Liryki"homoseksualne"Whitmanawkulturzeiliteraturzepolskiej (problemytranslatologiczneiinterpretacyjne)

WhitmanshomosexualpoemsinPolishcultureandliterature(translationand interpretationissues)

byMartaSkwara

Source: SecondTexts(TekstyDrugie),issue:3/2007,pages:1121,onwww.ceeol.com.

Szkice

Skwara Liryki homoseksualne Whitmana

Szkice

Marta SKWARA
Liryki homoseksualne Whitmana w kulturze iliteraturze polskiej (problemy translatologiczne iinterpretacyjne)

W trzeciej edycji Leaves of Grass (opublikowanej wroku 1860) Whitman po raz pierwszy uo y swe wiersze wznane do dzisiaj cykle: Children of Adam (pierwotnie pod francuskim tytuem Enfans dAdam) okrelany, cho to du e uproszczenie, jako zbir utworw powiconych mioci heteroseksualnej 1 iCalamus (opiewajcy, wzale noci od interpretacji, mskie braterstwo lub mio homoseksualn). Oba cykle sprawiaj szczeglne problemy wtumaczeniu iinterpretacji zkilku powodw, ktre postaram si wyjani na wybranym przykadzie. Najpierw jednak niech mi wolno bdzie zauwa y, e adne tumaczenie, aju na pewno takie, ktre zostao wydane wpoprzedzonym wstpem zbiorze, nie istnieje wpustce kulturowej. Zacznijmy od wydanych wroku 19342 75 poematw Walta Whitmana wprzekadzie Stefana Napierskiego. Nie chodzi tu tylko okurtuazyjne przypomnienie zakurzonego zbioru, jeli zwa ymy, e tom ten zosta wznowiony wroku 19963, awspczesnego polskiego czytelnika nie poinformowano ojego
1

Tak jednoznaczn interpretacj wskazywali wPolsce np. Andrzej Kopcewicz iMarta Sienicka (Historia literatury Stanw Zjednoczonych wzarysie. Wiek XVII-XIX, PWN, Warszawa 1983, s. 266). W. Whitman 75 poematw, prze. S. Napierski, przedm. S. Helsztyski, Wydawnictwo J. Mortkowicza, Warszawa 1934. W. Whitman Poezje, prze. S. Napierski, C&T, Toru 1996. Stopka redakcyjna informuje, i jest to wydanie pierwsze! Zamieszczone wtekcie cytaty zprzekadw Napierskiego podaj wg tego wydania.

10

11

Szkice
dugiej historii. Nowe wydanie pozbawiono te wstpu autorstwa Stanisawa Helsztyskiego, wwietle ktrego jzyk przekadu mgby sta si bardziej zrozumiay. W tym wprowadzeniu znajdziemy bowiem wykadni spornych obyczajowo lirykw Whitmana: najpierw Helsztyski daje lekcj czytania zbioru Potomstwo Adama, podkrelajc zjednej strony bezprecedensowo wierszy poety, nie cofajcego si przed adnym obrazem, ktry zwizany jest zaktem podzenia, zodzwierciedleniem czynw mioci, zdrugiej czysto jego intencji, ktrych nie potrafia waciwie odczyta kwakierska Ameryka. Potem Helsztyski pisze:
Gorzej jeszcze przedstawia si sprawa zcyklem pieni zawartych wKici trzciny, ktre biorc dosownie ich terminologi, odnosz si do mioci m czyzny do m czyzny. Poematy pon uczuciami niedwuznacznymi do towarzysza, twrca zdecydowany jest nie piewa innych pieni prcz pieni mskiego przywizania, przekaza wzory mioci atletycznej, gosi potrzeb druhw.4

