Wacaw Stankiewicz

EKONOMIKA INSTYTUCJONALNA
Zarys wykadu

Wydanie III uzupenione

Redakcja
Olga Lesicka

Opracowanie graficzne Piotr Kalita

Uwagi kierowa pod adresem: waclawstankiewicz@poczta.onet.pl

Warszawa 2012
1

Spis treci WSTP 1. ............................................................................................................................... 5

PRZEDMIOT I KRTKIE DZIEJE ............................................................................... 7

1.1. U rde ekonomiki instytucjonalnej ............................................................................... 7 1.2. Dorobek starej ekonomiki instytucjonalnej ................................................................. 10 1.3. Na uboczu wielkich zwrotw w powszechnej myli ekonomicznej ............................... 18 1.4. Odrodzenie i prba integracji .. 21 2. NOWA EKONOMIKA INSTYTUCJONALNA ........................................................... 25

2.1. Coase prekursor czy mistrz? ...................................................................................... 28 2.2. North nie tylko kliometria ........................................................................................... 31 2.3. Williamson teoria kosztw transakcyjnych ................................................................ 34 2.4. Elinor Ostrom zarzdzanie wsplnotowe .. 36 2.5. Hodgson duo o ekonomice ewolucyjnej ................................................................... 38. 2.6. Perspektywy rozwoju wiele niewiadomych ................ 41 3. ZAGADNIENIA METODOLOGICZNE ...................................................................... 45

3.1. Koncepcje i teoria instytucji .......................................................................................... 45 3.2. Instytucja a organizacja .. 54 3.3. Formalizm, indywidualizm i holizm ............................................................................. 56 3.4. Teoria instytucjonalnej matrycy .................................................................................... 60 4. EKONOMICZNA TEORIA PRAW WASNOCI .................................................... 65

4.1. Instytucja wasnoci ..................................................................................................... 65 4.2. Systemy praw wasnoci .............................................................................................. 67 4.2.1. Wolny dostp do zasobw i system wasnoci wsplnej ......................................... 68 4.2.2. System wasnoci grupowej i prywatnej ................................................................. 71 4.2.3. Wasno pastwowa .............................................................................................. 76 4.2.4. Uwagi o prawie wasnoci intelektualnej ............................................................... 78 4.3. Teoremat Coase`a ........................................................................................................ 79 5. RYNEK UJCIE INSTYTUCJONALNE 82

5.1. Narodziny i rozwj rynku ........................................................................................... 82 5.2. Rynek i plan ................................................................................................................. 87 5.3. W gszczu struktur instytucjonalnych ......................................................................... 90 5.3.1. Wyzwania okresu ekspansji wymiany rynkowej . 91 5.3.2. Sieci w architekturze wspczesnego rynku .. 95 6. INSTYTUCJONALNA TEORIA KONTRAKTW ................................................. 99

6.1. O instytucji kontraktw .............................................................................................. 99 6.2. Gwne rodzaje i klasyfikacja kontraktw ................................................................. 105 6.3. Kontrakt kompletny uwagi uzupeniajce 113

7. PROBLEMY KONTRAKTW NIEKOMPLETNYCH .. 117 7.1.Teoria i praktyka kontraktw niekompletnych 117 7.2.Cige poszukiwanie presja praktyki 123 7.3.Kontrakty relacyjne . 128 8. TEORIA KOSZTW TRANSAKCYJNYCH ............................................................. 135 8.1. Pojcie i typy transakcji .............................................................................................. 135 8.2. Koncepcja kosztw transakcyjnych ............................................................................ 141 8.2.1.Podstawy oglnej teorii kosztw transakcyjnych ...142 8.2.2.Powizania i klasyfikacja ............. 148 8.3. Zapotrzebowanie na rachunek kosztw transakcyjnych 154 9. PRZEDSIBIORSTWO JAKO INSTYTUCJA I ORGANIZACJA ............................ 160 9.1.Narodziny i rozwj instytucjonalnej teorii przedsibiorstwa ...................................... 160 9.2. Koncepcja ukadu: pryncypa-agent .......................................................................... 165 9.3.Wielkie korporacje ...................................................................................................... 172 10. EKONOMIKA INSTYTUCJONALNA O ROLI PASTWA ................................ 179

10.1. Powstanie i ewolucja pastwa jako instytucji i organizacji ...................................... 179 10.2. Funkcje pastwa w systemie spoeczno-gospodarczym ........................................... 186 10.3. Teoria wyboru spoecznego ...................................................................................... 193 11. ZJAWISKO I PROBLEMY SZAREJ STREFY . 199 11.1. Krtkie dzieje i zarys teorii . 199 11.1.1. Kilka lekcji z historii spoeczno-gospodarczej .. 199 11.1.2. Na drodze do teorii ... 201 11.2. Realia i wyzwania wspczesnoci 205 11.3. Zagadnienia szarej strefy w polskiej gospodarce ... 211 12. INSTYTUCJONALNE UJCIE KRYZYSU GOSPODARCZEGO .. 219 12.1. Pole obserwacji cykl gospodarczy i dynamika pyt matrycy instytucjonalnej.. 219 12.2. Dynamika systemu instytucjonalnego jako rdo kryzysu 222 12.3. Obecny kryzys globalny .. 227 13. TEORIA PROJEKTOWANIA MECHANIZMW GOSPODARCZYCH . 233 13.1.Geneza i najnowsze dzieje .. 233 13.2. Struktura teorii 237 13.3. Zastosowania dowiadczenia i oferta ... 243 14. INSTYTUCJONALNO-EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA 248

14.1. O wsplnym obszarze bada ekonomii i prawa 248 14.2. Struktura ekonomicznej analizy prawa jako przedmiotu dydaktycznego i bada naukowych .. 255 14.3. Tylko jeden przykad 259 15. ZRBY EKONOMIKI EWOLUCYJNEJ ................................................................... 265 15.1. Teoria ewolucji ekonomicznej .................................................................................... 265 15.2. Ewolucyjna teoria zmian instytucjonalnych ............................................................... 270 15.3. Proces transformacji ustroju spoeczno-gospodarczego ............................................. 277 SOWNIK .... 282 .............................................................................................................. 290

BIBLIOGRAFIA

Spis rysunkw i tablic ...................................................................................................... 294

WSTP Decyzj o wprowadzeniu wykadu ekonomiki instytucjonalnej do programu ksztacenia Prywatnej Wyszej Szkoy Businessu, Administracji i Technik Komputerowych w Warszawie podj w lutym 2004 r. Jego Magnificencja Rektor Prof. dr Tadeusz Koluk. Osiem lat dowiadcze wdraania treci programowych tego przedmiotu, praktycznie na wszystkich kierunkach ksztacenia obowizkowego dla ekonomistw i jako oferta dla studentw informatyki, prawa, administracji i dyplomacji przyniosy bogaty materia, pozwalajcy doskonali proces dydaktyczny. Dokonuje si przeto zmian w strukturze tematycznej, metodach zaj, propozycjach literatury i zestawach pyta kontrolnych. W roku 2007 ukazao si drugie rozszerzone wydanie podrcznika, ktre trafio take do wielu uczelni krajowych. Trzeba jednak pamita, e ekonomika instytucjonalna jest w stanie ekspansji, jej przedstawiciele zdobywaj Nagrody Nobla, aktywnie dziaaj midzynarodowe towarzystwa naukowe i lawinowo ronie literatura fachowa. Obserwuje si wzrost bada stosowanych i dodatnie sprzenie zwrotne midzy popytem na praktyczny aspekt nauczania tego przedmiotu a poda oferty dydaktycznej ze strony orodkw naukowo-badawczych. Nowe uzupenione wydanie jest wic potrzebne i w peni uzasadnione. W tym wydaniu znalazy si trzy nowe rozdziay powicone zagadnieniom instytucjonalnego ujcia kryzysu gospodarczego, teorii projektowania mechanizmw gospodarczych oraz instytucjonalno-ekonomicznej analizie prawa. W ten sposb wychodzimy naprzeciw zapotrzebowaniu spoecznemu naszych czasw. Wszak zjawisko wspczesnego kryzysu ma ju zasig globalny i przyczyny dopiero intensywnie rozpoznawane przez nauk. Nie ustaj take eksperymenty sterowania i regulowania w ramach dynamicznie funkcjonujcych systemw spoeczno-gospodarczych. Wreszcie w Polsce ronie aprobata dla integracji poczyna specjalistw, w ktrych ekonomia, w tym ekonomika instytucjonalna, moe peni rol poytecznego spoiwa rodowiska nauk spoecznych i zwaszcza codziennego wspdziaania ekonomistw i prawnikw. Jako autor i wykadowca pozwalam sobie zgosi kilka uwag i propozycji pod adresem studentw i czytelnikw. Ot zalecana literatura jest tylko propozycj, a zaczona bibliografia wci jeszcze skromnym, wyselekcjonowanym zestawem publikacji, uatwieniem w podejmowaniu decyzji o dalszym studiowaniu ekonomiki instytucjonalnej. W tym wydaniu podrcznika korzystaem ju szerzej z coraz bogatszego zestawu publikacji naszych polskich autorw. Pragn zwrci uwag na pojawiajce si materiay konferencji

naukowych, powiconych ekonomice instytucjonalnej. W relatywnie krtkim okresie ukazay si i s dostpne nastpujce wartociowe publikacje: 1. W 2005 r. Nowa ekonomia instytucjonalna. Teoria i zastosowania praktyczne, pod redakcj prof. dr. hab. Stanisawa Rudolfa Szefa Katedry Ekonomiki Instytucjonalnej w Wyszej Szkole Ekonomii i Prawa w Kielcach, zawierajca bogaty zbir opracowa polskich autorw. Kolejne konferencje w tym orodku owocoway obszernymi publikacjami w latach 2009 i 2012. 2. Ekonomia instytucjonalna teoria i praktyka, pod redakcj prof. Urszuli ZagryJonszty, bdca prezentacj obrad konferencji zorganizowanej we wrzeniu 2005 r. przez Akademi Ekonomiczn w Katowicach. Polecam seri wydawnicz Dokonania wspczesnej myli ekonomicznej, pod t sam redakcj, w ktrej tomach pojawiy si ju liczne cenne publikacje z ekonomiki instytucjonalnej. 3. Od 2005 r. pod auspicjami Uniwersytetu im. Mikoaja Kopernika ukazao si ju 7 obszernych tomw cyklu Ekonomia i Prawo, pod redakcj Barbary Polszakiewicz i Jerzego Boehlke. Mamy tu dostp do prawdziwej krynicy wiedzy o rozwoju ekonomiki instytucjonalnej, a zwaszcza dyscypliny nazywanej ekonomiczn analiz prawa. 4. Boena Klimczak Wybrane problemy i zastosowania ekonomii instytucjonalnej, Wyd. AE we Wrocawiu, 2006. 5. Janina Godw-Legid (red.), Instytucje i transformacja, Wyd. A. Marszaek, Toru 2009 oraz niezwykle inspirujca rozprawa Pani Profesor, wielce zasuonej dla promowania ekonomiki instytucjonalnej w Polsce, pt. Wspczesna ekonomia. Ku nowemu paradygmatowi? (Wyd. C.H.Beck, Warszawa 2010). * Oprcz wyrazw szacunku i wdzicznoci, skierowanych do JM Rektora Prywatnej Wyszej Szkoy Businessu, Administracji i Technik Komputerowych Profesora dr. Tadeusza Koluka, za stworzenie warunkw do podjcia i kontynuacji wykadu oraz napisania tego podrcznika, pragn take podzikowa za codzienn yczliwo pracownikom Wydziau Nauk Spoecznych i Technik Komputerowych, a moim studentom za aktywno i zainteresowanie problemami mikro- i makroekonomii, jak rwnie polityk i doktrynami ekonomicznymi, wrd ktrych nie brakowao wtkw wzitych z ekonomiki instytucjonalnej.

1. PRZEDMIOT I KRTKIE DZIEJE Do sprawdzonych w dydaktyce metod naley oczywicie krtka wstpna prezentacja cech wykadanej dyscypliny naukowej, zwaszcza wskazanie jej miejsca w zbiorze nauk pokrewnych, obiektu badawczego, struktury i gwnych powiza z realiami ycia spoecznego. Taka prezentacja ma zachci do opanowania treci poznawanego przedmiotu i rozbudzi zainteresowanie ich przydatnoci i rol we wasnym programie zdobywania wiedzy specjalistycznej i oglnej. Dla oszczdnoci czasu i miejsca pozwalam sobie w tym miejscu tylko na dwie uwagi. Pierwsza dotyczy samej nazwy przedmiotu. Dlaczego nie uyem do czsto stosowanego w naszym kraju okrelenia ekonomia instytucjonalna i trzymam si nazwy ekonomika instytucjonalna? Po prostu uznaj nazw ekonomia za waciw dla caej nauki o gospodarowaniu, podczas gdy ekonomika jest nazw tylko czci tej nauki. Druga uwaga dotyczy definicji pojcia ekonomika instytucjonalna. W bogatej literaturze naukowej i popularnonaukowej znajduj si liczne definicje, zbudowane zwykle pod ktem rozwaa prowadzonych przez autora. Nie mog opowiedzie si za jedn z nich, bez przeprowadzenia odpowiedniego wywodu i przywoania licznych argumentw. Sdz, e w zarysie wykadu przedmiotu dopiero wchodzcego do programw wyszych uczelni, za wystarczajc moemy przyj nastpujc definicj: Ekonomika instytucjonalna jest to cz nauki ekonomicznej, ktra za punkt odniesienia w poznawaniu i wyjanianiu procesw gospodarczych przyjmuje instytucj, jako pewien wzorzec wyksztacony przez zbiorowo spoeczn. Nie trudno zauway, e proponowana definicja wymaga kolejnych ucile, a przede wszystkim wyjanienia pojcia instytucja. Uznaem, e zaspokojeniu takiej potrzeby moe suy przypomnienie dziejw ekonomiki instytucjonalnej, ktra jest wszak fragmentem historii myli ekonomicznej. Z tych wzgldw struktur tego rozdziau podporzdkowaem zarwno chronologii etapom narodzin i rozwoju, jak i ekspozycji istotnego wydarzenia, jakim sta si podzia ekonomiki instytucjonalnej na dwa, wspczenie rwnolege nurty. 1.1. U rde ekonomiki instytucjonalnej Czas i miejsce narodzin okrelonej koncepcji, doktryny, caego nurtu, prdu lub szkoy naukowej myli ekonomicznej mona zidentyfikowa pozornie atwo. Wystarczy odwoa si do dokumentw, autentycznych rozpraw i rzetelnej analizy sytuacji spoeczno-gospodarczej konkretnego okresu, z ktrej zrodzio si szczeglne zapotrzebowanie na nowe ujcie problemu. W praktyce mamy do czynienia z paradoksem odwrcenia biegu czasu, a mianowicie powtarzajcym si nakazem ponownego wyjanienia przyczyn, wkadu prekursorw i owietlenia dokona mistrzw, w miar jak starzeje si lub po prostu ewoluuje badana doktryna ekonomiczna. Tak jest take z ekonomik instytucjonaln. Jeszcze do lat 50ych ubiegego wieku wystarczaa znajomo narodzin i rozwoju amerykaskiej ekonomiki instytucjonalnej, o ktrej obecnie mwimy jako o starej, oryginalnej lub tradycyjnej. Pojawienie si i dynamiczny rozwj nowej ekonomiki instytucjonalnej, aspirujcej nawet do rangi relatywnie samodzielnego nurtu, prdu lub nawet szkoy, wrcz wymusio poszukiwanie wasnych, oryginalnych korzeni, a po pewnym czasie take odwoywanie si do pokrewiestwa, zbienoci pogldw i wsplnych obszarw zainteresowa. Przy tych zastrzeeniach nie popenimy wikszego bdu, rozpoczynajc krtki przegld dziejw ekonomiki instytucjonalnej od opisu rde twrczej inspiracji mistrzw amerykaskiej ekonomiki instytucjonalnej. Burzliwy rozwj Stanw Zjednoczonych w drugiej poowie XIX wieku stworzy klimat pobudzajcy take rozwj oryginalnych koncepcji naukowych. Znawcy problemu

wskazuj zwaszcza na trzy pierwotne rda, ktre zasiliy podny w pniejszym okresie prd, przenikajcy wikszo nauk spoecznych, a ktry przyjto nazywa instytucjonalizmem. Do takich rde zalicza si: darwinizm spoeczny, antropologi kulturow i pragmatyzm. Przypomn ich gwne tezy 1.

NAUKI SPOECZNE: 1. DARWINIZM SPOECZNY 2. ANTROPOLOGIA KULTUROWA 3. PRAGMATYZM INSTRUMENTALIZM DOKTRYNY EKONOMICZNE: HISTORYZM 1. PROTEKCJONIZM WYCHOWAWCZY

STARA

EKONOMIKA INSTYTUCJONALNA

Rys. 1.1. rda amerykaskiej ekonomiki instytucjonalnej. Darwinizm spoeczny dotar z Europy do USA na fali ewolucjonizmu i przyczyni si do powstania amerykaskiej socjologii. Pod wpywem dzie wielkiego uczonego angielskiego Herberta Spencera (1820-1903) w jzyku tej nauki zagociy pojcia struktura spoeczna, instytucja i organizacja, odnoszce si do takich wsplnot, jak rodzina, wsplnota religijna i zawodowa, zrzeszenia polityczne i ukady produkcyjne. Oryginalne, amerykaskie wtki do tych koncepcji wprowadzi William Graham Sumner (1840-1910), podnoszc do najwyszej rangi znaczenie doboru naturalnego w wiziach spoecznych. Teza, zaczerpnita z biologii, e przeyj tylko najzdatniejsi, miaa uznanie wrd obserwatorw i uczestnikw praktyki wczesnego etapu rozwoju amerykaskiego kapitalizmu. Walka czowieka o przetrwanie wymusia tworzenie wsplnot na podstawie pewnych praktyk, obyczajw, upodoba i obrzdw, ktre stay si naturalnymi sposobami postpowania w gromadzie (w oryginale folkways). Mamy tu do czynienia z opisem kategorii instytucja. W ramach oglnej nauki o czowieku wyodrbnia si antropologi kulturow, ktra bada ycie ludzkie w ramach odziedziczonego dorobku materialnego i duchowego wsplnot spoecznych. Rozgos przyniosy badania nad pierwocinami wizi spoecznej, prowadzone w bezporednim kontakcie uczonych z plemionami indiaskimi. Lewis Henry Morgan (18181881) na podstawie wieloletnich bada ycia Irokezw wskaza na znaczenie takich instytucji, jak rodzina, maestwo, rd i plemi w oglnym procesie rozwoju ludzkoci. Warto wspomnie, e jego badania wykorzysta m.in. Fryderyk Engels w swojej rozprawie o powstaniu instytucji wasnoci prywatnej i pastwa.
1

Por. W. Stankiewicz, Ekonomika instytucjonalna. Narodziny i rozwj, Wyd. BBS, PWSBiA, Warszawa 2004, s. 15-25.

Inspiracja ze strony filozofii bya niezwykle silna i oryginalna, bowiem pochodzia z koncepcji odzwierciedlajcej specyfik amerykask. Dynamizm gospodarczy, spoeczny i polityczny rodzcego si mocarstwa, leg u podstaw pragmatyzmu, jako doktryny podkrelajcej znaczenie czynu i dziaania, prawdziwoci teorii przez jej skutki praktyczne. W czowce amerykaskiego pragmatyzmu wysokie miejsce zajmowa Charles Sander Peirce (1839-1914), ktry odrzuca podejcie Kartezjusza o koniecznoci stworzenia wstpnej metody badawczej, zakada cigo procesu poznania i zaleca osobliw skromno w postaci wtpienia konstruktywnego. Goszona przez niego zasada pragmatyczna zakada, e stworzone pojcie intelektualne trzeba przetumaczy na dyrektyw dla praktyki i oszacowa skutki dziaania. W tym samym duchu wypowiada si wybitny filozof i psycholog William James (1842-1910). Wprowadzi on pojcie aktywnej jednostki ludzkiej, tworzenie si w procesie ewolucji szczeglnej jani spoecznej (the social self). Jego zdaniem, instynkty pierwotne czowieka przeksztacaj si w zachowania wyuczone, nawyki, ktre staj si si napdow rozwoju spoecznego. W ten sposb zasada pragmatyczna uzyskaa wsparcie ze strony psychologii. Skrajn posta pragmatyzmu opracowa i upowszechni John Dewey (18591952) pod nazw instrumentalizmu. W nawizaniu do filozofii empiryzmu postulowa realizacj programu przebudowy ustroju spoecznego na podstawie nauki o dominujcym znaczeniu reakcji organizmw na bodce pynce ze rodowiska naturalnego i stosowane narzdzia. Funkcjonowanie amerykaskiego systemu spoeczno-gospodarczego dowodzi koniecznoci liczenia si z zasadami indeterminizmu i prakseologii. Omwione trzy rda inspirujce twrcw instytucjonalizmu zasiliy sab jeszcze amerykask myl ekonomiczn i przyczyniy si do wkrtce do powstania jej oryginalnych koncepcji. Zamiast kolejnych skromnych adaptacji doktryn europejskich, zwaszcza autorw angielskich i francuskich, amerykascy ekonomici podejmuj zadania i problemy wyrastajce z konkretnych potrzeb modego i dynamicznie rosncego wasnego pastwa. Mimo uznanej atrakcyjnoci szkoy klasycznej odrzucono jej skrajny liberalizm na rzecz doktryny protekcjonizmu wychowawczego, tj. utrzymania efektywnej bariery celnej przed ekspansj importu brytyjskiego. Zwolennikiem protekcjonizmu by zarwno bliski doradca prezydenta Jerzego Waszyngtona Aleksander Hamilton (1757-1804), jak i dwaj wybitni uczeni, biznesmeni i dziaacze spoeczni Daniel Raymond (1786-1849) i Henry Charles Carey (1793-1879). W ich koncepcjach zawiera si program polityki przyspieszenia industrializacji, akumulacji kapitau i wewntrznej ekspansji gospodarczej w gwatownie rozszerzajcych si granicach Stanw Zjednoczonych. Wysoko ceniono w nich tradycje przyniesione przez imigrantw, rozwijane przez wsplnoty pionierw i zawarte w etyce kociow protestanckich. W tym miejscu przypomn, e pniejszy mistrz niemieckiej szkoy narodowej Friedrich List (1789-1846) przebywa na wymuszonej emigracji w USA w latach 1825-1832, obserwowa i uczestniczy w przemianach spoeczno-gospodarczych, tworzc wasn doktryn protekcjonizmu na uytek jednoczcych si Niemiec i oglnie jako ofert dla krajw gospodarczo nierozwinitych. Dorobek kolejnych szk niemieckich, ktre utrwaliy w powszechnej myli ekonomicznej wysok pozycj caego kierunku historycznego, przyczyni si powanie, na zasadzie sprzenia zwrotnego, do rozwoju pierwocin amerykaskiej ekonomiki instytucjonalnej. Koncepcje jej twrcw rodziy si w warunkach dramatycznych wydarze zwizanych z wojn secesyjn (1861-1865) i ekspansj modego mocarstwa, korzystajcego z ogromnego potencjau gospodarczego. Wojna secesyjna obnaya sprzecznoci interesw i zoono struktury spoecznej (moemy ju mwi o matrycy instytucjonalnej) uprzemysowionej Pnocy i rolniczego Poudnia, trudnoci sprawowania wadzy w ramach federacji i liberalnej polityki gospodarczej. Po wojnie secesyjnej wielu modych amerykaskich ekonomistw szukao

natchnienia w uczelniach niemieckich i u wykadowcw kierunku historycznego. Odpowiaday im opisowe ujcia historii gospodarczej, analiza przemian w ustroju wsplnot wiejskich, strukturach osiedlowych, organizacjach stanowych i zawodowych oraz postulaty oparte na etyce. Teoretyczne spekulacje kierunku subiektywno-marginalistycznego znalazy si na dalszym planie. To grupa modych ekonomistw wyksztaconych w orodkach niemieckich nadaa w 1885 r. ton zaoycielom Amerykaskiego Towarzystwa Ekonomicznego (American Economic Association AEA). W programie znalazy si nastpujce wytyczne dziaania: 1) pastwo jest si niezbdn dla zapewnienia warunkw postpu spoecznego; 2) nauka ekonomiczna preferuje badania ycia gospodarczego w ujciu historycznym z wykorzystaniem metod statystycznych; 3) konflikt midzy wiatem pracy i kapitau rodzi liczne napicia, ktrych rozwizanie wymaga wspdziaania kociow, pastwa i nauki; 4) polityka gospodarcza nie moe by analizowana z pozycji partyjnych, natomiast powinna by wspierana naukow analiz prawn. Historia wci aktywnie dziaajcego Towarzystwa odnotowaa jednak do krtki etap fascynacji historyzmem. Po osigniciu poziomu kraju wysoko uprzemysowionego, dysponujcego ogromnymi nadwykami produkcji rolnej i skutecznie konkurujcego w handlu zagranicznym z Wielk Brytani i Niemcami, przewag w AEA zdobywa pluralizm metodologiczny. Dobrym przykadem jest ewolucja koncepcji amerykaskiego wsptwrcy kierunku neoklasycznego Johna Batesa Clarka (1847-1938), ktry startowa z pozycji niemieckiego historyzmu i chrzecijaskiego socjalizmu, aby doj do sawy jako autor dziea Podzia bogactwa (The Distribution of Wealth, 1899), w ktrym wykorzysta metody rachunku marginalnego i zaoenia sigajce tradycji szkoy klasycznej. Warto odnotowa fakt, e w poszukiwaniach rde inspiracji lub bezporedniego wpywu na powstanie i rozwj ekonomiki instytucjonalnej znalazy si take interesujce pogldy na temat roli marksizmu. Do zapoznania si z nimi lepiej jednak zabra si po wstpnym przestudiowaniu dorobku twrcw amerykaskiej ekonomiki instytucjonalnej. 1.2. Dorobek starej ekonomiki instytucjonalnej W najnowszej literaturze przedmiotu znajdujemy do czste odwoania do wypowiedzi znanych ekonomistw, zawierajce sformuowania i wtki na miar prekursorskich w stosunku do koncepcji mistrzw amerykaskiego instytucjonalizmu. Pozostawmy te sprawy historykom myli ekonomicznej, aby wicej czasu powici niezwykle podnym twierdzeniom wielkiego uczonego T. Veblena, rwnie oryginalnym ujciom J. Commonsa, teorii cyklu opracowanej przez W. Mitchella i prbom syntezy ekonomiki instytucjonalnej podejmowanym przez J. M. Clarka. To ich dorobek naukowy zdecydowa w duym stopniu o wczeniu ekonomiki instytucjonalnej do grona powanych doktryn myli ekonomicznej pierwszej poowy XX wieku. Jako paradoks moemy przyj fakt, e prawie bezspornie uznany za mistrza caego nurtu instytucjonalnego Thorstein Bunde Veblen (1857-1929) w swoich licznych publikacjach nie uywa nazwy ekonomika instytucjonalna i tylko niekiedy definiowa kluczowe dla tej dyscypliny wiedzy pojcie instytucja. Najwikszy rozgos przyniosa mu intelektualnie wrcz agresywna teoria klasy prniaczej, nie mieszczca si w ramach tylko ekonomii i nawet socjologii, ale powizana z filozofi pragmatyzmu, psychologi, antropologi kulturow, doktryn ewolucji spoecznej i wyranie z krytyczn analiz wczesnej fazy ustroju kapitalistycznego. Nie bez znaczenia bya take jego postawa yciowa, uksztatowana przez pochodzenie i konflikty w pracy akademickiej, a take forma i styl prezentacji twierdze. Jego rozprawy s wci odczytywane, interpretowane i popularyzowane, a czasem wrcz upraszczane. Trzeba to raczej przyj jako dowd

10

wielkoci Veblena. Do prezentacji wkadu Veblena do ekonomiki instytucjonalnej wybraem tylko klika kwestii. Zaczn od zainteresowania si Veblena takim obiektem, jak instytucja. Wydaje si, e ju sama jego liczna rodzina stanowia bogate i obfite rdo przemyle i wnioskw. Bya to bowiem rodzina ubogich imigrantw z Norwegii, pionierw wydzierajcych preri dla zakadanych farm, chopw obdarzonych instynktem dobrej roboty, wspartym etyk protestanck i z uporem przebijajcych si do godnej pozycji w pocztkowo tak obcym rodowisku spoecznym. Veblen zdobywa wiedz dziki ogromnemu talentowi, przeamywa barier jzyka angielskiego, nie zapominajc skandynawskich korzeni kulturowych, bronic si czsto dowcipem lub zoliwoci, ale take nie stronic od aktywnej walki z przejawami kotunerii i ucisku spoecznego. Codzienne obcowanie w schematach zachowa dziedziczonych od pokole nauczyy Veblena szacunku do ich trwaoci, a w miar zdobywania biegoci w analizach proponowanych przez ewolucjonizm i pragmatyzm (wszak jego wykadowcami byli krtko Sumner i Peirce) obserwacje te stay si tworzywem do formuowania coraz mielszych i oryginalnych pogldw. W lutym 1899 r. ukazao si wielkie dzieo Veblena Teoria klasy prniaczej wywoujc prawdziw burz dyskusji nie tylko w Stanach Zjednoczonych. By to niezwykle ostry atak na wiat biznesu i kultur pienidza, wykorzystujcy do gbokiej analizy struktur instytucjonaln ustroju spoeczno-ekonomicznego. Veblen nie przywizywa wikszej wagi do precyzyjnego okrelenia pojcia instytucja, uznanego i powszechnie stosowanego w pracach psychologw i socjologw. Dopiero w rozdziale VIII. Teorii... umieci nastpujc definicj: Instytucje spoeczne to w swej istocie dominujce sposoby mylenia uwzgldniajce poszczeglne warunki spoeczne, poszczeglne funkcje jednostki i spoecznoci. [...] Instytucje spoeczne czyli nawyki mylowe czy sposoby ujmowania zjawisk ktre kieruj ludzkim yciem, pochodz z przeszoci. S wytworami przeszoci, dostosowanymi do wczesnych warunkw, dlatego nigdy nie s w cakowitej zgodzie z wymogami teraniejszoci2. Bez trudu zauwaymy moliwo wykorzystania tej definicji do nawet kilku prostszych okrele istoty pojcia instytucja i do wyjanienia jej genezy lub powiza strukturalnych. Czerpic obficie ze wszystkich wspomnianych rde amerykaskiej i europejskiej myli naukowej i skupiajc uwag na treci i strukturze swojej teorii klasy prniaczej, wprowadza Veblen kolejne obiekty badawcze instytucje spoeczne warunki ich powstawania, ewolucj i wielostronne powizania. To od pierwotnego instynktu pracy (workmanship) wiedzie duga droga do postawy wspzawodnictwa w ramach rodu i plemienia oraz zwyczaju i nawyku demonstrowania siy, bogactwa, z ktrych zrodzia si tak brzemienna w skutki instytucja wasnoci prywatnej. Ta instytucja dziaa ju w ramach wyszego stadium kultury barbarzyskiej, jej transformacji ze stadium dzikoci do stadium preferujcego postawy zaborcze (upiecze). Powstaj pierwociny klasy prniaczej, jako grupy i instytucji spoecznej utrwalajcej zwyczaj demonstrowania posiadanej wasnoci, bogactwa i moliwoci szczeglnego typu konsumpcji, w celu wyrnienia si spord innych czonkw wsplnoty. Prnowanie na pokaz to nieprodukcyjne uytkowanie czasu, wyraz pogardy dla dziaalnoci produkcyjnej, podkrelanie jako godnych uprawiania zaj rzdzenia, rzemiosa wojennego, sprawowania obrzdkw religijnych i uprawiania sportu. Niezwykle sugestywnie przedstawi Veblen obraz klasy prniaczej jako instytucji funkcjonujcej w ramach szerszej i historycznie modszej fazie kultury quasi-pokojowej, ktr mona take okreli jako wiat pienidza. W krytycznym zwierciadle teorii klasy prniaczej atwo rozpoznawano oblicze amerykaskiego ustroju spoecznego i gospodarczego, a w dyskusjach mnoono przykady szkodliwych moralnie postaw i marnotrawstwa zasobw. W rozwaaniach Veblena coraz wyraniej wystpuje analiza
2

T. Veblen, Teoria klasy prniaczej, PWN, Warszawa 1971, s. 171.

11

dynamiki ustroju ekonomicznego, opartego na sprzecznociach miedzy dwoma jego ukadami, a mianowicie ukadem instytucji produkcyjnych (technicznych) i biznesowych (finansowych). Konserwatyzm, wyrastajcy z instytucji prnowania na pokaz i ostentacyjnej konsumpcji, staje si hamulcem w procesie koniecznego przystosowania si do postpu technicznego. Dorobek naukowy Veblena obejmuje take jego koncepcje i postulaty dotyczce ekonomiki ewolucyjnej, jako teorii rozwoju spoeczno-gospodarczego lub po prostu ujmowania procesu transformacji ycia wsplnoty ludzkiej. Ju w obszernym artykule pod znamiennym tytuem Dlaczego ekonomika nie jest nauk ewolucyjn? (Why Is Economics Not an Evolutionary Science?, Quarterly Journal of Economics z lipca 1898 r.) sygnalizowa Veblen niedostatki metodologii opartej na statycznym ujciu zjawisk, naturalnych i trwaych prawach natury. Postulowa przeto odrzucenie teleologii jako postawy badawczej odwoujcej si do powszechnej celowoci dziaa na rzecz poznawania rzeczywistych przyczyn warunkujcych decyzje podmiotw. Zamiast prostej taksonomii, a wic formalnej klasyfikacji i hierarchizacji rzeczy i zjawisk, zaleca analiz istoty konkretnych instytucji i ich powiza. W ten sposb Veblen zrywa take z tradycj kierunku historycznego i jego opisem systemw gospodarczych opartym wanie na taksonomii. Odrzuci take hedonizm szkoy austriackiej, traktujcej czowieka gospodarujcego jako zwyke chocia doskonae urzdzenie, izolowany szczelnie kalkulator przyjemnoci i przykroci. Postulowany przez Veblena schemat rozwoju nauki ekonomicznej podkrela znaczenie jej wizi z ewolucj caego ukadu kultury, jako kompleksu nawykw yciowych i mylowych dominujcych wrd czonkw wsplnoty. Ekonomika ewolucyjna pisa musi by take teori wzrostu kulturowego, wszak silnie zdeterminowanego potrzebami gospodarczymi i sekwencj instytucji ekonomicznych. Natomiast u samych podstaw wiedzy i nauki lea instynkt czystej ciekawoci i sprzenie zwrotne z praktyk. Prezentacj dorobku Veblena kocz przypomnieniem jego pionierskiego ujcia genezy i rozwoju korporacji, jako instytucji wspczesnego kapitalizmu, oraz zjawiska technokracji, zwiastujcego sprzecznoci interesw wacicieli kapitau i menederw wielkich przedsibiorstw, wielkich kapitanw przemysu. Veblen wnikliwie analizowa przeksztacenia organizacyjne i instytucjonalne w wiecie biznesu i techniki, ewolucj instytucji przedsibiorstwa, postawy warstw i klas spoecznych, narastanie zjawisk kryzysowych take w skali midzynarodowej. Teza Veblena o rysujcym si wyranie podporzdkowaniu instytucji pastwa interesom wielkiego biznesu wywoaa burzliw dyskusj. Veblen pisa: Rzd konstytucyjny jest rzdem biznesu. [...] Rzd pracuje zwykle w interesie biznesmenw, w penej zgodnoci celw. [...] Za zgod wielkiej czci ludnoci, wczajc nawet tych, ktrzy nie maj w tym interesw pieninych, rzd konstytucyjny sta si gwnie departamentem organizacji biznesu i jest kierowany wedug rad biznesmenw3. * Podstawy amerykaskiej ekonomiki instytucjonalnej tworzy take John Rogers Commons (1862-1945), ktry w modoci pozna dobrze proz ycia rednio zamonych farmerw w Ohio, Indiana i Wisconsin, prbowa szczcia w zawodzie drukarza, walczy o prawa zwizkw zawodowych, a studia formalnie ukoczy na poziomie bakaarza. Pewien wpyw na jego pniejsze koncepcje wywary niemiecki historyzm (zainteresowanie dziejami konkretnych wydarze spoeczno-gospodarczych) i chrzecijaski socjalizm, ale najwikszy obserwacja procesu reform dokonywanych w latach 1900-1920 w Stanach Zjednoczonych, ktrym dano nazw ery postpowej (Progressive Era). Po objciu w 1904 r. stanowiska wykadowcy na stanowym University of Wisconsin (Madison) twrczo poczy obowizki
3

T. Veblen, The Theory of Business Enterprise, Mentor, New York 1904, s.135-6.

12

dydaktyczne z dziaalnoci spoeczn i polityczn. Wsppracowa z wybitnym politykiem, gubernatorem R. M. La Follete`em, wdraajc programy doskonalenia stanowej polityki ochrony praw konsumenta, doskonalenia systemu finansowego i agodzenia konfliktw midzy wiatem kapitau i pracy. Przez kilka lat Commons i jego studenci przeanalizowali ogromny materia zawarty w orzeczeniach sdw zamykajcych sprawy zwizane z konfliktami pracy. Fundamentalne publikacje na ten temat zawiadczaj, e sta si on wybitnym przedstawicielem ekonomiki pracy i ekspertem w polityce spoeczno-gospodarczej, zwaszcza w zakresie negocjacji i realizacji kontraktw najmu. Podstawowy wkad Commonsa do amerykaskiej ekonomiki instytucjonalnej znajduje si w trzech obszernych ksikach. Pierwsza, Podstawy prawne kapitalizmu (Legal Foundations of Capitalism) ukazaa si w 1924 r. i jest sugestywnym wykadem wizi nauki prawa z ekonomi. Drug autor opublikowa w 1934 r. ju po przejciu na emerytur i w tytule wyrni wreszcie nazw powstajcej dyscypliny nauk ekonomicznych, a mianowicie Ekonomika instytucjonalna: jej miejsce w ekonomii politycznej. Dopiero po mierci Commonsa opublikowano w 1950 r. jego trzecie wielkie dzieo Ekonomik dziaania kolektywnego (The Economics of Collective Action). Dla lepszego zapoznania si z oryginalnym ujciem treci ekonomiki instytucjonalnej konieczne jest przypomnienie kilku najwaniejszych tez zawartych w tych dzieach. We wstpie do Podstaw prawnych kapitalizmu Commons pisa: Celem tej ksiki jest opracowanie ewolucyjnej i behawiorystycznej, czy raczej wolicjonalnej teorii wartoci, opowiadajc si tym samym po stronie tych, ktrzy zerwali z tradycj psychologii hedonistycznej, dotychczas tak silnie oddziaujcej na nauki prawne i ekonomiczne4. Commons, w odrnieniu od Veblena, korzysta w peni ze zdobyczy psychologii behawioralnej, ktra odrzucia subiektywn metod introspekcji (obserwacji samego siebie) na rzecz analizy dajcych si obserwowa zachowa ludzi. Ten nurt psychologii by bliski amerykaskiemu pragmatyzmowi i uatwia Commonsowi rozwija caociowo ujt doktryn ekonomiczn. Gospodarka jest, wedug niego, z jednej strony stosunkiem czowieka do przyrody, a wic relacj techniczn, ilociow; a z drugiej strony stosunkiem czowieka do czowieka, przeto ma wymiar jakociowy. Mona mwi o dwch ukadach gospodarki technicznej (engineering economy) i gospodarki biznesu (business economy). Dla okrelenia caoci (dzisiaj chyba okrelilibymy to jako system) Commons wprowadzi pojcie ukad dziaajcy (going concern). Rozwj tych ukadw opiera si na reguach dziaania (working rules), ktre opracowuje i wdraa Sd Najwyszy pastwa. Podstawowe kategorie nauki ekonomii ksztatoway si, zdaniem Commonsa, pod przemonym wpywem orzecze i interpretacji sdw. Tak sterowan ewolucj przechodzio pojcie wasnoci od posiadania przedmiotw fizycznych z ich wartoci uytkow, do nieuchwytnego aktywu, niematerialnego, ale majcego warto rynkow, opart na oczekiwaniach podmiotw gospodarki. Ewolucja przeksztace ukadw dziaajcych wystpuje bardzo wyranie w orzeczeniach sdowych dotyczcych konfliktw rodzcych si podczas zawierania i realizacji transakcji. Wspczesna ekonomika instytucjonalna umiecia teori kosztw transakcji na poczesnym miejscu, wskazujc na prekursorski charakter koncepcji Commonsa. Przytocz jego kilka tez. Transakcja jest godna obserwacji naukowej, jako wyraz woli ludzkiej, zwizany z wyborem w warunkach ogranicze i w zgodzie z roboczym ukadem regu dziaajcego ukadu. Transakcje mona definiowa od strony jakociowej, uwzgldniajc psychologi, zwaszcza intencje stron, albo od strony ilociowej, kalkulujc nakady materialne i czynniki wsptworzce stopie siy oddziaywania stron. Oryginalne podejcie zastosowa Commons okrelajc elementarny model transakcji. Zamiast tradycyjnie opisywanego ukadu: jeden
4

J. R. Commons, Legal Foundations of Capitalism, University of Wisconsin Press, Madison 1957, s. VII.

13

sprzedajcy jeden kupujcy, wykorzysta model piciosobowy. Mamy zatem ukad: sprzedawca i jego konkurent kupujcy i jego rywal wadca, jako czynnik ustalajcy reguy, sdzia, arbiter lub po prostu otoczenie, rodowisko, w ktrym pojawia si transakcja. Zastosowana przez Commonsa i jego uczniw metoda przesiewania wyrokw i orzecze sdowych pozwolia take odtworzy historyczny proces targowania si (bargaining) stron o wysoko renty, pac i cen. W tym oto procesie wyonia si instytucja wasnoci prywatnej, poznano liczne przyczyny i ograniczenia decyzji cenowych, zajto si sporami o pace, tak brzemiennymi w konflikty spoeczne. Niektre uoglnienia Commonsa poszy tak daleko, e w ich wyniku mechanizm rynkowy uznany zosta za czynnik podrzdny w stosunku do efektw widzialnej rki wadzy sdowniczej. * Przed prezentacj treci dwutomowej Ekonomiki instytucjonalnej warto przypomnie krtkie dzieje wprowadzania tej nazwy do terminologii w amerykaskiej literaturze przedmiotu5. Przyjmuje si, e to amerykaski ekonomista Walton Hale Hamilton (1881-1958) wprowadzi do obiegu okrelenie podejcie instytucjonalne w referacie na konferencji Amerykaskiego Towarzystwa Ekonomicznego w roku 1918, zatytuowanym Instytucjonalne podejcie do teorii ekonomicznej (The Institutional Approach to Economic Theory, opublikowany w materiaach konferencji z 1919 r.). Argumentacja autora zawieraa si w tezach, e takie podejcie: 1) jednoczy badania w rnych obszarach; 2) przyblia analiz procesw zarzdzania; 3) odpowiada pojmowaniu instytucji, zarwno jako zmiennych elementw ycia gospodarczego, ale i podmiotw, ktre tym yciem kieruj; 4) pozwala traktowa proces spoeczno-gospodarczy w formie jednoci zmian instytucjonalnych i rozwoju caoci; 5) wykorzystuje zdobycze wspczesnej psychologii spoecznej, zwaszcza teorii ludzkich zachowa (behawioryzmu). Hamilton wskaza na liczne grono amerykaskich ekonomistw, w tym na T. Veblena, W. Mitchella i J.M. Clarka, ktrzy takie instytucjonalne podejcie stosowali, nawet nie definiujc kluczowego pojcia instytucja. Wielkie dzieo Commonsa w samym tytule potwierdzao akceptacj podejcia instytucjonalnego, a w podtytule lokalizacj nowej subdyscypliny w naukach ekonomicznych, konkretnie w ekonomii politycznej6. Sam ekonomi polityczn traktowa Commons jako teori gospodarki narodowej, system gospodarki w skali makro, natomiast ekonomik instytucjonaln jako jej skadnik eksponujcy rol i znaczenie dziaania zbiorowego (collective action) w sterowaniu procesem transakcji indywidualnych. Wyranie preferujc osignicia praktyki legislacyjnej, uoglnienia praktyki sdowniczej i odrzucajc wywody na temat genezy instytucji, Commons opar si na swoich tezach o istocie procesu transakcji i koncepcji ukadu dziaajcego. To wanie trzy typy transakcji przetargowe, menederskie i racjonujce jako ukady dziaajce (going concerns), razem ze swoimi reguami funkcjonowania, od rodziny, poprzez korporacje, zwizek zawodowy, stowarzyszenia gospodarcze, a do samego pastwa, s tym, co nazywamy instytucjami7. Commons uznawa wprawdzie Veblena za pioniera ekonomiki instytucjonalnej, ale zarzuca mu nietrafne pojmowanie pragmatyzmu i brak znajomoci najnowszego orzecznictwa sdowego, w ktrym nowe zjawiska, np. wasnoci nieuchwytnej, znajduj wyjanienie na gruncie relacji interesw obu stron kapitalistw i robotnikw. Veblen, jego zdaniem, dostrzega tylko wyzysk oparty na zwyczaju i nawykach. Podobnie jest z
Korzystam z publikacji wybitnego znawcy historii ekonomiki instytucjonalnej Malcolma Rutherforda: Institutionalism Between the Wars, Journal of Economic Perspectives, 2001, nr 3, s. 175-194 oraz Institutional Economics: Then and Now. 6 J. R. Commons, Institutional Economics. Its Place in Political Economy, The University of Wisconsin Press, Madison 1959. 7 Tame, s.69.
5

14

veblenowskim ujmowaniem roli instynktu dobrej roboty, jako wyrastajcego z samej przyrody i akumulacji bogactwa pieninego. Commons ujmowa to zjawisko jako rezultat ewolucji idei, nawykw i prawa, powizanych z procesem transakcji. Pragmatyzm, wedug niego, powinien by w ekonomice instytucjonalnej wykorzystywany jako metoda badawcza dla poznania dziaajcych ukadw (instytucji) i relacji midzy jednostkami wystpujcymi w procesie zawierania i realizacji transakcji. W procesach transakcji pisa Commons funkcjonuj reguy prawa stanowionego, a wic odmienne od prawa natury. W omawianym tu dziele i pomiertnie wydanej Ekonomice dziaania zbiorowego znajdujemy liczne przykady definiowania pojcia ekonomii i ekonomiki instytucjonalnej oraz instytucjonalnego owietlenia poj stosowanych w tradycyjnym nurcie myli ekonomicznej. Borykajc si z jednakowymi nazwami obiektu i przedmiotu bada (ang. economy) Commons pisa, e przedmiotem ekonomiki instytucjonalnej, w odrnieniu od ekonomii inynieryjnej i nauki o gospodarstwie domowym, nie s rzeczy fizyczne, towary, ani praca, ale dziaanie zbiorowe. To wanie dziaanie zbiorowe ustala reguy postpowania dla praw wasnoci, zobowiza, wolnoci i zagroe. Reguy te ksztatuj oczekiwania wybiegajce w przyszo i to one okrelaj granice rzadkoci, uytecznoci, efektywnoci i przede wszystkim wartoci rozsdnej (reasonable value). Wedug Commonsa, warto rozsdna jest ewolucyjnym, kolektywnym okreleniem tego, co jest rozsdne z punktu widzenia wszystkich politycznych, moralnych i ekonomicznych warunkw oraz sdziw Sdu Najwyszego. Taki Sd uwzgldnia intuicje, zwyczaje i nawyki, dokonuje ich selekcji i logicznej dedukcji, nie zapominajc o wymogu praktycznym, tj. zdrowym rozsdku. Wkad Commonsa do budowy zrbw starego instytucjonalizmu ocenia si, susznie, jako niezwykle oryginalny i nie ustpujcy dzieu Veblena. Dyskusje nad podobiestwem i rnicami w koncepcjach obu uczonych trwaj i warto z nich korzysta, zapoznajc si z losami ekonomiki instytucjonalnej, natomiast w tym miejscu trzeba ograniczy si tylko do kilku uwag zwizanych z ocen wartoci trzech twierdze Commonsa, zwizanych z kategori instytucja8. Pierwsze twierdzenie o pojciach dziaanie zbiorowe i kolektywna wola (collective will) sugeruje, e instytucje maj wasn wol, ktra jest transcendentn, tj. znajdujc si poza wol jednostek. Commons w drugim twierdzeniu ignoruje rezultaty niezamierzonych ludzkich interakcji, wczajc take dziaania nieplanowych instytucji. Trzecie twierdzenie podkrela postaw Commonsa, ktry wyrnia raczej instytucje legalne, powicajc mniej uwagi instytucjom nie wymagajcym regulacji prawnych, jak np. instytucjom samoorganizujcym si i tworzcym si spontanicznie. Znawcy zagadnienia znajduj argumenty podwaajce kategoryczno tak ujtych twierdze, odsyajc do nieraz sprzecznych wypowiedzi samego Commonsa. Nam pozostaje zgodzi si z faktem, e rysujce si wspczenie zrnicowanie nurtw ekonomiki instytucjonalnej i powoywanie si na koncepcje Veblena lub Commonsa jest wrcz normalne w rozwoju nauki. * Pragmatyzm i talent w ilociowym ujmowaniu zjawisk makroekonomicznych wnis do amerykaskiej ekonomiki instytucjonalnej ucze Veblena i Deweya Wesley Clair Mitchell (1874-1948). W naszej prezentacji moemy wskaza tylko na par przykadw jego osigni naukowych i politycznych. Warto pamita, e Mitchell za punkt wyjcia przyj nowe ujcie psychologii spoecznej (behawioryzm), podkrelajcej znaczenie instynktw, nawykw i ukadw, okrelanych jako caoci (entities) psychologiczne. Takie ukady instytucje spoeczne, wielkie zorganizowane systemy pojciowe okrelaj i wymuszaj racjonalne zachowania gospodarcze. Taka pozycja wyjciowa wystarczaa do prowadzenia
8

Por.: G.M.Hodgson, John R. Commons and the Foundations of Institutional Economics, Journal of Economic Issues, 2003, nr 3, s. 547-576.

15

gbokiej analizy systemu gospodarki pieninej Stanw Zjednoczonych, opracowania teorii cyklu gospodarczego i rozwinicia metod rachunku gospodarki narodowej. W znacznym stopniu wymuszone przez promotora studia nad histori emisji papierowego pienidza w latach wojny secesyjnej i nastpnie w dugim okresie polityki porzdkowania systemu pieninego, stay si inspiracj do bada nad wielkimi agregatami makroekonomicznymi. Kiedy w roku 1913 Mitchell opublikowa pierwsz wersj Business Cycles, znalaz si od razu w czowce analitykw zjawiska stanowicego historyczne wyzwanie dla ustroju kapitalistycznego. Ogromny materia statystyczny, zwaszcza zwizany z obserwacj obiegu pieninego, ruchu cen, produkcji, konsumpcji i zatrudnienia, podda Mitchell obrbce, okrelonej jako opis analityczny (analitic description). Oznaczao to rezygnacj z pokusy penego i wyczerpujcego wyjanienia przyczyn cyklu gospodarczego na rzecz uj czstkowych, analizy poszczeglnych faz cyklu i przede wszystkim z myl o obiektywnej rnorodnoci cyklw koniunkturalnych. Z niezwykle obszernych wywodw Mitchella w odniesieniu do teorii cyklu warto zapamita kilka. Mitchell gosi, e teoria cyklu gospodarczego jest opisow analiz procesw kumulujcych si zmian w nastpujcych fazach cyklu oywienie, rozkwit, kryzys i depresja. Historia gospodarcza dowodzi, e zasig oddziaywania cyklu rozszerza si, a wrd jego przyczyn wystpoway wyrane przesunicia ich wagi i znaczenia. Wspczenie wielki biznes sta si orodkiem generujcym stany niepewnoci i ryzyka podejmowania decyzji zwizanych z przyszoci. Konieczne jest przeto badanie relacji midzy instytucjami pieninymi i caym ukadem spoecznym, kultur, dziedzictwem sigajcym epoki dzikoci. Pragmatyzm lea u podstaw wielkiego czynu, jakim byo powoanie do ycia w 1920 roku prywatnej organizacji Narodowego Biura Bada Gospodarczych (The National Bureau of Economic Research NBER), ktr a do roku 1945 kierowa skutecznie Mitchell. Sta si take wybitnym ekspertem i doradc w realizacji polityki Nowego adu w okresie wielkiego kryzysu lat 30-ych. * Bogaty i wielostronny dorobek wnis do amerykaskiej ekonomiki instytucjonalnej take John Maurice Clark (1884-1963), ktrego ojciec John Bates Clark (1847-1938) nalea do mistrzw angloamerykaskiej szkoy ortodoksyjnej ekonomii neoklasycznej. Nic przeto dziwnego, e to koncepcje ojca stay si pierwszym rdem, z ktrego czerpa inspiracj do bada naukowych syn. Trzeba jednak przyzna, e zachowujc naleny szacunek do pogldw ojca, John Maurice opowiedzia si do zdecydowanie za koncepcjami Veblena, pragmatyzmem, psychologi spoeczn i socjologi. W swoich badaniach korzysta z metody indukcyjnej, akcentowa znaczenie spoecznej natury ludzkich zachowa, wpyw procesw kulturowych i rol dziaa zbiorowych w kontrolowaniu zachowa jednostek. W jego rozprawach znajdujemy zarwno przykady umiejtnego posugiwania si narzdziami kierunku subiektywno-marginalnego, jak i ujciami z arsenau kierunku historycznego i typowego instytucjonalizmu. Dla naszych potrzeb wybraem tylko te fragmenty doktryny J.M.Clarka, ktre zwizane s z jego teori kosztw oglnych, koncepcj spoecznej kontroli biznesu i postulowan syntez ekonomiki spoecznej. W roku 1923 ukazaa si obszerna rozprawa pt. Studia w dziedzinie ekonomiki kosztw oglnych, w ktrej punktem centralnym byo pojcie overhead costs, nastrczajce i dzisiaj trudnoci polskim tumaczom9. Ranga zjawiska polega na tym, e nie wszystkie obiektywnie wystpujce koszty (nakady) ujmowane s w dziaajcych systemach rachunkowoci. Koszty te nie mona po prostu zwiza ani z miejscem powstania, ani z konkretn firm. U podstaw tego zjawiska ley pozornie prosta przyczyna, polegajca na tym, e dynamice produkcji nie
Szerzej o tym pisaem w artykule: W. Stankiewicz, Teoria kosztw oglnych oryginalna koncepcja Johna Maurice`a Clarka, Wiek XXI Zeszyty Naukowo-Teoretyczne PWSBiA, 2003, nr 1(7), s. 9-23.
9

16

towarzyszy proporcjonalna zmiana jej kosztw. Oznacza to z reguy wystpowanie niewykorzystanych mocy produkcyjnych. Clark okrela ten fakt, jako potencja, z ktrego nie wycignito wszystkich korzyci. Prnujca nadwyka (idle overhead), ten wieki grzech industrializmu, jest po prostu odbiciem niewykorzystanych zdolnoci wytwrczych w postaci wydatkw10. Procesowi rozwoju spoeczno-gospodarczego zawsze towarzyszy niepene wykorzystanie potencjau, w tym zasobw pracy. Koszty bezrobocia stanowi przeto kolektywne obcienie caej produkcji krajowej, ale mechanizm rynkowy nie dokonuje ich proporcjonalnej alokacji midzy pracodawcami. Wedug Clarka, jest to sygna o koniecznoci wdraania spoecznego rachunku kosztw z udziaem pastwa. W roku 1926 ukazaa si monografia Spoeczna kontrola biznesu, powicona podstawowemu problemowi, jakim wedug J.M. Clarka jest: [] przystosowanie sprzecznych interesw, dania praw i sprzonych egoistycznych celw do ukadu wzajemnych usug, ktrego ksztat narzuci w przemyle podzia pracy11. Autor podkrela rol przemian, ktre sprawiy, e wspczesne okrelenie prywatny biznes nie oznacza ju brak ingerencji ze strony pastwa, ale tylko niedostatek kontroli sprawowanej przez wsplnot, spoeczestwo, ktrego przedstawicielem jest rzd. Oglny cel kontroli spoecznej jest zbieny z wizj wzorca czowieka jako jednostki i czonka wsplnoty, hodujcej zasadom wolnoci, rwnych moliwoci i wysokiej efektywnoci gospodarowania. Narzdzia tej kontroli obejmuj dziaania mieszczce si w systemie prawnym. W praktyce wane jest poddanie spoecznej kontroli si konkurencji i ochrony interesw konsumenta oraz zapewnienie godziwego przychodu pracownikowi. Oglna wizja przyszego ustroju, krelona przez Clarka, obejmowaa funkcjonowanie szczeglnej instytucji dyktatora, ktry nie dyktuje, ktra powstanie spontanicznie i bdzie sterowa gospodark z przyzwolenia rad spoecznych, edukujc spoeczestwo dla dobra przyszych pokole bez naruszania praw ekonomicznych. Obserwacja i do aktywne uczestnictwo w polityce gospodarczej, zwaszcza z okresu obu wojen wiatowych, wielkiego kryzysu i prawie dwch dziesicioleci zimnej wojny, byy silnym bodcem do podjcia prby stworzenia fundamentw wasnego wykadu ekonomiki spoecznej. We wczeniejszych publikacjach, zebranych w 1936 pod znamiennym tytuem Wstp do ekonomiki spoecznej, a take ju w powojennej rozprawie Alternatywa zniewolenia (Alternative to Serfdom, 1948) i w zbiorze esejw Instytucje ekonomiczne i dobrobyt czowieka (Economic Institutions and Human Welfare, 1957), zrby i wytyczne dalszego rozwoju takiej dyscypliny naukowej przedstawi J.M. Clark z wielkim talentem i zaangaowaniem. Przytocz kilka jego tez i postulatw. Godna przypomnienia jest teza o wczeniu do tej nowej ekonomiki pojcia wartoci spoecznej, znacznie szerszego od marginalistycznie ujmowanej wartoci rynkowej. Wie si z tym postulat ekonomicznej odpowiedzialnoci, ktr trzeba wpasowa w etyk wielkiego biznesu. Z kolei psychologia behawioralna pomaga zrozumie zasady decyzji i wyboru zapewniajcego efektywno spoeczn, radykalnie odmienn od zwykej sumy efektywnoci jednostkowych. W paszczynie metodologicznej nowa ekonomika preferuje analiz dynamiki procesw spoeczno-gospodarczych, ktre nie prowadz do pewnej kompletnej i okrelonej statycznej rwnowagi. Lata wielkiego kryzysu i dowiadczenia gospodarki wojennej umocniy Clarka w przekonaniu, e w takich sytuacjach potrzebna jest nawet bardzo silna interwencja pastwa w podstawowe procesy produkcji i wymiany. Zwaszcza polityka antyinflacyjna i racjonowanie konsumpcji maj wyranie prospoeczny charakter. Clark zna ju podstawowe tezy doktryny Keynesa i odnosi si do nich pozytywnie, nie dostrzegajc niebezpieczestwa dla nurtu ekonomiki instytucjonalnej. Odrzuca alternatyw w postaci doktryny socjalistycznej, cenic
10 11

J.M. Clark, Studies in the Overhead Costs, University of Chicago Press, Chicago 1923, s. 1. J.M. Clark, Social Control of Business, University of Chicago Press, Chicago 1926, s. XIII.

17

wysoko amerykask matryc instytucjonaln, jako kodeks cnt ekonomicznych. Poniewa jednak jak pisa nie zbudowalimy jeszcze wielkiego spoeczestwa na poczonej bazie wolnoci i postpowej moralnoci spoecznej, przeto naley taki cel postawi i wytyczy do niego waciw drog. Zamiast niewidzialnej rki mechanizmu rynkowego, potrzebna jest zdolno spoecznej adaptacji w ramach polityki dobrobytu. Pragmatyzm nakazuje, aby zadanie ograniczy do ram systemu gospodarki mieszanej, w ktrym niezalene przedsibiorstwa (podmioty) posuguj si wybranymi narzdziami i metodami kolektywizmu i godziwej konkurencji. Nie trzeba odwoywa si i straszy komunizmem, poniewa wspczesny potencja wytwrczy, skierowany na dobrobyt ludzkoci, moe by tworzony i wykorzystywany bez podporzdkowania instytucji wolnoci jakiejkolwiek dyktaturze. Musimy teraz przyjrze si sytuacji, ktra zepchna w cie nie tylko spoeczn wersj ekonomiki instytucjonalnej w wydaniu J.M.Clarka, ale skazywaa na zapomnienie cay nurt amerykaskiego instytucjonalizmu. 1.3. Na uboczu wielkich zwrotw w powszechnej myli ekonomicznej W relatywnie krtkim okresie midzy I i II wojn wiatow ekonomika instytucjonalna zdobya w amerykaskiej myli ekonomicznej znaczce miejsce, jako doktryna krytyczna wobec ortodoksyjnego nurtu ekonomii neoklasycznej, nie stronica take od aktywnego udziau w polityce spoecznej i gospodarczej. Rozgos koncepcji goszonych przez mistrzw i pierwsz generacj instytucjonalistw wspieray skutecznie orodki naukowe, zasugujce na miano szk myli ekonomicznej. Znawcy problemu wymieniaj zwaszcza szkoy w: Chicago, Columbia, Wisconsin, Texas i Maryland, ktre pozyskay wielu zdolnych uczonych i politykw. Prnym orodkiem naukowo-badawczym sta si NBER, wiadczcy ogromn pomoc administracji pastwowej. W latach wielkiego kryzysu i II wojny wiatowej przedstawiciele ekonomiki instytucjonalnej zajmowali wane stanowiska w administracji prezydenta Roosevelta. Atrakcyjno programu zapewniaa spjno postawy krytycznej wobec praktyki z wykorzystaniem osigni nauk spoecznych i prawnych. Nic przeto dziwnego, e zaistniaa po wojnie szybka utrata zdobytych pozycji, redukcja i izolowanie si placwek dydaktycznych i badawczych oraz spadek publikacji, a wreszcie opinie analitykw i historykw, ogaszajcych marginalizacj i nawet kres ekonomiki instytucjonalnej wci nie maj zadawalajcego wytumaczenia12. Wrd przyczyn niejako wewntrznych, obciajcych elit ekonomiki instytucjonalnej, wskazuje si na osabienie wizi z burzliwie rozwijajcymi si doktrynami socjologicznymi i psychologicznymi. Pierwsza generacja instytucjonalistw zestarzaa si, w drugiej pojawiy si oznaki rnicowania si pogldw. Natomiast wyzwania wielkiego kryzysu byy mniejszym zaskoczeniem, chocia teoria cyklu koniunkturalnego, opracowana przez Mitchella i uprawiana przez NBER, musiaa by modyfikowana. Wybitny przedstawiciel instytucjonalizmu Rexford G. Tugwell (1891-1979), autor obszernej rozprawy pt. Dojrzao przemysu (Industry`s Coming of Age, 1927), zosta czonkiem trustu mzgw doradcw prezydenta, a potem bezporednim menederem programw interwencji pastwa w procesy gospodarcze. Dowid on moliwoci wykorzystania teorii instytucjonalnej w praktyce, a w eksperymentowaniu nawet amania inercji tradycyjnych instytucji spoecznych i gospodarczych. Najwicej argumentw wyjaniajcych przyczyny marginalizacji ekonomiki instytucjonalnej zgromadzili autorzy tezy o zewntrznej presji keynesizmu, ktry atakowa niezwykle skutecznie ca ortodoksj neoklasyczn. Historia zdobywania wysokiej pozycji keynesizmu w Stanach Zjednoczonych, ksztatowania si jego amerykaskiego nurtu i
12

Pogldy w tej materii przedstawiem w artykule: W. Stankiewicz, Okres marginalizacji ekonomiki instytucjonalnej, Wiek XXI. Zeszyty Naukowo-Teoretyczne PWSBiA, 2004 nr 1(11), s. 9-20.

18

gruntownej zmiany caej struktury amerykaskiej myli ekonomicznej, wskazuje wyranie na pocztkow podrzdno problemu miejsca i roli ekonomiki instytucjonalnej. Z dzisiejszej perspektywy warto zwrci uwag na trzy wane fakty przetrwania samego podejcia instytucjonalnego w ekonomii, odrodzenia si starego i rwnolegej ekspansji nowego nurtu ekonomiki instytucjonalnej, a zwaszcza pojawienia si tej doktryny w Europie i Azji. Mona zaryzykowa tez, e przetrwanie gwnej idei ogromnej roli instytucji w procesie ewolucji spoecznej i gospodarczej zawdziczamy trzem wybitnym uczonym, z ktrych pierwszy uznawany jest za mistrza szkoy z Texasu, a pozostali zasuyli na miano quasi-instytucjonalistw, a raczej autsajderw nie deklarujcych jednoznacznego przypisania do istniejcych struktur myli ekonomicznej. Przypomn pewne fakty dotyczce interesujcej nas kwestii. Przywdc szkoy z Texasu by Clarence Edwin Ayres (1891-1972), absolwent University of Chicago, filozof i ekonomista, ktry przez 30 lat (1930-68) by wykadowc na University of Texas w Austin, sprawiajc wadzom uczelni wiele kopotw ze wzgldu na goszone pogldy ideologiczne. W licznych publikacjach, zwaszcza w obszernej Teorii postpu ekonomicznego (The Theory of Economic Progress, 1944) i w rozprawie W kierunku rozumnego spoeczestwa (Toward a Reasonable Society, 1962), sugestywnie przedstawi swoj interpretacj ewolucji, w ktrej wspuczestnicz dwa rodzaje zachowa technologiczny i ceremonialny. Instytucje i cae wiaty techniki i gospodarki wypeniaj wielki system kultury, w ktrym ksztatuje si warto spoeczna i bardziej ograniczona warto cenowa. Ayres twierdzi, e zawsze wystpuje instytucjonalne opnienie (lag), bowiem na drodze postpu technologicznego opr stawiaj odziedziczone instytucje spoeczno-ekonomiczne. Inaczej ni Veblen, ktry przychyla si do pogldu o biernej roli instytucji spoecznych, i bliej koncepcji Commonsa, Ayres rozwija swoj koncepcj ewolucji w oglnym kierunku rozumnego i wysoce kreatywnego spoeczestwa. Wizj takiego spoeczestwa kreli na podstawie koniecznej integracji filozofii i ekonomii, etyki i dziaalnoci gospodarczej, w ktrej poczesne miejsce powinna zajmowa instytucja planowania spoecznego. Ostrzej ni Veblen, akceptujcy w znacznej mierze kulturalny i moralny relatywizm, usiowa Ayres identyfikowa wartoci moralne jako pochodne technologicznego continuum, tj. sumy ludzkich kwalifikacji i narzdzi. Opierajc si na takiej przesance, Ayres opowiada si za polityk preferujc postp techniczny i wysok produkcj. Ostre dyskusje i zacita walka z wadzami swojej uczelni nie pozwoliy zapomnie o istnieniu heterodoksyjnej myli instytucjonalnej. Do przetrwania ekonomiki instytucjonalnej przyczyni si w znacznym stopniu take Gunnar Karl Myrdal (1898-1987), przedstawiciel nie tylko liczcej si w nauce Szkoy szwedzkiej, ale take aktywny dziaacz Organizacji Narodw Zjednoczonych, laureat Nagrody Nobla (1974). Jury podkrelio nie tylko jego wkad do teorii pienidza i cyklu koniunkturalnego, ale take wnikliwo analizy wspzalenoci zjawisk gospodarczych, spoecznych i instytucjonalnych. Mona to przyj jako wany sygna przekroczenie przez ekonomik instytucjonaln barier amerykaskich, wejcie do krajw skandynawskich, Europy i do niezwykle aktualnej problematyki trzeciego wiata. Pierwszy etap kariery naukowej Myrdala zapowiada sukcesy akademickie. Jako profesor uniwersytetu w Sztokholmie mg rozwija badania teoretyczne, z ktrych powstaa ksika pt. Element polityczny w rozwoju teorii ekonomicznej (The Political Element in the Development of Economic Theory, 1930). Analizujc rozwj kolejnych doktryn ekonomicznych, podkrela wpyw macierzy instytucjonalnej, znaczenie warstwy normatywnej w ksztatowaniu systemw spoeczno-gospodarczych. Od lat 30-ych Myrdal staje si dziaaczem politycznym nie tylko w Szwecji, lecz take jako przedstawiciel ONZ w skali midzynarodowej. Mg zatem w praktyce opowiedzie si po stronie

19

dyskryminowanych warstw ludnoci w krajach rozwinitych, a zwaszcza gosi program wyjcia z bdnego koa zacofania krajw trzeciego wiata. Wiele spostrzee wynis Myrdal z bada problemw czarnej ludnoci w Stanach Zjednoczonych, na podstawie ktrych napisa rozpraw Dylemat amerykaski: problem murzyski a nowoczesna demokracja (An American Dilemma: The Negro Problem and Modern Democracy, 1944). Ogromne znaczenie kultury, tradycji oraz macierzy instytucjonalnej dla zrozumienia sytuacji i opracowania programu reform, znalazo na stronicach tego dziea znakomite potwierdzenie. Instytucjonalne podejcie dowiodo swej podnoci w okresie ogromnego zainteresowania losami krajw postkolonialnych. Oferta ekonomii ortodoksyjnej z jej programem leseferyzmu lub interwencji w stylu ekonomii keynesowskiej, w krtkim okresie zostaa odrzucona. Nie powiody si take prby wprowadzenia dowiadcze marksistowskiej ekonomii w jej radzieckim wydaniu. Kolejne ksiki Myrdala i jego publiczna dziaalno na arenie midzynarodowej, zdobyway szerokie uznanie. W trzytomowym dziele Dramat azjatycki. Badania nad ubstwem narodw (Asian Drama. An Iquiry into the Poverty of Nations, 1968) autor odrzuca modne sformalizowane modele i korzysta z analizy powiza instytucjonalnych. Zaleca i sam stosowa zasad holistyczn, a wic czenie bada historycznych z analiz procesw politycznych, odkrywaniem korzeni instytucji gospodarczych, rde spoecznego rozwarstwienia, powiza gaziowych gospodarek narodowych i wymiany midzynarodowej, a take uwikanie zjawisk demograficznych oraz trendy w polityce owiatowej i zdrowotnej. G.K. Myrdal, podobnie jak J.M. Clark, opowiada si za racjonaln interwencj pastwa w cay ukad spoeczno-gospodarczy, wspierajc koncepcj mikkiego planowania narodowego by moe take w skali globalnej. Zwaszcza kraje trzeciego wiata nie mog sobie pozwoli na luksus liberalizmu w stylu Zachodu i musz podj ryzyko przyspieszenia wzrostu i rozwoju, ale umiejtnie i niezwykle ostronie obchodzc si z odziedziczon macierz instytucjonaln. Wielkim autsajderem by John Kenneth Galbraith (1908-2006), ktrego wci nie udaje si bez przeszkd woy do jednej z szufladek w komodzie klasyfikacji wspczesnej myli ekonomicznej13. Nie ma jednak istotnych przeszkd z ocen jego zasugi dla przetrwania kryzysu w rozwoju starego instytucjonalizmu. Trzeba wspomnie, e Stowarzyszenie Ekonomiki Ewolucyjnej przyznao mu w 1976 r. wysoko cenion Nagrod Veblena-Commonsa. Caa dziaalno naukowa, polityczna i spoeczna Galbraitha zawiadcza o jego uznaniu dla podejcia instytucjonalnego w kreleniu ewolucji ludzkoci. Doktoryzowa si z ekonomiki rolnictwa, w latach II wojny wiatowej pracowa w aparacie kontroli cen, by doradc partii republikaskiej, w latach 1961-3 by ambasadorem w Indiach i do 1975 r. wykada na Harvardzie. Autor wielu cennych publikacji, w tym ksiek szeroko komentowanych na caym wiecie. Take w Polsce ukazao si kilka dobrych przekadw i rzetelnych analiz jego koncepcji. W naszych rozwaaniach musimy ograniczy si do jego pogldw bezporednio dotyczcych ekonomiki instytucjonalnej, a cilej jego doktryny ekonomiki ewolucyjnej. W roku 1952 ukazaa si rozprawa Galbraitha pt. Amerykaski kapitalizm: koncepcja siy przeciwwanej (American Capitalism: The Concept of Countervailing Power), w ktrej obok krytyki ekonomii ortodoksyjnej prezentuje wasne wyjanienie pewnego paradoksu, a mianowicie, e wprawdzie monopolizacja stanowi przeszkod w efektywnej alokacji zasobw, ale na pewnym etapie rodzi ona si przeciwwan sile wielkich korporacji. Dotychczasowy wzorzec konkurencji nie wyjania zjawiska powstawania przeciwwagi w
13

Godny polecenia jest zwizy artyku o podobiestwach i rnicach koncepcji Ayresa i Galbraitha, dajcy obraz ich wsplnego zainteresowania ekonomik instytucjonaln: L.E. HILL, Clarence Edwin Ayres and John Kenneth Galbraith: from instrumental institutionalismus to the new industrial state, International Journal of Social Economics, 1997, nr 10, s. 1094-1102.

20

postaci wzrostu silnych zwizkw zawodowych, potgi wielkiego detalisty i skutecznych instytucji pastwa i prawa. Oglny wniosek jest przeto optymistyczny chocia gospodarka jest naadowana si monopolow, to jej dziaanie rwnoway przeciwstawna sia (taka szczeglna niewidzialna rka), ktra ostatecznie prowadzi do spoecznego dobrobytu. Optymizm Galbraitha sabnie na stronach ksiki Spoeczestwo obfitoci (The Affluent Society, 1958). Dowodzi teraz, e wprawdzie w sektorze prywatnym alokacja zasobw jest w gruncie rzeczy efektywna, to podzia produktu globalnego midzy oba sektory takiej efektywnoci nie spenia. Wystpuje zjawisko pogoni za coraz wiksz produkcj, wspierane przez tzw. mdro obiegow (conventional wisdom), ucielenion w ekonomii ortodoksyjnej. W istocie mamy do czynienia z efektem zalenoci potrzeby s generowane przez proces ich zaspokojenia. Instytucja rodziny coraz bardziej dziaa w rodowisku podwaajcej jej wysze, spoeczne cele i potrzeby, tumaniona reklam i tkwica w zacofanym systemie wychowawczym. W podobnym duchu utrzymane s wypowiedzi Galbraitha stanowice tre ksiki pt. Nowe pastwo przemysowe (The New Industrial State, 1967). Wyranie z doktryny Veblena wyprowadzi swoje ujcie technostruktury, jako nowej instytucji spoecznej, powstaej na gruncie oddzielenia instytucji wasnoci od zarzdzania, rewolucji menederskiej i pojawienia si sprzecznoci w nadzorze wacicielskim wielkich korporacji. Potne korporacje produkcyjne sigaj po kontrol swoich rynkw i jeszcze szerzej, aby nawet ksztatowa postawy spoeczne tych, ktrym pozornie su. Ortodoksyjna teoria ekonomiczna gosi przeto mit akceptowanej sekwencji: suwerenny konsument cena rynkowa przedsibiorstwo maksymalizujce zysk. W zamian Galbraith proponuje zrewidowan sekwencj: wielka korporacja kontrola rynku postawy spoeczne. Trzeba wic zgodzi si z faktem, e take instytucja pastwa nie chroni prawa jednostki do swobodnej decyzji o kupowaniu, a przeciwnie zapewnia ochron prawa sprzedawcy do kierowania postawami konsumenta i nabywcy. Galbraith dowodzi, e wspczesny system przemysowy opiera si na cisej relacji dwch instytucji pastwa i technostruktury, przy czym pastwo jest po stronie technostruktury w jej deniu do ilociowego wzrostu produkcji bez liczenia si z jakoci ycia spoecznego. Nasuwa si oglny wniosek, e jeli taki system wchonie take proces wychowania, to ewolucja spoeczna potoczy si w niebezpiecznym kierunku. 1.4.Odrodzenie i prba integracji Zamykajc przegld dziejw narodzin, rozkwitu i marginalizacji amerykaskiej ekonomiki instytucjonalnej, trzeba krtko przypomnie kilka wydarze zwiastujcych jej odrodzenie, aby nastpnie przej do opisu ekspansji caego nurtu instytucjonalnego, zwaszcza nowej ekonomiki instytucjonalnej. Wykad akademicki, jego podstawowe treci, musz wszak by prezentowane rwnolegle, z odwoywaniem si do tych gazi, nurtw, a moe i szk. Dyskusja nad przyczynami marginalizacji, a nawet upadku starej ekonomiki instytucjonalnej wci przyciga uwag nie tylko historykw myli ekonomicznej. Zmieniaj si pogldy na przyczyny tego zjawiska, dziki m.in. dyskusjom na temat pojawienia si i ekspansji nowej ekonomiki instytucjonalnej. Ograniczam si do zrelacjonowania tylko kilku kwestii. Czoowe miejsce zajmuje wci pogld o decydujcym znaczeniu zwycistwa keynesizmu nad amerykaskim skadnikiem wspczesnego gwnego nurtu ekonomii. Mona nawet dopatrzy si prby rehabilitacji caej amerykaskiej myli ekonomicznej, ktra nie sprostaa wyzwaniom wielkiego kryzysu i przyja doktryn Keynesa prawie bezkrytycznie. W sprawie reakcji amerykaskiej ekonomiki instytucjonalnej na pojawienie

21

si keynesizmu w okresie midzy wojnami wiatowymi i a do lat 60-ych XX wieku pojawiy si nowe interesujce stwierdzenia14. Przede wszystkim podkrela si istotny wkad wybitnych twrcw ekonomiki instytucjonalnej, jak np. W. Mitchella i J.M. Clarka, ktrzy zasuyli si wielce dla zrozumienia zjawiska cyklu gospodarczego i kosztw spoecznych. Analizy zjawiska kryzysu i bezrobocia, wspieranie polityki Nowego adu i aktywny udzia w pracach administracji Roosevelta, wszystko to sprzyjao przyjaznemu powitaniu doktryny Keynesa w USA. Dobrym przykadem jest Alvin Harvey Hansen (1887-1975), ktry umiejtnie poczy keynesowski program penego zatrudnienia z instytucjonalnymi postulatami polityki bezpieczestwa socjalnego i reformami spoeczno-gospodarczymi. Kenesizm by take krytykowany przez instytucjonalistw za zbyt mechaniczne ujmowanie cyklu koniunkturalnego, a w sprawie robt i wydatkw publicznych amerykaskie dowiadczenie byo nawet bogatsze od brytyjskiego. Wymieniony w wykadzie R. Tugwell i wielu innych instytucjonalistw stao si dziaaczami wysokiej klasy, lansujc miae rozwizania, wcznie z wdraaniem zasad planowania gospodarczego w skali pastwa. Instytucjonalici okrelali keynesistw jako zwolennikw tradycji Ricarda i wspierali ich pogld na temat saboci mechanizmu rynkowego w rozwizywaniu kwestii spoecznych. Nie zgadzali si take z preferowaniem substytucji inwestycji prywatnych przez pastwowe, zalecajc szukanie bodcw zachcajcych kapita prywatny. Przyczyny zepchnicia starego instytucjonalizmu na margines powszechnej myli ekonomicznej po II wojnie wiatowej wynikay raczej ze zmienionej struktury main-stream economics i nurtw heterodoksji. W walce i konkurencji tych obozw instytucjonalizm w starym wydaniu przegrywa15. Sukcesy odnosili przedstawiciele ortodoksji, zwaszcza korzystajcy z formalnych narzdzi ekonometrycy, a liczce si rodowiska naukowe pogryy si w sporach wywoanych tzw. kontrrewolucj monetarn z jej synnym manifestem Miltona Friedmana, e realizm przesanek nie ma wikszego znaczenia, jeli pozwala zrozumie zjawiska. Znakomite Amerykaskie Towarzystwo Ekonomiczne zorganizowao w 1956 r. konferencj, ktra prawie odesaa star ekonomik instytucjonaln do lamusa historii. W najbardziej prestiowym czasopimie tego Towarzystwa American Economic Review prawie zniky artykuy zwizane z tradycj Veblena, Commonsa i Ayresa. Warto przypomnie fragmenty wystpie na wspomnianej konferencji, a zwaszcza polemik Kennetha Bouldinga (1910-1993) z obrocami oryginalnej ekonomiki instytucjonalnej, jakimi ogosili si Allan Gruchy i Clarence Ayres. Boulding poszukiwa syntezy doktryny neoklasycznej z keynesizmem, opartej na gruncie szeroko pojmowanej rwnowagi biologicznej, ekologicznej i spoecznej. Jego zdaniem, oprcz procesu wymiany istotn rol w organizacji spoeczestwa ogrywa przymus i proces integracji. Kreli wizj nowej dyscypliny ekonomiki ewolucyjnej. W swoim wystpieniu na konferencji okreli instytucjonalizm jako przede wszystkim ruch dysydencki, o charakterze sekciarskim, ktry jest nieuniknionym towarzyszem odszczepiecw16. Dodawa, e obecnie nie ma praktycznie nawet liczcej si w ekonomii grupy instytucjonalistw. agodzi nieco swj sd przypominajc, e herezje niekiedy staway si ortodoksj. Warto wspomnie, e Boulding wysoko ceni koncepcje Commonsa, godne wykorzystania w gwnym nurcie ekonomii. By

14

Por.: M. Rutherford, C. Tyler Des Roches, The Institutionalist Reaction to Keynesian Economics. (Internet) May 2006. 15 Interesujc obserwacje znajduj si w opracowaniu: R. R. Phillips, D. Kinnear, The Twentieth Century Trend of Institutionalism In Mainstream Economics Journals. (Internet materiay konferencji w University of Missouri 3-5 padziernika 2002 r. 16 K. Boulding, A New Look at Institutionalismus, American Economic Review, 1957, (May), s. 1.

22

to do wyrany sygna o podziale starej ekonomiki instytucjonalnej na dwa nurty veblenistw i zwolennikw Commonsa. Obrona doktryny instytucjonalnej, zawarta w wystpieniu na tej konferencji A. Gruchy`ego, bya jednoczenie ostrym atakiem na argumenty Bouldinga. To nie zwyka herezja mwi Gruchy ale caa teoria amerykaskiego systemu gospodarczego, w ktrej korzysta si z dorobku Marshalla, Keynesa i innych wybitnych twrcw ewolucyjnego podejcia w poznawaniu funkcjonowania systemu spoeczno-ekonomicznego. Taka teoria powinna lee u podstaw polityki gospodarczej. Z kolei Ayres eksponowa znaczenie dwch czynnikw w rozwoju spoeczno-gospodarczym, lansowanych w ramach ekonomiki instytucjonalnej. Pierwszy to decydujca rola instytucji w strukturze organizacyjnej, sterujcej alokacj zasobw. Drugi to poziom technologii, ktry okrela relatywn rzadko lub obfito zasobw. Po tym dramatycznym akcie przez okres prawie dziesiciu lat zwolennicy instytucjonalizmu podejmowali prby zjednoczenia wysiku, korzystajc z oglnej atmosfery powanych przegrupowa w wiecie ekonomii. Wydaje si, e do restytucji podejcia instytucjonalnego przyczynia si zwaszcza sytuacja w kocowych latach 60-ych ubiegego wieku, kiedy ortodoksyjna myl ekonomiczna kolejny raz nie moga poradzi z wyzwaniami w postaci stagflacji, rewolucji naukowo-technicznej i konfliktw w midzynarodowych stosunkach gospodarczych. Heterodoksji sprzyjay take spory midzy keynesistami i monetarystami oraz przedstawicielami szkoy neoaustriackiej. Nie bez znaczenia by take fakt osabienia ekonomii marksistowskiej. Kiedy w latach 1963-5 udao si z trudem zebra grup amerykaskich ekonomistw, wci jeszcze kierujcych si tradycj veblenowsk lub Commonsa, to dla ich scalenia w jednej organizacji wybrano kompromisowe okrelenie ekonomika ewolucyjna, aby nie wszczyna sporw wewntrznych, tak bliskich postawom dogmatycznym i doktrynerskim. W roku 1965 powstao Stowarzyszenie Ekonomiki Ewolucyjnej (Association for Evolutionary Economics AFEE), ktre ogosio si spadkobierc oryginalnej ekonomiki instytucjonalnej, stworzonej i rozwinitej przez Veblena, Commonsa i Mitchella. Od tego czasu w publikacjach pojawi si skrt OIE, ktrego pierwsz liter O mona tumaczy dwojako, jako original lub old. Dziaalno AFEE cechuje wysoki dynamizm i twrcze zastosowanie pluralizmu wobec pogldw swoich czonkw i uczestnikw zapraszanych na doroczne konferencje. Nawet pojawienie si maej rozamowej organizacji Stowarzyszenia Myli Instytucjonalnej (Association for Institutional Thought AFIT) nie przeszkodzio w realizacji gwnej misji AFEE. Ogromn rol w tym wzgldzie ogrywa od 1967 r. kwartalnik Journal of Economic Issues, preferujcy nie tylko tradycje Veblena-Commonsa, ale take goszczcy na swych amach wybitnych autorw hetero i ortodoksyjnych. W latach 80-ych zacza si prawdziwa ekspansja instytucjonalizmu w Europie i Azji. W czerwcu 1988 r. w Londynie zawizao si Europejskie Stowarzyszenie Ewolucyjnej Ekonomii Politycznej (European Association for Evolutionary Political Economy EAEPE), otwarte na wszystkie odamy instytucjonalizmu. W Niemczech zagadnieniami starej ekonomiki instytucjonalnej zajmuje si od 1989 r. specjalny Komitet Ekonomiki Ewolucyjnej. W tym kraju wrd prekursorw i mistrzw ekonomiki instytucjonalnej i ewolucyjnej wymienia si take europejskich J. Schumpetera, A. Hayeka, T. Malthusa i K. Marksa. W Europie uznaniem cieszy si Journal of Evolutionary Economics i Journal of Instututional and Theoretical Economics. Od 1996 r. w duchu naukowego pluralizmu dziaa Japoskie Stowarzyszenie Ekonomiki Ewolucyjnej (Japan Association for Evolutionary Economics JAFEE). Warto take zapamita, e w Rosji prowadzi si, publikuje i wykada w wielu uczelniach ekonomik instytucjonaln. Podn dziaalno w tej dziedzinie prowadz tam wyspecjalizowane instytuty i katedry w czoowych uniwersytetach.

23

Zalecana literatura 1. W. Stankiewicz, Ekonomika instytucjonalna. Narodziny i rozwj, Wyd. BBS, PWSBiA, Warszawa 2004. 2. T. Veblen, Teoria klasy prniaczej, PWN, Warszawa 1971. 3. G. M. Hodgson, The Evolution of Institutional Economics: Agency, Structure and Darvinism in American Institutionalism, Routledge, London 2004.

24

2. NOWA EKONOMIKA INSTYTUCJONALNA Dla zrealizowania tak oczywistego celu, jakim jest krtka prezentacja dziejw drugiego nurtu ekonomiki instytucjonalnej rozwijajcego si od niedawna rwnolegle do starego, okrelanego take mianem amerykaskiego lub oryginalnego instytucjonalizmu za konieczne uznaem: - wskazanie na okolicznoci, w ramach ktrych zrodzio si zapotrzebowanie na odrodzenie i inne ujcie podejcia instytucjonalnego, lepiej oddajcego procesy wspczesnego ustroju spoeczno-gospodarczego; - wyeksponowanie podstawowych podobiestw i rnic midzy starym i nowym instytucjonalizmem, a przede wszystkim okrelenie stosunku czoowych przedstawicieli nowego nurtu do ortodoksji neoklasycznej; - podporzdkowanie struktury wykadu kolejnej prezentacji dorobku najbardziej znanych i wpywowych twrcw nowej ekonomiki instytucjonalnej, naraajc si wiadomie na zarzut medalionizmu, ale take w przekonaniu, e mamy do czynienia z relatywnie krtk histori powstawania dynamicznej i nieokrzepej jeszcze dyscypliny we wspczesnej myli ekonomicznej. Formalny kalendarz informacji o pierwocinach, prekursorach i konkretach dotyczcych nowej ekonomiki instytucjonalnej (proponuj odtd uywa skrt NEI) jest daleki od precyzji i oparty na niepenej informacji. Proponuj poznawa ten nurt, posugujc si prostym rysunkiem 2.1., na ktrym atwo odnajdziemy granic midzy starym i nowym instytucjonalizmem, oznaczon lini typu kropka-kreska (- . - .).

25

Williamson Coase Smith Marks Schumpeter Darwin Commons Mitchell Ayres Galbraith J.M.Clark Hodgson North

Veblen

1776

1859

1867

1899

1912

1924

1937

1993

XIX

XX

Rysunek 2.1. Rozwj ekonomiki instytucjonalnej. W dostpnej literaturze przedmiotu znajdujemy zapis, e oglne, rodzajowe okrelenie NEI wprowadzi w 1971 r. Oliver Williamson w interesujcym artykule o tzw. integracji pionowej17. Od tego czasu nazwy tej uywaj coraz liczniejsi ekonomici, podzielajcy pogld, e instytucje maj istotne znaczenie i naley powici wiele uwagi relacjom midzy struktur instytucjonaln a zachowaniami gospodarczymi oraz, e same instytucje mona analizowa korzystajc z teorii ekonomicznej. Jak ju wiemy, stara ekonomika instytucjonalna skupia si wok wasnej organizacji i dysponowaa dobrym kwartalnikiem, otwartym take dla autorw dalekich od veblenizmu. Podejcie instytucjonalne zdobywa uznanie take poza Stanami Zjednoczonymi, ale prby scalenia tego nurtu opniay si. Za moment przeomowy przyjmuje si zorganizowanie w 1983 r. I Midzynarodowego Seminarium Nowej Ekonomiki Instytucjonalnej w Mettlach (RFN, Saara). Wyjtkowo reprezentatywne grono uczestnikw i bogaty materia zawarty w referatach i dyskusji, opublikowany w znanym i cenionym niemieckim czasopimie Zeitschrift fr die gesamte Staatswissenschaft, przyczyniy si do organizacyjnego scalenia wysiku badawczego. Midzynarodowe seminaria NEI odbywaj si corocznie, a wspomniane niemieckie czasopismo zmienio tytu na Journal of Institutional and Theoretical Economics (JITE), gdy tymczasem na University Saarland dziaa Center for the Study of the New Institutional Economics. We wrzeniu 1997 r. na konferencji w Washington University (w St. Louis) powoano do ycia Midzynarodowe Towarzystwo Nowej Ekonomiki Instytucjonalnej (International Society for New Institutional Economics ISNIE). W programie nowej organizacji deklarowano rozwijanie bada nad problemami kosztw transakcyjnych, procesem kontraktowania, zasadami teorii gier w polityce i ekonomii, normami prawnymi i kulturowymi, wszystko w ramach standardowych metod naukowych. W deklaracji zapowiadano wprawdzie krytyk abstrakcyjnych i statycznych modeli ekonomiki neoklasycznej, ale take przestrzegano przed atakiem frontalnym, jako zbdnym i niepodanym. Oznaczao to rwnie do wyran separacj od programu starej ekonomiki instytucjonalnej.
17

O. Williamson, The Vertical Integration of Production: Market Failure Considerations, American Economic Review, Papers and Proceedings, 1971, s. 112-123.

26

Do historykw i organizatorw ruchu instytucjonalnego naley szczegowa analiza niedawnych i aktualnych poczyna tak silnie zrnicowanych ideowo i geograficznie rodowisk. Warto pamita, e aktywnie dziaaj grupy znakomitych specjalistw opowiadajcych si za wyraniejszym oddzieleniem obszaru zainteresowa ekonomiki ewolucyjnej, tworzeniem odrbnych, ale nie izolowanych organizacji. Pojawia si specyfika narodowa, zwaszcza w myli ekonomicznej Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii i Rosji. Ze wzgldu na potrzeby tego wykadu zachodzi konieczno skupienia uwagi na tych koncepcjach, ktre wynikaj z najbardziej eksponowanej struktury problemowej, opartych na doktrynie goszonej przez uznane autorytety. Z obfitej literatury przedmiotowej, bogatych materiaw konferencji i artykuw dyskusyjnych odczytywane s i mniej lub bardziej trafnie wyrniane nastpujce problemy i pogldy. Przede wszystkim prbuje si stworzy dobre podstawy metodologiczne dla wasnego jzyka problemowego, pozwalajcego okreli tosamo NEI i jej miejsce w ukadzie nauk spoecznych. Konieczne jest przeto jasne zakrelenie granic i wizi z najbliszym otoczeniem, a wic star (czy te oryginaln lub tradycyjn) amerykask ekonomik instytucjonaln. Odtwarza si ciek wytyczon przez prekursorw i prowadzc do mistrzw (lub liderw) i uczniw, w susznym zamiarze tworzenia wasnej szkoy myli naukowej. Nic dziwnego, e na pierwszy ogie poszy takie pojcia i kategorie, jak tytuowa instytucja, a nastpnie pojcia hipotez i teorii skadajcych si na struktur NEI. Wielk wag przywizuje si do analizy relacji z neoklasycznym nurtem gwnym, ale nie stroni si take od wykazywania pokrewiestwa ze szkoami ekonomii heterodoksyjnej. W zwizku z powyszym przypominam jeszcze raz, e NEI naladuje w pewnym stopniu poczynania tych organizatorw starej ekonomiki instytucjonalnej, ktrzy dla dobra sprawy zgodzili si czsto uywa przymiotnika ewolucyjna, aby scala badania, zamiast w doktrynerskim stylu broni pojcia instytucjonalna. Niezwykle wysokie miejsce zaja problematyka zwizana z takimi instytucjami, jak XVIII wasno i wymiana, odwoujca si do teorii rynku i teorii przedsibiorstwa, uprawianych do intensywnie w starej amerykaskiej ekonomice instytucjonalnej. Zapotrzebowanie na nowe ujcia zrodzia praktyka wielkiego biznesu, dziaalno wielkich korporacji i silnych zwizkw zawodowych. Eksperyment realnego socjalizmu, procesy integracji zachodnioeuropejskiej i zdumiewajce sukcesy gospodarki japoskiej, dostarczay bogatego materiau do wnikliwych analiz i konfrontacji miaych hipotez z tradycyjnymi tezami. Rozprawy Williamsona i odkrycie oryginalnych koncepcji Coase`a, wywoay lawin sporw, z ktrych zrodzia si prawie samodzielna teoria kosztw transakcyjnych i teoria firmy (przedsibiorstwa), wzbogacajce istotnie nie tylko instytucjonalizm. W kadym nowym zbiorze problemw NEI musiaa zajmowa krytyczne lub akceptujce, a take adaptujce stanowisko wobec ju istniejcych pogldw. Wymagao to rwnie uwzgldnienia najnowszych zdobyczy psychologii spoecznej i socjologii, jak rwnie korzystania z arsenau narzdzi ekonometrii i teorii gier. Z oczywistych wzgldw wymagao to podkrelenia zarwno wiedzy czerpanej z otoczenia, jak i rzetelnej demonstracji wasnej koncepcji. Studiowanie publikacji podnych autorw nie zawsze prowadzi do wniosku o ich jednoznacznej zgodzie na udzia w konkretnej szkole lub grupie ekonomiki instytucjonalnej. Podobnie jak w starym instytucjonalizmie, rwnie tutaj mamy przykady oryginalnej twrczoci autsajderw. Z dyskusji wyoniy si take do wyrane ksztaty teorii pastwa i zwizanej z ni teorii wyboru publicznego. Wiele oczekiwa wie si z kolejnymi prbami opracowania spjnej teorii ewolucji struktury instytucjonalnej, ktra powinna nie tylko wyjania

27

historyczny proces rozwoju spoeczno-gospodarczego, ale take zawiera postulaty pod adresem wadzy pastwowej. Wybr sposobu prezentacji NEI obcia oczywicie wykadowc. Ze wzgldu na brak jednoznacznych wzorcw postanowiem ograniczy si do omwienia wkadu naukowego kilku jej wybitnych przedstawicieli. W odniesieniu do czterech mam niejako formalne potwierdzenie ich wielkoci. W 1991 r. Nagrod Nobla otrzyma Ronald Coase, w 1993 Douglas North, a w 2009 r. Elinor Ostrom i Oliver Williamson. Niezwykle aktywny Geoffrey Hodgson cieszy si wysokim uznaniem w krgach specjalistw najwyszej rangi. 2.1. Coase prekursor czy mistrz? Sawa i uznanie dorobku laureata Nagrody Nobla w 1991 r. wci jeszcze zdumiewaj wielu obserwatorw najnowszych dziejw myli ekonomicznej. Sam Ronald Harry Coase (ur. 1910 r.) pisa w autobiografii skromnie, e w jego yciu wielk rol odegray szczliwe przypadki i e w ogle czuwaa nad nim sia wysza. Syn skromnego telegrafisty i urzdniczki na poczcie w Londynie, do sabego zdrowia, z trudem zdobywa wyksztacenie. W wieku 11 lat ojciec zaprowadzi go na badanie do frenologa, modnego w tym czasie specjalisty badajcego zdolnoci czowieka na podstawie ksztatu czaszki. Coase wspomina oceny tego lekarza, sformuowane raczej na podstawie zachowa modego pacjenta, ni odczytane z ksztatu jego gowy. Oceny inteligencji byy wysokie, ale zawieray take zalecenia, aby Coase wicej wierzy w swoje moliwoci i znaczenie wspdziaania w pracy. Z opnieniem jednego roku dosta si do Kilburn Grammar School, typowej angielskiej szkoy dla dzieci od 11 roku ycia, przygotowujcej do egzaminw na studia. Coase wspomina, e szkoa daa mu powan wiedz, zwaszcza w zakresie geografii, historii i chemii, ale bdc dopuszczonym jesieni 1929 r. do egzaminw w London School of Economics, wybra kierunek handel (commerce). Pod wpywem prof. Arnolda Planta (18981978), ktry zafascynowa go wykadem o funkcjonowaniu gospodarki rynkowej, powici si nauce ekonomii. Znawcy kariery Coase`a wskazuj na inspiracje pozyskane przez niego pod wpywem lektury synnej rozprawy F. Knighta Ryzyko, niepewno i zysk (Risk, Uncertainty, and Profit, 1921), zaleconej przez samego Lionela Robbinsa. Jeszcze jako student, Coase pragn poznawa wiat realny, obserwujc zachowania ludzi w praktycznych dziaaniach i konfrontujc je z wiadomociami szkolnymi. Interesujce, e w takich analizach potrafi obej si bez uciekania si do metod wyszej matematyki. Mimo takiej postawy, ale doceniajc zarwno pamatorskie i jednoczenie nowatorskie podejcie do studiw, uczelnia docenia zdolnoci studenta i w 1931 r. zdoby on tytu bakaarza ekonomii. Za osignicia i postaw Coase otrzyma specjalne stypendium (Ernest Cassel Travelling Scholarship), dziki ktremu przez rok mg studiowa w Stanach Zjednoczonych struktur amerykaskiego przemysu, jego niezwyke powizania organizacyjne i rol wielkich korporacji. By to istotnie przypadek, ktry zdecydowa o jego yciu i karierze naukowej. Bezporednie wizyty w zakadach i zarzdach amerykaskich przedsibiorstw Coase skada z myl o analizie ich funkcjonowania, a take z kiekujc w jego umyle hipotez na temat roli sprawczej pewnego czynnika, dziki ktremu lub pod wpywem ktrego zrodzia si tak wana instytucja gospodarcza jak firma-przedsibiorstwo. W 1932 r. hipoteza o roli takiego czynnika, a mianowicie kosztw transakcyjnych w powstaniu instytucji przedsibiorstwa zostaa ju przedstawiona w wykadzie prowadzonym przez Coase`a w jego nowym miejscu pracy Dundee School of Economics and Commerce. To analiza materiaw zgromadzonych w okresie stypendium w USA i bogatych informacji w przedmiotowej literaturze, legy u podstaw artykuu pt. Istota firmy (The Nature of the Firm), ktry ukaza si dopiero w 1937 r. (Economica nr 4, s. 386-405). Znaczenie treci tej skromnej publikacji

28

odkryto bardzo pno. rodowisko ekonomistw byo wwczas zaangaowane w polityk wojujc z wielkim kryzysem, a gwni teoretycy podejmowali wyzwanie rzucone ortodoksji przez Keynesa. Na teori kosztw transakcyjnych i nowoczesne ujcie teorii przedsibiorstwa nie byo w tych latach odpowiedniego zapotrzebowania. Z perspektywy obecnego stanu wiedzy na temat osigni Coase`a odtwarza si jego sposb rozumowania prowadzcy do odkrycia znaczenia procesu powstawania przedsibiorstwa i roli kosztw transakcyjnych. Coase chcia po prostu zrozumie, dlaczego w systemie wolnej gospodarki robotnik dobrowolnie poddaje si wadzy przedsibiorcy lub agenta, zamiast sprzedawa bezporednio swoje produkty lub usugi nabywcom na rynku? Skierowao to uwag Coase`a na koszty funkcjonowania rynku, na specyficzne koszty odkrywania cen. Centralny agent, pracodawca i dyrektor firmy (zakadu, przedsibiorstwa) unika ponoszenia kosztw wielu negocjacji i szacowania (mierzenia) cen powstajcych w rozlicznych transakcjach. W ten sposb organizacja, nazywana firm-przedsibiorstwem, wypiera rynek, albo te pojawia si rynek czynnika wytwrczego, ktry wypiera rynek produktu. Z powstaniem i rozwojem przedsibiorstw wie si take nieodcznie kwestia wyboru rodzajw kontraktu midzy zainteresowanymi stronami. Rozwj caego tego procesu przynosi jednak wzrost kosztw dziaania firmy i tym samym wskazuje na granice jej ekspansji. O tych zagadnieniach bdzie traktowa oddzielny rozdzia naszego podrcznika. Z uczelni w Dundee przenis si Coase w 1934 r. na University of Liverpool, a w 1935 do London School of Economics, gdzie prowadzi wykad z ekonomiki sektora publicznego. W latach II wojny wiatowej pracowa w instytucjach pastwowych jako statystyk i analityk, a po wojnie wrci na macierzyst uczelni, ju jako wykadowca teorii ekonomii. Rwnoczenie zaangaowa si w konkretne badania nad systemem komunikacji radiowej i zwizanych z nim gazi przemysu. W 1946 r. ukaza si jego artyku pt. Kontrowersje kosztu kracowego (The Marginal Cost Controversy, Economics, vol. 13, s. 169-182), w ktrym krytykowa porednio koncepcj naturalnego monopolu i wskazywa na koszty ponoszone przez pastwo udzielajce firmom subsydia w celu utrzymania odpowiednich kosztw kracowych. Mona nazwa je kosztami administrowania warunkami tworzenia kosztw kracowych, w tym kosztw biurokracji. Natomiast w 1950 r. ukazaa si jego ksika pt. Brytyjskie radio studium monopolu (British Broadcasting: A Study of Monopoly), powicona przede wszystkim praktyce i zagadnieniom kosztw monopolu. Za przeom trzeba przede wszystkim uzna emigracj Coase`a w 1951 r. do Stanw Zjednoczonych. Mamy tu do czynienia z coraz czstszym zjawiskiem drenau mzgw, tj. przycigania do amerykaskich uczelni i orodkw badawczych wybitnych naukowcw zagranicznych. W ten wanie sposb kolejnym noblist zosta Amerykanin a nie Brytyjczyk. Pierwsze wykady Coase prowadzi na University of Buffalo (do 1958 r.), nastpnie od 1964 r. na University of Virginia, a wreszcie (1964 r. i do emerytury w 1979 r.) na University of Chicago. By wieloletnim (a do 1982 r.) redaktorem wysoko notowanego czasopisma Journal of Law and Economics, w ktrym jeszcze w 1959 r. opublikowa artyku analizujcy dziaalno Federalnej Komisji Komunikacji (The Federal Communications Commission), ktrej zadaniem bya m.in. dystrybucja czstotliwoci fal radiowych. Autor, korzystajc z wiedzy nabytej w Wielkiej Brytanii, opowiada si za wdroeniem zasady przetargw i kryterium najwyszej ceny oferenta. Niejako porednio zahaczy o kwesti prawa wasnoci uczestnikw przetargu, wynikajc z istniejcego racjonalnego lub nie systemu praw wasnoci. Tezy Coase`a nie przypady do gustu kilku ekonomistom i prawnikom z University of Chicago, a przeto zorganizowali oni dyskusj, ktra okazaa si kolejnym szczliwym wydarzeniem w jego karierze. Dyskutowana teza, wok ktrej wkrtce narasta zacznie ogromna literatura na temat tzw. teorematu Coase`a, dotyczya akceptowanego do powszechnie pogldu, goszonego przez A.C.Pigou, e w sytuacji konfliktu o wyrzdzon szkod cudzej wasnoci (np.

29

farmerowi przez hodowc byda), sdy maj opiera si na zasadzie penej rekompensaty wartoci szkody. Coase proponowa negocjacje stron, posuenie si systemem cen rynkowych i dobr delimitacj praw wasnoci obu stron. Dyskutanci reprezentowali czowk amerykaskich ekonomistw (byli tam m.in. M. Friedman, A. Director i G. Stigler). W tyglu wci trwajcej dyskusji wok teorematu Coase`a, okrelonego w literaturze jako teza, e: pocztkowa alokacja legalnych uprawnie nie ma znaczenia z punktu widzenia efektywnoci tak dugo, jak dugo mona je swobodnie wymienia, powstaway take nowe zagadnienia przycigajce uwag badaczy18. Takim zagadnieniem sta si problem kosztw spoecznych, uyty w tytule drugiego klasycznego artykuu Coase`a, opublikowanym w 1960 r. w Journal of Law and Economics (The Problem of Social Cost, vol. 3, s. 1-44). Paradoksem jest, e tak czsto spotykane pojcie koszt spoeczny nie miao dobrej definicji w latach poprzedzajcych publikacj wspomnianego artykuu. Wraz z narastajcym zainteresowaniem krytycznymi wypowiedziami Coase`a, zwaszcza na temat ortodoksyjnych twierdze A. C. Pigou, pojawiy si liczne propozycje trafniejszych okrele tego pojcia. Dodam, e i obecnie nawet w podrcznikach (gwnie z mikroekonomii i w wykadzie ekonomiki dobrobytu) nie ma w peni zgodnych definicji kosztu spoecznego. Ciekawe, e sam Coase w omawianym artykule nie stosuje prostej definicji kosztu spoecznego, ale po prostu daje okrelenie produktu spoecznego. Niejako usprawiedliwiajc si, pisa: Definicja produktu spoecznego jest kopotliwa, ale to nie znaczy, e wnioski wycignite z analizy na potrzeby polityki musz by koniecznie ze. Jednake podejcie odcigajce uwag od gwnych zagadnie zwizane jest z niebezpieczestwem i bez wtpienia moe sta si przyczyn pewnych bdw w panujcej doktrynie19. Coase mia na myli doktryn i koncepcj Pigou, w ktrych lansowano zasad penej kompensaty szkody wyrzdzonej przez dziaalno pewnego podmiotu innym uczestnikom ycia spoecznego. Odwoanie si do pojcia produktu prowadzi take prosto do pojcia kosztu, a istotne jest tylko rozrnienie przymiotnikw prywatny i spoeczny. Coase pisa, e produkt prywatny to warto kracowego nakadu, pochodzcego z okrelonej (particular) dziaalnoci biznesowej, podczas gdy produkt spoeczny jest mniejszy o spadek wartoci produkcji gdzie indziej, za ktry sprawca nie paci odszkodowania. Nie znajdujemy przeto sprzecznoci w licznych definicjach kosztu spoecznego, w ktrych powtarza si zapis traktujcy koszt spoeczny (Ks) jako sum kosztu prywatnego (Kp) i kosztu zewntrznego (Kz), a wic: Ks = Kp + Kz . Dyskusja na temat kosztu zewntrznego wie si z problematyk tzw. efektw zewntrznych (externalities), prezentowana szeroko w wykadzie mikroekonomii. Proponuj przyjrze si rysunkowi 2.2., dla uzmysowienia istoty powstawania kosztu spoecznego. Podmiot inicjujcy = FIRMA Podmiot inicjujcy = KONSUMENT

Podmiot dotknity = FIRMA

Podmiot dotknity = KONSUMENT

rdo: Ph. Hardwick i in., An Introduction to Modern Economics, 3 ed., Longman, London 1990, s. 200.
Por. W. Stankiewicz, Teoremat Coase`a pole wsppracy ekonomistw i prawnikw, Wiek XXI. Zeszyty Naukowo-Teoretyczne PWSBiA, 2004, nr 3(13), s. 25-38. 19 Na stronie 24 wspomnianego w tekcie artykuu.
18

30

Rys. 2.2. Efekty zewntrzne. Sprawc, inicjatorem efektu zewntrznego moe by pewien podmiot producent (FIRMA) lub konsument a odbiorc, poszkodowanym lub beneficjentem inny producent lub konsument. W wypowiedziach Coase`a po otrzymaniu Nagrody Nobla pojawiy si istotne wskazwki na temat powstania jego koncepcji kosztw transakcyjnych, genezy przedsibiorstw, teorii kontraktw i metodologicznych podstaw nowej ekonomiki instytucjonalnej. Autor zachowuje umiar w swoich ocenach i zawsze stara si wasne wywody podawa w formie dalekiej od uj formalnych. Myl, e Coase pozostanie jednoczenie prekursorem i mistrzem ekonomiki instytucjonalnej. 2.2. North nie tylko kliometria Kiedy w 1993 r. dwaj Amerykanie Robert William Fogel (ur. 1926) i Douglass Cecil North ( ur. 1920) otrzymali Nagrod Nobla za wkad do historii gospodarczej, rodowisko naukowe przyjo ten fakt z aprobat, bowiem akurat historia gospodarcza nie bya dotychczas zbyt propagowana, zwaszcza w atmosferze sukcesw przypisywanych ekonomii matematycznej. Natomiast pojawienie si przy tej okazji nazwy kliometria wrcz zaszokowaa wielu specjalistw, traktujcych histori jako nauk typowo deskryptywn, w ktrej wskaniki ilociowe su wycznie pewnym porwnaniom, a nie gbszym analizom procesw rozwoju spoeczno-gospodarczego. Jak wiemy, Klio bya jedn z muz antycznej Grecji, sprawujc opiek nad histori, a dodanie czonu -metria sygnalizowao przedmiot i metod badawcz, na wzr i podobiestwo zdobywajcej uznanie ekonometrii. Trzeba powiedzie, e w rodowisku historykw metody statystyczne stosowano do szeroko w historii spoecznej, odtwarzajc ze rde interesujce ilociowe wskaniki zjawisk gospodarczych. Zasug i wrcz prowokacj intelektualn obu laureatw byo posuenie si typowym modelem makroekonomicznym ze zbiorem rwna i ogranicze, pozwalajcych na kalkulacj moliwych przebiegw wielkich procesw wzrostu gospodarczego. Opisowe analizy roli, jak odegray w burzliwym rozwoju Stanw Zjednoczonych koleje elazne, uzupeni R.W. Fogel i jego uczniowie analiz kwantytatywn. Sprawdzi tez, czy istotnie transport kolejowy obniy znacznie realne koszty transportu i jakie byyby ewentualne skutki wyboru innych rozwiza technologicznych i innej strategii gospodarczej. Jego rozpraw pt. Drogi kolejowe i amerykaski wzrost gospodarczy (Railroads and American Economic Growth, 1964), w ktrej zakwestionowa powszechne przekonanie i twierdzenia historykw o wrcz decydujcym znaczeniu gwatownej rozbudowy sieci kolejowej, mona byo krytykowa jako pogld na miar herezji. Ze wzgldu na potrzeby tego wykadu musimy bliej przyjrze si twrczoci drugiego laureata, D.C. Northa, ktrego dorobek kwalifikuje go, moim zdaniem, nie tylko do wskiego grona kliometrykw, ale przede wszystkim do czowki rozwijajcej now ekonomik instytucjonaln. Z informacji zawartej w autobiografii, przedoonej jury Nagrody Nobla, lektury gwnych ksiek i licznych artykuw, rysuje si rnorodna i barwna dziaalno, ktra jednak ukadaa si w spjny ksztat poznawania sekularnego procesu ewolucji spoecznej, cigu przeksztace instytucji na drodze do coraz wyszej efektywnoci. Douglass C. North pochodzi z dobrze sytuowanej rodziny menedera brany ubezpieczeniowej, ktry zajmowa kierownicze stanowiska w placwkach dobrej firmy Metropolitan Life Insurance Company, dziaajcej w USA i Kanadzie. Atmosfera rodzinna pozwolia na rozwj licznych zainteresowa modego czowieka (m.in. fotografia, muzyka) i na zdobywanie kolejnych szczebli wyksztacenia. Kiedy przyszed czas wyboru wyszych studiw, trzeba byo zamiast znanego Harvardu wstpi na University of California w Berkeley, gdzie przeniosa si rodzina. W autobiografii D. North wspomina, e w tym okresie

31

przyczy si do liberalnie nastrojonych studentw i nawet sta si zaangaowanym marksist, pacyfist, zaniedbujcym si w nauce suchaczem. W czasie wojny krtko suy w marynarce handlowej, na statku obsugujcym take linie zaopatrujce front na Pacyfiku. Wci niepewny wyboru by zawodowym fotografem czy ekonomist wybra jednak ekonomi, powrci do Berkeley i zakoczy studia rozpraw na temat historii ubezpiecze na ycie w Stanach Zjednoczonych. Pniejsze zainteresowania, take po objciu profesury na University of Washington w Seattle (1957-1983) i nastpnie na Washington University w Saint Louis, uzupeniane konkretnymi badaniami w NBER i kilku naukowych instytutach, podporzdkowa ju wspomnianemu celowi zrozumie i wyjani proces przeksztace ustrojw, w ktrym tak istotn rol odgrywaj instytucje. Pojawiaj si coraz liczniejsze artykuy z dziedziny historii gospodarczej, powicone zagadnieniom lokalnego i regionalnego wzrostu gospodarczego. Autor poznaje wybitnych uczonych m.in. historyka Solomona Fabricanta (1906-1989) i ekonomist Simona Kuznetsa (1901-1985) ktrzy twrczo stosowali metody ilociowe w badaniach nad procesem wzrostu gospodarczego. North pisa, e w tym okresie zainteresowa si take koncepcj ewolucji spoeczno-gospodarczej w ujciu J. Schumpetera, a take dyskusjami w rodowisku socjologw. Niezwykle silny impuls nadany zosta przez prne Towarzystwo Historii Gospodarczej (Economic History Association), ktre zorganizowao konferencj i przedstawio program bada nad histori wzrostu gospodarczego USA, oparty na metodach ilociowych. Przed kliometri otwarte zostay szeroko bramy do oryginalnych bada i zdobywania kariery akademickiej. Przez prawie dziesi lat North gromadzi, przetwarza i pisa swoje wielkie dzieo Wzrost gospodarczy Stanw Zjednoczonych od 1790 do 1860 roku (The Economic Growth of the United States from 1790 to 1860), opublikowane w 1961 r. Autor od tego czasu mg ju z penym przekonaniem propagowa haso: Historia ma ogromne znaczenie!, majc na myli zwaszcza badanie sekularnych trendw wzrostu i rozwoju spoecznego i gospodarczego. North w kocu lat 60-ych przerzuci si dodatkowo na badania historii gospodarczej Europy, w efekcie ktrych powstay we wspautorstwie dwie powane monografie: Zmiany instytucjonalne i amerykaski wzrost gospodarczy (Institutional Change and American Economic Growth wspautor L. Davis) i Wzrost wiata Zachodniego: nowa historia gospodarcza (The Rise of the Western World wspautor R. Thomas). Kliometria dowioda podnoci nowych, ilociowych metod analizy i jednoczenie pozwolia opisa i wyjani przyczyny zmian i rozwoju na gruncie instytucjonalnym. Nie zrywajc z tradycj neoklasyczn, ale z wyranym podkreleniem roli idei, postaw, wzorcw zachowa i rde ich powstawania, North i jego zwolennicy dowiedli kilku wanych prawd. Przede wszystkim pokazali drog rozwoju i wpywu przeksztacajcych si instytucji, ktra w dugim okresie zapewnia albo wzrost gospodarczy, albo prowadzi regiony i kraje do trwaej stagnacji. Po drugie, w tej analizie North wyodrbni jeszcze ogromne znaczenie ewolucji instytucji pastwa, ktre w pewnych okolicznociach moe deformowa ca struktur (macierz) instytucjonaln i hamowa rozwj spoeczny i wzrost gospodarczy. W kilku publikacjach i wreszcie w znakomitym dziele pt. Instytucje, zmiany instytucjonalne i dziaalno gospodarcza (Institutions, Institutional Change and Economic Performance, 1990), North dowid, e jest godny miana wsptwrcy nowej ekonomiki instytucjonalnej. Musimy pamita, e historia gospodarcza zasilaa i zawsze bdzie zasila nauki ekonomiczne i e jej metody badawcze, w tym modelowe, ilociowe i sformalizowane, maj szerokie zastosowanie w obu dziedzinach nauki. W przypadku ekonomiki instytucjonalnej wyranie wida take sprzenia zwrotne teoria instytucji i proces ich przeksztace, teoria i praktyka procesu kontraktowania i wpywu kosztw transakcji na podejmowanie decyzji gospodarczych i organizacji dziaa zbiorowych na tych obszarach wsppraca i wymiana dowiadcze specjalistw obu dziedzin jest konieczna. Sam North

32

skupi si take na problemach okrelanych jako ekonomia polityczna, ale w znaczeniu budowy modeli pozwalajcych analizowa powizania instytucji gospodarczych z instytucjami politycznymi. Trzeba oczywicie doda, e jako historyk North pragnie przyczyni si do pogbienia oglnej teorii rozwoju spoeczno-gospodarczego. Jako wany krok w tym kierunku uzna badania nad zrozumieniem procesu dynamicznych zmian ekonomicznych, ktre s istotn przesank i punktem wyjcia do doskonalenia funkcjonowania ustroju. North twierdzi, e wspczesna nauka ekonomiczna oferuje teori rozwoju opart na modelach statycznych, ktre przykadowo nie potrafi wyjani procesu transformacji systemu realnego socjalizmu. Przemiana ustrojowa (economic change) jest pisze North rezultatem trzech zmian w: 1) liczebnoci i jakoci istot ludzkich; 2) zasobach wiedzy, zwaszcza uywanej do panowania nad przyrod; 3) macierzy instytucjonalnej, ktra okrela motywacyjn struktur spoeczestwa. Udan prb syntezy oglnej teorii procesu rozwoju spoeczno-gospodarczego, jest ksika Northa pt. Rozumienie procesu zmiany ekonomicznej (Understanding the Process of Economic Change, 2005). Nie zrywajc wizi z gwnym, neoklasycznym nurtem ekonomii, North kwestionuje jego ahistoryzm i tez o doskonaej racjonalnoci czowieka, a na wysokim miejscu stawia ide, jako produkt ludzkiej myli, a wic i przekonania (beliefs), pozwalajce dziaa w warunkach niepewnoci, generowanej przez natur i spoeczestwo. Takim produktem s take instytucje, jako efekty wspdziaania kultury i praktyki technicznogospodarczej, odziedziczone i przekazywane nowym pokoleniom. North nie odrzuca neoklasycznego ujcia efektywnoci ekonomicznej, zwaszcza w procesach alokacji zasobw, ale podkrela znaczenie struktury instytucjonalnej w ksztatowaniu nowych wzorcw zachowa, tak gboko zmieniajcych sekularne trendy rozwoju. W ten sposb ludzko dokonuje wyboru instytucji lepiej sprzyjajcych rozwojowi spoeczno-gospodarczemu, a zwaszcza tworzeniu porzdku w relacjach czowieka ze rodowiskiem. Zawsze wystpuje zaleno od przebytej drogi i funkcjonowanie na pewnej ciece rozwoju (pathdependence). North dodaje, e realnie istniej tylko systemy mieszane powizania czynnikw racjonalnych i nieracjonalnych. Schemat relacji midzy przekonaniami (postawami) a instytucjami zosta przez Northa opisany i omwiony prosto. Oto zmiana w realnie postrzeganej rzeczywistoci i zmiana w przekonaniach (postawach spoecznych) pozytywna i normatywna, znajduj si w relacji typowej dla sprzenia zwrotnego. Natomiast zmiany postaw rodz efektywno adaptacyjn i powoduj zmian instytucjonaln, ktra steruje dziaaniem wywoujcym zmian w postrzeganej rzeczywistoci. Tak zamyka si ruch okrny procesu przemian ustrojowych. atwo take dowie, e zmiany w instytucjach ekonomicznych musz otrzymywa wsparcie ze strony instytucji politycznych. Analiza historyczno-instytucjonalna, ktr przeprowadzi North nad procesem transformacji gospodarki postsocjalistycznej, opieraa si na odrzuceniu marksizmu i jego materializmu historycznego. Pocztkiem tworzenia systemu realnego socjalizmu bya ideologia marksistowsko-leninowska, a potem by ju cay cig kreacji instytucji majcych suy budowie socjalizmu, wci zakcany przez siy zewntrzne. Osabienie tempa wzrostu gospodarczego przyszo wraz z ogromnymi kosztami transakcji i niewydolnoci matrycy instytucjonalnej. Krach systemu by pierwszym w dziejach przykadem cakowitej klski wielkiego mocarstwa bez udziau interwencji zewntrznej. Sukces Zachodu pisa North wynika w znacznej mierze z tego, e w jego strukturze instytucjonalnej waniejsz rol odgryway normy nieformalne ni reguy formalne, co zostao wmontowane i utrwalone w ramach ustroju politycznego. Na zakoczenie wspomn jeszcze o trzech zych nawykach (ways skonnociach), ktre zawsze byy, s i bd towarzyszy naszemu rozumieniu procesu spoecznego. Pierwszy

33

to ten, e nigdy w peni nie zrozumiemy rzeczywistoci, poniewa teorie, przekonania i modele s bardzo niedoskonae, zbyt uproszczone i statyczne. Czasem mog by nawet cakowicie ze. Drugi nawyk dotyczy systemw przekona (beliefs). W sytuacji czystej niepewnoci nie mona oceni wartoci przekona wyrastajcych z religii, eleganckich modeli lub bardzo zoonych i sugestywnych koncepcji. Wreszcie trzeci nawyk wie si z upartym stosowaniem narzdzi kierowania i zarzdzania naszym otoczeniem, ktre s bardzo zuyte i stpione. Do szybkiego wprowadzenia zmian potrzebne s formalne reguy, natomiast usuwanie przeszkd nieformalnych wymaga dugiego czasu. W zwizku z ostatni tez warto zwrci uwag na ocen roli prywatyzacji w procesie transformacji gospodarki postsocjalistycznej, jak w omawianej ksice da North. Przede wszystkim nie uzna on prywatyzacji za panaceum na wszystkie trudnoci powrotu do gospodarki rynkowej. Na podstawie analizy dziejw gospodarczych Europy, obu Ameryk, Rosji i Chin, mona dowie ogromnego zrnicowania roli macierzy instytucjonalnej w tych regionach i prywatnej wasnoci w funkcjonowaniu spoeczestwa. Macierz instytucjonalna dziedziczona przez Stany Zjednoczone od brytyjskiej macierzy nie moga by przejta przez kraje Ameryki aciskiej. Rosja boryka si z prywatyzacj, zagubiona midzy tradycyjn matryc, a ofert krajw kapitalistycznych. W Chinach pastwo modernizuje ukad spoeczny i gospodarczy, korzystajc z oryginalnych wzorcw i ca prywatyzacj umieszczajc w ramach ostro zarysowanego systemu politycznego. North uoglnia te zagadnienia, goszc tez o niezwykle trudnych drogach przechodzenia ludzkoci od wymiany personalnej do powszechnej wymiany impersonalnej, anonimowej i zawsze dokonywanej w warunkach niepewnoci, wymagajcej istnienia pastwa i elastycznego prawa. 2.3. Williamson teoria kosztw transakcyjnych Do niezwykle podnych i szeroko znanych przedstawicieli nowej ekonomiki instytucjonalnej naley Oliver Eaton Williamson (ur. 1932), ktry przeszed prost drog do sukcesu dziki trzymaniu si w zasadzie jednego problemu badawczego, nazwanego przez niego samego obsesj. Tym problemem bya specyfika organizacji gospodarczych wewntrz systemu rynkw i hierarchii tworzcej ukad niezwykle rnorodnych przedsibiorstw, jak rwnie midzy tymi dwoma systemami. Do tych bada konieczna bya oryginalna analiza procesu kontraktowania, zwaszcza standardowych i niestandardowych form zawierania i realizacji kontraktw. Podejcie instytucjonalne okazao si niezwykle poyteczne. Wysze studia ekonomiczne w Stanford University przyniosy Williamsonowi tytu magistra w 1960 r., a na Carnegie-Mellon University stopie doktora w 1963 r. Przez dwa lata peni obowizki adiunkta na University of California Berkeley, a w latach 1965-76 by profesorem na University of Pennsylvania. Krtko by zatrudniony w wydziale antymonopolowym Departamentu Sprawiedliwoci USA. Dziaa w instytucjach naukowych i spoecznych, by czsto zapraszany do wygaszania wykadw w uczelniach zagranicznych i publikowa wiele artykuw, zabierajc gos w aktualnych dyskusjach na temat wielkich korporacji. Jak sam pisa, za swoich mistrzw lub inspiratorw uznaje czterech uczonych. Pierwszy Kenneth Arrow, nauczy go szacunku do informacji i ostronoci, albo nawet nieufnoci wobec dzie uznawanych za ortodoksyjne. Drugi Alfred D. Chandler, przekona o znaczeniu innowacji organizacyjnych, jako zjawiska niezwykle wanego dla zrozumienia specyfiki amerykaskiego przemysu, a ktremu powicono tak mao uwagi. Z kolei Ronald Coase przekona go do twierdzenia, e koszty transakcyjne trzeba uzna za problem centralny w badaniach organizacji gospodarczych, a same badania naley prowadzi stosujc podejcie instytucjonalne. Wreszcie czwarty Herbert Simon, utwierdzi go w przekonaniu, e zaoenia behawioralne maj istotne znaczenie i nie powinny przeszkadza w przekraczaniu granic uprawianych dyscyplin. Wane dla swojej dziaalnoci byy take

34

konkretne dowiadczenia w tworzeniu reformatorskich rozwiza w amerykaskiej polityce spoecznej i gospodarczej, zwaszcza dotyczcej skutkw fuzji wielkich korporacji. W latach 60-ych sfera dla bada nad organizacj i funkcjonowaniem wielkich firm bya niezwykle sprzyjajca i przedmiotem dyskusji byy czsto koncepcje Coase`a i Northa. Pierwsze publikacje Williamsona atakoway porednio tezy gwnego nurtu myli ekonomicznej, ortodoksji, wedug ktrej presja konkurencji eliminuje przedsibiorstwa, ktrych menederowie le wykorzystuj powierzony im przez waciciela potencja produkcyjny. W artykuach z lat 1962-67 Williamson sygnalizuje tez i nastpnie przedstawia rozszerzon wersj twierdzenia, e menederowie, dziki podporzdkowaniu sobie licznych pracownikw, preferuj wzrost rozmiarw przedsibiorstwa kosztem jego efektywnoci. Autor zarzuca tradycyjnym ujciom brak hipotezy lub modelu umoliwiajcego ocen rzeczywistych zachowa przedsibiorstwa i jego menederw. Lekcewaono analiz operacji wewntrznych w przedsibiorstwie, ograniczajc si do analizy relacji koszt-efekt. Konieczny jest raczej probabilistyczny model przedsibiorstwa, w ktrym zarzdzajcy preferuj nieefektywne metody inwestowania pienidzy, ale utrzymuj dodatni poziom zyskownoci. W podobnym kierunku snu Williamson rozwaania w artykule powiconym optymalnym granicom przedsibiorstwa20. Prezentowany matematyczny model przedsibiorstwa zakada istnienie wewntrznej hierarchii, na czele ktrej stoi wszechmocny zarzd (executive) i zaufana administracja przekazujca polecenia niszym szczeblom hierarchii. Temu procesowi towarzyszy trwaa tendencja do utraty zdolnoci przystosowania si (compliance) do polece, przekazywanych coraz mniej precyzyjnie. Nastpuje kumulacja tych strat i kosztw utraconej kontroli, albo kosztw jej utrzymania. Interesy wasne technokratw, dodatkowe koszty informacji niezbdnej do eliminacji kosztw oportunistycznych zachowa, wszystko razem stawia zapory powikszaniu rozmiarw firmy. Tego typu koszty towarzysz zwykle przejciom fuzjom wielkich korporacji, a ich kalkulacja powinna by znana organom pastwa chronicym woln konkurencj. Liczne publikacje Williamsona podejmuj istotne zagadnienie niepowodze (failures) organizacyjnych, niejako symetrycznie usytuowane wzgldem wczeniej analizowanych niepowodze rynkowych. Najpeniej problemy te uj autor w ksice Rynki i hierarchie, wskazujc zarwno na wpyw niedoskonaych rynkw na powstawanie przedsibiorstw i pozarynkowych ukadw hierarchicznych, jak rwnie niedostatki organizacji tych ostatnich21. Williamson zdawa sobie spraw z istnienia rnych pozarynkowych podmiotw gospodarczych, jak np. alianse i sieci, ale koncentrowa si na obiektywnych sabociach samej wieloszczeblowej organizacji zarzdzania firm. Wprawdzie takie organizacje zmniejszay koszty transakcyjne, ale same nie funkcjonoway gadko, zwaszcza gdy rozrastay si w swoich strukturach. Wanie wprowadzanie rnych rozwiza organizacyjnych oddziaw, wydziaw, filii itp. byo wiadectwem nieporadnoci ukadw pozarynkowych i koniecznoci prowadzenia cigych analiz i podejmowania decyzji organizacyjnych. Powanym zwieczeniem osigni naukowych Williamsona staa si obszerna rozprawa pt. Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Firmy, rynki, relacje kontraktowe (The Economic Institutions of Capitalism: Firms, Markets, Relational Contracting), opublikowana w 1985 r. (polski przekad w 1998 r.). Autor traktowa to dzieo przede wszystkim jako wykad z teorii kosztw transakcyjnych, ale wiele rozwaa pozwala nam mwi o powanym wkadzie do nowej ekonomiki instytucjonalnej. Chodzi o rozbudow takich jej dziaw, jak podstawy metodologiczne (np. oryginalna koncepcja czowieka kontraktujcego),
20

O. Williamson, Hierarchical Control and Optimum Firm Size, Journal of Political Economy, 1967, April, s. 123-138. 21 O. Williamson, Markets and Hierarchies: Analysis and Antitrust Implications: A Study in the Economics of Internal Organization, Free Press, New York 1975.

35

teoria kontraktw na miar prawie samodzielnej dyscypliny naukowej, teoria zobowiza i wielostronna analiza organizacji pracy. Ogromny materia analityczny i szereg wanych uoglnie dotyczy funkcjonowania wspczesnych korporacji, w tym rwnie ich praktyk monopolistycznych. W roku 1996 ukazaa si obszerna ksika zamykajca w pewien sposb trylogi doktryny Williamsona. Do wspomnianych wyej dwch Rynki i hierarchie (1975) i Ekonomiczne instytucje kapitalizmu (1985) doczya obszerna pozycja pt. Mechanizmy zarzdzania (The Mechanisms of Governance), przyjta przez rodowisko z duym zainteresowaniem, take jako wybitne osignicie nowej ekonomiki instytucjonalnej, obiekt yczliwej krytyki ze strony veblenistw i wkad do teorii wielkich korporacji. Podam kilka tez prezentowanych w tym dziele, aby zachci do poznania w dalszym wykadzie treci teorii kosztw transakcyjnych. To wanie teoria i praktyka kosztw transakcyjnych jest centralnym punktem rozwaa Williamsona w tej monografii. Znamienne jest przesunicie ciaru analizy w stosunku do tradycyjnie przyjmowanego przez szko neoklasyczn. Pamitajc, e zysk jest rnic midzy przychodem i kosztem (Z = P K), neoklasycy przyjmowali zasad maksymalizacji zysku przez tak dziaalno firm, jak fuzje i przejcia. Natomiast Williamson kadzie nacisk na redukcj kosztw, zwaszcza kosztw transakcyjnych, stanowicych gwatownie rosncy skadnik cakowitych kosztw przedsibiorstwa. Drog do obnienia tych kosztw toruj oryginalne koncepcje Williamsona na temat roli specyficznych aktyww angaowanych w kontraktach, zobowiza kredytowych i zwaszcza struktur zarzdzania, kierowania, nadzoru i sprawowania wadzy, a wic dziaa wchodzcych w angielskie pojcie governance. W tych rozwaaniach siga Williamson po takie twierdzenia, jak ograniczona racjonalno i oportunizm uczestnikw transakcji oraz po przykady wpadania w ptl zalenoci, przypominajc z tradycj posiadania zakadnikw (hostage model), a nawet niewolnikw. Williamson snuje rozwaania sigajce licznych dyscyplin, w tym nauki o organizacji, przedsibiorstwie, finansw korporacji, prawa antymonopolowego i midzynarodowych stosunkw politycznych i ekonomicznych. Recenzenci z obozu starej ekonomiki instytucjonalnej (np. W. M. Dugger), wypominaj pominicie wkadu znanego ju nam Johna R. Commonsa i przede wszystkim zlekcewaenie lub spycenie analizy problemw spoecznych. Za istotne osignicie uwaa si jednak pogbion analiz funkcjonowania struktur wielkich korporacji, groby integracji wielkich korporacji ze strukturami pastwa i nawet tworzenie si szczeglnego typu pastwa-korporacji o ponadnarodowym charakterze. Williamson naley do najbardziej podnych przedstawicieli nowej ekonomiki instytucjonalnej, przy czym wachlarz jego zainteresowa obejmuje wiele zagadnie zwizanych z histori myli ekonomicznej, a zwaszcza rdami inspiracji podejcia instytucjonalnego. Trzyma si pogldu, e stopie usamodzielnienia si nowej ekonomiki instytucjonalnej, argumentacji na rzecz wyranej identyfikacji, jest powany, ale jest jeszcze wiele do zrobienia. Zdaniem wielu uczonych jest powanym kandydatem do Nagrody Nobla. 2.4. Elinor Ostrom zarzdzanie wsplnotowe Werdykt jury przyznajcy pierwszy raz Nagrod Nobla w dziedzinie ekonomii kobiecie Elinor Ostrom (ur. 1933) przyjto z ogromnym zainteresowaniem22. Mimo prb tumaczenia tej decyzji mod na feminizm i niezbyt jasnym poczeniem dorobku naukowego Laureatki z szerzej znanym w rodowisku ekonomiki instytucjonalnej O. Williamsonem, w
W. Stankiewicz, Instytucjonalizm w zarzdzaniu: Noblici z ekonomii w roku 2009, Ekonomista 2010, nr 4, s. 573-588.
22

36

najnowszych analizach i dyskusjach Elinora Ostrom cieszy si wysokim szacunkiem. W naszym wykadzie moemy tylko krtko wskaza na te obszary jej koncepcji, ktre wzbogacaj wspczesn doktryn instytucjonalizmu. Do pracy naukowej Ostrom startowaa jako absolwentka University of California, specjalizujca si w naukach politycznych. Od roku 1965 jest zwizana z Indiana University (Bloomington), kieruje Katedr Nauk Politycznych i czy skutecznie dydaktyk z badaniami naukowymi. Wsplnie z mem i przede wszystkim z prnie dziaajcym zespoem modych uczonych, organizacyjnie okrelonym jako Warsztaty (Workshop in Political Theory and Public Policy), potrafia scali wysiek intelektualny politykw, ekologw i ekonomistw, korzystajc z metodologii instytucjonalizmu. Wydaje si, e mamy tu do czynienia rwnie z kontynuacj amerykaskiego pragmatyzmu (nawet instrumentalizmu!), bowiem kolejne warsztaty zajmuj si przetwarzaniem informacji zgromadzonej przez ekspedycje naukowe w obszarach ostrej konfrontacji midzy rodowiskiem naturalnym a potrzebami wzrostu gospodarczego. Uczestniczc bezporednio w badaniach terenowych w Ameryce aciskiej, Afryce i Nepalu, skupiajcych uwag na organizacji i efektach wielkich programw regulacji stosunkw wodnych, ochrony rodowiska przed zanieczyszczaniem, tworzya jednoczenie zrby Szkoy Bloomington, ktrej jest ju mistrzem. Stosuje si tam metod oryginalnej analizy czenia podej formalnych, bada terenowych i eksperymentw polityki w celu penetracji realiw spoecznych, a nie dla zachowania chodnego dystansu i uycia znanych formalnych technik badawczych. W ten sposb dociera si do pokadw historycznych i uoglnie w wielkim procesie zarzdzania (governing). Tutaj zeszy si pola twrczoci Williamsona i Ostrom. Przypomn, e uzasadnienie przyznania nagrody tym uczonym brzmiao: za analiz zarzdzania ekonomicznego dla obu laureatw, a nastpnie oddzielnie: dla Ostrom zwaszcza wsplnotowego, a dla Williamsona zwaszcza pogranicza firmy. Zagadnienie jest zwizane z okreleniem pojcia zarzdzania ekonomicznego, jako procesu organizowania kooperacji si i rodkw. Dowiadczenia w tej dziedzinie, zdobywane od czasw prehistorycznych i wykorzystywane przez ludy uznawane za wrcz pierwotne, byy i nadal s lekcewaone. Znamy ju przykady wdraania zdobyczy technologii w pozornie szlachetnym celu podniesienia wydajnoci systemw irygacyjnych istniejcych od tysicleci. Ostrom i jej uczniowie wskazuj na brak naleytego uzasadnienia i nieefektywno inwestycji, ktre budujc wielkie systemy regulowania nawadniania, korzystajc ze zdobyczy informatyki i monitoringu, zawodz w praktyce, rozbijajc tradycje, zwyczaje, prawo i struktury zarzdzania rnych wsplnot spoecznych. W roku 1990 ukazaa si monografia E. Ostrom pt. Zarzdzanie wsplnotowe: ewolucja instytucji dziaania kolektywnego (Governing the Commons. The Evolution of Institutions for Collective Action), prowokujca do dyskusji nad rozpowszechnionym pogldem, e we wsplnotach nieposiadajcych instytucji prawa wasnoci nastpuje coraz szybszy proces marnotrawienia zasobw naturalnych. To sprawia, e woanie o takie prawo, ograniczajce wolno jednostki ludzkiej, goszone jest w imi redukcji strat dla caej ludzkoci. Zatem to nie samorzdy lecz pastwo gwarantuje rozwizanie tego problemu. Ostrom krytykuje takie kategoryczne twierdzenie. Za punkt wyjcia warto przyj kategori zasb wsplnej wasnoci (w literaturze przedmiotu skrt CPR Common Property Resource), ktra wymaga jednak od analitykw wielkiej ostronoci, aby nie utosamia zasobw z ukadem wasnoci. Warto pamita, e takie podejcie znajdujemy w naszej praktyce kontaktowania si ekonomistw z prawnikami. Instytucja wasnoci to nie to samo co prawo wasnoci. Z tych wzgldw zaleca si korzysta z pojcia pula (pool) zamiast wasno (property). Zwolennicy Ostrom wskazuj, e pula CPR jako cao ma dwie cechy 1) wysokie koszty wykluczenia potencjalnych

37

beneficjantw z dostpu i korzystania z takich zasobw oraz 2) wielko korzyci jednego uytkownika zmniejsza ilo zasobw dostpnych dla pozostaych czonkw wsplnoty. Dla rzetelnej analizy takiego obiektu jak CPR konieczny jest namys i narzdzia do ewaluacji jego trwaoci, samoorganizacji i samorzdnoci. Analiza zakoczona trafn diagnoz otwiera drog do podjcia kolektywnego, wsplnotowego dziaania. Prawa wsplnotowe, wyrastajce ze zwyczajowego, a w naszej epoce ju tak silnie kontaktujce z prawem stanowionym, nale do podstawowych instrumentw zarzdzania instytucjonalnego. W naszym wykadzie ekonomiki instytucjonalnej mamy okazj pozna gwne instytucje, jako odziedziczone w przeszoci wzorce zachowa jednostek i grup spoecznych wobec wyzwa procesw gospodarowania ograniczonymi zasobami. Badania inspirowane i upowszechniane przez Szko Bloomington wychodz naprzeciw doktrynom globalizacji, racjonalnego eksploatowania zasobw i przede wszystkim zachowania szacunku wobec dziedzictwa ludzkoci. Nie mona lekceway wiedzy wsplnotowej, pozornie ustpujcej miejsca rewolucji naukowo-technicznej. W swoim oficjalnym wykadzie na uroczystoci wrczenia Nagrody Nobla Elinor Ostrom dowodzia skutecznoci i efektywnoci systemw zarzdzania wsplnotowego. Wysoko oceniane metody zarzdzania rynkowego i pastwowego w zoonych systemach ekonomicznych dziaaj w policentrycznym ukadzie zarzdzania, ktry tak wiele korzysta z dowiadcze rnych wsplnot ludzkoci. W tym podsumowaniu Elinor Ostrom nawizaa porednio do doktryny rozwijanej przez Williamsona, wskazujc na moliwo wspistnienia samej teorii firmy, zagadnie bliszego i dalszego otoczenia przedsibiorstwa i systemu hierarchicznego zarzdzania. Na gruncie rozwijajcej si ekonomiki instytucjonalnej spotykaj si uczeni tak wielu nauk, e wachlarz obszarw wspdziaania moe by niezwykle atrakcyjny. 2.5. Hodgson duo o ekonomice ewolucyjnej Krtka prezentacja ostatniego z czwrki gwnych postaci nowej ekonomiki instytucjonalnej nie naley do atwych ze wzgldu na brak dystansu czasowego do jego bogatego dorobku i wyrane rozwichrzenie intelektualne autora. Chodzi o ogromn erudycj, brak zdecydowania w okreleniu wasnego miejsca w konkretnym nurcie lub szkole myli ekonomicznej oraz co uznaj raczej za pozytyw prby poczenia starego i nowego instytucjonalizmu w jednolitym obszarze ekonomiki ewolucyjnej. Nie mona jednak zapomina, e prezentacja dotyczy jednego z najbardziej podnych twrcw, organizatora bada w skali midzynarodowej i znanego inspiratora podejcia instytucjonalnego. Geoffrey Martin Hodgson (ur. 1946) jest Brytyjczykiem, w latach 1964-5 pracowa jako programista, tytu bakaarza matematyki i filozofii uzyska w 1968 r. na University of Manchester, a w okresie 1968-1972 by wykadowc matematyki w jednej z tamtejszych wyszych szk. Dyplom magistra ekonomii otrzyma w 1974 r. na tym samym uniwersytecie, ale doktora ju na University of Cambridge w 1997 r. Kariera akademicka obejmowaa wykady ekonomii na licznych uczelniach brytyjskich, francuskich, w Austrii, Szwecji, USA i Japonii. Hodgson zwiza si w 1999 r. na dugo z University of Hertfordshire (w maym miecie Hertford na pnoc od Londynu), jako pracownik naukowo-badawczy i promotor prac magisterskich i doktorskich. Jego kontakty midzynarodowe przyczyniy si do powstania w 2000 r. w tej uczelni Centrum Bada Ekonomiki Instytucjonalnej (Centre for Research in Institutional Economics CRIE). Opinia znawcw plasuje CRIE wrd trzech najlepszych orodkw o wiatowej renomie (pozostae znajduj si w Stanford, USA i w Kopenhadze). Prawie kada

38

powaniejsza konferencja naukowa odbywa si z udziaem Hodgsona, a jego liczne publikacje zdobyy uznanie licznych rodowisk naukowych. Z naszego punktu widzenia, dla poznania tych jego koncepcji, ktre s niezbdne w wykadzie ekonomiki instytucjonalnej, ograniczymy si do przypomnienia kilku podstawowych rozpraw. Wedug samego autora jego publikacje koncentroway si wok nastpujcych zagadnie. W latach 70-ych zajmowa si teori wartoci w ujciu P. Sraffy, a wic modelami typu nakady-efekty, jak rwnie teori monetarn i polityk ekonomiczn. Wzrastajce zainteresowanie instytucjonalizmem w latach 80-ych przynioso liczne przyczynki, a w 1988 r. wybitne dzieo Ekonomika i instytucje (Economics and Institutions), z wielce intrygujcym podtytuem Manifest wspczesnej ekonomiki instytucjonalnej (A Manifesto for a Modern Institutional Economics). Jakie treci znalazy si w tej ksice i czy istotnie okrelenie manifest uyte zostao waciwie? Zwracam uwag na podstawowe tezy. Przede wszystkim Hodgson podejmuje ostr krytyk ortodoksyjnego nurtu gwnego ekonomii, nie stronic od okrelenia, e niektre koncepcje maj charakter igraszek estetw, przeadowania formalizmem i celebrowania dyskusji. Autor za swoje rda inspiracji uzna postkeynesizm, czciowo marksizm, a zdecydowanie instytucjonalizm, ale bez wskazania na konkretne jego odgazienia i autorw. Obszern prezentacj stanu wspczesnej metodologii nauki Hodgson przeprowadzi pod hasem poegnanie czowieka ekonomicznego, a wic zgadzajc si z krytykami indywidualizmu metodologicznego i stajc po stronie pluralizmu, ograniczonej racjonalnoci zachowa w warunkach niepenej lub asymetrycznej informacji. Teori rozwoju spoeczno-gospodarczego potraktowa prawie tak samo jak Veblen, a wic jako proces ewolucji, w ktrym ogromne znaczenie odgrywaj instytucje. Do tych koncepcji autor doda wasne sugestie zaczerpnite z analizy hipotezy porzdku spontanicznego, goszonej przez F. Hayeka, i teorii racjonalnych oczekiwa, lansowanej przez R. Lucasa. Manifest nie zawiera programu burzenia konstrukcji stworzonej przez zwolennikw Veblena i Commonsa, ani te jednoznacznego wsparcia radykaw nowej ekonomiki instytucjonalnej. Hodson nie by jeszcze, tak jak w pniejszym okresie, bliszy wdroeniu nazwy ekonomika ewolucyjna. Pragn po prostu odrodzenia, zmodernizowania ekonomiki instytucjonalnej, w zgodzie z najnowszymi osigniciami nauki, wolnej od dogmatyzmu. W omawianej ksice zarysowa szerzej podstawy metodologiczne odrodzonej ekonomiki instytucjonalnej, ograniczajc si w przedstawieniu jej struktury problemowej do kilku podstawowych dziaw. Na czoowym miejscu znalazy si kontrakty, jako wyraz ewolucji w instytucji wasnoci, zmieniajcy take instytucj wymiany. Hodgson korzysta ju z materiaw owocnej dyskusji na temat sprowadzenia wymiany dbr i usug do transferu praw wasnoci. Referowa i rozwija koncepcje caej tzw. szkoy praw wasnoci, jak rwnie wnikliwe tezy Coase`a i Williamsona. Zagadnienia zwizane z praktyk wymiany i kontraktowania, zwaszcza analizy rnych form i kosztw realizacji kontraktw, zaczy zdobywa rang teorii naukowej. Instytucja rynku musi by, zdaniem Hodgsona, istotnym skadnikiem wykadu wspczesnej ekonomiki instytucjonalnej. Zdumiewa uproszczona definicja rynku w ekonomii gwnego nurtu, pomijajca jego instytucjonalne podoe i charakter. Nowe podejcie Coasea o kosztach transakcji i przyczynach tworzenia przedsibiorstw wprowadza nas w zoony wiat instytucji i organizacji rynkowych i pozarynkowych, gdzie oprcz firm wystpuj bazary, koalicje i przede wszystkim niezwykle rozbudowanie formy integracji pionowej i hierarchie wielkich korporacji. Wanie teoria przedsibiorstwa (firmy) powinna w wykadzie ekonomiki instytucjonalnej zajmowa wysokie miejsce. Samo zrelacjonowanie licznych dyskusji i pogldw na temat istoty, przyczyn powstania, trudnoci rachunku kosztw i efektywnoci zarzdzania w sytuacji sprzecznoci interesw wacicieli i menederw, wymaga niezwykej

39

ostronoci przy formuowaniu ocen na miar syntezy. Przedsibiorstwa dziaaj w warunkach niepewnoci, koniecznoci liczenia si z ukadami rynkowymi i nie mog by prostym mechanizmem redukcji kosztw transakcji. Po obszernej relacji tych zagadnie Hodgson konstatowa: Funkcj firmy nie jest po prostu minimalizacja kosztw transakcyjnych, ale zapewnienie ram instytucjonalnych, w ktrych do pewnego stopnia zastpuje ona taki rachunek kosztw23. Przedsibiorstwo reprodukuje i rozwija zwyczaje i rutyn, jako przyblione alternatywy racjonalnego rachunku kosztw i osiganych zyskw. Ksika powstawaa w atmosferze gorcych dyskusji nad hipotez racjonalnych oczekiwa. Nic zatem dziwnego, e Hodgson nie mg pomin tych zagadnie i uzna je za godne umieszczenia w strukturze wykadu wspczesnej ekonomiki instytucjonalnej. Co ciekawsze, za punkt wyjcia przyj doktryn Keynesa i postkeynesizmu, rozwijajcego tezy na temat oczekiwa dugookresowych. W tego typu oczekiwaniach uwzgldnia si nie tylko stopie ryzyka i niepewnoci, ale take czynniki psychologiczne w zachowaniach podmiotw ycia spoeczno-gospodarczego. Keynes by tak zajty teori popytu efektywnego i rol pastwa w interwencji ograniczonej do krtkiego okresu, e nie uwzgldni w dostatecznym stopniu wpywu kultury i instytucji spoecznych. Oferty szkoy nowej klasyki (hipotezy racjonalnych oczekiwa) i mniej radykalnej szkoy neoaustriackiej, powinny zosta w obszarze zainteresowa ekonomiki instytucjonalnej, ktra z kolei moe wspdziaa w rozwijaniu postkeynesizmu. Omwiona monografia torowaa znakomicie drog jej autorowi do elity zwolennikw podejcia instytucjonalnego w myli ekonomicznej, ale sam Hodgson nie zatrzyma si na tezach manifestu i rozwin intensywne badania w obszarze sigajcym gbin metodologii nauki i prowadzcych do poznawania rzeczywistoci wspczesnych ustrojw spoecznych, gospodarczych i politycznych. Warto zapamita niektre z jego licznych publikacji, wynikajcych zwykle z tych bada. W 1993 r. ukazaa si znakomita rozprawa Hodgsona pt. Ekonomika i ewolucja: przywrcenie ycia ekonomice (Economics and Evolution: Bringing Life Back into Economics). Jeli wyej omwiona monografia bya prezentacj wielkiego zbioru zagadnie opartych na wsplnej instytucjonalnej podstawie, to nowa eksponowaa znaczenie wielkiej idei ewolucji, zaczerpnitej z biologii, w analizie i rozwijaniu nauki ekonomicznej. Autor zastrzega si, e nie chodzi tu ani o zrozumienie genetycznych uwarunkowa, okrelajcych zachowania czowieka, ani o rol faworyzowanych rodzajw pci, grup i klas spoecznych. Celem rozwaa jest idea ewolucji ekonomicznej jako czci procesu ewolucji spoecznej w kulturze. Za wysoce wtpliw uzna Hodgson koncepcj ewolucji, jako procesu wiodcego do coraz wyszej doskonaoci, opartej na indywidualizmie i wulgarnym hale, e przetrwaj tylko najbardziej dopasowani (survival of the fittest). Nie o taki darwinizm i prawo doboru naturalnego chodzi w ekonomice instytucjonalnej i ewolucyjnej. Hodgson dokona analizy porwnawczej podejcia mechanistycznego i biologicznego, odwoujcych si do teorii ewolucji w rozwaaniach ekonomicznych. Do rewolucji darwinowskiej nawizywali Marks, Spencer, Marshall i Menger, ale przy formuowaniu oglnych tez rozwoju spoeczno-gospodarczego. Autor za niezwykle wartociowe uzna pogldy o znaczeniu ewolucji w ekonomii, goszone przez Veblena, Schumpetera i Hayeka. Wasn wizj przyszej scalonej ekonomiki ewolucyjnej kreli w barwach optymizmu, ktry wynika z intensywnych bada naukowych nad zdobyczami biologii i nauk spoecznych. Jako kolejny krok w tym kierunku naley uzna wydan w 1999 roku ksik pod krtkim tytuem Ewolucja i instytucje (Evolution and Institutions), ale dugim i nonym podtytuem O ekonomice ewolucyjnej i ewolucji ekonomiki (On Evolutionary Economics and the Evolution of Economics). Hodson wykorzysta szereg wasnych esejw, aby nakreli
23

G.M. Hodgson, Economics and Institutions. A Manifesto for a Modern Institutional Economics. Oxford 1989, s. 207.

