(1) Rola Ja w funkcjonowaniu czowieka.

Ka d y z n a s ma r o z b u d o wa n a wi e d z n a t e ma t w a s n e j o s o b y , c z y l i
r o z b u d o wa n a s t r u k t u r J a
JA w funkcjonowaniu czowieka odgrywa bardzo istotn rol, to wanie od niego zaley czy jestemy z
siebie zadowoleni czy te, nie.
To wanie do JA odwouj si pojcia samokontroli, poczucia wasnej wartoci, samolubnoci, czy
mioci wasnej.
JA wpywa rwnie na sposb spostrzegania wiata, pojawia si w okresie niemowlcym, i okrela w
jaki sposb dziecko bdzie ocenia rzeczywisto. Dziki temu, e potrafimy odrni innych od siebie i
moemy zastanowi si nad sob, posugujemy si naszym obrazem w celu okrelania i interpretowania
napywajcych do nas informacji.
JA pomaga nam rwnie w zrozumieniu nie spjnego na pierwszy rzut oka zachowania danej osoby.
Bowiem kady z nas inaczej zachowuje si w pracy, podczas rozmowy z szefem a inaczej w domu
rozmawiajc z przyjacimi. Pojcie JA pozwala nam zrozumie t rnic, mona by powiedzie e
nadaje ono spjnoci przejawom ludzkiego funkcjonowania w rnych okolicznociach.

Co zawiera Ja?
Ja jest bardzo zoon i bogat struktura wiedzy. wiadczy o tym rnorodno ja fenomenologicznych, a
wic uwiadomionych w danej chwili fragmentw, czyli wersji ja. wiadcz o tym take bardziej obiektywne
zjawiska, jak efekt odniesienia do ja, polegajcy na lepszym zapamitywaniu informacji odnoszcych si do
wasnej osoby. Niektrzy psychologowie przyjmuj, e czowiek ma wiele rnych ja ( lekarz, matka, crka,
ona, itp.), a jednoczenie towarzyszy temu przekonanie, e za tymi licznymi prezentowanymi publicznie
wizerunkami, ukrywa si jakie ja wewntrzne. Rozsdniej jest przyj, e ja jest lun struktura rnych
rl i tosamoci spoecznych, przekona na wasny temat i samoocen oraz wartoci i celw uznawanych za
wasne.
JA z perspektywy rozwojowej
Psychologowie rozwojowi, rozrniaj midzy spostrzeganiem siebie , kiedy to dziecko dostrzega, e
istnieje oddzielnie od innych ludzi i obiektw, a samowiadomoci , czyli rozdzielnoci do zastanawiania
si nad sob. Rozwj spostrzegania siebie opiera si w znacznej czci na wiadomoci rnic zmysowych
zwizanych z ciaem, oraz na zauwaeniu bezporedniego zwizku miedzy dziaaniem a jego skutkiem.
Pierwsze przejawy samowiadomoci psychologowie dostrzegaj koo pitnastego miesica ycia
dziecka.
JA z perspektywy fenomenologicznej
Przykadem koncepcji fenomenologicznej jest koncepcja Carla Rogersa. Interesowa si on organizacj
JA, jego spjnoci oraz deniem czowieka do uniknicia rozbienoci pomidzy pojciem JA a
dowiadczeniem.
Rogers uwaa, e kady czowiek widzi wiat inaczej. Spostrzeenia te skadaj si na indywidualne pole
fenomenologiczne, obejmujce zarwno dane wiadome, jak i niewiadome. Zachowania ludzi zdrowych
ksztatuj si jednak przede wszystkim pod wpywem spostrzee wiadomych. Cho pole
fenomenologiczne jest prywatn wasnoci jednostki, to moemy docieka w jaki sposb inni ludzie
spostrzegaj wiat. Najwaniejsza cz pola fenomenologicznego dotyczy JA danego czowieka i
skada si z tych spostrzee i znacze, ktre da si przedstawi w kategoriach JA, MNIE,
SIEBIE.
1
JA z perspektywy poznawczej
Poznawcza teoria ja skupia si regulacyjnych funkcjach ja . Przedstawicielem tego nurtu by Williams
James. Rozrni on Ja poznajce =podmiotowe. (I as knower) i Ja empiryczne=przedmiotowe (Me),
stanowice przedmiot poznania (w jzyku polskim: mnie, moje, siebie, np. Nie mog siebie
pozna). O istnieniu ja podmiotowego wiemy dziki samowiadomoci, dziki poczuciu cigoci, (pomimo
zmian czujemy si sob). Ja przedmiotowe obejmuje koncepcje siebie, w tym jej poznawczy element
samowiedz. (Na Ja empiryczne skada si wszytko, co osoba moe nazwa swoim, nie tylko swoje ciao,
psychik, ale take swoje ubrania, dom, rodzin, itp.)
poznawcza teoria ja System Ja R. Markus (koncepcja ja moliwych)
ja moliwe wyobraona koncepcja siebie odniesiona do sytuacji lub roli, ktre ma nadej lub okolicznoci,
ktre mog si speni. Ja moliwe maj co najmniej 4 waciwoci:
O wyobraone
O rzutowane w przyszo
O gitkie
O podane/niepodane
4 funkcje ja moliwego:
(1) poznawcza
(2) motywacyjna
(3) modelujca
(4) modyfikujca samoocen.
Teoria ukierunkowa JA Higginsa
Tory Higgins opracowa teori ukierunkowa JA, ktra czy koncepcje JA spoeczno- poznawcze z teori
relacji z obiektem. Ukierunkowanie JA to standardy ktrym jednostka ma sprosta. Tak jak inne
schematy JA, s one strukturami poznawczymi wpywajcymi na sposb przetwarzania informacji. JA jest
wynikiem wczesnych dowiadcze spoecznych oraz emocjonalnych konsekwencji sprostania lub nie
sprostania pewnym wymogom. Szczeglne znaczenie maj dwa rodzaje ukierunkowa JA: ja idealne i ja
powinnociowe.
ja idealne - waciwoci ktre chcielibymy mie, opinie wanych dla nas ludzi oraz nas samych na nasz
temat.
ja powinnociowe - waciwoci ktrymi wydaje nam si, e powinnimy si charakteryzowa. Nale do
nich obowizki oraz zobowizania nakadane na nas przez innych oraz przez siebie samych.
Zgodnie z teori rozbienoci JA dymy do zmniejszenia rnicy midzy tym, jak siebie spostrzegamy, a
tym jakimi chcielibymy by, a rwnie tym jakimi siebie spostrzegamy a jakimi powinnimy by (Ja
realne a Ja powinnociowe).
2
Psychoanalityczna koncepcja JA
Zdaniem Sulivana JA ksztatuj uczucia doznawane podczas kontaktu z innymi oraz odzwierciedlone
oceny, czyli to jak dziecko dostrzega, e inni je widz i oceniaj. Wanym skadnikiem JA zwaszcza w
zakresie poczucia lku lub bezpieczestwa, s konstrukty DOBRE JA, kojarzone z przyjemnymi
doznaniami, ZE JA, zwizane z blem i zagroeniem, oraz NIE- JA reprezentujce aspekty JA odrzucone
z powodu niesionego przez nie lku, przekraczajcego wytrzymao jednostki.
Teoria relacji z obiektem - W ramach tych teorii bada si, w jaki sposb relacje z wanymi ludmi w
przyszoci staj si reprezentacjami siebie i innych oraz wzorami relacji siebie i innych oraz wzorami relacji
na linii JA - Inni, a nastpnie, jak wpywaj na relacje w wieku dojrzaym
Funkcje Ja:
Ja spenia dwie wane funkcje dotyczce kontaktw z innymi (funkcje intrepresonalne): negocjowanie
tosamoci oraz symulowanie psychiki
+dwie wane funkcje zwizane z tym, co si dzieje na zewntrz jednostki (funkcje itrapersonalne):
samoregulacja i negocjowanie tosamoci
Pojcie ja okazuje si szczeglnie przydatne, gdy mwimy o tym, jak osoba konstruuje swj wiat, tzn, jak
spostrzega rzeczywisto, w jakie schematy poznawcze ujmuje zdarzenia, swoje waciwoci i aspekty relacji
midzy sob a wiatem. Koncepcji siebie uywamy do oceniania i porzdkowania informacji o sobie i
relacjach z ludmi. Std te system Ja posiada znaczce implikacje dla funkcjonowania poznawczego i
motywacji.
Odwoanie do dowiadczenia osobistego ujawnia, e ludzie traktuj wasne przeycia, wydarzenia yciowe i
wywodzone z nich przekonania na swj temat jako co osobicie wanego, zwizanego z poczuciem
tosamoci
Odwoanie do Ja pozwala opisa i zrozumie zachowanie umotywowane i nieumotywowane, a wic takie
dziaania, w ktre czowiek jest zaangaowany (caym sob) oraz ktre wykonuje na zasadzie pewnego
przymusu, niechtnie, po najmniejszej linii oporu, z dystansem lub lekcewaeniem. Osobiste odniesienie do
wykonywanych czynnoci wskazuje na jedn z wanych funkcji sytemu Ja.
Odniesienie do Ja pozwala analizowa spjno zachowa, myli i uczu, bdca definicyjn waciwoci
osobowoci.
3
Reasumujc Ja odgrywa znaczc rol w naszym dowiadczeniu, konstruowaniu wiata, zachowaniu, w
tym nadawaniu spjnoci naszemu funkcjonowaniu tak w konkretnych okolicznociach, jak i na
przestrzeni czasu.
(2) Omw dwie wybrane teorie zmian postaw
postawy to gotowe i trwae ustosunkowanie do konkretnych osb i obiektw (np. pozytywny stosunek
do prezydenta, lubienie pepsi), albo ich rodzajw (jak negatywny stosunek do politykw).
postawa czowieka wobec jakiego obiektu (osoby, przedmiotu, zdarzenia, idei) to wzgldnie trwaa
tendencja do pozytywnego lub negatywnego wartociowania tego obiektu przez tego czowieka.
Wasnociami postawy s
O Znak (pozytywny lub negatywny)
O natenie (wiksze lub mniejsze).
Trjskadnikowa definicja postawy
(1) stosunek emocjonalny (uczuciowo-oceniajcy skadnik postawy)
(2) przekonania czowieka na temat danego obiektu (poznawczy skadnik postawny)
(3) tendencja do pozytywnych lub negatywnych zachowa w stosunku do obiektu (behawioralny
skadnik postawy).
Wyznaczniki: konsekwencje
Emocje reakcja emocjonalna
Przekonania sd, oceny, decyzje
Zachowania dziaania
Funkcje postaw
O orientacyjne okrelony stosunek do jakiego obieku pozwala zorientowa si jaki on jest, a take jakie
s inne, powizane z nim obiekty (kto ma pozytywny stosunek do Kocioa katolickiego, pozwala mu to
zorientowa si co jest dobre, a co ze, co Koci potpia).
O instrumentalna obiekt jest dla nas pozytywny lub negatywny dziki temu, e pomaga lub przeszkadza
w realizacji wanych d (kto ma pozytywny stosunek do Kocioa, poniewa uwaa, e zapewnia mu
to zbawienie wieczne,nadaje sens jego yciu, a noszenie chorgwi podczas procesji zaspokaja jego
potrzeb znaczenia itp.)
O ekspresja wartoci utrzymywanie i ujawnianie pewnych postaw sprawia nam satysfakcj, poiewa w
ten sposb moemy wyraa wiar w cenione przez nas wartoci (kto ma pozytywny stosunek do
Kocioa,poniewa dziki temu daje wyraz umiowaniu wartoci duchowych)
O spoeczno-adaptacyjn ywimy okrelon postaw wobec jakiego obiektu, poniewa pomaga to
zaprezentowa si innym ludziom w pozytywnym wietle
i podtrzyma podane przez nas wizi spoeczne.
O obrony EGO a wic pomaga jej wyznawcy w utrzymaniu dobrego mniemania o sobie lub
rozwizaniu wewntrznych konfliktw.
geneza postawy
postawa moe si wywodzi z emocji przeywanych w przeszoci w stosunku do jej obiektu, z
przekona czowieka o jego wasnociach oraz z wasnych zachowa w stosunku do tego obiektu.
4
Postawa jako rezultat przekona
Traktowanie postawy jako rezultatu przekona wie si z zaoeniem o jej postpoznawczoci. Czyli nasz
stosunek emocjonalny do obiektu wynika ze wiadomych przekona o jego zaletach i wadach.
przekonanie oznacza przypisanie obiektowi postawy dowolnej wasnoci (np. ukoczenie studiw
podwysza presti spoeczny) w wyniku obserwacji, wnioskowania bd otrzymania stosownej
informacji od jakiego nadawcy.).
postawa jako rezultat emocji
Podstawowym mechanizmem wyksztacenia skojarze jest warunkowanie klasyczne:
Pojawienie si obiektu przed lub w towarzystwie dowolnej nagrody prowadzi do pozytywnej postawy
wobec tego obiektu, podczas gdy pojawienie si tego samego obiektu przed lub w towarzystwie jakiego
zdarzenia karzcego prowadzi do wyksztaenia si postawy negatywnej. Mechanizm tworzenia skojarze
to wa r unkowanie sprawcze polega na uczeniu si znaczenia pierwotnie obojtnej reakcji dziki temu, e po
niej i zwykle z jej powodu pojawiaj si pozytywne lub negatywne dla jednostki zdarzenia.
teorie zmiany postaw :
=Procesualny model perswazji ostateczny efekt komunikatu perswazyjnego zaley od piciu etapw
jego przetwarzania:
uwaga zauwaenie przekazu przez odbiorc (np. niejednakowe obdarzanie uwag rnych produktw
w supermarkecie sprawia, e najlepiej sprzedaj si produkty umieszczone na poziomie oczu);
zrozumienie komunikatu przez odbiorc (odbiorca masowy przekaz raczej prosty ni zoony);
uleganie przekazowi, a wic akceptacja jego argumentw;
utrzymanie zmienionej postawy;
wprowadzenie jej w ycie, wykorzystanie we wasnym zachowaniu.
Dwa pierwsze etapy decyduj o odbiorze przekazu. Wystpienie kadego z powyszych procesw
uwarunkowane jest zaistnieniem etapu poprzedniego. Im dalszy etap, tym mniejsza szansa na jego
pojawienie si. Najatwiej jest wic cign uwag odbiorcy i sprawi, by nas zrozumia, trudniej sprawi
by uleg naszym argumentom, a najtrudniej utrzyma zmienion postaw i wprowadzi j w ycie.
Procesualny model perswazji pozwala wyjani sprzeczne efekty tego samego czynnika jej
skutecznoci. Np. dua ineligencja podwysza zdolno do rozumienia przekazu, co nasila szanse skutecznej
perswazji. Ale inteligencja sprzyja te formuowaniu wasnych kontrargumentw, co hamuje skonno do
ulegania perswazji.
5
=Model reakcji poznawczych
Zmian postaw nasila aktywne przetwarzanie treci przekazu . Bezporednim wyznacznikiem perswazji jest
nie tyle zawarto przekazu, co wywoane przeze reakcje odbiorcy. Model reakcji poznawczych zakada, e
odbierajc przekaz ludzie aktywnie go konfrontuj z wasnymi dotychczasowymi pogldami i wiedz na
temat danej kwestii. Tre tych reakcji poznawczych (myli i sdw), ktre mog by przychylne lub
nieprzychylne dla przekazu, wyznacza zmian postawy. Zmiana postaw jest uwarunkowana rwnoczenie
iloci reakcji poznawczych i ich przychylnoci dla przekazu.
=Teorie dwutorowoci perswazji
Model ten zakada, e zmiana postawy moe dochodzi do skutku dwoma rnymi torami centralnym
i peryferyjnym.
Centralny tor perswazji ma u swoich podstaw staranne i przemylane przetwarzanie informacji
zawartej w przekazie, a podstawow przesank skutecznoci przekazu jest jego zdolno do wywoywania
przychylnych reakcji poznawczych (myli i sdw) odbiorcy. Zmiana zaley wic gwnie od jakoci
zawartej w przekazie argumentacji, ma trway charakter, jest odporna na kontrpropagand i wprowadzana
przez odbiorc w jego zachowanie. Perswazja toczy si torem centralnym, gdy jest dua motywacja do
przetwarzania przekazu i dua zdolno do przetwarzania przekazu (czas, inteligencja).
Peryferyjny tor perswazji opiera si natomiast nie tyle na rozwaaniu merytorycznej wartoci
otrzymanej informacji, ile na powierzchownym zidentyfikowaniu jakiego sygnau sugerujcego
pozytywny lub negatywny stosunek do stanowiska oferowanego w przekazie. Takim sygnaem moe by
np. sympatyczno albo antypatyczno nadawcy, jego duy autorytet. Tutaj zmiana nie ma charakteru
trwaego, atwo zanika wskutek pniejszej kontrpropagandy i rzadko jest wprowadzana przez odbiorc we
wasne zachowanie.
6
Jeeli odbiorcy bardziej zmieniaj pogldy przy argumentacji silnej (wywoujcej znacznie wicej
reakcji przychylnych ni nieprzychylnych) ni sabej (gdzie nie ma przewagi reakcji przychylnych)
wskazuje to na centralny tor perswazji.
Jeeli rnica midzy argumentami silnymi i sabymi zanika, wiadczy to, e perswazja toczy si torem
peryferyjnym.
Wprowadzenie dystraktorw podczas perswazji osabia wpyw tych czynnikw, ktrych oddziaywanie
opiera si na wiadomym przetwarzaniu przekazu (np. jako argumentacji), a nasila wpyw czynnikw,
ktrych dziaanie opiera si na automatycznym, powierzchownym przetwarzaniu informacji (np.
atrakcyjno nadawcy).
wyznaczniki zmiany postaw
nadawca . wiarygodni s nadawcy:
Kompetentni (posiadajcy wiedz fachow). Przekazy osb bdcych ekspertami w jakiej dziedzinie
wywouj silniejsze zmiany, ni identyczne w treci przekazy podpisane przez nadawcw mao
kompetentnych. Ci ostatni mog wrcz uzyskiwa efekt bumerangu, a wic wywoywa zmiany w
kierunku odwrotnym do zamierzonego.
Efekt przesypiania (Hovland) kiedy odbiorca ju przepi przekaz z mao wiarygodnego rda, jego
oddziaywanie ronie. Efekt ten spowodowany jest dziaaniem dwch procesw:
1. bezporedni reakcj na przekaz z niewiarygodnego rda jest niedowierzania odbiorca myli o treci
przekazu w taki sposb, aby nie da si jej przekonac. Std pocztkowo sabe oddziaywanie przekazu
2. w miar upywu czasu nastpuje zapominanie pewnych informacji, m.in. o tym, kto by nadawc
przekazu. Kiedy nastpi takie rozkojarzenie treci przekazu i jego nadawcy, niska wiarygodno
nadawcy przestaje pomniejsza wymow samego przekazu i jego tre moe silniej oddziaywa na
odbiorc, ni wtedy, kiedy ten jeszcze pamita kto by nadawc. Generalnie jednak efekt przesypiania jest
raczej saby i aby wystpi, przekaz musi zawiera przekonujce argumenty nawet gdy pochodzi od
niewiarygodnego (a wic mao przekonywajcego) nadawcy. Efekt przesypiania jest mniej
prawdopodobny wtedy, kiedy rozpoznanie nadawcy jako mao wiarygodnego nastpuje jeszcze przed
wysuchaniem jego argumentw.
Powody wikszej skutecznoci nadawcy silnie wiarygodnego:
1. Procesualny model perswazji: wysoka kompetencja nadawcy nasila uwag, jak zwracamy na komunikat,
7
zwiksza rozumienie przekazu
2. Dwutorowy model perswazji: wiarygodno nadawcy podnosi skuteczno perswazji tylko przy
peryferyjnym przetwarzaniu przekazu. Kiedy jednak istnieje zarwno moliwo, jak i motywacja do
przetwarzania argumentw, to ich sia, a nie wiarygodno rda, decyduje o skutecznoci perswazji.
