoma mandatami . Okazao si, e najbardziej skutecznym negocjatorem by wanie Meiar . Po obietnicy spenienia trzynastu warunkw postawionych przez przewodniczcego ZRS oficjalnie proklamowano powstanie koalicji HZDSSNSZRS . Dziki wikszoci 83 gosw, ktr udao si na bazie tego porozumienia uzyska, przewodniczcy HZDS mg by ju pewien ponownego wyboru na stanowisko premiera . Warto zauway, e midzy ugrupowaniami tworzcymi now koalicj nie byo praktycznie adnej zbienoci programowej (Dostl 1995, s . 64) SNS uwaano za parti skrajnie nacjonalistyczn, ZRS nawizywao do ideologii lewicowej, HZDS kierowa za swj program do tak szerokiego spektrum odbiorcy, e trudno byo przypisa mu jak programow afiliacj (Ryb 2003, s . 280) . Ponadto o kierunkach polityki rzdu decydowao jedynie ugrupowanie Meiara . O stopniowym marginalizowaniu roli partnerw koalicyjnych HZDS wiadczy chociaby to, e do rzdu nie weszli liderzy ani SNS (Slota), ani ZRS (uptk) (Kopeek 2007, s . 156) . Meiar doskonale zdawa sobie spraw z tego, e przyznanie ugrupowaniu uptka a czterech stanowisk ministrw (w 17-osobowym gabinecie) nie bdzie stanowi zagroenia dla spjnoci gabinetu, gdy zasb kadrowy ZRS by zbyt ubogi, aby partia

164

moga oddelegowa do rzdu osoby bezporednio z ni zwizane . Dlatego te ministrami z ramienia ZRS zostali w 1994 r . nominaci albo w ogle wczeniej si z tym ugrupowaniem nie identyfikujcy, albo te w ograniczonym zakresie z nim wsppracujcy (Kopeek 2007, s . 227) . Wida wic wyranie, e w analizowanym okresie Meiar do koncepcji gabinetu koalicyjnego podchodzi niechtnie . Poszukiwania partnerw, dziki ktrym mgby liczy na poparcie parlamentarnej wikszoci, byy dla lidera HZDS smutn koniecznoci . Meiar na pocztku swoich rzdw prbowa wprawdzie proponowa politykom stanowiska ministerialne, dajc w zamian poparcia, ale nie oferujc podpisania umowy koalicyjnej, lecz w miar jak postpowa proces konsolidowania systemu partyjnego, poszczeglni aktorzy polityczni zaczli zdawa sobie spraw z tego, e odpowiedzialno polityczn wyegzekwowa mona od premiera jedynie na drodze ustale formalnych . Niech Meiara do rokowa koalicyjnych przejawiaa si rwnie w tym, e jeli ju do zawizania koalicji doj musiao, wybierano zawsze wariant koalicji minimalnie zwyciskiej . Naraao to gabinety na czste kryzysy polityczne oraz groby rozamw . Ostatni kwesti wart podkrelenia jest zauwaalny spadek potencjau koalicyjnego partii Meiara, ktry wynika gwnie ze skrajnie negatywnych emocji, jakie budzia jego osoba . HZDS nigdy nie by parti zinstytucjonalizowan . Powsta pierwotnie jako platforma wewntrz organizacji typu forum, jak na Sowacji byo VPN . Do jej utworzenia walnie przyczyni si Meiar, ktry popad w konflikt z wadzami VPN, gdy wielu podejmowanych przez siebie decyzji po prostu z nimi nie konsultowa . Ten pierwszy spr o autorytaryzm Meiara by symptomatyczny . Po stronie premiera opowiedzieli si wwczas m .in . Kova i Kako, ktrzy jak ju wspomniano wczeniej prdko stali si jego najwikszymi przeciwnikami politycznymi, oskarajcymi lidera HZDS o autorytarne metody sprawowania wadzy . Meiar przegra prestiowe gosowanie w trakcie zjazdu VPN (dotyczyo sposobu wyboru przewodniczcego dotychczasowe wadze zabiegay o to, by pozostaa to ich kompetencja, premier prbowa przeforsowa wniosek zakadajcy wybr lidera przez zjazd VPN), co uwaa si za gwn przyczyn utworzenia wewntrznej frakcji w VPN O demokratyczn Sowacj . Ostateczne decyzje o podziale forum zapady nieco pniej . Gl podj uwieczon sukcesem prb odwoania Meiara z funkcji premiera, a rozam potwierdzono na sejmie w Koszycach 27 marca 1991 r . Formalnie HZDS powsta 3 maja 1991 r ., Meiar stara si jednak na kadym kroku podkrela, e nowe ugrupowanie jest jedynym sukcesorem antykomunistycznego ruchu opozycyjnego . Struktura budowanej partii nie bya skomplikowana i przetrwaa a do reformy w 2003 r . Zadecydowano o trjszczeblowej hierarchii, w ktrej najniszym stopniem miay zosta kluby (zoone z co najmniej piciu czonkw partii), kolejnym organizacje regionalne i najwyszym wadze centralne . Gremia kierownicze kadego wyszego stopnia miay pochodzi z wyborw dokonywanych przez delegatw

Powrt polityczny Vladimira Meiara

165

System partyjny

niszych stopni . Najwysz wadz by jednak zjazd, ktry wybiera czonkw rady HZDS (organ wykonawczy), rady programowej (gremium polityczne) oraz kierownictwo partii (przewodniczcego i jego zastpcw) (Minarovi 2004, s . 34) . Jak w kadej partii o bliej niesprecyzowanym profilu programowym oraz niskim stopniu instytucjonalizacji, tak i w HZDS z biegiem czasu zaczy formowa si wewntrzpartyjne frakcje . Do gwnych nurtw ugrupowania badacze zaliczali: 1) politykw skupionych wok Niezalenego Zwizku Ekonomistw Sowacji, popierajcych ostrony plan transformacji gospodarczej oraz sceptycznie nastawionych do szybkiej prywatyzacji majtku pastwowego; 2) czonkw partii wywodzcych si z tzw . Trnavskiej Inicjatywy, zawizanej jeszcze w ramach VPN, ktrzy opowiadali si za przyspieszeniem procesw modernizacyjnych, ale jednoczenie postulowali, by prywatyzacja przedsibiorstw pastwowych miaa narodowy charakter; 3) chrzecijaskich demokratw, ktrzy prbowali forsowa program nacjonalistyczny (Kopeek 2007, s . 146) . Pierwszym spektakularnym konfliktem przewodniczcego HZDS byo starcie z dotychczasowym bliskim wsppracownikiem, ministrem spraw zagranicznych oraz symbolem listopadowych przemian w sowackiej czci federacji Kak . Spr ten doprowadzi do sytuacji, w ktrej obydwaj politycy przestali ze sob rozmawia, a form wymiany opinii (zazwyczaj krytycznych) stay si dla nich listy . O ostatecznym rozstaniu dotychczasowych politycznych wsppracownikw zadecydowaa kwestia wyboru prezydenta w 1993 r . Kako wysun propozycj, by kandydat HZDS by osob spoza ukadu partyjnego oraz bez bagau komunistycznej przeszoci, podczas gdy faworytem premiera pozosta Roman Kov . Okazao si, e obawy Meiara co do trudnoci uzyskania przez kandydata na prezydenta wymaganej wikszoci ju podczas pierwszego gosowania nie byy bezzasadne . R . Kov zdoby jedynie 69 gosw, co nie tylko oznaczao, e nie osign wymaganej wikszoci (3/5 liczby wszystkich deputowanych, to jest 90 gosw), ale take nie uzyska penego poparcia w samym HZDS . Meiar o sabotowanie wyboru gowy pastwa oskary Kak . Zacz przy tym czyni starania o wykluczenie ministra z partii oraz rzdu . Ostateczn dymisj Kaki nowo wybrany prezydent podpisa 19 marca 1993 r . (Kopeek 2007, s . 149150) . Wydarzeniem, ktre spowodowao kolejne odejcia z HZDS, byo ujawnienie treci wystpienia Meiara w Zlatej Idce z 27 listopada 1993 r . Przemawiajc do dziaaczy samorzdowych i przedstawicieli lokalnych struktur HZDS, premier zdradza zamiar sprowokowania rozamu w koalicyjnym SNS, wskazywa, e sposobem pozyskiwania gosw konkretnych grup interesu jest odpowiednie rozporzdzanie majtkiem pastwowym oraz udziela rad kandydatom w wyborach lokalnych zaplanowanych na 1994 rok . Przeciw postpujcemu autorytaryzmowi wewntrz partii wystpili wwczas minister spraw zagranicznych, Moravk, oraz wicepremier, R . Kov . Ostateczn dymisj zoyli oni pod koniec lutego 1994 r . (Kopeek 2007, s . 153154) . O niskim stopniu instytucjonalizacji partii, tendencjach centralistycznych (Deegan-Krause 2003, s . 67) i deniach do wzmocnienia roli jej przewodniczcego

166

wiadczy te realizowana od pocztku 1993 r . przez Meiara strategia walki z wewntrzpartyjn opozycj . Od nadzwyczajnego zjazdu HZDS w Trnavie, ktry odby si 27 i 28 marca w 1993 r . i ktry okaza si prb si pomidzy premierem a ministrem spraw zagranicznych (ostateczny sukces odnis ten pierwszy), kade kolejne zgromadzenie delegatw byo ju jedynie form zamanifestowania poparcia dla przewodniczcego partii . Nie odbyway si dyskusje nad prowadzon przez rzd polityk, a w wyborach lidera nie bra udziau aden kontrkandydat sowackiego premiera, co pozwalao mu zdobywa niemal stuprocentowe poparcie delegatw (Kopeek 2007, s . 151) . Charakterystyczny dla partii o orientacji wodzowskiej by rwnie sposb nominowania kandydatw na parlamentarzystw, ktry przyjto w pocztkowych latach funkcjonowania HZDS . Prawo nominacji kandydatw posiaday specjalnie zwoywane w tym celu sejmy, w ktrych delegatami byli czonkowie partii z terenu danego okrgu wyborczego . Przy tym liderw ruchu, tzn . kandydatw na najwyszych miejscach listy partyjnej, nominowao przedstawicielstwo (czyli organ wykonawczy partii szczebla centralnego) . Poniewa na mocy statutu ugrupowania jego przewodniczcy mia w przedstawicielstwie zapewnion wikszo, decyzja o tym, kto zostanie umieszczony na czele listy wyborczej, naleaa wycznie do przewodniczcego . Podobny by mechanizm mianowania najwaniejszych urzdnikw pastwowych . O skadzie rzdu przykadowo decydowaa rada polityczna HZDS, w ktrej przewodniczcy take mia automatycznie zagwarantowan wikszo . Sejm partii by o tych decyzjach jedynie informowany (Minarovi 2004, s . 38) .

Powrt polityczny Vladimira Meiara

167

8 . System wyborczy

HZDS, jako najsilniejszy podmiot w systemie partyjnym, od 1992 r . by w sowackim parlamencie nadreprezentowany . Pocztkowo Meiar korzysta z nieznajomoci regu wyborczych, jak wykazali si jego oponenci w pierwszych latach funkcjonowania systemu partyjnego . Przykadowo: przedstawiciele niewielkich ugrupowa reprezentowanych w Sowackiej Radzie Narodowej w latach 19901992 zdecydowali si poprze nowelizacj ordynacji wyborczej, na mocy ktrej podwyszono prg wyborczy z 3% do 5%, co okazao si bdem, poniewa partie te tak ustalonego progu nie potrafiy sforsowa (Sok 2007, s . 409) . W konsekwencji 24% wyborcw oddao gos na formacje, ktrych przedstawiciele nie zasiedli w sowackim parlamencie . Nadwykowe mandaty przypady w tej sytuacji w udziale gwnie HZDS . W pniejszych latach Meiar nie dy do wprowadzania zmian w systemie wyborczym, zdajc sobie spraw z niewielkiej szansy na ich przeforsowanie w Radzie Narodowej . Liczne konflikty z koalicjantami uniemoliwiay czsto przyjcie ustaw zwykych, a mniejsze ugrupowania pomne nauczki z 1992 r . nie byy skore do dyskusji o ewentualnej transformacji systemu . Czas na nowelizacj ordynacji nadszed dopiero wwczas, gdy Meiar sformowa bezpieczn koalicj, ktra pozwolia mu rzdzi ca czteroletni kadencj . Oskarenia o autorytarny styl przywdztwa oraz o zawracanie Sowacji z drogi demokratycznych reform, kierowane pod adresem wczesnego szefa rzdu, powodowane byy m .in . tym, e przewodniczcy HZDS dy do wprowadzenia w systemie wyborczym zmian, ktre jeszcze silniej premiowayby pozycj jego ugrupowania . W 1996 r . Meiar zaproponowa przejcie od systemu proporcjonalnego do wikszociowego (wybory w formule wikszoci wzgldnej w 150 jednomandatowych okrgach wyborczych), cho nie wykluczy, e kompromisowym rozwizaniem mogoby by przyjcie ordynacji mieszanej (Sok 2007, s . 410411) . Okazao si jednak, e adna partia poza HZDS nie chce zgodzi si na proponowane zmiany . Poparcia odmwiy zarwno wsprzdzce ZRS i SNS, jak i ugrupowania opozycyjne . Posowie HZDS dysponowali jedynie 61 mandatami, tj . zbyt ma ich liczb, by samodzielnie mc uchwali ustaw . Jednak im bliej byo do terminu kolejnej elekcji, tym wiksz skonno do ustpstw wykazywali partnerzy koalicyjni HZDS (majc wiadomo tego, e ich byt polityczny jest zagroony) . Sam

168

Meiar take coraz intensywniej poszukiwa sposobw na instytucjonalne ograniczenie moliwoci dziaania swoich politycznych przeciwnikw, ktrzy zaczli coraz powaniej myle o konsolidacji . W efekcie tego przedstawiciele partii tworzcych koalicj rzdow doszli do porozumienia i na cztery miesice przed wyborami, w maju 1998 r ., nowe prawo wyborcze zostao uchwalone . Nie zdecydowano si na odejcie od systemu proporcjonalnego ani na zmian formuy przeliczania gosw na mandaty . Jednak pomimo nienaruszonego szkieletu nowa ordynacja wyborcza znaczco wpyna na zmian strategii wyborczych poszczeglnych ugrupowa politycznych . Zwaszcza dwa zapisy nowej ustawy wywoyway kontrowersje . Po pierwsze, postanowiono zlikwidowa dotychczasowy podzia kraju na cztery okrgi wyborcze i ustanowi jeden okrg oglnokrajowy . Nie ulega wtpliwoci, e miao to suy interesom partii Meiara szans na wiksze poparcie dawaa bowiem jedna lista wyborcza HZDS, na ktrej czele widniao nazwisko premiera, a nie cztery regionalne listy z rnymi liderami .
Ten ogromny wzrost wielkoci okrgu w okolicznociach typowych dla skonsolidowanej demokracji byby na og widziany jako wzmocnienie proporcjonalnoci, jednak partie opozycji odebray to jako narzdzie () zmuszajce ich do oglnokrajowej ostatecznej rozgrywki z charyzmatycznym V . Meiarem (Sok 2007, s . 413) .

Powrt polityczny Vladimira Meiara

Kontrowersje wzbudziy te zapisy dotyczce nowych progw zaporowych . Kada partia, niezalenie czy wsptworzca koalicj, czy te startujca w wyborach samodzielnie, aby uczestniczy w procesie alokacji mandatw, musiaa uzyska co najmniej 5-procentowe poparcie . By to zapis wymierzony w dwa formowane wanie sojusze: SDK oraz porozumienie partii reprezentujcych mniejszo wgiersk . Konkurenci Meiara postanowili jednak premiera przechytrzy . Ugrupowania mniejszoci wgierskiej poczyy si w jedn parti (SMK), natomiast przedstawiciele koalicji SDK zarejestrowali now organizacj (o tej samej nazwie), do ktrej oddelegowano kandydatw na parlamentarzystw .
Takie rozwizanie okazao si skuteczne w warunkach rozwiza wyborczych z 1998 r ., jednak jednoczenie skaniao politykw wydelegowanych z poszczeglnych partii do SDK do postrzegania ich politycznej przyszoci poza tymi partiami . W duszej perspektywie taka sytuacja nie sprzyjaa konsolidacji sowackiej sceny partyjnej (Sok 2007, s . 417) .

W marcu 1999 r . (a wic ju po wyborach parlamentarnych) Sd Konstytucyjny nakaza znowelizowanie tych spord artykuw ordynacji, ktre zostay uznane za niezgodne z konstytucj . Reprezentanci antymeiarowskiej koalicji wykorzystali t sposobno, by przywrci dawne wysokoci progw wyborczych (5, 7 i 10%) . Natomiast kolejna zmiana prawa wyborczego miaa miejsce na Sowacji dopiero w 2004 r .

169

Rozdzia IV .

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

1 . Przebieg kariery politycznej

Pierwszym powanym w yciu dowiadczeniem politycznym, jakie wspomina Wiktor Janukowycz, bya praca dla Gieorgija Timofiejewicza Bieriegowoja . Ten znany kosmonauta w zamian za zasugi poczynione dla kraju peni na emeryturze funkcj deputowanego do radzieckiego parlamentu . Janukowycz pracowa w biurze Bieriegowoja jako asystent, ale czsto podkrela, e bohater ZSRR uksztatowa jego pogldy i charakter, dziki czemu on sam mg sta si w pniejszych latach tak skutecznym politykiem (Baa 2006, s . 20) . Pocztek kariery politycznej Janukowycza wiza naley jednak z apogeum wojny ukraiskich klanw . Po odejciu przez prezydenta eonida Kuczm od strategii zachowywania rwnowagi w orodkach wadzy pomidzy reprezentacj klanu dniepropietrowskiego (ktrego Kuczma by nominatem) a przedstawicielami klanu donieckiego na rzecz uprzywilejowania tego pierwszego doszo do zaostrzenia form rywalizacji midzy oligarchami . Pierwsz ofiar tego zwrotu by niekwestionowany przywdca grupy donieckiej, Achat Brachin, ktrego po wielokrotnych nieudanych prbach zamachu zastrzelono na stadionie Szachtara Donieck . Fakt ten jednak wizano raczej z walkami wewntrz samego klanu donieckiego . Przejawem rywalizacji midzy klanami mia by natomiast zamach na premiera Petra azarenk (uwaanego za przedstawiciela grupy dniepropietrowskiej) dokonany 16 lipca 1996 r . Oficjaln reakcj wadz na to wydarzenie bya natychmiastowa dymisja gubernatora Doniecka, Woodymyra Szczerbania, ale zamach na azarenk mia take swoje pozapolityczne konsekwencje, znacznie dotkliwsze dla struktury klanu donieckiego . W listopadzie 1996 r . na lotnisku im . S . Prokofiewa w stolicy Donbasu doszo do masakry, ktrej ofiar pad Jewhen Szczerba, deputowany do Rady Najwyszej i prezes spki Itera-Ukrajina, ale take co wane kolejny po Brachinie przywdca oligarchw Doniecka (Olszaski 2003, s . 82) . Kierownictwo po nim przej Rinat Achmetow, ktry uspokoi nieco sytuacj i rozpocz dziaania obliczone na zwikszenie moliwoci wpywu swojego klanu na polityk krajow, co wizao si gwnie z budow wasnego zaplecza analitycznego oraz z decyzj o uczynieniu Partii Regionalnego Odrodzenia Ukrainy (Partija

172

rehionanoho widrodennia Ukrajiny PRWU)[27] reprezentacj interesw Doniecka (Olszaski 2003, s . 82) . W tym czasie Janukowycz awansowa w strukturze biznesowej klanu, zajmujc stanowiska dyrektora w strategicznych dla regionu przedsibiorstwach . Jego kariera partyjnego urzdnika bya nadzwyczaj krtka, co wskazuje na silne poparcie mocodawcw . W 1996 r . po raz pierwszy zasiad we wadzach administracyjnych obwodu donieckiego, zostajc zastpc gubernatora . Ju rok pniej, przy silnym wsparciu Achmetowa i Kuczmy, otrzyma jednak stanowisko gubernatorskie (Baa, Goobucki, Jakuszyk 2006, s . 19) . Janukowycz awansowa na stanowisko gubernatora Doniecka mimochodem, a byo to moliwe dziki kolejnemu konfliktowi, ktry tym razem wybuch w onie grupy dniepropietrowskiej . Brak poprawy wskanikw makroekonomicznych oraz coraz silniejsze wpywy grupy charkowskiej (oraz reprezentujcej j Partii NarodowoDemokratycznej) spowodoway, e prezydent Kuczma zdecydowa si na odwoanie premiera azarenki (2 lipca 1997 r .) . Dymisj premiera wykorzysta klan doniecki, proponujc przy okazji zmian na stanowisku tamtejszego gubernatora na Janukowycza, ktry ju wtedy cile wsppracowa z Achmetowem (Olszaski 2003, s . 83) . Jak mona dowiedzie si z oficjalnej strony internetowej donieckiej obwodowej administracji, czas urzdowania Janukowycza na stanowisku gubernatora by dla Doniecka czasem udanym . W cigu trzech lat udao mu si nakoni inwestorw do zainwestowania w regionie ponad jednego miliarda dolarw . Potwierdzali to organizatorzy plebiscytu Czowiek Roku 2000, w ktrym doniecki gubernator zwyciy w kategorii Regionalny Lider Roku . Nie powinno to szczeglnie dziwi, poniewa Janukowycz szczegln wag przywizywa do zacieniania ukraisko-rosyjskich relacji biznesowych, za co zosta nawet w Rosji odznaczony (Baa, Goobucki, Jakuszyk 2005, s . 10) . Nie ulega jednak wtpliwoci, e stanowisko gubernatorskie byo dla Janukowycza jedynie pierwszym etapem w jego dugiej karierze politycznej cile zwizanej z grup donieck . Janukowycz nie by gwnym kreatorem swoich pierwszych politycznych sukcesw . Kampania przed wyborami w 2002 r ., po ktrych zosta on mianowany premierem, ogniskowaa si wok tzw . afery Kuczmy[28] i to prezydent Ukrainy by w owym czasie centralnym punktem odniesienia wystpie politykw[29] . Sprzyjay temu in[27] Pierwszy zjazd partii odby si w 1997 r ., ale oficjalnie zarejestrowano j dopiero trzy lata pniej . W 1999 r . przewodniczcym PRWU zosta Woodymyr Rybak (Baa 2006, s . 14) . Oficjaln nazw Partia Regionw (Partija rehioniw PR) zatwierdzi dopiero zjazd delegatw odbywajcy si w marcu 2001 r . [28] W 2000 r . zosta zamordowany dziennikarz ledczy, Georgij Gongadze, a kilka miesicy pniej media ujawniy tzw . tamy Melnyczenki, z ktrych miao wynika, e prezydent Kuczma da zabjstwa Gongadzego (Karatnycky 2006, s . 33) . [29] Sceptycznie naley si odnie do hipotezy, jakoby osoba Kuczmy stanowia gwn o wyznaczajc linie podziau ukraiskiej sceny politycznej w 2002 r . Gdyby rzeczywicie tak byo, po wyborach parlamentarnych udaoby si sformowa stabilny rzd, w ktrego skad weszliby politycy opozycyjni wobec polityki prezydenta . Partie zaliczane do nurtu antykuczmowskiego dysponoway bowiem odpowiedni wikszoci mandatw w Radzie Najwyszej .

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

173

Przebieg kariery politycznej

stytucjonalne uwarunkowania ukraiskiego systemu politycznego, w ktrym administracja prezydencka odgrywaa gwn rol . Afera Kuczmy bya przyczyn masowych wystpie obywateli, domagajcych si wszczcia procedury impeachmentu i organizujcych protesty pod hasami: Ukraina bez Kuczmy oraz O prawd . Dziaania te miay charakter ponadpartyjny . Angaowali si w nie dziaacze Ukraiskiej Partii Socjalistycznej (Socialistyczna Partija Ukrajiny SPU), Ruchu czy Ojczyzny, czyli ugrupowa zrnicowanych ideologicznie, poczonych jednak w owym czasie niechci wobec polityki prezydenta . Przeprowadzone w 2002 r . wybory parlamentarne okazay si sukcesem opozycji . Partie polityczne sprzeciwiajce si polityce Kuczmy, to jest: Nasza Ukraina (Nasza Ukrajina NU) pod wodz zdymisjonowanego rok wczeniej premiera Wiktora Juszczenki, Komunistyczna Partia Ukrainy (Komunistyczna Partija Ukrajiny KPU), Blok Julii Tymoszenko (Blok Juliji Tymoszenko BJuT) oraz SPU pod przewodnictwem Oeksandra Moroza, zdobyy w Radzie Najwyszej 221 mandatw, podczas gdy proprezydencka koalicja wyborcza Za Jedyn Ukrain (Za Jedinu Ukrajinu ZaJedU) uzyskaa poparcie pozwalajce na obsadzenie 121 miejsc w parlamencie . Dziki wsppracy z Socjaldemokratyczn Parti Ukrainy (Zjednoczon) (Socja-demokratyczna partija Ukrajiny (objednana) SDPU(o)) . Kuczma mg jednak liczy na poparcie 148 deputowanych . Jak zatem w 2002 r . osigna sukces prezydencki kandydat na premiera, skoro wci brakowao odpowiedniej wikszoci, by udzieli mu wotum zaufania? Pierwszym warunkiem dojcia do wadzy byo pozyskanie w Radzie Najwyszej poparcia kandydatw niezalenych, ktrzy do parlamentu dostali si jako zwycizcy rywalizacji w jednomandatowych okrgach wyborczych . Przy okazji tych negocjacji prbowano take rnymi metodami przekona deputowanych opozycyjnych, by zdecydowali si przystpi do frakcji prezydenckiej, co w kilkunastu przypadkach przynioso pozytywny skutek (Kasjanow 2008, s . 268269) . Do sukcesu Janukowycza przyczynio si i to, e jako gubernator Doniecka zdoa on blokowi ZaJedU zapewni w swoim regionie najwiksze w skali caego kraju poparcie (jedynie w tym okrgu prokuczmowska koalicja uplasowaa si na pierwszej pozycji) . Stanowisko premiera byo wic swoist nagrod, a jednoczenie dowartociowaniem przez Kuczm wyborczego matecznika (Baa, Goobucki, Jakuszyk 2006, s . 14) . Stabilno pierwszego rzdu Janukowycza nie wynikaa bynajmniej ze zdolnoci do utrzymania poparcia wikszoci parlamentarnej . Przeciwnie koalicja ZaJedU po ukonstytuowaniu si gwnych organw parlamentu i rady ministrw waciwie przestaa istnie . Deputowani zmieniali swoj przynaleno klubow, zawizujc sojusze oparte na analizie zyskw ekonomicznych, a nie na wsplnej ideologii czy politycznym programie . Georgij Kasjanow sugeruje nawet, e doszo wwczas do swoistej restytucji ukadw oligarchicznych . Grupa doniecka reprezentowana bya w trzech frakcjach, klan dniepropietrowski w dwch, a obozy charkowski i kijowski w jednej (Kasjanow 2008, s . 269270) . Dziaania na rzecz umocnienia swojej pozycji politycznej Janukowycz prowadzi trjtorowo .

174

Po pierwsze, premier podj prb uniezalenienia si od administracji prezydenta . Uczyni to w sposb zawoalowany, wykorzystujc animozje pomidzy poszczeglnymi grupami interesw i ich liderami . Za przykad takiego dziaania posuy moe przyzwolenie premiera na aktywno przewodniczcego Rady Najwyszej, Woodymyra ytwyna, reprezentujcego SDPU(o), ktra wymierzona bya gwnie w szefa prezydenckiej administracji, Wiktora Medwedczuka . ytwyn, wbrew stanowisku przedstawiciela prezydenta, nie waha si w parlamencie negocjowa z opozycj kwestii podziau stanowisk w komisjach (Kasjanow 2008, s . 278279) . Wykorzystywa przy tym fakt, e bez gosw deputowanych SDPU(o) popierany przez prezydenta rzd mg utraci parlamentarn wikszo . Grozio to Janukowyczowi szybkim odwoaniem ze stanowiska premiera, ale z drugiej strony kierowao uwag opinii publicznej w stron konfliktu prezydenta z parlamentem, czynic z gabinetu urzd mniej zaangaowany politycznie . Dziaaniem obliczonym na umocnienie wpyww premiera bya take cicha walka (okrelenia tego uywa: Bukkvoll 2004, s . 16) z forsowanym przez Medwedczuka i klan kijowski pomysem przystpienia Ukrainy do Wsplnej Przestrzeni Gospodarczej (Jedinoje ekonomiczeskoje prostranstwo JEP), czyli zaproponowanej przez Rosjan strefy integracji ekonomicznej pomidzy Rosj, Biaorusi, Ukrain i Kazachstanem . Dla grupy kijowskiej porozumienie to miao strategiczne znaczenie, pozwalao bowiem rozbudowa siatk ukraisko-rosyjskich kontaktw biznesowych . Dla strony rosyjskiej sojusz ekonomiczny by natomiast kolejn prb umocnienia wpyww w pastwach dawnego Zwizku Radzieckiego . Janukowycz pocztkowo bardzo sceptycznie odnosi si do samego pomysu porozumienia . Gdy okazao si jednak, e nacisk oligarchw jest zbyt silny, prbowa ograniczy jego zakres do strefy wolnego handlu oraz czsto podkrela, e przystpienie do JEP nie stoi w sprzecznoci z dziaaniami rzdu ukraiskiego podejmowanymi na rzecz zacieniania wsppracy z UE i NATO (Bukkvoll 2004, s . 16) . Po drugie, premier Ukrainy musia zagwarantowa sobie stabilne poparcie rodowiska politycznego, dziki ktremu zosta mianowany szefem rzdu . Podj zatem dziaania zmierzajce do przejcia wadzy w PR, co pozwolio mu zaj dominujc pozycj w strukturach pionu politycznego grupy donieckiej i uwiarygodnio go w oczach potencjalnych wyborcw . Ostatecznie w kwietniu 2003 r . zjazd PR zgodzi si powierzy stanowisko przewodniczcego partii desygnowanemu przez ni premierowi . Rwnie istotnym zadaniem Janukowycza byo dbanie o interesy oligarchw, ktrzy zapewniali partii i premierowi wsparcie finansowe . Przykadem tego typu dziaa moe by prywatyzacja huty stali w Krzywym Rogu . Rzd zdecydowa si sprzeda zakad Achmetowowi (klan doniecki) i Wiktorowi Pinczukowi (klan dniepropietrowski), chocia biznesmeni rosyjscy zoyli znacznie lepsze pod wzgldem finansowym oferty[30] . Szeroko komentowano t transakcj jako niedopuszczalne
[30] Rzd Tymoszenko w 2005 r . zdecydowa o uniewanieniu tej prywatyzacji . Achmetow i Pinczuk mieli rok wczeniej zapaci za fabryk 800 milionw dolarw, podczas gdy ponownie wystawiona na sprzeda osigna warto 5 miliardw dolarw (Neutze, Karatnycky 2008, s . 22) .

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

175

Przebieg kariery politycznej

sprzyjanie wadz pastwowych rodzimym inwestorom i prb ochrony interesw konkretnych klanw przed konkurencj z zagranicy (Bukkvoll 2004, s . 17) . Trzecim polem aktywnoci premiera Ukrainy w latach 20022004 bya budowa szerokiego frontu spoecznego poparcia dla jego osoby oraz przewodzonej przeze partii . Ju wwczas nie budzio adnej wtpliwoci to, e Janukowycz zosta premierem dziki swojej skutecznej polityce prowadzonej wewntrz grupy donieckiej, ale w powszechnej wiadomoci opinii publicznej nie jawi si on jeszcze jako przywdca polityczny[31] . Poprawie wizerunku premiera suy miao zatrudnienie wielu znanych specjalistw do spraw marketingu politycznego, wsppracujcych z przychylnymi premierowi mediami . Doprowadzili oni do ocieplenia imageu Janukowycza, czynic z niego posta odnoszc si z dystansem do biecych sporw politycznych, zajt jednoczenie rozwizywaniem problemw ekonomicznych pastwa . Politolodzy odnotowuj take symboliczn zmian w wystpieniach premiera od 2002 r . zacz si on w nich posugiwa jzykiem ukraiskim (do tego czasu Janukowycz, wywodzcy si z Doniecka, wypowiada si jedynie w jzyku rosyjskim) . Ostatecznym potwierdzeniem odejcia od agresywnej retoryki miaa by wizyta lidera we Lwowie w 2003 r . Premier obiecywa znaczc pomoc finansow dla regionu oraz dyplomatycznie zapewnia o chci prowadzenia przychylnej polityki zagranicznej zarwno z pastwami po wschodniej, jak i zachodniej stronie granicy ukraiskiej . Powszechnie odebrano to jako sygna rezygnacji z regionalnie zorientowanego apelu wyborczego i prb wykreowania przez Janukowycza wizerunku kandydata w nadchodzcych wyborach prezydenckich (Baa, Goobucki, Jakuszyk 2005, s . 27) . Do dzi bez odpowiedzi pozostaje pytanie, dlaczego nominatem Kuczmy na stanowisko prezydenta w 2004 r . zosta akurat premier reprezentujcy grup donieck . Wszak dugo by on uwaany przez ukraiskie elity za stosunkowo sabego kandydata . Wrd wyjanie dwie teorie zyskuj w literaturze przedmiotu szczegln popularno . Pierwsza dopatruje si we wsparciu dotychczasowego premiera Ukrainy celowego dziaania zmierzajcego do osabienia urzdu prezydenta i umoliwienia przez to po wczeniejszych zmianach w konstytucji objcia przez Kuczm stanowiska szefa rzdu . Druga z kolei teoria gosi (ujmujc prezydentowi ju takiej dalekowzrocznoci), e Janukowycz zapewnia po prostu cigo wadzy i bezpieczestwo jej funkcjonariuszy po dobrowolnej abdykacji Kuczmy (zob . Kuzio 2006, s . 50) . Splot wewntrznych interesw powodowa, e kandydatura Janukowycza na urzd prezydenta stawaa si nie tylko symbolicznym wyrazem cigoci wadzy ustpujcego Kuczmy, ale take gwarancj bezpieczestwa udzielan wielu politykom
[31] Nie brano go na przykad w ogle pod uwag w debatach na temat ewentualnego nastpcy dla Kuczmy . Gdy prezydent Ukrainy ogasza w marcu 2003 r . swj projekt zmian w konstytucji, by to wyraz bezsilnoci w obliczu braku jakiegokolwiek kandydata, ktry miaby szans uzyska znaczce poparcie w nadchodzcych wyborach prezydenckich .

176

i przedsibiorcom zwizanym z klanem donieckim . Rwnie istotne jednak wsparcie otrzyma ukraiski premier od prezydenta Rosji, Wadimira Putina, traktujcego wybory u zachodniego ssiada jako kwesti prestiow i walk o zachowanie rosyjskich wpyww w regionie . Nikolai Petrov i Andrei Ryabov podkrelaj, e gwnymi celami Rosji podczas opracowywania strategii przed ukraiskimi wyborami prezydenckimi byo utrzymanie dotychczasowych relacji pomidzy ssiadami (wariant minimalistyczny) oraz utrzymanie Ukrainy w zasigu wasnej strefy wpyww (w wariancie maksymalistycznym) (Petrov, Ryabov 2006, s . 146) . Co istotne, poparcie udzielone Janukowyczowi byo poparciem wtrnym . Jeszcze bowiem w 2003 r . zadecydowano na Kremlu, e Rosja poprze w wyborach polityka wskazanego przez Kuczm, co oznaczao po prostu wybr okrelonej siy politycznej, a nie konkretnego kandydata . Potwierdza to Wiaczesaw Nikonow, rosyjski konsultant Janukowycza do spraw wizerunku politycznego, mwic, e
nasza polityka wobec Ukrainy bya nacelowana na Kuczm, a w konsekwencji na kandydata, ktrego wybierze . Putin nie by tym, ktry wybra Janukowycza (cyt . za: Petrov, Ryabov 2006, s . 146) .