Skwara Liryki homoseksualne Whitmana

(bo tylko 7) uwzgldni Napierski wierszy ze zbioru Potomstwo Adama, kilku znich mo na zreszt przypisa co najmniej niejednoznaczn interpretacj. Poniewa orientacja seksualna tumacza wdwudziestoleciu bya tajemnic poliszynela funkcjonowaa wanegdocie epoki sdzi mo na, e zbir czytany bywa przez cz publicznoci literackiej zporozumiewawczym przymru eniem oka. Na pewno du o mniej obiektywnie (niewiadomie) ni reprint (de facto) wydany wroku 1996. Nale y te wzi pod uwag ifakt, e Napierski wzi si za tumaczenie, nie znajc dobrze angielskiego iposikujc si wydatnie przekadem francuskim, prawdopodobnie Lona Bazalggettea, co wychwycili recenzenci epoki. Oficjalnie jednak sowo oudatnoci (bd nie) homoseksualnych (bd nie) wierszy jednak nie pado ido dugo by to temat omijany. Recenzenci zwracali uwag jedynie na nadreprezentacj lirykw osobistych wstosunku do twrczoci patriotycznej8. Aby krtko odtworzy pniejszy polski kontekst losw lirykw (homo)erotycznych Whitmana, trzeba by zaznaczy, i ustrj demokracji ludowej wyranie nie sprzyja mioci towarzyszy pojtej inaczej ni mio do ludu pracy. Ten sam agodnie wroku 1934 sublimujcy Helsztyski wroku 1955, obchodzonym hucznie jako stulecie wydania proletariackiego zbioru dba trawy, pisa ju zpasj:
Trudno zgodzi si zopini krytykw bur uazyjnych [], e moment homoseksualny Whitmana odstrczy od jego poezji szerokie masy spoeczestwa amerykaskiego. Uczynia to postawa Whitmana, ktry zEmersonem da od swego narodu zawrcenia zbdnej drogi pogoni za dolarem.9

Dalej, wskazujc niejednoznacznoci biografii Whitmana (Bd co bd sprawa Whitmana dalek jest od wywietlenia analogicznego wypadku poety Swinburna), Helsztyski opowiada si za interpretacj sublimacyjn, wedug ktrej mamy do czynienia zpotgowaniem do mioci kosmicznej sfery ciaa ikrwi. Zabieg ten, wedug krytyka, by charakterystyczny dla zbioru Ki trzciny, podczas gdy wPotomstwie Adama wszystko wanie obracao si w sferze ciaa ikrwi. Ta dwuznaczno interpretacyjna, zjednej strony podkrelanie sensualizmu obrazw Whitmana, zdrugiej tego sensualizmu sublimowanie, byo charakterystyczne dla tumacze Napierskiego5. W zbiorze zroku 19346 ukaza si nieproporcjonalnie du y wybr zcyklu Calamus (podobnie jak we wstpie Helsztyskiego nazywany Ki trzciny): 21 utworw. A do czasu wydania zbioru prezentujcego wszystkie dokonania translatorskie Andrzeja Szuby7 by to najwikszy polski wybr ztego cyklu. Mniej natomiast
4 5

S. Helsztyski Przedmowa, do: W. Whitman 75 poematw, s. 30. Nim przejd do szczegw, wypada oglnie stwierdzi, e tumacz bardzo dosownie czasem na pograniczu nieporadnoci jzykowej przekada niektre fragmenty, inne natomiast tumaczy wsposb zbyt oglny (i trudno tu dopatrzy si konsekwencji), nadto zaludnia swoje wiersze enigmatycznymi druhami itowarzyszami, nawet tam, gdzie woryginale mamy lovers. Wznowionym, przypominam, wroku 1996. Obok wyboru tumacze Andrzeja Szuby, wydanym wroku 1992 Pie osobie by to jedyny zbir poezji Whitmana istniejcy wspczenie na rynku polskim. Nastpnie pojawiay si kolejne tomiki wprzekadzie Szuby, poniewa jednak wydawao je krakowskie wydawnictwo Miniatura, ich zasig by ograniczony. Smutny to przyczynek do dziejw polskiej informacji bibliotecznej ijeszcze smutniejszy prognostyk na przyszo, ale wyda tych nie ma wBibliotece Narodowej (nie znajdziemy ich ani wzbiorach, ani wkatalogach internetowych). W. Whitman 256. Wiersze ipoematy, wyb. iprzek. A. Szuba, Miniatura, Krakw 2002. Cytaty zprzekadw Szuby podaj dalej wg tego wydania.

Oczywicie, nowe przekady kopotliwych wierszy nie powstaway, zwyjtkiem tych, ktre poddaway si interpretacji ideologicznej, na przykad Democracy Ma Famme. W zbiorach poezji Whitmana (a pierwszy taki powojenny tom ukaza si wroku 1966, nastpne wlatach 1970 i1971 10) dominoway tumaczenia innych cykli, zerotykw wybierano przekady Napierskiego te najmniej kontrowersyjne lub najmniej jednoznaczne. Byy one jednak wzdecydowanej mniejszoci (odwrotnie proporcjonalnie do oryginalnych zamierze Napierskiego); lapidarne wstpy do tomw najczciej wogle nie wspominay omo liwych powikaniach biograficznych czy interpretacyjnych erotykw barda Ameryki, jak si najczciej okrelao Whitmana. Homoseksualizm Whitmana jako fakt bezsporny podawali natomiast dwaj tumacze dochodzcy do gosu wkocu lat osiemdziesitych ipniej, amianowicie
8

