Ludzkie Sciezki-Kompleksowy Program Nauczania Etyki Na II III I IV Poziomie Edukacyjnym

Projekt wspfinansowany ze rodkw Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego
Ludzkie cieki
kompleksowy program nauczania etyki na II, III i IV poziomie edukacyjnym
Anna Ziemska ukasz Malinowski
Program nagrodzony w konkursie na opracowanie programw nauczania do nowej podstawy programowej, organizowanym przez Orodek Rozwoju Edukacji w Warszawie w ramach projektu Wdraanie podstawy programowej ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk ze szczeglnym uwzgldnieniem II i IV etapu edukacyjnego.
Ludzkie cieki. Kompleksowy program nauczania etyki na II, III i IV poziomie edukacyjnym Anna Ziemska, ukasz Malinowski
Wszystkie cieki ludzkiego ethosu przechodz przez bramy prawdy, ktrych obchodzi nie wolno. J. Tischner
Spis treci
I. II.
Wstp Cele edukacyjne oglne
III. Cele szczegowe dla kadego poziomu nauczania IV. Treci nauczania V. Procedury osigania celw
VI. Przewidywane osignicia uczniw VII. Przedmiotowy system oceniania VIII. Uwagi kocowe IX. Zaczniki
I. Wstp
Kompleksowy program nauczania etyki powsta w oparciu o kilka lat pracy na rnych poziomach edukacyjnych oraz systematycznej, cisej wsppracy autorw, polegajcej na wymianie dowiadcze, doradztwie i wzajemnym wsparciu. Program ewoluowa od wstpnej fazy postulatywnej do obecnie prezentowanej poniej formy programu przemylanego, zweryfikowanego codzienn praktyk i dowiadczeniem. W cigu tego czasu podlega modyfikacjom i uzupenieniom. Waciwej weryfikacji posuyy przede wszystkim: Studiowanie nowej podstawy programowej oraz programw nauczania stosowanych przez nauczycieli uczcych innych przedmiotw (np. jzyka polskiego, historii, wiedzy o spoeczestwie, przyrody), a take aktualnego programu wychowawczego szkoy i innych programw realizowanych w ramach programu dydaktycznowychowawczego, jak np. Edukacja Europejska czy Profilaktyka uzalenie. Obserwacja uczniw ich reakcja na konkretne tematy, umiejtno rozpoznawania przekazw moralnych, odniesienie si do poszczeglnych treci, rozumienia i przyswajania wiadomoci oraz elementarnych poj z zakresu etyki, moralnoci itp.
Rozmowy z uczniami i ich rodzicami, innymi nauczycielami uczcymi na rnych poziomach przede wszystkim wychowawcami, konsultacje z pedagogiem i psychologiem szkolnym, dyrekcj szkoy.
Konsultacje i wymiana dowiadcze z kolegami filozofami i etykami; obserwacja lekcji na rnych poziomach edukacyjnych. Autoobserwacja notatki z refleksjami i spostrzeeniami na temat lekcji i poszczeglnych uczniw, opisy, konspekty i rozkady zaj, sprawozdania itp. Nauczanie etyki na kadym poziomie edukacyjnym jest spraw niezwykle delikatn i zarazem skomplikowan, gdy po pierwsze nie ma na razie adnego podrcznika, ktry podpowiadaby, tak jak to czyni popularne poradniki metodyczne, sposb postpowania i pracy, po drugie za stawia przed nauczycielem cay szereg zada i specyficznych problemw. W zwizku z tym nauczyciel staje przed prawdziwym wyzwaniem. Musi si opiera w swoich dziaaniach zarwno na pogbionej wiedzy teoretycznej z filozofii i etyki, jak te wykaza znajomoci zagadnie pedagogicznych (np. faz rozwoju dziecka i poszczeglnych sfer, takich jak uczucia, mowa, intelekt itd.) i spoecznych, ale te dyspozycyjnoci, intuicj, elastycznoci w dziaaniach i szybkim dostosowywaniem do aktualnych potrzeb uczniw, wynikajcych z sytuacji indywidualnej lub spoecznej np. konfliktu zaistniaego w klasie, aktu przemocy czy zagroenia uzalenieniami.
Najistotniejszym zadaniem nauczyciela jest wprowadzenie uczniw w wiat wartoci, w ktrym najprostszym i najlepiej dla nich rozpoznawalnym jest pojcie dobra. Nauczyciel krok po kroku powinien uwraliwia uczniw, ukierunkowa na dobro i zachca do jego poszukiwania we wszelkich przejawach, a take podejmowa proste dziaania, takie jak wczanie si w szkolne akcje charytatywne, dziaania na rzecz rodowiska itp. Lekcje etyki powinny by czasem oddechu, przez co naley rozumie umiejtne wytworzenie przez nauczyciela atmosfery, w ktrej uczniowie nabieraj pewnoci, e mog si swobodnie wypowiedzie, maj moliwo posuchania i skonfrontowania swoich wypowiedzi ze zdaniem koleanek i kolegw. Rola nauczyciela polega nie tyle na byciu mentorem uczniw, ile raczej na wytworzeniu wraenia, e jest on przewodnikiem, idcym najdalej jeden krok przed nimi, zawsze jednak po ich stronie otwartym na rne koncepcje, pomysy, wsuchujcym si w nich, nie krytykujcym ich pogldw, ywo zainteresowanym ich dociekaniami, dopingujcym do postawienia nastpnego pytania. Lekcja etyki moe si oczywicie koczy jakim wnioskiem, zapisaniem nowopoznanego pojcia lub piknej, godnej zapamitania myli, ale jeszcze lepiej, jeli pozostaje w pewien sposb niedomknita, gdy tylko wwczas inspiruje, prowokuje twrczo, dostarcza uczniom moliwoci dalszych wasnych wdrwek po danym obszarze tematycznym. Program ma charakter moduowy, co stwarza moliwo powrotu do tematu na coraz to wyszym poziomie, uzupeniania, rozwinicia i utrwalenia treci, zwizanych z hasem programowym, takim jak np. wiat ludzkich spraw (uczucia, wola, uzalenienia, zdrowie, niepenosprawno, wolontariat), prawa dziecka/czowieka, warto i ochrona przyrody, patriotyzm itp. System ten posiada wiele zalet, ktre sprawdzaj si z powodzeniem w praktyce, pozostawia du swobod dziaania nauczycielowi, pozwala uczniom powraca do ulubionych tematw, rozwin je i odkrywa coraz to nowe aspekty. Ten sam temat np. kary, zaprezentowany w szkole podstawowej w formie gry symulacyjnej zabawy w rozpraw sdow, powraca w gimnazjum w kontekcie odpowiedzialnoci, nastpnie za w szkole ponadgimnazjalnej wpisuje si w szeroki obszar problematyki etyczno-prawnej i spoecznej. Program spenia wymagania zawarte w Podstawie Programowej1 zarwno w zakresie: A) celw ksztacenia oglnego: przyswojenie przez uczniw podstawowego zasobu wiadomoci na temat faktw, zasad, teorii i praktyki, dotyczcych przede wszystkim tematw i zjawisk bliskich dowiadczeniom uczniw, zdobycie przez uczniw umiejtnoci wykorzystywania posiadanych wiadomoci podczas wykonywania zada i rozwizywania problemw, ksztatowanie u uczniw postaw warunkujcych sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie
1
Rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk (Dz.U. z 2009 r. nr 4; poz. 17).
we wspczesnym wiecie, B) umiejtnoci: mylenie naukowe umiejtno formuowania wnioskw opartych na obserwacjach empirycznych dotyczcych przyrody i spoeczestwa, umiejtno komunikowania si, umiejtno posugiwania si technologiami informacyjno-komunikacyjnymi, w tym take dla wyszukiwania i korzystania z informacji, umiejtno pracy zespoowej. Niniejszy program w peni realizuje zawarty w zaleceniach wstpnych w nowej Podstawie Programowej postulat dotyczcy ksztatowania postaw sprzyjajcych dalszemu rozwojowi uczniw indywidualnemu i spoecznemu, takich jak: uczciwo, wiarygodno, odpowiedzialno, wytrwao, poczucie wasnej wartoci, szacunek dla innych ludzi, ciekawo poznawcza, kreatywno, przedsibiorczo, kultura osobista, gotowo do uczestnictwa w kulturze, podejmowania inicjatyw oraz do pracy zespoowej. W rozwoju spoecznym bardzo wane jest ksztatowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania tradycji i kultury wasnego narodu, a take postawy poszanowania dla innych kultur i tradycji, zapobieganie wszelkiej dyskryminacji2. Program uwzgldnia i w peni realizuje now Podstaw Programow, zarwno pod wzgldem doboru materiau, treci nauczania, jak te przewidywanych osigni uczniw3.
2 3
Tame, s. 2 Por. Zacznik nr 1.
II. Cele edukacyjne oglne

Przy tworzeniu kompleksowego programu nauczania etyki niezwykle wane byo uzgodnienie i przyjcie przez autorw wsplnej koncepcji w punkcie wyjcia. Oczywicie na poszczeglnych etapach ksztacenia zostan zaprezentowane cele oglne adekwatne do danego poziomu edukacyjnego, lecz ponad nimi znajduj si pewne priorytety, ktre sprawiaj, e program staje si spjny, logiczny i komplementarny. Zostay one specjalnie uproszczone i sprowadzaj si do nastpujcych poniej hase myli przewodnich dla nauczyciela. Stopniowe wprowadzanie uczniw w wiat wartoci ewoluuje poczwszy od wskazania w szkole podstawowej tego, co wybitnie pozytywne, wzmacniania dobra w sobie indywidualnego poczucia wartoci, ukazania dobra istniejcego w wiecie we wszelkich moliwych aspektach i postaciach jako czego wrcz pocigajcego, budzcego zachwyt, wreszcie przynoszcego konkretne profity dla siebie i innych. W gimnazjum nastpuje dalsze wzmocnienie np. aspektu utylitarnego, przy jednoczesnym zachcaniu do podania ku wzorcom i ideaom, ale i ostrzeganiu przed zem, by wreszcie w szkole ponadgimnazjalnej dalej formowa pozytywne postawy, skonfrontowa dobro ze zem, zachca do obrony wartoci i walki z wszelkimi przejawami za. Zachta do poszukiwania, odkrywania oraz pielgnowania i chronienia wartoci w sobie i w wiecie ewoluuje od zachwytu i zaciekawienia, po formowanie wasnego systemu wartoci zgodnego z oglnie przyjtymi i stosowanymi normami etycznymi i moralnymi, jak rwnie uksztatowanie postawy odpowiedzialnoci, dzielnoci etycznej itp. Zachta do filozofowania" ewoluuje od prawidowego dobierania prostych argumentw za lub przeciw w wypowiedziach ustnych i pisemnych w szkole podstawowej, obrony swojego stanowiska w dyskusji, prby samodzielnego, krytycznego mylenia, przygotowanie przemwienia lub prostej rozprawki w gimnazjum, do formuowania solidnych argumentw zarwno w wypowiedziach ustnych, jak i pisemnych (rozprawka, esej) opartych na wasnych przemyleniach, logicznym rozumowaniu oraz odwoywaniem si do konkretnych szk, systemw czy koncepcji etycznych w szkole ponadgimnazjalnej
III. Cele edukacyjne dla poszczeglnych poziomw

II POZIOM EDUKACYJNY SZKOA PODSTAWOWA KLASY IV-VI
Cele oglne: Rozpoznawanie elementarnych wartoci, wrd ktrych na pierwszym miejscu jest dobro 4. Odrnianie dobra od za w zakresie elementarnym. Ksztatowanie empatii. Ksztatowanie postawy refleksyjnej wobec omawianych zagadnie dotyczcych czowieka, jego najbliszego otoczenia (rodziny, przyjaci, kolegw, osb starszych, osb niepenosprawnych itp.), rodowiska przyrodniczego, stosunku do wasnej natury (uczu, motywacji itp.) i okrelonych sytuacji yciowych. Cele szczegowe: Wiedza Wiedza oglna dotyczca przedmiotu, celu i zakresu etyki. Wiedza na temat elementarnych wartoci. Wiedza na temat praw i obowizkw modego czowieka wobec siebie i innych. Wiedza na temat uczu, emocji, sabszych i mocniejszych stron wasnych oraz innych osb. Wiedza na temat obszaru kulturowego, w ktrym ucze yje, wraz z konsekwencjami takimi jak: religia, sztuka, system wartoci, przy jednoczesnym uwiadamianiu i zaznaczaniu istnienia alternatywnych obszarw i systemw kulturowych np. arabskiego, dalekowschodniego itd. Wiedza na temat oglnych problemw moralnych wystpujcych zarwno w najbliszym otoczeniu, jak i w wiecie (np. ochrona rodowiska naturalnego). Umiejtnoci Umiejtno odrniania dobra od za. Umiejtno identyfikowania dobra i za w rnych formach (w treciach poszczeglnych opowieci konkretne postacie i ich dziaania, symbole, przypowieci, przenonie).
Na tym poziomie nauczania nie zachodzi konieczno wprowadzania poj abstrakcyjnych, zbyt fachowych, wrcz naley ich unika, zastpowa w miar moliwoci opisem, obrazem, alegori, przypowieci, jednym sowem posuy si form przemawiajc bardziej do wyobrani i uczu dziecka, nie za wycznie do intelektu.
Umiejtno nazywania elementarnych poj moralnych i posugiwania si nimi we waciwych kontekstach (np. sprawiedliwo, wytrwao, honor, dzielno etyczna, sumienie itp.). Umiejtno odrniania treci etycznych od religijnych. Umiejtno rozpoznawania stanw uczuciowych oraz ich nastpstw (np. zoci). Umiejtno formuowania z omawianym tematem. prostych wypowiedzi i wnioskw zwizanych
Umiejtno kulturalnego dyskutowania wyraania wasnego zdania z uyciem prostej argumentacji oraz suchania wypowiedzi koleanek i kolegw, bez przerywania itp. Umiejtno poszanowania dla odmiennych postaw i pogldw wyraanych przez koleanki i kolegw. Umiejtno podejmowania prostych decyzji. Umiejtno przewidywania ewentualnych i decyzji, czenie przyczyny i skutku. Postawy Wraliwo na wartoci z dobrem na czele. Wraliwo na dobro i jego przejawy, gotowo do chronienia dobra. Budowanie fundamentw wasnej hierarchii wartoci na miar rozeznania realnego wiata. Budowanie poczucia wasnej godnoci, niepowtarzalnoci i wyjtkowoci jako osoby, dostrzeganie i poszanowanie tych samych cech u innych osb. Przekonanie o potrzebie doskonalenia si moralnego (np. postawa rycerska). Otwarto i wraliwo na potrzeby innych osb oraz wszelkich istot ywych. Wraliwo na problemy rodowiska naturalnego i uwiadomienie koniecznoci chronienia go. Przekonanie o susznoci postawy aktywnej, rozszerzonej rwnie na pole dziaa oglnospoecznych (np. udzia w akcjach charytatywnych). konsekwencji dokonanych wyborw
III POZIOM EDUKACYJNY GIMNAZJUM