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

Putin udziela swojego poparcia nie tylko w sferze symbolicznej (cho ta take bya istotna w 2004 r . prezydent Rosji spotka si z Kuczm 15 razy), ale skada te obietnice pomocy materialnej: gwarantowa Janukowyczowi nisze ceny gazu, ulgi celne i nowe rosyjskie inwestycje, a wszystko to miao kosztowa budet Rosji ponad miliard dolarw rocznie (Reszka 2007, s . 201) . W okresie poprzedzajcym wybory prezydenckie w 2004 r . Rosja zredukowaa ukraiskie dugi za dostawy gazu z 2,6 do 1,4 biliona dolarw . Jesieni 2003 r . wadze rosyjskie zniosy ograniczenia w handlu stalowymi rurami, co powszechnie wizano z chci pomocy ukraiskiemu potentatowi w tej dziedzinie, Wiktorowi Pinczukowi . 15 wrzenia 2004 r . prezydenci Rosji i Ukrainy podpisali porozumienie o transferze podatku od wartoci dodanej nakadanego na paliwo i gaz do kraju przeznaczenia surowcw . Efektem umowy by przepyw 800 milionw dolarw z rosyjskiego do ukraiskiego skarbu pastwa (Petrov, Ryabov 2006, s . 150) . W kampanii wyborczej premierowi Ukrainy pomaga sztab profesjonalnych doradcw delegowanych z Rosji, a celnicy przyznawali, e przez rosyjsko-ukraisk granic przewoono w tamtym czasie tony drukowanych ulotek i materiaw propagandowych (Reszka 2007, s . 202) . Kryzys przywdczy Janukowycza w 2004 r . by nastpstwem le przeprowadzonej kampanii wyborczej oraz prb sfaszowania wynikw prezydenckiej elekcji . Rosyjscy specjalici do spraw marketingu politycznego zalecali premierowi Ukrainy stosowanie metod propagandowych sprawdzonych w Rosji . Jednak szybko okazao si, e ukraiskie kampanie prowadzi naleao w zgoa odmiennych warunkach . Podczas gdy lider PR na konwencjach wyborczych i w wystpieniach telewizyjnych wylicza sukcesy wasnego rzdu oraz wykorzystujc konstytucyjne uprawnienia podwysza emerytury i stypendia studenckie, liczc na profity w postaci gosw zadowolonych

177

Przebieg kariery politycznej

z poprawy statusu grup spoecznych, modzi ludzie organizowali przy pomocy sieci telefonii komrkowych oraz czy internetowych akcj omieszania dotychczasowych wadz oraz prbowali mobilizowa obywateli do gonego wyraania dania przeprowadzenia uczciwych wyborw . Pierwsza tura wyborw prezydenckich z 31 padziernika 2004 r . nie przyniosa adnej niespodzianki . Spord 24 kandydatw do drugiej tury przeszo dwch faworytw: lider opozycji, Juszczenko, i premier Janukowycz . Niewielka rnica midzy ich wyborczymi rezultatami (odpowiednio: 39,9% i 39,3% gosw) nie pozwalaa za odpowiedzie na pytanie o to, kto okae si ostatecznym zwycizc . Wydarzenia z 21 listopada znaczco wpyny na dalsze losy karier obu politykw . Od samego pocztku kampanii wyborczej opozycja oskaraa wadze o podejmowanie nieuczciwych dziaa, zarwno przy powoywaniu komisji wyborczych, jak i podczas samej procedury liczenia gosw . Obserwatorom zagranicznym czsto uniemoliwiano dostp do poszczeglnych komisji, a gdy udawao si nadzorowa prac ktrej z nich, notowano przypadki uchybie w spisach wyborczych czy bdy podczas opracowywania wynikw gosowania w danym obwodzie . Tajemnicz przerw zarejestrowano w trakcie przekazywania sprawozdania komisji wyborczych z regionu donieckiego, co dawao podstawy do oskare o faszowanie wynikw kandydatw . Incydenty te skoniy Juszczenk do wezwania swoich zwolennikw, by na kijowskim Majdanie Niezalenoci domagali si od wadz przedstawienia uczciwych wynikw prezydenckiej elekcji (Pifer 2007, s . 29) . Ju po ogoszeniu przez Centraln Komisj Wyborcz wstpnych rezultatw, ktre wskazyway na wygran Janukowycza, opozycja zareagowaa daniem powtrzenia drugiej tury wyborw . Sondae przed dniem elekcji daway bowiem podstawy, by sdzi, e to Juszczenko jest faworytem, a jego przewaga nad ukraiskim premierem pozostaje znaczca . W sukurs liderom ruchu opozycyjnego przyszli politycy europejscy . Minister spraw zagranicznych Holandii, sprawujcej wwczas prezydencj, Bernard Bot, zapowiedzia stanowczo, e Unia Europejska nie uzna wynikw ukraiskich wyborw za wice . Z drugiej jednak strony bezwarunkowego poparcia Janukowyczowi udzielili liderzy rosyjscy . Po oficjalnym ogoszeniu wynikw wyborw, ktre wskazyway na zwycistwo premiera, stao si jasne, e bez podjcia negocjacji pomidzy kandydatami nie da si na Ukrainie rozwiza kryzysu wyborczego . Opozycja protestowaa ju nie tylko w stolicy, wadze za byy coraz bardziej zdeterminowane do uycia wobec demonstrantw siy . Ostatecznie obie strony zdecydoway si zasi do rozmw przy okrgym stole, ale rozmowom tym towarzyszy mieli zagraniczni mediatorzy . 26 listopada 2004 r . odbya si pierwsza runda negocjacji[32], ktra zakoczya si trzypunktowym poro[32] Skad delegacji zagranicznej tworzyli: Javier Solana Wysoki Przedstawiciel UE ds . polityki zagranicznej i bezpieczestwa, Borys Gryzow przewodniczcy izby niszej rosyjskiego parlamentu, Jan Kubis sekretarz generalny OBWE, Aleksander Kwaniewski prezydent Polski, Valdas Adamkus prezydent Litwy .

178

zumieniem . Konkurenci postanowili o tym, e rozmowy bd kontynuowane, konflikt zostanie rozwizany bez uycia przemocy oraz e kada ze stron zobowizuje si przestrzega ukraiskiego prawa (Pifer 2007, s . 31) . 1 grudnia pojawia si pierwsza propozycja ustpstw konstytucyjnych (osabienia pozycji prezydenta i rozszerzenia uprawnie premiera) ze strony obozu Juszczenki . Ich cen miao by ponowne przeprowadzenie drugiej tury wyborw . Nie podjto jednak wwczas adnych decyzji, oczekujc wyroku Sdu Najwyszego, ktry rozwaa kwesti uznania wynikw wyborw za wice . 3 grudnia sdziowie ogosili, e rezultaty listopadowej elekcji s niewane, a decyzja Centralnej Komisji Wyborczej o wygranej Janukowycza niezgodna z prawem; wezwali jednoczenie do powtrzenia wyborw 26 grudnia . Podczas kolejnej rundy rozmw, 6 grudnia, wikszo uczestnikw skonna bya uzna decyzj Sdu Najwyszego za obowizujc i zgodzi si na przeprowadzenie trzeciej tury wyborw . Juszczenko podtrzyma swoj wczeniejsz deklaracj o akceptacji dla zmian konstytucyjnych, ale wezwa jednoczenie do rekonstrukcji skadu Centralnej Komisji Wyborczej oraz do zoenia przez premiera dymisji . Wywoao to opr szefa rzdu, ale ostatecznie osignito porozumienie i w tej kwestii: Kuczma zawiesi Janukowycza w penieniu funkcji premiera na 3 tygodnie, przekazujc jego obowizki wicepremierowi, Mykole Azarowowi (Pifer 2007, s . 34) . Osignity kompromis pozwoli na przeprowadzenie 26 grudnia 2004 r . trzeciego powszechnego gosowania umoliwiajcego wybr nowego prezydenta . Zgodnie z oficjalnymi i niekwestionowanymi przez adn ze stron wynikami trzecie starcie wyborcze wygra Juszczenko, otrzymujc poparcie 52% gosujcych . Na premiera Janukowycza zagosowao za 44% obywateli . W wczesnych warunkach konstytucyjnych Ukrainy zmiana na stanowisku prezydenta pocigna za sob natychmiastow zmian premiera . Szef rzdu koczy tym samym pierwszy okres sprawowania wadzy . Janukowycz w 2004 r . odchodzi ze stanowiska w niesawie . Uzgodniony ze stron opozycyjn kompromis oznacza nie tylko porednie przyznanie si do manipulacji podczas zliczania gosw po drugiej turze wyborw, ale take stosunkowo sab pozycj negocjacyjn . Jedynym realnym ustpstwem, ktre Janukowycz zdoa wywalczy, byy zmiany w konstytucji, na mocy ktrych od 2006 r . poszerzono zakres uprawnie premiera kosztem odebrania kompetencji prezydentowi . Dziki temu posuniciu byy szef rzdu mg mie nadziej, e w przypadku sukcesu w wyborach parlamentarnych przewidzianych na 2006 r . obejmie ponownie to stanowisko, dysponujc jednak wwczas wikszymi moliwociami kreowania wasnej polityki ni miao to miejsce w latach 20022004 . Jednak strona opozycyjna godzia si na kompromis konstytucyjny bynajmniej nie ze wzgldu na przewidywane zwycistwo Janukowycza, ale dlatego, e miaa pewno, e w przyszych wyborach parlamentarnych uda si zdyskontowa sukces wsplnych rzdw Juszczenki i Tymoszenko . W takim wypadku przeniesienie kompetencji z orodka prezydenckiego do rzdowego nie musiao wedle kalkulacji opozycji oznacza zmiany na szczytach wadzy .

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

179

Przebieg kariery politycznej

Wydarzenia przybray jednak niekorzystny dla nowego prezydenta obrt i z miesica na miesic scenariusz krelony przez Janukowycza zaczyna nabiera realnych ksztatw . Si lidera PR w okresie latencji przywdztwa sta si (paradoksalnie) kryzys w onie pomaraczowej koalicji i bardzo szybkie rozczarowanie metodami sprawowania wadzy przez prezydenta i premier . Do najwikszych wizerunkowych poraek nowych wadz w 2005 r . naleay zdaniem komentatorw: ujawnienie faszywych danych w yciorysie ministra sprawiedliwoci, doniesienia o ogromnych dochodach syna prezydenta czerpanych z zarejestrowania praw autorskich do symboli pomaraczowej rewolucji, ukraisko-rosyjski kryzys gazowy skutkujcy czasowym odciciem dostaw gazu oraz podwyk jego cen, a take niejasne przyczyny zdymisjonowania Tymoszenko przez prezydenta (po szeciu miesicach penienia przez ni urzdu szefowej gabinetu) (Herron 2008, s . 551) . Nie naley take zapomina, e Janukowycz wci pozostawa zarwno gwnym politycznym nominatem grupy donieckiej, co zapewniao mu niesabnce wsparcie finansowe, jak i szefem PR, co z kolei pozwalao zachowywa stay i lojalny wyborczy elektorat, w ktrym dominoway postawy antyzachodnie, czy nawet czsto nostalgicznie postsowieckie . Poczenie tych zasobw instytucjonalnych z coraz powaniejszym konfliktem midzy orodkiem prezydenckim a rzdowym day Janukowyczowi moliwo podjcia kolejnej ofensywy obliczonej na zwycistwo w wyborach parlamentarnych w 2006 r . Kampania wyborcza na Ukrainie na przeomie 2005 i 2006 r . prowadzona bya w cieniu konfliktu gazowego z Rosj oraz w obliczu narastajcego napicia pomidzy dawnymi sojusznikami (wczeniej wsplnie walczcymi o odsunicie od wadzy Kuczmy), prezydentem Juszczenk i by premier Tymoszenko . Wyniki wyborw odzwierciedlay nastroje Ukraicw: najwicej gosw zdobya PR pod kierownictwem Janukowycza, ktry ptora roku wczeniej odchodzi ze stanowiska premiera w atmosferze skandalu zwizanego z faszerstwami wyborczymi . Zdobycie 32% gosw nie pozwolio mu jednak na osignicie dominujcej pozycji w systemie partyjnym . Ugrupowania pomaraczowej koalicji cznie uzyskay ponad poow oddanych gosw, ale trudno byo sobie wyobrazi jakkolwiek form wsppracy pomidzy NU a BJuT . Wanie ten swoisty klincz wykorzysta Janukowycz, ktry majc wstpne poparcie komunistw (zadecydoway o nim gwnie antyzachodnie oraz prospoeczne hasa kampanii wyborczej, ktre gosi lider PR) rozpocz negocjacje z najmniej niechtnie mu nastawionym Morozem, liderem partii socjalistycznej . Politycy SPU wykazywali ju zniecierpliwienie nieustann walk polityczn pomidzy silniejszymi partiami pomaraczowej koalicji i wci niejasnymi perspektywami wspuczestniczenia w nowych strukturach wadzy . Z du przychylnoci przyjto wic w gronie socjalistw propozycj Janukowycza zawizania tzw . koalicji antykryzysowej, stanowicej w istocie przeciwwag dla skconego tandemu NUBJuT . Zawarte na kilka dni przed upywem wymaganego terminu konstytucyjnego porozumienie

180

PRSPUKPU pozwolio, w atmosferze skrajnego napicia i parlamentarnych przepychanek, ostatecznie powoa na stanowisko przewodniczcego Rady Najwyszej Moroza oraz przegosowa (4 sierpnia 2006 r .) wotum zaufania dla rzdu pod przewodnictwem Janukowycza . Po podpisaniu porozumienia z socjalistami i komunistami oraz po ukonstytuowaniu si w sierpniu 2006 r . nowego gabinetu[33] lider PR rozpocz testowanie ogranicze wadzy premiera skodyfikowanych w nowelizacji konstytucji bdcej efektem paktu z grudnia 2004 roku (Herron 2008, s . 551) . We wrzeniu premier ogosi, e Ukraina zawiesza starania o przystpienie do NATO, co przez prezydenta Juszczenk zostao odebrane jako uzurpacja uprawnie w dziedzinie prowadzenia polityki zagranicznej . W styczniu nastpnego roku parlament przyj szereg ustaw majcych po raz kolejny poszerzy zakres kompetencji szefa rzdu, co spotkao si z wetem prezydenckim i kierowanymi pod adresem Janukowycza oskareniami o prowadzenie dziaa zamierzajcych do zaburzenia rwnowagi wadz . W marcu prezydent zarzuci premierowi, e ten przekupuje deputowanych dotychczas popierajcych Juszczenk (Herron 2008, s . 551) . Pomimo permanentnego kryzysu politycznego oraz coraz sabszej pozycji Ukrainy na arenie midzynarodowej (bdcej skutkiem opieszaoci parlamentu w kwestii przyjcia ustaw umoliwiajcych pastwu akces do OECD, a take antyzachodniej retoryki premiera Janukowycza), gospodarka kraju rozwijaa si w zadowalajcym tempie . Ju po raz drugi w swojej karierze lider PR mg poszczyci si dobrymi wskanikami wzrostu gospodarczego (por . tab. 16) .
Tabela 16. Wskaniki wzrostu gospodarczego na Ukrainie w latach 20032007 Rok Wzrost PKB 2003 9,3% 2004 12,1% 2005 2,1% 2006 7,6% 2007 7,3%

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

rdo: Copsey 2008, s . 301 .

Drugi okres sprawowania wadzy koczy si jednak dla Janukowycza kolejnym kryzysem przywdczym, zwizanym tym razem z oskareniami o prb skonstruowania poprzez przekupywanie deputowanych opozycyjnych, ktrzy zasila mieli szeregi antykryzysowej koalicji w Radzie Najwyszej wikszoci zdolnej do odrzucenia prezydenckiego weta (Copsey 2008, s . 298) . Widzc w tej strategii politycznej
[33] Sama wewntrzna konstrukcja gabinetu wskazywaa na to, e Janukowycz nabywa politycznego dowiadczenia . Stosunek liczby ministrw reprezentujcych PR do nominatw pozostaych si politycznych (to jest: prezydenta, SPU i KPU) wynosi 12:12, a alokacji stanowisk dokonywano w taki sposb, by ministerstwa obsadzane przez koalicjantw/konkurentw podlegay bezporedniej kontroli premiera lub wicepremiera z PR (Baa 2006, s . 5) .

181

Przebieg kariery politycznej

lidera PR due niebezpieczestwo, Juszczenko w kwietniu 2007 r . wyda dekret o rozwizaniu parlamentu i rozpisaniu przedterminowych wyborw . Jednak premier Ukrainy oraz parlamentarna wikszo, na czele ktrej sta, nie uznali tej decyzji . Sytuacja stawaa si coraz bardziej napita, gdy prezydent zdymisjonowa take popieranego przez Janukowycza prokuratora generalnego oraz zada od ministra spraw wewntrznych wysania oddziaw policji w celu ochrony (eufemistyczne okrelenie nadzoru) biura prokuratora . Obserwatorzy ukraiskiej sceny politycznej obawiali si, e konflikt ten moe zakoczy si uyciem siy, jednak gwni aktorzy sceny politycznej ostatecznie doszli do porozumienia i zgodzili si na rozpisanie przedterminowych wyborw (Neutze, Karatnycky 2007, s . 2) . Partie przystpoway do elekcji w peni zmobilizowane . Janukowycz chcia kontynuowa swoj dziaalno na stanowisku szefa rzdu, Tymoszenko, ktrej ugrupowanie miao szans na najlepszy wynik w obozie pomaraczowej rewolucji, rwnie dya do ponownego objcia funkcji premiera . Sondae przedwyborcze nie pozwalay przypuszcza, na czyj stron przechyli si szala zwycistwa . Ostatecznie wyborcy 30 wrzenia 2007 r . zadecydowali o minimalnym zwycistwie PR . BJuT zdoa jednak pozyska najwiksz liczb nowych zwolennikw, dziki czemu umocni swoj pozycj jako drugiej co do wielkoci frakcji parlamentarnej (Myagkov, Ordeshook 2008, s . 34) . Paradoksalnie najwiksz porak Janukowycza okazao si niesforsowanie progu wyborczego przez SPU Moroza, wskutek czego premier straci kilkadziesit (decydujcych jednak o wikszoci) sojuszniczych mandatw . Lepsz kart przetargow wobec mniejszych ugrupowa obrotowych dysponowaa w 2007 r . Tymoszenko i to jej udao si sformowa kolejny rzd . Janukowyczowi pozostao przejcie do aw opozycji oraz budowanie silnej pozycji przed przewidzianymi na 2010 r . wyborami prezydenckimi .

182

2 . Kompetencje polityczne

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

2 .1

Analiza skutecznoci kampanii wyborczych

Udane kampanie PR i samego Janukowycza organizowane byy wok hase poprawy jakoci ycia oraz wok programw wyborczych konstruowanych w taki sposb, by mogy spenia oczekiwania jak najwikszej grupy wyborcw . Po przegranych wyborach prezydenckich partia zrezygnowaa z apelu odwoujcego si jedynie do elektoratu zamieszkujcego wschodnie regiony Ukrainy, coraz czciej podkrelano natomiast konieczno reprezentowania w parlamencie i rzdzie interesw wszystkich obywateli . Jednak badacze ukraiskiego systemu politycznego twierdz, e antyideologia regionalizmu, ktr zacza gosi wwczas PR, bya nie tylko mao popularna, ale i mao zrozumiaa dla ukraiskiego wyborcy (Baa 2006, s . 15) . Co wicej, przed wyborami w 2006 r ., ktre pozwoliy Janukowyczowi na powtrne objcie stanowiska premiera Ukrainy, zarzucano PR i jej liderowi brak jakiegokolwiek ideologicznego punktu odniesienia oraz ograniczanie dziaa do polityki rewanyzmu i krytyki dotychczasowych posuni wadz (Baa 2006, s . 18) . Wraz z upywem czasu i wzrostem poziomu popularnoci zarwno partii, jak i jej lidera zaczto odchodzi od retoryki regionalizmu na rzecz podkrelania potrzeby przeprowadzenia prospoecznych reform . Zoono wwczas wiele obietnic: podwyki pac, polepszenia sytuacji emerytw, podwyszenia stypendiw dla modziey . Oczywicie w kampaniach w 2006 r . (wybory parlamentarne) i w 2009 r . (wybory prezydenckie) krytykowano nieudolno rzdu w obszarze polityki spoecznej, natomiast przed elekcj parlamentarn w 2007 r ., ktra koczya ptoraroczny okres premierostwa Janukowycza, podkrelano jego zasugi w tej materii . Okolicznoci sprzyjajc kampaniom wyborczym PR by konflikt pomidzy niedawnymi sojusznikami, ktrzy wsplnie inicjowali pomaraczow rewolucj . Janukowycz kreowa si na polityka, na ktrego warto odda swj gos, poniewa nie angauje si on w personalne spory, gotw jest take do rozmw koalicyjnych ze wszystkimi relewantnymi ugrupowaniami ukraiskiego systemu partyjnego . Przeciwstawiano temu wizerunkowi skconych Juszczenk i Tymoszenko . Wskazywano na to, e wiele obietnic wyborczych, ktre wsplnie zoyli oni

183

Kompetencje polityczne

podczas demonstracji na Majdanie Niezalenoci w 2004 r ., nie zostao zrealizowanych, pomimo e lider NU peni funkcj gowy pastwa, a w latach 20052006 pomaraczowi mieli rwnie wpyw na obsad stanowiska premiera . Polityk nowych wadz okrelano mianem oszukaczej, nieodpowiedzialnej i radykalnej (cyt . za: Hesli 2007, s . 502) . Warto take odnotowa swoist rekonfiguracj stylu prowadzenia kampanii wyborczej . O ile w 2004 r . styl ten mona okreli mianem zsowietyzowanego (jego wyznaczniki to: zatrudnienie specjalistw do spraw marketingu politycznego z Rosji, pooenie nacisku na nie zawsze legalne wykorzystanie zasobw administracyjnych, gospodarskie wizyty jako gwny element kreowania wizerunku), o tyle w 2006 r . naleaoby ju mwi raczej o stylu zamerykanizowanym (charakterystyczne byy wczas: organizacja licznych koncertw rockowych i festynw oraz wykorzystanie wyrazistych emblematw uatwiajcych identyfikacj wyborcw z parti) (zob . Kobzar 2009, s . 3) . O tym, e Janukowicz docenia wag skutecznej kampanii wizerunkowej, przekonuje fakt zatrudnienia przez niego dowiadczonych rosyjskich specjalistw, ktrzy zadba mieli o sukces premiera w wyborach prezydenckich w 2004 r . Sztab public relations pod wodz Nikonowa i Gleba Pawowskiego swoje dziaania ukierunkowa wtedy trjtorowo . Po pierwsze, z sukcesem ekonomicznym wschodnich regionw Ukrainy wizano wzrost gospodarczy notowany na poziomie centralnym . Po drugie, zdecydowano si na przeprowadzenie agresywnej kampanii, co miao wyzwoli w wyborcach ducha walki (zabiegowi temu suyo nieustanne ogniskowanie przekazw medialnych na gwnych kandydatach do fotela prezydenckiego) . Po trzecie, przedstawiono Juszczenk jako fanatycznie prozachodniego polityka, nie stronicego od ideologii nazistowskich i nacjonalistycznych . By zrealizowa te trzy zaoenia, wykorzystano wszystkie zasoby instytucjonalne, ktre znajdoway si wwczas w gestii PR: wywierano presj na zatrudnionych w administracji pastwowej, zastraszano winiw, stosowano take zabiegi prawne pozwalajce faszowa wyniki, wprowadzajc moliwo gosowania przedterminowego, korespondencyjnego czy powtrnego (Petrov, Ryabov 2006, s . 148) . Niepowodzenie kampanii prezydenckiej Janukowycza w 2004 r . komentatorzy tumacz gwnie niewspmiernoci strategii do potrzeb i oczekiwa ukraiskiego elektoratu . O ile proponowane przez rosyjskich specjalistw metody manipulacji mogy znajdowa zastosowanie w przypadku wyborw w Rosji, o tyle procesy modernizacyjne na Ukrainie zwaszcza zwizany z nimi wzrost wiadomoci politycznej obywateli okrelany mianem aktywizacji struktur spoeczestwa obywatelskiego (Diuk 2006, s . 8283) obniay ich skuteczno . Wyrazem aktywnej postawy obywateli Ukrainy wobec prezydenckiej elekcji byy masowe protesty organizowane przez zwolennikw opozycyjnego kandydata, Juszczenki, na kijowskim Majdanie Niezalenoci .

184

W warunkach ukraiskich agresywna promocja w mass mediach jednego kandydata, poczona z ewidentnymi oszczerstwami wobec innego, moga jedynie powodowa efekt zupenie rny od tego, ktry rosyjscy eksperci polityczni wielokrotnie osigali u siebie w domu (Petrov, Ryabov 2006, s . 149) .

W 2004 r . to sztab Juszczenki zdoa przekona do wsppracy grup celebrytw . Lidera NU popieray takie gwiazdy, jak: zwyciczyni konkursu piosenki Eurowizja, Rusana, znani bokserzy bracia Woodymyr i Witalij Kyczko czy te popularne zespoy rockowe (Kuzio 2006, s . 48) . Wreszcie jak pokazyway badania opinii publicznej za najskuteczniejszego premiera po 1990 r . wci uwaano wanie Juszczenk, a wzrost poziomu emerytur oraz studenckich stypendiw, ktry mia miejsce podczas sprawowania urzdu przez Janukowycza, traktowano jako element politycznej propagandy (Kuzio 2006, s . 50) . Janukowycz w analizowanej kampanii wyborczej prezentowa si gorzej od Juszczenki take ze wzgldu na kreatywno sztabu swojego przeciwnika politycznego . Przykadem ironicznego performenceu zaaranowanego przez oponentw premiera przed wyborami prezydenckimi w 2004 r . byo pojawienie si na gwnym trakcie Kijowa, Chreszczatyku, modych ludzi w wiziennych uniformach . Przypominano w ten sposb niechlubn przeszo Janukowycza, dwukrotnie skazanego w modoci za przestpstwa kryminalne[34] (Kuzio 2006, s . 58) . Przeciwko premierowi Ukrainy wykorzystano te incydent, ktry wydarzy si w Iwano-Frankiwsku we wrzeniu 2004 r . Janukowycz, wysiadajc z samochodu, zosta tam trafiony jajkiem, a wskutek tego spektakularnie si przewrci . Sztab wyborczy premiera natychmiast zacz rozpowszechnia informacj, e rzuconym przedmiotem by kamie (prbujc nawet powiza to zdarzenie z wczeniejszym powanym otruciem Juszczenki oba incydenty miayby by rwnowanymi prbami zamachu na kandydatw), jednak kamery telewizyjne wyranie zarejestroway, e student rzuci w Janukowycza wanie jajkiem . Od tej pory sprzyjajce pomaraczowemu obozowi media oraz internauci zaczli dworowa i zadawa pytanie, jak to moliwe, by dobrze zbudowany mczyzna przewrci si od uderzenia jajkiem (Kuzio 2006, s . 58) . Janukowycz wyszydzany by take przez przeciwnikw politycznych ze wzgldu na sab znajomo prawide ukraiskiej gramatyki . W wypenianej na potrzeby rejestracji w komisji wyborczej ankiecie popeni dwanacie kardynalnych bdw, spord ktrych najwiksz uwag przyku sposb zapisu wyrazw: - (prawidowy zapis: -i) oraz (prawidowa wersja: ) . Dziennikarze portalu internetowego korrespondent.net zauwayli take, e przy autografie zoonym na okadce jednej z gazet wyborczych
[34] Motyw ten wykorzystano rwnie w popularnym dowcipie: Dlaczego ostatnio znaczco poprawiy si relacje w wizieniach? Poniewa kady wizie obawia si, e jego ssiad moe by nastpnym prezydentem . Janukowycz doczeka si nawet wydania przed powtrzon drug tur wyborw w2004 r . ksieczki z anegdotami na swj temat o wymownym tytule Janekdoty (Kuzio 2006, s . 58) .

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

185

Janukowycz pozdrowi swoich wyborcw sowami , podczas gdy w jzyku ukraiskim za prawidowy uznawany jest jedynie zapis: (zob . Wiktorowycz 2006) .

Kompetencje polityczne

2 .2

Umiejtnoci retoryczne

Janukowycza nigdy nie uwaano za czowieka obdarzonego wybitnymi zdolnociami oratorskimi . Lider PR sukces zawdzicza gwnie wizerunkowi polityka skutecznego i pracowitego . Swoje dokonania na stanowisku (najpierw) gubernatora Doniecka i (pniej) premiera prezentowa jako efekt trudu woonego w rozwizywanie codziennych problemw zwykych ludzi . Hasem, ktre dobrze odzwierciedlao t strategi, byo pojawiajce si swego czasu w donieckich mediach okrelenie: Wszyscy gadaj, a Janukowycz pracuje (Czemerys 2004, s . 64) . O ile strategia ta miaa szans powodzenia w przypadku aktywnoci politycznej na szczeblu lokalnym, to awans na stanowisko premiera wymusi na Janukowyczu jej zmian . Trudno byo bowiem zwikszy szanse PR na osignicie sukcesu w wyborach krajowych bez opanowania przynajmniej podstawowych umiejtnoci z zakresu komunikacji spoecznej . wczesny premier okaza si w tej materii pojtnym uczniem . Wielu obserwatorw kampanii wyborczych, ktre miay miejsce w 2006 i 2007 r ., uznao Janukowycza za stosunkowo dobrego mwc, potraficego przekona do swoich racji suchajc go publiczno . Warto podkreli, e wzrost poziomu popularnoci premiera powodowany by nie tylko siln polaryzacj ukraiskiej sceny politycznej, ale take umiejtnym wykorzystaniem nastrojw spoecznych . Wystpienia Janukowycza na wiecach wyborczych, pomimo e czsto nie byy wzorem poprawnoci gramatycznej (co stanowio niejednokrotnie obiekt drwin w obozie przeciwnikw), zdaniem komentatorw wietnie trafiay w zapotrzebowanie potencjalnego elektoratu (Kuzio 2006, s . 61) .

2 .3

Metody walki z przeciwnikami politycznymi

W trakcie kampanii wyborczej przed wyborami prezydenckimi w 2004 r . wobec gwnego konkurenta Janukowycza zastosowano cay wachlarz prowokacji . W Chersonie i Charkowie rozwieszono plakaty, na ktrych obiecywano emerytom 150 hrywien za samo przyjcie na spotkanie wyborcze z kandydatem NU (taka forma gratyfikacji byaby dziaaniem bezprawnym) . Rozpoczcie konwencji wyborczej Juszczenki w Charkowie opni dodatkowo faszywy alarm o podoeniu bomby w samolocie, ktrym lecie mia kandydat na prezydenta . Podczas wystpie telewizyjnych Juszczenki zwykle zdarzay si niewyjanione awarie: gaso wiato bd (w rosyjskojzycznych regionach) nie byo sycha tumaczy (Kasjanow 2008, s . 284) .

186

Prowokacje, a do samego ogoszenia wynikw wyborw w 2004 r ., byy tym narzdziem wadz, ktrego najbardziej obawiali si przywdcy pomaraczowej rewolucji . I Juszczenko, i Tymoszenko doskonale zdawali sobie spraw z tego, e w przypadku najmniejszej iskry podsyconej podczas protestw na Majdanie Niezalenoci przez zwolennikw Janukowycza lub przez suby specjalne pozostajce pod kontrol rzdu moe doj do zamieszek i star z policj . Takie prowokacje byy zreszt przygotowywane i premier Ukrainy nie zawaha si poinformowa o nich (dyplomatycznie) przebywajcego z jednodniow misj mediacyjn w Kijowie Lecha Wasy (Dzieduszycki 2005, s . 54) . Zbliony charakter miaa take obstrukcja dziaa sztabu Juszczenki . Szerokim echem odbia si na Ukrainie aktywno lokalnych wadz Doniecka, ktre chciay doprowadzi do zerwania zjazdu NU zaplanowanego w tym miecie na 30 padziernika 2003 r . Pocztkowo donieckie lotnisko odmawiao przyjcia samolotu z deputowanymi NU na pokadzie, nastpnie nieznana firma ochroniarska zablokowaa wejcie do sali, w ktrej mia si odby zjazd . Gdy ju udao si pokona te trudnoci, okazao si, e na miejsce, oprcz sympatykw NU, przybya znaczna grupa ich politycznych przeciwnikw . W trakcie wystpienia Juszczenki skandowali oni wrogie hasa i krzykami oraz gwizdami zaguszali sowa kandydata na prezydenta . Ostatecznie organizatorzy zdecydowali si na przerwanie obrad zjazdu, ale sztab Juszczenki wykorzysta film nakrcony w Doniecku w pierwszych przedwyborczych reklamach politycznych, sugerujc, e przedstawiciele establishmentu wanie takimi sposobami bd prbowali utrzyma wadz (Kasjanow 2008, s . 285) . Jeszcze inn metod walki politycznej stosowan przez Janukowycza i jego sztab byo ekonomiczne zastraszanie i nkanie osb, ktre zdecydoway si poprze Juszczenk . Grigorij Kasjanow przytacza w tym kontekcie nastpujce zdarzenie z kampanii wyborczej na Ukrainie w 2004 r . Po tym, jak podczas konwencji lidera NU w Czerkasach zapiewa lokalny chr, natychmiast sta si on obiektem czstych i uciliwych kontroli podatkowych ze strony urzdnikw administracji skarbowej (Kasjanow 2008, s . 284) . By zastraszy swoich przeciwnikw politycznych (a take ich wyborcw), Janukowycz nie waha si take uy zewntrznego rosyjskiego wsparcia . W 2007 r . (wyniki sonday do samego dnia elekcji parlamentarnej nie daway wtedy jasnej odpowiedzi na pytanie, kto zostanie jej zwycizc), na dwa dni przed wyborami, ambasador Rosji na Ukrainie, Wiktor Czarnomyrdin, publicznie zadeklarowa, e ceny dostaw rosyjskiego gazu zalee bd od ich rezultatw . Potwierdzeniem sw ambasadora stao si powyborcze wystpienie Dmitrija Miedwiediewa (wwczas wicepremiera Rosji odpowiedzialnego za polityk Gazpromu), ktry 3 padziernika zada spaty dugu, jaki zacigna Ukraina u rosyjskiego monopolisty na rynku gazu . Zobowizanie opiewao na sum 1,3 miliardw dolarw (Kempe 2007, s . 45) . Zastraszeniu coraz liczniejszej grupy zwolennikw Juszczenki przed wyborami w 2004 r . suy miaa take prba jego otrucia dokonana w pierwszej poowie

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

187

Kompetencje polityczne

sierpnia, czyli na trzy miesice przed planowanym terminem elekcji . Taras Kuzio wskazuje na to, e dokonali jej czonkowie ukraiskiej suby bezpieczestwa blisko zwizani z dotychczasowym szefem prezydenckiej administracji, Medwedczukiem . Uyte za w akcji trujce dioksyny pochodzi miay z laboratoriw kontrolowanych przez Federaln Sub Bezpieczestwa Federacji Rosyjskiej (Kuzio 2005, s . 38) . Tego typu metody, zdaniem analityka, wiadczyy o panice, ktra wybucha w sztabie Janukowycza, gdy po dwch miesicach prowadzenia negatywnej kampanii wyborczej sondaowe poparcie dla gwnego kontrkandydata nie spadao . Otrucie Juszczenki wywoao jednak skutek odwrotny od zamierzonego . Wiele osb przestao wwczas postrzega lidera NU jako polityka-technokrat i zaczo uwaa go za charyzmatycznego mczennika (Hillenbrand 2005, s . 7) . Klasyczn metod dyskredytacji prawnej Janukowycz posugiwa si w czasie tych wystpie, w ktrych odnosi si do demonstracji organizowanych przez jego przeciwnikw politycznych . W rozmowach z Lechem Was premier Ukrainy mwi:
To, co dzieje si dzisiaj na ulicach, to nie jest protest spoeczny . To jest grupa bandytw finansowana przez zachodnich imperialistw, ktrym udao si przekupi w Dumie Pastwowej liderw kilku ugrupowa, a ci wyprowadzili w zamian swoich zwolennikw na Majdan () . Znam sposoby, wiem, jak sobie z nimi poradzi . Konstytucja mi to gwarantuje (cyt . za: Dzieduszycki 2005, s . 4849) .

