dr Ryszard Balicki dr Artura Preisnera

e-Voting - szanse, moliwoci, zagroenia

I. Mwienie o przyszoci zawsze przypomina wrenie z fusw i nawet jeeli komu udaje si trafnie przewidzie jakie wydarzenia, to zazwyczaj dopiero duo pniej moemy potwierdzi jego intuicj. W rozwoju kadej technologii mona wyrni trzy podstawowe fazy: eksperymentowania, stabilizacji i rozkwitu. Pierwsz z nich mona by rwnie nazwa faz prb i bdw. Zwaszcza bdw, jak zoliwie i z perspektywy czasu daje si zauway. Ten pierwszy okres, mimo e peen chorb wieku dziecicego, cechuje si jednak wielkim adunkiem innowacyjnoci. W fazie stabilizacji eksperymentowania jest ju znacznie mniej. To etap akceptowania standardw, bez ktrych adna technologia nie mogaby opuci naukowych laboratoriw, garay zapalecw czy murw urzdw patentowych. To wwczas prototypy staj si urzdzeniami znanymi, cho jeszcze stosunkowo drogimi. Ich cena staje si bardziej przystpna w nastpnej fazie - rozkwitu. Tu z technologii korzystaj ju wszyscy. Wg znawcw psychologii sprzeday w moment nastpuje wtedy, gdy 8% populacji potencjalnych uytkownikw korzysta ju z danego rozwizania. To znaczy: co 12 osoba, jedna na kilka rodzin. Po przekroczeniu tego progu nowa technologia jest na tyle dobrze widoczna wok nas, e kady prdzej czy pniej bdzie dy do jej posiadania1. Nowoczesne spoeczestwo obywatelskie nie moe funkcjonowa bez nowoczesnych technologii. Wprawdzie to nie technika tworzy procesy demokratyzacyjne, ale polityczna wola spoeczestwa i jego reprezentantw, Internet moe stanowi jednak pewn szans, odgrywajc rol katalizatora i wzmacniacza dla nowatorskich koncepcji politycznych2. Rwnie w przeszoci pojawienie si prasy, radia i wreszcie telewizji zmieniao wiat polityki. Tyle, e w kadym z tych przypadkw mielimy do czynienia z mediami o gwnie jednym kierunku przekazu, od nadawcy do odbiorcy. Otwarta sie komputerowa jest z zaoenia znacznie bardziej demokratyczna. Brak sztywnych hierarchii, kady moe by widzem, suchaczem i stacj nadawcz w jednej osobie, nieograniczony zasig w czasie i przestrzeni. Aktywne wspuczestnictwo, nie tylko pasywny odbir, to moe by kolejny etap rozwoju Internetu. Pierwsza faza jego rozwoju miaa wymiar komunikacyjny. Sie powstaa do wymiany informacji i ta funkcja nadal

1 2

J. Badurek, Koniec wiata komputerw, Computerworld z dnia 25 padziernika 1998 r., M. Castells, Galaktyka Internetu, Pozna 2003, s. 157.

odgrywa kluczowe znaczenie3. Obecnie znajdujemy si w fazie drugiej - komercjalizacji. Media telekomunikacyjne staj si coraz waniejsze w wymianie handlowej i realizacji innych przedsiwzi gospodarczych. Trzecia faza, ktrej pocztkowe symptomy s ju widoczne, bdzie miaa charakter spoeczno-polityczny, tworzc m.in. podstawy bezporedniej demokracji elektronicznej. Faktem jest wic, e komputeryzacja obejmuje kolejne dziedziny - po gospodarce, po rozrywce przychodzi czas na wiat polityki. Tempo zmian zachodzcych w naszym otoczeniu jest na tyle due, e niektrzy podejmuj si nawet uoglnie dotyczce zmian spoecznych. Czy zatem rwnie procedury wyborcze stan si tak proste, jak zakupy w sklepie internetowym? Wspczesne wybory opieraj si na wynalazku staroytnych Grekw. To jednak, co byo moliwe w staroytnych Atenach, jest nie do pomylenia dzisiaj. Zgromadzenie nawet wszystkich mieszkacw wielkomiejskiej dzielnicy w jednym miejscu w celu podejmowania decyzji politycznych jest trudne do pomylenia, a jeszcze trudniejsze do wykonania. Stary pomys zosta wic zmodyfikowany na potrzeby spoeczestw znacznie wikszych ni w przypadku pastw-miast dawnej Hellady. Obecne sposoby sprawowania wadzy maj charakter poredni. Czy media elektroniczne mog zmieni ten stan rzeczy? I czy w ogle warto co tu zmienia? W kocu, tak jak jest, byo od zawsze4. Demokracja jest zbiorem dynamicznych procesw kreowanych przez zachowania obywateli (nie jest systemem danym raz na zawsze, istniejcym na zasadzie sam z siebie)5. Brak takich zachowa prowadzi do syndromu prni politycznej, a ta, jak to prnia, ma tendencj do wypeniania si przypadkowymi treciami. Czy obecnie cierpimy na nadmiar aktywnoci w systemach demokratycznych? Z ca pewnoci nie - wskaniki uczestnictwa w wyborach utrzymuj si raczej na niezbyt wysokim poziomie. Spisywanie na straty nieobecnych, ktrzy nie maj racji nie rozwizuje problemu. Zdarza si bowiem, e ci nieobecni, przemieniaj si w stracecw, popierajcych organizacje majce zgoa niedemokratyczne zapdy. Maj oni przy tym swoje racje, tyle e s one nieprzetumaczalne na jzyk istniejcych mechanizmw wyborczych, czasami z przyczyn merytorycznych, czasami z formalnych6.
Niewane, czy nazwiemy to cyfrow rewolucj, informacyjna autostrad (infostrad), czy wielk konwergencj mediw - zmiany jakie dokonuj si w naszym wiecie s bardzo gbokie, P. A. Gilster, Przedmowa, [w:] J. O. Green, Nowa era komunikacji, Warszawa 1999, s. 6. Por. te W. Osiatyski, Demokracja elektroniczna, Tygodnik Powszechny 2003, nr 27, z dnia 6 lipca 2003 r. tekst za stron internetow: http://www2.tygodnik.com.pl/tp/2817/main01.php 4 Podobnie te J. Badurek, Demokracja bezporednia, Computerworld z dnia 30 marca 1998 r., 5 J. Badurek, Demokracja dla kadego - komputerowo wspomagana polityka, Computerworld z dnia 19 czerwca 2000 r. 6 W. Osiatyski, Demokracja elektroniczna ... op. cit.
3

Przesanki o charakterze materialnym, czyli przede wszystkim przekonania wyborcw o niewielkim czy zgoa adnym wpywie na wiat polityki, to temat zupenie odrbny. Chciabym si tu zaj stron organizacyjno-techniczn, czyli tymi przesankami, ktre mog zbliy akt wyborczy do obywatela.

II. Aby uatwi gosowanie, w wielu krajach na wiecie wprowadzono wybory drog listown. Jest to metoda znana ze sprawdzonych praktycznie rozwiza w wielu innych pastwach. Powicony jest temu odrbny referat, zatem tylko naszkicujemy krtko, jak taki system dziaa: 1. Wszyscy uprawnieni do gosowania otrzymuj poczt imienne zawiadomienia o wyborach z moliwoci wyboru opcji gosowania korespondencyjnego. 2. Po wybraniu opcji gosowania listownego (odpowiedni krzyyk na zawiadomieniu) wyborca odsya zawiadomienie do komisji wyborczej. 3. Komisja przesya wyborcy komplet dokumentw do gosowania (lista do gosowania). 4. Wyborca gosuje w domu, w odpowiednim dla niego czasie, wkada dokumenty wyborcze do waciwej koperty wyborczej, zakleja j, wkada do drugiej koperty adresowej i wysya na stosowny adres komisji wyborczej. 5. Komisja przechowuje gosy oddane drog pocztow w zaklejonych kopertach do momentu zamknicia gosowania, po czym gosy oddane drog korespondencyjn podlegaj tym samym procedurom, jak gosy oddane bezporednio do urny7. Kraje, ktre wprowadziy procedury gosowania pocztowego, zanotoway relatywny wzrost frekwencji wyborczej. Rozwizania takie uwalniaj wyborcw od dylematw typu: spdzi weekend w lesie czy pozosta w pobliu urny. Jest to te oczywiste uatwienie dla chorych, przebywajcych za granic oraz dla tych, ktrzy z rnych przyczyn nie maj ochoty na drog do lokalu wyborczego w danym dniu8. System ten stosuje si m.in. w Niemczech, gdzie odsetek gosw oddanych t drog systematycznie ronie - w niedawnych wyborach 25% gosujcych wybrao wanie t metod. Dodatkowym efektem jest podniesienie poziomu frekwencji wyborczej, na ktr zwykle si narzeka. Krtko mwic, idzie o optymalizacj metod dotychczasowych, a dowiadczenia zdo-