40

prognoz rozwoju nauki ekonomicznej, coraz czciej nazywanej ekonomik ewolucyjn. Sporo uwagi powici podobiestwom i rnicom midzy starymi i nowymi instytucjonalistami, a wrd tych ostatnich koncepcjom R. Nelsona i S. Wintera, ktrzy gosz pogldy nieco inaczej nawizujce do znanych ju nam koncepcji Coase`a, Northa i Williamsona. Najnowsz ksik, o ktrej trzeba wspomnie w tym miejscu, jest obszerne dzieo Ewolucja ekonomiki instytucjonalnej: przedmiot, struktura i darwinizm w amerykaskim instytucjonalizmie (The Evolution of Institutional Economics: Agency, Structure and Darwinism in American Institutionalism) wydane w roku 2004. Mamy tu do czynienia z jasn deklaracj przywizania do veblenowskiej tradycji i z wysok ocen oryginalnoci twrcw starej amerykaskiej ekonomiki instytucjonalnej. Hodgson dowodzi podnoci historyzmu i darwinizmu i upatruje w tym wielk szans dla rozwoju wspczesnej myli ekonomicznej. 2.6. Perspektywy rozwoju wiele niewiadomych Koczymy krtki przegld dziejw ekonomiki instytucjonalnej, w ktrych podobnie jak w wikszoci doktryn ekonomicznych wystpiy okresy wzlotu, stagnacji i odrodzenia, wraz z wewntrznym rnicowaniem si rodowiska. Trzeba z du ostronoci odnie si do obecnej sytuacji rwnolegego rozwoju starego i nowego instytucjonalizmu, oraz z sympati do integracyjnych poczyna ekonomiki ewolucyjnej. Wane jest to, e stopie dojrzaoci tej dyscypliny pozwoli przej od etapu bada do etapu dydaktyki i praktyki, sigajcej polityki spoeczno-gospodarczej. Dokonam teraz krtkiego porwnania rnic midzy starym i nowym instytucjonalizmem, aby nieco szerzej omwi ich charakterystyki i zakoczy pewn wizj moliwego procesu integracji w ramach jednolitej ekonomiki instytucjonalnej. Na tablicy 2.1. znajdujemy 5 cech opisujcych oba nurty. Pierwsza wskazuje na kierunek analizy przyjty przez mistrzw i zwolennikw, a wic punkt wyjcia i docelowy obszar zainteresowania. Amerykaski nurt Veblena i Commonsa odwoywa si do zdobyczy i aktualnego stanu prawa i polityki, aby kreli waciw ich zdaniem nauk ekonomiczn. Nowa ekonomika instytucjonalna startuje od ortodoksyjnej ekonomiki i aktualnej polityki gospodarczej do doskonalszego systemu prawa. Mona w obu ujciach dopatrze si licznych wyjtkw, ale te rnice pomagaj zrozumie oglne pooenie ekonomiki instytucjonalnej w strukturze powszechnej myli ekonomicznej, zwaszcza jej pynnym podziale na ortodoksj i heterodoksj. W nastpnym rozdziale podrcznika znajdziemy wicej informacji o podstawach metodologicznych naszego przedmiotu. W tej tablicy cecha Metodologia przypomina, e stary instytucjonalizm przyjmowa wiele z pokrewnych nauk humanistycznych, podczas gdy nowy trzyma si do zdecydowanie metodologii uznanej przez ortodoksj neoklasyczn. Kolejna cecha Metoda nie jest ostrym kryterium podziau, bowiem stosowanie indukcji byo wprawdzie upowszechnione w kierunku historycznym, ale oba nurty nie wyrzekay si korzystania rwnie z dedukcji. Natomiast cecha zapisana jako Centrum uwagi pozwala do zasadnie mwi o skupieniu bada starych instytucjonalistw na dziaaniach kolektywnych, a nowych na poczynaniach suwerennej jednostki. W nastpnym rozdziale zapoznamy si z pojciami holizm i indywidualizm metodologiczny, pozwalajcymi jeszcze inaczej spojrze na odmienno podejcia obu nurtw.

41

C E C H Y INSTYTUCJONA LIZM
Kierunek ruchu Metodologia
Metoda

STARY

NOWY INSTYTUCJONALIZM
Od ekonomiki i polityki do systemu prawa Ekonomii neoklasycznej (metody mikroekonomii i teorii gier)
Dedukcyjna

Od systemu prawa i polityki do ekonomiki Innych nauk humanistycznych (prawo, politologia, socjologia i in.)
Indukcyjna

Centrum uwagi Przesanki analizy

Dziaanie kolektywne Holizm

Niezalena jednostka Indywidualizm metodologiczny

Olejnik, red.,Institucyonalnaja ekonomika, Moskwa 2005, s.46.)

Tablica 2.1. Podstawowe rnice midzy starym i nowym instytucjonalizmem. Znacznie obszerniejsze charakterystyki zawiera tablica 2.2. Nie rozwijajc analizy ich cech, zwrc uwag na kilka wybranych. Przede wszystkim wskazuje si na genez rodowd pozwalajcy nawet ex post uzna za prekursorw przedstawicieli bardzo rnych szk i doktryn. Zwraca uwag krytyczna postawa starych instytucjonalistw wobec nauk klasycznego liberalizmu i wyrane odwoanie si nowych do ortodoksji neoklasycznej. Dyskusyjny jest podzia wynikajcy ze rda inspiracji czy istotnie biologia silniej inspiruje stary nurt? Chyba trzeba tu doda, e tak dzieje si od jego odrodzenia. Podobnie nowa ekonomika instytucjonalna korzysta ze zdobyczy nie tylko fizyki. Oba nurty wci dyskutuj nad waciwym okreleniem podstawowej jednostki badawczej i mno definicje podstawowego pojcia instytucja. Podobnie rozmyte s granice w strukturach systemw spoeczno-gospodarczych, w tym macierzy instytucjonalnej. Trzeba take doda, e nawet lista przedstawicieli obu kierunkw, a zwaszcza nowego moe by atwo zakwestionowana i e nie powinnimy stroni od kolejnych podziaw na nurty i odgazienia w tej ekonomice, ktra wci jest in statu nascendi.

Charakterystyka 1. Geneza 2. Nauka inspirujca 3. Element analizy 4. Jednostka, jej preferencje i cele 5. Instytucje

Stary instytucjalizm Z krytyki ortodoksalnych przesanek klasycznego liberalizmu Biologia Instytucje Zmienne (endogenne) Formuj preferencje i same jednostki

Nowy instytucjalizm Poprzez udoskonalenie jdra wspczesnej ortodoksyjnej teorii Fizyka (mechanika) Atomistyczna, abstrakcyjna jednostka Traktuje si jako dane (egzogenne) Tworz ograniczenia zewntrzne dla 42

jednostek: warunki wyboru, ograniczenia i informacja 6. Technologia 7. Metodologia 8. Czas 9. Przedstawiciele

rdo: A. Olejnik, op.cit., s.45.

Endogenna Podejcie organiczne i ewolucyjne Pocztek XX wieku T. Veblen, J. Commons, W. Mitchell

Egzogenna Podejcie rwnowace i optymalno Koniec XX wieku O.Williamson, H. Demsetz, D.North, R.Posner, R.Coase

Tablica 2.2. Charakterystyki starego i nowego instytucjonalizmu. Kondycja instytucjonalizmu we wspczesnej myli ekonomicznej bya czsto przedmiotem analizy znanego ju nam G.M.Hodgsona, ktry uczyni bardzo wiele dla zblienia stanowisk obu nurtw, wspiera poczynania ekonomiki ewolucyjnej, jako dogodnej formy integracji, a niedawno stan na czele redakcji nowego czasopisma pod wymownym tytuem Journal of Institutional Economics. Korzystam ze wstpu do pierwszego numeru, trafnie ujmujcego perspektyw naszego przedmiotu, aczkolwiek bez jednoznacznego krelenia pomylnej drogi rozwoju doktryny instytucjonalnej24. Hodgson twierdzi, e istota i rola instytucji znajduje si wrd centralnych zagadnie wspczesnej ekonomii, takich jak wzrost i rozwj, teoria produkcji i badanie postaw uczestnikw ycia spoeczno-gospodarczego. Teoria przedsibiorstwa (firmy) korzysta z dorobku ekonomiki kosztw transakcyjnych i twrczych koncepcji Coase`a i Northa. Owocne s take nawizania do veblenizmu i doktryny Commonsa, chocia potrzebny jest wysiek, aby odwiey historyzm wielu szk i wskaza na osignicia takich uczonych, jak Kuznets, Polanyi i Myrdal. Nic przeto dziwnego, e przyszo moe sprzyja pogbieniu ju trwajcego dialogu midzy obu nurtami i takimi ich odmianami, jak ekonomika ewolucyjna i konstytucjonalna ekonomia polityczna. Pomyln aur dla rozwoju tej doktryny podtrzymuj dynamiczne ruchy o zabarwieniu instytucjonalnym wystpujce w socjologii i politologii, a take w naukach o organizacji i zarzdzaniu, nie mwic ju o historii i antropologii. oraz psychologii i filozofii. Hodgson pragnie przeto uczyni swoje pismo organem dialogu i rnorodnoci, jako siami napdzajcymi badania naukowe, aczkolwiek zainteresowania powinny ogniskowa si na instytucjach ycia gospodarczego i spoecznego, ksztatujcych struktur relacji i transakcji indywidualnych, zapewniajcych take podstaw dobrobytu spoecznego.

Zalecana literatura
1. M. Ratajczak, Nurt instytucjonalny we wspczesnej myli ekonomicznej, Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny,1994, nr 1, s. 27-39. 2. A. Zbkowicz, Wspczesna ekonomia instytucjonalna wobec gwnego nurtu ekonomii, Ekonomista, 2003, nr 6, s. 795-824.

24

G.M. Hodgson, Introduction to the Inaugural Issue by the Editor-in-Chief, Journal of Institutional Economics, 2005, nr 1, s.1-2.

43

3. J. Godw-Legid, Transformacja ustrojowa z perspektywy nowej ekonomii instytucjonalnej, Ekonomista, 2005, nr 2, s. 171-189. 4. E. G. Furubotn, R. Richter, Institutions and Economic Theory. The Contribution of the New Institutional Economics, The University of Michigan Press, Ann Arbor, 2000.

44

3. ZAGADNIENIA METODOLOGICZNE Przyjtym przeze mnie celem jest prezentacja tych fragmentw metodologii lecej u podstaw ekonomiki instytucjonalnej, ktre uatwi posugiwanie si kluczowymi pojciami w analizie jej podstawowych problemw. W szczeglnoci chodzi o przedstawienie koncepcji zwizanych z pojciem instytucji, a nastpnie przyblienie podej okrelanych jako formalizm i holizm oraz o krtkie omwienie teorii macierzy instytucjonalnej. Zwracam uwag na fakt, e w metodologii nauk mamy do czynienia z dwiema warstwami rozwaa. Pierwsza ma charakter filozoficzny i skupia uwag na oglnych problemach nauki, jej granic, jzyka i zasadnoci poj, koncepcji i teorii, zwaszcza dotyczcych obiektu bada i granic poznania. Warstwa druga, okrelana czasem jako warsztatowa, zajmuje si procedurami, metodami i technikami procesu badawczego. Korzysta wiele z logiki, zwaszcza jej regu poprawnego wnioskowania. W prezentowanym wykadzie skorzystam tylko z kilku twierdze i postulatw niezwykle bogatej wspczesnej metodologii nauki. 3.1. Koncepcje i teoria instytucji W badaniach naukowych nad zjawiskami zoonymi bardzo czsto poszukuje si elementarnego punktu odniesienia. Tak poszukuje si podstawowej jednostki w zjawisku budowy materialnego wiata, jednostki bdcej elementarnym podmiotem gospodarki lub po prostu umownego fragmentu wikszej caoci, jak to jest np. w teorii systemw. W nauce ekonomicznej wci atrakcyjne jest posugiwanie si koncepcj homo oeconomicus, a w caym neoklasycznym nurcie gwnym indywidualizm metodologiczny jest podstaw analizy mikro i makroekonomicznej. Ekonomika instytucjonalna jest krytyczna wobec indywidualizmu, chocia nie odrzuca go w sposb radykalny. Poszukuje wasnej jednostki analizy, skutecznej w rozbiorze wysoce zoonych caoci (systemw), stanowicych wiat zjawisk spoeczno-gospodarczych. Za tak jednostk przyjto pojcie instytucja, jako pewien fragment rzeczywistoci i myli naukowej. Wbrew pozorom, jakie stwarza prawie codzienne i powszechne korzystanie z tego pojcia, wci brakuje definicji uznanej za waciw w rodowiskach naukowych. Dla potrzeb wykadu przypomn najpierw kilka definicji oglnych i znajdujcych si w podstawowej literaturze przedmiotu, a nastpnie podam definicj, ktr proponuj stosowa w naszych studiach. Najpierw wypada sign do sownika wyrazw obcych, wybra zapis pojcia instytucja, ktry jest tak obszerny, e moe suy jako przesanka wiksza (genus) w sylogizmie definiujcym to pojcie w naszej dyscyplinie, a wic w ekonomice instytucjonalnej. W znanym Sowniku Kopaliskiego instytucja okrelona jest jako zakad, zesp norm i organizacja. Z naszego punktu widzenia najblisze jest okrelenie instytucji jako zespou norm prawnych albo obyczajowych dotyczcych organizacji jakiej dziedziny ycia. Warto take zwrci uwag na etymologi wyrazu. Pnoaciskie statuere piknie tumaczy si na polskie stanowi, std instituere to zamieszcza i zakada, a bardzo potrzebne pojcie statut to ju po prostu aciskie statutus. Nie bdzie bdem odwoanie si do definicji pojcia instytucja, jako zespou norm, w celu przyblienia definicji pojcia instytucji jako kategorii stosowanej w jzyku nauk spoecznych, ekonomii i prawa. Majc przesank wiksz (genus) bdziemy troszczy si o znalezienie wyrnika (differentia specifica). Wbrew pozorom zadanie nie jest proste i w bogatej literaturze ekonomiki instytucjonalnej znajdziemy wicej sporw ni zgody na ten temat. Mistrz starej ekonomiki instytucjonalnej Thorstein Veblen przyjmowa, e pojcie instytucja jest dobrze wyjanione w rozprawach socjologicznych i psychologicznych i nie wymaga drobiazgowej analizy poprawnoci metodologicznej. W rezultacie umieci swoj

45

definicj w szerszym zbiorze kategorii instytucji spoecznych, dodajc wasne wyrnienie (differentia specifica). W synnej rozprawie Teoria klasy prniaczej Veblen pisa: Instytucje spoeczne to w swej istocie dominujce sposoby mylenia uwzgldniajce poszczeglne warunki spoeczne, poszczeglne funkcje jednostki i spoecznoci. [...] Instytucje spoeczne czyli nawyki mylowe czy sposoby ujmowania zjawisk ktre kieruj ludzkim yciem, pochodz z przeszoci. S wytworami przeszoci, dostosowanymi do wczesnych warunkw, dlatego nigdy nie s w cakowitej zgodzie z wymogami teraniejszoci25. Jak wida, wyrnikiem jest nacisk pooony na sposoby i nawyki mylenia, a wic i ramy, w ktrych spoecznie gospodarujca jednostka dziaa. Veblen sygnalizuje take obiektywnie uzasadnione niedopasowanie tych ram instytucji do wspczesnych warunkw, co rodzi w konsekwencji wniosek o koniecznoci zmian w instytucjach spoecznych. Z kolei niezwykle czuy na oryginalno uj wsptwrca tradycyjnej ekonomiki instytucjonalnej John Commons wyprowadzi definicj instytucji ze swoich rozwaa nad zjawiskiem transakcji, jako szeroko pojtej wymiany transferu praw wasnoci. Commons wyrnia trzy typy transakcji przetargowe, menederskie i racjonujce, ktre daj si uj w wiksz jednostk analityczn, ktr w praktyce brytyjskiej i amerykaskiej nazywa si dziaajcym ukadem (going concern). To wanie te dziaajce ukady, razem ze swoimi reguami funkcjonowania, od rodziny, poprzez korporacj, zwizek zawodowy, stowarzyszenie gospodarcze, a do samego pastwa, s tym, co nazywamy instytucjami26. Instytucja to wanie dziaajcy ukad, ktry da si sprowadzi do aktywnego systemu w procesie transakcji, w ktrym zawarte s zasady, reguy i normy zachowania jednostek i zbiorowoci. Przytoczone definicje dwch ojcw-zaoycieli starej ekonomiki instytucjonalnej wskazuj na rnice w wyborze punktu odniesienia, obiektu, ktrego cechy stanowi wanie wyrnik pojcia w oglnym pojciu instytucja. Veblen koncentruje uwag na dominujcych sposobach mylenia, podczas gdy Commons na dziaajcych ukadach. Nic dziwnego, e wspczenie nurt starego instytucjonalizmu rozpad si na dwa odgazienia: 1) nawizujcy do tradycji Veblena-Ayresa i 2) do koncepcji Commonsa. Podziay na tym tle s jeszcze wiksze w nowej ekonomice instytucjonalnej. Ju we wczesnym etapie odrywania si od tradycji amerykaskiego starego instytucjonalizmu, a wic w latach 60-ych XX wieku, w posugiwaniu si pojciem instytucja akcentowane byy takie problemy, jak: prawa wasnoci, prawo zwyczajowe, procesy wyboru publicznego, poszukiwanie renty monopolowej, ukad relacji pryncypa-agent, koszty transakcji, teoria gier i inne. Wiele zamieszania wniosy prby adaptacji szkoy austriackiej i zachowania autonomii w ramach ortodoksji neoklasycznej. Spotka mona pogld, e nowa ekonomika instytucjonalna ma ju wicej ni cztery odgazienia i wci znajduje si w stanie dalekim od stabilizacji. Uznawany coraz czciej za mistrza nowej ekonomiki instytucjonalnej Douglass North zaproponowa definicj, do ktrej nawizuj prawie wszyscy zwolennicy i krytycy instytucjonalizmu. Oto ta definicja: Instytucje s to reguy gry, lub bardziej formalnie stworzone przez czowieka ograniczenia, ktre ksztatuj ludzkie wspdziaanie. W rezultacie buduj struktur bodcw w sferze wymiany midzyludzkiej (w oryginale in human exchange), zarwno w politycznej, spoecznej, jak i ekonomicznej. Zmiany instytucjonalne ksztatuj sposb ewolucji spoeczestw w czasie i stanowi przeto klucz do zrozumienia przemian historycznych27. W pniejszych publikacjach North zmienia ten zapis w zalenoci od treci wypowiedzi, ale bez naruszenia istoty wywodw, wskazania na instytucje jako reguy gry,
25 26

T. Veblen, Teoria klasy prniaczej, PWN, Warszawa 1971, s. 171. J. Commons, Institutional Economics. Its Place in Political Economy, t. 1. 1934, s. 146. 27 D.C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge, NY 1990, s. 3.

46

wypracowane w procesie historii w zwizku z koniecznoci wspdziaania w ramach wsplnoty. W swoim wykadzie podczas wrczania Nagrody Nobla mwi: Instytucje s to ograniczenia, wypracowane z wykorzystaniem wszystkiego, co jest w ludzkiej mocy, ktre ksztatuj struktur wspdziaania ludzi. Obejmuj one ograniczenia formalne (np. reguy, prawa, konstytucje), nieformalne (np. normy zachowa, konwencje, dobrowolne kodeksy zachowa) oraz charakterystyki ich wdraania. cznie okrelaj one struktur bodcw we wsplnotach, a zwaszcza w gospodarkach28. Mamy tu do czynienia z sygnaem na temat klasyfikacji zbioru instytucji wedug kryterium formy i obszarw wystpowania. Prawdziwe rozwichrzenie intelektualne wystpujce w koncepcjach nowej ekonomiki instytucjonalnej zwizanych z definicj pojcia instytucja, uzasadnia pozornie nawet samo pytanie, czy taka definicja jest w ogle moliwa i potrzebna. Z reguy bowiem autorzy oferuj definicj tylko na potrzeby okrelonego tematu badawczego. Tak wanie pojawiy si definicje instytucji, koncentrujce uwag (focal contexts) na kosztach transakcyjnych (np. O. Williamson), prawach wasnoci, lub relacjach podlegoci. Trzeba jednak zgodzi si z pogldem, e te zrnicowane ujcia, speniajce lepiej lub gorzej warunki analizy czstkowej, powinny jednak wynika z bardziej oglnej definicji pojcia instytucja ekonomiczna i dalej by w zgodzie z jeszcze szersz i oglniejsz definicj kategorii instytucja. O zasadach budowy takiej definicji wypowiada si m.in. Richard R. Nelson (ur. 1930), jeden z najbardziej znanych amerykaskich neoinstytucjonalistw29. Zdaniem Nelsona, (ktry take operowa definicj tworzon w zwizku z jego tematem badawczym) analiz funkcjonowania gospodarki i teori wzrostu mona za ogniskow oglnej definicji pojcia instytucja uczyni zestandaryzowane (znormalizowane) wzorce zachowa (standardized behavior patterns), a wic oprze si na utrwalonych reguach dziaa. Tak trzeba rozumie okrelenie zachowania zinstytucjonalizowane lub standardowe, majce ogromny wpyw na cay system spoeczno-ekonomiczny i na to, co nazywa si macierz instytucjonaln. Sam Nelson rozwin na tej podstawie definicj instytucji, przydatn w rozwijaniu jego wasnej teorii wzrostu gospodarczego, ktrej ogniskow jest pojcie technologii spoecznej. W powizaniu z powszechnie stosowanym terminem technologia fizyczna, mona technologi spoeczn uzna za istotny czynnik ksztatujcy postp i ewolucj systemw ekonomicznych. * Dla jasnej prezentacji istoty pojcia instytucja i wprowadzenia uytecznej jego definicji wiele uczyni G. Hodgson i jego zwolennicy. W trosce o integracj rodowiska w nowym organie The Journal of Institutional Economics pierwszy artyku pira profesora Johna R. Searle`a z University of California, Berkeley prezentuje zwizy wykad zrbw teorii instytucji. Prosty tytu Co to jest instytucja? zachca do lektury do trudnego tekstu i zapoznania si z wielce sugestywnym ujciem podstaw metodologicznych tej podstawowej kategorii30. Autor zajmowa si ontologi, a wic dziaem filozofii rozwijajcym ogln teori bytu, ale sam specjalizowa si w ontologii zjawisk gospodarczych. W ksice Konstrukcja spoecznej rzeczywistoci (Construction of Social Reality, 1995) podj m.in. zagadnienie istnienia szczeglnego bytu instytucjonalnej rzeczywistoci. W omawianym tu artykule dla zrozumienia tej rzeczywistoci autor postanowi zmierzy si z wyjanieniem samej istoty tak ju upowszechnionego pojcia instytucja.

28 29

D.C. North, Economic Performance Through Time, The American Economic Review, 1994, s. 360. R. R. Nelson. B. N. Sampat, Making Sense of Institutions as a Factor Shaping Economic Performance. Journal of Economic Behavior and Organization 2001, vol. 44, s. 31-54; What enables economic progress: What are the needed institutions? Research Policy 2008, nr 37, s.1-11. 30 J.R. Searle, What is an institution?, Journal of Institutional Economics, 2005, nr 1, s. 1-22.

47

Przede wszystkim da wasne wytumaczenie faktu pozostawania tego pojcia na uboczu gwnego nurtu myli ekonomicznej i rnorodnoci uj definicyjnych. Jego zdaniem, caa tradycja, sigajca nauk Arystotelesa, zaoya (presupozycja) bdnie istot jzyka, jako oczywisto niewymagajc dowodu. Obecnie traktujemy sam jzyk jako instytucj i dlatego poprawne jest raczej analizowanie roli jzyka w stanowieniu (konstytuowaniu) instytucji. Od dawna wiadomo, e proste pytanie Co to jest? poprawniej mona uj w postaci: W jakich warunkach twierdzimy, e to jest prawd? Searle tak te formuuje pytanie na temat istoty instytucji, poprzedzajc je rozwaaniami o warunkach, w ktrych pytanie co to jest instytucja? jest zasadne. Najpierw, jego zdaniem, trzeba pozna fakty, tj. to, co zaszo lub zachodzi w rzeczywistoci, wyoni podzbir faktw o cechach instytucjonalnych. Podstawowe cechy analizy rzeczywistoci mona podzieli na zalene i niezalene od obserwatora. Przykadowo, w ekonomii wikszo analizowanych zjawisk (pienidz, transakcje, korporacje itp.) ma cechy zalene od obserwatora. Teza, e w rzeczywistoci instytucjonalnej badamy zjawiska zalene od obserwatora jest poprawna. Podobnie traktujemy podzia cech na obiektywne i subiektywne. Dla bada nad zbiorem faktw instytucjonalnych Searle proponuje specjaln teori logicznej struktury, korzystajc z oglnego wzoru: X znaczy tyle co Y w warunkach C. Identyfikacja tych warunkw, pozwalajcych wyjani rzeczywisto spoeczn i instytucjonaln wymaga odwoania si do nastpujcych trzech dziaa. Pierwsze, to kolektywna celowo (zamiar, intencja). W tym pojciu mieszcz si take kolektywne przekonania i yczenia, przy czym du rol mog odgrywa konflikty midzy celami indywidualnymi i zbiorowymi. Drugie dziaanie, to przypisanie funkcji (assignment of function) badanym obiektom, ktre maj cech zalen od obserwatora, ale nie przeczy to rwnie kolektywnemu przypisywaniu funkcji pewnym obiektom. Trzecie dziaanie, pozwala na przejcie od faktw spoecznych do faktw instytucjonalnych. Chodzi o nadanie funkcji statutowych (status functions) obiektom lub osobom, ktre mog peni je z kolektywnego nadania i zbiorowej zgody. Jeeli wymienione trzy dziaania uzyskuj trwa procedur, staj si regu, to maj one charakter konstytutywny, stanowicy pewn struktur instytucjonaln. Funkcje statutowe staj si klejem, spoiwem ludzkich spoeczestw, ale z dodaniem jeszcze jednego elementu, ktry okrela si jako czynnik moralny31. Z przedstawionych wypowiedzi rysuje si wstpne okrelenie pojcia fakt instytucjonalny, jako fakt majcy struktur X znaczy tyle co Y w warunkach C, gdzie Y oznacza zapis funkcji statutowej, ktra jest take nonikiem czynnika moralnego. Warto zwrci uwag na kilka wypowiedzi Searle`a na temat jzyka, jako fundamentalnej instytucji spoecznej. O wadze tej kategorii moe wiadczy popularne stwierdzenie, e mona mie jzyk bez pienidzy i wasnoci, ale nie mona mie pienidzy i wasnoci bez jzyka. Jzyk odgrywa stanowic (konstytutywn) rol w powstawaniu wszystkich instytucji spoecznych; nie opisuje rzeczywistoci przedinstytucjonalnej, ale czciowo j wsptworzy. Funkcja statutowa musi by wyraona, aby zaistnie w pewnym porzdku, ale nie mona tego wyrazi bez uciekania si do jzyka lub symboliki. Trzeba take doda, e brak jzyka to rwnie brak statutowych funkcji i zwizanych z nimi czynnikw moralnych (institutional deontology). Jzyk zapewnia konstytuowanie faktw instytucjonalnych poprzez realizacj czterech nastpujcych funkcji: 1. Wyraania tego faktu jako istniejcego i w tych formach, ktre maj szeroki sens lingwistyczny. 2. Forma funkcji statutowej zapewniajca czynnik moralny (obowizki, uprawnienia itp.) musi by wyraona w odpowiednim jzyku. 3. Zasady etyczne wymagaj ich ujmowania w akceptowanym spoecznie jzyku.
Searle uywa pojcia deontic powers, zapoyczonego z deontologii dziau etyki dotyczcego obowizkw moralnych.
31

48

4. Kluczow funkcj jzyka jest rozpoznawanie instytucji jako takiej. Jako krok w kierunku oglnej teorii spoecznej ontologii, uatwiajcy lepsz identyfikacj instytucji, proponuje Searle relacj dwch wzorw znanego ju X znaczy tyle co Y w warunkach C, i drugiego, w postaci: akceptujemy (S ma wadz (S wykonuje A)).Chodzi tu o dodatkowe kryterium oparcia si na realnej sile realizacji funkcji statutowych instytucji. Moe to by pomocne w dyskusjach nad relacjami i spoiwem spoecznych struktur instytucjonalnych. Przykadowo, jake trudno jest czasem okreli takie masowe formy praktyki spoecznej, jak nauka, edukacja lub religia czy s to tylko fakty instytucjonalne, czy instytucje? Jak przydatne jest wwczas odwoanie si do etyki! Autor przestrzega w takich przypadkach przed nadmiernym korzystaniem z teorii modelw i proponuje czyni wikszy uytek z eksperymentw mylowych. Konkluzja z powyszych rozwaa ujta zostaa przez Searlea krtko: instytucja jest to kady kolektywnie akceptowany system regu (procedur, praktyk), ktre umoliwiaj tworzenie instytucjonalnych faktw. Reguy te maj typow form X znaczy tyle co Y w warunkach C, w ktrych obiekt, osoba lub stan spraw X ma przypisany specjalny status Y, pozwalajcy realizowa nowe funkcje statutowe. Tworzenie faktw instytucjonalnych jest przeto kolektywnym przypisywaniem funkcji statutowej. Pogldy Hodgsona zwizane z definicj instytucji s prawie cakowicie zgodne z omwion wyej treci artykuu Searle. Przypomn tylko argumentacj i okrelenia przedstawione w publikacji pod prostym tytuem: C to s instytucje?32 Naruszajc kolejno wywodw autora, zaczn od jego kocowego wniosku, w ktrym opowiedzia si za definicj, nie sprzeczn wprawdzie ze znanymi ju nam twrcami ekonomiki instytucjonalnej, ale opierajc si na szerszej koncepcji. Chodzi o uwzgldnienie formalnej i nieformalnej bazy wszystkich trwaych zachowa (durable behavior) uczestnikw ycia spoecznego, ktre ujte zostay w pewne struktury. Definicja jest krtka i dajca si uj nawet w proste haso: Instytucje pisze Hodgson to nie s po prostu reguy, ale raczej trwae systemy ustalonych i wdroonych regu spoecznych, ktre strukturyzuj spoeczne interakcje33. A wic najkrcej instytucje to systemy regu spoecznych! Potrzebne s pewne uzupenienia dotyczce pojcia regua i zwizanych z nim innych terminw. W Sowniku jzyka polskiego (pod red. Doroszewskiego) regua okrelona jest jako zasada, prawido postpowania, przepis; twierdzenie oglne sprawdzajce si w wikszoci wypadkw. U Hodgsona pojcie regua jest rozumiane szeroko, jako spoecznie przeniesione i zwyczajowo normatywnie wpojone nakazy (injunctions lub immanentnie normatywna dyspozycja, e w sytuacji X czyni si Y. Regua prohibicji moe obejmowa szerok klas dziaa Y, z ktrych wycza si zakazane efekty. Inne reguy mog generowa potrzeb realizacji wszej klasy dziaa w zbiorze Y. Regua podkrela Hodgson moe by rozwaana, poznawana lub przestrzegana bez wikszego wysiku mylowego. Uyta wczeniej fraza immanentnie normatywna zakada, e jeli regua jest lekcewaona lub kontestowana, wwczas pojawi si problemy moralne. Podobnie fraza spoecznie przeniesione zakada, e stosowanie, powtarzanie (replikacja) regu zaley od rozwoju kultury spoecznej, wykorzystywania jzyka, a nie po prostu wynika ze struktury genetycznej. Nie wszystkie struktury spoeczne, jak np. struktury demograficzne, s instytucjami. W zbiorze regu wyrnia si normy zachowa, jako postawy wymagajce aprobaty lub dezaprobaty spoecznej, a wic nie narzucane przez wadz i obwarowane sankcjami, jak to jest w przypadku norm (regu) prawnych. Szczeglny typ regu stanowi konwencje, oparte na umowach spoecznych, czego dobrym przykadem jest spoeczna akceptacja prawego lub
32 33

G.M. Hodgson, What are Institutions? ,Journal of Economic Issues, 2006, nr 1, s. 1-25. Tame, s. 13.

49

lewego kierunku ruchu drogowego. Pewnym powtrzeniem ze strony Hodgsona jest jego zalecenie wobec podmiotw ycia spoecznego, aby przyjmowa dwa zaoenia: 1) postaw celowego dziaania (intencjonalnoci), pozwalajcej wiadomie okreli podstawy wyjciowej (prefiguryzacji) i wasnej prognozy wydarze i efektw; 2) reguy traktowa zawsze jako kulturowe i spoeczne dyspozycje, bdce nonikami treci etycznych. Hodgson przywouje wypowiedzi starych instytucjonalistw, omawiajc mechanizm dziaania instytucji i rol nawykw. Posiadanie nawykw lub habituacji jest mechanizmem psychologicznym, ktry formuje baz do bardziej regularnych zachowa. Aby nawyk sta si regu, powinien uzyska pewn spjn tre normatywn, by potencjalnie kodyfikowalny i dominowa w pewnej wsplnocie34. Nawyki s przeto konstytutywnym materiaem instytucji, zapewniajc im wiksz si, trwanie i autorytet moralny. Trzeba jednak pamita i o sprzeniu zwrotnym pojawieniu si postaw konformizmu i rutyny. Jako struktury spoeczne, zwyczaje i instytucje okrelaj mechanizm transformacji ustrojowej. Sdz, e na potrzeby naszego wykadu podstaw ekonomiki instytucjonalnej takie podejcie mona zaakceptowa. Niech przeto instytucja oznacza: utrwalone w spoeczestwie wzorce zachowa, a instytucja ekonomiczna zbir regu ksztatujcych wspdziaanie w procesach gospodarowania, zwaszcza w szeroko pojtej wymianie. Wzorce, reguy i normy trafnie okrela si jako ograniczenia wolnoci i swobody dziaania, ktre pojawiy si w dziejowym procesie rozwoju spoecznego i gospodarczego. Mona take przyj, e instytucje realizuj trzy funkcje: 1) regulacji zachowa ludzi w sposb nie powodujcy wzajemnych szkd albo przynajmniej kompensujcy takie szkody; 2) obnienia kosztw zawierania transakcji przez uatwianie kontaktw i dostpu do rynku towarw; 3) organizowanie procesu przekazywania informacji i uatwianie procesu uczenia si. Instytucja jest take si zewntrzn w stosunku do ludzkiej woli, narzucon przez tradycj, zwyczaj lub prawo i w ten sposb okrelajc, co jest nakazem lub zakazem. Pozwala to dzieli instytucje na formalne, nazywane take twardymi, oparte na stanowionym prawie, i nieformalne (mikkie) oparte na zwyczaju. W dziaalnoci spoeczno-gospodarczej wystpuj trzy sytuacje, wynikajce z relacji midzy instytucjami formalnymi i nieformalnymi, a mianowicie kiedy: 1) zwyczaj i prawo s w zgodzie; 2) zwyczaj jest neutralny wobec prawa; 3) zwyczaj nie jest w zgodzie z prawem. Historia raczej nie zna przykadu wycznego funkcjonowania instytucji twardych lub mikkich. Szacuje si, e ok. 90% znanych dziaa opiera si na stereotypach, co oznacza wprawdzie ograniczenie obszaru wolnego wyboru, ale znakomicie uatwia podejmowanie codziennych decyzji. Zwracam jeszcze uwag na interesujce ujcie problemu zdefiniowania kategorii instytucja przez wybitnego uczonego rosyjskiego Grigorija B. Kleinera, ktry w monografii Ewolucja systemw instytucjonalnych ulokowa ten problem w paradygmacie (lub schemacie) naukowych programw badawczych35. Instytucja moe by potraktowana jako system norm, ktrego rdzeniem jest pewna norma bazowa, otoczona swego rodzaju pasem ochronnym, zoonym z pomocniczych twierdze i hipotez, zapewniajcych relatywn stabilno ukadu. Konieczne jest zatem wstpne, dobre rozpoznanie i zdefiniowanie pojcia norma, aby nastpnie przyj poprawn definicj instytucji. Kleiner przyj, e norma to: zasada, zalecenie lub wzorzec, adresowane si tradycji, zwyczaju lub wskazwek odpowiedzialnych osb lub organw do konkretnego lub nieokrelonego zbioru agentw i okrelajce charakterystyki postrzegania, interpretacji lub wykorzystania informacji spoeczno-ekonomicznej dla podejmowania decyzji, formowania i
34 35

Tame, s. 6. Kleiner G.B., Evoljucyja institutocyonalnych sistiem, Nauka, Moskwa 2004, rozdz. 1.

50

zachowania stosunkw we wsplnocie36. Porwnujc definicj normy stosowan w pracach D. Northa, zauwaymy odrzucenie przez Kleinera zwrotu reguy gry, jako treci normy. Chodzi o to, e Kleiner chyba trafnie okrela reguy, jako artefakty, modele stworzone przez czowieka. Po gruntownej analizie znanych w literaturze uj relacji norma-instytucja, poszukujc wasnego w miar szerokiego uwzgldnienia wielu zalece Kleiner korzysta z nastpujcej definicji:37 Instytucja to stosunkowo odporne na zmiany zachowa lub interesw pojedynczych podmiotw i ich grup, a take kontynuujce dziaalno w znaczcym przedziale czasu, formalne i nieformalne normy lub systemy norm, regulujce podejmowanie decyzji, dziaalno i wspdziaanie podmiotw spoeczno-ekonomicznych (osb fizycznych i prawnych, organizacji) i ich grup. Do tak rozwinitej definicji warto powraca, zapoznajc si ze wiatem instytucji, odkrywajc dostp do jego sektorw ekonomicznych i wkraczajc do obszarw dynamiki rozwoju i transformacji ustrojw spoeczno-gospodarczych. Przykadem moe by wstpna potrzeba rozpoznania struktury podmiotw, np. bdcych nosicielami danej instytucji i to dwch rodzajw nominalnych i faktycznych, objtych tylko oddziaywaniem i aktywnych w okresach przemian. Ekonomika instytucjonalna korzysta twrczo z teorii systemw i sama dziaa ju w ramach do przejrzystego systemu bada podstawowych i stosowanych. * Dla bliszego zapoznania si z metodologicznymi podstawami instytucjonalizmu przydatne s rozwaania nad klasyfikacj lub taksonomi tych licznych poj, o ktrych ju wspominaem. Spord wielu publikacji na ten temat wybraem zaledwie kilka, powiconych tzw. kategoriom bazowym, a wic grupom poj wyrnionym w caej ich hierarchii38. Na pocztek proponuj skorzysta z jzyka psychologii i socjologii, w ktrych wiele miejsca zajmuje analiza postawy konkretnej osoby wobec jakiego obiektu. Mamy do czynienia z pewnymi procesami indywidualnej wiadomoci, determinujcych zarwno aktualne, jak i potencjalne reakcje zachowania (behavior), majce na celu poznanie obiektu, jego ochron lub wywoanie emocji). Przygldajc si tablicy 3.1. moemy zorientowa si w kryteriach klasyfikacji takich postaw39.

Tame, s. 15. Tame, s. 19. 38 Korzystam m.in. z doskonaego podrcznika: G.P.Litwincewa, Institucyonalnaja ekonomiczeskaja tieorija, Nowosybirsk 2003. 39 Tablica jest odzwierciedleniem pogldw wybitnego niemieckiego naukowca Viktora J. Vanberga, zawartych m.in. w ksice Rulet and Choice In Economimics (1994).
37

36

51

Dziedziczone, przekazywane genetycznie Osobiste Nieformalne spoeczne (np. tradycje, zwyczaje itp.) Prawo prywatne Zasady zachowa indywidualnych Zasady dla organizacji niepastwowych

Nabywane, przekazywane przez kultur Spoeczne Formalne spoeczne (narzucane wiadomie, utrwalone w prawie) Prawo spoeczne Zasady ograniczajce dziaalno rzdu Zasady wewntrznej organizacji pastwa

Zasady zachowa Zasady organizacji zewntrznych wewntrznej

rdo: V. Vanberg i Litwincewa, op. cit., s.74.

Tablica 3.1. Zasady zachowa. Pierwsze kryterium opiera si na zjawisku dziedziczenia i pozwala mwi o zachowaniach naturalnych, otrzymanych od przyrody, i o zachowaniach, zdobywanych przez prac i przekazywanych przez kultur. Te drugie dzielimy na zachowania osobiste i spoeczne (zbiorowe). Z kolei zachowania spoeczne dziel si na nieformalne, jak np. tradycje i zwyczaje, oraz formalne, narzucone przez wadz i prawo. Dalszy podzia zachowa formalnych pozwala wyoni prawo prywatne, regulujce zachowania jednostek i organizacji niepastwowych oraz prawo publiczne, stanowice ramy dla dziaalnoci pastwa i rzdu. Przedstawiona klasyfikacja pozwala tylko oglnie orientowa si w bogatej rzeczywistoci, w ktrej dynamika zmian w strukturze i znaczeniu zasad zachowa jest ogromna. Prby uporzdkowania systemu regu s liczne i zwykle staj si przedmiotem dyskusji. Zbir regu jest ogromny i w powszechnym obiegu niezwykle trudno zachowa poprawno na miar naukowych definicji. Zapoznajmy si z jedn tak prb, ktrej autor naley do czsto zabierajcych gos w publikacjach zwizanych z ekonomik instytucjonaln. Jest nim Elias L. Khalil, ktrego haso Rules (Reguy), znalazo si w Encyklopedii ekonomiki instytucjonalnej i ewolucyjnej40. Autor nie odway si na spjn kwalifikacj regu, ograniczy si do taksonomii i tylko w przypadku wyrnienia reguy o najszerszym moliwym zakresie wprowadzi nazw kanon (canon). W naszych sownikach kanon ma kilka znacze, ale zwizanych z acin, gdzie tumaczony by jako prawido, przepis oraz oglnie przyjta norma, zasada, regua. Niech wic nie razi nas nazwa tablicy 3.2. i okrelenie nomenklatura w znaczeniu ogu nazw, zbioru pewnych terminw jzykowych.

40

The Elgar Companion to Institutional and Evolutionary Eoconomics, 1994.

52

Cecha

Formalno Formalne Nieformalne

Dug zobowizujcy Zobowizania Sprawiedliwo Prawa wasnoci Metoda gosowania Zasady ruchu drogowego Ostateczne terminy Porozumienie dotyczce miar Rozwaga Wspaniaomylno Dobro Obowizki zwyczajowe, moralne Etykieta Uprzejmo Przyzwoito Gusty w konsumpcji

Zasady Racjona lno Reguy

rdo: E. Khalid, op. cit., s. 255.

Tablica 3.2. Nomenklatura kanonw zachowa. W tej tablicy porzdek rozmieszczenia nazw kanonw zachowa zapewniaj dwie cechy ukadajce si wzdu dwch osi. Na osi poziomej lokuj si zachowania zwizane ze stanami formalnoci; na pionowej racjonalnoci. Kanony formalnoci dziel si prosto: na formalne i nieformalne; kanony racjonalnoci na zasady i reguy. Blisze analizy zapisanych zachowa mog nasuwa wtpliwoci w konfrontacji z faktami. Nagonione pojcie spontanicznego porzdku moe kwestionowa potrzeb i zasadno formalnego porzdku prawnego, a nawet samego pastwa. Droga od nieformalnych do formalnych kanonw jest zwykle duga, ale moe by stosowana w polityce reform i transformacji ustrojowej. Na osi racjonalnoci zasady (principles) wyraaj postawy i zachowania wyszego rzdu, jak np. wolno sowa, swobod wyboru, prawo do prywatnoci, wolno zatrudnienia itp. Reguy, a wic kanony niszego rzdu, maj tendencj do stawania si zasadami przez upowszechnienie si i akceptacj. * Na zakoczenie warto uczyni krtkie podsumowanie w formie zestawienia podstawowych cech instytucji. Ograniczymy si do nastpujcych: 1. Instytucje wnosz do dziaalnoci gospodarczej czynnik trwaoci, cigoci i stabilnoci, dziki tworzeniu warunkw zapewniajcych przewidywalno rezultatw okrelonego zbioru dziaa. 2. Instytucje s dziedziczone drog uczenia si jednostek ludzkich i ich grup w rnych formach edukacji. 3. Instytucje zawieraj system bodcw pozytywnych i negatywnych. 4. Instytucje zapewniaj swobod i bezpieczestwo dziaaniom jednostki w okrelonych granicach, co ma ogromne znaczenie dla podmiotw gospodarczych. 5. Instytucje spoeczne redukuj niepewno i tym samym koszty transakcji.

53

Aby jednak wykorzysta pojcie instytucja jako jednostk analizy zjawisk spoecznogospodarczych, konieczne jest poznanie kilku wanych podej oferowanych przez metodologi nauki. 3.2. Instytucja a organizacja W wielu tekstach i dyskusjach werbalnych spotykamy si z utosamianiem poj instytucja i organizacja. Nasza rodzima nauka o kierowaniu i zarzdzaniu, zwaszcza uprawiana w ramach prakseologii, do obszernie wskazuje na granice i wzajemne powizanie obu poj. W Encyklopedii organizacji i zarzdzania (PWE, Warszawa 1982) w hale Instytucja znajdujemy odwoanie si do uj przedstawionych w tym wykadzie, a konkretnie rozrnienie okrele przyjmowanych w socjologii i w prakseologii. W socjologii, w ktrej niektrzy skonni s dopatrywa si odniesie do ekonomiki instytucjonalnej, instytucje s to okrelone impersonalne sposoby dziaania w imieniu caej grupy, charakteryzujce si trwaoci i powtarzalnoci, oczywicie akceptowane i popierane w pewnej formie. Natomiast w prakseologii przez instytucj rozumie si wszelkie organizacje skadajce si z ludzi i wykorzystywanych zasobw, bez koniecznoci akceptacji przez wiksze grupy spoeczne. Wybitny polski uczony Jan Zieleniewski pisa krtko Instytucja rzecz zorganizowana, w skad ktrej wchodz ludzie i ich aparatura, to znaczy, e od razu opowiada si za ujciem prakseologicznym, za podajc dalej za koncepcj Tadeusza Kotarbiskiego proponowa nastpujc definicj organizacji:41 Organizacja oglnie pojta cecha rzeczy lub cigw zdarze, rozpatrywanych jako zoone z czci oraz ze wzgldu na stosunek tych czci do siebie nawzajem i do caoci, a polegajca na tym, e czci wspprzyczyniaj si do powodzenia caoci. Najnowsze ujcia traktuj pojcie organizacja jako wyodrbnion z otoczenia cao ludzkiego dziaania, majc okrelon struktur, skierowan na osiganie jakiego celu lub celw (cytowana ju Encyklopedia organizacji i zarzdzania, s. 320). Jak widzimy, wci jeszcze pozostaje obszerne pole do nieporozumie i nic dziwnego, e nowa ekonomika instytucjonalna dy do opracowania kolejnych wersji definicji tego, dla niej podstawowego, pojcia. Gos w tej sprawie zabra take Douglass North, owiadczajc w swoim podstawowym dziele, e: W tej rozprawie przyjto ostre rozrnienie midzy instytucjami i organizacjami. Podobnie jak instytucje, rwnie organizacje zapewniaj struktur dla wspdziaania ludzi. Istotnie, gdy zbadamy koszty powstajce w rezultacie instytucjonalnych ram, to zobaczymy, e s one nastpstwem nie tylko tego czynnika, ale take organizacji, ktre rozwiny si dziki tym ramom; dodajc natychmiast jeszcze krtsze okrelenie: Organizacje [] to grupy jednostek, zwizanych pewnym wsplnym zamiarem osignicia celw42. Mimo pozornej prostoty rnice midzy instytucja i organizacja warto uzmysowi na pewnych przykadach. Sprbujmy odpowiedzie na nastpujce pytanie: czy przedsibiorstwo jest instytucj czy organizacj? A sd, szkoa, druyna piki nonej, kontrakt, rynek itd.? Dojdziemy do wnioskw dalekich od jednoznacznoci. Wszak przedsibiorstwo (firma) to i organizacja, i instytucja, podobnie jak wieloznaczny termin szkoa; natomiast sd to przede wszystkim instytucja, ale zwykle majca okrelon organizacj. Mona przyj i tak analogi, e organizacja jest pewn skorup, form w ktrej dziaaj reguy instytucji. W takiej instytucji spoecznej, jak s gry zespoowe, druyna jest tylko grup zorganizowan dla uzyskania swoich celw, ale trzymajc si regu utrwalonych w tradycji lub zwyczaju. Bywa i tak, e
J. Zieleniewski, Organizacja zespow ludzkich. Wstp do teorii organizacji i kierowania, PWN, Warszawa 1978, s. 83. 42 D.C. North, op. cit., s. 4-5.
41

54

czasami organizacja powstaje przed pojawieniem si odpowiedniej formy instytucjonalnej. W takiej sytuacji, jeeli tego typu organizacja i jej podobne zdobywaj uznanie, dowiadczenie i utrzymuj si przez dugi okres, rodzi si i utrwala nowa instytucja. Takie zjawiska notuj dzieje gospodarki rynkowej, czego dobrym przykadem staa si organizacja i instytucja zmowy w formie kartelu. Mona przyj, e tendencja do instytucjonalizacji wystpuje praktycznie w kadym dziaaniu zbiorowym, w przypadku zarysowania si pewnego wsplnego celu. Historia spoeczno-gospodarcza wyrnia trzy podstawowe formy organizacji. Pierwsza to wsplnota, uznana za najstarsz form i wspczenie utrzymujca si na obrzeach systemw spoecznych. Jako wsplnota (lub gmina) pierwotna organizowaa zawaszczanie naturalnych zasobw przez grupy rodowe i plemienne, opierajc si gwnie na tradycji, obyczaju i wyznawanych wartociach. Wsplnota dziaaa w warunkach wysokiej niepewnoci zewntrznej, ale przy spjnej wizi wewntrznej pewnoci co do podstaw podejmowanych decyzji. Postp techniczny i zmiany instytucjonalne doprowadziy do rnicowania si wsplnot, a rozwj instytucji wasnoci prywatnej przynis zmian caego ustroju. Trzeba jednak pamita, e tak form organizacji utrzymyway liczne grupy monastyczne, gminy wczesnego chrzecijastwa i grupy osb zwizanych pewnymi emocjami. Znamiona wsplnoty miay take redniowieczne cechy, do ktrych niekiedy odwouj si wspczesne zwizki zawodowe. Antropolodzy badaj podobne wsplnoty istniejce po dzie dzisiejszy w krajach zacofanych gospodarczo. Druga forma organizacji okrelana jest jako korporacja, ktra pojawia si ju w okresie funkcjonowania instytucji pastwa, jako zrzeszenie relatywnie wielkich grup ludnoci i ktra opieraa si na reguach ustalajcych redystrybucj dochodw. W staroytnoci przykadem korporacji moga by twarda instytucja polis, szczeglna organizacja miastapastwa, funkcjonujca na podstawie kontraktu obywateli, ktrzy cz swoich praw przekazali obieralnej wadzy. W ustroju feudalnym takie kontrakty stay si powszechne, jako relacje typu pan poddani. W kapitalizmie dziaaj wielkie korporacje narodowe i midzynarodowe. W Polsce korporacje maj osobowo prawn, dziaaj na podstawie statutu, a o celach i dziaalnoci decyduj czonkowie, zwykle na tzw. walnych zgromadzeniach. Ten typ organizacji maj u nas spdzielnie, stowarzyszenia, zwizki rzemielnicze, kka rolnicze i partie polityczne. Inny nieco charakter maj korporacje prawa publicznego, jak np. samorzd terytorialny, jak rwnie rnego rodzaju spki. Trzeci form organizacji jest asocjacja stowarzyszenie wolnych osb, ktrzy do tej organizacji dobrowolnie delegowali tylko cz swoich interesw. Jednostka zachowuje kontrol nad swoimi dziaaniami i ma do ograniczony wpyw na dziaalno asocjacji. Moe take nalee do wielu innych stowarzysze. Dotyczy to oczywicie wyboru midzy stowarzyszeniami spoecznymi, sportowymi, naukowymi itp. Charakter stowarzysze maj np. wsplnoty lokatorskie. Instytucja wolnej wymiany sprzyja powstawaniu wizi organizacyjnych typu stowarzyszeniowego. Wrmy na chwil do prezentowanego wyej ujcia Northa, a zwaszcza do prawie kategorycznego rozdziau poj instytucja i organizacja. W cytowanym ju artykule Hodgsona znajdujemy powany zarzut o pominiciu przez Northa spoecznego charakteru organizacji oraz regu i graczy, czyli tych osb, ktre pragn osign pewien cel. Zdaniem Hodgsona, w pewnych warunkach take same organizacje mog by traktowane jako jednostki, aktorzy lub agenci, tworzcy pewien system spoeczny. Organizacje pisa Hodgson potrzebuj struktur lub sieci, ktre nie mog funkcjonowa bez regu komunikowania si, czonkostwa lub suwerennoci. Nieunikniona obecno regu w

55

organizacjach oznacza, e rwnie we wasnej definicji Northa organizacje musz by traktowane jako typ instytucji43. Musimy pogodzi si z faktem czstego utosamiania poj instytucja i organizacja, ale nie rezygnujmy z uczestniczenia w tego typu dyskusjach, jako uatwiajcych zrozumienie bogactwa struktur spoeczno-gospodarczych. Bdziemy jeszcze rozpoznawa budow trzech wielkich ukadw instytucjonalnych, a mianowicie rynkw, przedsibiorstw (okrelanych jako hierarchie) i tworw porednich hybrydowych. Zagadnienia organizacji wystpi wielokrotnie, podobnie jak w codziennym kontakcie z praktyk naszego ycia. 3.3. Formalizm, indywidualizm i holizm W nauce, a zwaszcza w filozofii, relacja midzy pojciami tre i forma jest nadzwyczaj czstym przedmiotem dyskusji i ostrych polemik. Zarzut rozerwania czcych wizi lub nadmiernego eksponowania jednego z tych poj, naley do cikich i z tego wzgldu warto przyjrze si roli, jak przypisywano i przypisuje si formalizmowi w starej i nowej ekonomice instytucjonalnej. Encyklopedyczne okrelenie pojcia formalizm podkrela specyfik stanowiska uczonego, ktry przypisuje ogromne znaczenie formie, do czsto decydujcej o treci badanego obiektu. Dla potrzeb tego wykadu moemy przyj nastpujc definicj:44 Formalizm jest to wykorzystywanie abstrakcyjnego jzyka, w rodzaju matematyki lub symboliki wzitej z logiki, zamiast metod prezentacji stosujcych jzyk naturalny i literacki. W naukach ekonomicznych konieczne jest precyzyjne definiowanie wielu poj, w tym powszechnie stosowanych w codziennym komunikowaniu si podmiotw gospodarczych. Trudnoci w interpretacji poj uywanych w procesach wymiany rosn lawinowo w przypadku zawierania transakcji zagranicznych. Sigajc do metod formalnych mona czasem porozumie si atwiej, ni korzystajc z usug nawet profesjonalnych tumaczy. Metody formalne s przydatne w budowie modelu, w ktrego konstrukcji uywa si struktury i symboliki dla jasnej interpretacji zjawisk. Trzeba jednak pamita, e formalizacja teorii nie zawsze zapewnia jej wiksz precyzj, poniewa moe uproci pewne fragmenty teorii tak dalece, e otrzymuje si nazbyt wyidealizowany jej obraz. Wystpuje sprzeczno pragnienie przezwycienia trudnoci jzyka naturalnego moe odbywa si kosztem utraty jego bogactwa i sugestywnoci. Historia myli ekonomicznej zawiadcza o stopniowym wkraczaniu formalizacji do doktryn goszonych przez rne kierunki i szkoy, ale przede wszystkim o wrcz rewolucyjnym wkraczaniu matematyki do koncepcji teoretycznych ekonomii XIX i XX wieku. Ogromna w tym zasuga Walrasa i jego szkoy lozaskiej oraz Jevonsa i Edgewortha, twrcw szkoy neoklasycznej. Warto w tym miejscu przypomnie ocen przydatnoci matematycznej formalizacji teorii ekonomicznych dan przez mistrza tej szkoy Alfreda Marshalla. Ten znakomity teoretyk, swobodnie operujcy formalnym jzykiem logiki i matematyki, a take wspaniay dydaktyk, w swoim podrczniku ekonomii korzysta z jzyka literackiego i metody opisowej, odsyajc chtnych do licznych suplementw ilustrowanych grafami i wywodami wspartymi wzorami matematycznymi. Oto algorytm czynnoci dobrego uczonego ekonomisty, zalecony przez Marshalla: 1) korzystaj z matematyki raczej jako zapisu stenograficznego, ni jako narzdzia do bada; 2) zagldaj do zapisu a do zakoczenia bada; 3) przetumacz ten zapis na angielski; 4) przedstaw przykady majce istotne znaczenie w realnym yciu; 5) spal matematyczny zapis; 6) jeeli nie podoasz czynnociom punktu 4), spal take tekst zalecony w punkcie 3). Sdz, e ten dowcipny
43 44

G.M. Hodgson, op.cit., s.8-13. Por.: M. Rutherford, Institutions in Economics. The Old and New Institutionalism, Cambridge University Press, Cambridge 1996, s. 7.

56

przepis moemy stosowa i w naszych czasach, aby nie pogubi si w argumentacji podawanej przez zwolennikw i przeciwnikw formalizacji w naukach spoecznych. W koncepcjach twrcw i wybitnych przedstawicieli starego instytucjonalizmu znajdujemy tylko umiarkowane korzystanie z logiki formalnej i matematyki, preferowanie z licznymi zastrzeeniami metody indukcyjnej, odwoywanie si do caociowego ujmowania ekonomii jako czci kultury, przy z reguy ostrej krytyce neoklasycznej ortodoksji z jej abstrakcyjnymi formami teorii i budowy modeli. W dorobku Veblena znalaza si ostra krytyka racjonalnego hedonizmu, tj. rachunku przyjemnoci, pojmowanego statycznie, bez uwzgldnienia zmian instytucjonalnych. Jednoczenie Veblen prbowa redukowa opis ewolucji, traktujc ten proces jako kumulacj przyczyn, nie zawsze racjonaln kalkulacj przystosowania si do warunkw i ogranicze w sferze materialnej. Rwnie Commons, tak silnie akcentujcy potrzeb bada praktyki sdw zajmujcych si sprawami gospodarczymi, ogranicza si do starannego definiowania poj ekonomicznych i do analizy materiaw empirycznych przy pomocy prostych metod i narzdzi statystyki. Dopiero Mitchell dowid podnoci metod sformalizowanych w analizie zoonego procesu cyklu koniunkturalnego, zalecajc korzystanie z formalnie ujtych hipotez i zasad weryfikacji kolejnych twierdze. Dobrze zasuy si na tym polu J.M. Clark, jako wspautor koncepcji akceleratora i teorii kosztw oglnych (overhead costs). Zaleca ostrono, ale uznawa take zalety analizy ilociowej i sformalizowanej. Wspczenie nurt starej ekonomiki instytucjonalnej nie stroni od formalizacji, ale czyni to umiarkowanie, nie zrywajc cigoci uj swoich poprzednikw. W pracach takich przedstawicieli, jak Abraham Kaplan i Paul Diesing, znajduj si poszukiwania modelw, ktre pozwalaj opisa wzorce zachowa podmiotw gospodarczych, zwaszcza maych grup spoecznych i sytuacje, w ktrych obserwator jest take uczestnikiem dziaajcego ukadu. Coraz czciej mamy do czynienia z publikacjami, w ktrych metody sformalizowane zajmuj poczesne miejsce w wywodach zgodnych z tradycj tego nurtu oryginalnej ekonomiki instytucjonalnej. Tego typu pluralizm metodologiczny ma miejsce w artykuach zamieszczanych w poczytnym organie, jakim jest bezspornie Journal of Economic Issues. Analiza dorobku nowej ekonomiki instytucjonalnej prowadzi do zaskakujcego wniosku, e i ten nurt nie opowiedzia si za szerokim wdraaniem formalizmu do swoich koncepcji. Oczywicie wystpuj pewne rnice midzy grupami autorw, zwaszcza wczeniejszej i obecnej generacji. Modsi przejmuj i rozwijaj sztuk budowania formalnych modeli w koncepcjach dotyczcych organizacji i w teorii agencji. Do tej grupy trzeba zaliczy take autorw adaptujcych teori gier (Shubik, Schotter i in.) do ekonomiki instytucjonalnej. Chodzi o wykorzystanie teorii gier do modelowania interakcji w ramach narzucanych przez instytucje i konwencje. Mistrzowie nowej ekonomiki instytucjonalnej, a wic Coase, North i Williamson, wci mog by uznawani za zwolennikw analizy literackiej. Wprawdzie bowiem sugeruj oni denie do wikszej precyzji, ale dopiero po zgromadzeniu obfitego i wiarygodnego materiau empirycznego. Zaoenie, e czowiek jest jednostk maksymalizujc racjonaln uyteczno nie jest ich zdaniem konieczne i moe by nawet bdne. Ostatecznie przyjli oni pogld, e formalizacja jest potrzebna, ale nie za wszelk cen. Takie podejcie mona wyczyta w koncepcjach take tych autorw, ktrych zalicza si do kontynuatorw tzw. tradycji austriackiej, a wic do kierunku subiektywistycznego, zwalczajcego dawniej historyzm, a wspczenie jak to czyni James Buchanan pragncy czynnik subiektywny wmontowa w schemat wyjaniajcy ewolucj spoeczno-gospodarcz. Do tych pogldw nawizuj m.in. Nelson i Winter ( An Evolutionary Theory of Economic Change, 1982), tworzc indeterministyczny obraz rozwoju spoecznego, nie dajcy si w peni sformalizowa.

57

Na zakoczenie tego przegldu zagadnie formalizacji w ekonomice instytucjonalnej warto jednak uwiadomi kilka faktw. Przede wszystkim wspczesna myl ekonomiczna wysoko ceni dorobek autorw ekonomii matematycznej i ekonometrii. Rzadko mona im take zarzuci naduywanie metody dedukcyjnej i formalizmu. Jak twierdz zoliwcy, krytyka ekonomii matematycznej pochodzi od autorw, ktrzy nie opanowali odpowiedniej wiedzy i umiejtnoci posugiwania si bogatym zestawem narzdzi analitycznych. To im, ale i wszystkim nam, prezentowana wyej recepta Marshalla pozwala zachowa waciwy dystans do formalizacji. * W naukach spoecznych i w ekonomii indywidualizm, rozumiany jako pogld o znaczeniu jednostki ludzkiej (individuum jednostka, co niepodzielnego), ktrej potrzeby i prawa s waniejsze ni potrzeby i prawa grupy spoecznej, jest trwaym obiektem dyskusji i krytyki ze strony zwolennikw kolektywizmu i oglnie holizmu metodologicznego. Ekonomika instytucjonalna musi uczestniczy w tych sporach i proponowa wasne koncepcje. Warto pamita, e wybitny znawca amerykaskiej ekonomiki instytucjonalnej A. Gruchy za kryterium wyrniajce t dyscyplin nauki uzna wanie holizm, a wic prawie przeciwiestwo indywidualizmu. Czy jednak takie skrajne stanowisko jest w peni uzasadnione? Filozofowie wci roztrzsaj spraw stosunku czci do caoci, moliwo zredukowania caoci do niepodzielnych atomw wci jest atrakcyjnym zabiegiem w poszukiwaniu teorii wszystkiego, ale za kadym razem przed badaczami odkrywaj si nowe horyzonty i wyzwania. Dla krtkiego przypomnienia relacji midzy indywidualizmem i holizmem posu si skromnymi zbiorami twierdze. Niech przeto indywidualizm metodologiczny okrelaj trzy nastpujce twierdzenia:45 1. Tylko jednostki maj cele i interesy. 2. System spoeczny i jego zmiany s wynikiem dziaania jednostek. 3. Wszystkie powane zjawiska socjologiczne maj ostateczne wytumaczenie w ujciu tych teorii, ktre zajmuj si tylko jednostkami, ich usposobieniem, przekonaniami, zasobami i wzajemnymi stosunkami Twierdzenie pierwsze budzi najmniej sprzeciwu, ale w powizaniu z drugim rodzi zasadnicze spory czy istotnie adna instytucja, wsplnota, kolektyw nie moe mie wasnego, wyrnionego celu lub zamiaru? Obrocy indywidualizmu odpowiadaj prosto: instytucja moe taki zamiar, cel i wasne interesy mie pod warunkiem, e bdzie to wola jednostek wsplnoty. To jednostki tworz zespoy realnych aktorw sceny spoecznej i gospodarczej. Teza trzecia jest skrtem postulatu filozoficznego, okrelanego jako redukcjonizm, a goszcego moliwo i potrzeb sprowadzenia (zredukowania) badanych obiektw zoonych ich elementw w celu otrzymania ostatecznego wyjanienia. Trzymajc si naszego wzorca zapoznamy si rwnie z trzema twierdzeniami dotyczcymi istoty holizmu metodologicznego: 1. Cao spoeczna jest wiksza od jej czci. 2. Cao spoeczna w sposb znaczcy wpywa i warunkuje zachowania lub funkcjonowanie jej czci. 3. Zachowania jednostek powinny by wydedukowane z oglnych lub spoecznych praw, zamiarw lub si, ktre s sui generis i maj zastosowanie w systemie
45

Tame, s. 27-32.

58

spoecznym jako caoci oraz do pozycji (lub funkcji) jednostek znajdujcych si wewntrz tej caoci. Znowu mona uzna pierwsze twierdzenie za sabe, ale atwe do przyjcia. Razem z twierdzeniem drugim okrela ukad spoeczny, w ktrym jednostka jest podporzdkowana wsplnocie. Natomiast radykalnie potraktowane twierdzenie trzecie wywouje spory o spjno grupy spoecznej i granice autonomii jednostek, jak rwnie postulat wyodrbnienia takiej jednostki analizy, jak homo socialis czowiek tzw. uspoeczniony, zaprogramowany cakowicie przez wsplnot. W tym miejscu atwo dostrzeemy obszerne pole do potyczek, w ktrych bro redukcjonizmu ma du si raenia. Prb znalezienia wyjcia, pewnego kompromisu, stao si wprowadzenia do dyskusji pojcia superweniencja (supervenience), ktre wprawdzie ma suy indywidualizmowi, ale dopuszcza take spoeczne uwarunkowanie jednostek46. Mona to uj nastpujco: niezalenie od zoonoci wzajemnych sprze wystpujcych midzy grupami spoecznymi a jednostkami, zawsze istnieje pewna cao (totality) jednostkowych faktw, ktra determinuje cao faktw spoecznych. Znowu pojawia si teza, e wszelkie teorie i prawa spoeczne daj si zredukowa do teorii i praw indywidualnych, ale nie znikaj tym samym trudnoci w formuowaniu prognoz spoecznych na podstawie li tylko analizy zachowa jednostkowych. Wszak istniejce instytucje wpywaj na zakres moliwoci dostpnych jednostkom i ksztatuj ich funkcje uytecznoci, a same instytucje maj swoj histori, opart na wynikach przeszych dziaa jednostek. Czy mona tego typu dziaania wyjani bez odwoania si do wczesnych instytucji? Wydaje si, e w peni adekwatne wyjanienie zjawisk spoecznych na gruncie czystego indywidualizmu jest, co najmniej, wtpliwe. O moliwoci znalezienia kompromisu, po odrzuceniu skrajnych postaci indywidualizmu i holizmu, wiadcz koncepcje lansujce rozwizania okrelane jako globalna superweniencja, indywidualizm instytucjonalny i metodologiczny strukturyzm. Nie wgbiajc si w szersz prezentacj tych trudnych poj, warto zapamita, e tzw. globalna superweniencja ma suy w badaniach naukowych nad spoeczestwem jako twardy rdze, ktry uznaje holistyczn natur koncepcji spoecznych i ich sprzeciw wobec uj w kategoriach jednostkowych, ale jednoczenie trzeba zgodzi si, e domena faktw indywidualnych jest bardziej fundamentalna ni domena faktw spoecznych. Natomiast indywidualizm instytucjonalny podkrela brak moliwoci objcia i wyjanienia w badaniach wszystkich powiza, a przeto uznania koniecznoci skupienia uwagi na wybranych relacjach i ograniczonych sdach. Endogenizacja (wczenie) wszystkich instytucji do teorii, opartej na wiedzy o stanach fizykalnych i psychologicznych jest po prostu niemoliwa. Podobnie spraw ujmuje metodologiczny strukturyzm, odrzucajc skrajne wersje indywidualizmu, jak np. przeceniajce autorytet jednostki, i holizmu, w rodzaju przypisywania nadmiernej siy sprawczej grupom spoecznym. Koczc te prezentacje, warto jeszcze zatrzyma si na stosunku starego i nowego instytucjonalizmu do problemu relacji midzy indywidualizmem i holizmem. Mistrz starej ekonomiki instytucjonalnej Veblen moe by przypisany do holizmu, poniewa gwny nurt jego doktryny trzyma si ram wsplnoty spoecznej. Dynamika przemian gospodarczych jest skutkiem zmian w technologii, na ktr zwrotnie oddziauje instytucjonalne otoczenie. W naszych czasach tego rodzaju podejcie upowszechnia J.K. Galbraith, wskazujc na znaczenie instytucji technostruktury. Wczeniej w podobnym duchu rozwija swoj doktryn C. Ayres, ktry umieszcza analiz przemian spoecznych w ramach szeroko pojmowanej kultury, a rol jednostki widzia tylko jako narzucon przez tradycj i
Oto definicja z Dictionary of Philosophy of Mind (w moim niefachowym tumaczeniu): Superweniencja zbir cech lub faktw M pojawiajcy si na zbiorze cech lub faktw P, jeeli i tylko jeeli zmiany lub rnice w M nie mog zachodzi bez zmian i rnic w zbiorze P.
46

59

ukad instytucjonalny. Nawet W. Mitchell w swojej teorii cyklu koniunkturalnego nie zajmowa si zachowaniami jednostki, skupiajc uwag na wzorcach standardowych zachowa, ktre mg wyodrbni w masowych zjawiskach gospodarki i spoeczestwa. Pewne trudnoci sprawia okrelenie postawy R. Commonsa, ktry opowiadajc si generalnie za holizmem jednoczenie sygnalizowa istotn rol jednostki w ksztatowaniu takiego zjawiska, jak kolektywna wola wsplnoty. Trzeba jednak uzna, e nurt starej ekonomiki instytucjonalnej preferowa i preferuje podejcie holistyczne. Nowa ekonomika instytucjonalna opowiada si po stronie indywidualizmu metodologicznego, ale take w sposb zrnicowany. Czerpic z bazy ekonomii neoklasycznej przedstawiciele tego nurtu korzystaj czsto z podejcia funkcjonalistycznego i kad akcent nie na przyczynie rozwoju i zmiany instytucjonalnej, ale na pytaniu, jak funkcj realizuje pewien ukad spoeczny, w tym take jednostka. W teorii praw wasnoci, ktr wkrtce poznamy, za czynnik sprawczy uznaje si fakty zewntrzne, ktre jednostki usiuj internalizowa w imi wyszej efektywnoci dziaania. Wspczenie D. North skania si ku zasadzie sprzenia zwrotnego w wyjanianiu relacji jednostki do wsplnoty jednostka po prostu reaguje na zmiany instytucjonalnego otoczenia. Znacznie silniej ulegaj wpywom indywidualizmu zwolennicy teorii gier, ktrzy usiuj wyjani pojawienie si (emergence) zachowa typu kooperacyjnego na podstawie ujawnionych interesw wasnych graczy. Rwnie autorzy nawizujcy do tradycji indywidualizmu szkoy austriackiej nie ryzykuj goszenia kracowych tez. Moemy przyj, e oba nurty wspczesnej ekonomiki instytucjonalnej poszukuj kompromisu midzy holizmem i indywidualizmem, uprawiajc czsto podejcie nazywane indywidualizmem instytucjonalnym. 3.4. Teoria instytucjonalnej matrycy W literaturze przedmiotu, ale i w codziennych kontaktach, spotykamy si z uywaniem sowa matryca przy omawianiu problemw technicznych, podczas gdy w innych sytuacjach posugujemy si pojciem macierz. W tych krtkich uwagach bd korzysta pocztkowo z okrelenia matryca ze wzgldu na pewn pogldowo, analogi do technologicznego procesu ksztatowania przedmiotw drog toczenia, odlewania i kucia, zgodnego z wzorcow form. W dalszych rozwaaniach warto jednak sign do pojcia macierzy, znanego ju z algebry liniowej, w ktrej tak nazywa si dwuwskanikow tablic, zoon z wierszy i kolumn, niezwyke przydatn w analizie struktury zbiorw. Trzeba take pamita, e wprawdzie droga do poznania instytucjonalnej struktury spoecznej prowadzi do sformalizowanych uj ilociowych, ale niezwykle podne mog okaza si badania opisowe, zwaszcza odwoujce si do tak wanego w kulturze pojcia, jakim jest macierzystwo i instytucja rodziny, a zwaszcza kiedy poszukujemy pierwocin wizi instytucjonalnych i ewolucji ustrojw spoeczno-gospodarczych. Dalsza prezentacja zagadnienia wymaga, moim zdaniem, wskazania na powany dorobek wspczesnej rosyjskiej nauki, zwaszcza jej socjoekonomii i dynamicznie rozwijajcego si postradzieckiego instytucjonalizmu47. Zrodzone z koniecznoci zrozumienia historycznego procesu transformacji ustrojowej, pojawiy si i rozwiny dwa odgazienia pierwsze jest udan adaptacj tradycji i aktualnego dorobku koncepcji zagranicznych; drugie nawizuje do pozytyww ekonomii politycznej socjalizmu i socjologii marksistowskiej. Z naszego punktu widzenia korzystne jest poznanie koncepcji zwizanych z badaniami prnego zespou uczonych, nazywanych ju Nowosybirsk szko ekonomicznosocjologiczn, ktrej liderem jest Tatiana Pasawska. Twierdzi si, e szkoa w zakresie
Polecam dwutomow monografi: O. Inszakow, D. Froow, Institucyonalizm w rossijskoj ekonomiczeskoj mysli (IX-XXi ww.), Izd. WoGU, Wogograd 2002.
47

60

metodologii ciy ku staremu instytucjonalizmowi, ale wiele czerpie rwnie z innych nurtw i szk, poszukujc kolejnej alternatywy w ramach wasnego paradygmatu. Takim paradygmatem moe by wrcz uniwersalna teoria systemw. Wanie w takim ujciu paradygmatu systemowego rozwija oryginaln teori instytucjonalnej matrycy Swietana Kirdina, wysokim uznaniem ktrej ciesz si m.in. dwie monografie: Matryce instytucjonalne i rozwj Rosji (Institucyonalnyje matricy i razwitije Rossii, 2001) i Gospodarki X i Y analiza instytucjonalna (X i Y ekonomiki: institucyonalnyj analiz, 2004). Zwrc uwag na kilka wybranych tez, stanowicych o rozwijanej teorii matrycy instytucjonalnej. Jeli oglnie przez matryc rozumie bdziemy pewn pierwotn form, model, wzorzec pozwalajcy reprodukowa jakie caoci, to matryca instytucjonalna jest wyjciowym, trwaym wzorcem i zbiorem bazowych instytucji spoecznych, ktry powsta w okresie utrwalania si wizi plemiennych i tworzenia si wadzy pastwowej. Ma ona inwariantny charakter, to znaczy, e jest wzbogacana nie tracc swej istoty. Kolejne pokolenia instytucji spoecznych nie s prostymi replikami (klonami), mog si ukada w skomplikowane struktury, ale ich szkieletem, czy te armatur, konstrukcj non i zapewniajc spjno zawsze bdzie matryca (macierz) instytucjonalna. Kirdina, rozwizujc swoje zadania badawcze w zgodzie z paradygmatem systemowym, zgasza cztery nastpujce postulaty wyjciowe, zapewniajce spjno teorii matrycy instytucjonalnej48. Pierwszy postulat dotyczy obiektywizmu jako postawy badawczej, bezstronnoci, uznania faktu istnienia przedmiotu poza obserwatorem. Oznacza to jak sdz nie kategorycznie postawiony warunek i pogld goszony przez materializm dialektyczny i historyczny, kracowo przeciwstawny idealizmowi. Spoeczestwo traktuje si w tym ujciu jako samoorganizujcy si system. Postulat drugi znamy z pojcia holizmu, bowiem zaleca traktowanie spoeczestwa jako spjnej caoci, majcej pewne konstrukcje none, zapewniajce trwao mimo rozlicznych przypadkw i wstrzsw w yciu spoecznym. Gospodarka, jako podsystem tego ycia, zajmuje si organizowaniem sposobw wykorzystania zasobw. W zwizku z obu wyej wymienionymi postulatami Kirdina podkrela znaczenie trzeciego znaczenie i rol instytucji bazowych, jako gwnej skadowej w zbiorze instytutw spoeczestwa, bdcych podstaw jego trwaoci i rozwoju. W samej konstrukcji instytutu bazowego poszukuje si skadowej jego stabilizacji. Takie instytucje s tworami historycznymi, inwariantnymi wobec dziaa indywidualnych podmiotw, w praktyce reprodukujcymi relacje spoeczne, przypominajc specyficzn technologi spoeczn. To wanie instytucje bazowe s podstaw matrycy instytucjonalnej i uatwiaj analiz si sprawczych, kryjcych si pod powierzchni zjawisk spoeczno-gospodarczych. Pomocne w tym jest posugiwanie si pojciem formy instytucjonalnej, jako wyraenie mobilnej, plastycznej i dynamicznej cechy instytucji bazowych. Dziki temu moemy analizowa rnorodno historycznych i wspczesnych ustrojw spoecznych, ale i tu pod pewnym warunkiem spenienia czwartego postulatu znanym od dawna w nauce, jak postulat koniecznoci i dostatecznoci. Przyjty zamiar zbudowania teorii matrycy instytucjonalnej otrzyma przejrzysty i sugestywny obraz trjwymiarowej przestrzeni (moliwej jak sdz o uzupenienie kolejnymi), uwzgldniajcej rzutowanie (projekcj) na paszczyznach: ekonomicznej, politycznej i ideologicznej (rys.3.1). Nie trudno uwiadomi sobie, jak cise s wizi i wspzalenoci wszystkich bazowych instytutw umieszczonych w trzech paszczyznach.
48

Por. S.G. Kirdina, Tieorija institucyonalnych matryc (primier rossijskogo institucyonalizma), [w:] Postsowietskij institucyonalizm, P.M. Nuriejew, W.W. Diemient`jew, Kasztan, Donieck 2005, s. 75-101.

61

Paszczyzna polityczna

Paszczyzna ideologiczna

Paszczyzna ekonomiczna Rys. 3.1. Przestrze dziaania matrycy instytucjonalnej. Bazowe instytucje w gospodarce reguluj proces reprodukcji spoecznego bogactwa, stanowicego podstaw materialn rozwoju wsplnoty. W powizaniu z nimi dziaaj instytucje bazowe polityki, tworzc podstawow struktur podejmowania i realizacji decyzji przez pastwo. Z kolei instytucje bazowe ideologii su procesom ksztatujcym zachowania spoeczne zgodne z uznan norm zachowa i systemem przyjtych wartoci. Na rysunku 1 w sposb uproszczony, w formie kta wielociennego (trjciennego), zostaa odwzorowana taka pierwotna matryca instytucji bazowych. Powstanie takiej matrycy, podkrela autorka, ma charakter naturalny (jak archetyp), a nie planowy. Wskazuje take na ograniczenia w stosowaniu tego schematu do analizy rnorodnych przedhistorycznych i wspczesnych wysoce zrnicowanych struktur spoecznych, a zwaszcza ich dynamiki rozwojowej i granic czasowych analizy. Ta teoria skupia uwag na poznawaniu zjawisk sekularnych. Interesujce wnioski z bada nad systemami spoeczno-gospodarczymi wyciga Swietana Kirdina, wprowadzajc do analizy dwa typy matrycy instytucjonalnej matryc X dla systemu, okrelonego umownie wschodnim, i matryc Y dla ukadu tzw. zachodniego. W matrycy X (dominujcej w Rosji oraz w wikszoci krajw Azji i Ameryki aciskiej) autorka wyrnia nastpujce instytucje bazowe: na paszczynie ekonomicznej instytucje gospodarki redystrybutywnej, w ktrej dziaa wymuszone poredniczenie centrum wadzy w obiegu dbr i usug, a take w wymianie praw ich produkcji i wykorzystania; na paszczynie politycznej instytucje jednolitego, unitarno-scentralizowanego ustroju politycznego; na paszczynie ideologicznej instytucje ideologii komunitarnej.

Z kolei w matrycy Y (dominujcej w wikszoci krajw Europy i w USA) istniej nastpujce instytucje bazowe: na paszczynie ekonomicznej instytucje gospodarki rynkowej; na paszczynie politycznej instytucje federalnego ustroju pastwa, okrelane cznie jako federacyjno-subsydiarny ustrj polityczny; 62

na paszczynie ideologicznej instytucje ideologii subsydiarnej, oparte na koncepcji indywidualizmu, prymatu jednostki w okrelaniu wartoci wsplnych.

Zbiory instytucji bazowych w obu typach matrycy instytucjonalnej zebraem w tablicy 3.3, bez szerszego omwienia ich treci, ale raczej dla samodzielnego wykorzystania przez czytelnika, zwaszcza w celu konfrontacji rnic ustrojowych, przez porwnywanie par takich instytucji.

Instytucje bazowe X
1. Instytucje gospodarki redystrybucyjnej 1.1. Instytucja redystrybucji 1.2. Instytucja wadzy zwierzchniej 1.3. Instytucja efektywnoci ustrojowej 1.4. Instytucja kooperacji 1.5. Instytucja pracy subowej 2. Instytucje unitarnego ustroju politycznego 2.1. Instytucja administracji pastwowej 2.2. Instytucja hierachicznego pionu z najwyszym Centrum 2.3. Instytucja wyznaczania 2.4. Instytucja jednogosnoci 2.5. Instytucja drogi subowej 3. Instytucje ideologii komunitarnej 3.1. Instytucja kolektywizmu 3.2. Instytucja egalitaryzmu 3.3. Instytucja porzdku
rdo: S. Kirdina, op. cit., rozdzia 3.

Instytucje bazowe Y
1. Instytucje gospodarki rynkowej 1.1. Instytucja wymiany 1.2. Instytucja wadzy prywatnej 1.3. Instytucja zysku 1.4. Instytucja konkurencji 1.5. Instytucja pracy najemnej 2. Instytucje federalnego ustroju politycznego 2.1. Instytucja federacji 2.2. Instytucja samorzdu 2.3. Instytucja wyborw 2.4. Instytucja wielopartyjnoci demokratycznej wikszoci 2.5. Instytucja powdztwa sdowego 3. Instytucje ideologii subsydiarnej 3.1. Instytucja indywidualizmu 3.2. Instytucja stratyfikacji 3.3. Instytucja wolnoci I

Tablica 3.3. Instytucje bazowe w typach ustrojowych X i Y. Przedstawiona w skrcie i tym samym uproszczona teoria matrycy spoecznej znalaza liczne rozwinicia w analizach makro i mikroekonomicznych, w ktrych korzysta si z tablic macierzy, pokazujcych powizania midzy instytucjami, organizacjami, podmiotami rnych paszczyzn, jak rwnie przepywy dbr i usug, strumienie pienine i fizyczne. Pomocne w rozwiniciu analizy konkretnych typw, a wic nie idealnych i obejmujcych mieszane zbiory instytucji bazowych, ktre mona nazywa instytucjami komplementarnymi lub dopeniajcymi i uzupeniajcymi. Chodzi, przykadowo, o wspistniejce w wielu realnych systemach spoeczno-gospodarczych instytucje gospodarki rynkowej i gospodarki redystrybucyjnej (planowej), ale w sytuacji dominacji jednego z dwch typw X lub Y. * Koczc krtki przegld wybranych zagadnie metodologii, zwizanych z podstawami ekonomiki instytucjonalnej, przytocz kilka tez jednego z wybitnych francuskich

63

specjalistw Claude`a Mnarda, oceniajcych stan programu badawczego naszej dyscypliny, zwaszcza jej nowego nurtu 49. Autor zwrci uwag na trzy kolejne kroki w rozwoju tej nauki: 1) tworzenia teorii, w czym uzyskany zosta znaczny postp, kumulujc kolejne jej skadowe; 2) konstruowania modeli, gdzie wci jeszcze brakuje dobrych modeli matematycznych; 3) testowania, jako dziedziny zaledwie pionierskich prb i do pomylnych dowiadcze w korzystaniu z metody badania przykadw (case studies). Do osigni duego formatu zaliczy Mnard opracowanie teorii kosztw komparatywnych i nowe ujcie teorii przedsibiorstwa. Trzeba doda, e w caym wykadzie ekonomiki instytucjonalnej bdziemy spotyka si z interesujcymi koncepcjami metodologii nauki.

Zalecana literatura 1. D. C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge, New York 1990. 2. M. Rutherford, Institutions in Economics. The Old and New Institutionalism, Cambridge University Press, Cambridge MA, 1996. 3. S. G. Kirdina, X- i Y-ekonomiki: Institucyonalnyj analiz, Institut Ekonomiki, Nauka, Moskwa 2004. 4. K. Kostro, Nieformalne instytucje w yciu gospodarczym, Studia Ekonomiczne, 2004, nr 1-2, s. 71-94. 5. G. M. Hodgson, What are Institutions? Journal of Economic Issues, 2006, nr 1, s. 1-25. 6. B. Klimczak, Uwagi o powizaniach midzy standardow ekonomi i now ekonomi instytucjonaln, [w:] Nowa ekonomia instytucjonalna, S. Rudolf, WSEiA, Kielce 2005, s. 11-25. 7. G.B. Kleiner, Evoljucyja institutocyonalnych sistiem, Nauka, Moskwa 2004, rozdz. 1.

Por.: C. Mnard, Methodological issues In new institutional economics, Journal of Economic Methodology 2001, nr 1, s. 85-92.

49

64

4. EKONOMICZNA TEORIA PRAW WASNOCI W praktyce ycia spoeczno-gospodarczego instytucja wasnoci zaja i utrzymuje niezwykle wane miejsce i odgrywa ogromn rol w procesie efektywnego rozwoju caego ustroju. Ekonomika instytucjonalna powica wiele uwagi temu pojciu, systemowi i strukturze wasnoci, miejscu w procesie ewolucji i uprawianiu polityki gospodarczej. Dla ekonomistw poznanie tej instytucji otwiera dodatkowo pole do zrozumienia wagi wspdziaania z prawnikami, ktrzy od dawna zajmuj si problemami stanowienia i wykorzystania praw wasnoci. Majc powysze na wzgldzie, pragn w ramach tego rozdziau zrealizowa nastpujcy cel: - przybliy wiedz o ekonomicznej teorii praw wasnoci, omawiajc krtko samo pojcie instytucji wasnoci, a nastpnie znacznie szerzej prezentujc gwne systemy praw wasnoci, koczc znowu zwizym przedstawieniem tzw. teorematu Coase`a. 4.1. Instytucja wasnoci Mona sdzi, e tak powszechnie stosowane sowo wasno nie wymaga ju sigania do leksykonw i dodatkowego powicania uwagi jej pozornie oczywistym treciom. Kiedy jednak poznajemy przykady sporw i trosk prawnikw o trafno orzecze sdowych, a wic obserwujemy dziaanie praw wasnoci, wwczas dyskusja nad samym pojciem wasnoci nabiera znaczenia koniecznoci. W Sowniku jzyka polskiego (pod redakcj W. Doroszewskiego, 1967) definicja tego pojcia jest bezporednio zwizania z kategori prawa: wasno to prawo rozporzdzania rzecz i korzystania z niej z wyczeniem innych osb. Od dawna toczy si jednak dyskusja midzy filozofami, antropologami i oczywicie historykami na temat genezy obu instytucji wasnoci i prawa. Przypomn tylko, e mistrz szkoy instytucjonalnej Veblen siga do pierwocin kultury barbarzyskiej, aby dowie, e takie instytucje, jak klasa prniacza i wasno prywatna byy tworami tych samych si ustroju pierwotnego, podobnych instynktw i zwyczajw, z ktrych zaczyna powstawa protopastwo i system stanowionych praw. Ujcie szerokie pozwala przeto traktowa wasno jako najpeniejsz wadz uytkowania i dysponowania rzeczami i dobrami materialnymi i niematerialnymi. Za rda i praprzyczyn jedni przyjmuj stanowione prawa, a inni sam natur czowieka, bo przecie kady czowiek jest wacicielem samego siebie. To drugie podejcie pozwala mwi o wczeniejszym pojawieniu si instytucji wasnoci ni instytucji prawa wasnoci. W podobny sposb mona objani stosunek pojcia wasnoci do regulacji prawnych, instytucji politycznych i oczywicie pastwa. Obserwacja zmian samej instytucji wasnoci w ramach spoecznych, pojawianie si nowych form wasnoci i nowych rozwiza prawnych, prowadziy do ostrych sporw ideologicznych i byy wykorzystywane w walce politycznej. Do naszych czasw przetrway spory o rol wasnoci prywatnej i pastwowej, wypeniajcej treci programy partii politycznych i organizacji spoecznych. Warto w tym miejscu wspomnie, e w historii myli filozoficznej i spoecznej instytucj wasnoci prywatnej poddawano czsto gbokiej krytyce. Ju w staroytnoci Platon nie przewidywa istnienia w doskonaym pastwie takiej wasnoci, a Morus potpia j z pozycji moralnych w swojej Utopii. Doktryny socjalistyczne, zwaszcza marksizm, czyniy wasno prywatn odpowiedzialn nie tylko za wyzysk, ale i za nisk efektywno ekonomiczn ustroju kapitalistycznego. W przyszej gospodarce komunistycznej ta forma wasnoci nie bdzie wystpowaa. Rwnie liczne argumenty wysuwali obrocy wasnoci prywatnej. Zaczynajc od Arystotelesa, wskazujcego na takie walory, jak bodce do

65

podnoszenia wydajnoci, przez doktryny pokoju spoecznego, a do synnego sporu na temat racjonalnego rachunku gospodarczego, ktry jak pisa L. Mises jest moliwy tylko w warunkach istnienia prywatnej wasnoci i gospodarki rynkowej. Nie musz szerzej przypomina naszych sporw o przeksztaceniach struktury wasnoci w procesie transformacji ustroju. Zasygnalizuj tylko godne uwagi ujcie istoty wasnoci dokonane przez wybitnego polskiego uczonego. W bogatej twrczoci Czesawa Strzeszewskiego (1903-1999), powiconej katolickiej doktrynie spoeczno-ekonomicznej, jest te obszerna monografia pt. Wasnozagadnienie spoeczno-moralne, w ktrej moemy znale wszechstronn analiz tej kategorii, nawizujc do ogromnej literatury z filozofii i nauk spoecznych. Autor w peni uznawa interdyscyplinarny charakter pojcia wasnoci, troskliwie przytacza pogldy wielkich mylicieli z licznych szk i nurtw ortodoksji i heterodoksji, eksponujc oczywicie etyk chrzecijask. Dla nas w tym wykadzie warto zapamita dwie definicje wasnoci. Pierwsza nawizuje do etyki i gosi: Wasno jest dobrem lub sum dbr gospodarczych, materialnych i niematerialnych, nad ktrymi jednostka lub zbiorowo posiada wadz rozporzdzania dla osignicia korzyci wasnych poprzez realizacj dobra wsplnego, a druga korzysta z ekonomii i twierdzi, e: Wasno jest to suma dbr gospodarczych i przychodw z ich osignicia, stanowica przedmiot gospodarstwa jednostkowego, narodowego i midzynarodowego50. Zagadnienie genezy i ewolucji instytucji wasnoci byo ze zrozumiaych wzgldw obiektem zainteresowania Veblena i zwaszcza Commonsa, ktry tak silnie podkrela wi instytucji gospodarczych, prawnych i spoecznych. W latach 60-ych problem kosztw transakcji, teoria przedsibiorstwa, nowa historia gospodarcza i rodzca si nauka o ochronie rodowiska, stworzyy atmosfer pilnego zapotrzebowania na ekonomiczn teori praw wasnoci. Publikacje R. Coase`a, A. Alchiana, D. Northa. O. Williamsona i H. Demsetza zawieray niezwykle bogaty materia prowokujcy do dyskusji liczne rodowiska nie tylko naukowe, ale take wiat biznesu, polityki i organizacje spoeczne. Upadek systemu tzw. realnego socjalizmu rozszerzy granice geograficzne dla takich dyskusji i podnis rang samego zagadnienia ksztatowania systemw praw wasnoci. Liczba publikacji na ten temat wzrastaa lawinowo. Obecny stan ekonomicznej teorii praw wasnoci pozwala j traktowa na podobiestwo innych relatywnie samodzielnych skadowych ekonomiki instytucjonalnej, ale z bardzo licznymi odniesieniami do wielu szk, zaliczanych zarwno do ortodoksyjnego nurtu gwnego, jak i do tych zwizanych z heterodoksj. Na podstawie wci niepenego rozeznania mona wskaza na niektre cechy tej teorii, wynikajce z paradygmatu ekonomiki instytucjonalnej i dajce si analizowa w zgodzie z metodologi nauk spoecznych. Trzeba powiedzie, e mimo upywu caego wieku koncepcje veblenizmu teoria klasy prniaczej i ewolucji struktury instytucjonalnej wci s obecne take w teorii praw wasnoci. Presja neoklasycznego paradygmatu i tradycji euklidesowo-kartezjaskiej ma swoje odbicie w nie zawsze wyranym metodologicznym indywidualizmie. Nie organizacja, ale jednostka ludzka w ramach wsplnoty jest obiektem analizy, skupiajcej si na indywidualnych zachowaniach maksymalizujcych funkcj uytecznoci, a wic od instynktu do zachowa przecierajcych ciek instytucji wasnoci. Filozoficzny pragmatyzm i jego radykalny nurt amerykaski instrumentalizm, osabiaj znacznie rol tezy o zachowaniach jednostki, poniewa podkrelaj rol analizy takich zachowa w konkretnym rodowisku instytucjonalnym. Z tych wzgldw historycy myli naukowej wskazuj na wiadome lub nieuwiadomione powizania tych fragmentw ekonomiki instytucjonalnej z tradycj marksistowsk. Rozwj systemw wasnoci daje si atwo
50

C. Strzeszewski, Wasno zagadnienie spoeczno-moralne, ODISS, Warszawa 1981, s. 23 i 24.

66

przedstawi w ujciu materializmu historycznego i procesu przemian ustroju spoecznogospodarczego. Do zaskakujce mog wydawa si tezy nowej ekonomiki instytucjonalnej, ktre tak ostro podkrelaj rnice midzy pojciami instytucja i organizacja, ale jednoczenie tak wysoko stawiaj problemy funkcjonowania firmy-przedsibiorstwa. Akcentuje si, zwaszcza w prezentowanej tu ekonomicznej teorii praw wasnoci, traktowanie firmy jako tworu stanowionego prawa, artefaktu, quasi-rynku i odbicia struktury relacji midzyludzkich. Znawcy zagadnienia pisz czasami, e takie ujcie likwiduje przedmiot dyskusji na temat syntezy makro i mikroekonomii, a zasada maksymalizacji uytecznoci zyskuje rang uniwersaln. Wspczenie rozwijana teoria praw wasnoci znajduje si pod silniejszym wpywem nauk prawnych ni ekonomicznych i moralnych. wiadczy o tym chociaby definicja praw wasnoci, nie nawizujca do oglnej klasy zjawiska (genus), tj. instytucji wasnoci, ale do prawnej rodziny zjawiska wadzy (authority), czy te zaczynajc rozwaania ju od niszego szczebla abstrakcji, jakim s prawa wasnoci prywatnej51. Take kryterium wyrniajce rodzaje wasnoci maj charakter prawny, a nie ekonomiczny. Nie stanowi to istotnej przeszkody w rozwijaniu teorii i praktyki wymagajcej kompleksowych analiz nad tak wanym fragmentem ycia spoeczno-gospodarczego, ale ze wzgldu na charakter mojego wykadu proponuj zakoczy ten podrozdzia prost definicj pojcia instytucja wasnoci, a definicj preferujc nauk prawa poda na pocztku nastpnego podrozdziau. Oto moja definicja: Wasno jest to instytucja spoeczna i tym samym wzorzec zachowa odziedziczony z przeszoci, odnoszcy si do relacji jednostki i zbiorowoci wobec rzeczy i dbr w sytuacjach zawierajcych zamiar ich wykorzystania. 4.2. Systemy praw wasnoci Z propedeutyki prawa wybieram ujcia przydatne do analizy instytucji wasnoci w historycznym okresie, a wic zaistnieniu pastwa i pisanych dokumentw dotyczcych stanowionych regu i norm legalizmu. Przyjmujemy za waciwe posugiwanie si tzw. podejciem pozytywistycznym, traktujcym prawo jako zesp norm stanowionych przez pastwo, regulujcych stosunki spoeczne zgodnie take z prawem naturalnym. Ze wzgldu na obiekt regulacji rozrnia si prawo w ujciu przedmiotowym i podmiotowym. Prawo wasnoci jest przykadem prawa w ujciu przedmiotowym. Zapiszmy zatem, e: Wasno to prawnie zagwarantowana moliwo penego rozporzdzania jak rzecz. Waciciel ma uprawnienia do jej posiadania, uywania, pobierania poytkw i innych dochodw z niej, zbycia, przetworzenia, zuycia lub zniszczenia. Dugie dzieje prb i bdw wykreliy wspczesne granice korzystania z tego prawa, zasady wspycia wsplnot i racjonalnego korzystania z rnych form wasnoci. Przed omwieniem podstawowych systemw praw wasnoci warto zbudowa prosty model, zawierajcy skadniki i relacje, o ktrych ju wspominaem lub ktre pojawi si w trakcie analizy historycznych i wspczesnych ustrojw spoecznych. Z naszego punktu widzenia instytucjonalnej analizy rnych systemw praw wasnoci moemy posuy si nastpujc definicj: System praw wasnoci jest to zbir relacji midzy instytucjami regulujcymi stosunki midzyludzkie w zwizku z koniecznoci wykorzystywania ograniczonych zasobw.
Popularnie ujty wykad znajduje si w dostpnej w Internecie The Concise Encyclopedia of Economics, ktra udostpnia esej: Alchian A.A., Demsetz H., The Property Rights Paradigm, Journal of Economic History, 1973, vol. 33.
51

67

W takim systemie (por. tab. 4.1.) wyrnimy dwa skadniki hierarchicznie uporzdkowany podzbir samych praw wasnoci i podzbir gwarancji, chronicych prawa wasnoci. Podzbiory Gwarancje ochrony praw wasnoci - GPW 1. GPW1 - przymus 2. GPW2 - informacje 3. GPW3 - ubezpieczenia

Praw wasnoci - PW 1. PW1 - wadanie 2. PW2 - zarzdzanie 3. PW3 - uytkowanie

rdo: opracowanie wasne.

Tablica 4.1. System praw wasnoci. Podzbir praw wasnoci PW obejmuje trzy poziomy: najwyszy PW1 zwizany z funkcj wadania, tj. pen wasnoci posiadanych aktyww, wcznie z ich niszczeniem; redni PW2 dotyczcy uprawnie zarzdzania, delegowanych przez wyszego waciciela; najniszy PW3 obejmujcy uytkowanie, a wic dziaania w ramach porzdku narzuconego przez gospodarza, jak to jest np. w kontrakcie dzierawy. Z kolei podzbir gwarancji praw wasnoci GPW wyrnia trzy ich rodzaje: GPW1 kiedy istnieje mechanizm przymusu; GPW2 zwizane z pozyskiwaniem informacji przez podmioty gospodarcze; GPW3 obejmujcy mechanizm ubezpiecze, bez ktrego dziaalno gospodarcza w warunkach zawsze wystpujcej niepewnoci nie moe by efektywna. Przedstawiony model uatwi poznanie podstawowych systemw praw wasnoci, ktre pojawiay si by moe kolejno, albo rwnolegle i ktre mona analizowa wspczenie, oceniajc ich rol w ksztatowaniu globalnej, regionalnej i lokalnej perspektywy wzrostu i rozwoju gospodarczego. 4.2.1. Wolny dostp do zasobw i system wasnoci wsplnej Badania nad funkcjonowaniem pierwotnych wsplnot czowieka, tak silnie wspierane przez antropologi kulturow i etnologi, zgromadziy wystarczajcy materia do uoglnie na temat funkcjonowania takich struktur, jak gmina pierwotna. Dodajmy jeszcze, e wiele cennych spostrzee przyniosy badania nad plemionami yjcymi w tradycyjnej macierzy instytucjonalnej na obrzeach wspczesnych orodkw cywilizacji przemysowej. Wiedza o yciu spoecznym i gospodarczym naszych praprzodkw jest do rozlega, ale na jej prawdziwy obraz nakadaj si nie tylko brak bezspornych wiadectw, ale i naturalne saboci retrospektywy. Czsto pogld badacza (take wiatopogld, ideologia) wykrzywiaj, spycaj a nawet faszuj analiz przemian. Konieczno wykorzystania tych bada atwo dowie, pamitajc o zawsze pojawiajcym si pytaniu a co byo wczeniej? Jeli chcemy zrozumie istot systemu wasnoci, to takie pytanie pojawia si natychmiast, jeeli za prawdziwe uznamy tez, e instytucja wasnoci jest zjawiskiem historycznym, tj. ma swj pocztek. Jak wyglda ustrj spoeczny bez instytucji wasnoci? Jeli przyj, e wyodrbnienie si rodzaju ludzkiego nie pozbawio czowieka nabytych w ewolucji instynktw i zachowa, ktre rozwiny si w dziaaniach racjonalnych, to w pierwotnych grupach (hordach) ludzkich wyksztaciy si tylko zalki proto-wasnoci. Chodzi o takie postawy czowieka, jak relacja wobec efektu jego pozytywnego dziaania, przynoszca skutek, ktry dzisiaj moemy nazwa aktywem. Pojcie moje wyrasta z instynktu posiadania, z ktrego rodzi si take zawaszczanie. Natomiast potencja wsplnot w stosunku do zasobw rodowiska naturalnego pozwala jeszcze nie bra pod uwag rzadkoci zasobw. Wprawdzie nadmierna eksploatacja terytorium, na ktrym dziaaa horda,

68

wymuszaa wdrwk na inne obszary, ale takich nie brakowao. Cae tysiclecia trwaa ewolucja ukadu czowiek-przyroda, zanim pojawia si wiadomo rzadkoci zasobw wykorzystywanych w procesie konsumpcji i produkcji. Jak odbyo si pierwsze (pierwotne) zawaszczenie pewnej rzeczy (zasobu)? Czy podobne zjawisko moemy obserwowa wspczenie, czy mamy ju tylko do czynienia ze zmian waciciela, wtrnym zawaszczeniem? Kiedy nauczono si odrnia pojcie rzeczy niczyjej i rzeczy porzuconej, tak jasno ujtych w prawie rzymskim (res nullums, res derelitae)? Takich pyta jest wiele, nie brakuje te odpowiedzi, ale tylko niektre porzdkuj zagadnienia i uatwiaja zrozumienie instytucji i prawa wasnoci52. Powstanie i ewolucja rnych systemw praw wasnoci zaczynay si od pustki instytucjonalnej i braku regu dostpu do wolnych zasobw przez spontaniczny i nastpnie wiadomy proces administrowania, orzekania i przestrzegania zasad stanowionych przez wadz. Wanie jako jedna z pierwszych regu prawa wasnoci pojawia si zasada kto pierwszy znalaz, ten posiada, funkcjonujca w rnych formach i dzisiaj. Niekiedy twierdzi si, e jest ona wyrazem ducha egalitaryzmu i demokracji. Pojcie wolnego dostpu jest przeciwstawne do pojcia wycznoci, bez ktrego nie potrafimy okreli samej wasnoci i praw wasnoci. Czy w ustroju gminy pierwotnej istnia swobodny dla kadego dostp do zasobw rodowiska? W braku regu stanowionych przez pastwo, ale jednak w warunkach funkcjonowania tradycji i zwyczaju, nie mamy jednoznacznej odpowiedzi. Niekiedy o takim ukadzie mwi si jako o wasnoci wsplnej, tj. posiadania tylko przez wsplnot atrybutw wadania zasobami, take zarzdzania i nawet uytkowania. Incydentalne pocztkowo kontakty z innymi wsplnotami doprowadziy do utrwalenia si zwyczaju i nastpnie proto-instytucji pastwa, ktre ju mogo wspiera tworzcy si mechanizm gwarancji wsplnej wasnoci. W literaturze fachowej samo okrelenie wsplnej wasnoci nie jest precyzyjne. Angielskie common property moe by tumaczone jako powszechne lub wsplne, a nawet spoeczne. Zdarza si to zwaszcza wtedy, gdy przechodzimy od dalekiej przeszoci i pierwotnych form gospodarki do wspczesnoci, w ktrej odnajdujemy nie tylko relikty ustroju wsplnoty, ale take cae enklawy wystpowania zjawiska wolnego dostpu do bogatych zasobw. Warto temu zjawisku powici nieco uwagi. Pozornie oczywista i sprawiedliwa zasada pierwszestwa odkrywcy lub zdobywcy zaczyna komplikowa si w miar poznawania rnicy midzy pojciami zasb i strumie, tak oczywistego dla studentw ekonomii. Posiadanie samego zasobu bez wypywajcego z niego strumienia dbr rni si od sytuacji posiadania tylko samych zasobw lub samych strumieni. Przykady mona mnoy: zasoby gruntw uprawnych rodz strumienie zb; byda miso i mleko; majtki ziemskie rent; prawa autorskie honoraria, tantiemy; pienidze procenty. Natomiast posiadanie pewnych strumieni nie musi wiza si z posiadaniem ich rde, jak np. rybowstwo, owiectwo, wykorzystywanie gazu ziemnego lub wd gruntowych. Upyny cae wieki zanim przekonano si, e ustanowienie prawa wasnoci na zasoby i strumienie moe by przedwczesne lub opnione i wyrzdzio ogromne szkody. Prby racjonalizacji podziau wolnych zasobw zrodziy koncepcje przetargu, aukcji i konkurencji, ktre w praktyce przyniosy spory o kryteria wyonienia zwyciscy. Zudne jest kryterium rwnoci ubiegajcych si o dostp i nigdy nie s oni jednakowi pod wzgldem bogactwa i talentw. Okazao si, e take same koszty aukcji s wysokie obejmuj nakady zwizane z oszacowaniem przedmiotu przetargu, sam operacj aukcji i ochron praw wasnoci. W pewnych sytuacjach mog one by bardzo wysokie i znajdowa si poza moliwociami wsplnot i nawet sabszych pastw. Pojawiay si rozwizania w ramach
52

Przystpny wykad znajdujemy w Internecie: B. Bouckaert, Original Assignment of Private Property (1999).

69

wsplnej wasnoci, albo mieszanej prywatno-grupowo-pastwowej. Rodzaje i typy takich instytucji prawnych i zwyczajowych, dotyczce gwnie zawaszczania strumieni poytkw, wypeniaj stronice historii gospodarczej. Wspomn o kilku, zachcajc do przypomnienia dziejw naszej polskiej gospodarki. Liczn grup takich instytucji stanowi porozumienia (arrangements) w sprawach wsplnej wasnoci, regulujce liczebno czonkw majcych dostp do strumienia dbr, kalkulujce koszty wyczenia lub przyjcia nowych osb i oceniajce potencja gospodarczy wsplnej wasnoci. Przykady wsplnot tworzonych wok praw do wasnoci nadbrzenej, rozpowszechnione w Anglii i na wschodnich wybrzeach Ameryki Pnocnej, ale take znanych i u nas, wiadcz o racjonalnych poszukiwaniach rozwizywania konfliktw, ochrony zasobw (przekazanie nabrzey tylko z przylegymi gruntami), metod kontroli przeowienia, czystoci wd i obrony przed kusownikami. Szczeglnie bogate s tradycje rnych wsplnot wiejskich (commons). Dramatyczne dzieje procesu ogradzania (enclosures) w redniowiecznej Anglii rozbiy bogate dowiadczenia wsplnot wiejskich i stay si wakim argumentem w korzystaniu z dorobku prawa zwyczajowego. Relikty z tamtej epoki wywouj obecnie raczej drwiny, jak to jest obecnie z prbami obrony feudalnego prawa do polowania na lisa, dawnego przywileju landlordw. W Europie feudalne prawo regulowao zasady polowania na zwierzyn own, czsto dyskryminujc prywatne i wsplnotowe obszary rolne, pastwiska i lasy. Sowiaskie opola i obszcziny, dziaajce w otoczeniu instytucji zwyczajowych i coraz silniej uwikane w relacje z wadz feudaw, wci jeszcze daj zna o sobie nie tylko jako relikty w ramach wspczesnej kultury. Wsplnotowe pastwiska, lasy i owiska oraz utrzymujca si przez wieki zasada podziau ziemi midzy poszczeglne rodziny, uwzgldniajce ich liczebno i miejsce w strukturze wsplnoty wszystko to miao ogromne znaczenie w funkcjonowaniu lokalnej i krajowej matrycy instytucjonalnej. W naszej tradycji, ju z okresu rodzcego si kapitalizmu. wiele konfliktw spoecznych przyniosa instytucja serwitutw, jako uprawnienia chopw do korzystania z dworskich pastwisk i uytkw lenych, opartych na zwyczajach, umowach ustnych i zapisanych w dokumentach. Obowizkowa lektura Chopw, tak wspaniaego dziea Wadysawa Reymonta, przyblia znakomicie zawioci stosunkw spoeczno-gospodarczych polskiej wsi w okresie transformacji ustrojowej, naruszajcej due fragmenty matrycy instytucjonalnej. W podobnych okolicznociach rodz si take stabilne i intensywne grupy w ramach wsplnot zawaszczajcych pewne zasoby lub strumienie (np. poszukiwacze cennych kruszcw), w ktrych tworzy si spontanicznie ad, twarde zasady, typu wet za wet, naraone take na dziaanie plotki i pomwie, a przeto czasem odwoujce si do ingerencji si zewntrznych. Tradycje obejmuj take poczynania grup, ktre dla utrzymania jednolitoci stosuj zasad rwnego udziau we wsplnych efektach i eliminacji wycigu w zawaszczaniu i eksploatacji ograniczonych zasobw. Ciekawym przykadem legalizacji zawaszczania relatywnie wolnych gruntw jest amerykaski Homestead Act 1862 ustawa o osadnictwie. Grunty zajmowane dotd przez Indian potraktowano jako niezamieszka wasno publiczn i wymagajc przyspieszonej kolonizacji. Kady obywatel Stanw Zjednoczonych lub ubiegajcy si o obywatelstwo, bdcy gow rodziny lub majcy 21 lat, albo i mniej, jeeli odby co najmniej 14 dni w wojsku podczas trwajcej wtedy wojny secesyjnej, otrzymywa prawo do nabycia gruntu o powierzchni do 160 akrw (ok. 65 ha). Warunkiem uzyskania tytuu wasnoci byo osiedlenie si i uprawa dziaki przez minimum 5 lat i wnoszenie niewielkiej opaty administracyjnej. Ustawa bya pniej modyfikowana zgodnie z kierunkami strategii gospodarczej i politycznej USA. Prawo do zdobywania i zawaszczania musiao zaj si take ograniczeniem, restrykcjami wobec transferu takich uprawnie. Wizao si to silnie z postpem w dziedzinie

70

handlu wasnoci ziemi. Gbokie zmiany w strukturze wasnoci ziemi, ruina wielu gospodarstw rolnych, spekulacja i niestabilno zarzdzania wasnoci, miay coraz czstsze nastpstwa w postaci konfliktw i nawet rewolucji. Czy nasze czasy s mniej naraone na takie grone konflikty? Do wiey, ale ju historyczny przykad uporzdkowania midzynarodowego statusu Antarktydy i pierwsze dyskusje nad zawaszczeniem Kosmosu, wywoay oywione dyskusje. Przypomniano racjonalne rozwizania problemu roszcze podmiotw gospodarczych i caych pastw do owisk i bogactw szelfu morskiego, a nawet jeszcze technicznie niedostpnych i nierozpoznanych surowcw pod dnem oceanw. Rachunek nakadw i spodziewanych zyskw, wynikajcy z prognozowanej likwidacji wolnego dostpu do zawsze ograniczonych zasobw, sta si bardzo potrzebny w gwatownie rozwijajcej si globalizacji stosunkw midzynarodowych. Czy midzynarodowa forma wasnoci wyjdzie poza ju rozlege ramy wiatowych organizacji i systemw finansowych? Oto pytanie jake dalekie od rozwaa nad pierwocinami wizi spoeczno-gospodarczych. Zagadnienie efektywnoci konkretnych systemw gospodarki, w tym i systemw wasnoci, ma istotne znaczenie w formuowaniu ocen historycznych, propagowaniu reform ustrojowych i tworzeniu programw na uytek polityki. Dyskusja nad efektywnoci systemu wsplnej wasnoci i wolnym dostpem do zasobw (common access property) zostaa zdominowana przez zwolennikw wasnoci prywatnej. Argumentacja jest prosta. Przede wszystkim kady podmiot korzysta z dostpnych zasobw bez liczenia si z interesami pozostaych i w zgodzie ze swoim pojmowaniem racjonalnoci. Dochodzi do eksploatacji rabunkowej, jak np. znanego ju dobrze zjawiska przeowienia akwenw morskich, ktra prowadzi do wrcz kryzysowej sytuacji w bliszej lub dalszej perspektywie. Nie wystpuj tu bodce oszczdzania zasobw, co prowadzi do marnotrawstwa. Ostateczny wniosek jest nawet taki, e wolny dostp do zasobw, jeli nawet zgodny z prawami czowieka, nie zapewnia jednostce ochrony wolnoci. Nie trzeba dodawa, e w atmosferze triumfu nad systemem realnego socjalizmu i powrotu do gospodarki kapitalistycznej, repliki zwolennikw innych ni prywatna wasno s zaguszane. Transformacja systemu wasnoci istniejcego we wsplnotach pierwotnych analizowana jest rnie w ramach paradygmatw myli naukowej, ale bez wikszych emocji i ze wskazaniem zarwno na wyran cigo ewolucyjn, albo odwrotnie drog rewolucyjnych aktw. Wypada przyj, e relikty dawnego systemu wasnoci nie budz ju emocji, a zagadnienie zawaszczania jeszcze wolnych zasobw rozwi negocjacje polityczne. 4.2.2. System wasnoci grupowej i prywatnej Nie ma przekonujcych dowodw na tez, e z rozkadu wasnoci wsplnej najpierw wyodrbniy si zalki wasnoci grupowej, a nastpnie prywatnej. Mona jednak przyj, e w rnych miejscach i u rnych ludw pojawienie si instytucji rodowych i zwizkw plemiennych, wreszcie pastwa, nastpowao prawie jednoczenie w procesie przemian w samej macierzy instytucjonalnej i pod wpywem postpu technologicznego oraz zagroe zewntrznych. Tylko wzgldy dydaktyczne zdecydoway o kolejnoci analizy istoty systemw praw wasnoci najpierw grupowego (komunalnego), a potem prywatnego. Ale jeszcze wczeniej zatrzymam si nad kryteriami, ktre wspczesne prawo stosuje przy identyfikacji systemw praw wasnoci. Historia myli prawnej dowodzi, e z dwch tradycji anglosaskiej i kontynentalnej elastycznej i absolutnej, opartej na prawie zwyczajowym i bliszej dyktaturze, w naszych czasach zaczyna dominowa ta pierwsza. W odniesieniu do instytucji prawa wasnoci upowszechni si pogld, e wasno jest wizk relacji, istotnie rnicych si swoimi

71

cechami i nastpstwami. Nie jest to wic zwyka suma, zbir lub agregat prostych czynnikw, ale pewna cao z okrelonym punktem cienia, ktrym jest zasada wycznoci. Mona nawet uzna, e wasno jest faktycznie dziaajcym w spoeczestwie systemem wycze z dostpu do zasobw materialnych i niematerialnych. Zakres wycznoci jest bardzo szeroki od penej dostpnoci do zasobw dla wszystkich, do ograniczenia dostpu tylko dla jednego, a wic od wasnoci powszechnej do indywidualnej. Prba zestawienia penego zbioru wycze, podjta przez jednego z wybitnych prawnikw brytyjskich, obja a 11 pozycji53. Warto pamita o tym wykazie, podejmujc analiz konkretnego systemu praw wasnoci. Skadaj si na niego nastpujce elementy: 1. Prawo wadania, tj. wycznej fizycznej kontroli nad rzecz. 2. Prawo uywania, tj. osobistego wykorzystania rzeczy. 3. Prawo zarzdzania, tj. decyzji, kto i jak moe rzecz wykorzystywa. 4. Prawo do dochodu uzyskiwanego z posiadanego dobra. 5. Prawo do wartoci kapitaowej rzeczy, uzyskanej z jej pozbycia si, konsumpcji, zmiany lub zniszczenia. 6. Prawo do bezpieczestwa, tj. immunitet przed wywaszczeniem. 7. Prawo do przekazania rzeczy w spadku lub w testamencie. 8. Bezterminowo. 9. Zakaz szkodliwego dla innych uycia rzeczy. 10. Odpowiedzialno karna, np. moliwo odebrania rzeczy na opat dugu. 11. Uzasadnione oczekiwanie naturalnego zwrotu przekazanych komu penomocnictw po upywie ustalonego terminu. Nie trudno zauway, e z tak bogatego zbioru mona zestawi bardzo wiele kombinacji, uatwiajcych analiz konkretnych systemw praw wasnoci lub jego skadnikw. Bogactwo kombinacji wzrasta w przypadku nadania elementom zbioru rnych rang, np. ze wzgldu na si oddziaywania, powszechno zjawiska lub wysoko kosztw. Przykadem jest czynnik dziewity, ktry nabra ogromnego znaczenia w zwizku ze szkodami powstajcymi w procesie industrializacji i niszczeniem naturalnego rodowiska. W systemie wasnoci grupowej, czsto utosamianej z wasnoci komunaln, wystpuj prawie wszystkie prawa z naszego zbioru, ale podmiotem jest rnie nazywana wsplnota, jak np. znane od wiekw na naszych obszarach opola, obszcziny i miry, a wspczenie organizacyjne jednostki samorzdu terytorialnego. W Polsce od 1990 r. prawo majtkowe wyrnia pojcie mienia komunalnego jako prawo wasnoci przysugujce jednostkom samorzdu terytorialnego. W tym roku jednostki te przejy majtek pastwowy likwidowanych rad narodowych i terenowych organw administracji pastwowej stopnia podstawowego oraz podlegych im przedsibiorstw. Oglnie mona pojcie wasnoci grupowej (komunalnej) okreli w przeciwstawieniu do systemu wolnego dostpu ze wskazaniem na rnice z pojciem wasnoci prywatnej. Jeli przeto wyczne prawo wasnoci na dany obiekt naley tylko do czci zbiorowoci podmiotw gospodarczych, to mamy do czynienia z systemem wasnoci komunalnej (grupowej). Z drugiej strony trzeba pamita, e jednostka dysponuje w tym systemie wycznym prawem wasnoci tylko jako czonek wsplnoty, w relacjach z pozostaymi jednostkami grupy. Takie ukady relacji mona bada w rnych formach. Przykadowo, we wsplnotach rodzinnych, wiejskich, kolektywach wytwrczych i in. jednostka nie ma prawa wycznego dysponowania dochodem z efektw dziaania wsplnoty, bowiem przyjto zasad rwnego podziau efektw. Zachodzi niebezpieczestwo nieefektywnego wykorzystywania dostpnych zasobw, uchylania si od pracy i osabiania wizi wewntrz
53

A.M. Honor, Ownership, [w:] Oxford Essays in Jurisprudence, ed. A.G. Guest, London: Oxford University Press 1961.

72

grupy. W pewnych wsplnotach (np. w kochozach) obowizywaa zasada podziau efektw w proporcji do ponoszonych nakadw, co prowadzio do rabunkowej eksploatacji zasobw i presji na wolny do nich dostp. W wielu wsplnotach (zwaszcza w organizacjach samorzdowych) wykorzystuje si zasad demokratycznego podejmowania decyzji o alokacji zasobw i efektw drog gosowania. Metoda ta pozwala agregowa preferencje jednostek i twierdzi o wsplnych interesach grupy. Historia odnotowaa bardzo rne sposoby gosowania, a ich formalizacja wci jest atrakcyjnym polem dziaania analitykw. Porwnanie systemu wasnoci komunalnej z innymi systemami wasnoci przynosi kilka istotnych spostrzee. Do pozytyww mona zaliczy relatywnie niskie koszty ochrony praw wasnoci, zwaszcza w porwnaniu do systemu wasnoci prywatnej. Natomiast zdolno grupy do dugotrwaego i sprawnego dziaania jest silnie uzaleniona od jej jednorodnoci, zbienoci interesw jednostek, pozwalajcych tumi szkodliwy oportunizm w zachowaniach czonkw kolektywu. Duy wpyw na efektywne funkcjonowanie wywiera liczebno grupy, tak silnie skorelowana ze stopniem jej zrnicowania, ktre trzeba uwzgldni w organizacji wsplnoty. Instytucja wasnoci komunalnej (grupowej) obejmuje take zagadnienie tworzenia przedstawicielstwa interesw grupy, a wic powoywania rady dyrektorw i caego ukadu okrelanego jako system principal-agent. Dyskusja nad genez instytucji wasnoci grupowej i prywatnej, ich zaletami i wadami oraz perspektywami rozwoju, od pocztku uwikana jest w spory, ktrych przyczyny tkwi, jak niektrzy twierdz, w nieporozumieniach semantycznych54. Zarwno prawnicy, jak i ekonomici nadmiernie eksponuj wyszo systemu praw wasnoci prywatnej, uznajc istniejce jeszcze formy wasnoci komunalnej za relikty przeszoci, skazane na likwidacj. Warto zwrci uwag na do powane zamieszanie, ktre generuje co najmniej dwa nieporozumienia. Pierwsze nieporozumienie dotyczy wizi midzy pojciami systemy otwartego dostpu (open-access regime) i wasno grupowa (common property). Sytuacja otwartego dostpu wystpuje wtedy, kiedy nikt nie ma legalnego prawa do wyczenia kogokolwiek z uytkowania pewnego zasobu. Natomiast wasno grupowa wystpuje wwczas, gdy wyranie okrelona grupa ma legalne prawo do wyczenia wszystkich podmiotw spoza grupy z uytkowania danego zasobu. Okrelenie wzite z prawa rzymskiego res nunulius czyli rzecz niczyja, bezpaska, przez stulecia traktowane byo jako zagadnienie lece poza kodeksem prawa, a przeto nie wyznaczajce limitw w korzystaniu z zasobw takiej rzeczy. Tak rozumiano m.in. dostp do atmosfery i przestrzeni morskich. Dopiero dewastacja pastwisk, puszcz, owisk i niektrych z surowcw mineralnych wymusiy dziaania legislacyjne. Proces ten trwa na wszystkich szczeblach zawaszczania bogactw rodowiska naturalnego, poczynajc od poziomu maych wsplnot, wadzy samorzdowej, lokalnej, narodowej, pastwowej i midzynarodowej. Nie mona jednak wyznaczy prostego kierunku tych przeksztace, poniewa pojawiaj si i takie sytuacje, kiedy racjonalne staje si przekazanie uprawnie szczeblom niszym w celu zapewnienia np. skuteczniejszego nadzoru nad eksploatacj wanych zasobw. Trzeba jeszcze doda, e pewne tradycje i zwyczaje wsplnot wiejskich, zespow myliwskich i rybackich, dotyczce kontroli i ochrony zasobw przetrway nie majc nawet formalnych kodeksw postpowania. W systemie wasnoci grupowej wystpuj i takie sytuacje, kiedy zasoby mog by traktowane de jure jako pastwowe i de facto jako komunalne. Drugie nieporozumienie terminologiczne wie si z pojciami system zasobw (resource system) i system wasnoci (property regime). Pojcie zasb wasnoci grupowej uywa si czsto na okrelenie dobra ekonomicznego, ktre trafniej jest okrela jako powszechna pula zasobw (common-pool resource). Takie zasoby maj dwie wane z
Por.: E. Ostrom, Private and Common Property Rights, [w:] Encyclopedia of Law and Economics, B. Bouckaert and G. De Geest (eds.), Aldershot, Edward Elgar 2000.
54

73

ekonomicznego punktu widzenia cechy wyczenie jednostek z ich uytkowania przy pomocy barier fizycznych lub instrumentw prawnych jest kosztowne, a korzyci pozyskiwane przez dan jednostk s odejmowane od korzyci innych jednostek. Mamy tu podobiestwo do dbr publicznych, z ktrych usiuj korzysta take gapowicze. Pula zasobw grupowych moe stanowi wasno narodow, regionaln, wadz lokalnych, samorzdowych, ale i prywatnych jednostek i korporacji, albo take by wykorzystywana jako zasb dostpny dla kadego, ktry taki dostp zdobdzie. Chodzi zatem o to, by nie czy automatycznie grupowej puli zasobw tylko z wasnoci komunaln. Praktyka korzystania z puli zasobw grupowych przynosi liczne nieporozumienia i nawet konflikty stron w zwizku z okreleniem stanu posiadania (possession) z tytuu pierwszestwa zawaszczenia. Sdy i nauka wymagaj od definicji posiadanie dwch kryteriw jasnoci i stymulacji zrnicowania obu stron. W pierwszym chodzi o wyrane okrelenie aktu i momentu zawaszczenia, w drugim jest znacznie trudniej. Dobry przykad dotyczy uprawnie znalazcy rzeczy, ktre mog by czstk skarbu pastwa, porzuconym dobrowolnie dobrem lub nieumyln zgub. Znane s bogate tradycje sporw o dobra zatopionych lub dryfujcych statkw i przedmioty znajdowane w ruinach. Do kogo naley prawo wasnoci skarbw z zatopionych wrakw nurka filmujcego kamer, czy tego, kto fizycznie zagarnie cenne przedmioty? Jak regulowa prawa wasnoci w dziedzinie pooww wielorybw i gatunkw innych zwierzt zagroonych wymarciem? Wiele trudnoci musiay i musz pokonywa sdy w sprawach dotyczcych poszukiwaczy cennych kopalin i wynalazcw, ktrym z pomoc przyszo ju prawo patentowe. Coraz silniej wyodrbnia si cay kompleks praw wasnoci intelektualnej. Grupowa pula zasobw nie daje si atwo analizowa ze wzgldu na rozlego i rnorodno moliwych zastosowa zarwno w dziaaniach zbiorowych, jak i indywidualnych. Oto kilka przykadw tych atrybutw, podstawowych cech wiodcych te zasoby ku wasnoci komunalnej. Zasoby ziemi gruntw dajcych rodki ywnoci i utrzymania grupom spoecznym. Jak wiele zaley od ich liczebnoci i sposobw gospodarowania i jak to przekada si na wielko obszaru, ktry trzeba opanowa i ponie koszty jego ochrony. Czy lepiej opaca si taki obszar rozdzieli na mniejsze parcele i odda je poszczeglnym rodzinom, czy uprawia jako wsplne gospodarstwo? Przypomn istniejce i dzisiaj systemy podziau gruntw u naszych grali, indywidualne zagony upraw zboowych i pastwiska na halach. Specjalici pisz o nastpujcych atrybutach i wskanikach zasobw ziemi sprzyjajcych rozwojowi praw wasnoci komunalnej (grupowej): niska warto produkcji na jednostk obszaru, wysoka rnorodno urodzajnoci kadej dziaki, umiarkowany zysk z intensywnych inwestycji, powane korzyci skali z powikszania areau i rozbudowy infrastruktury. Tego typu wskaniki trzeba modyfikowa w dziaaniach na obszarach podmokych, bagnach, grskich i pustynnych. Historia dostarcza wielu przykadw powstawania instytucji spoecznych agodzcych ryzyko klsk ywioowych, nierwnoci nakadw i efektw wrd czonkw wsplnoty i potrzeby rozwijania technologii rolnej. Krystalizoway si take reguy okrelajce postawy i normy zachowa uczestnikw wasnoci komunalnej. Literatura przedmiotu wymienia nastpujce zmienne ksztatujce funkcjonowanie systemu wasnoci komunalnej: informacja o zasobach i oczekiwanych strumieniach nakadw i efektw; zgoda na wsplnotowe koncepcje potencjalnych zyskw i skutki ryzyka; akceptacja norm wzajemnoci wiadcze i tworzenia kapitau spoecznego; wzmacnianie stabilnoci gospodarowania i zamieszkiwania. Kolektywne wybory opieraj si na rwnowaeniu skrajnoci oraz minimalizacji kosztw transakcji. Wspiera si take rozwj metod monitorowania dziaalnoci i waciwej oceny postaw. Bez przesadnego argumentowania na rzecz wyszej efektywnoci wasnoci indywidualnej wskazuje si na pewne atrybuty grupowej puli zasobw. Chodzi zwaszcza o

74

koszty wystpienia ze wsplnoty, nakady zwizane z prywatnym zarzdzaniem i alienacj. Posiadanie formalnego tytuu wasnoci jest w pewnych okolicznociach kosztowne, ale w innych wysoce korzystne. Niekiedy atrakcyjno prywatnej wasnoci nie daje si pogodzi z fizyczn postaci strumienia dbr, jak np. w odniesieniu do kwot poowowych i dostpu do wd podziemnych. W zwizku z tym warto powici nieco uwagi jeszcze jednemu modelowemu ujciu struktury prawa wasnoci, traktowanemu jako cay plik, wizka czy te pakiet uprawnie (angielskie okrelenie property as bundles of rights). W takim ujciu mona analizowa rne powizania piciu rodzajw uprawnie wystpujcych w korzystaniu z grupowej puli zasobw przez piciu rnych uytkownikw (tab.4.2)55. Oto zwize okrelenie rodzajw uprawnie: 1 Wejcie (access) prawo wejcia na okrelony fizycznie obszar i korzystania z niezbywalnych poytkw, jak np. wdrowania, biwakowania itp. 2 Pozyskiwanie (withdrawal) prawo zabierania czstek z danego systemu zasobw naturalnych lub produktw. 3 Zarzdzanie (management) prawo regulowania wewntrznymi sposobami uycia i przeksztacania zasobw drog doskonalenia. 4 Wykluczanie (exclusion) prawo do okrelenia, kto ma prawo wejcia i pozyskiwania i jak te prawa mog by przekazywane. 5 Alienacja prawo do sprzeday lub wydzierawienia praw zarzdzania i wykluczania. Jako klasy (grupy) posiadaczy praw wasnoci wyrnia si kolejno: 1. Posiadacze (owners) ktrzy maj wszystkie wyej wymienione rodzaje praw wasnoci, w tym jako jedyni prawo alienacji, tj. uprawnienie do transferu dobra wedug swojej woli, byle tylko nie przynosio szkody innym posiadaczom. Posiadaczem moe by jednostka, prywatna spka, rzd i wsplnota (komuna) w stosunku do kadego rodzaju puli zasobw grupowych. 2. Waciciele (proprietors) dysponuj czterema pierwszymi prawami, pozwalajcymi na dopuszczenie i korzystanie z zasobw. W niektrych systemach wasnoci komunalnej waciciel nie ma prawa sprzeday swoich uprawnie do zarzdzania i wykluczania, chocia bardzo czsto moe je zapisa w spadku czonkom rodziny. 3. Petenci (claimants) maj biece, operacyjne prawa dostpu i pozyskiwania zasobw oraz kolektywnie uzgadniane prawo zarzdzania zasobami, majcymi na wzgldzie potrzeby rozbudowy i konserwacji urzdze, jak rwnie ograniczania rozmiarw eksploatacji. 4. Uytkownicy (users) to grupa osb, ktrzy wykupili prawo biecego korzystania z zasobw i ograniczonego ich pozyskiwania, nawet wpywania na zarzdzanie. Takie rozwizania dotycz np. korzystania z parkw narodowych i lasw. 5. Uczestnicy (entrants) maj tylko zagwarantowane przez wadz biece prawo dostpu do grupowej puli zasobw, np. w celach rekreacyjnych, ale bez pozyskiwania ich produktw. Wejcie Pozyskiwanie Zarzdzanie
55

Posiadacze x x x

Waciciele x x x

Petenci x x x

Uytkownicy x x x

Uczestnicy x

E. Ostrom, E. Schlager, The Formation of Property Rights, [w:] Rights to Nature, S. Hanna, C. Folke, K.G. Mler (eds.),Washington (DC), Island Press 1996, s. 127-156.