Cele oglne: Rozpoznawanie wartoci etycznych, wrd nich na pierwszym miejscu dobra zarwno na poziomie praktyki, jak i teorii. Odrnianie dobra od za na rnych poziomach analizy i w rnych ich przejawach. Ksztatowanie postawy otwartoci i zrozumienia dla rnych punktw widzenia. Ksztatowanie postawy refleksyjnej wobec omawianych zagadnie dotyczcych czowieka, jego otoczenia zarwno w mikro-, jak i makrowiecie.
9
Ksztatowanie umiejtnoci analizy problemowej etycznych. Ksztatowanie umiejtnoci twrczej argumentacji i formuowania wnioskw. Cele szczegowe: Wiedza Wiedza oglna dotyczca przedmiotu i zakresu etyki. Wiedza na temat wartoci, w tym gwnie dobra.
i krytycznej
analizy zagadnie odpowiedniej
dyskusji,
prowadzenia
Wiedza na temat praw i obowizkw czowieka wobec siebie i innych. Wiedza na temat uczu, emocji wasnych oraz innych osb. Wiedza o sposobach rozwoju swoich mocnych stron oraz kontrola i wspieranie sabszych. Wiedza o zagroeniach wynikajcych z faktu wkraczania w ycie dorose. Wiedza na temat obszaru kulturowego, w ktrym ucze yje, wraz z konsekwencjami takimi jak: religia, sztuka, system wartoci, przy jednoczesnej wiadomoci i zaznaczaniu istnienia alternatywnych obszarw i systemw kulturowych np. arabskiego, dalekowschodniego itd. Wiedza na temat problemw moralnych wystpujcych zarwno w najbliszym otoczeniu, jak i w wiecie (np. ochrona rodowiska naturalnego). Wiedza o sposobach analizy problemw, procedurach krytycznej analizy. Wiedza o technikach poprawnej argumentacji w etyce i formuowania wnioskw. Wiedza oglna o pojciach i kierunkach etycznych i filozoficznych. Umiejtnoci Umiejtno odrniania dobra od za, zarwno na problemw z ycia ucznia, jak te na poziomie teoretycznym. poziomie praktycznych
Umiejtno identyfikowania dobra i za w rnych formach i przejawach. Umiejtno nazywania poj i posugiwania si nimi we waciwych kontekstach, przy jednoczesnym zrozumieniu rnic w ich pojmowaniu, bd gradacji w zalenoci od kultury (np. sprawiedliwo, wytrwao, honor, dzielno etyczna, sumienie itp.). Umiejtno formuowania wypowiedzi, z omawianym tematem. argumentw i wnioskw zwizanych
Umiejtno kulturalnego dyskutowania wyraania wasnego zdania z uyciem odpowiedniej argumentacji oraz suchania wypowiedzi koleanek i kolegw,
10
adekwatnego odnoszenia si do wypowiedzi innych. Umiejtno dyskutowania w sposb konstruktywny, z ukierunkowaniem (jeli to moliwe) na kompromis i wsplne sformuowanie wnioskw. Umiejtnoci poszanowania odmiennych postaw i pogldw wyraanych przez koleanki i kolegw. Umiejtnoci rozpoznawania stanw uczuciowych oraz ich nastpstw (np. gniewu, rozpaczy). Umiejtnoci podejmowania decyzji zarwno w przypadku analizy problemw praktycznych, odnoszcych si do ycia ucznia, jak te bardziej abstrakcyjnych, odnoszcych si do sytuacji w makrowiecie. Umiejtnoci przewidywania konsekwencji dokonanych wyborw i decyzji, czenie przyczyny i skutku oraz uzasadnienie podejmowanych decyzji i formuowanych wnioskw. Umiejtnoci odrniania treci etycznych od religijnych i kulturowych. Postawy Wraliwo na wartoci z dobrem moralnym na czele. Wraliwo na dobro moralne i jego przejawy, gotowo do chronienia dobra. Otwarto i wraliwo na potrzeby innych osb, oraz wszelkich istot ywych. Wraliwo na problemy rodowiska naturalnego i uwiadomienie koniecznoci chronienia go. Budowanie wasnej hierarchii wartoci. Budowanie poczucia wasnej godnoci, niepowtarzalnoci i wyjtkowoci jako osoby, dostrzeganie i poszanowanie tych samych cech u innych osb. Przekonanie o potrzebie doskonalenia si moralnego. Przekonanie o susznoci postawy aktywnej, rozszerzonej rwnie na pole dziaa oglnospoecznych. Postawa otwartoci na problemy mikro- i makrowiata ucznia. Postawa otwarcie krytyczna i refleksyjna wobec problemw etycznych, zarwno na poziomie praktycznym, jak te teoretycznym. Postawa adekwatnego odnoszenia si do treci, wynikajca z umiejtnoci krytycznej analizy. Postawa poszukujca moliwoci przeoenia refleksji teoretycznej (wynikajcej z wasnego stanowiska i przemyle ucznia) na aktywn dziaalno ukierunkowan na konkretny efekt.
11
IV POZIOM EDUKACYJNY SZKOA PONADGIMNAZJALNA

Cele oglne: Rozpoznawanie wartoci moralnych. Odrnianie dobra od za moralnego w rnych ujciach i aspektach. Rozbudzanie i utrwalanie wraliwoci moralnej, spoecznej i humanistycznej. Formowanie czowieka wiadomego, odwanego, odpowiedzialnego i gotowego do zmierzenia si z wyzwaniami wspczesnego wiata. Ksztatowanie postawy refleksyjnej, a zarazem krytycznej wobec omawianych zagadnie dotyczcych czowieka jako osoby yjcej w okrelonym rodowisku naturalnym, obszarze kulturowym itp. Cele szczegowe: Wiedza Usystematyzowana wiedza dotyczca przedmiotu, celu i zakresu etyki. Wiedza na temat systemw wartoci wynikajcych z poszczeglnych koncepcji i szk filozoficznych. Wiedza modego czowieka u progu dorosoci na temat praw i obowizkw wobec siebie i innych. Wiedza na temat uczu, emocji, sabszych i mocniejszych stron wasnych oraz innych osb. Wiedza na temat obszaru kulturowego, w ktrym ucze yje, wraz z konsekwencjami takimi jak: religia, sztuka, system wartoci, przy jednoczesnym uwiadamianiu i zaznaczaniu istnienia alternatywnych obszarw i systemw kulturowych np. dalekowschodniego itd. Wiedza na temat oglnych problemw moralnych wystpujcych w najbliszym otoczeniu, jak i w caym wiecie, w tym niebezpieczestw i zagroe cywilizacyjnych dotyczcych czowieka oraz jego rodowiska w rnych aspektach (rodzina, kultura, przyroda itp.). Umiejtnoci Umiejtno odrniania dobra od za moralnego. Umiejtno identyfikowania dobra i za moralnego w rnych formach, aspektach i przejawach. Umiejtno hierarchizowania wartoci. Umiejtno nazywania poj i posugiwania si nimi we waciwych kontekstach (np. sprawiedliwo, utylitaryzm, determinizm, fatalizm, imperatyw moralny,
12
relatywizm moralny, indyferentyzm, dzielno etyczna, sumienie itp.) z uwzgldnieniem waciwych systemw i koncepcji etycznych, identyfikacja ich autorw oraz umiejscowienie w odpowiedniej epoce kulturowej. Umiejtno krytycznej analizy np. tekstu filozoficznego, innego tekstu kultury, wypowiedzi, pogldu, postawy. Umiejtno kulturalnego dyskutowania wyraania wasnego zdania z uyciem logicznej i etycznie poprawnej, przemylanej argumentacji oraz suchania wypowiedzi koleanek i kolegw. Umiejtno poszanowania dla odmiennych postaw i pogldw wyraanych przez koleanki i kolegw. Umiejtno odrniania postawy postpowania, nie za osoby). od osoby (ocena krytyczna ich pogldw, nastpstw
Umiejtno rozpoznawania stanw uczuciowych, a take oraz rozumienie koniecznoci kontroli i panowania nad emocjami.
Umiejtno podejmowania decyzji oraz przewidywania ewentualnych konsekwencji dokonanych wyborw i decyzji. Umiejtno rozpoznawania powinnoci moralnych. Umiejtno odrniania treci etycznych od religijnych. Postawy Wraliwo na wartoci, wcznie z dobrem moralnym we wszelkich jako wartoci fundamentaln i nadrzdn. aspektach,
Wraliwo na dobro moralne i jego przejawy, gotowo do chronienia dobra (dzielno etyczna, odwaga cywilna). Otwarto i wraliwo na potrzeby innych osb oraz wszelkich istot ywych, przy jednoczesnym uwiadamianiu sobie koniecznoci budowania waciwych relacji z innymi osobami, ze rodowiskiem spoecznym oraz naturalnym. Wraliwo na problemy rodowiska naturalnego i uwiadomienie koniecznoci chronienia go oraz odpowiedzialnoci za nie. Budowanie wasnej indywidualnej hierarchii wartoci, zgodnie z rozpoznaniem realnego wiata i w oparciu o wiedz na temat rnych systemw etycznych. Budowanie poczucia wasnej godnoci, niepowtarzalnoci i wyjtkowoci jako osoby; dostrzeganie i poszanowanie tych samych cech u innych osb w oparciu o koncepcje antropologii filozoficznej i kulturowej. Rozumienie sensu obowizkw i powinnoci moralnych wzgldem siebie, a take innych osb (rodziny, grupy rwieniczej, spoeczestwa itp.).
13
Przekonanie o potrzebie doskonalenia si moralnego, ksztatowania waciwej postawy. Przekonanie o susznoci postawy aktywnej wyraajcej si w pokonywaniu trudnoci w deniu do celu, jakim jest dobro moralne. Rozszerzenie postawy aktywnej, oglnoludzkich itd. rwnie na pole dziaa oglnospoecznych,
14
IV. Treci nauczania na poszczeglnych etapach edukacyjnych

1. SZKOA PODSTAWOWA, DRUGI POZIOM EDUKACYJNY KLASY IV VI
Jak zostao to ju zasygnalizowane na wstpie, program ma charakter moduowy. W praktyce oznacza to, e kady modu opatrzony oddzielnym hasem programowym jest realizowany na kolejnych poziomach w sposb adekwatny do moliwoci i potrzeb edukacyjnych uczniw. Na poziomie elementarnym nastpuje wprowadzenie do tematu, zapoznanie z podstawowymi pojciami, najczciej za pomoc opowieci, bajki filozoficznej, fragmentu tekstu lektury lub filmu. Poszczeglne moduy to np. Czowiek i jego uczucia, Czowiek i wola, Praca darem dla siebie i innych wolontariat, Czowiek wobec przyrody, Szkatuka z wanymi pojciami, Czowiek i prawo, Sport uczy etyki, Rycerze kady moe sta si rycerzem, Ojczyzna z czego moemy by dumni jako Polacy (w klasie szstej rwnie elementy filozofii). Pojawiaj si rwnie tematy dodatkowe bd nietypowe, niejako poza zasadniczym planowanym rozkadem materiau, zwizane z jak wyjtkow sytuacj w rodowisku klasowym (np. rozwizywanie konfliktu, mier bliskiej osoby), z wanym wydarzeniem w kraju lub na wiecie. Naley zatem piszc rozkad materiau przeznaczy kilka godzin na ten cel.
Treci nauczania w klasie IV

Czas nauki i czas odpoczynku jak organizowa wasn nauk, sposoby i techniki uczenia si, gospodarowanie czasem. Czowiek i sport sport rwnie uczy etyki; zasady w sporcie i w yciu codziennym, zasada fair play do stosowania w sporcie i w yciu (np. w szkole nie cigamy, gramy uczciwie). Czowiek i jego uczucia rozrnianie emocji; opanowanie i wyraanie uczu. Ojczyzna i patriotyzm o czym opowiadaj zabytki i pomniki; lady Polakw na wiecie (emigracja, Polonia); patriotyzm; wartoci narodowe. Ludzie w potrzebie wolontariat; organizacje charytatywne; egoizm i altruizm. Rola zmysw w poznawaniu wiata poznajemy zmysy i ich funkcje; historia Helen Keller. Czowiek i jego prawa Co to jest prawo; mam prawo do...; dziecko te czowiek prawa dziecka (akty prawne Konwencja o Prawach Dziecka).
15
Czowiek i religia co to jest religia, religie wiata; chrzecijastwo i judaizm; Biblia; tradycje, obyczaje i wita ydowskie (np. historia Estery, Purim); wita chrzecijaskie; podzia chrzecijan; katolicyzm, prawosawie, protestantyzm; ekumenizm. Rycerze ludzie honoru. kim by rycerz; cechy rycerza (William, Gotfryd, Lancelot, Rolland i in.); rycerze i ich kodeks; sowo honoru dotrzymywanie obietnic; posuszestwo, wierno. Etyka i kultura etyka w yciu codziennym; przypomnienie zasad; kultura osobista nauka o grzecznoci; przejawy braku kultury i sposoby przeciwstawiania si temu zjawisku; kultura sowa.
Treci nauczania w klasie V

Czowiek jego prawa i obowizki prawa czowieka w Polsce i na wiecie; czas solidarnoci; amanie praw czowieka rasizm; walka w susznej sprawie ludzie walczcy bez przemocy (L. Wasa, M. L. King, Gandhi i in.). Czowiek i jego zdrowie dbanie o zdrowie obowizek etyczny?; zdrowie a choroba; sprawno i niepenosprawno; wiat osb niepenosprawnych.. Zagroenia wspczesne wola a inne wadze czowieka; czynniki ksztatujce i osabiajce wol (skutki); wiczenie silnej woli; co to jest uzalenienie, jakie s rodzaje i skutki uzalenienia; asertywno; poszukiwanie skutecznych sposobw profilaktyki uzalenie. Ludzie w potrzebie przykady pracy na rzecz osb w potrzebie; organizacje charytatywne; egoizm i altruizm. Reklama jak dziaa reklama (perswazja, manipulacja); funkcje reklamy; ofiary a odbiorcy reklamy; reklama negatywna i pozytywna (spoeczna). Czowiek i jego otoczenie czowiek czstka kosmosu; czowiek spolegliwy opiekun czy agresor/niszczyciel; skutki dziaalnoci czowieka; ekologia wolny wybr czy obowizek moralny. Czowiek i religia co to jest religia; religie wiata przypomnienie; islam tradycje, obrzdy, wita; Koran i prawo zwyczajowe; mdroci Dalekiego Wschodu; hinduizm; buddyzm. Autorytety co to znaczy autorytet?; kto moe by autorytetem cechy autorytetu; wybr bd odrzucenie autorytetu. Etyka i kultura osobista etyka w yciu codziennym przypomnienie zasad; kultura osobista nauka o grzecznoci (jzyk, ubranie itp.); przejawy braku kultury i sposoby przeciwstawiania si rnym przejawom przemocy (sownej, psychicznej i fizycznej).
16
Treci nauczania w klasie VI

Czowiek twrca kultury, filozofii i etyki; zwizek etyki z filozofi; mylenie filozoficzne; pytania filozoficzne pytania kadego mylcego czowieka. Czowiek istota mylca i dociekliwa; wymylanie filozofii od pocztku w poszukiwaniu zasady. Czowiek wobec prawa postawa Sokratesa; dzielno etyczna; sprawiedliwo; powinnoci etyczne; konsekwencja w dziaaniu, wierno wasnym ideaom i goszonym pogldom. Czowiek mylcy czy Achilles dogoni wia (zabawa z paradoksami); kim jest istota z jaskini platoskiej; wiat idei. Filozofowie a najwaniejsze sprawy dla kadego czowieka, czyli mio i przyja dwie zagubione powki; odmiany mioci (partnerska, rodzinna, mio do zwierzt itp.); przyja darem i powinnoci etyczn. Czowiek w poszukiwaniu szczcia wiaty idealne, czyli utopie. Czowiek w poszukiwaniu szczcia oraz wasne uczniw. wizje szczcia w literaturze, filozofii
Czowiek w poszukiwaniu mdroci Pochwaa Gupoty a poszukiwanie rozumu. Czowiek i jego przeznaczenie czy wszystko zapisane jest w grze; czym jest los, przeznaczenie; jak ma si przeznaczenie do naszej woli; plany, postanowienia i ich realizacje. Czowiek w poszukiwaniu wartoci uniwersalnych ile dobra po nas zostanie; wartoci trwae i nietrwae; korzyci osobiste a spoeczne; czy opaca si by dobrym, uczciwym, prawdomwnym itd.
2. GIMNAZJUM TRZECI POZIOM EDUKACYJNY