Nie byo wzbiorze Napierskiego m.in. jednego znajlepszych poematw Whitmana When Lilacs Last in the Dooryard Bloomd, napisanego po zabjstwie Lincolna. S. Helsztyski Z nowoci 1855: Walt Whitman, dba trawy, ycie Literackie 1955 nr 29, s. 2. Por. sporzdzon przeze mnie bibliografi: Krg transcendentalistw amerykaskich wliteraturze polskiej XIX iXX wieku. Dzieje recepcji, idei ipowinowactw zwyboru, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego, Szczecin 2004, s. 107-110.

10

12

13

Szkice
Andrzej Szuba11 iKrzysztof Boczkowski. Ten drugi szczeglnie silnie akcentuje jawn homoseksualno wierszy Whitmana we wprowadzeniu do swego tomu przekadw12, jednoczenie podejmujc jednoznaczne decyzje translatorskie, na przykad tumaczc wiersz Native Moments. Utwr, ktry mo na interpretowa jako wyraz radoci zuczestniczenia itu musz poda par polskich wersji, by mo na byo dostrzec r nic wuciechach lubie nych (Napierski), zmysowych rozkoszach (Szuba) lubie nych rozkoszach (Boczkowski), wtowarzystwie kompanw (companions13) (Szuba iBoczkowski) lub prawdziwych towarzyszy (Napierski) to wprzekadzie Napierskiego Chwile prostackie; Szuby: Chwile bezwstydne aBoczkowskiego Chwile naturalne. Odbiorca polski, chcc nie chcc, dowiaduje si wic co jest naturalne dla Whitmana. Boczkowski, tumaczc wiersz Of the Terrible Doubt of Appearances pod tym samym tytuem co Napierski14, ostatniemu wersowi (ktry brzmi uNapierskiego: Ten, ktry do m uwalnia, cakowicie zadowoli moj istot) daje ksztat nastpujcy: Ten, ktry trzyma moj do, cakowicie mnie zadowoli, aprzecie wczeniej bez unikw przekada lovers jako kochankw (u Napierskiego s to druhowie). Jednak to Boczkowski jako pierwszy polski tumacz przekada wiersz We Two Boys together Clinging ijest to jego niewtpliwa zasuga wposzerzaniu polskiego kanonu Whitmana iwiedzy ojego tekstach. Problemy zaczynaj si wtedy, gdy tekst Whitmanowski oscyluje midzy znaczeniami, nie ewokujc jednoznacznej symboliki erotycznej. Wydaje si, e prawdziwym wyzwaniem translatorskim (i interpretacyjnym) s te liryki, ktre opieraj si na wieloznacznoci symboliki pciowej inie daj si atwo zakwalifikowa jako homo- czy heteroseksualne. Ich wieloznaczno staje si szczeglnie kopotliwa wpolskim przekadzie, wktrym zjzykowej koniecznoci wybr zaimkw (on, ona), liczebnikw (dwoje, dwaj), czy wreszcie form czasownikowych nadaje jednoznaczny charakter tekstowi. Koronnym przykadem takich problemw jest wiersz We Two, How Long We Were Foold. Utwr ten ukazuje dwie istoty przeobraone (transmuted), ktre po dugim czasie gdy byy oszukiwane, niewiadome (foold) odnalazy swoje miejsce, co symbolizowane jest przez szereg paralelnych obrazw zjednoczenia zprzyrod (Nature). Dominuje prosta struktura orzekajca: jestemy (we are) imetaforyka wiata natury: o ywionego inieo ywionego. Wida pewn (cho nienatrtnie konsekwentn, czasami wrcz zaburzon nagym powrotem wd) hierarchi wznoszc obrazw metaforycznych: li-