75

Wykluczanie Alienacja

x x

rdo: E. Ostrom, E. Schlager, op. cit., s. 133.

Tablica 4.2. Wizka relacji rodzajw praw wasnoci i klas ich posiadaczy. Przedstawiona macierz relacji pozwala lepiej pozna zoono ukadu praw wasnoci i jednoczenie uzmysowi, jak wiele uproszcze zwiera twierdzenie o spjnoci i rozdzielczoci systemw prawa wasnoci grupowej, prywatnej i pastwowej. Odwoywanie si do prostej sekwencji przeksztace, ewolucji systemw spoeczno-gospodarczych, czsto moe by tylko zabiegiem wstpnym do analizy sytuacji wystpujcych w danym okresie i w konkretnej rzeczywistoci regionalnej. Zgromadzono ju wiele dowodw, e wspczenie istniej takie struktury praw wasnoci, ktre mona zrozumie tylko sigajc do bardzo dawnych tradycji instytucjonalnych, a prby ich zreformowania drog prywatyzacji lub nacjonalizacji przyniosy szkody i marnotrawstwo zasobw. Wniosek z tych obserwacji jest do pesymistyczny nie potrafimy jednoznacznie odpowiedzie na pytanie, ktry z systemw praw wasnoci jest najlepszy? * Na zakoczenie warto jeszcze zwrci uwag na cechy szczeglne postpowania z pul zasobw nalecych do grupy, ktra ma posta organizacji i korzysta z kolektywnych praw wasnoci w zakresie zarzdzania i wykluczania. Chodzi o rodki i sposoby pozwalajce grupie (wsplnocie) na gospodarowanie posiadanymi zasobami. Pewne rodzaje wasnoci komunalnej s formalnymi organizacjami uznanymi przez legalne wadze, na podobiestwo korporacji, obdarzonymi prawem pozywania do sdw i odwrotnie by take skaronymi, posiadajcymi prawo utrzymywania aktyww finansowych na rachunku bankowym oraz prawo podejmowania decyzji wicych czonkw wsplnoty. Wystpuj take inne rodzaje wasnoci komunalnej o sabszej formalnie organizacji, ktre korzystaj z praw wasnoci raczej de facto, a przeto mniej zabezpieczone w sytuacjach konfliktowych. Przykady z historii gospodarczej przynosz liczne przykady regu przekazywania wolnych zasobw rnym wsplnotom. Opanowanie obszarw ziemi przez mae grupy myliwych, pasterzy i rolnikw prowadzio zwykle do koniecznoci stabilizacji gospodarstw domowych i osiedli. Ochrona i obrona, konieczno wyznaczenia granic posiadania, wymuszay decyzje wadz wsplnoty, inwestowania, racjonalnego uytkowania i podziau efektw, analizy struktury osiedli i gruntw. Powstaway ukady znane rwnie w naszych dziejach, kiedy gromada wiejska miaa cile rozgraniczone grunty uprawne i pastwiska uywane wsplnie. Dawniej i obecnie o konkretnych rozwizaniach decydoway takie czynniki, jak: niska warto produkcji na jednostk gruntu, wysokie zrnicowanie poytecznych zasobw na poszczeglnych dziakach gruntu, niskie zyski z intensyfikacji inwestycji, korzyci wielkiej skali przy eksploatacji duych obszarw i rozbudowy infrastruktury. 4.2.3. Wasno pastwowa O instytucji pastwa obszernie traktuje rozdzia 9. W tym miejscu musi nam wystarczy tylko teza o istocie pastwa jako szczeglnej umowie spoecznej, ktra znalaza swj wyraz w organizacji posiadajcej wadz i aparat przymusu, porzdkujcy funkcjonowanie ustroju spoeczno-gospodarczego. System wasnoci pastwowej opiera si take na zasadzie wycznoci, ktra jest silnie akcentowana w formalnych normach prawa. Mona take przyj, e prawa wasnoci pastwowej powinny istnie tam, gdzie mona zapewni dziaanie zasady wycznoci i tam, gdzie porwnawcze zalety wasnoci grupowej i prywatnej rysuj si sabo.

76

W okresie transformacji ustrojowej istotne znaczenia maj dwa kracowo rne procesy zmian instytucjonalnych nacjonalizacja i prywatyzacja. Nacjonalizacja, znana w naszej historii w okresie tworzenia zrbw gospodarczych ustroju socjalistycznego, to proces upastwowienia, przejcia przez pastwo praw wasnoci ziem, przedsibiorstw i kapitau, bez odszkodowania (konfiskata) lub za czciowym lub penym odszkodowaniem dla dotychczasowych wacicieli. Prywatyzacja oznacza przejcie w prywatne posiadanie czci majtku pastwowego z wykorzystaniem rnych metod praktycznej realizacji. Przejmowanie i wykorzystywanie czci zasobw wasnoci pastwowej odbywa si niekiedy (w rnej skali) w sposb ywioowy, okrelany take jako spontaniczny. Takim nieformalnym procesem jest korzystanie przez pracownikw z urzdze i materiaw w placwkach pastwowych do celw prywatnych. Poszukiwanie praprzyczyn pojawienia si wasnoci pastwowej i dbr publicznych jest trudne i uwikane w sprzecznoci. Instytucja pastwa i pierwociny wasnoci pastwowej, w tym produkcja i korzystanie z db publicznych, przyciga uwag wielu badaczy. Nie mona jednak uzna za bezsporne uprawnienia pastwa lub prywatnego przedsibiorstwa do wycznoci produkcji dbr uytku publicznego. Wszak dobra takie mog wytwarza zakady pastwowe i prywatne, podobnie jak w pastwowej fabryce mog powstawa dobra powszechnego uytku. Z tych wzgldw formalne rozgraniczenie sektora pastwowego (publicznego) od sektora prywatnego nastrcza w praktyce czstych trudnoci. Za najwaniejsz rnic midzy wasnoci pastwow i prywatn uznaje si pozbawienie wspwaciciela, jakim jest kady obywatel pastwa, prawa alienacji swego udziau, tj. jego sprzeday w taki sposb, jak moe to uczyni kady prywatny akcjonariusz. Nabycie czci wasnoci prywatnej nastpuje automatycznie i bezpatnie wraz z uzyskaniem obywatelstwa, co mona uzna za przymus. Oznacza to, e w obrbie wasnoci pastwowej wystpuje ogromne rozproszenie wspwacicieli, co pozwala twierdzi, e nie maj oni tak silnych bodcw do kontroli i reformowania systemw zarzdzania, jak znacznie mniej liczni akcjonariusze w prywatnych korporacjach. Chodzi zwaszcza o bodce zwizane z kapitalizacj korzyci z dziaa dugookresowych. Obywatele, jako jednostki gospodarujce nie maj ani widocznego wpywu na ksztatowanie polityki gospodarczej pastwa, ani na jej efekty. Takie postawy maj wiadczy o wyszoci systemu wasnoci prywatnej, gdy koszty kadej decyzji, kadego wyboru spadaj na wyborc (obywatela) w mniejszym stopniu, ni w warunkach wasnoci prywatnej. Porwnanie pastwa do wielkiej korporacji i efektywnoci obu instytucji i organizacji wskazuje tylko na dalekie pokrewiestwo. Wprawdzie w obu instytucjach wystpuje relacja pryncypaa i agenta, ale rnice s ogromne. W obu zachodzi konieczno delegowania praw zarzdzania menederom, ale warstwa tych specjalistw jest silniej kontrolowana w prywatnej korporacji, ni w przedsibiorstwach pastwowych (publicznych). Jest nazbyt wiele przykadw wiadczcych o tym, e kierownicy w zakadach pastwowych maj wiksze moliwoci uchylania si od pracy i troski o wysok efektywno przedsibiorstwa. Sprzyja temu take brak obiektywnego wskanika w rodzaju poziomu wynikw finansowych, do ktrego mona przywizywa wysoko wynagrodzenia menedera w sektorze publicznym. W sektorze prywatnym waciciele firmy otrzymuj bogat informacj z rynku kapitaowego, np. o kursach akcji notowanych na giedzie, ktre mog by przydatne w ocenie menederw. Do tych porwna warto jeszcze dorzuci kilka uwag na temat braku precyzji w okreleniu roli pastwa jako waciciela. Wprawdzie teza o tym, e podmiot wasnoci pastwowej stanowi og spoeczestwa jest poprawna, ale w praktyce mamy do czynienia z faktem powierzenia obowizku zarzdzania t wasnoci konkretnej organizacji rzdowi. W ten sposb powstaje czsto sytuacja, w ktrej wystpuje grupa osb wywierajca nacisk na rzd i de facto zarzdzajca pastwowymi przedsibiorstwami. Ideologicznie naganiane

77

zagadnienie realizacji interesu spoecznego jest niezwykle trudne do rzeczowej interpretacji i przeoenia na konkretne dziaania. Aparat pastwowy to take miejsce dla poczyna biurokracji instytucji potrzebnej, ale nie poddajcej si atwo kontroli spoecznej uzurpujcej zwykle prawo orzekania o tym, co naley produkowa na potrzeby spoeczestwa. Wprawdzie zjawisko biurokracji wystpuje take w systemie wasnoci grupowej, ale jej skala i szkodliwo nie s tak grone. Z tych rozwaa mona wycign prosty wniosek, e delegowanie odpowiedzialnoci i praktyczny rozdzia wasnoci od zarzdzania, osabiaj motywacje sprzyjajce efektywnoci i e dotyczy to zarwno systemu wasnoci pastwowej, jak i prywatnej. Trzeba take pamita, e dla motywowania efektywnociowego kierownikw przedsibiorstw pastwowych stosuje si dodatkowo bodce pozapienine. Nie nale take do rzadkich wyjtkw postawy dyrektorw okrelane jako patriotyzm, ambicja, instynkt dobrej roboty, troska o dobr opini przedsibiorstwa itp. Ciekawe s take wnioski z bada, ktre dowodz, e nierwno w dostpie do informacji jest wiksza w sektorze prywatnym, poniewa w komrkach rzdowych przedsibiorstwa pastwowe mog atwiej uzyska potrzebn im informacj. 4.2.4. Uwagi o prawie wasnoci intelektualnej Kosztem kilku stron dodatkowego tekstu postanowiem przedstawi stosunkowo nowe zagadnienie wczone do programw ekonomiki instytucjonalnej, a mianowicie szczeglny dzia instytucji wasnoci, ktry jest przedmiotem intensywnych analiz stanowionego prawa wasnoci intelektualnej56. W tym miejscu wykadu traktujemy pojcie wasno intelektualna jako instytucj spoeczn zwizan stosunkiem jednostek i zbiorowoci do szczeglnego dobra produktu pracy umysowej nawizywanym w zamiarze jego wykorzystania. Mamy tu proste nawizanie do oglnej definicji pojcia instytucja wasnoci, jako przesanki wikszej, i do specyfiki pojcia wasno intelektualna, tak trudnego dla naszych tradycji ulegania podejciu materialistycznemu, zwaszcza kiedy musimy przechodzi od abstrakcji do praktyki, wspieranej zasadami prawa stanowionego. Prawa wasnoci intelektualnej to prawa do dbr niematerialnych, ktre mog by wdraane do praktyki lub tylko tworzy trudno mierzalny zasb potencjau naukowego. Systemy prawa w rnych pastwach traktuj nawet samo okrelenie wasnoci intelektualnej odmiennie, jak i jego tre i poszczeglne dziay. W Polsce trwaj oywione dyskusje na ten temat, ale w praktyce mamy dwie ustawy, wchodzce w skad prawa cywilnego. Pierwsza, to Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. 1994 nr 24, poz. 83); druga, to Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo wasnoci przemysowej (Dz.U. 2001 nr 49 poz. 508). Regulacje zawarte w obu ustawach pozwalaj lepiej zrozumie porzdek instytucjonalno-prawny w tej coraz waniejszej dziedzinie spoecznej. Przede wszystkim zostay jasno okrelone przedmiot i podmiot prawa autorskiego. Ustawa gosi: Przedmiotem prawa autorskiego jest kady przejaw dziaalnoci twrczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezalenie od wartoci, przeznaczenia i sposobu wyraenia (utwr) (Art.1.1.). Podany w Ustawie wyka utworw stanowicych przedmioty prawa autorskiego jest obszerny i pozwala na wczanie take nowych pod warunkiem, i maj one twrczy charakter i nie spowoduj uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworw. Podmiotem prawa autorskiego jest po prostu twrca, z tym, e w sytuacji wynikajcej z umowy o prac mog wystpi pewne warunki modyfikujce pozycje twrcy. Chodzi o zagodzenie sytuacji monopolu twrcy w zakresie korzystania i rozporzdzania przedmiotami, ktrych jest autorem.
56

Proponuj wykorzysta dostpny w Internecie (adres: WWW.mises.pl) esej: N. Stephan Kinsella, Przeciw wasnoci intelektualnej. Por. Z. Miklasiski, Prawo wasnoci przemysowej. Komentarz, Warszawa 2001.

78

Oddzielny rozdzia cytowanej Ustawy prezentuje tre prawa autorskiego, w ktrym wyrnia si jego podmiotowe prawa osobiste i majtkowe. W interesie twrcy wprowadza si zasad nieograniczonych w czasie i nieprzenaszalnych praw osobistych, a w interesie spoecznym i ekonomicznym ograniczonych w czasie i przenaszalnych praw autorskich, jak to jest w procedurach dziedziczenia i obrotu tytuami wasnoci. Wspczesne systemy praw wasnoci intelektualnej obok prawa autorskiego (copyright) najczciej wczaj jeszcze regulacje dotyczce patentw, znakw handlowych (trademark) i tajemnicy handlowej (trade secret). Mamy okazj pozna niektre ustalenia przybliajce i ten obszar funkcjonowania macierzy instytucjonalnej. Majtkowe prawo autorskie w Polsce wygasa z upywem 70 lat od mierci twrcy, ale w mocy pozostaj prawa osobiste autora dobra idealnego. Patent (ac. Patentis otwarty; jawny) to prawo wasnoci wynalazkw, gwnie do rodkw lub metod potrzebnych do ich wykorzystywania. Ustawa o prawie wasnoci przemysowej chroni w ten sposb ograniczony monopol wynalazcy, a Urzd Patentowy jest w Polsce centralnym organem administracji pastwowej czuwajcym nad tym obszarem funkcjonowania prawa wasnoci. Procedury uzyskiwania patentu i normy jego ochrony s obecnie przedmiotem uzgodnie w ramach Unii Europejskiej. Przedmiotem dyskusji s m.in. definicje pojcia wynalazek i obszary ich dozwolonego wykorzystywania. Czas trwania patentu wynosi 20 lat od daty zgoszenia wynalazku w Urzdzie Patentowym. Patent jest zbywalny i podlega dziedziczeniu. Okrelenie znak handlowy nie wystpuje w polskim prawie, gdzie stosuje si podobne w treci dwa pojcia znaku towarowego i wzoru przemysowego. Oglnie chodzi o wyraz, wyraenie, symbol lub projekt graficzny, pozwalajcy rozpozna dobro i usug, tak wany czynnik w transakcjach wymiany, zwaszcza w warunkach konkurencji. Wzr przemysowy to nowa posta wytworu lub jego czci, zawierajca cechy jego ksztatw, kolorystyk, struktur lub specyficzny materia tworzywa. Wreszcie pojcie tajemnica handlowa obejmuje poufn formu (np. receptur pewnych napojw), narzdzie lub informacj, ktre daj korzyci posiadaczowi pod warunkiem utrzymania tajemnicy. W polskim prawie sprawy te reguluj przepisy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji i prawo o przedsibiorstwach. Te krtkie uwagi o prawie wasnoci intelektualnej mog nas zachci do gbszego poznania instytucjonalnych podstaw tak dynamicznie rozszerzajcej si sfery zwizanej z postpem naukowo-technicznym, informatyk i wymian db kulturalnych. Take z ich przejawami w tzw. szarej strefie i nierzadko w patologiach i przestpczoci. Nie trudno znale przykady sporw midzy zwolennikami radykalnej kontroli prawnej i penego liberalizmu w tej dziedzinie. 4.3. Teoremat Coase`a W bogatej literaturze na temat ekonomicznej teorii praw wasnoci poczesne miejsce zajmuj publikacje zwizane wanie z tzw. teorematem Coase`a. Mamy tu do czynienia ze wiadectwem wagi i pilnoci wspdziaania ekonomistw i prawnikw, ktremu tak wiele miejsca w swojej twrczoci powici wsptwrca ekonomiki instytucjonalnej J.R.Commons. Dyskusja rozpoczta w latach 60-ych ubiegego wieku i wci trwajca obraa za swj przedmiot pewn tez, ktrej przypisano rang teorematu, i do ktrej paradoksalnie nie przyznaje si sam autor57. Rzecz miaa si nastpujco. W roku 1960 przyszy laureat Nagrody Nobla Ronald H. Coase, opublikowa krtki artyku pt. Problem kosztu spoecznego, w ktrym zaj si szeroko komentowanym zagadnieniem szkd powstajcych jako tzw. efekty zewntrzne. Historyczne konflikty interesw farmerw i hodowcw, poary
57

Szerzej o tych zagadnieniach pisaem w artykule Teoremat Coase`a pole wsppracy ekonomistw i prawnikw, Zeszyty Naukowo-Teoretyczne PWSBiA, 2004, nr 3(13), s. 25-38.

79

wywoywane przez lokomotywy i zatruwanie rodowiska przez zakady przemysowe, przyczyniy si do wdroenia wielu norm prawnych, regulujcych zwaszcza sposoby kompensowania poczynionych szkd. Coase sygnalizowa potrzeb zrozumienia istoty i praktycznego szacowania wielkoci i struktury kosztu spoecznego, a jednoczenie postulowa wzicie pod uwag dwch faktw: 1) proces wymiany, traktowany jako przekazanie legalnych uprawnie (entitlements); 2) systematyczny wzrost kosztw transakcyjnych. Autor podkrela znaczenie prawa wasnoci w takiej sytuacji, natomiast jego znakomity czytelnik George J. Stigler (1911-1991, noblista z 1982 r.) odczyta to jako twierdzenie na miar teorematu, w prostym zdaniu teoremat Coase`a utrzymuje, e w wolnej konkurencji koszty prywatne i spoeczne bd rwne. Tak ujty teoremat poszed w wiat. Sam Coase wyjania kilka razy nieporozumienie, a setki autorw analizowao, krytykowao i doskonalio definicj teorematu. Ze wzgldu na potrzeby tego wykadu i okrelenia rangi teorematu Coase`a w ekonomicznej teorii praw wasnoci, proponuj nastpujce ujcie:58 Pocztkowa legalna alokacja zasobw nie ma znaczenia z punktu widzenia efektywnoci tak dugo, jak dugo mona te uprawnienia wymienia na rynku perfekcyjnie konkurencyjnym i przy zerowych kosztach transakcyjnych. Coase potrzebowa tej tezy nie dla jaowej dyskusji na temat rynkw doskonaej konkurencji, ale dla rozwaa bliszych praktyce, wicych si z doktryn ekonomiki dobrobytu, zwaszcza lansowan przez Arthura C. Pigou. Wikszo autorw zgadzaa si wwczas z pogldem, e szkody czynione ssiadom powstaj z obiektywnej niezgodnoci (divergence) prywatnego i spoecznego produktu fabryki. Jako oczywisty nasuwa si wniosek o odpowiedzialnoci waciciela takiego zakadu i opodatkowania go do wysokoci wyrzdzonych szkd. Coase zaskoczy wszystkich, piszc: Jestem przekonany, e proponowane dziaania s nieodpowiednie i prowadz do rezultatw, ktre nie s konieczne lub s nawet niepodane59. Argumentacja bya prosta i pasowaa do niezwykle czstych sytuacji we wspczesnej gospodarce. Coase dowodzi, e pocztkow, by moe niesprawn i nieefektywn struktur (alokacj) praw wasnoci, zawsze da si poprawi, realizujc transakcje rynkowe. Pozostaje oczywicie zagadnienie wysokoci kosztw takich transakcji. Spory o szkody mog obie strony zaatwi bez uciekania si do sdw, posugujc si wycznie rachunkiem ekonomicznym. Bez trudu zauwaymy, e twierdzenie o moliwociach poprawienia wyjciowej alokacji praw wasnoci jest obwarowane warunkami, ktre raczej nie wystpuj w praktyce wspczesnej gospodarki. Pomijajc nawet wymg zerowych kosztw transakcji, czy mona doda do tego konieczno wystpowania konkurencji doskonaej, ktra jest ju potrzebna tylko w opisywaniu modeli w peni abstrakcyjnych? Nic przeto dziwnego, e wrd krytycznych analitykw teoremat Coase`a potraktowano jako jeszcze jedn prb apologii mechanizmu rynkowego i rehabilitacj synnego prawa rynkw Say`a. Taka apologia, w niejawnej formie daje si dostrzec w dyskusjach opartych na sformalizowanych wywodach, posugujcych si teori gier i ekonometri. Nie obcia to samego Coase`a, ktry dobrze zna i analizowa rnice midzy kracowo abstrakcyjnym wiatem wymiany praw wasnoci a wiatem realnym z jego ostr walk wielkich korporacji i niezwykle pogmatwan macierz instytucjonaln. Wyrane nawizanie Coase`a do roli kosztw transakcyjnych w ksztatowaniu kosztw spoecznych niektrzy, bardziej mu przychylni dyskutanci, rozszerzyli na obszar
Korzystaem z treci encyklopedycznego hasa: R.D. Cooter, Coase Theorem, [w:] The New Palgrave Dictionary of Economics, Macmillan, London 1998. 59 R. Coase, The Problem of Social Cost, The Journal of Law and Economics, 1960, Oct., s.1.
58

80

bada zwizanych z wpywem czynnikw zewntrznych (eksternalia!) na efekty gospodarowania. Wbrew twierdzeniom Pigou i innych przedstawicieli ekonomiki dobrobytu, zaczto dowodzi, e istnienie efektw zewntrznych nie musi prowadzi do nieefektywnych rezultatw. Nawet bardzo poprawnie skalkulowane podatki naoone na sprawcw szkd nie dadz w konsekwencji oglnie pozytywnego wyniku dziaalnoci firmy i gazi gospodarki. Jak to czsto bywa w dyskusjach nad istot ustroju spoeczno-gospodarczego znalazy si i tak skrajne pogldy, e oto Coase i jego zwolennicy atakuj instytucj prawa wasnoci prywatnej, na ktrej rzekomo opiera si cay gmach wolnego spoeczestwa. Punktem wyjcia jest zagadnienie kosztu spoecznego i roli kosztw transakcyjnych. W sytuacji zerowych kosztw transakcyjnych wyrok sdu w sporach o wasno nie ma wpywu na ostateczn alokacj zasobw, chocia oddziauje na relatywne bogactwo stron. Natomiast w warunkach wystpowania kosztw transakcyjnych wyrok ma wpyw na zasoby obu stron, bowiem te koszty mog mie charakter zaporowy. Wynika std, twierdzili przeciwnicy Coase`a, e w drugim przypadku sdzia nie posuguje si kryterium sprawiedliwoci, ale raczej zasad maksymalizacji bogactwa spoecznego wartoci produktu spoecznego. Czy nie oznacza to chci naladowania przez sd dziaania mechanizmu rynku doskonaego? Wci trwajca dyskusja nad teorematem Coase`a ma jeden niezwykle wany wtek, stanowicy wyzwanie pod adresem rodowiska ekonomistw i prawnikw. To, co w przeszoci mogo by mao znaczcym przykadem nieporozumie w interpretacji poj, uytych w sporach o naruszenie praw wasnoci, rozwino si w naszych czasach do zjawiska o charakterze cigym i generujcym skutki nawet w skali sigajcej makroekonomii i podstaw prawnych funkcjonowania pastw i stosunkw midzynarodowych. Zaczyna przebija si myl o tym, e w racjonalnym wiecie nawet dysponujcym mechanizmami penego przepywu informacji dwa warunki: brak legalnych przeszkd do negocjowania i dobrowolna gospodarka rynkowa nie przystaj do siebie, nie s kompatybilne. Jeli brakuje prawa zobowiza do pokrycia szkd, to nie mona dziwi si, e rosn bdzie ch uzyskania dodatkowej korzyci (dochodu), np. przez sam grob wyrzdzenia szkody. Negocjacje stron w takich warunkach s kosztowne apwki, wydatki na ochron itp. i w rezultacie rodz wadliw dystrybucj zasobw. Prowadzi to w konsekwencji do naruszenia porzdku spoecznego, w ktrym moe funkcjonowa wolna przedsibiorczo Rozwaania tego typu moemy pokwitowa prostym stwierdzeniem ta sama chciwo, ktra napdza system wolnej gospodarki, moe sta si jej wrogiem, jeli nie podda si jej ograniczeniom. Zalecana literatura 1. A. Alchian, H. Demsetz, The Property Rights Paradigm, Journal of Economic History, 1973, s. 174-183. 2. Y. Barzel, Economic Analysis of Property Rights (2. wyd.), Cambridge Univ. Press, New York 1997. 3. E. G. Furubotn, S. Pejovich (ed.), The Economics of Property Rights, Ballinger, Cambridge MA, 1974. 4. Cz. Strzeszewski, Wasno zagadnienie spoeczno-moralne, ODISS, Warszawa 1981.

81

5. RYNEK UJCIE INSTYTUCJONALNE W naszych dyskusjach nad transformacj ustrojow wystpuje wyrane zagubienie w okreleniu nazwy docelowego systemu spoeczno-gospodarczego. Na uytek bardziej propagandy, ideologii i popularyzacji biecej polityki, ni ze wzgldu na potrzeby poprawnoci wywodw naukowych wprowadzono do powszechnego obiegu nazw gospodarka rynkowa, jako istot ustroju, do ktrego zmierzamy, likwidujc system gospodarki nakazowo-administracyjnej, funkcjonujcej w ramach tzw. realnego socjalizmu. Mona zrozumie intencje autorw tych okrele, ale i zachowa ostrono w posugiwaniu si jzykiem atrakcyjnym i nawet skutecznym w doranych walkach politycznych. Z naszego punktu widzenia, konieczne jest jednak w miar precyzyjne okrelenie poj na uytek wykadu ekonomiki instytucjonalnej, w ktrym zagadnienia rynku, jego struktury, funkcjonowania, powiza zewntrznych i ewolucji, nale do bardzo wanych. Celem gwnym jest wszake zrozumienie instytucji rynku jako jednego z podstawowych systemw alokacji zasobw w ramach procesu wymiany. Prezentacja treci instytucjonalnego ujcia zjawiska rynku i procesu rynkowego zawarta jest w trzech podrozdziaach, powiconych genezie, relacjom z planowaniem i wizom strukturalnym. 5.1. Narodziny i rozwj rynku Geneza zjawiska rynku zwizana jest z procesem narodzin i rozwoju instytucji wymiany, jako aktu i pniej zwyczaju i normy dawania lub otrzymywania czego za co innego, a wic wzajemna wymiana. Pierwociny wymiany i pojawienie si jej rnych form kryj si w mrokach dziejw ludzkoci. Przedmiotem wymiany byy zawsze dobra i usugi, ale uwag obserwatorw przycigay raczej dobra, pniej ju jako towary przeznaczone do sprzeday i kupna, handlu coraz silniej regulowanego przez instytucje wadzy. Prymitywne i antyczne pra-rynki ulegaj przeksztaceniom pod wpywem regulacji generowanych przez instytucj i organizacj pastwa. Rwnolegle dziaaj instytucje wymiany i alokacji zasobw, sterowane przez ywio rynkowy i wiadome systemy prawa. Ranga obu czynnikw sprawczych ulegaa zmianom, ale wspzaleno dawaa zawsze o sobie zna. Dobrym przykadem takiej wizi jest zasada sprawiedliwoci, przestrzegana od pocztku w dobrowolnej wymianie wsplnotowej i przeniesiona do wyszych form rynkowych, a nastpnie przejta pod postaci zasady rwnowagi w systemach przymusowej alokacji zasobw. Z tych wstpnych stwierdze moemy w naszych rozwaaniach nad zjawiskiem rynku przyj, e instytucj wymiany trzeba traktowa jako wczeniejsz i oglniejsz, a instytucj rynku jako pniejsz i stanowic jej cz. W procesie rozwoju relacji midzy tymi instytucjami i ich otoczeniem rynki pojawiaj si jako efekty konkurencji midzy producentami i konsumentami, zainteresowanymi swoimi korzyciami i uznaniem (prestiem) w swoim rodowisku. Warto take pamita, e wprawdzie analizujemy taki ukad w systemie gospodarczym, ale siy konkurencji, wspzawodnictwa i walki o pozycj w swojej wsplnocie wystpuj take w sferze polityki, nauce, religii, sztuce, prawie i rnych organizacjach. Wielki uczony Max Weber (1864-1920) umieszcza problematyk stosunkw rynkowych w obszernym wykadzie kategorii socjologicznych60.Wymiana, jego zdaniem, mieci si w zbiorze efektywnych dziaa gospodarczych i jest racjonalnym kompromisem interesw jej partnerw, w ktrym dobra lub szanse przekazywane s jako wzajemne wynagrodzenie. Wanie szanse, jako potencjalne korzyci, czsto oparte tylko na mocy
60

M. Weber, Gospodarka i spoeczestwo. Zarys socjologii rozumiejcej, PWN, Warszawa 2002, s.48-62.

82

obyczaju, a lepiej na akceptowanym porzdku wsplnoty, odwouj si do istoty instytucji wymiany. O istocie rynku i procesach funkcjonowania wymiany rynkowej wypowiadali si przedstawiciele wikszoci doktryn spoecznych i ekonomicznych. Stary instytucjonalizm mwi penym gosem z pozycji krytyki wczesnego kapitalizmu i korzysta z argumentacji typowej dla historyzmu. Obecnie przewaa tendencja do bliszego kontaktu z realiami funkcjonowania niezwykle zoonych systemw spoecznych, aby mona byo opisywa je caociowo (kompleksowo), trafniej lokalizujc rynek w macierzy instytucjonalnej61. Za konieczne uznaje si take korzystanie z bada prowadzonych przez antropologw, historykw, socjologw i prawnikw. W staroytnoci i redniowieczu formy wymiany dbr i usug zmieniay si i doskonaliy, a jednoczenie w jzykach pojawiy si nazwy pozwalajce identyfikowa ten wany proces spoeczno-gospodarczy. Zawsze jednak powszechnie uywane jzyki narodowe nie daj si precyzyjnie tumaczy i komunikowanie si w nauce sprawia wiele trudnoci. W jzyku polskim rynek jest germanizmem, zapoyczeniem z okresu osadnictwa niemieckiego w XIII-XIV wieku. Ring to miejsce wolne, otoczone waami lub obsadzone drzewami, a w osadach i miastach zakadanych na prawie magdeburskim take plac, gdzie odbyway si targi. W codziennym porozumiewaniu si sowo rynek kojarzy si mocno wanie z miejscem, placem targowym w rodku miasta. W Sowniku jzyka polskiego (pod red. W. Doroszewskiego) dopiero na drugim miejscu rynek wystpuje jako caoksztat stosunkw handlowo-gospodarczych: sprzeda i kupno towarw, wymiana kapitaw, usug. Podobne definicje znajdujemy w sownikach jzyka angielskiego, a w podrcznikach ekonomii nurtu ortodoksyjnego dualizm miejsca i procesu jest raczej regu. Tak ujmuje spraw synny podrcznik Samuelsona, przy czym rynek jako proces ma by porednikiem midzy nabywcami i sprzedawcami danego dobra, okrelajcym jego cen i ilo. Instytucjonalici w skrajnych wypowiedziach podnosz pod adresem neoklasycznego nurtu gwnego zarzut posugiwania si modelami wymiany bez rynkw, poniewa samo pojcie rynek sprowadzone zostao do etykietki pod rysunkiem przecinajcych si krzywych popytu i poday. Mamy przeto do czynienia z powanym bdem pomieszania pojcia rynkw z wymian, a wic instytucji z dziaalnoci. Wymiana jest wydarzeniem, aktem jednorazowym lub procesem, jeeli powtarza si i spenia pewne warunki wstpne. Natomiast rynek jest szczegln sceneri (setting), w ktrej taki proces ma miejsce, gdzie aktorami s dostawcy i nabywcy. Trzeba jednak pamita, e nie kady akt wymiany odbywa si na rynku. Do przyjcia jest wic podzia procesu wymiany na rynkow i pozarynkow. Historia jest pena przykadw nawet drastycznych zmian proporcji midzy tymi czciami. Wymiana rynkowa, albo system lub porzdek rynkowy, jest po prostu skadnikiem szerszego porzdku spoecznego, ktry powsta spontanicznie, tj. bez uprzedniego planu koordynacji interesw jednostek wsplnoty. Zwolennicy instytucjonalizmu twierdz, e stabilny porzdek rynkowy moe powsta tylko w spoeczestwie, w ktrym istnieje ju macierz (struktura) nieformalnych norm spoecznych i moralnych, a wic i ograniczenia dotyczce zachowania jednostek, ksztatujce stopie wzajemnego zaufania i akceptacj pewnych wartoci. Dopiero na wyszym szczeblu ewolucji instytucja wadzy (pastwo) wprowadzi normy formalne, uatwiajce wymian wanie pod warunkiem, e nie bd one wyranie sprzeczne z tradycyjnymi, nieformalnymi. Warto zastanowi si nad tez, e np. umowa oparta na tradycji zaufania, przewiadczenia, e komu trzeba ufa, jest w sposb oczywisty tasza od umowy formalnej, obwarowanej przepisami prawa. Historia nowoytna ma liczne przykady wiadomej budowy przez stanowienie prawa szczeglnego mechanizmu wdraajcego zaufanie (np. trusty) w procesach
61

Por.: S.T.Lowry, Institutionalist View of the Market, haso Market, [w:] The Elgar Companion to Institutional and Evolutionary Economics, Aldershot 1994, t. 1, s.47-52.

83

kooperacji uczestnikw szeroko pojtej wymiany. Trzeba pamita, e czste s rwnie postawy dalekie od zaufania, szacunku do wasnej reputacji i wrcz wrogie, z ktrymi prbuje sobie radzi matematyczna teoria gier. O wrcz decydujcym znaczeniu instytucji zaufania i oglnie norm etycznych w ewolucji ustrojw spoecznych, gospodarczych i politycznych mwi wiele znawcy historii Chin (rola konfucjanizmu), rozwoju handlu w redniowiecznej Europie i analitycy wpywu etyki protestanckiej na rozwj kapitalizmu. Wikszo ekonomistw zgadza si z pogldem, e rynki nie mona traktowa jako co danego z natury spraw, ale e mona je wydedukowa z takich naturalnych okolicznoci, w ktrych dla kadego dobra ekonomicznego powstaje rynek. Tak sprawa przedstawiona jest w wywodach A. Marshalla i szkoy neoklasycznej, w ktrych mamy prost prezentacj przecinajcych si krzywych popytu i poday na homogeniczny towar. Natomiast rozwaania na temat homogenicznoci towaru prowadz do abstrakcji na granicy absurdu, podobnie jak to jest rwnie w odniesieniu do pojcia konkurencji doskonaej. Zachodzi tu konieczno niezwykle precyzyjnej charakterystyki towaru, miejsca jego wystpowania, daty dostawy i stanu otoczenia w okresie transakcji. Zaoenia w postaci domysw i przypuszcze (conjectures) odgrywaj w takich analizach i prbach zdefiniowania rynkw ogromn rol. Warto wspomnie, e do takich analiz mona jeszcze wczy rozwaania o wpywie producentw, detalistw i projektantw na ksztatowanie przyszych rynkw. Redefiniowanie pojcia rynku jest wic czym oczywistym. Rynki s zbyt istotne i szczeglnie przydatne w analizach ekonomicznych, aby traktowa je w sposb prymitywny62. Wyjanie zjawiska jest wiele. Do sugestywne mog by rozwaania Carla Mengera mistrza austriackiej szkoy subiektywnej, ktry korzysta z modelu ludzkiej jednostki, obdarzonej licznymi potrzebami, rnej rangi i pilnoci. Dla ich zaspokojenia jednostka tworzy w sposb inteligentny, ale jeszcze nie racjonalny, plan dziaania. U podstaw tego planu ley skromny zasb wiedzy, wystarczajcy do posuenia si domysem lub przypuszczeniem sukcesu. Racjonalne planowanie rozwija si wraz z poszerzajc si wiedz na temat klasy dbr sucych zaspokojeniu potrzeb, wyrnieniu ich kracowych wartoci (przypominam znany studentom trjkt Mengera) i zrozumieniu istoty ruchu okrnego w produkcji i wymianie. Pierwotna wymiana o charakterze wzajemnego obdarowywania si odchodzi w przeszo lub na margines spoecznych stosunkw handlowych. Powtarzajce si transakcje uwiadamiaj zarwno konieczno ponoszenia ich kosztw, jak i rodz perspektyw osigania korzyci dziki specjalizacji, tj. wytwarzania towarw przeznaczonych jednoznacznie na sprzeda. W rozwaaniach na ten temat trzeba ju rezygnowa z cigego odwoywania si do postaw jednostki i korzysta z modelu, w ktrym wystpuj instytucje wsplnotowe rodzina, rd, plemiona. Przyjta przez Mengera kolejno wywodw prowadzia do wniosku o cigoci wymiany jako nieodcznej towarzyszce produkcji dbr i tym samym do do zaskakujcego wniosku, e rynek mona traktowa jako szczeglne dobro uatwiajce wymian. Rynek jest wic dobrem, ktre zapewnia miejsce koncentracji handlu i formowania cen, a tym samym obnia koszty transakcji rozproszonych. Dziki istnieniu rynkw dobra i usugi staj si towarami. Mona w tym miejscu zastanowi si take nad rol pienidza, jako szczeglnego rodka uatwiajcego wymian towarw. Macierzowa struktura spoeczna obejmuje zbiory konwencji, rutyny i procedury, ktre okrelaj i wzbogacaj nasz wiedz, pozwalajc dziaa inteligentnie, a czasami take racjonalnie. W takich ramach rwnie rynek, odgrywajcy rol scenerii dla aktorw pragncych zrealizowa swoje plany dokonania wymiany, mona zdefiniowa nastpujco: Rynek jest szczegln instytucjonaln aranacj, skadajc si z regu i konwencji, ktre
62

Przypomina o tym wybitny przedstawiciel ekonomiki post-marshallowskiej Brian J. Loasby w rozprawie: Knowledge, Institutions and Evolution in Economics, Routledge, London and New York 2001, rozdzia 7, s. 112.

84

umoliwiaj dokonanie wielkiej liczby dobrowolnych transferw praw wasnoci w regularny sposb63. W tym miejscu pragn zwrci jeszcze raz uwag na konieczno tworzenia i korzystania z definicji poj pojawiajcych si w ekonomice instytucjonalnej. Przytoczona wyej definicja rynku jest jedn z kilku i nie zawsze pozwala zrozumie istot wypowiedzi. Dyskusje w rodowisku specjalistw naszego przedmiotu dostarczaj tego typu przykadw, zwaszcza w tematach zwizanych z funkcjonowaniem wspczesnych przedsibiorstw (firm) i ich powizania z coraz bardziej zoonymi strukturami i instytucjami rynkowymi64. Chodzi o pojawienie si skomplikowanych struktur hierarchicznych i ukadw sieciowych tworzcych szczeglne rynki oraz instytucje jeszcze sabo rozpoznane i trudne do identyfikacji. W takich okolicznociach powinna wystarczy nastpujca prosta definicja: Rynek to zbir symetrycznych aktw wymiany, ktrych proporcje reguluje mechanizm cen. Mamy tu przecie odwoanie si do oglnej przesanki instytucji wymiany, wyrnika w postaci symetrii aktu kupna-sprzeday i regulatora cenowego, ale codzienna obserwacja wielkich transakcji gigantw korporacyjnych, konkurencja sieci hipermarketw i kontraktw na rynkach kapitaowych, nie daje si wtoczy w ramy tak prostego schematu. Nic przeto dziwnego, e wci pojawiaj si dodatkowe uzupenienia w definicji rynku, take w postaci kolejnego zapisu: Rynek to caoksztat instytucji zapewniajcych struktur relacji wymiany przy pomocy systemu ogranicze. Do takich instytucji i regu rynkowych nale prawa ochrony interesw konsumenta, wasnoci intelektualnej, przepisy o uczciwej konkurencji, ochrony znakw towarowych, reklamacji, tworzenia organizacji, zasady kontroli okrelonych rynkw a take zasad etycznych. W zbiorze instytucji rynkowych istotne znaczenie maj te, ktre uatwiaj komunikacj midzy uczestnikami wymiany, a zwaszcza su obnianiu kosztw transakcyjnych. Mamy take do czynienia z instytucjami uatwiajcymi prowadzenie arbitrau, zapewniajce gotowo dziaa, zdobywanie edukacji spoecznej, a nawet wpywajce na ewolucj gospodarki w postulowanym kierunku. Instytucje rynkowe okrelaj reguy konkurencji, albo te zmiany tych regu. W pewnym stopniu uzasadniony jest pogld, e konkurencja jest bardziej znaczca w warunkach systemu niedoskonaego, poniewa wpywa na proces opiniotwrczy i wzbogacanie zasobu wiedzy. W takiej sytuacji, przy wstpnej akceptacji danego zbioru instytucji rynkowych, konkurencja pozwala okreli, ktre plany s faszywe, bez bezporedniego wskazania jednak na ich ewidentne braki. Pozwoli to zachowa czasowe zaufanie do kontrahentw, ktrzy bd dziaa take na rzecz doskonalenia pewnych regu. Z takich rozwaa zrodzia si generalna kwestia czy bez instytucji rynku moliwe jest racjonalne planowanie gospodarcze? Do historycznych instytucji rynkowych naley take pienidz, ktry zawsze wystpuje w modelach wspczesnej gospodarki, jeeli pragniemy dokona rachunku jej efektywnoci. Mona to przedstawi nastpujco: jeli procesy rynkowe s pewn form dialogu, to pienidz jest jego jzykiem. Take system cen jest systemem monetarnym, pozwalajcym sprowadza do wsplnego mianownika zbiory dwustronnych relacji wymiany. Utrwalony system cen staje si take instytucj, konwencj niezwykle potrzebn w podejmowaniu decyzji i wpywajc na alokacje zasobw w caym procesie ewolucji gospodarczej.

63

Por.: C. Mnard, Markets as Institutions versus Organizations as Markets? Disentangling Some Fundamental Concepts, Journal of Economic Behavior and Organization, 1995, vol. 28, s. 170. 64 Zalecam poznanie fragmentw rosyjskiego podrcznika pod redakcj A. Auzana, Institucyonalnaja ekonomika. Nowaja institucyonalnaja ekonomiczeskaja tieorija. Inra, Moskwa 2005, rozdzia 4.

85

Instytucje rynkowe pomagaj dziaa rozsdnie w warunkach powszechnej niepewnoci. Nie mona jednak przyj, e taka sytuacja wyklucza planowanie; wprost przeciwnie czyni je bardziej potrzebnym, nie tylko jako preludium dziaania, ale i cz procesu zarzdzania w biznesie i caym procesie gospodarowania. Przykadowo, wprowadzenie nowej instytucji rezerwy jest skutkiem dowiadczenia dziaa w warunkach niepewnoci i uwiadomienia koniecznoci liczenia si z sytuacj, ktrej przewidzie si w caoci nie da. Zapasy i rezerwy mocy produkcyjnych, rezerwy finansowe, stay si istotn czci wspczesnej gospodarki nie tylko rynkowej. Powstanie rynkw jako odpowied na rysujc si zoono procesu wymiany dbr i usug, moliwo potraktowania rynku na podobiestwo szczeglnego dobra o znacznej analogii do pienidza, a wic rodka uatwiajcego wymian, wszystko to nie moe przysoni faktu, e korzystanie z dobrodziejstw instytucji rynkowych wie si zawsze z odpowiednimi kosztami. W naszym wykadzie zapoznamy si z tym zjawiskiem, omawiajc teori transakcji i przyczyny powstania i rozwoju przedsibiorstw (firm). W tym miejscu trzeba tylko zapamita, e obie instytucje rynek i przedsibiorstwo s wobec siebie czciowymi substytutami i jednoczenie dobrami komplementarnymi, funkcjonujcymi zawsze w warunkach niepewnoci. Oba ukady su tworzeniu i zachowaniu warunkw dla zawierania przyszych transakcji, na podobiestwo niematerialnych i kompleksowych aktyww, ktrych warto wynika z koniecznoci zabezpieczenia teraniejszych zobowiza w nie dajcej si w peni przewidzie przyszoci. Ostatecznie mona powiedzie, e instytucje rynku, pienidza i przedsibiorstwa stanowi rezerwy, do ktrych uciekaj si decydenci w sytuacji zagroenia lub szansy pozyskania korzyci w wiecie niepewnoci. Wrmy jeszcze do genezy instytucji rynku, stworzonej w drodze ewolucji procesu gospodarowania. Mona przyj, e stworzenie kadego rynku wymaga pierwotnych nakadw inwestycyjnych. Kto dokonuje takich inwestycji? Czy w przypadku prostego, jednorazowego aktu kupna-sprzeday zwykych towarw przez dwie zainteresowane osoby organizuj one odpowiedni sceneri, wyposaaj miejsce w drogie urzdzenia, sowem inwestuj znaczce zasoby? Wydaje si, e jest to zasadne tylko w sytuacji wielokrotnych transakcji, zawieranych przez silnych partnerw, liczcych zwaszcza na wielkie korzyci w przyszoci. Rynek z jego reguami gry pozwala im liczy na nisze koszty wymiany, natomiast mniejsi dostawcy i nabywcy musz liczy si z ju istniejcym rynkiem, majc wiadomo swego maego wpywu na ksztatowanie jego struktury i poziomu cen. Historia gospodarcza wskazuje na przykady tworzenia rynkw dla okrelonych dbr z inicjatywy zarwno ich indywidualnych, jak i zbiorowych producentw i nabywcw. Takie rynki powstaway take z woli wadcy, potrzeb samorzdu miast, interesw gildii kupieckich, zwizkw cechowych i silnych kompanii handlowych. Warto zwrci uwag na te fakty, aby zrozumie, e proces powstawania rynkw od samego pocztku dzieli si na dziaania prywatne i publiczne. Jeli mona rynek traktowa jako szczeglne dobro, to w samym procesie rozwoju tej instytucji wystpuje tendencja do uznania rynku za dobro publiczne. Wiemy, e dobro publiczne to takie, ktre konsumowane przez jedn osob moe by jednoczenie konsumowane przez innych, podczas gdy dobro prywatne nie moe by jednoczenie konsumowane przez innych bez uszczerbku interesw jego waciciela. Pastwo i cay system prawny musi przeto wcza problematyk rynkw do uprawianej polityki publicznej. Wspczesna teoria wyborw publicznych jest tego dobrym wiadectwem. Na zakoczenie prezentacji instytucji rynkowych przypomn jeszcze kilka zagadnie dotyczcych zwizkw midzy funkcjonowaniem rynkw i ogln ewolucj ustroju spoeczno-gospodarczego. Zmiany w wielkoci i strukturze popytu na dobra i usugi ma oczywicie istotny wpyw na powstawanie i rozwj instytucji rynkowych. Przemiany te zachodz w ustroju, ktry podlega presji postpu naukowo-technicznego. Wspczenie inicjatywa zdobywania nowej wiedzy spoczywa raczej poza ukadem rynkowym, w

86

znacznym stopniu w przedsibiorstwach, generujcych innowacje i dysponujcych rodkami na badania naukowe, jak rwnie w organizacjach pastwowych i spoecznych, kierujcych si motywami i interesami publicznymi. Wedug pogldw skrajnego darwinizmu mona uzna instytucj rynkw za obszar dokonywania naturalnej selekcji planw, generowanych i testowanych przez przedsibiorstwa. Wielkiej dyskusji na temat niepowodze w dziaaniach rynku i ogromnych moliwoci instytucji planowania musimy powici wicej miejsca. 5.2. Rynek i plan Ogromny materia zgromadzony przez histori gospodarcz nie pozwala przebi si prostym twierdzeniom o istocie powiza midzy tymi tytuowymi pojciami. W naszym kraju na przeszkodzie stoi take wci ywe zaangaowanie ideologw, politykw i ekonomistw w roztrzsanie problemw transformacji ustrojowej i brak dystansu czasowego i emocjonalnego do dyskusji z lat 60-ych i 70-ych na temat tzw. socjalizmu rynkowego. W tamtych latach mona byo odwoywa si do jeszcze wczeniejszej dyskusji wok tezy Misesa o braku podstaw prowadzenia rachunku gospodarczego w ustroju socjalistycznym. cieraa si wielka teoria ekonomiczna z dowiadczeniami i perspektyw powodzenia wielkiego eksperymentu podjtego w Rosji przez rewolucj socjalistyczn. A przecie od pocztku dziejw proces wymiany, jego podmioty i formy organizacji niezwykle silnie wizay si z instytucj rynku i pastwa, relacjami woli rzeszy konsumentw i wytwrcw z decyzjami scentralizowanej wadzy, wspartej dziaaniami aparatu przymusu. Proponuj w naszych rozwaaniach trzyma si prostej definicji, e plan to decyzja na temat przyszych dziaa. Klasyfikacja planw jest tak bogata, jak pojemny jest zbir kryteriw zwizanych z dziaaniem, tj. wiadomym zachowaniem si podmiotw. Plan gospodarczy jest przeto decyzj na temat dziaa gospodarczych, a planowanie funkcj i procesem wynikajcymi z szerszego pojcia kierowania i zarzdzania. Bez trudu moemy dokona podziau na plany indywidualne i zbiorowe, wynikajce z demonstracji woli wacicieli prywatnych, wsplnot spoecznych i wadzy pastwowej. Wspomniaem ju o pogldach, zgodnie z ktrymi planowanie traktowane jest jako etap poprzedzajcy akt wymiany i pocztek relacji rynkowych i form powstajcych rynkw. Zagadnienie efektywnoci dziaa gospodarczych indywidualnych, bezporednich, z wykorzystaniem mechanizmu rynkowego lub narzuconych decyzj wadzy byo zawsze i nadal jest przedmiotem mniej lub bardziej wiadomych bada. Pojawia si wana i dzi kwestia, ktra instytucja i organizacja, rynek czy pastwo, maj przewag w rozwizywaniu problemu wzrostu i rozwoju spoeczno-gospodarczego? Dla uproszczenia analizy przyjmijmy prosty model, pozwalajcy opisa dwa systemy gospodarki stricte rynkowej i nakazowej. Taki model zawiera zbir norm (tak szczegln konstytucj), regulujcych zachowania podmiotw, niezbdne dla dokonywania wzgldnie stabilnych transakcji wymiany. Z duymi zastrzeeniami przyjmuje si, e pierwsz tak norm jest w gospodarce rynkowej utylitaryzm, jako denie jednostki do maksymalizacji swoich korzyci na podstawie prowadzonej dziaalnoci produkcyjnej. W gospodarce nakazowej ten sam utylitaryzm moe by jeszcze uzupeniony maksymalizacj korzyci z dziaalnoci nieprodukcyjnej. W obu systemach dziaania maj one charakter celoworacjonalny, ale odbywaj si w atmosferze depersonifikacji zaufania w gospodarce rynkowej, lub jego personifikacji w gospodarce nakazowej. Za wtpliw moe by uznana kolejna norma okrelana jako empatia (identyfikacja uczuciowa z kim, wczuwanie si w pooenie innej osoby), a wystpujca w ukadzie rynkowym i zmodyfikowana w gospodarce nakazowej przez haso: ty mnie, ja tobie. Jako wyrane kryterium i norma zachowa wystpuje wolno, rozumiana jako zrozumienie koniecznoci i kalkulacji wasnych moliwoci. W gospodarce czysto nakazowej takiej normy nie ma. Jako ostatni norm w

87

modelu przyjmuje si legalizm, rozumiany jako postpowanie zgodne z obowizujcym prawem. W gospodarce rynkowej mona przyj, e takie postpowanie podmiotw jest dobrowolne; natomiast w gospodarce nakazowej wystpuje raczej legalizm deklarowany, ale w praktyce maskowana postawa preferujca ch naruszenia prawa. Konfrontacja przedstawionego modelu z materiaem historycznym, take wspartym analiz ilociow efektywnoci, nie daje jednoznacznej odpowiedzi, chocia sukcesy demokratycznych systemw spoeczno-gospodarczych i politycznych Zachodu odsuny w cie przykady sprawnego dziaania pastw w staroytnoci i redniowieczu. W tych porwnaniach czsto zapomina si, e nigdy nie byo czysto rynkowych lub w peni scentralizowanych ukadw gospodarczych, chocia jeden lub drugi sposb gospodarowania mg stanowi tylko margines caego systemu. Trzeba o tym pamita take przy bilansowaniu sukcesw i niepowodze zwizanych z instytucjami rynku i pastwa. Jakie niepowodzenia (w ang. failures) przypisuje si rynkowi? Dobrym punktem odniesienia jest konfrontacja moliwych niepowodze z tzw. pierwszym fundamentalnym teorematem ekonomiki dobrobytu (podanym w pracach Arrowa i Debreu), dotyczcym takiego dziaania rynkw, ktre zapewnia uzyskanie rwnowagi w alokacji zasobw, okrelane jako optimum w sensie Pareto. Teoremat opiera si na trzech koniecznych warunkach: 1) istnienia odpowiedniej iloci rynkw; 2) penej konkurencji wszystkich konsumentw i producentw; 3) wystpienia rwnowagi w procesie alokacji zasobw. Jeeli te warunki nie wystpuj, to mamy do czynienia wanie z nieefektywnoci i niepowodzeniem rynku. Taka sytuacja usprawiedliwia interwencj w celu przyblienia alokacji zasobw do optimum Pareto. Do atwo dowie, e w praktyce spenienie kadego z wymienionych warunkw jest niezwykle trudne. Warunek istnienia odpowiedniej liczby rynkw mona zredukowa do sytuacji rynku na jeden konkretny towar, ktry musi posiada swoj cen. W realnym wiecie atwo dostrzegamy rnice midzy rynkami dbr prywatnych, rynkami nastpstw dziaa zewntrznych (np. szkody zewntrzne, externalities) i rynkami dbr publicznych, gdzie klasycznym zagadnieniem stay si rynki usug na rzecz obrony narodowej. Z warunkiem drugim doskona konkurencyjnoci uczestnikw rynkw, wie si wymg generowania i dostpnoci informacji, w tym penej wiedzy o cenach. Coraz lepiej zdajemy sobie spraw z trwaoci zjawiska asymetrii informacji, skazujcej podmioty gospodarcze na zachowania kompromisowe i akceptowanie rozwiza nawet dalekich od optimum. Poszukiwanie informacji rodzi koszty i wymusza decyzje faszywe, a dysponenci cennych informacji mog zaj pozycj monopolistw. Wymg penej konkurencyjnoci aktorw sceny rynkowej oznacza take postulat traktowania ceny rynkowej jako dan, na ktr aktor nie moe wpyn w znaczcy sposb (sytuacja okrelania jako price takers). Nieatwo te dowie moliwoci istnienia dugookresowej rwnowagi w gospodarce, w ktrej rozwj przemysu zagraa rodowisku i przynosi zanieczyszczenia, wzajemne szkody producentom, nie eliminuje naturalnych monopoli i nie pozwala racjonalnie okreli wybory w sektorze publicznym. Jak widzimy, saboci rynku powodujce nieefektywn alokacj zasobw, generuj prby interweniowania pastwa we wszystkich trzech obszarach liczebnoci rynkw, ich konkurencyjnoci i osigania rwnowagi. Plany decyzje poprawienia zbioru rynkw obejmuj, np. zmiany obcie podatkowych lub subsydiw, ustalenie praw wasnoci oraz regulacje cenowe, przynosz mnonie si rynkw. Warto w tym miejscu zwrci uwag na niezwykle trudne zadanie urynkowienia takich sektorw, jak obrona narodowa, owiata i ochrona zdrowia, gdzie mamy do czynienia z dobrami publicznymi. Warunek kreowania ceny rynkowej znajduje si w sprzecznoci z kultur, a rachunek gospodarczy w tych sprawach moe mie charakter antyhumanitarny. Interwencja pastwa w popraw konkurencyjnoci, ustawy antymonopolowe, pomoc w uzyskiwaniu wolnego dostpu do informacji, uzaleniona

88

jest w pierwszym rzdzie od samego charakteru organizacji pastwa. Pastwo totalitarne zachowuje si inaczej ni pastwo demokratyczne, a przecie zawsze dziaaj one w rnych systemach stosunkw midzynarodowych. Z pokor trzeba przyj brak jednoznacznie susznych doktryn okrelajcych pojcie, wymg i sposb realizacji rwnowagi gospodarczej. Historia nie uwzgldnia w peni tego faktu i zgromadzia wiele przykadw wiadomej i planowej ingerencji wadzy w procesy wymiany. Doktryna socjalistyczna zainspirowaa take wielki eksperyment zbudowania systemu spoeczno-gospodarczego bez instytucji rynku. Na ten temat warto powiedzie nieco wicej, posugujc si pewn hipotez socjalizmu rynkowego. * Zwolennicy ortodoksyjnego marksizmu maj prawo dopatrze si w okreleniu socjalizm rynkowy pewnej sprzecznoci. W ich modelu socjalizm jest ustrojem, w ktrym rynek nie wystpuje jako kategoria zwizana z instytucj wasnoci prywatnej i przede wszystkim z wszechpotg pienidza. Nie byo w tym modelu take instytucji pastwa, jako aparatu ucisku klasy posiadajcej. Lece u podstaw socjalizmu spoeczna wasno rodkw produkcji i stosunki produkcyjne wykluczajce wyzysk, pozwalaj omin porednictwo rynku w racjonalnej alokacji zasobw. Ortodoksja musiaa jednak zmodyfikowa swoj generaln koncepcj po zaamaniu si programu wiatowej rewolucji socjalistycznej i podjciu eksperymentu radzieckiego budowy tego ustroju w ramach tylko Rosji i z wykorzystaniem szczeglnego typu instytucji, a mianowicie pastwa dyktatury proletariatu. Od 1918 r. doktryna i praktyka ekonomii marksistowskiej borykaj si z wielkim problemem rachunku gospodarczego, poszukujc oryginalnych sposobw sprowadzenia do wsplnego mianownika wszystkich jego elementw, bez uciekania si do ywiou rynkowego i jego niewidzialnej rki. Historia radzieckiej myli ekonomicznej odnotowaa kilka etapw budowy zrbw gospodarki socjalistycznej. W okresie euforii rewolucji bolszewickiej (1918-1920) system tzw. komunizmu wojennego zapewni repartycj skromnych zasobw, wprawdzie bez uciekania si do rynku i pienidza, ale z bolesnymi skutkami dla godujcego spoeczestwa. Trzeba byo tymczasowo (jak twierdzia wadza) dopuci ywio rynkowy, sterowany w ramach Nowej Polityki Ekonomicznej (1921-1928), aby nastpnie przej do realizacji wielkich programw uprzemysowienia ju w ramach centralnego planu. Utrwalony wzorzec radziecki zosta po II wojnie wiatowej narzucony krajom tzw. demokracji ludowej, i przejty w Chinach i na Kubie. Wskaniki statystyczne wzrostu gospodarczego w tych krajach wspieray tez o decydujcym znaczeniu planowania, natomiast wci niska stopa yciowa wymuszaa poszukiwania instrumentw doskonalszego rachunku i efektywniejszej alokacji zasobw. W latach 60-ych pojawiaj si koncepcje socjalizmu rynkowego, postulujce reform systemu bez istotnego naruszenia zasad ustroju. W nagonionej przed wojn dyskusji na temat rachunku ekonomicznego w socjalizmie uznanie zdoby Oskar Lange, goszcy tez o racjonalizacji ceny ustalanej przez centralnego planifikatora i o moliwoci trafnego prognozowania celw wzrostu i rozwoju przez tak instytucj. Lange nalea do czowki polskich ekonomistw, ktrzy pragnli rozwija doktryn marksizmu w sposb twrczy i z wykorzystaniem osigni take jej przeciwnikw. Dobrym przykadem bya koncepcja przedstawiona przez Wodzimierza Brusa, ktry dowodzi moliwoci racjonalnej alokacji zasobw, pod warunkiem decentralizacji samego systemu65. Centralny planifikator nie powinien ustala drobiazgowych zada przedsibiorstwom, ingerowa bezporednio przy pomocy nakazw i zakazw i posugiwa si cenami znieksztacajcymi nakady i efekty. Informacja cenowa pynca z rynkw towarw, wiadczenia pracy i kapitau, dziaajcych w warunkach wymiany midzy
65

W. Brus, Oglne problemy funkcjonowania gospodarki socjalistycznej, PWN, Warszawa 1961.

89

samodzielnymi podmiotami, pozwoli wmontowa do gospodarki socjalistycznej znacznie doskonalszy system cen. Echa tych dyskusji znajdujemy nie tylko w rdach historycznych z okresu PRL, ale take w aktualnych poszukiwaniach trafniejszych relacji midzy planami strategicznymi wadzy III RP i burzliwie zmieniajcymi si strukturami rynkowymi. Likwidacja centralnego planifikatora i caego systemu gospodarki nakazowej nie oznaczaa uproszczenia zbioru problemw racjonalnej alokacji zasobw i przyblienia si do rwnowagi w sensie Pareto. Problem relacji rynek-plan pojawia si z now si wraz z burzliwym wzrostem potencjau gospodarczego Chin po odejciu od strategii kreowanej przez Mao. Nie rezygnujc z programu budowy ustroju socjalistycznego, kierownictwo Komunistycznej Partii Chin dopucio prywatne siy rynkowe do wzgldnie swobodnych dziaa. Powstay zalki co najmniej trzech form prywatnej gospodarki rynkowej, wci jeszcze wkomponowanych i tolerowanych przez wadze komunistyczne, ale odzwierciedlajcych trzy rne podejcia. Oto krtka ich charakterystyka66. Pierwsza forma to kapitalizm rynkowy, ktrego teza podstawowa gosi, e pojawiajce si rynki s waciw struktur dla powstawania prywatnego biznesu. To zjawisko zrodzio si ze wzrostu spoecznego rozwarstwienia w okresie transformacji socjalizmu i koniecznoci zastpienia pastwowej redystrybucji przez mechanizm rynkowej koordynacji. Niezalene podmioty gospodarcze buduj midzy sob poziome sieci handlowe, rozwijajc stref prywatnego biznesu. Istotne znaczenie ma dowiadczenie zawodowe i rynkowe prywatnych przedsibiorcw, ktrzy stanowi ju klas wacicieli nie tylko intelektualnego kapitau. Druga forma nazwana zostaa kapitalizmem klientelistycznym, od pojcia klienci okrelajcego osoby nieformalnie, ale trwale powizane z moniejszym partnerem, zapewniajcym sabszym pewn oson. Tez wyjciow jest przeto wiara w si wizi (symbiozy) midzy lokalnymi urzdnikami pastwowymi z prywatnymi przedsibiorcami. Stanowi ona gwn wytyczn w dziaaniach prywatnych przedsibiorcw. Jako wzorzec powiza uznaje si pionowe powizania midzy patronami (urzdnikami) i klientami (prywatnymi przedsibiorcami). W tym ukadzie koneksje polityczne i relacje towarzyskie s podstaw spjnoci tej warstwy spoecznej. Wreszcie forma trzecia okrelona mianem kapitalizmu familijnego (family-kinship capitalism) opiera si na fundamencie twierdzenia, e tradycja chiska zawsze uznawaa struktur rodzinn, wizi krwi, za gleb, z ktrej wyrosy prawa wasnoci prywatnej. Podobnie powstaway dominujce formy organizacyjne prywatnego biznesu, zobowiza i zaufania. Wzorcem wizi s sieci oparte na pokrewiestwie lub gbokiej przyjani. Mae i rednie firmy s najczciej przedsibiorstwami rodzinnymi. Obserwacja gwatownej ekspansji gospodarczych Chin nie potwierdza jeszcze kardynalnej sprzecznoci midzy centralnym planowaniem i efektywnym dziaaniem mechanizmu rynkowego. Mamy do czynienia z jeszcze jednym wyzwaniem pod adresem wci nowych doktryn spoecznych i ekonomicznych. 5.3. W gszczu struktur instytucjonalnych Zrozumienie istoty powiza midzy rynkiem, jako instytucj i organizacj, a pozostaymi skadnikami systemu spoeczno-gospodarczego jest w naszych czasach niezwykle trudne. Znajdujemy si bowiem w prawdziwym gszczu przecinajcych si paszczyzn o wysoce zoonych strukturach. Na potrzeby tego wykadu ograniczymy si do wyjanienia niektrych procesw i ukadw, eksponowanych w najnowszych publikacjach ekonomiki instytucjonalnej. Bez nadmiernej troski o precyzj rozgraniczenia tych zagadnie
Korzystaem z informacji w Internecie, zawartej w krtkiej notatce: Y. Bian, Z. Zhang, China`s Private Economy: Sociological Views. November 2001.
66

90

proponuj uj je w dwa podrozdziay powicone kolejno zagadnieniom ekspansji instytucji wymiany i rynkw oraz trudnym problemom zjawiska i rnorodnoci takich form jak sieci. 5.3.1. Wyzwania okresu ekspansji wymiany rynkowej Podrczniki, encyklopedie i sowniki nauk ekonomicznych zawieraj coraz wicej hase pochodzcych od pojcia rynek. Przykadowo, w jednym z powszechnie uywanych sownikw wystpuje haso gwne rynek, zdefiniowane jako sfera wymiany towarowej zwizanej z wywieraniem wzajemnego wpywu sprzedawcw i nabywcw, co ksztatuje ogln poda i popyt, a take ustala poziom cen, wsparty zwizym omwieniem zbioru pomocniczych hase i uzupeniony nastpujcymi oddzielnymi hasami kolejnych rynkw:67 elektroniczny, kapitaowy, kierowany zleceniami, konkurencyjny, konsumpcyjny, nabywcy, zrwnowaony, pierwotny, pracy, prbny, sprzedawcy i wytwrcy, usug transportowych, wtrny. Dalsze pochodne hasa to: rynkowa ekonomika, rynkowa gospodarka socjalna, rynkowa nisza, rynkowa rwnowaga, rynkowe informacje, rynkowy mechanizm, rynku analiza, rynku badanie, rynku formy, rynku funkcje, rynku niedomogi, rynku rozprenie i rynku segmentacja. Jak, widzimy, potrzebne s tu liczne klasyfikacje, ktre mog powsta tylko we wspdziaaniu wielu specjalistw. W naszym wykadzie moemy ograniczy si do raczej oglnych grup takich hase, porcznych w analizie zjawiska nieporadnoci, czy te niedomogw lub saboci (ang. market failures) instytucji rynku w rozwizywaniu pewnych problemw spoecznych. W tym przypadku korzystne bdzie przypomnienie ju prezentowanego zagadnienia budowy tzw. gospodarki rynkowej. Przykady nieporadnoci rynku, albo raczej mechanizmu rynkowego w aspekcie jego efektywnoci i spoecznej akceptacji (well-being), wystpuj przy prbach zastosowania neoklasycznego rachunku typu nakady-efekty, w jego ilociowym ujciu, do polityki w dziedzinie obrony narodowej, owiaty i opieki zdrowotnej. Przedstawi tu tre krtkiego artykuu zachodnioeuropejskich przedstawicieli ekonomiki instytucjonalnej68. Autorzy analizuj oglny proces ekspansji i klarowania si rynkw, buduj prosty model relacji rynek-spoeczestwo (rys. 5.1.), ktry pozwala im omawia ich trzy rne ujcia, aby nastpnie pokaza moliwe efekty zmian (np. reform) tych relacji na sytuacj (pomylno) w dziedzinie opieki zdrowotnej. Czytajc te rozwaania radz porwnywa je z naszymi dyskusjami o polityce ochrony zdrowia.

67 68

Por. Nowy sownik ekonomiczny przedsibiorcy. Wyd. VIII rozszerzone, Znicz, Warszawa 2004. W.Dolfsma, J.Finch, R. McMaster, Market and Society: How Do They Relate, and How Do They Contribute to Welfare?, Journal of Economic Issues, 2005, nr 2, s. 347-356.

91

RYNEK

SPOECZESTWO

1. SEPARACJA

SPOECZESTWO

2. ZANURZENIE
RYNEK

R Y N E K

3. NIECZYSTE
R y s. 5.1. Trzy ujcia relacji: spoeczestwo-rynek. Pierwsze ujcie relacji rynek-spoeczestwo nazwane zostao separacj i odpowiada pogldowi lansowanemu w doktrynie Walrasa, czystej teorii ekonomicznej, dwch prawie izolowanych ukadw, majcych tylko jeden punkt styczny. Drugie ujcie pokazuje zanurzenie (embedded) rynku w szeroko rozwinitym spoeczestwie. Mona twierdzi, e tak ujmowa zagadnienie Keynes, lansujc tez o regulowaniu rynku przez pastwo take w interesie dobrobytu spoeczestwa. Pastwo ma tu charakter instytucji przymusu, a rynek jest nonikiem wolnoci. Wreszcie ujcie trzecie traktuje rynek nie jako czysty twr, lecz zanieczyszczony (impure) elementami nierynkowymi. Odpowiada to m.in. koncepcjom Hodgsona, teorii kontraktowania i przede wszystkim zasadzie holizmu, caociowemu traktowaniu ukadw instytucjonalnych. W tym ukadzie granice zbiorw rynek i spoeczestwo s rozmyte, a wszelkie dziaania reformatorw mog ukada si w orientacj prorynkow lub prospoeczn, w zalenoci od motywacji wadzy politycznej. Kategoria dobrobyt moe by sprowadzona do wymiarw materialnych, ilociowych, podczas gdy pojcie pomylno preferuje wartoci socjokulturalne. Analiza polityki w dziedzinie ochrony zdrowia, przedstawiona bardzo zwile na przykadach brytyjskich i holenderskich, prowadzi do wniosku, e reformy s niezwykle trudne i e raczej powinno by wykorzystywane ujcie trzecie. Oznacza to preferowanie pojcia pomylno, a nie dobrobyt, a wic i model reform traktujcy z ca powag zoono relacji rynek-spoeczestwo. * Zacznijmy od procesu integracji gospodarczej, znanego od dawna, ale wspczenie analizowanego z bardzo rnych pozycji. W ekonomice instytucjonalnej wiele miejsca roli tego procesu powici znany ju nam O.E. Williamson, skupiajc uwag na integracji pionowej, polegajcej na czeniu przedsibiorstw i caych gazi produkcji surowcowej z przedsibiorstwami ich przetwarzania. Integracja pionowa w ramach przedsibiorstwa moe

92

polega na czeniu kolejnych faz wytwarzania i zbytu danego produktu, a wic faz: surowcowej, wytwarzania komponentw (pproduktw i produktw porednich), montowania (elaboracji) i dystrybucji gotowego wyrobu. Jeeli integracja pragnie scali faz surowcow z wytwarzaniem komponentw, to okrela si j jako integracj pionow skierowan wstecz; jeli faz pproduktw i montau to integracj pionow wprzd. Analiza przyczyn, przebiegu i skutkw integracji pionowej moe wnie wiele do zrozumienia oglnego procesu alokacji dziaalnoci gospodarczej midzy ukady przedsibiorstw, rynkw i organizacje mieszane hybrydowe. Wrd przyczyn integracji pionowej najwyraniej obserwowany jest tzw. determinizm technologiczny, a wic porzdek dziaa narzucony przez konkretn technologi wytwarzania. Dla przedsibiorstwa oznacza to zwykle konieczno podjcia decyzji: zakupi czy wytwarza u siebie. Potrzebny jest odpowiedni rachunek porwnawczy kosztw signicia do potencjau rynkowego i nakadw na rozszerzenie swoich zdolnoci produkcyjnych lub organizacji wasnego aparatu dystrybucji. Przyczyny integracji pionowej tkwi take w kosztach transakcyjnych, na ktre istotny wpyw wywiera tzw. specyficzno aktyww. Pojcie to wie si z podziaem inwestycji na inwestycje oglnego i specjalnego przeznaczenia. Te drugie wymagaj zaangaowania aktyww, a wic: zasobw pracy o szczeglnych kwalifikacjach, maszyn i urzdze nieraz unikatowych, uwzgldnienia specyfiki lokalizacji i przeznaczenia. Specyfika aktyww, a raczej stopie ich specyficznoci, ma wpyw na wewntrzne koszty biurokratycznego zarzdzania w przedsibiorstwie i tym samym take na jego struktur, a ostatecznie na wybr uwzgldniajcy komparatywne koszty produkcji i zarzdzania. Efektywne granice integracji pionowej, czyli odpowied na pytanie produkowa czy kupowa? mona wyznaczy do prosto. Osi analizy moe by cig etapw produkcji opartej na danej technologii. Etap surowcowy zagadnienie integracji wstecznej mona pomin. Etap dostawy komponentw i montau produktu kocowego ma wyrane granice, przeprowadzane midzy komponentami wasnej produkcji i kupowane od dostawcw zewntrznych. W przypadku integracji wprzd etap dystrybucji znajdzie si w granicach firmy. Cay proces integracji pionowej w gospodarce jest wanym obiektem oddziaywania polityki, zwaszcza zwizanej ze zwalczaniem zmowy wielkiego biznesu i praktyk monopolistycznych. Regulacje prawne w tej dziedzinie ulegaj do czstym modyfikacjom pod wpywem konfliktw i prowadzonych procesw sdowych. W Stanach Zjednoczonych uczyniono wiele dla okrelenia ilociowych limitw kontroli rynkw przez czce si korporacje. Krtko trzeba wspomnie o integracji poziomej, w ktrej wystpuje czenie przedsibiorstw jednej brany i koncentracja zasobw, zmieniajce struktur rynkw i ukad konkurencyjny. Przypomnijmy w tym miejscu wykady z mikro i makroekonomii na temat monopolu, monopsonu, bilateralnego monopolu i oligopolu. Kade z tych zjawisk wpywa na organizacj i struktury rynkowe, a w konsekwencji na oglny proces alokacji zasobw, stop koncentracji siy oddziaywania i efektywno dziaania podmiotw gospodarczych. Nie mona take zapomina o strukturach tworzonych ze wzgldw lokalizacyjnych, interesw regionalnych i dziaa podejmowanych przez polityk integracji stosunkw midzynarodowych. W tym miejscu proponuj kolejny raz skorzysta z uoglnienia procesu historycznego wymiany rynkowej dla uzmysowienia faktu rwnolegego istnienia, ale przy zmieniajcym si ukadzie si i znaczenia, piciu typw rynkw, stanowicych cznie wielki ukad spoeczno-gospodarczy oparty na instytucji wymiany. Omawiane typy pojawiay si w miar rozwoju spoecznego podziau pracy i tym samym rozszerzania si procesu wymiany dbr i usug oraz odchodzenia od wymiany personalnej do wymiany midzy uczestnikami nie znajcymi si.

93

Pierwszy typ otwarty rynek publiczny siga korzeniami do sporadycznych aktw wymiany midzy wytwrcami i konsumentami, ale wci uprawiany jest na ulicach naszych miast. Ten drobny handel nie wymaga duych nakadw na zdobywanie informacji, umoliwia targowanie si o nisz cen, nie podnosi kosztw zwizanych z uytkowaniem terenu i moe mie charakter poczyna typowych dla szarej strefy, bowiem handlujcy obchodz zwykle przepisy o podatkach i opatach na rzecz miasta. Pastwo nie musi by gwarantem interesw handlujcych stron, aczkolwiek powinno dba o zachowanie oglnego porzdku prawnego. Drugi typ sklepy rzemielnicze nawizuj do tradycji redniowiecza, zasad przyjtych przez organizacje cechowe i surow etyk zawodow. Istniejce i dzi sklepy towarw rkodzielniczych i artystycznych ciesz si dobr renom, koszty zdobywania informacji s do niskie, opinia o wacicielu najczciej jest dobrze znana i jest on wiarygodny, ma zapewnion opiek pastwa jako patnik podatkw. Dodatkow gwarancj moe zapewni czonkostwo w cechu lub stowarzyszeniu. Targowanie si o cen uatwia fakt, e sprzedawca jest jednoczenie producentem towaru. W przypadku handlu dzieami sztuki relacje stron mog mie charakter powiza personalnych. Z tradycji organizowania jarmarkw wyrasta trzeci typ rynkw targi coraz szerzej wykorzystywane dla zorganizowanej wymiany w handlu hurtowym i dla zawierania kontraktw midzy wielkimi dostawcami i zrzeszeniami konsumentw. Wprawdzie koszty zwizane z opatami za miejsce i czas s wysokie, ale nakady na zdobywanie informacji o alternatywnych rdach obnia fakt atwego kontaktu stron. Dobry organizator targw gwarantuje w znacznym stopniu jako dostarczanych towarw, bezpieczestwo uczestnikw i nawet standaryzacj procedur zawierania kontraktw. Niektre imprezy targw maj patronat pastwa. Czwarty typ giedy towarowe pozwalaj dziki standaryzacji towarw i procedur obnia koszty transakcji, jak rwnie zawiera umowy o dostaw w okrelonej przyszoci .wielkich partii towaru. Komisje giedowe dbaj o reguy gwarantujce ochron interesw obu stron, sigajc nawet po kary, np. usunicia z giedy nieuczciwych kontrahentw. Pomoc ze strony pastwa moe wyraa si w udzielaniu licencji, dostpu do giedy uznanych zawodowych porednikw i wysokiej klasy producentw. Ostatni typ pojawi si stosunkowo niedawno jako wielkie domy towarowe uniwersalne jeli chodzi o asortyment i okrelane coraz czciej jako supermarkety. Nie ma tam zwyczaju targowania si o cen i ponoszenia kosztw zawierania kontraktu. Dyrektorzy tych placwek handlu s gwarantami jakoci towarw i ochrony klientw. Funkcjonowanie i gwatowna rozbudowa sieci supermarketw w naszym kraju przynosz liczne sygnay take o ujemnych stronach tego typu rynkw, zwaszcza w dziedzinie zatrudnienia ich obsugi. Wie si to z coraz powszechniejszym zjawiskiem rozbudowy sieci handlowych. Wyej omwione typy i struktury rynkowe formalne i nieformalne s powizane silnie z drugim wielkim ukadem spoeczno-gospodarczym dziaajcych przedsibiorstw, o rwnie bogatych strukturach instytucjonalnych i organizacyjnych. Ze wzgldu na ogromn rol w kierowaniu i zarzdzaniu w tych ukadach, zwaszcza w wielkich korporacjach, eksponowane jest pojcie hierarchia. Zapoyczony z antycznej greki (hier- potny, arch gwny, naczelny) wyraz hierarchia oznacza ukad zoony z warstw (stopni) uporzdkowanych wedug ich zalenoci, jako nisze i wysze. Poniewa typowy schemat przedsibiorstwa wskazuje wyranie lini kierowania (command) od gry do dou, od dyrektora, przez kierownikw dziaw do najniej uplasowanej warstwy pracownikw firmy, zwrcono uwag na przyczyny takiej hierarchizacji struktury organizacyjnej tej instytucji i na efektywno jej funkcjonowania. Pojawiy si interesujce koncepcje. O przyczynie wprowadzenia hierarchii do przedsibiorstwie mona mwi, odwoujc si do Adama Smitha i jego opisu manufaktury produkujcej szpilki, zorganizowanej na

94

podstawie podziau procesu wytwrczego i specjalizacji robotnikw. Nie ma jednak w tym opisie podkrelenia roli waciciela jednoczenie menedera i przeoonego tych robotnikw. Moe wic hierarchia jest potrzebna dla zabezpieczenia wadzy, kontroli waciciela nad najemnymi pracownikami i utrzymaniu ich dyscypliny? W peni zadawalajcej odpowiedzi do tej pory nie znaleziono. Hierarchia w organizacji przedsibiorstwa potrzebna jest jednak w celu podniesienia efektywnoci i z tego punktu widzenia istotne s konkretne relacje wasnoci na stanowiskach zajmowanych w przedsibiorstwie. Wyodrbnia si trzy wzorce (style, modes) takich relacji:69 1. Styl przedsibiorcy (entrepreneurial modes), kiedy kade stanowisko pracy stanowi wasno jego operatora. Przykad historyczny stanowia manufaktura nakadcza i zajmujca wspczenie peryferie gospodarcze produkcja chaupnicza. 2. Styl wasnoci kolektywnej (collective ownership), kiedy stanowiska robocze nale do caej grupy pracownikw. Mog by stosowane dwa warianty dziaa: a) wsplna produkcja indywidualny dochd; b) wynagrodzenie za redni produkt caej grupy. 3. Styl kapitalistyczny (capitalist modes), w warunkach penej wasnoci prywatnego pracodawcy, ktry moe wprowadzi zasad kontraktowania wewntrznego lub korzysta z realnej wadzy w formie kontraktu z najemnym pracownikiem. 5.3.2. Sieci w architekturze wspczesnego rynku Instytucjonalny opis struktury wspczesnej gospodarki zosta wspczenie wzbogacony o nowy skadnik, jakim jest sie (network), luna forma organizacyjna przedsibiorstw, gwnie sektora prywatnego, sigajca do tradycji tworzenia grup partnerskich i aliansw, ale gwatownie rozwijajca si dziki rewolucji naukowotechnicznej. Stosunki partnerskie s koniecznoci w prowadzeniu bada podstawowych z myl o korzyciach w obu sektorach i ze wzgldu na angaowanie ogromnych kapitaw. Przeomowe znaczenie dla organizacji sieci miaa jednak komputeryzacja, dyfuzja technologii informacyjnej i powstanie wiatowej sieci Internetu. Powstay oryginalne struktury tzw. elektronicznego handlu (e-biznesu) i rozlege sieci firm elektronicznych. Mona take z przekonaniem powiedzie, e organizacja sieci jest udan odpowiedzi na wzrost niepewnoci, pogorszenie przejrzystoci (transparencji) ukadw i tym samym przewidywalnoci skutkw podejmowanych decyzji (planw). Mamy take do czynienia ze sprzeniem zwrotnym wzrost udziau organizacji sieciowych w obrotach handlowych pozwala im wpywa na koniunktur i tradycyjne struktury rynkowe. Powstay globalne sieci biznesowe i strategiczne alianse wielkich korporacji. W systemach gospodarki otwartej sieci cz strategie konkurencji z kooperacj, mog optymalizowa elementy organizacji rynkowych z hierarchicznymi i w sposb niezwykle elastyczny reagowa na wyzwania otoczenia. Dobr orientacj w realiach wspczesnoci, w gszczu wszelakich struktur, uatwia teoria grafw i teoria gier. Korzystajc z niektrych twierdze tych dyscyplin naukowych, popatrzmy na zjawiska sieci spoeczno-gospodarczych, zwaszcza w przestrzeni instytucji rynkowych.70 Najpierw rzuca si w oczy moliwo porozumienia si na gruncie obu teorii midzy rodowiskami bardzo rnych specjalistw. Wszak sie skupia uwag na strukturze, opisujc splot powiza aktorw, rl i pozycji, pozwalajcych gra sztuk (dziaanie) i j
69 70

O.E. Williamson, op. cit., s. 221-5. Por.: haso Networks w Encyklopedia of Social Theory, Routledge, London 2006, s. 294-6. Autor Dirk Baecker.

95

powtarza (reprodukowa). W ten sposb podstawow koncepcj teorii sieci jest wyjanianie wizi (pocze), ktra utrzymuje, zmienia, generuje i kontroluje tosamo (identity) pewnej caoci. Tak koncepcj moemy wykorzystywa w sieciach czcych w cao tak rnorodne elementy, jak instytucje, role, ideologie, indywidualnoci. Cao sie ma zdolno samoczynnego reprodukowania si i funkcjonowania bez koniecznoci penego rozumienia swego miejsca i roli przez poszczeglne elementy. Nie oznacza to jednak eliminacji zakce, jeli pewne skadniki (bloki elementw) osabi zasady dyscypliny jako spoiwa wsplnoty interesw. Tosamo i samokontrola stanowi podstaw skutecznego funkcjonowania kadej sieci. Analiza powiza (czy) elementw sieci i sprawnoci jej wzw skierowana jest na wykrywanie wskich przekrojw w przepywie informacji i moliwoci jej przetwarzania, jak rwnie wykrywania obejcia w przypadku zerwania cze lub eliminacji pewnego wza. W naszych kontaktach z informatykami dostrzeemy podobn trosk o wysok sprawno sieci komunikacyjnych, internetowych i gospodarczych. Liczne przykady korzystania z teorii sieci dostarcza dziaalno wszelkich organizacji, zwaszcza kiedy przekraczaj one formalne granice i daje zna o sobie stopie utraty wolnoci ich czonkw. Na zakoczenie tych uwag trzeba doda, e w sieciach wystpuj zawsze dwie ostro zarysowane cechy pierwsza to samoidentyfikacja, utosamianie si, upodabnianie si (selfsimilarity); druga oczywista, e liczba aktorw w sieci nie moe by mniejsza ni trzy. Kompleksowe badania nad zjawiskiem wielowymiarowych sieci prowadzone s w ramach doktryn krelcych wizje tzw. spoeczestwa informatycznego lub spoeczestwa wiedzy. Lansowane s pewne uoglnienia, swoiste prawa wartoci interaktywnych sieci, sformuowane przez wybitnych specjalistw pracujcych w wielkich korporacjach. Oto trzy z takich praw: Sarnoffa warto sieci jest proporcjonalna do liczby uytkownikw; Metcalfe`a warto sieci ronie w stosunku do kwadratu liczby uytkownikw; Reeda warto sieci, w warunkach otwartej i rwnej wymiany informacji, rozszerza si (scales) w postpie geometrycznym (exponentially) wraz z rozmiarami sieci. W tym miejscu warto poda par przykadw funkcjonowania wspczesnych sieci gospodarczych. Ciekawy jest przykad dziaalnoci globalnej sieci marketingowej Amway Corporation. Twrcami sieci byli dwaj modzi amerykascy menederowie Rich DeVos i Jay Van Andel, ktrzy przed 40. laty zaczli w praktyce realizowa haso: pomoemy kademu wystartowa w biznesie i sprzedawa produkty wysokiej jakoci, dajc innym szans czyni to samo. Uruchomiono w ten sposb prawdziw lawin. W 2010 r. Amway odnotowa obroty sigajce 9 mld USD, uzyskane przez czonkw sieci (zawsze posiadajcych wasn osobowo prawn) dziaajcych na wszystkich kontynentach. Kontroluje sprzeda 450 dbr i usug, zatrudniajc w centrali relatywnie skromny personel naukowcw i fachowcw od marketingu. rdem sukcesu jest strategia pozyskiwania czonkw sieci i ich ksztacenia pod warunkiem wzajemnoci w postaci przejcia roli nauczyciela dla kolejnych czonkw (zasada learning and teaching) i przekazywania w gr (do centrali) swoich dowiadcze. Od roku 1992 dziaa i u nas Amway Polska, legitymujc si w 2009 roku obrotem ok. 138 mln PLN. Oryginalny jest natomiast przykad poczyna innej sieci rozwinitej przez dziaajcy od 150 lat w przemyle elektromaszynowym koncern i holding o niemieckim rodowodzie Siemens AG. Od paru dziesicioleci koncern ostro redukuje zestaw branowy, ogranicza rozmiary sprzeday i zatrudnienia (z poziomu 60 tys. osb). W nowej strategii obowizuje zasada skupienia wysiku na wykorzystaniu podstawowych kompetencji firmy i uwzgldnieniu trendw w postpie technicznym, odczytywanych jako postulat: sprytne maszyny potrzebuj sprytnych robotnikw. Coraz atrakcyjniejsze mog okaza si badania empiryczne nad funkcjonowaniem niektrych sieci w Polsce. Tutaj zasygnalizuj tylko nagonione przez masmedia informacje o dynamice wielkich sieci handlowych rozwijanych przez polski i midzynarodowy kapita.

96

W Europie rodkowowschodniej pierwsz dziesitk sieci handlowych kontroluje kapita zachodni, a tylko 9. miejsce pod wzgldem wielkoci obrotw w 2005 r. zajmuje firma wgierska. Polska sie handlowa Lewiatan plasuje si w regionie na 16. miejscu. Niemiecki koncern REWE, dziaajcy od 1927 r., a w Polsce od 1991r., ma u nas sie 22 supermarketw i 10 marketw Billa oraz Selgros. Koncern zatrudnia w Polsce 5,5 tys. osb i mia w 2005 r. obrt oszacowany na 565 mln euro W Europie grupa REWE zatrudnia 260 tys. ludzi i posiada ok. 12 tys. marketw. Planuje nowe inwestycje w Rosji i Polsce. W 1994r. powstaa Polska Sie Handlowa Lewiatan, jako organizacja zrzeszajca kupcw prowadzcych dziaalno handlow. Jako cel strategiczny przyjto budow zintegrowanej sieci sklepw spoywczych, dziaajc na zasadzie franszyzy, a wic oferowaniu kompleksowego modelu dziaalnoci sklepu, moliwoci posugiwania si znakami towarowymi sieci i dostpu do jej zasobw wiedzy i pomocy technicznej. Lewiatan zrzesza ju ponad 1200 placwek handlowych, ma dynamicznie dziaajc central we Wocawku i regionalne spki operatorskie. Sieci ekonomiczne, technologiczne i spoeczno-kulturalne trzeba traktowa jako mechanizmy napdowe rozwoju ludzkoci. Rnego rodzaju powizania midzysieciowe, wynikajce np. z procesw integracji pionowej i poziomej lub z konkurencji, formuuj wnioski i postulaty pod adresem wadz na szczeblu lokalnym, krajowym, regionalnym oraz globalnym. Stanowi take przedmiot troski instytucji prawnych i politycznych, jako rdo konfliktw i generator zjawisk nie majcych precedensu w tradycji i historii. O sieciach mona mwi take jako instytucjach ulokowanych midzy dwoma wielkimi ukadami pastwem i rynkiem, jak rwnie jednym z moliwych skadnikw form hybrydowych. W rnych dyskusjach relacje midzy rynkiem i pastwem sprowadzane s najczciej do relacji: przymus-wolno, co jest wyranym uproszczeniem, jeeli bdziemy pamita o roli instytucji prawa i rozgraniczeniu instytucji wasnoci na prywatn i publiczn. Mona dowie, e wiele instytucji nie ley midzy pastwem i rynkiem, ale jest po prostu instytucjonalnym wariantem pastwowoci. Bdne jest take utosamianie pastwa ze le funkcjonujcym przedsibiorstwem. W rozwaaniach nad tymi obszarami macierzy instytucjonalnej dobrze jest rozrnia instytucje wewntrzne i zewntrzne obu ukadw rynku i pastwa. Zewntrzne su ochronie lub zmianie instytucji wewntrznych, przy czym mog one mie charakter polityczny i spoeczny i nie musz by organizacjami. Bogactwo takich instytucji obejmuje m.in. towarzystwa, fundacje, zrzeszenia wolnych zawodw itp. Instytucje hybrydowe stanowi mieszanin cech instytucji pastwowych, spoecznych i rynkowych, szczegln form administracji, w ktrej ukad si jest zmienny. Niekiedy interesy partnerw ukadaj si symetrycznie. Takim przykadem moe by instytucja standaryzacji i normalizacji, suca interesom rynku, pastwa i spoeczestwa. Polski Komitet Normalizacyjny jest wprawdzie pastwow jednostka organizacyjn, ale dziaa przez komitety spoeczne i fachowcw. Podobne ukady hybrydowe funkcjonuj w obszarach owiaty, opieki zdrowotnej i ochrony rodowiska. W handlu ciekawymi hybrydami s porozumienia kontraktowe tzw. franszyzy, kiedy znana na rynku firma macierzysta przekazuje porednikowi prawo korzystania ze swojej marki pod warunkiem stosowania jej metod produkcji i zarzdzania. Tak funkcjonuj np. McDonald`s, Holiday Inn, Coca-Cola i Pizza Hut. Mnoenie si i wzrost rnorodnoci instytucji hybrydowych jest przedmiotem intensywnych studiw, ktre pozwalaj wycign pewne oglne tezy dla caego ustroju spoeczno-gospodarczego. Oto kilka takich wnioskw. W systemie obejmujcym trzy skadowe, dajce si identyfikowa wedug kryterium sposobu zarzdzania na rynki, hierarchie i hybrydy, osi podnych bada moe suy instytucjonalna teoria kosztw transakcyjnych. Pozwala ona lepiej zrozumie typy ukadw hybrydowych, motywy lece u podstaw przyjtych regu postpowania i mechanizmu rozwizywania problemw. Hybrydy nie s czym obcym lub dziwnym, a by moe nale

97

do wyrniajcych si stylw i rodzajw zarzdzania. Oczywisty jest take wniosek, e sam charakter badanego obiektu zachca do wsppracy ekonomistw, socjologw, prawnikw i specjalistw nauk o kierowaniu i zarzdzaniu. Trudne zadanie czeka tych uczonych, ktrzy pragn w peni wyjani dynamik form hybrydowych, ich relatywn stabilno i okolicznoci wymuszajce zmiany. Znowu pojawia si generalny problem wyboru pewnej hybrydy w ramach danej macierzy instytucjonalnej. Za tymi badaniami i wnioskami teoretycznymi powinna nada polityka, wspierana instytucjami prawa i aprobat spoeczn. Na zakoczenie jeszcze jedna uwaga i wniosek. Rewolucja naukowo-techniczna wnosi wci nowe i zaskakujce problemy burzce spokj analitykw zajmujcych si zmianami instytucjonalnymi. Dobrym przykadem jest komputeryzacja i funkcjonowanie Internetu, ktre przyczyniy si do powstania i rozwoju gazi przemysowej oprogramowania komputerowego (computer software industry). Powsta problem znany jako dostp do wolnych zasobw i zaskakujce rozwizanie w postaci stylu zarzdzania bazarowego, sigajcego a do tradycji i prawzorw (archetypw), wczeniejszych ni rynkowe i hierarchiczne. Mamy ju zaskakujce decyzje wielkich firm Linux, Microsoftu i in., ktre oferuj darmo dostp do swoich rozwiza i programw, albo te powstawanie ukadw nie korzystajcych z praw autorskich (copyleft product). Czy to jest wiadectwo trafnoci przysowia, e nic nowego pod socem, czy te, e mamy do czynienia z kolejnym wyzwaniem wobec stabilizujcej si typologii struktur instytucjonalnych?

Zalecana literatura
1. O.E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Formy, rynki, relacje kontraktowe, PWN, Warszawa 1998. Rozdziay IV i V. 2. B.J. Loasby, Knowledge, Institutions and Evolution in Economics, Routledge, London and New York 2001. Rozdzia 7. 3. G.F. Thompson, Between Hierarchies and Markets. The Logic and Limits of Network Forms of Organization, Oxford University Press, Oxford 2003.

98

6. INSTYTUCJONALNA TEORIA KONTRAKTW W wykadzie ekonomiki instytucjonalnej rozwaania nad istot i formami umw, a wic kontraktw zawieranych midzy uczestnikami ycia spoeczno-gospodarczego, zajmuj poczesne miejsce. Wynika to z koniecznoci znajdowania rozwiza sigajcych samej egzystencji jednostki i jednoczenie z potrzeby wspdziaania w ramach skomplikowanych zbiorowoci i wsplnot gospodarczych. W literaturze naukowej zwizanej z tymi zagadnieniami pojawio si trafne okrelenie czowiek kontraktujcy, ktre wyranie nawizuje do tak upowszechnionego pojcia czowieka ekonomicznego i do tych wszystkich prb opisania istoty ludzkiej przy pomocy zredukowanego do minimum zbioru cech71. Bez trudu widzimy, e mamy tu do czynienia z tym samym osobnikiem z rodzaju homo oeconomicus, zatroskanym moliwie penym zaspokojeniem swoich potrzeb, zmuszonym do szukania kompromisu w trakcie wymiany z innymi podobnie egoistycznie nastawionymi jednostkami. W kadym procesie wymiany, realizacji transakcji, pojawia si potrzeba osignicia porozumienia midzy uczestnikami, ustalenia wzajemnych praw i obowizkw, sowem zawarcia umowy. Zapoyczone z aciny okrelenie kontrakt (contractus), to wanie umowa, ukad midzy stronami, precyzujcy warunki i zobowizania oraz terminy realizacji. Waniejsze umowy zawierane s na pimie i zawsze taki kontrakt jest traktowany jako istotny dokument. Kontrakt w tym wykadzie jest prezentowany jako znaczca instytucja w caej strukturze instytucjonalnej wspczesnego systemu spoeczno-gospodarczego, cile powizana z mechanizmem rynkowym, procesem ksztatowania si kosztw transakcyjnych i z funkcjonowaniem przedsibiorstw. W sposb oczywisty zagadnienie powiza teorii i praktyki kontraktowania wymaga zwrcenia bacznej uwagi na sdy goszone w pokrewnej materii przez nauki spoeczne i prawne, jak rwnie przez praktyk sporw i konfliktw gospodarczych. Bogaty materia faktograficzny i rozlega literatura przedmiotu wymusiy rozszerzenie tekstu do dwch rozdziaw. W tym rozdziale proponuj skupi uwag na oglnych zagadnieniach teoretycznych, a w nastpnym skoncentrowa si na niezwykle aktualnych problemach tzw. kontraktw niekompletnych. Jako podstawowy cel w tym rozdziale proponuj prost prezentacj kilku wanych twierdze teorii kontraktw i zapoznanie si z ich klasyfikacj, aby nastpnie szerzej omwi zagadnienia tzw. kontraktu kompletnego. 6.1. O instytucji kontraktw Pierwocin teorii kontraktw mona doszukiwa si nawet w doktrynach ekonomicznych merkantylizmu i we wszystkich wspczesnych koncepcjach gwnego i heterodoksyjnego nurtu myli ekonomicznej. Przedmiotem zainteresowania byy zwaszcza umowy handlowe, a wspczenie cay obszar zwizany z procesem i instytucj wymiany. Niezwykle sugestywne wypowiedzi znajduj si w publikacjach nowej ekonomiki instytucjonalnej, w ktrej znajdujemy take coraz powaniejsze prby teoretycznej syntezy niezwykle zrnicowanego procesu kontraktowania72.
Por.: O.E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Formy, rynki, relacje kontraktowe, PWN, Warszawa 1998, rozdzia II. 72 W fundamentalnej serii wydawniczej pod redakcj Claude Mnarda The International Library of the New Institutional Economics, obszerny tom 3 zawiera wybr publikacji powiconych teorii kontraktw. Por. C. Mnard, (ed.), Contracts In the New Institutional Economics, Elgar, Northampton 2004. Por. Take: R. Richter, E.G.Furubotn,Neue Institutionenkonomik. Eine Einfhrung und kritische Wrdigung, 2 wyd., Siebeck , Tbingen, 1999; E. Brousseau, J.-M. Glachant, (Ed.), The Economics of Contracts. Theories and applications, Cambridge Univ. Press, 2002.
71

99

Interesujce s tezy na temat przyczyn tak wielkiego znaczenia kontraktw w naszych czasach. Twierdzi si, e kontrakty odgrywaj ogromn rol w koordynacji i zapewnianiu bezpieczestwa dziaaniom gospodarczym w warunkach, kiedy zawodz wizi personalne i normy spoeczne gwarantujce w sposb zadawalajcy realizacje zobowiza przez uczestnikw wymiany. yjemy w czasach powszechnej i globalnej wymiany dbr i usug i w sieciach powiza dalekich od tradycyjnych wzorcw. Ze strony przedstawicieli nowej ekonomiki instytucjonalnej pada jeszcze dodatkowy waki argument, a mianowicie zwizany z teori kosztw transakcyjnych, o ktrej dowiemy si wiele z rozdziau 8. Wiemy ju, e O.E. Williamson w swojej analizie scali teoretycznie zjawiska kosztw transakcji i procesw kontraktowania, uwypuklajc rol gwatownie rosncych kosztw zawierania i skutki ekonomiczne coraz bardziej zawikanych umw. Okazao si bowiem, e zasady sprawdzajce si do niedawna w ustroju kapitalistycznej gospodarki rynkowej przynosz efekty dalekie od oczekiwanych. Dobrym punktem wyjcia do instytucjonalnego ujcia procesw kontraktowania jest wywd Williamsona na temat wiata kontraktw, jako trjwymiarowej przestrzeni pozwalajcej wyrni cztery rodzaje takich wiatw. Posumy si tablic 6.1.

Zaoenia behawioralne Ograniczona Oportunizm racjonalno

0 + + + + 0 + +

Specyficzno aktyww (k)

+ + 0 +

Implikowany proces kontraktowania

Planowanie Obietnica Konkurencja Zarzdzanie

rdo: O.E.Williamson, op. cit., s. 43.

Tablica 6.1. Atrybuty kontraktowania. Zakadajc pewien znaczcy poziom niepewnoci, przyjmujemy, e dwa zaoenia behawioralne ograniczona racjonalno i oportunizm oraz specyficzno aktyww k maj tylko dwie wartoci: +, jeeli wystpuje w powanym stopniu, i 0, jeeli nie wystpuje. Bez wikszej trudnoci okrelimy cechy wiata kontraktw, w ktrym planowanie wyrni si jako proces kontraktowania. W tym wiecie wystpuje nie ograniczona, lecz pena racjonalno, powany poziom oportunizmu i wysoka specyficzno aktyww. Z kolei proces kontraktowania, okrelony jako obietnica (promise), charakteryzuj obecno ograniczonej racjonalnoci, brak postaw oportunizmu i znaczcy poziom specyfiki aktyww. Tak powszechnie analizowany w podrcznikach ekonomii proces konkurencji wyznaczaj atrybuty wystpowania ograniczonej racjonalnoci i oportunizmu oraz pena przenono aktyww, tj. brak aktyww specyficznych. Wystpowanie wszystkich cech implikuje proces kontraktowania okrelany jako zarzdzanie (governance). Nie moemy w tym miejscu zrezygnowa z bliszego omwienia wspomnianych tu cech wiata kontraktw, nawet naraajc si na powtrzenie wiadomoci zdobytych w poprzednich rozdziaach. Mona przeto zgodzi si z twierdzeniem, e uczestnicy kontraktu s normalnymi przedstawicielami wsplnot, yjcych w okrelonym ustroju i posugujcych si odziedziczonymi reguami postpowania. Skonno do wymiany i realny przymus ekonomiczny le u podstaw zawierania wielorakich umw, ktrym mog towarzyszy tzw. instytucje mikkie, w postaci tradycji, obyczajw i obrzdw. Dla przyblienia istoty i treci kontraktw warto przypomnie dwa zaoenia okrelajce zachowania (postawy) samych uczestnikw, bdcych stronami umowy. Pierwsze zaoenie racjonalnoci gosi, e

100

kontrahenci s osobami posugujcymi si rozsdkiem; drugie, e nie stroni od oportunizmu i tym samym kieruj si take wasnym interesem. Przyjrzyjmy si bliej tym zaoeniom. Znawcy zagadnienia proponuj analizowa postawy racjonalnoci na trzech poziomach: maksymalizacji, ograniczonej racjonalnoci i tzw. racjonalnoci organicznej. Czowiek maksymalizujcy wasne korzyci sta si punktem wyjcia wielu doktryn ekonomicznych i do dugo pozwala im cieszy si uznaniem, odsuwajc na margines przykady kwestionujce takie zachowania. Pojawienie si wielkich przedsibiorstw, oderwanie instytucji wasnoci od zarzdzania korporacjami i nowych uj w nauce o czowieku osabio znacznie atrakcyjno tak jasnej tezy o rozumnym dziaaniu. Po prostu odkrywamy nazbyt czsto, e lepiej jest przyj racjonalno ograniczon moliwociami poznawczymi. Ta, jak okrela O. Williamson psilna forma racjonalnoci, przyjmuje pewn dualno w postawach gospodarujcego podmiotu. Ot podmiot posuguje si jednoczenie: 1) intencjami, a wic okrela pewien zamiar, motyw, zamys, myl przewodni, ch, pragnienie i nawet wstpny cel dziaania, nie zapominajc o obiektywnym istnieniu 2) ograniczonoci wszelkich zasobw (take informacji!), wymuszajcej mdre oszczdzanie w samym procesie produkcyjnym, jak i w jego organizacji. atwo dostrzeemy pole do odmiennych interpretacji midzy przedstawicielami ekonomii i pozostaymi naukami spoecznymi. Bywa i tak, e ekonomici mwi o dziaaniach intencjonalnych jako po prostu poczynaniach nieracjonalnych. Ekonomika instytucjonalna podkrela zarwno znaczenie racjonalnoci ograniczonej, jak i rol intencji, ktre tak wyranie opieraj si na odziedziczonej i rozwijajcej si strukturze instytucji. Trzeci poziom postawy czowieka kontraktujcego, uznany za sab form racjonalnoci, nazwany zosta racjonalnoci organiczn. Chodzi tu o podejcie znane w filozofii i socjologii jako organicyzm, wedug ktrego w przyrodzie i spoeczestwie tworz si pewne ukady, caoci, organizmy, nie dajce si sprowadzi do sumy ich skadnikw, a przeto rzdzce si swoistym prawem na wzr organizmu biologicznego. Przedstawiciele instytucjonalizmu do argumentacji socjologw dodaj jeszcze konieczno uwzgldnienia historycznych procesw ewolucji wizi gospodarczych i kulturowych. Podejmowanie racjonalnych decyzji i zawieranie odpowiednich kontraktw odbywa si w oglnych ramach organizmu spoeczno-gospodarczego, z czego nie zawsze zdaje sobie spraw kady podmiot gospodarczy. Znawcy problemu twierdz, e bywaj i takie sytuacje, w ktrych ignorancja przynosi wiksze korzyci, ni dziaania oparte na wiedzy i nauce. Zaoenie drugie oportunizm wystpujcy u kontrahentw w postaci aktywnego poszukiwania renty, zwykle w formie raczej skrywanej pogoni za wasnym interesem, a wspczenie niezwykle mocno analizowany w zwizku z funkcjonowaniem wielkich korporacji i ostrymi konfliktami midzy ich akcjonariuszami i zarzdami73. Przypomn, e oportunizm jest zapoyczeniem z aciny, w ktrej opportunus oznacza niegdy wiatr wiejcy w kierunku portu, a wic przychylny eglarzom. Wspczenie oportunizm to tyle, co ugodowo, rezygnacja z zasad staych dla korzyci wasnych, koniunkturalizm. Taka postawa jest analizowana w naukach spoecznych i polityce. Analiza oportunizmu moe rozpocz si od praktycznie utopijnego stanu, ktry okrela si mianem posuszestwa, a wic poddawanie si czyjej woli, rozkazowi, karno. Takie postawy przyjmowano np. w doktrynach planowej gospodarki socjalistycznej. Plan by decyzj wsplnoty, wynikajc z jej kolektywnych celw, realizowan przez kadego czonka, identyfikujcego si w peni z interesem spoecznym. Mamy tu do czynienia z sytuacj, w ktrej oportunizm nie wystpuje, a dziaania gospodarcze mieszcz si w systemie okrelanym jako inynieria spoeczna. Historia nie odnotowaa wielu przykadw takiej sytuacji nawet w odniesieniu do maych wsplnot.
73

Polecam cenn monografi: S. Sztaba, Aktywne poszukiwanie renty. Teoria. Przykady historyczne. Przejawy w polskiej gospodarce lat dziewidziesitych, Wyd. SGH, Warszawa 2002, cz I.

101

Blisze praktyce, aczkolwiek nie takie znw czste, przykady zwizane s z sytuacj otwartego, jawnego poszukiwania i prostej pogoni za wszelkimi korzyciami (rent seeking) przez rne grupy interesw. Strony dokonujce transakcji, zawierajce i realizujce kontrakt, s od pocztku nastawione na trzymanie si formalnych i nieformalnych regu czystej gry, ujawniaj swoje intencje i preferencje, bior pod uwag swoje moliwoci legalnie posiadane bogactwo, zasoby i kapitay. Gdyby taka sytuacja wystpowaa powszechnie, to znowu problemy kontraktowania byyby bliskie ideaom inynierii spoecznej, zwaszcza w odniesieniu do rachunku makroekonomicznego. Niestety, historia i wspczesno s przepenione przykadami oportunizmu, jako przebiegego, chytrego i skrytego denia do realizacji wasnego interesu. Formy s zrnicowane aktywne i pasywne, prymitywne i wyrafinowane, od najbardziej racych, jak kamstwo, oszustwo i kradzie, przez uchylanie si od pracy i niedbao w penieniu obowizkw, a do tworzenia szczegowych i tajnych dziaa, opartych na zmowach. Literatura przedmiotu (take zwizana z teori kosztw transakcyjnych i funkcjonowania przedsibiorstw) wskazuje na oportunizm wystpujcy jeszcze przed zawarciem kontraktu (ex ante), kiedy strony nie maj dobrej informacji o przyszym kontrahencie i musz ubezpieczy si przed tzw. ryzykiem moralnym, np. stosujc znan ju nam zasad selekcji negatywnej. Z kolei oportunizm ju w okresie realizacji kontraktu (a wic ex post) wymaga dodatkowych wysikw dla zapewnienia lepszego nadzoru wacicielskiego i wprowadzania zmian np. w strategii zatrudnienia. W sytuacji oportunizmu ex post czsto musi uczestniczy strona trzecia np. sdy. Oportunizm w tych okolicznociach pogbia zjawisko asymetrii informacyjnej, wprowadzajc celowe trudnoci w przepywie istotnych informacji midzy stronami kontraktu. Zjawisko oportunizmu jest tak silne, e w nauce mona natrafi na pogld, e jest ono zwizane z sam natur czowieka. Na tej podstawie rady, ktre dawa swemu ksiciu wielki florencki dyplomata i filozof Niccolo Machiavelli (1469-1527), tylko pozornie byy cyniczne i obudne. Ot zaleca on wadcy nie dotrzymywa przyjtych zobowiza, jeli miaoby to zagrozi jego interesom. Czy jednak obserwacja dziejw gospodarczych pozwala na generalne twierdzenie, e typowy podmiot gospodarczy zawsze dy do zdobycia tego co nazywa swoim? Przedstawiciele ekonomiki instytucjonalnej, w tym wybitny specjalista w kwestii kontraktw O. Williamson, opowiadaj si raczej za ujciem kompromisowym. Twierdz, e transakcje i zwizane z nimi kontrakty, ktre s ju oceniane jako podatne na oportunizm ex post, powinny by dobrze zabezpieczone ju ex ante przed szkodami. Wydaje si, e ten postulat jest raczej przyznaniem si do beznadziejnoci walki o wyplenienie oportunizmu ze wiata gospodarki rynkowej i praktyki wielkich korporacji. Wprawdzie skupiamy teraz uwag na istocie takiej instytucji jak kontrakt, ale nie mona zapomina, e postawy podmiotw gospodarczych i opisane zaoenia behawioralne, a zwaszcza zachowania racjonalne i oportunistyczne rzutuj silnie na problemy tworzenia i funkcjonowania organizacji gospodarczych. Przykadowo, organizacja zwizana z kosztami transakcyjnymi musi uwzgldnia przede wszystkim ograniczon racjonalno kontrahentw i siln posta oportunizmu. Tak wynika z praktyki i dziejw spoeczno-gospodarczych. Podobnie historia dowodzi, e organizacje oparte na utopiach nie sprawdzay si, poniewa zakaday brak pogoni socjetariuszy za interesem wasnym i wysoki poziom racjonalnoci. Kontrakty i organizacje gospodarcze powinny uwzgldnia take inne czynniki (aspekty lub wymiary, ang. dimensions), rnicujce te ukady, wyjaniajce przyczyny ich powstawania i sposoby funkcjonowania. W koncepcjach goszonych przez O. Williamsona do takich czynnikw nale: specyficzno aktyww, niepewno i czstotliwo. Trzeba zapamita kilka istotnych tez dotyczcych roli tych czynnikw. Zagadnienie specyficznoci aktyww sygnalizowa swego czasu Alfred Marshall, analizujc pojawianie si w przedsibiorstwie tzw. quasi-renty, a wic dodatkowego

102

przychodu uzyskiwanego przez czynnik wytwrczy w okresie, kiedy jego koszt alternatywny jest zerowy. Chodzi o sytuacj, w ktrej zatrudnienie okrelonego fachowca, wyspecjalizowanej maszyny lub zacignicie kredytu na usugi kapitau, nie mona po prostu zastpi lub wykorzysta inaczej. Zjawisko unikalnych pracownikw, urzdze, lokalizacji i nie dajcych si zastpi surowcw jest szeroko znane w historii, a w ekonomii traktowane jest jako zjawisko relatywnie krtkiego okresu. Postp naukowy, technologia i ciga edukacja pracownikw redukuje i wreszcie likwiduje quasi-rent. W procesie transakcji i zawierania kontraktw dokonywany jest zwykle wybr midzy inwestycjami specjalnego znaczenia, a inwestycjami typu oglnego. Decyzja o podjciu inwestycji specjalnych wymaga z reguy zaangaowania take specyficznych aktyww, jest atrakcyjna ze wzgldu na moliwy wysoki zysk, ale jednoczenie jest ryzykowna. Chodzi zwaszcza o straty w przypadku zerwania kontraktu i pozostania z zasobami nie dajcymi si wykorzysta w innych zastosowaniach. Rachunek towarzyszcy podejmowaniu takich decyzji jest z natury trudny i wie si z poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie czy i w jakim stopniu dane aktywa s przemieszczalne? W aktualnych systemach rachunkowoci za wystarczajcy uznaje si podzia kosztw przedsibiorstwa na stae (F od fixed) i zmienne (V od variable). Dla omawianego rachunku przed zawarciem kontraktu na temat inwestycji specjalnej konieczny jest dodatkowy podzia wedug kryterium stopnia ich specyficznoci, w uproszczeniu na koszty w peni specyficzne k i koszty niespecyficzne v. Bez trudu moemy zapisa jako sumy koszty inwestycji specjalnych: F = k + v oraz V = k + v. Interpretacja na rysunku 6.1. nie nastrczy trudnoci. F V

k k
rdo: O. Williamson, op. cit., s. 67.

Rys. 6.1. Klasyfikacja kosztw ksigowych i kontraktowania. Wspominalimy ju o specyficznoci aktyww wynikajcych ze szczeglnych cech (charakterystyk) ich pooenia, stanu fizycznego, kapitau ludzkiego i przeznaczenia. Oglnie mona podsumowa, e specyficzno aktyww wystpuje w inwestycjach trwaych, w ktrych koszt alternatywny jest niszy od inwestycji oglnych, pozwala liczy na wysoki zysk, ale przy wysokim ryzyku. W takich inwestycjach obie strony charakteryzuje szczeglne zrnicowanie i wymaga to zwykle wielu dodatkowych zabezpiecze realizacji kontraktu. W odrnieniu od inwestycji oglnych nie moe tu by mowy ani o anonimowoci kontrahentw, ani o transakcji natychmiastowej. Dla zrozumienia dynamiki gospodarczej i

103

ewolucji systemw spoecznych znajomo zagadnie okrelanych jako specyficzno aktyww pozwala lepiej zrozumie siy napdzajce rozwj i wzrost gospodarki w warunkach gry midzy racjonalnoci i oportunizmem. Takiej grze zawsze towarzyszy stan niepewnoci. Tak powszechnie uywane pojcie niepewno (uncertainty), tumaczymy po prostu jako brak pewnoci, bezpieczestwa, wahanie. W nauce ekonomii precyzja wywodw jest wzmocniona odwoaniem si do probabilistyki i jasnego okrelenia rnicy midzy pojciem ryzyka i niepewnoci. Przypomn, e ryzyko wystpuje wtedy, gdy prawdopodobiestwo okrelonego zdarzenia jest znane, podczas gdy niepewno to sytuacja, w ktrej prawdopodobiestwo okrelonego zdarzenia nie jest znane. Podejmowanie decyzji jest zawsze zwizane z zakceniami, ktre generuje niepewno, brak penej informacji o zmianach zachodzcych w szczeglnych okolicznociach czasu i miejsca, take o postawach kontrahentw W nauce wci trwa dyskusja nad istot niepewnoci, do ktrej wczyli si w latach 70-ych XX wieku take zwolennicy behawioryzmu, a wic kierunku w psychologii i filozofii podkrelajcego konieczno badania zachowa i postpowania jednostki wobec pewnych bodcw. Wczeniej niepewno pojmowano gwnie jako stan czy te poziom nieprzewidywalnoci, ktrego rdem s siy tzw. wysze, sama natura dostarczajca losowych zjawisk, jak rwnie sam czowiek zaskakujcy jako konsument z jego dziwnymi zmianami w strukturze preferencji. Wspczenie ten typ niepewnoci (state-contingent kind) okrela si jako pierwotn, natomiast niepewno wynikajca z braku dobrej komunikacji (doskonaego przepywu informacji) midzy kontrahentami, nazywa si wtrn, ale i niezwykle wan z punktu widzenia ekonomiki instytucjonalnej. Z tego wzgldu w ramach pojcia niepewnoci wtrnej wyrnia si dodatkowo typ behawioralnej niepewnoci strategicznej, zwizany silnie z opisanym ju zjawiskiem oportunizmu kontrahentw. Zjawisko to jest niezwykle trudne do opisania i wyjanienia, bowiem metody bada ilociowych z trudem daj rad z wyznaczaniem prawdopodobiestwa przypadku, szczegln cech podejcia jednostki do dziaa zwizanych z rzadkimi zdarzeniami. Moliwoci umysu ludzkiego w generowaniu oryginalnych pomysw przekraczaj granice wyobrani. Przykady wzajemnego zaskakiwania si negocjujcych stron zapeniaj od dawna arsenay wiedzy historycznej, a u ich podstaw zawsze znajdziemy niepewno pierwotn i wtrn. Z tego fragmentu rozwaa godny zapamitania jest wniosek, e strategiczna niepewno behawioralna ma ogromne znaczenie w procesie podejmowania inwestycji specjalnych, kiedy nie wystpuje sytuacja doskonaego rynku, zawieranie doranych i standardowych kontraktw. Trzeci czynnik, ktry naley uwzgldnia w tworzeniu organizacji gospodarczych i w procesie zawierania kontraktw, znany jest jako czstotliwo, a wic liczba czynnoci lub zjawisk (w naszym przypadku kontraktw) powtarzajcych si w pewnej jednostce czasu. Zachodzi konieczno wyboru midzy inwestycjami oglnego przeznaczenia a inwestycjami specjalnymi, przy czym zdajemy sobie spraw, e czstotliwo wystpowania pierwszych jest znacznie wysza ni specjalnych. Czy przeto opaca si tworzy drogi i unikalny aparat wytwrczy, angaowa duy kapita i zatrudnia fachowcw o rzadkich kwalifikacjach, podejmujc wysokie ryzyko w nadziei na relatywnie krtki czas zwrotu nakadw i wysoki zysk kocowy? Literatura przedmiotu jest do wstrzemiliwa w formuowaniu jednoznacznych odpowiedzi. Jako oczywiste przyjmuje si argument o czstotliwoci kontraktw w inwestycjach specjalnych, zwaszcza w grupie inwestycji angaujcych ogromne kapitay. Statystyka operuje maymi zbiorami przykadw, zwaszcza w okresach rozwoju pokojowego i bez wpywu szczeglnych bodcw zewntrznych. Godny zapamitania jest przykad inwestycji zbrojeniowych w gospodarce amerykaskiej w latach II wojny wiatowej, kiedy powstay ogromne moce wytwrcze wyspecjalizowane na pokrycie potrzeb frontu. Po

104

demobilizacji w procesie konwersji na produkcj pokojow odzyskano tylko niewielk cz poniesionych nakadw. W mniejszej skali, ale take ze stratami dokonuje si w Polsce przestawienie aparatu wytwrczego zbudowanego na potrzeby systemu gospodarki socjalistycznej. * Na zakoczenie prezentacji istoty kontraktu, jako instytucji i procesu zawierania transakcji, warto kilka sw powiedzie na temat tzw. transformacji fundamentalnej, ktra wie si z najbardziej kompleksow i dalekosin form przeksztace w stosunkach szeroko pojmowanej wymiany74. Takie przeksztacenie obejmuje wszystkie etapy negocjowania i realizacji kontraktu, zagadnienia ex ante i ex post, a podkrela zwaszcza transformacj sytuacji wyjciowej, kiedy mamy do czynienia z wielk liczb ofert, w sytuacj bilateralnej dostawy dbr i usug, przypominajc dwustronny monopol. W pierwszej fazie przetargw powstaje asymetria midzy zwyciskim oferentem, a pozostaymi uczestnikami przetargu. Jeeli jednak przedmiotem kontraktu bya inwestycja w aktywa specjalne, kontrakt mia charakter dugookresowy, zadzierzgny si i pogbiy wizi interpersonalne, dokonay si dodatkowe inwestycje w kapita ludzki, to gboko przeksztace czyni ukad kontraktowy skupiony wok realizacji wsplnie okrelonego celu. Moemy jako przykad takiej fundamentalnej transformacji przeledzi proces zawierania kontraktu midzy przedsibiorstwem budowy maszyn i firm brany grniczej, na dostaw oryginalnych, kosztownych i unikalnych urzdze do wydobycia i przerobu rudy metalu. Perspektywa ponowienia kontraktu i stabilizacji warunkw dziaania jest atrakcyjna dla obu stron. Kadry menederw, personel placwek badawczych i biur konstrukcyjnych, take robotnicy kwalifikowani poznaj si wzajemnie, inwestuj w siebie, transformujc si rzeczywicie w ukad jakociowo rny od pocztkowego. 6.2. Gwne rodzaje i klasyfikacja kontraktw Istnieje wiele udanych i mniej udanych klasyfikacji kontraktw, opierajcych si na koncepcjach rnych szk mylenia i najczciej zwizanych z pogldem konkretnych autorw. W ramach wykadu ekonomiki instytucjonalnej warto trzyma si tylko pewnych zasadniczych cech, eksponujcych rnice w stosunku do uj gwnego, neoklasycznego nurtu wspczesnej myli ekonomicznej. Proponuj zacz od podziau wedug kryterium stosowanego w oglnej metodologii bada, a mianowicie od relacji cao-cz. Jeli przyjmiemy, e kontrakt jest idealnie spjn caoci, zawierajc wszystkie skadowe i elementy w wymiarze czasowym, przestrzennym i wypenion waciw informacj, to bez przeszkd w rozwaaniach teoretycznych zbir wszystkich kontraktw moemy podzieli na kontrakty kompletne i niekompletne. W przekonaniu, e model kontraktu kompletnego jest tylko punktem wyjcia do poznania wiata realnego, trzeba bdzie zgodzi si na konieczno skupienia uwagi na kontraktach niekompletnych. Takie podejcie dobrze znamy chociaby ze studiw nad modelami konkurencji doskonaej i niedoskonaej. Koncepcja teoretyczna kontraktu kompletnego wychodzi z zaoenia, e umowa jest podpisana i strony przystpuj do jej realizacji na uzgodnionych warunkach i kierujc si wasnymi preferencjami, a nastpnie separuj si od siebie75. Jednoczenie wprowadza ograniczenie wzite z realnego ycia, a mianowicie wcza wymiar czasu i tym samym analiz dynamiki kontraktowania. Jdrem procesu kontraktu kompletnego s zobowizania (commitments) i renegocjacje. Zobowizania okrelaj zdolno stron do ograniczenia ich
Por.: O. Williamson, op. cit., 73-76. Por.: rozdzia 6 podrcznika: B. Salani, The Economics of Contracts. A Primer, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts 1997.
75 74

105

przyszych dziaa w imi zapewnienia przywizania realizacji kontraktu do wyznaczonego terminu. Czas trwania zobowiza okrela stopie sztywnoci kontraktu. Wany czynnik, jakim jest zdolno stron do realizacji zobowiza, powinien by rozpatrywany z nastpujcych punktw widzenia: 1) struktury instytucjonalnej, przenikajcej system prawa kontraktowego; 2) wiarygodnoci uczestnikw (agentw, stron), m.in. ich stosunku do sprawy wasnej reputacji; 3) wystpowania pewnych gwarantw (swoistych zakadnikw) realizacji warunkw kontraktu, jak np. zastawu, kaucji, tytuw wasnoci, wiadczcych o determinacji stron; 4) kar ponoszonych w przypadku jednostronnej decyzji o zerwaniu kontraktu. Ostatni z wymienionych wyej przypadkw zerwanie kontraktu, trzeba jeszcze uzupeni, podkrelajc znaczenie jednostronnoci decyzji. Chodzi bowiem o zwizane z tym kary lub ich brak, ale przede wszystkim o to, e zerwanie zamyka drog do renegocjacji. W rozwaaniach nad penym, kompletnym kontraktem, przyjmuje si, e renegocjacja zachodzi wwczas, gdy wszystkie strony decyduj si na zamian istniejcego kontraktu na nowy. Oznacza to, e adna strona nie moe domaga si kar lub odszkodowa. Jako istotne kryterium w klasyfikacji kontraktw przyjmuje si nastpujce stopnie zobowiza stron umowy: Brak zobowiza, albo zobowizania natychmiastowe, ktre okrelaj typ kontraktu realizowanego na miejscu lub od rki (spot contract). Strony po realizacji kontraktu mog dalej wsppracowa, jeli podpisz now umow. 2. Zobowizania pene (full commitments), obejmujce cay okres stosunkw midzy stronami, ktre nie mog by zerwane lub renegocjowane. Analiza dynamiki ogranicza si tylko do wykonywania umowy. 3. Zobowizania dugoterminowe, zawierajce take renegocjacje (long-term with renegotiation), pozwalajce w caym okresie realizacji kontraktu dokonywa wielostronnych renegocjacji zada i warunkw umowy. 4. Zobowizania krtkookresowe, albo ograniczone (short-term, limited), jako formy porednie midzy zobowizaniami natychmiastowymi i dugoterminowymi, nie obejmuj caego okresu relacji stron i mog by renegocjowane. Ju pobiena analiza tych rodzajw kontraktw pozwala wycign kilka prostych wnioskw. Wszdzie wystpuj strony, ktre mog dziaa wedug regu rozwijanych w teorii gier, a wic znanych z przykadu zwanego dylematem winia, koncepcji rwnowagi Nasha i z oglnych zasad strategii wsppracy lub jej braku wrd uczestnikw gry. Drugi wniosek dotyczy modelu kontraktu kompletnego i zawierajcego pene zobowizania stron. Mona bowiem z gry uzna, e taki kontrakt musi by korzystny. Oczywicie obracamy si tutaj w wiecie idealnym. W tym miejscu warto jeszcze wspomnie o pewnym rodzaju kontraktu, w ktrym zawarte jest tzw. zobowizanie strategiczne (strategic commitment), ktre jest porednio wymierzone w trzeci stron (zawiera niejako ostrzeenie precommitments effects), gosi bowiem, e kontrahenci bd za wszelk cen realizowa umow. Praktyka biznesu wskazuje na takie kontrakty, w ktrych zobowizuje si kontrahenta, np. do sprzeday tylko towarw partnera, a wic do wycznoci pewnych dziaa. Takie kontrakty zawierane s na granicy legalizmu. Mamy ju dostatecznie wiele wskazwek, aby lepiej zdefiniowa pojcie kontraktu kompletnego. Zapisujemy to nastpujco: kontrakt kompletny jest to rodzaj kontraktu, w ktrym ujte zostay wszystkie zmienne mogce mie wpyw na struktur relacji kontraktowych branych pod uwag w caym okresie prowadzonych negocjacji i podpisywania umowy. Zdajemy spraw z tego, e liczba zmiennych jest ogromna, e nie przewiduje si wystpienia niespodzianek w procesie rozwoju stosunkw kontraktowych i e wszelka zmiana w zewntrznym rodowisku gospodarczym uruchomi zabezpieczenia przewidziane w 106 1.

umowie. Pozostaje teraz do mocno uproszczone zadanie jeli twierdzimy, e kontrakt zawierajcy peny zestaw zobowiza jest zawsze korzystny, to jakie inne formy zobowiza kontraktowych powoduj straty w efektywnoci? Literatura przedmiotu, na podstawie analizy praktyki gospodarczej, wskazuje na dwie formy zobowiza i postaw kontrahentw, ktre silnie oddziauj na poziom efektywnoci. Pierwsza, zwizana jest z pojciem selekcji negatywnej, druga ze zjawiskiem ryzyka moralnego. Oba zjawiska maj wsplny punkt wyjcia, a mianowicie zjawisko asymetrii w posiadaniu i dostpie do informacji. Poniewa o tych sprawach ju wspominaem, przeto wystarczy krtkie ich przypomnienie. Selekcja negatywna (adverse selection), rozumiana oglnie jako dobr przez eliminowanie cech ujemnych, jest prawie powszechna w stosunkach rynkowych i w ukadach typu pryncypa-agent, w ktrych informacja jest zazwyczaj rozlokowana asymetrycznie. Klasyczny ju przykad poszukiwania prawidowoci w takiej sytuacji, zaprezentowany przez G. Akerlofa w jego pracy na temat rynku uywanych samochodw, gdzie sygnalizowa ogln tez o wypieraniu lepszych towarw przez gorsze. Nie miao to jeszcze bezporedniego przeoenia na specyficzne sytuacje kontraktw pracy i nadzoru wacicielskiego w korporacjach. Dopiero teoria agencji rozszerzya znacznie obszar poszukiwa, pozwalajc sformuowa twierdzenia blisze tym rodzajom kontraktw, ktre opieraj si na charakterystyce zobowiza. Tak wic w kontrakcie obejmujcym pene zobowizania spenione s warunki wysokiej efektywnoci, poniewa strony dokonuj bezporedniego i natychmiastowego ujawnienia posiadanych informacji. Nie trudno dowie, e takie zaoenie naley do mao realnych i trudno speni wol pryncypaa w dalszej przyszoci, rezygnujc z moliwoci renegocjacji kontraktu. Z tych wzgldw kontrakt wyposaony w zobowizania dugoterminowe uatwia progresywne ujawnianie informacji i przewidywane (ex ante) obnienie efektywnoci. Renegocjacje, uzgadniajce kolejne ograniczenia, eliminuj wprawdzie ex post stare ubytki w efektywnoci, ale ex ante tworz nowe. Praktyczne stosowanie zasady ujawniania informacji staje si wrcz niemoliwe, jeeli sytuacja podlega wysoce dynamicznym zmianom. Z kolei w kontraktach opartych na zobowizaniach krtkoterminowych selekcja negatywna ma podobny przebieg dziki renegocjacjom, ale podlega wikszej presji czasowej. Ostatni przykad kontrakt bez zobowiza, umoliwiajcy stronom efektywne zerwanie na zakoczenie okresu stwarza sytuacj, w ktrej pryncypa pragnie natychmiast wykorzysta kad informacj ujawnion przez agenta, a ten z kolei nie paa chci jej przekazania. Toczy si swoista gra kontrahentw, przypominajca dziaanie mechanizmu zapadki (ang. ratchet effect), urzdzenia blokujcego ruch wsteczny. Oznacza to co najwyej powolny przepyw informacji i mao efektywn alokacj zasobw. Ryzyko moralne (moral hazard) wystpuje tak powszechnie, jak czstotliwo zachowa oportunistycznych i zoono zjawiska sprzecznoci interesw w ukadzie pryncypa-agent. Moemy posuy si szerok definicj tego pojcia, podan w hale znakomitej encyklopedii Palgraves`a76. W tym ujciu ryzyko moralne dotyczy dziaa podmiotw gospodarczych, podejmowanych na rzecz maksymalizacji korzyci wynikajcych z ich wasnych interesw, przynoszcych szkod dla innych. Dotyczy to sytuacji, w ktrej podmioty nie ponosz penych skutkw swoich dziaa, lub co jest rwnowane nie otrzymuj penych korzyci ze swoich dziaa, a to ze wzgldu na niepewno i niepeno lub ograniczono kontraktw. Chodzi o kontrakty, w ktrych nie wystpuje klauzula o przypisaniu penych strat lub korzyci ich sprawcy. Znaczenie ryzyka moralnego atwo zrozumie na przykadach wzitych z praktyki funkcjonowania systemu ubezpiecze zdrowotnych, dostpu do kredytw i zasad wynagradzania menederw. System ubezpiecze zdrowotnych jest take relacj pryncypa76

Y. Kotowitz, Moral hazard, The New Palgrave. A Dictionary of Economics, Macmillan UK, London 1998, t.3.

107

agent, przy czym panem jest tu spoeczestwo, a sug pacjenci i lekarze. Sprzeczno interesw jest wrcz oczywista relatywna tanio usug sprzyja popytowi na leczenie si i w rezultacie przerzucaniu czci kosztw na wszystkich podatnikw. Z polskich dowiadcze wiemy, jak trudne i nieskuteczne s prby reformowania tej wraliwej sfery gospodarki narodowej. Z kolei proces pozyskiwania kredytw, a wic najczciej dostpu do placwek bankowych, ujawnia sprzeczno interesw stron, wymagajcy powoania do ycia instytucji prawnych ubezpiecze depozytw bankowych, naraonych na nadmierne ryzyko ze strony dunikw. Liczne przykady interwencji pastwa wiadcz take o sprzecznoci interesw w relacjach: kredytodawcy pastwowe instytucje gwarantujce wypat czci depozytu. Jeszcze bogatsze s przykady rozwizywania podstawowej sprzecznoci interesw warstwy menederw, bdcych wszak sugami wacicieli kapitau wielkich korporacji. Jak wysokie powinny by pace i dodatkowe korzyci prezesw i fachowcw w zarzdach, aby neutralizowa ich oportunizm? Teoria nie ustaje w poszukiwaniach rozwiza, ktre zwykle otwieraj nowe pole problemw. * Jako uzupenienie wyej opisanego podejcia do oglnej klasyfikacji kontraktw warto pozna te inne ujcie, w ktrym punktem wyjcia jest historyczny proces zawierania umw wymiany i krtki opis struktury wspczesnych typw i rodzajw kontraktw77. Kontrakt, trafnie okrelany jako porozumienie o wymianie uprawnie (penomocnictw) i ich ochronie, zawarte midzy podmiotami gospodarczymi, wyrasta ze wiadomego i wolnego wyboru jednostek dziaajcych w ramach konkretnych struktur instytucjonalnych. Chodzi zatem nie o wzorzec znany jako homo oeconomicus, ale o osob ludzk od zawsze pozostajc w relacjach z przyrod, ze wsplnot i innymi jednostkami, wyrastajcy i dziaajcy w ramach pewnej kultury i etyki, jak rwnie w systemie norm prawa i zasad tworzcych rne typy wymiany dbr i usug. Taki homo relationalis jest modelem bardziej zoonym od homo oeconomicus, ktry jest tylko jego czci. Prowadzi swoist gr z natur i systemem spoeczno-gospodarczym, w ktrej korzysta z instrumentarium zawierajcym bogaty zbir kontraktw. Popatrzmy na tablic 6.3. dla bardzo oglnej orientacji w jednym z moliwych systemw klasyfikacji kontraktw. Klasyfikacja obejmuje dwa podstawowe typy kontraktw: 1) historycznie (przypuszczalnie!) wczeniejszy kontrakt sprzeday i 2) pniejszy kontrakt najmu. Ogromne dowiadczenie w handlu pozwala uoglni tre kontraktu sprzeday w nastpujcym twierdzeniu: - kontrakt sprzeday jest umow midzy jednostkami w jednakowym stopniu neutralnymi wobec siebie, okrelajc krg zada, ktre bd wykonywane w przyszoci w miar realizacji kontraktu. Zwrmy uwag na dwa fragmenty podkrelajce kwestie neutralnoci stron umowy i czasu trwania kontraktu. Neutralno oznacza tu brak relacji podlegoci kontrahentw, ich rwno wobec prawa i przyjtych norm postpowania w instytucji wymiany. Natomiast element czasu pozwala rozrnia relacje stron w akcie jednoczesnej akcji kupna-sprzeday i zobowizania stron wybiegajce nawet daleko w przyszo. Nieco mniej przejrzycie ujte jest okrelenie kontraktu najmu, w ktrym uwzgldnia si take zagadnienie neutralnoci stron, ale z dodatkowym zastrzeeniem, jak rwnie rozszerza si kwesti realizacji kontraktu. Mamy tu do czynienia z nastpujcym zapisem: - kontrakt najmu jest umow midzy jednostk neutraln wobec ryzyka, a przeciwnikiem ryzyka, okrelajc krg zada, ktre mog by wykonywane w przyszoci w miar realizacji kontraktu.
Korzystam m.in. z prac: A.N. Olejnik, Institucyonalnaja ekonomika. Uczebnoje posobije, Inra-M, Moskwa 2000, rozdzia 15; G.P. Litwincewa, Institucyonalnaja ekonomiczeskaja tieorija, NGTUniw., Nowosybirsk 2003, rozdzia 5.
77

108

W tym ujciu strony rni si w stosunku do podejmowanego ryzyka; jeden jest wrogo nastawiony lub po prostu boi si ryzyka, pragnie wic przekaza kontrahentowi, ktry jest obojtny, neutralny wobec ryzyka, prawo kontroli nad swoimi dziaaniami. Wystpuje tu z rn si relacja podlegoci, sytuacja typu pryncypa-agent, nawet jeli przekazanie prawa kontroli przez kontrahenta jest dobrowolne. Delegacja prawa kontroli nad swoimi dziaaniami zachodzi w sytuacji, kiedy jednostka spodziewa si uzyska wiksze korzyci, ni dziaajc suwerennie, albo otrzymujc od kontrahenta pewn kompensat za utracone dochody. W takich warunkach tworz si rne typy stosunkw wadczych prostych, kiedy kontrol sprawuje bezporednio jednostka uzyskujca tak delegacj; zoonych, w sytuacji uzyskania prawa dalszego przekazywania prawa kontroli innym jednostkom. W tym drugim typie wyrnia si dodatkowo warianty przekazywania kontroli konkretnym osobom (ad personam) lub okrelonym jednostkom funkcyjnym w pewnej organizacji, urzdzie lub firmie, co okrela si jako delegowanie pozycyjne. Warto pamita, e przy tak oglnej agregacji rodzajw kontraktu w ramach kontraktu najmu znalazy si dwa kolejne dziay, a mianowicie kontrakt wynajcia (dzierawy) fizycznego obiektu i kontrakt wynajcia prywatnej wasnoci. W pierwszym przypadku dzierawca otrzymuje na okrelony czas nie tylko prawo korzystania z obiektu, ale i uzyskiwania dochodu. W drugim przypadku tylko prawo korzystania. Przykady oportunizmu stron takich kontraktw s powszechnie znane. Nie atwo jest umieci w tej klasyfikacji tak istotne w macierzy instytucjonalnej zachowania, jakie wynikaj z umowy o prac. Celowo pomijamy instytucj niewolnictwa, kiedy posugiwanie si pojciem umowy w relacjach pana z niewolnikiem byoby po prostu faszem. Pojawienie si jednostki ludzkiej okrelanej jako pracownik najemny lub pracobiorca i waciciela rodkw produkcji jako pracodawcy, przynioso wiele koncepcji i caych doktryn spoeczno-ekonomicznych, wyjaniajcych i pobudzajcych nawet do rewolucyjnych zmian w funkcjonujcym ustroju. O podejciu instytucjonalistw bdziemy jeszcze zapoznawa si w nastpnych rozdziaach. W tego typu rozwaaniach przeplata si ch uzyskania precyzji poprzez formalizacj z koniecznoci uwzgldnienia postaw oportunistycznych i pogoni za maksymalnym zyskiem. W systemach kontraktowania wspieranych mocno przez prawo stanowione znaczce miejsce zajmoway w przeszoci, a wspczenie nawet jedno z czoowych kontrakty kredytowe. Historia i wspczesno dostarczaj obfitych przykadw zawierania i realizacji umw o poyczki pienine lub w innych walorach. Obowizek zwrotu otrzymanych aktyww w ustalonej iloci i jakoci, cae procedury targowania si o procenty, terminy i wielko spacanych rat, przerodziy si w prawdziw sztuk i wreszcie nauk, pozostajc wci w czstych konfliktach z praktyk bankw i rnych organizacji kredytowania. Mona znale przykady relacji midzy kontraktami sprzeday i najmu, ktre maj charakter alternatywy. Warto o tym pamita, przygldajc si niszej warstwie klasyfikacji kontraktw w naszej tablicy. Widzimy tu wydzielenie ze zbioru kontraktw sprzeday dwch kontraktw klasycznego i neoklasycznego, a ze zbioru kontraktw najmu relacyjnego (implikacyjnego) i znowu neoklasycznego. Nic dziwnego, e na rysunku 6.2. kontrakt neoklasyczny ma w nawiasie przymiotnik hybrydowy. Konieczne s przeto dalsze omwienia tych poj ze wiata kontraktw78.

78

Dobr podstaw do tego typu klasyfikacji jest koncepcja zawarta w publikacjach amerykaskiego specjalisty w zakresie socjologii prawa I.R. Macneila, The many futures of contracts, Southern Kalifornia Law Review, 1974, nr 47 i Contracts: Adjustments of Long-Term Relations dunder classical, neoclassical and relational contract law, Northwestern University Law Review, 1978, nr 72.

109

KONTRAKT

Kontrakt sprzeday

Kontrakt najmu

Kontrakt klasyczny
rdo: A. Olejnik, op.cit., s.237.