3. O czystych intencjach (godni zaufania, bo nie manipuluj naszymi pogldami dla wasnej korzyci).
4. Atrakcyjni (ktrych lubimy).
5. Podobni do nas.
tre przekazu.
Najwaniejszym aspektem treci przekazu jest sia argumentacji. Argumentacja jest silna wtedy, gdy
skutecznie zmienia albo natenie przekona odbiorcy o obiekcie postawy, albo znak i intensywno
czstkowych ocen obiektu wynikajcych z przypisywanych mu przez odbiorc cech. A wic argumentacja
silna to taka, ktra przekonuje, e:
obiekt postawy ma pozytywne cechy,
obiekt nie ma cech negatywnych,
charakterystyczne dla obiektu s cechy pozytywne, a nie negatywne.
Sia argumentacji zaley nie tylko od treci, ale i od stopnia jej konkretnoci czy wyrazistoci. Przekazy
wyraziste bardziej ludzi poruszaj i s skuteczniejsze od bladych.
Innym czynnikiem zwizanym z treci przekazu jest liczba argumentw i ich powtrze
Ostatni problem zwizany z treci przekazu dotyczy odwoywania si do emocji. Kiedy przekaz wzbudza
pozytywne emocje, mona przewidywa wzrost jego skutecznoci. W przypadku negatywnych emocji
wzbudzanych przekazem sprawa jest bardziej zoona
organizacja przekazu.
1. kolejno argumentacji.
Efekt pierwszestwa silniej oddziaywuj argumenty przekazane jako pierwsze z kolei.
Efekt wieoci silniej odziaywuj argumenty podane na kocu, najwiesze.
rodek przekazu (medium)
Najwaniejsze: prasa, radio, telewizja. Teoretycznie im ywszy rodek przekazu (np. telewizja), tym
wiksza powinna by jego skuteczno. Badania nad skutecznoci rnych mass mediw wskazuj jednak
na ograniczenia reguy ywo=skuteczno.
odbiorca.
Takie cechy, jak inteligencja, samoocena, introwersja-ekstrawersja, czy poczucie kontroli, mog zarwno
nasila lub osabia uleganie perswazji, jak i w ogle na ni nie wpywa. Ta sama cecha odbiorcy moe w
rny sposb wpywa na przebieg rnych etapw perswazji Najwaniejsze wyznaczniki skutecznej
perswazji tkwice w odbiorcy wi si nie z jego cechami, ale z jego procesami psychicznymi
wystpujcymi w trakcie perswazji. Kluczowym procesem jest przetwarzanie argumentacji zawartej w
przekazie. Na poznawcze reakcje odbiorcy na przekaz wpywaj:
Pocztkowa postawa odbiorcy.
Poziom zaangaowania odbiorcy w kwesti poruszan w przekazie.
Nastrj odbiorcy w momencie zapoznawania si z przekazem.
trwao zmiany postaw
8
Zmiana postawy jest tym trwalsza, im bardziej zastosowana manipulacja angauje nie tylko procesy
przetwarzania informacji, ale pozwala na behawioralne wyprbowanie nowej postawy (te tylko
odgrywanie roli np. inwalidy na wzku prowadzi do zmiany postaw wobec inwalidw).
Cho w przypadku centralnego toru perswazji trudniej uzyska zmian postawy, to jeeli zmiana taka
dojdzie jednak do skutku, jest ona trwalsza ni w przypadku perswazji toczcej si torem peryferyjnym.
(3) Jak kultura moe wpywa na osobowo?
Osobowo
to wewntrzny system regulacji pozwalajcy na adaptacj i wewntrzn integracj myli, uczu i
zachowania w okrelonym rodowisku w wymiarze czasowym (poczucie stabilnoci).
jest take definiowana jako charakterystyczny, wzgldnie stay sposb reagowania jednostki na
rodowisko spoeczno- przyrodnicze, a take sposb wchodzenia z nim w interakcje.
ksztatowana jest przez cae ycie, szczeglnie w okresie dziecistwa oraz modoci poprzez wpyw
bodcw zewntrznych w procesie socjalizacji, a take wasnej aktywnoci jednostki. Istotn rol
odgrywaj tu rwnie wrodzone cechy biofizyczne

Kultura
jest pewnym zespoem dyspozycji psychicznych przekazywanych w onie danej zbiorowoci przez
kontakt spoeczny i uzaleniony od caego systemu stosunkw midzyludzkich.
naley do rodowiskowych determinant osobowoci.
Kada kultura ma swoje wasne zinstytucjonalizowane i usankcjonowane wzorce wyuczonych zachowa,
rytuay i przekonania. Znaczy to, e wikszo czonkw kultury bdzie miaa wsplne niektre
charakterystyki osobowoci (wemy chociaby kultur muzumaska i osobowo Muzumanw w
porwnaniu np. do Katolikw).
Czsto tak dugo nie zdajemy sobie sprawy z wpyww kulturowych dopki nie znajdziemy si w kontakcie
z czonkami odrbnej kultury, ktrzy spostrzegaj wiat inaczej Wpywy kulturowe wpywaj na to, jak
okrelamy nasze potrzeby i sposoby ich zaspokojenia, jak dowiadczamy rnych emocji, jak wyraamy to
co czujemy, itd.
Psychoanaliza kulturowa Ericha Fromma
Jednym z badaczy, ktry zajmowa si wpywem kultury na osobowo czowieka by Erich Fromm. Jego
teoria wywodzi si z teorii Freuda i Marksa. Ludzie nie mog by wolni, poniewa podlegaj oddziaywaniu
niewiadomych czynnikw socjokulturowych.
Fromm podkrela spoeczne i kulturowe determinanty zachowania, w przeciwiestwie do motywacji
biologicznych. Czowiek ma niespotykane waciwoci: wiadomo refleksyjn, rozum i wyobrani. Z
jednej strony warunkuj one rozwj kulturowy ale z drugiej le u podoa egzystencjalnych dylematw,
poczucia bezradnoci i osamotnienia. Potrzeby s wynikiem kulturowej ewolucji czowieka, a ich funkcj jest
wypenienie pustki wynikej z oderwania od natury.
W poszukiwaniu bezpieczestwa: ucieczka od wolnoci
W miar poszerzania si marginesu wolnoci czowiek czuje si coraz bardziej samotny i wyobcowany.
Odejcie od natury spowodowao zerwanie wizi czcych go z przyrod, a rozwj spoeczno-kulturowy
9
doprowadzi do rozlunienia spoecznych wizi z grup. Zbyt wiele wolnoci w spoeczestwie sprawia, e
ludzie czuj si coraz bardziej osamotnieni. Moliwo dokonywania indywidualnych wyborw
nierozerwalnie czy si lkiem. Ludzie zrzekaj si indywidualnej odpowiedzialnoci za ksztat wasnego
ycia i powierzaj je przywdcom, wadzy, autorytetom. Ucieczka od wolnoci redukuje lk.
O Dojrzaym sposobem rozwizywania dylematu wolnoci jest zjednoczenie z innymi ludmi w duchu
i mioci wsplnej pracy.
O Istniej jeszcze dwa inne rozwizania. Pierwszym jest bezsensowna destrukcja,. Druga moliwo,
ktr mona widzie jako ucieczk od wolnoci w wymiarze indywidualnym, to uzalenienie od
drugiego czowieka: zwizek symbiotyczny albo o charakterze sadystyczno-masochistycznym.
Zachowanie czowieka determinuj czynniki zewntrzne i wewntrzne.
Wrd czynnikw wewntrznych Fromm wymienia potrzeby, ktre maj charakter obiektywny; wynikaj
one z refleksji nad egzystencj czowieka. Wyrastajc ze wiata przyrody, czowiek zyska niespotykane w
nim waciwoci: wiadomo refleksyjn, rozum i wyobrani. Potrzeby su odbudowaniu poczucia
cznoci ze wiatem, dajcej poczucie bezpieczestwa. S to:
Potrzeba powizania, czyli inaczej kontaktu - motywuje dziaania w kierunku przezwycienia izolacji od
natury i od spoeczestwa, najpeniej realizuje si poprzez twrcz mio i opiekowanie si innymi
Potrzeba transcendencji - nastawiona jest na opanowanie rodowiska i twrcz aktywno, dziki ktrej
ycie staje si celowe, a czowiek zyskuje poczucie, i jest skutecznym twrc
Potrzeba zakorzenienia - wyraa denie do przynalenoci, bezpieczestwa i stabilnoci, do znalezienia
wasnego miejsca w porzdku spoecznym,
Potrzeba tosamoci - motywuje do odkrywania wasnej niepowtarzalnoci, gwnie dziki podejmowaniu
wasnych decyzji; jeli indywidualnym wysikiem twrczym czowiek nie potrafi tego osign, okrela sw
tosamo, identyfikujc si z inn osob lub grup - poczucie tosamoci mona uzyska dziki byciu z
kim lub z przynalenoci do czego;
Potrzeba systemu orientacji - motywuje do przyjmowania lub formuowania systemu przekona
Potrzeba stymulacji - wyraa pragnienie zaangaowania si w wiat poprzez jak form stymulujcej
aktywnoci - konstruktywnej albo destruktywnej.
10
(4) Co to s emocje samowiadomociowe? Przedstaw przykady oraz ich funkcje.
Emocje samowiadomosciowe (uwewntrznione)
Pojawiaj si w pniejszym okresie rozwoju
S wynikiem zoonych procesw poznawczych, ktr osi jest pojcie Ja
Nie mona ich opisa obserwujc specyficzny zesp ruchw misni mimicznych, Konieczn jest tu raczej
obserwacja ruchw ciaa
Nie ma okrelonych czynnikw wyzwalajcych te emocje
Nale do nich: zaenowanie, duma, wstyd, poczucie winy.
teoria poznawczo-atrybucyjna
Model ewaluacyjnych emocji samowiadomociowych Lewisa oprcz komponentu poznawczego, ma
rwnie komponent atrybucyjny. Badacz ten uwaa, e tre naszych emocji samowiadomociowych w
duej mierze zaley od rodzaju dokonywanych atrybucji. Sukces lub poraka w odniesieniu do norm,
standardw i celw powoduje wysanie sygnau do Ja, czego wynikiem jest autorefleksja prowadzca do
autoatrybucji. Innymi sowy, nasze zachowanie oceniamy w kontekcie wasnych standardw i celw, co
prowadzi do oceny na wymiarze sukces-poraka. Nastpnym etapem jest dokonanie autoatrybucji.
Atrybucja ta zachodzi na dwch wymiarach. Po pierwsze, na wymiarze autoatrybucji wewntrznej vs.
zewntrznej (mj sukces/poraka wynikaa z mojego wysiku/cech vs. sytuacji). Dla wzbudzenia
specyficznych emocji samowiadomociowych bardziej istotny jest drugi wymiar dokonywanych
autoatrybucji: atrybucje caociowe vs. czciowe. Dokonujc autoatrybucji caociowych skupiamy si na
samym sobie (naszym Ja), a nie na naszych czynach, dlatego ten rodzaj autoatrybucji mona nazwa
autoatrybucj charakterologiczn. Autoatrybucje szczegowe oznaczaj skupienie si na konkretnym
zachowaniu w okrelonej sytuacji (autoatrybucje behawioralne).
Uwzgldniajc dwa wymiary: autoatrybucje caociow vs. czciow oraz ocen poznawcz wasnego
zachowania w kategoriach sukces poraka model opisuje cztery ewaluacyjne emocje
samowiadomociowe: zwizane z sukcesem dum i pych oraz zwizane z porak wstyd i poczucie winy.
Sukces Poraka
PYCHA WSTYD Autoatrybucja caociowa
DUMA POCZUCIE WINY Autoatrybucja czciowa
Wstyd w teorii Lewisa jest emocj destruktywn. Oznacza caociow negatywn autoatrybucj i czy si
z pragnieniem ukrycia si, zniknicia lub mierci. Skutkuje powanym zaburzeniem funkcjonowania, jego
fizycznym objawem ma by skulenie ciaa, pochylenie gowy. Przy wstydzie nastpuje pomieszanie
podmiotu przeywajcego emocj i przedmiotu tej emocji. Przedmiotem i podmiotem jest tutaj samo Ja.
Autor zastrzega, e wstydu nie wywouje sytuacja, ale szczeglna interpretacja zdarzenia i moe go
wywoywa poraka zarwno prywatna jak i publiczna.
Poczucie winy wywouje natomiast poraka w realizacji standardw i celw przy koncentracji na
okrelonych cechach i dziaaniach ktre doprowadziy do niepowodzenia. Uwaga skupiona jest tutaj nie na
Ja, ale na czynach i zachowaniach. W tym przypadku podmiot oddzielony jest od przedmiotu emocji,
czowiek skupia si na tym co okrelone, dlatego moe atwo wyj z tego stanu dziki dziaaniom. Poczucie
11
winy jest emocj mniej intensywn ni wstyd i wie si nieodcznie z zachowaniami naprawczymi.
Towarzyszy mu te odmienna postawa ciaa, chocia Lewis nie precyzuje jak wedug niego wyglda
pantomimika osoby przeywajcej poczucie winy. Autor koncepcji traktuje poczucie winy jako emocj
pozbawion cech destrukcyjnych, chocia twierdzi, e jeli osoba odczuwajca win nie podejmie si dziaa
naprawczych, poczucie winy moe zamieni si we wstyd.
Podsumowujc, Lewis w swej koncepcji sugeruje, e wstyd jest emocj nieprzystosowawcz, destruktywn,
zwizan z caociow negatywn ocen siebie, charakterystyczn dla zaburze emocjonalnych. W
porwnaniu z ni poczucie winy jest emocj mniej intensywn, konstruktywn, przystosowawcz i
prowadzc do spoecznie podanych zachowa (zadouczynienia).
Pycha to przesadna duma lub pewno siebie, czsto prowadzca do negatywnych konsekwencji. Jest
przykadem prnoci, tego, czego ludzie nie lubi i czego staraj si unika. Pycha powstaje wtedy, kiedy
czowiek, uznajc, e osign sukces w odniesieniu do swoich norm, zasad i celw, koncentruje si na
caoci Ja. Osoba dowiadczajc tej emocji uwaa, ze sukces odnosi cae Ja. Jest emocj, ktra moe si
kojarzy z narcyzmem. Jest jednak emocj trudn do podtrzymania, poniewa nie ma okrelonych dziaa,
ktre by j wywoyway. Takie emocje uzaleniaj, a w zwizku z tym ludzie skonni do odczuwania pychy
czerpi z niej wiele zadowolenia. Z emocj pychy wi si zatem 3 problemy:
(1) Jest emocj nietrwa, ale uzaleniajc
(2) Nie wie si z adnym okrelonym dziaaniem
(3) Zakca relacje midzyludzkie.
Duma wynika z korzystnej oceny okrelonych dziaa. Dowiadczeniem fenomenologicznym jest w tym
wypadku rado spowodowana udanymi dziaaniami, mylami, uczuciami. Tutaj skupienie uwagi jest
okrelone i dotyczy konkretnego zachowania. Zarwno w przypadku dumy, jak i poczucia winy Ja pozostaje
oddzielone od przedmiotu. W przeciwiestwie do wstydu i pychy, w ktrym podmiot zlewa si z
przedmiotem, w dumie organizm koncentruje si na dziaaniach podmiotu jest pochonity okrelonym
zachowaniem, z ktrego czerpie dum.
Zaenowanie - wedug niektrych wstyd i zaenowanie s emocjami pokrewnymi. Najbardziej zauwaaln
rnic midzy zaenowaniem a wstydem jest poziom intensywnoci. Wstyd wydaje si intensywny i
destrukcyjny, natomiast zaenowanie jest wyranie mniej intensywne i nie zakca toku mylenia i mowy tak
jak wstyd. Jeli chodzi o pozycj ciaa, to osoby zaenowane nie przyjmuj pozycji kogo, kto pragnie si
ukry, znikn lub umrze. Ich ciaa odzwierciedlaj ambiwalencje zbliania si i unikania. Powtarzajce si
spogldania i odwracanie wzroku oraz towarzyszce temu umiechanie si wskazuj na zaenowanie. Pod
wzgldem fenomenologicznym zaenowanie trudno jest odrni od wstydu ni od poczucia winy. Ludzie
czsto mwi, e zaenowanie to mniej intensywne odczuwanie wstydu. Istniej dwa rodzaje zachowa
wicych si z zaenowaniem:
(1) Zaenowanie zwizane z ekspozycj gdy stajemy si obiektem uwagi innych. To uczucie nie ma
zwizku z negatywn ocen, z ktr czy si wstyd. Najlepszym przykadem takiego zaenowania
jest sytuacja, kiedy wysuchujemy komplementy na swj temat.
(2) Zaenowanie jako mniej intensywny wstyd wie si z negatywn samoocen.
12
(5) Zwizek emocji z funkcjonowaniem pamici.
Hi p o t e z y d o t y c z c e wp y wu z n a k u e mo c j o n a l n e g o n a p a mi s
s p r z e c z n e . Z jednej strony mamy psychoanalityczn koncepcj wyparcia , zgodnie z ktr zdarzenia
wywoujce lk albo stanowice zagroenie dla ego (a wic zdarzenia o ujemnym znaku afektywnym) s
wypierane ze wiadomoci, a tym samym pamitane znacznie gorzej anieli zdarzenia, ktrych jednostka nie
musiaa wypiera. Wedle tej koncepcji zdarzenia o znaku ujemnym s wypierane, a zatem pamitane
znacznie gorzej lub w ogle zapominane.
Z drugiej strony mamy liczne koncepcje nawizujce do teorii ewolucji, zgodnie z ktrymi w interesie
organizmu i gatunku ley pamitanie dowiadcze negatywnych ni pozytywnych . Dobre zapamitanie
zdarze negatywnych pozwala w przyszoci uchroni si przed moliw szkod, utrat zdrowia, czy nawet
ycia.
Blaney (1986) ustali empirycznie, e czowiek najlepiej przypomina sobie rne zdarzenia ze swego ycia
wtedy, gdy znajduje si on w stanie emocjonalnym, jaki przeywa podczas nich. Zauwaono, np. e
okrelony stan emocjonalny aktywizuje w pamici sowa semantycznie zwizane z tym stanem i w
konsekwencji uatwia ich spostrzeganie. Podobna sytuacja wystpuje nie tylko w przypadku sw, ale np.
muzyki. Konkretna melodia wywouje u nas emocje podobne do tych, jakie pojawiay si, kiedy syszelimy
j wczeniej przywoywanie z pamici zdarze na podstawie znanych i zapamitanych dwikw.
W przypadku nastrojw negatywnych nastpuje tzw. systematyczny tryb przetwarzania informacji w tym
wypadku ludzie zwracaj uwag na wano i rzetelno uywanej argumentacji, co ma wpyw na
zapamitywanie informacji. I tak bdc w dobrym nastroju upraszczamy tryb przetwarzania informacji
nie koncentrujemy si zbyt mocno na treci docierajcych do nich informacji. W takich sytuacjach
zapamitujemy inne istotne elementy, np. takie jak forma prezentacji i autorytet nadawcy komunikatu.
W procesie uczenia uwzgldniamy emocjonalny wpyw na przebieg zapamitania. Emocje wpywaj na
nasz percepcj std naley uwzgldni, e:
[a] mobilizuj zwracanie uwagi na cechy wane z punktu widzenia zawiedzionych oczekiwa,
[b] kieruj uwag czowieka na zdarzenia, ktre s wedug niego warte zapamitania oraz
[c] wywouj zaleganie pobudzenia emocjonalnego, ktre powoduje wielokrotne przetwarzanie
informacji na temat zdarze uwaanych za przyczynowo powizane z reakcj emocjonaln.
Wymienione czynniki uatwiaj zapamitywanie. Z tym, e naley zwrci uwag na fakt, e emocje nie
polepszaj pamici. Nie uatwiaj dostpu do wszystkich szczegw wydarze. Jedynie skupiaj uwag
na centralnych elementach zdarzenia i to one s przede wszystkim zapamitywane.