Skwara Liryki homoseksualne Whitmana

ryczne my (we) tekstu wciela si wroliny, zwierzta, ywioy, soce (a waciwie soca), komety. Owe wyliczenie prowadzi do syntezy obejmujcej wszystkie wcielenia wiata natury (we are each product and influence of the globe). Poemat zamyka symboliczny powrt do domu po dugim kr eniu, bdzeniu (we have circled and circled till we have arrived home again, we two) iliryczne wyznanie wyzwolenia iradoci (We have voided all but freedom and all but our own joy). Orygina wykorzystuje obrazowanie erotyczne, cho jest ono wporwnaniu zinnymi wierszami Whitmana owiele mniej jednoznaczne: nie znajdziemy tu ani bezporednich okrele (takich jak singnig the phallus zwiersza From Pent-up Aching Rivers czy phallic thumb of love zwiersza Spontaneous Me), ani oczywistych odniesie seksualnych (takich jak bellies pressd and glued together with love zwiersza Spontaneous Me). Pojawiaj si jednak metafory, ktre mo na interpretowa jako erotyczne, zkulminacyjnym obrazem dwch fal nakadajcych si na siebie izwil ajcych wzajemnie. Jeli podmiotem wiersza uczynimy wpolskim przekadzie mskie my dwaj metafora staje si kopotliwie jednoznaczna. Co ciekawe, potencjalne trudnoci nie zniechciy polskich tumaczy, aponiewa istniej cztery przekady15 wkolejnoci chronologicznej: Napierskiego, Miosza16, Szuby iBoczkowskiego mo na porwna strategie przyjte wobec tekstu. Zacznijmy od ostatniego tumaczenia. Warto je umieci wkontekcie, ktry Boczkowski wprowadza we wstpie do swego tomu. Wbrew rozmaitym interpretacjom ycia (w tym seksualnego) Whitmana17, Boczkowski podaje dwie jednoznaczne informacje:
W czasie swej wdrwki [Whitman] zatrzyma si na cztery miesice wNowym Orleanie, gdzie, zdaniem niektrych badaczy, nastpia jego inicjacja seksualna. Poeta zda sobie wtedy wpeni spraw ze swej odmiennoci seksualnej (homoseksualizmu), co znalazo wyrane odbicie wjego twrczoci.18

Druga informacja brzmi:

Trzecie wydanie dbe trawy ukazao si wroku 1860, wzbudzajc fal zastrze e ioburzenia, gdy zawierao cykle Tatarak iDzieci Adama, niezmiernie zmysowe ijawnie homoseksualne19

15

Waciwie pi, ale publikowany tylko raz przekad Wilama Horzycy My dwoje, cho dalimy mami si tak dugo (Nard. Dodatek Literacko-Artystyczny 1921 nr 23, s. 4) nie mia praktycznie znaczenia dla polskiej tradycji tumacze Whitmana. Tumaczenie Miosza cytuj wg: Cz. Miosz Mowa wizana, PIW, Warszawa 1986. W jednej znajnowszych biografii czytamy: Was Whitman actively homosexual? A century later the scholars are still out. Just as he eludes literary definition, so it is with sex (Ph. Callow From Noon to Starry Night. A Life of Walt Whitman, I.R. Dee, Chicago 1996, s. 260). K. Boczkowski Wprowadzenie do: W. Whitman Kim ostatecznie jestem, s. 13. Tam e.

11 12

A. Szuba Walta Whitmana pie osobie, Dekada Litreracka 1991 nr 26. W. Whitman Kim ostatecznie jestem, przek. iwprow. K. Boczkowski, Inter Esse, Krakw 2003. Cytaty zprzekadw Boczkowskiego podaj wg tego wydania. Wszystkie cytaty oryginaw wierszy Whitmana wg wydania: W. Whitman Leaves of Grass. Readers Edition, ed. by H.W. Blodgett, S. Bradley, University of London Press, London 1965. O straszliwej wtpliwoci pozorw.