Kontrakt neoklasyczny (hybrydowy)

Kontrakt relacyjny (implikacyjny

Rys. 6.2. Oglna klasyfikacja kontraktw. Punktem wyjcia jest hipoteza o racjonalnych zachowaniach, ale w rnym stopniu uwarunkowanych stanem otoczenia. Oto krtki opis trzech typw kontraktw. Kontrakt klasyczny ma trzy gwne cechy: 1) jest kontraktem kompletnym; 2) kontrahenci zachowuj si zgodnie z koncepcj rwnowagi oglnej Arrowa-Debreu; 3) zobowizania kontraktowe mona analizowa bez ponoszenia kosztw79. Taki kontrakt jest umow zawieran sporadycznie przez w peni autonomiczne jednostki, ktrych postawy i wzajemne relacje koordynuje tylko mechanizm cen, a oglna sytuacja spoeczno-gospodarcza generuje tylko niski stopie niepewnoci. Wszystkie warunki umowy, przedmiotem ktrej jest jasno okrelony towar, chroni instytucja pastwa (np. sdy). Kontrahenci bez wikszego trudu znajduj potrzebn informacj, a wobec ryzyka zachowuj pen neutralno. Z reguy mamy do czynienia z kontraktami krtkoterminowymi, z prostym charakterystykami towarw i wyranie okrelonymi zobowizaniami stron umowy. Taki kontrakt ma take zalety znanych standardw i pozostaje w zgodzie z obyczajem i tradycjami. Strony maj silne bodce do penej realizacji kontraktu, natomiast mog wystpowa rnice w dostpie do informacji posiadanej przez sdy i do opinii o reputacji kontrahenta. Kontrakt klasyczny jest tak instytucj, ktra umoliwia dokonywanie aktw wymiany na rynkach konkurencyjnych. W modelach oglnej rwnowagi, zwaszcza Arrowa-Debreu, uwzgldnia si i rozrnia nastpujce instytucje: prawo rozporzdzania, rynki i walrasowskiego licytatora. Mona si spotka z pogldem, e instytucja rynku jest zbiorem klasycznych umw, ktre zajmuj si wymian jednorodnych dbr. W kontraktach klasycznych identyfikacja kontrahentw jest bez znaczenia, poniewa ich zachowania ograniczaj trzy wyej wymienione instytucje80.
Teoria rwnowagi ogolnej Arrowa-Debreu jest punktem wyjcia take do bada nad pojciem dobrobytu, niepewnoci i roli pieniadza. Dostarczya dowodu, zgodnego z logik matematyki i jednoczenie sensownego ekonomicznie, na istnienie jednego rozwizania modelu rwnowagi oglnej. Przyjte zostay nastpujce zaoenia: 1) wystpowanie staych lub malejcych korzyci skali; 2) braku tzw. efektw zewntrznych w produkcji lub konsumpcji; 3) istnienia kompletnego zbioru rynkw. Ta teoria odkrya take warunki istnienia systemu cen koordynujcych decyzje podmiotw gospodarczych w kierunku optimum. 80 Por. J. Martiensen, Institutionenkonomik. Die Analyse der Bedeutung von Regeln und Organisationen fr die Effizienz konomischer Tauschbeziehungen, F.Vahlen, Mnchen , 2000, rozdzia 10.
79

110

Kontrakt neoklasyczny to take jednorazowe lub sporadyczne akty wymiany, ale w warunkach powanej niepewnoci, utrudniajcej precyzyjne okrelenie warunkw umowy, a jej przedmiot ma specyficzne lub wrcz unikatowe cechy. Takie kontrakty zwierane s na relatywnie dugie okresy ze wzgldu na konieczno liczenia si z pojawieniem si nieprzewidzianych nastpstw realizacji poszczeglnych etapw i ostatecznego efektu kontraktu. Legalizm takich umw jest podany, ale raczej w formie na tyle elastycznej, by pozwala skutecznie poprawia zasady wsppracy kontrahentw. Mog to by specjalne pomocnicze narzdzia do analizy postpw realizacji umowy, zmiany w zasadach kalkulacji kosztw i nawet dopuszczenie powaniejszych zmian po zasigniciu opinii rzeczoznawcw. Identyfikacja uczestnikw umowy ma przeto due znaczenie ze wzgldu na konieczno przestrzegania zobowiza. Kontrakty s niepene, dopuszcza si umowy w formie ustnej i pisemnej, a konflikty midzy stronami przekazywane s arbitraowi, ktry zwykle wymaga od zainteresowanych dostarczenia dodatkowych informacji. Kontrakt relacyjny (implikacyjny) obejmuje relacje stron, ktre nawet w warunkach duej niepewnoci cechuje dugotrwaa cigo. Znamienne, e oboplna korzy umowy pozwala growa w niej warunkom nieformalnym nad formalnymi. Gwarancje stwarza wsplny interes, wasne sposoby samoobrony i obrona ze strony zaufanego partnera. Okrelenie relacyjny ma suy trudnemu zadaniu caociowego opisu form organizacyjnych, ktre pozwol rozwiza problemy koordynacji i motywacji. Kontrakt relacyjny suy przeto tworzeniu formy organizacyjnej obejmujcej proces transakcji od prostej wymiany rynkowej, poprzez cig form przejciowych a do ukadu hierarchicznego wielkich przedsibiorstw. Istotna rnica midzy kontraktem neoklasycznym a relacyjnym (implikacyjnym) polega na tym, e ten pierwszy zakada takie reguy gry (pierwotne i wyjciowe), ktre pozwalaj prowadzi gr ze zmieniajcym si otoczeniem a do uzyskania prawnej formy kontraktu. W kontrakcie relacyjnym reguy gry tworz si w caym przebiegu dotychczasowej wsppracy, maj cechy implikacyjne, zawierajc konkluzje lub nie dajce si weryfikowa. Dyskusja wok tego typu kontraktw wci jest daleka od wyranego rozgraniczenia pogldw. Pojawienie si teorii kosztw transakcyjnych i nowego ujcia istoty rynku i przedsibiorstw oraz roli ukadw sieciowych, przyniosy niezwykle liczne wyzwania w metodologii nauki. Przedstawiony skrt treci trzech typw kontraktw moemy rozwin, zapoznajc si z tablic 6.3., pozwalajc take porwna ich podstawowe cechy.

111

Cechy kontraktu
1. Termin 2. Mechanizm prolongacji 3. Formalizacja 4. Mechanizm ochrony 5. Standardowo 6. Peno 7. Mechanizm adaptacji

Klasyczny
Krtkoterminowy Nie wystpuje, kontrakt samolikwidujcy si Sformalizowany Chroniony z pomoc strony trzeciej - sdu Standardowy Peny Nie wystpuje

Neoklasyczny
Moe by dugoterminowy Przewiduje si Sformalizowany Pomoc trzeciej strony specjalnego sdu Niestandardowy Niepeny Wystpuje

Relacyjny
Dugoterminowy Wystpuje Z reguy nieformalny Samospeniajcy si Niestandardowy Niepeny Wystpuje, odgrywa wan rol

rdo: G. Litwincewa, op. cit., s. 156.

Tablica 6.2. Porwnanie charakterystyk trzech typw kontraktw. Zaproponowana klasyfikacja kontraktw jest tylko prostym uatwieniem w poznawaniu bogatego obszaru zjawisk w ramach macierzy instytucjonalnej i bdzie wci potrzebna w studiowaniu kolejnych dziaw ekonomiki instytucjonalnej. Definicje wielu rodzajw kontraktw znajdowa bdziemy w dokumentach normatywnych, archiwach firm, orzeczeniach sdw i w informacjach pyncych codzienne w rodkach masowego przekazu. Dla zorientowania si w bogactwie nazw kontraktw warto powici jeszcze nieco uwagi na zapoznanie si z prostym zestawieniem par przeciwstawnych okrele kontraktw81. Zestawienie par przeciwstawnych cech kontraktw 1. Kompletny Niekompletny 2. Klasyczny Relacyjny 3. Eksplikacyjny Implikacyjny 4. Obowizujcy Nieobowizujcy 5. Formalny Nieformalny 6. Krtkoterminowy Dugoterminowy 7. W standardowej formie Kompleksowy 8. Wspomagany trzeci stron Samorealizujcy si 9. Indywidualny (bilateralny) Kolektywny (multilateralny) 10. Sdownie weryfilowalny Sdownie nieweryfikowalny 11. Umowa w imieniu wasnym Umowa w cudzym imieniu 12. Umowa z informacj symetryczn Umowa z informacj asymetryczn. Wikszo podanych okrele nie wymaga dodatkowych objanie. Zatrzymam si przeto tylko na mniej znanych. Okrelenie obowizujce i nieobowizujce odnosz si do postawy wobec skutkw prawnych. Dla przykadu, kontrakty sprzeczne z dobrymi obyczajami kwalifikuje si do grupy nieobowizujcych. Praktyka dostarcza wielu przykadw ogromnych trudnoci, ktre
81

J. Martiensen, op. cit., s. 358.

112

usiuj pokona sdy orzekajce w sprawach wielu kontraktw. Std pojawia si take nazwa kontraktw sdownie weryfikowalnych i sdownie nieweryfikowalnych. Z kolei kontrakty w imieniu wasnym zawiera agent w swoim imieniu, albo w imieniu pryncypaa, a wic w cudzym. Stosunek w kontrakcie midzy pryncypaem i agentem moe mie charakter subowy i by umow weryfikowaln lub nie przez sdy. Podobny, ale nie identyczny charakter maj kontrakty samorealizujce si i wspomagane. Chodzi bowiem nie tylko o ochron i pomoc sdw, ale take instancji polubownych i ekspertw. Eksplikacyjne i implikacyjne nie s jednolite, czasem mona t par okreli mianem kontraktw jawnych i niejawnych. Najczciej dotycz one umw o prac, zatrudnienie w warunkach, kiedy cz postaw obu stron jest w domyle, wynika z oglnych praw i nawet tradycji pracy i wynagrodzenia za trud. * Trzymajc si oglnych wskazwek zawartych w tym podrozdziale skupimy si teraz nad teoretycznym ujciem kontraktu kompletnego, sygnalizujc jednoczenie autentyczn potrzeb powicenia szczeglnego wysiku kolejnemu rozdziaowi wykadu, w ktrym szeroko prezentowane bd problemy kontraktw niekompletnych. 6.3. Kontrakt kompletny uwagi uzupeniajce O kontrakcie kompletnym wspomniaem ju z okazji omawiania klasyfikacji, podajc jego prost definicj, ale take dostarczajc sporo informacji na temat struktury i sieci powiza, poniewa byo to nam potrzebne dla zorientowania si w pewnych prawidowociach i zasadach budowy wszelkich umw. Uatwiony przeto zosta taki zabieg, jak klasyfikacja wystpujca w wiecie kontraktw. Decydujc si przeto na prezentacj dodatkowych uwag, miaem na wzgldzie centralne zagadnienie uwiadomienie roli koncepcji kontraktu kompletnego jako modelu, a raczej wzorca, sucego poznawaniu dynamiki wiata kontraktw i doskonaleniu zarwno teorii, jak i praktyki posugiwania si kontraktami niepenymi. W ten sposb przygotujemy sobie grunt dla eksploracji treci nastpnego rozdziau. Uwaga pierwsza dotyczy apelu o przywoanie zapamitanych treci z encyklopedii (propedeutyki, podstaw) prawa dotyczcych prawa zobowiza i tych fragmentw Kodeksu cywilnego, ktre porzdkuj zachowania stron w procesie wymiany rynkowej i realizacji treci umw gospodarczych82. Z wasnego dowiadczenia wiem, jak trudno jest scali pogldy ekonomistw i prawnikw, na paszczynie teoretycznej i praktycznej, przy zachowaniu penego wzajemnego szacunku. Sigajc do encyklopedii i sownikw oraz studiujc polskie rozprawy i podrczniki na temat ekonomicznej i prawnej teorii kontraktw, moemy atwo przekona si o tym, jak czsto rnimy si w pozornie znanych zagadnieniach. wiadomo saboci oglnej i ekonomicznej teorii kontraktw jest znana i analizowana przez wybitnych prawnikw, ktrzy zdaj sobie spraw take z niedoskonaoci stanowionego prawa umw (kontraktw i zobowiza). Warto zwrci uwag na kilka tez z obszernego eseju naukowcw amerykaskiego Yale Law School, dostpnego take nam dziki Internetowi83 . Wybitni fachowcy z tego orodka stwierdzaj, e prawo kontraktowe (contract law) nie jest ani kompletn pozytywn teori opisujc jak jest, ani kompletn normatywn teori wyjaniajc, jak by powinno. Znamy takie twierdzenie ju z pocztkowych wykadw ekonomii, ktra jako nauka musi rozwija si w cigym napiciu, aby w pogoni za precyzj
Dobrze jest mie pod rk przynajmniej aktualne wydanie: Kodeks cywilny. Przepisy wprowadzajce, Wyd. Park. 83 Por. A.Schwartz, R.E.Scott, Contract Theory and the Limits of Contract Law. Yale Law School 2003. Internet http://lsr.nellco.org/yale/lepp/papers/275.
82

113

nie zgubi celw spoecznych. Luki midzy ustaleniami prawa i etyki wystpuj ju w tradycyjnym ujmowaniu pojcia kontraktu, jako umowy obejmujcej wszystkie zawarte w niej obietnice (promises). Nawet w szczegowych przepisach na temat egzekwowania przetargw (bargains) konieczne jest uwzgldnienie caego spektrum i cigu problemw od standardowych form kontraktu midzy firmami i konsumentami do typowych umw handlowych midzy organizacjami biznesu. Tak obszernego zestawu zagadnie nie objania jeszcze w peni adna pozytywna teoria prawa kontraktw. Rwnie normatywne teorie borykaj si z istotnymi trudnociami. Opieraj si one na jednej z norm, jak np. autonomia lub efektywno, uwzgldniajc dodatkowo rnorodno treci ujmowanych w umowie, do ktrej taka teoria musi si odnosi. Teorie pluralistyczne usiuj sprosta zapotrzebowaniu zgaszanemu przez teorie unitarne, ktre domagaj si od sdw przestrzegania zasad efektywnoci, uczciwoci, wiarygodnoci i ochrony indywidualnej autonomii. Takie metateorie pozwoliyby okrela, ktre z celw mona uzna w warunkach konfliktw za decydujce. Pilnym zadaniem w naszych czasach jest opracowanie normatywnej teorii, ktra bdzie pomocna decydentom w regulowaniu kontraktw biznesowych. Oto jeden z wariantw takiej teorii, zaprezentowanej w cytowanym eseju, speniajcy warunki kompletnoci w bardzo wysokim stopniu. W proponowanej teorii wyrniono 5 czci: 1) usprawiedliwiajca (uzasadniajca) efektywno teorii kontraktw; 2) i 3) zwizane z funkcjami wdraania i interpretacji umw; 4) omawiajca problem nie wywizywania si z zobowiza; 5) zwizana z reguami obligatoryjnoci (obowizkami stron). Tylko w najwikszym skrcie przedstawi gwne problemy ujte w tych czciach postulowanego wzorca. Cz pierwsza wie si z etyk biznesu i moralnym usprawiedliwieniem celu przedsibiorstwa, jakim jest denie do maksymalnego efektu, w tym zysku. Przypomnijmy tradycje sigajce kanonistycznej teorii ceny sprawiedliwej i podobne ujmowanie pogoni za zyskiem w rnych doktrynach religijnych. W innym kontekcie o efektywnoci wypowiada si prawo w odniesieniu do postawy pastwa wobec przedsibiorstw prywatnych. Tu pojawia si potrzeba uwzgldnienia typu uprawianej polityki gospodarczej liberalnej lub protekcjonistycznej lub wrcz nakazowo-administracyjnej. Funkcja wdraania kontraktu, obejmujca cz drug, zajmuje si wyranie instytucjonalnie potraktowan i analizowan w etyce biznesu kwesti samej potrzeby wdraania. Czy zawsze konieczny jest przymus, czy wystarczy zachta i system bodcw? Jak unika zamtu w zawieraniu umw i zachowywa si w warunkach nieprzewidywalnych rynkw? Wreszcie kwestia zasadnoci i skali stosowania przymusu w dziaaniach wdraajcych prawo kontraktowe, zwizana silnie z tradycjami i funkcjonowaniem macierzy instytucjonalnej. Z kolei funkcja interpretacji, ujta w czci trzeciej schematu umowy, podejmuje trudn spraw jzyka jako rodka komunikacji, ale przede wszystkim fundamentalnej instytucji spoeczestwa. Autorzy susznie zwracaj uwag na fakt rnego interpretowania poj i zagadnie przez strony kontraktw, stosujce swj styl i posugujce si jzykiem innego rodowiska. Zdarza si i tak, e uchylanie si i nie wywizywanie si z przyjtych zobowiza strony przedstawiaj w jzykach zindywidualizowanych, mao znanych lub nieznanych sdowi. Liczne przykady rozpraw dowodz nie tylko zdolnoci krasomwczych prokuratorw, obrocw, wiadkw i sdziw, ale take autentycznych trudnoci lingwistycznych. Cz czwarta traktuje o sprawach uchylania si od zobowiza i zwizanych z tym kosztami. Chodzi o precedensy, reguy i standardy, ktre mog by trudne do zdefiniowania np. w warunkach asymetrii informacji wystpujcej midzy kontrahentami. W czci ostatniej do krtko omawia si zagadnienie postaw stron w obliczu koniecznych zmian warunkw umowy i moliwoci obcienia karami.

114

Z prawniczej teorii kontraktw wyania si druga istotna uwaga na temat kontraktu kompletnego. Mamy mianowicie wskazwk, e kontrakt jest kompletny, jeeli strony potrafiy w sposb odpowiedzialny wyspecyfikowa swoje prawa i obowizki dla wszystkich moliwych w przyszoci stanw realizacji umowy. Wniosek jest drastycznie prosty nie moe by adnych luk w warunkach takiego kontraktu! Nie naley przeto dziwi si, e mamy do czynienia z wrcz abstrakcyjnie ujtym wzorcem, od ktrego kade odchylenie rodzi potrzeb ingerencji kontraktw i strony trzeciej (arbitra, sdu). Twarda praktyka gospodarowania i zasady goszone przez ekonomi podpowiadaj konieczno liczenia si z dodatkowymi kosztami likwidacji lub przynajmniej redukcji powstajcych luk w realizacji kontraktw. Prawo szeroko uwzgldnia takie poczynania w ramach tzw. regu niewywizywania si z zobowiza (default rules), natomiast ekonomia i praktyka gospodarcza wcza raczej wiadomie tego typu nakady do rachunku uwzgldniajcego stopie ryzyka zawierania i realizacji kadej umowy, przewidujc jej niekompletny charakter. Aby bliej pozna zagadnienia powstawania i usuwania luk midzy prawem i gospodark w procesie realizacji umw musimy przebija si przez gszcz sownictwa zawartego w kodeksach i podrcznikach84. Dla przykadu, warto zapamita, e zobowizania zawarte w kontraktach maj dwojaki charakter s fakultatywne (default) lub obligatoryjne (mandatory), co rzutuje na prawne skutki ich niewykonania. Zobowizania fakultatywne mona w zawartym kontrakcie zmienia lub modyfikowa; w drugim przypadku jest to niemoliwe. Podzia ten stawia trudn kwesti etyczn, a mianowicie jakie przesanki moralne powinny lee u podstaw traktowania obu grup zobowiza? Przykadowo, obowizek dziaania w dobrej wierze i zapewnienia gwarancji walorom handlowym, bdcym przedmiotem wymiany (good faith, warranty of merchantability), posiada charakter obligatoryjny, bo nie daje si wyrzuci z umowy; natomiast fakultatywne cechy maj zobowizania typu: zwoka, odmowa zapaty, zaniedbanie, uchybienie lub brak. Kodeksy, si rzeczy, obejmuj przede wszystkim kwestie zobowiza fakultatywnych. Ekonomici i prawnicy musz wic nauczy si wiele, aby odrnia pozytywn i normatywn instytucjonaln teori kontraktw. Kolejna, zwizana z tym uwaga dotyczy prby uoglnienia koncepcji fakultatywnych regu postpowania w przypadku nie tylko wywizywania si z typowych umw, ale w okolicznociach szczeglnych. Przykadem jest prawo spadkowe i dokumenty wyraajce wol jednostki, zwykle testament. Reguy dziedziczenia majtkw nale do typowo fakultatywnych, bowiem wola waciciela moe by zmieniona przez niego samego. Moemy tylko wyobrazi kompletne kodeksy praw na kad okoliczno i wszelkie nastpstwa w przyszoci. Ciekawe s reguy, ktrymi rzdz si wspczesne korporacje, poniewa wystpuj tam zbiory regu fakultatywnych i obligatoryjnych. Mamy znw do czynienia z prostym wnioskiem, e reguy fakultatywne niewywizywania si z warunkw umowy mona stosowa do autorytatywnych tekstw prawnych. Pozostaje jeszcze wane z punktu widzenia moralnoci pytanie jakie zasady normatywne powinny by wykorzystane w tworzeniu fakultatywnych regu naruszania warunkw kontraktu? Odpowied jest do mtna. Mona przyj regu wczenia zasad powszechnie akceptowanych w spoeczestwie, ktrego cz stanowi kontrahenci. Postuluje si take uzna za kryterium efektywno wdraanej reguy lub jej wpyw na maksymalizacj uytecznoci. Nie trudno zauway, e w historii doktryn ekonomicznych kwestia ta w sposb jawny lub ukryty bya propagowana i testowana w praktyce gospodarczej. Duch liberalizmu sprzyja uwzgldnianiu zasady ochrony autonomii i wolnoci

84

Powtrnie zalecam signicie do Kodeksu cywilnego, cytowane wydanie, tytu VII, dzia III, Wykonanie i skutki niewykonania zobowiza z umw wzajemnych. W Internecie atwo znajdziemy cenny materia pod hasem Legal Theory Lexicon.

115

jednostki w relacjach kontrahentw, zalecajc minimalizacj restrykcji i przestrzeganie sprawiedliwoci i rwnoci ekonomicznej stron. W pogoni za kompletnym kontraktem i w penej wiadomoci jego abstrakcyjnego ksztatu, dochodzi si take do niezwykle sugestywnego dla ekonomistw wniosku, e taka pogo rodzi coraz wysze koszty i musi by w pewnym momencie przerwana. Tak dziaaj podmioty gospodarcze a do szczebla instytucji pastwa. W praktyce legislacyjnej wyjciem jest prawo o dobrach publicznych, znane dobrze i w ekonomii, gdzie za takie uwaa si dobra, ktre konsumowane przez jedn osob mog by jednoczenie konsumowane przez innych. Reguy w tym przypadku wykluczaj konkurencj i niektre podmioty. Warto w tym miejscu wspomnie o wspczesnych trudnociach w umowach zwizanych z prawem wasnoci intelektualnej. * Zamykajc ten rozdzia warto zapamita, e wiedza w nim zawarta bdzie nam potrzebna do gbszego zrozumienia teorii i praktyki kontraktw niepenych. Musimy uwiadomi sobie, e nawet intuicyjnie rzecz biorc, poznany ju kontrakt kompletny jest prostym wzorcem umowy, ktra zawiera ustalenia (provisions) odpowiadajce potrzebom kadej ewentualnoci, a wic kontrakt kompletny nie ma adnych luk! Zwrmy uwag na fakt, e w okreleniu kada ewentualno zawarty jest sygna o pewnym zagroeniu pyncym z oglnej niepewnoci i prawdopodobnych zmian w stanach spraw, w ktrych jest realizowany kontrakt. Std pynie wniosek, e w warunkach nieskoczonego cigu przyszych stanw, w ktrym dziaaj umowy, nie jest moliwe zapewnienie im jednego wzorca kontraktu kompletnego. Mona najwyej mwi o rwnie nieskoczonym cigu kontraktw aspirujcych do nazwy kompletny. Praktyczne rozwizanie tego problemu polega na poszukiwaniu kompromisu, przyblienia do penej kompletnoci, praktycznego wykluczenia z rozwaa ewentualnoci zjawisk z obszaru fikcji paranaukowych. Przykady tego typu otrzymujemy z dowiadcze zawierania i realizacji zarwno kontraktw wielkich korporacji, jak i maych podmiotw gospodarczych i z informacji instytucji prawa. Zawsze mog wystpi kwestie zgodnoci pogldw pozytywnych z normatywnymi.
Zalecana literatura

1. O.E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Firmy, rynki, relacje kontraktowe, PWN, Warszawa 1998, rozdziay II i III. 2. B. Salani, The Economics of Contracts. A primer, The MIT Press, Cambridge MA 1997.

116

7. PROBLEMY KONTRAKTW NIEKOMPLETNYCH Tre poprzedniego rozdziau pozwolia nam opanowa podstawy oglnej teorii kontraktw, ale take zapozna si z rnymi prbami ich klasyfikacji. Znacznie mniej miejsca zaja prezentacja cech kontraktu kompletnego, ale warto przypomnie jego znaczenie, jako punktu odniesienia do analizy dominujcego w praktyce zbioru kontraktw niekompletnych. Uatwi to nam realizacj w tym rozdziale nastpujcego celu: - pozna i ugruntowa wiedz o teorii i praktyce kontraktw niekompletnych, poprzez zwrcenie uwagi na aktualne badania inspirowane przez gwatowne zmiany w systemach spoeczno-gospodarczych oraz rozwijanie umiejtnoci analizy coraz powszechniej wdraanych kontraktw relacyjnych. 7.1. Teoria i praktyka kontraktw niekompletnych Literatura powicona procesowi zawierania i realizacji kontraktw niekompletnych ronie lawinowo od lat 80-ych ubiegego wieku, zwaszcza w powizaniu z dziaalnoci wielkich korporacji i prbami stworzenia teorii opartej na rygorach metodologii nauki. W ksztaceniu specjalistw z tej dziedziny korzysta si z licznych sformalizowanych uj modelowych i przykadw zaczerpnitych z praktyki biznesu. W naszym studium zagadnie ekonomiki instytucjonalnej moemy tylko przybliy pewne oglne koncepcje, ale nie ignorujc take wiedzy o sformalizowanych ujciach modelowych. Zrby takiego ujcia przedstawili w 1998 r. uczeni amerykascy Oliver Hart i John Moore, oywiajc kolejn wymian pogldw85. Autorzy pragnli odeprze atak przeciwnikw tradycyjnego ujcia teorii kontraktw niekompletnych, ktrzy wskazywali na brak cisej, rygorystycznej prezentacji jej podstaw. Odsyajc chtnych do oryginalnego tekstu, przypomn tu kilka wanych twierdze. Tradycyjny punkt wyjcia opiera si na tezie o warunkach niepewnoci, w ktrej musz dziaa kontraktorzy obdarzeni ograniczon racjonalnoci. W zwizku z tym powstaje sprzeczno, poniewa apelujc do teorii kosztw transakcyjnych, oczekuje si ex ante opisu istoty wymiany. Bez zwizku z t sprzecznoci pojawiy si koncepcje, e jednak strony mog opracowa cakiem mdre kontrakty, dziki upowszechnianiu informacji potrzebnej do wczeniejszego opisania przyszych warunkw. Model Harta-Moore`a nie widzi zagroenia ze strony takiego ujcia, ale opiera si na twierdzeniu, e mona bez ponoszenia kosztw przeprowadzi granic midzy zbiorem moliwych, przyszych, dajcych si opisa transakcji, w ktrym dodatkowo znajduje si take kontrakt tzw. zerowy (istotnie niekompletny!), speniajcy warunek optymalnego. Opisywalno sytuacji problemowej ma oczywicie znaczenie, ale niepena opisywalno moe by wystarczajca. Autorzy odrzucaj pogld, e realne kontrakty s totalnie niekompletne, opowiadajc si za tez, e kontrahenci nie s zdolni do zrezygnowania z renegocjacji i wyrzeczenia si ingerencji trzeciej strony. Wysoka precyzja wywodw Harta-Moore`a zyskaa due uznanie, ale take i yczliwe ostrzeenie, aby nie lekceway znaczenia opisywalnoci rnych nadzwyczajnych sytuacji86. Wbrew rysujcej si zgodzie na podzia wszystkich kontraktw na kompletne i niekompletne, deklarowanej akceptacji znaczenia kontraktu kompletnego jako poytecznej abstrakcji i punktu odniesienia do analizy realiw zawierania i realizacji wszelkich umw, wci znajdujemy interesujce wtki w dyskusjach, zwaszcza toczonych midzy prawnikami

Por. O. Hart, J. Moore, Foundations of Incomplete Contracts, NBER Working Paper Series 6726, Cambridge, MA, 1998. 86 Takie ostrzeenie i ciekawe pogldy znajduj sie w artykule: E. Maskin, On Indescribable Contingencies and Incomplete Contracts, dostpnym on-line w Internecie. (2001r.)

85

117

i ekonomistami. Przypomn pewne uoglnienia przydatne w studiowaniu instytucjonalnej teorii kontraktw. Wymiana pogldw midzy prawnikami i ekonomistami, znajdujca wyraz w publikacjach minionych 20-30 lat, dowodzi zmiany postaw w kilku istotnych dziedzinach87. Specjalici twierdz, e prawnicy znaleli poprawne rozwizanie kwestii efektywnego zerwania umowy i dysponuj licznymi przykadami odpowiednich orzecze sdowych. Zwizane z tym zagadnienie podejmowania waciwego ryzyka rwnie nie sprawia wikszych trudnoci. Problemy wysuwane przez ekonomistw nie maj ju agresywnego charakteru i mog by omawiane w drodze normalnej wymiany pogldw. Sama literatura ekonomiczna ma bogaty dorobek w dziedzinie analizy decyzji poprzedzajcej zawarcie umowy i jej realizacji, tak dalece ujty w logiczne wywody, e pozwala coraz szerzej stosowa matematyczne metody prezentacji. Jako sabo ekonomistw wymienia si na pierwszym miejscu zlekcewaenie problemu podejmowania decyzji na temat zabezpiecze (precautions, zapobiegania) redukujcych prawdopodobiestwo zerwania kontraktu. Pojawiy si przeto nowe trudnoci w interpretacji poj zwizanych z kontraktami i nowymi formami w ramach struktury instytucjonalnej. Naley odnotowa do znaczce nieporozumienie powstae midzy ekonomistami i prawnikami, wywoane przyczepieniem do umw etykietki kontrakty niekompletne, sugerujce wszak istnienie kontraktw kompletnych. Prawnicy mog po prostu przyj, e kady kontrakt niekompletny ma luki i powinien by uzupeniony np. w postaci regu zerwania umowy (default rules) lub prawn wykadni uytych poj. Czy zatem kontrakt kompletny moe by przedmiotem rozwaa sdw? Z punktu widzenia prawnikw sdu kontrakt jest kompletny, jeli strony s zgodne, e umowa zawiera wszystkie zmienne dotyczce warunkw zobowiza. A jednoczenie jestemy ju w peni przekonani, e w samym deniu do kompletnoci strony napotykaj barier kosztw. W realnym wiecie pisa wybitny znawca zagadnienia negocjowanie kontraktu jest kosztownym biznesem, ktry mobilizuje menederw i prawnikw. Musi przeto zaistnie sytuacja, e w pewnym punkcie koszt uwzgldnienia w rachunku nadzwyczajnego przypadku przewyszy korzyci wpisania do umowy specjalnej klauzuli i kontrakt bdzie podpisany bez niej88. Powstaa zatem kwestia jak opracowa skuteczn legaln alternatyw, ktra nie wymaga penej specyfikacji warunkw umowy. Jak to si ma do tezy, e przyszo oznacza nieskoczon ilo moliwych stanw sytuacyjnych? Powysze kwestie naley potraktowa jako kompromis konieczny oraz rozpatrywa w wszych ramach problemu opracowania zbioru regu przyjtych w umowie lub przez sam system prawny, ktry moe rwnoczenie optymalizowa inicjatywy obu stron w sytuacji, w ktrej wystpuj dwa ograniczenia: 1) sdy s niedoskonaymi decydentami; 2) kontrahenci mog zawsze renegocjowa swoje umowy. Sdy niedoskonae (imperfect courts) nie potrafi po prostu zmierzy w miar dokadnie pewnych zmiennych, uwzgldnionych w zobowizaniach, jak np. procentow zmian kosztw produkcji w stosunku do puapu okrelonego w kontrakcie. Podobnie jest z mierzeniem zmian w produkcji lub dostawach, na ktre wpyw wywieraj zmiany gustw lub mody, majce miejsce w okresie realizacji kontraktu. Niektre z tych wielkoci nie daj si nawet bezporednio obserwowa i szacowa. Przykadem moe suy fakt dodatkowego wczenia przez kontrahenta kosztw utraconych moliwoci (opportunity costs). Oglnie mwi si, e sdy mog mie do czynienia z uzyskaniem informacji, ktra nie daje si obserwowa (ewidencjonowa, przetwarza statystycznie) i weryfikowa. Orzekanie w sprawach, gdzie wystpuje taka cecha dostpnoci informacji jest niezwykle trudne lub wrcz
87

R. Craswell, The Incomplete Contracts Literature and Efficient Precautions, Case Western Reserve Law Review, 2005, v. 56, nr 1,s. 151-168. 88 B. Salani, op. cit., s. 175.

118

niemoliwe. Z tego punktu widzenia pisze znawca problemu hipotetyczny perfekcyjny system sdowy, tj. system zdolny do precyzyjnego okrelenia, bez ponoszenia kosztw, efektywnego dziaania w kadym moliwym stanie sytuacji, jest ex post ekwiwalentem perfekcyjnego kontraktu kompletnego, w ktrym strony same s w stanie wyspecyfikowa precyzyjnie i bez dodatkowych kosztw efektywne dziaanie w kadej moliwej sytuacji89. Nie warto dowodzi, e mamy tu do czynienia z czyst abstrakcj. Wany w praktyce problem wyboru midzy kontynuacj realizacji umowy lub jej zerwaniem czy te wstrzymaniem, stwarza kolejn okazj do opracowania przez sdy procedury lub formuy stosowania bodcw dla efektywnych zachowa kontrahentw. Chodzi o znalezienie ekwiwalentu wobec zarzutu zaniedbania (negligence rule) postawionego stronie wstrzymujcej realizacje lub nawet zrywajcej umow. Znowu pojawia si problem mierzenia efektw i optymalizacji bodcw obu stron kontraktu. Szacowanie strat jest znane od wiekw, ale wci jest dalekie od precyzji. W fachowej literaturze zaczyna jednak dominowa pogld, e osignicia sdw w tym zagadnieniu s powane. Oglny wniosek jest prosty sdy w wielu sprawach dziaaj niedoskonale, z pewn doz ryzyka i bdu, ale s ju w stanie stworzy skuteczne bodce, skaniajce kontrahentw do zmiany postaw i podjcia renegocjacji umowy. Do powszechny jest pogld, e w odniesieniu do praktyki kontraktw niekompletnych strony s skonne do renegocjacji w kadym czasie. Pojawia si niekiedy paradoks z jednej strony, moliwo renegocjacji uatwia prawnikom dostarczanie kontrahentom waciwych bodcw dla dokonania wyboru midzy decyzj o dalszej realizacji umowy lub jej wstrzymaniu czy zerwaniu. Z drugiej strony, prawnicy maj wicej trudnoci w dostarczaniu stronom waciwych bodcw do innych efektywnych wyborw. Oto kilka uwag na ten temat. Efektywny wybr kontynuowa czy zerwa opiera si na prawie nakazujcym wyrwnanie uczynionych szkd. Tak dugo, jak dugo renegocjacje s moliwe, wybr efektywny jest take moliwy. Trzeba jednak pamita, ze inne bodce do dziaa nie dadz si atwo optymalizowa. Przykadem jest wpyw wyboru na zaufanie (reliance) proponowanej transakcji. Jeeli, przykadowo, podjta decyzja wymusi zmiany w technologii dostawcy, zakupu pewnej maszyny, wyjcia naprzeciw oczekiwaniom klienta, to pojawi si problem wielkoci kosztw i tolerowanego ryzyka. Efektywny poziom zaufania musi przeto by okrelony w stosunku do ex ante prawdopodobiestwa, e dostawca, sprzedawca bdzie umow dalej realizowa. atwo dowie, e sdowi bdzie trudno zdecydowa o takim wskaniku i uzna tez, e moliwo renegocjacji nie rozwizuje problemu efektywnej inwestycji w poziom zaufania. Znawcy problemu twierdz, e w naszych czasach jest trudno lub wrcz niemoliwe zawarcie umowy odrzucajcej zasad negocjowania, ktra sama nie podlegaaby renegocjacji. Pozostaje jeszcze kwestia zabezpiecze (precautions), zapobiegania i oglnie rzecz biorc nakadw kadego dziaania redukujcego prawdopodobiestwo przypadku utrudniajcego realizacj kontraktu. Tradycje zabezpieczenia si przed wypadkami, podobnie jak i w sprawach o wykroczenia, opieray si na zasadzie ponoszenia penych kosztw za wyrzdzone szkody. Bliej naszych czasw kontrahenci zaczli korzysta z narzdzi analizy matematycznej, zwaszcza z prawidowoci dajcych si odczyta z rozkadw prawdopodobiestwa zaistnienia szkd. Inwestycje zapobiegajce lub zabezpieczajce podejmowaa zwykle jedna strona. W sytuacji moliwoci prowadzenia renegocjacji ex post pojawia si alternatywa samofinansowania lub wsplnego inwestowania stron w dodatkowe zabezpieczenie realizacji kontraktu. Samofinansowanie wystpuje wwczas, gdy strona inwestuje w zaufanie (reliance) klientw do swojej dziaalnoci, a korzyci z tego tytuu
89

R. Craswell, op. cit., s. 156.

119

odnosi on sam. Inwestowanie wsplne jest trudniejsze, bo wymaga porozumienia dugookresowego, kiedy np. jednej ze stron opaca si inwestowa w kontrol jakoci swoich wyrobw, a druga strona ma korzyci trudniejsze do oszacowania. Niedoskonao sdw wystpuje bardzo czsto w prywatno-dowodowych sprawach (adversarial litigation), kiedy konieczna jest weryfikacja informacji dostarczanej przez strony i posiadanej przez sd90. Prawna teoria kontraktw wysza z opotkw prostej koncepcji, e kontrahent albo realizuje umow, albo paci za szkody jej zerwania. Ekonomiczna teoria kontraktw wprowadza w tym miejscu zasad renegocjacji, jako trzeci moliwy efekt i toruje drog przez trudny obszar antycypacji skutkw ewentualnej renegocjacji na projektowany kontrakt. Powtarzajc niektre fragmenty argumentacji ekonomistw na temat istoty kontraktw niekompletnych, warto wskaza na te wtki, ktre mog by postulatami pod adresem prawnikw. Przede wszystkim ekonomici s krytyczni wobec siebie i pragn swoj koncepcj uczyni tak spjn, aby moga by skuteczniej wdraana przez prawo. Chodzi zwaszcza o zagadnienia dotyczce przyszoci antycypacji skutkw inwestycji podejmowanych z myl o poprawie kocowych efektw realizacji umowy. Kontrahenci, podejmujc projektowanie kontraktu, szukaj w warunkach niepewnoci rozsdnego kompromisu midzy efektywnoci ex ante, tj. oszacowan na podstawie informacji o pocztkowej fazie realizacji umowy, a efektywnoci ex post, wzbogaconej o przewidywane lub oczekiwane zmiany w informacji. Musz zgodzi si na kontrakt niekompletny, ale ich zdaniem wystarczajco efektywny w okrelonych sytuacjach. Z tych wzgldw w praktyce gospodarczej zaczyna dominowa procedura projektowania kosztw transakcji od koca do pocztku (tzw. zasada back-end front-end). Jake trudno jest sdom weryfikowa informacj dostarczan przez strony, ktre mogy by wpltane w apownictwo, korzystanie z wtpliwych standardw i statystyk, nieprecyzyjnych poj typu uczciwo, dobra wola, staranno itp. Zwrmy uwag na moliw redukcj kosztw transakcji zwizan z metod ich odwrconej kalkulacji oraz wykorzystaniem standardw. Niestety, w przypadku standardw sdy i kontrahenci czsto maj do czynienia z ich mtn i mglist treci. Trzeba take pamita o rnicach w zasobie informacji posiadanej przez strony i sd, jakie zaistniay w przedziale czasu od zawarcia umowy do wszczcia procesu sdowego. Sabo ekonomicznej teorii kontraktw polega rwnie na tym, e koncepcja weryfikacji opiera si na postulacie poszukiwania prawdy. W procesach sdowych o charakterze prywatnodowodowym sdy nie d do posugiwania si miarami obiektywnymi, porwnuj argumenty obu stron i opieraj swoje orzeczenia na podstawie raczej przewagi dowodw lub bilansie prawdopodobiestw ni absolutnej prawdzie. Potwierdza to raz jeszcze znaczenie zjawiska obserwacji i weryfikacji faktw, uwzgldniajcym trudno u zyskania cakowitej wiarygodnoci uzyskanych wynikw. Koszty procesw dotyczcych naruszenia kontraktw mog by bardzo wysokie i z tych wzgldw strony musz je uwzgldnia w swoich strategiach. Oznacza to, e takie koszty maj endogenny charakter, wynikaj z gry prowadzonej przez strony kontraktu. Kontrahenci w swoich decyzjach o kontynuacji lub zerwaniu umowy musz uwzgldnia wysoko kosztw procesowych, a nawet dokonywa inwestycje w celu ich pomniejszenia. Hipoteza racjonalnych oczekiwa jest w tym przypadku wielce przydatna, ale nie zawsze dostarcza absolutnie pewnych wskanikw i argumentw. Strony mog zmienia struktur umowy w celu wyjanienia charakteru bodcw uytych przez sd, manipulujc reguami dostarczania dowodw i samej procedury regulujcej proces. Strony mog take ustali w umowie sposoby obciania kosztami ewentualnego procesu stron pozywajc (powoda) lub szuka pewnego zabezpieczenia, np. w postaci zastawu (depozytu). Dowiadczenie
Interesujce w tym wzgldzie s koncepcje wyoone w artykule: R.E.Scott, G.G.Triantis, Incomplete Contracts and the Theory of Contract Design, Case Western Reserve Law Review, 2005, vol. 56, s. 187-201.
90

120

kontrahentw i sdw owocuje poszukiwaniem pewnych rozwiza przed wejciem na drog sdow, jak to jest ju praktykowane w postpowaniu arbitraowym i rozmowach menederw. Nie oznacza to jednak wikszej transparentnoci prawa i praktyki gospodarczej. * Ekspansja nowej ekonomiki instytucjonalnej wymusia poszukiwanie licznych prb okrelenia rnic w tradycyjnym, neoklasycznym ujmowaniu teorii kontraktw niekompletnych i proponowanym przez zwolennikw Williamsona i Northa. Proponuj zatrzyma si krotko nad tak prb, przedstawion w publikacji dwch francuskich specjalistw91. Autorzy pragn odpowiedzie na pytanie czy nowa ekonomika instytucjonalna tylko uzupenia, czy po prostu zastpuje ortodoksyjn teori kontraktw niekompletnych? Jak to zwykle bywa w dyskusjach naukowych, nie mamy kategorycznej odpowiedzi, ale interesujcy zestaw argumentw, o ktrych warto pamita. Przede wszystkim autorzy sprowadzaj analiz teorii kontraktw niekompletnych do kilku prostych twierdze uwzgldniajcych ju pewne tezy ekonomiki instytucjonalnej i porwnuj te twierdzenia z tezami neoinstytucjonalistw. Podzia na dwie grupy dyskutantw jest rozmyty i rnice w pogldach chyba nieco przejaskrawione, ale pozwalaj przybliy stan umysw rodowiska. Zagadnienie racjonalnoci dla grupy pierwszej ujmowane jest jako zagadnienie rzeczowej racjonalnoci agentw, ograniczonej racjonalnoci sdziego, penej informacji dla stron i uwzgldnienia ju istniejcych ram instytucjonalnych. Druga grupa przyjmuje za wyjciowe tezy o ograniczonej racjonalnoci wszystkich uczestnikw kontraktu, warunki radykalnej niepewnoci (niepenej informacji) i pocztkow autonomi podmiotw (agentw) ekonomicznych. Rnice w celach i zamierzeniach zwizanych z umow s nastpujce. Pierwsza grupa statycznie traktuje proces renegocjacji i mechanizm wdraania, poszukujc optymalnych rozwiza. Grupa druga projektuje systemy zarzdzania, podkrelajc znaczenie zarzdzania w relacjach indywidualnych i kolektywnych, traktujc te zamierzenia jako proces dynamiczny i ewolucyjny. W zgodzie z koncepcjami Williamsona szacuje si poziom kosztw transakcyjnych. Obie grupy legitymuj si osigniciami w teorii i jednoczenie demonstruj saboci w analizie zjawiska kontraktw. Grupa pierwsza za swj wkad moe uzna precyzyjn analiz wpywu ram instytucjonalnych na dziaalno kontraktow, ale nie przeczy wystpowaniu logicznej niespjnoci zaoenia o ograniczonej racjonalnoci sdziego. Grupa druga, za powane osignicie (omwimy to bardziej szczegowo) przyjmuje wczenie (endogeneizacja) do typw zarzdzania zbioru tak rnych zaoe, problemw koordynacji, funkcji i mechanizmw kierowania. Przyznaje si jednak, e to osignicie nie rozwizao trudnoci metodologicznych, zwaszcza uoglnienia hipotezy ograniczonej racjonalnoci i samego procesu endogeneizacji. Mamy teraz okazj przyjrze si raz jeszcze procesowi zawierania i realizacji kontraktw niekompletnych, porzdkujc wiedz o jego fazach i graficznej prezentacji struktury instytucjonalnej. Na rysunku 7.1. trzy istotne daty oznaczone na osi czasu wyznaczaj kolejne zdarzenia procesu kontraktowania: 0 zawarcia umowy pocztkowej (wstpnej); 1 podjcia inwestycji w specyficzne aktywa; 2 ujawnienia si pewnego stanu w sytuacji; 3 pocztku fazy wymiany. Pozwala to wyrni dwa okresy wane dla analizy dziejw kontraktu okres ex ante, kiedy kontrakt jest niekompletny ze wzgldu na niedostatek informacji na temat penych kosztw inwestycji w specjalne aktywa, trudne na tym etapie do wyczerpujcego
91

E. Brousseau, M. Fares, Incomplete Contracts and Governance Struktures: Are Incomplete Contract Theory and New-Institutional Economics Substitutes or Complements?, [w:] Institutions, Contracts, Organizations, Perspectives from New-Institutional Economics, C. Mnard (ed.), E. Edgar (2000).

121

wyszczeglnienia. Trzecia strona (sd, arbiter) ma informacje dajce si obserwowa, ale jeszcze nie weryfikowa. Okres ex post dostarcza stronom istotnych informacji w zwizku z ujawnieniem si nieprzewidzianego wydarzenia w problemowej sytuacji, majcej znaczny wpyw na tre zawartej umowy. Zagadnienie kontynuowa realizacj umowy, wstrzyma, zerwa, czy te renegocjowa. Mamy to uwzgldnione na rysunku 7.2.
Umowa pocztkowa Inwestycje Ujawnienie si stanu sytuacji Faza wymiany

Data 0 Okres ex ante

Data 1

Data 2 Okres ex post

Data 3

rdo: wg pracy: S. Grossman, O. Hart, The Costs and Benefits of Ownership: A Theory of Vertical and Lateral Integration, Journal of Political Economy, 1986, nr 4.

Rys. 7.1. Proces zawierania i realizacji kontraktu wymiany. atwo zauway pojawienie si nowych dat: 3 zwizanej z faz renegocjacji; 4 sygnalizacj fazy dostaw; 5 trwania fazy zapaty, rozliczania si stron z podjtych zobowiza. Istotnie miejsce zajmuje teraz okres przejciowy, nasycony fluktuacj poziomu niepewnoci i ryzyka. Umowa Inwestycje Ujawnienie si Faza pocztkowa stanu sytuacji renegocjacji Faza dostaw Faza zapaty

Data 0

Data 1

Data 2 Okres przejciowy

Data 3

Data 4

Data 5 Okres ex post

Okres ex ante

rdo: S. Grossman, O. Hart, op. cit.

Rys. 7. 2. Szczegowy proces zawierania i realizacji kontraktu wymiany. Kolejny krok w kierunku wzbogacania treci teorii kontraktw niekompletnych uczyniono prbujc scali sukcesy nauki o kierowaniu i praktyki zarzdzania w systemach spoeczno-gospodarczych. Uzyskano waciwie pen zgod, e racjonalno ograniczona i radykalna niepewno oraz asymetria informacji s gwnymi przyczynami niekompletnoci kontraktw. Z drugiej strony, nauka dostarczya odpowiednio wiarygodny materia, aby twierdzi, e w ramach i strukturze zarzdzania (governance structure) istotnymi czynnikami s wadza i sia wdraania (authority and enforcement). Relacje midzy tymi zbiorami czynnikw pozwalaj zlokalizowa obiekt naszego zainteresowania kontrakt niekompletny i przeledzi podstawowe cza. Chodzi o szczeglny proces endogeneizacj, przez ktry trzeba rozumie interakcje zapewniajce transformacj (przeksztacenia) i adaptacj struktur

122

zarzdzania w otoczeniu i wntrzu kontraktw niekompletnych. Zadanie uatwi kolejny rysunek 7.3. Zaoenia Ograniczona racjonalno behawioralne Radykalna niepewno wzmocniona nieweryfikalno Problemy koordynacji Kontrakt niekompletny Nieefektywno i (hold-up) Oportunizm niezamierzony zamierzony:

Funkcje zarzdzania

Zachowania napdzajce

Zapewnienie wdroenia

Mechanizmy zarzdzania

Wadza

Bodce i przymus

Mechanizm nadzoru

Mechanizm arbitrau

Struktura zarzdzania
Rys. 7.3. Endogeneizacja struktur zarzdzania w kontraktach niekompletnych. Wyrniaj si cztery poziomy oglnoci: 1) najwyszy, obejmujcy znane zaoenia dotyczce zachowa ograniczon racjonalno, radykaln niepewno i oportunizm; 2) istotne problemy koordynacji, na ktrym umieszcza si wanie kontrakt niekompletny i nieefektywno dziaa, mocno naciskan przez oportunizm i hamujc procesy wdraania; 3) ten niszy poziom oglnoci zajmuj funkcje zarzdzania, na rysunku zredukowane do dwch funkcji zapewnienia zachowa napdzajcych (driving) i wspomnian funkcj wdraania; 4) to najniszy szczebel grupujcy mechanizmy: zarzdzania wadz, bodce, nadzr i arbitra. Bez trudu odnajdujemy poczenia midzy oportunizmem agentw niezamierzonym (pogo za quasi-rent) i zamierzon (np. pokusa moralna) i brak rzetelnej weryfikacji, ktre okrelaj stopie efektywnoci kontraktu. Dokonany w tym podrozdziale przegld teorii i praktyki kontraktw niekompletnych pozwala przej do prezentacji kolejnych problemw i koncepcji napywajcych z najnowszych publikacji nie tylko z ekonomiki instytucjonalnej. 7.2. Cige poszukiwanie presja praktyki Burzliwy rozwj systemw spoeczno-gospodarczych nie pozwala ekonomice instytucjonalnej uzna teori kontraktw za w peni dojrza i dobrze suc praktyce i polityce ekonomicznej. Obszar kontraktw niekompletnych dostarcza bogatych materiaw do tworzenia wci nowych pogldw i koncepcji odkrywajcych pokady dowiadcze wrcz prowokujcych do bada naukowych. Dodam, e polskie gbokie przeksztacenia okresu transformacji ustrojowej i wchodzenia w orbit najwyej rozwinitych globalnych

123

struktur wymiany, generuj pilne zapotrzebowanie na uczestniczenie w tych poczynaniach. W ramach tego wykadu konieczne jest zwrcenie uwagi na kilka wybranych przykadw poszukiwania odpowiedzi na aktualne kwestie teorii kontraktw niekompletnych. Na pocztek zapraszam do poznania pogldu wybitnego znawcy zagadnie teorii kontraktw, ktry zaj si trudnym i aktualnym zagadnieniem relacji miedzy sektorem prywatnym i publicznym, kadc nacisk na tak wany i dla naszej gospodarki wybr: prywatyzowa czy nacjonalizowa92. Wiemy, e u nas nie zakoczy si jeszcze proces prywatyzacji caych gazi, ale ju pojawiy si przypadki dania reprywatyzacji niektrych zakadw lub nawet gosy o nacjonalizacji czci sektora usug publicznych. Autor rozpatruje zagadnienie na prostym modelu relacji: pastwo (rzd) prywatne przedsibiorstwo usugowe. W teorii i praktyce znane s dwa rozwizania pierwsze, to zawarcie umowy o wiadczenie usugi; drugie, wykupienie firmy lub jej nacjonalizacja. Z naszych dowiadcze znamy komplikacje zwizane z charakterem takich przedsibiorstw, ktre jak np. koncerny w energetyce dostarczaj prd ludnoci i w umowie z pastwem (rzdem) zobowizania bd miay raczej charakter oglnych regulacji kontaktw firmy z konsumentami, ni ze szczegowym zestawieniem warunkw realizacji kontraktu. Znamy take przykady nadawania aktom nacjonalizacji lub prywatyzacji wybitnie politycznego charakteru, tak odmiennego od relacji w ramach sektora prywatnego. Doda trzeba, e samo spoeczestwo traktuje pastwo jako podmiot gospodarczy diametralnie rny od prywatnych firm, ktre kieruj si kryterium zysku. Rnice midzy integracj pionow w sektorze prywatnym i prywatyzacj maj jednak wany wsplny problem czy lepiej regulowa powizania poprzez dobrowolny, konkurencyjny i niezaleny (arms-length) kontrakt, czy poprzez transfer wasnoci? Odpowied autora cytowanego eseju opiera si na wakim stwierdzeniu, e trzeba skupi si wanie na teorii kontraktw niekompletnych, w ktrej instytucja wasnoci ma szczeglne znaczenie. Wszak w takim kontrakcie waciciel aktyww lub firmy ma ostatnie sowo (residual control rights), o czym nie mwi pocztkowa lub wstpna umowa. Jest to argument silniejszy od nieco spowszedniaych rozwaa na temat oportunizmu i pokusy moralnej. W praktyce, take w Polsce, nie mona dopatrze si jednoznacznych rnic w efektywnoci zarzdzania przez dyrektorw firm prywatnych i pastwowych. Jako przykad modelowy moe suy kontrakt zawarty przez rzd na wybudowanie i eksploatacj obiektu uytecznoci publicznej, np. szkoy, wizienia, zakadu produkcji zbrojeniowej, autostrady itp. Pojawia si take interesujca alternatywa zawarcia partnerstwa prywatno-publicznego. Analiza dwch przypadkw przynosi wnioski nie dajce si jednoznacznie weryfikowa. W przypadku zawarcia dwch oddzielnych kontraktw na budow obiektu i na eksploatacj prywatny budowniczy moe by taszy od pastwowego, ale jako inwestor taki deweloper moe zaniedba inwestycje suce pniejszej eksploatacji. Z kolei wyznaczony na dyrektora przez pastwo decydent podwyszy koszty, likwidujc skutki niedoinwestowania i nie bdzie pobudzany tak silnie do efektywnoci, jak to jest w biznesie prywatnym. Teoretycznie pozostaje zatem niekompletny kontrakt czny (bundling), ale tak elastyczny, jak tylko mona teoretycznie okreli form i tre kontraktw niekompletnych. * Kolejn prb wzbogacenia teorii kontraktw niekompletnych znajdujemy w obszernym opracowaniu sponsorowanym przez National Bureau of Economic Research zatytuowanym Kontrakty jako punkty odniesienia i zawierajcym odmienne od 93 tradycyjnego, alternatywne i komplementarne ujcie istoty umowy . Autorzy dowodz, e
92

O. Hart, Incomplete Contracts ad Public Ownership: Remarks, and an Application to Public-Private Partnerships. (2002). Internet. 93 O. Hart, J. Moore, Contracts as Reference Points, NBER Working Paper 12706, November 2006.

124

kontrakt nie jest tylko zestawem dwustronnych praw i obowizkw, pobudzajcym take do dugookresowych inwestycji, ale take rdem dostarczajcym wane punkty odniesienia dla kontrahentw, a zwaszcza dotyczcych ich wraliwoci na uprawnienie do dziaa (feelings of entitlement). Wanie analiza kontraktw niekompletnych dostarcza bogatego materiau do przemyle. Dowiadczenie potwierdza tez, e pierwotny ukad takich uprawnie do dziaania stron ma powany wpyw na wynik kocowy realizacji umowy. Trudno prognozowania charakteru przyszych warunkw wymusza zawieranie umw wstpnych raczej elastycznych ni sztywnych, ale nie ma radykalnego sposobu na trafny wybr stopnia elastycznoci kontraktu. W tym miejscu wspomina si znane nam treci teorematu Coase`a, sprawy renegocjowania i odwoywania si do sdw. Autorzy proponuj nieco inn drog. Przede wszystkim odrzucaj pogld, e zalecony przez Coase`a kierunek dziaania przez renegocjacje stron do efektywnoci ex post jest zawsze waciwy. Odrzucaj do szeroko akceptowane zaoenie o tym, e wymiana ex post jest doskonale kurczliwa, tj. daje si uj caociowo, scali (w oryginale pefectly contractible). Autorzy proponuj mwi o wymianie ex post jako czciowo kurczliwej. W zwizku z tym proponuj take rozrnia dwa rodzaje realizacji kontraktu pobiene (powierzchowne perfunctory) i doskonae (consummate), ktre dobrze ujmuje powiedzenie o przestrzeganiu litery lub ducha prawa. Widzimy, e realizacja doskonaa nie moe by wdroona prawnie. Kontrahent pragnie zapewni doskona realizacj umowy, jeli czuje, e otrzyma wszystko, co pozwala mu dziaa, ale zwykle nie ujawnia pewnych niedocigni lub po prostu drobnych przekrtw (shading). Pozwala to zgosi postulat pod adresem kontrahentw, aby zawierali umowy dostatecznie sztywne, aby nie doprowadzi do zaistnienia ostrego konfliktu interesw. Dotyczy to zwaszcza umw o prac, w ktrych ustala si przysze stawki pac, a pracodawca musi liczy si ze zmianami konkretnych zada firmy. Nie bez znaczenia s postawy kontrahentw w kwestii ich wzajemnego traktowania si, jak np. podejrzenia o brak zasad czystej gry. Model Harta-Moore`a naley do prostych, a wywody nie wymagaj gbszej znajomoci zasad formalizacji i wnioskowania logiczno-matematycznego. W naszych studiach na tym etapie wystarczy zapoznanie si z kilku wybranymi zagadnieniami. Podobnie jak na rysunkach 7.1 i 7.2, mamy dwie daty: 0 kiedy nastpuje spotkanie stron, a warunki s typowe dla konkurencji doskonaej; data 1 kiedy ta konkurencja traci na doskonaoci i moe doj do sytuacji okrelanej przez O. Williamsona jako transformacja fundamentalna. Chodzi o przeobraenie si pocztkowej sytuacji z wielk liczb oferentw w sytuacj bilateralnej dostawy dwustronnego monopolu. Przyczyn transformacji jest zwykle inwestowanie w specyficzne dla tego kontraktu aktywa. Wstpny kontrakt jest poprawiony po obnieniu poziomu niepewnoci, zaczyna si wymiana z okrelonym stopniem doskonaoci. Zakada si standardowo symetrie informacji, neutralno ryzyka i brak przeszkd majtkowych. Przyjmuje si jednak dwa znaczce zaoenia: 1) wymiana ex post jest tylko czciowo kurczliwa, zwaszcza w odniesieniu do gwnych punktw umowy; 2) wykonawstwo doskonae nie jest znaczco kosztowniejsze od pobienego, ale strony raczej pragn dziaa uczciwie i by dobrze traktowane. W zwizku z ostatnim zaoeniem w literaturze przedmiotu czynione s liczne wzmianki i prby analizy sytuacji prowadzcej do zjawiska shading, bliskiego, jak sdz naszemu pojciu przekrtw i postawie kontrahentw, czynicych wzajemnie mniejsze lub wiksze szkody. Moe to by ukrycie pewnych cech jakoci towarw, utrudnienie kooperacji, naruszanie terminw dostaw, albo przesadne, bezwzgldne domaganie si przestrzegania zasad i procedur wymiany. Przedstawiona tu prba analizy kontraktu niekompletnego zwrcia uwag na trzy kluczowe postawy kontrahentw: 1) wraliwo na punkty odniesienia i zestawy upowanie

125

do dziaania; 2) wyrachowane nastawienie lub uprzedzenie do drugiej strony; 3) przejcie od wzajemnych wiadcze (uprzejmoci) do dziaa odwetowych. * Wymuszony sytuacj rozwinitej gospodarki dialog midzy ekonomistami i prawnikami, zwaszcza w bogatym obszarze relacji midzy stronami kontraktw niekompletnych, wci generuje pomysy na popraw lub nawet zapobieganie skutkw nie wywizywania si z przyjtych obowizkw. Termin default jest uywany prawie w kadej publikacji na temat teorii i praktyki procesu zawierania i realizacji wszelkich umw. Przedstawi jeden z wielu przykadw poszukiwania rozwiza, zgoszony pod adresem prawnikw i konkretnie sdw orzekajcych o naruszaniu regu przyjtych przez kontrahentw94. Za kanw rozwaa przyjto do czsty przypadek wykorzystania przez jedn ze stron niezbyt jasno okrelonego zadania, ktra z wyranym naruszeniem zasady good faith (dziaania w dobrej wierze) czerpaa dodatkowe korzyci, naruszajc interesy drugiej strony. Sdy nie dysponuj precyzyjn definicj pojcia good faith i nie radz z trudnociami procesu w takich sprawach. Z kolei ekonomici wycigaj z analizy wanie kontraktw niekompletnych wniosek o potrzebie renegocjacji umowy. Pojawia si niebezpieczestwo zatoru (hold-up) w procesie realizacji kontraktu, a jego wiadomo sprzyja skonnociom partnerw take do ponoszenia kosztw dodatkowych inwestycji. Autorzy eseju rozszerzaj pole dyskusji i propozycj rozwizania do ram problemu inwestowania generowanego przez pojawiajce si zatory w realizacji kontraktw niekompletnych. W tym celu zakadaj, e sdy chc w peni zdawa spraw z wagi renegocjacji i skonnoci stron konfliktu do podejmowania odpowiednich inwestycji. Cytowani autorzy proponuj wczenie do regu zwizanych z niewykonywaniem kontraktw dodatkowej reguy likwidujcej luk w realizacji umowy. Tre tej reguy oraz jej interpretacja i formalizacja modelowa wymagaj skupienia uwagi na kilku fragmentach. Zacznijmy od rozszyfrowania samego skrtu RSI Default to po prostu Regua odnoszca si do relacji w specyficznych inwestycjach. Istota zagadnienia polega na tym, e regua ta objania zwykle niezbyt klarowne lub dwuznaczne sformuowania kontraktu na korzy strony godzcej si inwestowa w celu usunicia zatoru w realizacji kontraktu. W ten sposb sd dokonuje zmiany w dotychczasowej relacji stron, ich pozycji i znaczenia. Sd broni niejako stron, ktra moe sta si ofiar zatoru, a jednoczenie zakada i dziaa ona w dobrej wierze. Literatura ekonomiczna w wikszoci skania si ku takiej roli sdu i jego orzecze, jako efektywniejszych od skomplikowanych zabiegw na terenie alokacji zasobw, praw wasnoci i struktury aktyww. Literatura prawnicza podnosi zagadnienie walki sdw z oportunizmem w organizacjach i firmach zwizanych umowami. Antycypacja zaistnienia koniecznoci renegocjacji stawia problem dwch typw niedoinwestowania i przeinwestowania, okrelanych rzecz jasna od poziomu inwestycji efektywnej, maksymalizujcej korzyci z dziaa realizowanych w kontrakcie. Niedoinwestowanie wystpuje w przypadku zdarze, w ktrych strony s zainteresowane w kontynuowaniu wymiany, ale umowa nie potwierdza tych zamierze. W toku renegocjacji kady dodatkowy nakad inwestycyjny stwarza przeszkody w przetargach. Relacje midzy stronami mog prowadzi czciej do szukania kompromisu, ustpienia moliwie mniejszej korzyci z zamiarem dalszej realizacji umowy zamiast jej zerwania. Z drugiej strony, przeinwestowanie wystpuje w sytuacji, kiedy stronom lepiej byoby nie realizowa umowy,

94

Korzystam z obszernego eseju amerykaskich specjalistw: S. Baker, K.D. Krawiec, Incomplete Contracts In A complete Contrach Word, przedstawionego na seminarium w University of Michigan Law School 6 kwietnia 2006 r. Tekst dostpny on-line w Internecie.

126

chocia kontrakt zobowizuje do kontynuacji. Decyduje tu warto utrzymania kontaktw oraz dobrych relacji midzy kontrahentami w przyszoci. Poniewa postulowana procedura RSI wyranie sprzyja stronie skonnej podj dodatkowe inwestycje, zaleca si zatem jeszcze, dla podtrzymania dobrych relacji, zawiadomi znacznie wczeniej drug stron o takim zamiarze. Taki krok zapobiega moliwemu przeinwestowaniu, zachca strony do wymiany nowych informacji, pozwala odsoni kolejne luki w umowie i lepiej przygotowa same renegocjacje. Takie zawiadomienie moe stworzy klimat dla pojawienia si oboplnych korzyci i ich uczciwego podziau. Nie oznacza to cakowitego rozwizania problemu dodatkowych inwestycji, ale pozwala sdzi, e w odniesieniu do kontraktw dugotrwaych finalne korzyci s wiksze ni moliwe przeinwestowanie. Warto pamita, e procedura RSI wyjania lepiej zobowizania stron, albo tworzy dodatkowe rodki zabezpieczenia ich realizacji. Oglnie mona stwierdzi, e wdroenie takiej procedury zmniejsza koszty transakcyjne i sprzyja uzyskiwaniu informacji. Strona nie decydujca si na dodatkowe inwestycje moe wycofa si z kontraktu, opierajc si na informacji zawartej w otrzymanym zawiadomieniu od kontrahenta. * Na zakoczenie tego krtkiego przegldu zagadnie gromadzonych w trakcie wci intensywnych analiz procesu zwierania i realizacji kontraktw niekompletnych, sign raz jeszcze do publikacji znanych ju nam wybitnych specjalistw. Ju sam tytu eseju wskazuje na sedno sprawy, bowiem gosi wany postulat dla przyszych kontrahentw: Umawiamy si teraz, aby umwi si pniej, i w podtytule pewne dodatkowe wyjanienie o charakterze umowy Kontrakty, ktre wykluczaj, ale nie reguluj95. Odsyajc zainteresowanych do obszernego tekstu i klarownie przedstawionego modelu z sugestywnymi wnioskami autorw, ogranicz si do kilku twierdze zwizanych ze specyfik tego rodzaju kontraktw. Specyfika tej formy kontraktu polega na tym, e strony umawiaj si co do pewnych zagadnie wanie teraz i godz si na zawarcie umowy w innych sprawach pniej. Przykadem moe by umowa organizatora imprezy z artyst dotyczca konkretnego wystpu lub caej serii w pewnym okresie. Strony mog okreli honorarium i oglne zarysy programu, ale jego szczegy odkadaj na pniej. Podpisujc umow, strony wyszczeglniaj moliwe jej wyniki (outcomes) i zobowizuj si nie rozpatrywa innych wynikw nie ujtych w dokumencie. To wanie tumaczy pojcie wykluczenie (ruled out), ktre zobowizuje strony do niezajmowania si wynikami spoza listy umieszczonej w umowie. Natomiast wyniki wpisane na tak list podlegaj analizie, decydowaniu o wyborze, aczkolwiek umowa nie okrela mechanizmu ich selekcji, a wybr dokonuje si w drodze wolnej negocjacji i targowania si. To jest wanie istota zapisu takiej cechy kontraktw, ktre wprawdzie wykluczaj (wyniki spoza uzgodnionej listy), ale nie reguluj, tj. nie maj mechanizmu wyboru spord wynikw umieszczonych na licie. W tym miejscu atwo zauway, e pewne kontrakty mog by sztywne (tight), jeeli lista ich wynikw zawiera mao pozycji, albo mie luny (loose) charakter w przypadku wielu moliwych wynikw. Powstaje problem podejmowania decyzji na temat dugoci takiej listy, poniewa trzeba oceni relacje midzy podan gitkoci (flexibility), ktra wprawdzie poszerza pole manewru, ale i zachca do czstych renegocjacji. Optymalny wybr moe by kompromisem. Jeli np. inwestycje dla podtrzymania wizi kontrahentw s powane to strony mog zgodzi si na sztywny kontrakt z bardzo krtk list wynikw. Przeciwnie, niskie nakady dodatkowych inwestycji zachcaj do kontraktw lunych. Istotne znaczenie ma tu dopyw i wykorzystanie informacji. W mocy pozostaje jednak oglny wniosek, e rwnowaenie ex post wynikw kontraktu moe by nieefektywne nawet w warunkach
95

O. Hart, J. Moore, Agreeing Now to Agree Later: Contracts that Rule Out but do not Rule In, NBER Working Paper, March 2004, nr 10397.

127

symetrii informacji. Podobnie, elastyczno i granice poluzowania umowy zwaj si wraz ze stopniem niepewnoci w procesie realizacji kontraktu. Wiele znaczy od postawy stron i ich zainteresowania w utrzymywaniu i wymianie kontaktw w dugim okresie. Na zakoczenie tej prezentacji warto jeszcze wskaza na pewne oglne pogldy cytowanych autorw, dotyczce formy relacji kontraktowych. Przede wszystkim podstaw zawierania wikszoci umw niekompletnych s dwa zaoenia. Pierwsze, i niezalenie od wszelkich dugoterminowych obietnic zgoszonych ex ante kada strona moe jednostronnie zawiesi realizacj kontraktu ex post, odmawiajc dalszej wsppracy. Co wicej, nikt postronny nie jest w stanie zweryfikowa odpowiedzialnoci stron za zerwanie umowy. Zaoenie drugie gosi, e strony mog angaowa si w rne formy zobowiza, a zwaszcza w dugookresowe zobowizanie do powstrzymania si od renegocjacji, lub krtkookresowe zobowizania kontynuacji lub wstrzymania realizacji umowy. Jako usprawiedliwienie decyzji odmowy wsppracy mona uzna pewne trudnoci technologiczne, albo wynikajce z natury samej umowy. Powraca znana dobrze przyczyna w postaci niepewnoci towarzyszcej kolejnym fazom rozmw i pierwszym etapom realizacji kontraktu. Strony zwykle rni si w interpretacji punktw umowy zwizanych z dugo lub krtkookresowymi zobowizaniami. W tych sprawach do gosu dochodz kwestie prestiu i etyki biznesu. Czsto pojawia si potrzeba odwoania si do instytucji prawa i skierowania sporu do sdu. Praktyka wskazuje, e sdy preferuj kierowanie stron na drog renegocjacji, ale mog take uzna win jednej strony, ktra podja dziaania w zej wierze lub pod przymusem, np. groc zerwaniem oryginalnej umowy. Sd moe take uwzgldni nieprzewidywaln zmian sytuacji, a nawet nastroje ludnoci, gusty i preferencje akceptowane spoecznie. Strony zainteresowane s take w zachowaniu twarzy, tj. prestiu i opinii. Specjalici nie ustaj w gromadzeniu i przetwarzaniu informacji spywajcej szerokim strumieniem z praktyki wspczesnej gospodarki, w ktrej obszar kontraktw zajmuje tak wane miejsce. Konieczna jest przeto raczej pokora ni pochopne tezy na miar obiektywnych prawd. 7.3. Kontrakty relacyjne Pojawienie si i rozwj stosunkw wymiany nie mieszczcych si jednoznacznie w ramach systemu rynkowego, ale take wykraczajcych poza formalne granice przedsibiorstwa (firmy) z jej ukadem hierarchicznym, wie si cile z ewolucj ustroju kapitalistycznego i pozostaje istotnym skadnikiem procesu przemian instytucjonalnych. Presja na poznanie i teoretyczne uoglnienie nasilia si w drugiej poowie XX wieku wraz z rewolucj naukowo-techniczn i koniecznoci orientacji w coraz bardziej zoonych powizaniach wiata biznesu, ktrych odzwierciedleniem s kontrakty. Obserwacja faktw i analiza bogatych zasobw gromadzcej si informacji legy u podstaw obecnego przekonania, e umowy nieformalne i niepisane kodeksy zachowa wpywaj niezwykle silnie zarwno na stosunki wewntrz przedsibiorstw, jak i midzy nimi. To przekonanie i praktyka wspczesnej gospodarki pozwalaj wyodrbni szczeglny typ umowy kontraktu relacyjnego, o ktrym wspominaem w poprzednim rozdziale. Proponuj przyjrze si jeszcze raz zamieszczonej tam tablicy 6.3. Natomiast w tym podrozdziale mamy okazj zapozna si szerzej z najnowsz literatur przedmiotu, skupiajc uwag na podstawach metodologicznych i sugestiach scalenia podstaw teorii kontraktw, sprzyjajcych wspdziaaniu nauk spoecznych, ekonomicznych i prawa. Zaczn od prezentacji koncepcji goszonej przez wybitnego amerykaskiego prawnika Iana R. Macneila (1930-2010), zwizanego z Northwestern University Law School, w ktrego

128

licznych publikacjach od lat 60-ych ubiegego wieku rozwijana bya oryginalna relacyjna teoria kontraktw96. Gboka znajomo teorii i praktyki sdowniczej pozwolia Macneilowi podj krytyk klasycznego prawa kontraktu, stawiajc generalny zarzut o jego bdnym skupieniu si na zagadnieniach kontraktw niecigych (discrete) i proponujc szerokie ujcie kontraktu relacyjnego, sigajce nawet tezy, e moe on sta si treci konstytucji dla caego spektrum wielkiej lub oglnej teorii kontraktu (contracts-in-gross theory). Trzeba przyzna, e i teraz prawo i ekonomia uprawiana jest w ramach szczegowych jego dyscyplin, jak np. umw sprzeday, prawa pracy, negocjacji, ubezpiecze itp. Macneil wskazywa na fikcj legalnego pojcia wolnoci w warunkach wspczesnej koncentracji si spoecznych i ekonomicznych, przy jednoczesnym daniu zgody stron zawieranej umowy. Umowa klasyczna wymagaa manifestowania zgodnoci stron co do celw i postaw coraz rzadziej wystpujcych w funkcjonujcym ustroju i w dziaajcych reguach macierzy instytucjonalnej. W swoich wykadach Macneil porwnywa skostniae zasady klasycznej teorii kontraktu, jak np. ujtych w podrcznikach angielskich i amerykaskich, z rzeczywistoci praktyki spoecznej i gospodarczej w krajach trzeciego wiata. Rozziew midzy prawnicz definicj kontraktu i jego okreleniem w naukach spoecznych sta si take coraz wyraniej postrzegany w krajach wysoko rozwinitych. Jego zdaniem, rda prawa kontraktu znajduj si w spoecznej normatywnej strukturze, a sam kontrakt jako instytucja legalna spenia ekonomiczn funkcj projektowania wymiany w przyszoci. Moemy przyj, e Macneil odwoa si do bazowej spoecznej instytucji wymiany i budujc ogln teori prawa kontraktu pragn stworzy szerok platform dla dziaalnoci naukowcw, prawodawcw, sdziw, administratorw, przedsibiorcw, socjologw i politykw. Identyfikacja pojcia kontrakt relacyjny zajmuje w publikacjach Macneila oraz jego zwolennikw i przeciwnikw wiele miejsca. Z bogatej dyskusji wybraem tylko kilka istotnych kwestii. Przede wszystkim rozwaania nad pojciem kontraktu relacyjnego Macneil rozpoczyna jednak nie od pojcia relacja, w logice ujmowanego jako stosunek zachodzcy miedzy jakimi obiektami i do powszechnie stosowanego w prawie, ekonomii i socjologii, ale od pojcia kooperacja, tumaczonego jako wsppraca i wspdziaanie. Uczyni tak najpierw, podkrelajc rol kontraktu jako narzdzia spoecznych dziaa, a nastpnie wskazujc na wi dwch cech kontraktu: 1) zwizek ze spoecznymi zachowaniami; 2) zachcajcy do podejmowania wsplnego wysiku. Istnienie zjawiska kooperacji w kontraktach potwierdza bogate dowiadczenie praktyki sdowniczej. Macneil wymienia ten fenomen na pierwszym miejscu wrd piciu bazowych elementw kontraktu:1) kooperacja; 2) wymiana ekonomiczna; 3) planowanie dla przyszoci; 4) potencjalne sankcje zewntrzne; 5) spoeczna kontrola i manipulacja97. Pierwociny zawierania umw wyaniaj si ze spoecznej postawy uczestnikw wymiany, z dynamicznych przemian w matrycy instytucjonalnej wsplnoty ludzkiej. Drugi wyrnik w identyfikacji kontraktu stanowi spoeczne normy wartoci, przy czym norma okrelana jest jako zasada waciwego dziaania wica czonkw grupy ludzkiej i suca wytyczaniu, kontroli lub regulowaniu podanych i akceptowanych zachowa. To spoeczestwo jest budowniczym caego gmachu kontraktw, ktrego spoiwem s wanie kooperacja i spoeczne normy wartoci. W matrycy instytucjonalnej pierwsz warstw, rdzeniem i baz dla kontraktu s wanie struktury spoeczne pogldy, jzyk, normy zachowa. Drug warstw, pitrem w tym gmachu, jest ustrj polityczny, ktry zapewnia granice gospodarki rynkowej. Dopiero na trzecim pitrze do gosu dochodz
96

Zwart analiz koncepcji Macneila zawiera esej: D. Campbell, Ian Macneil and the Relational Theory of Contract, CDAMS Discussion Paper 04/IE, March 2004. 97 I. Macneil, Whither Contracts?, Journal of Legal Education, 1969 , s. 407.

129

stosunki podkrelajce znaczenie kooperacji wewntrznej i zewntrznej w poczynaniach kontrahentw. Relacje tego poziomu maj zwrotny wpyw na zmiany w ukadzie na pierwszym i drugim poziomie, a na swoim pitrze eksponuj wanie rosnc rol kooperacji. Zdolno tego ukadu relacji kooperacji wewntrznej i zewntrznej jest, zdaniem Macneila, jednostk fundamentaln analizy kontraktw. Jako uoglnienie tego wywodu mona powiedzie, e okrelajc podstawy matrycy instytucjonalnej Macneil wzi pod uwag spoeczn w swej istocie dziaalno czowieka i polityczne ograniczenia egoizmu, ktre zapobiegaj przeksztaceniu si konkurencji w wojn lub pasoytnictwo, a przeto mg z przekonaniem uzasadni i tak tez: - prawo dokonuje wkadu wikszego ni czyniony w dzieo utrzymania oglnej stabilizacji, bowiem jest bezporednim czynnikiem uatwiajcym realizacj wsppracy (kooperacji) i cigoci wspzalenoci poprzez zewntrzne i wewntrzne wartoci zachowa kontrahentw, generowanych w miliardach relacji kontraktowych. Pojcie normy zewntrzne odnosi si w tym kontekcie nie tylko do pozytywnego prawa suwerena, ale take rnych rde prawa prywatnego, jak np. narzucanego przez biznes i organizacje handlowe. Takie reguy prywatne mog generowa zarwno wizi pionowe, jak i poziome, w rodzaju zwyczajw i tradycji handlowych. Jeszcze wiksze znaczenie maj normy wewntrzne, ktre steruj aktualnymi zachowaniami kontrahentw i zasadami waciwych dziaa. Macneil zestawi dziesi takich norm wspierajcych procesy kontraktowania, akcentujce wag kooperacji, ktra respektuje solidarno i wzajemno. Oto zestaw tych norm: 1. Denie do integracji. 6. Solidarno. 2. Wzajemno wiadcze. 7. Odtwarzanie norm. 3. Planowanie. 8. Kreacja potencjau. 4. Wdraanie zgody. 9. Uczciwe rodki. 5. Gitko. 10. Zgodno z matryc spoeczn. Nie trudno zauway, jak wiele do powiedzenia w sprawie treci i roli tych norm ma wspczesna socjologia, zwaszcza jej przedstawiciele goszcy koncepcj organicznej solidarnoci wspczesnego spoeczestwa. * Pojawienie si kontraktw relacyjnych moe by wstpnie tumaczone take narastaniem zoonoci (kompleksowoci) umw zawieranych midzy wielkimi firmami, prawnie niezalenymi, ale ekonomicznie wspzalenymi i dysponujcymi kapitaem pozwalajcym na produkcj w wielkiej skali. Takie kontrakty narzucaj inwestowanie w specyficzne aktywa, ktrych nie mona atwo zerwa ze wzgldu na wysoko wyrzdzonych szkd. Nie mona te przygotowa takiego kontraktu z wystarczajcym zestawem ex ante zobowiza i wyszczeglnieniem przewidywanych zdarze. Klasyczne prawo kontraktw jest bezsilne i musi godzi si z zasad wiadomego przyjcia przez kontrahentw postaw sprzyjajcych kooperacji. W ten sposb legalna negocjacja i konkurencja s ograniczone zgodnym przyzwoleniem na wspdziaanie w ramach zawartej umowy. Podobiestwo interesw wymuszajcych solidarno stron umowy wynika niekiedy z siy praw stanowionych przez suwerena, ale w wikszoci przypadkw jest rezultatem relacji wewntrznych prywatnych przedsibiorstw. Uwzgldniajc ten fakt Macneil jeszcze raz ucila definicj kontraktu relacyjnego. Oto krtki wywd. Zamy sytuacj, w ktrej jednostka maksymalizujca uyteczno doskonale wie, e moe osign zysk, ale jej osobiste pojmowanie uytecznoci sprowadza si do chci zagrabienia tyle ile tylko zdoa, i co najwyej czci zdobyczy innego osobnika. Inaczej jest w wymianie relacyjnej. Macneil pisa: Wymiana relacyjna stwarza okolicznoci, w ktrych dugookresowe, indywidualne, ekonomiczne (materialne) interesy kadej strony s w konflikcie z kad krtkookresow chci maksymalizacji indywidualnej uytecznoci

130

odnonie dbr w kadej szczeglnej wymianie. Im bardziej wymiana jest relacyjna, tym bardziej idea maksymalizacji staje si sztuczna. [] Z czasem akty wymiany czynione w imi motywacji dalekosinych wytwarzaj normy, do ktrych przywizuj si i oczekuj takiego przywizania innych podmiotw jako stron kontraktu98. Znawcy problemu twierdz, e powysze ujcie naley do powanych osigni Macneila, ktry trafnie zidentyfikowa zbir kontraktw relacyjnych, dla ktrych podstaw s dziaania stron zorientowane wiadomie na kooperacj. Nie chodzi wic o transakcj jednorazow, ale o wejcie do caej sieci stosunkw, w procesach negocjowania, realizacji, zmian i sposobw uycia si i rodkw. Macneil dowid przeto koniecznoci odejcia od klasycznego prawa kontraktw na rzecz koncepcji kontraktw relacyjnych, ktre w naszych czasach s najbardziej znaczc form wymiany rynkowej. Mona jeszcze doda, e jeszcze raz dostarczony zosta argument na temat wanej roli widzialnej rki, tj. pozytywnych efektw planowania dziaa przez podmioty gospodarcze w istniejcej i zmieniajcej si strukturze instytucjonalnej. Powrmy jeszcze do kwestii norm, jako zasad waciwego postpowania w procesach dotyczcych kontraktw dyskretnych (niecigych) i relacyjnych. Przypomn, e dyskretno oznacza w tym przypadku separacj dokonywanej transakcji od wszystkich relacji zbdnych w danym momencie. Strony nie s identyczne, nie ma strony trzeciej, idealnymi podmiotami transakcji s kupiec z gotwk i sprzedawca z atwo mierzalnym towarem. Tre dokonywanej wymiany strony komunikuj zwile, akt wymiany odbywa si bez zwoki i zbdnych formalnoci. Cakowita separacja jest w praktyce niemoliwa, albowiem transakcja odbywa si w oglnych ramach stosunkw spoecznych. W ten sposb w koncepcji Macneila zachowana jest spjno dyskretnych i relacyjnych kontraktw. Cechy relacyjnoci wystpuj w rnym stopniu w kontraktach dyskretnych. Podobnie normy konkurencji i kooperacji nie maj ostrych granic, aczkolwiek konkurencja ma wiksze znaczenie w transakcjach dyskretnych. Wspczenie obserwowany trend gwatownego wzrostu znaczenia planowania wielkich kooperacji i tym samym ogromnej roli kontraktw relacyjnych nie oznacza eliminacji transakcji i kontraktw dyskretnych. Koncepcje Macneila w dziedzinie prawa i ekonomiki kontraktw, tak krytyczne wobec ekonomii klasycznej, nie zrywaj i raczej nawizuj do pogldw szkoy neoklasycznej, a wic podobnie jak to czyni nowa ekonomiki instytucjonalna. Spektrum pogldw i twierdze Macneila rozciga si wzdu osi od skrajnego punktu prostej wymiany jednorazowej (spot sale) do kracowego punktu wysoce zoonej sieci transakcji. Dyskusja wok koncepcji Macneila toczy si ju od kilkudziesiciu lat i odnotowaa wicej ocen pozytywnych ni zdecydowanie negatywnych. Znany jako twrczy autor E.A. Posner, wybitny specjalista integralnego przedmiotu prawo-ekonomika, zarzuca Macneilowi wrcz brak znajomoci amerykaskiego dorobku w dziedzinie prawa kontraktw i bdn analiz istoty kontraktu dyskretnego. Natomiast znany ju nam O.E. Williamson szeroko korzysta z koncepcji Macneila w swoich rozwaaniach nad teori kosztw transakcyjnych. Sam Macneil pozostaje przy gwnych wywodach, ale zdaje take spraw z niebezpieczestw pragmatyzmu (presentiation), ktry w metodologii nauki jest okrelany jako tumaczenie przeszoci i przyszoci w taki sposb, jak rozumiemy je teraz. Pozorna schizofrenia w postrzeganiu kontraktw dyskretnych i relacyjnych, w istocie po prostu splecionych ze sob, daje si do jasno tumaczy na gruncie instytucji wymiany, tradycji wzajemnoci i rwnowaenia wiadcze. Teoria spoeczna wymiany nie daje prostych rozwiza w obszarze porednim midzy prost jednorazow transakcj i kompleksem wizi w stosunkach wielkich korporacji. Chodzi wszak i o takie fundamentalne wybory, jakie w ramach instytucji wasnoci dokonywane s midzy formami wasnoci prywatnej i pastwowej.
98

I. Macneil, Exchange Revisited: Individual Utility and Social Solidarity, Ethics, 1986, s. 578-9.

131

Na zakoczenie przegldu teorii kontraktw relacyjnych trzeba powiedzie, e jej dynamiczny rozwj sprzyja wyjanieniu wspczesnych stosunkw wymiany, ale wci ma przed sob ogromne pole do bada interdyscyplinarnych. Takim polem bada i eksperymentowania w ramach polityki spoeczno-gospodarczej jest zjawisko kontraktw implikacyjnych, ktremu musimy tu powici nieco uwagi. * Rozwijana intensywnie od lat 70-ych ubiegego wieku teoria kontraktw implikacyjnych ma ju bogat literatur i rodzi wci spory, zwaszcza ze wzgldu na jej zwizek z polityk zatrudnienia i zwalczania bezrobocia99. Poniewa sama nazwa kontrakty implikacyjne (implicit contracts) nie jest jeszcze popularna w polskiej terminologii ekonomicznej, a wyjanienia zawarte w materiaach rdowych nie s, moim zdaniem, zbyt klarowne, przeto godzi si poda kilka uwag wyjanienia. Pierwsza uwaga odnosi si do przypomnienia ju znanych prb klasyfikacji pojcia kontrakty i po prostu umieszczenia kontraktw implikacyjnych w zbiorze kontraktw niekompletnych i podzbiorze kontraktw relacyjnych. Druga uwaga jest sugesti zestawienia pary poj kontraktw: eksplikacyjnych implikacyjnych, aby uatwi przypomnienie znaczenia aciskich wyrae: explicite jasno, wyranie oraz implicite zawiera w sobie lub w domyle. Natomiast fakt, e chodzi gwnie o kontrakty zwizane ze wiatem pracy i ukadami spoeczno-gospodarczymi, przemawia za przynajmniej wstpnym rozpoznaniem treci tego fragmentu instytucjonalnej teorii kontraktw. Na fali zainteresowania zjawiskami stagflacji, utrzymujcych si sporw o pace ze zwizkami zawodowymi oraz kolejnych identyfikacji luk w istniejcych kontraktach dotyczcych usug pracy, pojawiy si koncepcje krytyczne wobec modeli rynku pracy lansowanych przez nurt neoklasyczny. Wrd nowych uj znalazy si nastpujce tezy. Przede wszystkim zaleca si patrzenie na rynek pracy nie jak na mechanizm ksztatowania stopy pac w drodze zdecentralizowanych personalnych decyzji robotnika o poday usugi pracy oraz jednostronnych decyzji firm (przedsibiorstw) sygnalizujcych wielko i struktur popytu. Kontrakty dotyczce zatrudnienia (usug pracy) s to z reguy negocjacje midzy partnerami przymuszonymi (zdyscyplinowanymi) przez ograniczenia zewntrzne. Analiza takiego ukadu przypomina raczej rynek fuzji (merger) ni gied. Mamy tu do czynienia ze specyfik zatrudnienia, wystpowaniem tar w stosunkach kontrahentw i z tendencj odgrodzenia si od wpywu krtkookresowych szokw zewntrznych. Pozwala to w rozwaaniach na temat alokacji zasobw pracy operowa pojciem stopy pac wolnej od konkurencji. Druga teza gosi, e taki kontrakt zawiera w sobie, a wic implikuje! odpowiedni dystrybucj niepewnoci w ocenie wartoci i uytecznoci wsplnej inwestycji. Pozycje kontraktu okrelaj wielkoci wiadcze i stawki pac w kolejnych etapach realizacji, uwarunkowane (zasada jeeli..., to...) wynikami obserwacji prowadzonej przez obie strony. Kontrakt implikuje okrelon alokacj zasobw, ryzyka i transferu dochodw. Nie znajdujemy jednak w tych koncepcjach rozwiza dotyczcych zjawiska sztywnoci (rigidities) cen i pac. Wrd najwaniejszych empirycznych implikacji wystpujcych (mona doda w domyle!) w kontraktach pracy znajduje si hipoteza o paceniu premii ubezpieczeniowej przez robotnikw w okresach pomylnych i otrzymywaniu odszkodowa za okresy trudnoci. Kontrakty implikacyjne wpywaj na wygadzenie poziomu konsumpcji w dugich okresach,
Obszerny wykad zawiera rozprawa: Sherwin Rosen, Implicit Contracts: A survey, Journal of Economic Literature 1985 vol.23,s.1144-75.Zwarte ujcie znajdziemy w hale Implicit Contracts, umieszczonym w The New Palgrave. A Dictionary of Economics , Macmillan 1998, vol. 2., ktrego autorem jest Costas Azariadis.
99

132

aczkolwiek nie zapewniaj penej przewidywalnoci procesu zatrudnienia. Szkodliwe spoecznie zrnicowanie ryzyka utraty pracy i przymusowego bezrobocia znajduje swoje domylne rozwizanie w postaci kontraktowych ubezpiecze. Moemy ju zapisa w tym miejscu definicj z encyklopedycznego hasa pira C. Azariadisa: Kontrakt implikacyjny jest to konstrukcja teoretyczna pozwalajca opisa kompleksowe umowy, zawarte na pimie lub przy milczcej zgodzie, midzy pracodawc i pracobiorc, ktre reguluj wymian usug pracy w warunkach, kiedy rne typy inwestycji w specjalne zawody hamuj mobilno zasobw pracy, a moliwo uniknicia ryzyka jest ograniczona przez niedoskonao rynkw wystpujc w sytuacjach kryzysowych100. Postulat prowadzenia wnikliwej analizy kontraktw implikacyjnych jest oczywisty ze wzgldu na rang procesu zatrudnienia we wspczesnej gospodarce. Pojawiy si modele przydatne w ekonometrii i demonstracje przydatnoci pewnych metod zaczerpnitych z teorii gier. Znane w wykadach ekonomii twierdzenie pod nazw rwnowagi Nasha, opisujce strategi stron, w warunkach wykluczajcych zmow, a zapewniajc obu graczom maksymalizacj wypaty, uatwia analiz kontraktw implikacyjnych. Wszak w umowie o pracy zawiera si implicite powtarzalna gra kontrahentw o wasne korzyci, wybr strategii i ocena postawy wspdziaania lub wrogoci. Modele takich kontraktw stanowi ju liczne zbiory od prostych, z grob zwolnienia z pracy, przez zawierajce dodatkowe elementy roszcze zwizkw zawodowych, zrnicowanie ryzyka oczekiwanych korzyci obu stron, a po uwzgldniajce dodatkowe rda dopywu informacji i aspekty kontraktu o zatrudnienie bezterminowe. Usprawiedliwiona pogo za kompletnoci analizy i zasadnoci korzystania z uj sformalizowanych, nie zlikwidowaa przekonania o wrcz niemoliwym do realizacji postulacie zawarcia w kontrakcie subtelnej rwnowagi midzy zacht do mobilnoci w odpowiedzi na cige zmiany w popycie, a oporem wobec krtkotrwaych szokw. Na zakoczenie tylko krtka relacja moliwoci wyjanienia przez teori kontraktw implikacyjnych zjawiska bezrobocia. Posu si treci opracowania wydanego przez brytyjski Center for Economic Policy Research101. Zdaniem autorw, wspczenie wystpuj dwie prby wyjanienia zjawiska przymusowego bezrobocia. Pierwsza to wanie teoria kontraktw implikacyjnych i druga oparta na modelu efektywnoci pac. Obie za punkt wyjcia przyjmuj zjawisko sztywnoci pac i wanie brak gitkoci pac nie pozwala rynkom pracy oczyci si, z kolei firmy nie obniaj pac mimo pojawienia si bezrobocia, aby nie dopuci do obnienia wydajnoci pracy. W ramach kontraktu implikacyjnego firmy neutralne wobec ryzyka zapewniaj robotnikom wrogim wobec podejmowania ryzyka zatrudnienie w obliczu spadajcej kracowej wydajnoci pracy, utrzymujc stabilne pace. Autorzy dowodz, e jednak sama sztywno pac nie jest wystarczajc przyczyn przymusowego bezrobocia. Do gosu dochodz to bowiem pewne istotne cechy samych kontraktw implikacyjnych nie w peni rozeznana specyfika firmy. Teoria kontraktw implikacyjnych pisz zakada, e robotnicy i firma zawieraj kontrakt maksymalizujcy oczekiwane zyski firmy, w przekonaniu, e oczekiwane przez robotnikw korzyci wystarcz jako bodziec do wydajnej pracy. Zdaniem autorw taka argumentacja nie uwzgldnia skutkw takich decyzji obu stron kontraktu dla oglnej rwnowagi i wystpowania trzech ogranicze wystpujcych w kontrakcie implikacyjnym. Pierwszym ograniczeniem jest niepena informacja zwaszcza jej brak w odniesieniu do wydarze losowych i kryzysowych, a take do tych, ktre nawet obserwowane nie daj si weryfikowa. Drugim ograniczeniem jest brak prawnego mechanizmu jego wdraania, jaki
C. Azariadis, op. cit., s. 733. D.M. Newbery, J.E.Stiglitz, Wage Rigidity, Implicit Contracts, Unemployment and Economic Efficiency, Discussion Paper, June 1985, nr 67.
101 100

133

wystpuje zwykle w kontraktach eksplikacyjnych. Pozostaje tylko taki czynnik jak reputacja i mechanizmy samorzutnego wdraania, uwarunkowane przede wszystkim dugotrwaoci istnienia firmy. Anulowanie kontraktu implikacyjnego grozi jednak wzrostem kosztw rekrutacji pracownikw, redukcj wysiku robotnikw i obnieniem zyskw firmy. Jako trzecie ograniczenie wystpuje kompleksowo, traktowana w kontraktach do pobienie, zwaszcza w odniesieniu do prawdopodobnych przypadkw zmiany oglnej sytuacji. Wedug autorw, kontrakty implikacyjne s bardziej naraone na to niebezpieczestwo ni umowy eksplikacyjne.
Zalecana literatura

1. O.E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Firmy, rynki, relacje kontraktowe, PWN, Warszawa 1998, rozdziay II i III. 2. B. Salani, The Economics of Contracts. A primer, The MIT Press, Cambridge MA 1997. 3. I.R. Macneil, The relational theory of contract. Selected works of I.R.MacNeil, (ed. by David Campbell), Maxwell, London 2001.

134

8. TEORIA KOSZTW TRANSAKCYJNYCH Zagadnienia kosztw transakcyjnych znajduj si na eksponowanym miejscu w praktyce wspczesnych systemw rozwinitej gospodarki rynkowej, pozostajc w cisej wizi z procesami kontraktowania. Zaskakujco wysokie tempo wzrostu udziau tych kosztw w produkcie krajowym brutto i to w obu sektorach gospodarki stworzyo ogromne zapotrzebowanie na teoretyczne ujcie tego zjawiska z myl o zwrotnym doskonaleniu praktyki biznesu i polityki ekonomicznej. W tym rozdziale skupimy uwag na oglnym pojciu procesu transakcji, obszernym omwieniu koncepcji kosztw transakcyjnych i bardzo krtkiej prezentacji znaczenia tych kosztw w dziaalnoci gospodarczej. 8.1. Pojcie i typy transakcji Nie trudno zauway potrzeb krtkiego zastanowienia si nad bliszym okreleniem istoty tak powszechnie uywanego pojcia, jakim jest transakcja. W sensie oglnym, w zgodzie ze Sownikiem jzyka polskiego (pod red. W. Doroszewskiego, tom IX, Warszawa 1967, s. 226), mamy do czynienia z dziaaniem w obszarze wymiany handlowej, obejmujcym zawarcie umowy, zwaszcza handlowej dotyczcej kupna-sprzeday; ukad, porozumienie jako wynik rokowa. Odwoanie si do obcego pochodzenia tego sowa, sugeruje, e aciskie transactio znaczy po prostu dokonanie. W rozwaaniach prowadzonych przez ekonomik instytucjonaln takie ujcie uznaje si za zbyt wskie. Ju wsptwrca starego instytucjonalizmu John Rogers Commons traktujc zjawisko transakcji za podstawow jednostk analizy spoeczno-gospodarczej, da nastpujc definicj:102 Transakcje nie s wymian towarw, lecz alienacj i pozyskiwaniem, dokonywanym midzy jednostkami, praw wasnoci i wolnoci, stworzonych przez spoeczestwo, a przeto musz by negocjowane przez zainteresowane strony, zanim praca moe wyprodukowa, konsumenci skonsumowa, a towary mog by fizycznie wymienione. Przyjmujc takie okrelenie pojcia transakcja, warto zwrci uwag na dwa problemy. Pierwszy, zwizany jest z traktowaniem jednostki gospodarujcej. Wybory dokonywane przez tak jednostk s jednoczenie indywidualne i gboko osadzone w kulturze danego spoeczestwa. W naszej kulturze szeroko dyskutuje si o prawach czowieka, jako uniwersalnych i niezbywalnych, przysugujcych jednostce bez wzgldu na ras, pe, jzyk, religi, narodowo, majtek i inne cechy natury ludzkiej. Te prawa, w ktrych mieszcz si take prawa wolnoci, nie s wszdzie skodyfikowane. Drugi problem zwizany jest z wymian praw wasnoci, podczas ktrej obiektywny czynnik, jakim jest rzadko (ograniczono) zasobw i subiektywne denie do realizacji wasnych interesw, rodz trzy relacje spoeczne konflikt, zaleno i porzdek. Takie relacje wystpuj w kadej transakcji, a ich badaniem i korelacj powinny zajmowa si nauka prawa, ekonomia i etyka. Od Commonsa moemy przej take prost klasyfikacj rodzajw (raczej typw) transakcji. Analiza teorii ekonomicznych i orzecze sdw amerykaskich w sprawach gospodarczych, pozwala wyrni trzy rodzaje transakcji: - przetargowa (bargaining), - menederska (managerial ), - racjonujca (rationing).

102

J.R. Commons, Institutional Economics, American Economic Review, Dec. 1931, s. 652.

135

Warto powici nieco uwagi omwieniu tych raczej idealnych ni realnie wystpujcych typw transakcji. W transakcji przetargowej (handlowej) wystpuje piciu uczestnikw dwie pary sprzedawcw i nabywcw, i sd, jako gwarant przestrzegania regu postpowania. Wystpuje pena symetria stosunkw prawnych midzy kontrahentami i dobrowolno decyzji, rwno szans, siy przetargowej i konstytucyjna gwarancja sprawiedliwego procesu sdowego. Jak wiemy z wykadu z mikroekonomii, warunki realizacji takiej transakcji mona opisa nastpujco: uczestnik transakcji A oferuje uczestnikowi B dobro x, a z kolei B oferuje dobro y. Warunkiem zawarcia transakcji jest nierwno kracowej uytecznoci i-tego dobra dla j- tego uczestnika transakcji, a wic: MUxA < MUyB oraz MUyB > MUxA takie, e MRSCxyA = MRSCxyB , gdzie MUij - kracowa uyteczno i-tego dobra dla j-tego uczestnika transakcji, a MRSC kracowa stopa substytucji jednego dobra na drugie dla odpowiedniego uczestnika transakcji. Struktur transakcji przetargowej wyznaczaj, jak widzimy, zachowania a piciu stron, ktre dadz si uj w czterech relacjach: konkurencji, rozpatrywanej w kategoriach dziaa uczciwych i nieuczciwych; rwnych szans, ktre moe zakci, np. stosowanie dyskryminacji w formie rnych cen na ten sam towar; siy przetargowej, kiedy konflikt moe zaistnie ze wzgldu na stosowanie nacisku, oszukiwanie partnerw i umylne szkodliwe wykorzystanie przewagi w tej sile; prawomocno procesu zawierania transakcji, ktr moe jednak naruszy sd, np. przez odebranie jednemu z uczestnikw przetargu czci jego praw wasnoci lub wolnoci. Commons dzieli czas transakcji przetargowej na trzy okresy: 1) negocjacji, prowadzcych do osignicia zgody, co do zamierze; 2) zawarcia kontraktu, w ktrym uwzgldnia si obowizki i czynnoci stron; 3) realizacji kontraktu a do zakoczenia transakcji. Transakcje handlowe (przetargowe) wystpuj powszechnie na rynkach dbr i usug, bardzo wyranie na rynku pracy i w operacjach kredytowych, a mniej jawnie na rynku politycznym. Wprawdzie z definicji ten typ dziaa angauje strony rwne pod wzgldem prawnym, ale faktycznie w warunkach niepewnoci istniej czsto due rnice w ich sile przetargowej. Historia odnotowaa take fakty wiadczce o czym przeciwnym. Oto w okresie niewolnictwa dochodzio do niejawnej transakcji midzy tak nierwnymi pod wzgldem prawa i siy stronami, jak pan i niewolnik, ktrzy wymieniali midzy sob czci prawa korzystania z zasobw materialnych waciciela i lojalnoci poddanego, wiadczcego wydajniejsz prac. Warto przypomnie ewolucj stosunkw w rolnictwie staroytnego Rzymu, powstanie systemu kolonatu i ustroju feudalnego. Najpierw nieformalnie, a pniej ju w majestacie prawa zmieniaa si historyczna instytucja niewolnictwa. Nie mamy take zudze, co do wystpowania w naszych czasach sytuacji asymetrii w relacjach stron w procesie realizacji transakcji przetargowych. U podoa wielu konfliktw spoecznych i gospodarczych istnieje bardzo czsto nierwno siy przetargowej, jak np. midzy silnymi zwizkami pracodawcw i sabymi zwizkami zawodowymi. Transakcje zarzdzania znajduj odbicie w relacji kierownik podwadny, albo inaczej sytuacja, w ktrej prawo podejmowania decyzji naley tylko do jednej strony, gdzie mamy do czynienia z konfrontacj przywileju i braku prawa. Najoglniej rzecz ujmujc, ten typ transakcji wystpuje we wszystkich ukadach hierarchicznych, a w szczeglnoci w firmach i organizacjach biurokratycznych. Istot tych transakcji jest wymiana prawa wolnoci na okrelony dochd, rezygnacja z pewnych moliwoci podejmowania decyzji na rzecz korzyci osiganych w warunkach rynkowych. Oczywicie w realnym wiecie nie wystpuje

136

co takiego, jak absolutne i niezbywalne prawo wolnoci jednostki, bowiem jednostka zawsze dziaa w warunkach ogranicze obowizujcych we konkretnej wsplnocie. Do przykadw transakcji zarzdzania zalicza si zwykle stosunki wystpujce midzy panem i niewolnikiem, majstrem i robotnikiem, kierownikiem i podwadnym. Asymetria tych relacji jest wyrana, wynika z ostrej nierwnoci prawnej stron, ktrej wyrazem jest wyraanie woli przez nakazy i ich dobrowolne wykonywanie. Historia i analiza wspczesnoci dowodz, e transakcje zarzdzania s zwykle kombinacj czystych form z odstpstwami zrodzonymi przez zawsze obecn niepewno. Wedug J. R. Commonsa, transakcje racjonowania rni si od transakcji zarzdzania tym, e wystpuje tu przeoony kolektywny, a podwadnymi jednostki103. Do takich przeoonych mona zaliczy legislatur, w odniesieniu do stanowienia regu opodatkowania i taryf; dekrety wadzy totalitarnej; zarzd korporacji ustalajcy jej budet; decyzje sdu lub arbitra. Zachowana jest asymetryczno sytuacji prawnej stron, a we wszystkich transakcjach wystpuje racjonowanie albo bogactwa (wealth) albo siy nabywczej podwadnych, bez korzystania z metody przetargu (czasami maskowane pozorami negocjacji) i zarzdzania, ktre pozostawia si wykonawcom. W procesie zawierania takich transakcji przedkadane s rne argumenty, proby i szeroko korzysta si ze sztuki przemawiania. W analizie proponowanej przez Commonsa i rozwijanej przez wspczesn ekonomik instytucjonaln poczesne miejsce przypisuje si czynnym reguom dziaania (working rules). Reguy te pozwalaj zaprowadzi porzdek w procesie zawierania i realizacji wszystkich poznanych typw transakcji. Rozwaania nad rodzajami transakcji mona zakoczy dwoma prostymi stwierdzeniami. Pierwsze, e rne rodzaje (typy) transakcji rozwiny si w historycznym procesie ekonomizacji ich kosztw. Drugie, e takie same operacje mog by realizowane przez rne typy transakcji w zalenoci od stosowanych regu dziaania, ktre porzdkuj relacje midzy stronami transakcji. We wszystkich transakcjach wystpuje z rn si ich instytucjonalna skadowa. Do czsto spotykamy si z utosamianiem dwch poj: transakcja i wymiana dbr. Dla ich wyrnienia konieczne jest kryterium czasu i przestrzeni. Czysta wymiana jest po prostu abstrakcj, aktem bez skadowej czasu i przestrzeni. Najbliej tej abstrakcji w realiach gospodarczych plasuje si transakcja handlowa, ktra moe by niekiedy dokonana w momencie czasu fizyczne przemieszczenie towaru i alienacja praw wasnoci. Za czyst transakcj mona natomiast uzna standardowe kontrakty giedowe na przysz dostaw towarw, walorw lub dewiz (future business), w ktrych ma miejsce alienacja praw wasnoci bez fizycznego przekazania przedmiotu transakcji. Zreszt sam towar moe by traktowany dwojako jako wytwr technologii i stosunkw wasnociowych. Cechy szczeglne transakcji handlowej i wymiany dbr pozwalaj wyrni take cztery wsplne ich typy: 1) formalny bezosobowy; 2) nieformalny personalny; 3) formalny personalny i 4) nieformalny bezosobowy. Istotny ze wzgldu na zrozumienie wagi kosztw transakcji i ich miejsce w teorii ekonomiki instytucjonalnej jest podzia transakcji na dwa kolejne typy, wprowadzony do literatury przedmiotu przez brytyjskiego ekonomist Daniela W. Bromley`a (ur. 1940)104. Podstaw tego podziau jest pogld, e zachowania i postawy czonkw wsplnoty gospodarczej s czym wicej ni wymian dbr i usug, tak jak ekonomika jest czym wikszym ni nauka o wyborach indywidualnych i zbiorowych. Bromley uzna za istotne wczy do typologii transakcji obok tradycyjnych transakcji towarowych (commodity transactions) take transakcje instytucjonalne (institutional transactions). Oto dwa proste
103 104

Tame, s. 653-4. D. W. Bromley, Economic Interests and Institutions: The Conceptual Foundations of Public Policy, Basil Blackwell, Oxford UK 1989, rozdzia 5.

137

okrelenia tych poj: Dziaania podejmowane w odpowiedzi na nowe warunki ekonomiczne, w intencji ustanowienia nowego ukadu instytucjonalnego, nazywa si transakcjami instytucjonalnymi. Natomiast dziaania podjte wewntrz danej struktury instytucjonalnej s okrelane jako transakcje towarowe105.

Transakcje instytucjonalne Przesanki Warunki gospodarcze Rezultaty Transakcje towarowe

rdo: D. Bromley, op. cit. s.110.

Rezultaty Struktura instytucjonalna Przesanki

Rysunek 8.1. Transakcje instytucjonalne i towarowe. Takie ujcie zmienia radykalnie koncepcj szkoy neoklasycznej, dla ktrej struktura instytucjonalna jest czynnikiem zewntrznym (egzogenicznym) w modelu wyboru, a warunki ekonomiczne byy tylko rezultatem procesu wymiany. Podejcie i ujcie Bromley`a (por. rys.8.1) zapewnia cigo odnawiania (reprodukcji) stosunkw midzyludzkich w realnym czasie. Pozwala bada wpyw preferencji, pogldw ideologicznych i stereotypw mylenia na ewolucj macierzy instytucjonalnej. Transakcja instytucjonalna koczy si stabilizacj oczekiwa podmiotw gospodarczych wobec zbioru ogranicze wystpujcych w procesie dokonywanego wyboru. Koncepcja transakcji instytucjonalnej pozwala take analizowa ich rodzaje, zwizane z: 1) redystrybucj korzyci gospodarczych; 2) realokacj moliwoci gospodarczych; 3) wzrostem efektywnoci ekonomicznej i 4) redystrybucj dochodu. * W tym miejscu warto zasygnalizowa istotn zmian w samej definicji transakcji, dokonujc si wraz z kolejnymi prbami uoglnienia teorii kosztw transakcyjnych i wspzawodnictwa midzy rnymi orodkami ekonomiki instytucjonalnej. Wybitny znawca problemu Claude Mnard zwrci uwag na zawenie pojcia transakcja do zjawiska wymiany praw wasnoci. Jego zdaniem trafniejsza jest nastpujca definicja:106 - transakcja jest to dowolny transfer praw korzystania z towarw i/lub usug dokonany midzy technologicznie rozdzielnymi jednostkami. Pooenie akcentu na prawo korzystania pozwala wyj poza granice rynku, w ktrych zamykay si liczne dotychczasowe ujcia transakcji. Szeroko upowszechnione, encyklopedyczne ujcie gosio tez o transferze praw wasnoci, zwaszcza zdecentralizowanych i prywatnych, a wic na rynkach, gdzie dziaa mechanizm cenowy107. Wczenie transakcji pozarynkowych, odbywajcych si ramach organizacji, zwaszcza w przedsibiorstwach wielowydziaowych, a take w systemie gospodarczym kierowanym
Tame, s. 110. C. Mnard w rozdziale 1.3 ksiki Institucyonalnaja ekonomika, red. A. Olejnik, Moskwa, Infra M 2005, s. 118 107 J. Niehans, Transaction costs, The New Palgrave. A Dictionary of Economics, 1998, s. 676-9.
106 105

138

planowo z jednego centrum rozszerza obszar analizy. W tych obszarach przekazywanie uprawnie nie wie si z transferem praw wasnoci. Nie trudno zauway jak takie rozszerzenie zakresu pojcia transakcja wzbogaca rozwaania na temat kosztw transakcyjnych. Zwrmy uwag i na fakt bliskiego pokrewiestwa tych nowych uj z potocznym rozumieniem transakcji, jako czynu przenoszcego dobro od dostawcy do uytkownika. Kada transakcja odbywa si w ramach matrycy instytucjonalnej i pewnej struktury zarzdzania (governance structure), jakimi s rynki, kontrakty, hierarchie (przedsibiorstwa) i hybrydy. Maj one swoje silne i sabe strony. Mechanizm rynkowy generuje silne bodce do maksymalizacji korzyci, ale nie moe zapewni inwestycji specyficznych dla danej transakcji. Z kolei struktura zarzdzania oparta na kontraktach, jak to omawialimy w rozdziale poprzednim, zapewnia tak protekcj dla specyficznych inwestycji i jest jednoczenie podobna do rynkowych bodcw maksymalizacji zyskw. Umowy nie mog jednak zabezpieczy strony przed wyzwaniami zjawisk nagych i kryzysowych. Wreszcie transakcje zawierane w ramach ukadu firm (hierarchii), zwaszcza w procesach integracji pionowej, posiadaj wan cech internalizacji (wczania) wartoci inwestycji specyficznych dla danej transakcji, cho nie pozwala to kontrolowa kosztw z si typow dla rynkw. Wiemy ju o potrzebie rozrniania poj instytucja i organizacja, wobec czego nie bdziemy mieli trudnoci z wyjanieniem sytuacji, w ktrych transakcje mog mie charakter wewntrzny lub zewntrzny w stosunku do pewnej organizacji. Ma to, jak zobaczymy, istotne znaczenie z rozliczaniem kosztw transakcji. Biorc pod uwag i ten czynnik, przyjrzyjmy si caemu spektrum struktur zarzdzania, w ramach ktrego wielkie przedsibiorstwa mog dokonywa wyborw, tj. organizowa transakcje. Spektrum struktur zarzdzania: Proste kontrakty Kontrakty Kontrakty krtkoterminowe dugoterminowe relacyjne P r z y k a d y: Zwyczajowe, Zasilanie Pozyskiwanie stae dostawy energii, wielkich konserwacja, urzdze i dugookresowa maszyn dzierawa

Rynki proste (spot) Paliwo, mleko

Integracja pionowa Zaopatrzenie organiczne, wsparcie przez usugi wewntrzne

rdo: Internet. Tab.8.1. Struktury zarzdzania i przykady. Zapisy w tablicy mona skonfrontowa z posiadan wiedz o dziaaniu wielkich przedsibiorstw, jak np. PLL LOT , ktre dokonuje ogromn liczb transakcji w wielu strukturach zarzdzania. Tankowanie paliwa i karmienie obsugi moe odbywa si w schemacie znanej jednorazowej transakcji, natomiast ju zaopatrywanie w ywno pasaerw wymaga zwykle zawarcia umowy z odpowiednimi firmami. Dostawy specjalnych paliw, energii elektrycznej, okresowe remonty i codzienna konserwacja jest ju treci kontraktw dugoterminowych. Zamwienia na samoloty i wyposaenie lotnisk to ju sprawa kontraktw relacyjnych. Natomiast transakcje wewntrzne w ramach wielkiej firmy mog by zwizane z realizacj procesw integracji pionowej. Do charakterystyki procesu transakcji trzeba doda jeszcze kilka cech zwizanych z koniecznoci tworzenia dodatkowych mocy drog wyspecjalizowanych na t okoliczno inwestycji. Istotny wpyw na koszty transakcji maj nastpujce specyficzne cechy: 1. Lokalizacja kontrahentw, ktrzy czsto d do rozmieszczenia swoich zakadw w pobliu, aby uatwi kontakty i obniy koszty tworzenia zapasw i transportu. 139

2.

Fizyczne waciwoci przedmiotw transakcji, ktre narzucaj zadania w zakresie specjalnego wyposaenia i oprzyrzdowania. 3. Odpowiedni kapita ludzki kontrahenci musz rozwija potencja naukowy i zawodowy swoich pracownikw, biorc pod uwag specyfik kontraktu. 4. Gorliwe (dedykowane) tworzenie potencjau sucego potrzebom klienta majcego znaczc pozycj na okrelonym rynku, aby uzyska lepsz pozycj w konkurencji. 5. Reputacja firmy, niezwykle istotny czynnik sprzyjajcy upowszechnieniu informacji w relacjach transakcyjnych, ale wymagajcy zwykle powanych nakadw. Z dotychczasowej wiedzy o procesie transakcji, specyfice, intensywnoci i kierunkach wpywu na koszty i kocowe wyniki, moemy nakreli prosty schemat porzdkujcy treci wywodw i uatwiajcy ich zapamitywanie. Kryterium wyboru struktury zarzdzania maksymalny zysk z transakcji

Specyficzne aktywa Potencja oportunizmu Ograniczona racjonalno Rynki proste (spot) Proste kontrakty Kontrakty krtkoterminowe dugoterminowe Kontrakty relacyjne Integracja pionowa

Ograniczona racjonalno Koszty produkcji Tab. 8.2. Zaleno charakterystyki transakcji i struktur zarzdzania. Dugo i kierunek strzaek wskazuj na wzrost lub spadek siy oddziaywania danej cechy na wynik kocowy transakcji dokonujcej si w poszczeglnych strukturach zarzdzania. Ocena efektywnoci samych struktur zarzdzania moe by oczywicie dokonana tylko z punktu widzenia konkretnej transakcji. * Dokadne zrozumienie istoty pojcia transakcja i przygotowanie gruntu do podjcia analizy jej kosztw skonio mnie do przedstawienia fragmentw jeszcze jednego ujcia genezy i struktury procesu transakcji, a zwaszcza jej miejsca w spoecznym makrosystemie, okrelonym chyba niezbyt trafnie jako system produkcji108. Autorzy obszernego eseju traktuj system produkcji jako jeden z zaprojektowanych artefaktw, tj. ukadw spoecznych stworzonych przez czowieka, w ktrym projektanci borykali si z problemem wyznaczenia waciwego miejscaprocesowi transakcji. Problem nie jest trudny w warunkach penej jasnoci praw przyrody i logiki oraz opanowanej technologii. Niekiedy sytuacja wrcz eliminuje transakcj, a najczciej decyzja o transakcji wymusza
108

C. Y. Baldwin, K. B. Clark, Where Do Transactions Come From? A Network Design Perspective on the Theory of Firm, Harvard Business School, May 22, 2006.

140

projektowanie dodatkowych elementw systemu produkcji. Blisze okrelenie systemu produkcji sprowadza to pojcie do dwch skadnikw: 1) sieci zada (network), wykonywanych przez agentw i 2) transferw energii i informacji midzy nimi. Autorzy dowodz, e o ile transfery energii i informacji s konieczne i wszechobecne, to takie koszty trudno ujmowa w pewnych transferach, ktre po prostu nie s typowymi transakcjami. Uzasadnienie znajdujemy przy bliszym zapoznaniu si z kosztami nieciekawymi (mundane przyziemne, prozaiczne), towarzyszce strumieniom materiaw i energii. Przyjo si takie koszty traktowa jako niegodne wikszej uwagi, ale gwatowny postp naukowo-techniczny wymusza ich wczenie do projektowania makrosystemu gospodarki. Autorzy proponuj wprowadzenie do sieci zada struktury modularnej, uwzgldniajcej takie koszty i ich internalizacj w systemie kosztw transakcji. Jeszcze kilka uzupenie. Sie zada i transferw mona przedstawi jako graf, w ktrym zadania odpowiadaj wzom, a transfery czom, w zgodzie z logik wykorzystywanej technologii. Zadania wykonuj agenci ludzie i maszyny, ale musz korzysta z transferw rnych rzeczy, co powoduje pojawienie si nowych zada i tym samym pewnych kosztw. Potrzebne jest rozeznanie w rodzajach przenoszonych (transferowanych) midzy agentami rzeczy. Wymienia si trzy takie rodzaje materiay, energia i informacja i dodaje jeszcze pienidz i kredyt, ktre maj szczeglny charakter informacji. Materiay to przede wszystkim surowce i pfabrykaty i czci suce do montau wysoce zoonych artefaktw, jak np. samochodw. Energia dostarczana jest we wszystkich postaciach ludzka, cieplna, mechaniczna, elektryczna i inna. Z punktu widzenia teorii kosztw transakcyjnych przydatny jest dodatkowy podzia dostarczanej energii na trzy typy: 1) dane (date), jako wiedza oglna o sytuacji, ktr musz mie agenci w celu zapewnienia waciwej sieci; 2) projekty (design), ktre s artefaktami, instrukcjami przeksztacania zasobw w rzeczy niekiedy zbyteczne, cho cenione przez ludzi; 3) znaczniki (tags) jako finalna informacja w sieci i praktycznie znana jako reklama, adresy, instrukcje uytkowania itp. Specjaln form znacznikw s prawa decyzji i prawa wasnoci. Wspczenie pienidz i kredyt pojmowane s jako szczeglna informacja, a w sieci zada i transferw przypomina typ danych i wystpuje w strumieniach pyncych pod prd realizowanym zadaniom. Mamy ju dostateczne przesanki, aby jeszcze raz odpowiedzie na pytanie co to s transakcje? Autorzy cytowanego eseju zaczynaj wywd na ten temat od zaprzeczenia, e transfery wewntrz sieci nie musz by transakcjami. Proponuj nastpujce okrelenie: - transakcja jest to transfer podlegajcy standaryzacji, zarachowaniu i kompensacji (ocenie i opaceniu); kada z tych czynnoci powiksza liczb zada i transferw w sieci. Wniosek jest prosty i przedstawiony dowcipnie transakcja jest czym wikszym ni prosty transfer; jest to transfer obwieszony dodatkowo kosztownymi ozdobami. Standaryzacja wymaga wykonania dodatkowych zada opisu, uzgodnie; zarachowanie wprowadzenia do ksigowoci i rachunkowoci; kompensacja wartociowania, szacunku wydatkw i kosztw. W sumie zawieszenie tych ozdb na transferach moe doprowadzi do koniecznoci powanego potraktowania tych nieciekawych, prozaicznych kosztw w oglnej analizie kosztw transakcyjnych. Zachcam do bliszego poznania w cytowanym tekcie propozycji wykorzystania modelu sieci, uwzgldniajcej macierz przepyww strumieni nakadw midzy agentami procesu transakcji. 8.2. Koncepcja kosztw transakcyjnych Ze wzgldu na bogaty materia prezentowany przez autorw pochodzcych z rnych nurtw, szk i zwolennikw teorii ekonomicznej i praktyki gospodarczej, postanowiem t cz rozdziau uj w dwch czciach. W pierwszej, przedstawi kilka wybranych

141

pogldw z rysujcej si oglnej teorii kosztw transakcyjnych; w drugiej powic wicej uwagi prbom jej zblienia do spraw wspczesnych ustrojw spoeczno-ekonomicznych. Wystpi wiadome powtrzenia ju prezentowanych twierdze, aby nie utraci wizi z cigoci tworzenia wci jeszcze modej dyscypliny naukowej. 8.2.1. Podstawy oglnej teorii kosztw transakcyjnych Na zagadnienia kosztw transakcji musimy patrze jako na cz nauczania o ponoszeniu nakadw na dziaalno gospodarcz, uwzgldniajc ujcie mikro i makroekonomiczne i nie stronic od nawizywania do praktyki firm i polityki spoeczno-gospodarczej. Zacz trzeba jednak od zapoznania si z rnymi ujciami samego pojcia koszty transakcyjne, poniewa dyskusja w rodowisku teoretykw i praktykw jest jeszcze daleka od zakoczenia. Rozwaania musz mieci si w oglnej teorii kosztw, jako problem racjonalizacji nakadw przez spoeczestwo i podmioty gospodarcze, ale ju z uwzgldnieniem poznanych typw transakcji. Przydatna jest take staranniejsza identyfikacja kosztw transakcyjnych w kosztach cznych (globalnych, cakowitych, oglnogospodarczych). W literaturze przedmiotu spotykamy tak identyfikacj w formie podziau kosztw cznych na koszty produkcyjne i koszty transakcyjne, przy czym cz przedstawicieli nowej ekonomiki instytucjonalnej koszty produkcyjne nazywa kosztami transformacyjnymi. Produkcja pojmowana jest w tym przypadku jako przeksztacenie (zmiana lub odtworzenie) fizycznych cech rzeczy i dbr. Ze wzgldu na upowszechnienie si pojcia transformacja w odniesieniu do wspczesnego procesu przeksztace ustrojowych, posugiwanie si terminem koszty transformacyjne moe rodzi nieporozumienia. Za jedno z pierwszych prb identyfikacji kosztw transakcyjnych uznaje si ujcie zaprezentowane przez Ronalda Coase`a w 1937 r. w synnym artykule o istocie firmy. Coase przyczyn pojawienia si takiej instytucji i takiej organizacji jak firma upatrywa w koniecznoci racjonalizacji kosztw zwizanych z wykorzystywaniem mechanizmu cen rynkowych przez producenta. Oto krtka wypowied autora: Gwn przyczyn korzyci tworzenia firmy wydaje si by istnienie kosztu wykorzystania mechanizmu cenowego. Najbardziej oczywisty koszt organizowania produkcji przy pomocy mechanizmu cenowego obejmuje wykrywanie (szacowanie?) odpowiednich cen. Koszt ten moe by zredukowany, ale nie wyeliminowany, dziki pojawieniu si specjalistw sprzedajcych takie informacje. Wydatki na negocjacje i zawarcie kontraktu na kad transakcj wymiany, ktre maj miejsce na rynku, musz take by brane pod uwag109. W ujciu Coasea pojawia si take wyrana sugestia uoglnienia lub przynajmniej wyodrbnienia kosztw gromadzenia i przetwarzania informacji, tak istotnej na obecnym etapie rewolucji naukowo-technicznej. Posugujc si przyjt w tym wykadzie typologi transakcji moemy przypisa im odpowiednio nakady i mwi o ich kosztach: handlowych (przetargowych, rynkowych), menederskich i racjonujcych. W ten sam sposb wydzielimy koszty transakcji instytucjonalnych, a wic nakady zwizane z tworzeniem nowych instytucji i zmian macierzy instytucjonalnej. Na uytek tego wykadu i dla zapewnienia sobie punktu odniesienia przy poznawaniu okrele spotykanych w bogatej literaturze, proponuj nastpujc definicj: Koszty transakcyjne s czci cznych kosztw funkcjonowania systemu spoecznogospodarczego, ktra obejmuje nakady zasobw ponoszone w trakcie zawierania i realizacji wszystkich typw transakcji.

109

R. H. Coase, The Nature of the Firm, Economica, 1937, nr 4, s. 390.

142

Fragmenty koncepcji kosztw transakcyjnych pojawiay si w wielu historycznych doktrynach myli ekonomicznej. Nie s one zupenie obce szkoom gwnego nurtu zwaszcza przedstawicielom ekonomii neoklasycznej. Ekonomika neoinstytucjonalna rni si jednak tym, e problematyk tych kosztw eksponuje jawnie i oferuje take instrumenty pozwalajce prowadzi ich analiz dla potrzeb praktyki. Na plan pierwszy wysuwa si przeto sprzecznoci interesw gospodarujcych jednostek (coraz czciej nazywanych agentami) i sytuacj niepewnoci, ktra utrudnia pozyskiwanie i przetwarzanie informacji dla potrzeb decyzyjnych. Koszty transakcji mona przyrwna do zjawiska tarcia w fizyce, jako przeszkod lub opr w realizacji potencjau gospodarczego, penego wykorzystania zalet procesu wymiany, a zwaszcza korzyci racjonalnego podziau pracy i specjalizacji. Taki opr napotykaj dziaania zwizane z postpem naukowym i ekonomicznym i wreszcie z wprowadzaniem zmian instytucjonalnych w wielkim procesie doskonalenia ustroju spoeczno-gospodarczego. Kwesti znaczenia kosztw transakcyjnych jako przeszkody w handlu midzynarodowym podnosi wspczenie historia, odwoujc si do bada korzystajcych z metod ilociowych, a wic do kliometrii. Jeden z jej wybitnych przedstawicieli i twrcw nowej ekonomiki instytucjonalnej Douglass North wskazywa na bd w tradycyjnym rozumowaniu, e to koszty transportu s gwn przeszkod w rozwijaniu wymiany z odlegymi rynkami110. Dla przykadu, imperium rzymskie w okresie najwikszej potgi w I-II wieku n.e. miao rozwinity system wymiany na ogromnych obszarach wasnych i ssiednich, mimo do zacofanej infrastruktury i do prymitywnych rodkw transportu. Upadek nastpi wraz z zaamaniem si struktury instytucjonalnej Rzymu. Jeszcze wyraniej takie zjawisko wystpio w historycznym procesie wyboru wzorca instytucjonalnego w polityce Hiszpanii i Anglii. Pierwsza, utracia moliwoci rozwoju, petryfikujc tradycyjne instytucje; druga, staa si wielk potg dziki trafnym decyzjom zmieniajcym struktur instytucjonaln. * W tym miejscu mamy okazj do zapoznania si z pogldem D. Northa na temat roli i znaczenia kosztw transakcyjnych dla wzrostu wydajnoci gospodarczej w dugim okresie111. Teza wyjciowa jest nam znana instytucje jako struktura bodcw w gospodarce oddziauj oczywicie na jej efektywno (produktywno). Sama wydajno jest zatem funkcj technologii stosowanej w ukadzie instytucjonalnym. Myl ekonomiczna a do poowy XIX wieku pozostawaa pod wpywem osigni pierwszej rewolucji ekonomicznej, zapocztkowanej w VIII wieku p.n.e. przemianami w technice i kulturze agrarnej. Druga rewolucja przyniosa technik i technologie oparte na zgromadzonej wiedzy naukowej, majce radykalny wpyw na gwatowne zmiany w strukturach instytucji i organizacji gospodarczych, spoecznych i politycznych. Nowe technologie wymusiy zawodow i terytorialn specjalizacj i podzia pracy w bezprecedensowej skali. Dla zrealizowania korzyci z uzyskanego potencjau produkcyjnego naleao inwestowa ogromne zasoby w procesy transakcyjne. North pisa, e konieczne jest szerokie spojrzenie na koszty transakcyjne, nie tylko jako koszty koordynacji rozrastajcego si kompleksu niezalenych fragmentw gospodarki, ktre mona traktowa po prostu jako koszty informacji lub cilej jako koszty uzyskania informacji dla mierzenia wielowymiarowych przedmiotw (obiektw, towarw, usug) wymiany, ale take jako nakady na wdroenie kontraktw i zapewnienie zaufania do zobowiza w czasie i przestrzeni, niezbdnego dla zrealizowania potencjau dostarczonego przez technologi.

110 111

D.C. North, op. cit., rozdzia 4. D.C. North, Institutionas Transaction Costs and Productivity in the Long Run http:/129.3.20.41/eps/eh/papers/930904.pdf

143

Rozrastajcy si sektor transakcji musi rozwizywa problemy mierzenia i wdraania czynnikw, ktre wystpuj wraz z jego gwatownym rozwojem. Aby obliczy zyski w wiecie tak rnorodnej specjalizacji potrzebna jest take odpowiednia praktyka i wiedza na temat kontroli jakoci w warunkach wyduajcego si acucha produkcji i komplikujcych si stosunkw midzy pryncypaem i agentami. Odkryta ju zaleno midzy alternatywnym korzystaniem z technologii pracochonnej lub pracooszczdnej jest znowu poddawana egzaminowi w praktyce zawierania i realizacji transakcji. Czy w dugim okresie zastpienie siy roboczej (pracy ludzkiej) przez kosztowne maszyny, redukujce w krtkim okresie koszty produkcji i nadzoru nad pracownikami, nie zadziaa zwrotnie w dugim okresie na jako wyrobw i obnienie si popytu? Mierzenie nakadw i efektw suy take kalkulacji wielkoci wkadu poszczeglnych czynnikw wytwrczych. Dobrze wiadomo, jak czsto konflikty w przedsibiorstwach rodz si na tle pacowym, braku zgodnoci co do zasad obliczania indywidualnego lub grupowego wkadu pracy. Z kolei mierzenie efektw transakcji wymaga take uwzgldnienia marnotrawstwa i szkd uczynionych rodowisku i innym podmiotom spoecznym i gospodarczym. Firmy korzystajce z technologii przyniesionej na fali drugiej rewolucji ekonomicznej i zwaszcza najnowszego etapu wzrostu znaczenia osigni naukowo-technicznych, dokonuj ogromnych staych inwestycji kapitaowych. Takie inwestycje obejmuj bardzo dugie okresy i maj czsto nisk alternatywnie warto zomowania (scrap value). Takie dugie okresy zwikszaj niepewno co do cen i kosztw oraz zachowa oportunistycznych stron kontraktu. North podkrela, e wdroenie i korzystanie z nowych technologii rodzi liczne problemy organizacyjne, spord ktrych a pi uzna za istotne. Pierwszy problem to mierzenie jakoci wynikw (outputs) poprzez pomiary parametrw materiaw, urzdze i kwalifikacji agentw. Chodzi wszak o takie czynnoci i procedury, jak sortowanie, klasyfikowanie, wycena, metkowanie, znakowanie rynkowe, wystawianie gwarancji, licencjonowanie, studia nad czasem pracy, z ktrych wyciga si wnioski o osigach pracownikw. Mamy do czynienia z koniecznoci prowadzenia takich pomiarw i jednoczenie przekonanie o ich kosztownoci i niedoskonaoci dostpnych narzdzi i metod. Drugi problem wynika z potrzeby rozszerzania skali produkcji poprzez prac zespoow, ktra generuje koszty wyobcowania (alienacji) robotnika i zjawisko uchylania si od obowizkw. Dyscyplina pracy w zakadzie jest reakcj na niedocignicia w koordynacji i postawy obibokw. Pracodawca wprowadza wic systemy regulacji czasu pracy, zestawy bodcw i kar oraz premii za dobre wyniki. Znane s take ostre sprzeciwy ze strony pracownikw wobec prb wdraania innowacji z bada uznanych za naukowe, ale w efekcie odlegych od humanitaryzmu. Trzeci problem pojawi si ju w naszym rozdziale o teorii kontraktw, gdzie mona byo zapozna si, jak oportunizm powoduje powstawanie kwestii spornych nie tylko wewntrz firmy, ale take w ich relacjach kontraktowych. Firmy obieraj czsto dalekosin strategi zachowa w polityce zatrudnienia, rezygnuj z pewnych usug i prowadz renegocjacje. Natomiast problem czwarty wie si z gwatownym rozwojem wielkich przedsibiorstw i hierarchii w duej skali, czemu towarzyszy rozrastanie si biurokracji. Koszty rozwizywania tych problemw, ograniczania zjawiska sztywnoci przyjtych regu, poprawiania struktury dochodw i elastycznoci dziaania firmy, stanowi ju pilne zapotrzebowanie dla wspczesnoci. Ostatni, pity problem wynika z obserwowanej dewastacji rodowiska naturalnego, ktrego nie mona trafnie oszacowa ze wzgldu na brak odpowiednich cen. Wspzaleno wiatw specjalizacji i podziau pracy potguje wpyw kosztw zewntrznych. North na te zagadnienia spoglda z wyyn oglnej teorii rozwoju spoecznego, przemian ustrojowych i doktryn od Marksa do programw transformacji ustroju realnego

144

socjalizmu. Wiele uwagi powica specyfice krajw trzeciego wiata i znaczeniu podstawowych instytucji spoecznych, jak np. rodzina. * Koszty transakcyjne s przeszkod w uzyskiwaniu korzyci z handlu, pyncych ze specjalizacji kontrahentw. Trzeba jednak doda, e istotne znaczenie ma nie tylko absolutna wielko tych kosztw, ale i ich rozkad midzy stronami wymiany. Ekonomika instytucjonalna podja krytyk modelu neoklasycznej teorii konkurencji, w ktrym przyja ona zaoenie o zerowych kosztach transakcji i zasad optimum Pareto. Alokacja zasobw wynika przeto z ksztatowania si cen rwnych kosztom kracowym i braku moliwoci wpywu na ceny przez aktorw sceny rynkowej. Analiza takiego zjawiska, jak tworzenie kartelu, wymusia analiz sytuacji konkurencji niedoskonaej. Gdyby przyj zaoenie o zerowych kosztach transakcji, wwczas powstanie kartelu wymiana prawa samodzielnego okrelania rozmiarw produkcji na zbiorowe gwarancje otrzymywania czci zysku monopolistycznego byoby procesem prawie darmowym. Koszty zawierania porozumie tego typu (zmowy) s jednak w rzeczywistoci na tyle powane, e konieczne staje si wprowadzenie do modelu wymiany dodatnich kosztw transakcyjnych. Warto zapamita: koszty transakcyjne nie s inwariantne w stosunku do efektywnego rozmieszczenia zasobw i rozszerzenia granic wymiany, co oznacza, e nie naley ich traktowa jako elementu nadrzdnego i niezmiennego w stosunku do zwizanych z nim zmiennych, podlegajcych wsplnie przeksztaceniom. W praktyce na efektywno dziaa wysoko kosztw transakcyjnych moe dziaa pozytywnie lub negatywnie, jak to czsto wystpuje w procesach zawierania porozumie o wysoko renty lub pokonywania bariery wejcia na okrelony rynek. Zaoenie o dodatnich (niezerowych) kosztach transakcyjnych pozwala lepiej zrozumie aktywn rol instytucji w procesach alokacji zasobw. * W tym miejscu proponuj powrci do wspomnianej w poprzednim rozdziale polemiki midzy dwoma wybitnym ekonomistami J. Niehansem i C. Mnardem. Wczeniejsze ujcie Niehansa, przedstawione w encyklopedii Palgrave (haso Transaction costs ,1998) jest godne przypomnienia, poniewa korzysta z wywodw wci pojawiajcych si w podrcznikach ekonomii. Niehans pisa, e koszty transakcji powstaj z transferu wasnoci, albo cilej towarzysz transferowi praw wasnoci. Przypominam, e to twierdzenie uzupeni wanie Mnard, akcentujc transfer praw wykorzystania wasnoci. Niehans pozostawa jeszcze w krgu klasycznego mylenia, stawiajcego mechanizm rynkowy i zdecentralizowane prawa wasnoci prywatnej w centrum instytucji i procesu wymiany. W gospodarce kolektywnej (socjalistycznej), kiedy decyzje podejmuje centralny organ wadzy, a przeto koszty transakcji mog by nieobecne i s zastpowane kosztami administracyjnymi. Najlepiej tezy Niehansa daj si przeledzi, posugujc si dwoma rysunkami (tu 8.2 i 8.3.), ukazujcymi najprostsz operacj (transakcj) wymiany towaru midzy par agentw. Towarzyszce wymianie koszty transakcji maj oczywicie dwie formy: 1) nakady wasnych zasobw agentw i 2) wynikajce z rnic rynkowych. Podobnie jak w znanych operacjach transportowych dziaalno agentw zmierza do redukcji niepewnoci, ale trzeba doda koszty transakcji mog powsta take w warunkach cakowitej pewnoci. Znany ekonomista Stiller pisa z przeksem, e takie koszty s nakadami towarzyszcymi przechodzeniu od ignorancji do wszechwiedzy. Badanie funkcji transakcji moe ujawni spadajce, stae lub rosnce zyski, a skala efektw moe odpowiada rozmiarom indywidualnych transakcji firm lub rynku. Kwantyfikacja bardzo zoonych transakcji nie daje si w peni zrealizowa

145

E y
1

Krzywa obojtnoci I

Kt P x x
1

Rys. 8.2. Niezerowe (dodatnie) koszty transakcji.

agent 2

agent 1 x

Rys. 8.3. Dwustronne krzywe popytu w sytuacji dodatnich kosztw transakcji. Analizujc oba rysunki musimy bra pod uwag, e koszty transakcji redukuj wolumen transakcji, a przyjmujc tez o oglnej rwnowadze wymiany bez kosztw transakcji mamy do czynienia z nieokrelon sieci wymiany, a wic nie wystpuj tam 146

ograniczenia wolumenu brutto transakcji. Rysunek 8.2. przedstawia sytuacj niezerowych, a wic dodatnich kosztw transakcji, ktr jest wymiana midzy par agentw (sprzedawcakupiec) dwch dbr x i y. atwo dostrzegamy zakreskowan lini ogranicze budetowych oraz punkt E, rwnowagi proporcjonalnej, pocztkowej wymiany obu towarw w ilociach x1 i y1 oraz charakterystyczny skrt (czy te zamanie ang. kink) linii ogranicze budetowych. Punkt E jest take optymalnym wyznacznikiem rwnowagi midzy lini ogranicze budetowych, a krzyw obojtnoci I, przedstawion na Rys. 8.2. Kt P wyznacza cen jako relacj wartoci obu towarw. Przyjrzyjmy si teraz odzwierciedleniu pewnych zmian w sytuacji wymiany. Dla indywidualnego agenta kada zmiana wolumenu wymienianych dbr oznacza konieczno zmiany ich wielkoci, np. aby otrzyma n dodatkowych jednostek dobra trzeba powici pewn ilo wasnego. Na rysunku 8.2. gruba zamana linia oznacza wanie now lini ogranicze budetowych. W zalenoci od ksztatu krzywych obojtnoci agent moe kupi, sprzeda lub nie dokonywa transakcji. Z kolei zmiana ceny rynkowej prowadzi lini ogranicze budetowych tak, e obraca si ona (swivel) wok punktu E. Na rysunku 8.3. nakrelone s dwustronne (wzajemnie uwarunkowane)) krzywe popytu obu agentw w sytuacji dodatnich kosztw transakcyjnych. Punkt przecicia wsprzdnych x i y jest take punktem skrtu, kiedy nie ma wymiany. Jeli koszt transakcji ma take stay komponent to linia ogranicze budetowych przyjmie ksztat cienkiej linii pokazanej na rysunku 8.2. Dwustronne krzywe popytu maj (nie pokazan na rysunku!) pust przestrze wok punktu pocztkowego wsprzdnych. Im wiksze s koszty transakcji, zarwno zmienne, jak i stae), tym bardziej prawdopodobna jest rwnowaga w punkcie braku wymiany. Daje to moliwo wytumaczenia, dlaczego potencjalnie okrelone rynki, zarwno dla obecnych, jak i przyszych dbr, nie istniej. * Powrmy teraz na krtko do sygnalizowanego podziau kosztw cznych na koszty transformacyjne i koszty transakcyjne, aby uwiadomi sobie ich wspzaleno. Taka zaleno wynika z charakteru kadego dobra i jego dwch funkcji transformacyjnej, kiedy dokonuje si przeksztacenia fizycznych cech rzeczy i transakcyjnej, kiedy zmienia si te cechy rzeczy, ktre odnosz si do praw wasnoci. atwo znale przykady zalenoci obu funkcji i rodzajw kosztu, analizujc praktyk przedsibiorstw. Jeli przeto w deniu do obnienia kosztw transformacji firma specjalizuje si w pewnych rodzajach produkcji to moe ponie wysze koszty transakcyjne wynikajce z koniecznoci poszukiwania waciwych nabywcw. O treci i formach dziaalnoci podmiotw gospodarczych, zwaszcza dotyczcych zawieranych kontraktw, decyduj w istotny sposb struktura i dynamika kosztw cznych, co daje si przeoy na szersz prawidowo, e u rde wzrostu gospodarczego znajdujemy nie tylko technologi, ale take instytucje. Nasuwa si prosty wniosek, e inwestowanie w ewolucj instytucji moe mie skutki analogiczne do inwestycji w postp techniczny. W tym miejscu warto zastanowi si nad podobiestwem i rnic midzy kosztami transakcyjnymi i podatkami. Oba s ciarami, ale w ramach takiej instytucji jak rynek ciary opodatkowania zwikszaj koszty kracowe produkcji, przeto ich cz mona przerzuci na kontrahenta, czego nie da si zrobi z kosztami transakcyjnymi. Niekiedy twierdzi si, e podatki mona uzna za skadnik kosztw transakcyjnych, a wic nakadw ponoszonych za usugi pastwa na rzecz ochrony praw wasnoci. Przyjmujemy ostatecznie za prawdziw tez, e koszty transakcyjne s przeszkod, stawiaj opr procesowi oboplnie korzystnej wymiany. Jako konieczno wystpuje zatem potrzeba ich obnienia do rozsdnych rozmiarw. Rozpatrzymy moliwoci takich dziaa w odniesieniu do poszczeglnych typw i rodzajw kosztw transakcyjnych.