Problemem zasadniczym w nauczaniu etyki, szczeglnie w gimnazjum, jest okrelenie zakresu materiau i tematyki zaj. Problem ten wynika z jednej strony z charakteru nauczania w szkole, ktra nastawiona jest przede wszystkim na przekazywanie wiedzy (pewnym krokiem w kierunku zmiany tego stanu rzeczy jest wprowadzenie w Podstawie Programowej dla gimnazjum prowadzenia zaj projektowych), co w przypadku etyki jest o tyle trudne, e zapisy w Podstawie Programowej wskazuj jednoznacznie na ksztatowanie postaw, nie definiujc w jakikolwiek sposb, czy proces ten ma nastpi poprzez przekazanie uczniom jakiegokolwiek zakresu materiau. Z drugiej strony liczne problemy staj przed nauczycielem majcym uczy etyk i. Prezentowany Program zakada dla III etapu edukacyjnego czny wymiar 180 godzin, co w praktyce mona przeoy na okoo dwie godziny lekcyjne tygodniowo. Pytanie, ktre moe postawi sobie nauczyciel etyki narzuca si samo co mam robi z uczniami? Czy
17
etyka ma by przedueniem godziny wychowawczej? Pyta podobnych pojawi si moe wiele, a sama Podstawa Programowa nie suy tu pomoc, gdy jej sformuowania s niezwykle oglne i skpe. Trzeci przeszkod w zrozumieniu roli nauczania etyki w gimnazjum jest samo przygotowanie nauczyciela. Cho wydaje si to paradoksalne, nauczyciel etyki postawiony wobec szansy realizacji nauczania etyki w wymiarze 2 godzin tygodniowo siga odruchowo po znan sobie i jedyn oczywist pomoc swoje wyksztacenie. Z powodu braku pomocy ze strony Podstawy Programowej, braku waciwej praktyki (o nauczaniu etyki w gimnazjum, a w szczeglnoci na II, III i IV etapie edukacyjnym w rozumieniu kompleksowym mwi si od niedawna i nie ma jeszcze wypracowanych praktyk i procedur do ktrych mona z ufnoci sign) oraz niezdefiniowanego materiau, nauczyciel zwraca si ku swojej praktyce studiom etycznym bd filozoficznym. Ten etap edukacji obfitowa przecie w materia i wydaje si, moe pozwoli na wypenienie III etapu edukacyjnego materiaem jak najbardziej etycznym, a przy tym nowym. Postawa taka jest zrozumiaa, lecz, jak nam si wydaje, niejednokrotnie bdna i cho pozornie uatwia i systematyzuje prac, to stawia etyk w pozycji kursu filozofii, dodatkowego przedmiotu humanistycznego, z ca plejad nowych bohaterw, nie do koca zrozumiaych systemw i problemw, ktre dla ucznia gimnazjum wydaj si, delikatnie mwic, odlege. W naszym programie chcielimy zaproponowa sposb nauczania etyki w gimnazjum nie w oparciu o materia, lecz o metod. Zakada on wykorzystanie cechujcego ten etap rozwoju czowieka krytycyzm i ciekawo, przy jednoczesnym ukierunkowaniu ich w stron pogbiania umiejtnoci analizy, argumentacji i refleksji nad otaczajc nas rzeczywistoci. Uwaamy wobec powyszego, e kwestia materiau na tym etapie edukacyjnym jest zagadnieniem istotnym, lecz drugoplanowym. Poniej zaprezentowana zostanie cz zatytuowana Treci nauczania, jest to jednak, jak bymy chcieli, a co zostanie dalej jeszcze wyjanione, szkic zaj, propozycja, na ktrej konkretny nauczyciel moe si wesprze, a nie sztywna wykadnia postpowania. (O tym, czemu jest to istotne, piszemy wicej poniej). Tre nauczania przedstawiona w Programie jest wynikiem naszej wieloletniej praktyki pracy w gimnazjum, i jako taka sprawdza si w naszej praktyce edukacyjnej, lecz dostrzegamy, e nie zawsze i nie wszdzie dokadnie ten zakres i takie zagadnienia bd najlepsze dla osignicia zasadniczego celu, jakim jest wyksztacenie na tym etapie edukacyjnym zdolnoci krytycznego mylenia i pogbienia ciekawoci zaszczepionej w II etapie edukacyjnym.
Gwne zaoenia dla treci nauczania w gimnazjum

Skoro zatem materia ma peni rol drugoplanow, naley wyjani i pokaza gwnego bohatera nauczania III etapu. A s nimi: ciekawo wspierana i bdca jednym z filarw caoksztatu nauczania etyki na II, III
18
i IV etapie nauczania, krytyczna analiza tekstu - rozumiana tu jako nauka sposobw argumentacji, rzetelnej refleksji nad danym zagadnieniem, umiejtno wskazania zasadniczego problemu i sposobu zmierzenia si z nim. Piszc tekst mamy na myli szeroko rozumian kategori tekstw kultury i ycia, czyli zarwno jednozdaniowo sformuowany problem, tekst w cisym tego sowa znaczeniu, obraz, film, postaw czy pewn abstrakcj, nauka argumentacji, metody analizy treci, uporzdkowanie sposobu wypowiedzi, samookrelenie si. Ciekawo, jak ju wspomnielimy, jest kluczowa dla waciwego rozwoju etycznego ucznia. Lekcja etyki ma by przede wszystkim drog ku odnalezieniu waciwej postawy moralnej wobec wiata, a ta nie moe by podana w formie tabeli dobro/zo, lecz musi wynika ze wiadomego wyboru i zrozumienia ucznia. Aby to byo moliwe, w pierwszej kolejnoci ucze musi by ciekawy wiata i na niego otwarty. Wspieranie tej cechy, naturalnej przecie dla kadego czowieka, jest nieodzowne w ksztatowaniu waciwej postawy etycznej ucznia. Proces ten odbywa si jednak nie tylko w gimnazjum, lecz jest dominant wszystkich etapw edukacji. Krytyczna analiza tekstu to o przewodnia pracy w gimnazjum na lekcjach etyki. Ucze, posiadajc wyniesion z II etapu edukacyjnego swoist intuicj etyczn wkracza w wiek pyta i kwestionowania. Naley t cech rozwoju osobowego wykorzysta, a nie stawa wobec niej w opozycji. Postawa buntu wskazuje na ciekawo ucznia i jest doskonaym czasem, by wskaza, jak w sposb celowy i przemylany kanalizowa swoje wtpliwoci, w jaki sposb zmierzy si ze wiatem, ktry dla gimnazjalisty staje wanie otworem. Krytyczna analiza tekstu suy przede wszystkim ksztaceniu umiejtnoci ustosunkowania si wobec nowoci, korzystania ze zdobytej na innych lekcjach czy te w yciu wiedzy, akcentowaniu wasnej suwerennoci w oparciu i rzetelny namys i analiz. Wie si z tym w sposb jednoznaczny nauka argumentacji i sztuka dyskusji. Nauczyciel peni tu rol jedynie moderatora, bd wrcz znika z pola dyskusji (na przykad w przypadku omawiania jakiego zagadnienia metod zabawy w sd). Wreszcie zajcia etyki w III etapie edukacyjnym maj na celu skonienie ucznia, poprzez liczne rozmowy na lekcjach, analizy problemw, przedstawiania argumentw itp., do samookrelenia si moralnego. Jest to etap, w ktrym proces ten dopenia wypracowywan w II etapie edukacyjnym postaw intuicji etycznej. Naley tu take wspomnie i przestrzec, by nauczyciel w miar moliwoci nie szuka i nie realizowa na si zasady rozstrzygnicia problemu jako podsumowania lekcji. Istnieje silna pokusa, by kady problem rozwiza i przedstawi jego wyjanienie, lecz nie naley obawia si pozostawiania niektrych kwestii otwartych, bez zamknicia i rozwizania.
19
Ucze, wychodzc z lekcji po dyskusji, ktra nie znalaza rozstrzygnicia, zaniesie rozwaania nad t kwesti w swj wiat. Pozwoli to mu dostrzec, e zagadnienia etyczne nie s tylko pewnym dodatkowym przedmiotem lekcyjnym, lecz dotycz bezporednio jego ycia i znajduj swe realizacje na kadym poziomie jego ycia. Kwestia zdrowego odywiania nie koczy si wraz z dzwonkiem, lecz dotyczy caoksztatu naszego ycia. Podobnie ma si rzecz z problemem wolnej woli, czy naszego stosunku do zwierzt. III etap edukacyjny suy wanie pokazaniu uczniom, e etyka jest czci naszego ycia, a umiejtne posugiwanie si analiz i argumentacj pozwala zmierzy si z wieloma problemami, co nie musi oznacza znalezienia rozwizania dla kadego problemu etycznego.
Treci nauczania sposoby wprowadzania i sprawdzania wiedzy

Przedstawilimy zatem zarwno gwn o nauki etyki w III etapie edukacyjnym, jak te okrelilimy zagroenia wynikajce z intuicyjnej koniecznoci realizacji materiau nauczania. Czy oznacza to, e materiau w gruncie rzeczy nie ma? Jak zatem nauczyciel ocenia ucznia? Pytania te, zadawane nam czsto przez nauczycieli rozpoczynajcych nauk etyki, wskazuj na konieczno precyzyjnego wyjanienia kwestii materiau i sposobw oceniania. Fakt, e chcielibymy, aby w tym etapie nauczania tre nauczania nie bya sztywno i jednoznacznie zdefiniowana, wynika z praktyki i refleksji nad rol etyki w gimnazjum. Jednoczenie to sam nauczyciel, kierujc si wskazaniami oglnymi zawartymi w niniejszym Programie, sam decyduje o doborze tekstw do analizy, wprowadzeniu i wyjanieniu poj kluczowych dla rozstrzygnicia danego problemu. Materia ten staje si zatem zdefiniowan treci nauczania, ktra moe podlega ocenie. Chcielibymy wskaza, e najistotniejszymi w ocenie na tym etapie s: realizacja zaoe gwnych zdolno do zdefiniowania problemu, umiejtno jego analizy. Jednoczenie nie sposb wyobrazi sobie, by mc w rzetelny sposb odnie si do danej kwestii nie majc choby oglnego pojcia, czym ona jest, np. nie sposb mwi o klonowaniu, nie majc okrelonego zasobu wiedzy. A jest to ju wanie zasb wiedzy, ktry z powodzeniem moe sta si materialn czci treci nauczania. Kolejn istotn kwesti jest problem wprowadzania poj etycznych w treci nauczania. O ile w II etapie edukacyjnym staramy si pokaza, e o wielu sprawach mona dyskutowa z uczniami za pomoc ich jzyka, to w gimnazjum, a tym bardziej w szkole ponadgimnazjalnej sytuacja si zmienia. Pewne zagadnienia i problemy nie mog zosta we waciwy sposb omwione bez wprowadzenia istotnych poj (np. determinizm, fundamentalizm itp.). Na tym etapie edukacyjnym chcielibymy, aby te pojcia pojawiay si niejako w sposb naturalny, jako podsumowanie bd pomoc w trakcie rozwaania danej problematyki. Chcielibymy przestrzec tu przed traktowaniem tych poj jako kluczy realizacji treci w rozumieniu przedstawienia danego, nowego sowa jako problemu, ktrym maj zajc si uczniowie. Przykadem niech bdzie tu realizacja zaj dotykajcych problemu wolnej woli. Jeli jako temat lekcji przedstawimy determinizm, to bdzie to dla
20
uczniw pojcie jak na razie puste, a co za tym idzie nie bd skonni do refleksji nad t kwesti. Wyjanienie im tego, czym jest determinizm nie doprowadzi te do oczekiwanych rezultatw, gdy wiedza o tym nie bdzie wynikaa z ich namysu, lecz pozostanie ostatecznie owym pustym pojciem. Kiedy jednak rozwaamy t sam kwesti jako problem wolnej woli, a w trakcie dyskusji pojawi si kwestia braku wyboru czowieka, poniewa urodzi si w danym miejscu, z tak sekwencj genw itp., to jak najbardziej wskazane jest zdefiniowanie takiej wizji jako wanie determinizmu. Ten sposb wprowadzania poj jest dla uczniw o wiele korzystniejszy i wynika z procesu ksztatowania ich postawy etycznej. Podobnie rzecz si ma z przekazywaniem wiedzy z zakresu historii etyki. Niejednokrotnie w licznych programach do nauczania etyki mona znale na przykad propozycj lekcji dotyczcej jaskini platoskiej. Cho nauczyciel etyki rozumie jej znaczenie w historii myli i refleksji etycznej, powinien uwzgldni moliwoci analizy uczniw. Posta Platona jest dla nich na tyle odlega, e moe nie znale tak penego zrozumienia, jak na to zasuguje. Podobnie wic, jak w przypadku wprowadzenia nowego terminu, nauczyciel powinien odwrci sytuacj i, na przykad, odwoa si w pierwszej kolejnoci do filmu Matrix, znanego przecie uczniom. Dopiero wwczas, w trakcie dyskusji, przedstawi posta Platona i problem jaskini, wskazujc na podobiestwa oraz interpretacj filozoficzn. Taki sposb przekazania informacji z zakresu filozofii klasycznej jest z wielu wzgldw korzystniejszy pojawia si jako sytuacja znana, a nie z gruntu abstrakcyjna, pokazuje na uniwersalno problematyki etycznej i wskazuje jej szerokie spektrum oddziaywania. Przykady te s sugesti metodologiczn i wskazaniem, w jaki sposb, w ramach proponowanego Programu, wprowadza konkretne treci programowe, nowe terminy i pojcia etyczne. W podanej poniej treci nauczania na koniec kadego zagadnienia zaproponowalimy potencjaln list tekstw kultury, mogc pomc w realizacji lekcji. Lista ta jest oczywicie otwarta i to kady nauczyciel, podczas realizacji treci nauczania, wybiera waciwe teksty zalenie od potrzeb.
Treci nauczania sugestie

