Micha Waliski

CZY FOLKLORYCI POWINNI POKOCHA FOLKLORYZM?1

Korzystajc z formuy przegldw, pragn zasygnalizowa dwie obszerne i raczej trudno dostpne (nakad!) publikacje zagraniczne sowack i wgiersk powicone w caoci problematyce folkloryzmu. W drugiej czci zaprezentuj wybrane opinie na ten temat z publikacji polskich.

FOLKLORYZM INICJATYWA SOWACKA Folklr a scna. Zbornik prspevkov k problematike tylizcie folklru. Pod red. M. L e a k a i S . v e h l k a , Bratysawa 1973 (rok wyd. 1976), ss. 266. Tom wydany w formie maszynopisu powielanego zawiera plon

midzynarodowej konferencji folklorystycznej nt. Folklr a scna zorganizowanej z okazji 20 jubileuszowego Festiwalu Folklorystycznego w Vchodnej. Znalazo si w nim kilkadziesit referatw, studiw i przyczynkw czoowych badaczy, artystw i historykw sztuki, folklorystw i etnografw. Ze wzgldu na ograniczone miejsce szerzej przedstawi jedynie kilka istotniejszych w moim przekonaniu wypowiedzi, po informacj dotyczc pozostaych odsyajc czytelnika do spisu treci.

Pierwodruk w Literaturze Ludowej, nr 4/6 1987, s. 122-146.

Cao otwiera obszerny referat M. Leaka i S. vehlka Folklor jako sztuka w spoeczestwie socjalistycznym (Folklr ako umenie socialistickej spolonosti). Autorzy, wychodzc z tezy o klasowym charakterze dawnej twrczoci ludowej chopskiej, robotniczej i warstw rzemielniczych mwi o jej awansie po II wojnie wiatowej, znaczeniu w procesie formowania kultury ludowej Czechw i Sowakw, wzrocie zainteresowania szerokich rzesz spoeczestwa t formacj kulturow. Wikszo spoeczestwa nie zna jednak sztuki ludowej z autopsji, znaczenia nabiera zatem dzisiaj jej wtrna egzystencja, to za rodzi potrzeb aktywnej wsppracy naukowcw, pracownikw kultury i owiaty oraz artystw ludowych. Wsppraca etnografw, folklorystw, etnomuzykologw, etnochoreografw z organizatorami i propagatorami folkloru na scenie przyniosa ju pewne efekty. Autorzy nastpujco okrelaj podstawowe zadania teorii w zwizku z praktyk (co odnotowuj, bo wok tych problemw orientoway si podstawowe cele Konferencji): 1) okrelenie obszarw i funkcji spoecznych folkloru stylizowanego w strukturze kultury wspczesnej; 2) rozpatrzenie jego relacji ze starszymi warstwami folkloru autentycznego; 3) relacji z folklorem autentycznym funkcjonujcym wspczenie; 4) typologia poszczeglnych rodzajw i gatunkw folkloru stylizowanego; 5) okrelenie zwizkw folkloru stylizowanego z rodzajami i gatunkami [wysoko]artystycznymi; 6) opracowanie podstawowych problemw zwizanych z estetyk stosowan w tej dziedzinie (zwaszcza zagadnienia aksjologii); 7) okrelenie obszarw dziaania poszczeglnych dyscyplin naukowych socjologii, etnografii i folklorystyki wobec niej; 8) charakterystyka poszczeglnych etapw rozwojowych folkloru stylizowanego (s. 9). Pozostawienie wielu problemw odogiem, chaos terminologiczny byy w przeszoci przyczyn licznych bdw i niedostatkw w pracy twrcw ludowych, publicystw, organizacji. Sytuujc folklor sceniczny midzy folklorem
2

autentycznym a sztuk wysok, autorzy definiuj stylizacj folkloru jako proces twrczoci artystycznej, ktrej celem jest przekad za porednictwem aktualnie obowizujcego jzyka artystycznego (estetyki) konkretnych form folkloru autentycznego, przy czym respektowane s ich podstawowe rodki wyrazu (s. 11). Na t specyficzn form twrczoci artystycznej skadaj si zatem: 1) indywidualny wybr z tradycji folklorystycznej; 2) indywidualny przekad na jzyk artystyczny waciwego rodzaju artystycznego. Wartoci estetyczne folkloru stylizowanego realizuj si wedle autorw wskutek: 1) wyboru i przystosowania nonych estetycznie pierwiastkw z autentycznego wzoru z zachowaniem podstawowych elementw stylu; 2) w ich wzajemnej proporcjonalnoci i uporzdkowaniu w strukturze nowego dziea artystycznego; 3) czasem w ich kombinacji z elementami dopeniajcymi, niezwizanymi z autentycznym folklorem. Z kolei szczegowo omawiaj oni rnice w zasadach komunikacji folkloru autentycznego i stylizowanego (np. w folklorze scenicznym twrca nie jest wykonawc, wykonawca oddzielony jest od odbiorcy, folklor ten zakada istnienie porednikw: dramaturga, kompozytora, choreografa, plastyka, reyserw etc., kade dzieo jest tu aktem indywidualnym, inwariantem za spraw istniejcej partytury, scenariusza, zapisu filmowego czy TV, folklor ten nie tworzy zatem wariantw). Autorzy wyrniaj trzy stopnie stylizacji folkloru: 1) cytowanie autentyku (oryginau); 2) imitowanie go; 3) przekomponowywanie, omawiajc take pozasceniczne formy folkloru stylizowanego w ramach szeroko rozumianego folkloryzmu, ktry charakteryzuj w kategoriach procesu kulturowospoecznego (s. 14).

Swj wywd zbroj w schemat:

Folklor autentyczny

folkloryzm

folklor stylizowany

scena

radio TV druk film

(i inne)

Folklor autentyczny jest zjawiskiem synkretycznym. W folklorze stylizowanym jako formie jego drugiej, wtrnej egzystencji, obok tendencji do zmiany funkcji, rozdziau wykonawcy i odbiorcy, pojawia si tendencja do izolacji poszczeglnych form dzisiaj szczeglnie piewu, taca, muzyki. Folklor sceniczny rni od folkloru autentycznego, naturalnego pewna (sceniczna) przesada, od folkloru stylizowanego za inne uszeregowanie funkcji spoecznych. W ostatniej czci omwione zostay wanie szczegowo zagadnienia funkcji. Najblisza autentykowi jest dziaalno wiejskich grup folklorystycznych.
4

W dziaalnoci ich dominuje: 1) funkcja rekonstrukcyjna i innowacyjna oraz 2) funkcja lokalnej i regionalnej przynalenoci jako rezultat dziaania pierwszej. Dalej autorzy wyrniaj nie tak jednoznaczne funkcje: estetyczn, ludyczn oraz wychowawcz. W przekomponowanym folklorze stylizowanym funkcja estetyczna wysuwa si jednoznacznie na pierwszy plan. Mona tu mwi take dodatkowo o pozornie sprzecznych z wymienionymi funkcji integrujcej i uniformizujcej. Autorzy odrzucaj zdecydowanie dnoci do stworzenia folkloru oglnonarodowego, oglnoetnicznego (s. 17) jako wulgaryzujce problem (mona oczywicie mwi o folklorze sowackim w perspektywie caociowego modelu strukturalnego). Pytaj o granice stylizacji (s. 11), przestrzegaj przed chaosem stylistycznym, wskazujc, e ju teraz folklor stylizowany yje czsto z folkloru... stylizowanego (s. 17). C. Zleak w I cz. referatu o Folklorze w amatorskich zespoach tanecznych (Folklr v amatrskich tanench sboroch) pisze o rozwoju amatorskich zespow folklorystycznych na Sowacji, a w tym o fachowej pomocy zespoom, teoretycznych problemach pracy w zespoach, konkursach i przegldach (pierwszy w 1950 r. w Martinie). Wskazuje, jak du rol odegra instrukta dla pracownikw kultury na seminarium Ministerstwa Owiaty w Ostrawie w 1971 r. W cz. II powiconej problemom folkloru stylizowanego w zespoach amatorskich porusza takie kwestie, jak: stylizacje ludowych tacw w przeszoci, transmisja folkloru na scen, dziaalno wiejskich zespow folklorystycznych, przechodzenie do metod pracy zespoowej. Rozwijajc zagadnienie kompozycji scenicznej stwierdza, e zmiany kompozycyjne s o wiele wyraniejsze od zmian interpretacyjnych; taniec ludowy musi podporzdkowa si bardzo wielu, szczegowo omwionym, prawom sceny, reguom sztuki profesjonalnej. Piszc o warunkach inscenizacji pyta, czy moliwy jest powrt do twrczoci stricte folklorystycznej. Nie! Autentycznoci nie mona wytworzy drog
5

artystyczn, stylizacja jest niezbdna, chodzi jednak o odpowiedni poziom artystyczny zespow amatorskich i uwypuklenie wartoci folklorystycznych (s. 32). Uoglniajc charakterystyczne zdaniem Zaleaka cechy wspczesnej twrczoci zespow folklorystycznych to: 1) jednoznaczna orientacja na sztuk sceniczn; 2) indywidualna twrczo autorska; 3) stosunkowo zoone opracowanie choreograficzne i wysoki techniczny poziom taca; 4) mniejsza uwaga powicona stronie pieniowej i tanecznej; 5) tendencja do wyrwnywania si poziomw twrczoci w zespoach; 6) unifikacja i standaryzacja upraszczanie i zuboanie liczbowe elementw i form wyrazu; 7) brak stylu i niejednorodno elementw w twrczoci niektrych zespow (s. 30-31). Do najwaniejszych referatw w tomie naley tekst O. Sirovtki Kultura ludowa. Folklor a folkloryzm (Lidov kultura, folklr a folklorismus). Ten wybitny folklorysta czeski powici sporo prac losom tradycji folklorystycznych, jej przemianom funkcjonalnym i formalnym, a take problemom ich drugiej egzystencji. W referacie analizuje problematyk przechodzenia kultury ludowej i niektrych jej przejaww na pozycj kulturowej wartoci caego spoeczestwa, ktre traktuje te przejawy jako fakty podlegajce ochronie, naladowaniu, kopiowaniu. Folklor funkcjonuje wspczenie jako naturalna wasno niektrych grup spoecznych i jako komunikat (informacja) w formie wtrnej egzystencji (rodki masowego przekazu, publikacje materiaw folklorytycznych drukiem etc.). Aczkolwiek termin folkloryzm mwi Sirovtka na s. 42-43 pochodzi od pojcia folklor, jego pole semantyczne jest o wiele szersze od folkloru, tj. twrczoci werbalnej, pieniowej, tanecznej i dramatycznej, jest szerszy i bardziej rozlegy anieli sfera sztuki [umni] ludowej. Czci i przedmiotem folkloryzmu moe sta si jakikolwiek przejaw tradycyjnej kultury i ycia ludu; tradycyjne potrawy wiejskie, ktre poleca si na ladach sklepowych i w restauracjach, liczne obyczaje wiejskie, ktre wspczenie modernizuje si
6

i odgrywa, pokazuj chociaby w czci, jak rozlegy i pstrokaty [pestr] moe by obraz folkloryzmu. Badacz zgasza jednak zastrzeenia do terminu folkloryzm: Dopki nie dysponujemy lepszymi i trafniejszymi terminami, byoby celowe zrezygnowa z terminu folkloryzm jako terminu oznaczajcego orientacj kulturow, pojcie czy proces, podczas gdy poszczeglne konkretne przejawy folkloryzmu jako owej orientacji czy procesu kulturowego nazwa odpowiednio terminem: wtrny, drugi folklor, okreli jako sztuk ludow z drugiej rki lub jako drug egzystencj kultury ludowej. To przynajmniej w czci zapobiegoby zanadto dowolnemu i powierzchownemu obchodzeniu si z tym terminem, ktry raczej straci jednoznaczno wczeniej ni j w ogle zyska. (s. 43). Sirovtka uwypukla nastpujce z gwnych cech folkloryzmu: 1) podtrzymywanie i rozprzestrzenianie dziki rodkom technicznym i systemowi instytucji tradycyjnej kultury ludowej i bytu, zwaszcza jej elementw najstarszych; 2) ich treciow, formaln i funkcjonaln adaptacj; 3) podkrelanie folklorystycznoci, ludowoci, tradycyjnoci owych przejtych i stylizowanych zjawisk jako ich specyficznych waciwoci. Folkloryzm jest zjawiskiem i procesem rozlegym i wielopostaciowym, przy czym historycznie zoonym i rozwijajcym si. Jego poznanie naukowe pene byo uproszcze, uj powierzchownych i trywialnych opisw. Niewiele zmieni fakt, e dzi literatura na ten temat jest obszerna i e powstaje we wszystkich jzykach. Jeli chce si gbiej wyjani jego istot, tre i rol kulturow w spoeczestwie wspczesnym, trzeba szczegowo i empirycznie zbada wszystkie jego detale, nie wystarczy jedynie refleksja nad jego najbardziej pospolitymi przejawami (s. 44). Spotyka si hiperkrytyk folkloryzmu, mwi si np. o faszywym folklorze (Dorson), podczas gdy folkloryzm jest w istocie pojciem neutralnym, jednym
7

z realnych faktw, ktre egzystuj we wspczesnej kulturze, faktem obiektywnym i procesem wspczesnego ycia kulturalnego (s. 45). Tak to susznie uj Bausinger w swojej krytyce krytyki folkloryzmu, on te zwraca uwag, e miara stopnia krytycznoci wobec folkloryzmu jest bardziej problemem pogldu na rzecz ni problemem rzeczy samej w sobie. Trzeba si z tym pogodzi i dlatego Sirovtka proponuje zaj si nastpujcymi problemami badawczymi: 1) Powstaniem, rozwojem i przemianami folkloryzmu. 2) Obszarami folkloryzmu (jedne elementy kultury ludowej, np. pie, muzyka, taniec, obrzd weselny czciej, inne rzadziej lub w ogle nie s wykorzystywane), ponadto wewntrznymi elementami i determinantami

folkloryzmu itd.). 3) Formami folkloryzmu (nie chodzi tu tylko o zasady selekcji, ale o przejawy najblisze autentykowi cytaty, rekonstrukcje, imitacje, stylizacje, przetworzenia i in.). 4) Funkcjami poszczeglnych elementw kultury we wtrnej egzystencji, zmianami funkcji (zwaszcza funkcja ludyczna, estetyczna, ksztacca, rne odmiany funkcji przedstawieniowej, komercyjna itd.). 5) Nosicielami folkloryzmu, ergo sposobami rozpowszechniania wtrnego folkloru takimi jak rodki przekazu (druk, radio, TV, kino, pyta) i instytucje kultury i in. (organizacje, uroczystoci, festiwale, przegldy, konkursy, muzea, wystawy, produkcja, handel etc.). 6) Zrnicowaniem lokalnym i regionalnym (s. 44-45). Autor zwraca wreszcie uwag na istotn kwesti, jak jest wpyw folkloryzmu na autentyczny i ywy jeszcze gdzieniegdzie folklor, skadajc w tym miejscu hod przemyleniom B. Vclavka sprzed kilkudziesiciu lat. Wanie ta ostatnia sprawa znajduje si w centrum uwagi J. Tomea, autora artykuu Zmiany funkcji zjawisk folklorystycznych w zalenoci od pokazw scenicznych (Pemny funkc folklrnch jev v zvislosti ze scnickm uvdn). Ju w przeszoci na folklor autentyczny oddziayway wydania zbiorw F. J. Vavka, P. Michalka, Nmcovej, Erbena i Dobinskho, F. Suila i F. Bartoa, .
8