147

8.2.2. Powizania i klasyfikacja Nie obawiajc si pewnych powtrze, ale w trosce o trafniejsze uporzdkowanie zbioru wspczesnych transakcji i zwizanych z nimi nakadw, przytocz jeszcze pewne tezy natury oglniejszej, aby nastpnie wyeksponowa jedn z najbardziej przejrzystych klasyfikacji. Konieczne jest utrzymanie rozwaa o kosztach transakcji w ramach wielkiego ukadu spoeczno-gospodarczego, obejmujcego trzy wielkie komponenty jednostki ludzkie, rodowisko instytucjonalne i struktury zarzdzajce, powizane midzy sob z rn si. Na rysunku 8.4. odczytamy kilka interesujcych spostrzee.

rodowisko instytucjonalne Parametry przesunicia Struktury zarzdzania Parametry strategiczne

Atrybuty zachowa Indywidualne osoby

Preferencje endogeniczne

Rys. 8.4. Trjpoziomowy ukad spoeczno-gospodarczy. Skupimy uwag na powizaniach midzy rodowiskiem (macierz) instytucjonaln i generowanymi przez nie kosztami organizacji procesu transakcji. Konieczne jest uwzgldnienie trzech istotnych aspektw. Pierwszy dotyczy rozmiarw rynku, ktry wpywa silnie na organizacje transakcji, jak to ju opisywa Adam Smith, podkrelajc znaczenie depersonifikacji wymiany na rozszerzajcym si rynku i komplikowanie si relacji midzy uczestnikami, przynoszce w efekcie wzrost kosztw. Teraz rozumiemy ju znaczenie kosztw poszukiwania porednikw oraz informacji cenowych na rynkach pracy, kapitau i obrotu nieruchomociami. Pojawia si moliwo wyboru spord dostpnych lokalnych rynkw, albo i rezygnacji z mechanizmu rynkowego. Drugi aspekt zwizany jest z trudnociami, a wic i kosztami, sporzdzenia charakterystyk wymienianych towarw, mimo stosowania coraz sprawniejszych metod i miernikw. Coraz czciej w poszukiwaniu rozwizania tego problemu siga si do wyspecjalizowanych firm, ktre staj si ekspertami. Informacja z tych rde jest droga i dlatego powstaje specyficzny rynek jej wymiany. Trudnoci wynikaj z potrzeby identyfikacji i porwnywania charakterystyk towarw. Jak mona porwna jako? W praktyce firmy

148

uciekaj si do zdobywania certyfikatw jakoci wystawianych przez renomowane organizacje, a pastwowe inspekcje, organy kontrolne i stowarzyszenia zawodowe nie skpi wysikw w tych poczynaniach. Powane trudnoci wynikaj z potrzeby rozdzielenia cznych kosztw pomidzy konkretnymi produktami, jak rwnie sprawiedliwego kryterium podziau pacy w zespole. Wci mamy do czynienia z trudnociami kwantyfikacji i mierzenia, zmuszeni do posugiwania si przyblionymi szacunkami i ocenami. Na najwyszym poziomie usadowiony jest trzeci aspekt wykorzystania prawa i przymusu wypenienia zobowiza. Historia dostarcza bogatego materiau poczyna instytucji prawnych w dziele tworzenia i obowizku posugiwania si systemami miar, przy czym pojawia si tendencja do rozcigania tych regulacji w skali ponad pastwowej. Surowe przepisy i kary towarzysz regulacjom wdraania prawa zobowiza, jak o tym mwilimy z poprzednim rozdziale. Nakady na opiek prawn nale raczej do koniecznych i opacalnych. * Przed prezentacj jednej z najbardziej rozwinitych klasyfikacji kosztw transakcyjnych przedstawi jeszcze jedno interesujce ujcie relacji kosztw transakcji z trzema typami struktur zarzdzania112. Zaczn, a raczej powtrz twierdzenie oparte na prostym wzorze: CT = f(U, F, AS), ktry odczytujemy prosto, e koszty transakcji CT s funkcj trzech parametrw niepewnoci U, czstotliwoci F i specyfiki aktyww AS. Wiemy ju o znaczeniu czynnika niepewnoci, wystpujcego wewntrz samej transakcji, zwykle zwizanej postawami jej uczestnikw, okrelanymi czsto jako pokusa moralna, a take niepewnoci zewntrznej w postaci pojawiania si moliwoci poczyna oportunistycznych stron uczestniczcych w transakcji. Nakadanie si tych niepewnoci powodowao szybki wzrost kosztw transakcji, a ich wnikliwa obserwacja na bogatym materiale historycznym staa si podstaw teorii tworzenia firmy (przedsibiorstwa), jako izolacji od mechanizmu cen rynkowych. Czstotliwo transakcji okrela w znacznej mierze kumulacj dowiadczenia agentw, likwiduje w informacji sucej programowaniu i realizacji transakcji, moe dobrze suy zdobywaniu rutyny pracownikw, chocia niekiedy zmienia si w postawy nie sprzyjajce korzystaniu z innowacji. W sile pozostaje wci twierdzenie, e wzrost czstotliwoci transakcji sprzyja obnieniu towarzyszcych im kosztw. Trzeci parametr stopie specyficznoci aktyww jest przedmiotem licznych bada i praktycznych dowiadcze. Chodzi w nich o wyjanienie podstaw wyboru midzy alternatywnymi strukturami zarzdzania i zrozumienie ich wewntrznych powiza. Poniewa na ten temat trwaj oywione dyskusje wrd specjalistw, przeto powimy nieco czasu na przyjrzenie si rysunkowi 8.5. Uwzgldnione s dwa podstawowe wymiary na osi poziomej zaznaczamy wpyw stopnia specyficznoci aktyww; na pionowej czsto pojawiania si nieprzewidzianych zmian. W sytuacji bardzo czstych zmian, ich braku lub bardzo sabej specyfiki aktyww angaowanych w transakcji, dominuje rynkowa struktura zarzdzania. Kiedy ukad zmienia si i rosnca specyfika aktyww oraz czsto zmian sytuacji maleje, a w rezultacie rosn koszty transakcyjne, pojawiaj si i rozszerzaj pola dziaalnoci systemw hierarchicznych zarzdzania. Wreszcie, przy coraz wyszej dynamice zmian w proporcjach obu si, tworz si hybrydowe struktury zarzdzania, korzystajce ze zmodyfikowanych kontraktw neoklasycznych i bodcw redniej mocy.

D. Chabaud, S. Saussier, Transaction Cost Economics and Governance Structures: Development, Applications and Perspectives, [w:] Conventions and Structures in Economic Organization, O. Favereau et E. Lazega, (eds), Edward Elgar 2002, s.93-113.

112

149

W tym miejscu warto pomyle o wielkim wpywie specjalnych aktyww. Jeli nie mona ich uy w innych transakcjach, to powtrne wykorzystanie (redeployability) takich aktyww pozostanie sta trosk wielkich kontraktorw i wymaga bdzie wyjtkowo starannych analiz kosztw projektowanych transakcji. Wszak aktywa nie dajce si wykorzysta powtrnie oznaczaj inwestycje utracone (sunk utopione), ale identyczno pooenia obu stron kontraktu stwarza zacht do przeduenia wsppracy i tworzenia mechanizmw ochrony tego typu kontraktw. Uczestnicy transakcji mog wpa w zaleno przypominajc mechanizm zapadki (lock-in), kiedy moliwy jest tylko ruch w jednym kierunku, jeli pragnie si zdobywa dodatkowe zyski z takiej transakcji. Twierdzi si, e taki rozwj prowadzi do sytuacji, w ktrej koszty kontraktowania rosn szybciej ni koszty integracji pionowej, a wic bdzie to zachca do fuzji tak zwizanych firm. Rynki Hybrydy Kontrakty klasyczne Kontrakty relacyjne Hierarchie

Silne bodce

Kontrakty neoklasyczne rednie bodce

Sabe bodce

Czsto nieprzewidzianych zmian Rys. 8.5. Wybr struktur zarzdzania.

Stopie specyfiki aktyww

Literatura przedmiotu wymienia sze skadnikw okrelajcych stopie specyficznoci aktyww: 1. Specyfika miejsca rozmieszczenia (site specifity). Rozwaane s odlegoci midzy dostawcami surowcw (np. kopalnie) i zakadami przetwrczymi, elektrowniami, wzami komunikacyjnymi. Pojawiaj si moliwoci zwalczania oportunizmu przez poszukiwanie innych lokalizacji i zmian organizacji wzajemnych dostaw. 2. Specyfika fizyczna (physical specifity), wynikajca z unikalnego projektu, np. maszyny lub komputera do oryginalnych zada. 3. Aktywy dedykowane (dedicated assets) jako efekty inwestycji zrealizowanych dla zaspokojenia potrzeb cile okrelonego odbiorcy. Zdarzaj si przypadki wpadnicia w puapk zalenoci, jeli poczyniono inwestycje dajce nadwyk produkcji w stosunku do zrealizowanego zamwienia. 4. Aktywa humanitarne (human assets) obejmuj kadry kwalifikowanych specjalistw, zwaszcza dowiadczonych w pracy zespoowej i osoby obdarzone talentami i twrczym myleniem. 5. Znaki handlowe (brand-name capital), jako efekty odpowiednich inwestycji w reklam, procedury kontroli jakoci i skutecznego zaatwiania reklamacji, przynoszce i utrzymujce reputacj firmy. 6. Specyfika okresu (temporal specifity), kiedy zachodzi potrzeba rozwikania wspzalenoci midzy skadnikami zbioru specyficznych aktyww. Mog tu pojawia si nawet powane dodatkowe koszty. 150

* Klasyfikacja kosztw transakcyjnych jest wci przedmiotem oywionych dyskusji, zwaszcza skierowanych na rozwizanie problemu takiej ich operacjonalizacji, ktra zapewni praktyczne stosowanie w ksigowoci. W naszych rozwaaniach za wystarczajce uznaem zwart koncepcj wybitnego rosyjskiego przedstawiciela ekonomiki instytucjonalnej Andrieja Szastitko113. Jego ujcie pozwala analizowa koszty transakcyjne wedug szeciu ich rodzajw. Pierwszy rodzaj obejmuje grup kosztw poszukiwania alternatyw, co w warunkach niepewnoci i zrnicowania wspczesnych rynkw oznacza przede wszystkim zgromadzenie wiedzy (informacji) o odpowiednich cenach dla przeprowadzenia transakcji oraz o potencjalnych i wiarygodnych kontrahentach. Najprostszy model poszukiwania alternatywy mona zapisa nastpujco: Pemin (N) = pNP1 + (1-pN)P2 , gdzie: Pemin (N) - oczekiwana minimalna cena N-tego kroku badania cen; pNP1 i pNP2 prawdopodobiestwo wystpienia ceny P1 i P2 . O wyborze liczby krokw badania decyduje czysty kracowy zysk poszukiwania, a wic kiedy nastpny krok oznacza zysk zerowy. W rzeczywistoci okrelenie optymalnego rozmiaru (skali) poszukiwania informacji o odpowiedniej dla kontrahenta cenie jest niezwykle trudne ze wzgldu na konieczno oceny uzyskiwanej informacji ex ante, a wic dla przyszych warunkw. Pozytywn rol w obnianiu tego rodzaju kosztw transakcyjnych odgrywaj wyspecjalizowane rynki, zwaszcza giedy, ktre s instytucjami koncentrujcymi popyt i poda, przyspieszaj obieg informacji i wyrwnuj ceny, chocia w praktyce wystpuj take przypadki ograniczania dostpu do penej informacji. Podobnie dziaa mog formalne organizacje powoywane do regulowania transakcji finansowych, ktre mog w ten sposb wypiera transakcje rynkowe. Opinia spoeczna znajduje si pod naciskiem niezwykle dynamicznej, a czasem wrcz agresywnej reklamy, ktra wpywa powanie na koszty poszukiwania alternatyw. Pojawiaj si dodatkowe nakady na filtracj nadmiaru informacji i wykrycie jej rzetelnoci. Wiele dziaa ponosz strony transakcji na badanie reputacji potencjalnych kontrahentw. Reputacja (goodwill) firmy to take zagadnienia etyki biznesu i nawet wielkoci aktyww przedsibiorstwa, dajcych si w pewnym stopniu kwantyfikowa. Dobra reputacja firmy bywa traktowana jako specyficzny wkad do zawieranego kontraktu, gwarancja i rkojmia, zaliczka w realizacji zobowiza. W ramach tych dziaa mieszcz si take nakady zwizane z uzyskaniem formalnych znakw tosamoci firmy logo, marki towarw, znaki jakoci itp. Pozwalaj one obniy koszty poszukiwania i identyfikacji. Jako drugi rodzaj kosztw transakcyjnych mona przyj koszty realizacji rozlicze, ktre pojawiy si i gwatownie rosy wraz z coraz wysz specjalizacj i intensywnoci procesu wymiany. Zasza konieczno uatwienia rozlicze midzy ogromn liczb kontrahentw i zwaszcza eliminacji (raczej ograniczenia) krzyujcych si rozlicze midzy stronami. Tak zrodziy si m.in. banki i izby clearingowe, jako instytucjonalny odzew na pojawienie si tego typu kosztw, a jednoczenie organizacje stanowice jedno z kocowych ogniw acucha rozlicze, zaczynajcego si od wyspecjalizowanych komrek
113

A.E. Szastitko, Nowaja institucyonalnaja ekonomiczeskaja tieorija, wyd. 3, TEIS, Moskwa 2002, rozdzia 8.

151

wewntrz firmy. Zestawienie midzybankowej macierzy powiza kredytowo-debetowych daje przejrzysty obraz relacji i wskazuje na wskie przekroje w przepywach pieninych, co podnosi wyranie poziom kosztw transakcyjnych. Tylko saldo kocowe rozlicze staje si przedmiotem troski kontrahentw. Kolejny rodzaj stanowi koszty mierzenia, z natury rzeczy zwizane z trudnociami kwantyfikacji. Chodzi o to, e dobra i usugi maj dwa typy cech, zwizanych z ich uytecznoci. Pierwszy typ obejmuje cechy fizyczne w rodzaju wygldu, rozmiarw, walorw smakowych, parametrw techniczno-eksploatacyjnych, ceny itd. Typ drugi stanowi zbir praw, ktre pozwalaj wykorzysta uzyskiwane cechy fizyczne. Nie trudno uzmysowi sobie nakady na aparatur pomiarow, zuycie si i rodkw na testy, opacenie rzeczoznawcw oraz niezbdne nakady czasu. Ze wzgldu na trudnoci towarzyszce mierzeniu dbr i usug mona mwi o trzech ich kategoriach. Jeli wstpne okrelenia jakoci dobra przed jego nabyciem nie pociga wikszych nakadw, to zaliczymy je do rozpoznawalnych (search, issledujemyje), znanych dobrze nabywcom, czsto uznanych za standardowe. Z kolei dobra i usugi z niezwykle wysokimi kosztami pomiaru przed ich nabyciem i zuyciem trzeba zaliczy do kategorii dowiadczalnych (experience, opytnyje). Wreszcie dobra i usugi o wysokich kosztach pomiaru zarwno przed (ex ante), jako i po zakupie (ex post) stanowi trzeci kategori dbr wiarygodnych (credence, dowieritielnych). Dotyczy to nie tylko dbr i usug, ale take tworzcych si instytucji, w sytuacji wysokiej niepewnoci co do przyszych efektw, koniecznoci ubezpieczania si przed ryzykiem i ze wzgldu na zawsze wystpujc asymetri w dostpie do informacji. W wielu transakcjach koszty mierzenia mona obniy dziki korzystaniu z pomocy ekspertw i ich zasobu wiedzy przedmiotowej. W transakcjach zawieranych midzy nowicjuszami biznesu koszty mierzenia musz by wysokie, a w przypadku kontraktu midzy nowicjuszem i ekspertem atwo okrelimy stron przegrywajc. Warto pamita take o pozytywnej roli pienidza jako porednika w wymianie rnych dbr i uatwiajcego pozyskiwanie informacji, jake trudnej i rozproszonej w wymianie barterowej. Wiemy take, jak ogromne znaczenie w procesie wymiany odegray poczynania instytucji wadzy i spoeczestwa we wprowadzaniu norm tworzcych system miar i wag, standardw i nawet takiego do powszechnie akceptowanego wskanika sukcesu, jak zysk wyraany w pienidzu. Czwarty rodzaj kosztw transakcji stanowi koszty zawierania kontraktw, na ktre wpyw wywiera niepewno zwizana z trudnym przewidywaniem przyszego rozwoju wydarze. Wystarczy przypomnie nasz praktyk pozyskiwania kredytw bankowych. Droga od opracowania biznes-planu do pierwszych kontaktw z ewentualnym kredytodawc biegnie przez kolejne pokonywanie przeszkd formalnych i nieformalnych, wymagajcych nakadw czasu i pienidzy. Nie trudno take dowie, e przedsibiorstwo jest swoistym zbiorem rnorodnych kontraktw, zawieranych z wieloma dostawcami czynnikw produkcji. Nasuwa si uwaga, e kady zabieg zmniejszajcy liczb takich kontraktw redukuje take koszty transakcyjne firmy. Poniewa w kontrakcie zachodzi konieczno precyzyjnego okrelenia praw i obowizkw stron w okresie obowizywania umowy, przeto musz pojawi si dodatkowe nakady na ich wyszczeglnienie i zdefiniowanie, swoist kodyfikacj uzyskiwan w licznych spotkaniach i rozmowach specjalistw. Istotne znaczenie w tego typu dziaaniach maj nie tylko niepewno, ale take specyfika przedmiotu transakcji i czstotliwo zawierania kontraktu. Kontrakt standardowy, powtarzalny, chroniony jasnymi reguami prawa pastwowego i zawierany midzy wyprbowanymi partnerami jest oczywicie taszy. Kolejny rodzaj kosztw transakcyjnych koszty specyfikacji i ochrony praw wasnoci dotyczy nakadw na prawne okrelenie podmiotu dysponujcego prawem

152

wasnoci, przedmiotu kontraktu, zestawu uprawnie oraz warunkw i sposobw przekazywania uprawnie midzy stronami kontraktu. Zoony charakter wielu transakcji wymaga znowu nakadw czasu i rodkw dla penego wyszczeglnienia i zdefiniowania poj i wyznaczenia granic dziaania norm prawnych. W literaturze fachowej znajduj si liczne przykady powstawania konfliktw z powodu nieprecyzyjnego okrelenia granic kompetencji nie tylko midzy gospodarstwami rolnym i dziakami pracowniczymi, ale take midzy jednostkami administracyjnymi w pastwie i oczywicie midzy pastwami. Do tego rodzaju kosztw trzeba zaliczy take wydatki na utrzymanie si porzdkowych i bezpieczestwa oraz adu spoecznego. W naszych czasach wskazuje si na rosnce nakady zwizane z koniecznoci niwelacji rnic w pooeniu mniejszoci narodowych, zwalczania dyskryminacji rasowej i pogbiania wizi midzykulturowych. Dowiadczenie integrujcej si Europy musi by przedmiotem wnikliwych analiz. Jako ostatni rodzaj kosztw transakcyjnych wymieniam koszty zachowa oportunistycznych. Zagadnienie to wie si z dobrze znanym zachowaniem stron zawierajcych i realizujcych transakcje, a mianowicie pragnieniem osignicia przede wszystkim wasnych celw, nawet rezygnujc z wielu zasad spoecznych i nakazw moralnych. Trzeba doda, e do czsto oczekiwane korzyci z naruszenia kontraktu przewyszaj zwizane z tym nakady i mog skierowa kontrahenta na drog przestpstwa. Potencjalne groby zachowa oportunistycznych wystpuj zarwno w sytuacjach przed zawarciem kontraktu, jak i w okresie jego realizacji. W obu przypadkach wynika to z niepewnoci i niepenej informacji. Przykadw oportunizmu w zachowaniach w okresie przed zawarciem kontraktu dostarcza sytuacja okrelana jako selekcja negatywna (adverse selection), oznaczajca wymuszony okolicznociami dobr partnerw do wymiany. W literaturze przedmiotu szeroko znany jest model rynku uywanych samochodw, opisany w 1970 r. przez laureata Nagrody Nobla George`a Akerlofa i upowszechniony w licznych podrcznikach114. Oto proste zaoenia tego modelu i do oczywiste wnioski. Na rynku wystpuje jednakowa liczba sprzedawcw i nabywcw uywanych samochodw, rnicych si jakoci, rozkadajc si rwnomiernie od cakowitego grata do cakiem dobrego rodzynka. Sprzedawcy okrelaj warto swoich wozw wedug posiadanej przez nich jakoci. Gdyby tak wiedz mieli nabywcy, to sytuacja byaby typowa dla doskonaego rynku. Jeeli jednak zaoy si, e tak wiedz maj tylko sprzedawcy, wwczas nabywca moe kierowa si wycznie lepym losem i mona przyj, e nie ma tu ceny rynkowej i samochodw si nie sprzeda. W rzeczywistoci wystpuje raczej pewna cena rynkowa p, do ktrej bd przymierza si obie strony transakcji. atwo dowie, e po takiej cenie sprzedawa bd waciciele gratw, a ze sprzeday zrezygnuj waciciele rodzynkw. Zachodzi pozornie dziwny przypadek wypierania dobrego jakociowo towaru przez gorszy. Nasuwa si analogia z prawem Greshama-Kopernika dotyczcym zego i dobrego pienidza. Z naszego punktu widzenia istotne jest stwierdzenie praktycznie pojawiajcych si kosztw transakcji ze wzgldu na oportunizm stron. Potwierdzenie zasadnoci analizy tego typu rynkw stao si Polsce bardziej oczywiste po wejciu do Unii Europejskiej i znacznym rozszerzeniu si dostaw uywanych samochodw. Warto doda, e dostawcy dbr wyszej jakoci nie rezygnuj z powrotu na rynek i stosuj takie sposoby, jak np. oferowanie rnych gwarancji nabywcom w formie darmowej naprawy usterek lub nawet wymiany towaru. Problem selekcji negatywnej wystpuje take na rynku pracy, kiedy mamy do czynienia z asymetri informacji o prawdziwych kwalifikacjach potencjalnych pracobiorcw. Kontrakty firmy z robotnikami, zawarte w takich sytuacjach mog czasem niesusznie
G. Akerlof, The Market for Lemons: Quality, Uncertainty and the Market Mechanism, The Quarterly Journal of Economics, 1970, s. 488-500.
114

153

preferowa mao wydajnych i krzywdzi fachowcw wysokiej klasy. Reakcj instytucjonaln na efekty selekcji negatywnej jest tworzenie systemw zbierania sygnaw (informacji) o wyksztaceniu kandydatw do pracy oraz rekomendacji od ich poprzednich pracodawcw. Niekiedy stosuje si zasad przyjmowania do pracy na celowo zanionej stawce pacy z zacht do wspinania si po drabinie kariery zawodowej, albo stopniowe przechodzenie od krtko do dugookresowych umw o prac. Take na rynku ubezpiecze zachowania oportunistyczne nie s rzadkie. W okresie po zawarciu kontraktu zachowania oportunistyczne maj charakter okrelany jako subiektywnie podejmowany hazard moralny, ryzyko moralne lub pokusa naduycia (ang. moral hazard). Najprostszy przykad stanowi uchylanie si pracownikw od przyjtych obowizkw, leniuchowanie lub wykorzystywanie czasu i aparatury swojej firmy dla wasnych celw. Inny typ zachowa oportunistycznych w toku wypeniania warunkw kontraktu stanowi reakcje jednej ze stron w sytuacji pojawienia si dla niej nieprzewidzianych okolicznoci zachcajcych do podjcia ryzyka moralnego. Takie przykady notuj dzieje sporw midzy bankami i ich klientami, tj. kredytodawcami i kredytobiorcami. Zgodno interesw tych stron nie mog zapewni nawet szczegowe ustalenia i gwarancje w kontrakcie sigajcym wszak w niepewn przyszo. Pozostaje tylko dokadna kontrola i monitorowanie procesu realizacji umowy. Trzeba take doda, e nie mona z gry zaoy planowe i perfidne wmontowanie tego typu postaw przez negocjujce podmioty. Ukrywanie i dawkowanie informacji moe by take usprawiedliwione, albo po prostu mieci si w dugookresowej strategii przedsibiorstwa. * Na zakoczenie przytocz krtk informacj o konkretnej ofercie pewnej amerykaskiej firmy konsultacyjnej, ktra podejcie ekonomiki instytucjonalnej i teori kosztw transakcyjnych przyja za podstaw swojej dziaalnoci115. Firm Canback Management Technologies (skrt CanManTech) zaoy w 2002 r. dr Staffan Canback, od dwudziestu lat praktykujcy w wielkich firmach konsultacyjnych. Firma ma swoj central w Bostonie i filie w Londynie i Sztokholmie, a zatrudnia ponad dwudziestu dowiadczonych fachowcw. Swoj dziaalno kieruje na obszary przemysu wysokich technologii i wielkich korporacji. Uznajc za punkt wyjcia teori przedsibiorstwa w ujciu Coase`a, CanManTech oferuje swoim klientom usugi w zakresie wspczesnego zarzdzania, mieszczce si w czterech obszarach: 1) redukcji strat zwizanych ze skal dziaalnoci (diseconomies of scale); 2) strategii i struktury w dziaaniach wewntrznych (strategy and structure in interaction), skierowane na analiz wewntrznej dynamiki firmy klienta; 3) analizy waciwego schematu integracji pionowej (vertical integration) w korporacjach; 4) racjonalnych metod w procesie czenia si i przejmowania firm (mergers and acquisitions). Firma CanManTech konsekwentnie wykorzystuje koncepcje zawarte w teorii kosztw transakcyjnych i reklamuje si jako przypuszczalnie jedna z pierwszych tego typu firm o wiatowym zasigu. 8.3. Zapotrzebowanie na rachunek kosztw transakcyjnych Praktyka gospodarcza zawsze uwzgldniaa w mniej lub bardziej uwiadomiony sposb element kosztw transakcyjnych jako skadnik kosztw cakowitych przedsibiorstwa i czynnik zakcajcy funkcjonowanie rynkw. Trzeba jednak pamita, e nagonienie tego pojcia w latach 30. ubiegego wieku przez Ronalda H. Coase`a, mogo by inspirowane przez ujawniony statystycznie fakt szybkiego wzrostu kosztw transakcyjnych w gospodarce wysoko rozwinitych krajw kapitalistycznych. Przyjrzyjmy si tablicy 8.3., aby
115

Obszerny i dostpny materia znajdziemy pod adresem internetowym: http://canmantech.com

154

odczyta zmiany w strukturze kosztw gospodarki Stanw Zjednoczonych, ktre dokonay si na przestrzeni 120 lat. Przede wszystkim rzuca si w oczy wskanik udziau kosztw transakcyjnych w PKB w latach 70-ych XIX wieku. Oto a czwarta cz tego agregatu zwizana bya z tymi kosztami, przy czym w sektorze publicznym ten udzia wynosi tylko ok. 4%. Po 60. latach wskaniki te wynosiy ju 46,3% PKB i 38,2% sektora prywatnego. Zapotrzebowanie praktyki gospodarczej, a wic polityki spoeczno-gospodarczej i wiata biznesu musiao wywoa zainteresowanie teoretykw myli ekonomicznej. Od tego czasu wystpuje ju dodatnie sprzenie zwrotne rozwijajcym si obiektywnie tendencjom, ksztatujcym struktur i dynamik kosztw transakcyjnych towarzyszy lawina publikacji na temat teorii tych kosztw i zasad ich uwzgldnienia w rachunkowoci. Dotychczasowa koncentracja uwagi na kosztach produkcyjnych musiaa ustpi sporo miejsca take kosztom transakcyjnym, tak silnie zwizanym z procesem organizowania dziaalnoci gospodarczej. W modelach ekonomicznych nie powinny ju wystpowa zerowe koszty transakcyjne. Przetumaczenie koncepcji teoretycznych na jzyk i procedury systemw rachunkowoci dziaajcych w pastwie i gospodarce okazao si niezwykle trudne. Nawet poprawne definicje poj okazay si mao przydatne w praktycznej kwantyfikacji kosztw tak rnych typw i rodzajw kosztw transakcyjnych116. W badaniach empirycznych mierzenie kosztw transakcji sprowadzano do pieninej wartoci zasobw uytych przez partnerw w procesie zawierania i realizacji kontraktw. Rok 1870 1890 1910 1930 1950 1970 1990 Udzia kosztw transakcyjnych (w proc.) Sektor prywatny Sektor publiczny W PKB USA 22,5 3,6 26,1 29,1 3,6 32,7 31,5 3,7 35,2 38,2 8,2 46,3 40,3 10,9 51,2 40,8 13,9 54,7 b.d. b.d. 63,0

rdo: J. Wallis, D.C.North, Measuring the Transactions Sector in the American Economy, w: S. Engerman, R.Gallman eds., Long Term Factors in American Economic Growth, Univ. of Chicago Press, 1986, s. 121.

Tablica 8.3. Dynamika i struktura kosztw transakcyjnych w Stanach Zjednoczonych w okresie 1870-1990. Trudnoci praktycznego ujcia kosztw transakcyjnych objania si tym, e ekonomici nie uzgodnili zestawu ich gwnych skadnikw, od czego zaley wszak ich ilociowa ocena, zwaszcza caoliczbowa (kardynalna). Stosowana metoda statystyki porwnawczej operuje tylko wielkociami zmian tych kosztw. O moliwociach i trudnociach mierzenia kosztw transakcyjnych atwiej jest mwi w ramach typw relacji zachodzcych: 1) midzy indywidualnymi sprzedawcami i kupujcymi; 2) wewntrz przedsibiorstwa; 3) w ramach gazi wiadczcej usugi transakcyjne; 4) w procesie ochrony praw wasnoci. W tym podrozdziale warto skupi uwag na trzech pierwszych relacjach. Pozornie prosta transakcja kupna-sprzeday konkretnego dobra obejmuje przykadowo po stronie kupujcego nastpujce koszty transakcyjne: nakad czasu zwizany z obejrzeniem towaru, koszty informacji o cenach takich dbr i sytuacji na ich
Bogate materiay przedstawiono w lutym 2003 r. na konferencji powiconej kosztom transakcyjnym przez Ronald Coase Institution z University of Chicago. Por. zwaszcza dostpny w internecie referat: Ning Wang, Measuring Transaction Costs: An Incomplete Survey.
116

155

rynku, nakady na demonstracj swoich walorw jako kupca, ewentualna opata prawnikw i notariusza i danie zaliczki. Po stronie sprzedajcego wystpuj zwykle takie koszty, jak: reklama, koszty usug agenta, nakady na zabezpieczenie tytuu wasnoci i inne. Do atwo zauway, e te koszty mog take by kosztami transformacji, jeeli dotyczy bd take produkcji oraz, e nie mona ich przerzuci na kontrahenta, poniewa zale gwnie od przyjtej strategii stron. Trzeba doda, e te koszty zmniejszaj niekiedy rozmiary transakcji rynkowych, a wic dziaaj na podobiestwo podatkw. Ze wzgldu na realno pomiaru musimy tylko stwierdzi, e znaczna cz tych kosztw, zwaszcza powstajcych w relacjach pozarynkowych, jest niemierzalna. Usugi transakcyjne, jak np. wiadczone przez prawnikw, nale do sfery rynkowej i s mierzalne. W ramach przedsibiorstwa, traktowanego jako zbir i sie transakcji, analiza kosztw transakcyjnych moe by prowadzona z uwzgldnieniem struktury hierarchicznej, a wic i relacji midzy wacicielami i menederami, kierownikami i robotnikami. Wielkie firmy wynajmuj specjalistw zewntrznych dla koordynacji, zarzdzania i kontroli wasnego systemu dziaa. Koszty potrzebnej informacji rosn wraz ze szczeblami hierarchii firmy. Na niskich szczeblach licz si przede wszystkim koszty kontroli realizacji kontraktw. Wielkie firmy, np. koncerny, zawieraj czsto kontrakty z bezporednimi producentami dbr i tym samym nie uczestnicz w kosztach transformacyjnych, same koncentrujc si na kosztach transakcyjnych. Praktyczny pomiar kosztw transakcyjnych obejmuje nakady na okrelone grupy specjalistw, zajmujcych si zaopatrzeniem, dystrybucj wyrobw, koordynacj i kontrol realizacji funkcji transakcyjnych. Oglnie rzecz biorc, chodzi o zestawienie sumy pac osb zatrudnionych w dziaaniach transakcyjnych wewntrz przedsibiorstwa. Trzeci typ relacji obejmuje dziaalno grupy przedsibiorstw specjalizujcych si w wiadczeniu usug transakcyjnych. Do takich grup nale przedsibiorstwa nastpujcych bran: 1) finanse i firmy handlujce nieruchomociami; 2) bankowo i ubezpieczenia; 3) firmy usug prawnych; 4) handel hurtowy i detaliczny. Z istotnym zastrzeeniem mona doczy take firmy wiadczce usugi transportowe, poniewa przemieszczanie (transportowanie) materiaw moe by take elementem produkcji, a wic kosztw transformacji. Prowadzone w Stanach Zjednoczonych studia i analizy praktyki gospodarczej pozwalaj dokona kilku wstpnych uoglnie. W literaturze przedmiotu (zwaszcza w pracach D. Northa i J. Wallisa) wskazuje si na trzy takie wnioski. Pierwszy, e w strukturze kosztw transakcyjnych wzroso znaczenie kosztw specyfikacji i ochrony kontraktw, a to w zwizku z pogbiajc si specjalizacj i depersonifikacj procesw wymiany oraz koniecznoci angaowania prawnikw. Dzieje si tak rwnie ze wzgldu na burzliwy rozwj infrastruktury materialnej, w tym rodkw komunikacji. Drugi wniosek podkrela rol postpu w technologii i wzrost znaczenia oszczdnoci skali podejmowanych dziaa. Na trzecim miejscu wymienia si zjawisko obnienia si kosztw stanowienia prawa w systemie politycznym, relatywna atwo tworzenia regu dziaa zbiorowych i zjawisko lobbizmu. Badania empiryczne nie doprowadziy do jednoznacznego okrelenia przyczyn wysokiej dynamiki kosztw transakcyjnych w gospodarce amerykaskiej. Relacje ilociowe midzy kosztami transakcyjnymi i transformacyjnymi (produkcji) s wci trudno uchwytne. Zmiany instytucjonalne w jednej gazi lub sektorze maj czsto wpyw na sytuacje w pozostaych obszarach gospodarki, podobnie jak dziaania legislacyjne w prawach wasnoci. No i nie mona zapomina o gwatownym wzrocie zrnicowania dbr i usug na wspczesnych rynkach. Tak wic dowiedziona wysoka dynamika kosztw transakcyjnych w rozwinitych systemach gospodarczych nie daje si jednoznacznie ocenia jako czynnik pozytywny lub negatywny, ale bezspornie jest to zjawisko godne bada teoretycznych, a dla praktyki warte dodatkowych nakadw.

156

* Przytoczony teoretyczny opis sytuacji i odczytane z niego potrzeby praktyki spoeczno-gospodarczej daj si uj w prosty wniosek, e na jednym z pierwszych miejsc, na ktre kieruje si zapotrzebowanie naszych czasw jest rachunkowo i jej dzia rachunek kosztw, w ktrym wystpuje ogromna luka, wanie braku dobrych podstaw teoretycznych i uoglnienia ju bogatej praktyki ujmowania kosztw transakcji. Zachcam do poznawania fachowej literatury, inspirowania dyskusji midzyrodowiskowych i przede wszystkim do troski o korzystanie z koncepcji oferowanych przez ekonomik instytucjonaln. Zaczn od apelu o zainteresowanie si pojciem rachunkowoci mentalnej (mental accounting), a moe trafniej rachunkowoci pamiciowo-umysowej, ktra opisuje i wyjania proces pojmowania, przyswajania i szacowania skutkw dziaa gospodarczych i wykorzystuje tak informacj do pamiciowego rachowania poniesionych nakadw117. Czowiek ma po prostu zdolno kodowania, kategoryzacji i oceny efektw poczyna znanych nam jako ekonomiczne. Potrafi take grupowa swoje aktywa w pewnej liczbie wyodrbnionych (non-fungible) rachunkw, ktre pozwalaj poszerza proces mylowej analizy, zwizany z jego cyklem yciowym, przywizany do zmieniajcych si aktyww, biecego i przyszego dochodu oraz bogactwa. Subiektywna zdolno wyznaczania zakresu, ram i granic transakcji pozwala okrela otrzymywan lub oczekiwan korzy. Tu trzeba uwzgldni pojcie zmodyfikowanej funkcji uytecznoci, wystpowania dwch wartoci 1) nabycia wartoci (acquisition) w postaci pienidzy pozwalajcych pozyska potrzebne dobra; 2) transakcji, jako wartoci dajcej satysfakcj z dobrej roboty. Oglnie mentalna rachunkowo kosztw traktuje pojcie mentalny koszt transakcji jako rodzaj kosztu transakcji konstrukcj mylow na temat podjcia uytecznej decyzji w warunkach wysoce zoonej rzeczywistoci. Wspczesna psychologia moe tu wiele pomc w zrozumieniu tych zjawisk. Przysowiowe schody zaczynaj si podczas prby wykorzystania aktualnych systemw ksigowania i rachunkowoci w praktyce analizy coraz bardziej zoonych transakcji. Jeeli na szczeblu mikroekonomii podmioty gospodarcze daj jako rad, to problem ujednolicenia statystyki i zasad rachunkowoci w skali pastwa i w procesach globalizacji, stanowi wielkie wyzwanie intelektualne i organizacyjne. Przytocz tylko kilka przykadw, zachcajc do ich pomnaania z dowiadcze wasnych i krajowych. Zaczn od jednego z milionw komunikatw, ktre docieraj do systemw rachunkowoci i oddziauj na procesy analizy i decydowania o kosztach transakcyjnych. Oto placwki prawie na caym wiecie, zajmujce si rachunkowoci, otrzymay komunikat z agencji IAS (International Accounting Standards Midzynarodowe Standardy Rachunkowoci), zalecajcy wprowadzenie od 1 stycznia 2005 r. interpretacji SIC 17, ktra ustala nastpujc definicj kosztw transakcyjnych: 118 - koszty transakcyjne [] s to kracowe (incremental) koszty zewntrzne, bezporednio zwizane z transakcj obrotu akcjami zwykymi (equity), powinny by zarachowane jako odliczenie (deduction) od takich akcji. Zaczona interpretacja wyjania, e ta definicja ma zastosowanie do transakcji wywoujcych emisj lub pozyskiwanie instrumentw ogaszajcego si przedsibiorstwa, e zamierza ono zmieni warto akcji. Mamy tu przykad troski o jeden z wielu rodzajw kosztw transakcji giedowych i zwizanych z obrotem okrelonymi akcjami. Nie mamy moliwoci pobrania z bankw informacji posiadanych przez IAS komunikatw przekazywanych na potrzeby systemw
Z do obfitej literatury polecam publikacje R.H. Thalera Mental Accounting and Consumer Choice, :Marketing Science, 1985, nr 4, s. 199-205 oraz Mental Accounting Matters, Journal of Behavioral Decision Making, 1999, nr 12(3), s. 183-206. 118 Internet adres http://www.iasplus.com/interps/sic017.htm
117

157

rachunkowoci w innych sektorach gospodarki, a e sprawa jest trudna wiadcz liczne dyskusje i wynikajce z nich postulaty pod adresem praktyki gospodarczej. W Stanach Zjednoczonych coraz wicej uwagi powica si wdraaniu analizy kosztw transakcyjnych na szczeblu stanw, prowadzc liczne badania nad efektywnoci rozwiza, posugujcych si nie tylko wiedz czerpan z rachunkowoci, ale take z ankiet i sprawozda urzdw i wybranych firm. Oto kilka spostrzee zawartych w raporcie grupy studyjnej University of Nebraska119. Celem podstawowym byo zbadanie moliwoci wykorzystania teorii kosztw transakcyjnych w zarzdzaniu finansami publicznymi, zwaszcza efektywnoci metod uwzgldniajcych struktury instytucjonalno-organizacyjne. Badaniami objto prawie wszystkie stany, analizujc informacje zebrane z ponad 2 tysicy rzdowych planw rocznych zakupw, ktre stanowi znaczn cz wydatkw budetowych. Takie studia s wpasowane w kompleksowe badania nad doskonaleniem administracji sektora publicznego, przeksztacaniem osigni ekonomiki instytucjonalnej w nauk pozytywn. Blaski i cienie z materiaw studyjnych obserwowane i zebrane zostay w piciu grupach. Oto ciekawsze wnioski. W zakresie kooperacji w transakcjach zakupu, zbadano wyniki w stanach, gdzie nakazano administracyjnie takie wspdziaanie komrek rzdowych i tam, gdzie kooperacja przekroczya granice kilku stanw. Dziki oszczdnociom wynikajcym z wikszej skali zakupw uzyskano powane oszczdnoci, ale byy take dodatkowe koszty w pozyskiwaniu partnerw i koordynacji zakupw, Mimo kilku przypadkw pojawienia si wyszych kosztw transakcyjnych ni oszczdnoci z wikszej skali zakupw, praktyka wdraania kosztw transakcyjnych w tym segmencie stanowej polityki gospodarczej daje pozytywne wyniki. Efektywne okazay si kontrakty zakupw u wyspecjalizowanych producentw (tzw. master contracts), z ktrymi wadze stanowe zawieray niekiedy ok. 80% umw. Chodzio zwykle o dostawy sprztu elektronicznego i specjalistycznego wyposaenia. Zrnicowane efekty odnotowano w transakcjach zwizanych z reklamacjami, przy czym zarysowaa si tendencja do przeniesienia punktu obserwacji na proces produkcji i poszukiwanie tam lepszych metod kontroli jakoci. Interesujce i aktualne take u nas s wnioski z bada w zakresie zakupw technologii informacyjnej, w tym wdraania systemw zakupu elektronicznego (e-procurement initiatives). Niektre wskaniki obnienia kosztw roboty papierkowej s wrcz szokujce. Do zdumiewajce jest jednak odkrycie, e przeszkody we wdraaniu elektronicznych metod transakcji rodz si czsto z niedopasowania lokalnych struktur instytucjonalnych. Sygnalizowane s take straty ponoszone w nietrafionych, np. przedwczesnych, inwestycjach w technologii informacyjnej. Na samym kocu autorzy studium sygnalizuj utrzymywanie si do wysokiego poziomu korupcji, ktra narusza zasad uczciwej konkurencji. Mamy tu do czynienia z niezwykle siln presj zych tradycji w spoeczestwie. Powrmy jeszcze do zagadnie technologii informacyjnej, ktra silnie dynamizuje dziaalno biznesow take w takim dziale, jak zlecanie przez podmioty gospodarcze wykonania usug na zewntrz, ktre wci okrelamy po angielsku outsourcing. Warto odnotowa skromn publikacj powicon zlecaniu usug bezpieczestwa i ochrony Internetu na zewntrz wyspecjalizowanym dostawcom120. Jako inspiracja do podjcia bada nad tym zagadnieniem, wystpuje podstawowa przyczyna wysokie koszty procesu outsourcingu. Ten proces nie jest jeszcze standardowy, a towarzysz mu niepewno i czste ataki cyberhakerw, zakcajce koszty koordynacji.
J.R. Bartle., A Transaction Cost Model of State Gevernment Procurement, Omaha NE 2002. Por.: W. Ding, W. Yurcik, Outsourcing Internet Security: The Effect of Transaction Costs on Managed Service Providers. NCSA University of Illinois, 2005.
120 119

158

Autorzy podjli trud zbadania wpywu powierzenia zadania ochrony bezpieczestwa transakcji korzystajcej z technik informacyjnej wyspecjalizowanej firmie, analizujc moliwo uzyskania pozytywnych efektw kupujcym i sprzedajcym tak usug. Posugujc si odpowiednim modelem i korzystajc z metod teorii gier odkryli prawidowo - kiedy koszty transakcyjne s wysokie i wzrasta stopie niepewnoci to zleceniobiorca obnia poziom ceny oferowanej usugi. Wniosek dodatkowy i raczej oglny gosi, e tego typu dziaania tworz skuteczny mechanizm rozoenia ryzyka i kosztw midzy kontrahentami. Na zakoczenie wypada wpisa kilka kwestii zachcajcych do spojrzenia na teori i praktyk kosztw transakcyjnych z punktu widzenia etyki, a wic ekonomii normatywnej. Posu si treci referatu wygoszonego w czerwcu 2004 r. na wiatowym Kongresie Ekonomiki Spoecznej w Albertville, Francja121. Zagadnienie dotyczy inkorporacji, wchonicia postaw etycznych przez procesy kosztw transakcyjnych, a wic i sprzecznoci midzy zadaniem ekonomizacji tych kosztw i postulatem zachowania waciwej postawy moralnej przez przedsibiorc. Wprowadzajc klimat zaufania na mikro poziomie firmy zachowania etyczne mog zredukowa koszty transakcji zwizane z monitorowaniem i ochron kontraktu przed zerwaniem. Natomiast na poziomie makro-spoecznym oczekiwania wielkich wacicieli kapitau, e poziom etyczny biznesmenw bdzie wzrasta wpynie take na koszty transakcyjne. Mamy tu do czynienia z dodatkowym pojciem spoeczne koszty transakcyjne jak rwnie z nastpujcym paradoksem: podczas gdy przedsibiorcy mog zinternalizowa koszty transakcyjne w imi ekonomizacji, to spoeczne koszty transakcji nie mona zredukowa poprzez ich internalizacj. Warto pamita i o tym, przechodzc do studiowania nastpnego rozdziau. Zalecana literatura 1. O.E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Firmy, rynki, relacje kontraktowe, PWN, Warszawa 1988, rozdzia I. 2. O.E. Williamson, S.E. Masten (eds.), The Economics of Transaction Costs, Elgar, Cheltenham, UK, 1999. 3. S. Rudolf, Konkurencyjno przedsibiorstw w wietle teorii kosztw transakcyjnych, [w:] Nowa ekonomia instytucjonalna, S. Rudolf (red.), Kielce 2005, s. 47-57. 4. A.E. Szastitko, Nowaja institucyonalnaja ekonomiczeskaja tieorija, wyd. 3, TEIS, Moskwa 2002. Rozdziay 6-9.

Ch. Moore, A. de Bruin, A Transaction Cost Approach to Understanding Ethical Behaviour. Dostpny online w Internecie.

121

159

9. PRZEDSIBIORSTWO JAKO INSTYTUCJA I ORGANIZACJA W naukach ekonomicznych poczesne miejsce zajmuje jako dyscyplina szczegowa ekonomika przedsibiorstwa, wspierana teori, ktra w zagranicznej literaturze najczciej wystpuje pod nazw teorii firmy. W tym wykadzie ekonomiki instytucjonalnej bd posugiwa si pojciem teoria przedsibiorstwa, ale czasami i teori firmy zwaszcza przy referowaniu niektrych koncepcji. Dla uzmysowienia faktu, e instytucjonalne ujcie istoty przedsibiorstwa jest tylko jednym z wielu, warto zapozna si z cenn rozpraw Tomasza Gruszeckiego, ktry przedstawi niezwykle bogaty zestaw wspczesnych teorii przedsibiorstwa122. Tre tego rozdziau suy prostemu celowi: przedstawi ujcie istoty przedsibiorstwa, jako instytucji gospodarczej i wanej organizacji w caym makrosystemie spoecznym. Prezentacja zostaa ujta w trzech podrozdziaach, traktujcych kolejno o teorii przedsibiorstwa, koncepcji ukadu pryncypa agent i o szczeglnym miejscu wielkich korporacji we wspczesnych gospodarkach rynkowych. 9.1. Narodziny i rozwj instytucjonalnej teorii przedsibiorstwa Pierwociny teorii przedsibiorstwa znajduj si ju w Bogactwie narodw Adama Smitha, zwaszcza na stronicach opisujcych funkcjonowanie manufaktury, niewidzialnej rki rynku i korzyci pyncych z racjonalnego podziau pracy. Dziedziczcy ten dorobek kierunek neoklasyczny wnis kilka uzupenie. Alfred Marshall podkreli znaczenie postpu technicznego i wiedzy posiadanej przez samego przedsibiorc, ktre przekadaj si na rozwizania organizacyjne. Analiza funkcjonowania przedsibiorstwa (firmy) wci pozostawaa w cieniu teorii rynku jako kreatora ceny i optymalizatora alokacji zasobw. Twrcy teorii niedoskonaej konkurencji Joan Robinson i Edward Chamberlain przyczynili si powanie do identyfikacji przedsibiorstwa, jako szczeglnego obiektu badawczego, jego wyodrbnienia od pojcia rynku, m.in. przez odfiltrowanie marshallowskiej tezy o roli menedera i specyficznych celw rnych firm. Na tym etapie ekonomia neoklasyczna wci bya daleka od wyjanienia coraz bardziej zoonego pojcia przedsibiorczo i procesu podejmowania decyzji w ramach firmy. Stara ekonomika instytucjonalna dostrzega wprawdzie istotne zmiany w ewolucji ustroju spoeczno-gospodarczego, ale tylko na marginesie wielkich zjawisk sygnalizowaa rosnce znaczenie przedsibiorstwa. Tak sprawy ujmowa Veblen w swojej demaskatorskiej teorii wiata biznesu i koncepcji technokracji, utosamianej z rol kapitanw przemysu i wielkich korporacji, ktrych celem jest pomnaanie bogactwa. Powany wkad do teorii przedsibiorstwa, pocztkowo niewykorzystany, wnis Commons. Jego wnikliwa analiza orzecze sdw rozstrzygajcych w sporach gospodarczych, pozwolia mu uzna instytucj transakcji za niezwykle istotn jednostk obserwacji naukowej. Jak wiemy z wykadu o kosztach transakcyjnych, analiza transakcji wniosa wiele do zrozumienia przyczyn powstania takiego podmiotu jak przedsibiorstwo. Ewolucja starej ekonomiki instytucjonalnej i pojawienie si nowej, odwoujcej si do nieco innych korzeni i bliszej duchowo z tradycj neoklasyczn, otwiera nowy etap i wiksze usamodzielnienie si instytucjonalnej teorii przedsibiorstwa. Publikacja w 1937 r. skromnego objtociowo artykuu Ronalda Coase`a pt. Istota firmy nie zapowiadaa pozornie niczego wanego123. Stao si inaczej tezy artykuu rzucay nowe wiato na przyczyn powstania instytucji i organizacji przedsibiorstwa. Autor
122 123

T. Gruszecki, Wspczesne teorie przedsibiorstwa, PWN, Warszawa 2002. R.H. Coase, The Nature of the Firm, Economica, 1937, s. 386-405.

160

zaczyna skromnie od propozycji definicji pojcia firma, ktra spenia warunek realizmu, ale jest take atwa w analizie, korzystajcej z koncepcji marginalnych (wielkoci kracowych) i zasady substytucji (trade-off). Identyfikacja firmy opiera si na kryterium jej odmiennoci od szerokiego pojcia system gospodarczy, okrelanego w tradycji neoklasycznej jako ukad bez centralnej kontroli, dziaajcy automatycznie i elastycznie dziki mechanizmowi cenowemu. Natomiast firma (przedsibiorstwo) jest jakby wysp wiadomego koordynowania, gdzie alokacja zasobw zaley od woli przedsibiorcykoordynatora (w oryginale entrepreneur co-ordinator). Poza granic firmy ruch cen rzdzi produkcj, ktra jest regulowana przez cig transakcji wymiany na rynkach. W takiej sytuacji nie zachodzi potrzeba tworzenia organizacji, w rozumieniu wyodrbnionej cao ludzkiego dziaania, z hierarchi wadzy i wyranym celem. Wewntrz przedsibiorstwa transakcje rynkowe s wyeliminowane i konieczna jest odpowiednia organizacja dziaa. Powstaje jednak zasadnicze pytanie: jakie przyczyny legy u podstaw powstania instytucji i organizacji przedsibiorstwa? Coase pisa, e wrd przyczyn tworzenia firmy moe by i skonno niektrych ludzi do wykonywania pracy pod cudzym kierownictwem lub preferowania dziaalnoci samodzielnie, jeli przekadaj wolno nad kontrol. Nie mona zapomina i o tych, ktrzy chtnie pac wicej za posiadanie wikszej wadzy. Praktyka gospodarki rynkowej odnotowaa take przykady ich tworzenia, jeli pojawia si wysoki popyt na towary firmowe, gwarantujce wysok jako. Istotnych przyczyn trzeba jednak twierdzi Coase szuka w zjawisku wypierania mechanizmu cen rynkowych ze wzgldu na rosnce koszty ich wykorzystania. W wykadzie o kosztach transakcji mielimy okazj pozna rne ich rodzaje od nakadw zwizanych z informacj o cenach, negocjowaniem, zawieraniem i realizacj kontraktw, a po koszty nastpstw transakcji dugookresowych. W zgodzie z ogln zasad porwnywania kosztw kracowych, sytuacja w ktrej koszt kolejnej transakcji rynkowej jest tak duy, bardziej opacalne jest tworzenie organizacji rezygnujcej z mechanizmu cenowego i poddanie jej pewnej wadzy, autorytetowi przedsibiorcy, zarzdzajcego alokacj zasobw. Jakie siy determinuj rozmiary przedsibiorstwa? Przede wszystkim zaley to od dynamiki transakcji koordynowanych przez mechanizm cen rynkowych. Mona take zada inne pytanie dlaczego caa produkcja nie moe by prowadzona przez jedno wielkie przedsibiorstwo? Warto w tym miejscu przypomnie doktryn gospodarki socjalistycznej, skrajnie scentralizowanej i kierowanej planowo przez jeden orodek, wykorzystujcy instrument cen tylko do celw obrachunkowych. Zdaniem Coase`a, jest kilka powodw przeczcych racjonalnoci tworzenia przedsibiorstwa obejmujcego ca gospodark narodow. Po pierwsze, nastpi wyrany spadek dochodw pod wpywem rosncych nakadw organizowania kolejnych dodatkowych transakcji. Po drugie, wystpi bdy i szkody w alokacji coraz wikszych i zrnicowanych zasobw i do coraz bardziej zrnicowanych celw i zastosowa. Wreszcie, pojawi si zalety maych przedsibiorstw, ich przewaga w warunkach okrelanych jako malejce korzyci zwrotu nakadw na zarzdzanie. Granice ekspansji firmy wyznacza ostatecznie wzrost kosztw zorganizowania dodatkowej transakcji wewntrz przedsibiorstwa w porwnaniu z takimi kosztami na obszarze rynku otwartego, albo te w porwnaniu z kosztami zorganizowania drugiej firmy. Coase wprowadzi do rozwaa nad granicami ekspansji przedsibiorstwa dwa wane pojcia. Pierwsze, to pojcie combination, tumaczone najczciej jako zrzeszenie lub zjednoczenie, dotyczce takich typw zintegrowanych przedsibiorstw, jak syndykat, pool, holding, kartel i trust. W literaturze przedmiotu okrela si to zjawisko jako integracj poziom, poniewa powstaje wielka firma koordynujca transakcje organizowane w rnych firmach. Drugie pojcie integration lub szerzej vertical integration, odnosi si zwaszcza do takich form powiza, jak koncerny, w ktrych przedsibiorstwa zachowuj wprawdzie odrbn osobowo prawn, ale nale do wsplnego waciciela, najczciej do wielkiej

161

korporacji (spki akcyjnej). W tym miejscu warto wspomnie, e wspczenie pojawio si w praktyce i teorii przedsibiorstwa jeszcze jedno pojcie, a mianowicie outsourcing, nie majce jeszcze polskiego odpowiednika, a oznaczajce zlecanie przez firm wykonania pewnych usug przez orodki zewntrzne. W dugim okresie, midzy ukazaniem si artykuu Coase`a (1937 r.) a latami 60-ymi ubiegego wieku, trwaa cicha rewolucja w teorii przedsibiorstwa124. Krytyka tradycji neoklasycznej, ale do czsto nie wykraczajca poza granice gwnego nurtu, a wic i ortodoksji myli ekonomicznej, nakrelia do wyran lini dyskusji o istocie przedsibiorstwa. Linia ta przebiega midzy dwoma systemami ekonomicznymi kosztw cenowym i administracyjnym (PSC price system costs, MSC management system costs). Przedsibiorstwo znajduje si oczywicie po stronie MSC, a transakcje rynkowe po stronie PSC. W modelu konkurencji doskonaej koszty w obu systemach s rwne zeru, a przeto nie ma potrzeby tworzenia firmy dla administracyjnego zarzdzania. Taka potrzeba zachodzi wtedy, kiedy koszty w systemie cenowym s dodatnie. W skrajnym przypadku, kiedy PSC maj charakter zaporowy (prohibicyjny), tj. likwiduj transakcje zewntrzne, przedsibiorstwo realizuje dziaania typowe dla integracji pionowej, wcznie do objcia swymi granicami gospodarstwa domowego i staje si samowystarczalne. Dowiadczenia wielkiego kryzysu i wojny totalnej dostarczyy przykadw takiej integracji. Dla ekonomii neoklasycznej takie samowystarczalne przedsibiorstwo nie jest po prostu przedsibiorstwem, a sytuacja rynkowa moe raczej zmierza do tworzenia przedsibiorstw bardziej wyspecjalizowanych ni samowystarczalnych. Wspczenie mamy wic neoinstytucjonaln teori przedsibiorstwa opart na prostych twierdzeniach: 1) rynki dziaaj w sposb niedoskonay; 2) panuje asymetria w dostpie do informacji o cenach i technologii, wystpuj wysokie koszty informacji i duy stopie ryzyka; 3) trosk przedsibiorcy jest tworzenie waciwych relacji midzy pryncypaem i agentem, promowanie dobrej roboty i dbanie o dobry wizerunek firmy. Te przesanki trzeba uwzgldni w szerszych ramach instytucjonalnych. Ekonomika instytucjonalna musi patrze na przedsibiorstwo, uwzgldniajc take ewolucj technologii i instytucji dziaajcych w otoczeniu systemu gospodarczego. Oznacza to istotne zawenie pola manewru, trafnoci prognoz i swobody podejmowania decyzji w przedsibiorstwie. Jak pisze jeden z wybitnych przedstawicieli nowej ekonomiki instytucjonalnej Richard R. Nelson, mona ju dostrzec spjne zrby teorii przedsibiorstwa, jeli uwzgldni si trzy atrybuty tego obiektu badawczego, a mianowicie strategi, struktur i potencja125. Strategia to obszerny zbir zobowiza firmy (commitments), ktry okrela i racjonalizuje cele i ich realizacj. Te zobowizania pisane lub nie znajduj si w kulturze, wynikaj z wiary i tradycji przywdcw, a nie po prostu z rachunku nakadw i efektw. Strategia jest prezentowana w ujciu raczej oglnym i nie okrela a priori wartoci poszczeglnych zamierze. Struktura jest tworzona z myl o racjonalizacji dziaania, spjnoci organizacyjnej i skutecznoci zarzdzania. Potencja to po prostu moliwoci oceniane take z punktu widzenia osigania celw. Zwykle daje si wyodrbni jdro, czy te rdze tego potencjau (core capabilities), tj. zasoby o najwyszej randze w tworzeniu programu realizacji strategicznych celw. Nelson pisa, e taka charakterystyka przedsibiorstwa i jego teorii pozwala koncentrowa uwag na rutynie jego pracownikw, pozna histori funkcjonowania firm jako wanego podmiotu gospodarki i wyjani wpyw na ewolucj przedsibiorstw wywierany przez postp techniczny, innowacje, selekcj w procesie gry rynkowej, a tym samym take
Por.: H. Demsetz, The Firm in Economic Theory: A Quiet Revolution, The American Economic Rview, 1997, nr 2, s. 426-429. 125 R.R.Nelson, Theory of the Firm (II), [w:] The Elgar Companion to Institutional and Evolutionary Economics, E. Elgar, Aldershot 1994, s. 241-246.
124

162

uatwi trafno prognozowania. Za trudne trzeba uzna zadania zwizane z wprowadzaniem zmian organizacyjnych i nowych skadnikw potencjau. Historyczne zjawisko oddzielenia si funkcji wacicielskich od menederskich, zalety i wady technokracji, niezwykle skomplikowane struktury wspczesnych korporacji i rynkw kapitaowych wszystko to wymusza skupienie uwagi take na problematyce wasnoci. Z wykadu o teorii praw wasnoci wiemy, jak istotne s procesy wymiany praw wasnoci; w tym miejscu warto spojrze na zagadnienie efektywnoci kontroli waciciela nad przedsibiorstwem. Tylko w maych firmach mamy do czynienia z jednym wacicielem, regu w naszych czasach jest wystpowanie zoonych struktur wasnoci, jak to jest w rnego rodzaju spkach akcyjnych. W tym przypadku ryzyko podejmowania decyzji jest bardzo wysokie. Przepywy kapitau akcyjnego stay si niezwykle dynamiczne; relacje typu wicej ryzyka czy skutecznej kontroli (trade-off) stay si codziennoci wspczesnego biznesu. Reputacja akcjonariuszy w strukturze wasnoci firmy nie zawsze jest wprost proporcjonalna do wysokoci ich udziaw w aktywach przedsibiorstwa. * Na zakoczenie tego podrozdziau proponuj zapozna si jeszcze z zarysem teorii przedsibiorstwa lansowanym przez wybitnego przedstawiciela nowej ekonomiki instytucjonalnej Olivera E. Williamsona, znanego ju nam z wykadu o kosztach transakcyjnych126. Ta teoria mieci si w szerszej doktrynie wiata kontraktw i opiera si na koncepcji czowieka kontraktujcego (contractual man), nawizujc w ten sposb do znanych w historii modelw homo oeconomicus, czowieka gospodarujcego, maksymalizujcego uyteczno, politycznego itp. W koncepcji czowieka kontraktujcego uwzgldnia si proste zaoenia jego zachowa (cechy behawioralne), a wic: 1) racjonalno, ktra obejmuje maksymalizacj korzyci i dwa typy racjonalnoci ograniczonej ograniczon ze wzgldu na rzadko zasobw oraz racjonalno organiczn, wynikajc z predyspozycji psychologicznych; 2) pogo za interesem wasnym, ktra obejmuje nie tylko obszar jawny i niesprzeczny z wymogiem posuszestwa, ale take oportunizm, rozumiany jako przebiege denie do realizacji wasnego interesu, w rodzaju uchylania si od pracy, kamstwa, oszustwa i kradziey. Dziaania czowieka kontraktujcego musz oczywicie uwzgldnia takie czynniki, jak specyficzno aktyww (zasobw), niepewno i czstotliwo zawierania kontraktw. Gdzie jest miejsce przedsibiorstwa (firmy) w tym wiecie kontraktw? Mona przyj, e Williamson przyczy si do tych ekonomistw, ktrzy firm ulokowali w macierzy instytucjonalnej, w paszczynie gospodarczo-spoecznej, jako obiekt stanowicy wizk kontraktw (nexus of contracts). Williamson z naciskiem dowodzi, e tradycja neoklasyczna przypisaa przedsibiorstwo (firm) do funkcji i procesu produkcji, podczas gdy naley traktowa przedsibiorstwo jako funkcj i skadnik struktury zarzdzania! Do takiego wniosku prowadzi analiza procesu kontraktacji i dynamiki kosztw transakcji, ktra uzasadnia tworzenie przedsibiorstw, jako obiektw odmiennych od struktur rynkowych. Firmy kieruj si w zarzdzaniu zasad ograniczonej racjonalnoci, tworz organizacj uwzgldniajc potrzeb zawierania kompromisu midzy podsystemami przedsibiorstwa, liczc si take z postawami dyktowanymi przez oportunizm czci pracownikw. Sama struktura organizacyjna przedsibiorstwa, procesy integracji poziomej i pionowej, zalety i wady organizacji wielowydziaowej wszystko to wie si z wyzwaniem praktyki wspczesnej gospodarki, zwaszcza krajw wysoko rozwinitych. Teoria z oczywistych wzgldw musi poda za tymi przemianami. Williamson uczyni wiele, aby dowie znaczenia obu poj organizacji i instytucji zrozumie ich wzajemne relacje i uatwi analiz gwatownych przemian w systemach
Odwouj si do polskiego przekadu: O.E. Williamson, Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Firmy, rynki, relacje kontraktowe, PWN, Warszawa 1998.
126

163

zarzdzania alokacj zasobw. Pisa z przekonaniem, e atwiej jest pisa o randze organizacji ni dowie jak to czyni i dlaczego127. Punktem wyjcia jego ujcia jest opowiedzenie si za pewn ciek analizy, ktr atwo znajdziemy na rysunku 9.1.

Teoria wyboru (ortodoksja)

Teoria kontraktw

Porzdek publiczny (ekonomika konstytucyjna) Uporzdkowanie bodcw (projektowanie, teoria agencji, prawa wasnoci) Rys. 9.1. Schemat wyjciowy do analizy teorii firmy.

Porzdek prywatny

Zarzdzanie relacjami kontraktowymi (realizacja kontraktu)

Uwaga Wilsona skupiona jest na teorii kontraktw, podczas gdy ortodoksyjna jego zdaniem teoria wyboru pozostaje jeszcze w ramach ortodoksji i niezbyt trafnie odczytuje znaki czasu. cieka wie powinna przez koncepcj porzdku publicznego i prywatnego. Z kolei porzdek prywatny obejmuje dwa obszary: 1) wprowadzenie adu w systemie bodcw poprzez tworzenie projektw, doskonalenie teorii agencji i formalizacj praw wasnoci; 2) zarzdzanie relacjami kontraktowymi na wszystkich etapach tego procesu. Teoria organizacji ma szerokie pole bada, wymiary makro i mikro, wsplne problemy z socjologi i psychologi oraz arsena rnych narzdzi analiz analitycznych. Williamson korzysta z koncepcji Herberta Simona (1916-2001) i preferowa teori racjonalnych systemw organizacji w skali makro. Traktujc wasn teori kontraktw jak soczewk, Williamson pisa o piciu lekcjach wartych zapamitania i wykorzystania. Pierwsza lekcja dotyczy trafnego i realnego opisu aktorw tej wielkiej sceny sztuki kontraktowania, ktrej istotnym akcentem s kwestie firmy (przedsibiorstwa). Tu znalazy si poznane ju koncepcje ograniczonej racjonalnoci i oportunizmu oraz metody motywacji. Lekcja druga analizuje regularnoci zachowa, w rodzaju kontroli kierownikw i jej efektw, pasywnoci lub dynamizmu zatrudnionych. Powane miejsce zajmuje analiza zjawiska biurokratyzacji. W lekcji trzeciej o teorii organizacji Williamson kadzie akcent na poznanie alternatywnych typw zarzdzania rynkw, firm, hybryd, biur. Chodzi o zbiory cech wyrniajcych i pozwalajcych okrelajcych ich mocne i sabe strony przy podejmowaniu decyzji o zorganizowaniu przedsiwzicia. Czwarta lekcja skupia uwag na zagadnieniach mikroanalizy, poszukiwaniu waciwej jednostki analitycznej w rodzaju wprowadzonego
Korzystam z dostpnego w Internecie tekstu: Thr Theory of the Firm as Governance Structure (stycze 2002).
127

164

przez Commonsa pojcia transakcja. Taka jednostka musi uwzgldnia trzy wymiary: specyfik aktyww, zakcenia i czstotliwo operacji. Wreszcie lekcja ostatnia podkrela wrcz decydujce znaczenie kooperacji, ktra jest niekiedy wrcz cudem w uzyskiwaniu pozytywnych efektw dziaania w hierarchicznie zbudowanych firmach. Wedug Williamsona, cay problem organizacji ekonomicznej naley stawia nie jako wybr rynek czy hierarchia (firmy), ale jako rynki i hierarchie (przedsibiorstwa)! Ogldanie instytucji i procesu wymiany przez soczewk teorii kontraktw doprowadzio autora do trzech spostrzee: 1) znanego ju nam zjawiska transformacji fundamentalnej; 2) niemoliwoci poczenia replikacji z selektywn interwencj w procesach kontraktowania i 3) koniecznoci cigego doskonalenia systemw prawa kontraktw. Spostrzeenie drugie wymaga krtkiego wyjanienia. Ot chodzi tu o stare zagadnienie co ogranicza rozmiary firmy? Czy jedna wielka firma nie moe robi wszystkiego, co wytwarzaj cae grupy firm maych? Fuzje i podziay firm stanowi wanie obszar przenikania si struktur rynku i hierarchii. Tak dochodzimy do rozwijanej przez Williamsona teorii firmy jako struktury zarzdzania, a nie jak w szkole neoklasycznej, ktra skupia si na wyjanieniu, jak system cen koordynuje wykorzystanie zasobw. Williamson i jego zwolennicy twierdz, e firma wyrasta ze struktury zarzdzania prywatnymi kontraktami, ograniczajcym koszty transakcyjne. Firma jest przeto komparatywn konstrukcj kontaktowania, a nie osamotnion jednoci, bowiem stale jest porwnywana z alternatywnymi typami zarzdzania. Dla firmy staym wyzwaniem jest pytanie: zrobi czy kupi? (make-or-buy). Czy firma ma sama dokona nakadu, np. przez pozyskanie jednostki czynicej taki nakad, czy te powinna zakupi te rodki gdzie indziej? Odpowiedzi dostarcza analiza procesu integracji pionowej i rne metody nauki o organizacji. Liczne kombinacje tworz poczenia midzy tzw. heurystycznymi modelami firmy jako struktury zarzdzajcej. Mamy do czynienia z ukadem modelw firmy: M markets (rynkowy), H hierarchies (przedsibiorstw), X hybrydowy. W podobnym duchu dokonywane s kolejne prby porzdkowania i zwaszcza klasyfikowania teorii firmy. Przykadowo, ciekaw klasyfikacj znajdujemy w publikacji pracownika NBER, ktry wyrni cztery nastpujce teorie firmy, opierajc si na kryteriach: 1) denia do zysku (Rent-seeking theory); 2) wymiany praw wasnoci (PropertyRights theory); 3) stosowanym systemie bodcw (Incentive-System theory) i 4) relacyjne przystosowania (Relational-Adaptation theory)128. Moemy ograniczy si do tych koncepcji i pogldw i przej do mniej u nas spopularyzowanej teorii agencji. 9.2. Koncepcja ukadu: pryncypa-agent Upowszechnione ju w zachodniej literaturze okrelenie teoria agencji (agency theory) nie zadomowio si jeszcze w polskiej myli ekonomicznej. Na przeszkodzie stoi jak mniemam pojcie agencja, w jzyku potocznym i urzdowym oznaczajce pewn placwk zbierajc i przekazujc informacj lub jakie biuro, przedstawicielstwo pewnego urzdu, firmy lub pastwa. Podobnie okrelenia pryncypa i agent nasuwaj skojarzenia do odlege od uytych w rozwaaniach na temat szczeglnej relacji spoecznej w obszarze zwizanym z funkcjonowaniem wspczesnych przedsibiorstw. Na potrzeby tego wykadu odwoam si do aciskiego agere pogania, prowadzi, dziaa, zarzdza. Chodzi bowiem o agencj, jako szczegln relacj zawart bezporednio lub porednio w umowie (kontrakcie), w ktrej jedna lub wicej osb, okrelone mianem pryncypa, angauje inn osob agenta do dziaa w jego imieniu; umowa obejmuje delegowanie prawa podejmowania decyzji przez agenta. Nie trudno zauway, jak rozlegy obszar stosunkw
128

R. Gibbons, Four Formal(izable)Theories of the Firm, KIT and NBER , August 30 2002.

165

gospodarczych, spoecznych i politycznych moe obj tak zdefiniowane pojcie agencji. Nic przeto dziwnego, e od lat 60-ych XX wieku prby tworzenia spjnej teorii agencji wystpoway w koncepcjach ekonomicznych zwizanych z rachunkowoci, finansami i marketingiem, z politologi, socjologi i nauk o organizacji. Wci jeszcze samodzielno teorii agencji moe by kwestionowana. Z naszego punktu widzenia za wystarczajce moemy uzna te kwestie teorii agencji, ktre uatwiaj zrozumienie wspczesnej formy instytucji i organizacji przedsibiorstwa. Przede wszystkim godne zapamitania jest twierdzenie, e oddzielenie instytucji wasnoci od operatywnego podejmowania decyzji stworzyo potencjalny konflikt interesw midzy pryncypaem i agentem. Oferowana przez nauk teoria agencji ma uatwi zrozumienie nastpstw takich konfliktw i pomc w ich rozwizywaniu. Historia tego problemu opiera si gwnie na opisach i analizie zjawiska dyspersji struktury wasnoci w okresie powstawania wielkich korporacji w Stanach Zjednoczonych. Wytworzya si sytuacja, w ktrej akcjonariusze ogromnych spek akcyjnych, a wic pryncypaowie, dostrzegli szkodliwe dla ich celw dziaania menederw, a jednoczenie zaczli ponosi wysokie koszty sprawowania nadzoru wacicielskiego. Okazao si, e istotny dla obu stron podzia ryzyka skomplikowa si ze wzgldu na odmienno podejcia, zwaszcza moliwo uchylania si agenta od realizacji celw pryncypaa. W praktyce okazao si, e drobni udziaowcy mieli raczej symboliczny wpyw na decyzje korporacji, mimo dumnej nazwy pryncypaa. W ten sposb doszy rwnie do wiadomoci przedsibiorcw rola i znaczenie kosztw agencji, do ktrych zalicza si: 1) wydatki pryncypaa zwizane z nadzorem (monitorowaniem) wacicielskim; 2) wydatki agenta na zabezpieczenie si przed zerwaniem umowy (bonding), a wic na wdroenie efektywnego systemu bodcw; 3) straty kocowe pryncypaa (residual loss), obejmujce utracon warto ze wzgldu na niepen wiedz pryncypaa o kwalifikacjach agenta. Ta ostatnia pozycja kosztw agencji przypomina pojcie kosztw utraconej moliwoci i podejmowanie decyzji suboptymalnych. Do takich decyzji zalicza si decyzje redukujce wielko wysiku, dodatkowe wiadczenia, budow imperium, unikanie ryzyka, zabetonowanie (entrenchment) inwestycji i decyzji. W tym miejscu trzeba take przypomnie, e rozproszenie struktury wasnoci, pojawienie si kapitau akcyjnego, przynosio pocztkowo istotne korzyci z tytuu redukcji ryzyka i wzrostu pynnoci kapitau, co przekadao si na obnienie kredytu i dynamizacj inwestycji. Porwnywanie korzyci i szkd zwizanych z funkcjonowaniem systemu pryncypa agent we wspczesnych korporacjach, prowadzi do gwnego problemu teorii agencji poszukiwania optymalnej struktury wasnoci w makrogospodarce. Jeli bowiem z analizy praktyki amerykaskiej moe wynika wniosek, e publicznie funkcjonujce korporacje dziaaj w sposb suboptymalny, to nie s one trwae (sustainable) i przeto mog zagrozi rwnowadze caego ustroju spoeczno-gospodarczego. Ujemne skutki funkcjonowania ukadu agencyjnego mona zredukowa, doskonalc dziaania monitorujce, w tym rad nadzorczych i biura dyrektorw w koncernach, poprzez aktywnych inwestorw, oddziaywanie na rynki czynnikw produkcji (zwaszcza usug kapitaowych) i przejcia obcych firm. Jako rodki redukujce negatywy agencji wykorzystuje si take system bodcw, ustawiony w ten sposb, e odchodzi si od zasady staej pacy na rzecz kompensat za wysiek poniesiony na rzecz maksymalizacji celw korporacji i zyskw udziaowcw. Skadnikami zbioru kompensacji s: uczciwo, waciwe miary osigni, znaczce wielkoci nagrd i kar, przejrzyste relacje midzy efektywnoci pracownika i miarami osign oraz celami korporacji. Zwraca si uwag na trudnoci opacania jakoci pracy zwizan z brakiem doskonaych jej miar. Jako punkt wyjcia na tym etapie wykadu moemy przyj, e: problem relacji pryncypa-agent daje si sprowadzi do zagroenia pryncypaa ze strony agenta

166

wystpujcego podczas realizacji jego polece i nakazw. Moliwo wprowadzenia pryncypaa w bd rodzi si na podstawie asymetrycznej informacji i wysokich kosztw kontroli dziaalnoci agenta. Historyczne dowiadczenie dostarczyo wielu przykadw rozwizywania tego problemu drog zawierania formalnych i nieformalnych umw midzy stronami. Do znanych sposobw naley wdraanie wspzawodnictwa lub po prostu konkurencji midzy agentami. Taka wzajemna kontrola agentw zmniejsza koszty nadzoru waciciela, ale ma do wyrane granice. Do takich nale: nagradzanie tylko najbardziej wydajnego agenta wywouje kontrakcj pozostaych, ktrzy opowiedz si za strategi ryzykownych metod oporu; 2) poziom skonnoci agenta do podejmowania ryzyka w nieprzewidzianych sytuacjach; 3) konkurencja midzy agentami rozbija ich solidarno i zaufanie potrzebne w pracy zespoowej. W niektrych krajach prywatni przedsibiorcy decyduj si na dopuszczenie pracownikw agentw do wsplnych dziaa, uczestnictwa w podziale dochodw i uczestniczenie w procedurach zarzdzania. Agentom daje si take w dzieraw pewne elementy majtku firmy. Zalety takich rozwiza, majce czsto wsparcie ze strony si postpu spoecznego, okazuj si do skromne w porwnaniu z postawami i aktualn pozycj agentw ich nisk skonnoci do ryzyka, ograniczonymi zasobami wasnych rodkw i brakiem dostpu do odpowiednich kredytw. Jako rozwizanie wyranie radykalne, o ktrym pisa z sympati O. Williamson, mona uzna eksperymenty organizowania caych firm na zasadzie koalicji agentw i rotacji ich pryncypaa. Zasady funkcjonowania atwo przeledzimy na rysunku 9.2. Firma agencja przedsibiorstwo skada si z szeciu pracownikw, z ktrych jeden peni obowizki pryncypaa, ale tylko przez pewien czas pozostaje pierwszym wrd rwnych (primus inter pares). Jego pozycja znajduje si w punkcie krzyowania si strumieni informacji, a wic i miejscu gdzie moliwa jest jej akumulacja. Rotacja stanowiska pryncypaa eliminuje z rywalizacj i napicia towarzyszce kontroli ze strony pryncypaa. Taka okrna sie (wheel network) relacji midzyludzkich sprzyja wzajemnemu zaufaniu i przekazywaniu posiadanych informacji dla dobra firmy. Tworzy si atmosfera asocjacji, stowarzyszenia i wsplnoty opartej take na zasadach moralnych. Na takich podstawach rozwija si racjonalna kooperacja, doskonali si praca zespoowa oraz ronie kapita ludzki, kwalifikacje i specjalizacje pracownikw. Od doskonaego pryncypaa da si po prostu, aby wynagradza agentw odpowiednio do ich wkadu do wsplnego efektu, a od agenta sumiennego wykonywania zada. Niestety, jest to po prostu idealna zota regua, a nie codzienna rzeczywisto.

167

Agent 1

Agent 2

Agent 6 (pryncypa)

Agent 3

Agent 4

Agent 5

rdo: A.N. Olejnik, op. cit., s.269.

Rys. 9.2. Przedsibiorstwo jako koalicja agentw. * Zdecydowaem si przedstawi fragment encyklopedycznego ujcia koncepcji pryncypa-agent, autorstwa laureata Nagrody Nobla z 2001 r. Josepha E. Stiglitza, ograniczajc znacznie wywody sformalizowane129. Autor posuguje si pojciem agent jako osoby zatrudnionej do dziaania na rzecz drugiej osoby zwanej pryncypaem. Genez problemu relacji pryncypa-agent wie si z trzema procesami: ubezpieczania (insurance), kredytowania i pogoni za rent, wysokim zyskiem (surplus). ktre realizowane s w warunkach niedoskonaej informacji. Centralnym zagadnieniem jest sprawa motywowania agenta, stosowania bodcw osabiajcych zachowania oportunistyczne. Zakada si, e wynik dziaania w tym ukadzie, oznaczony we wzorze jako Q, jest funkcj wysiku e (od effort) i nieobserwowalnej zmiennej losowej , przyjmujc posta: Q = F(e, ). W standardowym ujciu kontrakt (jako schemat kompensacji) ma na celu maksymalizacj oczekiwanej przez pryncypaa uytecznoci, pod warunkiem, e agent akceptuje umow i bdzie dziaa zgodnie z jej ustaleniami. Oglne ujcie problemu ubezpieczenia si przed moralnym hazardem (pokus) przedstawia nastpujcy wzr: pi = pi (e), gdzie pi prawdopodobiestwo zaistnienia zdarzenia i w okresie wysiku e (traktowanego tu jako wektor). Wpata netto z kompanii ubezpieczenia (albo do pryncypaa), oznaczona symbolem hi, zmienia wysoko bogactwa jednostkowego w sytuacji i; w warunkach braku ubezpieczenia, oznaczone tu jako wi, a w warunkach istnienia ubezpieczenia jako yi, okreli prosty wzr: hi = yi - wi .
129129

J.E. Stiglitz, Principal and agent (II), The New Palgrave, cyt. wyd., ltom 3, s. 966-972.

168

Oczekiwana uyteczno ubezpieczonego agenta U wyniesie: U = i Ui(yi,e)pi(e), Podczas gdy taka uyteczno pryncypaa V stanowi: V = i Vi(hi)pi(e). Relacje pryncypa-agent mona uj nastpujco: poziomy wynikw s zdarzeniami dajcymi si obserwowa. Upraszczajc spraw, mierzymy wyniki w zaokrglonych liczbach miar. Wwczas zdarzenie i opisuje np. ilo wyprodukowanych dbr, a symbol pi prawdopodobiestwo, e i tyle bdzie wyprodukowane. Zamy, e indywidualny majtek (wealth) jest zero, z wyjtkiem tego, co otrzyma si z tytuu umowy z pryncypaem. Wwczas yi jest indywidualnym dochodem, jeli produkcja wynosi i. Jeeli pracodawca jest neutralny wobec ryzyka, wwczas jego korzy okreli wzr: Vi(hi) = qi hi = qi yi , gdzie q jest cen jednostki produkcji, przyjt jako niezalen od i. Powyszy sposb prezentacji stosunku pryncypa-agent moe by zmodyfikowany tak, e prawdopodobiestwa stanw (np. pogody) s stae, zdarzenia s nieobserwowalne, ale gdzie pryncypa wpywa powanie na wynik w kadym stanie. Formalnie zapisujemy tak: - Niech S oznacza zbir zmiennych stanw (jak powietrza), ktre moe obserwowa agent; natomiast Q to zbir zmiennych wynikw, obserwowalnych dla pryncypaa i agenta. Niech A oznacza zbir nakadw (dziaa) agenta obserwowanych tylko przez niego. Z powyszego wynika, e kontrakt (schemat kompensacji) jest wypat przez pryncypaa dla agenta, okrelon we wzorze przez Y, jako funkcj wszystkich zmiennych obserwowalnych przez agenta i pryncypaa: Y = (Q). Agent wybierze dziaania maksymalizujce jego oczekiwan uyteczno, ktra zaley zarwno od jego dochodu, jak i dziaa, a wic: max EU(Y,A,S), gdzie skutki (dziaania) A okrela funkcja produkcji Q = Q(AS). Oznaczmy to rozwizanie przez A = H(S). Ostatecznie moemy skalkulowa oczekiwan uyteczno dla pryncypaa EV, ktra zaley od dziaa agenta, pacy otrzymywanej od pryncypaa i stanu zmiennych: EV = EV((Q),Q,A,S). Pryncypa wybiera funkcj , maksymalizujc jego oczekiwan korzy: maxEV , rozpoznajc zaleno dziaa agenta od oraz to, e musi paci agentowi dostatecznie duo, aby akceptowa prac.

169

Zachcajc do lektury caego tekstu hasa, wrmy jeszcze do prezentacji mniej sformalizowanej wersji teorii agencji, aby nieco bliej przyjrze si jej strukturze i kierunkom rozwoju130. * W strukturze teorii agencji mona wyrni nastpujce komponenty, zawierajce istotne tezy: 1 Idea kluczowa Relacja pryncypa-agent powinna odzwierciedla efektywn organizacj organizacji i kosztw podejmowania ryzyka. 2 Jednostka analizy Umowa (kontrakt) midzy pryncypaem i agentem. 3. Zaoenia humanitarne Interes wasny, ograniczona racjonalno, niech do ryzyka. 4. Zaoenia organizacyjne Czciowy konflikt celw midzy uczestnikami. Wydajno jako kryterium efektywnoci. Asymetria informacji midzy pryncypaem i agentem. 5. Zaoenie dotyczce informacji Informacja jako towar. 6. Problemy zawierania kontraktu Agencja (ryzyko moralne i selekcja negatywna). Podzia ryzyka. 7. Dziedzina Problem relacji, w ktrej pryncypa i agent maj czciowo rne cele i preferencja do ponoszenia ryzyka (np. kompensacja, regulacja, przywdztwo, impresyjne zarzdzanie, jasne informowanie, integracja pionowa, kalkulacja ceny transferw). W rozwoju teorii agencji wystpiy dwa nurty: 1) pozytywistyczny, skupiony na identyfikacji sytuacji, w ktrej pryncypa i agent maj przypuszczalnie sprzeczne (konfliktowe) cele i badajcy relacje pryncypa agent, a nastpnie opisujcy mechanizmy nadzoru (gevernance mechanisms), ograniczajce samowolne zachowania agenta; 2) sformalizowany, koncentrujcy si wok modelw relacji pryncypa-agent, obejmujcych take relacje typu adwokat klient, pracodawca-pracobiorca, nabywca-dostawca, a wic sigajce take poza stosunki typowe dla przedsibiorstwa. Ten drugi nurt ma bardziej abstrakcyjny i matematyczny charakter i jest czasem krytykowany za oderwanie si od praktyki ycia gospodarczego. Oba nurty s w swej istocie komplementarne i formuuj twierdzenia ucilajce wnioski z prowadzonych analiz. Dla przykadu, nurt pozytywistyczny lansuje takie dwa twierdzenia: 1. Jeeli kontrakt midzy pryncypaem i agentem opiera si na uzyskaniu okrelonego wyniku (outcome based), to agent z wikszym prawdopodobiestwem zachowuje si zgodnie z interesami pryncypaa. 2. Kiedy pryncypa ma informacje pozwalajce weryfikowa zachowanie agenta, wwczas agent bdzie z wikszym prawdopodobiestwem zachowywa si zgodnie z interesem pryncypaa. Podobnie zwize twierdzenia prezentuje nurt drugi, eksponujc znaczenie dwch typw kontraktw, a mianowicie zorientowanych na kocowy wynik lub na postawy i zachowania agenta131. Potrzebne tu jest krtkie wyjanienie. Musimy pamita, e nurt drugi skupia uwag na okreleniu optymalnego kontraktu w warunkach sprzecznoci wystpujcych midzy pryncypaem i agentem, ktre przekadaj si na przeciwiestwa (versus) midzy dwoma celami osigniciem pozytywnego rezultatu
Korzystam z bogatego materiau, zawartego w artykule prof. Stanford University pani Kathleen M. Eisenhardt, Agency Theory: An Assessment and Review, Academy of Management Review, 1989, nr 1, s. 5774. 131 Outcome-based and behavior-based contracts.
130

170

(wyniku outcome), a zapewnieniem waciwego zachowania si (behavior) agenta. Analizowany jest prosty model: 1) istnieje konflikt celw w relacji pryncypa-agent; 2) wynik jest atwy do ilociowego pomiaru; 3) agent jest mniej skonny do podejmowania ryzyka ni jego pryncypa. Ostatnie zaoenie opiera si na twierdzeniu, e agent nie jest w stanie dokona dywersyfikacji zatrudnienia czynnikw produkcji, podczas gdy pryncypa moe atwo zrealizowa dywersyfikacj swoich inwestycji. Planujc kontrakt pryncypa moe zdoby pen informacj o dowiadczeniu i kwalifikacjach agenta, albo tylko informacj czciow. Jeli przeto pryncypa kupuje (opaca) wiadomie usugi, a wic i zachowania, postawy dowiadczonego agenta, to wybiera on take przejcie ryzyka za wynik na siebie. Natomiast w kontrakcie z agentem niepewnym trzeba pooy nacisk na konkretny wynik, aby ryzyko przenie przede wszystkim na agenta. Pryncypa w tym przypadku nie moe okreli, czy agent zachowuje si waciwie. Warto przypomnie ten fragment mikroekonomii, w ktrym omawia si dwa pojcia zaczerpnite z teorii rynku, a mianowicie pojcie pokusy naduycia (czasem okrelane jako ryzyko moralne moral hazard) i selekcja negatywna (adverse selection). Pierwsze dotyczy postawy agenta, ktry wiadomie uchyla si od dziaa ustalonych w umowie, albo korzysta z zasobw pryncypaa do realizacji wasnych celw. Drugie pojcie zwizane jest z poczynaniami pryncypaa, ktry pomyli si w ocenie kwalifikacji agenta i z trudem weryfikuje jego postawy w realizacji kontraktu, ponoszc koszty i nawet zrywajc kontrakt. Te dwa zjawiska uwzgldnia omawiany teraz drugi nurt w teorii agencji. Przyjrzyjmy si jego twierdzeniom: 1. Systemy informacyjne s dodatnio skorelowane z kontraktami opartymi na zachowaniach i ujemnie z kontraktami opartymi na wynikach. 2. Niepewno wyniku jest dodatnio skorelowana z kontraktami opartymi na zachowaniach i ujemnie z kontraktami opartymi na wyniku. 3. Niech agenta do ponoszenia ryzyka jest skorelowana dodatnio do kontraktw opartych na zachowaniach i ujemnie do kontraktw opartych na wyniku. 4. Niech pryncypaa do ponoszenia ryzyka jest skorelowana ujemnie do kontraktw opartych na zachowaniach i dodatnio do kontraktw opartych na wyniku. Wydaje si, e tylko zwiza forma tych twierdze daje im przewag nad zwykym opisem relacji midzy pryncypaem i agentem. Taka sama forma twierdze wystpuje w analizie relacji uwzgldniajcych konflikty celw obu stron kontraktu, specyfik zadania bdcego przedmiotem umowy, mierzalnoci efektu i wpywu dugotrwaoci relacji. Konflikt celw sprzyja zawieraniu kontraktw, w ktrych jest wyrane okrelenie wyniku. Specyfika zadania bardzo czsto wie si z moliwoci i stopniem jego zaprogramowania (programmability), tj. szczegowym zestawieniem zada i czynnoci agenta. Wysoka programowalno kontraktu sprzyja kontraktom opartym na zachowaniach. Natomiast moliwo precyzyjnego pomiaru efektw nie preferuje takich kontraktw. Do oczywiste jest take twierdzenie, e dugie okresy kontaktw pryncypaa z agentem zmniejsza stopie asymetrii posiadanej przez nich informacji i czyni kontrakty zorientowane na zachowania bardziej atrakcyjnymi. Teoria agencji znajduje si na etapie szybkiego rozwoju w zwizku z koniecznoci gbszego rozpoznania niezwykle skomplikowanych zwizkw midzy wielkimi podmiotami wspczesnej gospodarki rynkowej i relacji wystpujcych w kontraktach z udziaem wielkich korporacji.

171

9.3. Wielkie korporacje Pojcie korporacja ma kilka definicji i w wielu dyskusjach uywane jest niezbyt precyzyjnie. Przypomn, e wci jeszcze mwi si o korporacjach studenckich i uczonych, korporacjach rzemielniczych, organizacjach charytatywnych i in. W sownictwie ekonomistw ginie ono w gszczu poj dotyczcych rnych form przedsibiorstw, take w zbiorze okrele zwizanych z rodzajami spek. Dla uzmysowienia miejsca, jakie w ustroju spoeczno-gospodarczym zajmuj wspczenie wielkie korporacje, warto przypomnie kilka faktw historycznych. W redniowiecznej Anglii ( ju od XII wieku) corporation oznaczaa grup osb, ktra uzyskaa przywilej lub immunitet krlewski na specyficzne dziaania. Tak byo np. w przypadku niektrych miast, gildii kupieckich, organizacji kocielnych i charytatywnych, cieszcych si duym stopniem swobody zachowa. Nie naley jednak w tych instytucjach upatrywa prekursorw wspczesnej korporacji, poniewa nie byy one zwizane z typow dziaalnoci biznesow, zwaszcza inwestowaniem dla osigania zysku. Dla zrozumienia istoty wspczesnej korporacji trzeba odrzuci jako bdne te definicje, ktre korporacj utosamiaj z kad grup jednostek, zjednoczon wok wsplnego celu, albo z grup zachowujc trwao i cigo istnienia mimo zmiany w jej skadzie. Za prawdziwych przodkw wspczesnej korporacji trzeba uzna powstanie w XVI i XVII wieku w Anglii kompanii spek akcyjnych (joint-stock companies), zajmujcych si wyprawami morskimi i handlem na rynkach Nowego wiata. Wysokie koszty takich dziaa wymuszay czenie skromnych zasobw kapitau drog sprzeday udziaw (akcji) i tworzenia orodkw zarzdzajcych, dyrekcji i urzdnikw. Kompanie zdobyway przywileje krlewskie, decyzje podejmowali dyrektorzy, zwykle wielcy udziaowcy, natomiast akcje w wolnym obrocie znajdoway si w rkach inwestorw. Dynastie Tudorw i Stuartw nie byy zainteresowane ide wolnego handlu, merkantylizm angielski uznawa jedno interesw kupieckich i Wielkiej Brytanii, a przebudowa ustroju feudalnego dopiero ulegaa przyspieszeniu. Przeom nastpi dopiero w kocu XVII wieku, kiedy kompanie stay si w peni prywatne i nie potrzeboway krlewskiego lub parlamentarnego przywileju. Wprawdzie w 1720 r. konserwatyci doprowadzili do wydania ustawy o zwalczaniu naduy w dziaalnoci spek (przyczyn bezporedni bya afera spekulacyjna zwizana z dziaalnoci South Sea Company) i na pewien czas utrudnili emisj akcji i ich wolny obrt, ale obiektywny proces przemian gospodarczych i spoecznych okaza si silniejszy. Wsppraca biznesu z prawnikami zaowocowaa oryginalnym rozwizaniem problemu. Opierajc si na prawie zwyczajowym (common law), dokonali trafnego poczenia jego dwch instytucji i form wspdziaania, a mianowicie partnerstwa (partnership) i powiernictwa (trust). Tradycja tworzenia partnerskich ukadw zakadaa dobrowolno zrzeszania si w celu osignicia pewnych korzyci, chocia prawo mogo ogranicza w pewnym stopniu swobod dziaa. Z kolei powiernictwo polegao na wyborze przez wsplnot partnerw swoich mw zaufania powiernikw, ktrzy mogli tworzy zarzdy, np. dla mobilizacji kapitaw. Takie zarzdy miay wyczne prawo zawierania kontraktw, a inwestorzy mogli swobodnie obraca udziaami partnerskimi (partnership interests). Zwycistwo znalazo potwierdzenie w ustawie w 1844 r. parlament brytyjski uchwali Companies Act, sankcjonujcy prost procedur tworzenia korporacji. Niezwykle podne okazay si dziaania podejmowane w okresie tworzenia si zrbw gospodarki amerykaskiej, zwaszcza po wywalczeniu niepodlegoci Stanw Zjednoczonych. Dowiadczenia brytyjskie wzbogacono o wasne oryginalne rozwizania. Rodzca si pastwowo okazaa si niezwykle przyjazna biznesowi, ktry nie poszed pozornie atrakcyjniejsz drog swobody tworzenia spek nierejestrowanych

172

(unincorporated), ale chtnie ponosi koszty uzyskania statusu korporacji de iure. Po prostu amerykaska legislatura zachcaa do podejmowania strategicznych decyzji gospodarczych, jak np. rozbudowy infrastruktury komunikacyjnej, sub publicznych i bankowoci. Decydowano si nawet na tworzenie pastwowych monopoli, wielkie ulgi podatkowe, wydawanie zgody na prowadzenie loterii itp. Wszystko to sprzyjao kumulacji zasobw kapitau w rozmiarach nieznanych w historii, a przynoszcych tak oszaamiajce efekty, jak budowa sieci kolei elaznych i kanaw rdldowych. Stosunek wadz federalnych i stanowych do powstawania i dziaalnoci korporacji zmienia si wraz z umacnianiem si pozycji mocarstwowej Stanw Zjednoczonych. Prby narzucania kontroli legislacyjnej napotykay na ywioowe przeciwdziaania. Presja na gromadzenie ogromnych rodkw na inwestycje czynia z korporacji wyjtkowo sprawne narzdzie, a zarzdzanie korporacj wymagao talentu, ktry nie mg by cech wszystkich wacicieli, posiadaczy akcji. Warstwa menederw rosa szybko i coraz wyraniej rysowaa si sprzeczno ich interesw z interesami wacicieli. Formy i organizacja firm amerykaskich pozwalay im dziaa skutecznie take bez potrzeby rejestrowania si. Dla przykadu, due korzyci uzyskuje spka partnerska z maym zarzdem i partnerami swobodnie dysponujcymi swymi udziaami. Podobnie, nierejestrowana spka akcyjna, w ktrej inwestorzy nie maj gosu w zarzdzaniu, moe szybciej decydowa o kierunkach inwestycji krtkoterminowych. Rwnie liczne trusty w biznesie zapewniaj wysok elastyczno i operatywno. Rozrastajce si korporacje przeksztacay z powodzeniem swoje struktury organizacyjne, doskonalc formy zawieranych kontraktw bez naruszania norm prawnych. W latach 30-ych XX wieku wielkie korporacje zajy dominujce miejsce w amerykaskiej gospodarce, dziki niezwykej zdolnoci w odgrywaniu roli finansowego porednika midzy warstw oszczdzajcych (inwestorw) i poyczajcych (pracownicy i menederowie). Zaczto gosi tez, e dziaalno wielkich korporacji moe by alternatyw wobec poczyna centralnego planifikatora, przymusu pracy i konfiskaty prywatnych oszczdnoci w celu zgromadzenia kapitau dla uprzemysowienia kraju, jak to dziao si w gospodarkach socjalistycznych. W tym samym okresie pojawiy si pierwsze wielkie korporacje midzynarodowe, ktrych znaczenie urasta do rangi globalnej i wymaga gbokich studiw. Z naszego punktu widzenia wystarczy tylko przypomnienie pewnych faktw. Przyjmuje si, e korporacje midzynarodowe s to przedsibiorstwa prowadzce dziaalno gospodarcz w co najmniej 2 krajach, tworzce zintegrowany system powiza, podporzdkowany wsplnej strategii. Typowa struktura organizacyjna skada si z firmy macierzystej oraz filii i oddziaw zagranicznych, natomiast struktura konkretnej korporacji jest dodatkowo zrnicowana, jeli chodzi o integracj poziom i pionow. O sile korporacji wiadcz wskaniki wielkoci obrotw i dochodw, zatrudnienia, majtku i miejsca w gaziach decydujcych o postpie naukowo-technicznym. Zarysowa si podzia na korporacje finansowo-bankowe i przemysowo-usugowe. Wrd tych pierwszych czoowe miejsce zajmuj General Electric i Citigroup Inc. z siedzib w USA oraz AXA z siedzib we Francji. Dochody wynosiy w 2001 r. odpowiednio: 130, 112 i 93 mld dol. Natomiast wrd korporacji przemysowo-usugowych trzy pierwsze miejsca zajmoway korporacje z siedzib w USA Exxcon Mobil z brany naftowej, General Motors i Ford Motor oba z brany samochodowej. Ich dochody wyniosy w 2001 r. odpowiednio: 210, 185 i 181 mld dol. Nie trudno zauway, e dochody tych korporacji przewyszaj dochody wielu maych i rednich pastw. Szacunki znawcw problemu mwi, e korporacje midzynarodowe kontroluj rynki pracy w jednej trzeciej, kapitau w poowie, sprzeday wyrobw naukochonnych w dwch trzecich, a mas kapitau finansowego prawie w caoci. *

173

Na zakoczenie tej krtkiej prezentacji zagadnie wielkich korporacji pragn jeszcze zwrci uwag na zagadnienie, ktre nabiera powanego znaczenia take w naszym pastwie i gospodarce ze wzgldu na funkcjonowanie ju do licznych koncernw. Dyskusje wok koncernu naftowego Orlen odkryy cae pokady sprzecznoci interesw pastwa i korporacji, wacicieli i menederw, spory wrd samych udziaowcw i midzy inwestorami krajowymi i zagranicznymi. Pozornie proste zagadnienie, do kogo naley wielka korporacja, wszak jest tylko jednym z typw spek prawa handlowego, posiadajcych osobowo prawn i wielu wacicieli, bdcych jednoczenie inwestorami, komplikuje si wanie pod wpywem liczebnoci i zrnicowania akcjonariuszy. Sprawy nie rozwizuje skutecznie powoanie przez wacicieli centrum decyzyjnego i caych sztabw wysokiej klasy fachowcw zarzdzania. Okazao si bowiem, e maj oni wasne interesy, ich rodowisko jest zrnicowane, w zarzdach zasiadaj take przedstawiciele kapitau zagranicznego i zwolennicy rnych orientacji politycznych, a wszystko razem oddala mas wacicieli od realnego procesu podejmowania decyzji. Nic dziwnego, e w literaturze przedmiotu na poczesnym miejscu znajdujemy dyskusj nad zagadnieniem nadzoru wacicielskiego, jak nasi specjalici okrelaj angielskie pojcie corporate governance. Na pierwszym miejscu dyskutanci wymieniaj znaczenie wpywu dobrego zarzdzania i nadzoru wacicielskiego w korporacjach na ksztatowanie sytuacji spoeczno-gospodarczej w kraju, zwaszcza na przestrzeganie interesu publicznego. Z takiego ujcia rodzi si prosta definicja nadzoru wacicielskiego, jako pola docieka wspczesnej ekonomii nad efektywnoci zarzdzania korporacjami przez wykorzystanie mechanizmu bodcw, takich jako kontrakty, doskonalenie organizacji i norm prawnych. Czsto problem zawa si do sprawy polepszenia efektw finansowych, jak np. waciciele korporacji mog zabezpieczy lub motywowa menederw korporacji, aby zapewniali im otrzymywanie konkurencyjnej stopy zysku. Akcjonariusze s wszak dostawcami finansw do korporacji i pragn z tego tytuu otrzymywa odpowiedni zysk. Szerokie podejcie pozwala mwi o nadzorze wacicielskim i zarzdzaniu korporacjami jako o relacji zarzdu do swoich akcjonariuszy, albo nawet do caego spoeczestwa. Mwi si take o nadzorze wacicielskim jako systemie kierowania i kontrolowania korporacjami. Zawiera si w nim struktura podziau praw i odpowiedzialnoci zarzdu, menaderw, udziaowcw i tzw. stakeholderw, jak rwnie zbir regu i procedur podejmowania decyzji oraz rodkw monitorowania procesu realizacji celw. Wyrnienie grupy stakeholderw, na ktr nie mamy jeszcze dobrego polskiego odpowiednika, wie si z pojawieniem podmiotw wewntrz i zewntrz korporacji, nie posiadajcych wprawdzie udziaw, ale wywierajcych nawet powany wpyw na jej funkcjonowanie. Do takich podmiotw zalicza si: pracownikw aparatu zarzdzania na rnych jego szczeblach, zwizki zawodowe, gwnych klientw i konkurentw, rzd, inspekcje, stowarzyszania i placwki opiniotwrcze. Zjawiska nacisku wymienionych grup na dziaalno tradycyjnych firm wystpoway rwnie w przeszoci, ale dopiero teraz maj one wsparcie ze strony prawa i w caoci stanowi si, z ktr liczy si musz nawet najwiksze korporacje. Przedstawiciele ekonomiki instytucjonalnej pojawienie si wielkich korporacji uznawali za wany przeom w ewolucji ustroju spoeczno-gospodarczego. Nawizujcy do tradycji veblenowskiej J.K.Galbraith rozwin teori korporacji, wskazujc na ogromne znaczenie pojawienia si w jej ramach technostruktury, jako wiadectwa separacji interesw wacicieli kapitau akcyjnego od interesw grupy fachowcw obsugujcych najbardziej zaawansowan technologi i jednoczenie zarzdzajc niezwykle zoon struktur organizacyjn przedsibiorstwa. Upowszechnienie si tego zjawiska po II wojnie wiatowej doprowadzio, zdaniem Galbraitha i wielu innych instytucjonalistw, do uksztatowania si w gospodarce amerykaskiej systemu gospodarki mieszanej (mixed economy). Ma ona dwa sektory w pierwszym dziaa planowo ok. 1 tysica wielkich dojrzaych korporacji,

174

dysponujcych olbrzymimi zasobami kapitau; w drugim, funkcjonuje kilkanacie milionw rednich i maych firm, pogronych w ywiole wolnej konkurencji rynkowej. Relacje midzy obu sektorami s pene sprzecznoci interesw i gra midzy nimi sprzyja tylko jednej stronie, wanie sektorowi dziaajcemu planowo i tym samym technostrukturze, a kosztem szerokich warstw sektora rynkowego i spoeczestwa jako caoci. Wielka korporacja to ju nie tylko skomplikowana i rozlega organizacja, ale take nowa instytucja spoeczna i gospodarcza i nowa warstwa technokratw. Dla Galbraitha i jego zwolennikw istot zagadnienia pozostaje sprawa takiego wpywania na rozwj gospodarczy, ktry powinien przynie nowy ustrj spoeczestwa postindustrialnego, bez dyktatury technokracji, ale wykorzystujcy dowiadczenia sektora planowego w celu poprawy sytuacji spoecznej, humanizacji dziaalnoci gospodarczej. W takiej reformie si rzeczy ogromn rol ma speni pastwo, jako instytucja umowy spoecznej i nie narzucajce swej woli przy pomocy wasnej technostruktury, tj. warstwy przypominajcej decydentw centralnego planifikatora w pastwach tzw. realnego socjalizmu. Jak widzimy, instytucjonalna teoria przedsibiorstwa wniosa powany wkad do wyjanienia okolicznoci i przyczyn wyodrbnienia si w strukturze matrycowej pierwotnego spoeczestwa, zwaszcza w onie instytucji wymiany, wasnoci i wadzy zaczynu, z ktrego wyrosy pierwsze skromne przedsibiorstwa. Wraz z pojawieniem si coraz wyszych kosztw transakcyjnych i kosztw korzystania z mechanizmu rynkowego mae firmy rozrastay si wraz z ekspansj ustroju kapitalistycznego. Dowiadczenia pierwszych spek akcyjnych, ich niezwyke sukcesy w mobilizacji zasobw kapitau potrzebnego dla realizacji ogromnych inwestycji, przyspieszyy od drugiej poowy XIX wieku proces powstawania wielkich korporacji, ktry ju w naszych czasach pozwoli tym nowym organizacjom i instytucjom biznesu przekroczy granice wasnych pastw i sta si jednym z czynnikw procesu globalizacji. Nie mam chyba potrzeby dodawa, jak wane znaczenie maj studia nad tymi procesami historycznym dla zrozumienia trwajcej u nas transformacji ustrojowej. * Przedstawi tu jedno z popularnych uj niezwykle zoonych struktur wspczesnych korporacji, pozwalajce take scali mylenie nad tymi fragmentami matrycy instytucjonalnej132. Punktem wyjcia s tezy o pojawieniu si korporacji jako odpowiedzi na wyzwania inwestycyjne i wprowadzenie akcji w roli instrumentu ich finansowania. Zachowania korporacji tumacz rne teorie, jak znana ju nam teoria pryncypa-agent. W tym miejscu uwag skupimy na menederach, ktrzy coraz wyraniej zdobywaj realn wadz w zarzdzaniu i czsto w kontroli corporate governance. Wanie to upowszechnione w literaturze pojcie podkrela merytoryczn rnic z pojciem management. Mielimy ju okazj pozna skutki oportunizmu agentw, co atwiej pozwala zrozumie skutki wystpowania menedera take w roli wspwaciciela. W krajach transformujcego si ustroju sytuacja jest szczeglna wiele przedsibiorstw pastwowych i sprywatyzowanych, zwaszcza w spkach akcyjnych, nie dysponuje aparatem i mechanizmem kontroli nad zarzdami ze strony akcjonariuszy i pastwa. Z ogromnego zbioru struktur istniejcych przedsibiorstw z trudem tworzy si klasyfikacje nawet na uytek dydaktyki i popularyzacji. Z dowcipn i inspirujc prb warto zapozna si przygldajc si rysunkowi 9.3. Kokietujc argon wiata przestpczego, autor tego rysunku G. Mars sign do modelu ogrodu zoologicznego, w ktrym wyrni dwa skadniki grupy i zagrody w ktrych yj zwierzta wedug pewnych regu: wzgldnie wolnych grup oraz zamknite w zagrodach i podporzdkowane zasadom hierarchii. Oczywicie chodzi tu o analogi do dwch
Korzystam z publikacji: D.S. Lwow, W.G.Griebiennikow, B.A.,Jerznkian, Instutucyonalnyj analiz korporatiwnoj formy priedprijatija, Ekonomiczeskaja nauka sowriemiennoj Rossii, 2000, nr 3-4, s.5-21.
132

175

struktur zarzdzania spoecznego rynkowego i hierarchicznego (firmy). Relacja typu zagroda/grupa (tj. relacja typu hierarchia/rynek) moe utworzy cztery kombinacje: 1. Z przewag hierarchii (na rys. znak +) i mniejszym znaczeniem rynku (na rys. znak -); obejmuje firmy z rozmyt wasnoci, nazwan ironicznie osami, dla podkrelenia ich aosnej roli w walce wewntrz zwierzyca, czyli na polu gry prowadzonej przez korporacje. 2. Przy jednakowej sile hierarchii i rynku dziaaj grupy finansowo-przemysowe, nazywane krcej bankowymi, zdolne do dziaa agresywnych (std przezwisko wilki) poniewa s mniej zalene od posiadania wewntrznych funduszy inwestycyjnych. 3. Z przewag rynku (grupy) nad hierarchi (zagrod) funkcjonuj grupy finansowoprzemysowe, w skrcie przemysowe, przezwane padlinoercami, zachowuj si podobnie jak wilki, ale mog liczy na pomoc w przypadku wystpowania w strukturze kapitaowej firmy ok. 20% wasnoci pastwowej. 4. Jeeli firmy s jednakowo sabo zalene od rynku i hierarchii, co oznacza ich zarzdzanie przez typowych pracownikw, okrela si ich mianem jastrzbi, samotnie polujcych, tj. konkurujcych we wasnym interesie, mogc liczy na akceptacj rynku finansowego i tym samym na uzyskanie rodkw inwestycyjnych.

Zagroda + Grupa -

Firmy z rozmyt wasnoci (osy)

Bankowe grupy finansowoprzemysowe (wilki)

Zagroda + Grupa +

Zagroda Grupa -

Firmy zarzdzane przez prac (jastrzbie)

Przemysowe grupy finansowoprzemysowe (padlinoercy)

Zagroda Grupa +

rdo: G. Mars, Cheats At Work: An Anthropology of Occupational Crime, Allen and Unwin, 1984.

Rysunek 9.3. Struktura kooperacji typu zagroda-grupa. Popularne ujcie struktur korporacyjnych jest tylko pomoc do rozlegych analiz usiujcych rozpozna niezwykle spltane sieci stosunkw midzy firmami. Gubimy si ledzc procesy fuzji, bankructwa, oszaamiajcych karier, powiza z polityk i wiatem przestpczym. Orientacja w tych strukturach jest koniecznoci. Na zakoczenie pragn jeszcze wspomnie o do rozpowszechnionej klasyfikacji gwnych form organizacji biznesu korporacyjnego. Chodzi o charakterystyki form okrelonych literami U, H, M. Upowszechniona dziki publikacjom A.D. Chandlera i O.E. Williamsona analiza formy U jako unitarnej i raczej tradycyjnej, wskazuje na jej cechy dodatnie w stosunku do 176

formy liniowej, ale jako cao nie radzi sobie z elementami struktury sztabowej, macierzowej, projektowej, wydziaowej i sieciowej. W rezultacie dochodzi do przecienia w kanaach informacji, zmniejszajcego poziom racjonalnoci menederw. Wymienia si nastpujce cechy formy U 1) trudno bezporedniej obserwacji i mierzenia wkadu komrek funkcjonalnych; 2) alokacja zasobw w komrkach funkcjonalnych w zalenoci od aktywnoci ich kierownikw; 3) uzalenienie statusu kierownikw od ich rozmiarw komrek; 4) tendencja do rozwijania firmy kosztem powikszania komrek; 5) denie kierownikw dziaw do zdobywania uznaniowych inwestycji, powodujce przerosty zatrudnienia. W ten sposb funkcja uytecznoci w ukadzie U musi liczy si z wydatkami na nadwyki kadrowe, du inercj zarzdzajcych i znacznym udziaem inwestycji uznaniowych. Prawno-organizacyjna forma H holdingowa obejmuje firmy posiadajce kontrolne pakiety akcji lub udziay w kapitaach innych firm, zapewniajce wpyw na zarzdzanie. W ten sposb funkcji kontroli towarzyszy zwykle funkcja strategiczna zarzdzania. Historia rozwoju tej formy, od przeomu wiekw XIX I XX, obfituje w przykady korzystania z wielu wzorcw, w tym z organizacji konglomeratw, obejmujcych przedsibiorstwa nie powizane ze sob zalenociami pionowymi lub poziomymi. Konglomeraty maj zapewnia dywersyfikacj produkcji, zmniejszajc ryzyko waha koniunkturalnych. Zbir celw przypisywanych holdingom jest dugi i obejmuje: konsolidacj firm w sprawach opodatkowania, tworzenie mocy wytwrczych grupy firm pod egid holdingu, przenikanie do procesw produkcji i zbytu, scalanie polityki i kontroli dotyczcych interesw wielkich korporacji. Dla realizacji tych celw holdingi wykorzystuj efekty wielkiej skali, osignicia w midzynarodowym ruchu kapitaw oraz rol bufora midzy aparatem pastwowym i biznesem. Holdingi mog take powodowa liczne zjawiska negatywne, jak np. denie do zdobycia monopolu, wpyww politycznych, rozbudowy biurokracji, sztucznego utrzymywania firm nierentownych i czsto nieskutecznego sprawowania kontroli nad alokacj funduszy pomidzy uczestnikami holdingu. Wspominana ju w wykadzie forma M multiwydziaowa, wielowydziaowa, jest uznawana przez O. Williamsona za niezwykle istotn innowacj organizacyjn XX wieku. Podstaw jest tworzenie prawie autonomicznych wydziaw produkcyjnych, albo po prostu orodkw generowania zysku, podporzdkowanych generalnej dyrekcji. Ten organ na szczycie piramidy wydziaowej gromadzi najlepszych strategw i personel doradczy sztab planowania i przedkadania projektw decyzji. Dyrektorzy-decydenci s odcieni od czynnoci rutynowych i mog wnikliwie projektowa kierunki strategii korporacji. Wci jeszcze klasycznych przykadw dostarczaj dzieje takich firm jak General Motors.

177

Struktura U Scentralizowane Struktura H

s=0 Zdecentralizowane s>0 Struktura M

rdo: adaptacja z cyt. pracy O. Williamsona.

Rys. 9.4. Alternatywne formy struktur organizacyjnych korporacji. Na rysunku 9.4. moemy przyjrze si relacjom midzy omwionymi formami korporacji, na ktre wpyw maj: technologia obrbki informacji oraz wystpowanie lub brak zabezpieczenia ochronnego. Stopie zabezpieczenia, oznaczony na rysunku przez s = 0 (safeguards), w przypadku formy U sprzyja centralizacji technologii przetwarzania informacji. Dla formy H pojawia si ju moliwo decentralizacji technologii obrbki informacji, jak o tym wiadczy stopie zabezpieczenia o wartoci s = 0, a take praktyczna odmowa gwarancji realizacji kontraktu. Natomiast w formie M decentralizacja technologii przetwarzania informacji i ochrona przed ryzykiem oportunizmu sprzyjaj sukcesom. Zalecana literatura 1. T. Gruszecki, Wspczesne teorie przedsibiorstwa, PWN, Warszawa 2002. 2. R.H.Coase, The Nature of the Firm, Economica, 1937, s. 386-405. 3. H. Demsetz, The Firm in Economic Theory: A Quiet Revolution, The American Economic Review, 1997, nr 2, s. 426-429. 4. A. Peszko, Nadzr korporacyjny w wietle nowej ekonomii instytucjonalnej, [w:] Nowa ekonomia instytucjonalna, S. Rudolf, (ed.), Weisa, Kielce 2005, s. 7994.

178

10. EKONOMIKA INSTYTUCJONALNA O ROLI PASTWA W tym wykadzie o roli pastwa, przypisywanej mu przez ekonomik instytucjonaln, traktuj trzy podrozdziay. W pierwszym omawia si krtko istot pastwa jako instytucji i organizacji spoecznej, w drugim oglne zadania pastwa w systemie spoecznogospodarczym, i w trzecim prezentowana jest teoria wyboru spoecznego, ktra staje si coraz powaniejszym skadnikiem wspczesnej myli instytucjonalnej. 10.1. Powstanie i ewolucja pastwa jako instytucji i organizacji Powszechne korzystanie z pojcia pastwo stworzyo bdne przekonanie, e jego tre jest wrcz oczywista i nie wymaga ucilenia. W praktyce jest jednak inaczej i czsto powstaj nieporozumienia w komunikowaniu si osb z rnych rodowisk, take midzy przedstawicielami rnych nauk. Dla doskonalenia definicji pastwa wiele czyni nauki prawne, ale nie stroni od takich dziaa take nauki spoeczne i ekonomiczne, korzystajc w rnym stopniu ze zdobyczy metodologii nauki. Charakterystyczna jest wypowied autora hasa encyklopedycznego Ekonomiczna teoria pastwa, ktry powoujc si na bogat literatur przedmiotu stwierdzi, e rnorodno form, funkcji, granic instytucjonalnych zasad prawnych, jak rwnie konieczno odniesienia si do specyfiki epoki, ustroju i kraju, czyni zadanie opracowania oglnej teorii pastwa wrcz niemoliwym133. Z tych wzgldw trzeba korzysta z uj wszych i wystarczajcych do analizy problemw bliszych praktyce. Zagldajc do polskich rde spotykamy si z podobnymi trudnociami. W Wielkiej encyklopedii PWN (t. 20, 2004 r.) haso Pastwo zaczyna si od stwierdzenia, e jest to wieloznaczny termin odnoszcy si do: 1) struktury organizacyjnej spoeczestwa, porzdkujcej za pomoc aparatu administracyjnego dziaania jednostek i grup na podstawie norm przez siebie ustalanych; 2) organizacji grupy spoecznej zajmujcej pewne terytorium z wadz suwerenn na czele [...]; 3) struktury powoanej do ochrony uprawnie jednostek [...]; 4) aktualizacji idei etycznej [...] lub 5) porzdku prawnego [...]. Musimy przyzna, e dla celw tego wykadu potrzebna jest definicja bardziej porczna i tym samym uatwiajca zrozumienie istoty pastwa jako niezwykle wanego skadnika macierzy instytucjonalnej spoeczestwa, ktrego pojawienie si i przemiany maj tak ogromne znaczenie dla rozwoju ludzkoci. Bardziej zwarta definicja w Nowej encyklopedii powszechnej PWN (1996 t.4) gosi: Pastwo, suwerenna organizacja polityczna spoeczestwa zamieszkujcego terytorium o okrelonych granicach, ktrej gwnym skadnikiem jest hierarchiczna wadza publiczna, dysponujca aparatem przymusu i dca do monopolu w jego stosowaniu. Wydaje si, e w tym ujciu korzysta si z takich pomocniczych terminw, jak organizacja, terytorium, wadza, przymus i monopol, ktre ekonomika instytucjonalna wczya do swego jzyka. Ju w omwieniu koncepcji D. Northa zwracaem uwag na jego zalecenie, aby wyranie oddziela pojcie instytucji i organizacji. W rozwaaniach nad genez pastwa wielu przedstawicieli instytucjonalizmu podkrelao rol przymusu w ksztatowaniu si tego szczeglnego ukadu stosunkw spoecznych i gospodarczych. U Veblena i jego zwolennikw wanie przymus, pierwotnie majcy charakter upieczy, pozostaje gwnym czynnikiem sprawczym. Warto doda, e take Marks traktowa pastwo jako narzdzie eksploatacji, aparat przymusu klasy panujcej, pozwalajcy jej bogaci si kosztem innych warstw spoecznych. Definicja opracowana w tym duchu i umieszczona w Sowniku jzyka polskiego (pod red. W. Doroszewskiego, t. 6, Warszawa 1964) bya bardzo krtka: Pastwo trway

133

R. Jessop, Economic theory of state, Palgrave, cyt. wyd., s. 75-77.

179

zwizek ludzi stale osiadych na pewnym terytorium, podlegajcych jednej wadzy zwierzchniej, stanowicej organ klasowego panowania. Odmienne przyczyny powstania pastwa gosz zwolennicy koncepcji umowy spoecznej. Tradycyjna filozofia praw natury, sigajca do nauczania Epikura, Protagorasa i Cycerona, rozwinita przez takich mylicieli, jak Hobbes, Locke i Rousseau, gosia tez o porozumieniu si jednostek yjcych poprzednio w stanie natury, ktre zawary najpierw umow miedzy sob, tworzc w ten sposb spoeczestwo, a nastpnie umow midzy spoeczestwem i wadc o podporzdkowaniu si, a wic tworzc pastwo. W literaturze przedmiotowej ekonomiki instytucjonalnej znajdujemy do czsto prby poczenia obu koncepcji, przyjmujc np. za punkt wyjcia sytuacj wadcy-bandyty, ktry musi w pewnych okolicznociach, dla zapewnienia sobie korzyci w dugim okresie, zawrze kompromis z poddanymi. Ze wzgldu na sugestywno i wrcz dowcipn form prezentacji, dokonan przez wybitnego naukowca przypomn gwne tezy tej koncepcji134. Opowie mona zacz od sytuacji wsplnot pierwotnych, ktre swoje problemy rozwizuj w zgodzie, ale ju w miar rozrastania si natrafiaj na trudnoci i deleguj cz swoich uprawnie wodzowi. Sytuacja zmienia si, gdy wdz lub grupa, ktr mona nazwa rzdem zaczyna dba nadmiernie o wasne interesy. W tych okolicznociach pojawia si wdrowny bandyta (roving bandit) i rabuje doszcztnie dochody lub kradnie systematycznie dobro wsplnoty. Nie ma oczywicie mowy o zapewnieniu przez takiego osobnika choby minimalnej troski o dobro publiczne. To jest typ, ktry po obrabowaniu jednej wsplnoty udaje si do drugiej. Skutki ekonomiczne s fatalne, znikaj bodce do produkcji, ale i nastpuje sytuacja, w ktrej kolejne wystpy bandziora znikaj. Taki reym kleptokracji bdzie przeradza si w inn form tworzcego si pastwa, jak np. autokracj, u podstaw ktrej moe jednak by znowu bandyta, ale ju godny miana osiadego (stationary). Taki wadca bdzie dba o gospodark poddanych, nie ze wzgldw moralnych, ale dla uzyskania osignicia maksymalnej stopy opodatkowania. Podejmuje take dziaania na rzecz wytwarzania dbr publicznych, ale przynoszcych w kocowym efekcie dochody jego pastwu. Mamy do czynienia z popularnym w podrcznikach ekonomii zagadnieniem okrelenia optimum wydatkw. W tym przypadku, okrelajc przez t stop opodatkowania, optymalne wydatki na dobra publiczne wyznaczy ich warto kracowa 1/t. Oczywicie spoeczna warto kracowa rwna jest 1. Wniosek jest prosty bandyta stacjonarny, autokrata, zapewni mniej dbr publicznych ni okrela to optimum spoeczne, ale jednak wicej ni bandyta wdrowny. Olson prowadzi swoje wywody w kierunku pojawiania si coraz lepszych ustrojw i oczywicie wysoko stawia form demokracji, w ktrej decyzje nale do wikszoci spoeczestwa. Nie pomija jednak i tej kwestii, e wikszo jest zainteresowana wasnymi dochodami rynkowymi i ciganiem podatkw od reszty spoeczestwa. Dodatkowym czynnikiem jest take czsta konieczno zawierania koalicji rzdowych. W ostatnich latach ycia M. Olson analizowa procesy transformacji ustrojowej po zaamaniu si systemu tzw. realnego socjalizmu135. *

Tym autorem by amerykaski ekonomista Mancur Lloyd Olson, Jr (1932-1998), a sama koncepcja przedstawiona zostaa w dwch artykuach: Autocracy, democracy, and prosperity (w ksice R. Zeckhauser, ed., Strategy and Choice, Cambridge, MA 1991, s. 131-57 oraz Dictatorship, democracy, and development, American Political Science Review, 1993, nr 3, s. 567-76. 135 Por. A. Dixie, Mancur Olson social scientist, The Economic Journal, 1999, June, s. 443-452; R. Hijer, Theft by Bandits and Taxation by Kings: A Critique of Mancur Olson on State-Formation, Political Studies Review, 2004, vol. 2, s. 24-38.

134

180

Nie opowiadajc si za jednym z tych podej, tj. ani za tez o umowie spoecznej, ani dramatycznym dziaaniem wadcw-bandytw, ale raczej korzystajc umiarkowanie z obu, zajmiemy si teraz konstrukcj definicji pojcia pastwo tylko na uytek tego wykadu. Zacznijmy od powtarzajcego si w licznych propozycjach pomocniczego skadnika, okrelanego jako wadza. Pojawienie si takich postaw w wsplnotach pierwotnych antropologia tumaczy, odwoujc si do instynktw i skonnoci, wewntrznym rnicowaniem wsplnoty pod wpywem zmian w sposobie gospodarowania i wymiany. W sownikach jzyka polskiego przez wadz rozumie si po prostu prawo rzdzenia pastwem, upowanienia instytucji rzdowych, rzdy nad kim. Znacznie gbsze, encyklopedyczne ujcie okrela wadz, jako stosunek spoeczny midzy dwiema jednostkami lub dwiema grupami wsplnoty, w ktrym jedna ze stron moe zmusza drug do okrelonych zachowa i ma po temu odpowiednie rodki kontroli. W doktrynie instytucjonalnej takie ujcie ulega zaweniu i ucileniu przez wprowadzenie do rozwaa koronnych poj wymiana i koszt. Relacja wymiany, ujmowana niezwykle szeroko, dotyczy zawsze dwch stron. Konieczno wprowadzenia adu, likwidacji konfliktw i ich zapobieganie, przyjmuje si za czynnik sprawczy pojawienia si i utrwalenia strony trzeciej, tj. wadzy. Zdaniem wielu autorw wadza jest to zdolno narzucania kosztu, poniewa ingerencja w dwustronn relacj wymiany rodzi zawsze dodatkowe nakady136. Po wczeniu tych poj mona za punkt wyjcia przyj nastpujc definicj pojcia pastwo: Pastwo obejmuje grup ludzi podlegych jedynej najwyszej wadzy, bdcej w procesie wymiany stron trzeci, ktra korzysta z przymusu dla wprowadzenia w ycie okrelonego adu i z terytorium, gdzie ta grupa mieszka, a granice ktrego wyznacza zasig wadzy. Jak mona okreli granice lub zakres moliwoci pastwa w kreowaniu adu gospodarczego? Za waciwy mona uzna wskanik bdcy stosunkiem wartoci wszystkich kontraktw, opartych na legalnych podstawach siy trzeciej, do wartoci produktu krajowego brutto. Wyranie wystpuje tu sygna o zjawisku szarej strefy, a przeto i znaczeniu regulacji nielegalnych. W podanej wyej definicji nie ma jeszcze sygnau o koniecznoci rozrnienia pojcia pastwo jako instytucji i organizacji. Wedug Northa organizacja, podobnie jak instytucja, zapewnia struktur dla wspdziaania w ramach grupy ludzi, zwizanych pewnym zamiarem osignicia uzgodnionych celw. atwo moemy uzupeni nasz definicj i o te warunki, ale jednoczenie narazi si na zarzuty, wynikajce z analizy bogatej historii wielu pastw, w ktrych grupa sprawujca faktyczn wadz miaa cele wrcz sprzeczne z celami spoeczestwa. W embrionalnym stadium rozwoju spoeczestwa, w ktrym nie byo jeszcze pastwa, proces doskonalenia produkcji i wymiany wyprzedza powolne zmiany struktury instytucjonalnej. Postp techniczny przyspiesza rozmiary wymiany, pojawi si rynek i powane koszty transakcji, zrodzi si silny popyt na dugookresowe inwestycje. Pastwo moe wic by uznane za zjawisko koniecznoci dziejowej i lekarstwo na schorzenia okresu dojrzewania gospodarczego spoeczestwa. Ale jak kade lekarstwo moe i zwykle rodzi take skutki uboczne, w tym take ujemne, powodujce zahamowania wzrostu i rozwoju. Sam North dawa liczne przykady obosiecznoci poczyna pastwa, ktre nie potrafio scali cech instytucjonalnych z organizacyjnymi. Wygrany wycig do pozycji mocarstwowej Anglii i utrata szans przez Hiszpani, to wyrane potwierdzenie zdolnoci organizacyjnych Brytyjczykw i nieudolnoci Hiszpanw, przy, w gruncie rzeczy, tej samej pocztkowej strukturze instytucjonalnej obu pastw.
Por.: Y. Barzel, A Theory of the State. Economic Rights, Legal Rights, and the Scope of the State. Cambridge University Press, Cambridge 2002, s. 18.
136

181

Na krtko poprosz o uwag dla wskazania na tak obecnie popularne rdo informacji, jaka jest internetowa Wikipedia. Zachcam do zapoznania si z ca treci hasa state, w ktrym krtko omawia si dzieje i formy pastwa oraz polityczne i prawne teorie jego istoty. W tym miejscu niech nam wystarczy tylko taka oto definicja: - pastwo jest zbiorem instytucji, ktry posiada wyczn zalegalizowan wadz stanowienia regu, ktrymi rzdz si ludzie w jednym lub w wielu spoeczestwach, majc wewntrzn i zewntrzn suwerenno nad okrelonym terytorium. Pastwo obejmuje takie instytucje, jak siy zbrojne, suba cywilna lub biurokracja pastwowa, sdy i policja. * Warto przyjrze si pewnym prostym modelom pastwa, aby odpowiedzie na pytanie o generalne przyczyny klski lub fiaska polityki pastwa. Jednym z takich modeli, w ktrym pastwo wystpuje w roli monopolisty, jest model Findlaya-Wilsona. Realizacja celu w postaci maksymalizacji przychodw z nakadanych podatkw napotyka przeszkod w postaci kosztw oszacowania bazy podatkowej, a tym samym i ich wielkoci137. Oto krtka prezentacja tego modelu. Sektor prywatny gospodarki wytwarza czny towar Y, wykorzystujc usugi pracy L i kapitau K, a wic zgodnie z prost funkcj produkcji: Y = f(L,K). Na wielko produkcji wywiera wpyw take szczeglny rodzaj czynnika wytwrczego, jakim s usugi wiadczone wycznie przez pastwo pracownikw jego administracji zwizane z zapewnieniem prawnego porzdku spoecznego. Oznaczajc przez p(G) funkcj produkcyjn prawnego porzdku spoecznego, moemy ogln funkcj produkcyjn dla zagregowanego produkty Y uj we wzorze: Y = f(L,K)p(G) . Zakada si, e ilo pracy i kapitau w gospodarce jest staa, a cay zasb pracy H dzieli si midzy produkcj sektora prywatnego L i wytwarzanie usug przez sektor publiczny G, a wic wystpuje rwno: H = L + G. Przyjmujc, e cakowita poda zasobw pracy jest staa, a G = H L, mona zapisa: Y = y(G) . Graficznie zaleno wysokoci dochodu wytworzonego przez spoeczestwo od nakadw pracy na podtrzymanie prawnego porzdku spoecznego przedstawia rys. 10.1. Widzimy, e wzrost zatrudnienia w sektorze pastwowym G prowadzi w pierwszej fazie do szybkiego wzrostu wartoci dochodu narodowego, ale od pewnego momentu zaczyna si jego spadek. Maksymalny poziom dochodu, oznaczony jako Y*, przypada w momencie zrwnania si kracowych produktw pracy w obu sektorach, wyznaczonych przez wielko zatrudnienia w sektorze pastwowym G*.

R. Findlay, J.D. Wilson, The Political Economy of the Leviathan, [w:] Economic Policy in Theory and Practice, A. Razin, E. Sadka (eds.), Macmillan Press, London 1987, s. 289-304. Rysunki 6-8 pochodz z tego samego rda.

137

182

(Y) Dochd narodowy

Y*

y = y(G) 0 G* Zatrudnienie w sektorze pastwowym Rys. 10.1. Zaleno dochodu narodowego od wielkoci zatrudnienia w sektorze pastwowym. Teoria oparta na idei umowy spoecznej traktuje pastwo jako kontrakt zawarty przez rwne jednostki, ktre wiadcz wzajemnie spoeczne usugi produkcyjne. Decyzja o poziomie zatrudnienia w sektorze pastwowym G moe w takim ukadzie realizowa prosty cel maksymalizacji cakowitego dochodu wsplnoty, a wic G = G*. Pojawia si jednak kwestia pacy roboczej w sektorze pastwowym, przy czym warunek penej konkurencji na rynku pracy oznacza, e paca robocza musi by rwna w obu sektorach, tj. WG = WL. Dla zdobycia rodkw na pac robocz w sektorze pastwowym konieczne s podatki, poniewa dobra wytwarzane w tym sektorze nie s towarami i przedmiotem wymiany rynkowej. Autorzy omawianego tu modelu przyjli prost regu pastwo ciga podatek proporcjonalny wedug jednolitej stawki t od wszystkich dochodw, co stanowi sumaryczny dochd pastwa z tytuu wpyww podatkowych rwny tY. W ten sposb optymalna decyzja wymaga okrelenia wielkoci zatrudnienia G* oraz waciwej stawki opodatkowania t*, ktra zapewni zgromadzenie pastwowego funduszu pacy roboczej i zrwnoway przychody i wydatki budetu. (G)

183

Dochody i wydatki

Funkcja wydatkw pastwa: (1-t*)VMPLG

Funkcja dochodw pastwa: t*y(G)

G*

Rys. 10.2. Rwnowaga zatrudnienia w sektorze pastwowym w pastwie opartym na umowie spoecznej. Sytuacja okrelajca rwnowag zatrudnienia w sektorze pastwowym przedstawia rysunek 10.2., korzystajc z krzywych dwch funkcji: 1) funkcji dochodw pastwa t*y(G) oraz 2) funkcji wydatkw pastwa (1 t*)VMPLG, gdzie skrt VMPLG to po prostu nazwa angielska wartoci produktu kracowego pracy w sektorze prywatnym (Value of the Marginal Product). Prezentowany tu model pozwala do dobrze uwzgldni take zjawisko ograniczonych moliwoci wadzy pastwowej w maksymalizacji swoich korzyci (przychodw) oraz wystpowania sprzecznoci interesw aparatu przymusu z interesem spoecznym. Korzystajc z rysunku 10.3., rozwamy te zagadnienia, pamitajc o abstrakcji, ktr jest zarwno pojcie penego monopolu, jak i penej dobrowolnoci i rwnoci stron kontraktu spoecznego. Dochody i wydatki

Y* YR YB Funkcja wydatkw pastwa: (1-t0)VMPLG Funkcja dochodw pastwa: t0y(G)

G 0 GR G* GB Zatrudnienie w sektorze G Rys. 10.3. Zaamanie si maksymalizacji dochodu narodowego przy egzogenicznie wyznaczonej stawce opodatkowania (t0) lub w sytuacji, kiedy urzdnicy wyamuj si spod kontroli. 184

Widoczna na rysunku rnica w zapisie funkcji wydatkw i dochodw pastwa, w porwnaniu z umieszczonym na rysunku 10.3., wynika z wprowadzenia dodatkowego zaoenia, bliszego historycznym dowiadczeniom. Chodzi o to, e wadza (lub wadca) ma wprawdzie prawo nakadania podatkw, ale nie kontroluje stawki opodatkowania t, ktr ustala pewien organ przedstawicielski, a wic egzogenny. Oznaczmy tak wyznaczon stawk opodatkowania przez to. W praktyce bdzie to oznaczao osabienie monopolu wadzy, a w naszych kalkulacjach uwzgldnienie faktu, e wadza pastwowa (rzd) kontroluje sytuacj przy pomocy jednej zmiennej, a mianowicie wielkoci zatrudnienia w sektorze pastwowym. Z ksztatu i relacji krzywych obu funkcji atwo odczytujemy oczywisty zamiar wadzy do maksymalizacji dochodu przy jednoczesnym poziomie wydatkw, zapewniajcym tylko niezbdn wielko funduszu pac w sektorze pastwowym. Std te na rys.10.3. symbolem GR oznaczono wielko zatrudnienia w tym sektorze, preferowan przez wadz, poniewa dodatnia rnica midzy dochodami i wydatkami pastwa jest w tym momencie najwiksza. Nasuwa si take kilka istotnych wnioskw na temat rezultatw spoeczno-gospodarczych dziaalnoci pastwa. Przede wszystkim preferowana przez wadz wielko zatrudnienia w sektorze pastwowym jest zawsze nisza od maksymalnej wielkoci produktu spoecznego, co moemy zapisa w postaci YR < Y*. Istotny wpyw wywiera bdzie wzrost lub spadek znaczenia ustalanej egzogennie stawki opodatkowania t0, poniewa nastpi przesunicie krzywych obu funkcji. Przy wzrocie znaczenia takiej stawki funkcja dochodw przesunie si w gr, a funkcja wydatkw w d; przy spadku jej znaczenia ruchy bd odwrcone. Prawidowo ta nie zmienia przytoczonej wyej tezy o optymalnym, z punktu widzenia wadcy, poziomie zatrudnienia w sektorze pastwowym, niszym od maksymalnego dochodu spoecznego. Czy nie jest to paradoks? Utrzymywanie preferowanego przez wadz poziomu zatrudnienia GR oznacza wszak niewywizywanie si przez pastwo z obowizku wiadczenia usug na rzecz spoeczestwa, dla ktrego celem moe by maksymalizacja produktu cakowitego. Zgodnie z zasad optimum Pareta, denie do zatrudnienia na poziomie G* byoby dziaaniem efektywniejszym. Warto jednak pamita, e wielko spoecznego produktu brutto mona zwikszy take innymi sposobami. Dochody pastwa z tego rda mona przecie zwikszy, np. zmieniajc same reguy opodatkowania, obciajc dochody dopiero od okrelonej ich sumy lub wedug zrnicowanych stawek. Wedug Northa, takie poczynania wadzy mog jednak by hamowane przez koszty oszacowa (mierzenia nakadw), koszty transakcyjne i wreszcie przez sam gr na rynkach politycznych. Niepowodzenie pastwa wystpuje bardzo wyranie w dziaaniach wewntrz jego struktury administracyjnej. Jeli posuymy si znanym schematem relacji pryncypa-agent, to samo pastwo jest w warunkach kontraktu spoecznego takim ukadem, w ktrym rol pryncypaa gra cae spoeczestwo, a wadza pastwowa jest jego agentem, penomocnikiem i wykonawc. W samej strukturze wadzy ten ukad sprowadza si do relacji midzy rzdem, pryncypaem sprawujcym kontrol nad agentami, do ktrych zalicza si pracownikw sektora pastwowego. Do czsto zdarza si, e cz biurokratw wysokiego szczebla osiga wysoki presti i wadz, podnoszc zatrudnienie w swoich urzdach. Rezultat moe by i taki, e oglne zatrudnienie w sektorze pastwowym przekracza granice oznaczone na rysunku 10.3. jako GR i G*, a jak atwo zauway osignicie typowego zatrudnienia biurokratycznego GB jest ju krachem systemu, w ktrym fundusz pac bdzie po prostu suy utrzymaniu armii urzdnikw. * Na zakoczenie tego podrozdziau trzeba tylko doda, e pastwo jako trzecia strona instytucji spoecznej wymiany nie jest jedynym wdraaczem, wprowadzajcym przemoc

185

reguy zachowa. Wprawdzie pastwo ma ogromne moliwoci ponoszenia wszelkich kosztw swoich dziaa, ale kiedy okazuje si, e rwnie inne czynniki, jak np. ideologia, mog by wysoce efektywne w takich dziaaniach, trzeba uzna ich rol trzeciej strony. Historyczne i aktualne przykady stosowania przymusu przez wadc, protektora czy te pryncypaa wiadcz o tym, e s one zawsze dla poddanych nonikami strachu przed konfiskat ich wasnoci. Sprzyja to ich czeniu si w celu utworzenia mechanizmu zdolnego powstrzyma zapdy wadcy, ale nie na tyle by przestay skutecznie dziaa reguy umowy spoecznej. Zwykle dania poddanych ograniczaj si do apelu o przestrzeganie jasnych i obiektywnych kryteriw w procesie wdraania. Mamy tu do czynienia z analogi do ochrony regu wymiany rynkowej. Rywalizacja pastwa z innymi instytucjami i organizacjami pragncymi by stron trzeci w wielkim procesie wymiany spoecznej koczy si najczciej na wadzy pastwowej. Chodzi o to, e pastwo atwiej akumuluje rodki zapewniajce jej przewag, m.in. drog odpowiedniej regulacji umw wymiany towarowej oraz stanowieniem praw pozwalajcych wpywa na rozwizywanie konfliktw gospodarczych. Przekonamy si o tym, zapoznajc si bliej z funkcjami pastwa, realizowanymi w ukadzie spoeczno-gospodarczym. 10.2. Funkcje pastwa w systemie spoeczno-gospodarczym Trafne jest okrelenie roli i funkcji pastwa jako stranika adu instytucjonalnego, bowiem takie okrelenie pozwala pogodzi rne pogldy na temat genezy pastwa i omwi jego niezwykle zoon struktur organizacyjn oraz odwoywa si do przykadw historycznych i wspczesnych138. Pojcie adu instytucjonalnego mona wiza z terminem macierz instytucjonalna, ale i z duym zastrzeeniem, e okrelenie ad jest czsto wykorzystywane w sposb typowy dla ideologii i propagandy. Przymus, tak istotny w funkcjonowaniu kadego pastwa, bywa niekiedy nawet maskowany w przedstawianiu walorw ustroju demokratycznego. Wszak ad rodzi si z chaosu i tworzy harmonijny, uregulowany ukad spoeczny i gospodarczy. Prawie w kadym konflikcie, take zbrojnym, wypisywano hasa nawoujce do zaprowadzenia nowego adu. Trzeba o tym pamita, analizujc funkcje i zadania pastwa w ujciu instytucjonalnym. O tych i niektrych innych zagadnieniach dotyczcych roli pastwa krtko wspominaem w wykadzie o ekonomicznych prawach wasnoci i teorii kosztw transakcyjnych. W tym miejscu mamy okazj t problematyk rozszerzy, uzupeni i uporzdkowa. Za punkt wyjcia proponuj wykorzystanie definicji pastwa, w ktrej sygnalizuje si konieczno jego powstania, jako trzeciej strony w procesie powszechnej wymiany dbr. Kiedy z pierwotnej macierzy instytucjonalnej wyania si ju instytucja i organizacja pastwa, to musi ona realizowa funkcj specyfikacji i ochrony praw wasnoci, a wic wyszczeglnia podmioty i ich uprawnienia w dostpie do zasobw, reguy postpowania, obowizki i zasady realizacji zawieranych umw. O takiej koniecznoci wiadcz przykady zaczerpnite z bada nad prehistori rozwoju spoecznego i funkcjonowaniem reliktowych wsplnot rodowych i plemiennych w pewnych regionach naszej cywilizacji. W literaturze przedmiotu czsto przytacza si przykad nieco innego typu, a mianowicie analiza sytuacji spoeczno-gospodarczej w okresie gorczki zota w Kalifornii. Warto przypomnie to wydarzenie139.
Por.: Wadysawa Kiwak, Pastwo stranik adu instytucjonalnego, [w:] Dokonania wspczesnej myli ekonomicznej teorie nieliberalne wobec ekonomicznej roli pastwa a polityka spoeczno-ekonomiczna. Praca zbiorowa pod red. Urszuli Zagry-Jonszty, AE Katowice 2004, s. 21-45. 139 J. Umbeck, Might Makes Rights: A Theory of the Formation and Initial Distribution of Property Rights, Economic Inquiry, 1981, Jan., s. 38-59.
138

186

Ziemie pniejszej Kalifornii zostay oderwane od Meksyku i przyczone formalnie do Stanw Zjednoczonych w 1846 r., ale przez cae lata panowa tam prawdziwy chaos wadza federalna bya daleko, a na miejscu grasoway bandy. Kiedy w 1848 r. odkryto pierwsze tereny zotonone w cigu zaledwie kilku lat pojawio si tam ponad wier miliona poszukiwaczy tego kruszcu. Dla samoobrony stworzyli oni setki niezalenych dystryktw, ktre reguloway zasady przyznawania dziaek. Przedtem kady poszukiwacz sam decydowa o podziale swego wysiku midzy wydobywaniem zota i obron swego majtku i ycia. Z punktu widzenia teorii wystpowao kryterium rwnowagi midzy relacjami tych dwch rodzajw wysiku wystpujce w stosunku dwch poszukiwaczy zota. Ten okres rwnowagi wymuszonej broni skoczy si wraz z wkroczeniem strony trzeciej wadzy federalnej i stanowej, ktra nie bawia si w rol arbitra lecz korzystaa z drastycznych rodkw przymusu. Przypomn, e arbiter to powoany przez strony sporu sdzia lub po prostu rozjemca, ktrego decyzja moe by do atwo zaskarona. We wspczesnych teoriach pastwa znajdujemy tezy o tym, e nie moe ono by bezstronnym i obiektywnym arbitrem w sytuacjach konfliktowych, poniewa pastwo rodzi si najczciej w walce politycznej rnych grup spoecznych i to zwycizca dyktuje prawa. Pozostawiajc to wielkie zagadnienie na pniej, przypomn kolejne funkcje i zadania pastwa wynikajce z roli stranika adu spoeczno-gospodarczego, wkraczajcego tam, gdzie instytucja rynku nie zapewnia waciwych warunkw procesowi wymiany. W cisym zwizku z ogln funkcj uatwiania dziaa redukujcych koszty transakcyjne plasuje si zadanie rozbudowy fizycznej infrastruktury, a wic sieci drg i obiektw logistycznych, sucych transportowi. Historia odnotowaa liczne przykady efektywnoci inwestycji pastwowych w budow drg bitych, przepraw mostowych, sieci kolejowych, kanaw i portw morskich. Takie inwestycje suyy niekiedy ekspansji terytorialnej pastwa, jak np. w przypadku powstania w XIX wieku zjednoczonych Niemiec i gwatownego powikszania si Stanw Zjednoczonych. Warto z tego punktu widzenia przyjrze si naszym programom budowy sieci autostrad i nieudanym prbom ograniczenia udziau pastwa w ich finansowaniu. Historia gospodarcza zgromadzia bogaty materia na temat pozytywnej roli pastwa w tworzeniu standardw miar i wag. Nie trzeba chyba przypomina, jak takie decyzje wadzy sprzyjay wymianie towarw i rozszerzaniu si rynkw, obniajc koszty pomiaru jakoci wymienianych dbr i usug. Do tych dziaa pastwa trzeba zaliczy stanowienie prawa i regu bicia monety, emisji pienidza i najszerzej stanowienia i kontroli polityki monetarnej. Nasza epoka rewolucji naukowo-technicznej uwiadomia znaczenie kosztw gromadzenia i przetwarzania informacji, a ekonomika instytucjonalna rol pastwa w budowie kanaw wymiany informacji. Mamy tu znowu do czynienia z rozwijaniem szczeglnego typu infrastruktury, bez ktrej koszty informacyjne mog sta si wrcz barier wymiany i hamulcem w procesie obniania kosztw transakcyjnych. Prywatny rynek usug informacyjnych nie moe obecnie zapewni odpowiedniej wielkoci i struktury poday informacji i tym samym zmniejszy niepewno w procesach decyzyjnych wspczesnej gospodarki. Sieci i wzy cznoci wci wymagaj ogromnych inwestycji i najwiksze prywatne korporacje ubiegaj si o wsparcie organizacji i instytucji pastwowych. Warto wspomnie, e w tym obszarze pastwo do czsto korzysta z przymusu, zwaszcza przy zwalczaniu praktyk monopolistycznych. wiatowa sie Internetu staa si nowym wyzwaniem wobec instytucji i organizacji pastw narodowych. Staa funkcja ochrony prawnej coraz bardziej rnicujcego si systemu wymiany przynosi w naszych czasach niezwykle trudne konflikty o skali nawet globalnej, ktre wymagaj cisego wspdziaania organw prawa i instytucji gospodarczych. Nasilaj si konflikty zwizane z niszczeniem naturalnego rodowiska, koniecznoci wprowadzania

187

zdobyczy technologii bez penej wiedzy o ich nastpstwach w dugim okresie, sprzecznoci zasad i interesw w systemie demokratycznym, jak np. wystpujce w relacjach midzy samorzdem a wadz regionaln i centraln. Deklarowana do powszechnie akceptacja zasady umowy spoecznej, rzadko przekada si na codzienn praktyk wymiany. Ju Adam Smith upowszechni z wielkim powodzeniem znaczenie funkcji obrony militarnej pastwa, z ktr zawsze silnie wie si polityka obronno-gospodarcza, skierowania na tworzenie i wykorzystanie potencjau ekonomicznego na cele wojskowe. Wybr formy rekrutacji i szkolenia siy zbrojnej (armia staa i zawodowa, czy z poboru), jak rwnie metody pokrywania wydatkw obronnych maj bogat fachow literatur i wsparcie ze strony wielu przykadw historycznych. Moemy teraz rzuci okiem na rysunek 10.5., podkrelajcy gwne powizania instytucjonalne pastwa, gospodarki, technologii i systemw prawa.