Zastanawiajc si nad zdefiniowaniem treci nauczania, nauczyciel z jednej strony stoi w obliczu wasnych przekona o tym, o czym warto rozmawia, z drugiej rozumie, e niejednokrotnie tematyka zaj moe nie by atrakcyjna dla jego uczniw. Skoro gwny nacisk ma by pooony na metod analizy, a nie materia, naley wyjani, w jaki sposb nauczyciel powinien dokona wyboru tematyki lekcji. Naley pamita, e znakomita wikszo, jeli wrcz nie wszystkie zagadnienia proponowane przez nas w Programie, jak te te, ktre mog pojawi si w trakcie pracy z konkretnymi uczniami, mog zosta sformalizowane zgodnie z Programem nauczania etyki oraz mog zosta przedstawione w sposb ciekawy da uczniw, co zaowocuje
21
spodziewanymi rezultatami. Sugestia pierwsza odnosi si wyboru tematw. Sdzimy, e nauczyciel powinien w oparciu o znajomo rodowiska, szkoy i charakteru gimnazjum dokona sam najwaciwszego doboru tematycznego, jednoczenie wskazujc na moliw pomoc w tym zakresie ze strony samych uczniw. Niejednokrotnie to oni sami s w stanie wskaza problemy, ktre dla nich s najwaniejsze, a nauczyciel w oparciu o tak wiedz moe proponowa tematy ktre w jaki sposb wyjaniaj, bd wspomagaj poszukiwanie rozwiza dla problemw uczniw. Podobnie rzecz si ma z czasem, ktry przeznaczamy na omwienie danego zagadnienia. Wydaje nam si, e dobr praktyk jest nie definiowanie z gry i jednoznacznie, ile lekcji zajmie nam omwienie danego zagadnienia. Czsto bowiem okazuje si, e nawet w obrbie tej samej szkoy rne klasy nie zainteresuj si jednakowymi zagadnieniami, a ograniczenie czasu rozmowy o danym problemie moe wpyn bardzo negatywnie na osignicie celw postawionych przed realizacj nauczania etyki na tym poziomie. Wreszcie przed nauczycielem stoi wane zadanie, mianowicie takiego dostosowania treci nauczania, by korespondoway z waciw dla danej grupy uczniw tematyk zainteresowa. Jeli, na przykad, lekcje s prowadzone w gimnazjum o profilu plastycznym, to warto wykorzysta na lekcji sztuk, obrazy czy te film do wsparcia czy te unaocznienia danej problematyki. Innym przykadem takiego dostosowania moe by uwzgldnienie rodowiska lokalnego. I tak, na przykad inne kwestie mog przykuwa uwag uczniw prywatnego gimnazjum, inne pastwowego czy szkoy z klasami integracyjnymi, do ktrych uczszczaj osoby niepenosprawne.
Korelacja z innymi przedmiotami

Problemowy sposb prowadzenia lekcji wskazuje na moliwo gbokiej, a jednoczenie wrcz narzucajcej si moliwoci korelacji treci nauczania z innymi przedmiotami. Analizujc chociaby kwesti podejcia czowieka do swojego ciaa, stosunku wobec uywek, higieny czy zasad spoecznego wspycia, pogbiania wiedzy i zrozumienie ucznia dla kwestii wychowania fizycznego. Rozwaajc problem winy moemy z powodzeniem odwoa si do problemu Edypa czy Antygony, wspierajc w ten sposb od strony etycznej prac uczniw na jzyku polskim, historii czy nawet biologii i fizyce. Moliwoci korelacji treci nauczania ograniczone s niemal wycznie do zakresu problematyki i poziomu uczniw. Jednoczenie treci te przekazywane s nie w formie przymusu wiedzy, lecz jako szerokie spektrum przykadw. Pokazuj z jednej strony, jak mona wykorzystywa wiedz z innych przedmiotw, po drugie wskazuj i wzmacniaj wizj etyki jako sposobu bycia, a nie przedmiotu zamknitego w ramach dwch dzwonkw lekcyjnych. Wreszcie, z naszej praktyki wynika, e wan i potrzebn treci omawian na lekcjach moe
22
by analiza wydarze biecych. Nauczyciel moe zaproponowa uczniom, by na kilku lekcjach w cigu roku, na przykad raz w miesicu, omwi pokrtce pewne wydarzenia ze wiata wspczesnego, ktre pojawiaj si aktualnie w mediach, dziennikach czy gazetach. Z jednej strony wspomoe to nauczanie wiedzy o spoeczestwie, z drugiej pomoe rozpozna tematy medialne jako interesujce i godne uwagi, wreszcie pozwoli zmierzy si uczniom z aktualnymi problemami w rodowisku swobodnej rozmowy i refleksji, co niejednokrotnie nie jest moliwe w ich codziennym yciu. Pozwoli to take nauczy w praktyce uczniw krytycznego podejcia do informacji, pozwoli nauczy refleksyjnej postawy i wyrobi nawyk aktywnego namysu nad tym, co dzieje si w wiecie. Poniej, w czci przedstawiajcej treci nauczaniu, podalimy w nawiasach kwadratowych moliwe korelacje zagadnie z innymi przedmiotami.
Problematyzacja i argumentacja
Kluczow rol nauczyciela jest ukierunkowanie refleksji uczniw na waciwe zdefiniowanie problemu. Poza oczywist korzyci zwizan z realizacj zaoe Programu i penemu wykorzystaniu roli etyki w szkole, uczniowie bd uczyli si w praktyce tego, z czym czsto maj due problemy w przechodzeniu do kolejnych etapw edukacyjnych rozumienia polece egzaminacyjnych i precyzyjnej odpowiedzi na napytanie. Niejednokrotnie bowiem spotykamy si z problemem, e ucze, mimo duej wiedzy, nie potrafi waciwie odpowiedzie na pytanie, poniewa nie rozumie w peni polecenia. Nauka waciwej problematyzacji zagadnie pozwala w sposb intuicyjny zrozumie, e niejednokrotnie caa nasza wiedza nie jest potrzebna, by precyzyjnie zmierzy si z danym problemem, czy, w tym egzaminacyjnym przykadzie, waciwie odpowiedzie na pytanie egzaminacyjne czy w sposb peny i odpowiedni napisa wypracowanie na zadany temat. Podobn rol odgrywa nauka waciwej argumentacji. Ksztatuje ona postaw szacunku dla sowa i logiki wypowiedzi, wypracowujc wrd uczniw postaw refleksyjn wobec potencjalnych naciskw ze strony grup spoecznych, kultury masowej czy, prozaicznie, presji rodowiska.
Treci nauczania
Poniej znajduje si propozycja planu treci nauczania. Jednoczenie naley przypomnie, e zakres treci nauczania jest tu bardziej wskazwk, ni jednoznaczn wykadni dla pracy nauczyciela w gimnazjum. Kady prowadzc zajcia z etyki w gimnazjum i kierujc si naszym Programem powinien w pierwszej kolejnoci zastanowi si nad optymalizacj osignicia celw gwnych czyli nauczenia metody analizy, pogbiania ciekawoci itd. a dopiero w drugiej kolejnoci nad doborem waciwych dla realizacji tych zaoe treci materiau.
23
Treci nauczania w klasie I kim jest czowiek?

Po co nam etyka ja i inny; teoria poznania etyka i podmiotowo; ciekawo, etyka i jej miejsce w yciu czowieka; kim jest ja? Teoria analizy i argumentacji czym jest poznanie i rodzaje wiedzy; waciwa argumentacja i bdy logiczne; czym jest analiza krytyczna. Ciao i dusza jedno ja czy dualizm?; gdzie mieszka dusza?; relacja midzy dusz, wiadomoci i rozumiem czym one s? Czowiek i natura czowiek-zwierze czy czowiek-wadca natury?; nasza rola w ekosystemie; problemy Ziemi naszymi problemami; czy mamy ocieplenie klimatu?; czy istnieje co takiego jak prawa natury, czy im podlegamy?; czy ochrona rodowiska jest powinnoci etyczn gince gatunki i wielka plama pacyficzna. Czowiek wobec prawa czym waciwie jest prawo; prawo natury i prawo ludzkie (Hobbes, Hume, Wolter), prawo boskie i krlewskie (Homer i Antygona Sofoklesa); czy amanie prawa jest niemoralne? czy prawo moe zastpi etyk?; kto tu rzdzi prawo czowiekiem, czy czowiek prawem? Czowiek wobec nauki czym jest nauka i jaka jest jej rola w yciu, czy mona pozna wszystko?; jakie s granice poznania; wynalazki i odkrycia czy podlegaj analizie etycznej (Oppenheimer i problem bomby atomowej)?; czy nauka suy dobru problem antycznej triady pikno-prawda-dobro wobec nauki (Platon, Arystoteles i dr House)? Czowiek i religia rola religii w yciu czowieka; rne tradycje i rne religie; teologiczne poszukiwanie dobra (w. Augustyn i Budda); religia jako nonik wartoci moralnych. Czowiek i sztuka pocztki czowieka i sztuka: wyznacznik czowieczestwa czy strata czasu?; relacja pikna i dobra problem antyczny i wspczesny; kultura wysoka i popularna; kultura masowa i miejsce dobra w wiecie masowym; kicz jako sztuka szczcia. Miejsce czowieka w wiecie my wobec ludzkoci niemiertelno Horacego i Herostratesa; miara ludzka i hybris problem pychy Achillesa (Homer Iliada, film Troja); czy moglimy si urodzi w innych czasach?; wiat ksztatuje nas czy my wiat; spoeczne problemy globalne Afryka i gd, Azja i problem pracy czy moemy co zrobi?; wybitne jednostki czy praca u podstaw?
Treci nauczania w klasie II ja i wiat

Ekologia czym jest ekologia; krytyczna analiza dyskusji na temat globalnego ocieplenia; GMO - modyfikacje genetyczne i ich aspekt etyczny; jak czowiek ingeruje w ekosystem; energia: wprowadzenie czym jest i do czego suy energia; bioenergia wiatr, soce; energia jdrowa. Prawo i rwno rwnouprawnienie: geneza rwnouprawnienia; czy wspczenie
24
mamy do czynienia z dyskryminacj miejsce wspczesnego feminizmu?; inne kultury i rwnouprawnienie. Ideologia wprowadzenie historyczne: ideologie totalitarne; kontrkultura; czemu suy ideologia; wspczesne ideologie: ekologia, alterglobalizm i pacyfizm; terroryzm i sprzeciw wobec demokracji; czy moliwy jest brak ideologii? Wielokulturowo mniejszoci: rasizm i nacjonalizm; wspczesna stereotypizacja; relatywizm kulturowy: wprowadzenie problem wartoci bezwzgldnych; badania antropologiczne (Sapir i Whorf-jzyk jako instancja rozumienia wiata); relatywizm kulturowy: Europa, Indianie Ameryki Pnocnej i plemiona Polinezji (Bronisaw Malinowski) rne wiaty i rne wartoci; czy istniej wartoci uniwersalne?; relatywizm w mikrowiecie jak piknie si rni. Kultura masowa wprowadzenie historyczne: kiedy powstaje odbiorca masowy?; kultura wysoka i popularna.; odbiorca masowy decydent czy narzdzie manipulacji; kultura masowa: moda i autentyzm; kicz i etyka kiczu; czy mona si uwolni z kultury masowej? Wina i odpowiedzialno historia krla Edypa, poczucie winy i sumienie, ile od nas zaley; nasze dziaania i ich konsekwencje; nasza psychika i problem winy (Freud). Wolno czym jest wolno; czy wolnoci moe by za duo?; wolno to warto czy najwaniejsza?; czy sami jestemy wolni rodowisko, geny i wolna wola; czy jestemy poddani determinizmowi; czy wiadomo ogranicze nas uwalnia?
Treci nauczania w klasie III wiat i ja