16 17

13

18 19

14

15

14

Szkice
Czytelnik wyposa ony wtak wiedz nie widzi chyba problemw interpretacyjnych wprzypadku wiersza zatytuowanego po polsku My dwaj tak dugo bylimy zwodzeni. Zwaszcza e tumacz jednoznacznie dobiera liczebniki, nawet tam, gdzie orygina nie wymaga takiej decyzji. Gdy uWhitmana czytamy: We are oaks, we grow in the openings side by side, uBoczkowskiego znajdujemy wers: Jestemy dbami, roniemy wotwartej przestrzeni, jeden obok drugiego (u Szuby, Miosza iNapierskiego: obok siebie). Tam za, gdzie pojawia si zaimek (we) iliczebnik (two), Boczkowski wybiera raczej odpowiedniki mskie itak wers: We browse, we are two among the wild herds spontaneous as any otrzyma brzmienie: Skubiemy traw, jestemy dwaj wrd dzikich stad, / spontaniczni jak ka de znich20. Warto zauwa y, i tylko Boczkowski zachowuje wprzekadzie tego wersu znaczce Whitmanowskie spontaneous (epitet majcy silne konotacje erotyczne, cho nie dla polskiego czytelnika, pozbawionego lektury wiersza Spontaneous me; warto mo e doda, i ten jak si sdzi, autoerotyczny wiersz Whitmana nigdy nie zosta przeo ony na jzyk polski). Przegldajc pozostae wersy omawianego tumaczenia, znale mo na kolejne przykady decyzji maskulinizujcych metaforyk. Wers: We are two clouds forenoons and afternoons driving / overhead, brzmi uBoczkowskiego: Jestemy rankiem dwa oboki, pynce po poudniu nad / gowami21. Zdarzaj si oczywicie okrelenia, ktrym trudno byoby znale odpowiedniki wrodzaju mskim: fishes, comets, waves. Te Boczkowski pozostawia niezmienione, cho ze wzgldu na wczeniej poczynione wybory ich niemskoosobowy rodzaj sprawia wcaym przekadzie wra enie odosobnionego. W rezultacie gwna erotyczna metafora Whitmanowska: We are seas mingling, we are two of those cheerful waves rolling / over each other and interwetting each other, brzmi na tle przewa ajcego mskiego obrazowania przekadu Boczkowskiego dosy zaskakujco: Jestemy zlewajce si razem morza, jestemy dwie ztych / radosnych fal, co koysz si jedna na drugiej iwzajemnie / zwil aj. Podobne s decyzje pozostaych tumaczy, cho wkontekcie innych ich wyborw, znacznie mniej jednoznacznych (a mo e mniej konsekwentnych?), polskie brzmienie tej metafory nie wydaje si tak zaskakujce. Napierski wybiera charakterystyczne dla siebie odejcie od dosownoci (tam, gdzie wydaje si ona zbyt drastyczna) iwefekcie otrzymujemy: Jestemy morzami, razem skbionymi, je20

Skwara Liryki homoseksualne Whitmana

stemy dwiema / ztych fal radosnych, ktre tocz si na siebie iwzajem / si zalewaj. Miosz przeciwnie, pozostaje przy kopotliwej, nawet odwa niejszej ni uBoczkowskiego, dosownoci: Jestemy czce si morza, dwie ztych wesoych fal, ktre / kad si jedna na drugiej iwzajemnie zwil aj siebie. Bardzo podobnie czyni Szuba: Jestemy czcymi si morzami, dwiema ztych / wesoych fal, co kad si na sobie izwil aj / wzajemnie. Ale wiersz Szuby nosi tytu Tak dugo nas zwodzono, mnie iciebie, Miosza za My dwoje. Dlaczego wic Napierski, opowiadajcy si za jednoznacznym odczytaniem utworu co manifestuje polskim tytuem: Ile to czasu oszukiwani bylimy, my obaj czyni unik wdecydujcym miejscu wiersza, cho nie waha si czasami znaczco dointerpretowa tekstu? Czyni tak przecie wzakoczeniu: Wykonalimy my obaj, krgi ijeszcze raz krgi, zanim od / nowa znalelimy si wsobie. Orygina mwi opowrocie do domu we have arrived home again co respektuj pozostali tumacze 22. Przeszkod wtumaczeniu erotykw Whitmana nie jest chyba tylko wiksza jednoznaczno jzyka polskiego wokrelaniu rodzajw, ktre zdradzaj nie tylko zaimki czy liczebniki, ale iformy czasownikw. Trudnoci wpodejmowaniu jednoznacznych decyzji mo e by te wiadomo wieloznacznoci metaforyki Whitmanowskiej, ktr jednak uchwyci mo na, majc wpamici inne wiersze. W przypadku utworu odwojgu tak dugo zagubionych istotach zakopotanie Napierskiego, ktry jasno okreli, ojakie istoty chodzi, staje si jasne, jeli przywoamy tu fragmenty zwiersza From Pent-up Aching Rivers ojednoznacznym (?) obrazowaniu heteroseksualnym23. Znajdziemy tam dokadnie te same obrazy, ktre umieszcza Whitman wanalizowanej wy ej pieni odwojgu istotach: dwa jastrzbie wprzestworzu (two hawks in the air), wWe Two, How Long We Were Foold: We are two predatory hawks, we soar above and look down (u Napierskiego wobu wierszach s to krogulce); dwie ryby wmorzu (two fishes swimming in the sea), wWe Two, How Long We Were Foold: We are two fishes swimming in the sea together; plusk fal, szaleczo napierajcych na ld (the lapping of waves), wWe Two, How Long We Were Foold: Of the mad pushes of waves upon the land. Wydaje si zadziwiajce, e to wliryku heteroseksualnym Napierski znajduje mski odpowiednik fal, piszc oobdnym naskoku bawanw na wybrze e. Nieporadnoci jzykowe tumacza id tu jednak dalej: tam, gdzie mamy uWhitmana okrelenie bedfellow, wpolskim tekcie znajdujemy towarzysza o a (mimo e wtym samym przekadzie czytamy okobiecie kochajcej mnie isynach pocztych wboskim akcie nie ma tam adnych znakw obecnoci innego ty lirycznego, aokrelenie kobiety towarzyszem o a jest wjzyku polskim nie tylko niepoetyckie, ale wrcz komiczne).
22