7 8

J. Badurek, Demokracja dla kadego... op.cit., Por. np. Zasady gosowania za porednictwem poczty obywateli Sowacji w wyborach w roku 2006,strona internetowa: http://www.ambasada-slowacji.pl/index.php?id=pr20060210.

byte w wyniku umoliwienia gosowania drog pocztow z pewnoci procentowayby podczas przechodzenia do elektronicznych systemw wyborczych9. Krytycy zdalnych gosowa wytocz natychmiast argumenty bezpieczestwa takich rozwiza. I jest to prawda. Wybory drog listow s doskonaym przykadem na zwycistwo uytecznoci nad bezpieczestwem. Metoda ta wprost idealnie nadaje si do sprzedawania gosw. W 2002 r. w Niemczech mona byo kupi gosy (pomimo zagroe kar pozbawienia wolnoci za takie praktyki) w pakietach po 10 tys. gosw za 59 tys. euro. Podobnie byo w 2005 r. podczas wyborw w Birmingham, kiedy domokrcy skupowali karty do gosowania pocztowego w cenie jednego funta, co w porwnaniu z kwotami wydawanymi przez niektrych politykw na kampani wyborcz wydaje si cen do atrakcyjn10. Dla przykadu, senator Jon Corzine z New Jersey wyda na swoj kampani w 2004 r. 65 mln dolarw i otrzyma prawie ptora miliona gosw, co daje mniej wicej 44$ wydane na gos. Innym niebezpieczestwem stosowania tego rozwizania jest niszczenie gosw z okrgw o wyranej przewadze danego kandydata. Przypadek tego typu mia miejsce w okrgu Broward na Florydzie w 2000 r., gdzie w tradycyjnych wyborach Al Gore osign wynik ok. 67%. Z urzdu pocztowego znikno wtedy 58 tys. listw z gosami, co zapewne zadecydowao o wyniku wyborw prezydenckich11. Wybory drog listow jednak uatwiaj niesychanie proces oddawania gosw. Minusem jest moliwa sprzeda gosw i znikoma weryfikowalno wynikw12. Trzeba take pamita, e zazwyczaj technologie, jakimi si posugujemy, funkcjonuj gwnie dziki naszemu przyzwoleniu, a nie na skutek przymusu. Np. nie sposb skontrolowa, co zrobi listonosz z nasz przesyk. Moe zechce cay ich worek wrzuci do Wisoka? A jednak poczta funkcjonuje i codziennie powierzamy jej wane i bardzo wane dokumenty. Z drugiej strony rwnie klasyczne technologie nie daj stuprocentowej pewnoci. W tym kontekcie wystarczy wskaza problemy z gosowaniami w Sejmie czy te z oddawaniem gosw na terenie jednostek wojskowych. Ponadto w dotychczasowej historii przernych wyborw gwne problemy wynikay nie z uytej technologii, ale ze zej woli konkretnych ludzi, ktrzy doprowadzali np. do faszowania wynikw na poziomie centrali. Pomin takich zagroe jednak nie mona.

III.
9

M. Kutyowski, F. Zagrski, Szansa czy zagroenie, Computerworld z dnia 2 stycznia 2006 r., Por. B. Mason, Voting scandal mars UK election, tekst za stron internetow: http://news.bbc.co.uk/2/hi/ uk_news/4410743.stm. 11 M. Kutyowski, F. Zagrski, Szansa czy... op. cit., 12 B. Pilawski, Kiebaska (wyborcza), Computerworld z dnia 18 kwietnia 2005 r.,
10

Podejmowane w innych krajach prby przeprowadzania wyborw metodami innymi ni tradycyjne, zachcaj do mwienia o potrzebie wdroenia podobnych rozwiza w Polsce. Wystarczy jednak przyjrze si tym technologiom, aby zacz podchodzi do tego tematu z du doz ostronoci. Przypatrzmy si jednak najpierw kilku wadom tradycyjnych procedur. Pierwszym problemem s due koszty i powane problemy organizacyjne. Powoduje to midzy innymi, e siga si po t metod waciwie tylko z koniecznoci lub prbuje si w jednym gosowaniu zaatwi kilka spraw (przez co np. pytania zadawane w trakcie referendw mog by na tyle oglne, e likwiduje to faktycznie moliwo wyboru). Kolejnym problemem jest identyfikacja gosujcego i uniemoliwienie wielokrotnego gosowania, co jest szczeglnie widoczne w krajach bez obowizku posiadania dokumentu tosamoci (np. USA)13. Sytuacja w Polsce jest pod tym wzgldem stosunkowo dobra, ale i u nas system nie jest doskonay - przykadowo brak jest centralnego spisu wyborcw. Istnieje niebezpieczestwo, e czonkowie komisji mog odda gos za wyborc. Jest to co prawda metoda do niebezpieczna, gdy a do zakoczenia gosowania nie wiadomo, czy gosujcy pojawi si na wyborach, a ponadto wymaga wsppracy czonkw komisji. Przypadki takie, udokumentowane skargami wyborczymi i wyrokami sdowymi, si jednak zdarzay. Powanym problemem jest obecnie moliwo uniewaniania gosw przez czonkw komisji wyborczej. Bardzo atwo jest uniewani czyj gos podczas liczenia poprzez dostawienie kolejnego krzyyka lub jakiegokolwiek dopisku na karcie do gosowania. Takie rzeczy si zdarzaj (np. w Polsce odsetek niewanych gosw w wyborach parlamentarnych dla sporej liczby komisji siga ok. 10% gosw)14. Najwiksz niedogodnoci, ktra w praktyce ogranicza prawo do gosowania, jest ich termin i konieczno osobistego stawienia si w lokalu wyborczym. Osoby podrujce zawodowo maj mniejsze moliwoci zoenia gosu, ni pozostali wyborcy. Wyjtkowo silnie ograniczone w praktyce jest prawo do gosowania dla osb przebywajcych za granic - wpywaj na to wymg wczeniejszego zdobycia zawiadczenia o prawie do gosowania (w przypadku osb przebywajcych czasowo za granic) i konieczno przybycia do placwki dyplomatycznej.

IV.

13 14

M. Kutyowski, F. Zagrski, Szansa czy... op. cit. Ibidem.

Mona powiedzie, no dobrze, trzeba szuka innych, alternatywnych rozwiza. Ale przede wszystkim naley okreli, jakie wymagania stawiamy systemom wyborczym, aby wybory nie stanowiy jedynie demokratycznego parawanu dla nieuczciwych wyborw. Wydaje si, e konieczne jest do takich warunkw zaliczenie nastpujcych kryteriw15: 1. anonimowo - to jest niemono okrelenia przez organizatora wyborw jak gosowa konkretny wyborca (znaczenie tego kryterium jest jasne - w przypadku jawnych wyborw atwo jest wywiera nacisk na wyborcw, gosowanie na niewaciwego kandydata mogoby pociga na przykad represje ekonomiczne czy przeladowania polityczne, problem ten jest powany, gdy systemy tradycyjnego gosowania nie zapewniaj bezpieczestwa wyborcy - niewidoczne w momencie gosowania oznakowania kart wyborczych mog pozwala totalitarnym reimom na zdobywanie listy niepokornych obywateli, a w polskiej historii mielimy do czynienia z odnotowywaniem wyborcw korzystajcych z pomieszczenia za kotar i to w czasie, gdy jedynie suszne byo gosowanie bez skrele), 2. wskazywana wyej niemono sprzeday gosu - moliwo kupowania gosw jest jednym z wikszych zagroe fundamentw demokracji, jest ono tym wiksze, im wiksza jest potencjalna grupa sprzedajcych gosy i im jest to atwiejsze, trzeba przyzna, e tradycyjne metody gosowania w powanym stopniu utrudniaj sprzedawanie gosw, cho pomysowo ludzka ma w tym wzgldzie spore osignicia, 3. prawidowo wynikw, i 4. weryfikowalno wynikw przez wyborc - idzie w tym przypadku o to, by nasze przekonanie co do prawidowoci wyniku wyborw nie byo jedynie wynikiem zaufania, jakim obdarzamy komisj wyborcz, musz istnie procedury pozwalajce na weryfikacj obliczenia wynikw wyborw - wydaje si jednak, e pogodzenie penej weryfikowalnoci z wymogiem anonimowoci nie jest moliwe.