Nauka czy nauka usprawiedliwia wszystko?; nauka i zo (Ernst Klee); etyczne granice nauki. Konsumpcjonizm by czy mie: definicja konsumpcjonizmu; czy wiarygodny jest tylko artysta godny? jak korzysta z mie" i nie przesta by"? Prywatno historia prywatnoci; granice prywatnoci i prywatno w rodzinie; prywatno w globalnej wiosce. Autentyzm co znaczy by prawdziwym?; moda, wzorce i idole; najbardziej wasna mono bycia. Bierno czy brak za jest ju dobrem; III Rzesza i bierno zbiorowa; nasza bierno: ja tylko...; czy wspczenie co powinnimy? Religia jaka jest rola religii; porzdek wiary i wiedzy; wartoci i moralno religijna religie wiata. Mzg i psychologia budowa mzgu i problemy z ja; Oliver Sacks i walka o tosamo; czy jestemy skazani na biologi?; geny i my; nasza tosamo wobec medycyny XXI wieku; biologia czy rodowisko skd pochodzimy? Bunt dlaczego si buntujemy?; forma i cel buntu.; pozytywny i negatywny wymiar buntu.
25
Massmedia manipulacja w massmediach jak dziaa reklama?; wzorce moralne i kulturowe w reklamie; kultura wobec fizycznoci tosamo z ciaem czy ciao wirtualne?; jak si broni? Patriotyzm czym jest patriotyzm?; tosamo historyczna; przeszo, teraniejszo, przyszo dokd i i gdzie patrze?
3. SZKOA PONADGIMNAZJALNA CZWARTY EDUKACYJNY
POZIOM
Wszystkie treci nauczania etyki zapocztkowane w szkole podstawowej, kontynuowane za w gimnazjum, co zostao uprzednio omwione, powracaj w nieco innej formule w szkole ponadgimnazjalnej. O ile szkoa podstawowa, miaa przygotowa solidny fundament i by punktem wyjcia docieka uczniw w dziedzinie etyki, zaciekawi ich poruszan problematyk i zachca do coraz bardziej samodzielnego mylenia, szczeglnie w gimnazjum, a take do podejmowania dziaa, aktywnoci, stopniowego krystalizowania si systemu wartoci, o tyle w szkole ponadgimnazjalnej cay ten proces znajduje niejako swoje ukoronowanie. Polega to midzy innymi na powrocie do znanych ju tematw, wtkw i poj, lecz w sposb coraz bardziej usystematyzowany, z przyporzdkowaniem odpowiednim szkoom, kierunkom filozoficznym i twrcom. Praca nauczyciela powinna prowadzi uczniw do odkrycia zwizkw poznanych uprzednio treci z konkretnymi systemami i koncepcjami. Na tym poziomie ksztacenia nauczanie ma nadal charakter moduowy, a zarazem asocjacyjny i problemowy, ponadto pozostaje w cisym zwizku z treciami nauczania rwnie innych przedmiotw takich jak, jzyk polski, historia, WOS, WOK, a nawet tzw. przedmioty cise. Trudno wszak byoby na przykad wyczy problematyk moraln z lektur omawianych na lekcjach jzyka polskiego (jak np. Makbet, Krl Edyp czy Zbrodnia i kara) lub pomin j przy rozwaaniach dotyczcych chociaby uczciwoci i odpowiedzialnoci naukowca, prawnika, polityka czy artysty. Pewn innowacj na tym etapie nauczania jest brak wprowadzania podziau treci nauczania na poszczeglne klasy. Moe si to wydawa pewnym utrudnieniem, lecz tylko pozornie, gdy sama praktyka podpowiedziaa takie wanie rozwizanie jako waciwe. Ponadto zawiera ono wiele stron pozytywnych, midzy innymi naley zaakcentowa szczeglnie dwie spord nich, mianowicie fakt pozostawienia prowadzcemu nauczycielowi ogromn swobod wyboru tematw, a zarazem dostosowania ich do potrzeby chwili (np. uzgodnienia tematyki z nauczycielami innych przedmiotw) oraz wczenia samych uczniw w proces edukacyjny tak, aby stali si aktywnymi wsptwrcami owego procesu, nie pozostali biernymi obiektami poczyna nauczyciela, lecz podmiotami wiadomymi owych dziaa z gbokim przewiadczeniem, e co naprawd od nich zaley, co z kolei wzmacnia ich poczucie wasnej wartoci i odpowiedzialnoci. Kolejne walory tej propozycji to uniknicie zamiany etyki w regularny kurs historii
26
filozofii oraz moliwo prowadzenia zaj w grupach czonych, czyli zespoach utworzonych z uczniw uczszczajcych do klas na rnym poziomie. W propozycji dla szkoy podstawowej, gimnazjum i szkoy ponadgimnazjalnej wikszo proponowanych tematw i zagadnie rwnie mona dowolnie zmienia co do kolejnoci, zaley to wycznie od nauczyciela, ktry swobodnie moe dostosowywa je do aktualnych warunkw i potrzeb uczniw.
Treci nauczania
Kim jest czowiek? Czowiek twrca etyki?; Czowiek twrca zasad moralnych?; Czowiek twrca systemw wartoci?; Czowiek twrca kultury?; Czowiek twrca nauki?; Czowiek odkrywca wiata?; Czowiek istota fizyczna, podlegajca prawom przyrody czstka kosmosu czy istota uprzywilejowana, wadca wiata?; Czowiek istota zoona z ciaa i duszy?; Czowiek istota religijna?; Czowiek istota mylca i twrcza?; Czowiek istota obdarzona wol, rozumem, uczuciami?; Czowiek istota spoeczna?; Czowiek istota twrcza, obdarzona wyobrani, artysta, kreator?; Czowiek istota twrcza, mylca abstrakcyjnie?; Czowiek jako osoba? Czowiek istota fizyczna, posiadajca ciao (moliwoci i ograniczenia wynikajce z tego faktu); fizyczno i fizjologia czowieka; zdrowie/choroba; czas ycia modo, staro; mier, umieranie, eutanazja; wspczesne procesy przeduajce modo, ycie (operacje plastyczne, przeszczepy itp.); szczliwe ycie wedug filozofw (np. wg Arystotelesa, Marka Aureliusza, W. Tatarkiewicza) a wedug reklam. Czowiek istota fizyczna, podlegajca prawom natury; determinanty przyrodnicze wpywajce na czowieka; czowiek kreator czy destruktor; manipulacje genetyczne, metoda in vitro, ywno modyfikowana genetycznie, klonowanie istot ywych; odpowiedzialno w badaniach naukowych (medycyna, chemia, fizyka, biologia, genetyka itd.); miejsce czowieka w wiecie przyrody mikrokosmos a makrokosmos; czowiek wobec innych istot (ochrona przyrody, prawa zwierzt). Czowiek istota zoona z ciaa i duszy; konsekwencje wynikajce z posiadania ciaa; czy dusza istnieje?; konsekwencje wynikajce z posiadania duszy ujcia zachodnie (np. orfickie, judaistyczne lub chrzecijaskie) wobec systemw Wschodu; determinizm karmiczny a wolny wybr; rozszerzenie perspektywy metafizycznej; konflikt pomidzy szczliw dusz a szczliwym ciaem. Czowiek istota religijna; relacja midzy etyk a religi; relacja czowieka z bstwem religie konfesyjne i niekonfesyjne; systemy etyczno-moralne wynikajce z religii dekalog, ahinsa itp.; wolno i kwestia wyborw w religii; ycie aktywne a kontemplacyjne (konsekrowane); konflikty na tle religijnym; fundamentalizm, fanatyzm a tolerancja; religie a sekty realne a faszywe obietnice szczcia i zbawienia. Czowiek istota obdarzona wol, rozumem i uczuciami; wzajemne relacje midzy
27
wadzami czowieka; subiektywne i obiektywne ograniczenia wadz czowieka; wolno do... wolno od...; rozum, intelekt, inteligencja a mdro subiektywnie i obiektywnie; poytki pynce z inteligencji; mdro naukowa a yciowa; rozum a uczucia; uczucia a wola. Czowiek istota spoeczna, czyli pozostajca w relacjach z innymi ludmi; zobowizania i konsekwencje wynikajce z rodzaju relacji z innymi ludmi z rodzin, rodowiskiem rwieniczym, spoeczestwem, narodem itp.; rodzaje relacji z innymi ludmi mio, przyja, wadza itp.; umowa spoeczna a ycie poza spoeczestwem propozycje Platona, Hume'a, Rousseau, outsiderzy dawni i wspczeni jak np. Thoreau, Jim Morrison i inni; czowiek jako spolegliwy opiekun propozycja Kotarbiskiego; uwikanie czowieka relacje spoeczne podleganie okrelonemu systemowi/ustrojowi, prawu, wynikajce z tego przywileje (cnoty obywatelskie, ochrona np. opieka spoeczna, instytucje, fundacje, organizacje charytatywne itp.) i uciliwoci (narzucone konwencje i konwenanse), a nawet restrykcje ( kodeks karny, kara, wizienie, inne formy wykluczenia, np. dyskryminacja i rasizm). Czowiek istota twrcza, mylca abstrakcyjnie; twrca filozofii, logiki, etyki, moralnoci itp.; twrca systemw, koncepcji i poj abstrakcyjnych takich jak utopia; utopia wizja szczcia, prba odpowiedzi na jedno z kluczowych ludzkich pragnie dotyczcych szczcia, doskonaej egzystencji, raju itp.; szczcie jako cel priorytetowy; przegld koncepcji np. Platona, Morusa, Woltera; antyutopie wizje np. Huxleya, Orwella, Pielewina, Coppoli (Czas Apokalipsy); od socjalizmu i komunizmu po systemy totalitarne. Czowiek istota twrcza, obdarzona wyobrani, artysta; etyczne i moralne aspekty twrczoci artystycznej; sztuka w subie idei artysta jako inynier dusz, posaniec idei (np. poezja i pieni patriotyczne, analiza wybranego dziea sztuki np. Rozstrzelanie powstacw madryckich) czy propagandzista i manipulator (np. socrealizm albo reklama); etyczne i moralne granice wolnoci w sztuce prowokacja, kicz (twrczo np. A. Warhola lub K. Kozyry), okruciestwo i przemoc w sztuce. Czowiek jako osoba; podmiotowo i wyjtkowo istoty ludzkiej wraz z przywilejami i konsekwencjami pozycji zajmowanej wrd innych istot; koncepcje i definicje u rnych filozofw (np. Arystoteles, w. Tomasz, Kant, Karol Wojtya).
28
V. Procedury osigania celw

Z powyszego oglnego przegldu treci nauczania mona si ju zorientowa, e koncepcja tu przyjta opiera si na powtarzalnoci tematw na coraz to wyszym poziomie, co doskonale suy utrwalaniu i uwewntrznianiu wanych przekazw. Punktem wyjcia jest zawsze JA CZOWIEK bardzo bliskie i zrozumiae dla kadego zarwno na wczeniejszym etapie rozwoju, gdy egoizm i egocentryzm wpisuj si niejako w sposb naturalny w t faz rozwojow, jak i pniej, gdy zaczyna si krystalizowa wasna osobowo, wiatopogld, buduje si indywidualizm i formuje tosamo modego czowieka, czyli to, co w nim jedyne, wyjtkowe i niepowtarzalne. W zwizku z tym nastpnie przechodzi si od spraw najbliszych typu moje uczucia, moja wola, moja wiedza, zdolnoci itp. do najbliszego otoczenia jak rodzina i przyjaciele, rodowisko ludzi i rodowisko przyrodnicze, do planu najdalszego wiatowego, a wic uj globalnych, oglnych, wreszcie od konkretnych do abstrakcyjnych i uniwersalnych. JA CZOWIEK" stanowi zatem pewne nienaruszalne centrum, z ktrego wychodzi si zataczajc nieustannie coraz to szersze spiralne krgi na kolejnych etapach edukacyjnych. Kilkakrotnie zostao wspomniane i mocno podkrelone, i na pocztku nauczania etyki celem zasadniczym do osignicia nie jest metodyczne, naukowe wyuczenie etyki, ale zaledwie pooenie pewnych fundamentw, zapocztkowanie formowania wraliwoci, wiadomoci istnienia pewnych zagadnie i problemw, ksztatowania postaw. Biorc pod uwag wiek dzieci naley zatem mie na uwadze przede wszystkim to, e lekcje etyki powinny odbywa si na zasadzie zabawy, przebiega w przyjemnej, bezstresowej atmosferze (std tak wana rola humoru!). Nauczyciel powinien pracowa usilnie nad stworzeniem mocnych wizi wzajemnego porozumienia, zaufania i sympatii, gdy stanowi one warunki konieczne udanego nauczania etyki w szkole podstawowej. Dlatego tak wane jest, aby ju w szkole podstawowej stworzy solidny fundament, poniewa powodzenie zarwno nauczyciela, jak i samych uczniw gimnazjum i szkoy ponadgimnazjalnej, dobra wsppraca, osiganie wyznaczonych celw edukacyjnych, a w konsekwencji rwnie yciowych, bdzie zaleao od pracy u samych podstaw. Formy pracy oraz przebieg lekcji w szkole podstawowej zostay omwione na przykadach, natomiast poza metodami tradycyjnymi, jak na przykad metoda podawcza (opowie, bajka filozoficzna), czy zmienny rytm pracy (czci: narracyjna, rytmiczna, aktywna), najlepsze dla uczniw s zawsze metody aktywizujce, jak burza mzgw, mae inscenizacje sytuacji, wiczenia decyzyjne, praca w grupach i gry symulacyjne (np. rozprawa sdowa), mapa poj, projekt, otwarta dyskusja (bardzo trudna, ale uczniowie stopniowo ucz si zasad i kultury dyskutowania: suchania innych, cierpliwego czekania na swoj kolej, formuowania wypowiedzi z prostym uzasadnieniem, poszukiwania przekonywajcej argumentacji), prezentacj mini projektu itp. Propozycja metod pracy dla gimnazjum i szkoy ponadgimnazjalnej, ktre to metody s
29
rozwiniciem tych stosowanych ju w szkole podstawowej, przy jednoczesnym podnoszeniu stopnia trudnoci adekwatnie do wieku uczniw, przedstawia si nastpujco: Metoda przypadkw doskonaa metoda pracy na tych poziomach nauczania. Ucze zapoznaje si z danym problemem, dowiaduje si potrzebnych informacji z krtkiego tekstu (przy okazji poznajc nowe treci), a nastpnie, na jego podstawie oraz wiedzy oglnej, uczniowie wraz z nauczycielem usiuj odpowiednio zdefiniowa problem i sformuowa wniosek. Istotne w tej metodzie jest, aby trzyma si analizowanego tekstu i nie czyni dygresji i szerokich dopowiedze, gdy burzy to istotny proces, jakim jest nauka waciwej i adekwatnej argumentacji. Naley te pamita, by po przeczytaniu przez uczniw tekstu, a przed rozpoczciem dyskusji upewni si, czy wszystkie wyrazy i zwroty s uczniom znane (nie dotyczy to oczywicie przypadkw, gdy tekst ma na celu wanie zdefiniowanie jakiego terminu). Metoda sytuacyjna podobnie jak w metodzie przypadku jest to bardzo dobry sposb na przedstawienie uczniom omawianego zagadnienia. Podobnie jak w metodzie przypadku tu take, wrcz z jeszcze wiksz starannoci, naley pilnowa ograniczenia tematycznego danego problemu. Metoda inscenizacji jest to dobra i powszechnie przez uczniw lubiana metoda z rodzaju gier symulacyjnych, pomocna rwnie w przypadku lekcji etyki, cho zawsze naley dokadnie zastanowi si i przeanalizowa celowo zastosowania tej metody. Jednym z jej wariantw, ktry niewtpliwie dobrze sprawdza si w pracy z uczniami, szczeglnie na II i III poziomie edukacyjnym jest inscenizacja sdu. Naley jednak pamita o kilku zasadach, ktre rni inscenizacj sdu na lekcjach etyki od jego powszechnego zastosowania na innych przedmiotach. Po pierwsze naley wystrzega si utosamiania ktregokolwiek z uczniw z oskaranym, po drugie dobr praktyk jest tu przedstawianie jako problemu do rozstrzygnicia nie tylko konkretnych sytuacji, ale te poj abstrakcyjnych, ktre w trakcie pracy t metod mog by wwczas owietlone z rnych stron i w sposb zrozumiay przyswojone przez uczniw (szczeglnie jeli s to terminy aksjologicznie niejednoznaczne). Metoda projektw metoda ta jest korzystna w starszych klasach III etapu nauczania oraz powszechnie stosowana w szkole ponadgimnazjalnej, cho aby odnie sukces w jej stosowaniu, sposb i zakres powinny by przez nauczyciela dokadnie okrelony i sprawdzany. Metoda ta pozwala na prby aktywnej dziaalnoci uczniw w kierunku dziaania na rzecz dobra czy te przeciwdziaania zu szeroko pojtemu, naley jednak pamita, e ucze powinien skupi si bardziej na poszukiwaniach ni realizacji moliwych form aktywnoci, gdy ta, niedokadnie przemylana i zrozumiana, moe odnie niewaciwy efekt. Metoda dyskusji najczciej spotykana i narzucajca si forma pracy na lekcji etyki. Nauczyciel powinien tu peni rol moderatora dyskusji, suc jako gos doradczy, a unikajc sformuowa jednoznacznych, definiujcych, a przez to
30
zamykajcych dyskusj czy te podwaajcych drog poszukiwa uczniw. W pierwszych klasach gimnazjum stosuje si czciej form swobodnej dyskusji i charakterze otwartym, za w starszych klasach gimnazjum oraz w szkole ponadgimnazjalnej mona przygotowa debat lub panel np. z udziaem jakiego specjalnego gocia, specjalisty w danej dziedzinie (etyka, filozofa, naukowca, lekarza, prawnika, terapeuty uzalenie itp.).Warunkiem koniecznym jest wwczas bardzo staranne przygotowanie uczniw do tematu, monitorowanie ich samodzielnej pracy nad uprzednim sformuowaniem gosu w dyskusji oraz pyta. Burza mzgw metoda rwnie powszechna na lekcjach etyki, cho naley pamita, aby jej zakres w czasie trwania lekcji by ograniczony suy bardziej stworzeniu pewnych ram dla przyszej dyskusji, a nie stawa si kluczowym elementem lekcji, poniewa w tej formie pracy niezwykle trudno o kontrol nad adekwatnoci wypowiedzi, doborem argumentw i sformuowaniem wnioskw. Tej metodzie czsto towarzyszy sporzdzanie mapy poj (duy karton, plansza z przylepionymi ruchomymi karteczkami itp.), ktr mona potem wykorzystywa i odwoywa si jako do pomocy dydaktycznej przy realizacji caego cyklu tematycznego np. dotyczcego praw czowieka, kwestii szczcia, wolnoci albo relacji spoecznych czowieka. Drzewo decyzyjne metoda pomocna szczeglnie w przypadku trudnoci uczniw z utrzymaniem odpowiednich zasad dyskusji czy pozostawania w obrbie jednego tematu. Naley jednak pamita, e metoda ta powinna by wsparciem praktycznym, szablonem, ktry pomoe uczniowi w analizie problemu na poziomie dyskusji bd pracy pisemnej. Sama za ta metoda nie moe by w sposb zadowalajcy wyczerpujca, poniewa ukierunkowana jest na ograniczenie, przez co moe zdominowa zupenie otwarto ucznia na inn argumentacj. Metody aktywizujce s z pewnoci atrakcyjne same w sobie i uczniowie chtnie si angauj w takie formy pracy, nie naley jednak zapomina, i w caym przebiegu procesu edukacji kady nauczyciel jest zobowizany do nieustannego ksztacenia umiejtnoci mwienia i suchania, pisania i czytania ze zrozumieniem, tak na lekcjach etyki, jak i jzyka polskiego, historii, WOS-u, nie wyczajc nawet przedmiotw takich jak biologia czy matematyka. Metody i formy pracy stosowane na lekcjach etyki niewtpliwie dostarczaj wielu okazji do ksztacenia poprawnych pod wzgldem gramatycznym, logicznym (np. argumentowanie, wnioskowanie) i stylistycznym wypowiedzi ustnych (np. gos w dyskusji, polemika) oraz pisemnych (np. rozprawka, esej), wiczenia czytania tekstw ze zrozumieniem, samodzielnego poszukiwania i korzystania z rnych rde informacji. W ten sposb etyka nie pozostaje na marginesie procesu edukacyjnego jako caoci, wrcz przeciwnie - nauczyciel etyki wspiera prac wychowawcw, polonistw, historykw, przyrodnikw, psychologw, powinien wic dziaa zawsze porozumieniu z nimi,
31
porwnywa swj program indywidualny z programem wychowawczym szkoy wcza jego elementy tak, aby tworzyy integraln cao, eby w adnym przypadku nie zachodzia sprzeczno midzy koncepcjami wychowawczymi i dydaktycznymi. Nauczyciel etyki powinien rwnie nieustannie dba o udoskonalanie wasnego warsztatu pracy, gromadzi i korzysta z literatury fachowej, poszukiwa odpowiednich metod i tekstw rdowych5 do wykorzystania na lekcji.
32
VI. Przewidywane osignicia uczniw