U Szuby: Pasiemy si obaj pord stad pochliwych; uMiosza: Pasiemy si we dwoje pord stad gotowych do biegu; uNapierskiego: Objadamy k, jestemy dwie dzikie bestie, przemieszane ze / stadami, gotowe do skoku na rwni zinnymi; tu daje osobie zna przegadanie przekadu Napierskiego, wynikajace zapewne zzaporedniczenia tekstu francuskiego. U Szuby: Jestemy dwiema chmurami rankiem ipopoudniem / suncymi nad gowami; uMiosza: Jestemy dwa oboki rankiem ipo poudniu nad gow; uNapierskiego: Jestemy dwiema chmurami, ktre sun, rozwczone, tam / wysoko, wporanki iwieczory.

21

Boczkowski (z charakterystycznym dla siebie podkreleniem mskiego rodzaju liczebnika): Kr ylimy ikr ylimy, a wrcilimy do domu, my dwaj; Miosz: Kr ylimy ikr ylimy, a znw powracamy do domu; Szuba: Kr ylimy ikr ylimy, a znw wrcilimy do siebie. Poemat nazwany jest pieni oprokreacji (song of procreation).

16

17

23

Szkice
Podsumowujc dotychczasowe rozwa ania owyborach translatorskich, musimy pamita, e problemy zoddaniem metaforyki erotycznej Whitmana przekraczaj jeden utwr inie mog si zakoczy na indywidualnych decyzjach tumacza. Tylko przekady caych cykli, czego nie doczekalimy si do dzi, mogyby unie ci ar tego zadania wtedy jeden utwr owietlaby inny, atumacz podejmowaby decyzje wkontekcie caego cyklu, anie pojedynczego wiersza, jak miao to miejsce wprzypadku native moments chwil naturalnych przypisanych przez Boczkowskiego towarzystwu kompanw, cho odnale mo na je iwlirykach heteroseksualnych. Dokadnie te same sowa native moments odnajdziemy w11 wersie wiersza From Pent-up Aching Rivers, tego utworu jednak Boczkowski nie tumaczy (nie czyni tego te Szuba), trudno wic, by polski czytelnik mg sobie wyrobi na ten temat waciw opini. Ujmujc rzecz zdroworozsdkowo: s utwory Whitmana, wktrych metaforyka heteroseksualna jest oczywista (i dla dobra polszczyzny nale aoby chyba zrezygnowa wnich ztowarzysza o a), s itakie, wktrych zkolei nie budzi wtpliwoci metaforyka homoseksualna, tu towarzysz24, acz zinnych wzgldw, te wydaje si problematycznym wyborem. S wreszcie itakie teksty, gdzie Whitman gra wieloznacznoci az takim przypadkiem mamy, moim zdaniem, do czynienia wanalizowanym wierszu We Two, How Long we Were Foold (zaliczonym do zbioru Children of Adam, anie Calamus, oczym mo e te warto pamita). Mo na tu u y argumentu szkoy krytycznej zorientowanej na odbiorc, ktra podkrela, i Whitman uwodzi swoich czytelnikw25. Dokonujc zatem zbyt daleko idcej, jednoznacznej interpretacji translatorskiej, mo na go skutecznie czci owych si
24