Kultura i historia

Struktura instytucjon alna

Pastwo: wadza ustawodawcza, wykonawcza i sdowa

Struktura bodcw (cznie z prawami wasnoci)

Koszty transakcyjne Kontrakty

Technologia

Efekty ekonomiczne Rys. 10.4. Powizania instytucjonalne pastwa, gospodarki, technologii i systemw prawa. Niech punktem wyjcia bdzie pastwo z jego wadz ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz. Strzaki pokazuj jego wpyw, wywierany przez reguy i normy formalne, na rozwj struktury instytucjonalnej. Pamitamy, e sama struktura instytucjonalna jest owocem uksztatowanym i odziedziczonym w historycznym procesie ewolucji kulturalnej. W tym przypadku wpyw wywieraj zasady i normy nieformalne. Z kolei na tak wany skadnik systemu, jakim s koszty transakcyjne, a trjstronny wpyw maj: pastwo, zwaszcza postawy jego agentw; struktura bodcw, bdca pochodn macierzy instytucjonalnej i przede wszystkim oparta na prawach wasnoci; oraz technologia, rozumiana tu jako wielki proces postpu naukowo-technicznego. W sposb zrozumiay dla nas koszty transakcyjne silnie oddziauj na kontrakty, ktrych analiza prowadzi ostatecznie do oceny efektw ekonomicznych funkcjonowania ustroju spoeczno-gospodarczego. * Typowym zjawiskiem w historii pastw jest sprzeczno interesw grupowych i konflikty pojawiajce si w procesie produkcji dbr publicznych, ktra jest powierzona wanie pastwu. Chodzi wszak o dobra dostpne dla wszystkich i wytwarzane z zasobw 188

spoecznych, ale jednoczenie rodzce poczucie niesprawiedliwoci, bowiem korzysta z nich mog gapowicze (freeriders, biezbiletniki), tj. osoby i nawet grupy osb, ktrych wkad do kreacji tych dbr jest niewspmiernie niski. Takie dobra publiczne, jak obrona, owiata i ochrona zdrowia, zdobyway akceptacj spoeczn stopniowo, ale zawsze wywoyway dyskusje i nawet konflikty. Trudno wszak mwi o precyzyjnych kryteriach podziau nakadw i korzyci w tych dziedzinach, eliminacji przypadkw korzystania z dobrodziejstwa usug edukacyjnych i medycznych bez ponoszenia ekwiwalentnych ciarw, albo odrzuca a priori argumenty goszone przez pacyfistw, ultraliberaw i osoby yjce w ndzy. Wrd funkcji i zada pastwa oddziaujcych na system spoeczno-gospodarczy, dajcych si take uj w pojcie regulowania (o wyranie instytucjonalnym rodowodzie), usprawiedliwionego zwykle interesem publicznym, poczesne miejsce zajmuje proces regulowania zjawiska zwanego aktywnym poszukiwaniem renty140. Sam termin pojawi si w latach 70-ych ubiegego wieku i nastpnie upowszechni si w zachodniej ekonomii szeroko, sigajc po okrelenie teorii lub ekonomii politycznej spoeczestwa poszukujcego renty (rent-seeking society). Dla przyblienia tej problematyki warto przypomnie pewne tezy z wykadu ekonomii. Znawca zagadnienia Sawomir Sztaba pisze: Przez aktywne poszukiwanie renty rozumie si wydatkowanie zasobw prywatnych przedsibiorstw i grup interesw w celu uzyskania ochronnej regulacji ze strony rzdu. Regulacja ta ma zapewni przedsibiorstwom osignicie renty monopolowej (zysku nadzwyczajnego). Proceder ten powoduje zmniejszenie dobrobytu [...], gdy prowadzi do zmniejszenia skali produkcji i zwikszenia poziomu cen141. W tym ujciu istotne znaczenie ma pojcie renty monopolowej, ktr poznajemy z wykadu o mikroekonomii, oddzielajc jej tre od terminw renta spotykanych w codziennym uyciu. Dobrym punktem wyjcia jest zrozumienie renty ekonomicznej, jako dodatkowego dochodu pracownika, wynikajcego np. z pilnego wzrostu popytu w warunkach, kiedy jest on skonny pracowa take za nisz pac. Natomiast pojawienie si renty konsumenta i renty monopolowej atwiej przeledzi na rysunku 10.5.

140

Proponuj zapoznanie si z monografi: S. Sztaba, Aktywne poszukiwanie renty. Teoria. Przykady historyczne. Przejawy w polskiej gospodarce lat dziewidziesitych, wydawnictwo SGH, Warszawa 2002. 141 Tame, s. 7.

189

P A Rk = Rr + Rm + Rs

Rr Pm Rm Pk MR 0 Qm Qk B

R Ds

C MC=AC DD Q

Rys. 10.5. Rwnowaga w warunkach monopolu.

Przedstawiona sytuacja odpowiada rwnowadze w warunkach monopolu. Pierwszy krok w naszej analizie niech suy wyjanieniu pojcia renty konsumenta. Ot przy penej konkurencji cena Pk rwna si kosztowi kracowemu MC i kosztowi redniemu AC, a zatem Pk = MC = AC. Zakupujc po tej cenie ilo dbr Qk, konsumenci otrzymuj rent Rk, jako korzy, rozmiary ktrej wyznacza powierzchnia trjkta PkAC. Krok drugi dotyczy zmiany, jak jest pojawienie si monopolisty, ktry moe zmniejszy produkcj do Qm i podnie jednoczenie cen do Pm. W rezultacie nastpi redukcja renty konsumenta, co atwo zauwaymy na rysunku w postaci rozpadnicia si powierzchni trjk PkAC na trzy czci: 1) oglnospoeczn strat dobrobytu Rs; 2) rent monopolistyczn Rm, tj. cz renty konsumenta przechwycon przez monopolist; 3) pozostao renty konsumenta Rr . Zachowania typowe dla przedsibiorcy dcego do zajcia pozycji monopolisty, s w teorii ekonomicznej i praktyce gospodarczej rozpoznane do dokadnie. Inaczej jest w przypadku takich zachowa aktywnego poszukiwania renty monopolistycznej przez przedsibiorcw i tzw. grupy interesw. Chodzi o takie ukady, ktre pozostajc czsto na granicy legalizmu szukaj drg obejcia istniejcego stanu rzeczy, zabiegajc rnymi sposobami o takie regulacje ze strony pastwa, ktre przybli im zdobywanie renty monopolowej lub quasi-monopolowej. Aktywne poszukiwanie oznacza tu celowe i odbywajce si raczej wbrew obowizujcym reguom gry, zwaszcza zasadom wolnej konkurencji. Korzysta si przeto z moliwoci wpywu na postawy urzdnikw, instytucji politycznych, protekcji i zmowy. Wystpuje tutaj przenikanie si norm prawnych (np. lobbing) z etycznymi i czynami bliskimi dziaaniom kryminalnym (np. apownictwo, korupcja). Skutki aktywnego poszukiwania renty przez grupy interesu s zdecydowanie negatywne dla systemu spoeczno-gospodarczego i niezwykle podobne do strat ponoszonych

190

w sytuacji monopolu. Zasoby, ktre przeznaczaj grupy interesw na poszukiwanie renty, wynikaj z potrcenia z zasobw dostpnych dla innych, spoecznie efektywniejszych zastosowa. Szacunek w kategoriach kosztu alternatywnego, utraconych moliwoci, daby jednoznaczny sygna o skali schorze instytucji i organizacji pastwa. Z tym wie si take szkodliwo bdnej alokacji zasobw. Nie trudno nawet z naszych masmediw zorientowa si, jak popyt ze strony grup interesw poszukujcych renty odciga wysoko kwalifikowane kadry menederw, prawnikw, ekonomistw i inynierw i kieruje do zaj dalekich od spoecznie uytecznych. Ma to rwnie dalsze i wtrne nastpstwa, w tym konieczno mobilizacji si i rodkw przez pastwo dla zwalczania tych dziaa i doskonalenia systemu ochrony praw caego spoeczestwa. Zadanie komplikuje dodatkowo fakt zrnicowanego podziau renty przechwyconej przez grup interesw. Mamy tu do czynienia z podziaem prawdziwego upu midzy gwnym hersztem i wykonawcami grabiey. Wrd wykonawcw mog by politycy, ktrzy zapewnili korzystny dla interesw grupy zestaw regulacji prawnych i administracyjnych. Nie uczynili tego za darmo, a koszty ich pozyskania obciaj oczywicie szefa prawdziwego monopolist. Sami politycy mog za podwykonawcw mie urzdnikw, a podzia nadzwyczajnego zysku z operacji odbywa si wedug przyjtych w tym ukadzie kryteriw. Rezultat kocowy jest do prosty wszystkie wydatki zwizane z procesem poszukiwania renty znajduj swj epilog w budecie pastwa, a strata obcia spoeczestwo, ale w sposb daleki od tego, co okrela si jako sprawiedliwy. Konieczno przeciwdziaania zjawisku poszukiwania renty monopolowej jest oczywista, ale dowiadczenie historyczne i analiza wspczesnych systemw spoecznogospodarczych nie daje podstaw co do moliwoci cakowitej jego likwidacji. Chodzi wycznie o ograniczenie skali i ograniczenie strat. Przyczyny s ju do dobrze znane. Na pierwszym miejscu trzeba wymieni sabo najbardziej dotknitej strony, tj. konsumentw. Nie trzeba zapomina, e sami monopolici i grupy interesw stanowi cz konsumentw o wasnych gustach i preferencjach. Jeli przeto cao renty konsumentw, jak to widzimy na rysunku 10.5, ulega zmniejszeniu, to i ta reszta podlega ostrej walce o podzia midzy rne grupy konsumenckie. Jak w takiej sytuacji zapewni wyrzeczenie si czci zasobw dla przeciwdziaania poszukiwaniu renty monopolistycznej? Masa konsumentw nie daje si zjednoczy do skutecznej walki o swoje interesy jako caoci. Demokratyczne formy gosowanie i wybory publiczne s raczej zudzeniem ni broni w takiej walce. Nadzieja zwykle wie si z dziaalnoci politykw (w naszej publicystyce uywa si niezbyt trafnego okrelenia klasa polityczna, zwaszcza z funkcjonujcym rynkiem politycznym. Cykl polityczny od wyborw do wyborw niepewno lub wrcz propagandowy charakter programw partii wadzy, a przede wszystkim uleganie politykw presji krtkiego okresu, w ktrym pragn zrealizowa swoje interesy indywidualne lub grupowe, nie gwarantuj prawdziwego angaowania si w walk o prawdziwe dugookresowe interesy spoeczestwa jako caoci. Pozostaje jeszcze ostatnia deska ratunku postawa warstwy urzdnikw, administratorw, pracownikw aparatu przymusu, realizatorw woli wadzy pastwowej. Znowu historia dowodzi, e nawet prawne zapewnienie urzdnikom wysokich szczebli pozostawania na swoich stanowiskach niezalenie od politycznych wynikw wyborw parlamentarnych, nie uczynio z nich armii zwalczajcej patologi poszukiwaczy renty monopolowej. Interesy tej warstwy czsto prowadz do zawierania porozumie i konkurowania z politykami o podzia nadzwyczajnych zyskw. Ostatecznie wic w przedmiotowej literaturze znajdujemy tylko apele o doskonalenie caego systemu prawa od konstytucji do elementarnych uregulowa ycia spoecznego i gospodarczego najlepiej w ramach demokracji, najlepszej spord dowiadczonych form ustrojowych, ale przecie nie absolutnej i nie wymagajcej cigego doskonalenia. Mamy

191

okazj jeszcze na pewien okres zatrzyma si na koncepcjach goszonych przez Mancura Olsona w zwizku z funkcjonowaniem pastwa i jego gospodarki, a opierajcych si na oryginalnym ujciu dziaa kolektywnych (collective action) i ewolucji norm spoecznych142. Twierdzi si, e Olson zmieni gruntownie houbiony przez wspczesn myl demokratyczn pogld, e grupy spoeczne d do ksztatowania i realizacji dziaa kolektywnych, dziki ktrym wszyscy odnosz korzyci. Olson wysuwa i broni prowokacyjnej tezy, e jednostka egoistyczna ma interes wasny powstrzymujcy j od udziau w produkcji dobra publicznego. Jeeli liczba jednostek w grupie nie jest bardzo maa, albo nie ma w niej przymusu czy te specjalnych metod podejmowania przez jednostk dziaa we wsplnym interesie, to racjonalne interesowne jednostki nie bd dziaa na rzecz zaspokojenia wsplnego lub grupowego interesu. Twierdzenie to uzyskao w literaturze nazw teza zerowego wkadu (zero contribution thesis) i jest przedmiotem licznych bada take na materiale dowiadczalnym143. Moemy ju korzysta z licznych uoglnie, ktre s przydatne take dla naszych rozwaa o funkcjonowaniu pastwa. Oprcz sygnalizowanych ju pogldw o zachowaniach grup aktywnie poszukujcych renty, zwrc uwag na trzy rodzaje dziaa grupowych. Pierwszy rodzaj obejmuje dziaania grup specjalnych interesw, w ktrych interesy agentw s zgodne i pozwalaj tworzy koalicje zapewniajce im przewag w podziale korzyci. Trzeba rozrnia koalicje szerokie i wskie, aby analizowa ich zrnicowany wpyw na dobrobyt spoeczny. Kada grupa i organizacja ma do wyboru dwie strategie dziaa denie do zwikszenia produktu spoecznego, aby i czonkowie grupy mieli wiksze jego porcje, albo dbanie tylko o wiksze udziay wasne. Praktyka dowodzi, e dla koalicji wskich, grupujcych tylko niewielk cz czonkw spoeczestwa, bardziej pocigajca jest strategia inwestowania w tak alokacj bogactwa spoecznego, ktra jest korzystna tylko dla niej. Natomiast koalicja szeroka jest bardziej zainteresowana rozwojem i dobrobytem spoecznym, a jednoczenie troszczy si o minimalizowanie dla swoich czonkw kosztw alokacji dochodw. Mae grupy cierpi zwykle na przerost wadzy organizacyjnej, ktra wprawdzie w miar stabilizacji zmniejsza si, ale nie znika. Drugi rodzaj dziaa grupowych zwizany jest z ograniczeniem monopolistycznej wadzy pastwa, a raczej jego aparatu administracyjnego. Chodzi tu o poczynania grup i koalicji, zorientowanych na poszukiwanie renty i korzystn dla siebie alokacje dochodw. Te dziaania s grone zarwno dla wadzy autorytarnej, jak i demokratycznej, bowiem grupy maj czsto ogromne zasoby i wielki potencja nacisku. Rozwija si korupcja, jako proces wycigania przez urzdnikw prywatnych dochodw z wasnoci pastwowej. Jako rodki przeciwdziaania, nie zapewniajce jednak likwidacji tego zjawiska, wymienia si: 1) dodatkowe inwestycje umoliwiajce lepszy monitoring i osabianie postaw oportunistycznych; 2) zaostrzenie kar dla urzdnikw za naruszanie interesw pryncypaa; 3) wdraanie doskonalszych systemw motywacyjnych i bodcw sucych efektywnoci pracy; 4) przekazanie agentom czci praw podejmowania decyzji, z myl o powikszeniu dochodw szefa. Na miejscu trzecim wymieniam proces korupcji instytucjonalnej, polegajcy na zrastaniu si korupcji administracyjnej z polityczn, poniewa wadza centralna nie jest w stanie sprawnie i fachowo kontrolowa wszystkie sfery ycia gospodarczego. Proces staje si bardzo zoony, rozrastaj si grupy sigajce nawet po metod przewrotw paacowych i

Odwouj si do jego podstawowych dzie: The Logic of Collective Action: Public Goods and The Theory of Groups, Harvard University Press, Cambridge, MA, 1965 oraz The Rise and Decline of Nations: Economic Growth, Stagflation, and Social Rigidities, New Haven, Yale University Press, 1982. 143 E. Ostrom, Collective Action and the Evolution of Social Norms, Journal of Economic Perspectives , 2000, nr 3, s. 137-158.

142

192

typowe dziaania kryminalne. O tych sprawach bdziemy jeszcze mwi w nastpnym rozdziale, powiconym tzw. szarej strefie. 10.3. Teoria wyboru spoecznego Wysoka dynamika rozwoju ekonomiki neoinstytucjonalnej w drugiej poowie XX wieku przyniosa m.in. prb wczenia do obszaru jej zainteresowa take teorii wyboru spoecznego (public choice theory). Mamy do czynienia z czstym zjawiskiem w historii myli ekonomicznej, sporami na temat klasyfikacji i wczania wybitnych uczonych i caych szk do nurtw i kierunkw, bez liczenia si z ich wasnymi opiniami. Teoria wyboru spoecznego lub publicznego ma ju za sob etap dojrzewania i pozostaje atrakcyjnym partnerem dla obu nurtw orto- i heterodoksyjnego wspczesnej ekonomii. W naszym wykadzie zapoznamy si tylko z jej istotnym fragmentem, pozwalajcym spojrze na instytucj pastwa i polityk spoeczno-gospodarcz z innej ni tradycyjna strony. Dobrym zwyczajem w historii jest nawizywanie do koncepcji goszonych przez autorw uznanych oczywicie ex post za prekursorw. Za takich w odniesieniu do teorii wyboru spoecznego uznaje si np. wybitnego szwedzkiego ekonomist Knuta Wicksella (1851-1926) i mniej znanego brytyjskiego Duncana Blacka (1908-1991). Pierwszy sformuowa tzw. zasad jednogonoci, ktra odwoywaa si do transakcji wolnorynkowych, w ktrych zawsze wystpuje wzajemna zgoda kontrahentw, a std ju prosty wniosek, e na rynku politycznym decyzje powinny take zapada jednomylnie. Natomiast Black w 1948 r. sygnalizowa, a w pracy Teoria komitetw i wyborw (The Theory of Committees and Elections, 1958) rozwin twierdzenia o prawidowociach i reguach aktu gosowania i samej elekcji. Prawie bezspornym mistrzem teorii wyboru spoecznego jest James McGill Buchanan (ur. 1919), laureat Nagrody Nobla w 1986 r., zwizany z uczelniami stanu Wirginia, przewodzcy licznej grupie swoich zwolennikw, ktrych zaczyna si ju okrela jako Virginia school of political economy. W 1962 r. razem z Gordonem Tullockiem (ur. 1922) opublikowali rozpraw Rachunek zgody: logiczne podstawy demokracji konstytucyjnej (The Calculus of Consent: Logical Foundations of Constitutional Democracy). By to prawie manifest na temat politycznej organizacji wolnego spoeczestwa. Autorzy uzupeniali jednak takie okrelenie, wskazujc na metod, aparat koncepcyjny i na analiz, ktre s wyprowadzone z dyscypliny naukowej, ktrej przedmiotem jest ekonomiczna organizacja spoeczestwa. Tre tego dziea odpowiada pojciu ekonomii pozytywnej, ale zawiera take duy adunek nauki normatywnej we fragmentach traktujcych o etyce biznesu i dziaa politycznych. Dyskusje wok kolejnych wypowiedzi Buchanana sprzyjay skupianiu si jego zwolennikw i powoaniu do ycia w 1965 r. Towarzystwa Wyboru Spoecznego (Public Choice Society), krytycznego wobec oficjalnej polityki Stanw Zjednoczonych, ale przede wszystkim atakujcego dotychczasowe koncepcje ekonomiki dobrobytu i makroekonomi keynesowsk. Wasny periodyk Public Choice i coroczne konferencje utrzymuj wi i wysok dynamik wymiany informacji w skali globalnej. Rodzca si teoria wyboru spoecznego zrywaa z pogldem, e pastwo jest jednoczenie yczliwym (benevolent) i w znacznym stopniu wszechmocnym despot. Nowa teoria przyjmowaa pastwo jako twr szlachetny, yczliwy i szczodrobliwy, ale pragna take wyjani, dlaczego decyzje polityczne w warunkach demokracji zbyt czsto przynosz skutki odwrotne do przewidywanych. W tych poszukiwaniach sigano a do podstaw konstytucyjnych adu spoecznego. Ogromnego materiau do przemyle dostarczaa praktyka wielkich systemw, zwaszcza amerykaskiego kolosa gospodarczego i supermocarstwa. To tam wprowadzono do powszechnego obiegu pojcie pork barrel, pozornie zwizane z beczk lub baryk na miso (szynk?), a w istocie okrelajce inicjatyw pochaniajc ogromne

193

rodki z budetu pastwa, zjednujc autorowi lokaln spoeczno! To jest wanie przykad, jak pojedyncza decyzja polityczna rodzi konflikt z oglnymi pragnieniami ludnoci. Trzeba jednak pamita, e dla wielu politykw tego typu decyzja ma sens i przynosi im komfort psychiczny, a nawet moe zapewni w przyszoci dochody i bogactwo, chociaby po przejciu na emerytur i zdobyciu pozycji lobbysty. Dla zdobycia gosw w swoich okrgach wyborczych rwnie u nas zdarzaj si prby zaatwiania inwestycji atrakcyjnych dla lokalnego elektoratu. Polityk paci niewiele, a zyskuje duo, przy czym czsto wydaje pienidze podatnika. Koszty obalenia rzdu s z reguy bardzo wysokie, ale tylko nieznacznie obciaj pojedynczego podatnika. Mamy do czynienia z paradoksem wszyscy uczestnicy jako jednostki zachowuj si racjonalnie, a traci og spoeczestwa, pragncego realizacji innych celw i zada. W tym miejscu godne uwagi jest pytanie, jak powinno si tworzy sam rzd? Teoria wyboru spoecznego podpowiada, e analizujc dowiadczenia systemw anarchii i autokracji, procesw rewolucji i nawet wojen, dochodzi si do wniosku o potrzebie skupienia wysiku na fundamentalnym problemie kolektywnego wyboru regu konstytucjonalnych. Nastpny krok to wynajcie grupy agentw, z ktrych mona ju stworzy rzd zdolny do wdraania takich regu. Trudnoci s oczywiste: 1) jak pozyska fachowcw godnych zaufania, ktrym suweren (pryncypa) przekae cz swoich praw; 2) jak zbudowa skuteczny system nadzoru i sankcji nad tymi specjalistami. W praktyce trzeba podj dziaania nad tworzeniem w rzdzie miejsc podejmowania decyzji, organizacj sprawdzianw i selekcji kandydatw, wyaniania zwycizcw w wyborach oraz testowaniem metod pobudzania. Rzd musi ocenia alternatywne ujcia prawa konstytucyjnego i stanowionego, ktre trzeba zarezerwowa dla obywateli. Sprawa jest niezwykle wana, bowiem moe siga po uycie przymusu wobec osoby ludzkiej. W praktyce dziaalno w obszarze wyboru spoecznego dotyczy zagadnie wszych, w tym naganianych przez rodki masowego przekazu zmian w systemach gosowania. Chodzi jednak o generalny problem przeksztacenia chci i pragnie wyborcw w spjne pojcie preferencji kolektywnej, albo nieco inaczej o wypracowanie takich regu gosowania, ktre umoliwi agregacj indywidualnych preferencji tak, by przekaday si one na podejmowane kolektywnie decyzje. Odkryto, e taka funkcja nie moe by wyprowadzona nawet z pozornie agodnych ogranicze. Kiedy wiek Owiecenia przynis zwycistwo reguy wikszoci w gosowaniach, okazao si, e i ona ma istotne wady. Wykryto paradoks gosowania (albo inaczej ptl), ktry powstaje wwczas, gdy aden program przeciwstawiony pozostaym nie moe zdoby poparcia wikszoci. Laureat Nagrody Nobla Kenneth Arrow poszukiwa jakiegokolwiek rozwizania, metody gosowania pozwalajcej unikn puapki zaptlenia si. Dowid wreszcie i uj to w znanym obecnie teoremacie niemonoci (impossibility theorem), e nie istnieje adna regua gosowania typu wikszociowego, ktra byaby efektywna, uwzgldniaa indywidualne preferencje i ktrej wyniki nie zaleayby od przyjtego porzdku gosowania. W zwizku z teorematem Arrowa warto przypomnie stosunek do istoty tego ujcia samego Buchanana144. Na pocztek kilka uwag mistrza o narodzinach teorii wyboru publicznego. Buchanan wci odmawia tej teorii rangi samodzielnej dyscypliny naukowej, pozostawiajc jej rol programu badawczego. Tego typu badania stay si koniecznoci w poowie XX wieku, kiedy zarysowaa si wyrana luka midzy ekonomi polityczn, a wyzwaniem rzeczywistoci powojennej. Statystyka odnotowaa intrygujcy wskanik pastwa i narody dokonyway alokacji a jednej trzeciej do nawet poowy swoich produktw krajowych poprzez instytucje polityczne, degradujc w ten sposb rol mechanizmu rynkowego. Zainteresowanie Blacka i Arrowa skupiy si bezporednio na procesach politycznych i
144

Por. J.M. Buchanan, What Is Public Choice Theory? , Economic Education Bulletin, 2003, nr 5, s. 1-4.

194

systemie demokracji. Zwaszcza na roli wyborw, ktre odzwierciedlaj preferencje wikszoci elektoratu. Nagoniono zjawisko cyklu i rotacji wikszoci (majority cycles), w ktrym nie wystpuj punkty rwnowagi lub stopu. Wniosek by prosty ten typ demokracji jest niestabilny. Autor podda kategoryczno takiego wniosku w wtpliwo, opowiadajc si raczej za prewencj (zapobieganiem) dyskryminacji mniejszoci ni stabilnoci efektw politycznych. Z ekonomicznego punktu widzenia istotne jest pytanie, jak uzyska kombinacj z efektywnoci i sprawiedliwoci w warunkach stosowania reguy wikszoci wyborcw? Propozycje Wicksella zasada jednogonoci bya instytucjonalnie niepraktyczna, a prby uwzgldnienia teorematu Arrowa przynosiy co najwyej kolejne rozczarowania. Buchanan w tej sytuacji skierowa uwag na analiz fundamentw rodzcej si teorii ekonomik konstytucjonaln. Taka analiza znalaza si we wsplnej ksice Buchanana i Gordona Tullocka Rachunek zgody (1962), w ktrej uwzgldniona zostaa dwupoziomowa struktura podejmowania kolektywnych decyzji. Autorzy rozrniali dwa rodzaje polityki zwyczajnej (ordinary), opierajcej si na decyzjach zgromadze legislacyjnych, i konstytucjonalnej, wyznaczajcej reguy dla polityki zwyczajnej. Nie byo to odkrycie autorw, ale wnieli oni do tego ujcia oryginaln analiz ekonomiczn. Ich pogld mona streci nastpujco: - Z perspektywy zarwno sprawiedliwoci, jak i efektywnoci, regua wikszoci moe by bezpiecznie wprowadzona do dziaania w obszarze polityki zwyczajnej, pod warunkiem, e jest tam ju oglna zgoda wobec konstytucji, albo na reguy okrelajce granice dziaania prawa zwyczajnego. Powysza teza jest jednak tylko podstaw do szerszej analizy problemu wyboru publicznego, w tym kolejnych zastrzee wobec zasady wikszoci, take grup okrelanych jako superwikszo. Rozwj bada i ich popularyzacja doprowadziy do powstania kilku relatywnie samodzielnych subdyscyplin, spord ktrych ju wspominaem o hipotezie lub nawet teorii pogoni za rent (rent seeking). Najkrcej ujmujc, chodzi o przeniesienie i rozwinicie idei zysku jako motywu dziaania w gospodarce do sfery dziaania kolektywnego. Zakada si, e jeli jest warto moliwa do zdobycia poprzez polityk, to ludzie bd inwestowa zasoby dla osignicia takiego celu. Rozwaaniom na ten temat towarzysz zwykle wnioski o marnotrawieniu rodkw na inwestycje spoeczne. Jeeli rzd jest zdolny do przyznania prawa monopolu lub protekcyjnych taryf pewnej grupie, kosztem ogu spoeczestwa czy wyznaczonych z gry do roli przegranych, to oczywicie potencjalni beneficjanci podejm walk konkurencyjn o wysze udziay w zysku. Zainteresowanie teori wyboru publicznego usuno do lamusa tradycyjny pogld o tym, e przeszkody w procesie podejmowania decyzji maj pochodzenie zewntrzne. Wspczenie poszukuje si przyczyn szeroko, w ramach mylenia konstytucyjnego, regu porzdku politycznego i koniecznoci dokonywania wyboru w relacjach wymiany jednostki z wadz polityczn. Czy opaca si przestrzega porzdku konstytucyjnego w sytuacji, kiedy wpyw codziennej, zwyczajnej polityki jest sprzeczny z czyim interesem? Buchanan i jego zwolennicy twierdz, e w demokracji konstytucyjnej powinno si by bardziej lojalnym wobec konstytucji ni wobec rzdu. Dyskusja wok teorii wyboru spoecznego wskazuje take na jej saboci, w tym stronniczo ideologiczn, a wic i brak kryterium neutralnoci naukowej. Obrocy przypominaj jednak, e takiej neutralnoci nie miay teorie pastwa dobrobytu, czerpice z doktryny socjalistycznej i tezy o nieporadnoci rynku w rozwizywaniu problemw spoecznych. Koncentracja na nieporadnoci czy te niepowodzeniach (failures) mechanizmu rynkowego znalaza lustrzane odbicie w eksponowaniu niepowodze rzdowych (governmental failures). Sam Buchanan woli mwi o zagadnieniach wyboru publicznego jako polityce bez romantyzmu.

195

Krytyka teorii wyboru spoecznego siga nawet po zarzut jej niemoralnoci. Dziaajc politycznie wyborcy i legislatorzy wci dziaaj jako interesowne jednostki na zwykym rynku. Po prostu wyborca nie przeksztaca si cakowicie wraz z przekroczeniem granic midzy prywatnym rynkiem ekonomicznym i kolektywnym rynkiem politycznym. Zachowujc waciw miar w ocenie teorii wyboru publicznego, trzeba przyzna, e przyczynia si ona do bardziej sceptycznej oceny rodkw politycznego dziaania, jako swoistego panaceum na dolegliwoci spoeczne, do lepszego zrozumienia zaamania si socjalizmu i do podwaenia sensu rewolucji, ktra natychmiast przyniesie doskonay rzd. Sprawdza si pogld, e wszdzie rzdy przeliczaj si w swoich moliwociach, prbujc zrobi wicej, ni na to pozwalaj ramy instytucjonalne. Spoeczestwo uzbrojone przynajmniej w szcztkow wiedz o wyborze publicznym mogyby take zrozumie, dlaczego systemy biurokratyczne raz powoane do ycia d do nieograniczonego rozrastania si i to bez zwizku z pierwotnie nadanymi funkcjami. Do tego zdania nawiemy teraz, przybliajc instytucjonaln teori biurokracji. * Zdumiewajc karier zdobyo francuskie sowo bureau, pochodzce od skromnego bure, ktrym nazywano grube sukno weniane suce do nakrywania stou. Potem to ju byo wanie bureau, jako dobrze nam znane biurko, a nastpnie to ju urzd, wanie biuro. Dodanie do tego antycznej kocwki -kracja nobilitowao nie skromny st i biurko, ale zjawisko, ktremu prawie od pocztku przypisywano wiele cech negatywnych, zwaszcza kolejnej wadzy czsto bezdusznej wobec petenta. Sownik jzyka polskiego (1958) ujmowa prosto istot pojcia biurokracja to wadza urzdnikw, wpyw sfer urzdniczych na sprawy pastwa, a biurokrata to urzdnik kierujcy si w wykonywaniu swych obowizkw tylko liter przepisu, bezduszn rutyn. W nowej Wielkiej encyklopedii PWN biurokracja to hierarchiczna, regulowana przepisami organizacja, oparta na okrelonym w kontrakcie stosunku bezporedniej zalenoci subowej midzy zwierzchnikiem i podwadnym, ktrej personel przyjmuje wynagrodzenie pienine. Literatura przedmiotu dowodzi jednak, e obecnie rozpowszechniony pogld o wrcz patologicznym charakterze tej organizacji nie zawsze odpowiada prawdzie, e dzieje biurokracji daj wiadectwo take jej pozytywnym efektom i e konieczne s systematyczne studia nad t nie tylko zwyk organizacj, ale wan skadow wspczesnej struktury instytucjonalnej. Tradycja korzystania z usug urzdw administracji siga gbokiej staroytnoci, jak o tym wiadczy historia Chin. Autorzy francuscy w XVIII wieku prezentowali i analizowali dobre i ze przykady pracy licznych urzdw pastwowych. Krytyka koncentrowaa si na tezie o sprzeniewierzaniu si urzdnikw, sekretarzy, inspektorw i intendentw obowizkom zapisanym w dokumentach prawa i w kontrakcie zatrudnienia. Dostrzegano coraz wyraniej szkodliwo zawart w sprzecznoci interesw warstwy urzdnikw z interesem pastwa i spoeczestwa. Odkrywano istotn cech biurokracji, a mianowicie jej bezosobowo, a wic fakt, e nie jednostka nadaje znaczenie urzdowi, ale przeciwnie, to urzd okrela zasady postpowania zatrudnionej w nim jednostce. O biurokracji wypowiada si jasno Karol Marks, zwaszcza w ramach swojej koncepcji materializmu historycznego. Przede wszystkim lokowa rda biurokracji w instytucjach religii, pastwa, wymiany i technologii. Warstwa kapanw, z ktrej wyrosa hierarchia w ramach organizacji religijnych bya podobna do warstwy i hierarchii militarnej sucej pastwu. Wraz z rozwojem wymiany procesy transakcji wymagay tworzenia organizacji kupieckich i coraz bardziej zoonych struktur ich zarzdzania i tym samym tworzenia kolejnej warstwy urzdnikw, a do przekroczenia w kapitalizmie historycznej bariery oto prywatny sektor biurokracji zatrudnia wicej urzdnikw ni sektor pastwowy. Obok biurokracji pojawia si technokracja i cay pakiet nowych problemw spoeczno-

196

ekonomicznych. Postp naukowo-techniczny nie moe wyeliminowa warstwy biurokratw z naturalnym dla nich deniem do poszukiwania i maksymalizacji renty. Marksizm gosi pogld, e spoeczna warstwa biurokratw nie tworzy nowego bogactwa, lecz kontroluje, koordynuje i zarzdza jego produkcj, dystrybucj i konsumpcj. Dochody biurokracji pochodz z zawaszczania czci wartoci dodatkowej pracy spoecznej. W ten sposb, wedug marksistw, biurokracja jest zawsze kosztem spoecznym, akceptowanym do pewnych granic i narzucanym przez system prawny. Struktura spoeczno-gospodrcza ustroju kapitalistycznego nie moe obej si bez aparatu administracyjnego generujcego take patologi biurokratyzmu. Wspczenie w wykadzie o biurokracji najczciej powouje si na ujcie przedstawione przez wybitnego niemieckiego uczonego Maxa Webera (1864-1920), zwaszcza zawarte w monumentalnym dziele Gospodarka i spoeczestwo145. Weber opisuje biurokracj w sposb pozytywny, jako form organizacji opartej na wadzy prawnej, bardziej racjonaln i efektywn ni dawne, oparte na tzw. dominacji charyzmatycznej i tradycyjnej. Zasad s trwae kompetencje poszczeglnych organw, uporzdkowane wedug prawa lub regulaminw administracyjnych. Wystpuj przeto trzy istotne momenty: 1) trway podzia czynnoci jako urzdowych obowizkw; 2) przypisane do nich uprawnienia decyzyjne i rodki przymusu; 3) planowe zatrudnianie osb o waciwych kwalifikacjach. Te trzy momenty konstytuuj istnienie organu (moemy pisa urzdu) w sferze prawa publicznego, a przedsibiorstwa w sferze gospodarki prywatnej. Oglnie, wedug Webera, wspczesn biurokracj cechuje bezosobowo, koncentracja rodkw administracji, wyrwnywanie rnic spoecznych i ekonomicznych oraz wdraanie systemu wadzy praktycznie nie dajcej si zniszczy. Analiza biurokracji, w ujciu Webera, obejmowaa historyczne i administracyjne przyczyny procesu biurokratyzacji, a wic rozrastanie si zasigu i siy panowania warstwy urzdniczej. Taki proces wystpowa wyranie wanie w pastwach Zachodu i rodzi konflikty rnej skali. Na ten proces z rn si oddziayway reguy stanowionego prawa, hamujc lub przyspieszajc biurokratyzacj praktyki ycia w caym pastwie lub jego sektorach. Std wyrastao silne zainteresowanie do wykrycia gwnych przyczyn i skutkw biurokratyzacji w caym systemie globalnym. Weber wiele uwagi powici zrozumieniu postaw urzdnikw, wynikajcych z ich statusu prawnego, siy wasnych interesw i rangi funkcji wykonywanego zawodu. Charakterystyka urzdnika (nazwa biurokraty moe by tutaj obraliwa) daje si streci w kilku zdaniach. Jest to osoba wolna i wyznaczona na stanowisko na podstawie umowy. Dziaa z mocy uprawnie delegowanych zgodnie z reguami bezosobowoci i lojalnoci, w przekonaniu co do uczciwoci w wykonywaniu obowizkw. Kwalifikacje zawodowe zostay uwzgldnione przy mianowaniu na okrelone stanowisko, praca administracyjna daje zatrudnienie w penym wymiarze czasowym, paca jest regularna, a urzdnik ma dobr perspektyw awansu i kariery zawodowej. Trzeba przyzna, e i obecnie te cechy i warunki znajdziemy w naszym ustawodawstwie i sporo w praktyce. Od Webera moemy take zapoyczy wiedz o zasadach zarzdzania w organizacjach biurokratycznych. Oto ich wykaz z krtkim omwieniem niektrych. Najpierw do oczywista zasada cigoci dziaania i nieco szersze rozwinicie jego regu. Chodzi tu o wykonywanie obowizkw okrelonego typu, ale w granicach kryterium bezosobowoci. Urzdnik ma tylko tyle uprawnie, ile jest mu przekazane przez zwierzchno. Dostpne rodki przymusu s wyranie okrelone, jak rwnie warunki ich uycia. Odpowiedzialno i uprawnienia urzdnika s czci w drabinie hierarchii pionowej, z uwzgldnieniem prawa do
M. Weber, Gospodarka i spoeczestwo. Zarys socjologii rozumiejcej, PWN, Warszawa 2002. Podstawowe rozwaania znajduj si w rozdziale IX. Socjologia panowania, cz 2 Istota, zaoenia i rozwj biurokratycznego panowania, s. 693-726.
145

197

nadzoru i apelacji. Zasoby potrzebne do realizacji obowizkw urzdnik otrzymuje od wadzy i rozlicza si z ich wykorzystania. Dziaalno oficjalna i prywatna s wyranie oddzielone. Caa dziaalno urzdu-biura musi by dokumentowana. Sam Weber nie ukrywa sabych stron biurokracji, zaciemniajcych jej idealny obraz, a caa rzesza jego krytykw zgromadzia bogaty materia na temat wrcz postpujcej degeneracji procesu biurokratyzacji. Przytacza si przykady chaosu w funkcjonowaniu hierarchii pionowej, konfliktw na tle braku kompetencji i naruszania prawa a do granic przestpstwa, jak rwnie wystpowania zjawiska faszowania dokumentw, nepotyzmu i korupcji oraz walki politycznej. Wystpuj take problemy oglniejszej natury nadmierna specjalizacja urzdw, sztywno i inercja procedur zaatwiania spraw, nadmierny pospiech we wdraaniu nowych pomysw, nadgorliwo zelotw, ulego i brak samokrytycyzmu. Bywa po prostu i tak, e w pogoni za liter prawa urzdy trac zdrowy rozsdek Zalecana literatura 1. Dokonania wspczesnej myli ekonomicznej znaczenie kategorii wyboru w teoriach ekonomicznych i praktyce gospodarczej, praca zbiorowa pod redakcj Urszuli Zagry-Jonszty, Akademia Ekonomiczna, Katowice 2004. 2. S. Sztaba, Aktywne poszukiwanie renty. Teoria. Przykady historyczne. Przejawy w polskiej gospodarce lat dziewidziesitych, Wyd. SGH, Warszawa 2002. 3. A. E. Szastitko, Nowaja institucyonalnaja ekonomiczeskaja tieorija. Teis, Moskwa 2002. 4. Y. Barzel, A Theory of the State. Economic Rights, Legal Rights, and the Scope of the State, Cambridge University Press, Cambridge 2002. 5. L. Mises, Biurokracja, Instytut Liberalno-Konserwatywny, Lublin 1998.

198

11. ZJAWISKO I PROBLEMY SZAREJ STREFY O szarej strefie mwi si i pisze tak wiele w literaturze ekonomicznej, wszystkich naukach spoecznych, w wielu dziedzinach prawa, etyki i informatyki, e mona twierdzi o silnym nacisku praktyki spoecznej, gospodarczej i politycznej na gbok analiz istoty i treci tego zjawiska. Objto rozdziau pozwala na prezentacj zjawiska szarej strefy z pozycji ekonomiki instytucjonalnej, ograniczajc si do: 1) przypomnienia fragmentw historii tego zjawiska; 2) prezentacji miejsca i roli szarej strefy we wspczesnych systemach spoecznoekonomicznych; 3) krtkiego omwienia funkcjonowania szarej strefy w naszej gospodarce narodowej. 11.1. Krtkie dzieje i zarys teorii W tym podrozdziale pragn zasygnalizowa prby ujcia zjawiska szarej strefy w ramy teorii ekonomicznej, przypominajc: - te fragmenty historii spoeczno-gospodarczej, ktre pozwalaj zrozumie genez i ewolucj tego zjawiska; - ujcia istoty gospodarki nieformalnej prezentowane we wspczesnych doktrynach ekonomicznych; Ograniczenie rozwaa do obszaru ekonomiki instytucjonalnej wynika z przekonania, e problematyka szarej strefy ma charakter narzucajcy konieczno prowadzenia bada interdyscyplinarnych i oczywicie wykracza poza moje kwalifikacje. Z powodzeniem mona pracowa nad teoriami szarej strefy w ramach nauk prawnych, politycznych, socjologii i psychologii spoecznej, ale zawsze w grupie specjalistw. Warto yczy powstania jednej spjnej dyscypliny naukowej, ktra pozwoli trafniej przedstawi i lepiej zrozumie cay zakres spoecznych procesw nieformalnych i pformalnych. 11.1.1. Kilka lekcji z historii spoeczno-gospodarczej Wysoce inspirujce s twierdzenia na temat istoty i przyczyn ewolucji ustrojw spoecznych i roli instytucji w podnoszeniu efektywnoci systemw gospodarczych. Bogaty materia historyczny potwierdza tez, e macierz struktura instytucjonalna jest jednoczenie obramowaniem i si napdow ustrojw, odpowiedzialn za ich wydajno. W okresach transformacji stary ukad instytucjonalny ma znaczn inercj i przyczynia si do powstawania napi, zwaszcza midzy instytucjami formalnymi i nieformalnymi. Okrelenie formalna oznacza tu zgodno z przepisami, oficjalno i legalno, a wic prawem stanowionym, wynikajcym z istoty takiej instytucji spoecznej, jak pastwo. Liczne przykady historyczne wskazuj, e w takich sytuacjach pojawiaj si i mno postawy i zachowania niezgodne z legalnymi (illicit behaviors), szkodliwe lub oporne wobec wadzy publicznej. W obszarze dziaania podmiotw gospodarczych do takich postaw zalicza si: uchylanie si, unikanie i obchodzenie niewygodnych przepisw, a take ich szkodliwe naduywanie, korumpowanie i ukrywanie tych postaw przed wadz publiczn. Te zachowania i procesy mona okreli szerokim pojciem gospodarki nieformalnej, a przykadw zwizanych z jej segmentami znajdziemy we wszystkich epokach historii powszechnej. W staroytnoci przykadw gospodarki nieformalnej dostarczaa sytuacja monopolu podatkowego pastwa, z ktrym nie mogo si wielu pogodzi. Obrona wasnych dochodw przed opodatkowaniem skaniaa do takich postaw, jak uchylanie si, omijanie i nawet fizyczna ucieczka podatnika. Prawodawcy wkadali wiele energii w likwidacj pojawiajcych

199

si luk w przepisach, ale i podatnikom nie brakowao pomysw i odwagi w obronie swoich interesw. Wadcy absolutni zmuszani byli do zawierania kompromisw, tworzenia dodatkowego aparatu poborcw i kontrolerw, a take poszukiwania innych sposobw gromadzenia skarbu pastwa. Wraz z rozwojem gospodarki towarowej obok bezporednich form presji na podatnikw coraz powszechniej wystpuje oddziaywanie porednie, korzystajce z mechanizmw rynkowych. Pastwo mogo by bezporednim monopolist w produkcji i sprzeday pewnych towarw, ale take przekazywa tego typu prawa ograniczonej grupie przedsibiorcw, nadajc im przywileje formalne. Liczne przykady nieformalnych dziaa gospodarczych dostarcza historia staroytnych Chin, w ktrych pastwo narzucao twarde regulacje podmiotom gospodarczym. Polityka obronna, agrarna i fiskalna, a take kontrola cen ywnoci stawaa si czsto przyczyn wielkich migracji ludnoci, rozwijania produkcji zakazanej, oszukiwania poborcw i nawet podejmowania typowych dziaa kryminalnych. Wrcz klasycznym przykadem rozwijania dziaa nieformalnych s dzieje pastwowego monopolu solnego i wyrobw elaznych. W roku 119 p.n.e. wdroono dekretami monopol na pozyskiwanie i obrt sol, tak wanym skadnikiem produkcji i konsumpcji. Pocztkowa atwo kontroli przestrzegania przepisw, szybko przerodzia si w trwajc caymi wiekami wojn z przemytem, szmuglem i kontraband, jak w rnych krajach nazywano ten proceder. Dziaania sprzeczne z prawem i coraz rozleglejsza gospodarka nieformalna, wyrastay wraz z wprowadzeniem w Chinach feudalnych monopolu na wyroby spirytusowe, bro, ocet, siarczan i pewne gatunki jedwabiu. Nieformalna gospodarka obejmowaa ju istotn cz caej gospodarki narodowej i kwita zwaszcza w orodkach miejskich oraz w prowincjach odlegych od orodkw wadzy centralnej. W XVI wieku drakoskie przepisy i kary wobec niesprawnych celnikw i stray granicznej nie zlikwidoway codziennej korupcji. Niektrzy badacze twierdz, e spadek po tych wiekach funkcjonowania gospodarki nieformalnej daje zna o sobie take we wspczesnej gospodarce ChRL. Historia Zachodu, zwaszcza w okresie dominacji doktryny merkantylizmu i pierwotnej akumulacji kapitau, obfituje w przykady dziaa nieformalnych, atwego zacierania granicy midzy stref szar i zdecydowanie czarn. Monopole pastwa i przywileje krlewskie generoway wanie takie postawy podmiotw gospodarczych. Kontrabanda bya dobrze znana w Europie, a sytuacja tworzona przez polityk podatkow sprzyjaa legendom Robin Hoodw i Janosikw. Do szczegowo zanotowane zostay procesy psucia monety przez wadz, oficjalnych i nielegalnych mincerzy. Poczynania naszego ksicia Mieszka III i chaos zwizany z napywem obcych lub podrobionych pienidzy na polskie rynki, trwajcy a do XVIII wieku, mog by poytecznym studium rozwaa nad tradycjami szarej strefy w Polsce. W tym miejscu pragn zwrci uwag na pewien dodatkowy obszar wystpowania nieformalnych zachowa podmiotw gospodarczych. Oto obok dominujcej relacji niesubordynacji wobec wadzy pastwowej, w orodkach miejskich rodzi si opr wobec regu stosowanych przez takie zrzeszenia i wsplnoty, jak cechy rzemielnikw i gildie kupieckie. Gwatowny wzrost popytu na rynkach Nowego wiata ama tradycyjny system produkcji i wymiany, oparty na czsto drobiazgowych przepisach, ale mao wydajny w nowych warunkach. To bya przyczyna wielkiego ruchu czeladnikw, tworzenia zakadw produkcyjnych przez partaczy w tzw. jurydykach, a wic na terenach, gdzie nie sigaa wadza miejska. Trzeba przyzna, e rozwj jurydyk, jako nieraz silnych i samorzdnych jednostek gospodarczych, konkurujcych z miastami dziki niszym cenom produktw nie ustpujcych jakoci wytwarzanym przez cechy, jest ciekawym przykadem plegalnych form polskiej gospodarki w schykowym okresie I Rzeczpospolitej. Tradycje Polski i w znacznej mierze Rosji, obejmuj nieformalne dziaania, rozleg szar stref produkcji i dystrybucji wyrobw spirytusowych. Nasza historia funkcjonowania

200

propinacji, wycznego prawa pana gruntowego do produkcji i sprzeday piwa i gorzaki swoim poddanym chopom, wrcz wymuszao jego obchodzenie, zwaszcza powszechne pdzenie samogonu i poktny handel. W XVI wieku manipulowano dodatkowo obowizkiem kupowania w paskich karczmach duych iloci alkoholu, a pniej toczya si jeszcze walka z konkurencj browarw miejskich. Dzierawa propinacji przez sotysw, wjtw i karczmarzy kada si dodatkowym ciarem na paszczynianych chopw. Likwidacja propinacji w okresie zaborw nie bya cakowita, a ze tradycje bimbrownictwa przetrway do naszych czasw. Cay ten segment gospodarki nieformalnej mieci si trwale w systemie spoecznym I Rzeczpospolitej, zwaszcza w okresie dominacji stanu szlacheckiego, ktry wydar wadzy centralnej mnstwo przywilejw. Na styku wadzy krlewskiej i wielkich obszarnikw kwity procesy typowe dla dziaa plegalnych i wrcz przestpczych. W Rosji podobne dziaania nasiliy si po wprowadzeniu w 1652 r. pastwowego monopolu na sprzeda wina konsumentom. Nielegalna produkcja samogonu staa si odtd smutn tradycj, z ktr nie poradzia nawet wadza radziecka i prowadzone przez ni drastyczne formy walki. W pewnym okresie (lata 20-30-e XVIII w.) samogon produkoway nawet klasztory. Wielkie wojny, konieczno regulacji handlu rodkami konsumpcji i walki z czarnym rynkiem, z brutaln spekulacj, wymuszay i w znacznym stopniu nawet usprawiedliwiay rozkwit gospodarki nielegalnej. Europa i w mniejszym stopniu Stany Zjednoczone dowiadczyy w obu wojnach wiatowych, a nawet w latach zimnej wojny skutkw osabienia instytucji prawnych. Jako oglne, trwae i chyba rosnce w sile zjawisko epoki rozwinitego kapitalizmu wystpuje konflikt w gospodarce zdominowanej przez wielkie korporacje wspierane przez pastwo i aspirujce do pozycji monopolisty. Na zakoczenie tego krtkiego przegldu materiau historycznego warto zwrci uwag na pierwsze przykady gospodarki nieformalnej w skali gospodarki wiatowej, sygnalizujce jej rol w dobie globalizacji. Takim przykadem s dzieje handlu niewolnikami, a zwaszcza ich transportem morskim z Afryki do Ameryki w XIX wieku. Wczeniej od XVI wieku armatorzy traktowali spraw w kategoriach zwykej komercji, przewoenia po prostu towarw. Przeom formalny nastpi w roku 1807, kiedy Wielka Brytania zakazaa tego handlu, a w lad za ni poszy inne kraje. Zakaz dotyczy transportu nowych niewolnikw z Afryki do Ameryki, w ktrej czekay na tak si robocz plantacje baweny i trzciny cukrowej. Mimo wprowadzenia systemu morskich patroli przez floty wojenne Anglii, Francji i Stanw Zjednoczonych, armatorzy w tym biznesie zapewnili dostawy wysze ni przed zakazem. Okazao si, e stopa zysku w tym handlu, sigajca 1-2 tysicy procent, przeamywaa bariery kontroli, przekupywaa stocznie okrtowe i wadze portowe i skupiaa wielonarodowe grupy przestpcze. Nawet wysokiej rangi urzdnicy formalnie wspdziaajcych pastw przymykali oko na taki proceder. Kres tej gospodarce pooyo zniesienie niewolnictwa w USA, na Kubie i w Brazylii. Czy jednak nie dziedziczy si i tej zej tradycji w naszych czasach, kiedy ONZ nie moe poradzi sobie z handlem narkotykami, broni i nielegaln migracj? 11.1.2. Na drodze do teorii Potrzeba opracowania ekonomicznej teorii szarej strefy pojawia si nie tak dawno i w przedmiotowej literaturze wskazuje si na lata 70-e XX wieku, chocia nie jest to teza wsparta bezspornymi argumentami. Za prawdziw moe by natomiast uznana teza, e narastanie takiej potrzeby trwao przez cae wieki, a jego sia bya proporcjonalna do dynamiki oddziaywania gospodarki nieformalnej na praktyk spoeczn, gospodark i polityk. Historia odnotowaa prby naukowego ujmowania przynajmniej pewnych elementw i segmentw takich nieformalnych dziaa, ktre zwykle wyjaniano w ramach aktualnej doktryny ekonomicznej. Przypomn, e kanonistyka w redniowieczu uczynia

201

wiele dla analizy wymiany rynkowej w swojej koncepcji ceny sprawiedliwej, a merkantylizm wrcz przekonywa o susznoci nieformalnych dziaa w handlu zagranicznym, lansujc konieczno gromadzenia krajowych zasobw kruszcu. Obserwacja gospodarki wojennej, skutkw polityki protekcyjnej i wzrostu znaczenia korporacji, cznie z analiz doktryn postklasycznych, zwaszcza zwizanych z instytucjonalizmem i badaniami historii gospodarczej, pozwalaj uoglni informacj o gospodarce nieformalnej na uytek spjnej teorii. Do takich uoglnie zalicza si nastpujce twierdzenia:146 historia nieformalnej dziaalnoci ekonomicznej jest przede wszystkim elementem historii stosunkw towarowo-pieninych i odzwierciedla oglne prawidowoci ewolucji systemw spoeczno-gospodarczych; poziom rozwoju gospodarki nieformalnej, oglnie rzecz biorc, jest wprost proporcjonalny do siy reglamentacji dziaalnoci gospodarczej; ekspansja nieformalnej dziaalnoci gospodarczej wystpuje w okresach przeomowych historii ekonomicznej; struktura gospodarki nieformalnej odzwierciedla instytucjonaln struktur reglamentacji spoecznej; zestaw obiektw nieformalnej dziaalnoci gospodarczej ulega zmianom w bardzo szerokim przedziale; historia ekonomiczna nie zna przykadw skutecznego zlikwidowania gospodarki nieformalnej przy pomocy wycznie rodkw siowych.

Te uoglnienia pozwalaj uczyni kolejny krok w kierunku takiej konceptualizacji problemu, ktra zapewni precyzj niezbdn w formuowaniu kolejnych tez, dajcych si weryfikowa lub falsyfikowa w krgu osb cieszcych si autorytetem rodowiska uczonych. Zachodzi konieczno ucilenia jzyka tworzcej si teorii i dyscypliny wiedzy, czemu suy rzetelna troska o dobre definicje uywanych poj oraz ich klasyfikacj lub przynajmniej taksonomi. W bogatej literaturze przedmiotu znajdujemy liczne prby porzdkowania tych spraw, przy do oczywistych zastrzeeniach i oglnym stwierdzeniu, e nie spotkamy penego i powszechnie uznanego rozwizania. Z tych wzgldw, wycznie na uytek tego wykadu, ograniczyem si do skorzystania zaledwie z kilku dostpnych rde147. Przyjmujc bez wikszych zastrzee pogld, e gospodarka nieformalna jest czci oglnego pojcia gospodarka, a jako kryterium klasyfikacji relacj dziaa gospodarczych do norm prawa, mona posugiwa si nastpujc definicj: Gospodarka nieformalna jest czci gospodarki, ktrej dziaalno nie odzwierciedla si w oficjalnej sprawozdawczoci i w kontraktach formalnych. GOSPODARKA NIEFORMALNA 1. Owietlona 1.1. Nieoficjalna gospodarka legalna
146

2. Zacieniona 2.1. Gospodarka plegalna 2.2. Gospodarka nielegalna,

1.2. Gospodarka pozaprawna

Por. J. atow, Nieformalnaja ekonomika kak gobalno-istoriczeskoje jawlenije, [w:] Tieniewaja ekonomika: ekonomiczeskij aspiekt: Problematiczeskij sbornik, INION, Moskwa 1999, s. 13-29. 147 J. atow, S. Kowalow, Tieniewaja ekonomika, Izd. Norma, Moskwa 2006, cz I; E. L. Feige, The Anatomy of The Underground Economy, WPA Econ 2005, 0502011.; W. Radajew, Tieniewaja ekonomika w Rossii: izmienienije konturow, Pro et Contra,1999, t. 4, nr 1.; A. Olejnik, Wnielegalnaja ekonomika i mietody jeje analiza, [w:] Institucyonalnaja ekonomika. Uczebnik, pod red. A. Olejnika, INFRA-M, Moskwa 2005.

202

kryminalna 1.3. Motywy 1.3.1. Gospodarka ukryta 1.3.2. Gospodarka zagubiona 2.3. Zakres 2.3.1. Gospodarka uwzgldniona 2.3.2. Gospodarka nieuwzgldniona

3. Podstawowe typy dziaa gospodarczych 3.1. Tworzenie przedsibiorstw prowadzcych regularn, niezarejestrowan dziaalno 3.2. Operacje ekonomiczne, celowo zatajone w umowach i sprawozdawczoci 3.3. Najem siy roboczej bez formalnych umw 3.4. Ukrywanie dochodw przed fiskusem
rdo: opracowanie wasne.

Tablica 11.1. Klasyfikacja gospodarki nieformalnej. Korzystajc z tablicy 11.1 widzimy, e w ramach gospodarki nieformalnej moemy wydzieli dwa segmenty: 1) owietlony wpisujcy si w obowizujce prawodawstwo, albo po prostu nie bdcy z nim w sprzecznoci; 2) zacieniony (ang. shadow economy; ros. tieniewaja ekonomika), nie tylko nie jest ujmowana w obowizujcej sprawozdawczoci i w kontraktach, ale po prostu sprzeczna z postanowieniami prawa. Warto rwnie pamita, e powany fragment segmentu zacienionego, okrelanego czsto gospodark zacienion lub szar stref, jest wprawdzie cakowicie legalny ze wzgldu na swoje cele i treci, ale ze wzgldu na charakter wykorzystywanych rodkw periodycznie staje w sprzecznoci z obowizujcym prawem. Oznacza to, e nie mona tego fragmentu szarej strefy traktowa jako kryminalnego. Trzymajmy si przeto podziau szarej strefy, korzystajc z kryterium stopnia legalnoci operacji gospodarczej. Oto wyrnienie czterech jej postaci, z ktrych dwie pierwsze nale do segmentu owietlonego, a pozostae do segmentu zacienionego, tj. szarej strefy. 1. Nieoficjalna gospodarka legalna (legal, unofficial economy) dziaalno gospodarcza nie ujta w sprawozdawczoci i kontraktach, ale nie naruszajca norm prawa i uprawnie innych podmiotw gospodarczych, jak jest to w przypadku procesu przetwrstwa w gospodarstwie domowym. 2. Gospodarka pozaprawna (out-of-law economy) nie ma tu naruszenia prawa innych podmiotw, ale prowadzi si dziaania niereglamentowane. Przykady funkcjonowania tzw. rosy markets jak np. tworzenie piramid finansowych, naruszanie bezpieczestwa ekologicznego, ulgi uznaniowe i subsydia, nawet lobbing. 3. Gospodarka plegalna (semi-legal economy) dziaalno zgodna z prawodawstwem co do celw, ale niekiedy wychodzca poza jego ramy, stosujc niedozwolone rodki (tzw. szare rynki grey markets), w rodzaju uchylania si od podatkw, korzystania z barteru, dziaania bez wykupienia patentu i licencji, albo bez formalizacji np. wypaty gotwkowej. 4. Gospodarka nielegalna, kryminalna (non-legal, criminal) niedozwolona dziaalno naruszajca prawo. Wystpuje na tzw. czarnych rynkach, w prostytucji, handlu narkotykami, broni, szantau i wymuszaniu. Przydatna w wielu obserwacjach i analizach jest take dodatkowa klasyfikacja gospodarki nieformalnej wedug dwch kryteriw: 1) charakteru motywacji i 2) zakresu rejestracji. Biorc pod uwag motywacje, wyodrbnia si dwa typy dziaalnoci gospodarczej:

203

1) gospodark ukryt (hidden economy) kiedy dziaalno jest wiadomie skrywana przed organami statystycznymi i podatkowymi; 2) gospodark zagubion (missing economy) dziaalno nie ujt w sprawozdaniach ze wzgldu na niepen obserwacj, brak wiadomoci i niezawinione bdy podmiotw gospodarczych. Ze wzgldu na zakres rejestracji moemy mwi o kolejnych dwch typach gospodarki nieformalnej: 1) gospodarka uwzgldniona (recorded economy) wprawdzie nie zarejestrowana w sprawozdawczoci podmiotw, ale uwzgldniona w statystyce dziki specjalnym szacunkom; 2) gospodarka nieuwzgldniona (unrecorded economy) wypadajca zarwno ze sprawozda, jak i z kocowych zestawie statystycznych. W gospodarce zacienionej, albo w szarej strefie, wystpuj cztery podstawowe rodzaje ukrytych dziaa, tworzcych struktury na podobiestwo wystpujcych w sferze owietlonej. Mamy przeto: 1 Przedsibiorstwa prowadzce regularn, niezarejestrowan dziaalno gospodarcz lub nieprawn. 2 Operacje ekonomiczne celowo zatajone w umowach i sprawozdawczoci. 3 Najem siy roboczej bez formalnych umw. 4 Dochody ukrywane przed fiskusem. Niekiedy wyrnia si take gospodark fikcyjn (fictious economy), powizan z odbiciem w sprawozdawczoci statystycznej i w ksigowoci nieistniejcej dziaalnoci gospodarczej, jak np. przekazanie pienidzy za niedostarczon produkcj. * Budowaniu zrbw i konstrukcji nonej ekonomicznej teorii gospodarki nieformalnej i szarej strefy przeszkadza w sposb tradycyjny szum sporw i zamieszanie, czasami potrzebne jako prowokacja intelektualna, ale nieraz wynikajce z nieporozumie. Znawcy problemu wskazuj m.in. na dwa rne podejcia, bdce do czsto rdem sporw. Pierwsze, najbardziej popularne, traktuje gospodark nieformaln jako cao form i sektorw gospodarki narodowej przeciwstawn interesom pastwa i wrog legalnym segmentom systemu rynkowego. Podejcie drugie widzi gospodark nieformaln jako zbir relacji wystpujcych w charakterystykach wszystkich bez wyjtku skadnikw (sektorw) gospodarki. Podejcie pierwsze jest przydatne w rachunku makroekonomicznym, kiedy prbuje si m.in. oszacowa udzia szarej strefy w PKB. Wiemy ju, jak due rnice wystpuj w tych szacunkach i jak potrzebne s bardziej precyzyjne okrelenia granic gospodarki zacienionej. Z drugiej strony, w analizach sektorowych, gaziowych i w przedsibiorstwach, oglnie w dziaalnoci podmiotw gospodarczych, mniej emocjonalne podejcie do zjawiska dziaa nieformalnych moe trafniej oceni sytuacj i podj waciw decyzj. Ekonomika instytucjonalna wiele podpowiada w tych sprawach praktykom. Obserwowany od lat 70-ych ubiegego wieku wzrost skali i znaczenia gospodarki nieformalnej wie si z ogln dynamik ewolucji spoeczno-gospodarczej, w ramach ktrej tak istotne miejsce zajmuje ju zjawisko globalizacji. W Polsce i pastwach postsocjalistycznych, jak rwnie w wikszoci orodkw naukowej myli ekonomicznej, due uznanie zdobya teza o wrcz podstawowym wpywie procesu transformacji ustrojowej na ekspansj szarej strefy i caej gospodarki nieformalnej. Znajduje to swoje odbicie take w walce politycznej i ideologicznej, przyczynia si do wyznaczania strategii rozwoju gospodarczego i nawet radykalizacji prawa karnego. Nie umniejszajc roli transformacji ustrojowej i pamitajc o historii wielkich rewolucji, pomniejszych przewrotw i reform, wypada jednak powiedzie, e szara strefa i gospodarka nieformalna nie s efektem przemian ustrojowych w ramach transformacji gospodarki nakazowej realnego socjalizmu w kapitalistyczn gospodark rynkow. Zanim znajdziemy waciwe jej miejsce w tym trwajcym jeszcze okresie historycznym, dobrze jest pamita o niejako klasycznych, czy te znacznie szerszych przyczynach, obejmujcych wiksze obszary Ziemi, prawie ca

204

gospodark wiatow i trwajcych przez wiele dziesicioleci. Do takich przyczyn mona, bez wikszych zastrzee, zaliczy148: 1. Ogromn dynamik zmian na wiatowych i regionalnych rynkach pracy, u podoa ktrej le zarwno skutki rewolucji naukowo-technicznej, jak i zmiany w ukadzie si ekonomicznych i militarnych. Regionalne i lokalne kryzysy spoeczne i ekonomiczne, wzrost znaczenia wielkich korporacji, wszystko to sprzyja zjawisku uciekania si do zacienionych form zatrudnienia, jak np. tworzenia nielegalnych maych firm lub tzw. samozatrudnienia. 2. Masow migracj z krajw trzeciego wiata i na obszarach postsocjalistycznej transformacji ustrojowej oraz ucieczk ludnoci z obszarw ogarnitych lokalnymi wojnami. Jestemy obserwatorami wzrostu konfliktw w enklawach imigrantw w miastach Europy, zagroonych dodatkowo akcjami terrorystw. 3. Zakres i metody ingerencji pastwa w stosunki spoeczno-gospodarcze, zbyt czsto zmieniajce si w szerokich granicach od penego liberalizmu do skrajnych form administrowania. Badania statystyczne dowodz wysokiej korelacji midzy stop opodatkowania i skal korupcji. 4. Liberalizacj handlu wiatowego, otwarcie rynkw zagranicznych i towarzyszca temu walka konkurencyjna, zwaszcza w formie obniania cen przy pomocy wszelkich form, czsto nielegalnych i wrcz kryminalnych. 5. Ogln tendencj do przesuwania dziaalnoci w kierunku gospodarki nieformalnej, jako bardziej gitkiej w procesie podejmowania decyzji ni w warunkach nadmiernej reglamentacji i instytucjonalizacji. Wykorzystanie tych oglnych tez na temat przyczyn wyszej dynamiki zmian roli gospodarki nieformalnej w ukadzie globalnym, jak obserwujemy na przeomie wiekw, uatwia tylko wstpn orientacj w problemach gospodarki nieformalnej, ale nie pozwala na prost adaptacj dla zrozumienia specyfiki szarej strefy i postulowania treci odpowiedniej polityki. Uczymy kolejny krok w poznaniu tego fragmentu rzeczywistoci i zwizanych z nim wyzwa. 11.2. Realia i wyzwania wspczesnoci Orientacja w rozmiarach i strukturze zjawiska szarej strefy jest wci utrudniona mimo autentycznego zapotrzebowania zgaszanego przez wadze pastwowe, organizacje midzynarodowe i rodowiska naukowe. Trzeba o tym pamita, studiujc coraz bogatszy materia statystyczny, analizy naukowe i popularnonaukowe oraz postulaty zgaszane pod adresem decydentw wszystkich szczebli. W tym podrozdziale zachcam tylko do poznania wybranych wskanikw tego zjawiska i wrcz gorczkowych poszukiwa skutecznych metod jego mierzenia. Sygnalizowaem ju trudnoci porozumiewania si w sytuacji obfitoci nazw w rnych jzykach. W naszych sownikach branowych podkrela si, e szara strefa dotyczy dziaalnoci gospodarczej nie ujtej w obowizujcej sprawozdawczoci statystycznej149. Od 1993 r. zalicza si do niej produkcj nielegaln zakazan, zwaszcza produkcj narkotykw, ale take przemyt oraz produkcj ukryt, nie zabronion przez prawo, nie ujawnian w caoci lub czciowo waciwym organom administracji pastwowej, podatkowym, celnym i ubezpieczeniowym. Przyblione szacunki okrelaj warto produkcji szarej strefy na 10-25% PKB. W roku 1996 GUS oszacowa ten udzia na 6%, ale z zastrzeeniami do samych metod pomiaru.
148 149

W. Radajew, op.cit., s. 8-11. Por. J. Gwczyk, Uniwersalny sownik ekonomiczny, Fundacja Innowacja WSS-E, Warszawa 2000; Nowy sownik ekonomiczny przedsibiorcy, wyd. VIII, Znicz, Warszawa-Szczecin 2004.

205

W Stanach Zjednoczonych gospodarka podziemna (underground economy), do ktrej zalicza si wszelk dziaalno nielegaln, nieformaln i nieujawniane transakcje, stanowi ok. 10% PKB. W Europie Zachodniej bardzo przyblione szacunki podaj, e we Woszech, Hiszpanii i Belgii udzia ten siga 20-30%; a w Szwecji, Irlandii, Francji, Holandii, Niemczech i Wielkiej Brytanii zamyka si w granicach 10-20% wartoci PKB. Trzeba przyzna, e podane tu wskaniki s dalekie od precyzji, ale ju jestemy z nimi oswojeni. Inaczej byo jeszcze nie tak dawno. Prawdziwy wstrzs wywoay pierwsze publikacje wybitnego ekonomisty peruwiaskiego Hernando de Soto (ur. 1941), ktry przedstawi wyniki swoich bada i szacunki wielkoci szarej strefy w Peru w latach 80-ych ubiegego wieku150. Opublikowane wskaniki szokoway. Przykadowo, szacunek czasu produkcyjnego w sektorze nieformalnym dowodzi, e jest on wyszy ni w sektorze legalnym, a zatem take jego udzia w PKB Peru siga 60%. W budownictwie mieszkaniowym, handlu, transporcie i przemyle szara strefa dominuje i pozwala sdzi, e sama istota pastwa i jego funkcje nie mieszcz si w rzeczywistym obrazie gospodarki peruwiaskiej. Sam de Soto i wielu autorw zwizanych z ekonomik instytucjonaln prbuj rozwiza t zagadk. Oto niektre wnioski i argumenty z analizy zjawiska trwaoci i obserwowanej ekspansji szarej strefy. Przede wszystkim twierdzi si, e gospodarka nieformalna jest trwaym zjawiskiem gospodarki towarowej i nie wystpuje w gospodarce naturalnej. Ewolucja tego zjawiska jest pochodn zmian ustrojowych i natenia dziaalnoci regulacyjnych pastwa, a okresowe ekspansje szarego sektora wizay si z pewnymi historycznymi przeomami. Wiadomo, e monopol cechw rzemielniczych by amany przez merkantylny handel i nielegaln produkcj organizowan przez czeladnikw i kupcw. Suyy temu zjawiska kontrabandy i nielegalnego handlu niewolnikami, masowa spekulacja w okresach napi i wojen, wreszcie dobrze nam znane, dalekie od legalnoci dziaania w procesach prywatyzacji i transformacji ustroju. Struktura gospodarki nieformalnej jest odbiciem spoecznej struktury regulacji, a wic dotyczcej stosunku do wadzy grupowej (municypalnej), lokalnej, regionalnej i pastwowej. Wiele wskazuje na to, e wspczenie przewaa relacja sektora prywatnego do wadzy pastwowej. Niestety, ostateczny wniosek z tych analiz jest raczej ponury historia nie zna przykadw cakowitego zniszczenia szarej strefy przy uyciu wycznie siy. Za podstawow przyczyn powstania w Peru tak rozlegej strefy gospodarki nieformalnej de Soto uzna ogromne koszty dostpu podmiotw gospodarczych do legalnej dziaalnoci i koszty utrzymania si w ramach legalizmu. Czy takie podejcie moe pomc w tumaczeniu sytuacji w naszym kraju? Warto ledzi nasze przepisy zwizane z zakadaniem firm i prawn kontrol ich dziaalnoci. Pokonywanie barier w urzdach bardzo czsto jest zbyt kosztowne i kusi do omijania prawa. W najnowszej przedmiotowej literaturze podkrela si dodatkowo nastpujce cechy gospodarki nieformalnej i konieczno opracowania zestawu ich wskanikw ilociowych. Na poczesnym miejscu powinno si bada i monitorowa problem uchylania si od podatkw (tax evasion). Szacunki prowadzone w niektrych pastwach (USA, Norwegii, Danii i Nowej Zelandii) s niedoskonae, raczej zanione, ale przydatne jako sygnay dla polityki regulacji fiskalnej. Z tym zagadnieniem wie si wskanik udziau siy roboczej w gospodarce niewidzialnej. Szacunki s trudne, wszak wiele osb pracuje jednoczenie w obu strefach gospodarki, ale okrelenie trendu tego procesu ma istotne znaczenie dla polityki spoecznej. Interesujce wyniki przyniosy take badania popytu na gotwk (currency demand), tj. na bilon i banknoty. Transakcje w szarej strefie odbywaj si najczciej przy pomocy gotwki i nic dziwnego, e wzrost udziau pienidza gotwkowego w krajowym obiegu pienidza moe sygnalizowa take wysz dynamik gospodarki nieformalnej. Ciekawe spostrzeenia
H. De Soto, Inny szlak: niewidzialna rewolucja, PTW, Warszawa 1991 oraz Tajemnice kapitau: dlaczego kapitalizm triumfuje na Zachodzie a zawodzi gdzie indziej, Warszawa 2002.
150

206

zgaszaj ekonometrycy zwracaj oni uwag na wskanik udziau w ich modelach ukrytych, nie dajcych si obserwowa zmiennych, ktrym nie mona przypisa cech sprawczych. Wysoki i rosncy udzia takich zmiennych w modelach moe wiadczy o wzrocie niepewnoci w caym systemie gospodarczym. Identyfikacja gospodarki nieformalnej (sektora szarej strefy) moe nam uatwi porwnanie zestawu cech przedsibiorstw (firm) dziaajcych w obu czciach gospodarki narodowej w regionie Afryki Zachodniej (por. tab. 4). Cechy Bariery wejcia Technologia Zarzdzanie Kapita Czas pracy Opata pracy Usugi finansowe Relacje z nabywcami Koszty stae Wykorzystanie reklamy Subsydia rzdowe Orientacja rynkowa Sektor formalny Wysokie Kapitaochonna Biurokratyczne W nadmiarze Uregulowany Normalna Banki Bezosobowe Due Konieczno Czsto wielkie Czsto na eksport Sektor nieformalny Niskie Pracochonna Rodzinne Niedostatek Nieregulowany Ograniczona Zasoby wasne i nieformalne Osobiste Nieznaczne Mae lub cakowity brak Nie istniej Rzadko na eksport

rdo: P. Fidler, L. Webster, The Informal Sectors of West Africa. Washington 1996, s. 6.

Tablica 11.2. Porwnanie cech firm dziaajcych w sektorze formalnym i nieformalnym. Pojcie firma w zastosowaniu do szarej strefy jest oczywicie naruszeniem definicji stosowanej w gospodarce legalnej, ale ekonomiczna istota tej instytucji jest uwzgldniona. Trzeba doda, e bardzo czsto legalnie dziaajce firmy wkraczaj na teren sektora nieformalnego i odwrotnie szara strefa korzysta z luk prawnych. Caa problematyka gospodarki nieformalnej staa si ju uznan skadow wspczesnej myli ekonomicznej i coraz silniej wie si z ekonomik instytucjonaln i krytyk ortodoksji nurtu gwnego ekonomii. Przyczyna jest prosta ta gospodarka podziemna stanowi ju zbyt powane wyzwanie wobec polityki ekonomicznej i spoecznej151. Nielegalna praca, uchylanie si od podatkw, ywioowo powstajce firmy i ukady zagraaj instytucjom oficjalnym, ale take wiadcz o sabociach ustroju, w ktrym jednostka lub grupa spoeczna jest tak obciona przez pastwo, i wybiera wyjcie (exit option) ze strefy legalnej, zamiast oczekiwania na popraw sytuacji dziki demokratycznym reguom gosowania i doskonalenia instytucji prawa (voice option). W tym miejscu trzeba doda, e trwajca transformacja ustrojowa w pastwach postsocjalistycznych jeszcze mocniej podkrela znaczenie roli gospodarki cieniowej i trudnoci doskonalenia polityki spoecznogospodarczej. Na zakoczenie mona tylko apelowa do rodowisk nauki i polityki, aby za punkt wyjcia przyj strategi opart na dwch filarach, celach realizowanych jednoczenie 1) redukcji atrakcyjnoci unikania podatkw i opuszczania strefy legalnej; 2) wpywania na instytucje formalne, aby oddziayway pozytywnie na moliwoci dokonywania wyboru drog demokratycznego gosowania. *

151

Por.: D.H.Enste, The Shadow Economy and Institutional Change in Transition Countries, 2002.

207

O wspczenie stosowanych metodach pomiaru sektora gospodarki nieformalnej moemy w naszym wykadzie powiedzie tylko tyle, e wymienimy ich nazwy i gwne cechy152. Cay zbir metod pomiaru tego sektora daje si podzieli na dwa podzbiory odnoszce si do poziomw mikro i makroekonomii. W tym pierwszym wykorzystuje si nastpujce metody bezporednie: 1. Ankietowanie, korzystajce z dorobku naukowego socjologw i preferujce anonimowo odpowiedzi lub pogbionego wywiadu z reprezentantami czterech grup zwizanych w rnym stopniu z szar stref deklarujcych bezporednie zaangaowanie; obserwatorw od wewntrz; postronnych obserwatorw, majcych swj pogld na dziaalno szarej strefy, ale nie deklarujcych w niej uczestniczenia; ofiar dziaa korupcyjnych i innych dziaa tej strefy, nie bdcych jej uczestnikami. 2. Kontrola jawna, prowadzona przez legalne wyspecjalizowane organy w celu wykrywania i zapobiegania naruszeniom prawa walutowego, celnego, bankowego, podatkowego, antymonopolowego, handlowego, ochrony przeciwpoarowej i sanitarnej. Wyniki kontroli s cennym materiaem dla statystyki. 3. Specjalne metody analizy ekonomiczno-prawnej, wykorzystujce narzdzia ekonomiczne dla potrzeb praktyki prawnej. Wyrnia si trzy typy takich narzdzi lub metod: 1) analizy zaczerpnite z rachunkowoci; 2) analiza dokumentw gospodarczych; 3) rozwinite metody analizy ekonomicznej. Warto zwrci jeszcze uwag na zestaw metod wykorzystywanych w analizie ekonomicznej, opartych na zasadach wynikajcych z czenia teorii i praktyki wspczesnej gospodarki. Wyrnia si a cztery takie metody, pozwalajce wykry cechy wskazujce na ich odmienno od normalnych charakterystyk dziaalnoci gospodarczej. Pierwsz z tych metod jest metoda porwnawcza, dziki ktrej otrzymuje si sygnay np. o nadmiernym zuyciu energii w stosunku do norm stosowanej technologii, niewaciwych relacji midzy nakadami surowcw, sum zysku i wielkoci produkcji. Czasem mog to by pierwsze sygnay o ukrytych dochodach lub nawet praniu brudnych pienidzy, a do czsto informacj o prbach uchylania si od podatkw. Druga metoda opiera si na koncepcji wskanikw rozliczeniowych, wzorcach opracowanych na materiaach dziaalnoci normalnego przedsibiorstwa. Odchylenie od takiego wskanika dowodzi wejcia badanego podmiotu na drog dziaa nieformalnych lub nawet kryminalnych. Metoda trzecia bada odchylenia od stereotypw i poszukuje nieznanych zalenoci efektw zaobserwowanych w kontrolowanym podmiocie gospodarczym. Przedmiotem badania s z reguy: 1) niepokojce informacje o emisji czekw na sumy nie znane w klasyfikacji dziaalnoci; 2) rda pochodzenia czystego zysku i nietypowego przyrostu majtku; 3) przyczyny deficytu kasowego, do czstego w maych firmach; 4)struktury rachunku obrotw pieninych, zwaszcza w tych firmach, gdzie nie ma jasnego podziau midzy dochodami i wydatkami firmy i jej waciciela; 5) wskaniki korygujce efekty badanego przedsibiorstwa z warunkami otoczenia, zmianami koniunktury, poziomu cen i taryf ksztatujcych si w danej gazi i w okrelonym okresie. Na poziomie makroekonomii wykorzystuje si metody porednie, czerpic obficie z danych oficjalnej statystyki oraz informacji gromadzonej przez organy finansowe i podatkowe. Wyrnia si jedn zbiorcz metod okrelon jako metoda rozbienoci oraz sze innych, o ktrych powiemy po kilka zda. Metoda rozbienoci polega na porwnywaniu rde danych statystycznych, zawartych w rnych dokumentach. Rozrnia si trzy takie metody wyjawiania rozbienoci zwizane z porwnywaniem dochodw i wydatkw, alternatywnymi ocenami wskanikw
152

Korzystam z cyt. ksiki: J. atow. S. Kowalow, s. 2-35.

208

makroekonomicznych i analiz potokw towarowych. Kada z nich ma swoje mocne i sabe strony, w zalenoci od danego kraju, sprawnoci aparatu statystyki i opanowania procesu przetwarzania dostpnej informacji. Pozostae metody ciesz si take zrnicowanym uznaniem przez teoretykw i praktykw. Do szeroko stosuje si metod wskanikw zatrudnienia, nazywan rwnie metod wosk, poniewa opracowana zostaa i udoskonalona przez centralny urzd statystyczny Woch. Ma ona wykrywa rozbienoci midzy wielkoci zatrudnienia zgaszan przez firmy z zamiarem obnienia podatku i danymi uzyskanymi w ankietach np. dotyczcych czasu pracy w gospodarstwach domowych. Pomocne s take statystyki bezrobocia. Kolejna metoda monetarna zajmuje si obserwacj masy pienidza w obrocie krajowym, zwaszcza udziau w nim pienidza gotwkowego. Twierdzi si, e w szarej strefie preferowane s transakcje gotwkowe lub dodatkowo barterowe. Wzrost takiego wskanika jest czsto wiadectwem wyszej dynamiki dziaalnoci gospodarki nieformalnej. Zalet tej metody jest wiksza atwo uzyskania potrzebnych danych. Trzecia metoda ocen eksperckich znana w rnych wariantach, korzysta z kwalifikacji osb specjalizujcych si w analizach wanie szarej strefy. Ich analizy i oceny wymagaj duej ostronoci ze strony odbiorcw, poniewa weryfikacja trafnoci wymaga duszego przedziau czasu i pomocy kolejnych ekspertw. Metoda wspczynnikw technologicznych naley do trudnych, wymagajcych znajomoci nie tylko procesw produkcji, ale take metod matematycznych i ekonometrycznych. Korzysta si z analizy bilansw produkcji zuycia podstawowych surowcw i wyrobw oraz wskanikw wydajnoci systemw zaopatrywania i transportu. Ostania z metod dotyczy oceny determinantw, tj. wskanikw charakteryzujcych moliwie precyzyjnie cao funkcjonowania gospodarki nieformalnej, jej wielko i struktur. Znawcy problemw mierzenia gospodarki cieniowej zgadzaj si, e stosowane metody s coraz obfitsze, ale wiarygodno wskanikw tych samych cech opracowanych przez rne orodki i metody bywa bardzo niska. Wci brakuje jednolitej metodyki ilociowych ocen wielkoci skadowych struktury gospodarki nieformalnej. Nie oznacza to rezygnacji z korzystania z informacji dostarczanej przez orodki badajce ten fenomen wspczesnoci. * Mimo licznych publikacji, w ktrych prezentowane s rne wskaniki dotyczce szarej strefy, zwiza analiza jej charakteru jest wci bardzo trudna. Najwicej korzyci tego typu mona znale w opracowaniach dwch uczonych Dominika Enste z RFN i Friedricha Schneidera z Austrii153. Proponuj zapozna si ze wskanikami makroekonomicznymi w podziale na grupy krajw wysoko rozwinitych, rozwijajcych si i niektre pastwa postsocjalistyczne. Dane zawarte w tablicach pochodz z rnych rde, ale najczciej pierwotnie ukazyway si w publikacjach wyej wymienionych autorw. Zwracam uwag, e nawet z fragmentarycznych statystyk wida, e gospodarka nieformalna jej znaczenie i aktywno ronie w miar przechodzenia od systemu silnej interwencji pastwa do gospodarki zdecentralizowanej i bliskiej anarchii. Grupy krajw OECD Postsocjalistyczne Rozwijajce si Tablica 11.3. Udzia (w %) szarej strefy w PKB. Udzia w PKB 14-16 21-30 35-44

Spord licznych publikacji zalecam: F Schneider, D. Enste, The Shadow Economy: An international survey, Cambridge University Press, 2002.

153

209

Grupa OECD jest reprezentatywn dla krajw gospodarczo wysoko rozwinitych i legitymuje si najniszym wskanikiem udziau szarej strefy w produkcie krajowym brutto. Trzeba jednak uwzgldni fakt, e operujemy tu przecitnymi, a wic grupujemy Grecj i Wochy, w ktrych ten udzia wynosi odpowiednio 30 i 27 %, kraje skandynawskie ze wskanikami zblionymi do rednich oraz Stany Zjednoczone i Austri po 10% i Szwajcari 9%. Do atwym zabiegiem byoby opracowanie wskanikw dla podgrup krajw OECD. Interesujca ze wzgldu na udzia w niej Polski jest grupa krajw postsocjalistycznych, plasujca si porodku globalnego zbioru. Jako podgrupy uznaje si bye republiki ZSRR i transformujce si kraje Europy rodkowej i Wschodniej. Zrnicowanie jest due w obu podgrupach. W pierwszej najwikszy udzia szarej strefy w PKB miaa Gruzja 64%, a Rosja 44%, podczas gdy Uzbekistan tylko 9%. Wrd pastw drugiej podgrupy najwyej plasowaa si Bugaria 34%, najniej Sowacja 11%, podczas gdy Polska bya prawie w rodku 15-16%. Sdz, e obecnie mogy nastpi do powane zmiany, chocia oglne wnioski bd podobne. Kraje trzeciego wiata, a wic stanowice gwny skadnik trzeciej grupy (kraje rozwijajce si), legitymuj si bardzo wysokim zrnicowaniem. W Afryce najwysze wskaniki przypisywano Nigerii 77% i Egiptowi 69%, najniszy 11% miaa RPA. W Azji najwyszy wskanik przypisano Tajlandii 70%, a najniszy Singapurowi 14%. Ameryka aciska miaa odpowiednio Boliwi 67% i Chile 19%. Szacuje si, e rednio w krajach trzeciego wiata udzia szarej strefy w PKB siga 40%. Jeszcze trudniej jest wypowiada si na temat dynamiki szarej strefy w okresie obejmujcym 20-30 lat i w odniesieniu do wymienionych tu grup krajw. Najoglniej literatura fachowa ocenia przemiany w kilku zdaniach. Takie wysoko rozwinite pastwa z grupy OECD, jak Belgia, Dania, Wochy, Norwegia, Hiszpania i Szwecja, w okresie 30 lat podwoiy udzia szarej strefy w PKB z 10% w 1970 r. do 20% w 2000 r. Stany Zjednoczone miay take podobny wzrost z 4% do 9%. Najszybszy wzrost miay kraje OECD w latach 90-ych ubiegego wieku z 13 do 17%. Te lata otworzyy szeroko wrota dla ekspansji szarej strefy w pastwach b. Zwizku Radzieckiego, sigajc wskanika ponad 30%, podczas gdy pastwa postsocjalistyczne w Europie rodkowej ustabilizoway ten wskanik znacznie niej. Wyjtkiem moe by Albania, ktra likwidujc scentralizowan gospodark w sposb ywioowy wepchna j prawie cakowicie w zasig cienia bliskiego czarnej strefy. Wanym wskanikiem jest wielko zatrudnienia w gospodarce nieformalnej i jej udzia w zatrudnieniu krajowym. Szacunki obejmuj pracodawcw i pracownikw dostarczajcych produkcj na rynek, niezalenie od tego, czy s oficjalnie zarejestrowani czy nie. Wiadomo powszechnie, e wielu pracownikw szarej strefy ma drug robot, wykonywan poza lub w tym samym czasie w gospodarce oficjalnej. Niektrzy pracuj wycznie w szarej strefie, poniewa daje wikszy zysk, albo s to nielegalni imigranci, ktrzy nie mog by legalnie zatrudnieni. O jakich wielkociach i dynamice zatrudnienia wiadcz statystyki? W latach 90-ych ubiegego wieku szacunki dla Unii Europejskiej podaway liczb 20 mln osb zaangaowanych w szarej strefie, a w europejskich krajach OECD cznie ok. 35 mln. W niektrych pastwach Europy wskaniki te s bardzo wymowne. Oto udziay zatrudnionych w tej strefie w relacji do cakowitego wynosiy we Woszech 30-48%, Hiszpanii 12-32%, Szwecji 20%. Co ciekawsze, w wielu krajach te wysokie wskaniki zanotowano przy stosunkowo wysokim poziomie bezrobocia. Dynamika zatrudnienia w szarej strefie bya take wysoka w wielu innych krajach. Dla przykadu, jej udzia w oglnym zatrudnieniu w Danii uleg podwojeniu w okresie 15 lat z 8% w 1980 r., do 15% w 1994 r. Podobnie byo w Niemczech: od 8-12% w latach 1974-82 do 22% w 1998 r. Francja w tym samym okresie odnotowaa wzrost z 3-6% do 6-12%.

210

Do lakonicznie na pytanie o przyczyny wzrostu gospodarki nieformalnej odpowiadaj znawcy zagadnienia. Utrzymywanie relatywnie maego szarego sektora wie si z polityk niskich stp podatkowych i umiarkowanych regulacji prawnych, dobrze osadzonych w systemie legislacyjnym. Liczne studia nad wybranymi zagadnieniami szarej strefy dowodz, e zwykle siami napdzajcymi jej dziaalno s wanie ciary opodatkowania, ubezpieczenia socjalnego i nasilajce si restrykcje na legalnych rynkach pracy. Powan rol odgrywa take poziom pacy roboczej w sektorze formalnym. Dotychczasowe rozwaania nad szar stref pozwalaj ju przej do poznania take zagadnie gospodarki nieformalnej w naszym kraju. 11.3 Zagadnienia szarej strefy w polskiej gospodarce Wiemy ju dobrze, e zjawisko szarej strefy byo, jest i bdzie towarzyszyo kademu pastwu i jego systemowi spoeczno-gospodarczemu, aczkolwiek w bardzo rnych formach i rozmiarach. Nie mamy tu okazji do szerszego przegldu naszej historii gospodarczej i musimy trzyma si tylko krtkiego okresu transformacji ustrojowej, zapocztkowanego formalnie w 1989 r. Mamy take szczeglny powd, bo podjte w Polsce reformy i dynamika przeksztace w instytucji wasnoci, wysuny zagadnienia szarej strefy na wysokie miejsce na wszystkich szczeblach decyzji i w prawie wszystkich dziedzinach ycia. Tre tego podrozdziau musimy przeto ograniczy do kilku zagadnie, sygnalizujcych sprawy godne dalszego poznania. Dobrym wejciem do realiw III RP i zrozumienia aktualnych zagadnie szarej strefy jest przypomnienie kilku fragmentw funkcjonowania gospodarki nieformalnej w naszym kraju w okresie tzw. realnego socjalizmu154. Do roku 1956 panowaa polityka wdraania radzieckich wzorcw tworzenia zrbw gospodarki socjalistycznej i eliminowania mechanizmw rynkowych na rzecz penej wadzy centralnego planu. Nieformalna gospodarka bya utosamiana z czarn stref i zwalczana drastycznymi rodkami administracyjnymi. Pniejsze, coraz odwaniejsze prby liberalnych reform obracay si wok wdroenia waciwych relacji midzy planem i rynkiem. W poowie lat 70-ych ubiegego wieku nasiliy si dyskusje nad teori i praktyk swoistego przetargu planistycznego. W centrum zainteresowania stawiano proces podejmowania decyzji alokacyjnych w warunkach presji konsumentw, brakw zaopatrzenia materiaowego w przedsibiorstwach i ich kooperacji, sprzecznoci i walki grup interesw oraz doranych dziaa zwizanych z gaszeniem konfliktw. Centrum polityczne i gospodarcze u progu lat 80-ych nie miao ju siy do stabilizacji sytuacji, a metody dystrybucji zasobw coraz bardziej przypominay stosowane w warunkach gospodarki pogotowia wojennego. Nieformalna gospodarka, nazywana ju do powszechnie jako drugi obieg, korzystaa z ram przedsibiorczoci pastwowej i spdzielczej, przypominajc w znacznym stopniu relacje midzy ywicielem i pasoytem. Trzeba jednak pamita, e tak dziaalno wymuszaa luka rynkowa, uderzajca w interesy gospodarstw domowych. Przedsibiorstwa uciekay si do dziaa quasi-rynkowych, nawizujc nieformalne kontakty z firmami w celu zapewnienia dostawy deficytowych materiaw. Tworzya si yzna gleba dla przekrtw i zacierania si granicy midzy tym co spoeczne, pastwowe i prywatne. Nieformalna sfera obejmowaa coraz szerzej, chocia nierwnomiernie, poda towarw i usug dla ludnoci. Tak dziaa proceder korzystania na lewo z mocy produkcyjnych i zasobw przedsibiorstw pastwowych, rozwijanie produkcji nielegalnych warsztatw rzemielniczych, synna turystyka handlowa, spekulacja i klientelizm oraz czarny rynek walutowy.

154

Polecam lektur rozdziau IV w monografii P. Kozowskiego, op. cit. 2004, s. 49-68.

211

Dewiacja i coraz szybszy rozkad systemu spoeczno-gospodarczego oraz caego adu prawnego generoway nowe instytucje gospodarki nieformalnej i toroway drog transformacji ustrojowej. Takie formy i typy szarej strefy w tym okresie obejmoway: roboty przy budowie prywatnych mieszka przez robotnikw budowlanych, korzystajcych z narzdzi i materiaw firm pastwowych, czerpic std dodatkowe dochody: tzw. fuchy naprawy i remonty w mieszkaniach prywatnych dokonywane na podstawie ustnych umw z fachowcami; zaopatrywanie rodzin w deficytow ywno ze rde nielegalnych i poza oficjalnym obiegiem rynkowym; wychowanie i ksztacenie dzieci z wykorzystaniem nieoficjalnych korepetycji i wiadcze zblionych do apwkarstwa oraz zaatwianie po znajomoci usug medycznych. Codzienny jzyk ubiera te formy gospodarki nieformalnej w barwne i sugestywne okrelenia: usugi i przysugi, zaatwianie, organizowanie i zabezpieczanie itp. W nowy ustrj wchodzilimy ju dobrze zahartowani w znajomo szarej strefy. * Zasadnicz dla tego podrozdziau prezentacj zagadnie zaczn od ryzyka oceny dostpnej w naszym jzyku przedmiotowej literatury, majc nadziej, e bdzie to suy jako zachta do jej wzbogacania i przede wszystkim pogbiania analiz, sdw i mnoenia postulatw pod adresem aktualnych i potencjalnych decydentw. Mj indywidualny wysiek w gromadzeniu informacji bibliograficznej przynis skromne rezultaty, a lektury dostpnych publikacji niepene i czasem pobiene pozwoliy wycznie na uproszczone wnioski i oceny. Pojcie szarej strefy zagocio w polskich rdach o charakterze naukowym dopiero w latach 90-ych, wypierajc lub towarzyszc wielu innym okreleniom gospodarki nieformalnej. Po okresie gospodarki realnego socjalizmu blisze nam byo okrelenie drugi obieg i rne nazwy stosowane w prezentacji przestpstw gospodarczych. Nie mona byo sign po prostu do ukazujcych si encyklopedii i branowych sownikw, aby skorzysta z porcznej definicji. Nawet w tak powanej ksidze, jak Encyklopedia biznesu, znani ekonomici zamiast klasycznej definicji uciekli si do oglnej charakterystyki zjawiska. Profesor Jerzy Kleer napisa: do szarej strefy zaliczymy dziaalno gospodarcz uchylajc si od pacenia podatkw, prowadzon bez wymaganych zezwole oraz nie przestrzegajc obowizujcych przepisw prawnych155. W hale Szara strefa gospodarowania w biznesie Waldemar Tyc preferuje raczej pojcie drugi obieg gospodarczy, podaje liczne jego skadowe, sigajc a do strefy czarnej. Dzisiaj mog powiedzie, e P.T. autorzy po prostu mieli rne pogldy, ktre nie przeszkadzay im rzeczowo przedstawi istot zjawiska i trafne przykady z polskiej praktyki. Podobnie jak w wielu innych naukach polscy autorzy pogreni byli w studiowaniu bogatej literatury zachodniej, przekazujc zdobyte informacje w lawinie popularnych esejw i przyczynkw, niezwykle potrzebnych w nowej sytuacji. Pojawiy si take naukowe artykuy i pierwsze obszerne monografie, z ktrych zaczyna si wyania autentyczny polski nurt, nie aspirujcy do samodzielnoci, ale chyba waciwie poszukujcy godnego miejsca w rozwijanych w Polsce doktrynach spoeczno-ekonomicznych. Mam obowizek moralny zwrci uwag na kilka publikacji, ktre nie tylko prezentuj takie podejcie, ale take s drogowskazem do bogatej polskiej bibliografii156.
155 156

J.Kleer, Encyklopedia biznesu, Wyd. Fundacja Innowacja, Warszawa 1995, tom 2, s.977. Wymieniam w porzdku chronologicznym: S. Sztaba, Aktywne poszukiwanie renty. Teoria. Przykady historyczne. Przejawy w polskiej gospodarce lat dziewidziesitych. SGH, Warszawa 2002; B. Mrz, Gospodarka nieoficjalna w systemie ekonomicznym, SGH, Warszawa 2002; P. Kozowski, Gospodarka nieformalna w Polsce. Dynamika i funkcje instytucji, INE PAN, Warszawa 2004; M. Bochenek, Szara strefa, [w:] Problemy gospodarki rynkowej w Polsce, B. Bolszakowicz (red.), Toru 2004, s. 171-203; Szara strefa gospodarcza w dobie globalizacji. Materiay konferencji zorganizowanej przez PWSBiA 6 padziernika 2006 r. Wydawnictwo PWSBiA, Warszawa 2006.

212

Polscy autorzy niezwykle starannie prezentowali dorobek zagraniczny, gwnie zawarty w publikacjach anglojzycznych, unikajc wyranego opowiadania si za jedn z licznych definicji, spokrewnionych z szar stref. A byo w czym wybiera w ciekawym eseju Mirosaw Bochenka autor wyliczy prawie 40 takich nazw, ale nie wyjani w sposb zdecydowany, dlaczego w tytule uy tylko okrelenia szara strefa. Wydaje si, e taka ostrono jest usprawiedliwiona take tym, e gbokie analizy tego zjawiska lepiej jest zamyka w tak szerokich ramach jak gospodarka nieformalna. Istotny bodziec w tym kierunku pojawi si w 1993 r., kiedy ONZ wprowadzia istotne uzupenienia do Systemu Rachunkw Narodowych (System of National Accounting SNA). Dokumenty SNA-93 i ESA-95 precyzuj sposoby szacunkw PKB, uwzgldniajce informacj o gospodarce nieobserwowalnej. Nasz Gwny Urzd Statystyczny wykonuje te zalecenia i dostarcza coraz wicej materiaw tak potrzebnych nauce i praktyce politycznej i gospodarczej. Warto przypomnie tre tych zalece157. Przede wszystkim do szacowania PKB naley teraz wcza pene rozmiary dziaalnoci produkcyjnej (wytwarzanie wyrobw i wiadczenie usug), a wic zgodne z prawem i nielegalne. Szacunki PKB powinny obejmowa nie tylko produkcj, dochody pierwotne i wydatki, ktre s bezporednio obserwowane w badaniach statystycznych lub zbiorach danych administracyjnych, ale take te, ktre nie s bezporednio obserwowane. Do tych ostatnich zalicza si nastpujce sytuacje: 1) brak w zbiorach statystycznych zarejestrowanych i aktywnych jednostek; 2) unikanie pacenia podatkw i skadek na ubezpieczenie spoeczne; 3) wyjtki od obowizku przekazywania informacji do wadz podatkowych i ubezpiecze spoecznych. W tym ujciu uwzgldniona przez GUS szara strefa obejmuje dwie grupy produkcji: 1) nielegaln, zabronion przez prawo narkotyki, przemyt, bro, obrt faszywymi pienidzmi i in.; 2) ukryt, ktra jest legaln, ale wiadomie ukrywan w caoci lub czciowo przed organami administracji pastwowej. Decyzje Komisji Europejskiej wskazuj take na metody, ktre musz by stosowane w pomiarach zaleconych wielkoci. Ogromn pomoc dla urzdw statystycznych sta si podrcznik wydany w 2002 r. przez OECD, powicony pomiarom gospodarki nieobserwowalnej. Trzeba jednak wiedzie, e nie udao si jeszcze wdroy wszystkich zalece i np. analizuje si tylko ukryt, ale legaln cz szarej strefy. Podobnie dopiero teraz wcza si do bada dziaalno wielkich podmiotw gospodarki. Przedmiotem zainteresowania GUS staj si dodatkowo nastpujce rodzaje dziaalnoci nielegalnej produkcja i handel narkotykami, prostytucja, przemyt, kradziee i paserstwo. Wci jestemy daleko od znajomoci wskanikw typu makroekonomicznego i wynikajcego std poznania trendw w dynamice szarej strefy. Smutny to fakt, e o dynamice gospodarki nieoficjalnej wicej mog powiedzie statystyki zagraniczne ni nasze. Wedug publikacji F. Schneidera i D. Enste redni udzia tej gospodarki w PKB Polski wynosi 17,7% w latach 1989-1990, a wzrs do 20,3% w latach 1990-1993 i spad w roku 1994 do 15,2%, a w 1995 r. do 12,6%. ale z zastrzeeniem, e obliczenia przeprowadzono wedug metody opartej na zuyciu energii elektrycznej. Porwnania z innymi pastwami s jeszcze trudniejsze. Szacunki GUS podaj dla naszego kraju nastpujce wskaniki: 1992 ok. 19%; 1993 22% (najwyszy); 1994 16,5%; 1995 18%; 1997 15,2%; 1999 14,5%; 2000 14,3%; 2001 14,1%; 2002 13,4%. Natomiast dane specjalistw austriackich i niemieckich szacuj ten wskanik na ok. 27%. Wydaje si, e wci jeszcze pozostajemy w granicach 15-20% udziau szarej strefy w naszym PKB, co plasuje nas w rzdzie gospodarek typu OECD.
Korzystam z referatu Janiny Janeckiej, dyrektora Urzdu Statystycznego w Kielcach. Ten Urzd ma oddzielne Centrum Bada Szarej Strefy Gospodarki i specjalizuje si w metodach szacunkw bezporednich dziaalnoci maych i rednich podmiotw gospodarczych. Por.: J. Janecka, Badania statystyczne szarej gospodarki w praktyce GUS, [w:] Szara strefa gospodarcza , op. cit., s. 32-36.
157

213

Oglnie o strukturze szarej strefy w Polsce mwi dane GUS i niektre opracowania INE PAN, przytaczane w przez autorw powanych opracowa158. Przyjmujc za kryterium wskaniki udziau trzech grup jednostek zarejestrowanych, nierejestrowanych i przemytniczych, mamy nastpujce proporcje (w procentach): 74,2 : 19,9 : 5,9. W wiodcej grupie podmiotw zarejestrowanych udzia poszczeglnych gazi i bran wyglda nastpujco: handel .. 43,7 transport . 3,5 przemys ... 14,3 pozostae jednostki .. 6,8 budownictwo 5,9 Dostpna i doskonalca si statystyka pozwala take coraz dokadniej wypowiada si na temat podstawowych obszarw wystpowania u nas szarej strefy. W cytowanej pracy P. Kozowski wyrni sze takich obszarw i zasygnalizowa kilkanacie nastpnych wymagajcych systematycznych bada. Oto kilka wskanikw i ocen tego autora godnych naszej uwagi. Pierwszy obszar zwizany jest z wystpowaniem zjawiska pracy nierejestrowanej, ktrej przyczyn naley upatrywa w postawach obu stron pracodawcy pragn unikn wydatkw na ubezpieczenie zatrudnionych, uchyli si od obowizku zapewnienia im warunkw bezpieczestwa i nie rejestrowa efektw ich pracy; pracobiorcy maj trudnoci ze znalezieniem odpowiedniego legalnego zatrudnienia, uchylaj si od opodatkowania i czsto s przymuszeni koniecznoci zdobycia dodatkowych rodkw dla budetu domowego. Przyblione szacunki okrelaj liczb zatrudnionych w szarej strefie na ok. 2 mln osb, z czego prawie 20% pracuje w pokanym wymiarze czasowym. Prawie 7-8% ogu zatrudnionych w naszym kraju traktuje prac w szarej strefie jako zajcie gwne, a kolejne 89% jako uboczne lub dodatkowe. Najwicej zatrudnionych w szarej strefie pracuje w rolnictwie (o.25%), budownictwie (15%), remontach i naprawach (12%) i handlu (ok. 8-9%. Nasilajca si migracja zarobkowa do krajw Unii Europejskiej zmienia powanie rozmiary i proporcje tego fragmentu szarej strefy w polskiej gospodarce. Drugi obszar, od dawna intensywnie badany i kontrolowany w krajach wysoko rozwinitych, obejmuje kwesti unikania pacenia podatkw przez legalnie dziaajce firmy. Badania prowadzone przez GUS gwnie metod ankietow skupiay si dotychczas na dziaaniach maych i rednich podmiotw gospodarczych. Wnioski wycignite z analiz wskazuj na cztery podstawowe metody unikania pacenia podatkw: 1) zawyanie kosztw uzyskania przychodw; 2) zanianie lub ukrywanie obrotw; 3) przenoszenie dochodw na podmioty o mniejszych obcieniach podatkowych; 4) wykorzystywanie luk w przepisach. Tylko ok. 12% podmiotw w tej grupie wykazuje do wiarygodne dane statystyczne i podatkowe, podczas gdy a 30% twierdzi, e ponosi straty, a prawie poowa znaczco zania poziom deklarowanych przychodw. Wrd bran prowadz w tych wskanikach firmy handlowe i przemysowe. Cay okres transformacji w naszej gospodarce wypenia ostra walka podatnikw ze subami podatkowymi i kontrolnymi, przy czym obie strony korzystaj z gromadzonego dowiadczenia. Wyodrbniony obszar dziaalnoci firm nielegalnych uznaje si za niebezpieczne pogranicze strefy szarej z czarn, generujce przestpstwa gospodarcze. Prywatyzacja i ywioowy rozwj handlu detalicznego, atwo uzyskiwania dokumentw maskujcych dziaania nielegalne, przynosi afery w dziedzinie uzyskiwania kredytw, zwrotu podatki VAT, obrotu towarami pochodzcymi z przemytu i kradziey. Mae firmy nielegalne zagociy na dobre w branach drobnej wytwrczoci, usugach i handlu. Najnowsze sygnay docieraj z obszaru naruszania praw wasnoci intelektualnej, piractwa komputerowego i
158

Por.: P. Kozowski, Gospodarka nieformalna w Polsce, wyd. cyt., s. 75 i dalsze.

214

nagra dwikowych. Luka w prawie jest tu niezwykle trudna do zmniejszenia i niekiedy w dyskusjach na ten temat pojawia si nawet teza o pozytywnych skutkach nielegalnych w danym okresie pomysw modych odkrywcw, torujcych drog postpowi technicznemu i ekonomicznemu. Kolejne obszary obejmuj: obrt towarowy z zagranic, oszustwa podatkowe i pranie brudnych pienidzy. Musimy zrezygnowa z ich prezentacji, poniewa wyranie przekraczaj granice szarej strefy. O aferach bankowych, walutowych, giedowych i coraz powaniejszych rozmiarach korupcji dowiadujemy si codziennie z informacji spadajcej lawinowo ze rodkw masowego przekazu. Wydaje si, e w tym miejscu moemy krtko zaj si przynajmniej fragmentem gospodarki nieoficjalnej, ktra ma cechy czarnej strefy, jest dziaaniem przestpczym i kryminalnym. Skorzystam z jednej z nielicznych w naszej literaturze ekonomicznej monografii, zachcajc do jej przestudiowania159. Zamiar autora sygnalizuje tytu ksiki ma to by traktat wymierzony w proceder i szkodliwe nastpstwa zjawiska wprowadzania do obiegu pienidzy pochodzcych z nielegalnych transakcji. Atak na szar stref ma by uderzeniem w te jej skadniki i mechanizmy, ktre uatwiaj przestpcz dziaalno przedstawicieli czarnej strefy, przestpcom, zajmujcym si tak dowcipnie okrelonym praniem brudnych pienidzy. Obszar szarej strefy warto wic ogranicza, poddawa wikszej kontroli, stosowa profilaktyk, uznajc, e o cakowitej likwidacji raczej nie warto mwi na serio. Konkretna potrzeba zajcia si t kwesti wynika z nowych zada finansw publicznych i koniecznoci dostosowania prawa do przemian trwajcej transformacji ustrojowej. Praktyczne znaczenie miao ukazanie si i wdraanie Ustawy o przeciwdziaaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartoci majtkowych pochodzcych z nielegalnych lub nieujawnionych rde (DZ.U. Nr 116, poz. 1216). Nastpuje powolne porzdkowanie zasad penalizacji procederu prania i wprowadzania regu profilaktyki. Pozwala to lepiej ujawnia sieci powiza grup przestpczych ze strukturami i grupami interesw szarej strefy. Wysiek prawnikw przynosi ju wiele pozytywnych skutkw, ale wci pojawiaj si nowe. Oto przykad aktualnych trudnoci natury prawno-ekonomicznej, zachcajcy do zacienienia wsppracy specjalistw zajmujcych si szar stref. Prawnicy z szacunkiem przyjmuj wspomniane w naszym wykadzie normy systemu rachunkw narodowych SNA-93 i podzia gospodarki nieformalnej (lub podziemnej) na ukryt, nielegaln i transfery, w ktrych umieszcza si apownictwo i kradziee. Takie transfery s najbardziej wydajnym rdem nielegalnych i nieujawnionych dochodw, trafnie okrelonym jako przestpczo zorganizowana. Nie jestem jednak przekonany, e mona je traktowa jako segment szarej strefy, jak to uczyni autor, ale raczej umieci w czarnej strefie lub na pograniczu obu. Oprcz tzw. brudnych pienidzy (w tym faszerstwa rodkw patniczych i papierw wartociowych) znajduj si tam narkotyki, terroryzm kryminalny i rozboje. W bliskich relacjach pozostaj: zorganizowana przestpczo gospodarcza i skarbowa, w tym rne metody uchylania si i unikania opodatkowania. Dla ekonomistw potrzebne s studia nad tymi rodzajami przedsibiorczoci, ktre maj charakter celowo przestpczy lub wynikajcy tylko z niewiedzy. * Na zakoczenie krtkiego przegldu problemw szarej strefy w Polsce warto, niejako w formie podsumowania, przypomnie i utrwali kilka tez dotyczcych specyfiki, zwaszcza przyczyn i form tego zjawiska w okresie III RP, jak rwnie prby zestawienia bilansu negatyww i pozytyww gospodarki nieformalnej, z myl o przyszoci. Nie ma wikszych rnic w okrelaniu przyczyn wystpowania szarej strefy w naszej gospodarce. W odniesieniu do dziejw sprawa pozostaje wci na marginesie zainteresowa
159

W. Jasiski, Przeciw szarej strefie: nowe zasady zapobiegania praniu pienidzy, Poltext, Warszawa 2002.

215

nawet samych historykw, natomiast wspczesno jest do pobienie ogldana przez pryzmat zaamania si gospodarki realnego socjalizmu, a z du uwag i szczegowo w drodze analizy procesu naszej drogi do nowego ustroju. Poniewa nie ma zgody co do nazwy takiego ustroju, stosuje si unik, mwic i piszc po prostu o wejciu do systemu gospodarki rynkowej i najlepiej bardzo szybko do form, w ktrych dziaaj najwyej rozwinite systemy tzw. Zachodu. Wystpujca tam szara strefa jest studiowana z duym zapaem, o naszej specyfice dyskutuje si niestety z du doz emocji politycznych, partyjnych i nawet wiatopogldowych. Trafna ekspozycja czynnika sprawczego, jakim jest w naszych warunkach prywatyzacja, tak silnie ksztatujca take rozmiary i struktury szarej strefy, godna jest dalszych pogbionych studiw160. Bilans nastpstw funkcjonowania szarej strefy w analizowanym okresie omawiany jest zarwno w ujciu oglnym, jak i w odniesieniu do pewnych dziaw i gazi gospodarczych. W cytowanej monografii Bogdana Mroza znajdujemy cay rozdzia analizujcy nasz polityk wobec sektora nieformalnego i skutki funkcjonowania szarej strefy161. Ten sektor ycia gospodarczego wpywa pozytywnie na procesy dostosowawcze alokacj zasobw w procesach, ktre nie moe rozwiza rynek i system prawa. Podobnie jest z dziaaniem amortyzujcym wstrzsy, w tym tak bolesne, jak wielko i struktura zatrudnienia, jak rwnie dysproporcje w dochodach generujce napicia i ostre konflikty. Nawet uomne statystyki potwierdzaj wchonicie czci bezrobocia przez szar stref, wzrost poziomu ycia niektrych gospodarstw domowych, redukcje czci kosztw w prywatnych przedsibiorstwach i dodatkowy wpyw na oywienie koniunktury. Znacznie obszerniej omawiane s ujemne skutki funkcjonowania szarej strefy i nawet pene emocji podkrelanie szkody wyrzdzanej caoci gospodarki narodowej. Trzeba doda, e rodzi to rwnie tendencje do preferowania polityki restrykcyjnej i popularyzowanie pogldw niechtnych liberalizmowi. Informacje typu: szara strefa w Polsce angauje rocznie 30-50 mld dolarw, pranie brudnych pienidzy 730 mln z, przekrty i afery nawet wyranie kryminalne wszystko to bulwersuje opini publiczn i zbyt czsto obcia szar stref w jej segmentach o znacznie niszych odcieniach szaroci. Dane dotyczce np. zatrudnienia, pochodzce z GUS i od ekspertw Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych, staj si coraz czciej podstaw do podejmowania racjonalnych decyzji take w gospodarce i polityce spoecznej. Na zakoczenie tych rozwaa warto przypomnie fakt wykorzystywania zjawiska szarej strefy w dyskusjach ideologicznych. Chodzi zwaszcza o pozycje zajmowane w dyskusji przez oficjalne organy wadzy i te orodki masowej informacji, za ktrymi kryj si instytucje i grupy spoeczne ze swoimi wasnymi interesami. W niedalekiej historycznie przeszoci, w warunkach tzw. realnego socjalizmu, oficjalna ideologia wskazywaa na jednoznacznie wrogi i antypastwowy charakter szarej strefy, pomniejszajc jego znaczenie i przewidujc cakowit likwidacj. Obecnie oficjalny stosunek wadzy do podmiotw gospodarki nieformalnej jest zrnicowany w zalenoci od rozkadu si politycznych w organach wadzy pastwowej i samorzdowej. Mona jednak pokusi si o twierdzenie, e wystpuje tendencja do wyolbrzymiania skali szarej strefy i jej roli w przebudowie ustroju. Odnosi si to zwaszcza do naganiania przykadw wzitych z czarnej kryminalnej strefy, przy zauwaalnym wyciszaniu saboci kontroli pastwa nad procesami spoeczno-gospodarczymi. Nastpuje niekiedy rehabilitacja tych przedsibiorcw, ktrzy naruszyy prawo wci dalekie od przystosowania si do specyfiki prywatnej gospodarki rynkowej. Mona jednak zaryzykowa tez, e w Polsce gwn
Zwracam uwag na inspirujce uwagi zawarte w referacie: M. Stpiska, Prywatyzacja podatny grunt dla rozwoju szarej strefy, [w:] Materiay konferencji Szara strefa gospodarcza w dobie globalizacji, op. cit., s. 116-121. 161 B. Mrz, op. cit., rozdzia VI.
160

216

aren walki z szar stref nie jest ju ideologia, lecz polityka fiskalna i afery wywoywane przez rne grupy interesw. Ostre rnice wystpuj w operacjach zacienionych. Jeli w gospodarce socjalistycznej dominowao oszukiwanie pastwa metod dokradania (ciekawe okrelenie kleptokracja) zasobw spoecznych do prywatnych, to w nowych warunkach dominuje raczej postawa uchylania si od pacenia podatkw. Znamienne, e okres transformacji ustrojowej przynis niezwykle silne przeplatanie si sfer jasnych i zacienionych oraz brak wyranych granic midzy aprobat i potpieniem postaw jednostek i grup ludnoci. Udawanie biednego robotnika lub nieudacznika, ukrywanie obrotw handlowych i zyskw, staj si zjawiskami powszednimi. Statystyki pokazuj rwnie wan tendencj do przesuwania si cienia z dziaa rzeczowych na manipulacje finansowe. Do zaobserwowanych uoglnie zalicza si take uniwersalny i jednorodny charakter podstawowych operacji nieformalnych w utrwalajcych si ramach gospodarki rynkowej, a tym samym rezygnacj z poprzedniej ich stratyfikacji, dziaa w okrelonych grupach, organizacjach i warstwach spoecznych. Udzia szarej strefy w produkcji dbr spoecznych wyranie spada. Kolejna rnica w funkcjonowaniu gospodarki nieformalnej w obalonym i budowanym ustroju dotyczy stosunku do legitymizacji podejmowanych dziaa. W realnym socjalizmie prawo wasnoci opierao si na zasadzie wykluczenia pewnych warstw i jednostek, ze wzgldu na ryzyko polityczne i walk ideologiczn. W praktyce oznaczao to drastyczn reglamentacj lub czsto jej naruszanie, wykorzystanie kontaktw prywatnych, maskowanie dziaalnoci. Teraz sama procedura i koszty legitymizacji sprzyjaj obnieniu nakadw transakcyjnych i osabiaj bodce do ukrywania zyskw i obchodzenia podatkw. Powstaje sytuacja, w ktrej wrd podmiotw uchylajcych si od podatkw znajduj si jednoczenie podmioty nielegalne i legalne, cieszce si prawie jednakowo spoecznym przyzwoleniem. Nabrzmiay w skali globalnej i bolesny w naszym kraju problem zatrudnienia wysun si na jedno z pierwszych miejsc w konfliktach spoecznych okresu transformacji i naley do programw wszystkich si politycznych. Kada praktycznie jednostka ludzka wysoko traktuje zadanie zabezpieczenia swoich potrzeb materialnych. Nie moemy zignorowa faktu, e i teraz praca w szarej strefie staa si dla wielu podstawowym miejscem i form zdobywania rodkw potrzebnych dla przeycia. Niekiedy twierdzi si nawet, e w procesie transformacji nastpio istotne przesunicie w spoecznej bazie i strukturze zacienionej gospodarki. Polega ono na tym, e w tej bazie skupio si wielu przedstawicieli warstw sabych, wraliwych na niedostatek kobiet, emerytw, budetowcw zwolnionych z sektora formalnego. Moe to zmieni pogld o roli szarej strefy jako awangardy prcej ku przedsibiorczoci, w ariergard tego ruchu, hamujc postp spoeczny i gospodarczy. Obserwuje si take rozrastanie grup peryferyjnych w strukturze zatrudnienia, ktre cz najem zacieniony z niepenym i czasowym zatrudnieniem. Jeli w szarej strefie realnego socjalizmu centrum zajmowali etatowi pracownicy posiadajcy dostp do deficytowych zasobw, to obecnie rozkwitaj grupy peryferyjne, w tym m.in. znane u nas grupy tzw. mrwek, uprawiajce przemyt na przejciach granicznych. W pewnym stopniu mog one peni funkcj osabiania napicia spoecznego, amortyzatora dziaa biurokracji, ale take hamulca dziaalnoci zwizkw zawodowych. Notowane s take przypadki kompromisu midzy najemcami i robotnikami, zawieranego w ramach szczeglnej wsplnoty interesw obu stron uchylajcych si od podatkw i ukrywania czci funduszu pac. Za stosunki pracy w nowych warunkach wiksz odpowiedzialno ponosi administracja, a nie pracownicy najemni.

217

Zalecana literatura 1. B. Mrz, Gospodarka nieoficjalna w systemie ekonomicznym, Wyd. SGH, Warszawa 2002. 2. Szara strefa gospodarcza w dobie globalizacji. Materiay z konferencji ekonomicznej organizowanej przez PWSBiA w Warszawie, 6 padziernika 2006 r. Wyd. PWSBiA, Warszawa 2006. 3. S. Sztaba, Aktywne poszukiwanie renty. Teoria. Przykady historyczne. Przejawy w polskiej gospodarce lat dziewidziesitych, Wyd. SGH, Warszawa 2002. 4. J. atow, S. Kowalow, Tieniewaja ekonomika, Izd. Norma, Moskwa 2006. 5. F. Schneider, D.H. Enste, The Shadow Economy: An International Survey, Cambridge University Press, 2002. 6. P. Kozowski, Gospodarka nieformalna w Polsce. Dynamika i funkcje instytucji, INE PAN, Warszawa 2004.

218

12. INSTYTUCJONALNE UJCIE KRYZYSU GOSPODARCZEGO Bogactwo literatury powiconej fenomenowi kryzysu w yciu spoecznym, gospodarczym i politycznym, w tym licznym koncepcjom zwizanym z teori cyklu koniunkturalnego i polityk ekonomiczn, powinno zwolni ekonomik instytucjonaln od prby wasnego ujcia lub przynajmniej wczenia si do dyskusji tylko z nowymi argumentami. Trzeba jednak po prostu przypomnie, e wci trwajcy kryzys, ktremu nadaje si nawet rang kryzysu globalnego, generuje zapotrzebowanie na badania pogbione, pilne i zawierajce rekomendacje dla decydentw strategicznych szczebli zarzdzania. Jeli wic rodowisko socjologw zdobywa uznanie, lansujc interesujc teori kryzysu instytucjonalnego, wspieran przez ekonomi normatywn, to instytucjonalici powinni przynajmniej ogosi swoje credo, odwoujc si do niektrych twierdze wspczesnej ekonomiki instytucjonalnej. W tym rozdziale pragn zrealizowa nastpujcy cel: korzystajc z wybranych twierdze ekonomiki instytucjonalnej, przedstawionych ju w poprzednich rozdziaach, i zachowujc ostrono w siganiu do strumienia najnowszych informacji, zaprezentowa instytucjonalne ujcie zjawiska kryzysu gospodarczego, ograniczone do: identyfikacji pola obserwacji zjawiska kryzysu; analizy przyczyn i przebiegu kryzysu w ramach instytucji bazowych (wasnoci, wymiany itd.); niektrych zagadnie obecnego kryzysu globalnego. 12.1. Pole obserwacji instytucjonalnej cykl gospodarczy i dynamika pyt matrycy

Zadanie wyodrbnienia problemowego obszaru dla przeprowadzenia wykadu na temat kryzysu gospodarczego, mieszczcego si w ramach programu dydaktycznego ekonomiki instytucjonalnej, jest pozornie proste. Mamy ju bowiem za sob rozwaania nad gwnymi instytucjami, ktre pozwalaj orientowa si w strukturze i relacjach pozwalajcych wypowiada si sensownie o procesach rozwoju ustroju spoecznogospodarczego. Znajdujemy si take pod codzienn presj informacji o przebiegu koniunktury, poczynaniach wadzy i organizacji usiujcych regulowa zjawiska rodzce negatywne skutki dla podmiotw gospodarczych. Pojcie kryzys spowszedniao do tego stopnia, e nie chce si ju siga do sownika wyrazw obcych. Omielam si jednak odwoa i do tego rda, aby przynajmniej na uytek tego wykadu ograniczy nieporozumienia na temat istoty naszego obiektu bada. Czym zatem jest kryzys i jak jest postrzegany przez instytucjonalistw? Etymolodzy wywodz to pojcie z greckiego krinein powodowa, przeom oraz okrelenia krisis odsiew, wybr, rozstrzygnicie. Te pojcia suyy do nazwania zjawiska zachodzcego w pewnym momencie lub przedziale czasu, istotnego dla zrozumienia przeomu lub zaamania si dotychczasowego stanu w pewnych procesach ycia indywidualnego i spoecznego. Tu ju wprowadzamy ograniczenie zajmiemy si tylko pewnym procesami spoecznogospodarczymi, preferujc ujcie makroekonomiczne. Zapamitajmy kryzys to moment lub okres zaamania w pewnym procesie spoeczno-gospodarczym. W naszych podrcznikach dodaje si jeszcze jedno ograniczenie. Chodzi o zjawisko cyklicznoci, a wic powtarzanie si okresw wahania aktywnoci gospodarczej, w ktrych wystpuj cztery fazy kryzys, depresja (zastj), oywienie i rozkwit. Szeroko o tych zagadnieniach traktuje teoria cyklu koniunkturalnego. Warto przypomnie kilka tez.

219

Koniunktura to splot warunkw okrelajcy sytuacj w naszym przypadku przebiegu procesu gospodarczego, a czsto oglny stan gospodarki. Cykl koniunkturalny poddawany jest analizie wspomnianych czterech faz cyklu atwo dowie, e praktyka ycia spoecznego, interesy podmiotw gospodarujcych i oglnie dziaajce instytucje od zawsze baday zjawiska cyklu koniunkturalnego, aby przewidywa przyszo i odpowiednio przygotowywa si na jej wyzwania. Jako przykad dugoletniej tradycji tych poczyna przytacza si niekiedy opowie biblijn o mdrym Jzefie, doradcy faraona, ktry na podstawie zaobserwowanego cyklu (7 lat obfitoci i 7 lat godu) proponowa polityk gromadzenia zapasw. W naszych czasach codziennie mamy do czynienia z ogromem informacji o koniunkturze, z ktr musi radzi decydent. Wci pozostajemy pod wpywem ekonomii tzw. gwnego nurtu i jego doktryn zawierajcych teori cyklu gospodarczego. Instytucjonalizm nie tylko stosuje wobec nich krytyk, ale take szuka punktw zbienych lub rozwija wsplnie ywo dyskutowane koncepcje. Oto pewne spostrzeenia. Czy zachodzi pilna potrzeba zmiany teorii cyklu gospodarczego? Na gruncie filozofii i nauk przyrodniczych pojawia si tyle zaskakujcych koncepcji, e stara dialektyka nie wystarcza. Zostawmy jednak zrby klasycznej i neoklasycznej teorii waha poziomu aktywnoci gospodarczej i przyjrzyjmy si uwanie poszukiwaczom sprzecznoci w yciu spoecznym i gospodarczym, nie porzucajc jednak tez o wielkiej przydatnoci modelu rozwoju cyklicznego w analizie procesw wzrostu i rozwoju. Natomiast krytyczne podejcie do koncepcji ostro wyrniajcej jeden z czynnikw jako kryzysogenny jest zawsze potrzebne, jeeli nie zapominamy o zapotrzebowaniu praktyki na podejmowanie decyzji sucych zapobieganiu kryzysom lub likwidacji ich skutkw. Przykadem jest do szeroka akceptacja tezy o roli popytu inwestycyjnego jako przyczynie wzrostu gospodarczego, ale ju spory o przyczynach waha tego popytu wci s bardzo gorce i bior w nich udzia take instytucjonalici. Generalna zgoda na twierdzenie, e zjawiska okookryzysowe wynikaj z naruszenia stabilnoci systemu gospodarczego, nie powstrzymaa tworzenia licznych koncepcji na temat adu, jako harmonijnego, uregulowanego lub spontanicznego porzdku, odpornego na wszelkie zakcenia. Z tego punktu widzenia, znany z podrcznikw podzia na czynniki egzogeniczne i endogeniczne naruszajce ad pomaga lepiej zrozumie skutki dziaania mechanizmu zewntrznego rodzcego negatywne nastpstwa take wewntrz danego ukadu. Dokonajmy teraz krtkiego przegldu niektrych teorii waha cyklicznych, sygnalizujc pojawienie si take koncepcji ekonomistw instytucjonalnych. Sugestywny przykad uycia czynnika zewntrznego do wyjanienia waha aktywnoci gospodarczej przedstawi wsptwrca szkoy neoklasycznej W.S. Jevons (18351882). Powiza on zjawisko periodycznej zmiany liczby plam na Socu (cykl ok. 11,4 lat) z informacj statystyczn o koniunkturze gospodarczej Anglii. Wyrana korelacja midzy tym cyklem i wahaniami produkcji rolnej, oddziaujca wszak realnie na sytuacj przemysu i handlu, miaa dowodzi take wyranej przyczyny zewntrznej, generujcej take kryzysy gospodarcze. Za egzogenne mona uzna czynniki przyrodnicze i spoeczne, ktre bada teoria katastrof. Korzysta ona z dziau matematyki zajmujcego si dynamik systemw i tzw. przej niecigych. Sukcesy w naukach technicznych s znaczce, natomiast dynamika ukadw spoecznych tylko z trudem daje si analizowa. Rozwijane s badania nad teori chaosu i elementami cyklu koniunkturalnego. Oglnie mona powiedzie, e odwoywanie si do czynnikw egzogenicznych we wspczesnej myli ekonomicznej ma nieco inny charakter, jest odnoszony do relacji midzy wiadomie wyodrbnionym obiektem badania i jego otoczeniem. Przykadem moe by teoria cyklu politycznego goszona przez M. Kaleckiego (1899-1970), ktra jest wprawdzie czynnikiem zewntrznym wobec ukadu gospodarczego, ale nie moe by izolowana od procesw spoeczno-gospodarczych. W

220

ekonomice instytucjonalnej pastwo traktujemy jako instytucj wadzy i organizacj realizujc cele polityki ekonomicznej. Wikszo cykli, okrelanych obecnie jako endogeniczne, za czynniki sprawcze waha aktywnoci gospodarczej uznaje wanie decyzje polityczne, sprzyjajce korzystaniu z dorobku ekonomiki instytucjonalnej. Przykadem funkcjonalnoci podejcia instytucjonalnego suy teoria innowacyjna opracowana przez J.A. Schumpetera (1883-1950). aciskie innovatis oznacza odnowienie, tworzenie czego nowego, a w systemie spoeczno-gospodarczym dotyczy nie tylko wprowadzenie nowego towaru, ale rwnie nowej metody produkcji, otwarcie nowego rynku oraz nowych metod organizacji i zarzdzania. Rola i sugestia intelektualna teorii innowacyjnej bywa porwnywana z marksistowsk teori cyklu gospodarczego kapitalizmu, w ktrym kryzys wystpuje jako stae zagroenie dla trwaoci ustroju. Przypomn, e Veblen wywodzi instytucje spoeczne z instynktw odziedziczonych od naszych praprzodkw, ktrzy kierowali si instynktami, w tym instynktem czystej ciekawoci (idle curiosity). Czowiek mylcy (a wic i homo institutius) czerpie std wzorzec dobrej roboty i potrzeb zaspokojenia ciekawoci wiata, przekraczajcego zwyke wymagania konsumpcyjne. Zdaniem Schumpetera, we wsplnotach i historycznym procesie rozwoju gospodarczego trwa cigy, cho falujcy, proces pojawiania si innowacji. Kiedy wic pojawi si rwnie przedsibiorca innowator wykorzystujcy wynalazek, wprowadzajcy innowacj do praktyki zostaje wszczty pewien cykl mikro lub makrokoniunktury. W pogoni za nadzwyczajnym zyskiem przedsibiorca inwestuje coraz wicej, jego konkurenci naladuj te dziaania, a poda ronie a do momentu zwrotnego i pojawienia si fazy kryzysu. Potrzebny staje si nowy impuls innowacyjny. Warto pamita, e Schumpeter promowa take koncepcj twrczej destrukcji, ktra bya i nadal jest wykorzystywana w dyskusjach nad procesami transformacji ustrojowej. W ekonomice instytucjonalnej mog to by poyteczne spory nad projektowaniem instytucji formalnych i metodami ich wdraania. Take analiza instytucji kryzysogennych z myl o polityce antykryzysowej lub postkryzysowej moe by prowadzona wedug schumpeterowskiego schematu . Due trudnoci mog pojawi si przy prbie analizy caej rodziny keynesowskich teorii kryzysw gospodarczych, wyrastajcych z analizy wiatowego kryzysu lat 30-ych XX wieku i gbokiej krytyki doktryny neoklasycznej. Przypomn, e triumf Keynesa usun w cie sukcesy starej ekonomiki instytucjonalnej. Keynesizm opowiedzia si za endogenicznym charakterem wielkiego kryzysu, wyranym powizaniem zjawiska z ustrojem kapitalizmu rynkowego i narzuceniem programu terapii w postaci polityki wspierania popytu efektywnego. Z naszego punktu widzenia mamy wic porednie odwoanie si do instytucji i organizacji pastwa, u podstaw ktrych legy takie instynkty, jak upieczo, przymus i siowe dziaania wadzy na rzecz adu spoeczno-gospodarczego. Nie zgadzajc si z kracowym wnioskiem doktryny marksistowskiej nieuchronnoci kryzysw w gospodarce rynkowej i likwidacj groby kryzysw w socjalistycznej gospodarce planowej racjonalna interwencja pastwa moe zagodzi wahania koniunktury i utrzyma wysoki trend wzrostu gospodarczego. Na przeomie wiekw ludzko znalaza si w sytuacji niezwykle gbokich przemian, ktre moemy porwna do dynamiki cierania si instytucjonalnych matryc, stanowic dalek analogi do dynamiki pyt tektonicznych. Tworzca si matryca socjalistycznej gospodarki wiatowej ulega rozpadowi, trwa transformacja ustrojowa i formowanie si regionalnych macierzy pastw postsocjalistycznych oraz przyspieszony proces restrukturyzacji globalnego ukadu potgi wielkich mocarstw. Wrd licznych teorii kryzysu na poczesnym miejscu znalazy si te, ktre traktuj o kryzysie zarzdzania pastwowego, a wic o niepowodzeniach wiadomej ingerencji polityki w mechanizmy i struktury wspczesnej gospodarki. Jako obszar niezwykle wraliwy na tak polityk uznaje si sektor

221

publiczny i wielki obszar finansw. Czy nie warto zatem zrezygnowa z poszukiwania specyficznego pola obserwacji, ktre rodzi kryzysy, i zwrci w stron ekonomiki instytucjonalnej? Wydaje si, e z rwnym powodzeniem daje si obroni teza, e cay system instytucjonalny generuje kryzysy, ale jego segmenty (podsystemy) tworzce wielowymiarow matryc rni si stopniem podatnoci na zaamania, ich czstotliwoci oraz si oddziaywania na otoczenie. Przyjmujc za funkcjonalne twierdzenie dialektyki o wszechzwizku rzeczy i zjawisk, korzystajc z poznanej ju teorii matryc instytucjonalnych, moemy pozosta czujni w rozpoznawaniu tych tar midzy paszczyznami gospodarki (take cznie z technologi), ideologii i polityki, ktre nale do praprzyczyn wikszoci znanych kryzysw. W tym miejscu dodam, e godna uwagi jest take dyskusja nad hipotez, e u rde ewolucji systemw spoeczno-gospodarczych, w tym transformacji ustrojowych, odkrywamy jako przyczyn kryzys instytucji. Stanowi to rwnie dobry punkt wyjcia do analizy mikro, mezo i makro, w ktrej jzyk instytucjonalizmu pozwala dyskutowa nad specyfik powiza podsystemw i procesami, a take korzysta zarwno z teorii cyklw, jak i arsenau koncepcji precyzujcych pojcie instytucja. 12.2. Dynamika systemu instytucjonalnego jako rdo kryzysu W statyce, tj. kiedy stosujemy chwyt okrelany jako zatrzymanie w kadrze, ruch tamy filmowej dla analizy sytuacji, uwag przyciga podsystem instytucji. Znajdujemy tu trzy typy instytucji. Dwa pierwsze s nam znane powstay z podziau wedug kryterium stopnia uporzdkowania zasad wobec obowizujcego systemu prawa, a mianowicie na instytucje nieformalne i formalne. Instytucje nieformalne dotycz zachowa wynikajcych z tradycji, obyczajw, norm moralnych i wsplnotowych zasad wspdziaania. Warto wspomnie o dyskusjach na temat konfliktw w onie wsplnot, ktre mog, ale nie musz, zrodzi kryzys zaufania i potrzeb interwencji zewntrznej. Instytucje formalne to jasno zapisane przez urzdy pastwowe zasady postpowania i sankcje wynikajce z ich naruszenia. Z naszego punktu widzenia poszukiwania obszarw kryzysogennych warto porwna zalety i wady obu typw.