V. Wybory elektroniczne to termin, obejmujcy szeroki zakres zastosowa technik informatycznych w gosowaniach powszechnych. Moemy tu zaliczy16: 1. elektroniczn wizualizacj wynikw wyborw, kiedy to systemy komputerowe peni rol tylko pomocnicz przy prezentacji wynikw wyborw przeprowadzonych tradycyjnie, albo
15

Za M. Kutyowski, F. Zagrski, Szansa czy... op. cit., Szerzej na ten temat, patrz: Safevote, E. Gerck, Ed., Voting System Requirements, tekst za stron internetow: www.thebell.net/papers/vote-req.pdf. 16 Klasyfikacja za: Stanowisko Stowarzyszenia Internet Society Poland w sprawie gosowania elektronicznego, stycze 2007, s. 2, telst za stron internetow: http://www.isoc.org.pl/200701/wybory, peny tekst za stron internetow: http://www.isoc.org.pl/files/isoc_stanowisko_wybory_20070110.pdf.

te - jak to si od paru lat dzieje u nas - komputerowo wspomagane jest przekazywania wynikw z jednostek terenowych do centrali krajowej, systemy informatyczne nie s wszak jedynym ani gwnym mechanizmem skadania i zliczania gosw - s nim komisje wyborcze (wicymi wynikami wyborw s wyniki otrzymane na podstawie rcznego liczenia gosw przez kad z komisji, za sie komputerowa suy jedynie do ich przesyania), 2. gosowanie wspomagane elektronicznie - systemy komputerowe s gwnym narzdziem sucym do przyjmowania i zliczania gosw, gosy s oddawane przez wyborcw osobicie w lokalach wyborczych na dedykowanych komputerach wyborczych, tzw. maszynach wyborczych (voting machines), jest to niewtpliwie sposb zredukowania kosztw wyborw, dziki nim proces gosowania moe by take mniej pracochonny, jednake maszyny do gosowania, wykorzystywane m.in. w USA, Brazylii, Paragwaju, nie speniaj wikszoci z postulatw, wymienionych wczeniej, np. protokoy gosowania umoliwiaj pen kontrol przebiegu wyborw przez producentw maszyn, wraz z trudnym do wychwycenia wpywem na ich wynik (byy takie przypadki), zdarzao si, rwnie i jako maszyny do gosowania stosowano stacje PC ze standardowymi systemami operacyjnymi i prostymi aplikacjami bez jakichkolwiek zabezpiecze, z kolei stosowanie wyspecjalizowanych maszyn do gosowania moe by problematyczne pod wzgldem ekonomicznym, gdy s to urzdzenia stosunkowo drogie - problemy tego typu odnotowano np. w Brazylii17, 3. gosowanie zdalne - gosy s oddawane z dowolnej lokalizacji za porednictwem sieci, a ich przyjmowaniem i zliczaniem zajmuje si centralny komputerowy system wyborczy (da si tu wyrni przynajmniej kilka moliwoci: gosowanie z uyciem osobistego komputera podczonego do sieci internetowej, gosowanie za pomoc telefonu komrkowego, z wykorzystaniem wiadomoci SMS, gosowanie za pomoc interaktywnej telewizji).

VI. Podczas, gdy my zastanawiamy si np. nad wprowadzeniem w polskim systemie moliwoci gosowania poczt, inne kraje id troch dalej i wprowadzaj ju wybory elektroniczne na wiksz skal. a) Trudno jest skojarzy Brazyli z wyzwaniami teledemokracji. W uszach dwiczy nam Iguau (jeeli kto dysponuje odpowiedni doz wyobrani), a przed oczami co starszych czytelnikw staj obrazki Indian z ksiek Fiedlera. A jednak to wanie ten kraj bdzie pewnie

17

M. Kutyowski, F. Zagrski, Szansa czy... op. cit.

wymieniany w przyszych annaach historykw spoeczestwa informacyjnego. Nie oznacza to jednak, e wszystko odbywao si tam i odbywa bez zgrzytw18. W 1982 r. miaa miejsce pierwsza przymiarka do komputeryzacji wyborw. Pierwsze dowiadczenie byo jednak fatalne, bo - jak si rycho okazao - gwn rol w tym raczej oszukaczym przedsiwziciu (Proconsult Case19) odgrywali agenci wywiadu wojskowego20. W 1985 r. przyjto ustaw o komputerowej unifikacji rejestrw wyborczych. Uznano przy tym, e na wydawanych kartach identyfikacyjnych nie bdzie umieszczane zdjcie wyborcy. Stworzyo to rzeczy jasna ogromn luk w zabezpieczeniach - kady mg, korzystajc z cudzej karty, udawa kogo innego. Taka sytuacja bya tolerowana przez ponad dwadziecia lat i dopiero w listopadzie 2005 r. postanowiono to zmieni21. W 1995 r. Kongres przyj regulacj zezwalajc na wykorzystanie podczas wyborw komputerw rejestrujcych wyniki gosowania. Zdecydowano si na uycie maszyn opartych na schemacie bezporednie rejestracji elektronicznej, bez papierowego potwierdzania gosowania dokonanego przez wyborc22. Trzeciego padziernika 1996 r. okoo 35 milionw Brazylijczykw, czyli mniej wicej 1/3 elektoratu, udao si do elektronicznych urn wyborczych. Nowy system elektronicznego gosowania, zosta z powodzeniem zastosowany w wyborach municypalnych. Wyborcy wprowadzali do komputera kod swojego kandydata widzianego na ekranie. Dane z poszczeglnych urn elektronicznych byy przekazywane do lokalnych centrw wyborczych i dalej do centrali w stolicy. W ten sposb wyoniono burmistrzw kilkudziesiciu najwikszych miast kraju. W 1998 r. elektroniczne urny wyborcze byy uywane przez ok. 2/3 wyborcw, a w 2000 r. ju przez 100%23. Nie byo jednak adnej moliwoci sprawdzenia poprawnoci przeprowadzanego w ten sposb gosowania. W zwizku z tym w 1999 r. pojawi si projekt weryfikacji gosowania. Nacinicie klawisza przez wyborc generowao automatycznie odpowiedni wydruk, pojawiajcy si w klasycznej urnie, co gwarantowao moliwo dodatkowej kontroli i czynio zado przepisom wymagajcym papierowej dokumentacji wyborczej. Tak przynajmniej zadecydowa
Szerzej J. Badurek, Demokracja dla kadego... op.cit. B. Lopes de Mello Ferrao, The Political Economy of Mass Media Democratization: An Empirical and Econometric Analysis of HDTV Regulation in Brazil, tekst za stron internetow: http://esnie.uparis10.fr/pdf/st_2007/ferrao_papier.pdf, A. B. Filho, Computerization of voting in Brazil, tekst za storn internetow: http://noleakybuckets.org/brasil-history.html. 20 Por. E. Luiz de Oliveira, Voto Eletrnico - Processo Eleitoral Brasileiro,Informtica Pblica 2003 r., nr 1, s. 18, telst za stron internetow: http://www.ip.pbh.gov.br/ANO3_N1_PDF/ip0301oliveira.pdf, oraz PROCONSULT Um caso exemplar, tekst za storn internetow: http://www.brunazo.eng.br/votoe/noticias/cad3mundo1.htm. 21 A. B. Filho, Computerization of ... op. cit. 22 Ibidem. 23 A. Maciejewski, Brazylia pionierem e-votingu?, Computerworld z dnia 16 wrzenia 2005 r.
19 18

Trybuna Wyborczy. Ta losowa, bo przeprowadzana jedynie w odniesieniu do 3% elektronicznych urn wyborczych, procedura sprawdzajca miaa zosta wzmocniona przez ujawnienie kodu rdowego programu komputerowego uywanego do obsugi wyborw. Takie unormowania weszy w ycie w 2001 r., lecz dokonana jeszcze w tym samym roku nowelizacja odoya wspomnian weryfikacj do roku 2004, a kolejna poprawka - z 2003 r. - odoya waciwie spraw ad acta. W chwili obecnej nie wiadomo nic na temat oprogramowania maszyn wyborczych, ani jakie dane s za porednictwem tego programu zbierane przez Federalny Trybuna Wyborczy24. b) Nieco inna sytuacja jest w USA. Obywatele tego kraju od lat korzystaj z automatw do gosowania opartych na kartach dziurkowanych (w kocu to amerykaski wynalazek). Ale USA byy te pierwszym krajem w ktrym zastosowane zostay maszyny uatwiajce gosowanie. Ju bowiem w XIX wieku stosowano tam maszyny segregujce oddane - w postaci klasycznej, papierowej - gosy. Przeomem za byo zastosowanie pierwszych automatw do gosowanie (Gear and Lever Voting Machines). Maszyny z dwigni zrewolucjonizoway procesy wyborczy. Pierwsza taka maszyna zostaa opatentowana przez Alfreda J. Gillespie i fabryk Standard Voting Machine Company of Rochester z Nowego Jorku w 1890 r. Produkcja na szersz skal zostaa podjta przez Alfreda J. Gillespie i Jacoba Myersa (The Myers Automatic Booth) w 1898 r., ale ju w roku 1892 Myers wykorzysta swoj maszyn w wyborach w Lockport (New York). Z biegiem lat maszyny stay si tak popularne, e w wyborach, ktre odbyy si w 1944 roku przy ich pomocy oddao gos 12 mln mieszkacw USA, a ostatnie nowe modele zostay zamwione przez wadze stanu Luizjana jeszcze w 1950 r. Dzi papier zastpuj dyski komputerowe, za krzyyki mona stawia bezporednio palcem na ekranach dotykowych. W Stanach Zjednoczonych mona gosowa na pi sposobw: 1. skanowanie kart do gosowania (metoda ta zostaa wprowadzona w roku 1980) - wyborca rysuje kko obok nazwiska kandydata, karty s skanowane i na tej podstawie liczone s gosy. Wad tego sposobu s problemy w pracy skanera, a przede wszystkim oprogramowania do rozpoznawania tekstu, 2. maszyna do gosowania -wyborca naciska przycisk, obok ktrego widnieje nazwisko jego kandydata. Ten przestarzay (wprowadzony, jak zauwaono ju wyej, w 1892 r.) i zawodny system jest powoli wycofywany,

24

Por. A. B. Filho, Computerization of ... op. cit. oraz P. A. Dourado de Rezende, Electronic Voting Systems. Is Brazil ahead of its time?, tekst za stron internetow: http://www.cic.unb.br/docentes/pedro/trabs/election.htm.