W teorii gotowoci percepcyjnej (Bruner) procesy emocjonalne (i motywacyjne zreszt) wpywaj na
atwo dostpu do rnych kategorii zapisanych w pamici. Te naadowane emocjami s atwiej
aktywizowane i atwiej uzyska do nich dostp bez wzgldu na charakter tych emocji (negatywne lub
pozytywne)
Skojarzenie treci z afektem wpywa na zwikszenie moliwoci wydobywania informacji z pamici.
Afekt emocjonalny pobudza pojawienie si w teraniejszoci okrelonego materiau relacyjnego, ktry jest
tosamy materiaowi jakiego zdarzenia z przeszoci. Reakcje wywoane emocjonujcymi wydarzeniami
odwracaj uwag od innych, ktre rozgrywaj si rwnolegle, jednak pobudzaj mniejszy poziom
13
rozbudzenia emocjonalnego. Emocje zawsze dotycz wydarze, w ktrych uczestniczymy. Ich obecno w
umyle jest podstaw relacji zdarze, majcych miejsce, ktre zostaj zakodowane w naszej pamici.
Richard Lazarus kluczowe znaczenie dla zrozumienia pamici emocjonalnej ma pojcie podstawowego
tematu relacyjnego, ktry jest najbardziej wyrazistym elementem dowiadczenia emocjonalnego i
najwaniejszym elementem jego pamici. Podobiestwo teraniejszych i minionych zdarze pod wzgldem
podstawowego tematu relacyjnego jest nici czc przeszo z teraniejszoci.
Pami emocjonalna jest wzbudzana wic przez podobiestwo obecnego tematu relacyjnego do takiego
samego tematu napotkanego w zdarzeniach przeszych.
Joseph E. LeDoux uwaa, e pami zwykle odnosi si do naszej zdolnoci snucia wiadomej refleksji na
temat wydarze z przeszoci, co nazywane jest pamici jawn lub deklaratywn, podkrelajc du rol
hipokampa dla tego rodzaju pamici. Natomiast wspomnienia emocjonalne s uwarunkowane inn struktur
mzgow ciaem migdaowatym. LeDoux stawia hipotez, e oba systemy pamiciowe dziaaj rwnolegle
i rwnoczenie prowadz do wyksztacenia ladw pamiciowych. Zazwyczaj informacje zakodowane w obu
systemach pokrywaj si, cho czasami owa dwoisto pamici moe prowadzi do rozziewu pomidzy
pamici poznawcz i ukryt pamici emocjonaln.
(6) Porwnaj poznawcze i cechowe ujcie osobowoci.
I . C e c h o w e p o d e j c i e d o o s o b o w o c i
Po dstawowe tendencje CECHY:
Oglne potencjalno ci i dyspozycj
Uwarunkowania biologiczne
Niezale ne od wpyww rodowiskowych
cechy osobowoci wyraaj raczej biologi czowieka, ni s produktami dowiadcze yciowych, rozwj
podstawowych tendencji pozostaje pod niewielkim, jeli w ogle, wpywem rodowiska
W cigu ycia jednostki, cechy wywieraj wpyw na
=Charakterystyczne przystosowania ( Umiejtnoci, nawyki, przekonania, postawy, role)
= Koncepcj siebie
Cechy jako dyspozycje maj charakter akontekstowy (np.:temperament) charakterystyczne przystosowania
Obejmuj denia osobiste, zadania yciowe, mechanizmy obronne, strategie radzenia sobie, uzdolnienia
specjalne i zainteresowania, wartoci
Unikalno jednostki, Teoria cech W. Allport (cechy indywidualne)
14
Osobowo jest dynamiczn organizacj w jednostce tych systemw psycho-fizycznych, ktre determinuj jej
specyficzne przystosowanie do jej rodowiska
Cecha kady wyrniajcy si rys osobowoci
O zgeneralizowania struktura neuropsychiczna
O jest czynnikiem przyczynowym w zachowaniu
O poznawalna przez obserwacj zachowania
O obejmuje wiele funkcjonalnie rwnowanych bodcw
O odpowiada za spjno zachowania
Cechy indywidualne (dyspozycyjne), maj charakter jakociowy. Dziel si na
O kardynalne (dominujce) pojedyncza cecha, ujawnijca si niemale w kadym zachowaniu
O centralne wysoce specyficzne
O wtrne
Cechy wsplne: stae, bipolarne, addytywne, niezalene, ujmuj rnice indywidualne
Intencje: cz biologiczn energi z systemem znacze osobistych. Jako indywidualne odniesienia do
wiata maj okrelony cel i implikuj aktywno zmierzajc do zmiany wewntrznej
(przebudowywania siebie), zewntrznej (wprowadzenia zmian w rodowisku) albo relacji midzy sob
a wiatem (np. ch usamodzielnienia si). Nale do cech indywidualnych i mog oddziaywa na
inne predyspozycje behawioralne.
W skad osobowoci - obok nawykw, cech czy popdw, z ktrymi nie musimy nawizywa
specjalnych uczu, ani nie musimy si identyfikowa wchodz rwnie pewne waciwoci, ktre
identyfikujemy jako osobiste. wsptworzce nasz tosamo (do nich wanie nale intencje). Taki
charakter mog mie te nasze wiadome denia i plany.
Czynnikowa teoria cech R. B. Cattella
osobowo jest tym, co pozwala przewidzie, co dana osoba zrobi w danej sytuacji"
Stao - lub wzgldna stao osobowoci - wynika z faktu, i tworz j cechy.
C e c h a jest struktur psychiczn, wywnioskowan z obserwowanego zachowania, suy wyjanianiu
regularnoci i spjnoci zachowania.
Powierzchniowe reprezentowane przez jawne zmienne
rdowe - uzyskuje si w drodze analizy czynnikowej
Ze wzgldu na pochodzenie dzielimy cechy na: konstytucjonalne i rodowiskowe.
Ze wzgldu na rodzaj cechy dziel si na:
temperamentalne - odpowiadaj na pytanie "jak?" i wi si z wrodzonymi aspektami
zachowania, jak szybko reakcji, energia czy wraliwo emocjonalna
dynamiczne - odpowiadaj na pytanie "dlaczego X co robi?" i wi si z pobudzeniem do
dziaania zmierzajcego w pewnym celu;
zdolnociowe - odpowiadaj na pytanie w jakim stopni i jak szybko X moe co wykona?
15
Cattell reprezentuje ilociowe podejcie w psychologii osobowoci. Przyjmuje moliwo pomiaru cech
powierzchniowych i rdowych. Zakada, e istniej trzy drogi poznawania osobowoci i w zwizku z tym
trzy rodzaje danych:
dane typu Q (od questionnaire) - samoobserwacyjne, to dane pochodzce z samooceny;
dane typu L (od life) - obserwacyjne, to dane pochodzce z ocen obserwatorw, np. liczba ktni w cigu
tygodnia, liczba osb, z ktrymi osoba obserwowana nawizaa kontakt,
3 czynnikowa teoria H. J. Eysenca PEN cechy jako uwarunkowania biologiczne
osobowo stanowi wzgldnie trwa organizacj charakteru, temperamentu, intelektu i wa-
ciwoci fizycznych, ktre determinuj specyficzne sposoby przystosowania si do otoczenia
C e c h a jest wzgldnie sta dyspozycj, a z punktu widzenia psychometrycznego ".
P- psychotycznoc
E- ekstrawersja
N- neurotyczno
Teoria Wielkiej Pitki Picioczynnikowy Model Osobowoci
16
Ekstrawersja : obejmuje ilo Sumienno intensywno interakcji midzyosobowych
Ugodowo: jako relacji od wspczucia po antagonizm mylach, uczuciach i dziaaniu
Sumienno: organizacja, wytrwao, motywacja dziaa celowych
Neurotyczno: niestabilno emocjonalna, dyskomfort, nieadaptacyjn reakcja na stres
Otwarto na dowiadczenia : poszukiwanie nowych dowiadcze
17
I I . P o z n a w c z e p o d e j c i e d o o s o b o w o c i
poznawcze podejcie do osobowoci: osoba traktowana jest tu jako pewna cao, teorie koncentruj si na
pojciu JA (obrazie wasnej osoby), ktre odpowiedzialne jest za nadawanie sensu dowiadczeniom.
Osobowo jest traktowana jako system wiedzy osobistej, wykorzystywanej przy interpretacji
dowiadcze i sterowaniu zachowaniem; jest to wiedza naturalna (potoczna, intuicyjna), gorca (silnie
zwizana z emocjami), czsto sabo uwiadamiana, o charakterze pragamatycznym
= zainteresowanie procesem, sposobem funkcjonowania osoby
= wyjanianie staoci zachowania: reprezentacje poznawcze, standardy postpowania, programy
aktywnoci
= zainteresowanie rnicami w strategiach przetwarzania informacji oraz strategiach kontroli wasnej
aktywnoci
czowiek w ujciu poznawczym
podmiot poznaj cy wiat i samego siebie
zo ony system pobieraj cy, przetwarzaj cy, integruj cy informacje
odzwierciedla rzeczywisto , przewiduje, tworzy programy dziaania, na bie co
zarz dza zachowaniem
osoba jako cao
podstawowe funkcje osobowoci w ujciu poznawczym
konstruowanie poznawcze, czyli nadawanie znaczenia (sensu) naszym dowiadczeniom
dostarczanie podstaw dla ewaluacji (oceny) zdarze, innych ludzi, i samego siebie (m.in. oceny
celw, kierunkw i wynikw dziaania, wasnej przeszoci i przyszoci)
programowanie dziaa, a wic ustanawianie celw i dobr strategii dziaania adekwatnych do
wymogw sytuacji
sterowanie przebiegiem dziaania: procesy podmiotowej kontroli i samoregulacji (aktywacja i realizacja
celw; monitorowanie i dostrajanie wasnych emocji, stanw motywacyjnych, i zachowa)
nadrzdne zadania osobowoci jako systemu
adaptacja psychologiczna
autoplastyczna, alloplastyczna, przez wybr rodowiska (Heinz Hartmann)
to zmiana w zachowaniu dziki ktrej lepiej radzimy sobie z wyzwaniami rodowiska i
rozwijamy si
integracja osoby
podtrzymanie wiary we wasne istnienie jako jednolitego podmiotu
Najwaniejsze przejawy:
= spjno zachowania z centralnymi standardami (wartociami, celami osobistymi, przekonaniami)
18
= poczucie wasnej jednoci (unity): przewiadczenie, e jestemy t sam osob w rnym czasie i
okolicznociach
poczucie autonomii i podmiotowej kontroli (odczucie wolnoci, moliwoci wywoywania zmian w sobie i
w otoczeniu
mechanizmy psychologiczne zapewniajce integracj
O pojcie wasnej osoby (wzgldnie stay wizerunek siebie)
O samowiadomo (zdolno do koncentracji uwagi na sobie jako obiekcie, do monitorowania wasnych
myli, uczu)
O procesy samoregulacji (dostrajanie zachowania do standardw wewntrznych bd postrzeganych
oczekiwa innych ludzi)
poznawcze skadniki osobowoci
style poznawcze
konstrukty
schematy
atrybucje
przekonania
reprezentacje
prekursorzy podejcia poznawczego
= Teoria spoecznego uczenia si W. Mischela
specyficzno ukadu bod cw sytuacyjnych
r nicowanie
zdolno ci samoregulacyne
ludzie maj:
o strategie kodowania informacji
o subiektywne warto ci, preferencje i cele
o oczekiwania
= Teoria spoeczno-poznawcza A. Bandury
uczenie si przez obserwacj modelowanie
koncepcja poczucia wasnej skuteczno ci (wpywa na my li, emocje, motywacje oraz
skuteczno dziaania )
19
(7) Rozbieno informacyjna jako rdo motywacji.
Poj cie motywacja obejmuje mechanizmy odpowiedzialne za uruchomienie, ukierunkowanie,
podtrzymanie i zako czenie zachowania . Aby mwi o motywacji musimy mie do czynienia z
powstaniem d enia.
Motywacja to proces wewn trzny, warunkuj cy d enie ku okre lonym celom .
D enie to tendencja do podejmowania czynno ci ukierunkowanych na okre lony
cel.
Cel to umysowy projekt jakiego stanu rzeczy, ktry ma zdolno sterowania
czynno ciami . Czynno ci motywowane maj charakter intencjonalny, w odr nieniu od
czynno ci nawykowych, czy sterowanych zewn trznie.
Teoria rozbienoci informacyjnej ukaszewskiego
Jeeli nowa informacja tylko czciowo pokrywa si z dotychczasow wiedz, to jej los moe by bardzo
rny. Wszystko zaley od rodzaju relacji, jaka czy t informacj z zawartoci magazynu pamici trwaej.
Informacja ta moe zosta wczona w dotychczasowe struktury wiedzy (asymilacja), struktury wiedzy
mog zosta zmodyfikowane w taki spso, ze bd uwzgldniay t informacje (akomodacja), wreszcie
informacja ta moe zosta cakowicie odrzucona przez jednostk.
Rozbieno pomidzy tym, czego oczekiwalimy, a rzeczywistoci motywuje do dziaania
Rozbieno informacyjna moe powodowa frustracje, ktra motywuje jednostek do dziaania.
(8) Temperament: skadnik czy synonim osobowoci? Odpowiedz, odwoujc si do wybranych
koncepcji.
Odpowied na to pytanie zawarta jest ju w samej definicji temperamentu, co do ktrej wikszo
psychologw zajmujcych si tym tematem jest zgodna, a mianowicie: T e mp e r a me n t o d n o s i
s i d o w z g l d n i e s t a y c h c e c h o s o b o w o c i , wystpujcych u czowieka od
wczesnego dziecistwa i majcych swoje odpowiedniki w wiecie zwierzt. Bdc pierwotnie
zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne, temperament podlega powolnym
zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaywaniem midzy
genotypem a rodowiskiem.
Osobowo
to wewntrzny system regulacji pozwalajcy na adaptacj i wewntrzn integracj myli, uczu i
zachowania w okrelonym rodowisku w wymiarze czasowym (poczucie stabilnoci).
jest take definiowana jako charakterystyczny, wzgldnie stay sposb reagowania jednostki na
rodowisko spoeczno- przyrodnicze, a take sposb wchodzenia z nim w interakcje.
ksztatowana jest przez cae ycie, szczeglnie w okresie dziecistwa oraz modoci poprzez wpyw
bodcw zewntrznych w procesie socjalizacji, a take wasnej aktywnoci jednostki. Istotn rol
odgrywaj tu rwnie wrodzone cechy biofizyczne

Temperament
20
1. podstawowe, wzgldnie stae cechy organizmu, ktre manifestuj si w formalnej charakterystyce
zachowa (cechach energetycznych czasowych)
2. pierwotne zdeterminowane przez wrodzone mechanizmy fizjologiczne
1. wystpuj we wczesnym dziecistwie
2. podlegaj zmianom pod wpywem dojrzewania oraz czynnikw rodowiskowych
3. wzgldnie stae cechy
1. najbardziej stae, mao podatne na zmiany (powolne)
2. podobna sytuacja na tle grupy (czasie)
3. Regulacyjna Teoria Temperamentu Strelaua.
Charakterystyka zachowania sprowadza si do 2 aspektw:
= Energetycznego ( rekatywno + Aktywno)
= Czasowego
Poziom energetyczny zachowania cechy odpowiedzialne za gromadzenie i rozadowanie energii
= Reaktywno - to cecha organizmu, ktra determinuje charakterystyczna dla danej jednostki wielko
(intensywno) reakcji.
Wyznacza wielko pobudzenia pod wpywem stymulacji oraz wzgldnie sta reaktywno
charakterystyczn dla jednostki:
+ intensywno reakcji
+ Wraliwo reaktywno wydolno
Progi (Wysoka reaktywno <niska reaktywno)
+ Potrzeb stymulacji
Wysoka reaktywno <niska reaktywno
Niska reaktywno oznacza zapotrzebowanie na stymulacje,
wysoka reaktywno wie si z maym jej zapotrzebowaniem, przy czym rdem stymulacji mog by
wasne zachowania i stany wewntrzne.
Potrzeba stymulacji (optymalny poziom stymulacji- zakres stymulacji)
OPA- optymalny poziom aktywacji, czyli rodkowe pasmo kontinuum, aktywacji: dobre samopoczucie,
maksymalne afekty, reagowania zgodne ze znaczeniem bodca.
Wzmocnienie stymulacji u wysokoreaktywnych lub tumienie stymulacji u niskoreaktywnych
= Aktywno
przejawia si w iloci i zakresie podejmowanych dziaa o okrelonej wartoci stymulacyjnej. Duy
poziom aktywnoci idzie w parze z niska reaktywnoci i odwrotnie. Rol aktywnoci jest regulacja
aktywnoci do poziomu optymalnego
cecha ktra determinuje ilo i zakres dziaa (zachowa celowych) o okrelonej wartoci stymulacyjnej
Poziom czasowy zachowania
= ywo (labilno pobudzenia)
21
tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego tempa aktywnoci i do atwej zmiany
jednego zachowania na inne, odpowiednio do zmian w otoczeniu.
= Perseweratywno (labilno hamowania)
tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowania po zaprzestaniu dziaania bodca (sytuacji), ktry
to zachowanie spowodowa
= Rytmiczno (reguralno)
Stao odstpw midzy reakcjami tego samego typu (wie si z labilnoci, sabo z ruchliwoci )
= Ruchliwo
Zdolno do szybkiego adekwatnego reagowania na zmiany w rodowisku; atowc zmiany zachowania w
odpowiedzi na zmiany rodowiska. Cecha wtrna, najoglniej opisuje zachowania w czasie.
Reaktywno funkcjowanie w rnych stacjach
1. Styl dziaania typowy sposb wykonywania czynnoci
1. Wysokoreaktywny styl wspomagajcy ( cz. .Pomocnicze > cz. Zasadnicze)
2. Niskoreaktywny styl prostolinijny ( cz. Pomocnicze </= cz. Zasadnicze)
Cz. Pomocnicze zmniejszaj warto stymulacyjn upraszczaj cz. Zasadnicze, prawdopodobiestwo
sukcesu/poraki
Jeli styl zgodny z potrzeb stymulacji brak rnic w efektach WR i NR
Efekty i koszta towarzyszce lub nastpcze
O W sytuacjach o bardzo wysokiej wartoci stymulacyjnej
jednostki wysoko reaktywne, jeeli nie maja moliwoci obnienia poziomu tej stymulacji, wykazuj
spadek efektywnoci dziaania.
O U jednostek nisko reaktywnych, ktre znajduj si w sytuacji o bardzo niskiej wartoci
stymulacyjnej (tj derywacja sensoryczna, monotonia) i pozbawione s moliwoci podwyszenia tej
stymulacji, tez nastpuje spadek efektywnoci dziaania.
(9) Wyjanij wpyw otoczenia spoecznego na rozwj w okresie dorosoci.
H. Bee wyrnia 3 rodzaje zmian :
(1) zmiany uniwersalne- p r z y p i s a n e d o w i e k u , o d n o s z s i d o k a d e g o
c z o w i e k a w d a n e j g r u p i e w i e k o we j . A zatem chodzi o takie zmiany, ktre
uwarunkowane s procesem biologicznego dojrzewania organizmu z jednej strony i tzw. uniwersalnymi
dowiadczeniami spoecznymi. Wszystkie przemiany, jakim podlega nasze ciao, zale od tzw. zegara
biologicznego, a z drugiej strony te od tzw. zegara spoecznego (czyli zalenie od wieku kierowane s
ku nim cile okrelone i podobne oczekiwania ze strony otoczenia spoecznego). Zegar biologiczny
ujawnia si w podobiestwie zada, ktre ludzie podejmuj, wymaga, ktrym podlegaj ze strony
innych ludzi. W tym kontekcie mwi si o zmianach punktualnych i niepunktualnych.
22
(2) zmiany wsplne- c h a r a k t e r y z u j o s o b y n a l e c e d o j a k i e j
s p o e c z n o c i l o k a l n e j , ws p l n o t y , g r u p y , a wic wynikaj z uczestniczenia w
podobnych sytuacjach, czego efektem jest podzielanie podobnych dowiadcze spoecznych i podobnych
przey.