Zakoczenie realizacji kompleksowego programu zaowocowa nastpujcymi kompetencjami ucznia: Wraliwo na kwestie moralne i etyczne. Rozumienie znaczenia wartoci w yciu, odrnianie wartoci uniwersalnych od wartoci innych ni etyczne. Gotowo do budowania wasnego uzyskanej na lekcjach etyki. systemu wartoci na fundamencie wiedzy nauczania etyki powinno
Gotowo do chronienia wartoci poprzez aktywne ycie, wczanie si w rne dziaania, jak te inicjowanie wasnych na rzecz np. rodowiska, obrony sabych i pokrzywdzonych. Gotowo do aktywnego przeciwstawiania si wszelkim przejawom za, takim jak niesprawiedliwo, dyskryminacja itp. Rozumienie poj z zakresu etyki i prawidowe posugiwanie si nimi. Umiejtno podejmowania waciwych decyzji w oparciu o posiadan wiedz, wyniesion z lekcji etyki oraz nie unikanie odpowiedzialnoci za swoje decyzje, czyny i ich nastpstwa. Otwarto, dociekliwo, ciekawo wiata przy zachowaniu stanowiska zdroworozsdkowego, zagwarantowanego uwan percepcj oraz logicznym, krytycznym myleniem, a take samodzielnoci w tworzeniu sdw i opinii. Rozumienie wartoci i wyjtkowoci wasnej kultury, przy poszanowaniu dla innych kultur, religii czy wiatopogldw. Rozumienie koniecznoci nieustannego doskonalenia si etycznego, moralnego, pracy nad samodyscyplin i oglnym rozwojem.
33
VII. Przedmiotowy system oceniania

Przedmiotowy System Oceniania z etyki zawiera standardy i kryteria oceniania pracy ucznia.
SZKOA PODSTAWOWA
Przedmiot: Etyka Rok szkolny .......................... .... Semestr ........................ Co podlega ocenie: aktywne uczestniczenie w lekcji, wypowiedzi ustne, wypowiedzi pisemne, przygotowanie materiaw do lekcji, przygotowanie argumentw do dyskusji, prowadzenie zeszytu, prace domowe, sprawdziany, prezentacje, prace dodatkowe. Wymagania na ocen: celujc samodzielne przygotowanie prezentacji/projektu, wzorowe prowadzenie zeszytu, aktywny udzia we wszystkich lekcjach, posugiwanie si ze zrozumieniem elementarnymi pojciami z zakresu etyki, systematyczne przygotowanie do lekcji, podejmowanie zada dodatkowych, samodzielne inicjowanie pewnych dziaa, jak na przykad zaproponowanie i opracowanie tematu zwizanego z omawianym zagadnieniem, lecz zdecydowanie w stopniu wykraczajcym poza standard i program obowizkowy, bardzo dobr systematyczne przygotowanie do lekcji, czynny udzia w zajciach/dyskusjach, posugiwanie si ze zrozumieniem elementarnymi pojciami z zakresu etyki/filozofii, wzorowe prowadzenie zeszytu, odrobione prace domowe, dobr systematyczne przygotowanie do lekcji, czsty udzia w dyskusjach, rozumienie elementarnych poj z zakresu etyki/filozofii, dobrze prowadzony zeszyt, odrobione prace domowe,
34
dostateczn rozumienie omawianych zagadnie, sporadyczny udzia w dyskusjach, prowadzenie zeszytu, dopuszczajc bierny udzia w lekcjach, prowadzenie zeszytu, niedostateczn niespenienie powyszych warunkw. Poza powyszymi ocenami stosowane s rwnie plusy, gwnie za aktywno na lekcji i niektre prace domowe, oraz minusy za nieprzygotowanie do lekcji, brak pracy domowej lub niepodjcie dziaa obowizkowych poleconych przez nauczyciela (trzy plusy stanowi ocen bardzo dobr, za trzy minusy - ocen niedostateczn). Jak poprawi ocen semestraln/roczn? Ucze musi uzupeni zalege prace, zaliczy sprawdziany lub poprosi o wyznaczenie prac dodatkowych i odrobi je w terminie ustalonym przez nauczyciela.
GIMNAZJUM
Co podlega ocenie: aktywno na lekcji, prace domowe, sposoby argumentacji, poprawne formuowanie wnioskw, umiejtno dyskusji, prace pisemne w formie prac klasowych - rozprawki na zadany temat, przy czym oceniana jest tu w najwikszym stopniu poprawno formalna pracy i dobr argumentw, umiejtno krytycznej analizy tekstw. Caociowo oceniane s prace domowe, wypowiedzi pisemne, aktywno na lekcji nagradzana jest ocenami czstkowymi: plusami (trzy plusy stanowi pitk). Brak realizacji i nie wywizywanie si z obowizkw oceniane jest minusami (trzy minusy ocena niedostateczna). Na lekcji przewidziane s sprawdziany w formie prac pisemnych (rozprawka) bd testw, jeli materia zrealizowany przez nauczyciela umoliwia sporzdzenie spjnego treciowo sprawdzianu. Ucze jest zobowizany do prowadzenia zeszytu, w ktrym uzupenia notatki za czas swojej nieobecnoci. Nauczyciel oddaje sprawdzone prace pisemne w terminie dwch tygodni.
35
Formy oceniania uczniw: ocena szkolna w skali 1-6, plusy za aktywno (trzy plusy to pitka). Wymagania na ocen: celujc poszerzona znajomo tematw przewidzianych w programie, dobre panowanie umiejtnoci dyskutowania, argumentacji i analizy, indywidualne zainteresowania, umiejtno formuowania wasnych ocen i uzasadniania wnioskw, aktywno na lekcji, pogbiona i poprawna analiza problemw formuowanych w pracach pisemnych, bardzo dobr dobra znajomo tematw przewidzianych w programie, dobre opanowanie umiejtnoci dyskutowania, argumentacji i analizy, umiejtno formuowania wasnych ocen i uzasadniania wnioskw, aktywno na lekcji, poprawna analiza problemw formuowanych w pracach pisemnych, dobr znajomo tematw przewidzianych w programie, opanowanie umiejtnoci dyskutowania, czsto odpowiednia argumentacja i analiza, umiejtno formuowania wasnych ocen i w miar precyzyjnego uzasadniania wnioskw, aktywno na lekcji, poprawno strukturalna w pracach pisemnych, dostateczn pobiena znajomo tematw przewidzianych w programie, opanowanie umiejtnoci dyskutowania, cho czsto bez waciwej argumentacji i analizy, poprawno strukturalna w pracach pisemnych, cho bez waciwej argumentacji i analizy, dopuszczajc znajomo najwaniejszych zagadnie etycznych, podstawowa umiejtno dyskusji, niedostateczn brak speniania powyszych wymaga. Jak poprawi ocen semestraln/roczn? Ucze musi uzupeni zalege prace, zaliczy sprawdziany lub poprosi o wyznaczenie prac dodatkowych i odrobi je w terminie ustalonym przez nauczyciela.
SZKOA PONADGIMNAZJALNA
Co podlega ocenie: aktywno na lekcji, prawidowe stosowanie poj w odpowiednim kontekcie i posugiwanie si terminami fachowymi, prace domowe przygotowanie materiaw do lekcji, przeczytanie zadanej lektury
36
tekstu rdowego, samodzielne uzyskanie informacji z wykorzystaniem rnych rde informacji (korzystanie z Internetu, biblioteki, zrobienie wywiadu itp.), sposoby argumentacji, poprawne formuowanie wnioskw, umiejtno dyskusji, prace pisemne w formie prac domowych lub klasowych przemwienia, rozprawki lub eseju na zadany temat, przy czym oceniane s tu w najwikszym stopniu poprawno formalna pracy i dobr argumentw, wykazanie si samodzielnym krytycznym myleniem, niestandardowe oryginalne podejcie do tematu, umiejtno krytycznej analizy tekstw, prezentacje, projekty, prace dodatkowe. Caociowo oceniane s prace domowe, wypowiedzi pisemne, aktywno na lekcji nagradzana jest ocenami czstkowymi: plusami (trzy plusy stanowi pitk). Brak realizacji i nie wywizywanie si z obowizkw oceniane jest minusami (trzy minusy ocena niedostateczna). Na lekcji przewidziane s sprawdziany w formie prac pisemnych (rozprawka) bd testw, jeli materia zrealizowany przez nauczyciela umoliwia sporzdzenie spjnego treciowo sprawdzianu. Ucze jest zobowizany do prowadzenia zeszytu, w ktrym uzupenia notatki za czas swojej nieobecnoci. Powinien rwnie posiada teczk/segregator na materiay i pomoce naukowe (gwnie teksty rdowe dostarczane przez nauczyciela). Nauczyciel oddaje sprawdzone prace pisemne w terminie dwch tygodni. Wymagania na ocen: celujc poszerzona znajomo tematw przewidzianych w programie, dobre opanowanie umiejtnoci dyskutowania, argumentacji i analizy, indywidualne zainteresowania, umiejtno formuowania wasnych ocen i uzasadniania wnioskw, aktywno na lekcji, pogbiona i poprawna analiza problemw formuowanych w pracach pisemnych, bardzo dobr dobra znajomo tematw przewidzianych w programie, dobre opanowanie umiejtnoci dyskutowania, argumentacji i analizy, umiejtno formuowania wasnych ocen i uzasadniania wnioskw, aktywno na lekcji, poprawna analiza problemw formuowanych w pracach pisemnych, dobr znajomo tematw przewidzianych w programie, opanowanie umiejtnoci
37
dyskutowania, czsto odpowiednia argumentacja i analiza, umiejtno formuowania wasnych ocen i w miar precyzyjnego uzasadniania wnioskw, aktywno na lekcji, poprawno strukturalna w pracach pisemnych, dostateczn pobiena znajomo tematw przewidzianych w programie, opanowanie umiejtnoci dyskutowania, cho czsto bez waciwej argumentacji i analizy, poprawno strukturalna w pracach pisemnych, cho bez waciwej argumentacji i analizy, dopuszczajc znajomo najwaniejszych zagadnie etycznych, podstawowa umiejtno dyskusji, niedostateczn brak speniania powyszych wymaga. Poza powyszymi ocenami stosowane s rwnie plusy, gwnie za aktywno na lekcji i niektre prace domowe, oraz minusy za nieprzygotowanie do lekcji, brak pracy domowej lub niepodjcie dziaa obowizkowych poleconych przez nauczyciela (trzy plusy stanowi ocen bardzo dobr, za trzy minusy ocen niedostateczn). Jak poprawi ocen semestraln/roczn? Ucze musi uzupeni zalege prace, zaliczy sprawdziany lub poprosi o wyznaczenie prac dodatkowych i odrobi je w terminie ustalonym przez nauczyciela.
38
VIII. Uwagi kocowe