Zibrta; mona sdzi, e bya to cz ich plonw zbierackich i naukowych. Tak wic badania etnograficzne wpyway na oblicze folkloru! Od lat dziewidziesitych XIX w. na folklor w Czechach zaczy te wpywa rnego rodzaju wita etnograficzne, festiwale, wystawy na szczeblu lokalnym czy centralnym. Przedsiwzicia te miay pozytywne aspekty: utwierdzay w sposb dodatni stosunek nosicieli folkloru do wasnych tradycji, ale byy te momenty negatywne. Na przykad na festiwale wybierano najbardziej efektowne, widowiskowe elementy folkloru, co sprawio, e dla pewnych wsi czy regionw stay si one reprezentatywnymi, osabiajc znaczenie innych elementw bd eliminujc je. Tworzyy si wrd ludu mody i stereotypy folkloru (np. taca z szabl, obyczaju zapustnego). B. Benea nie trzeba przedstawia czytelnikowi Literatury Ludowej, w zbiorze znalazo si jego Kilka uwag o elementach teatru paraludowego w przeszoci i wspczenie (Nkolik poznmek k dramatickm prostedkm pololidovho a folklrnho divadla v minulosti a souastnosti (okrelenie pololidov na wp ludowe, pludowe nie ma cisego odpowiednika w folklorystyce polskiej). Twrczoci paraludow, kramarsk, naiwn zajmuje si Bene ju od lat2. Porwnujc sztuki paraludowe z teatrem ludowym mwi autor trzeba zwrci uwag, e podstaw twrczoci paraludowej jest zawsze indywidualny tekst autorski, przeznaczony dla potrzeb sceny, inaczej zatem ni w teatrze ludowym. Autorzy paraludowi, wywodzc si z okrelonego typu tradycji, starali si pisa na wzr wyksztaconych dramaturgw i wizali swoje sztuki z rnymi momentami w ramach tradycji ludowej (wita kocielne, widowiska
2

Por. takie prace B. Benea jak Misto folklru a pololidov tvorby v souastnosti, [w:] Trdice lidov kultury w ivot

socialistickie spoienosti, Brno 1974; tene, Ohlas pololidovch her na scn Mahenova divadla v polovin edesatch let 20. stoleti, [w:] Thalia Brunensis Centenaria", Brno 1984, s. 143-150; tene, Strukturn funkce pololidov literatury u Slovan v souasn dob, [w:] eskoslovensk pednky pro VII. mezinrodni sjezd slavist (Varava 1973), s. 303 - 309 [nadbitka].

wielkanocne czy boenarodzeniowe). Do cech teatru ludowego naley pierwotny uroczysty charakter obyczajw ludowych i dno do realizacji przedsiwzicia kolektywnego w ramach tradycyjnej mikrostruktury spoecznej wsi czy miasteczka. Sztuka paraludowa to zamknita struktura zjawisk semiotycznych; sztuka ludowa odwrotnie pozostawia liczne moliwoci improwizacji nie tylko wystpujcym aktorom, ale i publicznoci. Artystyczna dramaturgiczna pomysowo tych dwch typw teatru zawiera si w tekcie sztuki, grze aktorw, ich strojach i rekwizytach, i, ma si rozumie, we wsppracy aktorw z widzami. rodki dramatyczne wynikaj w tym wypadku z synkretyzmu caej twrczoci dramatycznej, elementy estetyczne, chocia same w sobie niewielkiej wagi, nabieraj specyficznych waciwoci w zwizku z pozaestetycznymi funkcjami sztuki czy jej wystawieniem. Dramatyczne wraenie, jakie sztuki ludowe, np. w wykonaniu trup wdrownych, wywieraj na widzu, wie autor z penym napicia oczekiwaniem na moliwie najpeniejszy przekaz treci znanej widzowi i potguje si ono jeszcze w przedstawieniach paraludowych dziki tekstowi dramatycznemu (teksty paraludowe nie s tak powszechnie znane widowni, s bowiem o wiele obszerniejsze i trzymaj si wasnej stylistyki i semantyki. Ze wzgldu na sw specyfik oba typy teatru narzucaj inne problemy realizatorom folkloru scenicznego). Nie tylko etnomuzykologom poleci mona obszerne, wnikliwe studium L. Burlasa Muzyka ludowa a kompozytor (udov hudba a skladate). Ponadto omawiany tom zawiera prace E. Rejkovj O zagadnieniach rnorodnoci pracy z folklorem z punktu widzenia dowiadcze i problematyki zespow czeskich (K otzce rozmanitosti prce s folklrem z hlediska zkuenost a problematiky soubor SR); S. Deka Folklor taneczny a problematyka jego opracowania scenicznego (Tanen folklr a problematika jeho scnickho spracowania); . Nosa, Dowiadczenia pracy choreograficznej z folklorem (Sksenosti a poznatky
10

pri choreografickej prci s folklrom); O. Demo, Folklor i jego opracowanie radiowe (Folklr a jeho rozhlasov podoba); A. Mi, Folklor historyczny i moliwoci jego realizacji (Historick folklr a monosti jeho realizcie); M. Slivki, Teatr ludowy a scena (udov divadlo a scna); O. Sirovtki, Opowiadanie ludowe na scenie (Lidov vyprvn na scn); E. Medveckej, Folklor w wychowaniu dzieci i twrczoci dziecicej (Folklr v detskej vchove a tvorbe); J. PalikovejPtkovej, Elementy plastyczne na witach i festiwalach folklorystycznych (Vtvarn prejaw na folklrnych slvnostiach a festivaloch); S. vehlka, Drugie ycie folkloru a festiwal folklorystyczny w Wychodnej (Druh ivot folklru a folklrny festival Vchodn); V. Nosovej, Strj ludowy i jego uycie w programach zespow folklorystycznych (udov odev a jeho pouitie w programoch folklrnych sboroch); V. Volaviego, Folklor a scena z punktu widzenia festiwalu folklorystycznego w Stranicy (Folklr a scna z hlediska folkloristickho festivalu Strnice); J. Lehockiego, Przygotowywanie i realizacja programw folklorystycznych z perspektywy potrzeb spoecznych (Prprava a realizcia folklrnych programov z hadiska spoleenskej potreby); I. Kovaovia, Folklor na wspczesnych przegldach, konkursach i festiwalach (Folklr na sasnych prehliadkach, saiach a festivaloch); referaty goci zagranicznych: V. Kozlovskiej, Znaczenie spoeczne i artystyczne festiwali folklorystycznych (Spoloensk a umeleck vznam folklrnych festivalov); L. Paceaga, Aspekty pokazw scenicznych folkloru w Rumuni (Aspekty scnickho uvdzania folklru v Rumunsku); G. Pefeva, Umeleck tvorivos sborov zujmovej umeleckej innosti v Bulharsku; H. Oesera, Problemy integracji folkloru w dziaalnoci zespow sztuki ludowej w NRD (Problmy integrcie folklru v innosti sborov udovho umenia v Nemeckej Demokratickej Republike); F. van Alteny, Charakter taca (Povaha taca); L. Vsrhelyi'ego, Folklor jako ywa rzeczywisto (Folklr ako iv skutonos).
11

Tom wiecz obszerna bibliografia K. Ondrejki powicona folklorowi scenicznemu, wstp i posowie redaktorw, streszczenia w j. rosyjskim i niemieckim. FOLKLORYZM INICJATYWA WGIERSKA Folklor Trsadalom Mvszed (Folklor Spoeczestwo Sztuka), pod red. V. V o i t a i K. V e r e b l y e i e g o , 1978, nr 2-3, s. 6 nlb + 234. Take drugi z prezentowanych tomw (nakad 100 egz.) jest plonem midzynarodowej konferencji Folkloryzm wczoraj i dzi (Folklrismus egykor s ma eladsok), ktra odbya si w Kecskemt w dniach 27-29 lipca 1978 roku. Wydawnictwo skada si z dwch czci wgierskiej i zagranicznej, w ktrej pomieszczono take przekad niemiecki i rosyjski referatu Voigta oraz tezy referatu Zelnika w j. angielskim. Referat wprowadzajcy znanego folklorysty wgierskiego V. Voigta Problemy bada nad wspczesnym folkloryzmem na Wgrzech. Przegld i propozycje (Die Probleme der Erforschung des heutigen Folklorismus in Ungarn) wydaje si bardziej przegldem bada w tej dziedzinie na wiecie. Konferencja w Kecskemet jest pisze autor na wstpie pierwszym krokiem w zamierzonych na szerok midzynarodow skal badaniach nad zjawiskiem folkloryzmu; jak do tej pory nie byo midzynarodowego resume tej problematyki, a osignicia nauki wgierskiej wydaj si istotne w perspektywie midzynarodowej. Do II wojny wiatowej etnografia wgierska bya nastawiona raczej na tradycyjne obszary badawcze. W latach pidziesitych wiele nowego wniosa wsppraca z folklorystami radzieckimi. W ostatnich kilkudziesiciu latach zmienio si oblicze etnografii w wielu krajach, wykorzystuje ona metody eksperymentalnej i praktycznej socjologii.
12

Jeli chodzi o wspczesny folklor, w nauce wgierskiej wielokrotnie wyraano opinie na ten temat, ale nie prowadzono powaniejszej pracy dokumentalnej, przewaay raczej prace teoretyczne. Zdaniem Voigta tego, co uwaamy dzisiaj za folklor, nie mona rozpatrywa automatycznie. Folklorem mona nazwa: 1) egzystujce jeszcze w sposb nieprzerwany zjawiska folkloru tradycyjnego; 2) wszystko to, co bezporednio zajo miejsce folkloru tradycyjnego; 3) caoksztat dowolnych zjawisk, ktre speniaj dowoln funkcj folkloru. Te trzy postaci posiadaj rnice si od siebie aspekty (s. 148; korzystam z przekadu rosyjskiego). Z przegldu bogatej historii wgierskich bada nad folkloryzmem wynika wedug autora wniosek, e badania te prowadzone byy bez zwizku z myl teoretyczn i wiatow, nie sformuowano te na Wgrzech teoretycznych koncepcji folkloryzmu. Zarys takiej koncepcji prbuje stworzy autor artykuu, bazujc na nowszych jego formach okrelanych jako neofolkloryzm. Rozumiejc przez folklor specyficzne tradycyjne formy sztuki, autor buduje opozycj folklor - nie folklor, midzy czonami ktrej sytuuje procesy folkloryzmu i folkloryzacji (s. 149-150), by doj do wniosku, e Nie ma [w ogle; M. W.] takiego opracowania, w ktrym zostaaby uoglniona teoretyczna wiedza o pojciu i systemie zjawisk folkloryzmu (s. 150). Pojciem neofolkloryzmu posuyli si pierwsi badacze niemieccy (poczynajc od H. Bausingera), ale zajmujc si np. folkloryzmem w turystyce, formuujc pewne aspekty teorii, pominli oni stwierdza Voigt problem folkloryzmu w literaturze i sztuce oraz nie wypracowali wsplnego teoretycznego planu. Z wielu uczonych jeden tylko Cocchiara w znanym dziele, chocia nie posuguje si tym terminem, wnikn gbiej w zjawisko. Voigt wysoko ocenia prace J. Burszty i R. Sulimy, jak i w ogle etnografw polskich. Przedstawia zreszt bardzo obszern list badaczy wiatowych
13

zajmujcych si dawniej i wspczenie problemami folkloryzmu i neofolkloryzmu (s. 150-153), nie mog jednak oprze si wraeniu, e jest to wywd nieco wydumany, gdy sprowadza do pojcia folkloryzmu wszelkie sposoby funkcjonowania tradycji folklorystycznej i ludowej w kulturze (folklor a kultura, literatura, sztuka, kultura robotnicza etc.). Jak np. przyj uwag w zwizku z teoriami kultury masowej, superkultury, kultury popularnej, e Folkloryci jedynie ledzili coraz to nowsze teorie kultury masowej, lecz nie wypracowali wasnego modelu folkloryzmu. Badacze kultury masowej zajmowali si folklorem jedynie powierzchownie, dlatego nie sposb wymaga od nich nawietlenia problemu neofolkloryzmu (s. 153)? Mog wszak wynika z niej rne wnioski. Jasne, e jest tu gdzie wpisany postulat bada interdyscyplinarnych, teza, i neofolkloryzm jest elementem mass culture, ale... Teoretycznie w sposb niedostateczny wyjaniony jest fakt, powiada dalej Voigt, e w pewnych okresach folkloryzm dochodzi do gosu wyraniej (np. w okresie modernizmu, w latach szedziesitych i siedemdziesitych XX w.), w innych jakby milknie. Historycznie patrzc, problem folkloryzmu zaczyna si jego zdaniem od czasw romantyzmu, kiedy dostrzeono folklor jako odrbn kultur. Oczywicie rozwija si on w rnych krajach i rnych momentach niejednakowo, aczkolwiek Podstawowy jego cel [...] jest ten sam. W historycznospoecznym systemie sztuk folkloryzm dy zarwno do rozwoju sztuk niefolklorystycznych, jak i do udoskonalenia sztuki folkloru. Wie si z tym rwnie pogld, zgodnie z ktrym emancypacja artystyczna jest rwnoczenie emancypacj spoeczn; w tym sensie folkloryzm estetyczny odpowiada ideom demokratyzacji i postpu (s. 154). Autor powouje si tu na opinie Petefiego i Bartoka, ale w zwizku i z tymi jego konstatacjami nasuwaj si pewne pytania, np. czy folklor (autentyczny) by tak niedoskonay, i trzeba go byo poprawia?
14