3. karty perforowane (od 1964 r.) - wyborca ma za zadanie wykonanie dziurki na karcie obok nazwiska swojego kandydata. Dziurki z kart s odczytane przez czytnik kart (dokadnie takie, w jaki dobrze ponad trzydzieci lat temu byy wyposaone komputery). System ten jest dosy zawodny - w jednych wyborach nie potrafiono ustali, czy otwr wykonany niedokadnie w przewidywanym miejscu lub dziurka nie do koca przebita (tzw. dziurka w ciy) jest wanym gosem. Z tego powodu doszo do kompromitacji wyborczej na Florydzie, co do dzi daje niektrym powody do twierdzenia, e wybory sfaszowano, 4. zwyke karty do gosowania - wyborca stawia krzyyk koo nazwiska kandydata. Glosy liczone s rczne. Ten system stosuje si obecnie tylko w niewielkich okrgach wiejskich. Oczywicie pocztkowo, czyli od pierwszych wyborw w 1789 r., by stosowany wszdzie, 5. gosowanie elektroniczne - maszyna gosujca jest podobna w dziaaniu do bankomatu. Wyborca wkada do maszyny kart identyfikacyjn, a po jej sprawdzeniu na dotykowym ekranie wskazuje wybranego kandydata. Gos zaliczony jest po potwierdzeniu (take dotykiem) przez wyborc. Niektre z maszyn gosujcych wyposaono w generator dwikw umoliwiajcy gosowanie niewidomym. System taki wprowadzono po raz pierwszy w 1988 roku25. Nie zdecydowano si jednak na przepowiadane przez niektrych w peni elektroniczne glosowanie, cho ju kilka lat temu w Arizonie takie wybory miay miejsce. W marcu 2000 roku odbyy si w tym trybie prawybory w Partii Demokratycznej26. Przy okazji przeprowadzanych prb wykryto take luki w zabezpieczeniach stosowanych procedur. Z oficjalnych enuncjacji wynikao, e s one jednak na bieco korygowane i nie powinny zagrozi powodzeniu caego przedsiwzicia. Amerykaskie plany byy bardzo ambitne - chciano bowiem zaktywizowa rwnie tych wyborcw, dla ktrych nawet gosowanie konwencjonaln poczt nie jest rwnie wygodne jak internetowy e-voting. W 2008 r. kady obywatel USA - niezalenie od miejsca pobytu w kraju lub za granic - mia mie moliwo
25

Architektury Infosystemw Elektronicznych. Materiay do wykadu, za stron internetow: http://www.eti.pg.gda.pl/katedry/kose/dydaktyka/Architektury_Infosystemow_Elektronicznych/AIE6_glosowanie.p df, s. 10 26 Odbyy si one 7 marca 2000 i zaowocoway udziaem okoo 80 tysicy wyborcw, z czego prawie poowa oddaa swe gosy poprzez sie. Naley to oczywicie uzna za zdecydowany sukces zwolennikw elektronicznej demokracji, zwaszcza e frekwencja w porwnaniu z poprzednimi prawyborami w roku 1996 wzrosa o ponad 6%. L. Porbski, Perspektywy wprowadzenia elektronicznej demokracji w dziaalnoci uczelni, [w:] Mikrospoeczno informacyjna: na przykadzie miasteczka internetowego Akademii Grniczo-Hutniczej w Krakowie, pod red. L. H. Habera, Krakw 2001. Szerzej zob. B. Solomon, We, the Mob, National Journal 2000, No. 27, J. Lee, The ECitizen, Social Education 2000, vol. 64, No. 6, F. I. Solop Digital Democracy Comes of Age: Internet Voting and the 2000 Arizona Democratic Primary Election, Political Science and Politics 2001, nr 34 (2), s. 289 i n., L. Burke, Arizona Vote One for the Ages, Wired z dnia 3 padziernika 2000 r., tekst za stron internetow: http://www.wired.com/politics/law/news/2000/03/34844, L. Burke, Vote Early, Try Often in Arizona, Wired z dnia 3 sierpnia 2000 r., tekst za stron internetow: http://www.wired.com/politics/law/news/2000/03/34830.

10

oddania gosu w wyborach prezydenckich. Gwarantowa mia to wycznie dostp do Internetu27. System mia dziaa wg nastpujcego schematu28: wyborca po weryfikacji (m.in. poprzez adres zamieszkania i numer ubezpieczenia socjalnego) na danie otrzymuje indywidualny klucz (program) sucy do gosowania (cyfrowy certyfikat), po internetowym gosowaniu dane wyborcze wraz z certyfikatem s szyfrowane i przesyane do lokalnego serwera wyborczego, gdzie podlegaj technicznej weryfikacji i przesyane s dalej, do regionalnego serwera wyborczego, dopiero na tym etapie moliwa jest deszyfracja danych metod asymetryczn (drugi z kluczy kodowych znajduje si wycznie w posiadaniu regionalnych wadz wyborczych), dane regionalne s kompletowane i kontrolowane na szczeblu centralnym i w pierwszej minucie po zamkniciu elektronicznych lokali wyborczych moliwe jest podanie precyzyjnego wyniku elekcji dokonywanej t metod. Pierwsze testy, w ktre zainwestowano kilkaset milionw dolarw, wypady obiecujco, ale wyszo na jaw par spraw, ktre zdecydowanie odoyy w czasie funkcjonowanie gosowania sieciowego. Pierwszy przypadek zwizany by z zasad: niewane kto gosuje, wane kto liczy gosy. A gosy liczyy w wielu przypadkach elektroniczne maszyny do wsparcia wyborw. Zaczo si to od tego, e kto anonimowo przesa do Cheryl C. Kagan, pracownika fundacji Freemana (wczeniej zwizanej z administracj prezydenta Clintona), dyski twarde, zawierajce co, co mogo by kodem rdowym oprogramowania maszyn wyborczych (touchscreen voting machines) stanu Maryland, wykorzystanych w 2004 r. 29 Na dyskach znalazo si zarwno oprogramowanie maszyn wyborczych, jak rwnie oprogramowanie wykorzystywane przez stanowe biuro wyborcze w elektronicznym systemie zarzdzania wyborami (state board's computer election management system)30. Dyski miay oznaczenia, z ktrych wynikao, e byy testowane przez laboratorium, gdzie z funduszy rzdowych badano bezpieczestwo maszyn wyborJ. Badurek, Technologia wyborw, Computerworld, z dnia 30 sierpnia 2004 r.. Zob. strona internetowa: http://www.serveusa.gov. Szerzej na ten temat, patrz: D. Jefferson, A. D. Rubin, B. Simons, D. Wagner, A Security Analysis of the Secure Electronic Registration and Voting Experiment (SERVE), tekst za storn internetow: http://www.servesecurityreport.org/, i ich opublikowany tam raport. 29 Por. C. W. Barr, Officials Probing Possible Theft of Voting Software in Md., Washingtonpost.com, z dnia 20 padziernika 2006 r., tekst za storn internetow: http://www.washingtonpost.com/wpdyn/content/article/2006/10/19/AR2006101901818.html, P. Waglowski, Kody rdowe maszyn wyborczych Diebolda w rkach demokratw, tekst za storn internetow: http://prawo.vagla.pl/node/6761. 30 R. McMillan, Diebold source code leaked again, Computerworld. Security z dnia 21 padziernika 2006 r., tekst za storn internetow: http://www.computerworld.com/action/article.do?command=viewArticleBasic&articleId=9004339.
28 27