(3) zmiany indywidualne- s w y w o a n e c z y n n i k a mi u n i k a t o w y mi , oddziaujcymi
tylko na jednostk.
rodowisko - to kade zdarzenie istniejce poza organizmem, ktre moe mie wpyw na rozwj tego
organizmu i na ktre organizm take moe mie wpyw. W przypadku czowieka odnosi si do wszystkiego,
co wystpuje i dziaa poza jego psychik. Do czynnikw rodowiskowych zaliczaj si takie elementy, jak:
wzory zachowa, wartoci i normy najbliszego rodowiska, gwnie rodzinnego i rwieniczego; kultura,
historia i wydarzenia z ycia.
na rozwj jednostki wpywaj trzy gwne grupy czynnikw:
(1) Czynniki normatywne zwizane z wiekiem (rozwj ontogenetyczny) cile wi si z liczb lat
danej osoby, a wic raczej daj si przewidzie, poniewa s podobne dla wikszoci ludzi. Obejmuj
socjalizacj i zwyczaje kulturowe, takie jak zawarcie maestwa czy przejcie na emerytur.
(2) Czynniki normatywne zwizane z histori (rozwj ewolucyjny)
(3) Czynniki nienormatywne S to czynniki nieprzewidywalne, takie jak utrata pracy, wygrana na
loterii, niespodziewana mier czy choroba.
A.Brzeziska dzieli rodowisko n a:
= wewntrzne
= zewntrzne
W ramach wewntrznego:
polis - czowiek jako istota spoeczna, podlega oczekiwaniom i wymaganiom spoecznym i musi
opanowa takie umiejtnoci, aby mc im sprosta, ale take takie, ktre moe opanowa zgodnie ze
swoimi moliwociami.
soma - jako ywy organizm czowiek podlega presji swych naturalnych, biologicznych potrzeb i jest
podatny na uszkodzenia przez rnorodne czynniki zewntrzne
psyche - czowiek jako istota obdarzona yciem psychicznym spostrzega, ocenia, porwnuje,
przeywa to, czego dowiadcza od wewntrz, ze strony swojego organizmu i z zewntrz z
otaczajcego go wiata.
Okrelenie doroso jest bardzo szeroko zakrojone, poniewa w okres dorosoci wkraczamy ju ok.
20 roku ycia. Psychologowie rozwojowi zwykli s dzieli okres dorosoci na kilka etapw: wczesna
doroso, wiek redni, i pna doroso. W zalenoci od wieku jednostki moemy zatem te mwi o
innych czynnikach rodowiskowych wpywajcych na jej rozwj.
Wczesna doroso (20-40 r..)
wyprowadzka z domu rodzinnego wymaga ona zadziaania niezwykle istotnego procesu emancypacji
psychologicznej, w wyniku ktrej mody czowiek przynajmniej do pewnego stopnia nabiera dystansu
emocjonalnego do swoich rodzicw
tworzenie zwizku (maestwo) to wybr partnera i stworzenie z nim rodziny (czsto bazujcej na
podobnych relacjach, jakie modzi wynieli z domu). Modzi musz si nauczy wspgra z partnerem i
zbudowa z nim trwa relacj opart na mioci i zaufaniu.
23
Doroso jest przez niektrych badaczy utosamiana z podjciem pracy, wiadczy to bowiem o
samodzielnoci jednostki i daje szans uzyskania niezalenoci ekonomicznej, a take wymaga
odpowiedzialnej postawy wobec obowizkw.
Wiek redni (35-60 r..)
klimakterium/menopauza - u mczyzn ma charakter agodniejszy, u kobiet wie si z bardzo du
hutawk nastrojw;
utrata pracy- utrata pracy powyej 45 roku ycia stanowi powany problem w yciu dorosych,
poniewa maj oni wiadomo, e nie znajd zbyt szybko (o ile w ogle nowej pracy), wpywa to na ich
obnienie zadowolenia z ycia. Doroli ci wykazuj podwyszony poziom lku i stany depresyjne.
Terminowe przejcie na emerytur czsto poprzedzone jest przygotowaniami (np. skrceniem czasu
pracy, rozmowami z bliskimi), wtedy te sam moment odejcia z pracy przebiega agodnie.
puste gniazdo - przeywany gwnie przez matki (ale i przez ojcw), ktrych dzieci wyrosy ju i
opuciy dom.
rola dziadkw- zostanie dziadkiem/babci ma swoje dobre i ze strony. Z jednej strony dziadkowie
oczekuj narodzin najmodszego pokolenia i ciesz si, e bd je mogli wprowadzi w ycia, z drugiej
jednak strony uwiadamiaj sobie upyw czasu i fakt zbliajcej si mierci.
opieka nad starzejcymi si rodzicami - opiekunowie rodzicw zniedoniaych czy ciko
schorowanych czciej cierpi na depresj, obnia si ich zadowolenie z poycia maeskiego.
rozwd- jest jednym z gwnych czynnikw stresujcych. Doroli w separacji lub po rozwodzie czciej
powoduj wypadki, zapadaj na choroby, popadaj w depresj, obnia si ich poczucie wasnej wartoci.
Pna doroso (po 55 r..)
Okres ten charakteryzuje si coraz szybsz utrat zdrowia i zdolnoci ruchowych. Sabn te takie
czynnoci czy zmysy jak pami, wzrok, such.
Adaptacja do staroci jest wanym zadaniem rozwojowym. Zgodnie z ogln teori kryzysw,
pozytywne rozwizanie kryzysu starzenia si powinno doprowadzi do przejcia jednostki na
wyszy poziom rozwoju i wyonienie si jakociowo nowej formy ycia psychicznego, ostatecznie za
do braku lku przed mierci.
Dorosy nie tylko jest ju na emeryturze, jego dzieci zaoyy ju swoje rodziny, rodzice nie yj, ale w
tym okresie odchodz te ich partnerzy. Trzon ycia spoecznego starszych ludzi tworzy rodzina, a
zwaszcza dzieci i wnuczta.
(10) Jedna czy wiele inteligencji? Czy wyodrbnianie wielu inteligencji ma sens? Podaj argumenty
za i przeciw.
Klasyczne definicje inteligencji:
Francis Galton
Postulowa istnienie oglnej zdolnoci umysowej jako najbardziej odpowiedzialnej za rnice
interindywidualne
Jego badania dotyczyy jednak zdolnoci umysowych geniuszu - dwch cech:
energii dziaania rozumianej jako zdolnoci do wytonego, dugotrwaego wysiku oraz
(podwyszonej)
wraliwoci zmysowej, umoliwiajcej geniuszowi niezakcony odbir informacji
z otoczenia - podejcie psychofizyczne
24
Autor pierwszych testw - psychofizycznych
Uwaa, e geniusz (a cilej wraliwo zmysowa) jest dziedziczny
Alfred Binet (1905):
Podstawow zdolnoci intelektualn jest umiejtno dokonywania sdw - zdrowy rozsdek
Cechy charakterystyczne procesu mylenia osb inteligentnych:
ukierunkowanie planowanie procesu mylenia i poszczeglnych operacji umysowych
przystosowanie wybr waciwego sposobu rozwizywania zadania (przestrzeganie waciwej
kolejnoci operacji umysowych, stosowanie wielu rnych sposobw)
kontrolowanie umiejtno krytykowania wasnych myli i dziaa
Wilhelm Stern (1921):
A u t o r p o j c i a i l o r a z u i n t e l i g e n c j i - wiek umysowy dzielony przez wiek ycia, a
nastpnie mnoony przez sto
Inteligencja jako oglna zdolno adaptacji do nowych warunkw i do wykonywania nowych zada
Charles Spearman (1927):
Utosamia inteligencj z energi mentaln - podstawow zdolnoci ukadu nerwowego do
sprawnego wykonywania poszczeglnych czynnoci i zada umysowych. Zadania i czynnoci rni si
tym, jak bardzo s intelektualne, ile energii wymagaj, aby mona je wykona.
Ludzie rni si iloci dysponowanej potencjalnej energii mentalnej oraz tym, jak radz sobie z jej
dystrybucj. Jednym wystarcza energii tylko na niektre czynnoci czy zadania, innym na wicej.
P r e k u r s o r a n a l i z y c z y n n i k o w e j . Wyodrbni 3 podstawowe czynnoci (zdolnoci)
poznawcze:
- nabywanie dowiadcze zdolno do znajdowania sensu w postrzeganych treciach, dotyczy 3 sfer
funkcjonowania czowieka: poznawczej, emocjonalnej i motywacyjnej
- wnioskowanie o relacjach (edukcja relacji) - dostrzeganie abstrakcyjnych zalenoci midzy obiektami
lub sytuacjami; niezalene od treci zadania i wczeniej nabytej wiedzy, nie podlega zatem wpywom
kultury, wiedzy i wasnego dowiadczenia
- wnioskowanie o wspzalenociach (edukcja korelatw) wyprowadzanie regu nastpstwa zdarze
lub regu ich wspwystpowania
Wspczesne definicje inteligencji
(1) Zdolno umysowa lub grupa zdolnoci umysowych
(2) Czowiek rozwia tylko cz swoich potencjalnych zdolnoci, a z tych tylko cz ujawnia si w
pomiarach i obserwacjach.
Teoria D.O. Hebba (1949):
- inteligencja A (wrodzone moliwoci)
- inteligencja B (moliwoci rzeczywicie rozwinite)
P.E. Vernon:
- Inteligencja C (zdolnoci intelektualne, ktre ujawniaj si w testach) inteligencja psychometryczna
Zdolno lub zdolnoci, ale jakie?
25
Zdolno do mylenia abstrakcyjnego, dziki ktrej czowiek moe rozwizywa zadania umysowe
wymagajce oderwania si od konkretnych cech zadania i sytuacji - a dzieci w wieku przedopreacyjnym?
Analityczna praca Sternberga i Detterman (1986): podzia wspczesnych definicji inteligencji na 3
grupy:
(1) zdolno u c z e n i a s i w o p a r c i u o w a s n e d o w i a d c z e n i a
(2) z d o l n o p r z y s t o s o w a n i a s i d o r o d o w i s k a (w sensie umiejtnoci
spoecznych)
(3) z d o l n o me t a p o z n a w c z a (wiadomo wasnych procesw poznawczych i zdolno do ich
kontrolowania
Robocza definicja Nckiej (2003)
Inteligencja to zdolno przystosowania si do okolicznoci dziki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji,
korzystania z uprzednich dowiadcze i skutecznej kontroli nad wasnymi procesami poznawczymi.
Definicja Inteligencji wg Wechslera (1939, 1974):
Inteligencja jest to k o n s t r u k t h i p o t e t y c z n y ; ( . . . ) j e s t t o z a g r e g o w a n a
( o g l n a ) zdolno jednostki d o p o d e j mo w a n i a d z i a a c e l o w y c h , racjonalnego
mylenia i do efektywnego radzenia sobie we wasnym rodowisku. J e s t o n a g l o b a l n a ,
poniewa charakteryzuje zachowanie jednostki jako caoci, jest zagregowana, gdy s k a d a s i z
e l e m e n t w ( z d o l n o c i ) , ktre chocia nie s cakowicie niezalene, a l e s
j a k o c i o w o o d r n i a n e . Dokonujc pomiaru tych zdolnoci, dokonujemy w efekcie
oszacowania poziomu inteligencji. I n t e l i g e n c j a n i e j e s t j e d n a k t o s a m a z p r o s t
s u m o w y c h z d o l n o c i
K oncepcje Inteligencji:
Teorie inteligencji: (Strelau,1995)
- Oparte na analizie czynnikowej tzw. teorie strukturalne. (Spearman)
- Hierarchiczne teorie inteligencji
- Rozwojowa teoria inteligencji Piageta
- Teorie zdolnoci oparte na koncepcji dziaania
- Teorie biorce za punkt wyjcia podstawowe zaoenia teorii informacji.
LUB
Mona wyrni 3 grupy koncepcji inteligencji:
1) czynnikowe koncepcje inteligencji
- hierarchiczne <Spearman, Cattel>
- modele rwnorzdne <Guilford, Thusone>
2) Biologiczne koncepcje inteligencji <Vemon>
3) Poznawcze koncepcje inteligencji <Strenberg>
Modele hierarchiczne
(1) Charles Spearman i jego dwuczynnikowa teoria inteligencji (1927)
u podstaw wszystkich zdolnoci ley jedna nadrzdna zdolno intelektualna, ktr nazwa c z y n n i k i e m
i n t e l i g e n c j i o g l n e j g
26
Czynnik g jest:
zdolnoci do wykonania 3 podstawowych czynnoci poznawczych: nabywania dowiadcze, edukcji
relacji i edukcji korelatw
rodzajem energii mentalnej, ktr zarzdza ukad nerwowy - warto staa; rnice
interindywidualne wanie ze wzgldu na wielko energii i na jej kontrolowany rozdzia do
poszczeglnych czynnoci - przewidywa, e jednostka potrafi dystrybuowa energi zgodnie z wasn
wol
- wykonanie kadej czynnoci intelektualnej wymaga d w c h n i e z a l e n y c h z d o l n o c i :
wsplnego dla wszystkich zada i czynnoci czynnika o g l n e g o g i c z y n n i k a
s p e c y f i c z n e g o s , charakterystycznego dla konkretnej badanej czynnoci
- im bardziej zadanie nasycone czynnikiem g, tym lepiej diagnozuje poziom inteligencji oglnej ; im
bardziej nasycone czynnikiem s, tym lepiej diagnozuje konkretn zdolno specyficzn wykonanie kadej
czynnoci intelektualnej wymaga dwch niezalenych zdolnoci: wsplnego dla wszystkich zada i
czynnoci czynnika oglnego g i czynnika specyficznego s, charakterystycznego dla konkretnej badanej
czynnoci
(2) Raymond Cattel, John Horn (1971) -
i n t e l i g e n c j a p y n n a ( Gf ) i i n t e l i g e n c j a s k r y s t a l i z o w a n a ( Gc )
uzna istnienie czynnika g
odwouje si do wprowadzonego przez Hebba podziau na inteligencj A(wrodzone moliwosci0 i B
(moliwoci rzeczywicie rozwinite)
rozbi go na: inteligencje pynn i inteligencj skrystalizowan
(3) Louis Thurstone (1938)
Wyodrbni 7 podstawowych, niezalenych czynnikw i nazwa je p i e r w o t n y mi
z d o l n o c i a mi u my s o w y mi :
O Rozumienie informacji (RS)
O Pynno sowna (PS) atwo i szybko posugiwania si materiaem sownym
O Zdolnoci numeryczne (Num) umiejtno wykonywania operacji arytmetycznych
O Zdolnoci pamiciowe (Pam)
O Szybko spostrzegania i rozpoznawania obiektw (SP)
O Rozumienie indukcyjne (RI) atwo wycigania wnioskw na podstawie niepenego zbioru
przesanek
O Wizualizacja przestrzenna zdolnoci wyobraeniowe i zwizane z przetwarzaniem materiau
wyobraeniowego
i n t e l i g e n c j a - z d o l n o d o a k t y w n e g o h a mo w a n i a r e a k c j i
i n s t y n k t o w y c h
27
Rys. Raymond Cattel, John Horn (1971
(4) Guilford e kad zdolno opisa na 3 wymiarach: (a one maj kategorie)
=> mo d e l s t r u k t u r y i n t e l e k t u
o p e r a c j a (5: poznawanie, pami, mylenie dywergencyjne i konwergencyjne, ocenianie)
t r e (4: figuralna, symboliczna, semantyczna, behawioralna)
wy t w r (6: jednostki, klasy, relacje, systemy, przeksztacenia, implikacje)
Rozwojowa teoria inteligencji Piageta
Rozwj umysowy polega na coraz lepszym przystosowaniu, a to daje wzrost zoonoci i efektywnoci
struktur poznawczych.
P r z y s t o s o w a n i e u t r z y my w a n i e r w n o w a g i mi d z y a s y mi l a c j
( w c z a n i u w s t r u k t u r y n o w e g o ) i a k o mo d a c j ( mo d y f i k a c j s t r u k t u r
b y p a s o w a y d o n o w e g o ) .
Inteligencja to aktywne ksztatowanie i organizacja struktur poznawczych powstajcych w procesie
utrzymywania rwnowagi asymilacji i akomodacji. Powstaj schematy tworzce ca wiedz osoby, cigle
rozwijane przez dowiadczenie.
Rozwj poznawczy czowieka:
(1) etap s e n s o r y c z n o - mo t o r y c z n y (do 2 r): 6 stadiw odzwierciedlajcych zrnicowanie
moliwoci poznawczych, dominuj czynnoci odruchowe, ksztatuje si pojcie istnienia, reakcje
tylko na bodce aktualnie obecne
28
Inteligencja oglna (g)
Inteligencja pynna (Gf) Inteligencja skrystalizowana (Gc)
Zdolno dostrzegania zoonych relacji midzy
symbolami, niezalenie od wasnego dowiadczenia i od
znaczenia symboli
Dysponowanie wiedz i umiejtnociami wanymi w
danym kontekcie kulturowym; skanalizowana w
konkretnych umiejtnociach
Rodzaj zadatku, wyposaenia biologicznego, ktry
krystalizuje si w postaci konkretnych umiejtnoci,
pynne zdolnoci poznawcze. Przesanka rozwoju
inteligencji skrystalizowanej
Wyznacza jako funkcjonowania intelektualnego w
sytuacji, gdy jednostka jest stawiana wobec nieznanych
bodcw
Wyznacza jako funkcjonowania intelektualnego w
sytuacji, gdy jednostka jest stawiana wobec bodcw
wymagajcych dowiadczenia, wyksztacenia czy
znajomoci regu kulturowych
Przejawiaj si w zadaniach:
niezalenych od dowiadczenia, abstrakcyjnych, w
ktrych chodzi o ujmowanie stosunkw midzy
elementami
mierzcych zdolnoci werbalne, liczbowe, rozumowania
logicznego Ze wzgldu na powizanie Gf z Gc testy te
pozwalaj na ocen poziomu tej pierwszej
Oglna zdolno
wyobraeniowa (Gv)
Oglna pynno (Gr) Oglna szybko (Gs)
Sprawnoci w zakresie zada:
o charakterze wyobraeniowo-
przestrzennym
wymagajcych rozpoznawania obiektw i
przywoywania znaczenia poj
oglne tempo pracy umysowej
(2) etap p r z e d o p e r a c y j n y (od 2 do 7 lat): rozwj jzyka na poziomie funkcjonalnym, nie
abstrakcyjnym, rozumowanie na zdarzeniach zewntrznych a nie operacjach logicznych
(3) etap o p e r a c j i k o n k r e t n y c h (od 7 do 12 lat): ju pojcia logiczne, ale tylko na
konkretnych obiektach, przeksztacenia
(4) etap o p e r a c j i f o r ma l n y c h (12 do 15 lat): mylenie abstrakcyjne, pena interioryzacja
procesw poznawczych
Rnica midzy Piagetem a czynnikowymi teoriami w rozwoju w czynnikowych jeli ju w ogle
rozwj inteligencji, to ILOCIOWY, a u Piageta JAKOCIOWY (przeksztacanie struktur).
(11) Autoprezentacje: rodzaje, uwarunkowania, konsekwencje.
Autoprezentacja to wiadoma kontrola i ksztatowanie wasnego wizerunku publicznego, kierowanie
wraeniem audytorium w taki sposb, aby odebrano nas zgodnie z naszymi celami i potrzebami. to
komunikowanie przy pomocy sw, mowy ciaa i dziaa, za kogo chcemy by uwaani.
Cele autoprezentacji:
zyska sympati,
wzbudzi podziw i szacunek,zaimponowa,
wywoa zazdro,
udowodni swoj wyszo jakiego rodzaju,
zdominowa,
profesjonalnie wykona zadanie zwizane z prac zawodow, polegajce na wygaszaniu prezentacji.
Funkcje autoprezentacji:
- uatwia wywieranie wpywu na ludzi,
- pozyskiwanie dbr, unikanie strat;
- pozwala zachowa pozytywn samoocen i spjn tosamo;
- nasila emocje pozytywne, osabia negatywne
Wyznaczniki skonnoci do doskonalenia autoprezentacji.