Czy jednym z warunkw emancypacji byo owo udoskonalanie? Jak si maj idee postpu do folkloryzmu na subie faszyzmu w Niemczech lat trzydziestych? I wiele innych. Warto by tu przywoa pewne dokonania i pogldy polskich historykw folkloru i kultury, nie tylko cytowanego R. Sulimy. Wrmy do Voigta. Porwnujc folkloryzm tradycyjny z neofolkloryzmem (s. 115) stwierdza, e ten pierwszy wie si z estetyk romantyzmu, cechuje go artystyczny rozwj (ewolucja), jest on wyrazem emancypacji politycznej, tre i forma s w nim jednakowo wane. Neofolkloryzm za czy z estetyk awangardy, okrela w kategoriach radykalnie nowej sztuki (rewolucji) stwierdzajc, e cechuj go jedynie zapoyczenia estetyczne, e wana jest w nim gwnie forma, rzadko tre. I w XX w. mona oczywicie odnale przypadki folkloryzmu XIXwiecznego, mwi Voigt, podkrelajc, e bez wniknicia w istot folkloryzmu nie mona interpretowa twrczoci takich artystw, jak: Kandinsky, Picasso, Mir, Brecht, Pound, Joyce, Pavese, Strawiski czy Bartok. Artystyczny neofolkloryzm jest folkloryzmem nowej sztuki. Zjawisko wykracza poza granice folklorystyki, jest problemem badawczym estetyki i historii sztuki, jednake Zbadanie tych problemw znaczy wiele z punktu widzenia metodologicznego i dla folklorystyki, daje moliwo pogbienia niektrych problemw teoretycznych. Okrelajc folkloryzm i neofolkloryzm, wyjaniamy tylko jedn paszczyzn definicji folkloru, ale i to nie jest bez znaczenia (s. 156). Badania sztuki i muzyki ludowej dowiody w ostatnich latach jasno, i pojcia folklorystyka nie mona jednoznacznie zestawi z pojciem sztuki na wzr folkloru. [chodzi raczej o termin folklor? M.W.] Wan rol odegray tu zwaszcza badania nad pojciami kreacjonizmu i tradycjonalizmu, ktre jednoznacznie wskazuj na przejawy folkloryzmu przy definiowaniu sztuki o charakterze folklorystycznym. Gwnym problemem staa si estetyka sztuki folkloru i wiadomo estetycznego procesu kreacji twrczej (s. 156-157). Posikuje si autor badaniami
15

strukturalistw czeskich, a take, mimo ich synchronicznego charakteru, Bogatyriewa (zwaszcza znane studium o Puszkinie), by doj do wniosku, i fakty etnograficzne charakterystyczne dla XIX wieku cechuje: aktywno-kolektywno, produktywno, (autentyczna) funkcja socjotradycjonalna (magiczna, rytualna, religijna itd.) oraz tradycyjny folkloryzm, podczas gdy dla faktw etnograficznych XIX-wiecznych charakterystyczne bd: pasywno-kolektywno, nieproduktywno, funkcja reprezentatywna i neofolkloryzm. W drugiej czci referatu omawia Voigt bardzo szczegowy i z wielkim midzynarodowym rozmachem nakrelony plan bada nad folkloryzmem. Omwiem szerzej cz pierwsz publikacji jako przykad pewnego sposobu mylenia o folklorze, kulturze ludowej, tradycji, dajc ju wczeniej do zrozumienia, e nie wszystkie konstatacje autora s dla mnie zrozumiae. Wywd naszpikowany jest gronymi terminami, z referatu wyziera jaki superekspansjonizm badawczy, z egzemplifikacj faktw gorzej nie wiem, czy wszystkie parametry zostay dobrze namierzone. Kania si zastrzeenie Sirovtki z omwionego wczeniej artykuu zgoszone pod adresem terminu folkloryzm. Wiele istotnych prac problematyce folkloryzmu powici jeden z najwybitniejszych wspczesnych folklorystw czeskich B. Bene. W omawianym tomie znajdziemy jego rzeczowy i konkretny artyku Semiotyczne aspekty relacji midzy folkloryzmem a regionalizmem w dzisiejszej Czechosowacji (Semiotische Aspekte der Beziehungen zwischen dem Folklorismus und Regionalismus in der heutigen Tschechoslowakei). W tym wypadku zrobi jednak odstpstwo i ze wzgldw teoretycznych zaprezentuj nowsz prac tego badacza Folkloryzm w Czechosowacji. Aktualny stan i problematyka (Folklorismus in der Tschechoslowakei. Gegenwartuger Zustand und Problematik) pomieszczon w tomie Folklore und mundliche Kommunikation (Narodne umjetnost 1981, s. 11516

124). Definiujc na wstpie pojcie kultury ludowej, autor zwraca uwag na zrnicowane znaczenia poj lud, ludowy, wskazuje w ramach artystycznej tradycji ludu na takie zjawiska, jak: folklor tradycyjny, folklor wspczesny, folklor rnych wsplnot spoecznych, twrczo ludowa, naiwna, nieprofesjonalna. Wszystkie te zjawiska stanowi pole bada, gdy ich pojcie zmienia si wraz z rozwojem wspczesnego spoeczestwa, w ktrym pozycja, forma i funkcje folkloru mog mie rnorodn jako (s. 116). Z kolei bardzo szczegowo i perfekcyjnie zestawia tradycyjny folklor z folkloryzmem. Istotny wniosek, jaki wypywa z tego zestawienia, zawiera si w twierdzeniu, e tradycja nie jest dana raz na zawsze, jest zjawiskiem zmiennym i dynamicznym, dlatego zmienny moe by w jej ramach take stosunek do folkloryzmu (pozytywny, neutralny, negatywny). W odniesieniu do folkloryzmu proweniencji wiejskiej wyjania to schemat, przybierajcy rne waciwoci w poszczeglnych okresach historycznych (rozwojowych):

ywa starsza tradycja

przetworzenie tradycji w sztuce TRADYCJA folkloryzm z yciu spoecznym

folkloryzm

tradycja zdegenerowana

tradycja zdegenerowana

Tradycje miejskie s inne, nieco bardziej formalne, rozwijaj si w rodowisku bardziej heterogenicznym i s na og mniej znane. Sam folkloryzm w zestawieniu z waciwociami autentycznego folkloru okrela Bene jako rzecz bardziej intelektualn (s. 147) i definiuje jako kompleks historycznie rozwinitych wypowiedzi werbalnych, muzycznych, wokalnych, tanecznych i
17

teatralnych, cznie ze zjawiskami kultury materialnej, ktry zasadza si na istnieniu, wykorzystywaniu i przetwarzaniu zjawisk tradycyjnej kultury ludowej w niepierwotnych warunkach i tworzy przejciowy i przez mod okrelony komponent odpowiedniego historycznego stopnia rozwoju kultury narodowej (s. 117). Z kolei wylicza autor wnikliwie waciwoci charakteryzujce ten komponent. Posugujc si z jednej strony przykadem wspczesnych praform relacji memoratowych (informacje rodzinne, opowiadania o treci seriali TV, krytyczne uwagi dotyczce stosunkw rodzinnych i publicznych itd.) i nowin (tragiczne wypadki samochodowe, morderstwa lub samobjstwa w dramatycznych okolicznociach, wielkie rabunki itd.), a z drugiej strony przykadem humorystycznych lub pouczajcych historii ze rodowiska ludowego, wskazuje, e te pierwsze s przykadem komunikacji w folklorze, odbywajcej si wewntrz pola konotacji, w ksztatujcym signifiant homogenicznym rodowisku, w ktrym proces komunikacji [...] staje si jednoczenie znakiem sytuacji opowiadania, w tych drugich za chodzi o komunikowanie o folklorze, gdy przekaz odbywa si poza homogenicznym rodowiskiem, obejmuje coraz szersze pole konotacji, a tego rodzaju komunikat jest w stanie zainteresowa wielu rnych suchaczy, co wpywa na regresywne zmiany signifiant i taki a nie inny wybr signifi. Zmiany w signifi i signifiant s tu przede wszystkim podyktowane przesuniciami i zmianami funkcji semiotycznych. W komunikacji w folklorze chodzi o sam przyjemno dobrego opowiadania, funkcj fatyczn i referujc oraz funkcj emotywn i estetyczn [der Kontakt- und referativen Funktion auch die Ausdruckund sthetische Funktionen], w komunikacji o folklorze najwaniejsza staje si funkcja przedstawieniowa [die Reprsentationsfunktion] (s. 118-119). Z punktu widzenia etnograficznego w wewntrznej strukturze folkloryzmu odnale mona komponenty indywidualne (intymne, subiektywne), zwizane np.
18

z yciem rodzinnym, jak i komponenty zwizane z yciem zbiorowym. Do tych drugich nale np.: 1) ideologiczne, pastwowo-polityczne lub regionalne, oficjalne pielgnowanie ludowoci [svrz]; 2) komponenty estetyczne, ktre odgrywaj pewn rol w przeksztacaniu elementw tradycji ludowej albo w twrczoci folklorystycznej nowego typu; 3) uwarunkowania ekonomiczne, np. produkcja nastawiona na konsumpcj turystyczn, graniczc czsto z kiczem; 4) takie komponenty folkloryzmu, ktre s nastawione wszechstronnie na zachowanie i rozwijanie spoecznie pozytywnych elementw tradycji (s. 119). Kocow cz artykuu wypenia informacja na temat spoecznych, kolektywnych, historycznych form folkloryzmu (funkcja prezentujca) w Czechosowacji, rozwijajcego si tu od lat dziewidziesitych XIX w., naturalnie nie pod t nazw. Autor powica take uwag jego formom trywialnym, np. etatyzacji folkloru w latach i pidziesitych, organizacji, bazie dziaalnoci zespow

folklorystycznych,

instytucji

techniczno-finansowej

folkloryzmu. W ostatnich latach charakterystyczne jest w Czechosowacji zjawisko tworzenia si sfery ludowego kiczu. Na koniec jeszcze jedno istotne spostrzeenie Benea: O ile tradycja zmienia si tylko powoli i dopiero z pewnym opnieniem docza do ekonomicznych i spoeczno-politycznych zmian zachodzcych we wspczesnej spdzielczej wsi, o tyle rozwj semiotycznych funkcji folkloryzmu odpowiada ideowopolitycznym tendencjom danego okresu rozwoju spoeczestwa (s. 122). W przeciwiestwie do wielu badaczy folkloryzmu, ktrych cechuje ekspansjonizm badawczy, autor nie po raz pierwszy

19

podkrela w zakoczeniu, e zalicza do tej dziedziny nie wszystko bez wyjtku, co si wie z tradycj ludow3. Interesujcy artyku H. Fasske Tradycyjne wesele Serbw uyckich jako obiekt przedstawie na socjalistycznych uroczystociach wiejskich (Traditionelle sorbische Hochzeiten ais Darstellungsobjekt auf sozialistischen Dorffsten) jest pierwsz (w NRD) prb zastanowienia si i odpowiedzi na pytania, jakie wi si z pewnymi formami pielgnowania starej dawnej kultury, przy czym nie chodzi tu w adnym wypadku o pretensje do oywiania zagubionych czy przemijajcych tradycji (s. 201). Chodzi o now tradycj socjalistycznych wiejskich uroczystoci, do ktrych aby przeama ich monotonny schemat (zawody sportowe, programy rozrywkowe w wykonaniu amatorw i profesjalistw) zaczto wcza tradycyjne wesele, te za przedstawia si w trojakiej formie .[...] (s. 203). Dzi jest to jedna z form prezentacji spdzielni produkcyjnych, no i atrakcja folklorystyczna w imprezach poza uycami. Scenariusze tych scenicznych wesel zrezygnoway z aktu zalubin w kociele, poniewa byo to instynktownie odczuwane jako co niestosownego w zmienionym kontekcie spoecznym (s. 203). Ciekawe pisze Fasske e w regionie katolickim uyc, gdzie jzyk serbouycki jeszcze suy wszystkim
3

Odnotujmy take nowsze prace Benea powicone tej problematyce: Folklr, folklorismus a lidov tradice v socialistick spolenosti, [w:] Sbornik Praci Filozofick Fakulty Brnnsk Univerzity, R. 31, 1984 r., s. 145-152; tene, Folklorizam u Cehoslovackoj. Aktualno stanje i probierni, Narodna umjetnost", R. 19, 1982 r.; tene, Geneze folklorismu v soudob kultue zpadnch Slovan, [w:] eskoslovensk slavistyka 1983, Praha 1983, s. 221-230; tene, loha lidov slovenstvi v kultue socialistickho eskoslovenska, [w:] Sbornik praci FF UJEP, R. 19-20. Brno 1976, s. 91-114; tene, vod do folkloristiki, Brno 1979; tene, anrov piznaky slovesnch projev zvykoslovnho cyklu, Slovensk nrodopis", R. 29, 1981 r., s. 51-57; tene, Nkter aspekty eskho folklorismu, esk Lid", R. 72, 1985 r. s. 11-18. [W tej ostatniej pracy, ktra jest interesujc z wielu wzgldw polemik z tezami H. Strobacha na temat folkloryzmu, Bene zauwaa, e termin folkloryzm" po ponad 23 latach dyskusji, precyzowania i przystosowywania jest wci mao przydatny" i proponuje procesy adaptacji, zastosowa scenicznych (i in.) dawnej tradycji bez wzgldu na ich pochodzenie czy autentyczno nazywa pielgnowaniem tradycji" [pstovn tradice] lub bardziej naturalnie spenianiem tradycji" (naplovni tradice), s. 16]; tene, Inzitn literatura a Jakub Svoboda, [w:] Sbornk praci FF UJEP, R. 29. 1982 r., s. 215-222; tene, Autorsky vyber a hodnoce- ni spoleenskych jevu v amaterske a inzitni p re, [w:] Sbornk prac FF UJEP, R. 27, 1980 r., s. 335-343; tene, K souasnm smrm a methodm ve folkloristice, zejmna sovtsk. Muzeum a Souastnost" 1979, nr 2, s. 197-211.