11

czych31. Poza sporym tupaniem prasowym nic z tego nie wyszo, lecz po jakim czasie firma Diebold32, bdca wacicielem kodu rdowego oprogramowania stosowanego w urzdzeniach wyborczych, przepraszaa za wyciek33. W drugim przypadku Christine Jennings, kandydatka Demokratw do amerykaskiego Kongresu, domagaa si moliwoci przetestowania dziaania elektronicznych maszyn wyborczych oraz ujawnienia kodw rdowych stosowanych w tych maszynach34, gdy jej zdaniem w hrabstwie Sarasota (Floryda, USA) w procesie wyborczym w 2006 roku doszo do istotnych nieprawidowoci, poniewa oddano ponad 18 tys. gosw, ktre jednak nie wskazyway adnego z kandydatw (i z tego powodu nie zostay uwzgldnione)35. To tak, jakby 18 tys. wyborcw36 poszo do wyborw do Kongresu i nie oddao adnego gosu (undervotes). W tym przypadku - ponad 1 osoba na 7 nie oddaaby gosu na adnego z kandydatw do Kongresu, jednak gosowaa np. w wyborach wadz lokalnych. Jej kontrkandydat zwyciy przewag 369 gosw37. W kolejnej sprawie, w Waldenburgu (USA, Arkansas) osiemdziesit osb byo uprawnionych do gosowania. Randy Wooten, jeden z kandydatw w wyborach na burmistrza, nie uzyska adnego gosu38. By tym bardzo zdziwiony, gdy - jak twierdzi - sam na siebie odda

A. Rubin, Another Diebold source code leak, tekst za storn internetow: http://avirubin.blogspot.com/2006/10/another-diebold-source-code-leak.html. 32 Najwiksza na rynku amerykaskim, bdca wacicielem prawie 80% maszyn do gosowania uywanych w USA, nie cieszy si najlepsz opini. Por. T. Hartmann, T. Heinz Kerry - Hacking the Mother Machine?, CommonDreams.org NewsCenter z dnia 10 marca 2005 r., tekst za storn internetow: http://www.commondreams.org/views05/0310-32.htm. 33 J. Dvorak, Should Diebold Still Be in Business After the Election?, tekst za storn internetow: http://www.dvorak.org/blog/?p=7655. 34 I prawdopodobnie jej si to uda, gdy po kilka miesicy przepychankach w sdzie apelacyjnym Florydy (zob. M. K. Matthews, Democrat asks court to delay Sarasota election ruling, Orlando Sentinel z dnia 9 maja 2007 r., tekst za storn internetow: http://www.orlandosentinel.com/news/local/state/orl-bk-election050907,0,7036636.story), w marcu br. Kongres powoa trzyosobow komisj do zbadania tej sprawy. Komisja za (na przeomie kwietnia i maja) postanowia zwrci si do Government Accountability Office o analiz prawidowoci dziaania maszyn gosujcych. W przypadku stwierdzenia przez GOA wadliwoci procesu wyborczego, Kongres moe postanowi nawet o oprnieniu mandatu. Por. M. K. Matthews, Sarasota election faces new scrutiny. Congress orders an investigation of voting machines used in the '06 House race, Orlando Sentinel z dnia 3 maja 2007 r. 35 J. Stratton, Florida: Election 2006 - Sarasota Recount Analysis: Ballots favored Dems, Orlando Sentinel z dnia 22 listopada 2006 r., tekst za storn internetow: http://www.verifiedvotingfoundation.org/article.php?id=6423, B. Mahlburg, Dist. 13 voting analysis shows broad problem, HeraldTribune.com z dnia 9 listopada 2006 r., tekst za storn internetow: http://www.heraldtribune.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20061109/NEWS/611090343 36 Czyli ponad trzykrotnie wicej ni w pozostaych okrgach wyborczych caego dystryktu. 37 Por. P. Waglowski, Po wyborach w USA walka o rda oprogramowania iVotronic, tekst za storn internetow: http://prawo.vagla.pl/node/6922. 38 Candidate: Zero Vote Tally Off - by 1, abc News z dnia 11 listopada 2006 r., tekst za storn internetow: http://abcnews.go.com/US/wireStory?id=2646802&CMP=OTC-RSSFeeds0312, Arkansas mayoral candidate who got zero votes cries foul, The Seattle Times z dnia 12 listopada 2006 r., tekst za storn internetow: http://seattletimes.nwsource.com/html/nationworld/2003405767_zero12.html, Man's Vote for Himself Missing in EVote Count, Privacy Digest: Privacy News (Civil Rights, Encryption, Free Speech, Cryptography) z dnia 13 listopada 2006 r., tekst za storn internetow: http://www.privacydigest.com/2006/11/13.html#a7650.

31

12

swj gos. Wybory byy przeprowadzone z wykorzystaniem elektronicznych maszyn wyborczych39. Wydaje si jednak, e wskazane wyej przypadki nie miayby a takiego znaczenia, gdyby nie dwie inne sytuacje Pierwsza to przypadek Clintona Curtisa40. W latach 2000-02 by on zatrudniony przez firm Yang Enterprises, producenta systemw sucych do zliczania gosw w wyborach prezydenckich. Te maszyny do gosowania, podobnie jak bankomaty, s zwykymi komputerami PC, rozbudowanymi o specjalizowane urzdzenia peryferyjne, umieszczonymi wraz z nimi w odpowiedniej obudowie. Jedyn metod kontaktu uytkownika (wyborcy) z komputerem (systemem wyborczym) jest ekran dotykowy. Wywietla on nazwiska kandydatw, wyborca za naciskajc wirtualny przycisk oddaje gos na osob przez siebie wybran. Kady komputer wyborczy przechowuje wewntrzn baz danych, w ktrej nazwiska kandydatw s powizane z liczb gosw oddanych na kadego z nich. Pod zakoczeniu wyborw gosy - ju zliczone przez komputer - s protokoowane i wysyane do centralnej komisji wyborczej. Procedura niewiele rni si od tradycyjnej. Poniewa gosowanie jest tajne, nikt nie wie, ile tak naprawd oddano gosw na poszczeglnych kandydatw. Prawda ukryta jest w pamici komputera, a ten jest programowany przez firm, dostarczajc elektroniczn platform wyborcz. Wprowadzenie odpowiednich zmian do oprogramowania umoliwia wpywanie na wyniki wyborcze. I tu zaczyna si rola Curtisa. W 2000 roku mia on napisa - jak wynika z opublikowane przeze owiadczenia w tej sprawie w grudniu 2004 r.41 - na zlecenie swojego pracodawcy (wspomnianej ju Yang Enterprises) program przypominajcy konstrukcj konia trojaskiego, zazwyczaj sucego do niezauwaalnego przejcia kontroli nad cudzym komputerem. W omawianym przypadku linijki kodu pozwalajce na to pozostaway w trakcie wyborw niejako w upieniu i mona je byo aktywowa tylko poprzez niewidoczne przyciski na ekranie dotykowym. Te
Por. P. Waglowski, Wspomaganie wyborw - takie mamy czas, e trzeba dobrze wybra i wiedzie czego si chce, tekst za storn internetow: http://prawo.vagla.pl/node/6810, B. Friedman, ES&S (Electronic Systems& Software) Voting Machines Fail Again, VoteTrustUSA z dnia 12 listopada 2006 r., tekst za storn internetow: http://www.votetrustusa.org/index.php?option=com_content&task=view&id=2026&Itemid=162, E-Voting Failures in the 2006 Mid-Term Elections. A sampling of problems across the nation, Raport przygotowany przez VotersUnite.Org, VoteTrustUSA, Voter Action, Pollworkers for Democracy, stycze 2007, tekst za storn internetow: http://www.votersunite.org/info/E-VotingIn2006Mid-Term.pdf. 40 Por. K. Zetter, More Questions for Florida, Wired z dnia 13 grudnia 2004 r., tekst za storn internetow: http://www.wired.com/politics/security/news/2004/12/66002, Programmer's AffidavitRigged Election in Fla, Truthfire z dnia 7 grudnia 2004 r., tekst za storn internetow: http://www.solutionassoc.com/TruthFire/blog/2004/12/programmers-affidavitrigged-election_07.html#comments, Programmer Clinton Curtis answers Why did you file vote rigging affidavit?, Truthfire z dnia 7 grudnia 2004 r., tekst za stron internetow: http://www.solutionassoc.com/truthfire/blog/2004/12/programmer-clinton-curtisanswers-why.html. 41 Tekst owiadczenia zob. strona internetowa http://www.buzzflash.com/alerts/04/12/images/ CC_Affidavit_120604.pdf lub http://www.solutionassoc.com/truthfire/pics/CC_Affidavit_120604.pdf.
39