Przekonanie, e pozytywny odbir naszej osoby przez innych ludzi decyduje o skutecznoci.
Wysoka subiektywna warto celu. Tym bardziej si staramy o pozytywn autoprezentacj, im bardziej
nam zaley, bo np. cel trudny do osignicia, niedostpny, silna konkurencja itp.
Przywizywanie wagi do aprobaty otoczenia.
Dua rozbieno midzy podanym a rzeczywistym obrazem naszej osoby w oczach innych. Ten
czynnik dziaa szczeglnie silnie w przypadku niedawnej, bolesnej, publicznej poraki; utraty twarzy,
ktr teraz chcemy odzyska.
Skonno do autorefleksji, samokontroli zachowania i chci doskonalenia si (motywacji do zmian).
Obronne taktyki autoprezentacji.
Samoutrudnianie to wybr takich dziaa, ktre obniaj szans na sukces, ale zarazem zwalniaj z
odpowiedzialnoci za klsk. Jeli jednak uda si odnie sukces upajamy si wasn wspaniaoci.
Samoutrudnianie wystpuje w rnych sferach:
w sferze zachowa to wybr za trudnego zadania, uatwianie pracy rywalowi, wybr nieodpowiedniego
partnera do pracy, brak wysiku podczas przygotowywania si do pracy lub w jej trakcie,
29
w sferze uczu brak prb opanowania lku przedegzaminacyjnego, hipochondria, ustawiczne skarenie
si na traum yciow i demonstrowanie poczucia krzywdy,
w sferze myli i percepcji wynajdywanie sobie utrudnie rnego rodzaju: zadanie niemoliwe do
wykonania, bo warunki skrajnie niesprzyjajce, ja niewiele mog, a egzaminatorzy s niesprawiedliwi
mona z czasem przekona siebie, e wiat tak wanie wyglda, a od nas nic nie zaley!
Wymwki to odrzucanie odpowiedzialnoci przez utwierdzanie siebie i otoczenia w przekonaniu o
iluzorycznoci wasnej kontroli nad przebiegiem zdarze, przekonywanie, e nie ponosi si adnej winy,
szukanie okolicznoci agodzcych,
Usprawiedliwienia to akceptacja wasnej odpowiedzialnoci z argumentacj, e straty s chwilowe, a
zysk dugotrway; szkody s pozorne
Przeprosiny okazywanie alu, kompensowanie ofierze szkd. Jak pokazuj badania to
najskuteczniejszy sposb przywracania pozytywnego wasnego obrazu w oczach innych ludzi. Na tej
samej zasadzie zasdza si nisze wyroki na przestpcw, ktrzy okazuj skruch.
Inne taktyki autoprezentacji.
Ingracjacja, czyli nieuprawniona (bo udajemy!) prba pozyskania sympatii w celu udoskonalenia
wasnego wizerunku. Taktyki ingracjacyjne to
Mamy przy ingracjacji zwykle dwa dylematy: lizusa i zrnicowanej publicznoci.
dylemat lizusa im waniejsza jest dla nas czyja sympatia, tym bardziej prawdopodobne, e trudno bdzie
temu komu uwierzy w szczero naszej autoprezentacji.
Ujawnianie pogldw sprzecznych z cudzymi, ale w mniej wanych sprawach.
Uywanie do prawienia komplementw odpowiednio poinstruowanych porednikw.
Prowokowanie kogo, aby sam rozpocz rozmow na temat, w ktrym moemy bysn
lizusostwem.
dylemat zrnicowanej publicznoci to, co jednym si podoba, innych brzydzi. Nie da si zadowoli
wszystkich.
Autopromocja jako osoby kompetentnej, czyli:
Przedstawianie wasnych osigni jako wikszych, ni w rzeczywistoci.
Wykazywanie, e takie sukcesy s dzieem nielicznych.
Podkrelanie pokonanych trudnych przeszkd.
dylemat skromnoci sympati w naszej kulturze zdobywa si raczej skromnoci ni chwaleniem si, ale
kto moe wtedy okreli nasze sukcesy jako nieznaczce albo te uzna nas za osob o niskiej samoocenie,
z ktr mog by kopoty.
dylemat reputacji im wiksze i czstsze s nasze osignicia, tym trudniej sprosta wygrowanym
oczekiwaniom otoczenia; coraz mniej nas ceni, jeli wci nie pniemy si
w gr to jest dylemat nie do rozwizania, mona tylko stara si nie przejmowa.
dylemat autentycznoci podane przez otoczenie maski zawodowe kc si
z naturalnoci; moemy le si czu zarwno odsonici, jak i stale zasonici mask.
Centralny tor w prezentacji, czyli wiadome wyznaczniki ulegania perswazji to :
30
szczegowa analiza argumentw,
reguy logiki,
racjonalna dwustronna argumentacja (najpierw wasne stanowisko z mocnymi argumentami za, potem
inne stanowiska w danej kwestii ze sabszymi argumentami za i mocnymi przeciw, na kocu
powtrzenie wasnego stanowiska),
wewntrzna spjno komunikatu,
sia argumentw,
liczba powtrze argumentw (oby nie zanudzi lub nie wywoa reaktancji!),
dodatkowe pisma oficjalne, potwierdzajce wypowied mwcy; pisma zwykle traktowane s lepiej ni
jednorazowe wypowiedzi,
wysoka wiarygodno nadawcy (presti tytu, pozycja, sawa), motywujca suchaczy do uwanego
przetwarzania danych,
taka liczba argumentw, ktr mona zrozumie i przetworzy.
Argumentacja racjonalna nie trafia jednak do wszystkich, zwaszcza do osb niedojrzaych, o niskiej wiedzy,
zdekoncentrowanych, w silnym stanie pobudzenia emocjonalnego i nastawionych skrajnie negatywnie do
mwcy.
Peryferyczny tor w prezentacji, czyli automatyczne wyznaczniki ulegania perswazji to:
atrakcyjno nadawcy uroda, urok osobisty, ciepo (tu przypomnijmy uwaga na umiech spoeczny
kobiet, odbierany czsto przez mczyzn jako wyraz ulegoci, niekompetencji i kokieterii, a nie tylko
sympatyczny, wdziczny i sodki),
sympatia do nadawcy (przy sprawach bardzo wanych to czynnik nieistotny),
symbole autorytetu, jako wskanik wiarygodnoci nadawcy,
podobiestwo nadawcy do odbiorcy,
szybko mwienia - wprawdzie negatywnie skorelowana z rozumieniem, ale szybki mwca uwaany
jest za kompetentnego i szybkim mwieniem utrudnia kontargumentacj,
pynno, gadko wypowiedzi,
skonno u suchaczy do dawania kredytu zaufania mwcy, wiara w dobre intencje nadawcy, czasem
take naiwno yciowa (brak dowiadczenia),
liczba argumentw tak dua, e utrudnia odbiorcom przetwarzanie treci (take gdy maj nisk
motywacj do suchania i gdy wystpuj liczne dystraktory (przeszkadzacze),
wzbudzanie u suchaczy lekkiego strachu wraz ze wskazwkami jak go pokona,
pozytywne reakcje otoczenia spoecznego na nadawc, reakcje, ktre modeluj pozytywn postaw
suchaczy.
Oddziaywanie peryferyczne to przekaz sugerujcy, odwoanie si do skojarze, symboli, czyli przekaz nie
wprost, mimochodem, ale czsto i/lub dugo. Oddziaywanie skuteczne przy rozproszonej uwadze suchaczy.
Taki rodzaj oddziaywania sprawia, e odbiorcom kurczy si krytyczny filtr w myleniu. Wierz mwcy,
cho nie wszystko rozumiej.
(12) Mechanizmy wpywu lku na procesy poznawcze.
Rozumienie procesw poznawczych
Szerokie ( Markus): procesy poznawcze to procesy pozwalajce na stworzenie systemw przekona
jednostki na temat sienie, wiata oraz relacji midzy sob a wiatem
31
Wskie: procesy poznawcze to procesy przetwarzania informacji
Lk to przykro odczuwany stan emocjonalny, wicy si z przeywaniem uczucia zagroenia,
psychicznego napicia, dyskomfortu, trwoliwego wyczekiwania, ktrego rda przewanie nie jestemy w
stanie wskaza, bd wytumaczy w sposb racjonalny.
Prawdziwa przyczyna lku, ktry ma swe rdo w urazowych bd nieakceptowanych przeyciach, niechcianych
zapomnianych wspomnieniach, konfliktach wewntrznych, znajduje si albo cakowicie, albo w znacznej mierze
poza nasz wiadomoci.
Nieokrelony, rozmyty lk przybiera niekiedy bardziej konkretn posta, manifestujc si jako
fobie, natrctwa lub objawy dysocjacyjne, co z jednej strony pozwala symbolicznie go okreli, z drugiej
natomiast umoliwia nam rzeczywiste ukrywanie problemu, poprzez koncentrowanie si na jego zewntrznym
przejawie, ktry ego postrzega jako mniej zagraajcy.
Emocje (w tym lk) wpywaj na rne procesy poznawcze, a niekiedy s nawet warunkiem ich
uruchomienia. Funkcje emocji w procesach poznawczych :
(1) Orientacyjna emocje dostarczaj informacji o obiektach, zdarzeniach i osobach wanych z punktu
zaspokojenia potrzeb
(2) Aktywacyjna emocje dostarczaj energii koniecznej do uruchomienia i przeprowadzenia rnych
operacji poznawczych
(3) Modulacyjna emocje dostarczaj takiej iloci energii, ktra zapewnia optymalne funkcjonowanie
procesw poznawczych; funkcja ta moe zaamywa si, kiedy emocje s bardzo silne albo trwaj
bardzo dugo, albo tez jednostka nie potrafi zrobi nic, aby sobie z nimi poradzi.
(4) Metapoznawcza zwizana jest z orientacj we wasnych procesach poznawczych i z wyborem
takich procedur poznawczych, ktre mog by najbardziej efektywne w danej sytuacji.
Lk moe powodowa zaburzenia we wszystkich tych funkcjach.
Badania nad wpywem lku na uczenie si i wykonywanie rnych zada wykazuj, e jego dziaanie jest
niejednolite i zaley, z jednej strony, od siy lku (niewielki lk dziaa mobilizujco, silny dezorganizuje) , z
drugiej za od rodzaju czynnoci czy zada. T. Kocowski na podstawie bada nad wpywem poziomu lku na
rozwizywanie zada doszed do wniosku, e rozwizywanie problemw jest u wikszoci osb badanych lepsze
przy niskich poziomach lku, ale przy tym optymalny z punktu widzenia efektywnoci dziaania poziom leku jest
zrnicowany interindywidualnie
W szeregu bada stwierdza si, ze lkliwo pogarsza wyniki zada wykonywanych w stresie
Lk, a wic emocja negatywna wywouje nastawienie na samoobron, w wic wzmaga nastawienie
egocentryczne i powoduje reagowanie na przeszkod z uwag skoncentrowan na niebezpieczestwie - obnia
poziom funkcjonowania w sytuacjach trudnych. Dobre wykonanie zadania wymaga bowiem skupienia si na
zadaniu i jego analizie, zwaszcza gdy tok czynnoci zostaje zahamowany wskutek napotkania przeszkody. Dlatego
te nastawienie si na pokonywanie przeszkd (trudnoci), poznawcze zainteresowanie zadaniem, a take dobre
przystosowanie psychiczne, czyli trwaa rwnowaga systemu osobowoci, podwyszaj poziom funkcjonowania w
sytuacjach trudnych.
(13) Omw pojcie efektu interakcyjnego dwch zmiennych; podaj przykad.
TRANSAKCYJNY MODEL TEMPERAMENT ELIASZA
32
I n t e r a k c j a c z o w i e k - r o d o w i s k o
Temperament temperament - osobowo i rodowisko. Pomidzy tymi elementami istnieje transakcyjne
zalenoci. Oznacza to, ze wszystkie elementy oddziauj na siebie i poprzez to podlegaj zmianom. Zmiana
jednego elementu wywouje zmiany relacji z pozostaymi. Cel regulacji: Uzyskanie i utrzymanie
optymalnego poziomu aktywacji i optymalnego poziomu stymulacji
Optymalny poziom aktywacji: max efekty, minimalne koszty, dobre samopoczucie, reagowanie zgodne
ze znaczeniem bodcw.
Optymalny poziom stymulacji potrzeba stymulacji, poziom stymulacji, ktry towarzyszy lub
prowadzi do optymalnego poziomu stymulacji
Tylko 2 wymiary temperamentu: reaktywno (dynamika) Aktywno (czynno)
dla kadego 2 skadowe: biologiczna + rodowiskowa

Temperament to konstrukt hipotetyczny:
(1) wykracza poza obserwowalne dane
(2) wchodzi w zoone relacje z osobowoci (T wpywa na ksztatowanie si O; O moe modyfikowa T)
(3) uczestniczy w regulacji stymulacji i moe zmienia si w czasie
Proces regulacji: 2 formy (aktywna, bierna) + 3 poziomy (zachowanie, mechanizmy fizjologiczne,
osobowo)
3 poziomy:
(1) zachowania - zachowanie celowe o okrelonej wartoci stymulacyjnej
(2) fizjologicznych - zmiany mechanizmw fizjologicznych, ktrych skutkiem jest wzrost lub stpienie
wraliwoci
(3) poziom osobowoci - zmiany celw, motyww, cech O
Rola reaktywnoci w regulacji:
-Reaktywno wyznacza potrzeb stymulacji poziom i zakres optymalnego poziomu stymulacji
( WR < NR)
-Reaktywno wyznacza potrzeb regulacji stymulacji, motywacj do regulacji (WR>NR)
Ograniczenia WR i NR w regulacji
NR:
Maa wraliwo, trudnoci w rozpoznawaniu odchyle
Dua tolerancja na odchylenia
Tendencja do zewntrzsterownoci w regulacji dostosowanie czynnoci do siy stymulacji fizycznej
Orientacja na rzeczy
33
WR:
Dua wraliwo, atwe rozpoznawanie odchyle
Silna motywacja do regulacji
Dua wraliwo na kary spoeczne i denie do unikania kar
Dostosowanie zachowania do oczekiwa i wymaga spoecznych
Orientacja na ludzi spoeczne aspekty
Jak rodowisko i osobowo modyfikuj temperament w klasach sytuacyjnych:
i O wpywajc na emocjonalne znaczenie bodca, modyfikuj T - zmieniaj rol, funkcjonalne
znaczenie poszczeglnych mechanizmw fizjologicznych w wyznaczaniu potrzeby stymulacji, dynamiki
zachowania, wydolnoci w klasach sytuacji
Im wiksze znaczenie emocjonalne bodca tym wiksze pobudzenie i wiksza rola pobudliwoci
emocjonalnej, a mniejszy udzia aktywowalnoci w wyznaczaniu dynamiki zachowania
Konsekwencje nieefektywnej regulacji:
Nieefektywna regulacja skutek niedopasowania midzy moliwociami T i wymaganiami (T-):
(1) Ksztatowanie wymiarw O niespjnych z T (T-O)
(2) obnienie efektw
(3) wzrost kosztw psychofizjologicznych
(4) obnianie jakoci ycia
(5) zaburzenia (emocjonalne, somatyczne, zachowania)
Zwi z e k f unkc j o no wani a pa mi c i z e mo c j a mi
Hi p o t e z y d o t y c z c e wp y wu z n a k u e mo c j o n a l n e g o n a p a mi s
s p r z e c z n e . Z jednej strony mamy psychoanalityczn koncepcj wyparcia , zgodnie z ktr
zdarzenia wywoujce lk albo stanowice zagroenie dla ego (a wic zdarzenia o ujemnym znaku
afektywnym) s wypierane ze wiadomoci, a tym samym pamitane znacznie gorzej anieli zdarzenia,
ktrych jednostka nie musiaa wypiera. Wedle tej koncepcji zdarzenia o znaku ujemnym s wypierane, a
zatem pamitane znacznie gorzej lub w ogle zapominane.
Z drugiej strony mamy liczne koncepcje nawizujce do teorii ewolucji, zgodnie z ktrymi w interesie
organizmu i gatunku ley pamitanie dowiadcze negatywnych ni pozytywnych . Dobre zapamitanie
zdarze negatywnych pozwala w przyszoci uchroni si przed moliw szkod, utrat zdrowia, czy nawet
ycia.
Blaney (1986) ustali empirycznie, e czowiek najlepiej przypomina sobie rne zdarzenia ze swego ycia
wtedy, gdy znajduje si on w stanie emocjonalnym, jaki przeywa podczas nich. Zauwaono, np. e
okrelony stan emocjonalny aktywizuje w pamici sowa semantycznie zwizane z tym stanem i w
konsekwencji uatwia ich spostrzeganie. Podobna sytuacja wystpuje nie tylko w przypadku sw, ale np.
muzyki. Konkretna melodia wywouje u nas emocje podobne do tych, jakie pojawiay si, kiedy syszelimy
j wczeniej przywoywanie z pamici zdarze na podstawie znanych i zapamitanych dwikw.
34
W przypadku nastrojw negatywnych nastpuje tzw. systematyczny tryb przetwarzania informacji
w tym wypadku ludzie zwracaj uwag na wano i rzetelno uywanej argumentacji, co ma wpyw na
zapamitywanie informacji. I tak bdc w dobrym nastroju upraszczamy tryb przetwarzania informacji
nie koncentrujemy si zbyt mocno na treci docierajcych do nich informacji. W takich sytuacjach
zapamitujemy inne istotne elementy, np. takie jak forma prezentacji i autorytet nadawcy komunikatu.
W procesie uczenia uwzgldniamy emocjonalny wpyw na przebieg zapamitania. Emocje wpywaj na
nasz percepcj std naley uwzgldni, e:
[a] mobilizuj zwracanie uwagi na cechy wane z punktu widzenia zawiedzionych oczekiwa,
[b] kieruj uwag czowieka na zdarzenia, ktre s wedug niego warte zapamitania oraz
[c] wywouj zaleganie pobudzenia emocjonalnego, ktre powoduje wielokrotne przetwarzanie
informacji na temat zdarze uwaanych za przyczynowo powizane z reakcj emocjonaln.
Wymienione czynniki uatwiaj zapamitywanie. Z tym, e naley zwrci uwag na fakt, e emocje nie
polepszaj pamici. Nie uatwiaj dostpu do wszystkich szczegw wydarze. Jedynie skupiaj uwag
na centralnych elementach zdarzenia i to one s przede wszystkim zapamitywane.
Skojarzenie treci z afektem wpywa na zwikszenie moliwoci wydobywania informacji z pamici.
Afekt emocjonalny pobudza pojawienie si w teraniejszoci okrelonego materiau relacyjnego, ktry jest
tosamy materiaowi jakiego zdarzenia z przeszoci.
(14) Przedstaw sposb ujcia osobowoci w ramach teorii spoeczno-poznawczej.