20

generacjom jako rodek komunikowania si i gdzie tradycyjne zwyczaje zwizane z weselem s jeszcze dzisiaj ywe, inne natomiast nie s ju pielgnowane systematycznie, nie byo zastrzee, aby wystpi z tym przedstawieniem w jakichkolwiek ramach (s. 203-204). Zastrajkowa natomiast jeden jedyny zesp sceniczny z Dolnych uyc, gdzie zwyczaj tradycyjnego wesela dawno ju wygas, za to pielgnuje si w formie nie zmienionej liczne inne tradycje, nosi stroje ludowe. Przedstawiajcy nieznajc nie zgodzili symboliki si wystpowa przed miejsk. prastarej publicznoci

nieprzygotowan,

Potwierdza to silniejsz w ekonomicznie bardziej zacofanych, rolniczych uycach Dolnych wi z pierwotnym kontekstem spoeczno-kulturowym. W Grnych uycach, bardziej rozwinitych gospodarczo, z wiksz migracj ludzi ze wsi do miast, gdzie rodzimego jzyka uywa si jeszcze powszechnie, a ludno dysponuje wyszym stopniem wiadomoci narodowej, zanotowa mona znamienny fakt, e crki inteligentw, chocia od dwch pokole nie nosi si tu strojw ludowych, bior luby w ludowym stroju panny modej. Wydaje si, e fakty te potwierdzaj reguy rzdzce tradycj. Artyku, zwaywszy zawikane losy tego maego, ale dzielnego narodu czyta si z mieszanymi uczuciami, a jednym z nich jest uczucie nostalgii. Pikn i rwnie nostalgiczn wypowied Czepkowi jako znakowi kultury (La coiffe signe social) powicia Y. Broutin, piszc o losach tradycji folklorystycznej w Bretanii po II wojnie wiatowej. Coraz rzadziej mona spotka tu star wieniaczk w tradycyjnym czepku, a jeli ju nie jest on dzisiaj znakiem spoecznym. Piknie haftowane czepki zanikny, bo byy zbyt kosztowne, delikatne, niewygodne, zbyt kopotliwe w utrzymaniu. Moda miejska jest bardziej wygodna. Praczki i prasowaczki bielizny trac klientel i odwrotnie wierne tradycji chopki nie znajduj ju specjalistek, ktre mogyby owe czepki
21

wykonywa. Wspczesny wiat pisze Broutin unicestwi wszelki partykularyzm, zatar oryginalno wsi. Mimo to mona stwierdzi prawie wszdzie nawrt zainteresowa starymi tradycjami. Naley uwaa za znaczce, e w Sables d'Olonne (Wandea), gdzie przetrwa saby odblask dawnego stroju, widzi si kilka modych kobiet, obnoszcych si ze swoimi koronkowymi czepkami nawet w cigu tygodnia, gdy id na targ sprzedawa ryby i mae. Wierno tradycjom przodkw czy zmys reklamowy? (s. 184) pyta, koczc swoj refleksj, Y. Broutin4. Bardzo istotne uwagi dotyczce czego, co mona by okreli jako prowokowanie autentycznych zachowa folklorystycznych przez folkloryzm zgasza D. Rithman-Augustin z Zagrzebia w artykule Folklor, folkloryzm a nowoczesna publiczno (Folklore, Folklorism and Modern Audiences). Wychodzc od teoretycznej opozycji folklor-folkloryzm, autor stwierdza: Niezalenie od tego, czy przyjmujemy pierwszy czy drugi typ definicji folkloru i folkloryzmu, nie mona nie zauway pewnych wsplnych dla nich punktw: A. Folklor uwaany jest za autentyczn twrczo czowieka. Folklor cieszy si duym uznaniem (artystycznie i spoecznie). B. Folkloryzm uwaany jest za fasz [a fake], Folkloryzm oceniany jest negatywnie (artystycznie i spoecznie). Mona wic stwierdzi, e folklor i folkloryzm wzajemnie si definiuj i wzajemnie wykluczaj w teorii. Ale czy tak jest w praktyce? (s. 218). Autor prbuje odpowiedzie na to pytanie, wykorzystujc obserwacje poczynione na Festiwalu Folkloru (Smotra folklora) w Zagrzebiu, odbywajcym si regularnie od 12 lat i dochodzc do wniosku: Bez okrelonych, a nawet nieco sztywnych kryteriw profesjonalnych Festiwal Folkloru w Zagrzebiu prawdopodobnie by nie
4

Za skorygowanie czci francuskiej dzikuj p. Krystynie Arabskiej z Ul.

22

przetrwa. Ale bez zmian folklor nie moe nadal by folklorem i traci poparcie tych sfer spoeczestwa, ktre s jego nosicielami. Oczywicie, status spoeczny nosicieli prawdziwie wiejskiego folkloru zmieni si. Proces interakcji sta si bardzo skomplikowany. Folklor i folkloryzm czasami zamieniaj si rolami: to, co prbujemy zachowa jako prawdziwy folklor, pojawia si jako druga i wyalienowana egzystencja folkloru, a to, co okrelamy jako folkloryzm, pojawia si jako folklor w bezporednim kontakcie midzy rnymi grupami spoecznymi i wykonawcw, zaspokajajc rne potrzeby, w ktrych nie najmniej wane jest poszukiwanie tosamoci [the serach for identity] w obu grupach. Tosamo ta moe wiza si z wasnoci wsi lub regionu z jednej strony, a z drugiej ze zmienn, jeli chodzi o status spoeczny i trendy, wspczesna kultur masow. W rzeczywistoci wanie w interakcji folkloru i folkloryzmu nowe, zmieniajce si grupy spoeczno-kulturowe znajduj now tosamo. Czy oznacza to, e powinnimy porzuci teoretyczn opozycje pomidzy folklorem a folkloryzmem Nie sdz, gdy sformuowana tu ju, ale w drugim wariancie, opozycja ta umoliwia nam zrozumienie procesw, ktre wystpuj pomidzy folklorem a folkloryzmem. Problem moe lee wanie w tym, e nie udaje nam si zbada wystarczajco procesw pomidzy, bo po prostu skupiamy uwag gwnie na teoretycznych ekstremach, zamiast na samych zjawiskach, ktre w rzeczywistoci istniej dziki interakcji i stosunkom rnych publicznoci i wykonawcw, ktrzy s przecie autentycznymi ludmi (s. 221). Nic doda, nic uj. I dlatego przejd do bardzo ciekawego artykuu N. Tana z Ankary Folkloryzm w spoeczestwie zindustrializowanym (Folklorisme dans la Socie industrielle), napisanego na podstawie obserwacji spoeczestwa tureckiego w przemysowych regionach kraju. Autor patrzy na zjawiska folkloru jako na co zmiennego, dynamicznego, znakomicie adaptujcego si w nowych (industrializacja) warunkach. Zmienia si przecie pojcie ludu stwierdza
23

i w spoeczestwach industrialnych obejmuje ono waciwie wszystkich pracujcych, tym bardziej e zmienia si relacja midzy zatrudnionym a pracodawc. To pozwala zastanawia si, jaki bdzie folklor XXI wieku. W Turcji wystpuje wiele typowych form folkloryzmu (a take fakelore, poplore). Najbardziej interesujce wydaj si obserwacje autora odnoszce si do zjawisk wystpujcych wanie pomidzy i refleksje na temat przejaww nowego folkloru. Czowiek epoki industrialnej wiele czasu powica na zdobywanie informacji: czyta, sucha, oglda d mao mwi, a jeli ju mwi, to powtarza jak papuga to, czego si nauczy z telewizji, prasy etc. W ten sposb spoeczestwo mwi, odbijajc w pewnych kliszach myli o kulturze. Tworzy gotowe powiedzenia, przysowia i slogany, ktre zastpuj ekspresj indywidualn (s. 229). Obszar tradycji oralnej wyranie si zmniejsza. W spoeczestwie zindustrializowanym twrczo folklorystyczna majca charakter wiejski i autentyczny zastpowa jest przez twrczo o charakterze miejskim (s. 230), s tu oczywicie rnice w stosunku do folkloru autentycznego. Jeeli jedna osoba piewa, a 800 innych sucha, nie jest to rzecz jasna zjawisko folklorystyczne, ale gdy tych 800 ludzi bierze udzia w piewaniu albo, podchwytujc melodi, piewa murmurando, jest to zjawisko folklorystyczne (s. 230). W miastach tworzy si czsto pieni na wzr anonimowych i chocia s na ustach wszystkich znane, lubiane i piewane , nie s folklorem sensu stricto, jednak mog by uwaane za produkt folkloru spoeczestwa zindustrializowanego (s. 230). Turcy wol pieni, w ktrych odnajduj elementy wasnej tradycji ludowej, anieli produkty zachodnie. W pieniach spoeczestwa zindustrializowanego, obok tradycyjnie wykorzystywanego tematu mioci, notuje si pieni, ktre mwi o zdarzeniach codziennych i sprawach ekonomicznych. Wiele innowacji spotyka si w anegdotach, ktre wyraaj si bardziej w treci
24

anieli w formie, nie ma w nich ladu osobowego tego, kto opowiada. Popularne tematy oscyluj wok relacji miedzy nauczycielem i uczniem, pracownika i pracodawcy, robotnika-szefa, waciciela-lokatora, lokatora-stra, wyborcypolityka, funkcjonariusza-zwierzchnika, sprzedawcy-klienta, konduktorapodrnego itd. Bohaterami anegdot i rysunkw satyrycznych w prasie s czsto bohaterowie felietonw nadawanych przez telewizj. Anegdoty s odtrutk na nud, uniformizacj, (s. 231). Industrializacja wprowadzia i wprowadza do ycia nowe obiekty, takie jak: nowoczesne rodki transportu, chodnie, pralki, telewizja, ktre animuj powstanie bogatego materiau folklorystycznego. Ju 70-80 lat temu zrodzi si bogaty folklor zwizany ze rodkami transportu, ktremu autor powici zreszt odrbny artyku (La Revue d'etnographie turque 1976, nr 15, s. 93-100). Dlatego faszywym punktem widzenia jest patrze na folklor jako warto statyczn, muzealn (s. 232). Spoeczestwo zindustrializowane tradycj i stare obyczaje zastpuje mod i reguami gry spoecznej. Ba, do pozytywnych cech charakteru zalicza si przecie umiejtno przystosowania si do mody, znalezienia si. Chocia tradycja i stare zwyczaje trac w spoeczestwie zindustrializowanym na wanoci, u wspczesnego czowieka obserwuje si wzrost wiary w przesdy (zabobony). Spotyka si wielu ludzi, ktrzy ukoczyli studia uniwersyteckie, a ktrzy wierz, np. w rzucanie urokw itp. Z jednej strony obserwuje si, e wierzenia religijne sabn, z drugiej nasila si wiara w przesdy. Czowiek nie moe y i pracowa bez wiary w cokolwiek. Wiemy, e ludzie, ktrzy nie wierz w nic, ulegaj atwo stresom i depresjom nerwowym. Podstawy, ktre pojawiaj si w formie mody czy pod presj regu spoecznych, maj swe rdo w folklorze konstatuje N. Tan (s. 232-233). Turcy zdominowali konferencj w Kecskemet odnotujmy jeszcze np. referat I. U. Nasrattinoglu Badania folkloru w Turcji a folkloryzm (Les travaux sur le folklore en Turuie et le
25

Folklorisme), a ponadto wystpienie rusycysty I. Kaynaka Wpyw folkloru narodw dunajskich i bakaskich na twrczo A. S. Puszkina (Wlijanije folklora dunajskih i bakanskih narodov na proizviednija A. S. Puszkina). W prezentowanym tomie znajdziemy take dwie prace badaczy polskich. J. Burszta autor czsto zreszt przywoywany w publikacjach zagranicznych pisze o Wspczesnym folkloryzmie jako zjawisku spontanicznym i zorganizowanym (Der gegenwrtige Folklorismus in Polen als spontane und organisierte Erscheinung). Artyku bardzo szczegowo omawia najrozmaitsze przejawy folkloryzmu w Polsce (w terminologii znanej z polskich wystpie) oraz wiele instytucji, ktrych dziaalno w ten czy inny sposb wie si z kultur ludow. Porusza take zagadnienie folkloryzmu polonijnego. Mwic o najbardziej trywialnych, wulgarnych formach folkloryzmu (powstajcych na uytek mass mediw czy w celach komercyjnych), zwraca etnograf uwag na fakt, e nie ma w Polsce, niestety, jednej instytucji odpowiedzialnej za ksztaty ideowo-formalne folkloryzmu (s. 194). Pogldy J. Burszty na ten temat s u nas szeroko znane, tote zrezygnuj z bardziej szczegowego referowania artykuu5. Drugim reprezentantem nauki polskiej na Konferencji w Kecskemt bya V. Krawczyk, ktrej komunikat traktuje o Folkloryzmie w yciu wspczesnych miast polskich (The Folklorism in the Life of Modern Polish Towns), gwnie na przykadzie odzi. Podsumowujc wypowied stwierdza, e stosowanie folkloru w yciu kulturalnym mieszkacw wielkich miast polskich moe by badane z dwch punktw widzenia: oficjalnej polityki kulturalnej pastwa oraz jako spontaniczny
5

Jak wiadomo, zrby swojej teorii zbudowa J. Burszta w artykule Folklor, folklorystyka, folkloryzacja, Teatr Ludowy 1966, nr 1-2 (gos na konferencji folklorystycznej w Zakopanem w dniach 17-19 XI 1965 r.). Zmodyfikowana wersja tej koncepcji znalaza si w pracy Kultura ludowa kultura narodowa. Szkice i rozprawy, Warszawa 1974. Bibliografi prac Burszty do roku 1976 (w tym kilkadziesit wypowiedzi na temat folkloryzmu) znajdzie czytelnik w pracy zbiorowej Tradycja i przemiana. Studia nad dziejami i wspczesn kultur ludow, pod red. Z. Jasiewicza, B. Linette i Z. Staszczaka, Pozna 1978. Zdaniem E. Chudziskiego, recenzenta ostatniej ksiki Burszty Chopskie rda kultury (Warszawa 1985) pierwotna koncepcja rezerwujca termin folkloryzm dla inspirowanych folklorem wspczesnych zjawisk w kulturze bya bardziej klarowna i [] uyteczna anieli pniejsza, wprowadzajca w zakres folkloryzmu wszelkie historyczne przejawy wczania ludowoci do kultury narodowej. Por. E. Chudziski, Kultura chopska, ludowo folkloryzm. Akcent 1986 nr 4, s. 142-145.