Niespodziewanie dua aktywno modych ludzi skupionych w rnych organizacjach pozarzdowych w trakcie kampanii wyborczej oraz podczas samej elekcji prezydenckiej w 2004 r . sprawia, e i orodek prezydencki, i sztab premiera Janukowycza rozpoczy akcj dyskredytacyjn, okrelajc modych aktywistw terrorystami . Okazao si jednak, e taktyka ta przyniosa skutek odwrotny od zamierzonego jawna niedorzeczno oskare o terroryzm spowodowaa zwikszone zainteresowanie obywateli organizacjami pozarzdowymi, a w efekcie wzrost liczby ich czonkw (Kuzio 2006, s . 57) . Janukowycz w swoich wystpieniach prbowa definiowa istot tosamoci narodu ukraiskiego poprzez silne powizanie jej z kwesti rosyjsk . Dlatego te bardzo czsto dwukrotny premier Ukrainy uywa okrele nacjonalizm lub nacjonalistyczny w odniesieniu do swojego gwnego oponenta politycznego, oskarajc go o ch utworzenia niezalenego pastwa ukraiskiego z ziem wschodniej (nierosyjskojzycznej) Ukrainy . W definicji narodu ukraiskiego przedstawianej przez Janukowycza zawiera si za miao wspistnienie czynnika rosyjskiego i ukraiskiego . Realnym wymiarem realizacji tego postulatu zamierzano uczyni ustawy o rwnouprawnieniu obu jzykw oraz moliwoci posiadania podwjnego obywatelstwa (Baa 2006, s . 30) . Warto jednak zauway, e, pomimo nieustannego powielania przez przedstawicieli partii hasa Dwa jzyki jeden nard oraz jego obecnoci we wszystkich materiaach w poszczeglnych kampaniach wyborczych, rzd Janukowycza nigdy nie przeforsowa w parlamencie odpowiednich aktw prawnych .

188

Pod oskareniem o nacjonalizm kierowanym pod adresem Juszczenki kryo si co najmniej kilka problemw, ktre w swoich kampaniach porusza Janukowycz: ekonomicznie warunkowana konieczno prowadzenia dobrych stosunkw z Rosj, wprowadzenie dwujzycznoci oraz sceptyczne podejcie do NATO i UE . Propagowane materiay wyborcze PR zawieray nastpujce hasa: Wejcie do UE bdzie kosztowa Ukrain 25% PKB, Nowa forma ekspansji Ameryki na Wschd (Pavlyuk 2007, s . 148) . Wykorzystano take zbieno semantyczn i utworzono haso naszyzm w nawizaniu do nazizmu . Juszczenko musia si broni przed takimi inwektywami, dlatego w kadym wystpieniu powtarza, e jego ojciec walczy w Armii Czerwonej przeciwko nazizmowi . W jednym ze spotw wyborczych przedstawionym na konwencji PR w ugasku zestawiono film z marszu zwolennikw Hitlera ze scen walki deputowanych w Najwyszej Radzie . Towarzyszy temu tekst: Dokonaj waciwego wyboru . Nie pozwl ograbi twoich rodzicw i dziadkw . Naszyzm nie wygra! (Pavlyuk 2007, s . 150151) . O tym, jak wane jest poparcie nie tylko swoich zwolennikw, ale take i konkurentw politycznych, Janukowycz przekona si w 2004 r ., gdy w pierwszej turze wyborw prezydenckich wyborcy nie przesdzili o ostatecznym wyniku elekcji . Obaj gwni kandydaci, tj . urzdujcy premier oraz lider NU, rozpoczli starania o to, by ci, ktrzy w pierwszej turze zajli dalsze miejsca, publicznie oznajmili, na kogo oddadz swj gos w kolejnym gosowaniu . Dotyczyo to zwaszcza kandydata socjalistw, Moroza, oraz lidera komunistw, Petra Symonenki . Pierwszy z wymienionych politykw szybko porozumia si z obozem Juszczenki, co nie zaskoczyo obserwatorw ukraiskiej sceny politycznej . Porak zakoczyy si natomiast dla Janukowycza negocjacje z komunistami, co mogo znamionowa powany kryzys w sztabie wyborczym kandydata obozu wadzy . Nacisk na Symonenk prbowano wywiera gwnie za porednictwem lidera rosyjskich komunistw, Gienadija Zuganowa . Wadze rosyjskie miay obieca dofinansowanie dziaalnoci KPU oraz zapewni jej szerszy dostp do mediw pastwowych w zamian za przekonanie Symonenki do poparcia Janukowycza . Wydaje si jednak, e i konsultanci polityczni z Rosji, i sztab wyborczy kandydata PR, znacznie przecenili moliwoci Zuganowa . Symonenko obawia si tego, e w sytuacji, gdy jego elektorat tworz wyborcy niechtni wszelkim ugrupowaniom oligarchicznym, wskazanie na ktregokolwiek z kandydatw okae si dla niego niekorzystne . Ostatecznie wadze KPU wezway swoich zwolennikw do niepopierania w drugiej turze wyborw adnego z politykw rywalizujcych o prezydentur (Petrov, Ryabov 2006, s . 157158) . Zawarcie porozumienia z komunistami po raz kolejny okazao si niezbdne w 2006 r . Wybory nie przesdziy wwczas jednoznacznie o tym, ktra z partii politycznych uzyska moliwo sformowania gabinetu . Komunici, negatywnie nastawieni do hase prezentowanych przez liderw pomaraczowej rewolucji, skonni byli zaangaowa si w ideologiczny sojusz ze zwycisk PR . Janukowycza, gdy w nowym ukadzie si okaza si to dla nich wariant, ktry przynosi najwicej korzyci .

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

189

Kompetencje polityczne

Problem tkwi jednak w koniecznoci pozyskania do wsppracy trzeciego partnera koalicja PRKPU nie dysponowaa bowiem w Radzie Najwyszej 226 mandatami . Ostateczne porozumienie z socjalistami udao si zawrze w poowie lipca . Janukowyczowi od pocztku jego politycznej kariery sprzyja konflikt wewntrz negatywnie do niego nastawionego obozu politycznego . Podzia ten uwidoczni si ju w 2002 r ., kiedy to gubernator Donbasu obejmowa funkcj premiera . Podczas gdy Tymoszenko wraz z poparciem socjalistw i komunistw otwarcie opowiadaa si po stronie radykalnych rozwiza majcych na celu odsunicie Kuczmy od wadzy (temu suy miaa wszczta formalnie procedura impeachmentu oraz zorganizowanie masowych wiecw poparcia pod hasem Powsta, Ukraino! we wrzeniu 2002 r .), Juszczenko opowiada si za krytyk znacznie bardziej wywaon (DAnieri 2005, s . 84) . Kiedy na cztery dni przed zapowiadan wielotysiczn manifestacj w centrum Kijowa sd podj decyzj o nieudzieleniu stosownej zgody, lider NU wzywa do nieeskalowania konfliktu i uszanowania tego postanowienia (Kasjanow 2008, s . 271272) . Po objciu przez Juszczenk stanowiska prezydenta, przez Tymoszenko za funkcji premiera, okazao si, e nowe wadze nie maj wypracowanych projektw politycznych, na bazie ktrych mona by przeprowadzi konieczne reformy spoeczno-ekonomiczne . Politolodzy podkrelaj, e w cigu pierwszych stu dni rzdu pomaraczowych przyjto mniej ustaw ni kiedykolwiek w porwnywalnym okresie funkcjonowania poprzednich ukraiskich gabinetw (Kalandadze, Orenstein 2009, s . 14) . Efektywn prac legislacyjn uniemoliwia trwajcy konflikt pomidzy liderami NU i BJuT . Tymoszenko zarzucaa prezydentowi opieszao i blokowanie jej inicjatyw ustawodawczych, Juszczenko z kolei twierdzi, e rzd pod przewodnictwem niedawnej sojuszniczki zdominowany zosta przez oligarchw i nie dba o interesy zwykych obywateli . Konflikt zintensyfikowao take porozumienie z Rosj w sprawie cen dostaw gazu, ktre podpisano, by zaegna kryzys polityczny bdcy przyczyn dymisji rzdu Jurija Jechanurowa . Umow sygnowa prezydent Juszczenko, ale Tymoszenko zapowiedziaa, e w razie ewentualnej wygranej w wyborach parlamentarnych i ponownego objcia stanowiska szefowej rzdu, kontrakt zostanie anulowany (Hesli 2007, s . 503) . Rezultaty elekcji parlamentarnej z 2006 r . ujawniy, jak dalece konflikt w obozie pomaraczowych nieakceptowany jest przez jego elektorat . Z jednej strony wyborcy ukarali lidera NU za odejcie od dotychczasowej reformatorskich hase i formalne sprzymierzenie si z niedawnym przeciwnikiem politycznym (chodzi o synne memorandum JuszczenkoJanukowycz z wrzenia 2005 r ., umoliwiajce przetrwanie popieranego przez prezydenta gabinetu Jechanurowa) oraz docenili upr i stanowczo, z jakim podobnym negocjacjom sprzeciwiaa si liderka BJuT . Z drugiej strony tak jawna dysproporcja w rozdziale mandatw pomidzy niedawnymi sojusznikami walczcymi o odsunicie od wadzy Kuczmy spowodowaa kolejne napicia i wzajemne oskarenia o nieuczciwe prowadzenie kampanii wyborczej .

190

Znany ukraiski publicysta, Mykoa Riabczuk, ocenia, e nieumiejtno osignicia kompromisu przez Juszczenk i Tymoszenko bya nie tylko wiadectwem braku wyczucia oczekiwa wyborcw, ale take zwyczajn niefachowoci, ktra znajdowaa swj wyraz zarwno w fatalnej jakoci dialogu ze spoeczestwem, jak i w braku powanych reform instytucjonalnych i ekonomicznych . To, e debata publiczna zdominowana zostaa przez ambicjonalny spr niedawnych politycznych sojusznikw, spowodowao u czci obywateli poczucie zawodu i niespenienia obietnic, co z kolei pocigno za sob wzrost poparcia dla pozostaych ugrupowa politycznych (Riabczuk 2009, s . 36) . Najwikszym beneficjentem konfliktu Juszczenko Tymoszenko okaza si by wanie Janukowycz . Rozmowy o powoaniu koalicji po wyborach w 2006 r . przebiegay burzliwie, a pomaraczowi mieli nawet problem z okreleniem ich harmonogramu i skadu delegacji . Symptomatyczny jest tu przypadek bloku NU . Cz z jego deputowanych (okrelana jako frakcja biznesowa), ktrym przewodzi Roman Bezsmertny, nie sprzeciwiaa si adnym rozmowom koalicyjnym, choby miay si one toczy z PR . Mandat prezydenta do reprezentowania NU dziery jednak Jechanurow dcy do podpisania porozumienia z pomaraczowymi sojusznikami (Flikke 2008, s . 388) . Po ogoszeniu przez Tymoszenko koca rozmw w sprawie powoania nowego gabinetu[35], ale bez wskazania przez ni szczegowych rozwiza personalnych, PR zagrozia, e w razie dalszego impasu zada przeprowadzenia gosowa nad skadem prezydium Rady Najwyszej i forsowa bdzie wasne kandydatury . Bezsmertny zgosi wwczas wniosek o odroczenie sesji parlamentu popara go jedynie poowa deputowanych BJuT, a czonkowie SPU wstrzymali si od gosu . By to ewidentny dowd na wci trwajcy kryzys w onie koalicji pomaraczowych, a jego ujawnienie spowodowao natychmiastow ofensyw polityczn partii Janukowycza . Rozmowy prowadzone przez niego z Morozem (SPU) oraz kategoryczne ultimatum Poroszenki (NU), aby partie ostatecznie zadecydoway o swoich strategiach, spowodoway, e ju 11 lipca 2006 r . lider SPU, dziki gosom PR, obj stanowisko przewodniczcego Rady Najwyszej . Poniewa decyzje te zostay podjte w ostatniej chwili, tj . na kilka dni przed upywem terminu, po ktrym prezydent mg rozwiza parlament, deputowani wszczli bjk na pici i zaczli okupowa mwnic (Flikke 2008, s . 390) . Pomimo atmosfery politycznego skandalu, w zamian za otrzymane stanowiska we wadzach parlamentu i w rzdzie, socjalici, komunici i regionalici zdoali przegosowa poparcie dla nowego gabinetu Janukowycza .

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

[35] BJuT uzyska w wyborach najwiksz liczb gosw, co wedle zapisw znowelizowanej konstytucji obligowao jego liderk do zainicjowania procesu tworzenia rzdu .

191

3 . Styl przywdztwa

Apodyktyczno i autorytaryzm to cechy stylu przywdztwa Janukowycza, ktre uwidoczniy si zwaszcza w czasie pierwszych przegranych przeze wyborw prezydenckich . Gdy 25 listopada 2004 r . zwolennicy premiera zmierzali z Zagbia Donieckiego do Kijowa, by zorganizowa demonstracj poparcia dla rzdu, a w tym samym czasie zabiegi dyplomatyczne majce na celu niedoporowadzenie do eskalacji konfliktu podejmowali m .in . Lech Wasa i Stanisaw Ciosek, przewodniczcy PR stawia spraw na ostrzu noa:
Tak, mog si spotka z Juszczenk . Ale stawiam warunki: adnych wicej dyskusji na temat wynikw wyborw . Ja jestem prezydentem Ukrainy wybranym przez nard w demokratycznych wyborach . () po drugie, dam natychmiastowego opuszczenia Majdanu i odblokowania dostpu do siedzib rzdowych . () Daj mu czas do namysu do godziny dwudziestej drugiej (cyt . za: Dzieduszycki 2005, s . 5253) .

Taka postawa wynikaa nie tylko z pragnienia przejcia wadzy za wszelk cen, ale take ze wiadomoci tego, e jednym z powodw popularnoci Janukowycza bya fascynacja jego zwolennikw stylem przywdztwa okrelanym mianem putinowskiego . Dua cz ukraiskiego elektoratu uwaaa, e ostatnie lata sprawowania urzdu przez Kuczm doprowadziy do chaosu i nowym prezydentem powinien by taki polityk, ktry tward rk doprowadzi do zaprowadzenia w kraju porzdku (Kuzio 2006, s . 62) . Autorytarny styl przywdztwa Janukowycza zaobserwowa mona byo nie tylko ledzc wydarzenia na Ukrainie, ale take analizujc przebieg midzynarodowych negocjacji, w ktrych premier bra udzia . Uczestnicy rozmw w sprawie ustanowienia JEP pomidzy Rosj, Biaorusi, Ukrain i Kazachstanem podkrelali, e sceptyczny stosunek szefa ukraiskiego rzdu do samego porozumienia by powodowany nie tylko trosk o interesy macierzystego klanu Doniecka, ale take osobist uraz do rosyjskich delegatw, ktrych zuchwao Janukowycz odebra jako niedopuszczaln form nacisku na szefa rzdu suwerennego i niezawisego kraju (Bukkvoll 2004, s . 18) . O ile preferowanie przez Janukowycza autorytarnego stylu zarzdzania nie budzi wikszych wtpliwoci, o tyle trudno byoby go okreli mianem polityka

192

charyzmatycznego . Taras Kuzio w swoich pracach atrybut charyzmy przypisuje wycznie Tymoszenko, twierdzc, e aden inny ukraiski przywdca nie jest w stanie porwa za sob tumw sam swoj osobowoci (Kuzio 2009, s . 34) . Rzeczywicie, patrzc na pierwsze lata urzdowania (najpierw na stanowisku gubernatora Doniecka, nastpnie w fotelu premiera Ukrainy) trudno dostrzec w liderze PR takie cechy, jak wizjonerstwo, zapa, przekonanie o boskim namaszczeniu . Janukowycz, zdajc sobie zapewne spraw, e odbierany jest raczej jako urzdnik-administrator, w dodatku nominat wyej stojcych od niego mocodawcw, rozpocz w pierwszych latach urzdowania powoln, ale konsekwentn realizacj strategii wykreowania swojego wizerunku jako polityka popularnego . Suy temu miay zwaszcza podporzdkowane premierowi media . Wykorzystano zasoby koncernw medialnych (midzy innymi telewizji Era) stanowicych wasno przedsibiorcw, ktrzy wspierali dziaania Janukowycza . Rwnie wane byo jednak zatrudnienie specjalistw dbajcych o wizerunek premiera (Baa, Goobucki, Jakuszyk 2005, s . 26) . Wci jednak lidera PR okrelano mianem popularnego . Nawet prba wykorzystania emblematw cerkiewnych i czste pokazywanie si w towarzystwie hierarchw Cerkwi prawosawnej nie przyday Janukowyczowi prawdziwej charyzmy . Ukriaski premier unika uywania wobec siebie okrelenia polityk . Ju penic funkcj gubernatora Doniecka, zwyk o sobie mawia: Ja nie jestem politykiem jestem gospodarzem (Czemerys 2004, s . 64) . Dawa tym samym do zrozumienia, e nie interesuj go spory, ktnie i konflikty, a jedynie wytona praca na rzecz poprawy warunkw ycia mieszkacw regionu . Ta strategia stawiania siebie w opozycji do polityki i politykw bya ju pniej staym motywem wystpie publicznych Janukowycza . W 2003 r ., gdy wci nierozstrzygnita pozostawaa rywalizacja o nominacj obozu Kuczmy w nadchodzcych wyborach prezydenckich, premier wielokrotnie podkrela, e priorytetem jest dla niego ekonomia, a nie polityka . Skuteczno gabinetu, potwierdzona przez realny wzrost ukraiskich indeksw gospodarczych, uprawdopodobniaa sowa premiera i w efekcie powodowaa znaczcy wzrost jego popularnoci w sondaach (Baa, Goobucki, Jakuszyk 2005, s . 27) . Gdy z kolei po przegranych wyborach prezydenckich w 2004 r . obz Janukowycza przeszed do opozycji, byy premier podkrela wci, e politycy pomaraczowej koalicji oprcz projektu przeprowadzenia zmian na szczytach wadzy nie dysponuj adnym dalekosinym planem gospodarczym . Kryzys, ktry wybuch po raptem procznej wsppracy Juszczenki i Tymoszenko, Janukowycz wykorzysta marketingowo, utrzymujc, e nowe wadze (w przeciwiestwie do zdymisjonowanego rzdu popieranego przez PR) zdecydowanie wicej uwagi powicaj polityce, a znacznie mniej wykonywaniu swoich obowizkw . Jak wielu autorytarnych przywdcw, tak i Janukowycz nie raz dawa wyraz swoim przekonaniom o wszechobecnych spiskach i wrogach czyhajcych na jego potknicia . W swoim drugim rzdzie nieufnie traktowa wszystkich ministrw, ktrzy

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

193

Styl przywdztwa

nie pochodzili z jego politycznego nadania . Poniewa gabinet ten mia charakter koalicyjny, a dodatkowo w jego skad wchodzili (na mocy konstytucji) czonkowie mianowani przez prezydenta, premier wielokrotnie mwi o braku zaufania . Z najwiksz dezaprobat Janukowycz odnosi si do osoby ministra spraw zagranicznych, Borysa Tarasiuka, ktrego niejednokrotnie wprost oskara o bycie marionetk zachodnich mocarstw, gwnie z uwagi na czsto prezentowane przez dyplomat prounijne stanowisko . Nie trzeba dodawa, e przewodniczenie gabinetowi, w ktrym zasiadaj ministrowie uwaani przez premiera za obcych agentw, powodowao eskalacj napicia politycznego . Dowodem na to byy nieustanne prby odwoania Tarasiuka z zajmowanego stanowiska . Oskarenia przeciwnikw politycznych o uczestnictwo w tajnych spiskach inspirowanych przez zagraniczne mocarstwa byy staym elementem przekazu Janukowycza . Trudno waciwie orzec, czy sam przywda wierzy w spiski, o ktrych istnieniu prbowa przekona swoich zwolennikw, czy bya to z jego strony jedynie cyniczna gra polityczna obliczona na wywoanie atmosfery strachu i mobilizacj swojego elektoratu . Argumentem na rzecz drugiej hipotezy moe by to, e na Ukrainie gwnym specjalist zajmujcym si odkrywaniem nowych spiskw by wysannik rosyjskich wadz, Gleb Pawowski . Przekonywa on, e Ukraicy protestujcy na Majdanie Niezalenoci zostali oszukani, a caa pomaraczowa rewolucja sfinansowana zostaa przez Amerykanw . Rosyjski polityk, Borys Niemcow, komentowa te tezy z ironi: Babcie przynoszce na Majdan w termosach herbat, barszcz i domowe pieroki nie byy sterowane z Waszyngtonu (cyt . za: Reszka 2007, s . 203) .

194

4 . Mitologia przywdztwa

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

Charakterystycznym zabiegiem retorycznym sucym publicznemu okazaniu, e swoj osob ofiarowao si w subie dla narodu, jest uzasadnienie kandydowania w wyborach jak wysz koniecznoci lub te rzekomymi probami kierowanymi do lidera przez zwolennikw . Z metody tej korzysta take Janukowycz w okresie penienia funkcji premiera w latach 20022004 . Pytany wwczas przez dziennikarzy, czy zamierza wystartowa w zbliajcych si wyborach prezydenckich, odpowiada: Jeli takie bdzie oczekiwanie, ja zawsze na nie odpowiem (cyt . za: Baa, Goobucki, Jakuszyk 2005, s . 26) . Janukowycz stara si przekona swoich zwolennikw do tego, e jest politykiem, ktremu w 2004 r . odebrano moliwo rzdzenia nie w wyniku udowodnienia faszerstw wyborczych, ale w wyniku zawizania spisku, w ktrym wzili udzia najwaniejsi aktorzy ukraiskiej sceny politycznej . Gwnymi spiskowcami ogoszeni zostali Juszczenko i Tymoszenko . Mci si oni mieli na Janukowyczu za pozbawienie ich przez Kuczm urzdw, odpowiednio premiera i wicepremiera . W sukurs tym politykom przyszy (bliej niezidentyfikowane) pastwa Zachodu, ktrym zaleao na osabieniu pozycji midzynarodowej Ukrainy oraz na wczeniu jej w zachodnioeuropejsk stref wpyww . Opini t mia potwierdza fakt zaangaowania si przedstawicieli krajw Europy Zachodniej oraz Stanw Zjednoczonych w proces mediacji pomidzy Janukowyczem a Juszczenk, ktre odbyy si po ogoszeniu oficjalnych wynikw drugiej tury wyborw prezydenckich . Sam wczesny szef kampanii wyborczej premiera Ukrainy, Czornowi, twierdzi w wywiadach, e administracja amerykaska staraa si wynie do wadzy lidera NU ju od poowy lat 90 . (Sushko, Prystayko 2006, s . 125) . Janukowycz w swoich wystpieniach wykorzysta te wyranie antyrosyjskie wypowiedzi Juszczenki . Podkrela fakt, e lider NU posiada w Stanach Zjednoczonych liczn rodzin . Jak pisze Lyudmyla Pavlyuk, etykieta agent Zachodu zostaa wprowadzona do dyskursu publicznego jako przeciwwaga dla etykiety przestpca uywanej przez sztab Juszczenki wobec premiera (Pavlyuk 2007, s . 147) . W materiaach kolportowanych przez zwolennikw Janukowycza Ameryk nazywano wujkiem Samem (Juszczenko na jednym z plakatw przedstawiony by wanie w roli Sama wzywajcego: I want you for the US army), pojawi si w nich slogan Bonia

195

Mitologia przywdztwa

i Hercegowina, Serbia, Kosowo, Irak . Ukraino! Ty jeste nastpna!, wykorzystano te akcenty humorystyczne, wprowadzajc do obiegu non medialnie kontaminacj Bushchenko (Pavlyuk 2007, s . 151) . Jeszcze przed wyborami prezydenckimi w 2004 r . z inicjatywy KPU zostaa powoana na Ukrainie tymczasowa komisja ledcza majca za zadanie kontrol organizacji pozarzdowych oraz think-tankw . Powodem kontroli byo ich rzekome finansowanie przez zagraniczne rzdy . Zdaniem inicjatorw powoania komisji sytuacja taka mogaby zagrozi rzetelnoci kampanii wyborczej gwnie przez to, e wiele organizacji zdecydowao si prowadzi monitoring aktywnoci politycznej konkurentw w walce o prezydencki urzd . W maju 2004 r ., Walery Miszura, stojcy na czele komisji, ogosi (przyjty niejednomylnie) raport, w ktrym oskarano wikszo organizacji pozarzdowych oraz ich zagranicznych donatorw o lobbing na rzecz krajw Zachodu . Podobne zarzuty kierowano pod adresem wikszoci mediw (Sushko, Prystayko 2006, s . 127) . Warto odnotowa, e oskarenia wobec mocarstw zachodnich o wykreowanie kryzysowej sytuacji politycznej na Ukrainie potgowane byy przez podkrelanie swoistej nadaktywnoci amerykaskich politykw i intelektualistw, przybywajcych licznie do Kijowa w celu przekonywania elit i spoeczestwa do przeprowadzenia wyborw zgodnie z demokratycznymi standardami . W samym 2004 r . Ukrain odwiedzili m .in .: Madeleine Albright, George Bush Sr ., Richard Holbrooke, Zbigniew Brzeziski i Wesley Clark (Sushko, Prystayko 2006, s . 129), co wiadczyo o wielkiej wadze, jak administracja Waszyngtonu przywizywaa do ostatecznego wyniku elekcji z 2004 r . Do politykw organizujcych spisek, majcy na celu pozbawienie Janukowycza wadzy, doczyli z czasem w kreowanej przeze mitologii sdziowie Sdu Najwyszego, ktrzy zadecydowali o powtrzeniu drugiej tury wyborw prezydenckich z 2004 r . Co ciekawe t retoryczn strategi przedstawiania siebie jako ofiary posiadajcej niezomn si do tego, by pokona spiskowcw, realizowano tylko do 2006 r ., kiedy to Janukowycz zdoa utworzy wasny rzd . Podczas kampanii przed wyborami parlamentarnymi w 2007 i wyborami prezydenckimi w 2010 r . lider PR ju tego motywu nie wykorzystywa .

196

5 . Stan demokracji

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

Stan ukraiskiej demokracji pesymistycznie ocenia Elena A . Korosteleva, piszc, e wprawdzie do systemu politycznego zostay inkorporowane instytucje demokratyczne, ale moralnie i emocjonalnie pastwo to nie jest zdolne zaadaptowa pryncypiw i wartoci, ktrymi dziki tym instytucjom mona by si kierowa .
Obywatele przejawiaj nik wiadomo swoich praw i obowizkw, wskutek czego s manipulowani i poddawani dyktatowi ze strony rzdw . Zamiast pracy nad wzajemnym partnerstwem rzdzcy uciekaj si do quasi-demokracji (jeli w ogle), zwizanej z takimi zjawiskami, jak sprawowanie wadzy za pomoc dekretw i delegowanie przywdztwa (Korosteleva 2006, s . 140) .

Badania przeprowadzone przez Freedom House dowodz, e Ukraina ma ogromne problemy z konsolidacj demokracji (zob . tab. 17) . Jako tej demokracji w roku 1997 i w roku 2006 (a wic ju po pomaraczowej rewolucji) utrzymuje si na identycznym (niskim) poziomie .
Tabela 17. Stopie demokratycznoci systemu politycznego Ukrainy (lata 19972006) wg Freedom House 1997 Proces wyborczy Spoeczestwo obywatelskie Niezalene media Rzd 4a) Rzd na szczeblu centralnym 4b) Wadze samorzdowe Niezalena wadza sdownicza Korupcja Poziom demokracji
rdo: Nations in Transit, 2006 .

1998 3,50 4,25 4,75 4,75 4,00 4,25

1999 3,50 4,00 5,00 4,75 4,50 6,00 4,63

2001 4,00 3,75 5,25 4,75 4,50 6,00 4,71

2002 4,50 3,75 5,50 5,00 4,75 6,00 4,92

2003 4,00 3,50 5,50 5,00 4,50 5,75 4,71

2004 4,25 3,75 5,50 5,25 4,75 5,75 4,88

2005 3,50 3,00 4,75 5,00 5,25 4,25 5,75 4,50

2006 3,25 2,75 3,75 4,50 5,25 4,25 5,75 3,96

3,25 4,00 4,50 4,50 3,75 4,00

197

Stan demokracji

W przypadku Ukrainy mona take mwi o nikej tradycji demokratycznej, ktra stanowiaby wzorzec dla liderw podejmujcych wyzwania transformacji systemu politycznego . Po zakoczeniu II wojny wiatowej i klsce walki partyzanckiej Ukraiskiej Powstaczej Armii (UPA) ukraiski ruch narodowy przetrwa w zasadzie jedynie na emigracji . Kad prb zainicjowania jakiejkolwiek formy dziaalnoci dysydenckiej pastwo radzieckie skutecznie tumio jeszcze w zarodku . Aktywnoci opozycyjnej nie sprzyjao take niewielkie poparcie ze strony rodowiska midzynarodowego, ktre wspierao walczcych z reimem komunistycznym w Rosji, a nie w innych pastwach wchodzcych w skad Zwizku Radzieckiego . Coraz mielsze prby organizowania si intelektualistw postulujcych powstanie niepodlegego pastwa ukraiskiego, ktre miay miejsce w latach 80 . XX w ., rwnie nie mogy by w peni efektywne z racji gbokiej penetracji struktur opozycyjnych przez funkcjonariuszy KGB (Olszaski 2003, s . 18) . Osabienie represyjnoci reimu nastpio dopiero po 1986 r . Polityka jawnoci ogoszona przez Michaia Gorbaczowa uatwia dziaalno tzw . organizacjom nieformalnym (nie podlegay one cisej kontroli partii), a zgoda na czciow liberalizacj rynku (chodzio gwnie o moliwo zakadania maych przedsibiorstw prywatnych) przyspieszya proces uwaszczenia nomenklatury (Olszaski 2003, s . 20) . Ponadto w polityce ukraiskiej wci ogromn rol odgrywaj struktury klanowe . rde tej specyficznej kultury politycznej bazujcej na nieformalnych powizaniach rodzinno-przyjacielsko-biznesowych badacze dopatruj si w patologicznych mechanizmach zarzdzania pastwem i gospodark w czasach rzdw partii komunistycznej . Sprzeczne interesy biurokracji na szczeblu centralnym oraz lokalnych struktur wadzy wpyway wwczas na powstawanie pozaprawnych narzdzi wzajemnego wpywu, w tym gwnie kreoway zachowania korupcyjne . Osobiste powizania, dugi wdzicznoci, solidarno z osobami pochodzcymi z tego samego regionu staway si gwarancj skutecznoci w procesie realizacji partykularnych interesw (Olszaski 2003, s . 15) . By moe problem klanowoci nie wayby w najnowszej historii Ukrainy a tak wiele, gdyby dziaaczom na rzecz niepodlegoci udao si inkorporowa interesy uwaszczajcej si nomenklatury w obrb wasnego programu politycznego . Tak si jednak nie stao: poparcie opozycjonistw i funkcjonariuszy komunistycznych dla de niepodlegociowych wynikao z diametralnie rnych przesanek . Pierwsi walczyli o niepodlego, wierzc, e system demokratyczny pozwoli na otwart rywalizacj rnych wizji rozwoju politycznego i popraw poziomu ycia; drudzy uznali, e zachowanie dotychczasowych pozycji atwiejsze bdzie w strukturach niepodlegego pastwa, anieli w ramach nieprzewidywalnego w tamtym czasie Zwizku Radzieckiego (Olszaski 2003, s . 36) . Przyczyn zawaszczenia pastwa przez oligarchiczne klany byo te niewtpliwie to, e po odzyskaniu niepodlegoci Ukraina nie podja projektu zorganizowanego przejcia do zachodnioeuropejskiego modelu liberalnej gospodarki . Jedyn si

198

spoeczn zdoln do podjcia reform gospodarczych pozostawaa w tym wypadku jedynie nomenklatura (Olszaski 2003, s . 41) . W obliczu wci pogarszajcych si wskanikw ekonomicznych, uwolnienia cen w Federacji Rosyjskiej oraz zupenej indolencji ukraiskiego rzdu pod wodz Witolda Fokina szara strefa transformacji staa si jedynym realnym ratunkiem przed ubstwem dla wielu obywateli nowo powstaego pastwa . Postnomenklatura bogacia si za gwnie dziki udziaowi w procesie prywatyzowania pastwowych przedsibiorstw i gospodarstw rolnych oraz tam, gdzie zakady przemysowe wci pozostaway w rkach pastwa dziki zarzdzaniu prywatnymi spkami, ktrych jedynym zadaniem bya obsuga tych zakadw . Zyski czerpano z handlu rop i gazem, z manipulacji kursem walut, z eksportu stali oraz rodkw chemicznych (slund 2006, s . 10) .

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

199

6 . Forma rzdw

6 .1

Zakres wadzy prezydenta

Problemy z utrzymaniem przez Ukrain wasnej suwerennoci sprawiaj, e trudno w przypadku tego kraju mwi o dugiej tradycji prezydentury (zob . tab. 18) . W latach niepodlegoci po I wojnie wiatowej uywano wprawdzie tytuu prezydenta, ale jak wskazuje Emilian Wiszka w ustawie zasadniczej [przyjtej jako Statut o ustroju pastwowym, prawach i wolnociach URL 29 kwietnia 1918 r . przyp . aut .] nie ma () mowy o oddzielnej instytucji, sposobie wyaniania i kompetencjach prezydenta URL (Wiszka 2007, s . 77) . W projektach Statutu wspominano o tym, e gow pastwa bdzie przewodniczcy Oglnonarodowego Zgromadzenia, ale ostatecznie z zapisu tego zrezygnowano . Niemniej jednak Mychajo Hruszewski, jeszcze jako przewodniczcy Ukraiskiej Rady Centralnej (quasi-parlamentu sprzed proklamowania niepodlegoci) okrelany mianem prezydenta, po uchwaleniu nowej ustawy zasadniczej pozosta przy nieformalnym tytule (Wiszka 2007, s . 77) . Zgromadzenie ustawodawcze przewidziane w konstytucji nie zdoao si jednak nawet uformowa, gdy wadz z pomoc niemieckich wojsk zdoa przej w Kijowie hetman Pawo Skoropadski . W ustroju narzuconym przez niego Pastwu Ukraiskiemu peni wadzy sprawowa wanie hetman .
Tabela 18. Formalni przywdcy Ukraiskiej Republiki Ludowej po I wojnie wiatowej Osoba Mychajo Hruszewski Pawo Skoropadski Woodymyr Wynnyczenko Symon Petlura Andrij Liwicki Peniony urzd Przewodniczcy Ukraiskiej Rady Centralnej Hetman Przewodniczcy Dyrektoriatu Przewodniczcy Dyrektoriatu Przewodniczcy Dyrektoriatu Lata sprawowania funkcji 1918 (IIV) 1918 (IVXI) 19181919 19191926 19261948

200

Osoba Andrij Liwicki Stepan Wytwycki Mykoa Liwicki Mykoa Pawiuk

rdo: opracowanie wasne na podstawie: Wiszka 2007 .