13

przyciski to byy po prostu okrelone miejsca na ekranie. Ich uruchomienie byo moliwe tylko przez osob, ktra (1) wiedziaa, e w ogle zostay zdefiniowane, ponadto (2) wiedziaa, gdzie dokadnie si znajduj, a take (3) znaa wymagan kolejno naciskania wirtualnych klawiszy. Po spenieniu tych warunkw program modyfikowa baz danych z oddanymi gosami tak, by wskazany kandydat uzyska ich wicej ni inni. Aby oglna liczba oddanych gosw si zgadzaa, te faszywe byy odejmowane z kolumn innych kandydatw. Zwycizca uzyskiwa tym samym przewag rzdu kilku procent. Cao operacji bya zaplanowana tak, by da wybranemu kandydatowi przewag wystarczajc do wygrania wyborw, ale bez wzbudzania podejrze. Aby dodatkowo ukry faszerstwo, ingerencja w wynik gosowania miaa by dokonywana tylko w niektrych okrgach42. Nie zostao wyjanione, czy system ten zosta zastosowany w praktyce. Wydaje si, e nie. Istniej przecie formalne zabezpieczenia, np. kod platformy wyborczej podlega audytowi prowadzonemu przez firm niezalen od jej producenta. Produkowana przez media metoda obejcia audytu kodu rdowego wyglda na bardzo prost i skuteczn. Do audytu przedstawiono kod rdowy przed umieszczeniem w nim moduu faszujcego oraz skompilowan wersj z tym moduem. Uzyskano w ten sposb powiadczenie autentycznoci dla poprawionej wersji oprogramowania i dla czystego kodu rdowego. Kopot tylko w tym, e w takiej sytuacji konieczne jest albo wspdziaanie producenta z audytorem, albo powane uchybienia w procedurze sprawdzajcej, jakich by si musia audytor dopuci43. Inna rzecz, e komplikacje technologiczne rodz powane problemy. Komputer wyborczy to czarna skrzynka, ktrej dziaanie mao kto rozumie44. Podczas tradycyjnego gosowa-

Szerzej zob. P. Krawczyk, Wyborcza lekcja prawdy, Computerworld z dnia 20 grudnia 2004 r. Szerzej zob. J. C. Billman, Is This Man Crazy? Or did he really help Tom Feeny rig elections?, Orlandoweekly z dnia 8 padziernika 2006, tekst za storn internetow: http://www.orlandoweekly.com/features/story.asp?id=10899, z powoaniem si na ekspertyz B. Harrisa z BlackBoxVoting.org. Naszym zdaniem trzeba ponadto zwrci uwag na fakt, e Curtis mniej wicej w tym samym czasie (ogoszenia swoich rewelacji) rozpoczyna karier polityczn w partii demokratycznej, a kandydatem Republikanw w tym czasie by Tom Feeny. Ten za, to w swoim czasie wanie w przeoony Curtisa w Yang Enterprises (notabene, z ktr C. Curtis rozsta si w mao przyjaznych stosunkach), ktry mia mu zleci trojaskie zmiany kodu. 44 Dosy dobrze to uj Mark Poster, CyberDemocracy: Internet and the Public Sphere, University of California, Irvine 1995, tekst za storn internetow: http://www.humanities.uci.edu/mposter/writings/democ.html) stwierdzajc, e Internet naley bada jako przestrze spoeczn, a nie jako obejmujc cay wiat sie suc do przesyania sygnaw elektronicznych [] Sposb istnienia Internetu bardziej zbliony jest do sposobu funkcjonowania pastwa niemieckiego ni np. motka. Pastwo niemieckie powoduje, e ludzie mieszkajcy w nim staj si Niemcami (przynajmniej wikszo z nich), natomiast motek nie suy do czynienia ludzi motkami, lecz do wbijania stalowych szpikulcw w drewno. Tak dugo jak traktujemy Internet jako motek, nie zauwaamy, e bliszy jest on Niemcom. Problem w tym, e modernistyczny punkt widzenia ma tendencje do redukowania Internetu do funkcji motka. W wielkiej narracji modernizmu Internet jest wydajnym narzdziem komunikacji, pomagajcym uytkownikowi realizowa jego cele w sposb bardziej doskonay. Takie widzenie sieci i spoecznych konsekwencji jej wykorzystania jest oczywicie prawdziwe, lecz naszym zdaniem, dopki nie zostan rozwizane istniejce proble43

42

14

nia mowie zaufania mog patrze komisji na rce i skrupulatnie bada uczciwo liczenia gosw, a z komputerem nie da si zrobi prawie nic. Inne kopoty pojawiaj si ju na etapie produkcji oprogramowania, ktrego poszczeglne elementy s zwykle chronione prawem autorskim. Mona tu wspomnie spraw - nie zwizan wprawdzie z wyborami, ale mieszczc si spokojnie i w problematyce programowania, i wydatkowania publicznych pienidzy - a mianowicie spraw odtajnienia protokou komunikacji programu Patnik Teletransmisja, napisanego przez Prokom Software na zamwienie ZUS-u. Zamawiajcy odmawia ujawnienia tego kodu, korzystajc z argumentu, e nie jest jego wacicielem. Najlepiej by byo, gdyby caa platforma wyborcza bya otwarta - w takim sensie jak otwarte jest oprogramowanie open source. Warunki przetargu na system wyborczy powinny jasno precyzowa, e jednym z wymogw stawianym dostawcy jest publiczne udostpnienie caoci tworzonego oprogramowania, wraz z kodem rdowym, a zasanianie si prawami autorskimi jest niedopuszczalne45. Argument, jakoby otwarcie kodu miao mie zgubny wpyw na bezpieczestwo oprogramowania, jest zupenym odwrceniem sytuacji i nie zasuguje na uwzgldnienie. Druga za rewelacja, ktra otworzya oczy bezkrytycznym zwolennikom elektronicznego gosowania, to ujawnienie, e Smartmatic - producent trzecich pod wzgldem popularnoci w USA komputerw do gosowania Sequoia, jest wasnoci wenezuelskiej grupy Bizta. Tymczasem prezydent Wenezueli, Hugo Chavez, nie naley do specjalnych przyjaci USA, ktre okrela jako imperialistyczne, a samego Busha nazwa diabem. Wprawdzie ambasador Wenezueli w USA owiadczy, e rzd tego kraju nie ma udziaw w Bizta, lecz chyba niespecjalnie uspokoio to Amerykanw - pastwo niekoniecznie musi mie udziay w firmie by wpywa na jej dziaanie46. c) Te medialne skandale zwizane z komputerami do gosowania spowodoway, e spraw zajli si specjalici od kryptografii. Zaczy pojawia si projekty systemw, ktre z zaoenia maj by odporne na manipulacje dokonywane przez nieuczciwych producentw lub operatorw urzdze wyborczych. Stwierdzono wic, e oprogramowanie komputerw wyborczych powinno by jasne, przejrzyste i bezpieczne, a jego kod powinien by poddany publicznemu audytowi. Moliwoci faszowania gosw znaczco zmalej, jeli zastosuje si dotychczasowy dotykowy ekran z wyborem kandydata, ale zamiast rejestrowa gos gdzie w rodku komputera, co stwarza pokusy

my o charakterze technicznym, nie da si uciec od rozpatrywania przynajmniej niektwych z zastosowa Internetu od strony funkcjonowania motka. 45 P. Krawczyk, Wyborcza lekcja... op. cit., 46 P. Krawczyk, Nowoci w e-votingu, Computerworld z dnia 13 listopada 2006 r.,

15

do jego sprytnej modyfikacji (przypadek Clintona Curtisa)47, komputer drukuje kartk z zaznaczonym kandydatem, co pozwala wyborcy na sprawdzenie jak zagosowa wedug komputera. Kartki s pniej skanowane co pozwala przyspieszy zliczanie gosw48. Nieco dalej idzie propozycja o roboczej nazwie Punchscan49, zakadajca wykorzystanie technik typowo kryptograficznych, np. takich jak wspdzielenie sekretu, co teoretycznie pozwolioby zagwarantowa, e gos wyborcy zosta zapisany zgodnie z jego wol (cast-asintended) oraz e wszystkie gosy zostay zliczone poprawnie (counted-as-cast), gwarantujc przy tym tajno gosowania. System oparty jest o odpowiednio skonstruowane papierowe karty do gosowania, ktre zawieraj informacje pozwalajce wyborcy na pniejsz weryfikacj poprawnoci zliczenia swojego gosu, lecz bez naruszenia tajnoci gosowania50. Trzeba zauway, e tak naprawd obie te propozycje oznaczaj powrt do tradycyjnego gosowania. Fakt, e mamy tu lepsze zliczanie gosw, zaznaczanie kandydata przy pomocy ekranu dotykowego (co jest zwaszcza przydatne dla osb niepenosprawnych), system umoliwia lepsz weryfikacj gosowania (dwustopniow - raz przy wyborze i drugi - przy skanowaniu) i szybsze podawanie wynikw nieoficjalnych, ale trudno si oprze wraeniu, e jest to tylko bardziej efektowna i o wiele drosza wersja gosowania tradycyjnego. Poza tym, dotycz one tylko wyborw wspomaganych elektronicznie, czyli takich, w ktrych gosujcy musi fizycznie pojawi si w lokalu wyborczym i odda gos.