Instytucje formalne Instytucje regulacyjne Instytucje nieformalne cieka rozwoju Rynek

Agenci

Grupy Interesantw Doktryny spoeczne Czas Postp naukowo-techniczny Struktury organizacyjne Parametry transakcji

Hybrydy

Przedsibiorstwa (Hierarchie)

Rys. 12.1. System instytucjonalny. 222

Do zalet instytucji nieformalnych trzeba zaliczy moliwo przystosowania si do zmieniajcych warunkw zewntrznych i do takich wewntrznych zmian, jak preferencje w samej wsplnocie. Korzystne moe by take elastyczne stosowanie rnych sankcji, dziki dobrej wiedzy o konkretnym przypadku naruszenia zasad wsplnotowych. Natomiast jako wady pojawiaj si tendencje do lekcewacego traktowania zasad, obnienia efektywnoci sankcji oraz pojawienie si zasad dyskryminacji. rdem moe by przepyw informacji, zrnicowanie kulturowe grup wsplnoty, oportunizm i obojtno wobec groby ostracyzmu. Trzeba pamita, e wspczesno narzuca niezwykle trudne wyzwania wobec trwaoci instytucji nieformalnych. Pogldom na temat roli i znaczenia instytucji formalnych towarzyszy do powszechna akceptacja ich cech dodatnich. Mona odnie wraenie, e pojawienie si pierwszych kodeksw prawa stanowionego ograniczyo kryzysogenne pole do obszaru bardziej przejrzystego. Kodeksy pozwoliy jednostkom obniy koszty potrzebnej informacji, broni si przed osobnikami pasoytujcymi w danej grupie (gapowicze, lenie itp.) oraz zwalcza dyskryminacj, jak to czsto bywa, stosowan wobec przyjmowanych do wsplnoty. Niestety, instytucje formalne nie mog same poradzi ze zjawiskami szarej strefy, o ktrych mamy ju dostateczn wiedz. Wydaje si przeto, e instytucje formalne pozostaj polem potencjalnych konfliktw i zjawisk typowych dla pojcia kryzys. Przejdmy teraz do trzeciego typu instytucji regulujcych, ktre wyodrbnia si na podstawie innego ni poprzednie kryterium, a mianowicie treciwoci prezentowanych zada. Chodzi tu o signicie do nauki o zarzdzaniu, w ktrej poczesne miejsce zajmuje pojcie regulacja, definiowane jako sprawowanie nadzoru (controlling) nad zachowaniami jednostek i grup spoecznych poprzez narzucanie regu lub restrykcji. Regulacje maj rne formy, jak np. ograniczenia prawne ogoszone przez wadze rzdowe, samoregulacje stowarzysze gospodarczych, normy spoeczne, wspzarzdzanie i regulacje rynkowe. W najwikszym skrcie mona powiedzie, e wystpuj dwie struktury regulacyjne rynek i organizacje, ktre zasilaj oglny arsena instytucji regulujcych. Potencjalne czynniki kryzysogenne wynikaj z rozpitoci dziaa stosujcych przymus. Kade takie dziaanie mona uj w rachunku kosztw i zyskw, w ktrym interesy uczestnikw mog znale si w sprzecznoci, powodowa konflikty i kryzys. Przyjrzyjmy si zestawieniu przyczyn, ktre uzasadniaj regulacje. Na pierwszym miejscu wymienia si najczciej niepowodzenia rynku, jego nieefektywno, u podstaw ktrej mog by nastpujce czynniki: ryzyko zaistnienia monopolu, dziaania zbiorowe i dobro publiczne, nieadekwatna informacja oraz nieoczekiwane okolicznoci zewntrzne. Przeciwdziaanie regulujce wywouje take zmieniajcy si system preferencji spoecznych, zwaszcza jeli dotyczy to znaczcych grup spoecznych. Pojawia si take potrzeba ingerencji w struktury zawodowe, ich zrnicowane dowiadczenie yciowe oraz potrzeba zachowania dyscypliny spoecznej. Trudny w oczywisty sposb jest problem ingerowania w procesy nieodwracalne, kiedy przewiduje si negatywne nastpstwa poczyna aktualnej generacji dla przyszych pokole. Kryzysy przeradzay si w rewolucje, kiedy podejmowano prby radykalnego transferu bogactwa na korzy pewnej grupy interesw. Zagadnienia instytucji regulacyjnych s przedmiotem uwagi take w sytuacji nadmiernego przeregulowania ycia spoeczno-gospodarczego ze strony pastwa i wadzy totalitarnej. Potrzebne s wwczas koncepcje deregulacji, reformowania struktur wadzy i umiejtnej liberalizacji stosunkw spoecznych. Przy tej okazji warto jeszcze wspomnie o wyodrbnieniu w zbiorze instytucji regulacyjnych takich instytucji, ktre maj realny wpyw na istniejce i potencjalne dziaania oraz takie, ktrych celem jest tworzenie samej moliwoci pewnych dziaa. Te ostatnie nazywa si instytucjami konstruktywnymi, ktrych

223

dobrym przykadem jest instytucja kredytu, stwarzajca moliwo korzystania z takiego instrumentu finansw. W praktyce mamy do czynienia take z mieszanymi instytucjami regulacyjno-konstruktywnymi, ktre s rwnie nosicielami kryzysowego bakcyla. Krtkie przypomnienie tego fragmentu systemu instytucjonalnego i sygnalizacja zjawisk typowych dla potencjalnego obszaru generujcego kryzysy, uatwi kolejny krok na drodze do realizacji celu tego wykadu. Warto zatem przyjrze si zwizkom poznanych instytucji podstawowych z gwnymi skadnikami realnego ukadu gospodarczego. Chodzi o znane nam czciowo obiekty, odziedziczone i wci zmieniajce si jako formy powszechnej alokacji zasobw rynek, przedsibiorstwa (firmy, hierarchie) i ich hybrydy. Nie trudno dowie, e ju w powizaniach, najczciej w formie sprze zwrotnych, na paszczynie typowo instytucjonalnej, na poziomie przepywu pierwotnej informacji o realnych procesach gospodarczo-spoecznych, pozwalajcych bada ich cykle rozwojowe, mona dopatrze si symptomw poszczeglnych etapw kryzysu. Pierwociny wymiany i prby jej doskonalenia wiadczyy o trudnociach zwizanych z rzadkoci dostpnych zasobw i koniecznoci tworzenia nowych sieci kontaktw instytucjonalnych. Odkrycie rachunku kosztw i efektw, zwaszcza problemu kosztw transakcyjnych, spowodowao kryzys w zaufaniu do instytucji rynkowych i rozwj firm, jako hierarchii i przedsibiorstw traktowanych dzisiaj jako wzgldnie wyodrbniony splot rnych instytucji. To wanie firmy przedsibiorstwa w warunkach ekspansji instytucji kredytu, ogromnej roli finansw w polityce i oglnych przemian narzuconych przez trwajc rewolucj naukowo-techniczn stay si obiektem szczeglnej uwagi jako zagroone bankructwem. Trzeci blok na rysunku 12.1. zawiera te skadniki systemu instytucjonalnego, ktre si wi z natur czowieka jako jednoczenie twrcy i poddanego, mistrza i nosiciela instytucji, a wic podobnego do autora sztuki granej w teatrze ycia gospodarczego i jej prezentera oraz wykonawc, a wic aktora. Przypominam, e poznalimy ju zrby teorii agencji i koncepcj ukadu pryncypa agent. Bya w niej mowa o agencie jako osobie dziaajcej na podstawie prawa decydowania przekazanego mu przez pryncypaa. Teraz agent bdzie traktowany wanie jako aktor i decydent, nosiciel i konstruktor instytucji, wystpujcy indywidualnie i kolektywnie. W teorii gier jest on odpowiednikiem gracza, podporzdkowanego zasadom gry, ale zdolnego do tworzenia wasnej strategii dziaania. Zrozumiemy t sytuacj, korzystajc z prostego modelu relacji midzy dwoma agentami kupcem i sprzedawc na rynku elementarnym. Takimi agentami, jednoczenie autorami i aktorami sztuki gospodarowania, s znane nam podmioty gospodarstwa domowe, firmy, rzdy, banki i organizacje spoeczne. Sam agent jest siedliskiem konfliktw wewntrznych i moe wsptworzy konflikty i kryzysy w bliszym i dalszym otoczeniu. Warto zapamita, e podczas gdy tosamo i interesy aktorw s ksztatowane przez rozlege rodowisko instytucjonalne, to same instytucje s produktem poszczeglnych konstelacji aktorw i ich interakcji. Znawcy problemu, zwaszcza pragmatyci, gosz pogld, e dziaajce instytucje trzeba rozumie w ujciu historycznym i indeterministycznym podczas gdy sam proces instytucjonalizacji ma charakter gradualizacji, tj. stopniowania162. W generowaniu konfliktw i kryzysw udzia aktorw jest wysoki. Zwracam uwag, e w ekonomice instytucjonalnej nie uciekamy si zbyt czsto do pojcia agenta reprezentatywnego, jak to jest przyjte w neoklasycznym nurcie ekonomii. Chodzi bowiem o wyrane uciekanie si nurtu gwnego do metodologicznego redukcjonizmu, tj. sprowadzania realnie zrnicowanych grup agentw do jednolitego typu. Jest to nawizanie do udanej koncepcji mistrza szkoy Alfreda Marshalla, ktry wprowadzi pojcie reprezentacyjnej firmy. W naszych czasach korzystniejsze wydaje si analizowanie ukadw zrnicowanych, chocia zrnicowany wiat agentw heterogennych (aktorw)
162

G. Jackson, Actors and Institutions, University of Bath, Bath, 2009, s. 3.

224

zaskakuje nawet specjalistw ekonomii matematycznej, pragncych stworzy porczny model takiego agenta. Daje zna o sobie sprzeczno w reguach analizy na szczeblu mikro i makro, okrelana m.in. mianem bdu kompozycji. W wiecie agentw wystpuj liczne grupy zajmujce si formaln i nieformaln dziaalnoci doradztwem i popieraniem okrelonych interesw. Taka adwokatura jest dzielona na nastpujce grupy: nacisku, lobbingu, typowych i specjalnych interesw. Wspczenie uwag przykuwa rozlego aktywnych poczyna tych grup, ktre w wietle prawa stanowionego atwo przekraczaj granice stref od jasnej, przez szar do ciemnej, w ktrej mieszcz si ju przestpstwa kryminalne. Trzeba poznawa specyfik funkcjonowania grup interesw, jeli pragnie si pozna dynamik ich rozwoju i stopie zagroenia konfliktami wiodcymi do kryzysw, ktre maj zwykle zdolno gwatownej ekspansji. Wyrnia si trzy typy grup interesw. Pierwsza, niezrzeszeniowa, opiera si na pokrewiestwie i wsplnym pochodzeniu. Chodzi o grupy etniczne, regionalne, religijne, ktrych trwae interesy rozwijaj si w struktury organizacyjne i zwykle podaj ku drugiej i trzeciej grupie. Grupa druga to ju formalna instytucjonalna grupa interesu, ktra ma etatowy personel i znaczc si oddziaywania na inne grupy spoeczne. Do tej grupy nale partie polityczne, ciaa ustawodawcze, armie, biurokracje i kocioy. Wreszcie grupa trzecia zrzeszeniowa grupa interesw w peni formalna i zorganizowana struktura do wyraania interesw pewnych wsplnot. Mamy tu zatem zwizki zawodowe i zwizki pracodawcw, stowarzyszenia etniczne i wyznaniowe i rne grupy aktywnoci obywatelskiej. Bez trudu znajdujemy liczne przykady napi w relacjach midzy tymi grupami spoecznymi, konfliktw z interesami pastwa, ksztatowaniem pola zagroenia bankructwem firm i naruszeniem caego adu instytucjonalnego. Niekiedy maskuje si te zjawiska i mwi si o pokojowej penetracji systemu politycznego przez spoeczestwo, a przecie znane s dzieje eskalacji od zwykych zamieszek, przez demonstracje do krwawych walk. Czasem koczy si to zwycistwem elitarnej grupy i dyktatur. W tym sensie moemy take zasygnalizowa rol i znaczenie wpywu doktryn spoecznych na dynamik macierzy instytucjonalnej i atmosfer pola rodzcego kryzysy. W naszych czasach wiele uwagi tym zagadnieniom powica socjologia instytucjonalna, ktra rozwija koncepcj grup interesu dziaajcych wrcz destrukcyjnie na rozwj spoeczny i gospodarczy. Programy dziaania takich grup maj czsto dwa poziomy formalny i nieformalny, a prociej jawny i tajny. Literatura przedmiotu niekiedy przesadnie, wrcz demonizujc, przedstawia rol tych grup w sytuacjach kryzysowych. Nie mona zlekceway skutkw trwajcej rewolucji naukowo-technicznej, w ktrej postp w dziedzinie informatyki wci rodzi wyzwania i konieczno dokonywania wyborw w trybie pilnym i bez wszechstronnej analizy skutkw. Rzut oka na rys. 12.1. pozwala skupi uwag na powizaniach postpu naukowo-technicznego ze strukturami organizacyjnymi wspczesnej gospodarki. Wemy jako przykad wpyw Internetu na organizacj biznesu zwizan z transakcjami. To wanie informatyzacja kontaktw midzy firmami w procesie zawierania i realizacji kontraktw rodzia nowe formy organizacyjne sieci zdolne do przetwarzania ogromnej iloci informacji. Nowe moliwoci technologiczne szybko i czasem w sposb zaskakujcy decydentw generuj zmiany w parametrach transakcji, podnoszc jednoczenie stopie zagroenia bankructwem przedsibiorstwa a nawet kryzysu w pewnym sektorze gospodarki narodowej. Przypomnijmy, e w zbiorze parametrw transakcji znajduj si poznane ju czynniki specjalne aktywa, frekwencja zawierania umw, sytuacje niepewnoci, jak rwnie coraz lepiej analizowane cechy agentw zwaszcza ich ograniczona racjonalno i oportunizm. Ekonomika instytucjonalna nie moe sobie pozwoli na wynios izolacj i samodzielne analizowanie wyzwa trwajcej rewolucji naukowo-technicznej. Przeciwnie, powinna wspdziaa i naley doda, e ze strony wielu nauk rwnie instytucjonalizm jest ju

225

traktowany z naleytym szacunkiem. Dobrym przykadem zaangaowania wielu nauk jest bankructwo firmy, ktre najczciej jest analizowane jako problem prawa stanowionego, chocia jest od pocztku zjawiskiem zronitym z instytucj wymiany. Mamy okazj poruszy kilka zagadnie bankructwa firmy jako podmiotu gospodarczego, agenta i aktora zmuszonego nieraz do grania dramatu, ktry po prostu okrelony jest mianem upadoci przedsibiorstw. Pozostaje otwarte pytanie, dlaczego wspczenie uprawiana teoria kryzysw tak mao mwi o cyklu rozwojowym firmy i miejscu w nim kryzysu? Moe wynika to z relatywnie pnego pojawienia si hierarchii, tj. firm niezalenych w znacznym stopniu od ywiou rynkowego? A moe take od panowania instytucji pienidza i presji instytucji kredytu? Te czynniki uwzgldnia praktyka dziaajcych firm i byy one znane uczestnikom rynku, cznie z pierwocinami prawa, zwaszcza drastycznie karzcego dunika. Wspczesne przedsibiorstwa maj ju w swojej strukturze mechanizmy zapobiegania sytuacjom niewypacalnoci, ale nie eliminujce aktu bankructwa, tak bliskiego pojciu kryzysu. Pozytywnym mona uzna fakt, e w literaturze przedmiotu akcentuje si okrelenie ekonomiczne aspekty upadoci przedsibiorstw, co uatwia instytucjom prawa rozwija ich wi z formalnymi instytucjami gospodarczymi. Mamy jednak rwnie zastrzeenie liczne ekonomiczne teorie przedsibiorstw, w tym te uprawiane w rodowisku ekonomiki instytucjonalnej, nie zapewniaj penej przejrzystoci dynamiki zmian w skali spoecznoekonomicznej. Znaczcy krok w tym kierunku uczynia ju ekonomiczna analiza prawa (dyscyplina znana jako law and economics), cho nadal jeszcze teoria kryzysu pozostawia ten problem na uboczu. Ryzykuj twierdzenie, e wynika to z grzechu redukcjonizmu, upraszczania wymogw operacjonizmu i chci uprawiania analizy na wygodnym obszarze relacji ilociowych. Taka jest sytuacja na aktualnym terenie prawa upadoci firm i rachunku korzyci i nakadw, wprawionego w prognozowaniu bankructwa tych podmiotw gospodarczych. Z pomoc socjologii, politologii i czciowo nauki o zarzdzaniu, dyskutuje si sporo o bankructwie w gospodarce rynkowej jako systemie samooczyszczania gospodarki. Due znaczenie w doktrynach polityki przypisuje si spoecznym kosztom bankructwa, ale take ujemnym nastpstwom dla ich kierownictwa, bankw i administracji. * Na zakoczenie tych rozwaa nad rdami zjawiska kryzysu ekonomicznego pozwalam zwrci jeszcze uwag na aktualnie dyskutowany problem przydatnoci koncepcji tzw. cieki zalenoci (ang. path dependence). Sygnalizuj po prostu nie tylko potrzeb analizy historycznej dla poznawania przyczyn cyklu gospodarczego, ale take zasadno tezy o nastpstwie zjawisk, ich przyczyn i czstotliwo dla racjonalnego prognozowania. Czy cieka zalenoci, umieszczona na wejciu do aktualnego systemu instytucjonalnego, pozwoli trafniej analizowa jego dynamik, wnika w przyczyny konfliktw i kryzysw, aby na wyjciu systemu nakreli wizj dalszego rozwoju? Mam tylko kilka uwag i zalece. Warto pamita, e koncepcja cieki zalenoci jest zwyk metod analizy, ktra pragnie oszacowa i przetestowa wewntrzn spjno modeli zawierajcych postulowan struktur przyczynow. W naukach spoecznych i w ekonomii moe to by model dla pojedynczego momentu w czasie lub dugookresowej rwnowagi w pewnym procesie. W codziennych wypowiedziach syszymy argumenty o wielkiej roli historii, jako nauczycielki ycia, ale w badaniach naukowych nie brakuje rwnie sceptycyzmu, niepowtarzalnoci tego co mino. Niezwykle sugestywne s wnioski z analizy postpu technicznego, ewolucji rozwiza prowadzcych do dugotrwaego panowania pewnych standardw, albo naladownictwa, ktre take moe prowadzi do strat. Przykadem moe by ywioowe powstawanie aglomeracji przemysowych i urbanistycznych, jak rwnie wielkich centrw biznesu, ktre

226

w pewnym okresie rodz kryzysy lokalne i regionalne. Uznanie zasadnoci zjawiska cyklicznoci bezrobocia moe zwrotnie generowa bezrobocie strukturalne. Oferta ze strony zwolennikw koncepcji cieki zalenoci, kierowana take do ekonomiki instytucjonalnej, jest bogata, ale powinna by przyjmowana yczliwie, krytycznie i suy wspdziaaniu. Interesujcy z tego punktu widzenia jest podzia cieek zalenoci na trzy stopnie wraliwoci, odpowiadajce trzem moliwym wskanikom efektywnoci rezultatw w dynamice. Pierwszy stopie cieki zalenoci oznacza istnienie wraliwoci na punkt startowy, ale nie implikuje to dziaania nieefektywnego. Drugi stopie zalenoci wystpuje zwykle w sytuacji posiadania ograniczonej informacji. Decyzje pocztkowo uznane za efektywne mog okaza si gorsze od moliwych, ale niestety bywaj nieodwracalne lub zbyt kosztowne dla zamiany. Wreszcie trzeci stopie dotyczy sytuacji, kiedy warunki pocztkowe prowadz do nieefektywnego wyniku, ale taki rezultat moe by poddany korekcie. Mona przyj, e w poszukiwaniu obszarw kryzysogennych w dziejowym procesie ewolucji systemw instytucjonalnych warto korzysta take z koncepcji cieki zalenoci. Dodam, e mistrz ekonomiki instytucjonalnej Douglas C. North, wrd piciu tez dotyczcych zmian systemowych, umieci nastpujc: Oszczdnoci uzyskiwane ze skali, komplementarnoci i zewntrznego otoczenia sieci, daj przyrosty instytucjonalne i zalene od cieki rozwoju163 . 12.3. Obecny kryzys globalny Lawina informacji o trwajcym, a moe ju zakoczonym kryzysie, okrelonym chyba nieco przesadnie mianem globalnego, jest jeszcze w stanie dalekim od koniecznego dla opracowania syntezy i nawet rzetelnej analizy w ujciu instytucjonalnym. W wykadzie ekonomiki instytucjonalnej pozostaje tylko moliwo przywoania pewnych twierdze, wiadczcych o randze bada tego zjawiska dla gbszego zrozumienia studiw nad ewolucj naszej cywilizacji. Zaczn od refleksji nad ekspansj dziaalnoci homo institutius, ktry zaczyna przed paroma milionami lat w Afryce, dysponujc tylko instynktami i ograniczon wiedz o wzorcach zachowa wsplnotowych, przetwarzan w pierwociny prawa zwyczajowego. Podbj znacznych obszarw Azji i Europy przynis tysiclecia gromadzenia wiedzy i doskonalenia techniki produkcji oraz korzystania z instytucji napdzajcych dynamik ewolucji. Pierwociny tego co dzi nazywamy konfliktami, kryzysami i depresj, znajdujemy ju w przekazach historycznych. Geneza zjawiska inflacji siga pocztkw psucia monety kruszcowej w redniowieczu, polityki finansowania wojen i wreszcie podboju obszarw Nowego wiata i tzw. rewolucji cen. W XVIII wieku kryzysy finansowe s ju tak czste, e wiedza o nich staje si czci nauki prawa, ekonomii i polityki. Run na banki i panika finansowa staj si zaponami w kryzysach ekspandujcych na cae gazie gospodarki narodowej i regiony poczone handlem midzynarodowym. Sprzenie zwrotne midzy instytucjami gospodarczymi, spoecznymi i politycznymi daje o sobie zna zwaszcza w wojnach, przerastajcych w eskalacj sprzecznoci coraz wikszych potencjaw militarnoekonomicznych. Przejdmy do zjawisk XX wieku, ktre przyniosy ludzkoci lekcj kryzysu o nieznanym przedtem zasigu i gbokoci. Mam oczywicie na myli Wielki Kryzys lat 30ych, ale pragn do jego wpywu doda jeszcze dowiadczenia systemw gospodarczych pastw uczestniczcych w obu wojnach wiatowych. To wanie I wojna wiatowa (19141918) totalna mobilizacja potencjau gospodarczego na potrzeby frontu, centralne
163

D.C. North, Five Propositions About Institutional Change

227

planowanie i narodziny specjalistycznej nauki ekonomiki wojennej wzbogacia ciek zalenoci, na ktr wkroczya myl ekonomiczna i jej mistrz J.M. Keynes w okresie Wielkiego Kryzysu. Wyzwanie II wojny wiatowej (1939-1945) miao ju mniej zaskakujcy charakter. Rzdy totalitarne nauczyy si wydawa poow PKB na cele militarne lub realizacj programw budowy gospodarki socjalistycznej, niezagroonej ex definitione kryzysem. Druga poowa XX wieku przyniosa liczne kryzysy generowane zwykle przez instytucje finansowe, zwizane z midzynarodowymi stosunkami wymiany i powodowane przez paniki na giedach. Trzeba jednak przyzna, e praktyka wiata polityki i wielkiego biznesu potrafia kanalizowa przebieg tych faz cyklu gospodarczego i osign pozytywne wyniki w zarzdzaniu, nie dopuszczajc do ekspansji depresji sigajcej globalizmu. Dopiero nasz XXI wiek stworzy now rzeczywisto i zademonstrowa w penym wietle zjawisko kryzysu globalnego164. Spord rnych uj obecnego kryzysu i raczej niezbyt licznych publikacji wyranie opowiadajcych si za ekonomik instytucjonaln, wybraem tylko te, ktre przybliaj nas do koncepcji oryginalnych, cho nieodbiegajcych od metod znanych w naszym programie ksztacenia ekonomistw. Pierwsze spostrzeenie dotyczy rangi obecnego kryzysu, wyznaczanej obszarem geograficznym, si oddziaywania na gospodarki regionalne i narodowe oraz charakterem przyczyn i nastpstw. Kryzysy finansowe w drugiej poowie XX wieku byy naganiane przez rodki masowego przekazu w sposb sugerujcy, e waciwie mamy ju objawy choroby gospodarki wiatowej z tendencj do globalizacji. Tak byo w roku 1973, kiedy szejkowie naftowi podnieli drastycznie ceny ropy naftowej, co spowodowao acuchow reakcj na giedach i zaburzenia w bilansach energetycznych wielu pastw. W nastpnym dwudziestoleciu silne wstrzsy kryzysowe wystpoway w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Ameryce aciskiej, Indonezji i Japonii oraz w Federacji Rosyjskiej. Detonatorami coraz czciej byy bble spekulacyjne i niestabilno sektora publicznego. Doktryny ekonomiczne, zwaszcza gwnego nurtu, same weszy na ciek prowadzc do kryzysu swoich paradygmatw. Druga teza wie si ju z krzepniciem okrelenia globalny kryzys finansowy 20072010, z tym, e przymiotnik globalny ma bardziej uzasadnione podstawy, natomiast rok 2010 nie ma wielu zwolennikw jako granica koca tego zjawiska. Dlaczego globalny? Dziki rewolucji informatycznej mamy dowody na to, e system gospodarki opera si ju na realnych systemach i sieciach stosunkw midzynarodowych, ktre wyrosy z instytucji wymiany. Transakcje najszerzej pojmowanej wymiany zrodziy wiat organizacji i relacje, ktre w pogoni za korzyciami napotykaj na bariery, konflikty interesw, bankructwa i kryzysy. Wci jeszcze systemy zarzdzania w takiej skali Organizacja Narodw Zjednoczonych, wiatowa Organizacja Handlu, Bank wiatowy, Midzynarodowy Fundusz Walutowy i coraz liczniejsze systemy regionalne, subregionalne i bilateralne, wyodrbniajce si i jednoczenie generujce nowe nieformalne i formalne instytucje, przyznaj si do niskiej skutecznoci. Kolejny raz mog tu zasygnalizowa szans wczenia si ekonomiki instytucjonalnej do poszukiwania pragmatycznych rozwiza. Zagadnienie trzecie dotyczy do powszechnego uywania okrelenia kryzys finansowy, podczas gdy jego przyczyny le gbiej w matrycy instytucjonalnej. Kojarzy si to z dziaaniem swego rodzaju kurtyny pieninej (finansowej), skrywajcej realny wiat rzeczy, dbr i zasobw ekonomicznych, tak przydatnej w analizach nienastawionych na rozwijanie nauki? Coraz powaniejsze analizy obecnego kryzysu prowadz nas od opisu
Bogaty materia do studiowania tych problemw znajduje si w: J. Kaliski, M. Zalesko (Red.}, Od wielkiego kryzysu gospodarczego do wielkiego kryzysu finansowego. Perturbacje w gospodarce wiatowej w latach 19292009. Wyd. Uniwersytetu w Biaymstoku. Biaystok 2009.
164

228

pierwszego wybuchu i pocztkowej fazy w reakcji acuchowej. Mamy ju sporo analiz na temat preludium i datowanego od roku 2006 kryzysu hipotecznego w Stanach Zjednoczonych. Oto kilka interesujcych wtkw. Niska stopa procentowa i ogromny napyw funduszy zagranicznych stworzy w USA warunki dla atwego pozyskiwania kredytw, ktre przyniosy boom w budownictwie mieszkaniowym. Sprzenie zwrotne midzy atwo dostpnym kredytom, udzielanym pod zastaw nieruchomoci (hipotek) a wzrostem popytu na usugi budownictwa, staje si w pewnym momencie niebezpieczne, kiedy dunicy wpadaj w puapk niewypacalnoci a wierzyciele (banki) nakrcaj zyski, manipulujc daniami spaty od sabych dunikw. Kryzys hipoteczny ujawni si wyranie po upowszechnieniu si procedury sekurytyzacji, moliwoci zamiany (konwersji) kredytu na papiery wartociowe dopuszczane do obrotu na rynkach kapitaowych. Jeli zatem indywidualna poyczka zabezpieczona hipotek ma charakter nierynkowy, to wczona do pakietu z innymi papierami wartociowymi moe suy spekulacjom dziki pozornie (lub nawet teoretycznie) mniejszemu ryzyku i szansie na obnienie stopy procentowej. W praktyce okazao si, e grupy interesw kredytodawcw przenosz ryzyko kredytowe na inwestorw. W latach 2006-2007 stopy procentowe w Stanach Zjednoczonych wzrosy, a ceny nieruchomoci mieszkaniowych spady, co doprowadzio wielu dunikw do bankructwa. Uruchomiono lawin, przerastajc w kryzys finansowy, ktry zacz przelewa si poza granice Stanw Zjednoczonych w rytmie naganianych przez wielkie giedy informacji o upadoci potnych bankw. Warto odnotowa, e rynek nieruchomoci w Stanach Zjednoczonych by dodatkowo aktywizowany przez rzd wspierajcy grup prywatnych przedsibiorstw (Government Sponsored Enterprises GSE), powoanych do ycia dla uatwienia pozyskiwania taniego kredytu przez gospodarstwa domowe, szkolnictwo i rolnictwo. Status takiego przedsibiorstwa uzyskay dwa zrzeszenia Fannie Mae (Federal National Mortgage Association) i Freddie Mac (Federal Home Loan Martgage Association). Obie firmy nabyway od bankw kredyty hipoteczne speniajce okrelone warunki, a wic uwalniay rodki bankw na dalsze kredytowanie. Spieszono wic z poyczaniem na pozornie bardzo dogodnych warunkach korygowanej stopy kredytu hipotecznego (ARM Adjustable Rate Mortgage). Otrzewienie przychodzio po kilku latach przy wzrastajcych kwotach spaty kredytu. Jeszcze groniejsze skutki przyniosy coraz bardzie ryzykowne dziaania instytucji finansowych, ktre zaczy szeroko wykorzystywa niebezpieczne w swej istocie metody. Przykadem byy pochodne instrumenty kredytowe typu MBS (Mortgage-Backed Securities) i SDO (Collateralized Debt Obligation). Pierwsze byy papierami wartociowymi, dajcymi przychd w zalenoci od przepyww pieninych z kredytw hipotecznych, bdcych ich instrumentem bazowym. Drugie, oparte na transzach MBS umoliwiay niezwykle wysokie zyski spekulacyjne i rwnie wysokie straty. Pojawiy si skrajnie ryzykowne udzielanie kredytw dla osb o nieudokumentowanych rdach dochodu. Posugiwano si dowcipnym skrtem NINJA No Income, No Job, No Assets. Nadciga jednak nieunikniony wstrzs. Na przeomie lat 2005-6 rynek nieruchomoci by ju nasycony, dunicy zalegali ze spat kredytw a wierzyciele coraz czciej liczyli na interwencj pastwa. Upado ogaszaj pierwsze banki kredytowe, zwaszcza nastawione na rynek subprime, handlujcy nieruchomociami zabezpieczonymi bardzo sabymi hipotekami. Na globalnych rynkach finansowych nastpi gwatowny spadek zaufania midzy partnerami i wyrany kryzys pynnoci. Nasilaj si fuzje i przejcia bankw w Ameryce, Europie i Azji, codziennie pyn informacje o stratach ponoszonych przez kredytodawcw, a nastpnie przez banki inwestycyjne. W padzierniku 2007 r. amerykaski bank inwestycyjny Merrill Lynch ogosi utrat wartoci aktyww na sum 7.9 mld dolarw, w lad za nimi ju dziesitki wielkich bankw na caym wiecie. Centralny bank Rezerwa Federalna w USA i najwysze wadze

229

pastwowe podjy gigantyczn akcj nadzwyczajnej pomocy w formie poyczek i dekapitalizacji w celu ratowania systemu finansowego i caej kapitalistycznej gospodarki narodowej. Dnia 7 wrzenia 2008 r. rzd amerykaski przej kontrol nad wspomnianymi ju dwoma zrzeszeniami typu GSE Fannie Mae i Freddie Mac bdce wacicielem lub gwarantami poowy krajowego rynku kredytw hipotecznych. Ich nacjonalizacja przez zakup preferencyjnych akcji miaa sign kwoty 200 mld USD. W dniu 15 wrzenia 2008 r. ogoszono bankructwo znanego od 150 lat banku Lehman Brothers i majcego opini najlepszego w wiecie banku inwestycyjnego, wysoko notowanego na gwnych giedach. Do prawdziwej kontrofensywy ruszya teraz potga polityki amerykaskiej a wkrtce koalicja Unii Europejskiej oraz caa ju sie globalna finansw publicznych. Zaczto siga po narzdzia uznane za niebezpieczne dla kapitalizmu, m.in. nie tylko udzielajc bankrutom poyczek pastwowych, ale nawet nacjonalizujc niektre firmy prywatne. Rzdowe programy walki z kryzysem ju przyniosy gbokie zmiany w strukturze akcjonariatu instytucji finansowych, ale take w tych obszarach matrycy instytucjonalnej, ktre reguluj strategi procesw wymiany w skali globalnej. Wiele ogaszanych prognoz na temat wygasania tego kryzysu i likwidacji jego skutkw nie uwzgldnia koncepcji ekonomiki instytucjonalnej. Chociaby z tego powodu warto zwrci uwag na ofert przedstawicieli tej szkoy wspczesnej myli ekonomicznej. * Skromn, ale inspirujc propozycj, znalazem w artykule modego kanadyjskiego uczonego z University of Chicago, ktry podj prb spojrzenia na obecny kryzys globalny wanie z perspektywy teorii instytucjonalnej165. Autor proponuje traktowa obecny kryzys jako kryzys instytucjonalny, ktry pojawi si w wyniku wzajemnej zalenoci organizacji finansowych oraz instytucji formalnych i nieformalnych. Zaistniaa potrzeba zrozumienia mechanizmu tej wspzalenoci, korzystajc z zaoe nowej ekonomiki instytucjonalnej. Autor czyni tak, prezentujc formalny aparat analizy i prbujc da odpowiedni charakterystyk obecnego kryzysu globalnego. Stosuje dwa podejcia do tej tzw. elaznej klatki systemu instytucjonalnego od wewntrz i od zewntrz, aby lepiej zrozumie dynamik zmian i pojawienie si kryzysu. Zaleno organizacji finansowych i instytucji (formalnych i nieformalnych) ujawnia si w specyficznym stanie obu stron, a mianowicie utrzymywaniu si zakaenia legalnoci (contagion of legitimacy). W modelu sucym analizie obecnego kryzysu oznacza to, e banki inwestycyjne i organizacje usug finansowych istniej w szerokich ramach instytucji formalnych i nieformalnych, a wic s uwizione w elaznej klatce, gdzie poddawane s swoistej homogenizacji. Sprzeciwia si temu potny sektor organizacji finansowych, ktry w swoim interesie wywiera znaczcy wpyw na instytucje. Autor ubolewa, e procesy kreacji, trwania, sabnicia i mierci instytucji dopiero niedawno s analizowane w ekonomice instytucjonalnej. Twierdzi, e wiele instytucji nie mogoby dzi przey bez aktywnego wsparcia i zgody organizacji finansowych. Wielonarodowe i ponadnarodowe korporacje, z budetem czsto wikszym ni czny budet kilku pastw, potrzebuj pilnie legitymizacji, w zwizku z tym mamy obecnie do czynienia z paradoksem, gdy nie do koca wiadomo, kto tak naprawd jest zamknity w klatce organizacje czy instytucje? Autor proponuje, aby do analizy obecnego kryzysu globalnego wprowadzi trzy pomocnicze koncepcje, ktre wzbogac analiz globalnego kryzysu ekonomicznego. Pierwsza, to tzw. odwrcona legalno (reverse-legitimacy). Chodzi o to, e organizacje cigle si zmieniaj, za zagregowanym efektem tych zmian jest ich homogenizacja jednorodno, ktra suy take legitymizacji instytucji i usprawnia jej procesy izomorficzne
165

Suhaib Riaz, The global financial crisis: an institutional theory analysis, Critical Perspectives on International Business 2009 nr 1/2. s. 26-35.

230

(wsplnopostaciowo ukadu?). Instytucje maj przewag nad organizacjami do momentu, kiedy mog jeszcze gwarantowa im legalno. Odwrotnie organizacje mog scala siy rnych instytucji, aby zapewni popraw stanu legalnoci. Takie sytuacje obserwuje si w krajach gospodarczo nierozwinitych i wdraajcych u siebie instytucje funkcjonujce w pastwach wysoko rozwinitych. Pojawiy si takie specjalne organizacje typu strefy wolnego handlu, specjalne rejony ekonomiczne itp. Mamy zatem sytuacje, kiedy organizacje mog odwrci legalno instytucji w ten sam sposb, jak instytucje mog nada legalno organizacjom. Matryca instytucjonalna skada si z wzajemnie gniazdujcych instytucji i wspzalenych wspierajcych i antagonistycznych czci powodujcych wzrost zakaenia legalnoci. Niepowodzenia i przeycie instytucji lub organizacji zaley wanie od postpu takiego zakaenia. Ta koncepcja trafnie wyjania zjawisko transferu (replikacji) instytucji i organizacji w procesach transformacji ustrojowej ale take rozszerza krg poszukiwania przyczyn obecnego kryzysu. Druga koncepcja dotyczy struktur nielegalnych (illegitimate structures), ktre pojawiaj si, kiedy organizacje, chocia zakaone legalnoci, pragn czciowo unikn presji instytucjonalnej. Taka sytuacja moe doprowadzi do kryzysu, poniewa organizacje realizuj cele strategii rozczenia lub ukrywania (decoupling or concealment), tylko symbolicznie, fasadowo przystosowujc si do presji instytucjonalnej. Taka buforowa strategia potnych organizacji, prowadzona w duszym okresie, musi skutkowa kryzysem najpierw kryzysem legalnoci, potem ju finansowym i instytucjonalnym. W ten sposb koncepcja druga czy si z trzeci, ktra rozwija teori dynamiki przestrzeni kryzysogennej, a wic i teori kryzysu instytucjonalnego. Przykadem manipulacji i dziaania zgodnego ze strategi pozornej legalnoci stay si w tym okresie ogaszane przez banki typowo inwestycyjne zmiany statutowe, pozwalajce zajmowa si rynkiem kredytowym. Tworzono take struktury nielegalne, dziaajce w szarej lub wrcz kryminalnej sferze. Obserwowano zjawisko pojawiania si, rozdymania i pkania rnego typu bbli spekulacyjnych, jak rwnie upadoci licznych firm w formie przypominajcej efekt domina. Zmiany form organizacyjnych miay na celu zaegnanie kryzysu legalnoci, wywoanego przez deinstytucjonalizacj poprzedniej podstawy prawnej. * Krtkie podsumowanie tej analizy obecnego kryzysu globalnego jest przede wszystkim zacht do studiowania biecego strumienia informacji w zgodzie z postulatem Tacyta, a wic sine ira et studio. Warto posuy si kilkoma wnioskami, ktre maj charakter lekcji z dowiadcze wspczesnej myli ekonomicznej, zwaszcza dostarczanych przez ekonomik instytucjonaln. Mona przyj za punkt wyjcia, e wyrane zaskoczenie ekonomii obecnym kryzysem wyniko ze zlekcewaenia i po czci z ignorancji w trzech wanych kwestiach. Pierwsza to przekonanie, e skoczya si historyczna era nieprzewidywalnoci. Postp naukowo-techniczny, informatyka i metody zarzdzania przyczyniy si do pokonania negatywnych skutkw cyklw koniunkturalnych. agodna polityka gospodarcza sprzyja optymizmowi spoecznemu opartemu na relacjach z rynkami kapitaowymi i budownictwie. Mit zwycistwa nad cyklem pozostawia tylko dobre strony maych zaburze, ktre jednak rodziy innowacje jako skutek twrczej destrukcji. Druga kwestia to wci silna wiara, e gospodarka kapitalistyczna funkcjonuje w prni instytucjonalnej, a rol monitorujcego zagroenia ze strony oportunizmu peni znakomicie rynek. Gwny nurt ekonomii trzyma si tradycji, abstrahujc od roli instytucji i dziaa regulacyjnych, goszc apologi wyszoci rynkw wolnych nad regulowanymi. Nie ma tu zrozumienia teza, e rynki wolne to nie s rynki nieregulowane.

231

W kwestii trzeciej zawarte jest bdne przekonanie, e tak istotna cecha jak zaufanie wskazuje na przewag wielkich korporacji nad zaufaniem do reszty jednostek gospodarczych. W istocie sprawy maj si inaczej. Oto w deniu do wysokiej reputacji korzysta si czynw niemoralnych nawet kryminalnych. W zasobach traktowanych jako aktywa specjalistyczne mog znajdowa si cae arsenay narzdzi sucych korupcji i spekulacji. Nauka ekonomiczna wrd swoich osigni ma take powane teorie wzrostu gospodarczego, realokacji zasobw i ekonomi polityczn (raczej naukowo ujt polityk gospodarcz). Ekonomika instytucjonalna ma w tych obszarach sporo ofert pod adresem praktyki, w tym rwnie skierowanych na obecnie podejmowane dziaania zwizane z koniecznoci agodzenia skutkw kryzysu, ratowania midzynarodowych relacji wymiany, ostrzegania przed bdami korzystania z zasobw i wczesnego ostrzegania przed puapkami doktrynalnymi. Do takich puapek naley wanie strategia wychodzenia z kryzysu preferujca jedn ze metod eskalacji pomocy pastwa sektorowi prywatnemu lub zaniechania regulacji na rzecz penej wolnoci rynkowej. Zalecana literatura K. Raczkowski, Zarzdzanie stabilnoci rynku finansowego. W: Bezpieczestwo ekonomiczne, Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s. 201-248.

232

13. TEORIA PROJEKTOWANIA MECHANIZMW GOSPODARCZYCH Wprowadzenie do wykadu ekonomiki instytucjonalnej takiego tematu uzasadniam trosk o przyblienie zagadnie wspczesnej myli ekonomicznej, ktre wzbogacaj nie tylko teori, ale i praktyk spoeczno-gospodarcz. Bezporednim bodcem sta si sygna zawarty w przyznaniu w roku 2007 Nagrody Nobla trzem amerykaskim ekonomistom za wkad do podstaw teorii projektowania mechanizmw. Uhonorowano pionierski i mistrzowski trud Leonida Hurwicza oraz rozwinicie koncepcji przez Erica Maskina i Rogera Myersona. Nawet wstpne zapoznanie si z treci teorii i przykadami jej wykorzystywania pozwala umieci jej podstawowe ujcia w ramach ekonomiki instytucjonalnej. Jako cel tego rozdziau przyjem nastpujcy zapis: przedstawi w duym skrcie zarys teorii projektowania mechanizmw spoeczno-gospodarczych, uporzdkowany w trzech podrozdziaach, powiconych kolejno dziejom zagadnienia, strukturze teorii i prbom jej wykorzystania w praktyce. 13.1. Geneza i najnowsze dzieje Pierwociny rozwaa na temat mechanizmw, w tym mechanizmw spoecznych i gospodarczych, znajdziemy w prehistorii i historii, take w ewolucji matryc instytucjonalnych u rnych ludw i na rnych terytoriach. W swoim noblowskim wykadzie (8 grudnia 2007 r.) R. Myerson nawiza do znanego dziea Ksenofonta Ekonomika (IV wiek p.n.e.) i ustroju antycznej Grecji. Model i ukad instytucjonalny Hellady eksponowa zagadnienie motywacji pracownikw gospodarstw rolnych oraz trosk o utrzymanie statusu wacicieli w instytucji polis, a wic wczesnego pastwa. Mamy przeto okazj do analizy postaw niewolnikw i robotnikw rolnych, ich relacji z pryncypaem w ramach gospodarstwa domowego i rolnego, a wic ju w schemacie prostego mechanizmu spoecznego i ekonomicznego. W takich miastach-pastwach, jak Ateny, Teby, Korynt i in. polis, te mechanizmy rnicoway si i generoway tak istotne i dzisiaj instytucje, jak demokracja, systemy wyborw spoecznych, funkcjonowanie rynkw, przemiany w strukturach wasnoci oraz zarzdzaniu funduszami spoecznymi. Historia porwnawcza ustrojw spoecznych dostarcza wci nowych dowodw wiadomej ingerencji podmiotw wadzy i gospodarki na rzecz doskonalenia struktur instytucjonalnych. Rewolucja przemysowa i dzieje ksztatowania si ustroju kapitalistycznego przyniosy zmian akcentw w myli ekonomicznej, a mianowicie wysunicie na pierwszy plan procesu produkcji. Problem waciwej alokacji ograniczonych zasobw niezwykle silnie scala poczynania organizatorw produkcji, technologw i przedsibiorcw. Sprzenie zwrotne midzy rozwojem wymiany midzynarodowej, mechanizacj produkcji i transportu, jak rwnie industrializacj, mechanizacj i elektryfikacj wymuszao racjonalizacj dziaa na wszystkich polach ycia spoecznego. W samym tylko obszarze zajmowanym przez doktryny ekonomiczne coraz czciej projektowanie doskonalszych rozwiza problemu efektywnej alokacji ograniczonych zasobw przy pomocy lepszych narzdzi, zwaszcza maszyn, ulega przyspieszeniu i rozszerzeniu na mikro i makroekonomi. Chodzi nie tylko o agrotechnik i maszyny w fabrykach i transporcie, ale o przeniesienie samej teoretycznej koncepcji maszyny i mechanizmu na wielkie ukady instytucji spoecznych i gospodarczych. Poszukujc precyzji w przekazywaniu informacji w relacjach zwizanych z nauk korzysta si coraz szerzej z jzyka matematyki. Rezultaty staj si kolejnym bodcem w projektowaniu nowych rozwiza dla potrzeb ekspandujcej gospodarki. Poszukiwanie analogii dla lepszego ujcia opisu pewnych zjawisk jest znane od zarania dziejw i nieobce praktycznie wszystkim doktrynom spoecznym, gospodarczym i

233

politycznym. Mistrz szkoy klasycznej w ekonomii Adam Smith korzysta wiele z analogii niewidzialnej rki przy wyjanianiu mechanizmu rynkowego, na ktrym spotykaj si egoici typu homo oeconomicus. Fizjokraci posugiwali si analogi organizmu ludzkiego, sugestywnie opisujc obieg dbr midzy klas wytwrcw, rzemielnikami i warstwami jaowymi, ale jake potrzebnymi dla kierowania, zarzdzania, szerzenia owiaty i obrony kraju. Proponowany mechanizm sterowania yciem spoeczno-gospodarczym preferowa wprawdzie wol monarchy, ale ju w polityce gospodarczej podkrela znaczenie produkcji rolniczej i grniczej. Zwycistwo koncepcji liberalnych w poowie XIX wieku opierao si silnie na eksponowaniu motyww gospodarujcej jednostki, ktre jednak naleao godzi z obiektywnie wystpujc rzadkoci zasobw. Doktryna neoklasyczna i klarowno prezentacji matematycznych schematw i modeli rodzcej si ekonometrii toroway drog projektowaniu doskonalszych mechanizmw gospodarczych. Warto w tym miejscu przypomnie proste modele wymiany rynkowej, opracowane przez Cournota i Walrasa, korzystajce z zasady rwnowagi poday i popytu oraz rachunku operujcego wielkociami kracowymi. Nieograniczone chci i yczenia jednostki znajduj ju rozsdne granice za analiza indywidualnych motyww pomaga wyjania teori ceny. Problemy efektywnoci alokacji zasobw i tak istotnego zjawiska, jakim jest konkurencja, otrzymay ogromn pomoc od dynamicznie rozwijajcej si teorii gier i probabilistyki. Znane obecnie koncepcje von Neumanna, Morgensterna i Nasha stay si podstaw nauki o podejmowaniu racjonalnych decyzji w wielu dziedzinach praktyki. Coraz czciej samo pojcie mechanizm definiowane jest w jzyku matematyki. Czoowi przedstawiciele teorii projektowania mechanizmw do zgodnie podkrelaj rol pewnej dyskusji na temat efektywnoci ustrojw spoeczno-gospodarczych. Chodzi mianowicie o dyskusj wywoan w 1920 r. artykuem von Misesa, ktry dowodzi, e w gospodarce socjalistycznej nie mona stosowa racjonalnego rachunku. Zagadnienie byo niezwykle aktualne i propagandowo none na Zachodzie. Przecie bolszewicy prowadzili ju eksperyment tworzenia podstaw ekonomicznych dla ustroju socjalistycznego, eliminujc instytucj prywatnej wasnoci rodkw produkcji i rozbijajc mechanizm wymiany rynkowej. Odwadze rewolucyjnej przywdcw nie towarzyszya znajomo projektu mechanizmu funkcjonowania gospodarki socjalistycznej. Wizja roztaczana przez przywdcw partii, wspierana przez nielicznych ekonomistw i realizowana w atmosferze krwawej walki z kontrrewolucj, bya nazbyt oglna, oparta bdnie na przekonaniu o potdze klasy robotniczej i midzynarodowej solidarnoci wiata pracy. Na amach zachodnich periodykw starli si autentyczni naukowcy, wysuwajc szereg istotnych argumentw. Mises uzna cen rynkow za optymalne narzdzie rachunku gospodarczego, ktrej nie zastpi cena sztucznie i arbitralnie narzucona przez organ wadzy wdraajcej zupenie nowy ustrj spoeczny. Wprawdzie Lenin i jego zwolennicy twierdzili, e odziedziczony po kapitalizmie system kierowania produkcj, zwaszcza przemysow, jest tak prosty, e pozwala zwykej gospodyni domowej kierowa wielk socjalistyczn fabryk, ale codzienne efekty radzieckiej Rosji dalekie byy od tego ideau. Polski uczony Oskar Lange wysun niezwykle sugestywny argument, twierdzc, e dziki wytrwaej pracy analitycznej centralnego planifikatora, wspartej polityk pastwa dyktatury proletariatu, nie stronic od zwykej metody prb i bdw, bdzie powstawa realna cena dla potrzeb racjonalnego rachunku gospodarczego. Dyskusja ulega raczej rozmyciu i pozostaa zagadnieniem marginesowym we wspczesnej myli ekonomicznej. Trzeba jednak przyzna, e wskazaa ona na granice roli, ktr przypisywano teorii cen w poczynaniach oceniajcych (wartociujcych) instytucje niecenowe. Wielki uczony Friedrich Hayek pisa (1945), e problemem spoecznym nie jest tylko zagadnienie, jak dokonywa alokacji danych zasobw, ale raczej jak zapewni lepsze wykorzystanie zasobw znanych kademu czonkowi spoeczestwa i sucych do realizacji

234

celw, ktrych wzgldne znaczenie znaj tylko te jednostki. Mona powiedzie, e mamy do czynienia z problemem wykorzystania wiedzy, ktrej nie ma nikt w jej caoci i po prostu jej nie ogarnia. Takie intelektualne wyzwanie podj w latach 70-ych Leonid Hurwicz. Warto w tym miejscu przedstawi krtko jego interesujc drog yciow. Wie o Nagrodzie Nobla uczynio nazwisko tego uczonego znanym na caym wiecie i wywoao sporo zamieszania. Leonid Hurwicz urodzi si 21 sierpnia 1917 r. w Moskwie, zatem w wielu gazetach mona byo wyczyta, e to Rosjanin. Podawano jednak i to, e zdoby dyplom Uniwersytetu Warszawskiego w 1938 r. Kiedy wic w 1994 r. otrzymywa tytu doktora honorowego naszej SGH i wietnie operowa jzykiem polskim, cieszylimy si zwyczajnie z tego, e mamy pierwszego noblist w ekonomii. Wszdzie jednak podkrelano, e to s trzej uczeni amerykascy, publikujcy w jzyku angielskim i legitymujcy si wyksztaceniem zdobywanym w czoowych uczelniach Stanw Zjednoczonych. Obecnie wiele nieporozumie wyjaniono i uwaga zostaa skierowana na waciwe tory analiz dorobku i perspektywy wykorzystania teorii projektowania mechanizmw spoecznych, w poczeniu z widoczn ju ekspansj ekonomiki instytucjonalnej. Rodzina Hurwiczw dzielia losy tych, ktrzy w latach I wojny wiatowej wyjechali w gb imperium, chronic si przed okupacj niemieck. Na pocztku 1919 r. powrcia do Warszawy i w latach II Rzeczpospolitej zapewnia modemu Leonidowi solidne wyksztacenie prawnicze. Tu przed wybuchem wojny wyjecha z Polski, unikajc jak sam pisa losu polskich ydw zamordowanych w latach okupacji. Studia w rnych dziedzinach ekonomii, matematyki, prawa i stosunkw midzynarodowych realizowane w znanych uczelniach (London School of Economics, Instytut Wyszych Studiw Midzynarodowych w Genewie, Uniwersytet Harvarda, Uniwersytet Chicagowski), pozwoliy mu podj badania problemw niezwykle zoonych, wymagajcych wstpnego uporzdkowania do postaci pozwalajcej sign do metod matematycznych. Hurwicz znalaz si wrd liderw ekonometrii i teorii gier, wspomagajcych orodki podejmujce wyzwania wspczesnej gospodarki i polityk doskonalenia mechanizmw sterowania yciem spoeczno-gospodarczym. Tytu doktora nauk uzyska raczej pno, bo w 1980 r. na Northwestern University, a nastpnie pracowa w wielu renomowanych uczelniach i najduej jako profesor Minnesota University w Minneapolis. Dziennikarze z podziwem pisali o podeszym wieku Noblisty i jego ogromnej aktywnoci naukowej, zwaszcza w tworzeniu wasnej szkoy myli ekonomicznej. Nagroda Nobla przysza niestety zaledwie 10 miesicy przed jego mierci 24 czerwca 2008 r. Zainspirowany dyskusj na temat efektywnoci mechanizmu planowania w gospodarce socjalistycznej, L. Hurwicz dokona w latach 60-ych udanego wprowadzenia dyskusji o efektywnoci systemw gospodarczych na obszary ekonomii matematycznej. Zapewni nie tylko odpowiedni stopie precyzji wyjciowym tezom swego modelu, ale take ich formalizacj i przeprowadzenie dowodu. Zaproponowa skupienie wysiku badawczego na selekcji efektywnego mechanizmu ze zbioru alternatywnych moliwych mechanizmw spoeczno-gospodarczych, wrd ktrych wyrnia klas systemw zdecentralizowanych166. Pojcie mechanizm jest tu traktowane jako warto zmiennej, ktrej przestrze zmiennoci jest zbiorem moliwych mechanizmw. Konkretna analiza takiego mechanizmu wymaga wiedzy o kosztach jego dziaania, wpywach bliszego i dalszego otoczenia, a przede wszystkim o indywidualnych preferencjach jego agentw, z natury rzeczy bdcych informacj rozproszon, asymetryczn i starannie chronion. Ten kluczowy problem Hurwicz rozwiza w stopniu wystarczajcym i jednoczenie otwierajcym now rund dyskusji.
Do gwnych publikacji z tego zakresu zalicza si: L. Hurwicz: Optimality and informational efficiency in resource allocation processes, w: Arrow, Karlin and Suppes (eds.), Mathematical Methods in the Social Science, Stanford University Press, 1960; oraz On informationally decentralized systems, w: Radner and McGuire, Decision and Organization, North Holland, Amsterdam 1972.
166

235

Paradoks jednoczesnego niedostatku i nadmiaru informacji przejawia si w realnych ograniczeniach funkcjonowania mechanizmw spoecznych, w ktrych zawsze znajduj si jednostki ludzkie. Historia operuje przykadami zdobywania dowiadcze w odwiecznych procesach wymiany, targowania si i zawierania kontraktw dalekich od ideau wzajemnego zaufania stron. Bogaty materia do analizy napywa z praktyki prowadzenia rnych gier, podczas ktrych cieray si interesy poszukiwaczy fortun i powstaway koncepcje metod sprzyjajcych wyszemu prawdopodobiestwu wygranej. Hurwicz wykorzysta procesy gry jako analog do konstruowania mechanizmw spoecznych. Mechanizm jest wszak pewn form gry, w ktrej daje zna o sobie prywatno jej uczestnikw, jako nieodczna sfera indywidualnego ycia jednostki. W kadej grze, w kadym mechanizmie spoecznym, znajomo informacji prywatnej decyduje o sukcesie, efektywnoci dziaania i niestety jest ona barier niedajc si w peni pokona. Wkad Hurwicza polega na tym, e sprecyzowa i rozwin model komunikowania si, wymiany informacji w procesie gry i funkcjonowania mechanizmu, uwzgldniajcej czynnik zgodnoci motyww (incentive compatibility) postpowania jednostek. To pojcie naley do podstawowych skadnikw teorii projektowania mechanizmw spoecznych i teorii projektowania gier. Moemy teraz przej do krtkiej prezentacji wkadu pozostaych laureatw, ktrzy sami przyznaj Hurwiczowi pierwsze miejsce w tworzeniu zrbw i caej konstrukcji teorii projektowania mechanizmw. Roger Bruce Myerson urodzi si 29 marca 1951 r. Stopie bakaarza, magistra i doktora z matematyki stosowanej uzyska w Harvardzie (1973 i 1976). Jako profesor ekonomii pracowa w latach 1976-2001 w Northwestern University Kellog School of Management. Nastpnie zaangaowa si jako profesor ekonomii w University of Chicago. Naley do wiatowej czowki ekonomii matematycznej, zasilajcej publikacjami ekonometri, ekonomi matematyczn i teori gier. Szeroko znane s jego ksiki Teoria gier: analiza konfliktu (Game theory: analysis of conflict,1991) oraz Modele probabilistyczne dla podejmowania decyzji ekonomicznych (Probabilisty models for economic decisions, 2005). Spord jego licznych publikacji wyranie rysuj si te, ktre wniosy wiele do rysujcej si teorii projektowania mechanizmw spoecznych167. Zasuy si take dla teorii przetargw (aukcji, licytacji), proponujc ujcia interesujce praktykw168. Za najwikszy sukces trzeba jednak uzna wprowadzenie do teorii mechanizmw spoecznych zasady ujawnienia (revelation principle). Ta zasada wizaa si cile z koncepcj Hurwicza konstruowania mechanizmw pozwalajcych czy spoeczne decyzje z posiadan przez spoeczestwo informacj, zwaszcza przeamywa opory przed ujawnieniem informacji prywatnej. Problem by podejmowany wczeniej (w latach 70-ych XX wieku) przez takich wybitnych uczonych, jak Aumann, Gibbard, Harsanyi, Dasgupta, Hammond, Harris, Townsend, Rosenthal i take Eric Maskin. Dyskusja koncentrowaa si wok idei moliwych rodzajw rwnowagi we wszystkich grach, ktre mona zaprojektowa z uwzgldnieniem rnych mechanizmw koordynacji. Przydaa si znakomicie koncepcja rwnowagi Nasha, jako punkt odniesienia do oryginalnych uj. Na Harvardzie studiowa rwnie urodzony w Nowym Jorku 12 grudnia 1950 r. Eric Stark Maskin, pochodzcy z rodziny amerykasko-ydowskiej i gboko zaangaowany w teori gier, aukcje, ochron patentow wynalazkw i w analiz systemw ordynacji wyborczych. Na Harvardzie studiowa przez pewien czas pod kierunkiem Kennetha J. Arrowa, znanego jako wsptwrca (wsplnie z G. Debreu) teorii rwnowagi oglnej. Po uzyskaniu stopnia doktora nauk w 1976 r. pracowa przez par lat w angielskim Cambridge, a
Przykadowo wymieniam: R.B.Myerson, Mechanism design, Discussion Paper No.769 , Sept. 1988; Nash equilibrium and the history of economic theory, Journal of Economic Literature 1999 vol. 36, s. 1067-1082. 168 Por. R.B.Myerson, Optimal auction design, Mathematics of Operation Research , 1981, nr 1, s. 58-73.
167

236

nastpnie w Massachusetts Institute of Technology. Od 1984 r. jest profesorem nauk spoecznych w Institute of Advanced Study w Princeton. Polem duych osigni stay si badania prowadzone przez Maskina nad rynkiem patentw oprogramowania (software patents). Wbrew rozpowszechnionym pogldom dowodzi, e prawo patentowe moe sta si raczej hamulcem ni stymulatorem innowacji. Statystyki potwierdziy, e postp w technologii pprzewodnikw, konstrukcji komputerw i tworzeniu oprogramowania by szybszy w okresie sabej ochrony patentowej. Maskin podkrela take wpyw koncepcji goszonych przez Hurwicza na jego zainteresowania, ktre wymagay wanie twrczego scalania w ramach jednolitej analizy zagadnie spoecznych i gospodarczych z rygorami prezentacji w jzyku matematyki. Twierdzi, e tak moe by potraktowana rodzca si inynieria spoeczna. Jako doniosy wkad Maskina do teorii projektowania mechanizmw spoecznych uznaje si rozwinicie teorii implementacji, z ktr bliej zapoznamy si w nastpnym podrozdziale. 13.2. Struktura teorii Dla potrzeb tego wykadu korzystam z uproszczonej struktury, ktrej konstrukcj non s fragmenty i skadniki teorii projektowania mechanizmw, z ktrymi mogem zapozna si w dostpnych publikacjach, zwaszcza prezentowanych ju laureatw Nagrody Nobla. Posu si prostym rysunkiem.
Koncepcja zgodnoci motywacyjnej

Oglna teoria mechanizmw Zasada ujawnienia

Teoria implementacji

Rys. 13.1. Struktura teorii projektowania mechanizmw spoecznych. Szeroko znany model analizy czarnej skrzynki, ktr w tym przypadku jest teoria projektowania mechanizmw spoecznych, ma na wejciu dopyw informacji z pewnego zbioru systemw (tj. wanie mechanizmw!) zdecentralizowanych. Ta skrzynka ma przetwarza informacj i na wyjciu dostarczy wzorzec mechanizmu take zdecentralizowanego, ale lepszego169. Zaskakujce na pocztku moe by wiadome wykorzystanie analogii realnego mechanizmu zdecentralizowanego do naszej skrzynki, ktra ma wygenerowa wzorzec proponowany do wdroenia w praktyce. Z tych wzgldw warto umieci ju we wntrzu skrzynki, jako pierwszy pooony blisko wejcia skadnik, ktrym jest oczywicie oglna teoria mechanizmu. W zwizku z tym kilka uwag.
169

L. Hurwicz, S. Reiter, Designing Economic Mechanisms, Cambridge University Press, 2006, s. 1-7.

237

Musimy pamita, e wci pozostajemy pod presj zdobyczy technicznych i tradycji zawartej w definicji mechanizmu, jako czci maszyny lub urzdzenia, skadajcego si z zespou wsppracujcych ze sob elementw, ktre wykonuj pewn czynno. Potrzebna jest zatem swoista inynieria spoeczna, gospodarcza i polityczna, aby oderwa si od mylenia w kategoriach technologii. Nasza skrzynka to oryginalny wytwr myli to mechanizm produkujcy mechanizmy do projektowania mechanizmw. Wana jest take uwaga zwizana z postulatem precyzyjnego formuowania koncepcji, a po wymg korzystania z metod matematycznych. Jeden z czsto cytowanych specjalistw tej materii zdefiniowa pojcie mechanizmu spoecznego nastpujco: mechanizm spoeczny (gospodarczy) jest to okrelona przestrze dla wymiany indywidualnych komunikatw oraz funkcji celu, ktra wyznacza wektory komunikatw i przeksztaca je w decyzje spoeczne i transfery170. Mona miao twierdzi, e dla wielu studiujcych te problemy konieczny jest przekad tego zdania na jzyk bliszy codziennemu. Dla studiujcych ekonomik instytucjonaln warto pamita, e mechanizm mona uj jako struktur matematyczn, modelujc instytucje, poprzez ktre kada dziaalno ekonomiczna jest prowadzona i koordynowana. Z atwoci dostrzeemy blisko tych koncepcji z jzykiem ekonometrii i teorii gier, kiedy modele matematyczne daj rozwizania przydatne praktycznym analizom. Z arsenau oglnej teorii mechanizmu czerpiemy silnie powizane informacje, ukadajce si w trzy gwne skadowe teorii projektowania mechanizmw spoecznogospodarczych, a mianowicie: 1) koncepcji zgodnoci motyww, 2) zasady ujawnienia, 3) teorii implementacji. Oto ich zwiza prezentacja. Koncepcja zgodnoci motywacyjnej (incentive compatibility) odnosi si przede wszystkim do podanego stanu zachowa uczestnikw gry prowadzonej wewntrz mechanizmu spoecznego, ktry okrela jego dominujc strategi w procesie realizacji zaoonego celu. Trzeba przyzna, e nawet okrelenie podane przez Hurwicza nie jest klarowne, bowiem przedwczenie uwzgldnia wi z inn skadow teorii projektowania mechanizmw, o ktrej wkrtce powiemy. Ot Hurwicz pisa, e mechanizm jest zgodny motywacyjnie, jeli dominujc strategi kadego uczestnika jest przekazywanie prawdziwej informacji prywatnej171. Przez dominujc strategi uczestnika gry rozumie si jego optymalny wybr, niezaleny od wyborw innych uczestnikw. Nie trudno zauway, e mamy tu do czynienia z nagromadzeniem wrcz nierealnych warunkw, niemoliwych do spenienia w ramach standardowej gospodarki wymiennej. Co waniejsze, take ujcie znane jako optimum w sensie Pareto, nie moe by osignite w systemie, w ktrym istnieje prywatna informacja! Naleao szuka innych podej, pozwalajcych obej rafy prywatnej informacji i trafniej przewidywa zachowania graczy i kocowy efekt na wyjciu mechanizmu gospodarczego. Na pierwszym miejscu znalaz si postulat obnienia progu wymaga wobec pojcia rwnowagi przyjtej w tezie o dominujcej strategii. Upowszechniona w teorii gier i w podrcznikach ekonomii tzw. rwnowaga Nasha, posuya za punkt odniesienia w dyskusji na temat obnienia progu wymaga stawianych projektowaniu efektywnych mechanizmw spoecznych. Przypomn, e rwnowaga Nasha, uwzgldniona w teorii gier, jest rodzajem strategii, zgodnie z ktr strategia kadego z graczy jest optymalna, zakadajc wybr strategii jego przeciwnikw za ustalony. Taka rwnowaga jest stabilna, poniewa gracze nie maj powodw odstpowania od strategii rwnowagi. Rwnowaga Nasha nie musi by efektywna w sensie Pareto, jak wymownie wiadczy o tym szeroko spopularyzowany dylemat winia. Dyskutanci skupili zatem uwag na analizie szerszego zbioru mechanizmw i moliwoci odstpienia od zbyt rygorystycznej tezy zawartej w rwnowadze Nasha.
170 171

M.O. Jackson, Mechanizm Theory, 2003, dostpne w Internecie. L. Hurwicz, On informationally decentralized systems, op.cit.

238

Bariera prywatnej wasnoci jest elementem wikszej caoci ogranicze motywacyjnych (incentive constraints), sigajcych istotnych problemw psychologii spoecznej i racjonalizmu jednostki. Projektanci, konstruktorzy i planici mechanizmw spoecznych maj najczciej do czynienia z dwoma rodzajami ogranicze motywacyjnych. Pierwsze, okrelane jako ograniczenie informacyjne, polega na zatajeniu prywatnej informacji przez jedn ze stron, co pogbia ogln asymetri informacji. Drugie, nazywane strategicznym, kiedy jednostki nie chc podporzdkowa si wymaganiom planu (projektu) i podejmuj skryte szkodliwe dziaania. Pierwsze ograniczenie rodzi zjawisko selekcji negatywnej (adverse selection), tj. odrzucenie jednostek niespeniajcych wymaganych warunkw. Jednostki potrzebuj bodcw do uczciwego, szczerego przekazania swoich informacji. Drugie sytuacj pokusy moralnej (moral hazard), wywoujcej zwykle nie tylko konflikty etyczne, ale rwnie skutki prawne. W tym przypadku jednostki oczekuj bodcw do podporzdkowania si warunkom projektu. Te zagadnienia moemy jeszcze raz omwi, posugujc si rysunkiem 13.2.

Selekcja negatywna Kominikaty Typ1 (informacja prywatna) Pierwsza deklarowana strategia (kamstwo?) Oglny mechanizm koordynacji Rekomendacje Pierwsza strategia reaktywna (posuszestwo?)

Pokusa moralna

Pierwsze dziaanie

Typ N-ty (informacja prywatna)

N-ta deklarowana strategia (kamstwo?)

N-ta strategia reaktywna (posuszestwo?)

N-te dziaanie

rdo: R.Myerson, Wykad 8.12.2007.

Rys. 13.2. Mechanizm zgodnoci motywacyjnej. Na wejciu do skrzynki mechanizmu koordynacji znajduj si typy informacji prywatnej, zwizane z preferencjami uczestnikw gry, a na wyjciu ich wynikowe (reakcje) dziaania. Wewntrz ukadu strumienie komunikatw przenikaj si ze strumieniami rekomendacji, nasycone skonnociami do skrywania prywatnej wasnoci i przyjmowanej strategii. W tyglu oglnego mechanizmu koordynacji rodz si dziaania typowe dla mechanizmu zgodnoci motywacyjnej. Jako bliskie otoczenie (rodowisko) wystpuj procesy selekcji negatywnej i pokusy moralnej. Moemy teraz pozna niezwykle wany skadnik teorii projektowania mechanizmw spoeczno-gospodaczch, a mianowicie zasad ujawnienia (revelation principle). Ta zasada pozwala opracowa charakterystyki wynikw (wyjcia systemw) wszystkich moliwych

239

rwnowag wszystkich gier, ktre mog by zaprojektowane z rnymi mechanizmami koordynacji. Twierdzi si, e zasada ujawnienia pozwala wiarygodnemu mediatorowi opracowa plan bez utraty tego co oglne, istotne i cenne w ktrym uczciwo i zdyscyplinowanie bd lepiej traktowane przez kadego. Posu si dwoma cytatami R. Myersona w celu przyblienia treci zawartych w zasadzie ujawnienia172. Cytat 1. Zasada ujawnienia jest koncepcj techniczn, ktra pozwala nam budowa oglne twierdzenia na temat realnoci wykorzystania regu alokacji w warunkach ogranicze motywacyjnych i w problemach ekonomicznych obcionych negatywn selekcj i pokus moraln. Cytat 2. Zasada ujawnienia mwi nam, e dla kadego oglnego mechanizmu koordynacji, kadej rwnowagi w strategiach racjonalnego komunikowania si agentw ekonomicznych, moe by opracowany symulator, jako ekwiwalentny, zgodny motywacyjnie, bezporednio ujawniajcy mechanizm, w ktrym wiarygodny mediator maksymalnie centralizuje komunikacj i opracowuje uczciwe i elastyczne oraz racjonalnie zrwnowaone strategie dla agentw. To wanie problem konstrukcji symulatora, rwnoznacznego z pojciem bezporedniego mechanizmu (direct mechanism), zapewnia sprzenie zwrotne miedzy koncepcj zgodnoci motywacyjnej, ograniczeniem w postaci informacji prywatnej i zasad ujawnienia, przybliajc teori projektowania mechanizmw spoecznych do kompromisowego, ale lepszego rozwizania sprzecznoci. Jeszcze raz posumy si grafem dla wyjanienia procesu budowy symulatora173.

PRYNCYPA
Bezporedni mechanizm ujawnienia

Oznaczenia: m1 1 m m n Agenci 1, , n Prywatna informacja - Memoriay z prywatn informacj agenta m 1 1 A ... G E N C I n

Rysunek 13.3. Bezporedni mechanizm ujawnienia.

R.Myerson, Revelation principle. Tekst z 1986r., dostpny w Internecie. Chicago.edu/~myerson/research/revnprl.pdf. 173 Korzystam z grafw i treci cennej publikacji University of Kalifornia, Berkeley: B. Kszegi, Mechanism Design, Spring 2006. Dostpna w Internecie.
172

240

Zesp uczestnikw gry agenci A, posiadajcy pewn informacj prywatn , ktra dociera wraz z komunikatem m (message) do pryncypaa. Pryncypa jest teraz w roli konstruktora symulatora, wystarczajco sprawnego dla transformacji dostarczonych komunikatw i zawartej w nich prywatnej informacji agentw w bezporedni mechanizm ujawniajcy take prywatne informacje agentw prowadzonej gry. W ten sposb wymg zgodnoci motywacyjnej zostaje speniony w sposb wystarczajcy dla zaprojektowania i zaoferowania mechanizmu spoeczno-gospodarczego. * Prezentacja trzeciego komponentu teorii projektowania mechanizmw gospodarczych wymaga duej ostronoci, poniewa adaptacja angielskiego wyraenia implementation w polskim jzyku nauk spoecznych nie jest jeszcze zakoczona. Lepiej jest w informatyce, gdzie implementacja oznacza konkretny sposb wykonania pewnej koncepcji dotyczcej sprztu lub oprogramowania. W medycynie zadomowia si implantacja, jako operacja wszczepienia. Pozostaje zatem ostrone korzystanie ze sownikw, w ktrych implementacja oznacza wprowadzenie (np. w ycie i do praktyki), realizacj, wdroenie, wcielenie i po prostu implementacj. Postanowiem si posuy noblowskim wykadem Erica Maskina, ktry wyjani wan kwestie Jak implementowa cele spoeczne?174 Wydaje si, e Maskin w pojciu implementacja pooy nacisk na tak czynno projektanta, jak kompletowanie elementw teorii z trosk o jej efektywn spjno. Interesujcy jest take fakt, e ca problematyk analizy mechanizmw gospodarczych umieci w ramach ekonomiki instytucjonalnej. W swoim noblowskim wykadzie teori projektowania mechanizmw przedstawi Maskin jako inynieryjny dzia ekonomii, wskazujc na nastpujce rnice w podejciu. Ot teoria ekonomiczna koncentruje badania na istniejcych instytucjach gospodarczych, pragnc wyjani lub przewidzie pozytywne lub negatywne efekty (wyniki, rezultaty), generowane przez te instytucje. Teoria projektowania mechanizmw wyranie odwraca kolejno bada, zaczynajc od identyfikacji efektu, zwaszcza w powizaniu z okrelonym celem spoecznym. Nastpnie pyta o to, czy mona odpowiednie mechanizmy (instytucje) zaprojektowa tak, aby uzyska wyznaczony cel. Pozytywna odpowied prowadzi do kwestii w jakich formach powinien dziaa taki mechanizm normatywnej czy proskryptywnej. Wedug Maskina, teoria implementacji jest czci teorii projektowania mechanizmw, ktra przy danym celu spoecznym okrela, kiedy moemy projektowa mechanizm, ktrego przewidywane efekty (tj. zbir zrwnowaonych wynikw) oka si zbiene z podanymi rezultatami, odpowiednimi dla tego celu. Maskin zwraca uwag na klarowne operowanie pojciami wykorzystanymi w podanej definicji. I tak, wynik, czy te efekt i rezultat, trzeba rozumie w zalenoci od kontekstu. Przykadowo z punktu widzenia rzdu (government), ktremu przypisano zadanie dostarczania dbr publicznych, efekty prezentuje si wskanikami typowymi dla infrastruktury, potencjau bezpieczestwa pastwowego, ochrony rodowiska i systemu owiaty. Z punktu widzenia elektoratu liczba kandydatw penicych urzdy publiczne; dla licytatora w aukcji sprzeda zleconych aktyww i waciwa alokacja wystawionych aktyww; dla nabywcy i konstruktora domu specyfikacja kosztw. Podobnie ukada si tablica standardw przy okrelaniu wynikw jako podanych i optymalnych. Tak wic, oceniajc wybr dbr publicznych wedug kryterium maksymalizacji zysku spoecznego netto, odwoujemy si do kwestii czy decyzja zwizana z dobrem publicznym maksymalizuje spoeczn korzy brutto minus koszt jej uzyskania? Z kolei polityczna walka wyborcza jej drastyczne metody nie musz by uznane za rozwizanie
E. Maskin, Mechanism Design Theory: How to Implement Social Golas, Nobel Lecture, December 8, 2007. Poprawiona w lutym 2008 r.wersja wykadu jest dostpna w Internecie
174

241

optymalne tylko w przypadku kompletnego wyeliminowania konkurenta. Podczas aukcji korzysta si z dwch alternatywnych kryteriw 1) alokacji efektywnej, sprzeday oferujcemu najwysz warto i 2) sprzeday po najwyszej cenie ustalonej przez licytatora (tj. maksymalizacja utargu). Nabywca domu i jego budowniczy wynik transakcji uznaj za optymalny, jeli wyczerpane zostay potencjalne korzyci obu stron, tj. osignito optimum w sensie Pareto i zgodnoci indywidualnej racjonalnoci. Warto jeszcze wskaza na stosowane w tej czci teorii projektowania mechanizmw pojcie projektant mechanizmu (mechanism designer), take uzalenione od subiektywnego punktu widzenia autora wypowiedzi. Nie naruszajc dobrych ukadw ze wiatem techniki i inynierw, pamitajc, e w naszych badaniach pojcie mechanizm oznacza take instytucj, procedur lub gr projektowane dla okrelonego celu, musimy take inaczej podej do projektanta. W przypadku projektowania lepszej instytucji w sektorze publicznym, jako projektanta widzimy rzd, ktry pragnie doskonali metody dostarczania dbr publicznych, wyznaczania ich iloci i jakoci oraz kwot finansowania. Rzd organizuje take przetargi w procesie prywatyzacji wasnoci pastwowej, wyznacza reguy i formy prowadzenia aukcji. Z kolei mechanizm wyborw powszechnych jest po prostu procedur wyborcz, opart na pewnej zasadzie, np. pluralizmu lub przez wybranych delegatw. W niektrych pastwach s one ju okrelone w konstytucji, a przeto jako projektanci wystpuj zespoy twrcw ustawy zasadniczej. A na szczeblu najniszym jednostek kupujcych i sprzedajcych zachodz relacje wymiany i wystpuje instytucja kontraktw, w ktrej strony wystpuj jednoczenie jako projektanci mechanizmu. Na wysokich szczeblach projektowania mechanizmw spoecznych i gospodarczych wystpuje kilka problemw, z ktrymi projektanci nie zawsze mog sobie poradzi. Sektor publiczny i rzd jako projektant znajduj si w pozornie prostej sytuacji, a mianowicie projektant ju na pocztku swoich dziaa wie, jaki wybr w zakresie dbr publicznych jest optymalny! Zatem, c prostszego naley uruchomi aparat legislacyjny, aby otrzyma znany efekt. Podobnie wielkie aukcje prowadzone s w sytuacji, kiedy rozgrywajcy zna uczestnika przetargu oferujcego najwicej i mgby mu po prostu odda cz wasnoci pastwowej. Mamy do czynienia z paradoksem rzd i aukcjoner nie s (zazwyczaj) zainteresowani tak wstpn informacj. Jak mona to tumaczy? Ot projektanci bior pod uwag fakt, e wybr dbr publicznych wedug kryterium maksymalizacji korzyci zaley od preferencji obywateli. Rzd na tym etapie projektowania nie moe jeszcze dostatecznie wyranie i odgrnie okreli optimum wyniku. Wybiera si zatem drog poredni niech projektowany mechanizm sam generuje informacj o tym, jak ma si realizowa. Wszak problem moe si nasila, stawa trudniejszym wraz z pojawianiem si indywidualnych motyww wrd uczestnikw (obywateli lub uczestnikw przetargu), ktre skaniaj do skrywania prywatnych informacji. Zachodzi potrzeba ponownego uznania twierdzenia, e mechanizm spoeczny musi by motywacyjnie kompatybilny. W tym miejscu warto wspomnie o refleksji E. Maskina, w znacznej mierze uoglniajcej jego dowiadczenie wasne i wnioski pynce z rozeznania wiatowej literatury przedmiotu. Ot jego zdaniem, wikszo pracy projektanta mechanizmw spoecznych jest zwizana z poszukiwaniem odpowiedzi na trzy podstawowe pytania: 1. kiedy istnieje moliwo zaprojektowania mechanizmw motywacyjnie kompatybilnych? 2. jak form mog mie te mechanizmy, kiedy bd istnie? 3. kiedy nie jest moliwe znalezienie takich mechanizmw? Z tego wzgldu zdumiewa i zaskakuje teza, e zawsze istnieje moliwo zaprojektowania takich mechanizmw! Jak to jest moliwe, e projektant uzyskuje optymalny wynik, nie majc dokadnie okrelonego celu, do ktrego zmierza? Mamy zatem wci do

242

czynienia z pozyskiwaniem ogromnych iloci informacji z niezwykle licznych eksperymentw i wrcz codziennej praktyki projektowania mechanizmw w warunkach cigej ewolucji spoeczno-gospodarczej i rewolucji naukowo-technicznej. W naszym wykadzie potrzebny jest krtki przegld wybranych przykadw z rnych dziedzin projektowania mechanizmw. Moemy zrozumie trudnoci tych, ktrzy szukaj dobrych narzdzi, wzorcw i schematw w celu dobrego przygotowania si do zawodu projektanta mechanizmw sucych naszej pracy. 13.3. Zastosowania dowiadczenia i oferta Na przykadzie poszczeglnych etapw projektowania mechanizmw spoecznych moemy omawia zasad sprzenia zwrotnego midzy teori i praktyk oraz wypowiada si o perspektywach rozwoju. Wci poszukuje si pierwocin teorii, sigajc a do prehistorii myli ekonomicznej, rde postpu technicznego i funkcjonowania systemw spoecznych, jak rwnie do najgbszych pokadw psychologii i przemian w matrycy instytucjonalnej. Koczc wykad pozwalam sobie na krtk prezentacj kilku znanych przykadw wykorzystania teorii projektowania mechanizmw spoecznych i na wskazanie tych obszarw, w ktrych jej oferta pod adresem praktyki jest wysoce atrakcyjna. Najprostsze i nienaduywane w literaturze przykady znajdujemy w obserwacji instytucji wymiany i kontraktw, zwykle w praktyce rozmaitych rynkw lub w ich najbliszym otoczeniu. W publikacji dla szerokiego krgu odbiorcw Szwedzka Akademia Nauk wykorzystaa szkolny przykad z mikroekonomii dwustronnej wymiany, a wic kupna-sprzeday jednego dobra, targowania si i dokonania transakcji. Pozwala to twierdzi, e rynki w oglnoci, aukcje (licytacje) za w szczeglnoci, mog by instytucjami efektywnymi w procesach alokacji dbr prywatnych. Jednak efektywno nie sugeruje jeszcze, e taka instytucja bdzie wybrana przez tych, ktrzy maj prawo do jej selekcji. Trzeba raczej liczy si z wybraniem instytucji, ktra jest pochodn interesu projektanta mechanizmu. Analiza tego typu przypadkw, wykorzystujca zalecanie teorii projektowania mechanizmw gospodarczych, wyjania przyczyny tego stanu rzeczy. Chodzi o cay zestaw czynnikw zbiory oferowanych cen, zestawy produktw, typy przetargw itp., odmiennie preferowanych uczestnikw wymiany, wspuczestniczcych w ostatecznym pojawieniu si okrelonej instytucji rynkowej175. Na porednich szczeblach mikro, mezo i makroekonomii silny impuls nadany zosta praktyce i teorii przetargw, instytucji kontraktw i kontroli. Przypomn pewne ujcia zwizane z tak upowszechnion form przetargu publicznego, jak jest aukcja (auction) sprzeda dbr lub praw do nich, w wyniku licytacji za porednictwem poczty, usug telekomunikacyjnych lub przez Internet. Literatura na temat zasad, regulacji prawnej i koncepcji teoretycznych zwizanych z praktyk i dziejami aukcji jest niezwykle bogata176. Pozornie prosty ukad dobijania targu o przedmiot, ktrego nabywc jest oferent skutecznej ceny, potrafi generowa tak wiele problemw, e kierujcy przetargiem agent wacicieli (aukcjonator) musi by wysokiej klasy specjalist. Aukcje i przetargi nale do najstarszych form wymiany gospodarczej i z bogatej tradycji wyoniy si cztery zasadnicze ich formy: 1) angielska uczestnicy skadaj oferty ustnie, cena jest wci podbijana a do najwyszej, za ktr licytowany towar przechodzi do
O znaczeniu instytucji rynkowych w procesie generowania cen bogate informacje znajdujemy w publikacji dostpnej w Internecie: K. Nolles, The importance of market institution in generating proces. A review from experimental economics and implications for Real World experience. Sydney, SIRCA, 2006. Adres: http://seelab.sirca.org.au 176 P. Klemperer, Auctions: Theory and Practice, Oxford 2004. Zwracam uwag na tre rozdziau 3, powicon wanie projektowaniu aukcji.
175

243

oferenta; 2) holenderska cena wyjciowa ustalona jest wysoko, aukcjonator systematycznie j obnia, uczestnicy wskazuj ceny preferowane i zatrzymuj wskazwk mechanizmu cenowego, zwycia celny strzelec; 3) aukcje pierwszej ceny oferty skadane s pisemnie (sealed-bid auction) i jednoczenie dorczane aukcjonatorowi, po otwarciu zwycizc ogasza si oferenta ceny najwyszej; 4) aukcje drugiej ceny (tzw. aukcja Vickereya) te same warunki, jak wyej, ale zwycizc jest oferent drugiej ceny. Wspczenie ten zbir rodzajw aukcji wzbogaci si o liczne odmiany. Wiele z nich poddano dwojakim prbom wykrycia sabych miejsc w stosowanych algorytmach i konstrukcji mechanizmw doskonalszych. Wrd inspiratorw znajduj si take Roger Myerson i Eric Maskin177. Oto krtkie uwagi na temat ich wkadu do tego zagadnienia. Takim zagadnieniem jest pytanie jaki mechanizm aukcji lub quasi-aukcji jest optymalny w sensie maksymalizacji przychodu (revenue) oczekiwanego przez sprzedawc? Korzystajc z zasady ujawnienia i koncepcji mechanizmw bezporednich, opartych na zgodnoci motywacyjnej, w ktrym uczestnicy deklaruj swoj wol pacenia, nasi autorzy formuuj teoremat ekwiwalentnoci przychodu (revenue-equivalence theorem). Teoremat ustala warunki istnienie neutralnoci ryzyka i nieskorelowanych typw oczekiwa przy ktrych sprzedawca osiga ten sam oczekiwany przychd z kadej aukcji, w ktrej towar (obiekt przetargu) przechodzi do oferenta najwyszej wartoci. Takie oczekiwane przychody generuj opisane wyej cztery typy aukcji, zwaszcza jeli uczestnicy s symetryczni, tj. stanowi zesp podobnych typw osobowych, a sprzedawca ustala cen rezerwow, najnisz, po ktrej obiekt nie moe by sprzedany. Autorzy wskazywali take na wyjtek w postaci aukcji organizowanej przez pastwo w procesie prywatyzacji pewnego dobra publicznego, w ktrej kryterium jest maksymalizacja dobrobytu spoecznego. Szczeglnym polem zainteresowania cieszy si szczebel makroekonomii i jego powizania z takimi instytucjami, jak pastwo, systemy prawa i teoria wyboru spoecznego. Zapotrzebowanie na przeksztacanie uj doktrynalnych w praktyczne dziaania jest tu bardzo wysokie i koncepcje teorii projektowania mechanizmw spoecznych znajduj si w wysokiej cenie. Wybraem do krtkiej prezentacji obszar teorii wyboru spoecznego i zagadnienie systemw gosowania, budzce i u nas due zainteresowanie178. Sugerujc przypomnienie treci podrozdziau 10.3, przedstawi kilka zagadnie zwizanych z wykorzystaniem teorii projektowania mechanizmw spoecznych do praktyki doskonalenia i niestety! faszowania wyborw, jako uznanego narzdzia w systemach demokratycznych. Zagadnienie wyboru spoecznego precyzyjnie uj Kenneth Arrow, w rozprawie Social Choice and Individual Values (1951) i dowid, e decyzje podjte w gosowaniu zbiorowym nie s tosame z wyborem zbiorowym, poniewa kady wyborca jest autonomiczny wzgldem pozostaych. Teoria przedstawia to prosto:1) mamy do czynienia ze zbiorem dostpnych alternatyw X oraz n indywidualnych wyborcw, posiadajcych swoje wasne preferencje w odniesieniu do tych alternatyw; 2) dziaa regua spoecznego wyboru selekcji jednej lub kilku alternatyw ze zbioru X, a wic obejmujcym take preferencje indywidualne. Powstaje kwestia moralna i normatywna czy taka regua jest sprawiedliwa i reprezentuje wol spoeczestwa? Oywione dyskusje rodowiskowe w latach 70-ych przesuny punkt cikoci z kwestii normatywnej na pozytywn i na pewien czas przyniosy sukces naukowy twrcom i zwolennikom teorematu niemonoci (impossibility theorem). Dowodzono, e jeli zbir X
R. Myerson, Optimal auction design, Mathematics of Operations Research, 1981 nr 6, s. 58-73; E. Maskin, Auctions and privatization, W: H. Siebert (ed.), Privatization: Symposium in honor of Herbert Giersh. Mohr (Siebek), Tubingen 1992. 178 Bogate treci i przedmiotowe bibliografie zawieraj nastpujce publikacje: Ch. Schubert, G. Wangenheim, (eds.), Evolution and Design of Institutions, Routledge, 2006; M. Fleurbaey, Social Choice and Just Institutions: New Perspectives, Economics and Philosophy 2007, nr 23, s. 15-43.
177

244

zawiera przynajmniej trzy alternatywy, to nie moe tam istnie spoeczna regua wyboru, nie majca cechy dyktatury, ktr mona by wdroy do mechanizmu i w ktrej dominujc rol odgrywa strategia oparta na zasadzie ujawnienia prawdziwych preferencji179. Zasza przeto konieczno przerzucenia pomostu midzy ujciem normatywnym i pozytywnym i w tym dziele koncepcja E. Maskina warunek monotonicznoci otworzya kolejn rund dyskusji. Okazao si, e majca w praktyce wyborw spoecznych wielu zwolennikw regua wikszoci (pluralizmu) nie spenia warunku monotonicznoci. Twierdzono, e jeli pewna alternatywa w zbiorze X uzyskaa najwiksz liczb gosw i staje si alternatyw pluralistyczn, przeto powinna by zawsze stosowana. Maskin dowid, e ta regua nie jest monotoniczna np. w przypadku zmiany w dotychczasowym porzdku preferencji wrd pewnej grupy wyborcw. Zaczyna przewaa opinia, e systemy gosowania, oparte na rwnowadze Nasha i zbiorach alternatyw ocenianych indywidualnie, maj zawsze charakter suboptymalny. Prowadzi to do wniosku o fundamentalnym indeterminizmie, mianowicie do tezy, e w sytuacji kilku rodzajw (profilw) preferencji, spoeczestwo powinno godzi si na wicej ni jedn alternatyw. Mamy tu do czynienia z niedajc si usun cech systemw spoecznych pozbawionych dominacji. Wok tych zagadnie koncentruje si dyskusja i wysiek projektantw mechanizmw politycznych i jednoczenie sprawiedliwych. Poszukiwanie i konstruowanie mechanizmw spoecznych sprzyja wsppracy teoretykw i praktykw z rnych dziedzin i na rnych szczeblach, wymagajcych podejcia pozytywnego i normatywnego. Odwoujc si jeszcze raz do instytucji wyborw i techniki gosowania, mona zgodzi si z tez, e w uznanych za demokratyczne wyborach (take w naszym kraju) wyborcy mao zastanawiaj si nad rol, jak w ostatecznym wyniku gosowania odgrywa sam system liczenia gosw. Tego typu mechanizmy, nawet intuicyjnie i na tzw. zdrowy rozsdek, uznaje si za dalekie od optymalnych, a preferencje okrelane jako spoeczne, w rzeczywistoci odpowiadaj ukadowi si partii politycznych. Wspczenie nie razi ju kojarzenie podejcia technicznego i humanistycznego oraz prba ich scalenia w ramach szczeglnej inynierii politycznej180. Warto powici tej koncepcji nieco uwagi. Inynieria polityczna zajmuje si projektowaniem mechanizmw spoecznych. Korzysta ona przy tym z metod techniczno-inynieryjnych, uznajc je za bardziej praktyczne i blisze odpowiedzi na pytanie, jak powinno by, a wic preferujce normatywizm. Wszak instytucje, jako reguy, ktrymi rzdzi si spoeczestwo, powstaway ywioowo i nie poddaj si dziaaniom sprzyjajcym realizacji uwiadamianych celw. Podobnie jak inynieria w naukach przyrodniczych tumaczy ich teori na praktyczne mechanizmy, tak inynieria polityczna w naukach spoecznych przerzuca pomost midzy analiz racjonalnej teorii wyboru spoecznego a projektowaniem mechanizmw w ramach doskonalonych instytucji spoeczno-ekonomicznych. Takimi instytucjami s procedury sprawiedliwej (uczciwej) dystrybucji, przetargw i arbitrau oraz systemw gosowania. Nie trudno wskaza trudnoci w praktycznym projektowaniu takich systemw, zwaszcza na tle sprzecznoci formuowania kryteriw oceny efektywnoci i sprawiedliwoci. Zagadnienia te s szeroko omawiane w publikacjach powiconych teorii implementacji181. Zbadanie stopnia realnoci skonstruowania takiego mechanizmu, w ktrym dokona si ujawnienie prawdy zawartej w prywatnej informacji agentw, tak potrzebnej w okreleniu funkcji celu, jest wanie przedmiotem inynierii spoecznej. Mamy znowu przykad
A.,Gibbard, Manipulation of voting schemes: a general result, Econometrica 1973, vol. 41, s. 587-602; M. Satterwaite, Strategy-proofness and Arrow`s conditions: Existence and correspondence theorems for voting procedures and welfare functions, Journal of Economic Theory 1975, vol. 10, .s. 187-217. 180 S. J. Brams, Political Engineering: The Design of Institutions, New York University, 2005. Tekst jest zapisem tematw kursu dydaktycznego takiej dyscypliny. 181 Dobry przykad znajduje si w eseju: R. Serrano, The Theory of Implementation of Social Choice Rules, Dep. of Economics, Brown University, Working Paper No. 2003-19.
179

245

sprzenia zwrotnego midzy skadowymi teorii projektowania mechanizmw i wykorzystywania per analogiam metod nauk przyrodniczych i spoecznych. Od pewnego czasu uznanie zdobywa problem wystpujcy na wszystkich szczeblach zarzdzania i angaujcy prawie wszystkie skadniki matrycy spoecznej. Chodzi o dynamik ukadw i rol innowacji w procesach ewolucji organizmw i organizacji, krelcej perspektyw projektowania instytucjonalnego 182. Wprowadzanie nowoci we wszelkich dziaaniach czowieka jest zjawiskiem powszechnym. Nauki spoeczne i techniczne przez innowacje rozumiej ju nie tylko tworzenie, rozwj i wdraanie nowych produktw, ale take nowych usug i procesw w imi zwikszenia wydajnoci i efektywnoci. Biznes wymusza (indukuje) pogo w tym obszarze dla uzyskania przewagi konkurencyjnej i zapewnienia sprzenia zwrotnego midzy postawami kreatywnoci i pragmatyzmem. Wanie przykady wysokich korzyci z wynalazkw, racjonalizacji i reform w stosunkach midzyludzkich, inspiruj wysiek uczonych w poszukiwaniu nowych koncepcji, pozornie abstrakcyjnych, a jake skutecznych w praktyce. Czym jest wanie innowacja instytucjonalna, a wic nowo aspirujca do poczesnego miejsca w ramach tak trwaych regu, jakimi s instytucje spoeczne, powstajce wiekami i suce koordynacji poczyna jednostek, zapewniajc im take poczucie bezpieczestwa? Odpowied na to pytanie prowadzi do identyfikacji podstawowych si sprawczych i ich relacji, z ktrych rodzi si nowo, tj. szczeglna cecha, waciwo dotd nieznana lub nieuwiadomiona. Do takich si mona zaliczy zasilanie z zasobw materialnych i kulturalnych, potencjau technologicznego i oczywicie bliszych i dalszych instytucji. Powizania midzy tymi siami s bardzo zoone, a wspczenie na czoo wysuwa si take nacisk ze strony zdobyczy naukowych. Drobne i czsto masowe zmiany w skadnikach instytucji spoecznej, przynosz w sprzyjajcych okolicznociach ich powane modyfikacje. Uwiadomienie tego faktu w krgach specjalistw teorii projektowania mechanizmw spoecznych, sprzyja oglnym koncepcjom, sigajcym projektowania takich mechanizmw nawet w skali globalnej. Odradza si stary spr o mechanizmach planowania gospodarczego w skali poszczeglnych gazi gospodarki, gospodarki narodowej i regionw zintegrowanych. Znowu cieraj si pogldy na temat walorw ywiou rynkowego i zalet wiadomej rki pastwa. Jako interesujcy efekt tych dyskusji mona uzna specyfikacj zasad projektowania instytucji (institutional design proinciples), opart na dowiadczeniach i dociekaniach teoretykw183. Wymienia si nastpujce zasady dobrego funkcjonowania projektujcych zespow: 1. Jasne okrelenie granic i regu, ktre uatwiaj uczestnikom wspdziaanie wewntrz zespou i poza nim. 2. Lokalne reguy uytkowania okrelaj ilo, terminy i sposb wykorzystania zasobw, proporcjonaln alokacj korzyci do nakadw i s one rozpisane z uwzgldnieniem lokalnych warunkw dziaalnoci. 3. Wikszo uczestnikw, zwizanych z wykorzystaniem przydzielonych rodkw, moe doskonali metody przyjtego reimu pracy zespoowej. 4. Potrzebna jest selekcja metod pozwalajcych na monitorowanie nakadw i efektw przez zatrudnionych w zespole.

V. W. Ruttan, Social Science Knowledge and Induced Institutional innovation: An Institutional Design Perspective, University of Minnesota, Staff P02-O7, March 20, 2005. 183 Tame, s.16, 42-43 oraz: E. Ostrom, Collective Action and the Evolution Social Norms, Journal of Economic Perspectives, 2000 vol. 14, s. 237-258; J. Hagel, Institutional Innovation, Internet adres: http://edgeperspectives.typepad.com/edge

182

246

5. Zasada oszczdnoci rodkw jest wspierana sankcjami, proporcjonalnymi do poczynionych szkd i udziau sprawcy. 6. Szybkie, tanie i lokalne mechanizmy wygaszania konfliktw midzy uczestnikami i z kierownictwem. 7. Zdolnoci wprowadzenia bardziej efektywnego reimu pracy zespou zale take od rozeznania uprawnie lokalnych i wyszych instancji. 8. Zesp moe dysponowa wikszymi zasobami, jeli dziaa w ramach wikszej organizacji, zwaszcza prywatno-pastwowej. W obszarze zainteresowa teorii projektowania mechanizmw spoecznych znalazy si oczywicie procesy doskonalenia adu globalnego, transformacji ustrojw spoecznogospodarczych i systemw politycznych, zwaszcza szeroko dyskutowanych problemw wdraania demokracji. Zwracam uwag tylko na kilka pozycji z nowszych publikacji, wicych si z treci tego podrozdziau. Cenne spostrzeenia i postulaty znajduj si w eseju specjalistw norweskich i brytyjskich, powiconym analizie wpywu demokracji i projektowania instytucjonalnego na stabilny i trway rozwj gospodarczy w dugim okresie184. Autorzy dowodz znacznego wpywu ustroju demokratycznego na takie czynniki wzrostu gospodarczego, jak spoeczna skonno do oszczdzania, wykorzystanie zasobw, polityka inwestycji i wspierania technologii. Projektowanie musi uwzgldnia harmoni interesw spoecznych i by prowadzone w zgodzie z wytycznymi teorii. Nawrt do dyskusji o powizaniu planowania, projektowania i sterowania transformacj gospodarki postsocjalistycznej przynis lawin publikacji, wrd ktrych poczesne miejsce zajmuj prby wykorzystania podejcia instytucjonalnego185. Mona przypuszcza, e zapotrzebowanie nauki i praktyki na nowe koncepcje w tej dziedzinie nie osabnie w najbliszym czasie. Zalecana literatura 1. L.Hurwicz, Designing economic mechanisms, Cambridge University Press, 2006. 2. E.Maskin, Mechanism design theory: How to implement social goals. Nobel lecture Dec. 8, 2007. Internet. 3. W.Stankiewicz, O projektowaniu mechanizmw spoecznych, Ekonomista 2009 nr 3, s. 399-411

I. de Soysa , J. Bailey, E. Neumayer, Free to Squander? Democracy, Institutional Design, and Economic Sustainability, 1977-2000, Wersja z 2004 r., dostpna w Internecie. 185 Por.: E.R.Alexander, Institutional Transformation and Planning: From Institutionalization Theory to Institutional Design, Planning Theory , 2005, nr 3, s. 209-223. Powane uoglnienia w tej materii znalazy si w referacie znanego uczonego Francisa Fukuyamy, wygoszonym na konferencji w Sankt Petersburgu 20 stycznia 2006 r. pt. Development and the Limits of Institutional Design. Dostpny w Internecie.

184

247

Rozdzia 14. INSTYTUCJONALNO-EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Bezporedni przyczyn wprowadzenia takiego tematu bya inspiracja pynca z niezwykle bogatej literatury powiconej dyscyplinie naukowej, nazwanej w Stanach Zjednoczonych Law and Economics. Mamy tu zatem do czynienia z kolejn prb integracji pl badawczych, na ktrych wystpuje wyrane przenikanie si bazowych instytucji spoecznych oraz mno si problemy, z ktrymi musi radzi sobie spoeczno praktykw ekonomistw i prawnikw. Sygnalizowaem to zagadnienie w dwch pierwszych rozdziaach, prezentujc zwaszcza koncepcje J.R. Commonsa i R.H. Coase`a. Pierwszy wskazywa na konieczno i efektywno analizy orzecze sdw rozstrzygajcych spory gospodarcze. Poleci czerpa z nich materia dla ekonomiki instytucjonalnej. Natomiast Coase jest uznawany za prekursora teorii kosztw transakcyjnych i mistrza nowej ekonomiki instytucjonalnej, a jego synny teoremat sta si przedmiotem niezwykle owocnych dyskusji prawnikw i ekonomistw. Ten przedostatni rozdzia podrcznika ma zachci studentw kierunku prawo do startu w nowej specjalizacji, a ekonomistw, administratywistw i nawet informatykw do signicia po bogactwo tematw przydatnych do pisania prac licencjackich i magisterskich. Trzymajc si zasad przyjtych w caym podrczniku, jako c e l tego rozdziau przyjmuj: w zgodzie z podejciem instytucjonalnym, pragn zaprezentowa relatywnie mod ga nauki ekonomiczn analiz prawa wskazujc na jej dzieje i aktualny stan, odzwierciedlony w strukturze badawczej i praktyce spoeczno-gospodarczej. 14.1. O wsplnym obszarze bada ekonomii i prawa Najprociej moemy okreli ekonomiczn analiz prawa, jak coraz powszechniej tumaczy si angielsk nazw Law and Economics, e jest to zastosowanie teorii i metod ekonomii do badania tworzenia si prawa, jego struktury, procesw, efektywnoci oraz wywierania wpywu jego instytucji na ycie spoeczne i gospodarcze. Oznacza to, e same instytucje prawa nie mog by traktowane jako powstae poza systemem gospodarczym, a s zmiennymi determinujcymi wybory wewntrz tego systemu. W historycznym rozwoju wystpuje trend do rozszerzania si analizy ekonomicznej na wci nowe dziedziny prawa, a po jego cao i jdro, jakim jest prawo zwyczajowe (common law). Przywoajmy zatem histori, poznajmy koncepcje twrcw nowej dyscypliny naukowej i jej osignicia na drodze rozwoju. Trzeba powiedzie, e rda i korzenie prezentowanej dyscypliny naukowej s prawie te same, ktre odnotowalimy przy omawianiu pocztkw ekonomiki instytucjonalnej. Wystpuje wyrany wpyw amerykaskiej myli ekonomicznej i elementy zapoyczone z doktryn historyzmu, zwaszcza niemieckiego186. Z bolesnych dowiadcze systemw gospodarki wojennej, realnego socjalizmu i lekcji interwencjonizmu pastwowego wyrosa wspczesna myl ekonomiczna, podzielona gboko na gwny nurt ortodoksyjny i silnie zrnicowany nurt heterodoksyjny. Podejcie instytucjonalne i znana ju z wykadu stara ekonomika instytucjonalna, znalazy si w cieniu zwyciskiego keynesizmu. Od poowy lat 50-ych ubiegego wieku datuje si odrodzenie pod postaci nowej ekonomiki instytucjonalnej i coraz wyraniejsze uwiadomienie faktu gbokiej izolacji obu dziedzin myli spoecznej prawa i ekonomii. Dyskusja i poczynania organizacyjne skoncentroway si znowu w Stanach Zjednoczonych, ale wkrtce ogarny take Europ Zachodni. Oto pewne wydarzenia godne uwagi ze wzgldu na genez obecnej analizy ekonomicznej prawa.
186

Dobry materia znajdziemy w publikacji dostpnej w Internecie: E. Mackaay, History of Law and Economics (2000).

248

W synnym University of Chicago od lat 40-ych XX wieku rozwijaa si doktryna ekonomii neoklasycznej i dziaali przyszli laureaci Nagrody Nobla, jak np. G. Stigler, F. Hayek, G. Becker i M. Friedman. Wydzia Ekonomii i zwaszcza Szkoa Prawa (Chicago Law School) poszukiway oryginalnych koncepcji, rwnowacych ekspansj keynesizmu. Zwrcenie szczeglnej uwagi na wizi prawa i ekonomii przypisuje si szefowi tej placwki, ktry naley take do prekursorw wspczesnej ekonomicznej analizy prawa. To Aaron Director (1901-2004), emigrant z Woynia, absolwent Yale University (1924), po awansie w 1946 r. na stanowisko w Chicago Law School zdynamizowa najpierw rodowisko prawnikw, a nastpnie ekonomistw do wspdziaania. Wydarzeniem wielkiej wagi byo spotkanie si z Ronaldem Coaseem i wsplne redagowanie zaoonego w 1958 r. czasopisma Journal of Law and Economics. Sam Director publikowa niewiele, ale zasuy si wielce jako wykadowca ekonomiki prawa antymonopolowego (antitrust law) i ksztacc znakomitych specjalistw dla nowej specjalnoci. To wrd nich znalaz si mistrz prawa i ekonomiki, o ktrym trzeba powiedzie wicej. Richard Allen Posner (ur. 1939) jest profesorem i wykadowc Chicago Law School, a od 1981 r. czynnym sdzi United States Court of Appeals. Ukoczy prawo w Harvard University i od 1969 r. by zwizany z Chicago Law School. Naley do zaoycieli i redaktorw fachowego pisma Journal of Legal Studies (1972). W roku 1973 ukazao si jego najwaniejsze dzieo Ekonomiczna analiza prawa (Economic Analysis of Law), obszerny podrcznik prezentujcy nie tylko jego pogldy, ale take syntetyczne ujcie caej doktryny omawianego nurtu myli instytucjonalnej w integralnym powizaniu z nauk prawa i ekonomii. Miar sukcesu Posnera jest chociaby fakt ukazania si w 2007 r. sidmego wydania tej ksiki187. Znawcy dorobku naukowego Posnera dowodz, e ten wybitny prawnik napisa podrcznik dla prawnikw w jasnym i prostym stylu, operujc trafnie jzykiem ekonomistw. Wykorzysta znakomicie znajomo specyfiki poszczeglnych dziedzin prawa i podda analizie istotne doktryny nauk prawnych. Podkrela si take wci dyskutowany i raczej nieakceptowany przez Posnera charakter tego dziea, a mianowicie jego powizanie z nurtem ortodoksji neoklasycznej i silny wpyw modnej wwczas tezy o tzw. imperializmie ekonomicznym. To w rodowisku szkoy chicagowskiej dziaa Gary Becker, ktry zdecydowanie wcza do ekonomii coraz nowe obszary kapita ludzki, dyskryminacj, alokacj czasu, przestpczo, rodzin i gospodarstwo domowe. Nie naley zatem dziwi si, e Posner sign do arsenau nauki ekonomicznej z zamiarem uycia jej narzdzi do analizy regu prawa obowizujcych w tak rozlegych i rnych obszarach ycia spoecznego. Z omawianego podrcznika i licznych rozpraw Posnera mona wysnu oglny wniosek, e skupia on uwag na kryterium efektywnoci prawa, co pozwala take gosi tez o systematycznym doskonaleniu prawodawstwa, odwoujc si w ostatecznoci do wzorcw prawa zwyczajowego. Sigajc do znanych nam instytucji, jak prawa wasnoci, ukady kontraktowe, prawo zobowiza i deliktowe, atwo dowodzi si pozytywnych wynikw w korzystaniu z prostego rachunku ekonomicznego. Oparte na nim opcje lansuje od dawna doktryna neoklasyczna i gwny nurt myli ekonomicznej. Prawa wasnoci prywatnej lepiej pobudzaj waciciela rzadkich zasobw ni istnienie wolnego dostpu do zasobw wsplnoty. Znany przykad regulowania kontraktw midzy pszczelarzami i sadownikami daje si uoglni a do sytuacji pozwalajcej korzysta z teorematu Coase`a. Natomiast wypadki i szkody regulowane przez prawo deliktowe pozwalaj nie tylko bilansowa warto szkd i odszkodowa, ale take stwarzaj bodce dla obnienia czstotliwoci takich wydarze.

187

R.A.Posner, Economic Analysis of Law, Seventh ed., Aspen Publishers, New York 2007.

249

Posner zapisa si w latach 70-ych i 80-ych jako gorliwy obroca liberalnej tradycji prawa zwyczajowego, w ktrym zawarta jest sama logika efektywnoci, a jednoczenie istota ocen normatywnych. W deniu do efektywnoci naley oczywicie unika marnotrawstwa i maksymalizowa bogactwo spoeczne. Paradygmat oferowany prawnikom przez Posnera mieci si w oglnych ramach ortodoksji neoklasycznej i sta si obiektem coraz ostrzejszej krytyki, w tym i ze strony nowego instytucjonalizmu. Gwn przyczyn bya oczywicie zmiana ustrojw spoeczno-gospodarczych, transformacja krajw realnego socjalizmu i aktywne poszukiwanie alternatywy wobec doktryny zakadajcej dominacj rynku i spychajcej w cie rol pastwa. Z bogatego zestawu wnioskw krytycznych wobec koncepcji Posnera warto zwrci uwag na kilka. W latach 70-ych w samym rodowisku uczonych Chicago University, gdzie zawizaa si ju wsppraca Posnera z Coaseem, dochodzio do ostrej wymiany pogldw na temat teorii praw wasnoci. Okazao si to niezwykle korzystne w przeamywaniu barier nauk ekonomicznych i prawnych188. Przedstawiciele nowej ekonomiki instytucjonalnej dowodzili, e pogld prawnikw o korzystnej alokacji zasobw w wyniku regulacji prawnych nie wystarcza, aby odpowiedzie na pytanie, e taka alokacja jest efektywna. Poniewa dla kadej dystrybucji praw wasnoci mona okreli alokacj zasobw, ktra minimalizuje jej koszty, zatem sam taki koszt i przywoanie logiki do analizy efektywnoci jeszcze nie wystarczy do wyjanienia podstaw dystrybucji praw wasnoci. W rzeczywistoci alokacja praw wasnoci determinuje, co jest kosztem, jak to wynika wanie z teorematu Coase`a. Wicej zamieszania przyniosy lata 80-e, kiedy toczyy si spory o wkad nowej dyscypliny do teorii prawa. W wczesnych publikacjach Posner broni ekonomicznej analizy prawa, zarwno przed atakiem znanych filozofw prawa (np. Dworkin i Fred), polemizowa take z uczonymi przychylnie nastawionymi i nawet uprawiajcymi law and economics, w tym z Yale University (np. Calabresi i Kronman) i zwolennikami szkoy neoaustriackiej (np. Rizzo). Znowu wytknito mu sabo tezy o tym, e efektywno moe by podstaw procesu dystrybucji praw wasnoci. W zwizku z tym podniesiono take kwesti znan z metodologii nauki i koncepcji falsyfikacji lansowan przez Karla Poppera. Jego zdaniem, hipotezy i teorie s naukowe nie wtedy i tylko wtedy, kiedy ich predykcje (przewidywania, prognozy) s weryfikowalne (jak twierdzili pozytywici), ale wwczas, gdy s one falsyfikowalne. Tylko takie mog by poddawane badaniom empirycznym. Nie trudno dowie, e w przypadku tezy o efektywnoci alokacji praw wasnoci moemy pozostawa w bdnym krgu w kadym stanie minimum kosztw dystrybucji praw wasnoci moemy odszuka gbsze korzenie istniejcej alokacji, nowy zbir kosztw, ktre warto uwzgldni. Wysuwany by take zarzut ahistorycznoci tej samej kluczowej tezy efektywnoci, na ktrej opara si ekonomiczna analiza prawa. Zakadajc, e dla kadego danego problemu istnieje jedno efektywne rozwizanie, zatem nie ma take potrzeby poszukiwania innych rozwiza. Krytycy dowiedli jednak, e nauka prawa jest dynamiczna i podlega ewolucji, domaga si nowych rozwiza. Jak mona wyjani zmiany prawa? Jak to jest, e pena wiedza o efektywnych rozwizaniach nie powstrzymuje nas od ich porzucania, kiedy znajdziemy si w innych systemach regulacji? Takimi formami regulacji prawnych byy reguy kontroli zyskw, zasady minimalnych pac i nowe prawo ochrony rodowiska naturalnego. Zachodzi silna potrzeba upodobnienia si systemw prawa i stosunkw spoeczno-gospodarczych do zachodzcych zmian. Tradycyjne spory w historii myli ekonomicznej toczyy si wok pojcia warto i przede wszystkim w zwizku z chci jej praktycznego mierzenia. Nic dziwnego, e akcentowanie wagi efektywnoci w ekonomicznej analizie prawa wprowadzio dyskutantw
188

Por.: W. Stankiewicz, Teoremat Coase`a pole wsppracy ekonomistw i prawnikw, Wiek XXI, Zeszyty NaukowoTeoretyczne PWSBiA, 2004, nr 3(13), s.25-38.

250

na obszar szczeglnie niebezpieczny, a mianowicie do postawienia zarzutu o subiektywnym ujmowaniu wartoci, a wic niezwykle odlegym od praktycznej uytecznoci analizy prawa. Wykad Posnera opiera si na zasadzie rwnowaenia zyskw i strat, wynikajcych ze zmiany regu prawa i tak, aby osign punkt optimum. Znamy ju z wykadw ekonomii pojcie optimum w sensie Pareto, wiadectwo koniecznej pokory w obliczu praktyki, ktra zmierzajc do optimum musi zadowoli si pewnym przyblieniem. Popularnie okrela si tak sytuacj, w ktrej przynajmniej jedna osoba ma lepiej, a nikt nie ma gorzej. atwo dowie, e w dziaaniach spoecznych, a zwaszcza przy zmianach instytucjonalnych osignicie take efektywnoci w sensie Pareto jest niemoliwe. Nawet w idealnym schemacie wymiany dobrowolnej, w ktrej strony nie podejmuj wymiany, jeli wczeniej nie s pewne wzajemnych korzyci. Chodzi o to, e zawsze s jeszcze inni uczestnicy wymiany, ktrzy zakcaj tak dobrowoln transakcj. Jakie jest zatem wyjcie z omawianej sytuacji? Za takie wyjcie uznano, przynajmniej do odkrycia lepszego ujcia, miar efektywnoci w sensie Kaldora-Hicksa, dwch wybitnych przedstawicieli ekonomiki dobrobytu. Nie zagbiajc si w rozwaania poprzedzajce nowe sformuowanie kryterium efektywnoci, ogranicz si skrconego zapisu: przez efektywno w sensie Kaldora-Hicksa rozumiemy wynik dziaania bardziej efektywny, jeeli wynik optymalny w sensie Pareto moe by osignity dziki aranacji pewnej kompensacji ze strony tych, ktrzy polepszyli swoj pozycj na rzecz tych, ktrym przynioso ono pogorszenie. Prostym przykadem moe by utrzymanie dobrowolnej wymiany, nawet gdy dochodzi do skaenia rodowiska i penego pokrycia strat poszkodowanego przez strony transakcji. W praktyce sdowniczej wystpuj powane przeszkody w przeoeniu podobnych tez na orzeczenie wysokoci kompensat. Przykadowo, sdzia musi okreli wysoko strat uczynionych przez sprawc wypadku i kwot ewentualnej kary. Poniewa w prawie deliktowym zawarty jest wymg uwzgldnienia prewencji zapobiegania, odstraszania potencjalnych sprawcw, zmniejszania wskanikw szkd przeto konieczne jest porwnanie wysokoci straty poniesionej przez konkretn ofiar wypadku z kosztami oglnej prewencji. Krytycy Posnera susznie wskazywali, e logika motywacyjna (pobudzania) i logika rozkadu ryzyka wypadkw nie zapewniaj jednoznacznych wnioskw dla prowadzenia polityki maksymalizacji dobrobytu spoecznego. Pozostaje wci oglna wytyczna, aby koszty wypadkw internalizowa (wcza) w dziaaniach, ktre s wraliwe na wzrost takich kosztw. Sam Posner odwoywa si do tzw. formuy Handa, stosowanej szeroko w amerykaskim prawie deliktowym189. Warto w tym miejscu powici nieco uwagi autorowi formuy i przybliy jej tre. Billings Learned Hand (1872-1961) by wpywowym sdzi w Court of Appeals w Nowym Jorku i autorytetem w dziedzinie podstaw filozoficznych nauki prawa. Po niezbyt udanej prbie wczenia si do dziaalnoci politycznej skupi si na pracy naukowej i wiele publikowa, stajc si jednym z aktywnych zwolennikw liberalizmu. W ksice Duch wolnoci (The Spirit of Liberty, 1952) broni z przekonaniem obywatelskich praw wolnoci. Wszed do grona wybitnych specjalistw w dziedzinie prawa patentowego, deliktowego, morskiego i by twrc standardw prawnych w sektorze rzemiosa i w dziele wyjaniania tekstw prawa pisanego. Goszc potrzeb niezawisoci sdw zaleca czenie tolerancji i wyobrani jako wzorcowe postpowanie kadego sdu i rzdu. Formua Handa zwizana jest z problemem relacji rynkw ubezpieczenia od wypadkw, jako czci prawa deliktowego. Dla rozwizania problemu mona wykorzysta
189

R. A. Posner, op.cit., rozdz. 6 , s. 167-171.

251

trzy zmienne: prawdopodobiestwo zaistnienia takiego deliktu P, zwizany z nim ciar (szkoda) L, odpowiedni koszt zapobiegania (ubezpieczenia) B. Formua przyjmuje posta: B < PL, ktr odczytujemy jako postulat okrelenia kosztu zapobiegania B na poziomie niszym ni to wynika z iloczynu szkody powstaej w wyniku deliktu PL. Z atwoci poznajemy tre formuy na rysunku 14.1. Na osi poziomej mamy umowne jednostki zatroskania dbaoci o bezpieczestwo (units of care), na pionowej koszty w pienidzu. Krzywa PL opada wraz ze wzrostem zatroskania o bezpieczestwo, a krzywa B ronie, za ich punkt przecicia to po prostu punkt zwrotny w preferencjach spoecznych (wicej kosztw czy wicej korzyci).

PL Jednostki c* zatroskania Rys. 14.1. Formua Handa.

rdo: R.A.Posner, op. cit.,s.169.