Peniony urzd Prezydent Prezydent Prezydent Prezydent

Lata sprawowania funkcji 19481954 19541965 19671989 19891992

16 listopada 1918 r . rozpoczo si powstanie, ktre pozbawio Skoropadskiego urzdu . Na czele rokoszu stanli czonkowie Dyrektoriatu organu kolegialnego powoanego przez liderw lewicowych partii tworzcych Ukraiski Zwizek Narodowy . Po obaleniu hetmanatu ogoszono restauracj URL oraz tymczasowe oddanie wadzy w rce Dyrektoriatu . Na jego czele sta wwczas Woodymyr Wynnyczenko (Wiszka 2007, s . 9293) . W maju 1919 r . na stanowisku tym nastpia jednak zmiana i przewodnictwo obj Gwny Ataman, Symon Petlura, ktry dziki cofniciu penomocnictw pozostaym czonkom Dyrektoriatu do szybko zdoa przej peni dyktatorskiej wadzy . Spory w rodowisku emigracyjnym sprawiy, e pozosta on na czele pastwa a do 1926 r ., kiedy to prbujc przenie wasn siedzib do Parya, zosta tam zamordowany . Jego funkcj (jako przewodniczcego Dyrektoriatu) przej Andrij Liwicki . Ustanowienie formalnego urzdu prezydenta przewidywaa dopiero uchwalona po II wojnie wiatowej (w 1948 r .) Tymczasowa ustawa o reorganizacji Centrum Pastwowego URL na wychodstwie . Zapisano w niej, e prezydent peni swoj kadencj przez pi lat i reprezentuje Centrum Pastwowe URL na zewntrz . Do kompetencji gowy pastwa naleao take mianowanie prezesa emigracyjnego rzdu oraz jego ministrw . Na bazie przepisw z 1948 r . swoje funkcje sprawowao czterech kolejnych prezydentw (Wiszka 2007, s . 104105) . Po proklamowaniu niepodlegoci wadze pastwa ukraiskiego nie zdecydoway si ani na przeprowadzenie nowych wyborw do Rady Najwyszej, ani te co istotniejsze na uchwalenie konstytucji lub przynajmniej aktu normatywnego wypeniajcego jej funkcj . Powodowane byo to trosk o zachowanie instytucjonalnej cigoci pomidzy Ukraisk Socjalistyczn Republik Radzieck a niepodleg Ukrain, a zabiegaa o to zwaszcza ukraiska nomenklatura, ktra obawiaa si, e rewolucyjne odcicie si od komunistycznej przeszoci bdzie oznaczao utrat wikszoci jej wpyww . Splot tych okolicznoci powodowa, e
zmiany zachodziy ewolucyjnie, w duej mierze chaotycznie, a konstytucja USRS, nowelizowana kilkaset razy, przetrwaa do czerwca 1996 r . (Olszaski 2003, s . 39) .

Uchwalona w 1996 r . Konstytucja Ukrainy przewidywaa silny model prezydentury . Zarwno bezporedni sposb wyboru gowy pastwa, dajcy jej pen legitymacj

201

Forma rzdw

do realizacji wasnej polityki, jak i zakres uprawnie, ktre pozwalay urzeczywistnia prezydenckie projekty, skaniay wielu badaczy do okrelenia ukraiskiego reimu politycznego mianem semiprezydenckiego lub nawet prezydenckiego . Kadencja gowy pastwa trwa na Ukrainie, podobnie jak w przypadku wielu pozostaych pastw regionu, 5 lat, a funkcji nie mona peni duej ni dwa razy z rzdu . Wyboru dokonuj obywatele w czteroprzymiotnikowej elekcji: powszechnej, tajnej, rwnej i bezporedniej (Konstytucja Ukrainy, art . 103) . Ustawodawca wymienia w konstytucji a 31 szczegowych uprawnie prezydenta, spord ktrych tylko te zaliczane do kompetencji tradycyjnie przyznawanych gowom pastw wymagaj kontrasygnaty premiera lub waciwego ministra . Nale do nich m .in .: zawieranie umw midzynarodowych, przyjmowanie i odwoywanie dyplomatw innych pastw, obowizki zwizane z wypenianiem funkcji gwnodowodzcego si zbrojnych, nadawanie stopni wojskowych . Podpis premiera wymagany jest take przy mianowaniu osb na stanowiska: ministrw, przewodniczcego Komitetu Antymonopolowego, przewodniczcego Funduszu Majtku Pastwowego oraz przewodniczcego Pastwowego Komitetu ds . Telewizji i Radiofonii . Liczna grupa uprawnie stanowi jednak wyczn domen gowy pastwa . I tak prezydent Ukrainy samodzielnie moe zwraca si z ordziem do narodu, zarzdza referendum (na wniosek obywateli) i przedterminowe wybory (wskutek decyzji Rady Najwyszej), powoywa prokuratora generalnego, poow skadu Rady Banku Narodowego oraz poow skadu Narodowej Rady do spraw Telewizji i Radiofonii . Do najwaniejszych jego uprawnie naley powoywanie i odwoywanie za zgod Rady Najwyszej (Toczek 1999, s . 21) premiera, a take moliwo uchylania aktw Gabinetu Ministrw Ukrainy . Pozycj prezydenta w stosunku do parlamentu wzmacnia prawo inicjatywy ustawodawczej oraz moliwo zgoszenia weta ustawodawczego, ktre moe by odrzucone jedynie wikszoci 2/3 gosw (Baluk 2007, s . 133) . Gowie pastwa nie przysuguje prawo rozwizania Rady Najwyszej poza wysoce hipotetyczn sytuacj, w ktrej ta nie jest w stanie rozpocz posiedzenia plenarnego w cigu 30 dni od pierwszej sesji zwyczajnej (art . 90) . W systemie konstytucyjnym Ukrainy po 1996 r . moliwe byo wszczcie procedury impeachmentu . W przypadku zdrady pastwa lub popenienia innego powanego przestpstwa inicjatyw odwoania prezydenta z zajmowanego stanowiska moga zgosi poowa konstytucyjnego skadu Rady Najwyszej . Powoana musiaa zosta wwczas komisja ledcza, w ktrej skad wchodzili prokurator i zawodowi ledczy . Ostateczn decyzj o zoeniu prezydenta z urzdu moga za podj Rada Najwysza gosami 3/4 deputowanych (art . 111) . Prezydent Kuczma po zwyciskich wyborach w 1999 r . wystpi z inicjatyw znaczcego wzmocnienia uprawnie przysugujcych gowie pastwa, co waciwie rwnao si z likwidacj charakterystycznego dla reimu semiprezydenckiego systemu rwnowagi wadz wykonawczej i ustawodawczej . By zyska poparcie dla swoich projektw, zdecydowa si w 2000 r . na rozpisanie oglnokrajowego referendum, w ktrym

202

obywatele zostali zapytani o to, czy zgadzaj si na przyznanie prezydentowi uprawnie do rozwizania Rady Najwyszej, w razie gdyby tej w cigu miesica nie udao si stworzy stabilnej wikszoci lub w cigu trzech miesicy przyj budetu, oraz o to, czy akceptuj zniesienie immunitetu parlamentarnego, zmniejszenie liczby deputowanych w Radzie Najwyszej oraz utworzenie izby wyszej ukraiskiego parlamentu (Protsyk 2005, s . 25) . Z uwagi na zakwestionowanie prawa do rozpisania przez prezydenta referendum oraz ze wzgldu na liczne nieprawidowoci (zastraszania, faszerstwa, przekupstwa), groce Ukrainie nawet wykluczeniem z Rady Europy, decyzja wyraona przez obywateli nie miaa faktycznego znaczenia . Konstytucja pozostaa niezmieniona . W 2004 r . Rada Najwysza Ukrainy uchwalia jednak nowelizacj konstytucji, ktra w istocie zakadaa przejcie od reimu semiprezydenckiego do parlamentarnego . Co ciekawe, inicjatorem tego typu zmiany by sam prezydent, dlatego badacze konstatowali, e Kuczma zakoczy swoj prezydentur z polityczn agend stojc w sprzecznoci do tej, od ktrej zaczyna urzdowanie (Protsyk 2005, s . 26)[36] . Na mocy nowelizacji konstytucji znaczco wzrosa rola parlamentu . Deputowani zyskali wiksze uprawnienia w procesie mianowania premiera (lider koalicji majcej wikszo w parlamencie przedstawia kandydatur prezydentowi, a ten dopiero po tym fakcie przedkada j do zatwierdzenia Radzie Najwyszej) oraz szefw agencji rzdowych, otrzymali wyczne prawo dymisjonowania gabinetu, kadencj parlamentu wyduono te z 4 do 5 lat . Zmiany konstytucyjne wzmocniy rol partyjnych liderw, wprowadzono bowiem do ustawy zasadniczej zapisy sankcjonujce regu imperatywnego mandatu . Nowelizacja konstytucji wzmocnia pozycj rzdu . Posiada on wyczne prawo do mianowania oraz dymisjonowania szefw agencji rzdowych oraz organizowania struktur ministerialnych . W gestii prezydenta z kolei pozostawao wane uprawnienie wskazywania ministrw obrony i spraw zagranicznych (Osawski 2009, s . 35) oraz mianowanie osb stojcych na czele administracji regionalnej (Protsyk 2005, s . 2627) . Zmiany konstytucyjne z grudnia 2004 r . w poczeniu z nowymi zasadami wyborczymi (wprowadzeniem proporcjonalnej formuy przeliczania gosw na mandaty) miay w zaoeniu prowadzi do stabilizacji ukraiskiej wadzy pastwowej oraz strukturyzacji systemu partyjnego . Zabieg ten osignito czciowo, o czym wiadczy chociaby liczba partii reprezentowanych w parlamencie po wyborach z 2006 i 2007 r . W 2010 r . ukraiski Sd Konstytucyjny orzek jednak, e nowelizacji konstytucji dokonano wbrew obowizujcym przepisom, dlatego powrcono do formy rzdw z 1996 r .[37]
[36] Powodem chci osabienia roli prezydenta w ukraiskim systemie politycznym miaa by obawa Kuczmy o to, e nie uda si znale odpowiedniego kandydata gwarantujcego jego obozowi zwycistwo w nadchodzcych wyborach prezydenckich oraz moliwo ubiegania si samego Kuczmy o stanowisko premiera (Romaniuk 2007, s . 33) . [37] Bya to decyzja polityczna powodowa tym, e w 2010 r . wybory prezydenckie wygra Janukowycz . Penia wadzy musiaa zatem wrci do orodka prezydenckiego to moga zagwarantowa tylko ustawa zasadnicza z 1996 r .

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

203

6 .2

Pozycja premiera

Forma rzdw

W 2004 r ., na mocy kompromisu pomidzy obozem premiera Janukowycza a grup dziaaczy opozycyjnych pod wodz Juszczenki, ustalono, e parlament bdzie mia miesic od daty elekcji parlamentarnej (lub dwa miesice od daty dymisji poprzedniego rzdu) na wyonienie wikszoci zdolnej wyznaczy kandydata na szefa Gabinetu Ministrw . Prezydent zobowizany by wrczy kandydatowi nominacj na premiera, a ten wraz z ustalonym skadem rzdu musia wystpi do Rady Najwyszej o wyraenie mu wotum zaufania . Nowelizacja konstytucji Ukrainy nie okrelaa, co dzieje si w przypadku, gdy premier takiego wotum zaufania nie uzyska . Obowizujce przed 2006 r . przepisy konstytucyjne przewidyway znacznie mniejsz rol Rady Najwyszej w powoywaniu rzdu . Miaa ona jedynie prawo do wyraenia (lub te nie) zgody na nominacj na stanowisko premiera osoby wyznaczonej przez prezydenta (por . tab. 19) . Do 2006 r . prezydent mianowa na Ukrainie ministrw na wniosek premiera, ale ci nie musieli ju poddawa si osdowi Rady Najwyszej (akceptacj otrzymywa tylko kandydat na szefa rzdu na pocztku procedury powoywania gabinetu) . Po 2006 r . wotum zaufania nowemu rzdowi udziela parlament, ale decyzj o nominacji ministra spraw zagranicznych oraz ministra obrony narodowej pozostawiono w gestii prezydenta (Osawski 2009, s . 35) . Pozostaych czonkw gabinetu take mianowaa gowa pastwa, ale moga to uczyni tylko na wniosek premiera . Bezwzgldna wikszo gosw (cho ju bez koniecznoci wskazywania nastpcy szefa rzdu) potrzebna bya take w procedurze dymisjonowania gabinetu przez ukraiski parlament . Odpowiedni wniosek moga zoy grupa 1/3 parlamentarzystw . Na Ukrainie ograniczono wprawdzie Radzie Najwyszej moliwo gosowania nad wotum nieufnoci dla rzdu do jednego razu w trakcie trwania jednej procznej sesji oraz zakazano wnoszenia podobnego projektu pod obrady w cigu roku od wyraenia gabinetowi wotum zaufania przy jego powoywaniu (Osawski 2009, s . 37), jednak pozycj premiera i gabinetu znaczco pogarszao uprawnienie prezydenta do zdymisjonowania szefa rzdu (co de facto pocigao za sob dymisje wszystkich ministrw) . Prawo to odebrano prezydentowi wraz z wejciem w ycie nowelizacji Konstytucji Ukrainy uchwalonej w 2004 r . Poniewa w Gabinecie Ministrw zasiadali politycy nominowani przez rne orodki wadzy wikszo czonkw rzdu bya powoana na wniosek premiera, ale minister obrony i minister spraw zagranicznych pochodzili z nominacji prezydenckiej premier Ukrainy peni w rzdzie funkcj koordynacyjn . Mona byo tym samym domniemywa (a wydarzenia z lat 20052007 stanowiy tego wymowny dowd), e w sytuacji koabitacji to znaczy wypeniania funkcji prezydenta i premiera przez osoby reprezentujce rne obozy polityczne dochodzi bdzie na forum gabinetowym do cierania si sprzecznych interesw .

204

Tabela 19. Konstytucyjna rola premiera na Ukrainie po 1996 r . Lata 19962006 (i ponownie od 2010 r .) Lata 20062010

Powoanie premiera i rzdu

Prezydent powouje premiera na wniosek partii lub koalicji cieszcej si poparciem Prezydent powouje premiera, a zgowikszoci deputowanych . Na zoenie d na to musi wyrazi Rada Najwysza . tego wniosku frakcje parlamentarne Dopiero pniej na wniosek szefa rzdu maj 30 dni . Konstytucja nie okrela, prezydent powouje ministrw . co dzieje si, gdy termin ten nie zostanie dotrzymany . Wniosek o wyraenie wotum nieufnoci moe zoy grupa 1/3 deputowanych . Do przegosowania wniosku wymagana jest wikszo bezwzgldna . Nie mona rozpatrywa takiego wniosku wicej ni jeden raz w trakcie jednej sesji parlamentu oraz rok po zaaprobowaniu programu dziaalnoci rzdu . Prezydent w kadym momencie moe zdymisjonowa premiera, co pociga za sob upadek rzdu .

Odwoanie premiera i rzdu

Wniosek o wyraenie wotum nieufnoci moe zoy grupa 1/3 deputowanych . Do przegosowania wniosku wymagana jest wikszo bezwzgldna . Nie mona rozpatrywa takiego wniosku wicej ni jeden raz w trakcie jednej sesji parlamentu oraz rok po zaaprobowaniu programu dziaalnoci rzdu (Baluk 2007, s . 122) .

Powoanie ministrw

Prezydent na wniosek premiera .

Prezydent na wniosek premiera oraz za zgod parlamentu (z wyjtkiem ministra spraw zagranicznych i ministra obrony, ktrych prezydent powouje samodzielnie) . Prezydent na wniosek premiera . Uchwalenie przez parlament wotum nieufnoci .

Odwoanie ministrw Relacje wewntrz Rady Ministrw Pozycja ustrojowa

Prezydent na wniosek premiera .

Premier kieruje pracami rzdu, realizujc program dziaania gabinetu zaakceptowany uprzednio przez parlament . Saba Silna

rdo: opracowanie wasne .

205

7 . System partyjny

Prba opisu tego instytucjonalnego kontekstu, w ktrym przyszo dziaa ukraiskim liderom politycznym (w tym Janukowyczowi), napotyka na nastpujce trudnoci: 1) problem okrelenia daty rozpoczcia ksztatowania si rywalizacyjnego systemu partyjnego; 2) kwesti badania systemu partyjnego w warunkach znaczcego przepywu deputowanych pomidzy frakcjami w czasie trwania kadencji; 3) niejasny aspekt relacji pomidzy partiami politycznymi a klanami oligarchicznymi; 4) kopoty z uczciwoci wyborw . Efektem tych problemw konceptualizacyjnych staje si sytuacja, w ktrej kady politolog dokonuje innej periodyzacji, odmiennej klasyfikacji oraz rozbienej oceny analizowanego systemu . Przyj naley, e o ile w peni rywalizacyjny i demokratyczny systemem partyjny (z punktu widzenia normatywnego) tworzy zacz si dopiero w 1994 r . odbyy si wwczas pierwsze wolne wybory parlamentarne w niepodlegej Ukrainie[38] to czynione przez liderw politycznych prby zakorzenienia partii politycznych w strukturze nowego pastwa trway ju od koca lat 80 . We wrzeniu 1989 r . zainaugurowa swoj dziaalno Ludowy Ruch na Rzecz Przebudowy (Ruch), ktry by organizacj skupiajc zarwno reformatorw postulujcych zmiany w partii komunistycznej, jak i ordownikw penej demokratyzacji oraz uzyskania przez Ukrain niepodlegoci . W wyborach w marcu 1990 r . polityczna reprezentacja Ruchu Blok Demokratyczny zdoaa uzyska 1/4 mandatw . Najwiksz frakcj w Radzie Najwyszej Ukrainy stanowili jednak komunici z grupy O Radzieck Suwerenn Ukrain, ktrzy dysponowali 239 mandatami . Aneta Waleszczak i Stefan Stpie uznaj, e na tym etapie ksztatowania si systemu partyjnego Ukrainy mona mwi o trjbiegunowej rywalizacji pomidzy konserwatywnym skrzydem KPU, liberalnym skrzydem KPU oraz demokratyczn opozycj (Waleszczak, Stpie 2007, s . 103) . Wanym etapem dla formowania si demokratycznej sceny politycznej byo wwczas (w padzierniku 1990 r .) zniesienie artykuu ustawy zasadniczej ZSRR o przewodniej roli partii komunistycznej .
[38] Wybory w 1990 r . miay wprawdzie charakter rywalizacyjny dopuszczono bowiem do konkurencji midzy kandydatami wywodzcymi si z rnych ugrupowa ale wci obowizujce zapisy prawne o naczelnej roli komunistycznej partii w systemie nie pozwalaj uzna tej elekcji za woln (Waleszczak, Stpie 2007, s . 102) .

206

Mona stwierdzi, e deputowani kadencji 19901995 w Radzie Najwyszej Ukrainy uczestniczyli w szeregu przeomowych dla systemu politycznych wydarze: ogoszeniu deklaracji niepodlegoci Ukrainy, rozpadzie Zwizku Radzieckiego czy ukraiskich wyborach prezydenckich . Te ostatnie dla formowania si ukraiskiego systemu partyjnego miay due znaczenie . Sabo organizacyjna opozycji spowodowaa, e nie zdoaa ona wystawi w 1991 r . wsplnego kandydata przeciwko eonidowi Krawczukowi . Po jego zwycistwie podzia w obozie opozycyjnym dodatkowo si pogbi . Sprzyjaa temu oglna tendencja do tworzenia bd reaktywowania partii . Efektem tego bya dua fragmentaryzacja systemu, objawiajca si w istnieniu w poowie 1994 r . ju ponad trzydziestu zarejestrowanych ugrupowa (por . Hurska-Kowalczyk 2011, s . 224 i n .) . Przedterminowe wybory w 1994 r . odbyy si wedug zasad nowej ordynacji wyborczej zakadajcych rywalizacj w jednomandatowych okrgach wyborczych . Konieczno uzyskania wikszoci bezwzgldnej gosw przy ponad 50-procentowej frekwencji sprawia, e w pierwszej turze wyborw nie udao si obsadzi wszystkich miejsc w Radzie Najwyszej, a majowa elekcja uzupeniajca zmienia ten stan rzeczy tylko o tyle, o ile umoliwia wybr kilku kandydatom, dziki ktrym zdoano uformowa w parlamencie wikszo 2/3, wymagan do rozpoczcia obrad . System wyborczy nie tylko sprawi, e do 1998 r . Rada Najwysza obradowaa zawsze w niepenym skadzie, ale przyczyni si take do tego, e parlament sta si instytucj skrajnie sfragmentaryzowan . Dostao si do niego 227 kandydatw niezalenych, podczas gdy przedstawiciele partii zdobyli 178 mandatw (por . tab. 20) .
Zdaniem analitykw ordynacj przygotowywano tak, by do minimum ograniczy rol nowych partii w procesie wyborczym, a jednoczenie zapewni tworom nomenklaturowym kontrol nad jego przebiegiem (Waleszczak, Stpie 2007, s . 108) .

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

W kadencji 19941998 struktura Rady Najwyszej bya zupenie nieczytelna . Wybory powtarzano 11 razy, a i tak nie wszystkie mandaty zostay obsadzone; czonkowie tej samej partii politycznej czsto naleeli do rnych frakcji parlamentarnych, gdy mogli je dowolnie wybiera; wreszcie zdecydowano si na umiejscowienie deputowanych w Radzie Najwyszej nie wedle podziaw partyjnych, a podziaw na regiony i zgodnie z porzdkiem alfabetycznym . Wszystko to sprawiao, e powoli klarowa si podzia na deputowanych, ktrzy popierali polityk prezydenta, oraz jego przeciwnikw . Klasyczne partie polityczne traciy za na znaczeniu (HurskaKowalczyk 2011, s . 234244) . Po zmianie ordynacji wyborczej, w ktrej zastosowano wariant mieszany wyaniania reprezentacji parlamentarnej (225 deputowanych metod wikszociow, 225 parlamentarzystw metod proporcjonaln), sytuacja nie ulega znaczcej poprawie . O ile w segmencie proporcjonalnym nastpia pewna konsolidacja, bo mandaty uzyskao jedynie 8 partii (najwicej komunici z KPU 84 miejsca oraz

207

208
Wybory 1998 %p . KPU NRU 8,6 5,4 5,0 4,7 4,0 4,0 18,6 46,9 116 b .d . 27 Przeciw 14 1,0 2 Niezale . 2,45 14 1,9 3 Inne 15,4 16 3,7 7 SDPU(o) 6,3 19 17 4,1 12 SPU 6,9 20 3,8 2,4 41,5 19 0,8 0 BJuT 7,3 22 0,1 2 5 9 92 29 4,5 5 ZaJedU 11,8 35 16,4 66 NU SPU KPU PSPU NBL PRP SDPU(o) 9,4 32 6,3 14 KPU 19,9 59 10,4 7 BJUT 24,7 84 14,7 38 NU 23,6 70 14,5 41 PR 32,1 22,3 14,0 5,7 3,7 2,9 2,4 1,5 1,0 m .p . % w . m .w . %p . m .p . %w . m .w . % Wybory 2002 Wybory 2006 m . 186 129 81 33 21 PR PZU NDP Inne

Tabela 20. Wyniki wyborw do Rady Najwyszej Ukrainy w latach 19942007 Wybory 2007 % 34,4 BJuT NU NS KPU NBL SPU 30,7 14,2 5,4 4,0 2,9 m . 175 156 72 27 20

Wybory 1994

m .

Niezale . 66,5

168

KPU

12,7

86

Inne

9,1

29

SPU SelPU

NRU

5,2

20

SPU

3,1

14

SelPU

2,7

19

Hromada

SDPU(o)

0,4

SDPU(o)

PZU

0,3

PSPU

Nieobs .

112

Niezaleni

Uwagi: 1) Kolorem szarym oznaczono wybory, po ktrych mia miejsce powrt polityczny lidera . 2) Kolorem czarnym oznaczono wyniki partii lidera . 3) Wyjanienia skrtw: % procent gosw uzyskanych przez parti w wyborach; m . liczba obsadzonych przez parti mandatw; %p . procent gosw uzyskanych przez parti w segmencie proporcjonalnym; %w . procent gosw uzyskanych przez kandydatw partii w segmencie wikszociowym; m .p . liczba mandatw obsadzonych przez parti w segmencie proporcjonalnym; m .w . liczba mandatw obsadzonych przez parti w segmencie wikszociowym . 4) Liczba mandatw do zdobycia: 450 . rdo: opracowanie wasne na podstawie: Baluk 2006, s . 293, 332; Wilson, Birch 2007, s . 56 .

czonkowie Ruchu 32 miejsca, co dowodzio ywotnoci osi podziau pomidzy zwolennikami a przeciwnikami starego reimu), to w segmencie majoratu ponownie wikszo mandatw (101) przypada politykom oficjalnie nieafiliowanym przy adnym ugrupowaniu . Ponadto dziki moliwoci wystawiania kandydatw w jednomandatowych okrgach wyborczych 9 ugrupowa wprowadzio do Rady Najwyszej po jednym deputowanym . Wielu badaczy dopiero na rok 2000 (pomidzy I a II elekcj) datuje rzeczywisty przeom w procesie konsolidacji i strukturyzacji ukraiskiego systemu partyjnego (por . tab. 21) . Afera zwizana z zabjstwem Gongadzego i ujawnieniem tam sugerujcych udzia prezydenta Kuczmy w planowaniu zamachu oraz zorganizowanie przez obz prezydencki referendum w sprawie poszerzenia zakresu uprawnie gowy pastwa doprowadzio do porozumienia si opozycyjnych . Konsolidacja ta miaa jednak kruche podstawy, gdy jedynym zwornikiem potencjalnych koalicjantw bya niech do Kuczmy, nie za jakakolwiek zbieno programowa . Ujawnio si to z ca moc w trakcie kolejnej parlamentarnej elekcji .
Tabela 21. Dynamika zmiany systemu partyjnego Ukriany w latach 19942007 I elekcja Indeks efektywnej liczby partii na poziomie wyborczym Indeks efektywnej liczby partii na poziomie parlamentarnym Rozmiar poparcia dla zwycizcy wyborw Poziom koncentracji poparcia Poziom rywalizacyjnoci systemu partyjnego Frekwencja Poziom ekskluzji wyborczej Liczba partii obecnych od pocztku Liczba partii przecitnie reprezentowanych Indeks stabilnoci sceny politycznej b .d . b .d . 12,7 17,9 0,4 70,6 b .d . II elekcja 10,7 5,1 24,6 34,1 0,38 69,4 b .d . 5 9,0 0,55 III elekcja 7,9 4,7 24,5 35,4 0,84 67,1 4,9 3 8,33 0,36 IV elekcja 6,7 3,4 32,1 54,4 0,69 67,7 22,2 2 7,5 0,27

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

V elekcja 4,2 3,22 34,4 65,1 0,89 63,2 11,3 1 7,0 0,14

rednia 7,38 4,11 25,7 41,4 0,64 67,6 12,8 2,75 7,96 0,33

Kolorem szarym oznaczono wybory, po ktrych mia miejsce powrt polityczny lidera . rdo: Bohaszewa, Kluczkowski, Kolisecka, 2006, s . 35; Antoszewski 2007, s . 10; opracowanie wasne .

209

System partyjny

Pomimo e w 2002 r . wykrystalizoway si trzy powane bloki polityczne zdolne rywalizowa o poparcie elektoratu, to ich wewntrzna niespjno oraz zoono struktur powodoway osabienie moliwoci mobilizacyjnych . Przykadowo elementem najsilniej spajajcym koalicj NU by jej przywdca, same partie sojusznicze prezentoway za pene spektrum programw politycznych oraz interesw, ktre chciay realizowa . NU tracia te na wyrazistoci, gdy nigdy nie stanowia twardej opozycji wobec prezydenta . Osoba liderki spajaa take koalicj przeciwnikw gowy pastwa skupionych w BJuT . Swoj popularno Tymoszenko zawdziczaa gwnie funkcji wicepremier w rzdzie Juszczenki, kilkudniowemu jej uwizieniu pod wtpliwym pretekstem oraz typowo populistycznemu apelowi wyborczemu, trafiajcemu jednak w tamtym czasie na podatny grunt . Trzeci powany i skonsolidowany ruch stanowia proprezydencka koalicja ZaJedU, w ktrej skad wchodziy: zwizana z Wikotrem Pinczukiem Partia Pracy (Trudowa Ukrajina TU), reprezentacja klanu donieckiego PRWU, dbajca o interesy wyszego szczebla biurokracji Partia Narodowo-Demokratyczna (Narodno-demokratyczna Partija NDP), a take Agrarna Partia Ukrainy (Ahrarna Partija Ukrajiny APU) oraz Partia Przemysowcw i Przedsibiorcw (Partija Promyslowciw i Pydpryjemnyje Ukrajiny PPPU) . Oprcz licznej grupy politykw niezalenych, ktrzy dostali si do ukraiskiego parlamentu dziki kandydowaniu w segmencie wikszociowym (w 2002 r . byo ich 93), gwnymi siami nowo wybranej Rady Najwyszej byy bloki: NU (112 mandatw), ZaJedU (101 mandatw), BJuT (22 mandaty) oraz partie lewicowe: KPU (66 mandatw), SDPU(o) (24 mandaty) oraz SPU (22 mandaty) . W porwnaniu z parlamentami wybieranymi w latach poprzednich ten ukonstytuowany w 2002 r . jawi si jako wzgldnie skonsolidowany i ustrukturyzowany . Jego kadencj zdominoway jednak wybory prezydenckie w 2004 r ., ktre scen polityczn wyranie podzieliy na dwa zwalczajce si obozy: prezydencki, dcy do utrzymania status quo i popierajcy w wyborach premiera Janukowycza, oraz opozycyjny, dcy do wyboru na stanowisko prezydenta Juszczenki . Naley take odnotowa, e w trakcie trwania kadencji 20022006 doszo do gruntownych reform ustrojowych . Przede wszystkim znaczco uszczuplono zakres uprawnie prezydenta oraz wprowadzono jednolity proporcjonalny system wyborczy . Wybory parlamentarne w 2006 r . okazay si klsk komunistw, ktrzy od pocztku lat 90 . stanowili w parlamentach liczn reprezentacj . Po wydarzeniach pomaraczowej rewolucji tylko nieznacznie przekroczyli oni prg wyborczy (3,5% gosw), zdobywajc 21 mandatw . Niewielkiej bariery zaporowej nie potrafiy sforsowa partie jeszcze do niedawna wiodce prym w koalicji ZaJedU (najpopularniejszy blok ytwyna zdoby nieco ponad 2% poparcia) . Natomiast 77,66% wszystkich zdobytych gosw uzyskao pi gwnych ugrupowa, ktre zaznaczyy swoj obecno w fundamentalnym sporze konstytucyjnym z 2004 r . (Tyszczenko 2007, s . 87) . Najlepiej wrd nich wypada PR (32% gosw i 186 mandatw) kierowana przez Janukowycza . Drugi BJuT uzyska okoo 10% gosw mniej, ale liczba

210

129 mandatw czynia go gwn si opozycyjn w parlamencie . Spadajce poparcie dla dziaa Juszczenki znalazo take swj wyraz w wyniku jego koalicji, czyli NU (14% gosw i 17 mandatw) . Prg wyborczy zdoaa przekroczy jeszcze SPU, ktra do Rady Najwyszej wprowadzia dziki temu 21 deputowanych (Romaniuk 2007a, s . 123) . Problem badania potencjau koalicyjnego ukraiskich partii politycznych jest dwojakiego rodzaju . Po pierwsze, do wyborw parlamentarnych z 2002 r . trudno wskaza stabilne podmioty na scenie politycznej (odpowiednio: stabilne frakcje parlamentarne), ktre byyby w stanie zapewni danemu rzdowi poparcie w Radzie Najwyszej . Po drugie, hybrydalny model reimu, ktry przyjto wraz z wprowadzeniem w ycie Konstytucji Ukrainy z 1996 r ., powodowa, e rzd zaleny by gwnie od poparcia orodka prezydenckiego, a w mniejszym stopniu od decyzji podejmowanych w parlamencie . Nie przypadkiem wielu autorw twierdzi nawet, e znacznie wiksz rol na przeomie lat 90 . i 2000 odgrywaa administracja prezydencka . Powodowao to, e wiksz dbao przywizywano w Radzie Najwyszej do sformowania odpowiedniej bazy poparcia wanie dla polityki prowadzonej przez urzdujcego prezydenta (Olechno 2009, s . 89 i n .) . Politolodzy wobec tego typu wikszoci uywaj pojcia frakcja prezydencka lub te partia wadzy (Szweda 2007, s . 109) . Funkcjonowanie takiego bloku nie opiera si na ideologii czy programie wyborczym, ale na chci kontrolowania przez liderw sojuszu maksymalnie wielu instytucji pastwowych . Ostatecznym celem tworzenia tego typu sieci wzajemnych zobowiza jest sformowanie i utrzymanie hegemonii okrelonej elity politycznej zarwno w parlamencie, jak i w orodkach rzdowych (Resende, Kraetzschmar 2005, s . 153 i n .) . Wikszo badaczy ukraiskiego systemu partyjnego zwraca uwag na to, e funkcj klasycznych partii politycznych w pocztkach jego funkcjonowania wypeniay poszczeglne klany, walczce midzy sob o poszerzenie instytucjonalnych stref wpyww . Sukces prezydenta Kuczmy powszechnie przypisuje si jego umiejtnoci balansowania pomidzy interesami rozmaitych grup ekonomicznych . A do momentu ustpienia przeze ze stanowiska obsada kluczowych stanowisk rzdowych zalena bya od koniunktury ekonomiczno-politycznej warunkujcej rywalizacj pomidzy klanami . Gdy jeden z klanw zdobywa zbyt siln pozycj, grupa konkurencyjna dziki decyzjom Kuczmy automatycznie zyskiwaa moliwo obsady wakujcych stanowisk, co miao zagwarantowa systemow rwnowag i pozwoli prezydentowi peni swoj funkcj bez wywoywania zbdnych kryzysw politycznych (slund 2006, s . 12) . O ile jednak mona znale analogie pomidzy celami realizowanymi przez poszczeglne klany a polityk partii w zachodnich demokracjach, to mwienie o okrelonych koalicjach politycznych do wyborw z 2002 r . nie znajduje uzasadnienia . Fluktuacja deputowanych bya bowiem tak ogromna, e adne stabilne porozumienie ani adna koalicyjna umowa nie daway gwarancji stabilizacji systemu partyjnego . Jak wskazuje Paul DAnieri,

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

211

System partyjny

efemeryczno zawizywanych koalicji bya czstym powodem irytacji Kuczmy i presji, jak stara si on wywiera na parlament w celu ukonstytuowania stabilnej proprezydenckiej wikszoci (DAnieri 2007, s . 121) . Pierwszym sygnaem stabilizacji i konsolidacji regu formowania koalicji byy wybory w 2002 r . . Zawizany blok przedwyborczy ZaJedU stanowi petryfikacj dotychczasowej partii wadzy skada si z wielu niezalenych ugrupowa politycznych popierajcych polityk Kuczmy . O wielkiej wadze, jak do reprezentacji bloku przywizywa prezydent, wiadczy fakt, e na czele listy ZaJedU umieszczono nazwisko szefa prezydenckiej administracji, ytwyna (Olszaski 2003a, s . 9) . W obliczu konsolidacji obozu proprezydenckiego take przeciwnicy gowy pastwa postanowili poczy swe siy . Najpowaniejszymi konkurentami ZaJedU miay by koalicje: NU pod wodz zdymisjonowanego w 2001 r ., ale wci popularnego, premiera Juszczenki, oraz BJuT kierowany przez Tymoszenko . Poniewa ten ostatni skupia partie niewielkie i w dodatku niezbiene programowo, stanowio to asumpt do twierdze o strategicznym i koniunkturalnym zawizywaniu sojuszy przez by wicepremier . Pomimo organizacyjnych niedoskonaoci wszystkie bloki wyborcze dziki swoim liderom zyskiway jednak wyrazisto i postrzegane byy jako reprezentujce okrelone interesy spoeczne . Wyniki wyborw potwierdziy, e strategie koalicyjne realizowane przez aktorw ukraiskiej sceny politycznej przyniosy w wielu przypadkach nadspodziewany sukces . Po raz pierwszy take mona byo mwi o pojawieniu si symptomw stabilizacji systemu partyjnego . Nie mylili si jednak ci specjalici, ktrzy przewidywali, e w blokach przedwyborczych po ogoszeniu oficjalnych wynikw elekcji parlamentarnej rozpoczn si odrodkowe procesy dekompozycyjne . Ju od 2003 r . skad Rady Najwyszej podawano, przyporzdkowujc poszczeglne mandaty do partii tworzcych ZaJedU, nie traktujc za bloku jako jednolitej formacji (zob . Karatnycky 2006, s . 35)[39] . Zbliajcy si termin wyborw prezydenckich by jednak powodem, dla ktrego koalicje bdce w opozycji wobec Kuczmy przetrway pod niezmienionym szyldem i z tymi samymi liderami na czele . Z kolei partie ZaJedU pomimo formalnej autonomii cile wsppracoway z blokiem prezydenckim i angaoway si w kampani wyborcz Janukowycza . Naley take podkreli, e zgoda na przyjcie tak zwanego pakietu konstytucyjnego[40] oznaczaa przeorientowanie strategii wielu deputowanych, ktrzy zaczli poszukiwa oparcia w ugrupowaniach majcych najwiksze szanse na sukces w wyborach parlamentarnych . W lecie 2004 r . Juszczenko oraz
[39] Trzeba jednak zaznaczy, e powoany w 2002 roku rzd Janukowycza uwaany by za pierwszy w najnowszej historii Ukrainy gabinet koalicyjny . Koalicj parlamentarn tworzyo dziewi frakcji, skadajcych si gwnie z przedstawicieli poszczeglnych klanw oligarchicznych, a porozumienie o nazwie Polityczna ugoda dla wsppracy i solidarnoci sygnowali premier i przewodniczcy parlamentu ytwyn (slund 2006, s . 16) . [40] W jego skad wchodziy zapowiedzi nastpujcych reform: 1) zmiana konstytucji; 2) przyjcie proporcjonalnego systemu wyborczego; 3) wprowadzenie zasady mandatu imperatywnego; 4) przyjcie nowego ustawodawstwa dotyczcego administracji lokalnej .