26

ruch spoeczno-kulturalny. Ponadto folkloryzm w rnych swoich przejawach jest spoecznym i narodowym antidotum na procesy uniformizacji wspczesnej cywilizacji. Moe szkoda, e w bibliografii przynajmniej nie odnotowaa autorka cennej publikacji, jak jest niewtpliwie Folklor robotniczej odzi. Pokosie Konkursu6. Ponadto w omawianym tomie znajdziemy prace: w czci zagranicznej O. Danglovej Folkloryzm i jego miejsce w ksztatowaniu kultury wspczesnych sowackich wsi (Folklorismus und seine Stelle in der bildenden Kultur des zeitgenssischen slovakischen Dorfes), O. Sirovatki Siedem grzechw folkloryzmu (Sieben Hauptsunde des Folklorismus), tezy referatu Zelnika w niezrozumiaym j. angielskim Poza folkloryzmem (Beyond the Folklorism). W czci wgierskiej poza referatem Voigta B. Andrsfalvyego, A magyarorszgi folklorizmus jele szakasznak kutatsi problmi; P. Bnszkyego, A folklr s a XX. szzad magyar kpzmvszete; J. Bthoryego, Folklr folklorizmus folklrdomny; M. Hoppla, Film s folklr; I. Katonaego, A folklr 24. vagy 25. rjban?; G. Lengyela, A npi diszitmvszettl a npi iparmvszetig; L. Szab, Egy tiszazugi fafarag szobrainak tanulsgai; P. Szuhuaia, A npmvszetrl Sajvelezd pldjn; K. Vereblyi'ego, A npmvszet fefedezse a szzabeln, avagy neofolklorizmusunk kezdetei; J. Zelnika, Tul a folklorizmuson. Rezygnuj w tym miejscu z szerszego komentarza oglnego dotyczcego obu konferencji; w jakiej mierze spenia t funkcj sam wybr problemw, faktw, cytatw. Lektura omwionych prac nasuwa jednak jedn uwag generaln: w niektrych krajach socjalistycznych przecie nie tylko w Czechosowacji i na Wgrzech folkloryzm jako przedmiot bada naukowej folklorystyki zaczyna odgrywa moe jeszcze nie wiodc, ale coraz powaniejsz rol, spoza
6

Folklor robotniczej odzi. Pokosie konkursu, pod. Red. B. Kopczyskiej-Jaworskiej, J. Kucharskiej, J. P. Dekowskiego, PTL, Wrocaaw 1976 (publikacja wydana jako R. XII-XV Literatury Ludowej.

27

folkloryzmu czsto nie wida jakby innych tematw i problemw wspczesnych. Dla porzdku odnotuj jeszcze, e ukazuj si stosunkowo systematycznie kolejne zeszyty Folklr - Trsadalom - Mvszet, a w 1979 r. w Budapeszcie ukaza si pod midzynarodow redakcj (V. Voigt i M. Leak) pierwszy numer Folklorismus bulletin; nie dysponujemy jednak adnym z tych wydawnictw.

FOLKLORYZM W POLSCE DYSKUSJA PERMANENTNA Miast referatu proponuj podrczny zbiorek cytatw, wyraajc nadziej, e speni on poyteczn rol.

Inaczej zupenie przedstawia si sprawa z folkloryzmem. Mwic najoglniej, folkloryzm polega na celowym stosowaniu w szczeglnych sytuacjach biecego ycia wybranych treci i form folkloru, branych bd jeszcze wprost z terenu i przenoszonych w sytuacje odmienne od naturalnych, bd te czerpanych z folklorystycznej dokumentacji, a odtwarzanych w sytuacjach celowo zaaranowanych [...]. Do istotnych cech folkloryzmu naleaoby wic: 1) wydobywanie z zasobu tradycyjnej kultury ludowej, historycznej lub aktualnej, niektrych elementw, takich mianowicie, ktre z okrelonych powodw staj si atrakcyjne z racji np. swej artystycznej formy czy emocjonalnej treci; 2) prezentowanie tych treci odbiorcom w postaci mniej lub bardziej przetworzonej, a nawet czonej z elementami tym treciom obcymi, do zaspokojenia indywidualnych czy zbiorowych potrzeb estetycznych i innych; 3) wystpowanie tych elementw w pewnych tylko sytuacjach, czstokro specjalnie wywoanych, odmiennych od ich autentycznego wystpowania. Jako takie zatem, elementy folkloru wchodzce w obrb folkloryzmu odrywane zostaj od swych naturalnych
28

nosicieli i od swego naturalnego rodowiska i s powoywane niejako do wtrnego, sztucznego ycia na forum znacznie szerszym. Przy wspczesnych rodkach masowego wizualnego przekazu forum tym staje si w praktyce czstokro cae spoeczestwo. Gdy wic folklor [...] ma nie tylko ograniczone moliwoci ycia i rozwoju, ale jak zreszt caa tradycyjna kultura ludowa kurczy si i staje raczej kategori historyczn, to folkloryzm nie ma teoretycznie rzecz biorc adnych ogranicze. Mona nawet powiedzie, e tradycyjna kultura ludowa, a zatem folklor bdzie mg >>istnie<< nadal w yciu spoeczestwa tylko w postaci folkloryzowanej. ywo obchodzca etnografw i folklorystw sprawa stylizacji, aranacji, przerbek dostosowania i przetwarzania elementw folkloru wedug zasad sztuki do ich wspczesnej formy, jakiej da wanie wspczesny, masowy odbiorca jest sama w sobie niezmiernie wana, stanowi jednak odrbne i szerokie zagadnienie. Tutaj mona powiedzie tylko oglnie, e czy si chce, czy nie, w folkloryzmie musz zachodzi w porwnaniu do autentyku zawsze okrelone zmiany i dostosowania. Pozostaje wic tylko kwestia, jak daleko one mog, czy powinny pj. Jako wanie taki, folkloryzm budzi sprzeczne opinie i postawy. [...] Tworzenie si wspczesnej jednolitej kultury narodowej, czcej ju bez reszty wszystkie warstwy narodu, nie moe polega tylko na masowoci modernistycznych faktw cywilizacyjnych obejmujcych cay nard, ale take na wczaniu w ten proces selektywnie wybranych elementw tradycji narodowej, w tym najlepszych elementw folklorw wszystkich skadajcych si na nard historycznych warstw spoecznych. Wszystkie te folklory stay si ju zamknitymi kartami historii narodowej. W procesach wspczesnego egalitaryzmu narodowego treci tych folklorw stay si spoecznie i klasowo >>obojtne<<, s ju tylko obiektywnymi faktami historii narodowej. Bez adnych zatem oporw mona je czy na zasadach obiektywnych schematw sztuki w jeden nurt folkloryzmu, ale
29

w prdzie bazujcego wanie na nich wspczesnego patriotyzmu narodowego. W taki sposb tworzy si wspczesny folklor tradycji historycznej caej spoecznoci narodowej, powstaje jakby wspczesna posta >>folkloru narodowego<<. [...] Jest to mona rzec n o w a r z e c z y w i s t o f o l k l o r y s t y c z n a, ktra, nawiasem mwic, wciga w swe arkana wielu z etnografw i folklorystw jako specjalistw z zakresu kulturowej tradycji, ale ju w roli arbitrw majcych orzeka o szczegach tej wanie nowej rzeczywistoci folklorystycznej7. (J. Burszta) No i mwic po prostu, folklor jest to rzecz wygodna: adnych problemw interpretacyjnych, delikatnych, nikt w niczym w tej brany nie podpad, wymowa jednoznaczna, czysta jak za i promienna jak soce. Folklor da si lubi, jak zagraj, zapiewaj, zamigocz w tacu strojami, to kadego bierze8. (J. Lohman) Mamy wic dwa terminy: folklor na okrelenie twrczoci autentycznej i folkloryzm na oznaczenie stylizowanej. Ten drugi nie zagraa jednak temu pierwszemu ani nie obnia jego wartoci. W swej intencji folkloryzm jest prb uszlachetnienia i upowszechnienia folkloru. To robi Mazowsze i lsk9. (M. i D. Czubalowie)

Cho folkloryzm pozwala dzi rzebiarzom wyraa si swobodnie, to jednak dokona swego, o ile chodzi o pokrywanie rzeb polichromi. Ulegajc woli odbiorcw miejskich, ludowi rzebiarze zaniechali ju w wikszoci malowania
7

8 9

J. Burszta, Kultura ludowa. s 311-317. J. Lohman, Nic nie grozi malowanemu wiatu, ycie Literackie" 1977, nr 14. M. i D. Czubalowie, Pami kultury. (Rozmowa J. Hlonda), Tygodnik Kulturalny" 1987, nr 35.

30

swych prac. Nieliczni tylko nie poddali si niezrozumiaej dla nich opinii, narzuconej ogowi przez adeptw >>spekulujcych<< na efekciarstwie estetyki e rzeby w drzewie winny gra tylko naturalnymi walorami drewna, e te walory trzeba wyeksponowa. Do tych odwanych naley Z. Skrtowicz z Worowa, pow. obez, ktry powiada wrcz, e jego ludzie >>musz by ubrani<<10. (S. Baszczyk) [] trzeba si zastanowi nad zasadnoci upowszechniajcego si w Europie od kilkunastu lat teoretycznego podziau na folklor i folkloryzm. Podzia ten zakada bowiem, e folklor to dawna prymitywna kultura, cao ju zamknita, folkloryzm za to zjawisko nowe (prd? ruch? przemys?), adaptacyjne, autentyczne lub programowane. Bez wzgldu na rnice pogldw na temat >>ludowo podobn<< i moe by tworzone w duchu samego folkloryzmu jeli przyj, e wyczymy z tego zakresu wszystko, co jest seryjna produkcj ludowym, lecz niekoniecznie na wsi i przez chopa, a wic wyczymy to, co po prostu nie jest autentyczn sztuk, wyrazem indywidualnoci, lecz produkcj zawodow to wwczas, majc ju tylko na uwadze twrczo wiejsk autentyczn, mona zapyta o potrzeb i zasadno samego podziau. Gdzie konkretnie w czasie i przestrzeni znajduje si ta granica i czy rzeczywicie po drugiej stronie istnia interior, czy tylko konkretna strefa wymiany kulturowej. Sa to po prostu pytania wspczesne, kultur ludow oglda si dzisiaj w kategoriach przemiany, a wic w perspektywach dostpnych badaniu, etnologia zarzucia pytania o genez, budow hipotetycznych modeli pierwotnoci. Podzia na folklor i folkloryzm moe by przydatny jako dyrektywa ruchu amatorskiego, ale nie jako operacja w porzdkowaniu naukowym11. (Cz. Hernas)
10

S. Baszczyk, Wspczesne przeobraenia sztuki ludowej (z bada nad folkloryzmem), Polska Sztuka Ludowa 1970, nr 3-4, s.141. 11 Cz. Hernas, Miejsce bada nad folklorem literackim, Pamitnik Literacki LXVI, 1975, z. 2, s. 10-11.