Skwara Liryki homoseksualne Whitmana

uwodzicielskich pozbawi, sprawiajc, i polski Whitman nie bdzie wstanie uwie na przykad odbiorcy heteroseksualnego. Wydaje si, e Miosz odkry puapk kryjc si za jednoznacznym odczytaniem dyskutowanego liryku. Wswoim pierwszym tumaczeniu wiersza We Two, How Long We Were Foold najpierw wpochodzcym z1984 roku tomie Nieobjta ziemia ijego wznowieniach daje jednoznaczn wykadni tytuu: My obaj, form msk nadaje te zaimkom wtekcie, natomiast wniektrych przedrukach na przykad wcytowanej Mowie wizanej z1986 roku ijej kolejnych wydaniach jednak zmienia tytu na My dwoje, wykorzystuje te tu inne zaimki26. Postulat czytania (i tumaczenia) caego Whitmana, aprzynajmniej caych cykli, wesprze te mo na postulatami gramatyki kognitywnej, dopominajcej si ustalenia dominanty obrazw metaforycznych, co pozwala na przekroczenie konwencji jzykowych, spoecznych ihistorycznych tumacza27. Jeli za tak Whitmanowsk dominant uzna metaforyk uwodzenia jak najszerszego grona odbiorcw, to decyzje translatora osadzi mo na na pewniejszym gruncie ni osobiste odczucie czy obiektywne trudnoci, jakie stawia przed u ytkownikiem jzyk polski 28.

26

Mioszow zmian koncepcji translatorskich mo na tumaczy nieco mniej dla niego korzystnie jako ustpstwo na rzecz nawykw polskiej publicznoci literackiej. Por. rozdzia powicony metaforze w: E. Tabakowska Jzykoznawstwo kognitywne apoetyka przekadu, prze. A. Pokojska, Universitas, Krakw 2001. Wbrew pozorom da si po polsku skonstruowa tekst unikajcy puapek jednoznacznoci pciowej podmiotw. Co ciekawe, ka dy zpolskich tumaczy analizowanego wiersza co wtym wzgldzie wynalaz, aden jednak nie poszed wybran drog do koca. Szuba wskaza rozwizanie wtytule, zamiast jednoznacznych liczebnikw zbiorowych mo na przecie powiedzie Tak dugo nas zwodzono, mnie iciebie. To obiecujce rozwizanie tytuu psuje jednak dalej wers: Pasiemy si obaj pord stad pochliwych; Miosz zkolei wskaza, i orzeczenia typu we are rocks, we are oaks mo na przeo y na polski jako jestemy ska iska (mo e kochajce si polskie kobiety te chciayby zosta potencjalnymi odbiorcami wierszy Whitmana, miast zosta od razu wykluczone ztego grona formami jzykowymi?), jestemy dbem idbem. Pozornie tylko wiersz Whitmana poprzez u yte formy czasowe stawia bariery nie do przebycia. To prawda, e polski czas przeszy wymaga decyzji co do u ycia form msko- lub niemskoosobowych, ale mo na je zastpi albo stron biern, jak postpi Szuba wtytule lub, czego ju nie zrobi aden tumacz, u y czasu teraniejszego zpowodzeniem zastpujcego nieistniejcy przecie wpolszczynie present perfect (Miosz wtym samym wersie raz tumaczy present perfect jako czas przeszy, zaraz potem jednak jako czas teraniejszy: Kr ylimy ikr ylimy, a znw powracamy do domu We have circled and circled till we have arrived home again, we two). Zamiast wic pisa: Kr ylimy ikr ylimy (co bezapelacyjnie wyklucza dwie istoty pci eskiej, aw poczeniu zliczebnikiem dwaj, tak e dwie istoty odmiennej pci), mo na sprbowa: Wci kr ymy ikr ymy, a powracamy do domu, ajest jeszcze par mo liwoci wykorzystania przyswkw dla zmodyfikowania polskich form wyra ania czasu.

27

28

Szukajc polskiego odpowiednika Whitmanowskiego comrade, mo e warto by byo jednak szuka sowa dajcego si lepiej wykorzysta ni towarzysz ktry na dugo wjzyku polskim obci ony zosta pejoratywn, partyjn (ewentualnie: pozytywn, ale wojenn) konotacj ipo prostu razi wnajnowszych tumaczeniach Whitmana, szczeglnie, gdy u yty jest bez adnego uzasadnienia. W tumaczeniu wiersza What Think You I Take My Pen in Hand autorstwa Szuby czytamy: Lecz jedynie tych dwch skromnych ludzi, ktrych czue / rozstanie obserwowaem dzi na przystani, / wtumie, / Ten, ktry zostawa, obejmowa swego towarzysza za szyj, caujc namitnie (256, s. 190), podczas gdy woryginale znajdziemy sowa: But merely of two simple men I saw to-day on the pier in the / midst of the crowd, parting the parting of dear friends, / The one to remain hung on the others neck and passionately/kissd him. W.H. Shurr podkrela, i Whitman wynalaz tekst, ktry sam jest erotyczny iwiadomie uwodzicielski, ktry nieustannie przypomina czytelnikowi, e czytajc, zgodzi si przyj rol partnera erotycznego. Nawet wwierszach pozornie nieerotycznych, na przykad wpoetyckim testamencie So Long!, znajdziemy homo/ heteroseksualne strategie uwodzenia czytelnika (O how your fingers drowse me), ktre mog by te odbierane jako narcystyczne fantazje oseksualnym samospenieniu. (W.H. Shurr Leaves of Grass as aSexual Manifesto. A Reader Response Approach, w: Approaches to Teaching Whitmans Leaves of Grass, ed. by D.D. Kummings, Modern Language Association of America, New York 1990, s. 99, 101).