212

Tymoszenko podpisali nieformaln umow o wsppracy, ktrej najwaniejszym punktem byy gwarancje objcia funkcji premiera przez przewodniczc BJuT w sytuacji, gdy elekcja prezydencka zakoczy si sukcesem lidera NU (Karatnycky 2006, s . 36) . Rzeczywicie, w lutym 2005 r ., ju po zaprzysieniu Juszczenki, na mocy powyszej umowy Tymoszenko zostaa premierem Ukrainy . Liderka BJuT postulowaa jednak renegocjacj przedwyborczego porozumienia osignitego w obozie pomaraczowych . Sukces jej oraz lidera NU sprawi, e coraz czciej pojawiay si gosy, i w czasie transformacji dobrym rozwizaniem jest pozostawienie wikszych uprawnie w rkach prezydenta . Stanowczo sprzeciwia si temu Moroz (SPU), ktry obstawa przy penej realizacji pakietu konstytucyjnego (Derhaczow 2006, s . 5052) . Take pomidzy Juszczenk a Tymoszenko dochodzio do coraz czstszych sporw zwaszcza kompetencyjnych i personalnych . W efekcie tego we wrzeniu 2005 r . rzd Tymoszenko zosta przez prezydenta zdymisjonowany[41] . Nastpc liderki BJuT mianowano Jechanurowa, do ktrego przylgno okrelenie technokraty ze wschodniej Ukrainy . Oznaczao to, e nie odgrywa on istotnej roli politycznej by po prostu kandydatem moliwym do zaakceptowania przez wschodnioukraiskie elity polityczne, chtnie widzce wasnego przedstawiciela na stanowisku premiera (Flikke 2008, s . 384) . O tym, e zmiana premiera we wrzeniu 2005 r . bya wymierzona w Tymoszenko, wiadczy fakt, e w rzdzie Jechanurowa zmieniono jedynie siedmiu ministrw, podczas gdy pozostali w dalszym cigu piastowali swoje stanowiska . Kluczowym dokumentem, majcym ogromny wpyw na ostateczny rozpad pomaraczowej koalicji, byo memorandum podpisane przez dotychczasowych przeciwnikw politycznych: Juszczenk i Janukowycza . W zamian za moliwo utrzymania rzdu Jechanurowa (nie mia on co oczywiste poparcia BJuT) prezydent zobowizywa si do: 1) przyjcia tak zwanego prawa opozycyjnego regulujcego zasady obsadzania komisji w parlamencie; 2) ustanowienia specjalnej komisji do spraw prywatyzacji majtku pastwowego; 3) zapewnienia amnestii w sprawie nieprawidowoci podczas wyborw w 2004 r . Jednak nawet przyjcie memorandum nie zapobiego dalszej eskalacji konfliktu . Na pocztku 2006 r ., po zakoczeniu kryzysu gazowego, Rada Najwysza wyrazia Jechanurowowi wotum nieufnoci . Juszczenko w reakcji na t decyzj wycofa swj podpis z wrzeniowego memorandum oraz zlekceway decyzj parlamentu, ignorujc fakt dymisji premiera i okrelajc go w oficjalnych dokumentach mianem urzdujcego, ale pozakonstytucyjnego (Flikke 2008, s . 385) . Do wyborw parlamentarnych w 2006 r . przystpowano wic ponownie w blokach przedwyborczych (by to efekt przyjcia proporcjonalnej ordynacji), ale perspektywa
[41] Jak wskazuje Margarita M . Balmaceda, gwn przyczyn odwoania premier Tymoszenko byy niejasnoci zwizane z dziaalnoci jej zwolennikw w ukraiskim sektorze energetycznym (Balmaceda 2008, s . 123124) . Sam prezydent jako oficjaln przyczyn odwoania wskazywa konflikt midzy Tymoszenko a Poroszenk (Wojciechowski 2008, s . 266) .

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

213

System partyjny

zawizania jakiejkolwiek koalicji powyborczej wydawaa si nader odlega . Wyniki wyborw po raz kolejny dowiody wzgldnej stabilizacji ukraiskiego systemu partyjnego (do parlamentu dostay si jedynie partie lub bloki, ktre byy w nim ju obecne), ale sytuacja okazaa si patowa . Pomimo wygranej PR (32% gosw) nie dysponowaa ona wystarczajc wikszoci mandatw do tego, by mc samodzielnie utworzy rzd . Teoretycznie wikszo tak posiadaa pomaraczowa koalicja (cznie okoo 240 mandatw), ale wydarzenia ostatniego roku dowodziy, e BJuT, NU oraz SPU trudno zawrze jakiekolwiek porozumienie . Gdy Tymoszenko ogosia koniec rozmw w sprawie powoania nowego gabinetu, ale nie wskazaa adnych szczegowych rozwiza personalnych, PR postawia ultimatum, e w razie dalszego impasu jej liderzy rozpoczn negocjacje z pozostaymi ugrupowaniami, tak aby przeforsowa w Radzie Najwyszej wasnych kandydatw na stanowiska czonkw prezydium . Bezsmertny z NU zgosi wwczas wniosek o odroczenie sesji parlamentu, ale popara go jedynie poowa deputowanych BJuT . Ujawnienie wci trwajcego w obozie pomaraczowych konfliktu spowodowao przejcie Janukowycza do ofensywy . Zaczto prowadzi rozmowy z Morozem i ju 11 lipca 2006 r . lider SPU, dziki gosom PR, obj funkcj przewodniczcego parlamentu (Flikke 2008, s . 390) . W zamian za otrzymane stanowiska parlamentarne i rzdowe socjalici wraz z deputowanymi PR i KPU przegosowali wkrtce take poparcie dla nowego gabinetu Janukowycza . Warunkami sprzyjajcymi zawarciu porozumienia koalicyjnego okazay si zatem proporcjonalny system wyborczy oraz bdce jego efektem zmniejszenie liczby uczestnikw gry wyborczej na poziomie parlamentarnym (Tyszczenko 2007, s . 8687) . Mimo sukcesw koalicyjnych trudno uzna PR za parti zinstytucjonalizowan . Jej powstanie w 1997 r . byo odpowiedzi na zapotrzebowanie donieckich elit politycznych, ktre chciay mie wikszy wpyw na konfiguracj krajowej sceny politycznej . Pierwszym przewodniczcym PRWU zosta wczesny burmistrz Doniecka, Woodymyr Rybak . Partia w wyborach parlamentarnych w 1998 r . wystawia swoich kandydatw, ale w skali kraju uzyskali oni poparcie jedynie 0,9% wyborcw . Kilku z nich otrzymao jednak mandaty, odnoszc sukces w jednomandatowych okrgach wyborczych . Zdoali oni utworzy w Radzie Najwyszej frakcj Odrodzenie Regionw (Baa 2005, s . 6) . Poszukiwaniu odpowiedniej strategii organizacyjnej dla politycznej reprezentacji biznesowych potentatw regionu Donbasu mia w 2000 r . suy zjazd konsolidacyjny kilku niewielkich partii, ktre zdecydoway si poczy w ugrupowanie o nazwie Partia Regionalnego Odrodzenia Pracownicza Solidarno Ukrainy . W jej wadzach zasiedli m .in . Poroszenko oraz Rybak . 3 marca 2001 r . podjto decyzj o skrceniu nazwy zarwno samej partii, jak i parlamentarnej frakcji . Powstay wwczas odpowiednio Partia Regionw oraz frakcja Regiony Ukrainy . W 2002 r . do wyborw parlamentarnych ugrupowanie przystpio w ramach proprezydeckiej koalicji ZaJedU (Baa 2005, s . 6) .

214

Po sformowaniu rzdu przez Janukowycza delegaci na zjazd odbywajcy si 19 kwietnia 2003 r . zdecydowali o powierzeniu mu stanowiska przewodniczcego PR . Pozycja premiera jako szefa partii nie bya silna, gdy pozostae funkcje kierownicze take sprawowali znani politycy: przewodniczcym biura politycznego zosta Azarow, sekretarzem rady politycznej Andrij Kljujew, szefem rady wykonawczej PR Rybak (Baa, Goobucki, Jakuszyk 2005, s . 7) . Jak twierdz badacze ukraiskiej sceny politycznej, wbrew powszechnym oczekiwaniom dojcie PR do wadzy nie oznaczao pojawienia si w niej silnych tendencji instytucjonalizacyjnych . Przeciwnie, reprezentowane w niej poszczeglne grupy interesu jeszcze silniej zaczy rywalizowa o zasoby i przywileje waciwe partii wadzy . Przez to znaczco wzroso znaczenie kierownictwa, ktre speniao funkcj katalizatora wewntrznych konfliktw (Jakuszyk 2007, s . 35) . PR zacza by postrzegana jako partia skupiona wok lidera[42] od czasw, gdy w 2004 r . Janukowycz ogosi ch ubiegania si o urzd prezydenta . Ukraiscy badacze przytaczaj wyniki sondau przeprowadzonego przed wyborami parlamentarnymi w 2006 r ., ktre jednoznacznie wskazyway na to, e 80% respondentw deklarujcych gotowo oddania gosu na PR uzasadniaa ten fakt osobist sympati ywion wobec przewodniczcego . Autorzy ankiety podsumowuj to nastpujco:
rde poparcia elektoratu dla PR i W . Janukowycza na tym etapie w adnym razie nie warto poszukiwa w ideologii, a jedynie w osobowoci lidera partii (Baa, Goobucki, Jakuszyk 2005, s . 8) .

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

Siln personalizacj PR potwierdza take to, e zaraz po przegranej Janukowycza w wyborach prezydenckich w 2004 r . z frakcji parlamentarnej odeszo 13 deputowanych, co oznaczao, e poza skutecznym przywdc nie widzieli oni innych korzyci, dla ktrych mogliby w niej pozosta (Baa, Goobucki, Jakuszyk 2005, s . 30) . Wreszcie ostatecznym argumentem przemawiajcym za uznaniem PR za parti sabo zinstytucjonalizowan jest duy wpyw, jaki na ugrupowanie wywieraj organizacje zewntrzne . Najwikszym donatorem partii wci pozostaje Achmetow jego przedstawiciele kieruj zwykle sztabami wyborczymi PR, co sprzyja nieprawidowociom choby w procesie finansowania kampanii . Rwnie bliskie zwizki, zdaniem ukraiskich politologw, PR utrzymuje z koncernem Energo oraz Przemysowym Zwizkiem Donbasu (Baa, Goobucki, Jakuszyk 2005, s . 1720) .

[42] Jest to jak podkrelaj ukraiscy politolodzy tendencja charakterystyczna dla wszystkich partii politycznych wspczesnej Ukrainy . Ich apel wyborczy opiera si na liderach, a nie na programach czy ideologiach (por . Zenicki, Udowenko 2003, s . 333) .

215

8 . System wyborczy

Wybory w 1994 r . odbyy si na Ukrainie wedug zasad ordynacji wikszociowej . Jej uchwalenie poprzedzia parlamentarna debata, w ktrej ujawni si wyrany podzia na zwolennikw idei proporcjonalnoci oraz deputowanych opowiadajcych si za przyjciem reguy majoratu . Okazao si jednak, e najwikszego problememu nie stanowi sama formua, lecz kwestia tego, kto w kadym z wariantw prawa wyborczego uzyska prawo do nominacji kandydatw . Komunici uwaali, e system wikszociowy pozwoli zachowa wpywy strukturom lokalnym, ktre wska popularnych w danym okrgu dziaaczy, opozycjonici za (gwnie z Ruchu) woleli, by najwaniejsz rol odegray w elekcji partie polityczne, co zapewni moga jedna z formu proporcjonalnych (Sok 2007, s . 498) . Ostatecznie 450 deputowanych wybierano w jednomandatowych okrgach wyborczych, a do zdobycia mandatu wymagane byo poparcie bezwzgldnej wikszoci gosujcych . Mankamentem ordynacji by jednak zapis uzaleniajcy stwierdzenie wanoci wyborw od 50-procentowej frekwencji wyborczej . W efekcie tego podczas dwch pierwszych tur gosowania obsadzono na Ukrainie zaledwie 338 mandatw, w pozostaych za okrgach zdecydowano si na przeprowadzenie wyborw uzupeniajcych . O prawo wyborcze spierano si te w parlamencie przed kolejnymi wyborami . Za zachowaniem dotychczasowego systemu wikszociowego opowiadali si prezydent Kuczma oraz oligarchowie . Stanowisko takie nie mogo dziwi, gdy regua gosowania w jednomandatowych okrgach wyborczych sprzyjaa kandydatom bezpartyjnym, a takich gwnie popieray ukraiskie klany . Z kolei partie polityczne byy systemowi wikszociowemu niechtne, poniewa obnia on ich szanse na uzyskanie dobrego wyniku . Nie mona te wykluczy, e prezydent by ordownikiem systemu wikszociowego, gdy wiedzia, e utrudni on konsolidacj systemu partyjnego i spowoduje fragmentaryzacj sceny politycznej . Im za mniej efektywnie dziaaa Rada Najwysza Ukrainy, tym wiksz wadz dysponowa orodek prezydencki . Ostatecznie w ramach kompromisu Rada Najwysza 24 wrzenia 1997 r . ustalia, e wybory przeprowadzone zostan w wariancie mieszanym . Poow mandatw obsadzano zgodnie z formu proporcjonaln (za okrg wyborczy uznano obszar caego kraju), a poow w wariancie wikszociowym . Przy tym i w formule majoratu poczyniono zmiany: do uzyskania mandatu wystarczaa zwyka

216

wikszo gosw (nie byo wic potrzeby przeprowadzania drugiej tury wyborw) oraz zniesiono zasad uzalenienia wanoci wyborw od frekwencji wyborczej (Kisselyov, Flikke 2006, s . 5) . Uchwalenie ustawy nie zakoczyo jednak sporw dotyczcych jej wejcia w ycie . Podpisania ordynacji odmwi prezydent (jego przedstawiciele jako kompromisowy przedstawiali w parlamencie projekt przewidujcy system mieszany, ale w proporcji 75%25% na korzy segmentu wikszociowego), ponadto 109 deputowanych zaskaryo j do Sdu Konstytucyjnego . Groba weta prezydenckiego skonia Rad Najwysz do zaakceptowania 12 z 15 poprawek, ktre przedoy jej Kuczma (nie dotyczyy one kluczowych kwestii) i ostatecznie ustawa zostaa przez prezydenta podpisana . Natomiast Sd Konstytucyjny w lutym 1998 r ., a wic miesic przed wyborami, wyda wyrok, w ktrym stwierdza niezgodno ordynacji z konstytucj w okoo czterdziestu punktach, ale postanowi jednoczenie, e z uwagi na trwajc ju kampani elekcja odbdzie si wedug zasad uchwalonych w ustawie (Sok 2007, s . 508509) . Stao si wic jasne, e debata nad ordynacj wyborcz do ukraiskiego parlamentu bdzie kontynuowana . Postpujca konsolidacja frakcji politycznych w Radzie Najwyszej oraz wzmocnienie pozycji prezydenta sprawiay, e coraz wiksza liczba deputowanych Rady Najwyszej opowiadaa si za wprowadzeniem jednolitego systemu proporcjonalnego . Stanowczo sprzeciwia si temu Kuczma, ktry rozmaite wersje ordynacji wyborczych uchwalane przez parlament w kadencji 19982002 wetowa a piciokrotnie . adnego z tych prezydenckich sprzeciww Radzie Najwyszej nie udao si odrzuci z uwagi na brak wikszoci 2/3 gosw . Dopiero 30 padziernika 2001 r . parlament przyj kompromisow wersj prawa wyborczego (Sok 2007, s . 488489) . Zgodzono si na wikszo proponowanych przez prezydenta poprawek . Miay one na celu gwnie ograniczenie moliwoci zgaszania kandydatw w wyborach przez partie polityczne . Oglna formua gosowania to znaczy system mieszany pozostaa jednak niezmieniona . Zmiana strategii politycznej prezydenta Kuczmy po wyborach w 2002 r ., polegajca na odejciu od ochrony dotychczasowej prezydenckiej formy rzdw na rzecz ustanowienia reimu prezydencko-parlamentarnego, spowodowaa take zmian w ocenie obowizujcego prawa wyborczego . Tym razem to orodek prezydencki skonny by zgodzi si na uchwalenie ordynacji proporcjonalnej, ale tylko pod warunkiem uzyskania wikszoci konstytucyjnej potrzebnej do uchwalenia zmian w ustawie zasadniczej . 25 marca 2004 r . uchwalono nowe prawo wyborcze . Najwaniejszymi podmiotami elekcji miay sta si od nowego roku partie polityczne, ktre otrzymay wyczne prawo do zgaszania kandydatw na listach oglnokrajowych (ustawa przewidywaa rywalizacj kandydatw w jednym okrgu obejmujcym terytorium caego kraju) . Ustpstwem wobec frakcji proprezydenckich byo natomiast obnienie kaluzuli zaporowej z dotychczasowych 4% do 3% . Przy podziale mandatw postanowiono pozosta przy obowizujcej do tej pory metodzie Harea w wariancie najwikszych reszt (Sok 2007, s . 515517) .

Powrt polityczny Wiktora Janukowycza

217

Rozdzia V .

Wnioski kocowe

1 . Przebieg kariery politycznej

W wielu koncepcjach psychoanalitycznych rde efektywnoci przywdztwa politycznego lub przyczyn jego degeneracji poszukuje si ju we wczesnych relacjach zawizanych midzy rodzicami a dzieckiem, ktre w latach pniejszych zostao wybrane liderem politycznym . Dowiadczenia z dziecistwa zdaniem uczonych tego nurtu mog by pomocne w odpowiedzi na pytania, dlaczego kto sta si przywdc i w jaki sposb proces przywdztwa z jego udziaem bdzie przebiega . Istotnie, pewn zbieno mona zauway w sposobie wychowywania liderw, ktry czsto okrelali oni w pniejszych wspomnieniach mianem surowego, nierzadko odbywajcego si w niesprzyjajcych warunkach zewntrznych . Berisha urodzi si we wsi Viidol, niewielkiej grskiej miejscowoci na pnocy Albanii . Meiar przyszed na wiat w wielodzietnej rodzinie, a dziecistwo spdzi w maej Ladomerskiej Wiosce . Janukowycz urodzi si wprawdzie w przemysowym Jenakijewie, ale gdy mia dwa lata zmara jego matka, dlatego te pniejszy ukraiski premier wychowywa si u babki . Tylko w jednym przypadku autorzy opisujcy dziaalno polityczn lidera zwracaj uwag na jego silny zwizek emocjonalny z matk, co zdaniem wielu psychoanalitykw moe rzutowa na styl przywdztwa . Marian Leko pisze, e taka specyficzna relacja wydawaa si wystpowa w rodzinie Meiara . Jednak sowacki dziennikarz podkrela, e zwizek ten nie mia patologicznego charakteru . wiadczy moe o tym to, e pniejszy premier Sowacji podj dziaalno publiczn wbrew oficjalnym zakazom rodzicw (Leko 1996, s . 1314) . Trudno wic ostatecznie uzna emocjonalny zwizek z matk za czynnik determinujcy karier polityczn analizowanych liderw . Podobiestwa mona odnale w przypadku wyksztacenia wszystkich analizowanych liderw . Wprawdzie wybrali oni rne drogi zawodowe (Berisha lekarza, Meiar prawnika, Janukowycz inyniera mechanika), ale kady z nich szczyci si dyplomem studiw wyszych . Kady rwnie podkrela, e nauka bya dla niego w yciu bardzo istotna i dla niej w duej mierze decydowa si na opuszczenie rodzinnych stron . Spord analizowanych przywdcw tylko Berisha nie poprzesta na wyksztaceniu zdobytym w kraju specjalizacj kardiologiczn uzyska na uczelni francuskiej . Dwch liderw (Berisha i Janukowycz) legitymowao si tytuami

220

profesorskimi, cho w przypadku polityka ukraiskiego sposb jego nadania wywouje liczne kontrowersje[43] . Mniej istotne, cho interesujce i wymagajce pogbionych bada, wydaj si trzy inne podobiestwa: po pierwsze wszyscy analizowani przywdcy byli podobnej postury (mierzyli powyej 180 cm i mieli postawne sylwetki), po drugie Meiar i Janukowycz czynnie uprawiali sport (trenowali w modoci boks), po trzecie wszyscy przywdcy byli w podobnym wieku: najstarszy Meiar urodzi si w roku 1942, nastpnie w roku 1944 Berisha i w roku 1950 Janukowycz . Patrzc z perspektywy marketingu politycznego, wszystkie trzy czynniki dziaay na korzy liderw ukazyway (mimowolnie) ich determinacj i wol walki, a jednoczenie (zwaszcza wygld zewntrzny i wiek) budziy respekt . Powysze porwnanie liderw wskazuje wic na to, e o ile niezalene od nich warunki otoczenia, w ktrych wychowywali si i dorastali (takie jak np . wpyw rodziny), nie determinoway ich przyszych rl przywdczych, o tyle zbieno w podejmowanych samodzielnie pierwszych yciowych aktywnociach (takich jak wybr zainteresowa czy zdobycie wyksztacenia) kae przypuszcza, e od najmodszych lat starali si oni wybiera te drogi rozwoju, ktre budoway w nich siln potrzeb wadzy . Pierwsze sukcesy Berishy, Meiara i Janukowycza nie byy spektakularne . Pomimo sprzyjajcych okolicznoci (wysokiego poparcia sondaowego i konsolidacji ugrupowa politycznych, ktre reprezentowali) adnemu z nich nie udao si sformowa wikszoci pozwalajcej na samodzielne stworzenie rzdu . Mona nawet mwi o swoistym pechu w Albanii i na Sowacji do uzyskania wikszoci parlamentarnej zabrako partiom kierowanym przez analizowanych liderw pojedynczych mandatw . Wizao si to jednak z koniecznoci poszukiwa partnerw koalicyjnych, co z kolei nakadao na proces przywdztwa liczne ograniczenia . Suszne natomiast wydaje si wyodrbnienie trajektorii sinusoidalnej jako jednej z moliwoci przebiegu procesu przywdztwa . cieki karier analizowanych liderw byy bowiem tosame, a punkty przeomu okazyway si mie podobny charakter . Zauway naley take, e pomimo wzrastajcego poziomu poparcia w pierwszym etapie karier analizowanych politykw ju wwczas przeywali oni mikroupadki, ktre pozwalay nabiera dowiadczenia politycznego: Berisha przed odniesieniem pierwszego sukcesu politycznego przegra walk o przewodnictwo w partii oraz wybory parlamentarne w 1991 r . Meiar, opuszczajc w atmosferze skandalu VPN, musia rwnie zrezygnowa ze stanowiska sowackiego premiera . Janukowycz dugo z kolei nie mg stan na czele ugrupowania, ktre stanowio jego parlamentarne zaplecze .
[43] Publiczna obrony dysertacji doktorskiej Janukowycza zatytuowanej Zarzdzanie rozwojem infrastruktury wielkiego regionu przemysowego odbya si w Instytucie Bada EkonomicznoPrawnych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy w Kijowie . Dziennikarze szydzili jednak, e tylko fatalny jzyk dysertacji wskazywa na to, e Janukowycz napisa j sam . Fakt ten znajdowa mia potwierdzenie w tym, e zarwno studenci, jak i czonkowie kadry Instytutu nigdy nie widzieli doktoranta na jakichkolwiek zajciach (Wiktorowycz 2006) .

221

2 . Kompetencje polityczne

Istotnym czynnikiem wpywajcym na przebieg karier politycznych Berishy, Meiara i Janukowycza, byo dostrzeenie przez nich tego, jak wan rol w przywdztwie odgrywa proces kreowania wizerunku lidera . Jednak stopie zaangaowania przywdcw w organizacj kampanii wyborczych nie zawsze znajdowa odzwierciedlenie w wyniku wyborczym osignitym przez ugrupowanie, na czele ktrego stali (zob . tab. 22) .
Tabela 22. Skuteczno poszczeglnych kampanii wyborczych przed elekcjami parlamentarnymi Lider polityczny S . Berisha V . Meiar W . Janukowycz
rdo: opracowanie wasne .

Kampanie nieskuteczne (partia nie osiga najlepszego wyniku) 1991, 1997 1998, 1999 2004, 2007

Kampanie skuteczne (partia wygrywa wybory) 1992, 1996, 2005 1992, 1994 2002, 2006

Niestabilno rodowiska politycznego wymagaa od liderw dokonywania nieustannej oceny sytuacji i biecego korygowania zaakceptowanych wczeniej strategii . Wydaje si, e zwaszcza w przypadku przywdztwa o trajektorii sinusoidalnej umiejtno adapatacji do zastanych warunkw oraz trafno w wyborze momentu rozpoczcia powtrnej politycznej ofensywy byy podstawowymi czynnikami sprzyjajcymi udanemu powrotowi do wadzy . Rezerwuar metod, za pomoc ktrych liderzy konkurowali ze swoimi przeciwnikami, by nader bogaty, ale ich wykorzystanie nioso ze sob spore ryzyko . Prowokacje przykadowo wymagay przewidzenia reakcji przeciwnika oraz skutecznego odparcia kontrataku (jeli taki nastpowa) . Obstrukcje, polegajce na utrudnianiu lub hamowaniu aktywnoci przeciwnika politycznego, trzeba byo umiejtnie uzasadnia po to, by potencjalni wyborcy nie oskaryli stosujcego t metod o bezczynno (w przypadku bojkotu), czy te o dziaanie na szkod interesu pastwa .

222

Zastraszenie, majce na celu sprowokowanie przeciwnika do okrelonego dziaania za pomoc groby wymierzenia kary, mogo wywoa wraenie pragnienia zemsty . Wreszcie ostatnia z wykorzystanych metod, rebus sic stantibus[44], wymagaa od przywdcy zdolnoci wytumaczenia zmiany swoich pogldw, tak by ta zmiana odebrana zostaa jako logiczna i naturalna . Analiza poszczeglnych przypadkw liderw stanowi take dowd potwierdzajcy hipotez, e posiadanie przez przywdc politycznego kompetencji umieszczonych na wszystkich trzech poziomach skali Hughesa, Ginetta i Curphyego sprzyja jego powrotowi na zajmowane wczeniej stanowisko wadcze . W przypadku umiejtnoci pokierowania zadaniem kluczowe okazao si zarwno pene zaangaowanie lidera i jego otoczenia w wykonywan prac, jak i umiejtna (wzgldnie obiektywna) ewaluacja osignitych efektw . Nie ulega wtpliwoci, e kady z analizowanych przywdcw zdawa sobie spraw z istotnoci prowadzenia skutecznych dziaa marketingowych sprzyjajcych osigniciu dobrego wyniku wyborczego, dlatego te aden z nich nie waha si korzysta z pomocy profesjonalnych doradcw (czsto najlepszych wiatowych specjalistw) . W przypadku za niepowodzenia liderzy wycigali stosowne wnioski, spord ktrych najwaniejszym byo uwiadomienie sobie koniecznoci uniwersalizacji przekazu wyborczego . Taki zabieg, z powodzeniem stosowany w kolejnych kampaniach, okazywa si czsto kluczem do ponownego sukcesu . Trudniej byo liderom rozwija umiejtnoci zwizane z kierowaniem ludmi i budowaniem relacji . Meiara opisuje si wprawdzie jako utalentowanego oratora, ktry w trakcie wystpie publicznych w naturalny i niewymuszony sposb zdobywa sympati suchaczy, ale takiej zdolnoci nie mieli u progu swych karier ani Berisha, ani Janukowycz . Tym, co czyo obu przywdcw, bya jednak wytrwaa praca nad sposobem komunikowania si ze zwolennikami, skutkujca w przypadku lidera albaskiego swoist aktywizacj talentu oratorskiego w kolejnych latach sprawowania wadzy, natomiast w przypadku lidera ukraiskiego nabyciem technicznej wprawy w publicznym wystpowaniu . Kompetencje zwizane ze zdolnoci adaptacji do zmieniajcych si okolicznoci byy mocn stron analizowanych liderw . Badanie wykazao, e Berisha, Meiar i Janukowycz doskonale opanowali sztuk prowadzenia gry politycznej i unieszkodliwiania przeciwnikw politycznych wszelkimi moliwymi sposobami (czsto uznawanymi za nieetyczne) . Jednak cen, ktr czsto pacili za wprowadzenie korekt do przyjtej wczeniej strategii politycznej, byo odejcie od prezentowanej ideologii czy symboliczne podanie rki dotychczasowemu wrogowi .
[44] Rebus sic stantibus ac . Poniewa sprawy przybray taki obrt doktryna prawnicza zezwalajca na zmian pierwotnego stosunku zobowizaniowego ze wzgldu na nieoczekiwan zmian stosunkw spoecznych, towarzyszcych powstawaniu tego zobowizania . Tu uywam jej metaforycznie na okrelenie sytuacji, w ktrej liderzy zmian warunkw zewntrznych tumacz odejcie od swoich wczeniejszych zobowiza sojuszniczych .

Wnioski kocowe

223

Kompetencje polityczne

Warto zauway w tym miejscu, e wszyscy liderzy zdoali powrci na swoje stanowiska, wykorzystujc ten sam schemat dziaania: 1 . podsycali atmosfer kryzysu w obozie oponentw sprawujcych aktualnie wadz; 2 . doprowadzali do jego rozbicia; 3 . osigali kompromis z jedn z frakcji rozamowcw; 4 . wykorzystywali w powikszony potencja do zdobywania kolejnych gosw parlamentarnych, dziki ktrym mogliby powrci do sprawowania wadzy . Analiza ostatniego poziomu kompetencyjnego dowodzi zatem, e nie tylko zdolno adaptacji, ale take umiejtno strategicznego mylenia byy cechami wyrniajcymi analizowanych liderw .

224

3 . Styl przywdztwa

Wnioski kocowe

W przypadkach Berishy, Meiara i Janukowycza daa si zauway wyrana dominacja autorytarnego stylu przywdztwa . Nawet jeli niektrzy wsppracownicy liderw wspominali o naradach, negocjacjach czy konsultacjach inicjowanych przez przywdcw, okrelali je mianem spotka zrutynizowanych, odbywanych pro forma, wzgldnie obliczonych na wywoanie pozytywnego wraenia u odbiorcw . Wszyscy analizowani liderzy decyzje najchtniej podejmowali jednoosobowo i wymagali przy tym bezwzgldnego podporzdkowania . Berisha, Meiar i Janukowycz czsto kierowali si tzw . intuicj polityczn, ale z opisw ich dziaalnoci wyania si take obraz politykw pracowitych i niezwykle starannych (czsto nazbyt skrupulatnych) w wypenianiu swych obowizkw . Kady z przywdcw w ich mniemaniu wanie owej pracowitoci zawdzicza due poparcie spoeczne i wadz, ktr sprawowa . To, e analizowanym liderom udao si powrci na relewantne stanowiska polityczne, kae zakwestionowa powszechn w teorii przywdztwa tez o efemerycznoci czy niepowtarzalnoci charyzmy (zob . Tarifa 1998, s . 108; Topolski 1996, s . 23) . Okazao si bowiem, e ponown szans na przejcie wadzy, po uprzednim kryzysie przywdczym, moe dosta od zwolennikw tylko ten polityk, ktry potrafi ich przekona nie tylko do swoich pogldw, ale take do tego, e mimo wczeniejszej poraki warto go nadal popiera . Zdaniem wielu badaczy zjawiska przywdztwa politycznego destrukcyjne determinanty stylu przywdczego prowadz czsto do nieefektywnoci przywdztwa . Innymi sowy, w systemie demokratycznym lider prezentujcy zachowania destrukcyjne, niezgodne z powszechnie obowizujcymi normami spoecznymi, musi liczy si z tym, e do szybko moe utraci poparcie swoich zwolennikw . Zaobserwowane w przypadku analizowanych liderw zachowania paranoiczne, agresywne, narcystyczne i ryzykanckie nie pozwalaj potwierdzi tej hipotezy . To, e kady z opisywanych przywdcw zdoa powrci na zajmowane wczeniej stanowisko, wiadczy o tym, e destrukcyjne determinanty stylu przywdztwa nie musz wcale wpywa na efektywno tego procesu . Mona wrcz stwierdzi istnienie odwrotnej zalenoci: destrukcyjne determinanty stylu przywdztwa nie tylko nie przeszkadzaj w odbudowie kredytu zaufania, ale w niektrych przypadkach wrcz w tym pomagaj, poniewa kreuj w powszechnej wiadomoci wizerunek polityka twardego i nieustpliwego .

225

4 . Mitologia przywdztwa

Okazuje si, e powracajcy na relewantne stanowiska liderzy polityczni stosowali zabiegi retoryczne suce wykreowaniu wizerunku dominatora, a wykorzystywali do tego gwnie patriarchalny mit ojca narodu . Jednoczenie z rwnie wielkim zaangaowaniem prbowali uzasadni swj kryzys przywdczy dziaalnoci wrogich si, czynic z siebie ofiar spiskw, zakulisowych gier, nieuczciwych metod walki politycznej, czyli de facto przyjmujc na siebie rol jednostki ulegajcej dominacji . Tylko w tym paradoksalnym poczeniu roli przywdcyojca i przywdcyofiary widzie naley zbieno kreowanego przez analizowanych liderw tekstu politycznego . Jeli chodzi o kreowanie wizerunku wroga wsplnoty, to warto zwrci uwag na wysok zaleno tego aspektu dziaalnoci przywdcw od uwarunkowa i kontekstw kulturowych . O ile we wszystkich przypadkach posugiwano si przykadami wiadczcymi o negatywnej postawie poszczeglnych uczestnikw rodowiska midzynarodowego wobec reprezentowanych przez liderw pastw, o tyle kwestia mniejszoci narodowej poruszana bya jedynie przez tych politykw, ktrzy mieli wiadomo istnienia w spoeczestwie gboko zakorzenionych antymniejszociowych postaw (tj . Berish i Meiara) . W jzyku wystpie publicznych kreacja wroga w postaci mniejszoci narodowych znajdowaa swj wyraz w zarzutach o rzekomym deniu przez ich przedstawicieli do rewizji granic . Kada forma uprzywilejowania danej mniejszoci miaa by krokiem na drodze do tego celu, naleao j zatem w dowolny moliwy sposb potpia . Szczeglnie silnie kwesti t akcentowali politycy w krajach, ktrych stosunki z ssiadami okrelano jako napite wanie w Albanii i na Sowacji . Walczc o prawa do rwnouprawnienia Rosjan, jako najwikszej mniejszoci na Ukrainie, problemw tych stara si za unika w przemwieniach Janukowycz . Take wrogowie wewntrzni zdefiniowani zostali w kontekcie najbardziej ywotnych podziaw politycznych . Tam, gdzie podzia sceny politycznej wyznaczony zosta przez historyczn o komunizmantykomunizm (w Albanii i w mniejszym stopniu na Sowacji), skuteczne okazywao si etykietowanie przeciwnikw politycznych jako agentw lub postkomunistw; tam, gdzie taka o nie istniaa (Ukraina), kreowano podzia nacjonalicikosmopolici, wykorzystujc jednak w tym celu take metod dyskredytacji historycznej .