31

W kwestii folkloryzmu [dr J.] Pieprzyk opowiada si za >>folklorem jako ojcem i folkloryzmem jako synem<<, po czym stwierdza, e folkloryzm nie jest zjawiskiem tylko polskim, lecz oglnowiatowym [...] nie tyle folklor, co wanie folkloryzm spenia zawsze du rol w yciu narodu, zwaszcza w krytycznych chwilach, bowiem zawiera si w nim manifestacja wartoci narodowych. [...] Przechodzc [...] do roli folkloryzmu w sztuce, mwca uwaa kierunek za bardzo wartociowy, poniewa powstaj dziki niemu dziea komunikatywne, podczas gdy w sztuce elitarnej dochodzi czsto do powstawania dzie niezrozumiaych dla szerokiego ogu. Tymczasem u nas cigle wartociuje si sztuk z pozycji artystw i oficjalnej krytyki, nie za ze spoecznego punktu widzenia. Jednake najwaniejsza jest chyba ocena prostych ludzi. I tutaj folkloryzm spenia olbrzymi rol, zdobywajc uznanie dla polskiej kultury nie tylko w kraju, ale co najwaniejsze rwnie za granic. Dowodem tego jest powodzenie amatorskich zespow folklorystycznych oraz ich rozwj. [...] dzi daje si obserwowa odradzanie folkloru, ktry ma t wyszo nad twrczoci zawodow, e jest cigle zmienny, aktualizowany, gdy tamta jest >>twrczoci elazn, niezmienn<<. Pozytywnym objawem jest zainteresowanie modziey dawn kultur ludow. Folkloryzm, jako nowy prd bazujcy na dorobku ludowym, otwiera nowe obszary dla >>kultury narodowej o wiejskim rodowodzie<<12. ( J. Pieprzyk) Zakopane to jest Zakopane. Caa sia tego Festiwalu tkwi w jego charakterze i ten charakter rzeczywicie zaczyna si zatraca. Wyjciem jest
12

J. Pieprzyk, Gos w dyskusji, [w:] Folklor w yciu wspczesnym. Materiay z Oglnopolskiej Sesji Naukowej w Poznaniu 1969, Pozna 1970, s. 125-126.

32

zapraszanie zespow gralskich z innych kontynentw; z takich krajw, jak: Meksyk, Senegal, Nepal. W tym roku osobicie skierowaem do Polski typowy zesp gralski z Argentyny i nie wiem, jak to si stao, e wyldowa w Sosnowcu, a nie w Zakopanem13. ( J. Roche CIOFF) [Dr K. Pietkiewicz] [...] nie zgadza si z tym, by jedynie klasyczny folklor mia by dobry, a wszystko od niego pochodne ze. Nie widzi powodu, dla ktrego miaby wyej ceni dawne, feudalne doynki od wspczesnych, obchodzonych na stadionie X-lecia w Warszawie. Uwaa, e nie polega to tylko na rozrnieniu: tam zwyczaj tu widowisko, bo i tam byo widowisko i tu jest zwyczaj. Jest tylko nowa funkcja zwyczaju, mianowicie ci sami artyci ludowi tacz, piewaj, improwizuj w odmiennych okolicznociach. Jest w tym tak samo pokaz i teatr jak dawniej, cho nieco inny. Mwca zapytuje, dlaczego nie nazwa tego ywym folklorem zwizanym z dzisiejsz rzeczywistoci tylko >>niezbyt adnym sowem folkloryzm<<14. (K. Pietkiewicz)

Sztuka ludowa jest martwa, ta sztuka, o ktrej dyskutujemy. Ale istnieje inna, nie dostrzegana przez specjalistw, czy te nie uwaana za sztuk. Sdz, e jedyn yw sztuk ludow jest sztuka jarmarczna, ta z targw i odpustw, owe synne paskudy, jelenie na rykowisku. Powtarzam: jedyn autentyczn polsk sztuk ludow jest sztuka straganiarska, sztuka brzydoty masowo produkowana nie wiadomo bliej przez kogo, nabywana za rwnie masowo przez rodowiska

13 14

J. Roche, Festiwal to wito, ycie Literackie 1984, nr 39, s.12. K. Pietkiewicz, Gos w dyskusji, [w:] Folklor w yciu wspczesnym, op. cit., s. 123.

33

wiejskie i proletariackie. Na dodatek sprzedawana po cenach absurdalnie wysokich15. (A. Maachowski)

Mgr J. Szmagalski zaj si rol folkloru w kulturze wspczesnej. Powane miejsce zajmuje w niej nurt kultury masowej, rozpowszechniajcy w spoeczestwie postaw konsumpcyjn. Moe temu zapobiec tylko aktywne uczestnictwo w procesach kulturalnych, wzbogacajce osobowo czowieka. Jedn z form dziaania jest ruch amatorski, ktremu jednak trudno konkurowa z kultur profesjonaln szerzon przez rodki masowego przekazu. Tote w rodowiskach wiejskich rol t zdaniem dyskutanta winien spenia folklor i sztuka ludowa. Nie speni jej natomiast folkloryzm, ktry jako element kultury masowej obcy jest odbiorcy wiejskiemu z uwagi na sw twrczo. Dlatego na wsi powinien by czynnie kontynuowany tradycyjny folklor i sztuka ludowa16. (J. Szmagalski)

W literaturze >>wysokiej<< folkloryzm nie istnieje. I cho niektrzy pisarze nie stroni od stylizacji na gatunki mowy folkloru (J. Ozga-Michalski, T. Nowak, E. Bryll), nie poprzestaj na niej jednak, rekonstruujc w utworach take ludowy system wartoci, ludowego bohatera itp. Ale zagarniajcy coraz wiksze obszary kultury masowej folkloryzm porednio dotkn i tej literatury. Mianowicie zdewaluowa on folklor, zniszczy go, odbierajc mu spontaniczn i kolektywn genez, sprawi, e w wiadomoci odbiorcw folklor przesta by znakiem prawdziwej ludowoci, a sta si znakiem atwej i pokupnej stylizacji, a take
15 16

Aktualne problemy ludowej twrczoci i opieki nad ni w Polsce (dyskusja), Polska Sztuka Ludowa, 1970, nr 3-4, s. 157. J. Szmagalski, Gos w dyskusji..., s. 131-132.

34

uproszczonej i dydaktycznie optymistycznej filozofii spoecznej. Tym samym literatura chtnie posugujca si folklorystyczn aluzj czy parafraz znalaza si w krgu czytelniczej podejrzliwoci. Ta sytuacja kultury lat szedziesitych, a take siedemdziesitych, wywoaa w literaturze postaw nieufnoci, krytycyzmu, dociekliwoci. [...] Zaczto poszukiwa dla literatury moliwoci gbszego zwizku artystycznego z kultur ludow, z jej podstawowymi prawdami wyraajcymi si nie tylko w folklorze. Wicej: pisarze zaczli szuka rodkw artystycznego wyraania ludowoci bez uciekania si do folkloru i folklorystycznej stylizacji. Folklor by skompromitowany i pozbawiony siy ekspresywnej. Folkloryzm zmusi literatur wysokoartystyczn do skonstruowania artystycznych ekwiwalentw ludowoci wrcz poza ludow estetyk, zaostrzy rozdwik midzy ludowoci jako form a ludowoci jako treci17. (A. Zawada)

A zatem jak dzi porwnywa wiersz zrodzony z wyobrani, utkany z metafor, konsekwentny mylowo, posugujcy si dorobkiem wspczesnej poetyki ze strofkowym utworem o tym, e chmury pyn po niebie, soce wieci, kwiatki pachn, zboe faluje na wietrze, zwaszcza kiedy ten drugi zakoczony jest wielce sugestywnym wielokropkiem? Wielu zawodowych oceniaczy nie ma jednak w takich razach wtpliwoci. Czy nie nazbyt wielu i nie zbyt gorliwie podpiera si wytrychem kategori autentyzmu i dostrzega go w sielskich obrazkach, co takie szczere, proste i rzewne?18 (J. Kobiel)

17

18

A. Zawada, Gra w ludowe, Warszawa 1983, s. 63-64. J. Kobiel, Wierszem i do rymu, Tygodnik Kulturalny" 1982, nr 38.

35

,,[J. Grodzka] [...] obawia si zbyt daleko idcej opieki nad (...] twrczoci [ludow; M. W.], przestrzegajc przed ingerencj i wszelkimi formami dyktanda. Uwaa, e kupowanie rzebiarzom ludowym ktrych tradycyjnym narzdziem jest noyk jakich zestaww narzdzi snycerskich jest niewskazane, gdy grozi zatrat pikna faktury. Skoczyoby si wtedy rzebiarstwo ludowe. Podobnie ma si rzecz z kowalstwem19. (J. Grodzka)

Pierwszy mwca, mgr Jackowski ju na wstpie wyrazi wtpliwo, co do susznoci wprowadzenia pojcia folkloryzmu, nie widzc w nim praktycznej przydatnoci. Omawiajc zagadnienie na paszczynie sztuki ludowej stwierdzi, e jest ona pojciem nieprecyzyjnym, ktrym chcemy obj zbyt wiele rnych rzeczy []. Pojcie sztuki ludowej w obydwu jego czonach jest otwarte i zmienne. To, co niegdy nie byo uwaane za sztuk, dzi jestemy skonni do niej wcza, np. strachy na wrble, niektre przedmioty nieozdobione [...]. Niesuszne byoby wic oddzielenie dawnej sztuki od zjawisk wystpujcych wspczenie i nazywanie tych ostatnich folkloryzmem [...] twrczo wspczesna, powstajca w oparciu o zasady dawnego, ludowego mylenia, powinna by nazwana sztuk ludow, czyli tym czym jest w istocie, a nie folkloryzmem nie wyczajc nawet twrczoci typu cepeliowskiego w postaci rnych stylizacji czy tworw pamitkowych, odbiegajcych od >>ludowego autentyku<<. Chtnie bowiem widzimy obecnie sztuk ludow tworzon na uytek odbiorcy miejskiego, niezalenie od tego, e lud nadal tworzy rwnie dla siebie. Dyskutant domaga si dalej oddzielenia od pojcia sztuki ludowej twrczoci amatorskiej [...] jest skonny
19

J. Grodzka, Gos w dyskusji..., s. 133.

36

uwaa za folkloryzm tylko wszelk >>stylizacj pod ludowo<< (rne adaptacje i falsyfikaty), jakkolwiek wyraa rwnie zastrzeenia do samej nazwy >>folkloryzm<<, wywodzcej si z folkloru i mogcej prowadzi do nieporozumie. [...] Proponuje ograniczy znaczenie tego terminu i nie podciga pod niego problemu inspiracji, gdy nie powinno si wsplnym mianem okrela Chopina czy Szymanowskiego z jednej strony i kapeli Dzieranowskiego lub zespow mandolinistw z drugiej, bowiem s to zjawiska jakociowo rne. W przekonaniu Jackowskiego folkloryzm dotyczy pewnego stereotypu ludowoci i wiadomego posugiwania si nim. Rozumie on folkloryzm raczej jako ruch kulturalno-spoeczny i okrelony kierunek de20. (A. Jackowski)

Nawiasem mwic [...] sownik jzyka polskiego zyska jeszcze jedno >>brzydkie<< sowo: cepelia. >>Nikt nie chce robi z literatury cepelii<< zastrzega si [...] [T.] Nowak21. (H. Waliska)

Ustosunkowujc si do [...] zarzutu

>>wrzucania do jednego worka

partaczy i geniuszw<<, [doc. dr Z.] Jasiewicz wyjani, e wbrew naszym oporom jest to dopuszczalne, jeeli miernikiem zjawisk nie jest skala geniuszu lub wartoci artystycznej, lecz jaka inna cecha. Cech t w przypadku folkloryzmu jest nawizanie w twrczoci do tradycyjnej kultury ludowej [...] dyskutant [...] uwaa ,[...] e niemniej interesujcym zagadnieniem jest wpyw folkloryzmu na

20 21

A. Jackowski, Gos w dyskusji, s. 121-123. H. Waliska, mier folkloru?, Literatura Ludowa 1972, nr 6, s. 64.

37

kultur ludow, bo taki wpyw niewtpliwie istnieje. Kwestia ta wymaga bada etnograficznych, ktre ju teraz powinny by podjte22. (Z. Jasiewicz)

Uytek z tego, co dostarcza nam Cepelia, jest podobny do uytku ze starych lamp naftowych. S to cytaty we wspczesnych wntrzach. Drewniana yka, skrzynia, zydel. Trafiaj si one najczciej w mieszkaniach ludzi wysoko ksztaconych, ludzi o charakterystycznym relatywizmie estetycznym, ktry znamionuje wspczesnego >>oblatanego<< odbiorc. Rzadkie s u ludzi, ktrych zaliczylibymy do warstw ludowych we wspczesnym sensie tego sowa23. (M. Czerwiski)

Pomijajc w naszych rozwaaniach literackich >>wypowiedzi<< o ludowoci (dziea artystyczne) oraz uprzedzajc jednoczenie refleksj nad realizowaniem si ludowoci na gruncie tzw. nurtu chopskiego, pisarstwa regionalnego, ludowego, pisarstwa amatorskiego, pragniemy zwrci uwag na wypowiedzi przede wszystkim krytyczno-literackie, publicystycznoi historycznoliterackie. Stanowi one sygnatury (znaki) zjawisk bardziej zoonych i gbiej ukrytych. Na osobn uwag zasuguje komunikacyjny aspekt interesujcej nas problematyki. Wspomniane wypowiedzi maj konkretnego nadawc i potencjalnego, ale zawsze jako >>upatrzonego<< w danej chwili odbiorc. Wchodz wic w dialog z innymi wypowiedziami o walorach ideologicznych, przeksztacajc je (ale take siebie), zmieniajc ich zastane funkcje. Tak wic trwajca od paru lat narodowa dyskusja o Cepelii jest m. in. >>zamiast<< dyskusji
22

23

Gos w dyskusji, s. 126. Aktualne problemy, s. 156.