VII. Telewybory s elementem problematyki zdecydowanie szerszej. Idzie tu o cay kompleks spraw, ktry mona okreli mianem komputerowo wspomaganej polityki (wprawdzie skrt angielskiego terminu, Computer Aided Politics - CAP51, nie brzmi najlepiej w jzyku polskim, ale sprawa jest powana). Aktualnie dominujcy typ sprawowania wadzy mona by okreli mianem jeden do wielu. Okrelona instancja decyzyjna - niezalenie od szczebla przekazuje informacje z jednego rda (w danym procesie) do wielu odbiorcw (obywateli). W tym modelu bieca realizacja wadzy odbywa si gwnie wic metod top-down (z gry na

Szerzej., m.in. na temat metody opracowanej przez A. Neffa, zob. M. Kutyowski, M. Klonowski, A. Lauks, F. Zagrski, A Practical Voting Scheme with Receipts, International Security Conference, Singapore, 23 IX 2005, tekst za storn internetow: http://e-voting.im.pwr.wroc.pl/papers/e-voting-isc.pdf. 48 P. Krawczyk, Nowoci w... op. cit., 49 Zob. strona internetowa: http://punchscan.org/people.php. 50 P. Krawczyk, Nowoci w... op. cit., Szerzej zob. P. Vora, David Chaums Voter Verification using Encrypted Paper Receipts, tekst za storn internetow:http://www.seas.gwu.edu/~poorvi/Chaum/chaum.pdf. 51 Szerzej na temat zakresu samego pojcia, jak i stosowanych metod i rodkw, zob. H. Spudich, CAP, Spudich: schreibt czerwiec 2005, tekst za storn internetow: http://spudich.com/01_technopolis/_output/to_05_CAP.html. W literaturze polskiej zdecydowanie bardziej popularne jest okrelenie e-Government.

47

16

d). Sprzenie w odwrotn stron jest znacznie sabsze. Wystpuj jednak take procesy typu bottom-up (z dou do gry), czyli wielu do jednego52. Dzieje si tak np. w czasie wyborw, bd wszdzie tam, gdzie moliwa jest demokracja bezporednia. Kartka papieru wrzucana do urny w powszechnym gosowaniu z natury moe by tylko czym wyjtkowym. Zakada si zatem, e poprzez wykorzystanie technologii informatycznych i telekomunikacyjnych mona zmieni rodzaj powiza wystpujcych pomidzy uczestnikami procesw demokratycznych. W praktyce informatyzacja pozwala na: 1. przyspieszenie gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania informacji politycznych, 2. obnienie progw dostpu do informacji politycznej (lokalne i globalne zasoby danych), 3. wzrost wiarygodnoci informacji politycznych (wzmocnienie konkurencji, dziki wieloci rde i kanaw nadawczo-odbiorczych), 4. zwikszenie selektywnoci informacji politycznych (indywidualne filtry, systemy ekspertowo-interpretacyjne i agenci, w rodzaju np. czytnikw newsw), 5. uplastycznienie informacji politycznej dziki technikom multimedialnym, nadanie jej wielowymiarowoci, a take 6. zastpowanie hierarchicznoci komunikowania si komunikowaniem sieciowym, 7. uniezalenianie si polityki od ogranicze czasowo-przestrzennych (dostp do informacji politycznej i moliwo partycypowania w procesach politycznych w dowolnym miejscu i czasie) oraz 8. interaktywno jako element dynamizujcy ycie polityczne (autentyczny dialog polityczny na du skal)53. Wiara w powysze zaoenia bya chyba podstawow przesank opracowania przez grup robocz, zoon z przedstawicieli wielce zasuonych instytucji standaryzujcych (ISO i CCITT) ju w padzierniku 1991 r. wytycznych do tworzenia komputerowo wspomaganych systemw gosowania i wyborw (Computer Supported Voting and Polling - CSVP). Nie zakadano wtedy jednak, e rozwizania takie bd stosowane w praktyce politycznej. Opracowany dokument wykracza poza klasyczny system tajnych, rwnych, powszechnych i bezporednich wyborw, uwzgldniajc np. gosy z wagami (rny podzia gosw midzy gosujcych, czego oczywicie nie stosuje si w typowych wyborach politycznych) czy procedury zmiany ju oddanego gosu54.

52 53

B. Dobek-Ostrowska, R. Wiszniowski, Teoria komunikowania publicznego i politycznego, Wrocaw 2002, s. 110. Klasyfikacja za: J. Badurek, Demokracja bezporednia... op. cit. 54 Ibidem..

17

Dochodzimy w ten sposb do ostatniego etapu wyborw elektronicznych, czyli do wyborw drog internetow (sieciow). Testy lub wdroenia na ma skal prowadzone byy w wielu pastwach (take u nas). Jako przykad mona wymieni Szwajcari, w ktrej w styczniu 2003 r. system gosowania przez Internet wykorzystano dla celw lokalnych wadz. W podmiejskiej dzielnicy Genewy (Anieres) 1 150 mieszkacw miao zadecydowa o dopuszczalnoci dofinansowania z budetu restauracji55. W Bulach, zastosowano z kolei krtkie wiadomoci tekstowe SMS do rozstrzygnicia tzw. wprowadzenia ograniczenia prdkoci w obrbie tej miejscowoci. Aby zapewni poprawno i prawdziwo tego referendum - wadze rozesay do mieszkacw listy e-mail z informacj jak gosowa oraz zapewniy dostp do specjalnych identyfikatorw oraz numerw PIN. W ten sposb kady uprawniony do gosowania, mg skorzysta z udziau w referendum poprzez telefon komrkowy. Poniewa caa procedura moga budzi obawy o rozpowszechnianie identyfikatora i PIN-u do niewaciwych osb, wadze zdecydoway, e kady gosujcy musi dodatkowo do treci SMS-a wpisa swoj dat urodzenia. Weryfikowano j nastpnie z danymi posiadanymi przez urzd miejski. Ostatnie, jakie udao si nam odnale byy pod koniec 2004 r. w Carouge, gdzie uprawnionych byo ok. 3 tys., a przedmiotem gosowania by zakup budynku po starym kinie56. Innym przykadem jest Wielka Brytania. Pierwsza powana prba wykorzystania systemu e-votingu miaa miejsce w roku 2003 w wyborach lokalnych. Gos mona byo odda przy pomocy SMS-a lub po rejestracji na specjalnej stronie WWW. Uprawnieni obywatele otrzymali swoje identyfikatory i numery PIN, jednake przesano je (chyba z oszczdnoci) w formie kart pocztowych. Ten blama by prawdopodobnie bezporednim powodem ogoszenia niedugo pniej przez rzd brytyjski, i porzuca plany wprowadzenia rozwiza e-voting (pozwalajcej na gosowanie poprzez Internet i telefon w nadchodzcych wyborach lokalnych 2006 roku). Zdaniem minister Harriet Harman - jeszcze nie nadszed odpowiedni czas na przeprowadzanie gosowania w taki sposb57. Pierwsze wdroenie wyborw internetowych na wiksz skal, tzn. bez ograniczania si do wybranych okrgw, miao miejsce w 2005 r. w Estonii, podczas wyborw lokalnych. Z moliwoci tej skorzystao wtedy blisko 10 tys. uprawnionych do gosowania (1,84% gosw). W przeprowadzonych w tym roku wyborach parlamentarnych mona byo take zagosowa za
Por. strona internetowa: http://www.eto.ch/pdf/heraldtribuneevoting.pdf Por. raport w sprawie szawajcarskiego programu pilotaowego gosowa elektronicznych: http:// www.geneve.ch/evoting/doc/rapports/RD00639.pdf, oraz raport na temat bezpieczestwa elektronicznej platformy wyborczej: R. Oppliger, Addressing the Secure Platform Problem for Remote Internet Voting in Geneva, tekst za storn internetow: http://www.geneve.ch/evoting/english/doc/rapports/rapport_oppliger_en.pdf. 57 Por. P. Waglowski, Rzd brytyjski porzuca plany zdalnych wyborw - jeszcze nie czas na e-voting, tekst za storn internetow: http://prawo.vagla.pl/node/5474.
56 55