226

Wrogowie wewntrzni kreowani przez analizowanych liderw przedstawiani byli gwnie jako ci, ktrzy hamuj proces reform poprzez prowadzenie dziaa niezgodnych z prawem (metafora sabotaystw), lub te jako ci, ktrzy za wszelk cen staraj si doprowadzi do restytucji dawnego systemu zapewniajcego poczucie bezpieczestwa oraz ekonomiczny dobrobyt jego funkcjonariuszom (metafora agentw) . Zgodnie z klasyfikacj metod dyskredytacji przeciwnikw politycznych zaproponowan przez Karwata (2006, s . 246258), pierwsza grupa dyskredytowana bya prawnie, druga historycznie .

Wnioski kocowe

227

5 . Stan demokracji

Lata 19891991 powszechnie uwaa si za okres graniczny pomidzy upadkiem systemw komunistycznych w Europie rodkowej i Wschodniej a pocztkiem budowy systemw demokratycznych wzorowanych na pastwach Europy Zachodniej . O ile jednak transformacja w wskim znaczeniu (rozumiana jako zastpienie jednej formy ustroju inn, ale tylko w sensie formalnym) dokonaa si we wszystkich krajach regionu w zblionym czasie, to transformacja w znaczeniu szerokim (pojmowana jako konsolidacja regu demokratycznych w codziennej praktyce ycia politycznego) nie przebiegaa w analizowanych pastwach w podobny sposb . Przyczyn tego stanu rzeczy upatrywa naley w wielu czynnikach . Szczegln uwag pord nich zwracaj: kontekst historyczny (czy dany kraj mia ju za sob dowiadczenia demokratyczne; jak dugo walczy o suwerenno), ekonomiczny (czy w danym kraju w epoce dominacji partii komunistycznej miay miejsce procesy liberalizacyjne) oraz kulturowy (jak silnie w danym kraju daje si odczu sympatie obywateli do postaw autorytarnych; czy istnieli w przeszoci przywdcy, ktrzy wyznaczyli wzorzec sprawowania tej funkcji) . Niewspmierno procesw demokratyzacyjnych w Europie rodkowej i Wschodniej znalaza w politologii swj wyraz w teoriach autorw konceptualizujcych tak zwane hybrydalne modele demokracji (czyli formy porednie midzy idealn form autorytaryzmu a idealn form ustroju demokratycznego) . Przyczynkiem do weryfikacji dotychczasowych tez tranzytologii sta si gony artyku Thomasa Carothersa poddajcy w wtpliwo, zakadan dotychczas a priori, konieczno zainstalowania systemu demokratycznego jako warunku zakoczenia kadej tranzycji (Carothers 2002) . Ju zreszt kilka lat wczeniej wgierski politolog, Atilla gh, zakadajc niemono osignicia w krtkim czasie idealnych warunkw konsolidacji demokracji, wyrni jej niedoskonae formy: 1) demokracje formalistyczne (charakteryzujce si niskim poziomem rywalizacyjnoci elit poczonym z wysokim stopniem mobilizacji spoecznej); 2) demokracje elitystyczne (z wystpujcym w nich wysokim poziomem rywalizacyjnoci elit i niskim stopniem mobilizacji spoecznej); 3) partitokracje (z charakterystyczn monopolizacj przez partie sceny politycznej oraz prb niedopuszczenia do powstania i funkcjonowania innych organizacji spoecznych); 4) tyranizujce wikszoci (z waciwym im brakiem

228

respektowania przez zwycizcw wyborw interesw konkurentw politycznych) (gh 1998, s . 1113[45]) . Marzena Cichosz, prbujc przyporzdkowa poszczeglne pastwa Europy rodkowej i Wschodniej do wyrnionych w ten sposb form demokracji, okrelia Albani demokracj elitystyczn, Sowacj tyranizujc wikszoci, a Ukrain demokracj formalistyczn (Cichosz 2006, s . 64) . Nie spierajc si o suszno takich kategoryzacji, warto podkreli, e analizowane kraje zostay zaliczone do trzech rnych form reimw, ktre byy efektem transformacji ich systemw politycznych . Wyniki bada potwierdzaj zrnicowane tempo konsolidowania demokracji w poszczeglnych krajach regionu . Najgorzej w zestawianiu wypada Ukraina, ktrej w ogle nie zalicza si do krajw demokratycznych z uwagi na wysoki poziom akceptacji systemowej dla czynnikw dyskryminacyjnych, wcznie ze stosowaniem bezporednich form przemocy i amaniem praw czowieka . Nieco lepszy wizerunek ma Albania, ktr okrelono mianem demokracji wyborczej, co oznacza, e w przypadku wszystkich zmiennych osigna lepsze wyniki ni kraje niedemokratyczne, ale w kadym przypadku byo to minimalne przekroczenie progw granicznych pozwalajcych mwi o danym pastwie w kategoriach demokracji liberalnej . Z kolei Sowacja znalaza si w gronie krajw o ustabilizowanej demokracji, cho w niektrych punktach wci odbiegajcej od zachodnioeuropejskich standardw . Pomimo braku potwierdzenia oglnej hipotezy o zalenoci prawdopodobiestwa wystpowania powrotw politycznych ze stanem demokracji warto jednak podkreli kilka czstkowych korelacji, ktre ujawniy si podczas analizy danych . Po pierwsze, w porwnaniu z krajami zachodniej demokracji obywatele analizowanych pastw deklaruj wyjtkowo niskie poczucie odpowiedzialnoci za wasny los, rwnie niskie zaufanie do innych oraz nad wyraz wysoki poziom solidarnoci spoecznej . Potwierdza to moe psychologiczn hipotez racjonalizacji zapoyczonej, zgodnie z ktr spoeczestwo skonne jest zaangaowa si w proces przywdztwa, jeli tylko lider zaoferuje rozwizania zdejmujce ciar odpowiedzialnoci za wasne dziaania z poszczeglnych jednostek . Analiza tekstu politycznego kreowanego przez Berish, Meiara oraz Janukowycza wskazuje wyranie, e ten typ apelu odwoujcego si do poczucia wsplnotowoci oraz silnego zaangaowania pastwa w rozwizywanie problemw obywateli dominowa w wystpieniach przywdcw . By moe wic racjonalizacja zapoyczona nie tylko obnia krytycyzm spoeczny wobec przywdcw politycznych umiejtnie wykorzystujcych zaobserwowane korelacje, ale jest take powodem, dla ktrego obywatele wol popiera osob znan i politycznie dowiadczon (choby miaa za sob kryzys przywdczy), anieli samemu ponosi odpowiedzialno za swoj sytuacj ekonomiczn i spoeczn .
[45] Tumaczenia nazw hybrydalnych form demokracji pozostawiono w formie zaproponowanej przez Cichosz (2006, s . 64) .

Wnioski kocowe

229

Stan demokracji

Po drugie, w analizowanych krajach zaobserwowa mona zarwno niski poziom motywacji politycznej (potwierdzajcy si zreszt take w badaniach frekwencji wyborczej w poszczeglnych elekcjach), jak i ekstremalnie niskie zaangaowanie obywateli w ycie spoeczne . Indeks mierzcy natenie drugiej zmiennej nie przekracza 10%, podczas gdy w Szwecji wynosi on 24%, a w USA 52% . Mona tym samym domniemywa, e i wiadomo polityczna, i wiedza o procesach politycznych, ktre zawsze stanowi efekt nabywanego dowiadczenia politycznego, nie s optymalne dla dokonywania racjonalnych wyborw . Nie interesujc si sfer polityki oraz nie angaujc si w dziaania na rzecz wasnej spoecznoci, obywatele mniejsz wag przywizuj do tego, kto si tymi sferami ycia publicznego bdzie zajmowa . W efekcie po raz kolejny gotowi s powierzy relewantne stanowisko politykowi, ktry ju raz si na nim nie sprawdzi . Po trzecie, tradycja poszczeglnych pastw regionu wskazuje jednak na znaczenie wzorca sprawowania przywdztwa wykreowanego w latach poprzednich . Wzorce te rni si znaczco od siebie podczas gdy w Albanii i na Ukrainie dominoway rzdy dyktatorw (autorytarny typ kultury politycznej), czechosowaccy liderzy budowali swoje pozycje polityczne w oparciu o moralny autorytet i dyplomatyczne umiejtnoci . Wart podkrelenia jest jednak fakt, e jeli potraktowa przywdztwo jako proces przenoszcy pewne znaczenia i powielajcy pewne archetypy z przeszoci jak sugeruje to w swojej koncepcji przywdztwa symbolicznego chociaby Bohdan Szklarski (2006, s . 122) analiza zachowa liderw powracajcych do wadzy potwierdza istnienie takiego fenomenu . Poziom upartyjnienia pastwa (zawaszczania instytucji pastwowych przez partie polityczne) w analizowanych przypadkach uzna naley za wysoki . W kadym z krajw byo ono wprawdzie uwarunkowane rozmaitymi czynnikami, nie ulega jednak wtpliwoci, e wystpowao wszdzie tam, gdzie powrt polityczny mia miejsce . Istnieje co najmniej kilka moliwych wyjanie tego fenomenu . Po pierwsze, zawizywanie sieci wspzalenoci i wzajemnych zobowiza sprzyja uzalenieniu od osoby lidera (a tym samym od jego zaplecza politycznego) interesw wielu grup spoecznych oraz ekonomicznych, ktrym nawet w razie kryzysu przywdczego zalee bdzie na odtworzeniu status quo, co oznacza w praktyce powrt przywdcy na zajmowanie wczeniej stanowisko . Po drugie, sytuacja, w ktrej kwestie zalenoci ekonomiczno-politycznych nie s przejrzyste, nie sprzyja zwikszaniu wiadomoci politycznej obywateli . Wrcz przeciwnie moe rodzi w nich przekonanie, e jakiegokolwiek wyboru politycznego by dokonali, i tak nie bdzie mia on wpywu na styl uprawiania polityki czy te na zakres regulacji prawnych majcych w zaoeniu zwiksza poziom transparentnoci dziaa na styku biznesu i polityki . Powysze obserwacje uprawniaj do wysnucia ostatecznego wniosku, e im wikszy jest zakres zawaszczenia pastwa przez parti polityczn lidera, ktry chciaby powrci na zajmowane wczeniej stanowisko, tym wiksze jest prawdopodobiestwo, e przedsiwzity przez niego plan powiedzie si .

230

6 . Forma rzdw

Wnioski kocowe

Potwierdzenie w badaniu znalaza hipoteza o istnieniu zalenoci midzy instytucjonalnym otoczeniem a osobowoci lidera politycznego sprawujcego aktualnie wadz . Wyraa si to w nieadekwatnoci ocen normatywnych w stosunku do opinii o faktycznym zakresie posiadanej przez poszczeglnych politykw wadzy . Przykadowo ograniczenie uprawnie prezydenta Albanii w 1998 r . nie byo ograniczeniem znaczcym, a mimo to w literaturze odnotowuje si je jako wyznacznik odejcia od modelu semiprezydenckiego na rzecz modelu parlamentarnego . Nie sposb nie zauway, e zmiana o charakterze konstytucyjnym zbiega si w tamtym czasie z zastpieniem autorytarnego stylu prezydentury stylem koncyliacyjnym . Podobnie transformacja formy rzdw w ukraiskim systemie politycznym dokonana w 2004 r . w wietle wartoci liczbowych nie moe by uznana za zmian znaczc . I tutaj rwnie ch odejcia ustawodawcw od koncepcji silnej wadzy prezydenta w duej mierze potwierdzi do kompromisowy (zwaszcza wobec PR) styl sprawowania prezydentury (warunkowany sab pozycj polityczn jego zaplecza) przez Juszczenk . Sowacka zmiana formy rzdw z lat 19992001 majca charakter odmienny od dwch poprzednich (chodzio w niej o zwikszenie uprawnie prezydenta) w praktyce okazaa si niezauwaalna z uwagi na koncyliacyjny styl prezydentury Rudolfa Schustera i wycofany styl prezydentury Ivana Gaparovia . Wyranie zaznaczy zatem naley, e politologiczna analiza dziaalnoci publicznej poszczeglnych liderw nigdy nie moe ogranicza si jedynie do warstwy normatywnej, powinna raczej polega na ukazaniu wzajemnych zalenoci pomidzy prawnymi ograniczeniami wadzy a pragmatyk rzdzenia . Warta odnotowania jest umiejtno zlokalizowania przez liderw tych miejsc w instytucjonalnej przestrzeni systemu politycznego, ktre daway szans na samodzielne rzdzenie . Wszystkie analizowane powroty polityczne miay bowiem charakter podtrzymujcy oznaczay zajcie stanowiska o aktualnie najszerszym moliwym zakresie uprawnie i wadzy . Berisha zacz zabiega o objcie funkcji premiera w sytuacji, gdy uchwalenie nowej konstytucji ograniczyo zakres uprawnie prezydenta; Meiar za kadym razem walczy o stanowisko premiera, nie zwracajc uwagi na symboliczn do 1999 r . prezydentur; Janukowycz natomiast aspirowa do objcia funkcji premiera po zmianie konstytucji gwarantujcej mu wiksz niezaleno od prezydenta .

231

Forma rzdw

W niniejszej analizie nie znajduje potwierdzenia hipoteza, jakoby starania o powrt na relewantne stanowisko polityczne charakterystyczne byy jedynie dla formy rzdw zakadajcej skupienie wadzy w rkach premiera . Powroty zdarzay si bowiem w krajach o ustabilizowanej pozycji formalnej szefa gabinetu ministrw (Sowacja), jak i w pastwach, w ktrych zakres wadzy premiera podlega fluktuacji (Albania, Ukraina) . We wszystkich analizowanych przypadkach powroty polityczne, oznaczajce objcie stanowiska charakteryzujcego si szerokim zakresem wadzy, dotyczyy funkcji premiera . Do ciekawego wniosku prowadzi te obserwacja roli premiera w okresie latencji analizowanych przywdcw: za kadym razem zajmujcy stanowisko szefa rzdu wyposaeni byli w duy zakres kompetencji w sensie normatywnym, natomiast ich rola polityczna okazywaa si co najmniej niestabilna . Wreszcie porwnanie pozycji politycznej liderw sprawujcych wadz w pierwszym okresie z pozycj polityczn po ponownym przejciu wadzy wyranie pokazuje, e liderzy polityczni, ktrzy powracaj na stanowiska, przede wszystkim kreuj swoj siln pozycj polityczn, niekoniecznie za instytucjonaln (por . tab. 23) .

Tabela 23. Pozycja ustrojowa i polityczna premierw Albanii, Sowacji i Ukrainy w kontekcie przywdztwa S . Berishy, V . Meiara i W . Janukowycza I okres sprawowania wadzy Pozycja ustrojowa S . Berisha* V . Meiar W . Janukowycz Saba Silna Saba Pozycja polityczna Silna Silna saba Saba Okres latencji Pozycja ustrojowa Silna Silna Saba silna Pozycja polityczna Formalnie silna, faktycznie saba Saba Saba II okres sprawowania wadzy Pozycja ustrojowa Silna Silna Silna Pozycja polityczna Formalnie saba, faktycznie silna Formalnie saba, faktycznie silna Formalnie saba, faktycznie silna

* w czasie I okresu sprawowania wadzy by prezydentem . rdo: opracowanie wasne .

Przypisa naley to zapewne zdobytemu ju raz dowiadczeniu wszyscy przywdcy tracili za pierwszym razem swoje stanowiska ze wzgldu na spadek popularnoci i osabienie pozycji politycznej, a nie z powodu uwarunkowa instytucjonalnych . Berisha stan w 1997 r . w obliczu buntu w armii oraz ewentualnoci kilkuletniej koabitacji (byo to znaczce pogorszenie pozycji politycznej, zwaywszy na fakt dotychczasowego sprawowania prezydentury przy ulegym rzdzie i absolutnej wikszoci parlamentarnej); pozycja Meiara na przeomie 1993 i 1994 r .

232

ulega pogorszeniu z uwagi na wewntrzpartyjn krytyk oraz opuszczenie gabinetw przez dotychczasowych koalicjantw; pozycja Janukowycza za w czasach pierwszego premierostwa bya saba, poniewa szefem rzdu pozostawa on dziki poparciu Kuczmy, a jego zaplecze parlamentarne nie naleao do najsilniejszych . Wydaje si, e bazujc na tych dowiadczeniach, przywdcy budowali swoj siln pozycj polityczn w drugim okresie sprawowania wadzy, i co moe wyda si najistotniejsze czynili to, opierajc si wycznie na wasnym autorytecie . Czsto bowiem uwarunkowania instytucjonalne nie pozwalajay okrela ich pozycji jako silnej . Berisha na przykad powrci do wadzy, tworzc w 2005 r . rzd koalicyjny (formalnie uznaje si taki wariant za osabiajcy pozycj premiera), ale z uwagi na dwubiegunowo rywalizacji mg liczy na trwae poparcie ze strony mniejszych prawicowych ugrupowa parlamentarnych, ktrych jedyn szans przetrwania pozostawaa wsppraca z PD . Meiar, zawizujc niezbien programowo koalicj z SNS i ZRS, uzyskujc w zamian jedynie nieznaczn wikszo gosw w parlamencie, take zajmowa do sab pozycj wszak zarzdzanie minimalnie zwycisk koalicj polega gwnie na sprawnym prowadzeniu przetargw koalicyjnych przy niewielkiej moliwoci realizowania sztandarowych hase politycznych . Podobnie byo w sytuacji Janukowycza: zawarta z jednej strony z socjalistami koalicja parlamentarna, z drugiej za strony kompromis osignity z obozem prezydenta Juszczenki, pozwoliy wprawdzie powrci liderowi PR na stanowisko premiera, ale jednoczenie zapowiaday osabienie jego pozycji politycznej .

Wnioski kocowe

233

7 . System partyjny

Opis ewolucji systemu partyjnego wskazuje na to, e analizowani liderzy dyli do zamykania scen politycznych i eliminowania z nich partii maych . Z du doz prawdopodobiestwa stwierdzi naley, e za najbardziej komfortow przywdcy uznawali sytuacj, w ktrej mierzy musz si z jednym silnym przeciwnikiem politycznym (Demianczuk 2006, s . 119) . Jednak przegld danych ilociowych obrazujcych stan zaawansowania rozwoju poszczeglnych systemw partyjnych kae zakwestionowa hipotez, jakoby politykom zamiar kartelizacji systemu partyjnego si powid . Z uwagi na do du fragmentaryzacj analizowanych systemw partyjnych we wszystkich przypadkach due znaczenie mia potencja koalicyjny ugrupowania politycznego . Poniewa partie Berishy, Meiara oraz Janukowycza byy organizacjami silnie spersonalizowanymi, ostateczny sukces i ewentualny powrt na stanowisko wadcze zalea gwnie od umiejtnoci prowadzenia przez liderw negocjacji z konkurentami z mniejszych ugrupowa parlamentarnych . Warto przypomnie, e Berisha mg w 2005 r . zosta premierem gwnie dziki porozumieniu przedwyborczemu z PR, Meiar po raz trzeci obj tek premiera, zawizujc koalicj z niewielkimi ZRS i SNS, a Janukowycz musia w 2007 r . szuka dla siebie poparcia w ugrupowaniach dysponujcych ledwie kilkudziesicioma mandatami (na przykad w KPU) . Przypadkiem problematycznym pozostaje w kontekcie analizy poparcia udzielanego partiom nowym powrt Meiara na Sowacji . Po pierwsze dlatego, e trudno odnie ten fakt do procesu ewolucji systemu partyjnego po 1992 r . wydarzy si on na samym pocztku analizowanego okresu (pierwsze badanie zmiennoci zachowa elektoratu dotyczy dopiero wyborw z 1994 r ., czyli wyborw, po ktrych lider HZDS ponownie zosta wybrany premierem) . Po drugie i chyba bardziej istotne powrt ten wydarzy si przy skrajnie wysokim poparciu udzielonym partiom nowym . Zyskay one cznie 45% gosw . Czy zatem przypadek sowacki obala tez o istnieniu korelacji pomidzy niewielkim poparciem uzyskiwanym przez partie nowe a szans lidera na powrt polityczny? Dwie przesanki nie pozwalaj na tak postawione pytanie odpowiedzie twierdzco . Po pierwsze, powrt Meiara mia miejsce, gdy system partyjny zaczyna si formowa, partie polityczne poszukiway swojego miejsca na scenie politycznej, a proces

234

ich instytucjonalizacji dopiero inicjowano . Mona wic wyjtek sowacki potraktowa jako przypadek dziejcy si w innym otoczeniu spoecznym ni pozostae . Drug przesank pozwalajc wyjani sowacki wyjtek jest to, e partia Meiara zajmowaa podwczas w systemie partyjnym inn pozycj ni partie Berishy i Janukowycza . HZDS w 1994 r . by ugrupowaniem dominujcym, podczas gdy PD w Albanii i PR na Ukrainie funkcjonoway w ramach systemu dwublokowego lub wielopartyjnego . Okazao si zatem, e poparcie udzielane partiom nowym w warunkach systemu partii predominujcej nie stanowio zagroenia dla lidera prbujcego odbudowa swoj pozycj, poniewa nie niwelowao gwnej osi podziau systemu . Warunkiem jednak byo zdobycie przez najwiksz parti w kolejnej elekcji takiej liczby gosw, ktra pozwalaa zachowa jej pozycj dominujc . W sytuacji gdy najwiksze ugrupowanie wybory wygrywao, ale poziom rywalizacyjnoci elekcji drastycznie si zwiksza (co de facto oznaczo przesunicie ku dwu- lub wielobiegunowemu systemowi partyjnemu), szanse na skuteczny powrt do wadzy waciwie malay do zera . Z tak sytuacj zmierzy si musia Meiar w 1998 r . Porwnanie danych ilociowych dotyczcych systemw partyjnych Albanii, Sowacji i Ukrainy nie dostarcza przekonujcego dowodu, ktry mgby potwierdza hipotez o istnieniu zalenoci pomidzy skutecznoci powrotu politycznego a konfiguracj danego systemu partyjnego . Z jednej strony powroty zdarzay si (za wyjtkiem Ukrainy) w warunkach rosncej efektywnej liczby partii oraz spadajcej koncentracji poparcia dla dwch najwikszych ugrupowa; z drugiej za nie odnotowywano w elekcjach poprzedzajcych powroty polityczne znaczcych zmian w rozmiarze poparcia udzielanego zwycizcy . Fakt ten stanowi kolejny argument potwierdzajcy przypuszczenie, e przywdcy powracali na stanowisko, dyskontujc sabo swoich najwaniejszych konkurentw politycznych . Skoro bowiem zasadniczo nie zmieniao si poparcie dla zwycizcy wyborw, a spada wspczynnik koncentracji poparcia, stawao si jasne, e nowe partie uzyskiway w parlamencie reprezentacj kosztem drugiego w kolejnoci ugrupowania . Dodatkowego uzasadnienia dla tego wniosku dostarczaj wartoci indeksu rywalizacyjnoci systemu partyjnego, ktre z wyjtkiem Albanii w elekcjach poprzedzajcych powroty w kadym pastwie byy nisze w stosunku do wyborw uprzednich . Warto rwnie odnotowa fakt, e powroty polityczne zdarzay si za kadym razem, gdy w danym systemie wzrastaa frekwencja wyborcza . Moe to oznacza, e w warunkach mobilizacji elektoratu i silnej polaryzacji sceny politycznej na znaczeniu zyskiwali liderzy ju znani wyborcy bardziej byli skonni zaufa politykom dowiadczonym ni ryzykowa poparcie udzielane postaciom nowym, reprezentujcym ich stare ugrupowanie . Wyranie dao si take zauway, e z wyjtkiem Sowacji powrt polityczny by pozytywnie skorelowany ze wzrostem poziomu ekskluzji wyborczej . Oznacza to, e w wyborach poprzedzajcych ponowne zajcie przez lidera stanowiska wadczego coraz wicej gosw oddawano na partie, ktre nie uzyskay mandatu

Wnioski kocowe

235

System partyjny

parlamentarnego . Wi si z tym dwie wane konstatacje . Po pierwsze, znaczca cz wyborcw udzielaa dotychczasowym uczestnikom ycia politycznego swoistego wotum nieufnoci, oddajc swj gos na partie niewielkie, zaliczane czsto przez politologw do kategorii ugrupowa nowych . Po drugie to, e organizacje te nie potrafiy sforsowa progw wyborczych lub innych barier dostpu do rynku politycznego, wiadczy porednio o sukcesie partii duych, dcych jak wskazano wczeniej do eliminowania z systemu aktorw mniejszych .

236

8 . System wyborczy

Wnioski kocowe

Porwnanie systemw wyborczych analizowanych pastw nie pozwala sformuowa twierdzenia o zalenoci prawdopodobiestwa powrotu lidera politycznego na zajmowane ju wczeniej stanowisko od typu rozwiza przyjtych w poszczeglnych ordynacjach wyborczych . Wida wyranie, e udane powroty zdarzay si zarwno w systemach mieszanych, jak i w systemach proporcjonalnych . Ponadto wariant mieszany przyjty w Albanii rni si znaczco od ukraiskiego pierwszy mia charakter kompensacyjny (alokacja mandatw w segmencie proporcjonalnym zalena bya od liczby mandatw zdobytych w segmencie wikszociowym), drugi z kolei paralelny (gosy w dwch segmentach obliczane byy oddzielnie) . Brak w tym zestawieniu czystych systemw wikszociowych nie pozwala te na stwierdzenie, czy w przypadku przyjcia tego typu rozwiza powrt polityczny byby niemoliwy . Przyjte w pastwach formuy wyborcze rwnie znaczco si od siebie rniy . Na Sowacji od pocztku lat 90 . ordynacja wyborcza przewidywaa stosowanie w procesie alokacji mandatw formuy Hagenbacha-Bischoffa, ktra powodowaa znaczc dysproporcjonalno pomidzy uzyskanym przez partie wynikiem a liczb przyznanych im miejsc parlamentarnych . Natomiast formua Harea, stosowana na Ukrainie, stanowa przykad metody najwierniej odzwierciedlajcej liczb zdobytych gosw w liczbie obsadzonych mandatw . Tak wic i w tym przypadku nie mona odnale paralel pomidzy analizowanymi pastwami . Czy oznacza to, e system wyborczy nie wpywa na szans powrotu danego lidera do wadzy? Takiej tezie przecz strategie przyjmowane przez przywdcw w walce o poszczeglne zapisy ordynacji wyborczych zarwno w czasie gdy jeszcze utrzymywali si na stanowiskach, jak i w okresie latencji . Ponadto zawzito, z jak toczyli oni spory o ustawy wyborcze, rwnie wiele mwi o preferencjach poszczeglnych liderw, ktre jeli chodzi o prawo wyborcze wydaway si by zbiene: przywdcom za kadym razem chodzio o dostosowanie przepisw ordynacji do ich aktualnych potrzeb politycznych . Podsumowujc, naley zauway, e nie da si jednoznacznie potwierdzi hipotezy o zalenoci pomidzy typem systemu wyborczego a prawdopodobiestwem skutecznego powrotu lidera na wczeniej zajmowane stanowisko . Jednoczenie z powyszych analiz wynika, e powrt polityczny jest znacznie bardziej prawdopodobny

237

w warunkach zmniejszajcego si poparcia dla partii nowych (z wyjtkiem sytuacji, gdy analizowany system partyjny naley do kategorii systemu wielopartyjnego z jedn parti dominujc) oraz w tych krajach, w ktrych poparcie elektoratu podlega znaczcej fluktuacji . System wyborczy mia za na te dwie zmienne bardzo duy wpyw .
System wyborczy

238

Zakoczenie

Kilka z hipotez postawionych na pocztkowym etapie bada znalazo potwierdzenie we wszystkich analizowanych przypadkach . Z penym przekonaniem stwierdzi mona zatem, e powrotom do wadzy sprzyjay: due dowiadczenie polityczne lidera, obejmujce w latach wczeniejszych mniej spektakularne poraki i podnoszenia si po nich; umiejtno uczenia si lidera, atwo w adaptacji do zastanych warunkw oraz zdolno modyfikacji wczeniej nabytych kompetencji; precyzyjne wykreowanie wizerunku wroga wsplnoty, ktrej przewodzi lider; wysoki stopie upartyjnienia pastwa; istnienie barier dostpu do rynku politycznego dla nowych podmiotw . Kilka innych hipotez nie tylko nie znalazo potwierdzenia w przeprowadzonej analizie, ale pozwolio na udowodnienie twierdze wprost przeciwnych do tych postawionych na pocztku bada . Pozwala to na uzupenienie powyszej listy o wskazanie zalenoci pomidzy skutecznym powrotem politycznym a: autorytarnym stylem sprawowania przywdztwa (zakadaem, e o efektywnoci powrotu bdzie stanowi jednak konglomerat stylw); posiadaniem przez lidera charyzmy (zakadaem, e jest to atrybut niepowtarzalny i std niezbieny ze staraniami o powtrne zajcie stanowiska wadczego); niskim stopniem instytucjonalizacji partii lidera (zakadaem, e powrotom sprzyja bdzie utrwalenie partyjnych procedur demokratycznych) . Niektre z postawionych hipotez potwierdzay si jedynie w pojedynczych przypadkach i trudno wwczas o wycignicie daleko idcych wnioskw . Przykadowo liderzy w rnym stopniu przejawiali zachowania destrukcyjne, cho ich powszechno pozwala na ostrone stwierdzenie, e jeli nawet nie sprzyjaj one powrotom, to na pewno ich nie uniemoliwiaj . W badaniu udao si wprawdzie potwierdzi popularno kreowania dominacyjnej roli ojca narodu, ale poczona ona bya cile z motywem bycia ofiar spisku, ktry tumaczy mia wczeniejszy kryzys przywdczy . Z kolei to, czy wpyw na powroty polityczne mia potencja koalicyjny ugrupowania lidera, silnie zaleao od aktualnych uwarunkowa systemu partyjnego: gdy dana partia osigaa pozycj dominujc, nie by on niezbdny, w sytuacji za silnej polaryzacji sceny politycznej okazywa si warunkiem sine qua non udanego powrotu .

239

Warto zaznaczy, e generalnie nie potwierdza si przypuszczenie o istnieniu instytucjonalnych zalenoci, ktrych wystpienie mogoby by prognostykiem czy zwiastunem powrotu politycznego . Powroty zdarzay si bowiem zarwno w krajach o silnych tradycjach autorytarnych, jak i w krajach majcych demokratyczne dowiadczenie; mona je byo zaobserwowa w semiprezydenckich formach rzdw, jak i w reimach parlamentarno-gabinetowych; miay miejsce w systemach partyjnych rnego typu: wielopartyjnych z jedn parti dominujc, dwublokowych czy te wielopartyjnych (spolaryzowanych); wystpoway zarwno w czasie obowizywania mieszanych formu wyborczych, jak i wwczas gdy elity danego pastwa decydoway si na przyjcie rozwiza proporcjonalnych . Czy oznacza to, e fenomen powrotu politycznego to dla badacza swoista terra incognita, nie dajca si uj w jakiekolwiek naukowe ramy? W mojej opinii tak nie jest . Dokadna analiza pozwala bowiem na wycignicie znacznie bardziej szczegowych wnioskw, anieli te zasugerowane w pocztkowych hipotezach instytucjonalnych . Wprawdzie trudno udowodni zaleno pomidzy skutecznoci powrotu politycznego a jakoci demokracji, ale wyranie wida, e czciej powroty zdarzay si w krajach okrelanych mianem demokracji nieskonsolidowanych . Wpyw na to miao zapewne wiele czynnikw: brak odpowiedniej wiadomoci politycznej obywateli, zakorzenione archetypy kultury autorytarnego przywdztwa, uczucie niepewnoci zwizane z przemianami ustrojowymi w pastwach regionu, ktre nakazywao poszukiwa na arenie politycznej rozwiza ju niegdy sprawdzonych . Wszystkie te czynniki skaniaj do postawienia tezy, e w pastwach, w ktrych istniej tradycje autorytarnego przywdztwa, liderzy prezentujcy wanie ten typ zawizywania relacji ze zwolennikami mog liczy na odbudowanie swojej politycznej pozycji nawet wtedy, gdy utracili j na skutek wczeniejszego kryzysu przywdczego (na paradoks zakrawa fakt, e zwykle kryzys ten wywoany by zbytni ekspansywnoci autorytarnego stylu uprawiania polityki) . Wie si z tym cile wniosek kolejny, take niestety potwierdzany przez przykady przywdcw sprawujcych wadz w systemach niedemokratycznych: im wiksza tworzy si zaleno struktur pastwa od decyzji lidera politycznego (przy porednictwie jego partii), tym wiksza grupa osb zainteresowana jest utrzymaniem status quo, ktre zagwarantowa moe tylko lider . Co za tym idzie duej grupie osb zaleao bdzie na powrocie przywdcy na utracone stanowisko wanie ze wzgldu na domnieman cigo ochrony przez niego ich interesw . Liczne przykady powiza i kartelizacji orodkw wadzy w przeanalizowanych przeze mnie przypadkach stanowi niezbity dowd na suszno powyszej tezy . Interesujce wydaje si rwnie stwierdzenie we wszystkich analizowanych pastwach wyjtkowo niskiego stopnia zaangaowania obywateli w tworzenie struktur spoeczestwa obywatelskiego . W tym kontekcie dwa uwarunkowania psychologiczne powrotu politycznego mog stanowi wyjanienie tego zjawiska . Po pierwsze, dochodzi do ujawnienia si u zwolennikw danego lidera mechanizmu racjonalizacji

240

zapoyczonej . Nie chcc samodzielnie wzi odpowiedzialnoci za wypracowanie i wdroenie mechanizmw sprzyjajcych rozwojowi spoecznemu i ekonomicznemu, obywatele gotowi s po raz kolejny powierzy sprawowanie wadzy osobie, ktra by moe ju raz si na swoim stanowisku nie sprawdzia, ale prezentuje odpowiedni poziom wiedzy i dowiadczenia, nie brakuje jej przy tym rwnie prezentowanej publicznie motywacji wadzy . Sabo struktur spoeczestwa obywatelskiego wie si take cile z tym, co Joanna Konieczna (2005, s . 9) okrelia mianem centralistycznego modelu integracji spoecznej . Zasadza si on na pionowych zalenociach wadzy i podlegoci oraz niskiej wiadomoci obywatelskiej wynikajcej z faktu, e rozwizania problemw spoecznych oczekuje si od wadzy, z gry . Przeciwiestwo tego typu integracji stanowi model sieciowy, w ktrym problemy rozwizywane s dziki ukadom poziomym, a wadza spenia jedynie funkcje usugowe . Gdy wic spoeczestwa o dominujcym sieciowym typie integracji ocenia bd liderw niczym menederw, to znaczy za gwne kryterium przyjmujc oglne pojcie efektywnoci rzdzenia, spoecznoci zorientowane centralistycznie skonne bd traktowa przywdcw raczej jako osoby wyej stojce w hierarchii ojcw narodu, autorytety, pomazacw boskich . W tym drugim przypadku rzeczowo oceny polityka zostanie zaburzona znacznie bardziej prawdopodobne stanie si wybaczenie (lub przynajmniej zapomnienie) przywdczego bdu na takiej samej zasadzie, jak bdy wybacza si ojcom, autorytetom czy boskim pomazacom . A to z kolei stanowi prost drog do przywrcenia danego lidera na utracone wprzdy stanowisko . Nie zostaa te potwierdzona zaleno midzy skutecznym powrotem politycznym a przyjt form rzdw, jednak wyranie wida denie liderw do zajmowania tej pozycji w strukturach wadzy pastwowej, ktra pozwalaa im skutecznie realizowa swoje interesy polityczne . Dlatego te w ostatnim pitnastoleciu Sali Berisha swoj uwag skierowa ku funkcji premiera, a Vladimr Meiar ku stanowisku prezydenta (vide: start w wyborach prezydenckich zaraz po konstytucyjnym wzmocnieniu pozycji gowy pastwa na Sowacji w 1998 i 1999 r .) . Wiktor Janukowycz z kolei atwo przysta na kompromis z obozem pomaraczowej rewolucji dopiero wtedy, gdy zagwarantowano przyjcie tzw . pakietu konstytucyjnego znacznie osabiajcego pozycj prezydenta oraz wzmacniajcego rol premiera w systemie . Podobnie niejasna wydaje si by kwestia zalenoci skutecznoci powrotu politycznego od typu systemu partyjnego . Mona wysnu jedynie wniosek, e powrotom sprzyja denie do koncentracji systemu partyjnego zaobserwowane w analizowanych przypadkach . Wyeliminowanie mniejszych graczy oraz prba zamknicia systemu dla ugrupowa nowych poprzez rne formy porozumie czy cichych koalicji wydatnie wpywaj na szanse powrotu politycznego . Jeli bowiem format systemu partyjnego ogranicza si do istnienia jedynie dwch relewantnych blokw politycznych, trudno si dziwi powrotowi lidera jednego z tych blokw na wczeniej zajmowane stanowisko, poniewa system po prostu nie oferuje innej alternatywy .