25

19

18

Szkice
Jednak wspczenie tumacz jest tak samo istotny, jak autor (ktry wszak umar, aw przypadku Whitmana to przecie nie tylko metafora), awic wszelkie domaganie si respektowania woli autorskiej okazuje si co najmniej nie na miejscu, ana pewno jest przestarzae iniemodne. Tylko e nawet ci, ktrzy na grunt translatoryki przeszczepiaj koncepcje mierci autora (skdind bardzo wygodne), zaznaczaj, i wolno od zobowiza wiernoci nie oznacza wolnoci absolutnej, araczej przenosi odpowiedzialno na tumacza, ktry staje si jednym ztwrcw sensu, atym samym zrzeka si obiektywnoci czy wasnej niewidzialnoci29. Nie tak chyba postpi Krzysztof Boczkowski, posugujc si we wprowadzeniu do swego tomu przekadw narracj pozorujc obiektywizm, stosujc znadmiern atwoci swoist teori odbicia ( ycia wtwrczoci) izapominajc, e tekst homoseksualny rozpoznaje si po konstrukcji podmiotu, nie za po biografii autora30. Nawet jednak gdyby za punkt wyjcia przyj jednoznaczn homoseksualn wykadni biografii Whitmana (mo na by tu znale sojusznikw) istwierdzi, e wszystkie wiersze Whitmana s wobec tego podszyte metaforyk homoseksualn (tu ju jednak osojusznikw byoby trudniej, na przykad Harold Bloom pisa: There is no single, r e a l Walt Whitman; the poet (as opposed to the man) is frequently more autoerotic than homoerotic31) ipr ny jest trud wyr niania lirykw homo- iheteroerotycznych, otrzymalibymy wprzekadzie dowolne, preferowane przez danego tumacza znaczenia, nie za mistern gr sensw autora wielu r nych wierszy, wtym iliryku A Woman Waits for Me. Wydaje si, e jakakolwiek prba ujednoznacznienia Whitmana ijego poezji skoczy si musi pora k tumacza (interpretatora) niezale nie od tego, czy bdzie to wizerunek barda demokracji, ideau proletariusza, czy twrcy jawnie homoseksualnych wierszy.

Skwara Liryki homoseksualne Whitmana

Abstract
Marta SKWARA University of Szczecin

Whitmans homosexual poems in Polish culture and literature (translation and interpretation issues)
I aim at demonstrating some culture-related elements of interpreting Walt Whitmans life and writings in Poland, from the early denial of any possibility of homosexual interpretations (prominent mostly in 1930s and 1950s) to the late emphasis put on the biographical and literary manifestations of Whitmans homosexuality (vital mostly in 1990s). The real issue in question is, however, to what extent atranslator decides in favour of homo- or heterosexual aspects of aparticular poem. This problem is discussed through adetailed analysis of the four Polish translations of We Two, How Long We Were Foold, carried out both under heterosexual and in homosexual poetics.

29

The consciously visible translator should start to build aname, aproper name for her or himself that would make his or her readers aware of the translatorfunction as another key factor in the necessary repression of meaning proliferation that takes place in any act of interpretation (R. Arrojo The Death of the Author and the Limits of the Translators Visibility, w: Translation as Intercultural Communication. Selected Papers from the EST Congress-Prague 1995, ed. by M. Snell-Hornby, Z. Jettmarov, K. Kaindl, J. Benjamins, AmsterdamPhiladelphia 1995, s. 31). Wyjciowym zao eniem tekstu homoseksualnego nie jest biografia autora, lecz konstrukcja pciowa autora wtekcie, ktra zrozmaitych powodw nie musi zbiega si zkonstrukcj biografii prywatnej, cho mo e by przez ni motywowana (G. Ritz Literatura wlabiryncie po dania. Homoseksualno aliteratura polska, Pogranicza 1998 nr 1, s. 94). H. Bloom How to Read and Why, Fourth Estate, London 2001, s. 89-90.

30

20

31

21