18

porednictwem Internetu. Sposobno t podchwycio 30 275 wyborcw na 940 tys. uprawnionych (czyli mniej wicej 3,5%). Wyborca, ktry chcia wzi udzia w wyborach internetowych musia dysponowa odpowiedni kart identyfikacyjn (dowd lub prawo jazdy wyposaone w mikroprocesor przystosowany do przechowywania kluczy kryptograficznych - dowd elektroniczny w Estonii ma ju kady) oraz ze specjalnego czytnika, ktry trzeba byo kupi we wasnym zakresie (cena ok. 20 euro). Poza tym musia oczywicie dysponowa czem sieciowym i komputerem, na ktrym mia zainstalowan przegldark internetow MS Internet Explorer. Przegldarki konkurencji - Firefox, Opera, Flock czy Safari - nie zostay w ogle przewidziane. Po poczeniu si z serwerem wyborczym pojawiao si menu prezentujce startujce w wyborach partie. Aby zagosowa trzeba byo poda dwa hasa - jedno zwizany z rejestrem wyborcw, drugie z kart identyfikacyjn. Istotn cech tego systemu jest zatem to, e autentyczno gosw jest zapewniona przez opatrzenie wypenionej karty wyborczej podpisem elektronicznym wyborcy. Co prawda mwi si o usuniciu podpisu elektronicznego po przyjciu karty wyborczej przez komisj wyborcz, ale nie przesdza to, i komisja wyborcza nie zachowuje informacji, ktre pozwalaj nastpnie zestawi wyborcw z odkodowanymi gosami. System przewiduje na razie, e wiksz wag przykada si do gosu oddanego tradycyjnie. Wyborca idc do urny moe zmieni swj gos oddany elektronicznie - co ma przeciwdziaa sprzeday gosw. Pojawiay si propozycje, by wiksz wag przykada do gosowania elektronicznego ni tradycyjnego, jednak te pomysy spotkay si ze sprzeciwem ze strony prezydenta. Inaczej te, ni to miao miejsce w czasie wyborw lokalnych w 2005 roku - w wyborach parlamentarnych, elektronicznie nie mogy gosowa osoby spoza granic Estonii. Kto, kto dysponowa estoskim dokumentem tosamoci mg spoza granic kraju przetestowa system, ale jego gos nie by brany pod uwag w ostatecznym wyniku. Wybory estoskie s negatywnie oceniane przez tamtejszych specjalistw od bezpieczestwa komputerowego, w komentarzach powyborczych za podnosi si, e twrcy systemu chc przekona startujce w wyborach partie, by te nie kwestionoway wynikw wyborw elektronicznych. Faktem jest, e oficjalne informacje na temat schematu wyborw publikowane na stronach WWW nie zawieraj istotnych informacji na temat procedur bezpieczestwa. Ju to budzi zastrzeenia. Organizacje bronice praw czowieka, takie jak Democratic Institutions and Human Rights (ODIHR) uwaaj, ze cay proces gosowania powinien by maksymalnie transparentny i wadze Estonii powinny dostarczy ekspertyzy techniczne rozwiewajce wszelkie wtpliwoci co do bezpieczestwa i niezawodnoci systemu. Za wadze Estonii twierdz, e , 19

nie ma powodw, aby Estoczycy nie ufali elektronicznemu gosowaniu. Ju dzi maj oni ogromne zaufanie do e-handlu i e-bankowoci. Deklaracje podatkowe przez Internet skada w tym kraju a 82% podatnikw. Trudno tego nie doceni, lecz jednak s to zupenie inne sfery.

VIII. Bez wtpienia w najbliszych latach bdziemy obserwowa istotne zmiany w dotychczasowych technologiach wyborczych. Internet moe stwarza wielk szans, odgrywajc rol katalizatora i wzmacniacza nowatorskich koncepcji politycznych. Nie moemy jednak zapomina te o niebezpieczestwach zwizanych z wykorzystaniem tego medium. Np. w Polsce, gdzie znaczna cz z tych, ktrzy maj dostp do Internetu korzysta nadal z oprogramowania jednej firmy. Praktycznie wszystkie wirusy i konie trojaskie s dedykowane wanie jej produktom. Ju na etapie klikania w przegldark, dokonanego przez uytkownika aplikacji sucej do surfowania po sieci, nie mona by pewnym, e nie dokona tego kto inny (podszywajcy si, waciciel farmy zombie, do ktrej naley komputer wykorzystywany przez uytkownika, etc). Wszyscy, ktrzy zajmuj si podpisem elektronicznym gono powtarzaj - podpis elektroniczny jest bezpieczny, jeli zostanie uruchomiony na bezpiecznym urzdzeniu (komputerze). Podczenie tego komputera do sieci (te takiej jak Internet) zmniejsza gwarancje bezpieczestwa. Naley take zwrci uwag na aspekt dotyczcy uzawodowienia zaufania - w dyskusji na temat gosowania zdalnego oraz wspomaganego elektronicznie wypowiadaj si i eksperci od bezpieczestwa systemw. Spr ten w wielu przypadkach pozostaje poza moliwociami percepcji zwykych zjadaczy chleba. Odnosi si to take do instytucji mw zaufania, ktrych ogromna wikszo nie ma adnych moliwoci sprawdzenia prawidowoci przebiegu wyborw. Jest te argument przeciwko wprowadzeniu tak zaawansowanej technologii do kluczowego narzdzia demokracji, gdy w pewnym sensie oddajemy kontrol nad spoeczestwem wskiej grupie komputerowych czarodziejw58. Poza tym, wychodzi jednak na to, e jeszcze niezbyt wiele wiemy o niektrych zachowaniach fizycznych. Przy sumowaniu wynikw tegorocznych wyborw w Schaerbeek niedaleko Brukseli okazao si, e komputer naliczy o 4096 gosw wicej ni byo gosujcych. Jedna z hipotez majca tumaczy ten fakt, to wpyw promieniowania kosmicznego na elektroniczn infrastruktur do liczenia gosw: Wystarczao bowiem jedno celne uderzenie neutronu,

58

C. Coglianese, The Internet and Citizen Participation in Rulemaking, University of Pennsylvania Law School. Scholarship at Penn Law 2004, wykad 112.

20

by powsta adunek, ktry zmieni warto przechowywanego przez procesor bitu nie powodujc jednoczenie jego zawieszenia59. I ju na zakoczenie. Podstawowy problem, jaki pojawia si w dyskusjach nad gosowaniem zdalnym i gosowaniem elektronicznie wspomaganym, jest konieczno poczenia tajnoci gosowania z bezpieczestwem tego procesu. A wic chcemy, eby system rozpozna, kto jest uprawniony do gosowania, eby kady uprawniony mg zagosowa tylko jeden raz, przy czym by niemoliwe byo po tym gosie rozpoznanie, ktry z tyche uprawnionych go odda. Teoretycznie daje si to zagadnienie rozwika, natomiast w praktyce wymaga to poniesienia sporych kosztw nie tylko na wyposaenie techniczne, lecz przede wszystkim na akcj ksztaceniow. Idea jest taka. Generujemy sobie unikaln kart uprawniajc do gosowania, a nastpnie przekazujemy j systemowi autoryzacyjnemu do podpisania (moe to by specjalny portal internetowy albo maszynka w rodzaju bankomatu). System ten musi zna nasz tosamo - tu potrzebny jest dowd elektroniczny - i musi wiedzie, e znajdujemy si na licie osb, ktrym przysuguje czynne prawo wyborcze, ale nie moe zna treci wygenerowanej karty (w przeciwnym razie mgby pniej skojarzy oddany gos z nasz tosamoci). Na szczcie s takie metody szyfrowania, przez ktre podpisy przechodz. Dajemy wic kart do gosowania w kryptograficznej kopercie, ktrej serwer nie umie odpakowa (bo nie zna losowego klucza uytego przy jej konstrukcji), ale poprzez ktr odcinie si na karcie podpis. System autoryzacyjny sprawdza wic nasz tosamo i odnotowuje sobie, e taka-a-taka osoba ju daa do podpisania kart do gosowania, a zatem kolejne przedstawienie do autoryzacji zostanie odrzucone. Pniej tylko odpakowujemy podpisan kart (a my umiemy, bo znamy klucz) i moemy j wykorzystywa do gosowania. Serwer do gosowania moe na podstawie podpisu stwierdzi z ca pewnoci, e karta zostaa podpisana przez serwis autoryzacyjny, natomiast nie jest w stanie stwierdzi, kto przedstawi t kart do podpisu. eby si do koca zabezpieczy, dobrze jest oczywicie podpisywa karty i gosowa z innej maszyny lub przynajmniej w oddalonych momentach czasowych, ewentualnie korzystajc z serwisw anonimizujcych. W przeciwnym razie ryzykujemy banalne kojarzenie tosamoci przez nastpstwo czasowe. Upraszczajc, sytuacja jest podobna jak w firmie, gdy trzeba zagosowa, czy si lubi szefa - wrzucamy do kuba 10 hase (kluczy prywatnych), 10 pracownikw sobie bierze po jednym, za pomoc tego klucza uzyskuje dostp do maszyny gosujcej.
. Bigo, Komputery pozwalaj gosowa Niebiosom, PC World Computer z dnia 5 stycznia 2007 r., tekst za storn internetow: http://www.idg.pl/news/104745.html.
59

21

Jak zauwaylimy wczeniej, na papierze jest to dosy proste, natomiast w praktyce moe to wyglda tak, e obywatel zagosowa za parti X, gosomat zmieni to na parti Y, operator systemu postanowi jednak wesprze Z, co mu si nie udao, bo kto w centrali przez przypadek wyczy system, a po jego podniesieniu wyszo, e oddano gosy na parti Q. Podajc oficjalne wyniki wyborw, komisja ogosia, e wygraa partia R (ktra akurat nie startowaa w tych wyborach, ale sukces wyborczy przyja z satysfakcj)60.

60

Lista dyskusyjna portalu http://www.vagla.pl. Autorem dowcipu jest prawdopodobnie P. Waglowski.

22