Podejcie poznawcze
O zainteresowanie procesem, sposobem funkcjonowania osoby
O wyjanianie staoci zachowania: reprezentacje poznawcze, standardy postpowania, programy
aktywnoci
O zainteresowanie rnicami w strategiach przetwarzania informacji oraz strategiach kontroli wasnej
aktywnoci
Czowiek w ujciu poznawczym:
podmiot poznajcy wiat i samego siebie
zoony system pobierajcy, przetwarzajcy, integrujcy informacje
odzwierciedla rzeczywisto, przewiduje, tworzy programy dziaania, na bieco zarzdza zachowaniem
osoba jako cao
35
podstawowe funkcje osobowoci w ujciu poznawczym
O konstruowanie poznawcze, czyli nadawanie znaczenia (sensu) naszym dowiadczeniom
O dostarczanie podstaw dla ewaluacji (oceny) zdarze, innych ludzi, i samego siebie (m.in. oceny
celw, kierunkw i wynikw dziaania, wasnej przeszoci i przyszoci)
O programowanie dziaa, a wic ustanawianie celw i dobr strategii dziaania adekwatnych do
wymogw sytuacji
O sterowanie przebiegiem dziaania: procesy podmiotowej kontroli i samoregulacji (aktywacja i realizacja
celw; monitorowanie i dostrajanie wasnych emocji, stanw motywacyjnych, i zachowa)
nadrzdne zadania osobowoci jako systemu
(1) adaptacja psychologiczna
autoplastyczna, alloplastyczna, przez wybr rodowiska (Heinz Hartmann)
to zmiana w zachowaniu dziki ktrej lepiej radzimy sobie z wyzwaniami rodowiska i rozwijamy si
(2) integracja osoby
podtrzymanie wiary we wasne istnienie jako jednolitego podmiotu
Najwaniejsze przejawy:
= spjno zachowania z centralnymi standardami (wartociami, celami osobistymi, przekonaniami)
= poczucie wasnej jednoci (unity): przewiadczenie, e jestemy t sam osob w rnym czasie i
okolicznociach
= poczucie autonomii i podmiotowej kontroli (odczucie wolnoci, moliwoci wywoywania zmian w
sobie i w otoczeniu)
mechanizmy psychologiczne zapewniajce integracj
pojcie wasnej osoby (wzgldnie stay wizerunek siebie)
samowiadomo (zdolno do koncentracji uwagi na sobie jako obiekcie, do monitorowania wasnych
myli, uczu)
procesy samoregulacji (dostrajanie zachowania do standardw wewntrznych bd postrzeganych
oczekiwa innych ludzi)
poznawcze skadniki osobowoci
style poznawcze
konstrukty
36
schematy
atrybucje
przekonania
reprezentacje
oczekiwania
Spoeczna teoria uczenia si W. Mischela
zachowaniu czowieka decyduje sytuacja
w rnych sytuacji czowiek spotyka w rodowisku specyficzne ukady bodcw, ktre wpywajca
zmienno zachowania
czowiek posiada zdolno rnicowanie interpretacji sytuacji
osobowo mona rozpatrywa w kategoriach piciu kognitywnych zmiennych, wyuczonych w
kontekcie spoecznym :
1) Konstrukty i strategie kodowania informacji - odnosz si do kategoryzowania wydarze i sposobu
interpretowania informacji
2) Cele - obejmuj podane i niepodane skutki moliwych dziaa jednostki, czyli to, ku czemu dy i
czego unika, dotycz zatem subiektywnej wartoci i oceny zdarze.
3) Oczekiwania - dotycz przewidywanych skutkw zdarze i maj posta warunkow "jeeli ... , to";
oczekiwania dotycz:
skutkw zachowania w danej sytuacji,
znaczenia okre lonego bod ca w danej sytuacji,
wasnych mo liwo ci zachowania si w okre lony sposb w danej sytuacji.
4) Kompetencje - dotycz tego, co osoba wie, e potrafi zrobi, np. wykorzystujc posiadane zdolnoci
manualne, zdolno logicznego mylenia, asertywno czy empati.
5) Systemy samoregulacji - odnosz si do sposobw ukierunkowania i regulacji zachowania poprzez cele i
standardy oraz tworzenie planw dziaania, ktre mog nadawa aktywnoci lini przewodni i okrelony
kalendarz (dziki nim wiemy, jak osiga cele oraz co, kiedy i pod jakimi warunkami warto robi).
Psychologia Poznawcza G. Kelly.
Czowiek naukowiec, testujcy hipotezy, przewidywania., interpretujcy wiat
jeli nie wiesz, co si dzieje w umyle czowieka, zapytaj o to
konstrukty osobiste - sposb, w jakie pewne rzeczy interpretujemy jako takie same, a jednak odmienne
od innych.
Mog si rnic zakresem stosowalnoci, np. urzejmy-nieuprzejmy
37
Mog rni si pozycj w systemie: centralne (rdzenne), peryferyczne. Zmiany konstruktw
peryferycznych nie pocigaj za sob istotnych konsekwencji, natomiast zmiana konstruktw
centralnych wie si reorganizacj systemu wywouje emocje
S przepuszczalne - pod wpywem gromadzenia kolejnych obserwacji konstrukt moe ulega
modyfikacjom
System konstruktw osobistych ma hierarchiczn organizacj
Brak konstrukt powoduje l k
Percepcja niezgodno ci zachowania z konstruktem wina
Zmiana w systemie konstruktw zagro enie
(15) Style poznawcze: ich cechy charakterystyczne, rodzaje i rola w funkcjonowaniu czowieka.
S t y l p o z n a wc z y t o p r e f e r o wa n y s p o s b f u n k c j o n o wa n i a p o z n a wc z e g o ,
o p o wi a d a j c y i n d y wi d u a l n y m p o t r z e b o m j e d n o s t k i
Style poznawcze wzgldnie trwaa forma organizacji czynnoci intelektualnych przejawiana niezalenie od
rodzaju, treci i typu sytuacji. Rodzaje stylw wg Matczak:
(1) Refleksyjno/impulsywno
Refleksyjno tendencja do dugiego namylania si i popeniania niewielu bdw
Impulsywno - tendencja do szybkiego udzielania odpowiedzi i popenianiu wielu bdw
(2) Zaleno od pola/niezaleno od pola to najbardziej znany w psychologii stylw poznawczych
wymiar i stanowi przedmiot szczeglnie wielu bada. Okrela stopie, w jakim spostrzeganie
determinowane jest przez ogln organizacj pola percepcyjnego.
Zaleno od pola (globalno) To tendencja do spostrzegania caociowego, w ktrym czci
dowiadczana s jako stopione w cao.
Niezaleno od pola (analityczno) sono do przeamywania zastanej organizacji pola
percepcyjnego, do wyodrbniania poszczeglnych czci i spostrzegania ich jako wzgldnie niezalenych
od caoci
(3) Abstrakcyjno/konkretno
Abstrakcyjno (styl pojciowy)
Konkretno (styl wyobraeniowy)
38
(16) Zachowania prospoeczne: motywy egzo endocentryczne; czynniki sytuacyjne.
zachowanie prospeczne
musi by podjte dobrowolnie,
musi przynosi korzy innym,
musi by podjte bez oczekiwania nagrd,
naley je traktowa jako cel sam w sobie.
Teorie pomocnoci
= Decyzyjny model interwencji kryzysowej - teoria pobudzenia
39
zaoenia :
1. zaobserwowanie cudzych kopotw wywouje u obserwatora pobudzenie emocjonalne, ktre ronie
wraz z nateniem, jednoznacznoci i czasem trwania tych kopotw, a maleje wraz z dystansem midzy
wiadkiem a ofiar zdarzenia
2. pobudzenie wywoane cudzymi kopotami wywouje u obserwatora przykre, nieprzyjemne doznania
3. obserwator krytycznego zdarzeni prbuje jak najszybciej zredukowa nieprzyjemnie doznania
emocjonalne
= Teoria norm pomaganie innym jako skutek ulegania normom spoecznym
Normy opisowe dotycz, jak si w danej sytuacji postpuje, czyli jak postpuje wikszo ludzi,
Normy powinnociowe mwi o tym, co kady z nas w danej sytuacji zrobi powinien czyli jakie
postpowanie jest spoecznie podane i moralnie suszne.
Norma odpowiedzialnoci spoecznej to oczekiwanie i nakaz pomagania tym osobom, ktrych losy zale
od naszych dziaa
Norma wzajemnoci to oczekiwanie i nakaz pomagania osobom, ktre nam pomogy
w przeszoci
Teorie ewolucjonistyczne
= teoria cznego dostosowania Hamiltona. Na jej podstawie mona wysnu oglny wniosek, e w toku
ewolucji powinny uksztatowa si takie mechanizmy wyzwalajce
i kontrolujce zachowania altruistyczne, ktre zwikszaj prawdopodobiestwo, e pomoc zostanie
udzielona krewnym.
= teoria altruizmu zwrotnego Triversa. Zakada ona, i pomaganie innym osobnikom wasnego gatunku
jest korzystne dla pomagajcego, ale tylko w przypadku, gdy jest odwzajemnione
= teoria doboru grupowego. Przyjmuje ona tez, e grupy altruistyczne i kooperujce maj wiksz
szans przetrwania ni grupy rywalizujce.
wyznaczniki pomocnoci
Obecno i postpowanie innych
Postpowanie innych ludzi obecnych w danej sytuacji czsto wywiera decydujcy wpyw na zachowanie
jednostki. Wiele bada wykazuje, e obecno innych, biernych obserwatorw hamuje pomoc czowiekowi
w potrzebie. Jest to przejawem nie tylko wspomnianych ju procesw ro zproszenia odpowiedzialnoci i
niewiedzy wielu, ale rwnie wyrazem naladowania innych w wyniku modelowania.
Waciwoci biorcy pomocy
bardziej pomagamy tym osobom, ktre s od nas uzalenione. Na tej zasadzie wiksz szans uzyskania
pomocy maj np. osoby starsze i dzieci, ni osoby dorose. Jednak nawet osoba silnie od nas zalena uzyska
niewiele pomocy, jeeli krytyczna sytuacja, w jakiej si znalaza jest jej dzieem .Chtniej poyczymy wasne
notatki z wykadw koledze bdcemu w potrzebie z powodw, na ktre nie mia on wpywu (np. brak
wystarczajcych zdolnoci czy mankamenty wykadowcy), ni koledze, ktry nie ma wasnych notatek, bo
nie chciao mu si ich sporzdzi Oglnie rzecz biorc, chtniej pomagamy osobom lubianym, ni
nielubianym i w zasadzie kady czynnik nasilajcy atrakcyjno innego czowieka nasila te skonno do
pomagania mu.

40
Relacje midzy dawc a biorc pomocy
Co ciekawe, wiksza skonno do pomagania osobom podobnym moe wynika nie tylko z wikszej do
nich sympatii, ale take z faktu, e dobro takich osb moe by traktowane w podobny sposb, jak dobro
wasne. Prawidowo ta zostaa wykazana w licznych badaniach Janusza Reykowskiego (1979) i jego
wsppracownikw. Sformuowana przez tego autora regulacyjna teoria osobowoci zakada, e
gwnym regulatorem ludzkiego postpowania jest tzw. przestrze semantyczna skadajca si ze struktur
umysowych reprezentujcych rne obiekty z naszego otoczenia spoecznego. Przestrze owa ma wasnoci
metryczne, co oznacza, e reprezentacje poszczeglnych obiektw mog znajdowa si blisko lub daleko od
siebie w przestrzeni semantycznej. Im mniejszy dystans oddziela reprezentacje jakich dwch obiektw,
tym bardziej zblione s poznawcze, emocjonalne i behawioralne reakcje czowieka w stosunku do tych
obiektw Z rnych wzgldw kluczow rol w postpowaniu czowieka odgrywa struktura ja, czyli
reprezentacja wasnej osoby. Im bliej struktury ja znajduje si reprezentacja innego obiektu (np. innego
czowieka), tym bardziej jestemy skonni przypisywa owemu obiektowi wasnoci do naszych zblione i
tym bardziej stany tego obiektu (np. potrzeby innego czowieka) motywuj nas do postpowania w okrelony
sposb. W zgodzie z tym rozumowaniem ludzie skonni s wykonywa wicej pracy na rzecz osoby
podobnej ni do nich niepodobnej, a zaleno ta utrzymuje si nawet po wyeliminowaniu stopnia
sympatii zrodzonej przez podobiestwo
(17) Omw regulacyjne funkcje schematw poznawczych wedug poznawczych teorii osobowoci.
Schemat poznawczy to organizacja naszych uprzednich dowiadcze z jakim rodzajem zdarze, osb, czy
obiektw. Zawiera wybircz wiedz uoglnion i wycignita z konkretnych dowiadcze
Im lepiej wyksztacony jest jaki schemat, tym bardziej jego zawarto jest wyabstrahowana z wiedzy o
konkretnych egzemplarzach.
Im sabiej wyksztacony jest schemat, tym wiksz rol w jego reprezentacji odgrywaj wiadomoci o
pojedynczych egzemplarzach.
Rdzeniem znaczeniowym schematu jest prototyp, czyli egzemplarz najbardziej typowy, najlepiej
speniajcy schemat i w tym sensie najbardziej idealny. Najczciej jest on urednieniem wiedzy o
wszystkich napotkanych (zwaszcza niedawno) egzemplarzach schematu, cho zdarza si, e pozostaje pod
silnym wpywem jednego egzemplarza (matka jako pierwowzr ukochanej).
= Przyczyny trudnoci zmiany schematw.
1. Efekt pierwszestwa powoduje, e pierwsze wraenie, dotyczce innej osoby, wyznacza nasz
interpretacj jej pniejszych zachowa. Skutkiem efektu pierwszestwa jest lepsze
zapamitywanie informacji pocztkowych, ni nastpujcych po nich.
2. Efekt uporczywoci oznacza, e przekonania ludzi dotyczce ich samych i innych ludzi
utrzymuj si mimo dopywu zaprzeczajcych informacji.
3. Efekt samospeniajcej si przepowiedni, inaczej: samospeniajcego si proroctwa (Merton) to
wywoywanie zdarze i zachowa, ktrych si spodziewamy, zarwno w sensie pozytywnym, jak
i negatywnym. Nasze okrelone oczekiwania wzgldem innych ludzi sprawiaj, e podejmujemy
wobec nich nie do koca uwiadomione dziaania, a oni zaczynaj zachowywa si zgodnie z
tymi oczekiwaniami
41
Samospeniajca si przepowiednia przebiega w trzech etapach :
(1) obserwator formuuje jak bdn hipotez na temat obserwowanej osoby;
(2) traktuje t osob stosownie do swoich oczekiwa;
(3) osoba ta zaczyna reagowa na to zachowaniem, ktre potwierdza hipotez obserwatora.
Rodzaje schematw:
Skrypt jest umysow reprezentacj zdarze, dziaa i ich cigw. Reprezentuje typowe elementy i
okolicznoci charakterystyczne dla danego zdarzenia, ktre powtarzaj si w wikszoci sytuacji z nim
zwizanych, nie za konkretny cig zdarze. Skrypt jest wic typowym schematem reprezentujcym
zdarzenia (egzamin na studiach), za egzemplarzami skryptu s kolejne wykonania tego schematy (egzamin z
psychologii spoecznej w dniu 17.01.2005r.). Poszczeglne scenki skadajce si na skrypt wystpuj zwykle
w typowym nastpstwie czasowym (najpierw pytania, potem odpowiedzi na egzaminie).Skrypt jest struktur
poznawcz (przetwarzanie, tj. interpretacja i zapamitywanie informacji) oraz wykonawcz(program
dziaania). Zatem Skrypt to oglna reprezentacja typowej sekwencji zdarze.
Skrypt zawiera informacje o:
warunkach uruchomienia takiej sekwencji (np. zaproszenie na przyjcie),
scenkach (powitanie, rozmowy, wsplny posiek),
aktorach (uczestnikach przyjcia),
rekwizytach (kwiaty, prezent, zastawa stoowa, jedzenie, alkohol),
Skrypt ma charakter:
=Poznawczy pozwala na wnioskowanie o nie obserwowanych bezporednio zdarzeniach i uatwia ich
rozumienie oraz wpywa na sposb zapamitywania zdarze,
=Wykonawczy jest gotowym programem dziaania wdraanym automatycznie, bez zbdnej straty czasu.
Aby skrypt wpywa na zachowanie potrzeba trzech warunkw:
6. Musi by wyuczony, czyli zosta wprowadzony do struktury poznawczej
7. Musi by zaktywizowany
8. Czowiek musi chcie i umie wej w rol aktora, np. gangstera czy idealnej ony, matki.
1. Schematy cech odzwierciedlaj pewne typowe rodzaje zmiennoci osb i zdarze (inteligencja,
towarzysko), nie za caych ludzi lub cae zdarzenia. Najwaniejszym przejawem cech czowieka s
jego zachowania. Dla poszczeglnych cech mona znale dziesitki wyraajcych je cech, z ktrych
jedne bd bardziej typowym przejawem cechy, innej mniej. W ramach danej kultury istnieje wysoki
poziom zgodnoci co do typowych przejaww danej cechy
2. Stereotyp
(z gr. stereos = 'twardy', typos = 'wzorzec, odcisk') - konstrukcja mylowa, zawierajca komponent
poznawczy (zwykle uproszczony), emocjonalny i behawioralny, zawierajca pewne faszywe
przewiadczenie dotyczce innych grup spoecznych
3. teorie potoczne dotyczce czowieka w ogle lub jakich jego waciwoci. Teorie te maj wpyw na
ludzkie zachowanie i spostrzeganie wiata. Przykadem s teorie dotyczce staoci inteligencji. Osoby
przekonane o staoci inteligencji chtniej wybieraj zadania, ktre mierz i dokumentuj inteligencj, za
osoby przekonane o jej zmiennoci preferuj wyzwania i rozwj. W obliczu niepowodze ci pierwsi
atwiej zaamuj si ni drudzy.

42
Funkcje schematw:
Najwaniejsz funkcj schematw jest uatwienie przetwarzania dochodzcych z zewntrz
informacji, a wic zrozumienia i zapamitania zdarze. Struktury wiedzy ukierunkowuj nasz uwag
i spostrzeganie na te cechy, na podstawie ktrych moemy zorientowa si, czy dany obiekt jest czy nie
egzemplarzem schematu.
S odpowiedzialne za selektywno pamici. Generalnie lepiej zapamitujemy dane zwizane ze
schematem ni niezwizane. Dane zwizane ze schematem mog by zarwno z nim zgodne, jak i
sprzeczne.
Faszywe alarmy polegaj na nietrafnym rozpoznanie informacji nowej jako ju prezentowanej i starej
(znanej).
Trafienia natomiast to poprawnie rozpoznane informacje faktycznie ju zaprezentowane.
Poziom faszywych alarmw jest zaleny od stopnia typowoci zdarzenia. Im bardziej typowe dla danego
schematy jest zdarzenie, tym wiksza skonno do przypominania sobie, e miao ono miejsce nawet, jeli
nie istniao (generatywno pamici). Poziom trafie nie jest zaleny od tego, czy wspomniane informacje s
typowe dla danego zjawiska.
Efekt sprzecznoci: jeeli za pami uwaamy procesy czystej reprodukcji, to naley uzna, e lepiej
pamitane s dane nietypowe i niezgodne ze schematem.
Efekt zgodnoci: jeeli za pami uzna sum subiektywnych wspomnie na temat przypomnianego obiektu,
to wicej takich wspomnie mamy na temat danych zgodnych ze schematem (cz z nich jest bowiem
efektem generacji na podstawie schematu). Przypominanie sobie danych z ktrymi czowiek faktycznie si
nie zetkn, a ktre jedynie wywnioskowa to bd naduycia schematu. Oba te rodzaje danych s
subiektywnie nierozdzielne i wydaja si jednakowo dotyczy faktw. Dopki schematy s adekwatne, to
cena naduy nie jest wielka. Kiedy jednak zastosujemy niewaciwy schemat, konsekwencje mog by
powane.
(18) Omw wybrane poznawcze podejcie do inteligencji
Poznawcze koncepcje inteligencji (nie czynnikowe, strukturalne) prbuj odpowiedzie na pytania,
jakie jest poznawcze podoe cech intelektualnych, czyli co znaczy by osob inteligentn lub
nieinteligentn, w odniesieniu do funkcjonowania elementarnych procesw poznawczych, takich jak: uwaga
czy pami. Zaoenie jest tu takie, i bardziej inteligentne osoby bd lepiej funkcjonoway w zakresie
elementarnych procesw poznawczych takich jak uwaga, pami, uczenie si itp. To one przecie s
ostatecznie odpowiedzialne za wynik dziaania intelektualnego.
Poznawcze koncepcje inteligencji dzielimy na dwie kategorie:
= oprzyrzdowania - podkrela si elementarn rol sprawnoci ukadu nerwowego
= oprogramowania - jaki ukad elementarnych skadnikw procesu przetwarzania informacji jest
charakterystyczny dla zada decydujcych o ludzkiej inteligencji.