Program kompleksowy nauczania etyki na II, III i IV poziomie edukacyjnym, zaprezentowany powyej jest efektem kilkuletniej pracy i dowiadcze w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, studiw wasnych i konsultacji z innymi etykami, filozofami, wychowawcami, pedagogami, psychologami, doradcami metodycznymi. Realizacja programu wymaga od nauczyciela dobrego przygotowania filozoficznego, pedagogicznego, a take literackiego oraz oglnokulturowego. Kady, kto zechciaby skorzysta z tego programu nie musiaby oczywicie ortodoksyjnie trzyma si jego szczegowych treci, raczej przeanalizowa jego gwne zaoenia, a nastpnie dostosowa do nich przez siebie dobrane opowieci, bajki filozoficzne, teksty rdowe, filmy, programy, majc na wzgldzie fazy rozwoju modego czowieka, potrzeby psychiczne, emocjonalne, intelektualne, a nawet rodowiskowe zarwno jednostki, jak i grupy. Wszystkie te sfery czowieka pomidzy IV klas szkoy podstawowej a ostatni szkoy ponadgimnazjalnej charakteryzuje niezwyky dynamizm i naley sobie to nieustannie uwiadamia, zwaszcza przy doborze adekwatnych metod, form pracy, a nawet dostosowaniu poziomu jzyka. W niektrych przypadkach dopuszczalne jest, e lekcje mog mie nawet bardziej charakter terapeutyczny i wychowawczy, ni cile etyczny. Nie wpywa to jednak niekorzystnie na sam przedmiot, stwarza po prostu moliwo do holistycznego ujcia modego czowieka jako osoby we wszelkich aspektach. Poza tym, e lekcja z zaoenia powinna by dobrze przygotowana i przemylana, nie naley zapomina o stworzeniu uczniom okazji do spontanicznych dziaa i wypowiedzi, do radosnego wsptworzenia z grup i nauczycielem tej lekcji. Czasami nauczyciel moe w pewnym sensie wycofa si, aby ustpi pola dzieciom i obserwowa, czym to zaowocuje efekty zazwyczaj s rwnie nieoczekiwane, co inspirujce. Nauczyciel w adnym wypadku nie moe czu si niewolnikiem programu i ramowego rozkadu zaj, ale na pewno zachowa czujno, elastyczno i otwarto na aktualne potrzeby uczniw, gotowo do podjcia tematw trudnych, wynikajcych na bieco z ycia uczniw i ich rodzin, szkoy, klasy, kraju, wiata. Postawa nauczyciela aktywna, twrcza, a zarazem refleksyjna stanowi warunek podstawowy i jeden z najwaniejszych w drodze do osigania zamierzonych celw w nauczaniu etyki. Jednoczenie nauczyciel powinien unika formuowania wnioskw w sposb dogmatyczny, nie podlegajcy dyskusji (chyba, e dotyczy to rzeczy najdoniolejszych jak np. ochrona prawa do ycia), aby otworzy przed uczniami moliwo wasnych przemyle, twrczych docieka, poszukiwania rozwiza; pobudzi i zmotywowa z myl o przyszoci, czyli wejciu w wiat ludzi dorosych z odpowiednim wyposaeniem etycznomoralnym, jako gwarancj dobrego satysfakcjonujcego ycia.
39
X. Zaczniki
ZACZNIK NR 1 I. Podstawa programowa dla szkoy podstawowej Cele edukacyjne Ksztatowanie refleksyjnej postawy wobec czowieka, moralnych oraz wobec rnych sytuacji yciowych. jego natury, powinnoci
Przygotowanie do rozpoznawania podstawowych wartoci i dokonywania waciwej ich hierarchizacji. Zadania szkoy Wspieranie uczniw w poszukiwaniu wartoci. Ukazywanie uczniom koniecznoci doskonalenia samego siebie. Ukazywanie sensu praw i obowizkw, zasad i regu, nakazw i zakazw obowizujcych w yciu spoecznym. Uczenie szacunku dla siebie i innych. Treci Poznawanie siebie, dostrzeganie cech indywidualnych wasnych i najbliszych osb. Wyjanianie prawdziwego i konsekwencji. znaczenia wasnych zachowa oraz ich przyczyn
Czowiek jako osoba, godno czowieka. Przyjmowanie odpowiedzialnoci za siebie. Prawa i obowizki, zasady i reguy postpowania. Uczestnictwo w grupie, porozumiewanie si z innymi. Wolno i jej rne rozumienie, autorytety i wzory osobowe. Praca i jej warto dla czowieka. Uzasadnianie opinii, wydawanie sdw, kryteria ocen. Osignicia Dostrzeganie rnorodnoci postaw i zachowa ludzi. Rozpoznawanie swoich obowizkw wobec najbliszego otoczenia, rodziny i szkoy. II. Podstawa programowa dla gimnazjum
Cele edukacyjne
40
Ksztatowanie refleksyjnej postawy wobec czowieka, jego natury, powinnoci moralnych oraz wobec rnych sytuacji yciowych. Rozpoznawanie podstawowych wartoci i dokonywanie waciwej ich hierarchizacji. Podjcie odpowiedzialnoci za siebie i innych oraz za dokonywane wybory moralne. Zadania szkoy Uwiadamianie wanych problemw moralnych i sposobw ich rozwizywania. Ukazywanie znaczenia zasad moralnych dla rozwoju osobistego czowieka, ksztatowania si relacji midzy ludmi oraz ycia spoecznego, gospodarczego i politycznego. Uatwianie nawizywania wizi z wasn rodzin, krajem oraz jego kultur, umoliwiajcych rzeczywiste otwieranie si na rnorodno kultur w otaczajcym wiecie. Umoliwienie rozwijania umiejtnoci prezentacji wasnego stanowiska w dialogu z innymi i demokratycznego wspdecydowania. Treci Czowiek jako osoba; natura i godno czowieka. Rola i znaczenie sumienia w ocenie moralnej i dla wewntrznego rozwoju czowieka. Samowychowanie jako droga rozwoju. Gwne problemy wspczesnej etyki. Czowiek wobec wartoci; czowiek wobec cierpienia i mierci. Moralno a religia, wiedza i polityka. Wskazania moralne w religii chrzecijaskiej. Wskazania moralne w innych religiach wiata. Moralne aspekty stosunku czowieka do wiata przyrody. Praca i jej warto dla czowieka, znaczenie etyki zawodowej. Osignicia Dokonywanie wyboru wartoci i tworzenie ich hierarchii. Rozstrzyganie wtpliwoci i problemw moralnych zgodnie z przyjt hierarchi wartoci i dobrem wsplnym. Stosowanie zasad harmonijnego wspistnienia i wspdziaania ze rodowiskiem spoecznym i przyrodniczym. III. Podstawa programowa dla liceum Cele edukacyjne
41
Rozwijanie wraliwoci moralnej.
Ksztatowanie rozpoznawania wartoci moralnych oraz zdolnoci odrniania dobra od za. Dokonywanie trafnej oceny moralnej podejmowanych dziaa. Przyjmowanie odpowiedzialnoci za sowa i czyny. Podjcie samokontroli i pracy nad sob. Zadania szkoy Uwiadamianie istotnego znaczenia zasad i wartoci moralnych w rozwoju osobowym czowieka, w ksztatowaniu wzajemnych stosunkw midzy ludmi oraz w yciu publicznym. Ksztatowanie rozumienia wasnej indywidualnoci i chronienia osobowej tosamoci przed zagubieniem w kulturze masowej. Uwiadamianie znaczenia samokontroli i koniecznoci pracy nad sob dla osobowego rozwoju. Pomoc w ksztatowaniu wizi z rodzin, ojczyzn i kultur na gruncie przyjmowanych wartoci. Pomoc w ksztatowaniu relacji z otoczeniem, opartych o waciw hierarchi wartoci. Treci nauczania Etyka a pozostae dyscypliny filozoficzne i nauki szczegowe. Moralno, ethos, prawo, obyczaj e i styl ycia. Oglnofilozoficzne zaoenia etyki. Kwestie metaetyczne. Etyki religijne i wieckie. Teorie i szkoy etyczne. Koncepcje etyczne w nurcie filozofii klasycznej. Czowiek jako osoba i jego dziaanie. Etyczna analiza aktywnoci ludzkiej. Motywy podejmowanych decyzji. Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celw. Szczcie w yciu ludzkim. Rozwj moralny i duchowy czowieka jako osoby. Rola oddziaywa wychowawczych. Dobro moralne i wartoci moralne. Hierarchia wartoci. Wartoci autoteliczne i instrumentalne. Konflikt wartoci. Wartoci wybierane i realizowane. Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog jako podstawa ycia moralnego. Problem relatywizmu moralnego i sposoby jego przezwyciania. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej. Wymiar moralny ycia czowieka. Zdolno rozpoznawania wartoci i powszechne denie do dobra. wiadomo moralna. Rola sumienia w prawidowym rozwoju
42
wewntrznym. Sdy i oceny moralne. Przykady patologii w zakresie wiadomoci moralnej. Problem manipulacji. Obecno dobra i za we wspczesnej kulturze. Sprawnoci moralne. Samowychowanie. Przykady wspczesnych przejaww kryzysu moralnego i dylematw w zakresie wyborw moralnych oraz sposoby ich rozwizywania na gruncie etyki chrzecijaskiej oraz innych koncepcji etycznych. Moralne aspekty pracy i rnych dziedzin ycia publicznego. Etyki zawodowe. Przykady kodeksw etycznych. Zagadnienie wszechstronnego i zrwnowaonego rozwoju. Moralny wymiar stosunku czowieka do wiata przyrody. Etyczny wymiar ycia szkolnego. Umiejtno ycia z innymi i dla innych. Uczciwo. Problem cigania. Wartoci szczeglnie cenione w yciu szkolnym. Osignicia Znajomo podstawowych poj i koncepcji etycznych. Umiejtno dokonywania etycznej analizy i oceny dziaa i decyzji wasnych i innych. Znajomo podstawowych zasad i wartoci etycznych w najwaniejszych dziedzinach ycia publicznego. Umiejtno dokonywania wyborw moralnych i podejmowania decyzji w wietle wartoci moralnych i tworzenia hierarchii wartoci. Umiejtno lepszego poznania siebie i rozwijania wasnej tosamoci.
43
ZACZNIK NR 2
Przykadowy scenariusz cyklu lekcji w klasie IV szkoy podstawowej
SCENARIUSZ CYKLU ZAJ Z ETYKI W KLASIE IV WOLONTARIAT I WOLONTARIUSZE CEL OGLNY: Ksztatowanie wraliwoci spoecznej oraz wiadomoci potrzeb ludzi chorych, pokrzywdzonych itp. CELE OPERACYJNE: 1. Wiadomoci przyswojenie nowych terminw wolontariusz, wolontariat; oglna orientacja w rodzaju i zakresie pracy wolontariuszy oraz pola dziaania wolontariatu w Polsce i na wiecie. 2. Umiejtnoci posugiwanie si now terminologi we waciwych kontekstach; wykazanie znajomoci specyfiki pracy wolontariusza; odrnianie pracy wolontariusza od pracy przynoszcej korzyci materialne; znalezienie w dostpnych rdach (rodzice, telewizja, Internet, itp.) informacji na temat wolontariatu zorganizowanego; przeprowadzenie wywiadu z wolontariuszem formuowanie i zadawanie pyta, stawianie problemu, wyciganie wnioskw. 3. Postawy empatia, wspczucie, bezinteresowno. METODY PRACY: Dyskusja swobodna i sterowana; prezentacja; przeprowadzenie wywiadu. POMOCE DYDAKTYCZNE: Wycinki prasowe na temat wolontariatu; adresy stron internetowych; sownik, encyklopedia; nawizanie przez nauczyciela odpowiednio wczeniej kontaktu z osob pracujc w wolontariacie, chtn do uczestniczenia w spotkaniu, ktra opowie dzieciom o swojej pracy. PRZEBIEG I LEKCJI: Co to jest wolontariat? 1. Nauczyciel wita klas i nie zapisuje jeszcze tematu lekcji, ale opowiada o konkretnej sytuacji, w ktrej niezbdna bya praca wolontariuszy. Najlepiej do takiego wstpu posuy si przykadem dobrze znanym uczniom z prasy lub telewizji aktualnym wydarzeniem (fina Wielkiej Orkiestry witecznej Pomocy, organizowanie Olimpiady w Atenach, tsunami, trzsienie ziemi, zamach na WTC itp.); dla zilustrowania tematu pomocne bd dobrze dobrane wycinki prasowe z udziaem ochotnikw tytuy, zdjcia ukazujce prac ochotnikw oraz sub specjalnych typu policja, stra poarna,
44
pogotowie ratunkowe, aby dzieci mogy zorientowa si i rozrni, kto bierze udzia w akcji obowizkowo z racji zawodu, a kto jest dobrowolnym ochotnikiem. Na tym etapie nauczyciel nie uywa sw kluczowych: wolontariusz, wolontariat (ok. 15-20 min.). 2. Nauczyciel zwraca si do uczniw o podanie 2-3 przykadw podobnych akcji z udziaem ochotnikw na rzecz ludzi znajdujcych si w potrzebie (ok. 10 min.). 3. Uczniowie z pomoc nauczyciela zbieraj informacje z dotychczasowego etapu lekcji, wycigaj wnioski i prbuj wasnymi sowami zdefiniowa taki rodzaj pracy, jaki wykonuj wolontariusze. Nauczyciel zapisuje na tablicy najwaniejsze pojcia/hasa pomocne w konstruowaniu definicji np. ochotnik, z wasnej woli, bez pienidzy/zapaty/wynagrodzenia, bezinteresownie itp. (ok.5 min.). 4. Nauczyciel pisze na tablicy temat lekcji, a nastpnie odczytuje ze sownika definicje sw wolontariusz, wolontariat. Uczniowie porwnuj definicj z wasnymi uprzednimi ustaleniami, sprawdzaj czy im si udao zbudowa adekwatn definicj zawierajc wszystkie istotne cechy pracy wolontariuszy. W zeszytach zapisuje si definicj skonstruowan przez uczniw, ewentualnie uzupenion elementami ze sownika (ok. 10 min.). 5. Na zakoczenie lekcji nauczyciel upewnia si, czy nowe pojcia s ju dla wszystkich zrozumiae i przyswojone, proszc 1-2 osoby o powtrzenie. 6. Praca domowa: nauczyciel pisze na tablicy adresy stron internetowych, na ktrych s zamieszczone informacje na temat wolontariatu, przypomina o korzystaniu z linkw umieszczonych obok. Kady ucze przygotowuje, korzystajc z dostpnych mu rde (doroli, prasa, telewizja) krtk prezentacj na temat pracy wolontariatu zorganizowanego minimum 3 przykady. PRZEBIEG II LEKCJI: Przykady pracy wolontariuszy 1. Powitanie i krtkie przypomnienie najwaniejszych poj i ich znaczenia (ok. 5 min.). 2. Nauczyciel zapisuje temat lekcji i wyznacza po kolei uczniw do prezentacji. 3. Prezentacje uczniw wedug ustalonego porzdku np. a) nazwa organizacji, b) nazwisko twrcy, c) na czym polega dziaalno i co jest gwnym celem, d) wskazanie rda informacji. Porzdek czynnoci mona zapisa na tablicy (ok. 30 min.). 4. Na tablicy i w zeszytach zostaj zapisane wszystkie wane informacje, przede wszystkim nazwy organizacji, imiona i nazwiska inicjatorw, twrcw, animatorw wolontariatu zorganizowanego. Inni uczniowie mog wcza si i uzupenia prezentacje, jeli posiadaj wicej informacji na dany temat lub zadawa pytania. Nauczyciel pilnuje przebiegu prezentacji, dba o stworzenie dogodnej atmosfery, uzupenia wypowiedzi uczniw i podsumowuje wskazujc najwaniejsze elementy, godne zapamitania. 5. Zakoczenie i podsumowanie: nauczyciel prosi uczniw o sformuowanie wnioskw
45
dotyczcych dobrodziejstwa wolontariatu na podstawie przykadw, ktre pojawiy si podczas prezentacji (ok. 5 min.). 6. Praca domowa: tabelka oboplnych poytkw pyncych z pracy wolontariatu. Uzupenianie tabelki (wedug wzoru poniej) mona zacz wsplnie w klasie, co gwarantuje, e kady ucze zrozumie polecenie na podstawie przykadu; w domu musi natomiast dopisa przynajmniej po jednym punkcie (ok. 5 min.). Wolontariusze ucz si wspczucia Podopieczni otrzymuj pomoc w potrzebie
PRZEBIEG III LEKCJI: Spotkanie i wywiad z wolontariuszem UWAGA! Konspekt zawiera opis autentycznej lekcji z udziaem pani Krystyny, ktra jest psychologiem klinicznym i pracuje jako wolontariuszka w hospicjum. 1. Powitanie i przedstawienie gocia. 2. Nauczyciel wyjania gociowi, e dzieci uczestnicz w cyklu lekcji dotyczcych wolontariatu i chciayby si teraz dowiedzie bezporednio na czym polega jej praca, po czym oddaje gos gociowi (ok. 5 min.). 3. Pani Krystyna opowiadaa dzieciom kim jest, jak trafia do Centrum Wolontariatu, a nastpnie do hospicjum. Wyjania czym jest hospicjum, kim s pacjenci, dlaczego i w jakim stanie trafiaj do hospicjum; jak wyglda dzie pacjenta w hospicjum i opieka nad nim ze strony personelu medycznego, rodziny pacjenta i wolontariuszy; jaki jest zakres obowizkw i kompetencji wolontariusza i czym rni si od pracy personelu medycznego. Pani Krystyna opowiedziaa rwnie o swoim pacjencie, ktrego odwiedza w domu i na czym polega jej praca w tym przypadku. Opowiadaa o pomocy rodzinie chorego, rwnie o wsparciu jej po odejciu chorego wsplnym uczestnictwie w pogrzebie, modlitwie, spotkaniach wspomnieniowych itp. Poruszya niezwykle trudny temat cierpienia i mierci, podkrelia i rola wolontariusza polega przede wszystkim na wspuczestnictwie, byciu obecnym przy pacjencie, aby nie pozostawa sam i mia wiadomo tej obecnoci i bliskoci drugiego czowieka (ok. 20 min.). 4. Dzieci suchay mocno poruszone z wielkim zainteresowaniem, w absolutnym skupieniu i powadze, nastpnie zadaway gociowi pytania np. Czy wolontariusz w hospicjum musi mie specjalne przygotowanie fachowe lub skoczon jak specjaln szko w tym kierunku (to by dobry moment, eby wszystkim uwiadomi i mocno podkreli, e najistotniejsza jest sama dobra wola i ch pomagania innym). Czy wszyscy pacjenci hospicjum s tak chorzy, e nie wyzdrowiej? Jakie to choroby? W jakim wieku s pacjenci? Czy s tam te dzieci i czy na pewno nie mona im w aden sposb pomc? Jak dugo przebywaj w hospicjum? Jak pani
46
Krystyna trafia do tego hospicjum, w ktrym pracuje? Czy bya przy mierci jakiego swojego podopiecznego? itd. (ok. 20 min.). 5. Podzikowanie i poegnanie gocia. SPRAWDZIAN NA ZAKOCZENIE CYKLU O WOLONTARIACIE 1. Kim jest wolontariusz? (ucze powinien w odpowiedzi uwzgldni dwie zasadnicze: cechy ch/wol i bezinteresowno). 2. Podaj przykady pracy wolontariatu zorganizowanego (miejsce na 5 nazw). 3. Opisz krtko (2-3) zdania na czym polega praca wolontariusza na wybranym przykadzie.
47
ZACZNIK NR 3 Przykadowy scenariusz cyklu lekcji w klasie I gimnazjum TEMAT: KATEGORIA PRYWATNOCI I JEJ WYMIAR ETYCZNY
TRECI PROGRAMOWE: Zrozumienie poj prywatnoci, czym jest, czy wszystkim przysuguj rwne prawa w ochronie prywatnoci, prywatno historycznie. CELE LEKCJI: 1. Wiadomoci: poznanie i zdefiniowanie terminu prywatno (definicja, poznanie kontekstu historycznego) anoreksja. 2. Umiejtnoci: zrozumienie pojcia prywatnoci, ustosunkowanie si krytyczne wobec rnych kontekstw etycznych, w jakich moe pojawi si kwestia prywatnoci, sformuowanie merytorycznie spjnej wypowiedzi dotyczcej tego zagadnienia, umiejtno oceny konkretnych sytuacji pod ktem ochrony prywatnoci. 3. Postawy: ksztatowanie zrozumienia dla potrzeby prywatnoci, ustosunkowanie si wobec kwestii prywatnoci w sferze prywatnej i publicznej, przeoenie kwestii prywatnoci na etyczn ocen zjawisk wspczesnych. METODY: problemowe aktywizujce, burza mzgw. FORMY PRACY: indywidualna, grupowa (w formie burzy mzgw). PRZEBIEG LEKCJI: Faza wprowadzajca: Wprowadzenie terminu prywatnoci, wsplne sformuowanie jej definicji, zakrelenie przestrzeni historycznej (10 min.) Faza realizacyjna: Wprowadzenie pierwszego przykadu do analizy refleksja nad programem Moment prawdy jak go oceniaj, jakie dostrzegaj problemy etyczne, jaki jest zwizek z kategori prywatnoci (10 min.). Przejcie do kolejnego przykadu prywatno i osoby publiczne. Punktem wyjcia jest posta Ryszarda Kapuciskiego i dyskusja wok ksiki
48
Kapuciski. Non Fiction. Krtki rys o postaci Kapuciskiego. Refleksja o roli biografa i ochronie prywatnoci osb znanych wprowadzenie kontekstu historycznego (czy odlego w czasie zmienia nasz stosunek do tego, jak gboko mona ingerowa w cudz prywatno, jakie s tego przyczyny) (15 min.). Przejcie na poziom oglniejszy ochrona osoby i jej bliskich, lecz nie kamstwo w dobrej sprawie (5 min.). Faza podsumowujca: Podsumowanie treci lekcji, sformuowanie wnioskw. Wskazanie rnicy midzy sfer publiczn i prywatn oraz kontekstem historycznym zwizanym z trosk o dobro innych (bliskich) (5 min.).
49
ZACZNIK NR 4
SCENARIUSZ CYKLU 2 LEKCJI ETYKI W KLASIE II LO PROWADZCY: .. TEMAT: WSZYSTKO SI MOE PRZYTRAFI. PODSTAWA PROGRAMOWA LO: Przyjmowanie odpowiedzialnoci za sowa i czyny. Podjcie samokontroli i pracy nad sob. Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celw. Szczcie w yciu ludzkim. Rozwj moralny i duchowy czowieka jako osoby. Umiejtno lepszego poznania siebie i rozwijania wasnej tosamoci. TRECI PROGRAMOWE: Czowiek istota fizyczna, posiadajca ciao (moliwoci i ograniczenia wynikajce z tego faktu); fizyczno i fizjologia czowieka; zdrowie/choroba; czas ycia - modo, staro; mier, umieranie, eutanazja; wspczesne procesy przeduajce modo, ycie (operacje plastyczne, przeszczepy itp.); szczliwe ycie wedug filozofw (np. wg Arystotelesa, Marka Aureliusza, W. Tatarkiewicza) a wedug reklam; CELE LEKCJI: 1. Wiadomoci Ucze: zna tre filmu, potrafi odtworzy wydarzenia w porzdku chronologicznym, dostrzegajc logiczne zwizki przyczynowo-skutkowe, zna sylwetk reysera M. oziskiego i jego dorobek artystyczny, zna i posuguje si terminami zwizanymi z rnymi koncepcjami szczcia, 2. Umiejtnoci Ucze: potrafi okreli gatunek filmowy (dokument) i jego cechy charakterystyczne, odrnia warto artystyczn od przesania moralnego filmu, potrafi zanalizowa i zinterpretowa tre ogldanego filmu (analizuje pytania Tomaszka i odpowiedzi spotykanych przez niego osb), wyjania relacje midzy poszczeglnymi postaciami, potrafi je nazwa i wycign
50
wnioski o charakterze oglnym, potrafi sformuowa refleksj na temat filmu i jego przesania uniwersalnego. 3. Postawy Ucze: z zaangaowaniem uczestniczy w dyskusji i wyraa swoje zdanie, dobierajc waciwie argumenty, dba o kultur i poprawno jzyka podczas budowania wypowiedzi ustnej i pisemnej, jest krytyczny, potrafi sformuowa obiektywnie oceni bohaterw filmu i wyrazi swoj opini. METODY: praca z tekstem kultury (ogldanie filmu), pogadanka, dyskusja kierowana. FORMY PRACY: indywidualna, zbiorowa. RODKI DYDAKTYCZNE: film Marcela oziskiego pt. Wszystko si moe przytrafi 1995, materiay dotyczce Marcela oziskiego. PRZEBIEG I LEKCJI: Faza wprowadzajca: 1. Czynnoci organizacyjne: sprawdzenie obecnoci, podanie tematu i przedstawienie celw lekcji. 2. Nauczyciel dokonuje wprowadzenia odwoujc si poprzednich lekcji na temat czasu ycia ludzkiego, hierarchizacji celw, rnych koncepcji szczliwego ycia, poczucia spenienia itp. 3. Nauczyciel krtko przedstawia sylwetk Marcela oziskiego, rozdaje materiay pomocnicze, informuje o okolicznociach powstania filmu (np. o udziale syna reysera). (ok. 4-5 minut).
51
Faza realizacyjna: 1. Nauczyciel prosi uczniw o zapisywanie w trakcie filmu pyta, ktre stawia Tomaszek. 2. Ogldanie filmu. 1995 - "Wszystko moe si przytrafi" (produkcja polsko-niemiecka). Opowie o yciu i mierci, ktrej bohaterem jest szecioletni syn reysera Tomaszek i starsi ludzie, spdzajcy czas na aweczkach jednego z warszawskich parkw. Jedcy na hulajnodze Tomaszek zadaje starym ludziom nadzwyczaj dorose, cho podstawowe dla czowieka pytania, a oni chtnie odpowiadaj. Zderzenie wyobrae o przyszoci i yciu chopca u progu ycia i ludzi stojcych u kresu. (Nagrody: 1995 - 41. MFFK Oberhausen, Wyrnienie Jury Katolickiego, Nagroda Ministerstwa Kultury Nadrenii Westfalii i Nagroda Midzynarodowej Federacji Klubw Filmowych [FICC], 25. Lubuskie Lato Filmowe, agw, Dyplom Honorowy i nagroda Klubu Kultury Filmowej w Zielonej Grze, 6. Batycki Festiwal Filmowy i Telewizyjny, Bornholm, Grand Prix i Nagroda Kodaka, 32. MFFK Krakw, Grand Prix "Zoty Smok" i nagroda FIPRESCI oraz nagroda miesicznika FILM PRO, MFFK Oberhausen, Nagroda Klubw Filmowych FICC, Nagroda Specjalna Fundacji Kultury, Paszport "Polityki"; 1996 - 39. MFF San Francisco, Golden Spire w kategorii filmu dokumentalnego, Meksyk - nagroda Input; 1997 - World Television Festival, Tokio I nagroda w kategorii filmu dokumentalnego). (39 minut) Faza podsumowujca: 1. Podzielenie si pierwszymi wraeniami po obejrzeniu filmu. (ok. 1-2 minut) 2. Zadanie domowe: uporzdkowanie notatek z lekcji. PRZEBIEG II LEKCJI: Faza wprowadzajca: Czynnoci organizacyjne: sprawdzenie obecnoci, podanie tematu i przedstawienie celw lekcji. (ok. 3-4 minuty) Faza realizacyjna: 1. Nauczyciel inicjuje dyskusj o filmie wedug nastpujcego porzdku: tytu i autor filmu, gatunek filmu, gwna tre filmu, bohaterowie filmu, odniesienia do ycia i wasnych dowiadcze uczniw, konfrontacja wasnych marze z dziecistwa oraz sposobu postrzegania wiata i ludzi z rzeczywistoci.
52
2. Wsplne sformuowanie kilku pierwszych wnioskw i zapisanie ich na tablicy oraz w zeszytach. (ok. 5 min). Faza podsumowujca: 1. Kady ucze indywidualnie zapisuje odpowied na pytanie: czego si dowiedziaem z filmu M. oziskiego oraz z dzisiejszej lekcji? 2. Propozycje pracy domowej: Przeprowadzenie wywiadu z osob starsz (dziadkowie, ssiedzi itp.) na temat przebiegu ich ycia. Naley posuy si podobnymi pytaniami, jak pytania Tomaszka, bohatera filmu. (Zapis w formie dowolnej: dyktafon, kamera) Napisa recenzj filmu z uwzgldnieniem przeprowadzonej podczas lekcji. wnioskw pyncych z dyskusji
Napisa esej inspirowany obejrzanym filmem i dyskusj przeprowadzon na lekcji na temat: Wszystko si moe przytrafi.
53
ZACZNIK NR 5
Wykaz wybranych lektur dla nauczyciela 1. Arystoteles, Etyka nikomachejska, PWN, Warszawa 1982. 2. Arystoteles, Etyka wielka, PWN, Warszawa 1977. 3. Baa M., Filozofia w wiczeniach, Wydawnictwo Diecezji Pelpliskiej Bernardinum, Pelplin 2003. 4. Bocheski O.I.M., O patriotyzmie, Wydawnictwo Odpowiedzialno i czyn, Warszawa 1989. 5. Bocheski O.I.M., Podrcznik mdroci tego wiata, Wydawnictwo Philed, Krakw 1992. 6. Boziewicz W., Polski kodeks honorowy, Ossolineum, Wrocaw 1990. 7. Brandt R. B., Etyka. Zagadnienia etyki normatywnej i metaetyki, WN PWN, Warszawa 1996. 8. Emerson R.W., Natura, Zielona Sowa, Krakw 2005. 9. Follerau R., Ksiga mioci, Fundacja Polska R. Follereau, Warszawa 2000. 10. Geier M., Z czego si miej mdrzy ludzie maa filozofia humoru, TAiWPN Universitas, Krakw 2007. 11. Gogacz M., Ku etyce chronienia osb, Wydawnictwo Pallotinum, Warszawa 1991. 12. Hoff B., Tao Kubusia Puchatka, Rebis, Pozna 1993. 13. Hoff B., Te Prosiaczka, Rebis, Pozna 1993. 14. Howka J., Etyka w dziaaniu, Prszyski i S-ka, Warszawa 2001. 15. Ingarden R., Ksieczka o czowieku, Wydawnictwo Literackie, Krakw 1987. 16. Jan Pawe II, Przekroczy prg nadziei, Wydawnictwo KUL, Lublin 2005. 17. Koodziejczyk A. Czernierowska E., Spjrz inaczej, Wydawnictwo Educatio, Krakw 1993. 18. Lipman M., Sharp A.M., Oscanyan F.S., Filozofia w szkole, Wydawnictwa CODN, Warszawa 1996. 19. Murawski K., Wyzwanie etyki, PIW, Warszawa 1985. 20. Narysuj mi prawa czowieka, Wyd. Stowarzyszenie Amnesty International w Polsce, Gdask 1996. 21. Nicola U., Filozofia, wiat Ksiki, Warszawa 2006.
54
22. Nielsen K., Wprowadzenie do filozofii, Ksika i Wiedza, Warszawa 1995. 23. Platon, Dialogi, Alfa, Warszawa 1995. 24. Ossowska M., Etos rycerski i jego odmiany, PWN, Warszawa 2000. 25. Ossowska M., Normy moralne, PWN, Warszawa 2000. 26. Schweitzer A., Z mojego ycia... , PAX, Warszawa 1981. 27. Singer P.(red.), Przewodnik po etyce, Ksika i Wiedza, Warszawa 2002. 28. Sobolewska A., Cela. Odpowied na zesp Downa, WAB, Warszawa 2002. 29. Szacki J., Spotkania z utopi, Iskry, Warszawa 1980. 30. wiat, czowiek i wartoci, wybr tekstw, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1988. 31. Tatarkiewicz W. O szczciu, PWN, Warszawa 2010. 32. Thoreau H. D., Walden, czyli ycie w lesie, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 1999. 33. Tischner J., Mylenie wedug wartoci, Znak, Krakw 1982. 34. Vopel K.W., Sztuka opowiadania, sztuka suchania praktyczne wskazwki i wiczenia, Wydawnictwo "Jedno", Kielce 2003. 35. Williams J.T., Kubu Puchatek i filozofowie, Wydawnictwo "Rebis", Pozna 1998.
55