Zakoczenie

241

Czsto owa bezalternatywno wie si rwnie z brakiem zakwestionowania pozycji przywdczej danego lidera w jego wasnej partii politycznej wszyscy analizowani politycy nawet po kryzysie przywdczym pozostawali na czele ugrupowa, a ewentualne dania rozlicze bdw karali wykluczeniem buntownikw z szeregw partii . Nietrudno te zauway, e istotn kompetencj lidera politycznego, ktry zamierza powrci na relewantne stanowisko, winna by elastyczno koalicyjna . W analizowanych przeze mnie przypadkach wanym elementem strategii liderw byo denie do porozumienia z odwiecznymi jak si mogo wydawa wrogami . Cel tych porozumie nigdy nie by dorany, wrcz przeciwnie zawsze dugofalowy . Porozumienie Berishy z PBDNJ i PAD (partiami dotychczas wsprzdzcymi z socjalistami) pozwolio mu w 2005 r . obj funkcj premiera; porozumienie Juszczenki i Janukowycza otworzyo drog powrotu do wadzy lidera pr, za co zreszt pomaraczowy prezydent Ukrainy zapaci wysok cen, tracc zaufanie swojego elektoratu . Nieco inny przypadek mia miejsce na Sowacji, gdzie HZDS zajmowa pozycj dominuj, dlatego te (przynajmniej w 1994 r .) jego lider nie musia sprzymierza si z politycznymi wrogami . Ju osiem lat pniej okazao si jednak, e sama wygrana w wyborach nie oznacza jeszcze moliwoci tworzenia gabinetu i e w nieustrukturyzowanych systemach partyjnych zdolno koalicyjna ugrupowania stanowi warunek sine qua non skutecznego powrotu politycznego . Wreszcie i uwarunkowania systemu wyborczego take nie daj si w analizowanych przypadkach uwsplni, a jednak ich porwnanie przynosi konstruktywne wnioski i tezy . Wspominaem ju, e powrt polityczny zaleny jest silnie od umiejtnoci domknicia przestrzeni politycznej i przyjmowane w poszczeglnych krajach systemy wyborcze to potwierdzaj . Powroty zdarzay si zwaszcza wwczas, gdy dany system wyborczy dyskryminowa podmioty mae lub nowe . W krajach Europy rodkowej i Wschodniej niekoniecznie musiao by to osigane poprzez zastosowanie odpowiedniej formuy wyborczej czy te manipulowanie wielkoci okrgw . Czsto korzystano z naturalnych barier dostpu do rynku wyborczego, takich jak umiejtne wykorzystanie istniejcych podziaw spoecznych czy posugiwanie si w walce politycznej prywatnymi mediami, oraz wprowadzano do ordynacji wyborczych zapisy powodujce powstanie barier sztucznych: progw wyborczych, kaucji wyborczych czy wymogu zebrania duej liczby podpisw pod list (listami) rejestrowanych kandydatw . Nie naley zapomina, e przedstawione zalenoci maj charakter modelowy . Oznacza to, e aplikacja powyszych zaoe w innych ni okrelone w niniejszej pracy warunkach przebiegu procesu przywdztwa moe napotka trudnoci . Wydaje si, e nie tyle stanowi to podstaw do krytyki samego modelu, co otwiera przed badaczami kolejne moliwoci eksplanacyjne . Po pierwsze, potraktowanie przywdztwa politycznego jako procesu, ktry moe przebiega wedug odmiennych trajektorii rozwoju, wymusza postawienie

242

pytania o kluczowe w dwch pozostaych (niesinusoidalnych) typach przewodzenia kwestie: 1) o przyczyny nagego cofnicia liderowi poparcia oraz 2) o czynniki sprzyjajce utrwalaniu poparcia, pozwalajce sprawowa liderowi swoj funkcj a do czasu agodnego przejcia na polityczn emerytur . Po drugie, zwaywszy na zrnicowanie systemw politycznych w poszczeglnych krajach na wiecie, badacze winni podj si prby okrelenia determinant skutecznego przywdztwa w innych ni rodkowo-wschodnioeuropejskie warunkach . Po trzecie wreszcie, przedstawione przeze mnie tezy wydaj si warte zweryfikowania nie tylko w odniesieniu do przywdcw na szczeblu krajowym, ale take w przypadkach liderw lokalnych . Badania prowadzone w tych wanie obszarach przyczyni si mog w przyszoci do jeszcze lepszego zrozumienia istoty jednej z podstawowych kategorii politologicznych, jak wci pozostaje przywdztwo polityczne .

Zakoczenie

243

Bibliografia
Akty prawne
Konstytucja Republiki Albanii, 2001, (w:) Konstytucja Republiki Albanii uchwalona w dniu 21padziernika 1998 r., prze . D . Horodyska, E . Lloha, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe . Konstytucja Ukrainy uchwalona na pitej sesji Rady Najwyszej Ukrainy 28 czerwca 1996 roku, 1999, (w:) Konstytucja Ukrainy, prze . E . Toczek, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe . Konstytucja Republiki Sowackiej, 2003, tum . K . Skotnicki, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe . The Electoral Code of the Republic of Albania, 2002, (w:) Election Law Compendium of Central and Eastern Europe, Washington, s . 138 . Electoral Code (No. 9087 dated 19 June 2003 revised 2005), http://www .legislationline .org/documents/id/6691 . The Electoral Code of the Republic of Albania Approved by Law no. 10 019, dated 29.12.2008, Tirana: OSCE . Ustawa z dnia 29 kwietnia 1991 o podstawowych uregulowaniach konstytucyjnych, 1997, (w:) Konstytucja Albanii, prze . D . Horodyska, A . Bosiacki, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe .

Monografie i artykuy
Adorno T .W . i in ., 1969, The Authoritarian Personality, New York: Norton Library . gh A ., 1998, The Politics of Central Europe, London Thousand Oaks New Delhi: Sage Publications . gh A ., 2001, Globalization and Central-East European Countries Democratization. The Fourth Wave, (w:) R . Markowski, E . Wnuk-Lipiski (red .), Transformative Paths in Central and Eastern Europe, Warszawa: ISP PAN Fundacja Friedricha Eberta, s . 93117 . Ammeter A .P . i in ., 2002, Toward a political theory of leadership, The Leadership Quarterely, nr 13, s . 751796 .

245

Antoszewski A ., 1998, Wspczesne teorie demokracji, (w:) A .W . Jaboski, L . Sobkowiak (red .), Studia z teorii polityki, t . II, Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, s . 729 . Antoszewski A ., 2004, Wzorce rywalizacji politycznej we wspczesnych demokracjach europejskich, Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego . Antoszewski A ., 2005, Partie polityczne Europy rodkowej i Wschodniej, Pozna Wrocaw: Wydawnictwo Forum Naukowe . Antoszewski A ., 2006, Przywdztwo polityczne, (w:) B . Szmulik, M . migrodzki (red .), Wprowadzenie do nauki o pastwie i polityce, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, s . 497513 . Antoszewski A ., 2007, Systemy partyjne Europy rodkowej i Wschodniej, (w:) K . Kowalczyk, . Tomczak (red .), Czechy Polska Ukraina. Partie i systemy partyjne. Stan i perspektywy, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek, s . 726 . Arpad T ., 2005, Institutional Trust in The Context of Post-Communist Democratic Consolidation, Politikon . The IAPSS Journal, nr 9, s . 3651 . Arystoteles, 2006, Polityka, prze . L . Piotrowicz, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN . slund A ., 2006, The Ancien Rgime: Kuchma and the Oligarchs, (w:) A . slund, M . McFaul (red .), Revolution in Orange. The Origins of Ukraines Democratic Breakthrough, Washington: Carnegie Endowment for International Peace, s . 928 . Augustyn w ., 2002, Pastwo Boe, prze . W . Kubicki, Kty: Antyk . Avery G .C ., 2009, Przywdztwo w organizacji. Paradygmaty i studia przypadkw, prze . G .Dbkowski, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne . Babbitt I ., 1979, Democracy and Leadership, Indianapolis: Liberty Fund . Bachrach P ., Baratz M .S ., 1986, Decyzje i niedecyzje, (w:) M . Ankwicz (red .), Wadza i polityka. Wybr tekstw ze wspczesnej politologii zachodniej, Warszawa: In plus, s . 1921 . Bajda P ., 2010, Elity polityczne na Sowacji. Krta droga do nowoczesnego pastwa, Warszawa: Instytut Studiw Politycznych PAN Instytut Wydawniczy Pax . Bakal E ., 1991, vahy o motivu moci, Praha: Mach . Balk S ., Stsalkov V ., 2005, Berishovsk a postberishovsk Albnie. Ppadov studie defektnho reimu, Stedoevropsk politick studie, r . VII, nr 4, s . 366388 . Balliu F ., 2009, Berisha prmes kasandrave, Tiran: Shtpia Botuese . Balmaceda M .M ., 2008, Energy Dependency, Politics and Corruption in the Former Soviet Union. Russias power, oligarchs profits and Ukraines missing energy policy, 19952006, NewYork London: Routledge . Baluk W ., 2006, Ksztatowanie systemu partyjnego Ukrainy w okresie transformacji ustrojowej (19872004), Wrocaw: Oficyna Wydawnicza Arboretum . Baluk W ., 2007, Ukraina, (w:) W . Baluk, A . Czajowski (red .), Ustroje polityczne krajw Wsplnoty Niepodlegych Pastw, Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, s . 111141 . Baa W . (red .) ., 2006, Politiczeskije partii Ukrainy: podgotowka k parlamientskim wyboram 2006 goda V. Rossijskij wopros, Kijew: Ahenstwo Modeluwannia Sytuacij .

246

Baa W ., Goobucki O .P ., Jakuszyk W .M . (red .), 2005, Polityczni partiji Ukrajiny: pidhotowka do paramentskych wyboriw 2006 roku III. Partija rehioniw: najawni resursy, probemy, perspektywy, Kyjiw: Ahenstwo Modeluwannia Sytuacij . Baa W ., Goobucki O .P ., Jakuszyk W .M . (red .), 2006, Polityczni partiji Ukrajiny: pidsumky paramentskych wyboriw 2006 roku, Kyjiw: Ahenstwo Modeluwannia Sytuacij . Bankowicz M ., 1993, Demokraci i dyktatorzy. Przywdcy polityczni wspczesnego wiata, Krakw: Krakowski Instytut Wydawniczy . Bankowicz M ., 2007, Przywdcy polityczni wspczesnego wiata: mowie stanu, demokraci i tyrani, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego . Bass B . M ., 1960, Leadership, psychology, and organizational behavior, New York: Harper . Baszkiewicz J ., 1999, Wadza, Wrocaw: Zakad Narodowy im . Ossoliskich . Bauman Z ., 2006, Pynna nowoczesno, prze . T . Kunz, Krakw: Wydawnictwo Literackie . Biberaj E ., 1999, Albania in Transition. The Rocky Road to Democracy, Boulder Oxford: Westview Press . Biernat T ., 1999, Jzef Pisudski Lech Wasa. Paradoks charyzmatycznego przywdztwa, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek . Blondel J ., 1987, Political Leadership: Towards a General Analysis, London: Sage Publications . Bodio T . (red .), 2001, Przywdztwo polityczne. Studia Politologiczne vol. 5, Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa . Bogdani M ., Loughlin J ., 2007, Albania and the European Union. The Tumultuous Journey towards Integration and Accesion, London New York: I .B . Tauris . Bohaszewa N .W ., Kluczkowski J .B ., Kolisecka L .W ., 2006, Doslidennia dejakich aspektiw ewolucij wyborczoho zakonodawstwa Ukrajiny (19892006 roky), Kyjiw: Polihraficznyj Centr Foliant . Boym S ., 2001, Nostalgia and Post-Communist Memory, New York: Basic Books . Brauer M ., Bourhis R .Y ., 2006, Social Power, European Journal of Social Psychology, nr 36, s . 601616 . Buckler S ., 2006, Teoria normatywna, (w:) D . Marsh, G . Stoker (red .), Teorie i metody w naukach politycznych, prze . J . Tegnerowicz, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, s . 173194 . Bukkvoll T ., 2004, Private Interests, Public Policy Ukraine and the Common Economic Space Agreement, Problems of Post-Communism, t . 51, nr 5, s . 1122 . Bure J ., 2004, Oteveni pechodu k demokracii v eskoslovensku z pohledu teorie tranzice, Politologick revue, nr 1, s . 327 . Burns J .M ., 1978, Leadership, New York: Harper & Row Publishers . Burns J .M ., 1995, Wadza przywdcza, (w:) J . Szczupaczyski (wyb . i oprac .), Wadza i spoeczestwo: antologia tekstw z zakresu socjologii polityki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s . 261273 .

Bibliografia

247

Btora M ., Btorov Z ., 1999, Slovakias democratic awakening, Journal of Democracy, t . 10, nr 1, s . 8095 . Btorov Z ., 1999, Vvoj postojov verejnosti: od nespokojnosti k politickej zmene, (w:) M . Btora, G . Mesenikov, Z . Btorov (red .), Slovensk voby 98: Kto? Preo? Ako?, Bratislava: Institt pro verejn otazky, s . 6182 . Cabada L ., anc D ., 2005, esk stranick systm ve 20. stolet, Plze: Vydavatelstv anakladatelstv Ale enk . Carothers T ., 2002, The End of the Transition Paradigm, Journal of Democracy, t . 13, nr 2, s . 521 . Chelemendik S ., 1996, Superslovk Vladimr Meiar. Portrty slovenskch politikov, prze . B . turcelov, P . Chelemendikov, F . Tisovi, Bratislava: Slovansk Dom . Chemers M ., 1993, An Integrative Theory of Leadership, (w:) M . Chemers, R . Ayman (red .), Leadership Theory and Research, San Diego: Academic Press Inc, s . 293319 . Cichosz M ., 2006, Transformacja demokratyczna przyczyny, przebieg i efekty procesu, (w:) A . Antoszewski (red .), Systemy polityczne Europy rodkowej i Wschodniej. Perspektywa porwnawcza, Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, s . 3566 . Cichosz M ., 2010, Gabinety na Sowacji po 1990 roku, (w:) E . Paka (red .), Wspczesna Sowacja. Sytuacja wewntrzna i pozycja midzynarodowa, Wrocaw: Wydawnictwo Arboretum, s . 133149 . Cigov V ., 2007, Analza privatizcie na Slovensku po roku 1993, niepublikowana praca dyplomowa obroniona na Wydziale Ekonomii i Zarzdzania Uniwersytetu Masaryka w Brnie (promotor: dr Libor dek) . Collinson D ., 2006, Rethinking followership: a post-structuralist analysis of follower identities, Leadership Quarterely, nr 17, s . 179189 . Comisso E ., 1991, Political Coalitions, Economic Choices, (w:) G . Szoboszlai (red .), Democracy and Political Transformation, Budapest: Hungarian Political Science Association, s . 122137 . Copsey N ., 2008, The Ukrainian Parliamentary Elections of 2007, Journal of Communist Studies and Transition Politics, t . 24, nr 2, s . 297309 . Czajowski A ., 1999, Wadza polityczna. Analiza pojcia, (w:) A .W . Jaboski, L . Sobkowiak, Studia z teorii polityki, t . 1, Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, s . 3152 . Czekalski T ., 2003, Albania, Warszawa: Wydawnictwo Trio . Czemerys W ., 2004, Zahadka Wiktora Janukowycza. Sproba doslidennia, Kyjiw: Nowyj Swit . Dahl R ., 1969, The Concept of Power, (w:) R . Bell, D .V . Edwards, R .H . Wagner, Political Power: AReader in Theory and Research, New York London: The Free Press Collier-Macmillan Limited, s . 7993 . Dahl R ., 1992, The Problem of Civic Competence, Journal of Democracy, t . 3, nr 4, s . 4559 .

248

DAnieri P ., 2005, What Has Changed in Ukrainian Politics? Assessing the Implications of the Orange Revolution, Problems of Post-Communism, t . 52, nr 5, s . 8291 . DAnieri P ., 2007, Understanding Ukrainian Politics. Power, Politics and Institutional Design, NewYork: M .E . Sharpe . Deegan-Krause K ., 2003, Slovakias Second Transition, Journal of Democracy, t . 14, nr 2, s . 6579 . Demianczuk O ., 2006, Uroky pomaranczewoji rewoluciji da reformuwannia derawnoho uprawlinnia w Ukrajini, (w:) G . Flikke, S . Kyseow (red .), Po toj bik rozuminnia: Ukrajina ta Jewropa pisa Pomaranczewoji rewoluciji, Kyjiw: Atika, s . 113124 . Derhaczow O ., 2006, Probemy rozwytku demokratiji w Ukrajini pisla pomaranczewoji rewoluciji, (w:) Po toj bik rozuminnia: Ukrajina ta Jewropa pisa Pomaranczewoji rewoluciji, Kyjiw: Atika, s . 4858 . Diuk N ., 2006, The Triumph of Civil Society, (w:) A . slund, M . McFaul (red .), Revolution in Orange, Washington: Carnegie Endowment, s . 6984 . Derrida J ., 1999, O gramatologii, prze . B . Banasiak, Warszawa: KR . Dialgy Vladimra Meiara, 1992, F . Javorsk, K . intalov, M . Gufrovi, A . Seleck (zest .), Bratislava: HOS . Dostl O ., 1995, Meiarov pohyb na hrane, Listy, r . XXV, nr 3, s . 6365 . Dyrmishi A ., 2009, Albanian Political Parties and Elections since 1991, Tiran: Albanian Institute for International Studies . Dziak W .J ., 2000, Albania, Europa rodkowo-Wschodnia, r . VIIVIII (19971998), s . 913 . Dzieduszycki P .A ., 2005, Majdan grozy i nadziei, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek . Dziemidok-Olszewska B ., 2003, Instytucja prezydenta w pastwach Europy rodkowoWschodniej, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej . Ehrhart M .G ., Klein K .J ., 2001, Predicting followers preferences for charismatic leadership: The influence of follower values and personality, The Leadership Quarterly, nr 12, s . 153179 . Ekman J ., Linde J ., 2005, Communist Nostalgia and the Consolidation of Democracy in Central and Eastern Europe, Journal of Communist Studies and Transition Politics, t . 21, nr 3, s . 354374 . Elbasani A ., 2004, Democratisation Process in Albania: Manipulation or Appropriation of International Norms?, http://www .hks .harvard .edu/kokkalis/GSW7/GSW%206/ elbasani .pdf . Epstein D .L . i in ., 2006, Democratic Transitions, American Journal of Political Science, t . 50, nr 3, s . 551569 . Ehrhart M .G ., Klein K ., 2001, Predicting followers preference for charismatic leader-ship: The influence of follower value and personality, Leadership Quarterly, nr 12, s . 153179 . Fiedler F .E ., 1993, The Leadership Situation and the Black Box in Contingency Theories, (w:) M . Chemers, R . Ayman (red .), Leadership Theory and Research, San Diego: Academic Press Inc ., s . 128 .

Bibliografia

249

Fiorina M .P ., Shepsle K .A ., 1989, Formal Theories of Leadership: Agents, Agenda Setters, and Entrepreneurs, (w:) B .D . Jones (red .), Leadership and Politics: New Perspectives in Political Science, Lawrence: University Press of Kansas, s . 1740 . Flikke G ., 2008, Pacts, Parties and Elite Struggle: Ukraines Troubled Post-Orange Transition, EuropeAsia Studies, t . 60, nr 3, s . 375396 . Foucault M ., 1993, Nadzorowa i kara: narodziny wizienia, prze . T . Komendant, Warszawa: Fundacja Alatheia . Fri P ., 2008, Vdcovstv a nsledovnictv, (w:) tego (red .), Vdcovstv eskch elit, Praha: Grada Publishing, s . 1551 . Friedrich C .J ., 1963, An Empirical Theory of Politics, New York: McGraw-Hill Book Company Inc . Fromm E ., 1999, Ucieczka od wolnoci, prze . O . i A . Ziemilscy, Warszawa: Czytelnik . Fukuyama F ., 1997, Kapita spoeczny a droga do dobrobytu, tum . A . i L . liwa, Warszawa Wrocaw: Wydawnictwo Naukowe PWN . Gadamer H .G ., 2006, Teoria, technika, praktyka, prze . A . Przybski, (w:) A . Przybski, Gadamer, Warszawa: Wiedza Powszechna, s . 213239 . Grxhani K ., Schram A ., 2000, Albanian Political-Economics: Consequences of a Clan Culture, Journal for Institutional Innovation, Development and Transition, t . 4, s . 514 . Gibas-Krzak D ., 2009, Serbsko-albaski konflikt o Kosowo w XX wieku. Uwarunkowania przebieg konsekwencje, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek . Gill G ., 2000, The Dynamics of Democratization: Elites, Civil Society and the Transition Process, New York: St . Martins Press . Gould J ., Szomolanyi S ., 1997, Bridging the Charm in Slovakia, Transition, s . 7074 . Grygiel P ., 2008, Midzy skutecznoci a autorytaryzmem preferencje ustrojowe mieszkacw maych i rednich miast, (w:) K . Kasianiuk (red .), Lider, manager, oportunista wspczesne koncepcje przywdztwa, Warszawa: Centrum Kreowania Liderw Collegium Civitas Press, s . 217233 . Gubrynowicz A ., 2004, Albania, Europa rodkowo-Wschodnia, nr XIV, s . 4146 . Hartliski M ., 2008, Przewodniczcy partii politycznej na poziomie lokalnym jako przywdca polityczny, (w:) B . Szklarski (red .), Gra w przywdztwo jak zdoby i utrzyma wadz, Warszawa: Centrum Kreowania Liderw Collegium Civitas Press, s . 225235 . Hartliski M ., 2011, Przywdztwo partyjne w Polsce, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek . Haughton T ., 2001, HZDS: The Ideology, Organisation and Support Base of Slovakias Most Successful Party, EuropeAsia Studies, t . 53, nr 5, s . 745769 . Haughton T ., 2002, Vladimr Meiar and his Role in the 19941998 Slovak Coalition Government, EuropeAsia Studies, t . 54, nr 8, s . 13191338 . Haughton T ., 2005, Constraints and Opportunities of Leadership in Post-Communist Europe, Burlington: Ashgate .

250

Hauziski J ., Leny J ., 1992, Historia Albanii, Wrocaw Warszawa Krakw: Zakad Narodowy im . Ossoliskich Wydawnictwo . Herbut R ., 2002, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego . Herron E .S ., 2008, The parliamentary election in Ukraine, September 2007, Electoral Studies, nr 27, s . 551555 . Hesli V .L ., 2007, The 2006 Parliamentary Election in Ukraine, Electoral Studies, nr 26, s . 501505 . Heywood A ., 2009, Teoria polityki. Wprowadzenie, prze . M . Jasiski, B . Maliszewska, D . Stasiak, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN . Hillenbrand O ., 2005, Good Governance and the Need for Consensus Building A Framework for Democratic Transition, (w:) H . Kurth, I . Kempe (red .), Presidential Election and Orange Revolution Implications for Ukraines Transition, Kyiv: Zapovit, s . 731 . Hollander E .P ., 1993, Legitymacy, Power and Influence, (w:) M . Chemers, R . Ayman (red .), Leadership Theory and Research, San Diego: Academic Press Inc, s . 2947 . Holmes L ., 1997, Post-Communism. An Introduction, Camridge: Polity Press . Hopkin J ., 2006, Metody porwnawcze, (w:) D . Marsh, G . Stoker (red .), Teorie i metody w naukach politycznych, prze . J . Tegnerowicz, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, s . 251269 . House R .J ., Shamir B ., 1993, Toward the Integration of Transformational, Charismatic, and Visionary Theories, (w:) M . Chemers, R . Ayman (red .), Leadership Theory and Research, San Diego: Academic Press Inc, s . 81107 . Hughes R .L ., Ginett R .C ., Curphy G .J ., 2006, Leadership: Enhancing the Lessons of Experience, New York: McGraw-Hill . Huntington S ., 1995, Trzecia fala demokratyzacji, prze . A . Dziurdzik, Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe . Hurska-Kowalczyk L ., 2010, Opozycja polityczna na Ukrainie (19912006), Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek . Ilirjani A ., 2005, Political Choice in Albania. The 2005 Albanian Parliamentary Election, Albanian Journal of Politics, t . I, s . 7586 . Jakubowska U ., 2001, Czym jest przywdztwo polityczne?, (w:) T . Bodio (red .), Przywdztwo polityczne. Studia politologiczne vol. 5, Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa, s . 3349 . Jakuszyk W .M . (red .), 2007, Formirowanije bipartijnoj sistemy w Ukrainie: tekuszczaja situacija, Kyjiw: Ahenstwo Modeluwannia Sytuacij . Jamal A ., Nooruddin I ., 2010, The Democratic Utility of Trust: A Cross-National Analysis, The Journal of Politics, t . 72, nr 1, s . 4559 . Jankowski T ., 2005, Albania, (w:) M . migrodzki, W . Sok (red .), Systemy polityczne pastw Europy rodkowej i Wschodniej, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s . 73102 . Jano D ., 2008, On Parties and Party System in Albania: What Implications for Democracy, Central European Case Studies, t . 2, s . 85103 .

Bibliografia

251

Jaskiernia J ., 2008, Kluczowe pojcia i kategorie poznawcze w prawie konstytucyjnym porwnawczym i w nauce o systemach politycznych, Athenaeum, nr 20, s . 135151 . Jednaka W ., 2004, Gabinety koalicyjne w III RP, Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego . Johnson L .R ., 2002, Central Europe: Enemies, Neighbours, Friends, Oxford: Oxford University Press . Kalandadze K ., Orenstein M .A ., 2009, Electoral Protests and Democratization Beyond the Color Revolutions, Comparative Political Studies, t . 42, nr 11, s . 14031425 . Kalemaj I ., Jano D ., 2008, Authoritarianism in the Making? The Role of Political Culture and Institutions in the Albanian Context, Central Political University Political Science Journal, t . 4, nr 2, s . 232251 . Kanarski L ., 2005, Przywdztwo we wspczesnych organizacjach, Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa . Karatnycky A ., 2006, The Fall and Rise of Ukraines Political Opposition: From Kuchmagate to the Orange Revolution, (w:) A . slund, M . McFaul (red .), Revolution in Orange. The Origins of Ukraines Democratic Breakthrough, Washington: Carnegie Endowment for International Peace, s . 2944 . Karwat M ., 2006, O zoliwej dyskredytacji. Manipulowanie wizerunkiem przeciwnika, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN . Karwat M ., 2009, Akredytacja w yciu spoecznym i politycznym, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR . Kasianiuk K . (red .), 2008, Lider, manager, oportunista wspczesne koncepcje przywdztwa, Warszawa: Centrum Kreowania Liderw Collegium Civitas Press . Kasiska-Metryka A . (red .), 2011, Studia nad przywdztwem politycznym. Ustalenia metodologiczne i praktyka, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek . Kasjanow G ., 2008, Ukrajina 19912007, Kyjiw: Nasz Czas . Kellerman B . (red .), 1984, The political presidency: practice of leadership, New York: Oxford University Press . Kempe I ., 2007, Certainty in Ukraines Uncertainty. The impact of the 2007 parliamentary elections, C .A .P . Policy Analysis, nr 7, s . 113 . Kisselyov S .O ., Flikke G ., 2006, Further Towards Post-Communism? From Left to Regions in Ukraine, Oslo: Norwegian Institute of International Affairs . Kneblov E ., 2009, Zmna volebnho systmu w Albnii w roce 2009 a jej dopad na parlamentn volby, Evropsk volebn studia, t . 4, nr 2, s . 172182 . Kobzar S ., 2009, Ukraines Party of Regions: Domestic and Foreign Policy Objectives, ISPI Policy Brief , nr 133, s . 19 . Kodoov M ., 1999, Neobyajn rezistencia meiarizmu, Nov Ptomnost, nr 2, s . 11 . Konarski W ., Durska A ., Bachrynowski S . (red .), 2011, Kryzys przywdztwa we wspczesnej polityce, Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica . Konieczna J ., 2005, Pomaraczowa rewolucja na Ukrainie. Prba zrozumienia przyczyn, Warszawa: Orodek Studiw Wschodnich .

252

Kopeek L ., 1999, Slovensk demokratick koalice vznik, geneze a charakteristika, Politologick asopis, r . VI, nr 3, s . 248270 . Kopeek L ., 2002, Jakou demokracii pro Slovensko?, Politologick asopis, r . IX, nr 3, s . 264279 . Kopeek L ., 2003, System partyjny Sowacji, (w:) A . Antoszewski i in . (red .), Partie i systemy partyjne Europy rodkowej, Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, s . 168234 . Kopeek L ., 2006, Demokracie, diktatury a politick stranictv na Slovensku, Brno: Centrum pro studium demokracie a kultury . Kopeek L ., 2007, Politick strany na Slovensku 1989 a 2006, Brno: Centrum pro studium demokracie a kultury . Kopeek L ., Sp P ., 2010, System partyjny Sowacji, (w:) E . Paka (red .), Wspczesna Sowacja. Sytuacja wewntrzna i pozycja midzynarodowa, Wrocaw: Wydawnictwo Arboretum, s . 111131 . Korosteleva E .A ., 2006, The Quality of Democracy in Belarus and Ukraine, (w:) D .S . Hutcheson, E .A . Korosteleva (red .), The Quality of Democracy in Post-Communist Europe, New York London: Routledge, s . 122142 . Kotras M ., 2009, Przywdztwo polityczne na poziomie regionu przykad wojewdztwa dzkiego, d: Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego . Krov ., 2004, Politick klientelizmus v modernej spolonosti, Politologick revue, nr 1, s . 4159 . Krasniqi A ., 2006, Partit politike n Shqipri (19202006), Tiran: Eurorilindja . Krasniqi A ., 2009, Zgjedhjet n Shqipri (19912008), Tiran: ABCCI Albania . Krasnodbski Z ., 2003, Demokracja peryferii, Gdask: sowo/obraz terytoria . Kubt M ., 2010, System konstytucyjny Sowacji, (w:) E . Paka (red .), Wspczesna Sowacja. Sytuacja wewntrzna i pozycja midzynarodowa, Wrocaw: Wydawnictwo Arboretum, s . 93109 . Kuzio T ., 2005, From Kuchma to Yushchenko. Ukraines 2004 Presidential Elections and the Orange Revolution, Problems of Post-Communism, t . 52, nr 2, s . 2944 . Kuzio T ., 2006, Everyday Ukrainians and the Orange Revolution, (w:) A . slund, M . McFaul (red .), Revolution in Orange, Washington: Carnegie Endowment, s . 4568 . Kuzio T ., 2009, Populism in Ukraine in Comparative European Context, http://www . taraskuzio .net/conferences1_files/Populism_Ukraine_Paper .pdf . Kysela J ., 2006, esk republika mezi poloprezidentskm a parlamentnm reimem?, Politologick revue, nr 1, s . 528 . Le Bon G ., 2004, Psychologia tumu, prze . B . Kaprocki, Kty: Wydawnictwo Antyk . Leka V ., 2006, Slovensko 19932004: leta obav a nadji, Praha: stav mezinrodnch vztach . Leko M ., 1996, Meiar a meiarizmus, Bratislava: VMV . Lewin K ., 1951, Field Theory in Social Science, New York: Harper & Row .

Bibliografia

253

Lijphart A ., 1991, Constitutional Choices for New Democracies, Journal of Democracy, t . 2, nr 1, s . 146158 . Lubonja F ., 2002, Nostalgia i bl, prze . D . Horodyska, (w:) F . Modrzejewski, M . Sznajderman (red .), Nostalgia. Eseje o tsknocie za komunizmem, Woowiec: Wydawnictwo Czarne, s . 712 . Lubonja F ., 2005, Albania wolno zagroona, prze . D . Horodyska, Sejny: Pogranicze . Lukas J ., Smolk J ., 2008, Psychologie vdcovstv. Ldi a uplatovn moci, Brno: Computer Press . Lukes S ., 2005, Power: A Radical View, Hampshire New York: Palgrave Macmillan . o-Nowak T ., 2005, Przywdztwo w wiecie globalnym, (w:) L . Rubisz, K . Zuba (red .), Przywdztwo polityczne. Teorie i rzeczywisto, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek, s .207227 . ukaszewski W ., Marsza-Winiewska M ., 2006, Wytrwao w dziaaniu. Wyznaczniki sytuacyjne i osobowociowe, Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne . ukomski P ., 2004, Odpowiedzialno politykw. Sposoby rozumienia i uzasadniania, Warszawa: Wydzia Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego . Machiavelli N ., 2005, Ksi, prze . C . Nanke, Kty: Wydawnictwo Antyk . Madera A ., 2001, Na drodze do niepodlegoci. Sowacki system polityczny w okresie transformacji, Rzeszw: SAS Wanda Tarnawska . March J .G ., 1966, The Power of Power, (w:) D . Easton (red .), Varieties of Political Theory, NewJersey: Prentice-Hall, s . 3970 . March J .G ., Olsen J .P ., 2005, Instytucje. Organizacyjne podstawy polityki, prze . D . Sielski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar . Maslow A ., 2006, Motywacja i osobowo, prze . J . Radzicki, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN . Matukov A ., 2002, Politick styl Vladimra Meiara prezentan sonda, Stedoevropsk politick studie, t . 4, nr 23, http://www .cepsr .com/clanek . php?ID=46 . McAnulla S ., 2006, Struktura a podmiotowo, (w:) D . Marsh, G . Stoker (red .), Teorie i metody wnaukach politycznych, prze . J . Tegnerowicz, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, s . 273294 . McClear S ., 2001, Albanians and Their Culture: A Study of Their Defining Character and Uniqueness, niepublikowana praca magisterska obroniona na Uniwersytecie Kalifornijskim (promotor: dr Howard R . Holter) . McFarland A .S ., 1969, Power and Leadership in Pluralist Systems, Stanford: Stanford University Press . Memoli V ., 2005, Trust, confidence and social capital in the democratization process of Eastern Countries, Politikon . The IAPSS Journal, nr 9, s . 5270 . Mesenikov G ., 1995, The Parliamentary Elections 1994: A Conrmation of the Split of The Party System in Slovakia, (w:) S . Szomolnyi, G . Mesenikov (red .), Slovakia: Parliamentary Elections 1994, Bratislava: Slovak Intelingua, s . 103113 .