Logika motywacji i logika wzrostu ryzyka wykrocze nie prowadz do jednoznacznych wnioskw pod adresem polityki maksymalizacji dobrostanu. Wszak moe zaistnie sytuacja, kiedy sprawca wykroczenia moe pozwa kadego, kto zaniedba obowizek utrzymania pewnych prawnie okrelonych dziaa, jak np. stan drogi, na ktrej zaistnia wypadek samochodowy. Mona wyobrazi, e w ostatecznym rozrachunku na pastwo spada odpowiedzialno za delikty i to ono ma ponosi ich koszty. Z ekonomicznego punktu widzenia za wniosek uzasadniony mona przyj postulat internalizacji uznania przez pewien podmiot czci kosztw deliktu za wasne. Oznacza to, e zachodzi konieczno

252

zbadania zjawiska wypadkowoci pod ktem wykrycia jego punktw wraliwych na ich dynamik. Znaczenie kryterium efektywnoci i oczywicie logiki efektywnoci wywoao wrd krytykw ekonomicznej analizy prawa dyskusj na temat jej pochodzenia. Chodzi przeto o znalezienie nie tylko takiego rda, jakim jest wedug Posnera i jego zwolennikw prawo zwyczajowe, ale take o teori wyjaniajc samo pojawienie si uwiadomionej logiki efektywnoci. Mamy wiele sygnaw, e takiej teorii wci si poszukuje. Przypomniano, e przed wiekiem prawnicy (zwaszcza sdziowie) tworzcy doktryny oparte na prawie zwyczajowym i przepenieni szacunkiem do wartoci goszonych przez leseferyzm, ich zdaniem pasujcych do efektywnych regu prawnych, nie sprostali wyzwaniom nowych czasw. Podobnie jak parlamenty, nie oparli si naciskom grup interesw. Take sam Posner ma trudnoci we wspieraniu konstytucyjnych podstaw wolnoci gospodarowania. Nic zatem dziwnego, e niektrzy krytycy (np. Jules Coleman, 1989, s.190) pisali wprost o daniach partii politycznych wobec sdw. Ot nie oczekuj one wdroenia efektywnych regu, ale tylko takich, ktre bd redukowa niepewno. Dla przykadu, reguy uatwiajce racjonalne kontraktowanie przynosz w duszym okresie wysoce efektywne skutki. Wci aktualne pozostaj kwestie sprawiedliwoci redystrybucyjnej. Wprawdzie siga si znowu do prawa zwyczajowego, ale wspczesno wci rodzi konflikty. Przypomnijmy tylko oczekiwania wyborcw wobec swoich partii i reprezentantw we wadzach. Istnieje realne zapotrzebowanie na opracowanie teoretycznych podstaw dla rozwizania tych instytucjonalnych problemw. * Lata 80-e i 90-e ubiegego wieku przyniosy znaczn stabilizacj ekonomicznej analizy prawa, jako dyscypliny naukowej uprawianej ju na wszystkich kontynentach, powizanej z instytucjonalizmem, ubiegajcej si o coraz wyszy status akademicki i cieszcej si uznaniem praktyki spoeczno-gospodarczej. Zabiegi jej czoowych przedstawicieli o paradygmat podkrelajcy niezbdn samodzielno i miejsce w wiatowej nauce byy wspierane bogat literatur i dziaalnoci wiatowej sawy ekonomistw i prawnikw. Posner zachowujc du powcigliwo naukowca precyzuje niektre dyskutowane tezy. Jego krytycy, jak np. Cooper i Ulen (1996) wci atakuj rne fragmenty doktryny, ale to raczej oywia twrcz wymian pogldw, bez odrzucania jej istotnych twierdze. Literatura przedmiotowa rozrasta si lawinowo, a takie periodyki jak Journal of Law and Economics i Journal of Legal Studies zyskay niezwykle wysokie uznanie. W 1981 r. ukaza si International Review o Law and Economics, nastawiony na rodowisko zainteresowane regionalizmami i globalizmem. Amerykaski Yale University wydaje od 1985 r. Journal of Law, Economics, and Organization. Jego wydawcy deklaruj zamiar takiego rozwoju bada, ktry otworzy szeroko analiz instytucjonalnych form zawierajcych w sobie regulacje prawne. W 1994 r. pojawi si kolejny periodyk European Journal of Law and Economics. Coraz wyraniej rysuje si potrzeba caociowego ujmowania instytucji gospodarczych, spoecznych, prawnych i politycznych. Oglnie stwierdza si, e ekonomiczna analiza prawa ma ju za sob okres dojrzewania, wysza na obszary nauki wiatowej i konsoliduje si, nie rezygnujc z tolerancji w rnicach pogldw. Moe to przynie nowy bogaty etap rozwoju myli naukowej, wykraczajcy daleko poza pierwotne zakresy zainteresowania ekonomii i prawa. Warto w tym miejscu zachci do poznania obszernego dziea dwch amerykaskich specjalistw, ktrzy dokonali udanego rozbioru przedmiotu ekonomicznej analizy prawa w okresie od wystpienia Posnera i Coase`a do zaangaowania si rodowisk zwizanych ze szko neoaustriack, nurtem teorii wyboru publicznego i now ekonomik instytucjonaln oraz prdami okrelanymi jako postmodernizm. Autorami s Nicolas Mercuro (Michigan

253

State University) i Steven G. Medema (University of Colorado), a drugie wydanie tej ksiki ma znowu due powodzenie w rodowiskach nauki i praktyki190. W tym bogatym zestawie informacji z duym trudem daj si wyodrbni trendy i znaczce problemy zwizane z ofert ekonomicznej analizy prawa, kierowane do szeroko pojmowanej praktyki spoecznej. Trzeba po prostu pamita, e jak to podkrela R. Posner nazbyt emocjonalne dyskusje daj nike efekty, a nadmierna ch obalania prostych twierdze nie musi koczy si wzbogaceniem nauki. Niech nam wystarczy krtki przegld takich trendw i zagadnie. Jako wyrany trend wystpuje korzystanie z osigni instytucjonalizmu, a wic obu gwnych nurtw ekonomiki instytucjonalnej i tych odgazie, ktre przypisuj wysok rang ewolucjonizmowi, behawioryzmowi i socjologii. wiadczy to rwnie o podnoci instytucjonalizmu, jako podejcia do znajdowania wizi z rnymi dziedzinami nauki. Uznanie wrd prawnikw zdobyy tezy instytucjonalistw o ograniczonej racjonalnoci jednostek gospodarujcych, braku sytuacji dziaania bez ponoszenia realnych kosztw i o tym, e instytucje s ograniczeniami stworzonymi przez czowieka, ktre zapewniaj struktur jego interakcjom. Jako wzorce odziedziczone od wielu pokole instytucje mona uzna za poyteczne skadniki i zbiory wiedzy spoecznej, a wic regu w szerokim sensie. Moe to uatwia stabilizacj i przewidywalno przyszych stanw, bez wpadania w puapki tradycyjnych rachunkw optymalizacji dziaa. Za szczeglnie atrakcyjne dla rozwoju ekonomicznej analizy prawa uznaje si teori kosztw transakcyjnych i zawierania kontraktw, ktre musz uwzgldnia zjawisko asymetrii informacji. Podejcie instytucjonalne prowadzi take do szerszego zainteresowania si prawnikw i ekonomistw histori, przemianami w krtkim i dugim okresie. Nie trudno dowie, jak podne s tego typu studia, wskazujce na powizania i wzajemne uwarunkowania zjawisk lecych u podstaw doktryn ekonomicznych i prawnych. W roku 1993 Nagrod Nobla otrzymali R. Fogel i D. North za badania w dziedzinie historii gospodarczej, w ktrych wykorzystali metody ekonometrii oraz podejcie instytucjonalne (ewolucjonizm) i analiz doktryn prawa amerykaskiego. Przynioso to akceptacj kliometrii, jako nowej historii gospodarczej lub szeroko historii spoeczno-gospodarczej. Mistrzowie ekonomicznej analizy prawa Coase i Posner uczynili wiele dla ekspansji bada porwnawczych, a wic wyrwania si z krgu analiz w skali lokalnej i podjcia prby scalenia myli spoecznej w skali globalnej i na przestrzeni caego procesu dziejowego ludzkoci. Oczywista rnorodno pogldw goszonych w poszczeglnych krajach i regionach nie stanowi bariery dla coraz silniejszych powiza systemw informatycznych i mobilnoci kadr. Daj zna o sobie nawet tradycyjne szkoy mylenia, jak np. w USA, Wielkiej Brytanii i Francji. W Niemczech jako sprzyjajcy fakt wskazuje si tradycje ich doktryny ordoliberalizmu, sigajce a tradycji systemu feudalnego. Spord wielu mniejszej wagi trendw wymienia si tendencj do zmiany zachowa strategicznych wielkich podmiotw gospodarczych i spoecznych, o ktrych szeroko wypowiada si ekonomika behawioralna. Wskazuje si mianowicie na coraz liczniejsze dowody uomnoci instytucji rynkowych i konieczno ingerencji prawa wspieranego argumentacj ekonomiczn. Twierdzi si, e to sprzyja rwnie przejrzystoci systemw prawa stanowionego. W cisym zwizku z tymi zjawiskami wystpuje take tendencja do zastpienia neoklasycznej tezy o w peni racjonalnych poczynaniach czowieka. Trzeba raczej przyj, e jego racjonalno jest ograniczona, a wybory zawsze dokonuje si w warunkach niepewnoci. Wspczenie na wysokie miejsce wrd trendw myli prawno-ekonomicznej wysuna si kwestia wyboru publicznego lub spoecznego, o ktrym mielimy okazj
N. Mercuro, S.G.Medema, Economics and the Law. From Posner to Post-Modernism and Beyond, 2. ed., Princeton University Press, Princeton 2006.
190

254

podyskutowa przy temacie powiconym instytucji pastwa. Trzeba po prostu uzupeni nasz wiedz o znaczeniu tej kwestii w nauce i praktyce politycznej, prawodawstwie i socjologii. Koszty takich wyborw niebezpiecznie rosn, proponowane systemy gosowa wprawdzie si mno, ale wci wykazuj liczne saboci. Uznanie zdobywa oglne przekonanie, e wyborcy s tylko racjonalnymi ignorantami, wiadomymi znikomego wpywu ich gosu na kolektywn decyzj polityczn. Slogany wygaszane podczas dyskusji utrudniaj orientacj nawet dobrze wyksztaconym obywatelom, nie wspominajc o wyrafinowanych dziaaniach lobbystw. Zdecydowanie poczynaj niektre grupy interesw i zjawiska korupcji nie nale do rzadkoci. Proces regulowania dziaalnoci gospodarczej rodkami stanowionego prawa posiada trwae miejsce w historii. Prawo narzuca reguy wszystkim uczestnikom gry rynkowej, powcigajc ich pierwotne instynkty i cywilizujc zachowania. Dopiero od poowy XX wieku nasilia si tendencja do analizy efektywnoci dziaa gospodarczych z punktu widzenia zasad tworzenia zrbw dobrobytu w skali makro. To Coase, jak wiemy, nagoni rang kosztu spoecznego, ale nawet specjalici Chicago School dostarczyli sporo krytycznych przykadw niskiej efektywnoci spoecznej wielu regulacji prawnych. 14.2. Struktura ekonomicznej analizy prawa jako przedmiotu dydaktycznego i bada naukowych Korzystam przede wszystkim z najbardziej znanych podrcznikw i opracowa traktujcych o problematyce bada naukowych, ktre porzdkuj podstawy klasyfikacji suce celom ekonomicznej analizy prawa191. Ze wzgldu na charakter tego wykadu wprowadziem wtki odnoszce si do treci ekonomiki instytucjonalnej. Twierdz, e w dydaktyce ekonomicznej analizy prawa odbija si wyranie teoria matrycy instytucjonalnej i bez trudu znajdziemy przykady sprzenia zwrotnego midzy skadowymi wielu nauk spoecznych. Dodam, e w dyskusji nad metodologi przedmiotu znajdziemy bogaty materia inspirujcy do pogbienia naszej wiedzy. Klasyczny i upowszechniony podrcznik R. Posnera, mimo licznych wyda i znacznej ewolucji w prezentacji, wci preferuje przejrzysty ukad, oparty na strukturze trjwymiarowej. Uwzgldnia nie tylko konstrukcj powiza tytuowych ekonomii i prawa, ale take si non instytucjonalizmu. Oto ramy 7. czci podrcznika, ktre niezwykle ostronie, chocia i zdecydowanie, traktuj o ekonomicznych narzdziach preparowania wybranych segmentw prawa. Studiujcego prowadzi si od przypomnienia gwnych zaoe ekonomii, aby nastpnie stopniowo pokaza, jak mona analizowa metodami ekonomicznymi tak liczne dziedziny wspczesnego prawa, wyrastajce z instytucji spoecznych i prawa zwyczajowego. Warto wskaza zasadnicze tematy uwzgldnione w kolejnych czciach podrcznika. We wprowadzeniu do Law and Economics spord koncepcji ekonomii eksponuje si pojcia wartoci, uytecznoci i efektywnoci, jako niezwykle potrzebne dla analizy realnych procesw spoeczno-gospodarczych. Korzystajc z historii pokazuje si walory pozytywnej i normatywnej ekonomicznej analizy prawa. Przypomn, e w wykadzie ekonomiki instytucjonalnej w podobny sposb przedstawialimy genez kluczowego pojcia instytucja. Bogata cz druga nosi nazw Prawo zwyczajowe. Dwa z omiu rozdziaw powicone s zagadnieniom znanych nam instytucji wasnoci i kontraktw, a pozostae prezentuj metody ekonomicznej analizy prawa rodzinnego, wykrocze, kryminalnego, uzupeniajc prezentacj przykadami z historii doktryn prawa. Warto pamita, e
Oprcz cytowanego ju dziea R.A.Posnera, uwzgldniem podrczniki: W.Z.Hirsch, Law and Economics. An Introductory Analysis (1999); R.Cooter, T. Ulen,Law and Economics,4. ed. (2004) oraz J. Stelmach, B. Broek, W. Zauski, Dziesi wykadw z ekonomii prawa (2007).
191

255

wprawdzie tytu Prawo zwyczajowe sugeruje nacisk na gbok przeszo, ale w poszczeglnych rozdziaach analiza dotyczy zagadnie wspczesnych. Przykadowo, instytucja wasnoci jest analizowana z punktu widzenia ewolucji praw wasnoci, ochrony wasnoci intelektualnej, praktyki podziau czstotliwoci radiowych, ochrony przed zanieczyszczeniem rodowiska naturalnego i caego spectrum zjawisk dotyczcych dynamiki alokacji praw wasnoci. Podobne ujcie znajdujemy w strukturze analizy zawartej w rozdziale dotyczcym procesu kontraktowania. W naszym wykadzie nie byo miejsca na prezentacj licznych przykadw efektywnoci ekonomicznej, ktrych dotycz precedensy sdowe i teoria jurysprudencji. W podrcznikach Law and Economics znajdziemy liczne opisy rozwizywania wrcz zagadek, rodzcych si w codziennej praktyce planowania umw, prowadzenia negocjacji i renegocjacji i wreszcie orzecze i wyrokw dotyczcych wysokoci szkd pyncych ze zrywania kontraktw oraz obciania kosztami rekompensaty ich sprawcw. Twierdzenie o ograniczonej racjonalnoci uczestnikw gry ekonomicznej i coraz silniej akceptowana prba jej rozcignicia na prawnikw, zwaszcza sdziw, jest niezwykle pomocne podczas studiowania tego rozdziau. Czytelnikowi z przygotowaniem wycznie ekonomicznym lektura kolejnych rozdziaw tej czci podrcznika moe by nieco trudniejsza, wymaga bowiem znajomoci wielu regu prawa cywilnego i karnego. Omawiane tu podrczniki ekonomicznej analizy prawa oparte s na wiedzy uprawianej w pastwach akceptujcych rozwizania amerykaskie i angielskie. W Polsce mamy inne tradycje, czerpiemy wiele z dowiadcze europejskich i w praktyce wci jestemy daleko nawet od jednolitej klasyfikacji skadnikw i elementw obowizujcego prawa. Std zalecenie duej ostronoci i pozostawienie specjalistom rozstrzygania o kryteriach przyjmowanych w rnych klasyfikacjach. W tym miejscu wystarczy kilka oglnych wskazwek. Przede wszystkim wystarczy nawet prosty podzia prawa na prawo cywilne i karne. Oba dziay zawieraj niezwykle bogate skadniki i elementy oraz specyficzne narodowe nazwy, z trudem tumaczone w naszym kraju. Prawo cywilne w Polsce jest oparte na Kodeksie cywilnym z 1964 r. i na innych normach prawnych. Tocz si dyskusje na temat tosamoci prawa administracyjnego i gospodarczego oraz nad moliwoci przesuwania granic ssiadujcych obszarw prawa stanowionego. Na Zachodzie wci wiele kontrowersji wywouje tort law chyba trafnie nazywane u nas prawem deliktowym. aciskie delictum odnosi si do pojcia przestpstwo, ale w innych jzykach moe take oznacza wykroczenie. Z nimi wanie ma do czynienia prawo karne. W Polsce obowizuje Kodeks karny z 1997 r. Praktyka notuje liczne sprawy, ktre w procesie sdowym musz odwoywa si do obu kodeksw. Nie trzeba dowodzi, e ekonomiczna analiza takich spraw jest trudna. Spore trudnoci, ale raczej ze strony ekonomii, rodzi analiza prawa rodzinnego i konfliktw na tle rasowych. Wiemy, e nawet teoria gospodarki domowej nie doczekaa si jeszcze gbokich studiw, a legislatura spotyka si z coraz czciej zaskakujcymi sprawami. Mamy do czynienia z powizaniami regu prawa deliktowego i nawet karnego, z ktrymi nie spotykaa si historia prawa stanowionego. Cz trzecia podrcznika zajmuje si niezwykle istotnymi problemami relacji midzy instytucj pastwa, ograniczon w tym przypadku do zachowa okrelonych jako regulacje publiczne, a instytucj rynku (wymiany), koncentrujc si na analizie procesw wiata kapitau, pracy i gospodarki publicznej. Oto kilka wybranych zagadnie, przybliajcych zasady ekonomicznej analizy regulacji w postaci ingerencji wadzy pastwowej. Na pierwszy ogie wystawiono praktyk wadz amerykaskich, ktre musiay podj walk z wielkimi koncernami monopolistami w kluczowych gaziach gospodarki narodowej. Mona dowie, e to lata 30-e ubiegego wieku byy okresem spjnych dziaa myli naukowej ekonomicznej, legislacyjnej i spoeczno-politycznej. Zrodziy si wwczas

256

doktryny niedoskonaego rynku, praw antymonopolowych i polityki antykryzysowej. Kolejne rozdziay tej czci podrcznika wymagaj umiejtnego czenia informacji z rnych rde, ale take inspiruj do sigania po wspczesne fakty i nowe ujcia analizy konfliktw sigajcych skali globalnej. Oddzielny rozdzia traktuje o procesach regulowania rynku pracy, zwaszcza w warunkach depresji i kryzysu, kiedy bezrobocie wysuwa si na czoo spraw spoecznych i zagraa istniejcemu ustrojowi. Ekonomiczna analiza prawa pracy, koncentrujca uwag na zbadaniu efektywnoci regulowa zatrudnienia, a wic i koniecznoci kalkulacji nakadw i wynikw wymuszonych dziaa, gwaccych tradycje wolnego rynku, musiaa wsplnie z prawnikami szuka rozwiza kompromisowych. W treciach wykadu znalazy si zatem koncepcje Coase`a o koszcie spoecznym i tezy zwolennikw Posnera na temat regu prawa uwzgldniajcych zasady uczciwoci gry, w ktrej wystpuj zwizki zawodowe, pracodawcy i sdy. Sektor publiczny i leca u jego podstaw instytucja wasnoci znajduj w tym miejscu kolejn okazj do pokazania swojej trudnej roli w funkcjonowaniu ustroju spoecznogospodarczego. Zjawiska sprzecznoci interesw prywatnych i publicznych maj wspczenie charakter powszechny, zwizany silnie z rewolucj naukowo-techniczn. Ekonomiczna analiza prawa znajduje si w cisym krgu zasady sprzenia zwrotnego. Jak ingerowa w konflikty rodzce si na tle rosncego zagroenia rodowiska naturalnego? Jak doskonali system podatkowy, aby pobudza innowacyjno, zwalcza piractwo w Internecie, uatwia dostp do informacji naukowej i nie krzywdzi twrcw dbr intelektualnych? Znalezione odpowiedzi na takie pytania przynosz raczej nie redukcj lecz pomnoenie zbioru kolejnych kwestii. Zrozpaczeni takim wyzwaniem naukowcy odwouj si a do pokadw prawa zwyczajowego, antropologii i historii gospodarczej sigajcej dziejw wsplnoty pierwotnej. Najeone niebezpiecznymi zjawiskami jdro wspczesnej gospodarki amerykaskiej, jej rynki finansowe i wiat wielkiego biznesu, poddane zostao niezwykle starannemu nawietleniu w czci szstej. Ekspansja korporacji zepchna dotychczasowe doktryny ekonomiczne na plan dalszy i wymusia rygorystyczne metody obserwacji tej instytucji i organizacji kapitau, ktre wymkny si upraszczajcym rzeczywisto tezom liberalizmu i ekonomice gwnego nurtu. Znowu aktualne stay si Coase`a koncepcje firmy i nowe ujcia rynku, jako ju nie tak uniwersalnego mechanizmu alokacji zasobw. Korporacje narzuciy nowy standard kontraktowania i wrcz rewolucj w systemie kierowania i zarzdzania biznesem. Chodzio o uzmysowienie istoty oddzielenia wasnoci od kadry menederskiej, zjawiska ochrzczonego mianem rewolucji biaych konierzykw. Znamy ju wprowadzenie do ekonomiki instytucjonalnej analizy konfliktw na tle sprzecznoci interesw grupowych, pogoni za dodatkow rent i funkcjonowanie ukadu pryncypa-agent. Zapotrzebowanie na regulacje prawne tych nowych relacji i nieznanych przedtem konfliktw stao si niezwykle pilne i nic dziwnego, e take ich ekonomiczna analiza natrafia na powane trudnoci. Efektywno dziaa korporacyjnych w takich obszarach, jak dzierawa i zaciganie wielkich poyczek bankowych, wymagay sigania po nowe ujcia generowane przez aktualne doktryny ekonomiczne. Skala obchodzenia obowizujcego prawa przyniosa konieczno powanego traktowania funkcjonowania szarej strefy, a wkrtce take dziaa kryminalnych, zagraajcych podstawom adu spoecznego. Za wci aktualny i raczej zyskujcy na znaczeniu czynnik kryzysogenny trzeba uzna dziaalno rynkw finansowych. Ekonomiczna analiza regulacji prawnych w tym obszarze jest obecnie szeroko uprawiana w rodkach masowego przekazu, niezwykle licznych publikacjach i obejmuje wypowiedzi od prb popularyzacji po pen formalizacj, ktr znowu z trudem daje si przybliy decydentom i sdom. Podrcznik streszcza zasady

257

analizy, trzymajc si jednoczenie faktw z praktyki wielkich korporacji. Jak rozwizywane s problemy dywersyfikacji portfela aktyww, jakie przyczyny le u podstaw strategii ubezpieczania si, asekuracji przez nabywanie obligacji i innych papierw, redukujcych szkody od nastpstw rnorodnych przypadkw. Rynek ubezpiecze wci rozrasta si, staje si mao przejrzysty i jeli wemiemy pod uwag jego powizania giedowe i zawrotn dynamik transferw praw wasnoci, to poszukiwanie specjalistw od Law and Economics musimy uzna za w peni uzasadnione. W tym samym obszarze konieczne s powtrzenia zwizane z ekonomiczn analiz dziaalnoci karteli i maskowan monopolizacj w nowych branach gospodarczych. Stanowi to dobre przejcie do kolejnej czci podrcznika traktujcej o tak spoecznie istotnym zagadnieniu, jak regulacje prawne podziau dochodw i bogactwa. Teoria pastwa dobrobytu i etyczne zasady sprawiedliwoci dystrybucyjnej pozostaj wci przedmiotem sporw naukowych i znajduj odbicie w praktyce sdowniczej. Przypomn, e czsto organem wadzy sterujcym praktyk prawa jest ministerstwo sprawiedliwoci lub justycji, jako wzite z aciskiego iustitia sprawiedliwo. Funkcjonujcy od Staroytnoci podzia sprawiedliwoci na wyrwnawcz (redystrybutywn) i rozdzielcz (dystrybutywn) przyj si z modyfikacjami w doktrynach spoecznych, ekonomicznych i prawnych. Wyrasta on na gruncie instytucji wasnoci i wadzy stosujcej take przymus, a na gruncie spoecznym wie si z nierwnoci w posiadaniu ograniczonych dbr. Sprawiedliwo wyrwnawcza jest form takiego wymiaru kar i nagrd za ze i dobre uczynki, ktra opiera si na zasadzie rwnym za rwne, a wic ekwiwalentnoci, rwnowartoci dbr i czynw. Ma zastosowanie w etyce i prawie i odrzuca indywidualne (subiektywne) oceny wartoci stron konfliktu. Natomiast sprawiedliwo rozdzielcza stosuje zasad jednemu mniej, drugiemu wicej, w zalenoci od oceny znaczenia, niezbdnoci i wkadu pracy jednostki lub grupy. Historia przyniosa niezwykle obfite przykady przenikania si obu form sprawiedliwoci i raczej prosty wniosek, e absolutnego ujcia kategorii sprawiedliwo moemy nie znale. Ekonomiczna analiza regulacji prawnych musi pokonywa wiele przeszkd i barier, zaczynajc od samej kwantyfikacji pojcia nierwnoci spoecznej. Posner i jego zwolennicy przytaczaj wiele przykadw z praktyki kontraktowania, w ktrej strony do czsto s w gbokiej nierwnowadze, mierzonej relacj ich potencjaw technologicznych i finansowych. Jeszcze silniej takie relacje zachodz midzy warstwami spoecznymi, podczas gdy tradycje prywatnej dobroczynnoci nie notoway powanej poprawy. Reguy wiadcze ze strony pastwa take nie maj prostych i jasnych kryteriw. Niezwykle istotne miejsce w tym obszarze w wiecie relacji bogactwa i biedy zajmuje instytucja opodatkowania. Ekonomiczna analiza prawa podatkowego, kluczowa w ocenie spoecznej i gospodarczej efektywnoci polityki danego pastwa, korzysta z bogatego materiau historycznego i jest codziennie zasilana informacj o wci nowych problemach. Zaczynajc od regulacji poboru takich bezzwrotnych wiadcze, jak formy akcyzy, a po oboenie podatkami zyskw wielkich korporacji, prezentowane s metody preparacji rachunku gospodarczego, aby doj do mniej lub bardziej realnych wskanikw efektywnoci ekonomicznej. Kadzie si take nacisk na sposoby opodatkowania kapitau, uwzgldniajce efekty makroekonomiczne i nacisk konfliktw spoecznych. Na zakoczenie tego rozdziau sygnalizowane s pewne interesujce wtki analizy ekonomicznej prawa spadkowego. Rwnie w tej dziedzinie trzeba ostronie podchodzi do kryterium efektywnoci, biorc pod uwag cechy danego ustroju i uwarunkowania kulturowe. Szsta cz podrcznika obejmuje wzowe problemy procesu legislacyjnego i jest dla ekonomistw szczeglnym wyzwaniem. Wymaga bowiem dobrej orientacji w przepisach dotyczcych wszystkich etapw procesu od lokalizacji w dziaach prawa cywilnego i karnego, kolejnoci dziaa stron procesu, roli prokuratury, obrocw i sdziego, apelacji i a

258

do egzekwowania orzecze i wyrokw. Wsplnie z prawnikami odbywa si dyskusja nad konstrukcj rachunku ekonomicznego okrelenie celw ekonomicznych samego procesu, szacunek kosztw, w tym take wynikajcych z moliwych bdw procesu legislacyjnego. Takie zagadnienie wystpuje rwnie na etapie proponowania stronom zgody, kiedy mona im wyjani korzyci lub dodatkowe koszty kierowania sprawy do sdu. Oddzielny rozdzia traktuje o prawie egzekwowania orzecze i zagadnieniach procesowych w administracji, gdzie wystpuj czste konflikty midzy interesami prywatnymi i publicznymi. Orientacja we wspczesnych powizaniach instytucjonalnych i organizacyjnych wymaga duego i cigego wysiku, generuje dodatkowe koszty i pogarsza efektywno caego systemu spoecznego. Akademicki wykad ekonomicznej analizy prawa koczy cz sidma podrcznika, powicona konstytucji federacji. Mamy tu zwiz prezentacj ustroju Stanw Zjednoczonych, osigni amerykaskiej myli prawnej i ekonomicznej oraz niezwykle przejrzysty obraz konstrukcji, na ktrej opiera si to mocarstwo. Zwracam uwag tylko na gwne zagadnienia zwizane z analiz ekonomiczn prawa konstytucyjnego. Powanie ju wyodrbniony dzia ekonomii konstytucjonalnej traktuje o dziaaniach gospodarczych zwizanych z regu rozdziau wadzy (separation of powers) na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz oraz z ochron praw. Oddzielne miejsce zajmuje sprawowanie nadzoru, wymagajce cigej analizy praw i obowizkw obywateli i organizacji. Stany Zjednoczone maj silnie ugruntowan doktryn federalizmu i zwizan z tym praktyk gospodarcz oraz koncepcje teoretyczne, lece u podstaw polityki. Wszystkie instytucje i procesy znane nam z ekonomiki instytucjonalnej, maj swoje odbicie w analizie prawa regulujcego zagadnienia gospodarcze federalizmu. Trzeba take wspomnie o wielkich akcjach podejmowanych w USA w celu doskonalenia caego ustroju. Chodzi o ochron wolnoci rynkowej, a wic liberalizmu w sytuacjach, kiedy na przeszkodzie pojawiaj si obiekcje religijne oraz konieczno zwalczania rasizmu i wszelkiego typu dyskryminacji osb i caych grup ludnoci. * Nasuwa si prosty wniosek struktura ekonomicznej analizy prawa znalaza trwae wsparcie podrcznikowe, ale i zachowaa szeroko otwarte pole do przyjmowania wci nowych wyzwa ze strony praktyki i twrczoci rodowisk naukowych. Pozostaje jeszcze przypomnie pewne zagadnienia z praktyki stosowania ekonomicznej analizy prawa. 14.3. Tylko jeden przykad Nawizuj do problematyki znanej nam z rozdziaw powiconych instytucji kontraktw, opisujc prosty przykad zaczerpnity z podrcznika znanego amerykaskiego wykadowcy University of California Wernera Z. Hirscha192. Jest to prbka analizy ekonomicznej kontraktu, sygnalizujca problemy postrzegane przez prawo i ekonomi. Jurysta musi zbada podstawowe tezy prawa lece u podstaw zobowiza stron dotyczcej umowy wymiany; natomiast ekonomista dokona rozbioru tych elementw umowy, ktre angauj zawsze ograniczone zasoby. Musimy pamita, e czsto analitykiem jest jedna i ta sama osoba, z natury rzeczy obdarzona niepen racjonalnoci. Przypomn, e umow nazywamy zgodne owiadczenie woli dwch stron, zmierzajce do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego. To wystarcza jako punkt wyjcia jurystom. Ekonomista lepiej poczuje si przy okreleniu kontraktu, jako porozumienia zawierajcego w sobie zobowizania stron w przyszej wymianie, osignite
192

W. Z. Hirsch, Law anad Economics. An Introductory Analysis. 3. ed. San Diego 1999, rozdzia 5.

259

bez przymusu i dobrowolnie. Skuteczno i efektywno procesu zawierania i realizacji kontraktw pojawia si dopiero w sytuacji poczenia wysikw, a wic wwczas, gdy ujawni si korzy spoeczna i ekonomiczna procesu wymiany dbr i usug, obnienia kosztw transakcji i poziomu szkd oraz wzrostu dobrobytu. Od samego pocztku narodzinom kontraktu towarzyszy zatroskanie stron i zachta do wspdziaania jurystw z ekonomistami. W okresie tworzenia struktury kontraktu strony musz uwzgldnia istniejcy ukad instytucji oraz tradycje porzdku spoecznego. Kontrakt naley zatem traktowa powanie, dba o jego dobre okrelenie, moliwo realizacji i legalno. Ograniczeniu pola ewentualnych konfliktw suy staranne ujcie zobowiza, usunicie iluzorycznych i przede wszystkim zapewnienie stronom bezpieczestwa. Chodzi tu o neutralizacj przymusu, jako czynnika ograniczajcego dobr wol stron. Historia zgromadzia wiele przykadw zawierania umw pod przymusem fizycznym lub ekonomicznym. Gos ekonomisty jest tu niezwykle cenny. Przypomn tylko, e chodzi o takie dziaania, jak bezprawna i niewaciwa groba, naruszajca zasady moralne i bliskie przestpstwom, co moe posuy do zerwania kontraktu w zej wierze. Taki przymus wystpuje, gdy nie ma rozsdnej alternatywy i trzeba przyj oferowane warunki. Przymus istnieje w pewnych rodowiskach spoecznych, a wspczenie mamy obfit informacj o wywieraniu nacisku ze strony rynkw finansowych. Bliskie tym zagadnieniom s sprawy zwizane z kontraktami, ktre normalnie mog by realizowane, ale wywouj sprzeczno w stosowaniu sankcji prawnych. Chodzi o argument niezdolnoci prawnej (incapacity), wynikajcy z niesprawnoci, nieumiejtnoci lub wrodzonych skonnoci danej osoby. Punktem wyjcia do instytucjonalnej i prawno-ekonomicznej analizy realizacji kontraktu jest przewiadczenie o spoecznej akceptacji nakazu wykonania podjtych zobowiza przez umawiajce si strony. Nic zatem dziwnego, e prawo dy do stworzenia odpowiednich ku temu bodcw, a ekonomia wspiera takie poczynania poprzez rachunek gospodarczoci. Strona zrywajca kontrakt musi liczy si z bolesnymi nastpstwami. Trzeba jednak ju teraz powiedzie, e prawo uczynio wiele take dla zgromadzenia argumentw usprawiedliwiajcych naruszenie lub nawet zerwanie umowy. Pierwszy taki argument okrelony zosta jako niemoliwo wiadczenia (impossibility), szeroko ujty w naszym Kodeksie cywilnym i obejmujcy obszerny zbir okolicznoci pozwalajcych zrozumie przyczyny niepowodzenia w realizacji kontraktu. Mamy do czynienia nie tylko z tzw. siami wyszymi, ale i niesprawnoci aktualnych spoecznych mechanizmw wymiany. Nieco trudniej jest uzasadni niepowodzenie realizacji umowy, powoujc si na argument niewykonalnoci handlowej (commercial impracticalability). Strona oskarona, dunik, musi dowie, e w danej praktyce komercyjnej nie mona byo przewidzie pewnych przeszkd ani te stworzy podstaw dla nowych rozwiza. Dla potrzeb ekonomicznej analizy prawa kontraktw (zwaszcza handlowych) istotne znaczenie ma umieszczenie w umowie zamiaru jednej strony odstpienia od realizacji zobowiza. Chodzi o tzw. wyprzedzajce odstpienie (anticipatory repudation), dla uniknicia szkd w przypadku zaistnienia pewnych okolicznoci w realizacji umowy. Potocznie okrela si to w wypowiedzi kontrahenta: Nie mam pewnoci, e to wykonam. Niezwykle rozbudowane regulacje znajduj analitycy w prawie zobowizaniowym, poczynajc od cigle doskonalonych definicji pojcia szkoda i jej powiza z instytucj kontraktw. Warto pamita, e nasz Kodeks cywilny na zawiera definicji szkody i posuguje si okreleniem zapoyczonym z jzyka potocznego. Z zalecanego naszym studentom podrcznika, ktrego autorem jest wybitny specjalista prof. Wojciech Siuda, zacytujmy do naszych rozwaa nastpujc definicj: Przez szkod naley rozumie uszczerbek w obecnym i przyszym majtku, jakiego poszkodowany doznaje wbrew swojej woli. Szkod stanowi wic rnica midzy dwoma

260

stanami majtkowymi: tym po wyrzdzeniu szkody, i tym, ktry by istnia, gdyby szkody nie wyrzdzono193. Prawnicy od staroytnoci wyrniali szkod jako uszczerbek majtku, za ktry odpowiada sprawca, a we wsppracy z ekonomistami wyrniali klas szkd gospodarczych i musieli pokonywa trudnoci w okrelaniu wysokoci odszkodowania. Akceptowana zasada przestrzegania umw i koniecznoci ponoszenia waciwej odpowiedzialnoci za jej skutki, zrodziy kilka znaczcych metod i regu postpowania. Prawo kontraktowe nie zobowizuje stron do wykonania umowy, daje wybr realizacji lub zerwania. Prawo nakada tylko obowizek pokrycia szkd wynikych z zerwania kontraktu, a wic ustanawia regu wyznaczenia finansowego ekwiwalentu powstaej szkody. Taka szkoda moe by np. skalkulowana jako rnica midzy cen rynkow i cen przyjt w zerwanym kontrakcie. Korzysta si take z reguy pokrywania szkd spowodowanych decyzjami, ktrych mona byo unikn (avoidable-consequences rule), jak rwnie z reguy pokrycia strat porednich, wynikajcych z zaniedbania osoby kierujcej jakim ogniwem transakcji (rule of consequential damages). Do rzadziej stosowanych regu naley koncepcja zapoyczona z prawa rzymskiego, noszca nazw Quantum meruit, co tumaczy si jako tyle na ile zasuguje, a pomaga w sprawach, gdzie podnosi si zarzut niesusznego wzbogacenia si, albo po prostu szuka si racjonalnego okrelenia wartoci szkody. Quantum meruit jest miar szkody w sytuacjach, kiedy pilny kontrakt jest wzajemnie modyfikowany przez ukryte porozumienie obu stron albo nierealizowany. Omawiana koncepcja jest stosowana w dwch sytuacjach. Pierwszej, kiedy kto wynajmuje pracownika a umowa nie jest kompletna lub w inny sposb nierealizowalna. Pracownik moe pozwa najemc o zapat za wprowadzone dodatkowe usugi, a sd moe nakaza tak zapat w zgodzie z zasad tyle na ile takie wiadczenia zasuguj, a wic niekoniecznie tak, jak byo podane w kontrakcie. Sytuacja druga dotyczy pilnego kontraktu, ktry obejmuje okrelon wielko i sposb rekompensaty za usugi. Powd nie moe zerwa kontraktu i domaga si quantum meruit na podstawie swego przewiadczenia. Jednake niepowodzenie zwizane z realizacj caego przedsiwzicia moe pozwoli skarcemu wystpi o kompensat na zasadzie quantum meruit. * W tej analizie prostego przykadu moemy teraz skupi wicej uwagi na myleniu w kategoriach rachunku gospodarczego, a wic przyjrze si kosztom na rnych etapach procesu zawierania i realizacji transakcji, zakadajc, e czynimy to w zgodnym zespole ekonomistw, prawnikw i z udziaem doradcw z kilku innych dziedzin. Mamy nastpujc sytuacj problemow. Transakcja ma charakter handlowy. Wystpuj dwaj zainteresowani: sprzedawca-wierzyciel A i kupujcy-dunik B. Pan A ma V dbr, ktre pragnie sprzeda panu B, dysponujcemu zdolnoci patnicz, majcemu pienidze. Transakcja obejmuje trzy etapy. Na etapie t0 przed transakcj strony nie ponosz kosztw, na etapie drugim t1 pojawiaj si koszty formowania transakcji FC, wynikajce z przekazania przez A praw wasnoci do dbr V (tj. pojawi si koszt dla pana A. ktry moemy zapisa w postaci FCA; oraz z pozyskania tych praw przez B, dla ktrego koszt oznaczymy jako FCB. Na etapie t2 realizacji transakcji strony ponosz odpowiednie koszty C, jak chociaby inkaso dugw (zobowiza zwizanych z gromadzeniem dokumentw) oraz koszty oprocentowania. czne koszty dla kadej strony transakcji zapiszemy tak: FCA + CA oraz FCB + CB. Kolejny krok w analizie wie si z koniecznoci uwzgldnienia dugoci czasu transakcji. Chodzi o wpyw na koszty transakcji takich czynnikw, jak prawdopodobiestwo (a wic i ryzyko) zmiany cen PC (price-level changes) i towarzyszce temu ryzyko powstania
193

W. Siuda, Elementy prawa dla ekonomistw, Scriptum, Pozna 2000, s. 211.

261

pochodnej transakcji kredytowej, jeli zaistnieje take fakt nieuiszczenia nalenoci D (ang. default). W takim przypadku koszt transakcji, np. dla pana A na etapie realizacji wyniesie:

Powrmy jeszcze do analizy etapw transakcji. O kosztach etapu tworzenia, formowania przedsiwzicia FC, warto pamita, e maj one dwa skadniki, a mianowicie koszty negocjowania kontraktu a1 oraz koszty przygotowania formy i podpisania umowy a2.. Mamy zatem : FC = a1 + a2. Zwraca si uwag na fakt, e sprzedawca A, zwaszcza w transakcjach zwizanych z konsumpcj, ma bogatsz wiedz ni pan B i tym samym wiksze szanse, e jego koszt moe by niszy. Analiza kosztw etapu realizacji transakcji jest bardziej zoona, bowiem strony mog znale si w obliczu kosztw dodatkowych zwizanych z prowadzeniem rachunkowoci oraz inkasem b1. Przyczyn jest nieuiszczenie nalenoci D w trzech kolejnych przypadkach: 1) groby D i podjcia przez A rodkw samoobrony, generujcych koszt b2; 2) zaistnienia D, uruchomienia dziaa obronnych przez A i powstanie jego kosztw b3; 3) istnienie D i podjcie przez A dziaa na drodze prawnej, np. egzekwowanie inkasa, znowu rodzce koszty b4. atwo moemy zsumowa te koszty b dla obu kontrahentw, ale musimy take pamita, e kwantyfikacja tych wskanikw jest w praktyce trudna i prowadzi do oporw natury organizacyjnej, psychicznej i kolejnego zrozumienia istoty tezy o ograniczonej racjonalnoci czowieka. Dla pogbienia wiedzy o zawiociach umw handlowych i koniecznoci czenia wysikw analitykw prawa i ekonomii warto wspomnie o znaczeniu siy przetargowej w relacjach obu stron kontraktu. Punktem wyjcia jest teza, e do rzadkoci naley rwno si w transakcjach zwizanych z konsumpcj, a jeszcze rzadziej w przypadku, kiedy nabywca dysponuje niskim dochodem. Oto kilka prostych sytuacji. Nietrudno dowie, e sprzedawca-detalista ma przewag nad kupujcym u niego konsumentem, zwaszcza jeli ten nie naley do warstwy bogaczy. Sprzedawca ma wielkie dowiadczenie w bardzo licznych tego typu transakcjach i moe je wykorzysta, rozkadajc koszty midzy tworzeniem i realizacj podobnych kontraktw. Skromny nabywca uczestniczy w nielicznych aktach wymiany i najczciej nie dysponuje zasobem wiedzy na temat ochrony interesw konsumenta. Koszty sdowe nie odstraszaj bogatych sprzedawcw w takim stopniu jak biednych konsumentw. Sytuacja wyglda nieco inaczej na szczeblu handlu hurtowego i zwaszcza na poziomie produkcji. Tu relacje siy przetargowej nie s tak jednoznaczne, bowiem rola kredytora-wierzyciela moe przypada jednej ze stron kontraktu. Spord trzech typw relacji midzy stronami za najciekawsz moe by uznana taka, w ktrej kupujcy jest konsumentem i podejmuje si take roli kredytora. Moe to by przykad dokonania zakupu znanych obecnie wyrobw elektronicznych, do drogich, ale ju szeroko wykorzystywanych. Nabywca w domu stwierdza wad urzdzenia i udaje si do wielkiego sklepu z daniem naprawy, zamiany lub wymiany. Ot bogaty i dowiadczony sprzedawca odmawia rekompensaty, wybiera nawet drog sdow, stawiajc nabywc w przymusowej roli udzielajcego kredyt niesympatycznemu sprzedawcy. Przebiegy dunik korzysta z moliwoci pokrycia kosztw postpowania sdowego poprzez ich przeoenie na liczne transakcje biece. Zaskoczony kredytodawca nie ma takiej moliwoci, czsto jest to jego przypadkowa rola i jak chyba wikszo takich poszkodowanych traktuje prawo jako wroga, a nie opiekuna. Drugi przypadek dotyczy relacji midzy wielkim sprzedawc i jednoczenie kredytodawc, ale naraonym na prawdopodobiestwo uchylenia si kupujcego od penej zapaty. Dowiadczony kredytor czerpie korzyci z wielkiej skali dziaa, standaryzacji i

262

powtarzalnoci dziaa. Jego przewaga opiera si take na tym, e wprawdzie przewd sdowy wymaga angaowania adwokata, ale relatywnie niskie koszty wi si z okresem wezwania stron, reklamacjami i organizacj rozprawy. Taki kredytor moe atwo przerzuci koszty na innych pracownikw zaangaowanych w jego transakcjach. Jeszcze prociej mona przedstawi trzeci przypadek, kiedy obie strony dziaaj jak profesjonalici i reprezentuj prawie jednakowe wartoci siy przetargowej i posiadanej wiedzy. Pozostaje tylko przyzna, e taka sytuacja stwarza silny bodziec do poszukiwania kompromisu, redukujcego koszty transakcji. Na krtko zatrzymajmy si nad kwesti wyboru strategii przez strony omawianego tu kontraktu, pozwalajcej redukowa wysoko kosztw transakcyjnych. Nawet na etapie przygotowywania umowy, kiedy te koszty s relatywnie mae, sporo korzyci mona uzyska stosujc standardowe formy dokumentu umowy. W amerykaskiej praktyce okrela si to pojciem boilerplate forms, co mona tumaczy jako standardowe akapity tekstu do wykorzystania w postaci klauzul w kontraktach, a wic oszczdzajc wydatki ponoszone na kadorazowe opracowanie formy kontraktu194. Znajdujemy take ostrzeenie, e w tych okolicznociach transakcji konsumenckiej poyczkodawca-kredytor zyskuje przewag nad nabywc-poyczkobiorc. Znacznie ciekawsze s strategie stosowane zwaszcza przez sprzedawc podejmujcego take rol kredytora, w okresie realizacji kontraktu i w obliczu groby lub ju zaistniaego faktu zwoki w zapacie przez nabywc. Dla zredukowania wynikajcych std kosztw sprzedawca umieszcza w kontrakcie szereg klauzul odstraszajcych nabywc od takich krokw. Wymieniam cztery takie zbiory warunkw. Pierwszy, zawiera dodatkowe klauzule (add-on clauses), dajce od nabywcy, aby spaca on dugi powstae z poprzednich zakupw, a nawet zabezpieczenia interesw sprzedawcy do penego zakoczenia transakcji. Chroni to osobist wasno sprzedawcy, moliwo zwrotu wczeniej sprzedanych dbr w przypadku zwoki w opacie pojedynczej dostawy. Nabywca jest w gorszej sytuacji i moe ponie szkod z caej transakcji, a nie z jej fragmentu. Skuteczn ochron swoich interesw moe stworzy sprzedawca wprowadzajc klauzul pokrywania przez nabywc powanej czci zapaty w formie gotwkowej, zwaszcza jeli kupujcy nie jest bogaty. Drugi zbir obejmuje klauzule oparte na relacjach, jakie powstaj w sytuacji poredniczenia midzy stronami kontraktu wyspecjalizowanej instytucji finansowej. Taka sytuacja odsuwa wprawdzie strony od codziennych kopotw z rozliczeniami, ale take oznacza ich zrzeczenie si z praw do bezporedniej obrony (std nazwa klauzuli waiver-ofdefense clause). Przykadowo, nabywca musi paci firmie poredniczcej ustalone kwoty niezalenie od tego, czy podobnie czyni sprzedawca. Do skomplikowane s warunki w trzecim zbiorze klauzul, regulujcych rynek hipoteczny (due-on-sale clauses). Hipoteka to zabezpieczenie roszcze pieninych (gwnie poyczek) na nieruchomoci. Rozrnia si tzw. hipotek pierwsz, ktrej wierzyciel ma wiksze roszczenia do aktyww dunika ni wierzyciel innej hipoteki tego samego dunika hipotecznego. Hipoteka druga to poyczka, w ktrej wykorzystuje si jako zabezpieczenie majtek ju obcionej hipotek nieruchomoci, ale poyczkobiorca jest kim innym ni wierzyciel pierwszej hipoteki. Nietrudno zrozumie intencje poyczkodawcy przed wzrostem ryzyka moralnego, take w przypadku zmiany cen i spekulacji, odrywajcymi transakcj od realnych procesw gospodarczych. Zbir czwarty (termination-at-will clauses) dotyczy konfliktw w transakcjach handlowych na tle praktyki franszyzy porozumienia dajcego prawo podmiotowi do sprzeday lub udostpnienia produktw i usug posiadanych przez ich wytwrc lub
194

W.Z. Hirsch, op. cit., s. 126.

263

dostawc. Dawca franszyzy moe zastrzec w kontrakcie wypowiedzenie umowy bez podania przyczyn i usprawiedliwienia, nic zatem dziwnego, e trzeba broni si przed tak ewentualnoci. Powanym zagadnieniem, wykraczajcym znacznie poza obszar nauk prawnych, jest zjawisko naruszania kanonw moralnych w ramach legalnych kontraktw. Znamy take okrelenie braku sumienia, odnoszce si do jaskrawego przekroczenia powszechnie akceptowanych uj sprawiedliwoci i uczciwoci. W literaturze amerykaskiej uywa si okrelenia regua zdolnoci do postpowania niezgodnego z sumieniem (The rule of uncoscionability), wykorzystywana w sprawach o naruszenie umowy handlowej, w ktrych sabsza strona jest krzywdzona metodami rubowania cen i wcinitymi uciliwymi klauzulami. Analiza takich przypadkw wymaga odwoania si do filozofw, socjologw, psychologw i etykw, a ekonomistom kae raz jeszcze zaj si teori rynkw niedoskonaych. Przytoczone w podrczniku Hirscha przykady moemy znale take u nas195. Oto dua firma sprzeday sprztu gospodarstwa domowego zawara w cigu 5 lat a 14 kontraktw na dostaw mebli i naczy kuchennych wdowie, obarczonej siedmiorgiem dzieci i yjcej gwnie z pomocy spoecznej. Umowy byy skonstruowane na zasadzie sprzeday ratalnej i z klauzulami wymuszajcymi spaty w terminach uciliwych. Wierzyciel wystpi do sdu o windykacj wszystkich dostarczonych dbr, a sd wskaza wprawdzie na brak sumienia u wierzyciela wobec sabego dunika, nakazujc jednak zwrot kilku droszych towarw. Drugi przykad opisuje sytuacj farmera, ktremu akwizytor wcisn zamraark po raco wysokiej cenie i niezwykle uciliwych ratach. Sd przychyli si do proby powoda, ale w rodowisku prawnikw jest wci wielu zwolennikw twardego przestrzegania warunkw umowy, nawet w sytuacji racej dysproporcji w sile przetargowej stron. Na zakoczenie tego przegldu zagadnie instytucjonalno-ekonomicznej analizy kontraktw sprzeday wspomn tylko o wpywie samej formy umowy na efektywno transakcji i o pewnych dodatkowych trudnociach kompensowania szkd w wyniku naruszenia kontraktu. Oczywiste korzyci ze standaryzacji formy kontraktu preferuj raczej sprzedawcy, podczas gdy nabywca musi nieraz liczy si ze stratami w zakresie efektywnoci. Chodzi np. o klauzule typu bierz lub odejd, ktra pozbawia go gbszego zastanowienia si i lepszego wyboru oraz o sytuacj asymetrii informacji przewagi sprzedajcego. Istotne znaczenie moe mie take monopol sprzedawcy, ktry uczyni z kupujcego nabywc gorszych towarw. Takie sytuacje pojawiaj si w praktyce rynkowej, kiedy wiele warunkw wpisuje si w ulotki reklamowe i na opakowaniach, a w umowach na takich miejscach, do ktrych nabywca nie ma ochoty zaglda. Wielka tradycja zasady penego pokrywania szkd wynikajcych z naruszenia kontraktu opiera si take na zasadzie tworzenia bodcw dla stron kontraktu, aby dotrzymyway warunkw umowy. Moe tu jednak przejawi si tendencja do kalkulowania efektw zerwania i korzyci z kontynuacji. W praktyce pojawiaj si trudnoci z korzystania cen rynkowych dla okrelenia wielkoci szkody i koniecznoci szukania zastpczych sposobw kalkulacji - poza mechanizmem rynkowym. Takie transakcje nierynkowe mog jednak by tworzywem dla upowszechnienia nowych metod mierzenia wielkoci szkd. Zalecana literatura 1. J. Stelmach, B. Broek, W. Zauski, Dziesi wykadw o ekonomii prawa, Warszawa 2007. 2. R. Cooper, T. Ulen, Ekonomiczna analiza prawa, C.H.Beck, Warszawa 2009.
195

Tame, s. 129-132.

264

15. ZRBY EKONOMIKI EWOLUCYJNEJ Sygnalizowana ju na pocztku wykadu prba znalezienia lepszej nazwy dla ekonomiki instytucjonalnej, pozwalajcej take integrowa wysiek starego i nowego instytucjonalizmu, znalaza w praktyce niezbyt oryginalne rozwizanie w postaci czenia obu okrele instytucjonalna i ewolucyjna. W rozdziale tym pragn zwrci uwag na pogldy tak silnie eksponujce znaczenie podejcia ewolucyjnego w poznawaniu zjawisk gospodarczych i ich rozwoju, e w efekcie wysoki stopie samodzielnoci zdobywa zarwno dyscyplina naukowa pod nazw ekonomika ewolucyjna, jak i wyrany odam (prd, odgazienie do wyboru!) w nowej ekonomice instytucjonalnej. Tak ujty cel rozdziau postaram si osign w trzech podrozdziaach zajmujcych si teori ewolucji ekonomicznej, teori zmian instytucjonalnych i procesem transformacji ustroju. 15.1. Teoria ewolucji ekonomicznej Omawiana tu teoria jest fragmentem ewolucjonizmu, jako niezwykle bogatego kierunku myli naukowej, ktry podstaw i osi rozwaa czyni proces rozwoju (ac. evolvere) okrelonych jednostek od najprostszych do najbardziej zoonych form. Ewolucjonizm jest traktowany w zrnicowany sposb w poszczeglnych obszarach nauki. W biologii jest to najczciej nauka o przemianach gatunkw istot ywych oraz mechanizmach i prawidowociach tych zmian. W filozofii zajmuje si zagadnieniami ontycznymi (greckie ntos byt), tj. dotyczcymi rozwoju realnej istoty, istnienia, bytu. W naukach o kulturze bada rozwj wytworw kultury od prymitywnych po najbardziej rozwinite, przyjmujc tez o nieustannym postpie ludzkoci, ale uwzgldniajc zarwno cyklicznoci zmian, jak i zjawiska degeneracji. Z kolei w psychologii przedmiotem zainteresowania jest rozwj form ycia psychofizjologicznego, obejmujcy etapy rnicowania si i scalania. Wreszcie w etyce uwaga skupia si na rozwoju treci norm moralnych i procesie postpu moralnego czowieka. W naukach spoecznych i ekonomii ewolucjonizm rwnie zdobywa uznanie i znajduje do wyranie okrelone obszary bada. Pogld, e rozwj gospodarczy ma w znacznym stopniu charakter ewolucyjny by ju uwzgldniany w ekonomii klasycznej, marksizmie i w szkole neoklasycznej. Prezentujc dorobek Veblena zwracaem uwag na jego postulat wykorzystania darwinizmu dla nadania ekonomice cech nauki ewolucyjnej. Z kolei Schumpeter nawoywa do analizy przemian w kapitalizmie wedug zasad lansowanych przez ewolucjonizm. Zacieniajce si wizi midzy ekonomi, socjologi i antropologi wskazyway na podno korzystania z analogii zapoyczonych z burzliwie rozwijajcej si biologii. Tego typu zapoyczenia znalazy si w licznych koncepcjach ideologicznych i politycznych, jak np. w darwinizmie spoecznym, rasizmie i kolonializmie. Przypywy i odpywy zainteresowania ewolucjonizmem w naukach ekonomicznych i spoecznych wystpoway z rn si w XX wieku, ale nasiliy si w latach 80-ych i to gwnie za spraw nurtw heterodoksyjnych, w tym ekonomiki instytucjonalnej. Znaczenie ewolucji w doktrynie Veblena nie byo dostatecznie podkrelone w jego wykadach, w ktrych na pierwszy plan wysuwaa si dychotomia oto w oglnym obszarze kultury wystpuj zawsze dwie siy sprawcze: ceremonialna i instrumentalna. ycie ludzi zaley od korzystania z zasobw materialnych, procesu produkcyjnego, rodkw produkcji i kwalifikacji, sowem technologii, czyli ma charakter instrumentalny. Natomiast ycie duchowe stanowi cz ceremonialn kultury. Powizane ze sob instytucje obu ukadw maj odmienne orientacje ukad ceremonialny zapatrzony jest w przeszo, natomiast instrumentalny (okrelany jako niewdziczny, ale konieczny; ang. invidious) kieruje si ku przyszoci. Tego typu sprzeczno stara si usun C.E. Ayres (1891-1972) w znakomitym

265

traktacie Teoria postpu ekonomicznego (The Theory of Economic Progress, 1944). Ayres wprowadzi do koncepcji Veblena oryginaln teori wartoci spoecznej, opart na doktrynie ewolucji. Warto generowana przez wiat biznesu (warto cenowa wedug Ayresa) ma pozorny charakter, jest pseudowartoci. To wiat przemysu (technologii) okrela prawdziw warto, ktr rozumne spoeczestwo powinno pomnaa. Naganiane od niedawna prekursorstwo J. A. Schumpetera w budowie zrbw ekonomiki ewolucyjnej podkrela do oczywisty fakt jego odwoania si do zasady rwnowagi makroekonomicznej, jako normalnego sposobu dziaa gospodarczych. Natomiast naruszenie tej rwnowagi, pchnicie i ruch, a wic postp, jest zasug przedsibiorcw, ktrzy prbuj wdroy innowacje. Mniej spopularyzowany wkad do ekonomiki ewolucyjnej wnis Kenneth Ewart Boulding (1910-1993), ktry zajmowa si przede wszystkim syntez doktryn szkoy neoklasycznej z keynesizmem. W rozprawie Ekonomika ewolucyjna (Evolutionary Economics, 1981) podj trud integracji ekonomii z biologicznymi koncepcjami rwnowagi ekologicznej i dynamiki produkcji transgenicznej196. Boulding przyjmowa, e ekonomika ewolucyjna jest po prostu spojrzeniem na system ekonomiczny jako proces cigy w czasie i przestrzeni. Ewolucja ekonomiczna jest czci uniwersalnej ewolucji zachodzcej w czasoprzestrzeni, w ktrej mona wyrni trzy etapy: 1) fizyko-chemicznej, dostarczajcej budulca, materii wszechwiata; 2) biologicznej, ktrej tworem s yjce gatunki; 3) spoecznej, od pojawienia si homo sapiens z jego wiedz pozwalajc wyobraa wiat i produkowa artefakty. Gospodarka jest wytworem dugiego procesu ewolucji spoecznej i stanowi skadnik rodowiska instytucji politycznych i spoecznych. Analiza gospodarki moe by statyczna, jak ogldanie klatki filmowej (sytuacja zatrzymane w kadrze), lub dynamiczna w ruchu i granicach pocztek koniec. Najprostszy model gospodarki moe przypomina modele biologicznych ekosystemw i korzysta z koncepcji rwnowagi w ujciu Walrasa. Zbir artefaktw (np. towarw) mona bada, stosujc rwnie analogie wzite z biologii narodziny, rozwj, selekcja i mier, jak rwnie zasady uwzgldniane w technologii, jak np. sprzenie zwrotne. Ogromne znaczenie ma kumulacja wiedzy i jej wykorzystanie w praktyce gospodarowania. Boulding podkrela znaczenie powstawania nisz w procesie rozwoju spoecznogospodarczego, ktre s czynnikiem sprawczym postpu na podobiestwo ewolucji biologicznej. Przewidywanie kierunkw ewolucji jest utrudnione przez oglny indeterminizm ewolucji wszechwiata, pojawianie si katastrof rozrywajcych cigo rozwoju i radykalnie oddzielajcych od siebie epoki. Pomocna moe by w tym przypadku koncepcja punktowej rwnowagi w procesie ewolucji. Sam autor odwoywa si do historii myli ekonomicznej, wskazujc na wane punkty zwrotne w postaci rewolucji agrarnej, przemysowej, w transporcie i naukowo-technicznej, ktre miay take ogromny wpyw na ksztatowanie si instytucji wymiany, potencjau gospodarczego i siy przymusu instytucji wadzy. Jako ucze Schumpetera, widzia take w samej ekonomice ewolucyjnej szans dynamizacji i trafniejszego rozumienia wspczesnej gospodarki i prognozowania jej rozwoju, aczkolwiek w do skromnych granicach przyszoci. Obszernie i w sposb klarowny wypowiadaj si na temat teorii ewolucji liczni aktywni zwolennicy instytucjonalizmu i ewolucjonizmu. Przypomn kilku. Znany ju nam Geoffrey M. Hodgson twierdzi, e radykalny zwrot w twrczym korzystaniu z podejcia ewolucyjnego w nauce ekonomicznej nastpi wraz z rezygnacj z tradycji nauk cisych, zwaszcza fizyki, na rzecz biologii. Rysujca si oglna teoria ewolucji ekonomicznej z trudem przebija si przez gszcz poj jzyka problemu i niefrasobliwych tez
Zwarty pogld na obiekt i przedmiot ekonomiki ewolucyjnej zawiera artyku: K.E.Boulding, What is evolutionary economics Journal of Evolutionary Economics, 1991, nr 1, s. 9-17.
196

266

nie dajcych si precyzyjnie uj w ramach pewnego paradygmatu197. Hodgson zaproponowa pewn taksonomi porzdkujc cay zbir znacze okrelony jako ewolucja ekonomiczna. Oto krtka jego prezentacja. Przede wszystkim wypada odrzuci normatywn interpretacj pojcia ewolucja, jako przeciwstawienie pojcia rewolucja i tez, e proces ewolucyjny zmierza do optymalnych efektw, jak to mona wyczyta z treci doktryny liberalnej i hasa leseferyzmu. Przydatne w rozwaaniach jest pojcie gradualizmu, jako zmian stopniowanych, czstkowych i rwnowagi punktowej. Nie od rzeczy jest take przypomnienie twierdzenia dialektyki o procesie przechodzenia od powolnych zmian ilociowych do gwatownych jakociowych. aciskie evolvere tumaczymy jako rozwija, ale z nakazem ostronoci wobec wizania si z wyznaczaniem kierunku i celu procesu rozwoju. Zbir ewolucja ekonomiczna daje si podzieli na dwa podzbiory: liniowy (developmental), nazywany take kladygenetycznym (od greckiego kldos ga) i genetyczny (genetic). W pierwszym mona np. umieci marksistowski materializm historyczny, z jego tezami o postpie zdeterminowanym lub nie, ale zawsze przechodzcym od niszych do wyszych stadiw rozwoju ustroju spoeczno-gospodarczego. Znacznie trudniej mieci si tu darwinowskie ujcie roli naturalnej selekcji. Ten podzbir mona jeszcze podzieli na dwa: jednoliniowy (unilinear) i wieloliniowy (multilinear), wyznaczajce jedn lub wiele tras czy te drg etapowego rozwoju. Podzbir drugi genetyczny posuguje si analogami wzitymi z biologii, ale rzadko sigajcymi a tak daleko, aby odwoywa si do biologicznej teorii DNA. Genetyka jest nauk o dziedzicznoci i zmiennoci organizmw, a gen to podstawowy materialny element dziedziczenia, najmniejszy odcinek chromosomu, jednostka mutacji, acuch kwasu DNA. Nie trudno zauway, jak atrakcyjny moe by analog genu w ekonomii, wanie jako element pozwalajcy bada rozwj gospodarczy w caoci i w rnych przekrojach. Dalszy podzia tego podzbioru opiera si take na zapoyczeniu z biologii, a mianowicie wyodrbnieniu ontogenezy i filogenezy. Ontogeneza to w biologii rozwj osobniczy organizmw, zrnicowanie tkanek, narzdw i ukadw, ale bez zmiany genotypu, tj. ogu genw danego organizmu. Natomiast filogeneza zajmuje si rozwojem rodowym organizmw, caej populacji i uwzgldnia take zmiany genotypu. Genetyczny zbir znaczeniowy ewolucji ekonomicznej przyjmuje za obiekty i jednostki badawcze takie geny, jak jednostki ludzkie, ich przyzwyczajenia i zwyczaje, rutyna w dziaaniach jednostek, organizacjach i wsplnot, wreszcie instytucje. Powtarzam jeszcze raz te analogie i prawdziwe geny nie zawieraj twierdzenia, e ludzkie zachowania s w sposb konieczny i cakowicie zdeterminowane przez ich ukad. Historia myli ekonomicznej dostarczya liczne przykady korzystania z analogw zaczerpnitych z podzbioru genetycznego. W doktrynie A. Smitha takim genem jest wszak grupa jednostek ludzkich o jednakowych predyspozycjach i uczuciach. Z takiego genotypu rozwin si system gospodarki, w ktrym rynek generuje ceny zapewniajce efektywn alokacj zasobw. Jako organizm wystpuje u Smitha cay system gospodarczy, a poniewa jego geny (jednostki typu homo oeconomicus) s trwae, to taki materia genetyczny wyznacza miejsce dla koncepcji mistrza szkoy klasycznej w podzbiorze ontogenezy. Za przykad korzystania z podzbioru filogenezy moe posuy twierdzenie T.R.Malthusa na temat dynamiki zaludnienia, opartej na relacji midzy przyrostem ludnoci i zasobu rodkw konsumpcji. Mamy tu do czynienia z analiz procesu selekcji, w ktrym jednostki biedne odpadaj. Przypomn, e prawo ludnociowe w ujciu Malthusa zainspirowao w znacznym stopniu badania Darwina. Proces selekcji zmienia struktur
G.M. Hodgson, Theories of Economic Evolution, [w:] The Elgar Companion to Institutional and Evolutionary Economics, E.Elgar, 1994, s. 218-224.
197

267

genotypu, zbioru jednostek danej populacji, zwyczajw, rutyny, powiza instytucjonalnych i rnych systemw. Wersja ekonomiki ewolucyjnej prezentowana przez Veblena mieci si w podzbiorze filogenetycznym. Odwoujc si bezporednio do Darwina, potraktowa Veblen instynkty, zwyczaje i instytucje analogicznie do genw. ycie gospodarcze jednostki jest kumulatywnym procesem adaptacji rodkw do celw, wspzalenoci podmiotu i rodowiska. Ten proces skumulowanej przyczynowoci odchyla jednak pogld Veblena w kierunku nieco odmiennym od darwinizmu. Chodzi o to, e Veblen traktowa podmioty jako wiadome celw swoich dziaa, a takie zachowania gosi J.B. Lamarck (1744-1829) i jego zwolennicy. Lamarkizm przeksztacenia ewolucyjne uzalenia od dwch niezalenych, a nawet sprzecznych si waciwego ywym istotom denia do doskonaoci i reakcji organizmw na stale zmieniajce si rodowisko, generujce niezliczone gatunki. Wspczenie uznanie zdobywa ewolucja socjoekonomiczna, w ramach ktrej zakada si moliwo dziedziczenia celowo skonstruowanych zachowa. Analiza koncepcji Veblena, Marksa, Marshalla i Schumpetera nie doprowadzia jeszcze do zgodnych wnioskw. Najnowsze ujcia nowej ekonomiki instytucjonalnej, na ktre silny wpyw wywieraj osignicia biologii, preferuj do wyranie podzbir filogenetyczny. Rodz si take nowe nieporozumienia, by moe na gruncie wci sabej znajomoci burzliwie ekspandujcej biologii, przykadem ktrych jest czenie przez niektrych ekonomistw selekcji ewolucyjnej z pojciem optymalizacji i efektywnoci, odrzuconych przez biologw. Wedug Hodgsona, ewolucyjne podejcie w ekonomii powinno uwzgldnia nastpujce zaoenia: 1) nieodwracalno i cigo procesw w czasie, poniewa ewolucja rodzi nieodwracaln transformacj w strukturze i pozyskiwaniu wiedzy; 2) uwag naley skupia raczej na zmianach dugookresowych ni na krtkotrwaych kracowych adaptacjach, bowiem ewolucja obejmuje obserwacj cay, generalny kierunek rozwoju, a nie nieskoczon liczb drobnych zmian; 3) trzeba bada zmiany jakociowe i ilociowe, strukturalne i parametryczne, warianty i rnorodno, sytuacje rwnowagi i jej braku, moliwo zachowa bdnych oraz procesy uczenia si. W kategoriach oglnych i w ramach metodologii nauk ekonomicznych mona przyj, e paradygmat ewolucji jest alternatywny wobec neoklasycznego twardego rdzenia, jakim jest mechanistyczna idea maksymalizacji w ramach statycznych ogranicze. Zjawiska ekonomiczne postrzega si i analizuje, wychodzc raczej z nauki o yciu (biologii) ni z nauk o bezwadnej materii. * Niezwykle dynamicznie rozwija si ekonomika ewolucyjna w Niemczech, Austrii i Szwajcarii, pozyskujc zwolennikw w kilku liczcych si orodkach akademickich, wydajc znakomicie redagowane czasopisma i monografie oraz organizujc konferencje i prowadzc seminaria i wykady przycigajce zdoln modzie. Spord wybitnych autorw wymieniam tu tylko trzech. Pierwszy Kurt Dopfer, zwizany z Uniwersytetem St Gallen w Szwajcarii, znany jest i w Polsce jako wspautor i redaktor publikacji pt. Ekonomia w przyszoci (PWN 1982). Propaguje teori konwergencji systemw spoeczno-gospodarczych i analizuje przemiany w krajach trzeciego wiata. Jego zdaniem zachodzi potrzeba opracowania i wdroenia nowego paradygmatu, opartego na zasadzie holizmu, a wic caociowego ujmowania wielkich systemw spoecznych, rozwijania ekonomii jako nauki empirycznej o dugookresowych procesach gospodarczych, na podobiestwo ekonomii politycznej. Pod jego redakcj ukaza si zbir opracowa 16. wybitnych uczonych pt. Ewolucyjne podstawy ekonomiki, wielkie kompendium tej modej dyscypliny naukowej198. Prolegomena do ekonomiki ewolucyjnej,
198

K. Dopfer (ed.), The Evolutionary Foundations of Economics, Cambridge Univ. Press, 2005.

268

napisana przez Dopfera, kadzie nacisk na te zagadnienia, ktre podnosz w metodologii nauk zwolennicy koncepcji Kuhna, Poppera i Lakatosa. Drugi uczony Ulrich Witt jest dyrektorem zespou badawczego ekonomiki ewolucyjnej na wydziale ekonomii Uniwersytetu w Jenie oraz niezwykle podnym autorem publikacji z tej dziedziny. Z naszego punktu widzenia, bogaty materia znajdujemy w zbiorze jego artykuw pt. Ewoluujca gospodarka, zawierajcym do oryginalne pogldy199. Autor wyjania przyczyny obecnej dynamiki ekonomiki ewolucyjnej, jako generowane przez wyzwania dotychczasowej cieki rozwoju spoecznego. Prezentuje korzyci pynce ze stosowania metody falsyfikacji i uj nawizujcych do tradycji euklidesowo-kartezjaskiej. Trzeci przedstawiciel w tej grupie Carsten Hermann-Pillath jest kierownikiem katedry rozwoju gospodarczego i dyrektorem instytutu bada nad relacjami kultury i ekonomii w Uniwersytecie Wittem/Hardecke w RFN. Polecam w szczeglnoci jego wielkie dzieo pt. Zarys ekonomiki ewolucyjnej, ktre jest dostpne w Internecie i przygotowane zgodnie z zasadami dobrej dydaktyki200. Apelujc o studiowanie prac powyszych autorw, pragn wykorzysta ich dorobek do krtkiej prezentacji prb aksjomatyzacji ekonomiki ewolucyjnej, a wic wprowadzenia do niej pewnikw, prawd oczywistych bez zabiegania o dowody, ale uatwiajcych prowadzenie dyskusji naukowych. Aksjomatyka oparta na dowiadczeniu (empiryczna) powinna opiera si na trzech twierdzeniach: 1. zjawiska realne s to aktualizacje idei; 2. aktualizacje s wyrazem (manifestacj) tworzywa (materii-energii) w przestrzeni i czasie; 3. zjawiska realne ewoluuj. Idee s artykuowane w jzyku i przenoszone do wsplnot ludzkich. Idee oglne, pospolite, a wic i pojcia przypominajce w biologii okrelania gatunek, S one przenonikami (carriers) naszej wiedzy o procesach i zachowaniach, co wskazuje na ich znaczenie praktyczne i wie si z wspczesnym pojciem wiedzy produktywnej. Takie idee ewoluuj i ksztatuj siy sprawcze zmian. Mona zatem powiedzie, e ekonomika ewolucyjna jest w istocie nauk o zmianach w oglnej wiedzy, ktre powoduj przepywy midzy aktualizowanymi ideami oglnymi. Std pynie wniosek, e aktualne zjawiska (fenomeny), bdce manifestacj idei s jednoczenie nonikami wiedzy. Z powyszych tez wynikaj trzy pojcia (koncepcje) aksjomatyki ontologicznej: 1. przenoniki wiedzy; 2. idee oglne (generic) jako skadniki procesu; 3. przyczynowoci ewolucyjno-formatywne. Trzecie z wyej wymienionych poj prowadzi do wniosku, e nie mona sformuowa prawa uniwersalnego w kadym czasie i przestrzeni. Oglne idee maj charakter praw zmiennych, ktre ksztatuj dynamik spoeczn, ale ulegaj zmianom w czasie. Konieczne jest przeto twierdzenie o czynniku niezmiennym (inwariantowym), aby bliej okreli istot procesu ewolucji spoecznej i ekonomicznej. Takim inwariantem jest nastpujca sekwencja, nazywana take reymem ewolucyjnym, obejmujca trzy fazy: (1) pojawienie si oglnych idei (2) nastpuje adaptacja oglnych idei w skali makro (caa ludno), dziki rnym mechanizmom, jak np. selekcja, zaleno od cieki rozwoju, efektw uczenia si itp. (3) pojawia si stabilizacja oparta na wysokiej czstotliwoci wystpowania aprobaty dla idei oglnych.

199

U. Witt (ed.), The Evolving Economy: Essays on the Evolutionary Approach to Economics. Elgar, Cheltenhan, UK, 2003. 200 C. Hermann-Pillath, Grundriss der Evolutionskonomik, Witten 2002.

269

Widzimy, e proces ewolucji jest w istocie nieodwracalny i postrzegany jako przechodzenie od jednego stanu dominacji oglnych idei do drugiego. Ewolucja przedstawia si jako genealogia reimw (ustrojw) dochodzcych do wadzy dziki aprobacie zbiorowoci podmiotw gospodarczych. Przy coraz wyraniejszej zgodzie co do produktywnoci ewolucyjnego podejcia do badania procesw spoeczno-gospodarczych, przedmiotem ywej dyskusji pozostaje zagadnienie siy sprawczej zmian systemowych. Warto zapozna si z gwnymi wtkami sporw w tej materii. 15.2. Ewolucyjna teoria zmian instytucjonalnych W obszernej literaturze zwizanej z teori zmian instytucjonalnych atwo dostrzeemy wpyw koncepcji goszonych przez D.C.Northa, G.M.Hodgsona i wystpujcych czsto we wspautorstwie R.R.Nelsona i S.G.Wintera. Dla potrzeb naszego wykadu nie musimy szczegowo analizowa rozwaa tych wybitnych przedstawicieli wspczesnej ekonomiki instytucjonalnej, skupiajc uwag na gwnych tezach dynamicznie rozwijajcej si teorii zmian instytucjonalnych, ujtej w ramy podejcia ewolucyjnego i eksponujcej istotn rol procesu naturalnej selekcji. Na samym pocztku warto zapozna si z oglnymi twierdzeniami na temat zmiany instytucjonalnej, ktre przedstawi i bardzo zwile omwi North201. Pierwsze twierdzenie brzmi: Ciga interakcja midzy instytucjami i organizacjami, zachodzca w ekonomicznym rodowisku rzadkoci (niedoborw), czyni z konkurencji klucz do zrozumienia zmiany instytucjonalnej. Zrozumienie istoty tego twierdzenia wymaga wczeniejszej separacji dwch poj: instytucji jako regu gry i organizacji, jako zespou graczy. Macierz instytucjonalna determinuje w znacznym stopniu powstawanie i rozwj formalnej i nieformalnej struktury organizacyjnej. Ewolucja likwiduje lub zamienia starzejce si organizacje na mode. North dodawa, e wieloznaczno poj instytucja i organizacja staa si udrk w dyskusjach i tworzeniu nowych podej w nauce. Chodzi dodatkowo o cise pojmowanie pokrewnych poj modelowania instytucji i organizacji. Przy modelowaniu instytucji chodzi o budow modeli, jako uproszczonych prezentacji ogranicze stworzonych przez czowieka i narzucanych na ich interakcje, co okrela motywacyjn struktur spoeczestwa. Natomiast modelowanie organizacji jest szczeglnym teoretyzowaniem na temat struktury, nadzoru, wewntrznej struktury motywacyjnej w organizacji i strategii celowo tworzonych ukadw. Jednostki, jako aktorzy i skadniki organizacji, poprzez swoje dziaania stopniowo zmieniaj reguy gry, rozwijajc w ten sposb nowe formalne ograniczenia w procesie interakcji. Twierdzenie drugie jest pochodn pierwszego i gosi: konkurencja zmusza organizacje do cigego inwestowania w kwalifikacje i wiedz, aby dziki temu przey. Rodzaj kwalifikacji i wiedzy zdobywanej przez jednostki i ich organizacje bdzie ksztatowa zmieniajce si pogldy na temat moliwoci i tym samym na wybory, stopniowo zmieniajc instytucje. rdem zmian potencjau organizacji mog by sygnay pynce z otoczenia, ktre zmieniaj relatywne ceny funkcjonowania organizacji, albo skutki konkurencji midzy samymi organizacjami w obszarze polityki i gospodarki. Znowu pojawia si konieczno inwestowania w kwalifikacje i wiedz, proces ksztacenia zaogi lub jej kontraktowania, aby uzyska przewag nad konkurentami. Naley si tu pewne uzupenienie. Podnoszony jeszcze przez Veblena zwizek midzy instynktem czystej ciekawoci (idle curiosity) a zdobywaniem wiedzy, opiera si na wrodzonej skonnoci czowieka, ale musi on by rozszerzony dla sytuacji, w ktrej trzeba wiedz kumulowa. Teraz niezbdny jest rachunek opacalnoci. Monopolici nie maj obaw
201

D.C.North, Understanding the Process of Economic Change, Mercatus Center, Washington D.C., 2003.

270

o przeycie, natomiast firmy, partie i organizacje naukowe musz dba o swoj efektywno. Jeli konkurencja z rnych wzgldw jest agodna to organizacje maj sabsze bodce do inwestowania w now wiedz, a przeto nie wywouj gwatownych zmian instytucjonalnych. Odwrotnie ostra konkurencja organizacyjna przyspieszy proces zmian instytucjonalnych. Twierdzenie drugie jest podstawowym postulatem ekonomiki instytucjonalnej pod adresem organizacji gospodarczych. Zasb wiedzy jednostek zgromadzony w spoeczestwie jest determinant osigni ekonomicznych, a zmiany w tym zasobie s kluczem do ewolucji gospodarczej i spoecznej. Edukacja jednostek i organizacji silnie wpywa na ewolucj samych instytucji. North dodawa w tym miejscu, e nie chodzi tylko o gromadzenie wiedzy na potrzeby produkcji, ale take informacji z bada podstawowych i wiedzy sucej ochronie zdrowia, kulturze, celom politycznym i militarnym. Trzecie twierdzenie jest nastpujce: konstrukcja instytucjonalna zapewnia bodce, ktre dyktuj rodzaj kwalifikacji i wiedzy zapewniajcej maksymaln opacalno. Nie sama tylko prosta zmiana zapewnia ewolucyjny postp i wzrost gospodarczy. Matryca instytucjonalna okrela tylko zbir moliwoci, obejmujcy te, ktre przynosz gospodarce najwysz opacalno w redystrybucji dochodw oraz zapewniajce maksymaln opacalno produkcji. Jeli przeto gospodarka zawsze jest mieszanym zbiorem bodcw obu przedstawionych typw opacalnoci, to przewaga jednego z nich wyznacza generalny kierunek rozwoju take struktury organizacyjnej i podejmowanych inwestycji. Inwestowanie w przyszo wskazuje wyranie na atrakcyjno obszarw owiaty i nauki oraz upowszechnianie ich zdobyczy w spoeczestwie. Celem jest zapewnienie dugotrwaego wzrostu gospodarczego. Czwarte twierdzenie jest do oczywiste: percepcje (postrzeganie) s wyprowadzane z konstrukcji umysowych graczy. Takie konstrukcje w umyle powstaj pod wpywem przetwarzania napywajcych informacji biecych i z uwzgldnieniem kulturowego dziedzictwa jednostki, jak rwnie jej poziomu kwalifikacji i dowiadczenia. Dyskusje na temat racjonalnoci wyborw prowadz najczciej do wniosku, e w warunkach zalewu informacji i braku ostrych kryteriw oceny poziomu percepcji, pozostaniemy raczej dugo bez jasnych odpowiedzi. * Za czoowych przedstawicieli wspczesnej ekonomii ewolucyjnej najczciej uznaje si R.R. Nelsona i S.G. Wintera, a ich wsplna monografia Ewolucyjna teoria zmian ekonomicznych (An Evolutionar Theory of Economic Change, 1982) traktowana jest jako podstawowy wykad tego odgazienia instytucjonalizmu. W licznych publikacjach obu uczonych i ich zwolennikw przewija si czerwon nici koncepcja przypisujca tzw. naturalnej selekcji rol wiodcego czynnika w oglnym procesie ewolucji. Tre tej koncepcji przedstawiam w najwikszym skrcie. Punkt wyjciowy wyznacza zaoenie, ktre wprawdzie uznaje ogromne zasugi biologii ewolucyjnej, ale modyfikuje i w sensie konceptualnym przypisuje ewolucj do obszarw szeroko rozumianej kultury, w ktrej jest take miejsce dla ekonomii. Takie ramy analizy ewolucyjnej obejmuj proces gromadzenia informacji z zastosowaniem zasady retencji, tj. naturalnej selekcji, a wic celowoci doboru, odnawiania zasobu i gotowoci wykorzystania oraz przekazania w formie dziedziczenia. W omawianej koncepcji kluczowe znaczenie ma ewolucja tzw. wiedzy produktywnej, przez ktr naley rozumie przeksztacon dla celw praktycznych informacj abstrakcyjn. To o takiej informacji pisa Veblen w eseju o potrzebie przeksztacenia ekonomii w nauk ewolucyjn. Nelson i Winter ucilili ten postulat, wskazujc na konkretne czynniki zmieniajce metody wytwarzania rzeczy i dbr. Przypomnieli, powoujc si na Schumpetera, rol przedsibiorcy kreatora pomysw, zadania przedsibiorstwa jako skadnicy informacji

271

oraz zaogi i menederw, jako nonikw rutyny i generatora innowacji. Analiza roli tych si pozwala zrozumie, dlaczego i jak zmieniaj si lub pozostaj stabilne metody produkcji. Wywody na temat selekcji naturalnej mieszcz si take w krytyce modelu czowieka ekonomicznego, jako zbyt mocno oderwanego od wspczesnego realnego podmiotu gospodarowania. Zaleca si przeto powici wicej uwagi dualizmowi procesu ewolucji czowieka przemianom biologicznym i spoecznym, zmianie wzorcw zachowa i mechanizmw interakcji. Wszdzie tam mona dostrzec selektywn presj bardzo rnych si. Autorzy omawianej koncepcji wskazuj na konieczno rozwinicia metod taksonomii, jeli pragniemy wykorzysta dla celw praktycznych teori ewolucji. Wanie ten postulat i badania stosowane z wykorzystaniem modeli taksonomicznych naday wspczenie duy rozgos caej ekonomice ewolucyjnej. Powysze zagadnienia podkrelaj jeszcze raz znaczenie wizi metodologii nauki z badaniami nad rozwojem teorii ekonomicznych, sucych praktyce. Problem selekcji w procesie ewolucji znalaz swoje miejsce w metodologii nauk, jako jeszcze jeden przykad sporu o zasadno preferowania indywidualizmu i stosowania metody redukcyjnej. Czy dla analizy procesu ewolucyjnego trzeba zej na szczebel elementarny? Czy obiekty zoone i lokujce si na wyszych pkach hierarchii mog by uyte jako jednostki, reprezentatywne fragmenty caoci i pozwalajce tumaczy proces ewolucji systemu? W biologii wielu uczonych nie zgadza si z pogldem, e tak jednostk moe by tylko gen. Wszak nauka moe i gen rozbi na podobiestwo fizycznego jdra atomu. W naukach spoecznych i ekonomii trwa ostra dyskusja na temat badania wybranych grup w danej kulturze i zgody na indywidualizm metodologiczny. Czy, przykadowo, okrelone wzorce zachowa pewnej grupy mog znale swoje repliki (kopie) w dziaaniach jednostek? Badania stosowane krel i takie sytuacje, w ktrych grupa ma mieszany charakter, skada si z jednostek pracowitych i obibokw (free-riders), co moe doprowadzi take do dominacji tych drugich i wypchnicia dobrych pracownikw ze szkod dla caego organizmu socjoekonomicznego. Postulat homogenicznoci jednostki badawczej daje si oczywicie uj w modelach matematycznych, ale po wprowadzeniu wielu uproszcze i ogranicze. Znawca zagadnienia G. Hodgson uwaa za wskazane posugiwa si metod selekcji grup, jako jednostkami procesu ewolucji ekonomicznej. Do takich jednostek nale: zwyczaje, osoby, rutyny, instytucje, podsystemy spoeczno-gospodarcze i cae systemy ustrojowe. Nie naley take zamyka roli selekcji w granicach rynku, ale rozszerza jej analiz do relacji midzy rynkami i na relacje rynkowe z nierynkowymi formami alokacji zasobw. Wniosek oglny jest prosty: ewolucyjna konstrukcja teoretyczna, z wieloma szczeblami selekcji, jest alternatyw wobec lansowanej w ortodoksyjnej ekonomii neoklasycznej metody redukcjonizmu i metodologii indywidualizmu. * Do wyrane prby wyodrbnienia ekonomiki ewolucyjnej, jako stosunkowo niezalenej gazi w ramach heterodoksji i by moe wchonicia nowej ekonomiki instytucjonalnej, wspierane s m.in. poszukiwaniem innych prekursorw i odwoywaniem si do argumentw zaczerpnitych z oglnej metodologii nauk ekonomicznych. Wspomn o trzech takich przykadach. Norweski ekonomista Jan Fagerberg na konferencji powiconej osigniciom naukowo-badawczym i wdraaniu polityki wspierajcej innowacje i wiedz (kwiecie 2002 r. w Leangkollen), rozwin obszern analiz doktryny J. Schumpetera i koncepcji tych autorw, ktrzy zajli si jej wykorzystaniem do bada empirycznych, formalizacji modelowania ewolucyjnego i nowego ujcia teorii wzrostu gospodarczego. Roztrzsa si z pasj wypowiedzi Schumpetera, w ktrych odrzuca on darwinizm jako podstaw procesu ewolucji spoeczno-gospodarczej. Natomiast idea ewolucji takiej instytucji, jak przedsibiorstwo i takich czynnikw sprawczych, jak innowacje i dziedziczenie

272

dowiadcze, zalenoci od przeszej cieki rozwoju wszystko to stanowi dobr podstaw dla podnych bada. Zainteresowanie skupia si przeto wok trzech zagadnie si napdowych ewolucji, precyzyjnego okrelenia (zdefiniowania a do granic umoliwiajcych formalizacj) regularnoci wystpujcych w tym procesie, a take zbadania relacji midzy ewolucj, poznaniem (cognition) i dziaaniem. Toczy si spr o siy motoryczne wzrostu gospodarczego, zwaszcza wok tezy redukujcej problem do traktowania wiedzy jako prostego dobra publicznego lub oglnie dostpnego zasobu informacji, ktry mona wykorzystywa w wymianie. Ekonomia ewolucyjna broni tezy o zrnicowanym rodowisku agentw, posugujcych si ograniczon racjonalnoci, dziaajcym w warunkach generowania przez przedsibiorstwa innowacji i rutyny. Przykad drugi (znajdziemy jego opis m.in. w publikacjach australijskiego ekonomisty J.Pottsa) dotyczy pogldu na powizania midzy ekonomik ewolucyjn i liberalizmem. Mamy tu raczej do czynienia ze znanym twierdzeniem o wyszoci caego podejcia liberalnego do oceny funkcjonowania systemu spoeczno-gospodarczego. Do zaskakujce jest natomiast zarzucanie ortodoksyjnej neoklasycznej doktrynie ekonomicznej postawy lekcewacej filozofi liberaln. Oto krtki wywd w tej materii. Ewolucja jest to proces zmian endogenicznych w systemie otwartym, koncepcja, ktra zawdzicza tyle samo Smithowi, Hayekowi i ekonomice liberalnej, ile Darwinowi i biologii. Autentyczna ewolucja musi by take zaskoczeniem, ale liberalne rynkowe spoeczestwa s przygotowane na podjcie takiego ryzyka, poniewa to ewolucja zapewnia im wzrost gospodarczy. Nie mona liczy na to, e moe by taka jednostka lub grupa liderw i planistw, ktrzy byliby mdrzejszy od caego spoeczestwa. Historyczne sukcesy spoeczestw liberalnych i gospodarek rynkowych nie wynikaj, jak si nieraz twierdzi, z ich efektywnej alokacji zasobw. Czsto s one gorsze w procesie regulacji podziau dochodw i rodz powane zakcenia. Jeeli celem jest statyczna efektywno alokacji, wwczas lepszy jest centralny system planowania. Tutaj ley obszar saboci nurtu gwnego ekonomii, ktra nie podejmuje kluczowej sprawy dynamiki wzrostu gospodarczego, dobrobytu narodu, tak zwizanego z generacj i akumulacj wiedzy. Dla takiego generalnego celu ekonomika ewolucyjna postuluje uwolnienie si ewolucyjnych. Bdem jest upatrywanie rde bogactwa w eksploatacji zasobw przyrody, bowiem bogactwem dla spoeczestwa ludzkiego jest specjalistyczna i zintegrowana wiedza. Przykad trzeci zaczerpnem z dorobku rosyjskiej ekonomiki instytucjonalnej, a konkretnie z publikacji W. Makarowa i W. Majewskiego, ktrzy rozwinli oryginaln koncepcj roli makrogeneracji w ekonomicznym procesie ewolucji202. Oto jej gwne tezy. Ekonomika ewolucyjna jest dyscyplin naukow, ktra bada rozwj gospodarki zakadajc, e zbir dziaajcych w niej czynnikw podlega zmianom zgodnie z prawem doboru naturalnego. Takimi czynnikami s: technologia, rodzaje produkcji, organizacje i instytucje. Ewolucja ekonomiczna jest procesem nieodwracalnym, powizanym w znacznym stopniu ze zjawiskami nierwnowagi, brakiem stabilnoci, rozprzeniem i niepewnoci. Jednoczenie wystpuj take tendencje do rwnowaenia nakadw z efektami, popytu z poda, stabilizacji finansowej i zwalczania kryzysw. Zachodzi potrzeba dokonania syntezy ewolucyjnej i tradycyjnej teorii rozwoju gospodarczego. Autorzy wykorzystuj w tym celu znane ju nam podejcie J. Schumpetera, ale uwag kieruj na analiz makroekonomiczn. Przyjmuje si, e poziom makro systemu gospodarczego daje si rozoy na pewne skadowe makrogeneracje, jako nieidentyczne, ale pokrewne zbiory podsystemw, z ktrych kady ma cechy powiadczajce jego narodziny, ycie i mier. W ramach takich podsystemw dziaa specyficzny dobr naturalny, w rodzaju konkurencji i wypierania mniej
Por.: W.L.Makarow, O primienienii mietoda ewolucyonnoj ekonomiki, Woprosy ekonomiki, 1997, nr 3; W.I. Majewskij, Ewolucyonnaja makroekonomiczeskaja tieorija, rozdzia 14 w podrczniku Wwiedienije w institucyonalnuju ekonomiki, pod red. D.S. Lwowa, Moskwa 2005.
202

273

efektywnych elementw, a wszystkie one wsptworz PKB. Trzeba w tym miejscu zwrci uwag na praktyk wspczesnej statystyki, ktra PKB szacuje posugujc si informacj o dochodach podmiotw gospodarczych w ukadzie dziaw, gazi i bran. Autorzy posuguj si pojciem makrogazi i wskazuj na ich odmienno od pojcia makrogeneracji. Ich zdaniem, makrogazie rolnictwa, przemysu, budownictwa, transportu, cznoci, finansw itd. istniej od setek i tysicy lat i bd istnie nadal ze wzgldu na trwao bazowych typw spoecznej dziaalnoci. Skadniki makrogazi s stae mimo zmian w technologii i strukturze wewntrznej produkcji. Mamy tu do czynienia ze swoistym genotypem makrogazi, a wic zapoyczonym z biologii pojciem ogu genw danego organizmu, warunkujcym jego waciwoci dziedziczne. W ten sposb pojawienie si nowej makrogeneracji oznacza, e dziedziczy ona wiele z genotypu oglnego systemu spoecznogospodarczego. W miar jak wzrasta zoono kolejnych makrogeneracji znajdujemy potwierdzenie procesu realizacji moliwoci genotypowych, okrelajcych gwn cech ewolucji. Koncepcja makrogeneracji moe by uznana za rozwinicie tez Schumpetera na temat roli kombinacji, jako sposobw czenia si wytwrczych w celu wytworzenia pewnego produktu. Schumpeter rozrnia podzbiory starych i nowych kombinacji, przy czym podkrela, e nowa kombinacja musi zabra niezbdne rodki produkcji ze starej. Autorzy uzupeniaj ten wtek analizy, dodajc warunek powtarzalnoci i masowoci wprowadzenia nowej kombinacji, co oznacza bdzie nie tylko pocztek fazy oywienia w cyklu koniunktury, ale take wskazanie na istot nowej makrogeneracji. Rola nowej makrogeneracji i jej klaster (cluster grupa) nowych kombinacji polega na wprowadzeniu dodatkowych si wytwrczych, podczas gdy stare generacje odpowiadaj za ich ubywanie. Czy tego typu wnioski teoretyczne znalazy potwierdzenie w badaniach empirycznych? Twierdzc odpowied przynosz niektre analizy oparte na dobrych statystykach amerykaskich. Warto przytoczy pewne wnioski inspirujce do studiw nad teori makrogeneracji ekonomicznych. W ramach tych studiw przebadano 25 makrogeneracji wystpujcych w gospodarce USA w okresie 1870-1994 i oszacowano wskaniki ich udziau w przejmowaniu rodkw produkcji od starych generacji i w tworzeniu PKB. Jako godne gbszej uwagi wydzielono dwie generacje i przebadano ich dzieje w przekroju makrogaziowym. Okazao si, e pod wzgldem udziau we wzrocie PKB dominoway gazie przemysu przetwrczego i handlu detalicznego. Blisze rozpoznanie wskazao na wysok dynamik towarw trwaego uytku, w tym rnego typu silnikw. Trzeba uzna te wskaniki za konkretn pomoc w ksztatowaniu polityki gospodarczej. Sugestywne i w znacznej mierze take dyskusyjne twierdzenia sformuowali cytowani autorzy w kwestii roli i znaczenia procesw nierwnowanych w rozwoju makroekonomicznym. Rozpowszechnione pogldy o ich destruktywnym charakterze i koniecznoci przezwyciania drog uciekania si do mechanizmu rynkowego lub regulowania pastwowego s szkodliwe, poniewa: 1) zwikszaj rozziew midzy ekonomi i naukami przyrodniczymi, ktre dowiody moliwoci powstania nowych typw struktur dalekich od stanw rwnowagi; 2) w realnym wiecie gospodarczym wystpuje ogromne i rosnce zrnicowanie efektywnoci podmiotw i skadnikw ycia gospodarczego; 3) tradycyjna teoria nie radzi sobie z problemami wprowadzania gospodarki rynkowej w pastwach postsocjalistycznych. O pozytywach procesw nierwnowanych warto mwi, uwzgldniajc nastpujce przesanki. Po pierwsze, porwnujc dwie pary pokrewnych poj: potrzeby popyt efektywny (wsparty zasobem rodkw patniczych) i potrzeby potencja produkcji. Rwnowaga pierwszej pary dokonuje si w obszarze cen biecych; natomiast w drugiej tylko w przestrzeni wartoci uytkowych i wykorzystaniu cen porwnawczych.

274

Po drugie, rozwj potrzeb wyprzedza z reguy wzrost potencjau produkcyjnego, co rodzi wanie procesy nierwnowane. Trajektoria takiego procesu przebiega od fazy oywienia makrogeneracji, kiedy jej potrzeby przewyszaj potencja produkcji, do fazy degeneracji. kiedy jest sytuacja odwrotna. Oywienie makrogeneracji pobudza silnie rozwj, powstaj struktury rozproszone (dissipative) w rodzaju klasterw nowych technik i metod. Nowatorzy zgarniaj wysze zyski a ceny rosn. Po trzecie, pozytywne skutki wzrostu cen ze wzgldu na pojawienie si nowej makrogeneracji i moliwej umiarkowanej inflacji, naley traktowa w kategoriach finansowego czynnika wzrostu gospodarczego, emisji pienidza, obsugujcego ten wzrost. Rozwaania nad procesami nierwnowanymi doprowadziy, jak widzimy, do przedsionka nowej koncepcji zjawiska inflacji ewolucyjnej. Mamy tu do czynienia ze wzrostem cen, wywoanym pojawieniem si nowej makrogeneracji i jej fazy oywienia, co sprzyja wzrostowi gospodarczemu, ale do granic, za ktrymi pojawia si znane w historii zo hiperinflacji. Trzeba jeszcze doda, e inflacja ewolucyjna jest jedn z cech wiadczcych o nieodwracalnoci procesu ewolucji. * Ten fragment wykadu pragn zakoczy krtkimi uwagami pro domo sua, zadajc pytanie a jak sami zwolennicy instytucjonalizmu widz ewolucj ekonomiki instytucjonalnej, w tym jej dotychczasow i dajc si przewidzie drog rozwoju? Z dostpnych publikowanych rde zwracam uwag na dwie cenne pozycje wybitnego przedstawiciela nurtu veblenowskiego i niemieckiego specjalisty w dziedzinie ekonomiki ewolucyjnej. Niezwykle podny i dynamiczny William M. Dogger w monografii Podziemna ekonomika skreli obraz herezji instytucjonalnej i optymistyczn prognoz rodzcego si paradygmatu ekonomiki ewolucyjnej203. Natomiast Norbert Reuter w ksice Instytucjonalizm dokona wnikliwej analizy dziejw i teorii ekonomiki ewolucyjnej, krelc take zarys jej przyszoci204. Oto kilka spostrzee tych autorw. Przede wszystkim rzuca si w oczy podobiestwo dziejw instytucjonalnej myli ekonomicznej do historii wielu znanych doktryn spoeczno-ekonomicznych. Narodziny i rozwj okresu kryzysu, stagnacji i upadku wszystko to byo udziaem ekonomiki instytucjonalnej, jej zrnicowania, pomyki z ogoszeniem nekrologu i wreszcie odrodzenia. Od paru dziesicioleci trwa poszukiwanie sojusznikw i nawet prb wpisania si w tak niedawno krytykowany gwny nurt ekonomii neoklasycznej. Odnotowane zostay studia nad twrczoci Marksa i Veblena, rozwija si proces adaptacji myli Schumpetera i odkrywania podobiestw z ujcia szkoy neoaustriackiej. W cytowanej pracy N. Reutera znajdujemy ciekawe pogldy na temat wykorzystania podobiestw instytucjonalizmu z keynesizmem. Autor dostrzega wrcz pokrewiestwo obu doktryn, mimo rysujcych si rnic. Ot stary veblenowski instytucjonalizm rni si bardziej od keynesizmu ni to wida z porwnania koncepcji nurtu nowego. Analiz porwnawcz utrudnia postpujce zrnicowanie keynesizmu i jego niepewna sytuacja wej czy nie wej do grona wci silnej ortodoksji? Z kolei wspczesnych instytucjonalistw wstrzymuje wejcie do tej rodziny obawa przed kompletnym odrzuceniem programw gospodarki spoecznej, grocym rezygnacj z tak wanej tradycji, jak amerykaski pragmatyzm i instrumentalizm. Argumentem o duej sile przycigania obu doktryn pozostaje perspektywa rozwijania wsplnej keynesowsko-instytucjonalnej teorii interwencjonizmu. Trzeba jednak liczy si z obecnie wystpujcymi rnicami. Wspczesny keynesizm, jego liczne odmiany, zdradza raczej tendencj do rezygnacji z zasady planowania odgrnego i pragnie utrzyma praktyk stosowan przez wielkie koncerny. Natomiast instytucjonalizm lansuje
W.M. Dugger, Underground Economics. A Decade of Institutionalist Dissent, Armonk, London 1992. N. Reuter, Der Institutionalismus. Geschichte und Theorie der evolutionren konomie. Metropolis-Verlag, Marburg 1996.
204 203

275

demokratyczny punkt widzenia i konieczno interwencji w sprawy gospodarcze ze wzgldu na waciwie pojmowane potrzeby i cele spoeczne. Reuter o perspektywach rozwoju instytucjonalizmu, jego zaoeniach, problemach i skutkach, pisze odwoujc si do prostego modelu, ktry znajduje si na rysunku 12.1.

Szkoa historyczna

Pragmatyzm

Darwinizm

rodowisko

INSTYTUCJONALIZM

rodowisko

Krytyka ekonomii klasycznej i neoklasycznej

Krytyka kapitalizmu

Ekonomia pozytywna

Demokratyczne planowanie gospodarcze

rdo: N. Reuter, op. cit., s. 408.

Rys. 15.1. Podstawowe powizania instytucjonalizmu. Bez trudu zauwaymy tradycyjne rda starego instytucjonalizmu szko historyczn, pragmatyzm i darwinizm, a take brak bezporedniego przypomnienia roli antropologii kulturowej. Wpyw rodowiska (niem. Umwelt) trzeba traktowa nie tylko w sensie ekologii, ale wszelkich wpyww otoczenia, w tym oczywicie doktryn i postpu naukowo-technicznego. Wyranie zaznaczona krytyka skierowana na ustrj kapitalistyczny nie ma charakteru znanego z treci marksizmu, ale jednak wyranie sugerujce konieczno zmian w aktualnych systemach rozwinitej gospodarki Zachodu. Std zrozumiaa jest take krytyka doktryny neoklasycznej oraz postulat rozwijania ekonomii pozytywnej. Reuter wskazuje, e w takiej nauce ekonomicznej trzeba podkrela znaczenie dotychczas niedocenianych czynnikw, a mianowicie instytucji, potgi, prawa, wartoci i uczestniczenia. W ten sposb naley jako wizj rozwoju i podstawowy cel instytucjonalizmu uzna demokratyczne planowanie gospodarcze. Po tej dygresji mamy ju tylko potrzeb krtkiego przypomnienia naszych dowiadcze, skupiajc si nad tak istotnym w naszej historii procesie przemian, jaka jest trwajca transformacja ustroju spoeczno-gospodarczego.

276

15.3. Proces transformacji ustroju spoeczno-gospodarczego Pilne zamwienie na porczn nazw dla procesu przeksztace sigajcych podstaw dotychczasowego ustroju i przekraczajcych granice jego reformowania, przynioso przynajmniej dwie takie pokrewne nazwy transformacj i tranzytologi. Obie korzystaj z aciskiego okrelenia trans, co dotyczy naszych sw przez, poprzez, poza i daje si czy z nazwami rnych badanych obiektw. W ten sposb transformacja ustroju moe by tumaczona jako przeksztacenie, przemiana lub przeobraenie ustroju, ale raczej nie jako zwyka zmiana formy ustroju bez naruszenia jego treci. Z kolei tranzytologia to nie tylko nauka o przejciu z gospodarki centralnie planowanej do rynkowej, ale jak pragn niektrzy caa dyscyplina naukowa o historycznym procesie zmian ustrojw spoecznych. Dla naszych celw przyjmuj, e wystarczy nam zawenie rozwaa do problemw zwizanych z przeksztaceniem systemw tzw. realnego socjalizmu, zapocztkowanym w kocu lat 80ych ubiegego wieku. Okrelenie transformacja jest dostatecznie spopularyzowane i pozwala si wykorzysta w jzyku stosowanym w ekonomice instytucjonalnej i ewolucyjnej. Wci jeszcze znajdujca si in statu nascendi teoria transformacji ustroju realnego socjalizmu, daje si uprawia w ramach teorii zmian instytucjonalnych i w oglnym paradygmacie ewolucjonizmu. Konieczna jest natomiast identyfikacja cech szczeglnych, pozwalajca wyrni system spoeczno-gospodarczy poddany radykalnej transformacji ustrojowej. Dlaczego odbywajcy si od kilkunastu lat proces zmian w pastwach Wschodniej i Centralnej Europy nie moe by po prostu analizowany jako normalny cig zmian instytucjonalnych? Czy mona specyfik przeksztace w strukturze instytucjonalnej uj w modelu uatwiajcym naukowe poznanie ich istoty i sformuowanie postulatw pod adresem instytucji pastwowych i spoecznych? Odpowiedzi na te pytania powinny uwzgldni kilka zagadnie. Generalny cig zmian ewolucyjnych instytucji, ktrych pierwotnym kreatorem jest zwyczaj i nawyki, moemy zapisa w nastpujcej kolejnoci: zbir wartoci postawy wiedza zachowania zwyczaj. Trzeba jednak doda, e moliwe s a cztery drogi (cieki) ewolucji: 1) od technologii (postpu technicznego), przez zmiany formalne i nieformalne, do nowych postaw, zachowa i nawykw; 2) od prawa, do zmian formalnych, nowych zachowa i zmian nieformalnych; 3) od zmiany w zbiorze wartoci spoecznych, przez nowe zachowania i zwyczaje, zmiany nieformalne, do zmian formalnych; 4) od rewolucji, przez zmiany formalne, do zmiany nieformalnej. Wydaje si, e spord wymienionych wyej drg pierwsze trzy pozwalay do dobrze ledzi i analizowa ewolucj ustroju spoeczno-gospodarczego w pastwach bloku socjalistycznego a do rozpadu ZSRR i odzyskania penej suwerennoci krajw realnego socjalizmu. Oczywicie, trzeba uwzgldni nieraz istotne rnice midzy tymi pastwami i zwaszcza ich specyficzne, historycznie uksztatowane struktury instytucjonalne. Dla wyrnienia obecnego etapu przemian, identyfikacji procesu gwatownej i gbokiej, nawet bezprecedensowej transformacji, trzeba przyj schemat drogi czwartej, uwzgldniajcej pchnicie rewolucyjne. Pozornie mamy tu do czynienia z zaprzeczeniem samej treci pojcia ewolucja, ale bez trudu moemy zjawisko rewolucja akceptowa, podkrelajc tylko takie wyrniki, jak legalizm, dziaanie instytucji formalnych i zewntrznych w stosunku do instytucji gospodarczych oraz wysok dynamik i gboko zmian w ograniczonych ramach czasowych. Wanie gboko zmian ustrojowych, radykalne i narzucone prawem przeksztacenie struktury instytucji wasnoci rodkw produkcji, wykraczajce poza granice sloganu powrt do gospodarki rynkowej, jest kryterium dla identyfikacji tego typu transformacji ustrojowej. Chodzio wszak nie o zwyk reform ustroju, ale jego wrcz zniszczenie, a z punktu

277

widzenia panujcej w tych pastwach doktryny marksistowskiej o zaprzeczenie praw materializmu dialektycznego, regres od socjalizmu do kapitalizmu. Jestemy wiadkami dyskusji, w ktrej z rzadka pojawiaj si wypowiedzi na temat celu i kocowego efektu transformacji ustrojowej w Polsce. Mocno ju wsparte argumentami twierdzenie o ewolucyjnej zalenoci cieki rozwojowej (path-dependency theory) moe by w naszym przypadku przydatne tylko do wyjanienia podstaw wyjciowych transformacji i zwaszcza zjawiska inercji pewnych instytucji. Zawodzi natomiast w przypadku narzucenia nowego formalnego ukadu instytucjonalnego metodami decyzji politycznych, nawet sankcjonowanych przez znaczn cz spoeczestwa i wspartych rodkami demokratycznymi. Sytuacj komplikuj gwatowne zmiany w strukturze popytu rynkowego i relacjach w wymianie midzynarodowej. Wci istniej stare instytucje nieformalne, konflikty lub wspdziaanie personalnych i rodowiskowych ukadw. Utrwalone wartoci i ukady si cieraj si z realnymi dziaaniami wdraajcymi nowe reguy postpowania. Oglnie rzecz biorc, w trwajcym u nas procesie transformacji ustrojowej przewaaj relacje diachroniczne, w ktrych pniejsze stany ewolucyjne stanowi postacie wczeniejsze, co czyni wielce prawdopodobnym wystpienie dysharmonii. W praktyce transformacji daje z ca moc zna o sobie interakcja midzy instytucjami nieformalnymi i formalnymi, zwaszcza kiedy jedna z nich zajmuje lub zajmowaa dominujca pozycj. W werbalnym ujciu, ale umoliwiajcym ucilenie i formalizacj, instytucjonalny model omawianego tu procesu transformacji ustrojowej mona uj w kilku tezach. Pierwsz tez jest umieszczenie tego procesu w ramach i caym systemie ewolucji, w ktrym jako blisze otoczenie lokuje si proces zmian instytucjonalnych. Teza druga kadzie nacisk na pojawieniu si sprzecznoci w postaci ryzyka niespjnoci midzy starym i nowym istniejcym i wdraanym ukadem wartoci (nawet etosem), generowanym przez zmiany norm spoecznych i formalne instytucje. W tym miejscu moemy to zagadnienie z atwoci zilustrowa przykadami z naszych krtkich dziejw ubiegania si o czonkostwo w Unii Europejskiej i pozyskiwanie bezporednich inwestycji zagranicznych. Kolejna teza odwouje si do koniecznoci zdefiniowania kryteriw stabilnoci i zaufania do powstajcych relacji gospodarczych, w tym i do stosunkw wymiany midzynarodowej. Na takim modelu moemy analizowa dynamik procesu transformacji ustrojowej, korzystajc z podziau wystpujcych w nim czynnikw na zmienne niezalene i zalene. Do tych pierwszych trzeba zaliczy interakcje i niespjno midzy formalnymi i nieformalnymi reguami rzdzcymi procesem tworzenia nowych instytucji. Zmienne zalene obejmuj: niestabilno i niepewno relacji ekonomicznych, typowe i nadzwyczajne koszty transakcji oraz wielko utraconych korzyci. atwo dowie, e analiza zmiennych zalenych pozwala oceni efekty realizowanych zmian. Z tej prezentacji odczytujemy wysok rang dychotomii i interakcji midzy instytucjami formalnymi i nieformalnymi w powstawaniu nowych instytucji, a w ostatecznym wymiarze we wskanikach wzrostu gospodarczego. Zanim przybliymy tak modelow analiz do przykadu zwizanego z transformacj realizowan w Polsce, potrzebna jest jeszcze jedna refleksja oglna. Chodzi o uoglnienie historycznego procesu rozwoju gospodarczego, dokonanego przez Northa na przykadzie ewolucji gospodarki Wielkiej Brytanii i Hiszpanii. Nie byo w tym procesie okresw analogicznych do relatywnie krtkich zmian quasi rewolucyjnych i gwatownej transformacji duych zbiorw instytucji formalnych i nieformalnych. Zwyciya w tym swoistym wycigu strategia brytyjska, oparta na macierzy instytucji gboko usadowionej na prawie zwyczajowym i sprzyjajcej rozwojowi demokracji. Nie tylko Polska, ale chyba take caa Europa Wschodnia i by moe Azja i Afryka nie mogy i nie mog korzysta z takich tradycji i z podobnej macierzy instytucjonalnej.

278

Z alem stwierdzam, e w obfitej literaturze na temat polskiej transformacji ustrojowej znajdywaem tylko wzmianki o roli instytucjonalnego podejcia w badaniu genezy ewolucji spoeczno-gospodarczej i jej szczeglnej wspczesnej fazy. Sdz, e czeka nas dopiero synteza wiedzy o matrycy instytucjonalnej, ktra miaa ogromny wpyw na powstanie i rozwj pastwa, ksztatowanie si formalnych i nieformalnych instytucji szeroko pojmowanej wymiany, jak rwnie na losy kolejnych ustrojw spoeczno-gospodarczych. Specyfika naszego kraju, podobiestwa i rnice, obserwowane wrd transformujcych si pastw Europy rodkowej i Wschodniej, s dostatecznie widoczne, aby uwzgldni je w prezentowanym tu modelu. Polska pierwsza w 1989 r. podja legaln i suwerenn decyzj o powrocie do kapitalistycznej gospodarki rynkowej i likwidacji socjalistycznej gospodarki nakazowej. Z powodzeniem i w krtkim okresie przezwyciony zosta kryzys wywoany terapi szokow, a gospodarka wesza na ciek wzrostu. Jednoczenie pojawiy si powane saboci, wyranie zwizane z niespjnoci starej i nowej macierzy instytucjonalnej, a mianowicie wysokie bezrobocie, gbokie rozwarstwienie w dochodach ludnoci, utrzymujce si zacofanie rolnictwa i niebezpieczny rozwj szarej strefy, korupcji i przestpczoci. Jako osignicie trzeba odnotowa fakty wejcia Polski do Unii Europejskiej i nawizania korzystnej wymiany handlowej oraz pozyskiwanie zagranicznych funduszy na inwestycje bezporednie. Na przykadzie Polski warto studiowa logik i sekwencje dziaa zmieniajcych, pocztkowo drog nacisku zewntrznego, kolejne relacje midzy starymi i nowymi instytucjami, a nastpnie ju liczc na samoczynnie regulujcy si mechanizm ewolucji. Przypomn kilka wydarze z historii naszej transformacji. Podzia okresu przeksztace realizowanych w Polsce w latach 1989-2010 jest do prosty, jeli za kryterium wemiemy daty wydarze politycznych, ale znacznie trudniejszy, jeli posuymy si fazami realizacji programu transformacji. Pierwsza faza, ktr w literaturze przedmiotu, dyskusjach politycznych i nawet w powszechnym obiegu informacji nazywa si terapi szokow i wie si z osob wybitnego ekonomisty i dziaacza politycznego Leszka Balcerowicza, trwaa tylko kilka lat. Mona przyj, e ju w roku 1992 ta faza pewnego chaosu lub po prostu niezbdnych radykalnych reform zakoczya si sukcesem. Oczywicie do kocowej oceny jest jeszcze daleko, nie ma ani odpowiedniego dystansu czasowego, ani atmosfery do analiz pozbawionych emocji. Decyzja wadzy pastwowej bya aprobowana przez ruchy spoeczne i instytucje nieformalne. Kolejno rozwizywania problemw bya trafna uwolnienie cen oznaczao przekazanie rynkowi jego roli typowej dla gospodarki kapitalistycznej, zduszenie inflacji pozwalao przej na realny rachunek gospodarczy, indeksacja pac i podatek od nadmiernego zatrudnienia (synny popiwek) odsuway bezporedni wybuch buntu klasy robotniczej. Prywatyzacja wkroczya tylko w okrelone obszary sektora pastwowego, komercjalizacja uczya innego mylenia i borykaa si z instytucj rutyny, ekspandowa drobny handel prywatny i wraz z nim szara strefa. Atak starej etyki, odziedziczonej z gbokiej przeszoci, skazanej na likwidacj przez wadz PRL i upatrujcej szanse odrodzenia w nowych warunkach, przynis jej dogodne przyczki do dziaa dugofalowych. Druga faza transformacji obejmuje lata 1993-97, w ktrych gwn trosk bya dziaalno na rzecz stabilizacji macierzy instytucji obejmujcej ju coraz wicej instytucji nowych, dominujcych si rynkowych, wzrostu udziau prywatnych przedsibiorstw w tworzeniu produktu krajowego i ogromnej aktywnoci instytucji bankowych i rynku kapitaowego. Ocenia si, e tempo reform ekonomicznych obniyo si (odreagowanie terapii szokowej), ale zanotowano istotny sukces oto w roku 1996 zosta przekroczony poziom PKB z roku 1989! W makroekonomii transformacja ustroju zacza zdawa egzamin. Polska poradzia take z obsug dugu zagranicznego i zacza przyciga obcy kapita do inwestycji bezporednich. Gorzej byo z popraw w skali krajowej, aktywizacj popytu

279

wewntrznego, pomoc dla ludnoci w rejonach likwidacji pastwowych gospodarstw rolnych i zmniejszeniem bezrobocia. Druga faza transformacji bya typow z punktu widzenia ekonomiki ewolucyjnej i instytucjonalnej, poniewa dotyczya gwnie szybkich przeksztace w nastpujcych dwch obszarach: 1) restrukturyzacji sektora przedsibiorstw pastwowych drog prywatyzacji i deregulacji; 2) przywrcenia wysokiej rangi instytucjom rynkowym, prawom wasnoci i dziaaniom legalnym. Faza trzecia od roku 1998, jest ju przedueniem etapu konsolidacji podstawowych cech nowego (a moe restaurowanego) ustroju spoeczno-gospodarczego. Sytuacja jest brzemienna w konflikty spoeczne, pena hase z pogranicza demagogii, kiedy none staj si hasa typu: zabra to, co byo dobre w socjalizmie, jak np. opieka zdrowotna, darmowe szkolnictwo, pewno zatrudnienia i brak drastycznego zrnicowania zarobkw. Nawet nacjonalizacja upadajcych zakadw nie tak dawno sprywatyzowanych bywa aprobowana w niektrych rodowiskach. Dowiadczenie naszej transformacji jeszcze raz potwierdza bdno przekonania, e spontaniczne, wrcz ywioowe pojawienie si prywatyzacji praw wasnoci, wolnych cen, stabilnej waluty i wolnego konkurencyjnego rynku, prawie natychmiast oznacza wprowadzenie kapitalistycznego ustroju i gospodarki rynkowej. Dziaa paradoks stare nieefektywne instytucje mog by lepsze ni te planowane i proponowane, ale wci jeszcze nieistniejce. Omawiana faza zakoczya si do dramatycznie w latach 2007-2010 wtargniciem z zewntrz kryzysu, sigajcego skali globalnej, gnbicego Uni Europejsk i okrelanego niekiedy jako kryzys instytucjonalny. Nie mamy jeszcze odpowiedniego dystansu czasowego, aby da ocen wpywu tego wydarzenia na transformacj ustrojow naszej gospodarki. Powodem do radoci jest wskaniki dynamiki PKB, ktry da Polsce pierwsze miejsce w UE nie by ujemny. W tym okresie Polska borykaa si z prbami usunicia nierwnowagi w wanych dziaach gospodarki (m.in. kosztownej restrukturyzacji grnictwa wgla kamiennego) i poprawienia sytuacji w subie zdrowia i opiece emerytalnej. Zwolnieniu ulegy przeto procesy prywatyzacji, demonopolizacji rynkw towarowych i uelastycznienia rynku pracy. Wystpiy ostre napicia w finansach publicznych. W sumie jednak bilans dotychczasowego etapu transformacji w Polsce jest pozytywny. Zarysoway si do trwae podstawy instytucjonalne dla dalszej ewolucji w kierunku bardziej sprawnego i efektywnego ustroju spoeczno-gospodarczego. Nie oznacza to jednak zdjcia z porzdku dnia wielkiego wyzwania, jakim jest zjawisko dychotomii procesu transformacji ustrojowej. Dychotomia (dwudzielno, podzia czego na dwie czci) wystpuje w tym procesie w postaci dwch oddzielnych, ale pozostajcych w relacjach wspdziaania lub konfliktu, zbiorw: odziedziczonych instytucji (starego etosu, tradycyjnej matrycy, likwidowanego porzdku) i wdraanych nowych instytucji (nowych regu gry, nowej etyki, doskonalszego porzdku). W przestrzeni, w ktrej nastpuje konfrontacja rnych grup spoecznych, podmiotw gospodarczych, goszcych rne cele i realizujcych odmienne strategie ich osigania, musz pojawia si zarwno interakcje, jak i spory przeradzajce si w konflikty. Oto kilka takich sytuacji wystpujcych na styku starego i nowego ukadu. Pierwsza relacja zachodzi midzy przeciwnikami zmian i ich zwolennikami wspomaganymi przez instytucj pastwa. Znamy ju liczne konflikty spoeczne i ekonomiczne, w ktrych zarzuca si szkodliwo ingerencji pastwa lub nawouje si do niej w imi np. sprawiedliwoci. Silnie zwizana lub nawet wynikajca z tej sytuacji jest take relacja midzy grupami lobbingu i przedstawicielami tzw. starej i nowej nomenklatury, starej i nowej elity wadzy. Sprzeczno interesw pcha raczej do konfliktu ni do wsppracy grupy wiekowe pracownikw, bronicych nabytych korzyci lub pragncych szybkiego awansu. W Polsce wyranie wystpuje tarcie na styku instytucji zwizanych, z jednej strony,

280

z rolnictwem i sektorem przemysu cikiego, a z drugiej strony z przemysem nowej technologii, sektorem usug i zakadami innowacyjnymi. Nie trudno wskaza take na przykady napi midzy rosncym wpywem instytucji Unii Europejskiej na polskie tradycje, normy i zwyczaje. Niespjno midzy zbiorami starych i nowych instytucji, rodzi czste i nieraz dugotrwae konflikty, wzmagajce niepewno, zakcajce stabilizacj i hamujce wzrost gospodarczy. Sprzyja to pojawianiu si nielegalnych i plegalnych grup interesw, ktre oddziauj na og transakcji dokonywanych w gospodarce, generujc dodatkowe i nadzwyczajne koszty. Historia polskiej transformacji obfituje w przykady szkodliwej biurokracji, korupcji nawet wrd politykw i prawnikw, a take dziaania mafii. Analiza praktyki lobbowania, pogoni za wysokimi zyskami, jak rwnie apwkarstwa, dowodzi jednoznacznie negatywnego wpywu tych zjawisk na efektywno caej gospodarki. Normalne koszty transakcji, zwaszcza koszty negocjowania oraz ochrony praw wasnoci s teraz z reguy przekraczane. Nawet pobieny przegld obszarw problemowych, w ktrych wystpuje dychotomia brzemienna w konflikty, pozwala wskaza na niektre z nich, jako trudne do szybkiego rozwizania. Do takich naley obszar wdraania nowych formalnych instytucji w rolnictwie i w gaziach przemysu cikiego, gdzie dodatkowo pojawiy si instytucje Unii Europejskiej. Trudny pozostaje rwnie problem silnego zrnicowania regionalnego, tak drastycznie okrelany przez wskaniki produkcji i bezrobocia. Zgrzyta niepokojco mechanizm cen rynkowych, wci aktywny jest rynek czarny i caa szara strefa. Instytucje polityki fiskalnej i kredytowej ucz si nowych zasad z miernymi skutkami, hamujc inicjatyw warstwy przedsibiorcw. Czy mona w przyblieniu okreli termin zakoczenia w Polsce transformacji ustrojowej? Jakie ostatecznie warunki powinny by spenione, aby tak oglnie okrelony docelowy ustrj spoeczno-gospodarczy mg by uznany za wystarczajco trway? Jak dugo dychotomia okresu transformacji musi jeszcze by redukowana do poziomu relacji midzy starymi i nowymi instytucjami, uznanego za normalny w procesie dugookresowej ewolucji ? Nie ma atwych odpowiedzi na te pytania. Trzeba uzbroi si w cierpliwo i wierzy, e take ekonomika instytucjonalna wniesie swj wkad do teorii i praktyki doskonalenia procesw w naszym yciu spoecznym i gospodarczym.

Zalecana literatura
1. D.C.North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge 1990 (1994), cz II. 2. R.R.Nelson, S.G.Winter, An Evolutionary Theory of Economic Change, The Belknap Press, Cambridge MA 1982, cze I I II. 3. Z. Hockuba, Droga do spontanicznego porzdku. Transformacja ekonomiczna w wietle problemu regulacji, PWN, Warszawa 1995. 4. G.W. Koodko, Wielka transformacja 1989-2029. Uwarunkowania, przebieg, przyszo, Ekonomista 2009, nr 3, s. 353-371.

281

SOWNIK Przy opracowaniu tego skromnego Sownika szeroko korzystaem z materiaw doskonaego podrcznika Ekonomika instytucjonalna, pod redakcj Antona Olejnika oraz licznych rde dostpnych w literaturze przedmiotu205. Angielski Adverse selection Asset specifity Bounded rationality Cliometrics Complete contracting Constitutional choice Contract Corporate governance Corruption Criminal economy Embeddedness Enforcement Rosyjski Polski Selekcja negatywna Specyfika aktyww Ograniczona racjonalno Kliometria Zawieranie kontraktw kompletnych Wybr konstytucjonalny Kontrakt Nadzr wacicielski (zarzdzanie korporacyjne) Korupcja Gospodarka kryminalna Wbudowanie Wdroenie

Evolutionary economics Extralegal economy Formal institutions Governance structure Hierarchy Homo institutius

Ekonomika ewolucyjna Gospodarka nielegalna Instytucje formalne Struktura zarzdzania Hierarchia Czowiek instytucjonalny

282

 Horizontal integration Integracja pozioma Hybrid arrangements Porozumienia hybrydowe Incomplete contracting Zawieranie kontraktw niekompletnych Informal institution Instytucja nieformalna Institution Instytucja Institutional change Zmiana instytucjonalna Institutional environment rodowisko or constitution , instytucjonalne lub konstytucja Institutional trap Puapka instytucjonalna Institutional economics Ekonomika instytucjonalna Justice Sprawiedliwo Managerial entrenchment Wszechwadza menederw Market Rynek Methodological Indywidualizm individualism metodologiczny Moral hazard Pokusa naduycia Neoinstitutional Ekonomika economics neoinstytucjonalna Network Sie Network market Rynek sieciowy Norm Norma Old institutionalism Stary instytucjonalizm Path-dependency Zaleno od poprzedniej cieki rozwoju Power Wadza sprawowana rodkami przymusu Principal-agent model Model pryncypa-agent Property rigts Prawa wasnoci Public choice theory Teoria wyboru spoecznego
283

Rationality Reciprocity Rule Social capital Social contrakt Stakeholders State Transaction Transaction costs Trust Vertical integration

Racjonalno Wzajemno Zasada Kapita spoeczny Umowa spoeczna Strony zainteresowane Pastwo Transakcja Koszty transakcyjne Zaufanie; spka powiernicza Integracja pionowa

A. Olejnik, Institucyonalnaja ekonomika, Inra-M, Moskwa 2005, s. 689-7002.

Czowiek instytucjonalny Homo institutius centralny obiekt badawczy instytucjonalizmu i prba opisania jego bytu przy pomocy rnych instytucji, bdcych realnymi produktami ewolucji spoecznej. Ekonomika ewolucyjna jeden z nurtw ekonomiki instytucjonalnej, korzystajcy z ewolucjonizmu jako dynamicznego kierunku myli naukowej dla wyjanienia rozwoju systemu spoeczno-ekonomicznego, w ktrym istotn rol odgrywa struktura instytucjonalna. Ekonomika instytucjonalna jest to cz nauki ekonomicznej, ktra za punkt odniesienia w poznawaniu i wyjanianiu procesw gospodarczych przyjmuje instytucj, jako pewien wzorzec wyksztacony przez zbiorowo spoeczn. Ekonomika neoinstytucjonalna nurt ekonomiki instytucjonalnej, nawizujcy take do koncepcji ekonomii neoklasycznej, zwaszcza metod mikroekonomicznych przydatnych w analizie instytucjonalnej. Gospodarka kryminalna dziaalno gospodarcza realizowana przy bezporednim naruszeniu prawa w celu zagarnicia zysku drog naruszenia interesw konkretnego podmiotu. Motyww tych dziaa naley upatrywa w skrajnej i nieograniczonej formie oportunizmu. Gospodarka nielegalna ukad dziaa ekonomicznych, w ktrym jego uczestnicy nie odwouj si do norm prawa. Wystpuje bd bezporednie naruszenie tych norm, albo ich obchodzenie, korzystajc ze znajomoci luk w systemie prawa.

284

Hierarchia z punktu widzenia teorii organizacji jest to struktura zarzdzania, scalajca w jednolite ramy rozmaite prawa zwizane z podejmowaniem decyzji (zwykle tak struktur ma firma, przedsibiorstwo). Tak struktur wybieraj wiadomie agenci dla koordynacji swoich dziaa na trwaych podstawach i dla osignicia konkretnych celw. Koordynacja w ramach hierarchii opiera si na kombinacji wspdziaania i nakazw. Indywidualizm metodologiczny neoklasyczna zasada racjonalnego zachowania, oparta na przekonaniu o wiodcej roli jednostki, dokonujcej wyboru zgodnie ze swoim potrzebami i interesami. Instytucje reguy gry w spoeczestwie, lub bardziej formalnie stworzone przez czowieka ograniczenia, ktre ksztatuj ludzkie wspdziaanie i zapewniaj jego realizacj (wdroenie). Tworzy si struktura bodcw w sferze wymiany midzyludzkiej, zmniejsza si nieokrelono, a zmiany instytucjonalne zapewniaj ewolucj spoeczn i ekonomiczn. Instytucje formalne zasady stworzone i podtrzymywane przez specjalnie do tego upowanionych urzdnikw pastwowych. Instytucje nieformalne oglnie przyjte konwencje i kodeksy etyczne zachowa, obyczaje, prawa, przyzwyczajenia lub zasady normatywne, ktre s wynikiem cisego wspistnienia i wspdziaania ludzi. Integracja pionowa unifikacja praw wasnoci, albo oglniej prawa podejmowania decyzji dotyczcych komplementarnych rodzajw dziaalnoci, np. zakup przez zakad produkujcy samochody sieci zbytu posiadanego przez konkurenta. Integracja pozioma unifikacja praw wasnoci, oglnie prawo podejmowania decyzji dotyczcych pierwotnie niezalenych rodzajw dziaalnoci. Kapita spoeczny zbir wizi spoecznych uatwiajcych dokonywanie transakcji rynkowych i obnianie kosztw transakcyjnych. Ma powizania z takimi elementami rodowiska instytucjonalnego, jak wartoci i normy, a zwaszcza z zaufaniem, tworzcym warunki dla koordynacji i kooperacji. Kontrakt dobrowolna umowa, ukad midzy stronami, precyzujcy warunki zobowizania oraz terminy realizacji. Kontrakt kompletny rodzaj kontraktu, w ktrym ujte zostay wszystkie zmienne mogce mie wpyw na struktur relacji kontraktowych, branych pod uwag w caym okresie prowadzonych negocjacji i podpisywania umowy. Kontrakt niekompletny moe by okrelony jako kontrakt niedostateczny do zarzdzania transakcj, generowany przez wysoki poziom niepewnoci wspczesnego ustroju spoeczno-ekonomicznego. Korupcja wprowadzenie drog przekupstwa uprzywilejowanych relacji, opartych na bliskich stosunkach midzy podmiotami gospodarczymi i pracownikami pastwowymi.

285

Koszty transakcyjne wedug O. Williamsona, mog by okrelone jako koszty zwizane z kontraktami niekompletnymi. Obejmuj koszty ex ante uzgodnienia umowy, jej gwarancji oraz koszty ex post jej realizacji. Model pryncypa-agent w korporacji jej waciciele (akcjonariusze i kredytodawcy), pryncypa i menederowie (agent) zawieraj kontrakt, okrelajcy krg obowizkw menederw i zasady podziau nadwyki (quasirenty) midzy nimi i wacicielami. Uwzgldniajc niekompletno kontraktw, waciciele i menederowie powinni okreli uprawnienia do finalnego dochodu. W tym modelu zakada si, e najsilniejsze bodce do wywaonego podejmowania decyzji ma akcjonariusz, znajdujcy si na samym kocu kolejki do podziau zyskw i strat. Wanie jemu naley si prawo do finalnego dochodu. Nadzr wacicielski albo zarzdzanie korporacyjne 1) w wskim znaczeniu: system zarzdzania szczegln organizacj korporacj; 2) podzia akcji, miejsc w radzie nadzorczej i uprawnie przy podejmowaniu decyzji midzy rnymi akcjonariuszami i zainteresowanym stronami (stakeholders) korporacji; 3) zoony system ogranicze, ktre strukturyzuj ex post negocjacje o podziale quasi-renty, generowanej przez firm. Norma bazowa instytucja wspdziaania ludzi, okrelajca, jak powinna zachowywa si jednostka w rnych sytuacjach. Obejmuje atrybuty grupy ludzi, ich powinnoci, cele i warunki dziaania. Ograniczona racjonalno dziaajce podmioty nie s doskonae w poszukiwaniu, przetwarzaniu i adekwatnym wykorzystaniu informacji, a przeto musz podejmowa decyzje oparte na przyblionych ocenach. Pastwo specyficzna struktura zarzdzania, rnica si od uniwersalnej (bezosobowej i nielokalnej) charakterem i moliwoci legalnego uycia przymusu dla realizacji uprawnie wadczych, zwizanych przede wszystkim ze stanowieniem i ochron praw wasnoci. Pokusa naduycia sytuacja, kiedy agent moe wykorzysta w swoim interesie posiadan prywatn informacj, albo podj skryte dziaania po zawarciu kontraktu, przynoszce szkod interesom pryncypaa. W praktyce systemu ubezpiecze p. n. powstaje, kiedy ubezpieczenie zwiksza prawdopodobiestwo zajcia wanie zdarzenia, ktrego ono dotyczy. Porozumienia hybrydowe s to warianty organizacji transakcji midzy stronami, ktre zachowuj autonomi w podejmowaniu decyzji i prawo wasnoci aktyww. Strony mog koordynowa swoje dziaania w pewnych obszarach i konkurowa w innych. Wsplne wykorzystywanie niektrych specyficznych aktyww prowadzi do konfliktw, ktre mog by usunite dziki powoanym do ycia dodatkowym mechanizmom zarzdzania. Prawa wasnoci 1) zbir praw wadczych, usankcjonowanych relacji zachowa midzy ludmi w zwizku z wykorzystywaniem przez nich dbr ekonomicznych; 2) prawa wasnoci oznaczaj kontrol nad wykorzystaniem aktyww (usus), nad strumieniami pieninymi i kocowym dochodem (usus
286

fructus) i prawo przekazywania aktyww lub ich wywaszczania (abusus). Niektrzy ekonomici ograniczaj si do wskazania na prawo fizycznej kontroli (wadanie) i prawo kontroli nad strumieniami pieninymi (korzystanie). Puapka instytucjonalna sytuacja, w ktrej pewne decyzje makroekonomiczne, pierwotnie podejmowane w dobrym przekonaniu, przynosz trwale negatywne wyniki. Nieoczekiwane wyniki wiadomych dziaa pojawiaj si, przykadowo, w warunkach ignorowania formalnych i nieformalnych ogranicze instytucjonalnych przy podejmowaniu decyzji politycznych. Racjonalno forma zachowania si jednostki, kiedy podmiot (1) nigdy nie wybiera alternatywy X, jeeli w tym samym czasie (2) jest dostpna alternatywa Y, ktra z jego punktu widzenia (3) jest lepsza od X. Rynek jedna ze struktur zarzdzania, umoliwiajca organizowanie transakcji w formie dobrowolnej wymiany praw wasnoci z wykorzystaniem sygnaw systemu cen. Jako instytucjonalne porozumienie rynek jest wpisany w system zasad i norm, ustanawiajcych granice podanych zachowa podmiotw. Rynek sieciowy struktura zarzdzania, regulujca stosunki ekonomiczne zwizane z rzadkoci zasobw, ograniczonych w przestrzeni geograficznej, spoecznej i normatywnej. Krg uczestnikw transakcji (s nimi przede wszystkim sieci) jest skoczony i okazuje istotny wpyw na jej wyniki. Selekcja negatywna sytuacja, w ktrej agent moe wykorzysta posiadan przed zawarciem kontraktu prywatn informacj, np. dotyczc rodzaju i jakoci towaru, tak, aby wanie pryncypa wybra go jako partnera. Sie struktura zarzdzania, oznaczajca zbir trwaych powiza midzy podmiotami gospodarczymi lub organizacjami. Struktura sieci jest opisywana przy pomocy nastpujcych parametrw: dostpno wierzchokw, intensywno i centralizacja powiza, stopie formalizacji i jawnoci itd. Specyfika aktyww waciwo aktyww, ktre przy ich najlepszym alternatywnym wykorzystaniu przynosz wacicielowi strat. W skrajnym przypadku bardzo specyficzne aktywa (lub inwestycja) w ogle nie maj wartoci w warunkach alternatywnego wariantu ich wykorzystania. Sprawiedliwo osdy oparte na moralnej orientacji o tym, jaki podzia zasobw jest dopuszczalny i podany. Stary instytucjonalizm podejcie w studiowaniu instytucji jako czynnikw determinujcych zachowania jednostek. Wykorzystuje si pragmatyzm, wedug ktrego kategorie i hipotezy wywodz si z danych empirycznych, a nie z zaoe przyjtych a priori. Strony zainteresowane ang. Stakeholders nie ma dobrego polskiego odpowiednika jeszcze niedawno stosowane do pojcia bukmacherzy, teraz okrela wszystkie podmioty majce interesy zwizane z dziaalnoci korporacji, a nie tylko bdce jej akcjonariuszami.

287

Struktura zarzdzania matryca instytucjonalna zapewniajca caociowy charakter transakcji; rozrnia si co najmniej trzy takie struktury: rynek, hierarchie i hybrydy. rodowisko instytucjonalne zbir wartoci, norm formalnych i nieformalnych, ktre wpywaj na relacje bodcw (uytecznoci, moralnoci, uczucia i przymusu) w prowadzonej dziaalnoci i ktre warunkuj osignicie minimalnej zgody uczestnikw wspdziaania. Teoria wyboru spoecznego bada rne sposoby i metody, przy pomocy ktrych ludzie wykorzystuj instytucje publiczne w swoich wasnych interesach. Transakcja transfer praw na wykorzystywanie dbr i usug, realizowany midzy niezalenymi jednostkami. Najbardziej rozpoznany typ transakcji sprowadza si do przekazywania praw wasnoci. Umowa spoeczna zawarta miedzy obywatelami i pastwem, ktrej ustalenia nie s formalizowane, a ich zrozumienie osiga si przez wyrzeczenie si obywatela i urzdnika od uznania wasnych interesw za priorytetowe. Taka umowa rni si od transakcji z wadz stosujc wycznie przymus. Wbudowanie wczenie, wpisanie dziaania ekonomicznego w aspekt spoeczny lub szerzej instytucjonalny. Przykadem moe by wmontowanie rynku w rozmaite struktury (rodzina, grupa itp.), co oznacza blisko jego uczestnikw w ujciu spoecznym. Wadza sprawowana rodkami przymusu podmiot przekazuje prawo do kontroli swoich dziaa pod przymusem, w warunkach saboci lub cakowitego braku mechanizmw sprzenia zwrotnego. Jest to rwnoznaczne z prawdopodobiestwem tego, e jeden z uczestnikw spoecznego wspdziaania okae si zdolnym do narzucenia pozostaym swojej woli mimo ich oporu, niezalenie od tego, na czym takie prawdopodobiestwo si opiera. Wadza tego typu wynika tej samej logiki, co i wadza nad obiektem materialnym, stanowiona poprzez prawa wasnoci. Wszechwadza menederw dziaajcy menederowie przechwytuj kontrol nad przedsibiorstwem poprzez nabycie akcji, specyficznych aktyww, tajn zmow, ukrycie informacji i stworzenie przeszkd dla finansowej przejrzystoci, w tym rwnie za cen bezporedniego naruszenia prawa spek akcyjnych. W rezultacie menederom udaje si obej takie ograniczenia ich oportunizmu, jakimi s kontrakty, groba przejcia lub bankructwo. Wybr konstytucjonalny wybr pierwotny, dokonywany przed przyjciem konstytucji, w ramach ktrego okrela si prawa jednostki i zasady stosunkw midzy nimi. Wzajemno zasada przyjta w instytucji wymiany jako konieczno oboplnych, w miar moliwoci rwnowanych wiadcze. Zabezpieczenie realizacji praw wasnoci i kontraktw kluczowy skadnik instytucjonalnej struktury w gospodarce, obejmujcy system sankcji i warunki ich stosowania. W przypadku kontraktw pojawia si czsto strona trzecia zwykle pastwo jako gwarant realizacji warunkw kontraktu.
288

Zaleno od poprzedniej cieki rozwoju podkrela znaczenie historii, poniewa nie mona zrozumie alternatywy, z ktr spotykamy si dzisiaj, nie przeledziwszy cieki rozwoju instytucji. Jako wyjanienie deterministycznego wpywu historii na rozwj instytucjonalny, wskazuje si trudnoci przechodzenia z jednej technologii na drug, hamujcy wpyw ideologii i tradycyjn mentalno. Zasada lub regua bazowa instytucja obejmujca atrybuty (grupy ludzi, na ktr ona si rozciga), obowizki, cel, warunki dziaa i sankcje. Zaufanie, spka powiernicza oczekiwanie pewnych zachowa ludzi majcych wpyw na podejmowane przez podmiot decyzje w sytuacji, kiedy powinien on zacz dziaa, nie wiedzc, czy te zachowania zostay dokonane. Rozrnia si zaufanie uoglnione (potencjalnie nieograniczony krg osobicie nieznanych osb), personifikowane (krg osobicie znanych osb) i instytucjonalne ( zaufanie do formalnych instytucji, jak np. pastwo). Zmiana instytucjonalna zmiana zasad (regu) formalnych i nieformalnych, jak rwnie sposobw i efektywnoci przymusu wykorzystywania tych zasad i ogranicze.

289

BIBLIOGRAFIA Agapowa I. I., Institucyonalnaja ekonomika, Ekonomist, Moskwa 2006. Akerlof G., The Market for Lemons: Quality, Uncertainty and the Market Mechanism, The Quarterly Journal of Economics 1970, s. 488-500. Alchian A., Demsetz H., The Property Rights Paradigm, Journal of Economic History 1973, s. 174-183. Alessi L., Development of the Property Right Approach, Journal of Institutional and Theoretical Economics 1990 nr 146. Auzan A.A., (red.), Institucyonalnaja ekonomika: nowaja institucyonalnaja ekonomiczeskaja tieorija, INFRA-M, Moskwa 2005. Barzel Y., Economic Analysis of Property Rights, 2.ed., Cambridge University Press, New York 1997. Becker G.S., Ekonomiczna teoria zachowa ludzkich, PWN, Warszawa 1990. Briendielewa J.A., Neoinstitucyonalnaja ekonomiczeskaja tieorija: uczebnoje posobije.Izd. Dieo i Serwis, Moskwa 2006. Bromley D., Environment and Economy. Property Rights and Public Policy, Blackwell, Cambridge 1993. Bromley D.W., Economic Interests and Institutions: The Conceptual Foundations of Public Policy, Basil Blackwell, Oxford UK, 1989. Buchanan J.M., Freedom in Constitutional Contracts, College Station, Univ. Press, 1977. Buchanan J., Economics and the Ethics of Constitutional Order, Michigan University Press, Chicago 1991. Buchanan J.M., Liberty, Market and State, Wheatsheaf, Brighton 1986. Clark J.M., Social Control of Business, University of Chicago Press, Chicago 1926. Coase R., The Problem of Social Cost, The Journal of Law and Economics 1960, Oct. Coase R.H., The Institutional Structure of Production (Nobel Lecture), American Economic Review 1992, vol. 82, s. 713-719. Coase R.H., The Nature of Firm, Economica 1937, nr 4, s. 386-405. Commons J.R., Institutional Economics. Its Place in Political Economy, University of Wisconsin Press, Madison 1959. Commons J.R., Legal Foundations of Capitalism, University of Wisconsin Press, Madison 1957. Cyert R.M., March J.G., A Behavioral Theory of the Firm, Prentice-Hall, Englewood Cliffs 1963. Czernowaow A.W., Institucyonalistika, BrGU, Brest 2010. Czernowaow A.W., Niesostojatielnost` (bankrotstwo) w institucyonalnoj ekonomikie: bieorusskaja modiel, Misanta, Misk 2004. Davis L., North D., Institutional Change and American Growth, Cambridge 1971. Demsetz H., Ownership, Control, and the Firm, Blackwell, Oxford 1988. Demsetz H., The Firm in Economic Theory: A Quiet Revolution, The American Economic Review 1997, nr 2, s. 426-429. Douglas M., How Institutions Think, Routledge, London 1987. Dugger W., Methodological Differences Between Institutional and Neoclassical Economics, Journal of Economic Issues 1979 v. 13, s. 899-909.

290

Eggertsson T., Economic Behavior and Institutions .Cambridge University Press, Cambridge 1997. Eisenhardt K.M., Agency Theory: An Assessment and Review, Academy of Management Review 1989, nr 1, s. 57-74. England R.W., (ed.), Evolutionary Concepts in Contemporary Economics, Univ. of Michigan Press, Ann Arbor 1997. Furubotn E.G., Pejovich S., (ed.), The Economics of Property Rights, Ballinger, Cambridge, Mass., 1974. Furubotn E.G., Richter R., Institutions and Economic Theory. The Contribution of the New Institutional Economics, The University of Michigan Press, Ann Arbor 2000. Galbraith J.K., Godne spoeczestwo. Program troski o ludzko, Bellona, Warszawa 1999. Geue H., Evolutionre Institutionenkonomik. Ein Beitrag aus der Sicht der sterreichischen Schule, Lucius, Stuttgart 1997. Godw-Legid J., Transformacja ustrojowa z perspektywy nowej ekonomii instytucjonalnej, Ekonomista 2005, nr 2, s. 171-189. Godw-Legid J., Wspczesna ekonomia. Ku nowemu paradygmatowi? Wyd. C.H.Beck, Warszawa 2010. Greif A., Institutions and the Path to the Modern Economy: Lessons from Medievel Trade, Cambridge Univ. Press 2006. Groenewegen J., Spithoven A., Berg A. van den, Institutional Economics. An Introduction. Palgrave, Macmillan, New York 2010. Gruchy A.G., Contemporary Economic Thought: The Contributions of Neo-Institutionalist Economics, Kelley, Clifton,NJ 1972. Hayek F.A., Law, Legislation an Liberty, Chicago University Press, Chicago 1973. Hockuba Z., Droga do spontanicznego porzdku. Transformacja ekonomiczna w wietle problemu regulacji, PWN, Warszawa 1995. Hodgson G.M., (ed.), Recent Developments in Institutional Economics, Elgar, Northampton, MA, USA, 2003. Hodgson G.M., Economics and Institutions. A Manifesto for a Modern Institutional Economics, Oxford 1989. Hodgson G.M., The Evolution of Institutional Economics: Agency, Structure and Darvinism in American Institutionalism, Routledge, London 2004. Hutchison T.W., Institutionalist Economics Old and New, Journal of Institutional and Theoretical Economics 1984 nr 140, s. 20-29. Inszakow O.W., (red.), Homo institutius Czeowiek institucyonalnyj. Izd.WolgGosUniw., Wogograd 2005. Iwanek M., Wilkin J., Instytucje i instytucjonalizm w ekonomii, WNE UW, wyd. 2, Warszawa 1998. Judkiewicz M.M., Podkozina E.A., Rjabinina A.J., Osnowy tieorii kontraktow. Modieli i zadaczy. Uczebnoje posobije, GU WszE, Moskwa 2002. Kasper W., Streit M.E., Institutional Economics, Elgar, Cheltenham 1998. Kirdina S.G., Institucyonalnyje matricy i razwitije Rossii, RAN, Nowosybirsk 2001. Kirdina S.G., X- i Y-ekonomiki: Institucyonalnyj analiz, Institut Ekonomiki, Nauka, Moskwa 2004. Kleiner G.B., Ewolucyja institucyonalnych sistiem, Nauka, Moskwa 2004. Knight J., Institutions and Social Conflict, Cambridge University Press, Cambridge 1992. Korniejczuk B.W., Institucyonalnaja ekonomika, Gardariki, Moskwa 2007. Kuminow J., Biendukidze K., Judkiewicz M., Kurs institucyonalnoj ekonomiki. Instituty, sieti, transakcyonnyje izdierki, kontrakty. GUSzE, Moskwa 2006.

291

Lambsdorff J., The Institutional Economics of Corruption and Reform. Theory, Evidence and Policy. Cambridge Univ. Press 2007. Langlois R.N., (ed.), Economics as a Process. Essays in the New Institutional Economics, Cambridge 1990. Leibenstein H., Inside the Firm: The Inefficiencies of Hierarchy, Harvard University Press, Cambridge MA 1987. Loasby B., Choice, Complexity and Ignorance, Cambridge University Press, Cambridge 1976. Loasby B.J., Knowledge, Institutions and Evolution in Economics, Routledge, London and New York 2001. Lutz M.A., Lux K., Humanistic Economics: The New Challenge, The Bootstrap Press, New York 1988. Lwow D.S., (red.), Wwiedienije w institucyonalnuju ekonomiku. Uczebnoje posobije. Izd. Ekonomika, Moskwa 2005. atow J.W., Kowalow S.N., Tieniewaja ekonomika: uczebnoje posobije dla wuzow, Izd. Norma, Moskwa 2006. Mayhew A., The Beginnings of Institutionalism, Journal of Economic Issues 1987 nr 3. Medema S.G., (ed.), Coasean Economics: Law and Economics and the New Institutional Economics, Kluwer, Boston 1998. Mnard C., Shirley M., (eds.), Handbook of New Institutional Economics, Springer, Berlin 2005. Mnard C., Markets as Institutions versus Organizations as Markets? Disentangling Some Fundamental Concepts, Journal of Economic Behavior and Organization 1995, vol. 28. Mrz B., Gospodarka nieoficjalna w systemie ekonomicznym. SGH, Warszawa 2002. Neal W., Institutions, Journal of Economic Issues 1987 nr 3. Nelson R.R., Winter S.G., An Evolutionary Theory of Economic Change, The Belknap Press, Cambridge MA, 1982. North D.C., Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University Press, Cambridge 1990. North D.C., Structure and Change in Economic History, Norton, London 1981. North D.C., Understanding the Process of Economic Change, Mercatus Center, Washington D.C., 2003. North D.C., Wallis J., Integration Institutional Change in Economic History. A Transaction Cost Approach, Journal of Institutional and Theoretical Economics 1994, nr 4, s. 609-624. Nuriejew R.M., (red.), Postsowietskij institucyonalizm 2006; Wast` i biznes. Izd. NaukaPress, Rostow-na-Donu 2006. Olejnik A. (red.), Institucyonalnaja ekonomika. Uczebnik, INFRA-M, Moskwa 2005. Olejnik A.N., Institucyonalnaja ekonomika. Uczebnoje posobije, INFRA-M, Moskwa 2000. Ostrom E., Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective Action, Cambridge University Press, Cambridge 1990. Platteau J.-Ph, Institutions, Social Norms, and Economic Development, OPA, Amsterdam 2000. Polszakiewicz B., Boehlke, (red), ad instytucjonalny w gospodarce, Tom I VII.,Wyd. UMK, Toru 2005 2011. Raczkowski K. (red.), Bezpieczestwo ekonomiczne. Wyzwania dla zarzdzania pastwem. Wyd. Wolters Kluwer, Warszawa 2012. Ratajczak M., Nurt instytucjonalny we wspczesnej myli ekonomicznej, Ruch prawniczy, ekonomiczny i socjologiczny 1994, nr 1, s. 27-39. Reisman D., The Institutional Economy. Demand and Supply, Elgar, Cheltenham UK, 2002.

292

Rudolf S. (red.), Nowa ekonomia instytucjonalna wobec kryzysu gospodarczego. Wyd.WSEiP, Kielce 2012. Rudolf S. (red.), Nowa ekonomia instytucjonalna. Teoria i zastosowania. Wyd. WSEiP, Kielce 2009. Rudolf S., (red.), Nowa ekonomia instytucjonalna. Aspekty teoretyczne i praktyczne, Wyd. WSEiA, Kielce 2005. Rutherford M., Institutions in Economics. The Old and New Institutionalism, Cambridge University Press, Cambridge 1996. Salani B., The Economics of Contracts. A Primer, The MIT Press, Cambridge MA 1997. Samuels W.J., Institutional Economics. 3 vols. E. Elgar, Aldershot 1988. Schenk K.-E., Economic Institutions and Complexity. Structures, Interactions and Emergent Properties, Elgar, Northampton, MA, USA, 2003. Schlicht E., On Custom in the Economy, Oxford University Press, Oxford 1998. Schotter A., The Economic Theory of Social Institutions, Cambridge University Press, Cambridge 1981. Stankiewicz W., Ekonomika instytucjonalna. Narodziny i rozwj BBS, PWSBiA, Warszawa 2004. Szara strefa gospodarcza w dobie globalizacji. Materiay z konferencji ekonomicznej z 6 padziernika 2006 r. PWSBiA, Warszawa 2006. Szastitko A.E., Nowaja instutucyonalnaja ekonomiczeskaja tieorija, TEIS, Moskawa 2002. Sztaba S., Aktywne poszukiwanie renty. Teoria. Przykady historyczne. Przejawy w polskiej gospodarce lat dziewidziesitych. SGH, Warszawa 2002. Taruszkin A.B., Institucyonalnaja ekonomika. Idiei i koncepcyi, Pitier, Moskwa 2004. Tool M.R. (red.) Institutional Economics: Theory, Method, Policy. Kluwer, London Boston/Drodrecht 1993. Veblen T., Teoria klasy prniaczej, PWN, Warszawa 1971. Veblen T., The Theory of Business Enterprise, Mentor, New York 1904. Williamson O.E., Ekonomiczne instytucje kapitalizmu. Firmy, rynki, relacje kontraktowe, PWN, Warszawa 1998. Williamson O.E., Markets and Hierarchies: Analysis and Antitrust Implications: A Study of Internal Organization, Free Press, New York 1975. Williamson O.E., The New Institutional Economics. Taking Stock. Looking Ahead, Journal of Economic Literature 2000 nr 3, s. 595-613. Zbkowicz A., Wspczesna ekonomia instytucjonalna wobec gwnego nurtu ekonomii, Ekonomista 2003, nr 6, s. 795-824.

293

SPIS RYSUNKW I TABLIC Rysunki 1.1. rda amerykaskiej ekonomiki instytucjonalnej 8 2.1. Rozwj ekonomiki instytucjonalnej ... 26 2.2. Efekty zewntrzne . 30 3.1. Przestrze dziaania matrycy instytucjonalnej .. 62 5.1. Trzy ujcia relacji: spoeczestwo-rynek .. 92 6.1. Klasyfikacja kosztw ksigowych i kontraktowania 103 6.2. Oglna klasyfikacja kontraktw 110 7.1. Proces zawierania i realizacji kontraktu wymiany 122 7.2. Szczegowy proces zawierania i realizacji kontraktu wymiany .. 122 7.3. Endogeneizacja struktur zarzdzania w kontraktach niekompletnych .. 123 8.1. Transakcje instytucjonalne i towarowe ..... 138 8.2. Niezerowe (dodatnie) koszty transakcji .... 146 8.3. Dwustronne krzywe popytu w sytuacji dodatnich kosztw transakcji . 146 8.4. Trjpoziomowy ukad spoeczno-gospodarczy 148 8.5. Wybr struktur zarzdzania .. 150 9.1. Schemat wyjciowy do analizy teorii firmy . 164 9.2. Przedsibiorstwo jako koalicja agentw .. 168 9.3. Struktura kooperacji typu zagroda-grupa . 176 9.4. Alternatywne formy struktur organizacyjnych korporacji .. 178 10.1. Zaleno dochodu narodowego od wielkoci zatrudnienia w sektorze pastwowym . 183 10.2. Rwnowaga zatrudnienia w sektorze pastwowym w pastwie opartym na umowie spoecznej 184 10.3. Zaamanie si maksymalizacji dochodu narodowego przy egzogenicznie wyznaczonej stawce opodatkowania (t0) lub w sytuacji, kiedy urzdnicy wyamuj si spod kontroli 184 10.4. Powizania instytucjonalne pastwa, gospodarki, technologii i systemw prawa 188 10.5. Rwnowaga w warunkach monopolu 190 12.1. System instytucjonalny .. 222 13.1. Struktura teorii projektowania mechanizmw spoecznych .. 237 13.2. Mechanizm zgodnoci motywacyjnej 239 13.3. Bezporedni mechanizm ujawnienia . 240 14.1. Formua Handa .. 252 15.1. Podstawowe powizania instytucjonalizmu .. 276 Tablice 2.1. Podstawowe rnice midzy starym i nowym instytucjonalizmem .. 42 2.2. Charakterystyki starego i nowego instytucjonalizmu 43 3.1. Zasady zachowa .. 52

294

3.2. Nomenklatura kanonw zachowa ... 53 3.3. Instytucje bazowe w typach ustrojowych X i Y 63 4.1. System praw wasnoci . 68 4.2. Wizka relacji rodzajw praw wasnoci i klas ich posiadaczy 75 6.1. Atrybuty kontraktowania 100 6.2. Porwnanie charakterystyk trzech typw kontraktw ... 112 8.1. Struktury zarzdzania i przykady 139 8.2. Zaleno charakterystyki transakcji i struktur zarzdzania 140 8.3. Dynamika i struktura kosztw transakcyjnych w Stanach Zjednoczonych w okresie 1870-1990 . 155 11.1. Klasyfikacja gospodarki nieformalnej 203 11.2. Porwnanie cech firm dziaajcych w sektorze formalnym i nieformalnym . 207 11.3. Udzia (w %) szarej strefy w PKB .. 209

295

Biogram

Wacaw Stankiewicz
Wacaw Stankiewicz (ur. 12 padziernika 1925 r. w Wilnie ) ekonomista i wykadowca. Spis treci
1. yciorys 2. Wybrane publikacje 3. Przypisy 4. rda 5. Linki zewntrzne

yciorys Pochodzi z kresowej gazi Stankiewiczw, zwizanych paszczyzn z rodem Giedrojciw (majtek Giejsiszki), pniej zamieszkaych we wsi Antokalce I, parafia w Kiernowie i w Duksztach Pijarskich. W 1939 r. po ukoczeniu Szkoy Powszechnej Nr 21 im. Piramowicza w Wilnie, podj nauk w Pastwowym Gimnazjum im. Zygmunta Augusta, przerwan wybuchem wojny. Wczy si w typow dziaalno okresu okupacji. Sta si onierzem Armii Krajowej i uczestniczy w Operacji Ostra Brama , take w bitwie pod Krawczunami (lipiec 1944 r.), jako szeregowiec (pseudonim Smtek) 8 plutonu w 1 Wileskiej Brygadzie Juranda. Dzieli losy towarzyszy broni po rozbrojeniu i wcieleniu do Armii Czerwonej, jako szeregowiec w 5 kompanii 2 batalionu 361 pp (Kauga i Mieszczora). Od 1946 r. suy w Wojsku Polskim, do 1959 r. w wojskach cznoci na stanowiskach dowdczo-sztabowych. Ukoczy Oficersk Szko cznoci w Sieradzu (1948 r.) w stopniu podporucznika. Obowizki zawodowego oficera czy ze zdobywaniem kwalifikacji naukowych, studiujc zaocznie w Szkole Gwnej Planowania i Statystyki w Warszawie. Po uzyskaniu w 1959 r. magisterium na Wydziale Przemysu (promotor prof. Edward Lipiski) zosta przeniesiony do Wojskowej Akademii Politycznej i wczony do zespou naukowego rozwijajcego podstawy ekonomiki obrony. Jako onierz zawodowy awansowa kolejno do stopnia pukownika, odchodzc na emerytur w 1990 r. Jako pracownik dydaktyczny przeszed wszystkie szczeble od asystenta do wykadowcy, uzyskujc w SGPiS stopie doktora ( 1962) i habilitujc si (1966) oraz tytuy profesora nadzwyczajnego (1972) i zwyczajnego nauk ekonomicznych (1982). Peni obowizki
296

kierownika Katedry Ekonomiki i Planowania Obronnego, komendanta (dyrektora) Wojskowego Instytutu Ekonomicznego (1973-85) i prorektora WAP ds. naukowo-badawczych (1985-1990). Jako cywil pracowa w latach 19901998 w Akademii Obrony Narodowej w Instytucie Nauk Ekonomicznych. Od 1991 r. jest zwizany z Prywatn Wysz Szko Businessu i Administracji, kierujc Katedr Ekonomii. Oprcz specjalizacji w dziedzinie historii myli ekonomicznej skupi uwag na promowaniu ekonomiki instytucjonalnej. Bibliografia jego publikacji obejmuje ponad 300 pozycji. Wypromowa 21 doktorw nauk ekonomicznych. Wybrane publikacje Rozwj angielskiej myli wojenno-ekonomicznej, Wyd. MON, Warszawa 1966. Logistyka. Z zagadnie gospodarki wojskowej pastw NATO, Wyd. MON, Warszawa 1968 Ekonomika wojenna, Wyd. MON, Warszawa 1970 i 1981. Socjalistyczna myl wojenno-ekonomiczna. Wyd. MON, Warszawa 1972. Planowanie obronne. Studium podstaw teoretycznych, Wyd.. MON 1977. Historia myli ekonomicznej, Wyd. PWE, Warszawa 1983, 1987, 1998, 2000, 2007. Amerykaska ekonomika wojenna. Studium historyczno-ekonomiczne. Wyd. MON, Warszawa 1986. Nowe trendy we wspczesnej logistyce zachodniej, Wyd. AON, Warszawa 1995. Konwersja zbroje. Oczekiwania i fakty, Dom Wyd. Bellona, Warszawa 1999. Ekonomika instytucjonalna. Narodziny i rozwj. Wyd. Prywatnej Wyszej Szkoy Businessu Administracji, Warszawa 2004. Ekonomika instytucjonalna. Zarys wykadu, Wyd. Prywatnej Wyszej Szkoy Businessu, Administracji i Technik Komputerowych, Warszawa 2005, 2007. Przypisy rda + Kto jest kim w Polsce. Edycja IV. Wyd. PAI, Warszawa 2001, s. 886-7. + J. Paczek, Wacaw Stankiewicz wsptwrca i mistrz ekonomiki obrony w Polsce, AON, Warszawa 2009. ss. 108.

297