Ludzkie Sciezki-Kompleksowy Program Nauczania Etyki Na II III I IV Poziomie Edukacyjnym

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ludzkie Sciezki-Kompleksowy Program Nauczania Etyki Na II III I IV Poziomie Edukacyjnym

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Projekt wspfinansowany ze rodkw Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego

Anna Ziemska ukasz Malinowski

Wstp Cele edukacyjne oglne

Tame, s. 2 Por. Zacznik nr 1.

II. Cele edukacyjne oglne

III. Cele edukacyjne dla poszczeglnych poziomw

III POZIOM EDUKACYJNY GIMNAZJUM

analizy zagadnie odpowiedniej

IV POZIOM EDUKACYJNY SZKOA PONADGIMNAZJALNA

IV. Treci nauczania na poszczeglnych etapach edukacyjnych

Treci nauczania w klasie IV

Treci nauczania w klasie V

Treci nauczania w klasie VI

2. GIMNAZJUM TRZECI POZIOM EDUKACYJNY

Gwne zaoenia dla treci nauczania w gimnazjum

Treci nauczania sposoby wprowadzania i sprawdzania wiedzy

Treci nauczania sugestie

Korelacja z innymi przedmiotami

Treci nauczania w klasie I kim jest czowiek?

Treci nauczania w klasie II ja i wiat

Treci nauczania w klasie III wiat i ja

3. SZKOA PONADGIMNAZJALNA CZWARTY EDUKACYJNY

V. Procedury osigania celw

VI. Przewidywane osignicia uczniw

VII. Przedmiotowy system oceniania

VIII. Uwagi kocowe

Rozwijanie wraliwoci moralnej.

Przykadowy scenariusz cyklu lekcji w klasie IV szkoy podstawowej

You might also like