254

Michels R ., 1911, Zur Soziologie des Parteiwesens in der modernen Demokratie: Untersuchungen ber die oligarchischen Tendenzen des Gruppenlebens, Leibzig: Verlag von Dr . Werner Klinkhardt . Mihlikov S ., 1995, Communitarianist Aspect of Election Behavior in Slovakia, (w:) S . Szomolnyi, G . Mesenikov (red .), Slovakia: Parliamentary Elections 1994, Bratislava: Slovak Intelingua, s . 158167 . Mihalikova S ., 2006, Slovakia: Pathways to a democratic community, (w:) H .D . Klingemann, D .Fuchs, J . Zielonka (red .), Democracy and Political Culture in Eastern Europe, London New York: Routledge, s . 172202 . Minarovi M ., 2004, Hnutie za demokratick Slovensko, (w:) M . Ryb (red .), Politick strany ako organizcie. Prpady zo Slovenska, Bratislava: Univerzita Komenskho, s . 3260 . Mishler W ., Rose R ., 2001, What Are the Origins of Political Trust? Testing Institutional and Cultural Theories in Post-Communist Societies, Comparative Political Studies, t . 34, nr 1, s . 3062 . Myagkov M ., Ordeshook P .C ., 2008, Ukraines 2007 Parliamentary Elections. Free and Fair, orFraud Once Again?, Problems of Post-Communism, t . 55, nr 6, s . 3341 . Nations in Transit (Freedom House) 2006, http://www .freedomhouse .org/template . cfm?page= 17&year=2006 . Neutze J ., Karatnycky A ., 2007, Corruption, Democracy, and Investment in Ukraine, Washington: The Atlantic Council of the United States . Nietzsche F ., 1990, Tako rzecze Zaratustra. Ksika dla wszystkich i dla nikogo, prze . W . Berent, Krakw: Nakad Jakba Mortkowicza . Nietzsche F ., 1993, Wola mocy, prze . S . Frycz, K . Drzewiecki, Warszawa: Bis . Noco J ., 2004, Elity polityczne. Studium interpretacji funkcjonalnej, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek . Noco J ., 2008, Kryteria wyaniania lokalnych liderw politycznych, (w:) S . Michaowski, K . Ku-Czajkowska (red .), Przywdztwo lokalne a ksztatowanie demokracji partycypacyjnej, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej, s . 1326 . Noco J ., Laska A ., 2006, Teoria polityki. Wprowadzenie, Warszawa: Wydawnictwo Wyszej Szkoy Pedagogicznej TWP . Nohlen D ., 2004, Prawo wyborcze i system partyjny. O teorii systemw wyborczych, prze . R . Alberski, J . Sroka, Z . Wiktor, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar . ODonnel J .S ., 1996, Albania under Enver Hoxha: A Coming of Age, niepublikowana praca doktorska obroniona na Wydziale Historii Uniwersytetu w Colorado (promotor: prof . Stephen Fischer-Galati) . Offe C ., 1999, Drogi transformacji. Dowiadczenie wschodnioeuropejskie i wschodnioniemieckie, prze . Z . Pucek, Warszawa Krakw: Wydawnictwo Naukowe PWN . Olechno A ., 2009, Instytucja prezydenta w systemach konstytucyjnych organw Ukrainy (19962005), Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek .

Bibliografia

255

Olszaski T .A ., 2003, Trud niepodlegoci. Ukraina na przeomie tysicleci, Krakw: Instytut Studiw Strategicznych . Olszaski T .A ., 2003a, Wybory parlamentarne na Ukrainie 2002 r. Ukraiski parlamentaryzm po wyborach, Warszawa: Orodek Studiw Wschodnich . Osawski M .I ., 2009, Wykonawcza wada w Ukrajini: orhanizacijno-prawowi zasady, Kyjiw: Znannia . Ossowski S ., 1968, Z zagadnie struktury spoecznej, Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe . Otto G .J ., 2006, Destrukcyjna charyzma Adolfa Hitlera, Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa . Paecki K ., 1988, Prawo polityka wadza, Warszawa: Centralny Orodek Metodyczny Studiw Nauk Politycznych . Paecki K ., 2006, Wprowadzenie do normatywnej teorii wadzy politycznej, (w:) B . Szmulik, M . migrodzki (red .), Wprowadzenie do nauki o pastwie i polityce, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s . 183217 . Paka E . (red .), 2010, Wspczesna Sowacja. Sytuacja wewntrzna i pozycja midzynarodowa, Wrocaw: Wydawnictwo Arboretum . Pareto V ., 1975, Umys a spoeczestwo, prze . U . Niklas, (w:) W . Derczyski, A . Jasiska-Kania, J . Szacki (wyb .), Elementy teorii socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej, Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, s . 611626 . Parsons T ., 1966, The Political Aspect of Social Structure and Process, (w:) D . Easton (red .), Varieties of Political Theory, New Jersey: Prentice-Hall, s . 71112 . Parsons T ., 1969, On the Concept of Political Power, (w:) R . Bell, D .V . Edwards, R .H . Wagner, Political Power: A Reader in Theory and Research, New York London: The Free Press Collier-Macmillan Limited, s . 251284 . Paruch W ., Trembicka G ., 2000, Wsplnota czy rozbieno do wiadcze. O historycznych zewntrznych uwarunkowaniach przebudowy w Europie rodkowoWschodniej po 1989 r., (w:) J .A . Rybczyska (red .), Europa rodkowo-Wschodnia. Region, pastwa ispoeczestwa w czasie transformacji, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s . 1130 . Pavlyuk L ., 2007, Extreme Rhetoric in the 2004 Presidential Campaign. Images of Geopolitical and Regional Division, (w:) B . Harasymiw, O .S . Illnytzkyj (red .), Information and Manipulation Strategies in the Ukrainian Presidential Elections, Stuttgart: IbidemVerlag, s . 293316 . Pawowska A ., 1998, Wadza, elity, biurokracja. Studium z socjologii polityki, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej . Pehe J ., 2000, Politick vdce v demokratickm systemu, Ptomnost, nr 2, s . 69 . Petrov N ., Ryabov A ., 2006, Russias role in the Orange Revolution, (w:) A . slund, M . McFaul (red .), Revolution in Orange, Washington: Carnegie Endowment, s . 145164 .

256

Pettifer J ., 2005, Albanian Election 2005 A New Ruling Elite?, Camberley: The Conflict Studies Research Centre . Pettifer J ., Vickers M ., 2009, The Albanian Question. Reshaping the Balkans, London New York: I .B . Tauris . Piasecki A .K . (red .), 2006, Model przywdztwa. Wymiar lokalny, krajowy, midzynarodowy, Krakw: Wydawnictwo Profesja . Pifer S ., 2007, European Mediators and Ukraines Orange Revolution, Problems of Post-Communism, t . 54, nr 6, s . 2842 . Platon, 2003, Pastwo, prze . W . Witwicki, Kty: Wydawnictwo Antyk . Poole P .A ., 2003, The EUs Eastern Enlargement, Westport London: Praeger . Porbski L ., 1996, Behawioralny model wadzy, Krakw: Universitas . Pridham G ., 2002, The European Unions Democratic Conditionality and Domestic Politics in Slovakia: The Meiar and Dzurinda Governments Compared, Europe Asia Studies, t . 54, nr 2, s . 203227 . Protsyk O ., 2005, Constitutional Politics and Presidential Power in Kuchmas Ukraine, Problems of Post-Communism, t . 52, nr 5, s . 2331 . Przeworski A . i in ., 2000, Democracy and development: Political institutions and well-being in the world, 19501990, Cambridge: Cambridge University Press . Putnam R .D ., 1993, Demokracja w dziaaniu. Tradycje obywatelskie we wspczesnych Woszech, prze . J . Szacki, Krakw Warszawa: Spoeczny Instytut Wydawniczy Znak Fundacja im . Stefana Batorego . Putnam R .D ., 2008, Samotna gra w krgle. Upadek i odrodzenie wsplnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, prze . P . Sadura, S . Szymaski, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne . Resende M ., Kraetzschmar H ., 2005, Parties of Power as Roadblocks to Democracy the Ukraine and Egypt Compared, (w:) M . Emerson (red .), Democratisation in the European Neighbourhood, Brussels: CEPS, s . 153168 . Reszka P ., 2007, Miejsce po imperium, Warszawa: wiat Ksiki . Riabczuk M ., 2009, Uljubljenyj pistoljet pani Simpson: chronika pomaranczewoj porazki, Kyjiw: K .I .C . Robertson J .D ., 1989, Coalition Leadership, Government Stability, and Macroeconomic Policy in European Democracies, (w:) B .D . Jones (red .), Leadership and Politics: New Perspectives in Political Science, Lawrence: University Press of Kansas, s . 244266 . Robins R .S ., Post J .M ., 1999, Paranoja polityczna. Psychopatologia nienawici, prze . H . Jankowska, Warszawa: Ksika i Wiedza . Rogerson K ., 1997, The Role of the Media in Transitions from Authoritarian Political Systems: Russia and Poland Since the Fall of Communism, East European Quarterly, t . 31, nr 3, s . 329353 . Romaniuk A ., 2007, Instytucja Prezydenta na Ukrainie, (w:) . Donaj, A . Romaniuk (red .), Wspczesna Ukraina, d: Wysza Szkoa Studiw Midzynarodowych w odzi, s . 738 .

Bibliografia

257

Romaniuk A ., 2007a, Wybory parlamentarne 2006 na Ukrainie a perspektywy systemu partyjnego, (w:) CzechyPolskaUkraina. Partie i systemy partyjne. Stan i perspektywy, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek, s . 123130 . Rose R ., 1994, Postcommunism and the Problem of Trust, Journal of Democracy, t . 5, nr 3, s . 1830 . Rubisz L ., Zuba K . (red .), 2004, Przywdztwo polityczne. Teorie i rzeczywisto, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek Rupnik J ., 1999, The Postcommunist Divide, Journal of Democracy, t . 10, nr 1, s . 5762 . Russell B, 1997, Wadza i jednostka, prze . H . Jankowska, Warszawa: Ksika i Wiedza . Ryb M ., 2003, Strancke rodiny a prpad Slovenska: Niekoko teoretickch poznmok, Politologick asopis, r . X, nr 3, s . 275281 . Ryb M ., 2008, Powered by the State: The Role of Public Recources in Party-Building in Slovakia, (w:) P . Kopeck (red .), Political parties and the State in Post-Communist Europe, London New York: Routledge, s . 7090 . Sanders D ., 2006, Behawioralizm, (w:) D . Marsh, G . Stoker (red .), Teorie i metody w naukach politycznych, prze . J . Tegnerowicz, Krakw: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, s . 4362 . Sartori G ., 2005, Homo videns: telewizja i post-mylenie, prze . J . Uszyski, Warszawa: Telewizja Polska S .A . Sartori G ., 2005a, Strany a stranick systmy: schma pro analzu, prze . J . Kohoutek, P . Tom, Brno: Centrum pro studium demokracie a kultury . Saxonberg S ., 2003, The Czech Republic Before the New Millennium: Politics, Parties and Gender, New York: Columbia University Press . Schmidt-Neke M ., 1995, Albanien vor einer neuen Wende? Das Verfassungsreferendum und seine Konsequenzen, Sdosteuropa, r . 44, nr 12, s . 6388 . Schmidt-Neke M, 1998, Regierungwechsel in Albanien: die Rckkehr der Krise, Sdosteuropa, r . 47, nr 1011, s . 518535 . Schmidt-Neke M ., 2004, Das politische System Albaniens, (w:) W . Ismayr (red .), Die politischen Systeme Osteuropas, Wiesbaden: VS Verlag fr Sozialwissenschaften, s . 805845 . Scott J ., 2006, Wadza, prze . S . Krlak, Warszawa: Wydawnictwo Sic! Sekelj L ., 2001, Pastwa narodowe a sukces demokratycznej transformacji w dawnych komunistycznych pastwach europejskich, (w:) J . Miklaszewska (red .), Demokracja wEuropie rodkowej 198999. Studia historyczne i porwnawcze, Krakw: Instytut Studiw Startegicznych . Sielski J ., Czerwiski M . (red .), 2008, Partie polityczne przywdztwo partyjne, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek . Sielski J ., 2011, Teoretyczne ujcie przywdztwa politycznego. Studium przypadku Polska, (w:) W . Konarski, A . Durska, S . Bachrynowski (red .), Kryzys przywdztwa we wspczesnej polityce, Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica, s . 147160 .

258

Skotnicki K ., 2003, Wstp, (w:) Konstytucja Republiki Sowackiej, tum . K . Skotnicki, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe . Skrzypiski D ., 2006, Oglna charakterystyka pastw regionu, (w:) A . Antoszewski (red .), Systemy polityczne Europy rodkowej i Wschodniej. Perspektywa porwnawcza, Wrocaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, s . 193216 . Smith M .A ., 1999, Albania 19971998, Camberley: The Conflict Studies Research Centre . Sok W ., 2007, Geneza i ewolucja systemw wyborczych w pastwach Europy rodkowej i Wschodniej, Lublin: Wydawnictwo UMCS . Sroka J ., 2000, Proces instytucjonalizacji partii politycznych, (w:) W . Jednaka (red .), Wstp do teorii partii i systemw partyjnych, Pozna Wrocaw: Wydawnictwo Terra . Staniszkis J ., 2001, Postkomunizm. Prba opisu, Gdask: sowo/obraz terytoria . Stegmaier M ., Vlachov K ., 2009, Endurance of Czech Communist Party, Politics & Policy, t . 37, nr 4, s . 799820 . Sushko O ., Prystayko O ., 2006, Western Influence, (w:) A . slund, M . McFaul (red .), Revolution in Orange. The Origins of Ukraines Democratic Breakthrough, Washington: Carnegie Endowment for International Peace, s . 145164 . Szklarski B ., 2006, Przywdztwo symboliczne: midzy rzdzeniem a reprezentacj. Amerykaska prezydentura koca XX wieku, Warszawa: Instytut Studiw Politycznych PAN . Szklarski B . (red .), 2008, Gra w przywdztwo jak zdoby i utrzyma wadz, Warszawa: Centrum Kreowania Liderw SA Collegium Civitas Press . Sztompka P ., 2007, Zaufanie. Fundament spoeczestwa, Krakw: Wydawnictwo Znak . Szweda J ., 2007, Partie polityczne oraz system partyjny Ukrainy, (w:) . Donaj, A . Romaniuk (red .), Wspczesna Ukraina, d: Wysza Szkoa Studiw Midzynarodowych w odzi, s . 71115 . Tams G .M ., 1999, Victory defeated, Journal of Democracy, t . 10, nr 1, s . 6368 . Tarifa F ., 1998, Albanias Exit from Communism in the East European Context, niepublikowana praca doktorska obroniona na Wydziale Socjologii Uniwersytetu Pnocnej Karoliny (promotor: prof . Richard L . Simpson) . Tismaneanu V ., 1999, Reassessing the Revolutions of 1989, Journal of Democracy, t . 10, nr 1, s . 6973 . Toczek E ., 1999, Wstp, (w:) Konstytucja Ukrainy, prze . E Toczek, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe . Tomasz w . z Akwinu, 1999, O wadzy, (w:) tego, Dziea wybrane, prze . J . Salij, K . Suszyo, M . Starowieyski, W . Giertych, Kty: Wydawnictwo Antyk . Tomaszewski J ., 2011, Sowacja, Warszawa: Wydawnictwo Trio . Topolski J ., 1996, Format polityka: kryteria i uwarunkowania, (w:) T . Klementewicz (red .), Studia Politologiczne vol. 1. Trudna sztuka polityki. Szanse, ryzyko, bd, Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa, s . 1527 .

Bibliografia

259

Tudoroiu T ., Horvth P ., Hruovsk M ., 2009, Ultra-Nationalism and Geopolitical Exception in Meiars Slovkia, Problems of Post-Communism, t . 56, nr 4, s . 314 . Tyszczenko W .I . (red .), 2007, Ukrajina w 2006 roci: wnutrisznie i zownisznie stanowiszcze ta perspektywy rozwytku, Kyjiw: SabutyczDefin TOW . Ugrei D ., 1998, Kultura kamstwa (eseje antypolityczne), prze . D .J . irli, Wrocaw: Wydawnictwo Dolnolskie . Ukielski P ., 2000, Sowacja, Europa rodkowo-Wschodnia, r . VIIVIII (19971998), s . 191202 . Vaughan-Whitehead D ., 1999, Albania in Crisis. The Predictable Fall of the Shining Star, Cheltenham Northampton: Edward Elgar . Vickers M ., Pettifer J ., 1999, From Anarchy to a Balkan Identity, London: Hurst & Company . Viroli M ., 2006, Umiech Machiavellego. Biografia, prze . K . aboklicki, Warszawa: Wydawnictwo W .A .B . Waleszczak A ., Stpie S ., 2007, System partyjny a wybory parlamentarne na Ukrainie, (w:) K . Kowalczyk, . Tomczak (red .), Czechy Polska Ukraina. Partie i systemy partyjne. Stan i perspektywy, s . 101122 . Wandycz P .S ., 1998, Central Europe in History: The Price of Freedom, Praha: Academia . Wasilewska R ., 1999, Sowacja, Europa rodkowo-Wschodnia, r . VI (1996), s . 185195 . Wasilewski J ., 2006, Retoryka dominacji, Warszawa: Wydawnictwo Trio . Watier P ., Markov I ., 2004, Trust as a Psychosocial Feeling: Socialization and Totalitarianism, (w:) I . Markov (red .), Trust and Democratic Transition in PostCommunist Europe, New York: Oxford Univerisity Press, s . 2546 . Weber M ., 1975, Trzy czyste typy prawomocnego panowania, prze . B . Chwedoczuk, (w:) W . Derczyski, A . Jasiska-Kania, J . Szacki (wyb .), Elementy teorii socjologicznych. Materiay do dziejw wspczesnej socjologii zachodniej, Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe, s . 539550 . Weber M ., 1998, Polityka jako zawd i powoanie, prze . A . Kopacki, P . Dybel, Krakw: Wydawnictwo Znak . Whitefield S ., 2006, Mind the Representation Gap: Explaining Differences in Public Views of Representation in Postcommunist Democracies, Comparative Political Studies, t . 39, nr 6, s . 733758 . Wiatr J .J ., 2006, Europa pokomunistyczna przemiany pastw i spoeczestw po 1989 roku, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar . Wiatr J .J ., 2008, Przywdztwo polityczne. Studium politologiczne, d: Wydawnictwo Wyszej Szkoy Humanistyczno-Ekonomicznej w odzi . Wiktorowycz J ., 2006, Premier-ministr Janukowycz, abo neoficijna biohrafija dla tych, chto pidzabuw, http://www .pravda .com .ua/articles/4b1a9b9a1415d/ . Wildavsky A ., 1989, A Cultural Theory of Leadership, (w:) B .D . Jones (red .), Leadership and Politics: New Perspectives in Political Science, Lawrence: University Press of Kansas, s . 87113 .

260

Wilson A ., Birch S ., 2007, Political parties in Ukraine: Virtual and Representational, (w:) P . Webb, S . White (red .), Party Politics in New Democracies, Oxford University Press, s . 5384 . Wiszka E ., 2007, Systemy polityczne Ukrainy, Toru: Wydawnictwo Naukowe UMK . Wnorowska M ., 2008, Hibernacja polityczna od odejcia do powrotu na scen polityczn, (w:) K . Kasianiuk (red .), Lider, manager, oportunista wspczesne koncepcje przywdztwa, Warszawa: Centrum Kreowania Liderw Collegium Civitas Press, s . 87100 . Wojciechowski L ., 2008, Ukraina, Europa rodkowo-Wschodnia, r . XV (2005), s . 261271 . Wojnicki J ., 2004, Ksztatowanie systemw wielopartyjnych Europy rodkowowschodniej, Putusk: Wysza Szkoa Humanistyczna im . Aleksandra Gieysztora . Wojnicki J ., 2007, System konstytucyjny Albanii, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe . Wojtas K ., 2011, Partie populistyczne w Czechach i na Sowacji, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar . Wrbel S ., 1997, Funkcjonalistyczne koncepcje wadzy, (w:) tego (red .), Wadza polityczna. Koncepcje i ujcia zjawiska, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego . Zenicki A ., Udowenko P ., 2003, Polityczni partiji i wybory (dowidnyk partijnoho praciwnyka), Kyjiw: IUEP Harant Kwali . Zenderowski R ., 2004, Europa rodkowa jako ucieczka przed Wschodem czy pomost midzy Wschodem a Zachodem?, (w:) tego (red .), Europa rodkowa: wsplnota czy zbiorowo, Wrocaw Warszawa Krakw: Zakad Narodowy im . Ossoliskich Wydawnictwo, s . 3648 . Zenderowski R ., 2007, Nad Tatrami byska si Sowacka tosamo narodowa w dyskursie politycznym w Republice Sowackiej (19892004), Warszawa: Wydawnictwo UKSW . Zenderowski R ., 2011, Religia a tosamo narodowa i nacjonalizm w Europie rodkowoWschodniej, Wrocaw: Fundacja na rzecz Nauki Polskiej . Zuba K ., 2004, Przywdztwo w teorii nauk politycznych, (w:) L . Rubisz, K . Zuba (red .), Przywdztwo polityczne. Teorie i rzeczywisto, Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek, s . 1131 . ukiewicz P ., 2009, Emocjonalny wymiar przywdztwa Jarosawa Kaczyskiego. Analiza wystpie premiera na konwencjach wyborczych w 2007 roku, Przegld Politologiczny, nr 1, s . 2538 . ukiewicz P ., 2009a, Kontekstualne modele bada nad przywdztwem politycznym, (w:) M . Krzysztofik, D . Gauza (red .), Politologia jako nauka? Analiza politologiczna wobec kwestii wspczesnego wiata, Zielona Gra: Instytut Politologii Uniwersytetu Zielonogrskiego, s . 296309 . ukiewicz P ., 2011, Przywdztwo polityczne. Teoria i praktyka, Warszawa: Difin . ukiewicz P ., 2012, O komunikacji w procesie przywdztwa politycznego, Lingua ac Communitas, t . 22, s . 1532 .

Bibliografia

261

Wykaz skrtw nazw partii politycznych i koalicji

Albania:
BF BK BLD LSI PAA PAD PBDNJ PD PDI PDK PDR PDS PLL PPSh PR PS PSD Bashkimi pr Fitoren (Unia dla Zwycistwa) Balli Kombtar (Front Narodowy) Bashkimi Liberal Demokrat (Unia Liberalno-Demokratyczna) Lvizja Socialiste pr Integrim (Sojusz Socjalistw na rzecz Integracji) Partia Agrare e Shqipris (Partia Agrarna) Partia Aleanca Demokratike (Alians Demokratyczny) Partia Bashkimi pr t Drejtat e Njeriut (Unia na rzecz Praw Czowieka) Partia Demokratike e Shqipris (Demokratyczna Partia Albanii) Partia pr Drejtesi dhe Integrim (Partia na rzecz Sprawiedliwoci i Integracji) Partia Demokristane (Partia Chrzecijasko-Demokratyczna) Partia Demokrate e Re (Zreformowana Partia Demokratyczna) Partia Demokracia Sociale e Shqipris (Partia Demokracji Socjalnej) Partia Lvizja e Legalitetit (Ruch na rzecz Legalizmu) Partia e Puns s Shqipris (Albaska Partia Pracy) Partia Republika e Shqipris (Republikaska Partia Albanii) Partia Socialiste e Shqipris (Socjalistyczna Partia Albanii) Partia Social Demokratike e Shqipris (Socjaldemokratyczna Partia Albanii)

Sowacja:
ANO APR DS D HZDS KDH Aliancia novho obana (Alians Nowego Obywatela) Alternativa politickeho realizmu (Alternatywa Realizmu Politycznego) Demokratick Strana (Partia Demokratyczna) Demokratick nia (Unia Demokratyczna) Hnutie za demokratick Slovensko (Ruch na rzecz Demokratycznej Sowacji) Kresanskodemokratick hnutie (Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny)

262

KS KSS MKDH SDK SD SDSS SMK SNS SOP SV SZ VPN ZRS

Komunistick strana esko-Slovenska (Komunistyczna Partia Czechosowacji) Komunistick strana Slovenska (Komunistyczna Partia Sowacji) Maarsk kresansko-demokratick hnutie (Wgierski Ruch Chrzecijasko-Demokratyczny) Slovensk demokratick a kresansk nia (Sowacka Unia Chrzecijasko-Demokratyczna) Strana demokratickej avice (Partia Demokratycznej Lewicy) Socilnodemokratick strana Slovenska (Socjaldemokratyczna Partia Sowacji) Strana maarskej koalcie (Partia Wgierskiej Koalicji) Slovensk nrodn strana (Sowacka Partia Narodowa) Strana obianskeho porozumienia (Partia Obywatelskiego Porozumienia) Spolon voba (Wsplny Wybr) Strana zelench (Partia Zielonych) Verejnos proti nsiliu (Spoeczestwo przeciw Przemocy) Zdruenie robotnkov Slovenska (Zrzeszenie Robotnikw Sowacji)

Ukraina:
APU BJuT KPU NDP NU PPPU PR PRWU SDPU(o) SPU TU ZaJedU (Agrarna Partia Ukrainy) (Blok Julii Tymoszenko) (Komunistyczna Partia Ukrainy) - (Partia Narodowo-Demokratyczna) (Nasza Ukraina) (Partia Przemysowcw i Przedsibiorcw Ukrainy) (Partia Regionw) (Partia Regionalnego Odrodzenia Ukrainy) - () (Socjaldemokratyczna Partia Ukrainy [Zjednoczona]) (Ukraiska Partia Socjalistyczna) (Partia Pracy) ! (Za Jedyn Ukrain)

263

Spis tabel
Tabela 1 . Tabela 2 . Tabela 3 . Tabela 4 . Tabela 5 . Tabela 6 . Tabela 7 . Tabela 8 . s . 51 s . 56 s . 67 s . 104 s . 106 s . 110 s . 112 s . 113 Postkomunizm w ujciu Leslie Holmesa Role liderw w zalenoci od typu tranzycji Czynniki wpywajce na prawdopodobiestwo skutecznego powrotu politycznego Stopie demokratycznoci systemu politycznego Albanii (lata 19972006) wg Freedom House Formalni przywdcy Albanii po I wojnie wiatowej Konstytucyjna rola premiera w Albanii po 1991 r . Dynamika zmian w rozwoju systemu partyjnego Albanii w latach 19912009 Wyniki wyborw do albaskiego Zgromadzenia w latach 1991 2009 Gabinety i koalicje w systemie partyjnym Albanii Stopie demokratycznoci systemu politycznego Sowacji (lata 19972006) wg Freedom House Prezydenci Czechosowacji po I wojnie wiatowej Konstytucyjna rola premiera na Sowacji po 1992 r . Wyniki wyborw do Sowackiej Rady Narodowej w latach 1990 2006 Dynamika zmian w rozwoju systemu partyjnego Sowacji w latach 19922006 Koalicje i gabinety koalicyjne na Sowacji w latach 19902006 Wskaniki wzrostu gospodarczego na Ukrainie w latach 20032007 Stopie demokratycznoci systemu politycznego Ukrainy (lata 19972006) wg Freedom House Formalni przywdcy Ukraiskiej Republiki Ludowej po I wojnie wiatowej Konstytucyjna rola premiera na Ukrainie po 1996 r . Wyniki wyborw do Rady Najwyszej Ukrainy w latach 19942007 Dynamika zmian w rozwoju systemu partyjnego na Ukrainie w latach 19942007 Skuteczno poszczeglnych kampanii wyborczych przed elekcjami parlamentarnymi Pozycja ustrojowa i polityczna premierw Albanii, Sowacji i Ukrainy w kontekcie przywdztwa S . Berishy, V . Meiara i W . Janukowycza

Tabela 9 . s . 117 Tabela 10 . s . 149 Tabela 11 . s . 154 Tabela 12 . s . 157 Tabela 13 . s . 159 Tabela 14 . s . 160 Tabela 15 . s . 163 Tabela 16 . s . 181 Tabela 17 . s . 197 Tabela 18 . s . 200 Tabela 19 . s . 205 Tabela 20 . s . 208 Tabela 21 . s . 209 Tabela 22 . s . 222 Tabela 23 . s . 232

264

Spis rysunkw
Rysunek 1 . Rysunek 2 . Rysunek 3 . Rysunek 4 . Rysunek 5 . Rysunek 6 . Rysunek 7 . Rysunek 8 . s . 31 s . 34 s . 41 s . 47 s . 62 s . 64 s . 66 s . 69 Przywdcy polityczni w wiecie wspczesnym Drzewo decyzyjne w modelu decyzyjnym Polityczny model przywdztwa Wymiary tsknoty za komunizmem Trajektorie przebiegu procesu przywdztwa politycznego Powrt polityczny w przywdztwie labilnym Otoczenie lidera politycznego Kompetencje lidera politycznego

265


CENTRUM ANALIZ SYSTEMW POLITYCZNYCH
P E N A O F E R TA U S U G

Oferta dla podmiotw na rynku politycznym (partii, parlamentarzystw, wjtw, burmistrzw, prezydentw, radnych, kandydatw w wyborach, think-tankw): Modu Kampania wyborcza: Modu Polityka na co dzie: 1. Organizacja kampanii wyborczej; 1. Konstruowanie przemwie, 2. Analiza i diagnostyka rynku politycznego; przygotowywanie wystpie publicznych; 3. Opracowanie strategii zarzdzania kryzysem; 2. Treningi w zakresie negocjowania politycznego: publicznego i kuluarowego; 4. Opposition research ledzenie posuni 3. Sporzdzanie ekspertyz (polityka zagraniczkonkurentw politycznych i szkolenia w zakresie strategii reagowania na zachowania na, kwestie prawno-ustrojowe); 4. Analiza prasowa oponentw; (codzienna lub cotygodniowa); 5. Obsuga medialna (staa lub dorana).

Oferta dla firm i korporacji: Szkolenia: Biay wywiad gromadzenie informacji o kon1. Doskonalenie kompetencji przywdczych kurentach, kontrahentach lub potencjalnych w zarzdzaniu zasobami ludzkimi; wsplnikach z oglnie dostpnych rde. 2. Techniki autoprezentacji i kreowania wizerunku; Obsuga medialna i prasowa. 3. Negocjacje z klientem trudnym; 4. Savoir-vivre w biznesie.

Oferta dla organw i urzdw Oferta dla szk rednich oraz wyszych: administracji publicznej: Organizacja wykadu lub cyklu wykadw Szkolenia: powiconych zagadnieniom zwizanym z: 1. Redagowanie tekstw aktw normatywnych, 1. marketingiem politycznym; 2. przywdztwem w organizacji; 2. Zarzdzanie zmian w urzdzie, 3. systemami politycznymi i partyjnymi 3. Sztuka negocjacji, 4. Polityka informacyjna urzdu, (Polski, Europy lub wiata); 5. Kreowanie wizerunku instytucji publicznej, 4. administracj publiczn; 6. Efektywne gospodarowanie czasem, 5. Uni Europejsk. 7. Wykorzystanie elementw coachingu w kieOferta dla wydawnictw naukowych: rowaniu urzdem. Recenzje wydawnicze

INNE KSIKI AUTORA: Przywdztwo polityczne. Teoria i praktyka, Difin, Warszawa 2011. Czym jest w istocie przywdztwo i kogo mona uwaa za lidera politycznego? Jakim jzykiem posuguj si przywdcy i do jakich emocji si odwouj? Dlaczego w Unii Europejskiej mwi si o kryzysie przywdztwa? O czym powinni pamita liderzy na szczeblu lokalnym? Jak oceni dwudziestolecie demokratycznej Polski z perspektywy teorii przywdztwa politycznego? To tylko wybrane pytania, na ktre Czytelnicy znajd odpowied w ksice Przywdztwo polityczne. Teoria i praktyka. Jest ona adresowana do wykadowcw, studentw, politykw, dziennikarzy, specjalistw ds. marketingu i public relations, a take do wszystkich tych, ktrzy niezawodowo interesuj si yciem politycznym, ledzc debat publiczn i uczestniczc w wyborach. Liderzy polityczni w polskich komisjach ledczych. Metody pozyskiwania spoecznej akredytacji, Dom Wydawniczy Duet, Toru 2009. Monografia jest pierwsz prb caociowego spojrzenia na dziaalno komisji ledczych w Sejmie RP IV kadencji. Autor wykorzystuje w pracy rozmaite perspektywy od ujcia instytucjonalnego przez teori przywdztwa politycznego a po ustalenia badaczy psychologii spoecznej a poprzez to ukazuje rne drogi interpretacji fenomenu, jakim na polskiej scenie politycznej okazaa si dziaalno komisji ledczych. Praca zawiera take bogaty materia egzemplifikujcy omawiane zjawiska, bazujcy na stenogramach wybranych posiedze komisji oraz dokumentach, ktre okrelay zakres ich dziaa. Cao odczyta mona jako opis i prb krytycznej analizy gry scenicznej aktorw politycznych, ktrzy na wiele sposobw starali si zainteresowa publiczno spektaklu wasn kreacj roli lidera politycznego.

W PRZYGOTOWANIU: P. ukiewicz, Albania. Ewolucja systemu politycznego po 1985 roku, Centrum Analiz Systemw Politycznych, Wrocaw Pozna 2012. P. ukiewicz, Przywdztwo prezydenckie w krajach Europy rodkowej i Wschodniej perspektywa porwnawcza, Centrum Analiz Systemw Politycznych, Wrocaw Pozna 2012.

w emysa dr prz

nych poecz aniu. Nauk S w Pozn tedrze t w Ka iczego adiunk tu Przyrodn nastu i kilku rsyte ych ografii Uniwe h mon wicon znego r dwc kowych po Auto polityc au a w n dztw artyku przyw Europy e znych matyc ta polityc proble endys temw odniej. Styp raz sys h o uszu j i Wsc we und uki rodko rodowego F twa Na du yna inisters rz Midz iego, M o oraz samo hradzk yszeg ego Wysze rodow dzyna ictwa W Szkoln . Czonek Mi tycznych. i li wia auk Po kolei. Wroca enia N arzysz ionik z.eu. Stow fil i m kiewic czecho ww.zu Bloger, towa: w e intern Strona

ukiew

icz

Bis ad eundem lapidem re offende

a ktrej , jak ka, w nie o to tycznym to ksi a pyta m poli iedzi n wi ro dimro odpow m lide nii, Vla ybrany w Alba iktorowi zem w tr hy iW u Beris si (Salem i na Sowacji ) udao row krainie Meia wi na U rzywdczy wyczo p Januko iy kryzys we stwo c rzezwy na wane pa p ci i powr a. isk stanow swoist sice uj w k yborcy m rt, a w g, y otrzy Polityc a udany pow zwrci uwa n musz cept owany re a co promit . wki, n z skom i do wadzy on) wskaz , e ra c (Cycer auwa powr erokim gdy z ra si z ta s dca s e s w kcie, przyw sadzon znym konte ania o acji poec ozwa rm R o-s ch info owani cjonaln cenny s instytu wiele aintere go te yscy z dlate y wsz wack w prac k, so s znajd alba matyk proble . sk i ukrai
83-9 3589 3-0-2

abilne ztwo l je zywd pr oszuku utor p

978iSBn