38

o rzeczywistych (wspczesnych) walorach wiatopogldw ludowych. To z kolei powoduje ostr polemik z folklorem (przy jego rozumieniu, jakie zastajemy na kartach Sownika folkloru polskiego), polemik, z ktr dzi wystpili pisarze: W. Myliwski, E. Redliski, M. Pilot, Z. Trziszka, Z. Wjcik i inni. Jeli wystpujce z rnym nateniem sugestie polityki kulturalnej kwitowane s z jednej strony akademick koncepcj folkloryzmu a z drugiej >>wystawiennictwem<< (cytowaniem) folkloru np. w masowych rodkach przekazu, to reakcja wspomnianych pisarzy nie musi budzi zdziwienia24. (R. Sulima)

Kolejna kwestia wie si z okreleniem folkloru i folkloryzmu. Pojcia te >>odnosz si do dwch kategorii odrbnych rzeczywistoci spoeczno-kulturowych<<. [...] folkloryzm to sfera dziaa, to praktyczna reinterpretacja i upowszechnienie folkloru w kulturze oglnonarodowej w zgodzie z treci odnoszcych si do niej zaoe i zasad polityki kulturalnej. Kultura socjalistyczna przeja z kultury ludowej jej tzw. wartoci pierwotne, po raz pierwszy w historii niesprzeczne z wartociami klasy panujcej. Proces owej syntezy charakteryzuje si tym, i zesp wartoci klasy robotniczej, jako klasy panujcej, jest cakowicie lub czciowo tosamy z wartociami kultury ludowej: w zakresie wartoci etycznych (humanitaryzm, pojcia dobra i dobrego postpowania, stosunek do pracy itd.). A zatem kultura ludowa i robotnicza partycypuj w socjalistycznej kulturze narodowej na paszczynie aksjologicznej, gdy >>przekazuj<< owe uniwersalne, humanistyczne wartoci. Zetknicie kultury ludowej z kultur klasy robotniczej powoduje przeksztacenie kultury ludowej i zmiany w wiadomoci klasy chopskiej. Przenikny do wartoci
24

R. Sulima, Literatura a dialog kultur, Warszawa 1982, s. 63-64.

39

socjalistyczne, obejmujce szeroki krg zjawisk, poczynajc od obyczaju i obrzdowoci (np. w zakresie lubw, emancypacji kobiet itd.), koczc na pimiennictwie i sztuce ludowej (najwyraniej w zakresie pamitnikarstwa). Rozwj kultury masowej w Polsce w latach pidziesitych, a zwaszcza szedziesitych, przyspieszy w proces i obj zasigiem prawie ca spoeczno wiejsk25. (W. Kaczocha) Zgoszone na wstpie zastrzeenia natury metodologicznej powoduj, e w formuowaniu wnioskw z ankiety zachowa naley szczegln ostrono. Wynika z niej bowiem moe, i w latach czterdziestych problem pisarstwa >>samorodnego<< w rzeczywistoci ju nie istnia, by poza nielicznymi wyjtkami fikcj podtrzymywan na uytek polityki. Obraz bowiem, jaki wyania si z analizowanych materiaw, uwzgldnia >>samorodnych<< na planie raczej odlegym. Centrum zajmuj studenci, uczniowie, nauczyciele, urzdnicy [...] Moliwe jednak, cho mao prawdopodobne, e organizatorzy ankiety [Ministerstwo Kultury i Sztuki; W. M.] nie dotarli po prostu do osb i rodowisk, ktre chcieli uczyni przedmiotem swych bada i zabiegw. Dugofalowo akcji, mnogo instytucji oraz kompetentnych osb w niej zaangaowanych interpretacj tak czyni jednak w porwnaniu z pierwsz bardziej ryzykown26. (J. Jastrzbski)

Nie byoby Tygodnia Kultury Beskidzkiej, gdyby zabrako tutejszych starych gawdziarzy. [...] Widownia potwierdza werdykt jury czstymi wybuchami miechu. Jak zwykle w twrczoci ludowej, najwiesze nowinki swobodnie
25 26

W. Kaczocha, Rozwaania nad modelem kultury socjalistycznej w Polsce, Warszawa 1981, s. 237-238. J. Jastrzbski, Czas relaksu. O literaturze masowej i jej okolicach, Wrocaw 1982, s. 64.

40

rozpychaj tradycyjne ramy. Oto w jednej z gadek zdjty za naduywanie sekretarz partii szuka schronienia w charakterze kocielnego, co baby uznay za jawny cud nawrcenia i gdy funkcjonariusze MO przyszli go aresztowa, urzdziy strajk okupacyjny w kociele. Narrator innej gawdy obsadza role w przedstawieniu obrazujcym histori ojczyst. Na Mieszka I wybiera sekretarza partii, bo atwo mu przychodzi zmieni wiar, ma trudnoci z wyborem kandydata na Bolesawa Chrobrego, bo nie ma we wsi takiego godnego gospodarza, Kazimierzem Wielkim zosta naczelnik, bo jak nasta, to jego kumple mieli chaty drewniane, a teraz maj murowane wille, za to wszyscy chcieli gra Stanisawa Augusta Poniatowskiego, bo liczyli, e dostan kartki na miso, aby mogli wydawa obiady czwartkowe27. (H. Niemcowa)

A moe lepiej byoby zaprzesta mecenasowania sztuce ludowej? Oficjalne, pastwowe mecenasowanie musi zabi resztki spontanicznoci wspczesnej sztuki ludowej. Wic puci rzecz na ywio, zostawiajc mecenasom promowanie rzemiosa inspirowanego tradycj ludow?28. (M. A. Kowalski)

Mimo wszystko jednak do zakoczenia ostatniej wojny nie byo ingerowania programowego w treci przez ni [sztuk ludow; M. W.] wyraane. Dziaanie takie rozpoczo si w latach pidziesitych, a w pewnej zmodyfikowanej postaci trwa po dzi dzie. Chodzi o wyeliminowanie tematyki sakralnej i wprowadzenie na jej miejsce wieckiej. W latach stalinowskich

27 28

H. Niemcowa, Tajemnice kultury beskidzkiej, Tygodnik Kulturalny" 1981, nr 38. M. A. Kowalski, Sze kucharek, Tygodnik Kulturalny" 1984, nr 44.

41

lansowano specjalnie dla wiejskich twrcw tak >>interesujce<< wzory, jak Ja na traktorze, paskudny kuak (sowo to jest rusycyzmem), brzuchaty dziedzic, grnik-przodownik itp. Dorzucono pniej wybitne osobistoci polityczne lub ideologw socjalizmu, jako pozytywne wzorce wyszego gatunkowo rodzaju. Na tym tle dochodzio do przernych arcykomicznych nieporozumie i pomiesza materii. Wspomina mi kiedy Antoni Kroh, jak znany rzebiarz Mazurek pomyli, przygotowujc prace na jaki konkurs, Cyrenejczyka z Cyrankiewiczem. Pomieszanie wtkw sakralnych i wieckich, stosowanie kanonu sakralnego do tematw zgoa niesakralnych, byo zjawiskiem powszechnym w sztuce ludowej. Jak dotychczas jest ono wstydliwie przemilczane. Rozumiem jedynie motywacje takiego postpowania ze strony propagatorw tematyki wieckiej, bo trudno przykadowo poszczyci si figurk Kopernika w konwencji Chrystusa Frasobliwego, czy kapliczk wierczewskiego-Waltera. Powstao wiele innych podobnych hybryd, ktre z jednej strony mog wprawia w zdumienie i rozbawienie, ale nie wolno zapomina, e jest w tym odbicie polskiej rzeczywistoci, jest to rwnie istotny rozdzia w sztuce ludowej, bez zrozumienia ktrego trudno poj jej ksztat wspczesny29. (S. A. Wisocki)

Sdy doradzajcych ludzi z miasta s przyjmowane strasznie serio. Jednemu z wybitniejszych rzebiarzy wspczesnych poradzono w muzeum, by nie polichromowa swoich rzeb. Natychmiast zrezygnowa z ich malowania, co dao zreszt fatalne rezultaty, poniewa jedn z najciekawszych stron jego twrczoci jest wanie kolor. Pniej inny pracownik naukowy poradzi mu na szczcie rzeby nadal malowa. Inny rzebiarz dosta zamwienie na ule
29

S. A. Wisocki, Niewinni artyci czy kombinatorzy?, Tygodnik Kulturalny" 1983, nr 46.

42

figuralne, pojecha wic do Muzeum Etnograficznego do Krakowa, by je sobie obejrze. Poniewa w jego regionie tradycja tego rodzaju rzeb nie jest znana30. (A. Kunczyska-Iracka)

Sprawa wykracza [...] poza ramy dziaania Cepelii. Chodzi bowiem o to, aby utrzyma rzeczywist rang artystyczn sztuki ludowej, aby nie da si zepchn na mielizny przez faszywe ambicje regionalnych dziaaczy czy prasy. Popieramy bowiem sztuk ludow nie dlatego, e jest >>ludowa<<, a dla jej walorw artystycznych. Trzeba wic o tym myle trzewo, bez baamuctwa, bez przesady, bez programowego reklamowania rnych imprez, tylko dlatego, e s one >>folklorystyczne<<. Taka propaganda staje si w rezultacie antypropagand31. (A. Jackowski)

[...] umnie mono kupi co sie chce. Amianowicie Podaie kilka rzebuw cze- ny Jezusz w Ogriczu Klynszcy i cztery drzewa z 700, Jezusz obnaony, czyli bicowany z 700 [...] takie czeny sie wachai za moie rzezby czo mi Paci Cepelia i Wysya za Granicze [...] ja tylko robie zim, kiedy mam wolne chwile [...]32. (J. Lamcki twrca ludowy)

O ile omwione dotychczas nurty folkloryzmu muzycznego w uproszczeniu mona je okreli jako metod stylizowania oraz metod artystycznych opracowa oryginalnych melodii reprezentuj wyrane i
30 31

Aktualne problemy..., op. cit., s. 173. Tame, s. 148. 32 K. Biela, Listy od wspczesnych rzebiarzy ludowych, Polska Sztuka Ludowa 1979, nr 4, s. 54.

43

jednoznaczne postawy twrcze, o tyle nastpny nurt, ktry pokrtce naley scharakteryzowa, jest najbardziej kontrowersyjn odmian folkloryzmu w muzyce. Postawa twrcza reprezentujca ten kierunek polega najoglniej mwic na >>podrabianiu<< muzyki ludowej. Utwory tego nurtu maj charakter wiadomych imitacji, pastiszw lub trawestacji w dobrym tego sowa znaczeniu, czciej jednak s komercyjnymi falsyfikatami tworzonymi przez podrzdnych kompozytorw lub nawet nie kompozytorw, a nierzadko trafiaj si wrd nich pospolite kicze. Utwory te, podawane najczciej za muzyk ludow, wprowadzaj bodaj najwicej zamieszania wrd odbiorcw, ktrzy przyjmuj je w dobrej wierze za autentyczny folklor muzyczny. W rzeczywistoci one tylko imituj, zwykle w sposb bardzo schematyczny a czsto nieudolny, jego styl, ograniczajc si do monotonnego powtarzania pewnych frazesw melodycznych i rytmicznych, rzekomo typowych dla polskiej muzyki ludowej. Odnosi si to przede wszystkim do muzyki instrumentalnej, do owych niezliczonych oberkw, >>obertasw<<, polek i >>poleczek<< i innych pseudoludowych utworw komponowanych z upodobaniem dla rnych zespow muzycznych, szczeglnie dla akordeonistw. Z tego rodzaju twrczoci mona si spotka zwaszcza wrd amatorskich zespow regionalnych, a take niestety zbyt czsto w programie Polskiego Radia. Ta odmiana folkloryzmu przynosi wicej szkody ni poytku [...]33. (B. Linette)

[...] [mgr R. Markowski] twierdzi, e przeradzanie si sztuki ludowej w folkloryzm nie jest spowodowane przyczynami obiektywnymi, lecz ludomani pochodzenia inteligenckiego, rozszerzajc si dzi na szersze warstwy narodu.
33

B. Linette, Folklor muzyczny a folkloryzm, [w:] Folklor w yciu wspczesnym, s. 43-44.

44

Przyczyny obiektywne maj tylko poredni wpyw, bo bezporednio jest folkloryzm uzaleniony od sfery psychiki [...] ywioowy rozwj folkloryzmu odbi si niekorzystnie na sztuce ludowej. Naleaoby przeciwdziaa jej przeradzaniu si w folkloryzm, bo proces ten nie jest historyczn koniecznoci [...] twrcy potrzebuj spokoju dla uksztatowania swojej osobowoci artystycznej. Folkloryzm narzucajcy swe kompetencje i tematy przeszkadza im w tym, a wic przeszkadza w powstawaniu autentycznej sztuki ludowej34. (R. Markowski)

Chciaem si zapyta, jak Jury konkursowe bdzie oceniao lepiej czy rzeb malowan (polichromowan), czy rzeb niemalowan. Pytam si dlatego, e ja zwykle kad sztuk swoj pokrywam kolorami, bo widz wtedy w niej urok pikna, kiedy nabiera ywotnoci w kolorze, lecz natomiast gdyby to byo le oceniane, to mog na t wystaw zmieni swj styl i pozostawi reszt nie malowanej rzeby, a zatem to szkoda byoby zadawa sobie trudu, gdyby to miao da z stron. Z upodobania specjalizuj si w witkach i mam ju Piotra i Pawa prawie wykoczonych i pokrytych kolorem, trzeci witek na wykoczeniu, zamierzam jeszcze co zrobi tak ebym mia ze cztery rzeby, tylko prosz o askawy odpis, abym mg si zorientowa co i jak35. (B. Sendecki twrca ludowy)

Dziesitki tysicy (tak jest!) ludzi, ktrzy rzebi, lepi glin, kuj metal, haftuj, wymylaj rne cudeka, powinny wreszcie przesta si ludowo baamuci, nie wmawia sobie cigot do inwencji, ani o, hipokryzjo!
34

R. Markowski, Gos w dyskusji, op. cit., s. 132. A. Kroh, Listy po 1 Konkursie wspczesnej Rzeby Ludowej Karpat Polskich w 1972 r., Polska Sztuka Ludowa" 1979, nr 2, s. 114.
35

45

satysfakcji twrczych, pj do produkcji i macha sztanc, co zwierzchno nakae. Najwyszy czas, by zrozumieli, e ich dziaalno jest szalbierstwem36. (J. Lohman)

Staraniem Komitetu Nauk Etnograficznych PAN ukaza si w 1979 r. w Poznaniu tom Funkcje spoeczne etnologii. Jak si okazuje, za owe tytuowe >>funkcje spoeczne<< uwaaj autorzy poszczeglnych artykuw (referatw), m. in. popularyzacj muzyki kapel ludowych, upowszechnianie chopskich da z >>mki, ziemniakw, grochu, kapusty i suszonych liwek<<, podnoszenie krzywej produkcji >>Cepelii<<, spowodowanie >>zatwierdzenia i przyjcia regulaminu parostopniowej odznaki etnografa-krajoznawcy<< itp.37. (L. Stomma) Dziki wspaniaym wiejskim babom i krzepkim staruchom chopski folklor objawi mi si nie tylko jako oryginalna odmiana sztuki sowa i dwiku, lecz take jako wiedza o yciu, propozycja postawy wobec wiata, jako swego rodzaju przesanie kierowane od wszystkich do kadego z intencj wypenienia aktualnego ycia gbszym sensem, a take z intencj zabawy i nauki. Od pewnego czasu szukam takich wanie treci w ludowych pieniach, przysowiach, opowiadaniach, w obrzdzie, zwyczaju i jzyku, nawet po prostu w zachowaniu, stroju, w wyrazie twarzy. Znajduj je w yciu wsi i w wytworach jej kultury duchowej. Czy s obecne na festiwalu, ktry haso >>autentyzm<< wpisa na swoim szyldzie duymi literami? Tu wanie rodzi si podstawowy problem. Odpowied bowiem nie jest prosta. Folklor na estradzie nie jest, by nie moe folklorem autentycznym. Festiwal jest tylko festiwalem, jakiej by mu formy organizacyjnej nie nada. W
36 37

J. Lohman, Czy ludowo si baamucisz?, Zycie Literackie" 1976, nr 9. L. Stomma, O ankiecie, Polska Sztuka Ludowa" 1981, nr 2, s. 67.