Triadowa teoria inteligencji Strenberga
= analizowa procesy rozwizywania rnych zada poznawczych, np. mylenie przez analogi,
43
zakadajc etapowo wykonywania zada
= zastanawia si, czy mona odnale ogln etapowo dla procesu intelektualnego, czy te
poszczeglne zdarzenia wymagaj swoistego ukadu komponentw.
= Do skadnikw uniwersalnych procesu intelektualnego zaliczy:
(1) komponenty wykonawcze: konkretne zadania, rozumowanie przez analogie
(2) komponenty nabywania wiedzy: przyswajanie informacji, porwnywanie z posiadan wiedz,
tworzenie sensownych kombinacji informacji
(3) metakomponenty: planowanie i przebieg procesu poznawczego.
(19) Etapy rozwojowe w dorosym yciu, omw na podstawie wybranej koncepcji.
Wg Eriksona
WCZESNA DOROSO 20 -30/35 rok ycia
Kryzys: Intymno w przeciwiestwie do izolacji samotnoci
Pomylne rozwizanie konfliktu umiejtno przeywania mioci i oddania w stosunku do innych
Niepomylne rozwizanie konfliktu lk przed utrat wasnej tosamoci (skutek bycia samotnym,
pozbawienia treci zwizkw z innymi.
To okres swoistego nowicjatu, uczenia si nie tylko podejmowania, ale i wywizywania si z podjtych
zobowiza. Dotycz one w tym okresie ycia trzech obszarw:
1) aktywnoci zawodowej,
(2) zwizania si z partnerem yciowym, przyjacielem, kim bliskim, a w przypadku niektrych ludzi take
(3) zaoenia wasnej rodziny (por. Tab.1.).
Obszary zmian u modego dorosego
Obszar Sprawnoci
Organizm Ustalone proporcje ciaa, maksymalna wydolno mini, organw wewntrznych, ukadu nerwowego,
ukadu oddechowego, najlepsza ostro zmysw, maksymalna zdolno rozrodcza
Umys Mylenie dialektyczne, metasystemowe, relatywistyczne, dua sprawno uczenia si w obszarach
zwizanych z wasnym zaangaowaniem, identyfikowania i rozwizywania problemw praktycznych,
utrzymuje si dua sprawno pamici, dobra orientacja w warunkach dziaania.
Najwaniejsza w tym okresie ycia zmiana z pozycji obiektu troski na pozycj osoby troszczcej
si o innych zwizana jest z:
(1) stabilizacj wasnej tosamoci, co prowadzi do uwolnienia si od nadmiernej koncentracji na sobie,
(2) wzgldnym usamodzielnieniem si,
(3) zainteresowaniem drugim czowiekiem i jego potrzebami.
Intymno
Intymno dotyczy emocjonalnych i seksualnych zwizkw dwojga rnych pod wzgldem pci ludzi
Blisko w kontaktach z innymi jest rezultatem i sprawdzianem samookrelenia si. Warunkiem intymnych
44
zblie jest bowiem zaufanie do siebie i drugiej osoby, bazujce na ugruntowanym poczuciu spjnoci,
cigoci i indywidualnoci wasnej tosamoci, pozwalajce na porzucenie stara o integracj Ja na rzecz
integracji Ja poprzez My. Jeeli modemu dorosemu brakuje tego poczucia, to wtedy, gdy poszukuje
bliskoci moe rwnoczenie dowiadcza niepokoju, jak gdyby takie zaangaowanie, wice si czsto z
wyrzeczeniem i rezygnacj, mogo doprowadzi do utraty wasnej tosamoci. Takie poczucie zmusza do
zwikszania kontroli w sytuacjach bliskoci, powstrzymywania si, ostronoci w zobowizywaniu si. Brak
moliwoci poradzenia sobie z tego typu napiciami moe doprowadzi do rozmaitych form izolowania si
od innych.
Solidarno spoeczna
Zdolno do solidaryzowania si z innymi ludmi czy w sobie dziecice poczucie bycia zwizanym z
kim i dorose poczucie moralnej odpowiedzialnoci za los drugiego czowieka. Wynika z rozwoju w
obszarze wasnej moralnoci, dotyczy zdolnoci choby w wyobrani do identyfikowania si z ludmi, z
ktrymi nie potrafili si identyfikowa nasi przodkowie. Mody dorosy wykazuje szczegln wraliwo i
zdolno do uczenia si tego, czego opanowanie pozwala mu osign spoeczne uznanie. psychicznej
modego dorosego czsto prowadzi w tym wieku do rnego rodzaju zaburze emocjonalnych (za: Bee,
1998).
Izolacja spoeczna
Izolacja to skonno do wypierania si, ignorowania czy niszczenia tych si, ktrych istota wydaje si by
dla kogo niebezpieczna. Blisko z ludmi czy ideami nie byaby jednak tak naprawd moliwa bez skutecz-
nego wyparcia si innego ich ukadu. Kady, kto jest pewien swojego punktu widzenia moe rozsdnie
wypiera si innych. To dojrzae wyparcie si jest pniejsz rozwojowo form pochopnych, czsto
nietrafnych osdw, drastycznych rozrnie pomidzy tym, co znajome i tym, co obce, ktrych dokonywa
dorastajcy podczas walki o wasn tosamo. E. H. Erikson zastanawiajc si nad spoecznym znaczeniem
osignitej tosamoci charakteryzujc wybitne osobowoci pisze: ci wielcy obdarzeni s geniuszem.
Czsto jednak i oni musz dokonywa zniszczenia, bd wic wydawa si zymi ludmi tym, ktrych
wykluczaj i ktrym zagraaj.
Samokontrola
Doroso oznacza znaczn zdolno panowania nad wasnymi procesami psychicznymi i wasnymi
zachowaniami. Dorosy intencjonalnie organizuje swoje wysiki w celu niedopuszczenia do sytuacji utraty
kontroli, a gdy tak si stanie dy do jej odzyskania. Tym, co pozwala zabezpieczy si przed utrat kontroli
jest opanowanie zdolnoci projektowania swojego ycia: formuowania celw dalekich i bliskich oraz
planowania etycznych i efektywnych dziaa dla ich osignicia.
Wczesna doroso: zagroenia rozwoju
Wprowadzenie
Okres wczesnej dorosoci jest pewnego rodzaju inwestycj, co zakada, e wymagany jest kapita wstpny,
ktrym jest tutaj osignita tosamo. Jej brak wie si z podstawowym ryzykiem tej fazy -
niepodjciem lub podjciem w niewaciwy sposb podstawowych rl spoecznych
wyznaczajcych funkcjonowanie osoby dorosej Oznacza to, e mody dorosy nie wychodzi z
pozycji dziecka lub, e obowizki czowieka dorosego wypenia bez satysfakcji ze swojej strony i innych.
Wie si to rwnie z du liczb rnych typw konfliktw, jakie si na nowej, dorosej drodze ycia,
ujawniaj
45
Nie wypracowanie wasnego sposobu realizacji rl, denie do sztywnego i niedostosowanego do
moliwoci i kontekstu realizowania rl pracownika i partnera
Wejcie w doroso
Wedug Levinsona wczesna doroso skada si z trzech etapw:
1) wchodzenie w role,: Do podstawowych zada na pierwszym etapie dorosoci naley podjcie pracy i
intymnego zwizku czyli przygotowanie do utrzymania rodziny
2) redefinicja penionych rl : Drugim obszarem aktywnoci jest rola partnera i rodzica.
Z tym zwizany jest najwaniejszy, zdaniem Eriksona (1997), aspekt rozwoju we wczesnej dorosoci,
mianowicie zdolno do tworzenia zwizkw opartych na intymnoci: .
3) Ustanowienie swojego miejsca w wiecie dorosych.

Nadmierna eksploatacja
W okresie wczesnej dorosoci czowiek osiga maksimum swoich si fizycznych; poziom energii, jakim
dysponuje, i jaki jest w stanie zmobilizowa, jest teraz najwyszy. To daje modemu czowiekowi moliwo
uporania si z mnogoci zada i wyzwa, jakie przed nim stoj, i jakim musi sprosta samodzielnie.
Potencja ten suy nie tylko jednak inicjacji, ale i utrzymaniu przez duszy czas moliwoci
funkcjonowania w wielu rolach. W niektrych sytuacjach dochodzi moe jednak do nadmiernej
eksploatacji si, zwaszcza podczas realizacji roli zawodowej, kiedy wymaga si coraz czciej penej
dyspozycyjnoci, powicania caego swojego czasu, si fizycznych i psychicznych dla osigania coraz
lepszych wynikw w pracy. Innym rodzajem eksploatacji, na ktry te jest spoeczne przyzwolenie jest,
mniej spektakularna i namacalna, eksploatacja wynikajca z cakowitego powicania si obowizkom
domowym i rodzicielskim, zwaszcza przez kobiety
Pseudointymno i izolacja
Wedug Eriksona gwnym zadaniem modego dorosego jest ustanowienie intymnej relacji, zarwno z
zwizku partnerskim, jak i z krgiem bliskich przyjaci. Osoby, ktre nie s w stanie takiego zwizku
zbudowa, cierpi na lk przed utrat tosamoci, ktra jest warunkiem zawizania takich relacji. Blisko,
jaka charakteryzuje te zwizki moe sta si rdem lku o swoj nie do koca uksztatowan tosamo, o
zatracenie siebie w relacji z inn osob. Jednostki pod tym wzgldem niedojrzae bd unika bliskoci i
intymnoci i poprzez izolowanie i separowanie si od innych bd broniy zrbw niegotowej jeszcze
tosamoci. Opierajc si na E. Eriksonie wyrniono pi typw zwizkw, jakie kreuj modzi doroli w
zalenoci od podjtego zaangaowania oraz gbokoci relacji z innymi
Podstawowe style relacji midzyludzkich
- intymny: w ktrym jednostki formuj gbokie przyjanie z osobami obu pci i s zaangaowane w
zwizki miosne
46
Brak zaangaowania w role strukturujce dorose ycia, zajmowanie si dalszym okrelaniem wasnej
tosamoci
Brak niezalenoci od innych (finansowej, emocjonalnej, zwaszcza u kobiet)
Nadmierne wyduanie wczesnej dorosoci jako fazy przejciowej w oczekiwaniu na stabilizacj
Nadmiernie silne zwizki z rodzicami i niemoliwo ich osabienia oraz przeniesienia uczu na inn
osob
Brak wsparcia spoecznego (rwnie mentora), dajcego wsparcie w realizacji nowych rl
Wyrczajce w obowizkach otoczenie (np. rodzice, instytucje pastwowe i spoeczne, inni bliscy)
- preintymny: modzi doroli tworz gbokie zwizki z rwienikami, ale ambiwalentne pod wzgldem
zaangaowania zwizki miosne lub pozostaj nie zwizani z nikim pomimo zdolnoci do werbalizowania
potrzeby bliskoci i wzajemnoci
- pseudointymny: osoby angauj si w zwizki, brak im jednak bliskoci i gbokoci
- stereotypowy: jednostki funkcjonuj w powierzchownych zwizkach z rwienikami i nie s zwizane z
nikim znaczcym
- izolujcy: osoby nawizuj przypadkowe znajomoci i nie maj adnych gbokich relacji z
rwienikami lub z potencjalnym partnerem
Erikson zwraca te uwag na destrukcyjny charakter nadmiernej izolacji, przyjcia postawy odrzucajcej
innych ludzi. Wykluczanie innych w relacjach wie si wanie z lkiem przed utrat ego i nie pozwala na
wzbogacanie wasnej tosamoci poprzez bliski zwizek z drugim czowiekiem. Zagroeniem na tym etapie
jest budowanie tzw. zwizkw pseudointymnych, w ktrych osignicie relacji polegajcej na rwnowadze
samospenienia i powicenia, ustpio chci zaspokajania potrzeb indywidualnych zwizanych z
nierozwizanymi dotychczas konfliktami z dziecistwa i adolescencji. Dochodzenie do intymnoci wyglda
rnie u kobiet i mczyzn. Przypuszcza si, e mczyni najpierw definiuj swoj tosamo i
dopiero potem wchodz w zwizki, a kobiety mog robi to w odwrotnej kolejnoci lub
rwnoczenie. W takiej sytuacji kobiety mog angaowa si w zwizki pozornie intymne, bez okrelenia
wasnej tosamoci, wanie poprzez ten zwizek prbujc sw tosamo okreli. Wyrniono typy
tosamoci, jakie kobiety mog rozwin angaujc si w maestwo bez intymnoci. Prototypy
tosamoci poprzez maestwo
Tosamo zakotwiczona ( anchored ) kobieta okrelona, niezalena od partnera, ale uzupeniajca si z
nim rol kobiety, ktra z powodzeniem integruje wszystkie aspekty swojego Ja
Tosamo definiowana ( defined ) poprzez maestwo kobieta okrela siebie przede wszystkim jako
on; okrela siebie poprzez karier ma; cele, wartoci, wszystko inne ma drugorzdn warto wobec
maestwa
Tosamo ograniczana ( restricted ) przez maestwo : kobieta sfrustrowana, niezadowolona z
maestwa i spostrzegajca zwizek jako przymus
Tosamo rozproszona ( confused ) w maestwie charakteryzuje kobiet niepewn wasnej wartoci i
pen wtpliwoci, yjc w nie wspierajcym j otoczeniu, ktra swe problemy z mem okrela jako
skutek wasnego niedostosowania
Redefinicja dorosoci
Samotno, brak intymnej relacji z parterem i nieciekawa lub zbyt wymagajca praca nios ze sob jednak
ma stabilizacj. Sztywne przywizanie do raz podjtych zada i rl rwnie okrela tutaj pewien obszar
ryzyka rozwojowego. Na drugim etapie dorosoci, bowiem, Levinson umiejscawia czas podsumowania,
rewizji podjtych wyborw i konfrontowania ich z rzeczywistymi moliwociami i
planami. Etap ten dotyczy przeomu 30 roku ycia. Mody czowiek musi si rozliczy z dotychczasowych
decyzji i pod nieodwracaln decyzj, w jaki sposb bdzie si realizowa jako jednostka dorosa.
Ryzykiem tej fazy jest rezygnowanie z podjcia takiego bilansu i krokw zmieniajcych dotychczasowe
niesatysfakcjonujce zobowizania. W zasadzie jest to najwaniejszy moment wczesnej dorosoci, ktry
daje moliwo dokonania ostatnich korekt w planowaniu wasnego dorosego ycia.
RODKOWA DOROSO: 35-60 r. .
47
Kryzys: Produktywno w przeciwiestwie do stagnacji
Pomylne rozwizanie konfliktu zdolno do opieki i troski o innych w szerokim tych sw znaczeniu
Niepomylne rozwizanie konfliktu brak rozwoju, nuda i nadmierna troska o siebie samego
Stadium yciodajnoci, generatywnoci i kreatywnoci
Czas dawania czas generatywnoci
Zadania rozwojowe przypadajce na okres rodkowej dorosoci mona podzieli na dwie grupy - jedna z
nich zwizana jest z odpowiedzialnoci za losy innych: wasnych dzieci, uczniw, wsppracownikw,
podwadnych, za druga - z dbaniem o rozwj osobisty i zawodowy, kierowaniem tym rozwojem, braniem za
niego odpowiedzialnoci.
Zadania typu ja dla innych
(dawanie pomocy innym))
Zadania typu inni dla mnie
(korzystanie z pomocy innych)
Pomaganie nastoletnim dzieciom sta si szczliwymi i
odpowiedzialnymi dorosymi
Osignicie w peni dojrzaej spoecznie i obywatelskiej
odpowiedzialnoci
Osignicie i utrzymanie satysfakcjonujcej kariery
zawodowej
Rozwijanie zainteresowa i hobby stosownych do wieku
dojrzaego
Akceptacja fizjologicznych zmian wieku redniego oraz
przystosowanie si do nich
Przystosowanie si do starzenia si rodzicw
Specyficznym dla tego okresu rozwojowego komponentem osobowoci ma szans sta si generatywno
(generativity), ktra wg E. H. Eriksona (1997) obejmuje zarwno zdolno do prokreacji czyli zdolno
powoywania do ycia nowych istot, jak i produktywno (productivity) oraz t wrczo (creativity) czyli
zdolno powoywania do ycia nowych wytworw i nowych idei. Generatywno jest take zdolnoci
aktywnego konstruowania (tworzenia) siebie, rozwijania wasnej tosamoci (Witkowski, 2000),
wiadomego dbania o swj wszechstronny rozwj. Jedn z najwikszych trudnoci okresu dorosoci jest
znalezi enie rwnowagi midzy zadaniami dla siebie a zadaniami dla innych czyli wg
okrelenia Lewickiego (1969) - midzy osobist a spoeczn funkcj zachowania.
Czas peni ycia
Jest to czas szczytowych osigni w karierze zawodowej , co zwizane jest z zakresem posiadanej
wiedzy, wadzy i autorytetem, statusem materialnym oraz satysfakcj z wykonywanej pracy.
Kryzys rodka ycia przejawia si
Gbok refleksj nad swoim dotychczasowym yciem,
bilansowaniem osigni,
Weryfikacj modzieczych marze to rwnie szansa rozwojowa.
Kryzys daje bowiem moliwo dokonania zasadniczych zmian w strukturze ycia w oparciu o nowe
wybory, jeli ocena dotychczasowego dorobku nie daje poczucia satysfakcji. Jeli natomiast refleksja
prowadzi do potwierdzenia sensu dotychczasowego istnienia to dalszy etap jest kontynuacj obranej
wczeniej drogi yciowej. W jednym i drugim przypadku czas po przekroczeniu rodka ycia ma szans sta
si najbardziej twrczym okresem yciowym.
rodkowa doroso: zagroenia rozwoju
Podstawow cnot tego stadium jest zatem troskliwo przejawiana wobec wasnych dzieci, modszych
pokole czy wreszcie wytworw oraz idei. Odczucie frustracji wywoane sytuacjami trudnymi implikuje
czsto egocentryczne skupienie na wasnym przeywaniu, dowiadczaniu w miejsce wyraania troski na
48
zewntrz wobec innych osb i obiektw. Jakkolwiek egocentryzm w tym stadium (w przeciwiestwie do
egocentryzmu dziecicego) wartociuje si zazwyczaj negatywnie, to skupienie na sobie moe peni funkcj
obrony, woania o pomoc, denia do przetrwania w niesprzyjajcych okolicznociach.
W takim kontekcie alternatyw cnoty troskliwoci staje si negacj a tzn. odmowa wczenia
pewnych osb czy grup w obrb wasnego zainteresowania, brak troski o innych, a take autorytaryzm, tj.
sprawowanie wadzy w sposb arbitralny i sztywny. Wwczas to miejsce generatywnoci moe zaj
stagnacja charakteryzujca jdro patologiczne tego stadium i w sposb nieunikniony prowadzca do
regresu ku wczeniejszym stanom konfliktu w jednostce. Naley jednak wspomnie o jej pozytywnym
aspekcie, kiedy to np. odczucie frustracji, wypywajce z braku moliwoci zaspokojenia istotnych potrzeb
(np. opiekowania si) czy realizacji zada rozwojowych (np. ojca) sprzyja wykorzystaniu energii tego
stadium dla kreatywnej sublimacji, wyraajcej si np. w dziaalnoci charytatywnej.
PNA DOROSO
Kryzys: integralno vs rozpacz
Zbierane s wtedy owoce poprzednich siedmiu stadiw i czowiek spostrzega, e ycie jego miao cel i sens
na tle oglniejszego porzdku tzw. dziedzictwa duszy. Przeciwiestwem takiego odczuwania jest rozpacz
nad przemijalnoci, poczucie, e ycie jest bez sensu, strach przed mierci, depresja. Mdro rozwija si
na skutek starcia pomidzy integralnoci a rozpacz. Mdro pozwala utrzymywa i przekazywa
dowiadczenia zdobyte w trakcie ycia, pozwala na pozostawanie bezstronnym i zdystansowanym. Ludzie,
ktrzy osignli stadium mdroci, integralnoci charakteryzuj si poczuciem peni i kompletnoci, ktre
przeciwdziaa uczuciu rozpaczy i koca. Czowiek taki nigdy nie staje si cakowicie bezradny i zaleny od
innych.