46

oknie wystawowym mona postawi gotowy produkt, nie mona okaza zoonych motywacji i mechanizmw, ktre decyduj o tym, e jest ten produkt taki, jaki jest. Nie mona pokaza przekona. Wyjty z macierzystego rodowiska utwr folkloru suy czemu innemu, a nowa funkcja si rzeczy rodzi nowe konsekwencje wykonawcze. Dlatego najwraliwsi synowie wsi, np. pisarze nurtu wiejskiego, entuzjastami festiwalu nie s. Pojcie folkloru >>autentyzowanego<< uwaaj za falsyfikat bdcy produktem instytucjonalnego modelu kultury. Znane s naduycia folkloryzmu polegajce na ograniczeniu wariantowoci utworw w kierunku unifikacji ich formy; na selekcji, przerbkach, skracaniu itp. tekstw; na wykorzystywaniu tekstw i melodii z obcych stron dla nadrobienia brakw wasnych; na sztucznej teatralizacji wnoszcej zawodowy dystans do tekstu itd.; nie brak bowiem zawodowych >>podpowiadaczy<<, ktrzy najlepiej wiedz, jak to ma brzmie na- prawd i narzucaj swoje opinie wykonawcom wiejskim czsto nie majcym rozwinitej samowiadomoci artystycznej, wic podatnych na sugestie urzdowych autorytetw. Rejestr grzechw gwnych folkloryzmu mgby by bardzo dugi i nie o jego kompletno przecie chodzi. Jeden z najwnikliwszych obserwatorw tego zjawiska O. Sirovtka stwierdzi niedawno, e konieczne jest takie spojrzenie, ktre uznaje folkloryzm za zjawisko kultury masowej samo w sobie neutralne, ktre moe przybra rne kierunki i w konkretnych realizacjach dawa skutki zarwno dobre, jak ze. Takie podejcie jest podne38. (J. Bartmiski)

38

J. Bartmiski, Czy Kazimierz obroni si przed folklorem?, [w:] XVII Festiwal Kapel i piewakw Ludowych, Kazimierz n. Wis 1983, s. 4-5.

47

Na X Festiwalu Kapel i piewakw Ludowych w Kazimierzu zobaczylimy znowu renesans ludowoci i wielkie bogactwo autentycznych zespow. Muzykowanie ludowe zawsze byo spontaniczne, szczere, prawdziwe i suyo wasnemu rodowisku. Dzi moda i eksploatacja folkloru narzuca mu nowe schematy i zasady, uczy nowych rygorw zachowa, nowych postaw i odruchw. Ale tu w Kazimierzu pojawiaj si skromni i proci, w starych wytartych strojach, z zapomnianymi instrumentami, z prostymi, dowcipnymi przypiewkami, jak z dawnych obrazw Chemoskiego lub Kossaka39. (B. Parobczak)

[Prof. dr M. Znamierowska-Prufferowa] [...] nie przywizuje zbyt wielkiej wagi do okrelania terminami rnych zjawisk i do ich zaszufladkowania. Tym niemniej, co si tyczy pojcia folkloryzmu uwaa, e nie implikuje ono pejoratywnej oceny nalecych do zjawisk [...] Zarazem jednak nie akceptuje proponowanego terminu bez zastrzee, uwaajc, i przemawia przeciw niemu zoono zjawisk, ktre miaby obejmowa. Procesy kulturowe tworz bowiem jeden wielki proces historyczny, w ktrym zachodz przeksztacenia i przeobraenia kultury z trudem dajce si precyzyjnie uj. [...] Za zadaniem etnografw jest jak najwierniejsze udokumentowanie tego procesu we wszystkich jego przejawach40. (M. Znamierowska-Prufferowa)

39 40

B. Parobczak, Piosenk zanu lub zadzwo w tymbay, Tygodnik Kulturalny" 1976, nr 29. Gos w dyskusji, op. cit., s. 124-125.

48

Nie lubi powtrek. [...] Dla Cepelii nie robi, bo oni zawsze wymagaj ze trzydzieci jednakowych rzeb. A ja chc by twrc, a nie odtwrc. 30 jednakowych rzeb to ju fabryka, tama produkcyjna41. (S. Denkiewicz twrca ludowy)

Jest on [folkloryzm] elementem szerokiego pojcia kultury masowej. W sferze wykonawczej moe on peni cenn funkcj aktywizowania zachowa kulturalnych wspczesnego czowieka, stanowic jedn z form rekreacji, wychowania patriotycznego, czy estetycznego. W sferze odbioru spoecznego, tj. kolportowany przez rodki masowego przekazu, peni niejednokrotnie wane funkcje estetyczne, polityczne, ideologiczne, patriotyczne, a nade wszystko funkcj s e n t y m e n t a l n o - n o s t a l g i c z n . Pomijam w tym miejscu rzecz to do odrbnego rozwaenia wiele negatywnych aspektw tego zagadnienia. przekonania jednake, i >>folklor zrekonstruowany<<, >>zaadaptowany<< etc. jest procesualnym przedueniem wspczesnym tradycyjnego folkloru i >>ywym nurtem ludowoci<< we wspczesnej kulturze naley midzy bajki woy. (Nie wykluczam, e folkloryzm w pewnych przypadkach sprzyja sytuacjom stricte folklorystycznym, ale to inna sprawa). Wykadane na kartach rozpraw i dysertacji przekonania tego rodzaju s niczym innym, jak oficjalnym uprawianiem mitologii naukowej, tedy i rdem pewnych mitw spoecznych42. (M. Waliski) Wan prb uporzdkowania, przynajmniej czciowego, tego zamtu byo wprowadzenie przez prof. Burszt terminu >>folkloryzm<<, ktry oddziela autentyczn
41 42

dawn

sztuk

ludow

od

jej

kontynuacji

wspczesnych,

Por. M. A. Kowalski, Ma konszachty z diabem, Tygodnik Kulturalny 1983, nr 41. M. Waliski, Wspczesna rzeczywisto folkloru. Glosa do dyskusji, Literatura Ludowa 1979, nr 1-2, s. 31.

49

dokonywanych na uytek miasta. [...] Niestety termin ten jak dotd nie uzyska powszechnego zrozumienia. A przecie niemal wszystko, co obserwujemy wok nas, jest ju nie autentyczn sztuk ludow, ale >>folkloryzmem<<43. (A. Jackowski) Artyci ludowi konkursy sobie bardzo ceni. >>O Boe, jak ja lubi konkursy zwierza si Stanisawa Czapliska. Jak zrobi co dobrego, to mnie pochwal, i nagrod dadz, i kupi, i wicej zapac<<44. (W. Jankowerny)

Folklor jest dla wielu pisarzy yjcych i pracujcych na wsi najlepsz i najblisz szko estetyki. Nie jest rezultatem wtrnych studiw, wynikiem selekcji rnych moliwoci tworzenia. Jest czsto moliwoci jedyn. [...] Chopski folkloryzm nie polega na biernym odtwarzaniu dawnej tradycji, ale na jej interpretacji z punktu widzenia wspczesnoci, na odnawianiu dawnych uj przez sytuowanie ich w nowych kontekstach znaczeniowych. Poeta-rolnik, odwoujc si do ludowych sposobw mylenia i artystycznego mwienia, dokonuje czsto znamiennej dekonwencjalizacji starych uj. Poznane wzorce literackie przymierza do zasobu ludowych dowiadcze, poddaje je gruntownej selekcji, ponownej obrbce artystycznej. Elementy chopskiego folkloryzmu odnajdujemy przede wszystkim u przedstawicieli redniej generacji twrcw majcych liczniejsze i bardziej zrnicowane kontakty ni te, ktre oferuje jedynie wie45. (A. Aleksandrowicz)

43 44

A. Jackowski, Po 25 latach o przedmiocie bada, Polska Sztuka Ludowa 1971, nr 4, s. 200. W. Jankowerny, Twrcy intuicyjni, Tygodnik Kulturalny 1979, nr 46. 45 A. Aleksandrowicz, Wspczesne pisarstwo chopskie. Gwne nurty rozwojowe, [w:] Literatura ludowa i literatura chopska, pod red. A. Aleksandrowicz, Cz. Hernasa i J. Bartmiskiego, Lublin 1977, s. 52.

50

[...] Moim zdaniem twrca ludowy jest to chop zwizany upraw ziemi lub dziaalnoci na wsi. Tworzcy rzeby czy malarstwo oparte na wzorach swych poprzednikw twrcw. Przerabiane na swj motyw, w ktrym pragnie pokoleniom przekaza przemiany obyczajw i innych przemian na wsi, uwypuklajc pikno przyrody, kolorystyk na wsi [...] To moim zdaniem czynili dawni twrcy, rzebiarze, malarze, krawce, ciele, kowale, piewcy, kapele ludowe i poeci. Nie czynili to dla zaspokojenia swego ducha, ale dla ogu radoci i pikna i liczyli si z opini odbiorcw ich dzie. Przez to nastpowa rozwj samego twrcy z prymitywu wedug jego talentu tworzonych dzie sztuki46. (M. K. Leja twrca ludowy)

Folkloryzm obejmuje dwa nurty: profesjonalny i spoeczno-amatorski. [...] Obydwa nurty [...] opieraj si na znanym prawie twrczoci, wedug ktrego najwiksze nawet dziea nie powstaj z niczego i nie s wytworem oderwanym od tradycji, ale z niej wanie czerpi inspiracj. Zwrcenie uwagi na te zjawiska w rozwoju twrczoci i kultury ludowej oraz potraktowanie folkloru jako cennego rda i tworzywa sztuki dla mas jest suszne. Dlatego nadanie przez prof. Burszt temu procesowi szerzej i gbiej ni dotd ujmujcego go okrelenia folkloryzm jest w moim rozumieniu w peni uzasadnione47. (M. Mikuta)

W caym wiecie istnieje dzi moda na ich sztuk [Nikifora, Herdka, Ociepki czy Rybkowskiego; M. W.], co czsto prowadzi do katastrofy, podobnej jak w >>sztuce ludowej<< typu Cepelii. Masowy popyt niszczy jako i szczero tych wypowiedzi; nie obmylono dotd waciwych >>form<< opieki. Moe one
46 47

K. Biela, Listy, op. cit., s. 54. M. Mikuta, Gos w dyskusji, op. cit., s. 134.

51

w ogle nie s potrzebne? Cepelia i Desa wziy w obroty wielu spord tych twrcw. I jak to bywa - pomagaj im i jednoczenie ich niszcz48. (K. Piwocki) Rozgoryczenie wywoane faktem, i kontynuacja folkloru nie wychodzi, agodz tezy o tzw. folkloryzmie rozpowszechniane u nas przede wszystkim przez Jzefa Burszt. Autentyczny folklor zgin i na to nie ma rady, rozwija si natomiast i bdzie si rozwijao kontynuowanie propozycji estetycznych folkloru w kulturze zurbanizowanej czyli folkloryzm. W tej sytuacji nie jest ju wane, czy witki frasobliwe rzebi chop z biaostockiej wsi, czy inteligent po ASP z Warszawy. Istnienie folkloryzmu jest oczywistoci. Nie jest natomiast pewne, jak dugo mog by kontynuowane wtki folklorystyczne we wspczesnej kulturze zurbanizowanej, jeli wygaso ich rdo autentyczna kultura wsi. Wydaje si bowiem, e powodzenie >>Mazowsza<<, rzeby ludowej i tym podobnej twrczoci opartej o ludow estetyk wci jeszcze pynie ze zudzenia, e przez nie kontaktujemy si ze wiatem kultury ludowej, za ktrym powstaa w wiecie zurbanizowanym nostalgiczna tsknota49. (W. Pawluczuk)

Jakie to pikne chwile spotka si z wami i pogawdzi z ludowymi twrcami. Z bliska, z daleka na zgromadzenie woa nas nasze stowarzyszenie, ebymy si wszyscy mieli naradzi, jak nasz twrczo mamy prowadzi50.

(Twrczyni ludowa51, lat 74)

48 49

K. Piwocki, Uwagi o zagadnieniu tak zwanej wspczesnej sztuki ludowej, Polska Sztuka Ludowa 1975, nr 3, s. 132. W. Pawluczuk, ywio i forma, Warszawa 1978, s. 86. 50 Cyt. za: D. Nowicka, Cae ycie, Opole 1976, nr 10. 51 Imi i nazwisko miosiernie pomin.

52