(20) Heurystyki wydawania sdw spoecznych: rodzaje i funkcje.
49
Heurystyki wydawania sdw to uproszczone reguy mylenia, na skrty, bez analizy dostpnych
danych. To sposoby stosowania schematw, ktrymi posuguj si ludzie, aby formuowa sdy spoeczne
szybko i, jak sdz, efektywnie. Heurystyka to metoda wprawdzie zawodna (w przeciwiestwie do
algorytmu), ale czsto skuteczna i atwa w stosowaniu, dlatego czsto, (cho najczciej niewiadomie)
wykorzystywana.
kiedy stosujemy heurystyki:
...gdy mamy mao czasu, aby sformowa nasz sd. Po drugie, gdy mamy tak wiele informacji, e trudno
si jest nam w nich poapa. Po trzecie mamy tendencje do stosowania heurystyk, gdy podejmujemy
decyzj czy sdy o rzeczach dla nas mao wanych. Rwnie wtedy, gdy mamy mao informacji.
=Heurystyka dostpnoci to kierowanie si atwoci przywoania czego w pamici. Czsto trafna, bo
zdarzenia czstsze s atwiej dostpne, ale moe by mylca, bo nie wszystkie informacje atwo
przychodzce na myl dotycz zdarze czstych. (zjawisko faszywej jednomylnoci!).
=Heurystyka reprezentatywnoci pomaga ustali jak podobna jest jedna rzecz do innej - to klasyfikacja
obiektu na podstawie podobiestwa do przypadku typowego. Wszyscy wiemy jak wyglda typowa
gospodyni domowa czy studentka, a jak typowy Polak za granic
=Heurystyka zakotwiczenia/dostosowania (Tversky i Kahnemann, 1974) nasze sdy o konkretnych
ludziach i sytuacjach, nawet gdy wiemy e sdy te nie musz by prawdziwe - stanowi kotwic dla
dalszych tendencyjnych ju wnioskw na temat tych ludzi czy sytuacji.
=Heurystyka symulacji co by byo, gdyby (inaczej mylenie kontrfaktualne) to wyobraanie sobie
rnych alternatyw, co wpywa na emocje i sdy. Heurystyka ta wystpuje gwnie jako skutek
negatywnych dowiadcze osobistych, ale jej efekty s najczciej pozytywne
(21) Afiliacja i przynaleno jako przykady potrzeb spoecznych: kiedy s aktualizowane, jakie jest
ich znaczenie dla jednostek.
Afiliacja (ac. affilatio usynowienie, wczenie do rodziny, przebywanie z innymi) zachowanie
polegajce na nawizaniu i podtrzymaniu pozytywnych kontaktw i wsppracy przez jednostk lub grup,
organizacj z innymi grupami i organizacjami.
Z punktu widzenia psychologii, afiliacja jest jedn z podstawowych potrzeb psychicznych czowieka,
wyraajc si w deniu do bycia razem z innymi ludmi, przyczenia si do osb i grup spoecznych oraz
poszukiwania ich akceptacji;
j e j z a s a d n i c z y m r d e m j e s t p o t r z e b a b e z p i e c z e s t w a .
Wanym te rdem jej ksztatowania si s standardy spoeczne, wyznaczajce jednostce, jak i grupom
spoecznym wzorce zachowa, a w tym zwaszcza dotyczce bezpieczestwa.
Afiliacja to podstawowa potrzeba obecnoci innych ludzi. Jedna z najgorszych kar dla czowieka jest
skazanie go na samotno i pozbawienia stycznoci z drugim czowiekiem. Ludzie szczeglnie chtnie
przebywaj z innymi w przyjemnych okolicznociach bd w sytuacjach zagroenia. Dzieje si tak wtedy,
50
gdy chcemy si dobrze bawi, gdy czujemy si zaniepokojeni lub przestraszeni poszukujemy obecnoci
ludzi. Natomiast unikamy towarzystwa w pewnych nieprzyjemnych sytuacjach przed wan rozmow,
kiedy oblalimy test oraz sytuacji, ktre wymagaj duszego skupienia.
Lk zwiksza potrzeb afiliacji. Z zagroeniem napotkanym na naszej drodze zwracamy si do ludzi o
wikszym ni nasze dowiadczeniem w nadziei, e zagodz trapice nas lki lub przynajmniej przeka
nam jak informacj.
Trzy najwaniejsze motywy skaniajce ludzi do kontaktw spoecznych to :
1) porwnywanie spoeczne,
2) redukcja l ku
3) poszukiwanie informacji.
W myl teorii porwna spoecznych ludzie chc porwna swoje uczucia i reakcje z tymi, jakie przejawi
ludzie znajdujcy si w takim samym pooeniu. To zrozumiae, e w okolicznociach budzcych lk wolimy
przebywa z ludmi, ktrzy przeyli podobna sytuacj, jest to prba obnienia strachu poprzez wsparcie
emocjonalne i pocieszenie. Mona zauway istotne rnice w cechach i zachowaniach ludzi o duej
potrzebie afiliacji oraz tych, u ktrych ta potrzeba jest niewielka. Tym pierwszym zaley na tworzeniu i
utrzymaniu pozytywnych zwizkw z innymi, maj tendencj do uwanego obserwowania innych w
interakcjach spoecznych. S przyjacielscy i na og ciesz si popularnoci, drugiej strony zaley na
akceptacji. Boj si odrzucenia i nie obraaj innych, wykazujc wysoki poziom lku w sytuacjach
spoecznych. Potrzeba afiliacji naley do podstawowych potrzeb czowieka, ale u niektrych jest ona
wiksza, a u innych mniejsza. Chocia moe wydaje si to mao etyczne, kady zwizek z drugim
czowiekiem opiera si na zasadzie co za co. Mio, czy przyja, to plan wzajemnej wymiany
osobistych awantay i ask. Im wicej nagrd otrzymujemy od drugiego czowieka, tym wiksz sympati go
darzymy.
Teoria wymiany spoecznej zakada, i to, co ludzie sdz o swoim zwizku zaley jakie maj korzyci ze
zwizku i na jakie koszty s w nim naraeni. Tak wiec w zwykej znajomoci, przyjani czy wielkiej mioci
zachowujemy si jak ekonomici jaki zwizek emocjonalnie opaci mi si najbardziej.
(22) Psychologiczne mechanizmy tworzenia si poj.
Pojcie - reprezentacja obiektw w umyle
Kategoria - zbir obiektw
Symbol - zastpnik, co zamiast czego
Sowo- znak, zewntrzna etykieta pojcia
Desygnat - przedmiot do ktrego odnosi si pojcie
Znaczenie - relacja znaku do przedmiotu
51
Pogld klasyczny- cechy istotne to cechy wsplne wszystkim egzemplarzom nalecym do danej kategorii.
Granice pojcia s ostre
Stabilno ( liczba 36 jest zawsze parzysta, 37 nie)
Pogld Probabilistyczny - cechy istotne to cechy charakteryzujce egzemplarze najbardziej typowe (tzw.
prototypy, czyli obiekty, ktre najczciej widzimy)
O Prototyp rozumiany jest jako przypadek najczstszej przynalenoci kategorialnej. Moe to by obiekt
realny lub moe to by tylko i wycznie reprezentacja umysowa.
O Granice pojcia s nieostre i zale od kontekstu /np. wrotki jako pojazd, karimata jako mebel, /
O Identyfikacja: okrelanie podobiestwa do prototypu. Na przykad, jeli prototypem w kategorii zwierzta
jest pies, to inne zwierzta bd zaliczane do kategorii tym szybciej i z tym wiksz pewnoci, im
bardziej bd podobne do psa.
Pogld Egzemplarzowy - cechy istotne to cechy wybranego egzemplarza. Pojcie to reprezentacja jednego
egzemplarza lub grupy egzemplarzy z tego samego poziomu pionowego wymiaru kategorii.
Granice pojcia s ostre
Tworzenie poj: wyodrbnianie cech pierwszego egzemplarza.
Identyfikacja: okrelenie podobiestwa do ostatnio widzianego egzemplarza.
Istniej jednak kategorie, w ktrych wystpuje tylko jeden egzemplarz (np.moja matka), albo dowiadczenia
o niepowtarzalnym charakterze /np. spotkanie z obcym/. Pies to reprezentacja psa, ktry mieszka w moim
domu, albo te pies to wszystkie psy, ktre s do niego podobne (czyli maj co z owczarka niemieckiego i
collie).
Zarzuty wobec pogldu egzemplarzowego
Minimalizm poznawczy
Trudnoci w odrnieniu kategorii zych od dobrych
Bardzo due zaangaowanie prostych procesw poznawczych.
52
Funkcje poznawcze poj
Ekonomia poznawcza /mylenie abstrakcyjne /za pomoc poj/ to mylenie o wielu obiektach naraz/
Redukowanie rnorodnoci /Afgaczycy s terrorystami/
Moliwo wykonywania rnych operacji na reprezentacjach a nie na samych przedmiotach
Rozumienie i wyjanianie
(23) Rola niewiadomych procesw motywacyjnych, podaj przykady.
Motywacja: mechanizmy odpowiedzialne za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i
zakoczenie zachowania
psychodynamiczna teoria motywacji Freuda.
Wszelkie zachowania s zdeterminowane
rdem wszelkich zachowa jest energia psychiczna
realizacja zachowa podporzdkowana jest wrodzonym popdom: popdowi seksualnemu i
popdowi przeycia, sama motywacja za ma charakter raczej niewiadomy
Teoria psychodynamiczna jest zatem teori redukcji napicia zwizanego z dziaaniem popdw.
Popdy wg Freuda, charakteryzowa mona odwoujc si do 4 staych kryteriw:
(1) rdo
(2) Impet
(3) Zaspokojenie (ukierunkowanie)
(4) Przedmiot popdu
Niewiadome popdy i denia ukierunkowuj ludzkie dziaanie, decyduj o tym, co czowiek chce osign
i przed czy si broni. Wspczenie psychologowie zgromadzili wiele danych empirycznych, ktre wskazuj,
e czowiek nie zawsze zdaj sobie spraw z tego, jakie popdu ukierunkowuj jego dziaanie.
(24) Wyjanij podstawowe pojcia paradygmatu adaptacjonistycznego w psychologii.
Adaptacjonizm - pogld w ramach ewolucjonizmu, przyjmujcy e wszelkie wasnoci konkretnych
organizmw maj charakter adaptacji czyli przystosowa, i powstay w drodze doboru naturalnego
Psychologia ewolucyjna jeden z nowszych obszarw bada psychologii tumaczcy ludzkie zachowania
jako wynik ewolucji biologicznej i kulturowej.
Psychologowie ewolucyjni zakadaj, i przynajmniej cz naszych zachowa jest dziedziczona
genetycznie. Niektre z tych zaoe s dowodzone poprzez szereg bada prowadzonych w populacjach
osb spokrewnionych i niespokrewnionych. Jedn z czciej eksploatowanych badawczo kategorii to
blinita jednojajowe wychowywane w rnych rodowiskach spoecznych. Dziki tego typu badaniom
uzyskuje si informacje na temat zachowania dziedziczonego, niezalenego od otoczenia spoeczno-
kulturowego. Innym ciekawym obszarem badawczym s porwnania statystyczne relacji rodzicw wobec
dzieci (np. zachowa patologicznych w rodzinach, dzieciobjstwa) w rodzinach naturalnych i zastpczych.
53
W psychologii ewolucyjnej zakada si, e istot ludzkiej natury, odrniajcej czowieka od innych zwierzt
jest istnienie w jego mzgu skomplikowanych mechanizmw psychicznych wyksztaconych w toku ewolucji.
Darwin sformuowa cztery gwne twierdzenia:
(1) wiat istot ywych nie jest niezmienny
(2) proces zmian jest cigy i stopniowy
(3) wszystkie gatunki s ze sob spokrewnione
(4) zmiany ewolucyjne s wynikiem doboru naturalnego
.
(25) Porwnaj cechowe koncepcje osobowoci: Eysencka i tzw. Wielkiej Pitki.
3 czynnikowa teoria H. J. Eysenca PEN cechy jako uwarunkowania biologiczne
osobowo stanowi wzgldnie trwa organizacj charakteru, temperamentu, intelektu i wa-
ciwoci fizycznych, ktre determinuj specyficzne sposoby przystosowania si do otoczenia
C e c h a jest wzgldnie sta dyspozycj, a z punktu widzenia psychometrycznego ".
P- psychotycznoc
E- ekstrawersja
N- neurotyczno
Teoria Wielkiej Pitki Picioczynnikowy Model Osobowoci
Ekstrawersja : obejmuje ilo Sumienno intensywno interakcji midzyosobowych
54
Ugodowo: jako relacji od wspczucia po antagonizm mylach, uczuciach i dziaaniu
Sumienno: organizacja, wytrwao, motywacja dziaa celowych
Neurotyczno: niestabilno emocjonalna, dyskomfort, nieadaptacyjn reakcja na stres
Otwarto na dowiadczenia : poszukiwanie nowych dowiadcze
(26) Jakie s zalety i wady planu badawczego z powtarzanym pomiarem?
55
Badania podune (longitudinalne): to badanie tej samej grupy osb w kolejnych odstpach czasu (np. Ja
w wiek 5, 10, i 15 lat).
2006-06-16 6
badania podune
15 16 17 18 19 20 21 2003
15 16 17 18 19 20 2002
15 16 17 18 19 2001
15 16 17 18 2000
15 16 17 1999
15 16 1998
15 1997
wiek wiek wiek wiek wiek wiek wiek Rok
Czy istotne s rnice midzy
kolejnymi stanami badanego zjawiska ?
2006-06-16 6
badanieco
p roku
Przykad bada podunych
Problem:
Zmiana samooceny wychowankw zakadu
poprawczego pod wpywem oddziaywa
resocjalizacyjnych
Sesja1
15;0
Sesja 2
15;5
Sesja 3
16;0
Sesja4
16;5
Sesja 5
17;0
Sesja6
17;5
Sesja7
18;0
Porwnanie wynikw z kolejnych etapw badania:
ustalenie, czy i jakie rnice midzy kolejnymi
stanami zjawiska s istotne po ktrej sesji
nastpia istotna zmiana ?
Wady:
Badania czasochonne
Trudna organizacja
Konieczny zesp badawczy
topnienie grup badawczych
Bada podunych nie prowadzi si zbyt czsto z uwagi na rozmaite trudnoci.
O wyniki mog by uoglniane tylko na bardzo ograniczon grup: na osoby urodzone
w okresie zbierania danych.
O badania podune s rwnie kosztowne, wymagaj mocnego zaplecza finansowego
i zaangaowania
O Bardzo trudno utrzyma kontakt ze wszystkimi badanymi, zwaszcza jeli badania trwaj wiele
Istnieje znaczne prawdopodobiestwo utraty danych na skutek odpadania poszczeglnych jednostek z
badania.
(27) Czy negatywne dowiadczenia wczesnodziecice zawsze prowadz do zaburze rozwoju?
56
Dziecistwo zajmuje wane miejsce w yciu kadego czowieka. Trwa zaledwie kilka lat, ale w adnym
innym okresie ycia nie dokonuje si tak wiele zmian w tak krtkim czasie.? Wpyw na to maj i czynniki
wewntrzne ( endogenne ) i czynniki zewntrzne ( egzogenne ).
Czynniki endogenne obejmuj to wszystko, co dziecko przynosi na wiat w swoich genach a wic
c z y n n i k i d z i e d z i c z n e oraz to, co zdarzyo si w okresie przed narodzinami i co wpyno na
takie a nie inne uksztatowanie wszystkich ukadw jego organizmu, szczeglnie ukadu nerwowego
czyli c z y n n i k i w r o d z o n e . Owa biologiczna natura dziecka decyduje o tym, jak silny jest jego
organizm, jak bdzie sobie radzio w sytuacjach przecie czy braku odpowiednich bodcw
(deprywacji), jak szybko bdzie si uczyo, jaka bdzie jego podatno na wpywy otoczenia i zdolno
zapamitywania dowiadcze.
Czynniki egzogenne - dotycz wpyww otoczenia fizycznego i spoecznego, jakim podlega dziecko od
pocztku swego ycia. N a b i e r a j one szczeglnego znaczenia po narodzinach, kiedy zarwno
organizm dziecka, jak i jego ksztatujca si psychika bezporednio wystawione (naraone) s na
dziaanie rnorodnych bodcw o rnej intensywnoci, czasie trwania, rytmie oddziaywania. Ich
nadmiar lub niedobr w znaczcy sposb modyfikuj lini ycia dziecka. Im delikatniejsza konstrukcja
biologiczna i psychiczna dziecka tym jest ono bardziej wraliwe na wszelkie niedopasowania
zewntrznej stymulacji do jego potrzeb. Dostarczycielami owych bodcw s przede wszystkim osoby
opiekujce si dzieckiem, szczeglna rola przypada tu matce (lub osobie penicej t rol).
Sens rozwoju w okresie wczesnego dziecistwa
Na cae wczesne dziecistwo mona spojrze z takiej wanie perspektywy jest to czas wzajemnego
poznawania si, rozpoznawania potrzeb i oczekiwa, uczenia si ich zaspokajania. Powodzenia i
niepowodzenia w procesie budowania si zwizku midzy dzieckiem a jego otoczeniem maj wpyw przede
wszystkim na jego funkcjonowanie w tym okresie. Powoduj, i dziecko albo dobrze rozwija si fizycznie
(ronie, przybiera na wadze, staje si coraz sprawniejsze, jego ruchy nabieraj precyzji) i psychicznie
(gromadzi wiedz o rnych przedmiotach, take o ludziach i o sobie, staje si coraz bardziej uwane,
rozwija si jego pami i mylenie, wzbogaca ycie emocjonalne, ksztatuje stosunek do rnych zjawisk)
albo jego rozwj przebiega nieprawidowo wolno, nieharmonijnie, co owocuje tym, i wane w tym
pierwszym okresie ycia potrzeby nie mog zosta waciwie zaspokojone.
Te pierwsze sukcesy i poraki w nawizywaniu i ustalaniu si relacji z otoczeniem nie tylko decyduj
o tym, czy wane w tym okresie ycia potrzeby (kontaktu emocjonalnego, bliskoci, bezpieczestwa i wizi
oraz snu aktywnoci, aknienia wydalania) s zaspokojone czy nie. Maj one znaczcy wpyw na to, jak
bdzie przebiega rozwj dziecka w kolejnym okresie ycia, tj. w wieku przedszkolnym oraz pniej, take w
okresie dorastania i dorosoci.
To, czy i jak bardzo dziecko dowiadcza poczucia wpywu na otoczenie (jego zachowania s
zauwaane i trafnie odczytywane jako sygnay zadowolenia lub niezadowolenia), a wic tego, i otoczenie
dostosowuje si przynajmniej w jakiej mierze do jego potrzeb to podstawa ksztatowania si u niego
zaufania do otoczenia, do innych ludzi, gwnie do matki (opiekuna). Zaufanie to stanowi podstaw
wszelkich jego dalszych poczyna tego, co i jak robi bdc maym dzieckiem, ale take tego, jak bdzie
postpowao jako dorastajca i potem ju dorosa osoba. Zaufanie to buduje si zawsze w zwizku z
57
jak osob, jest to wic zaufanie dziecka do kogo, do jakiej jednej osoby. Std tak wielkie znaczenie ma
to, do jakiego typu kontaktu z dzieckiem jest gotowa jego matka, ojciec, inne osoby opiekujce si nim w
pierwszym okresie ycia na tym wiecie, tj. poza organizmem matki.
Badaniami nad rozwojem czowieka parao si wielu badaczy.
Kryzysy psychospoeczne wg E.H. Eriksona
Erikson podzieli cae ycie czowieka na okresy ograniczone kolejnymi kryzysami rozwojowymi. Kady
taki kryzys wie si z dowiadczaniem silnych negatywnych emocji. Z punktu widzenia dalszego rozwoju
wane jest, by zosta rozwijany.
I tak na okres wczesnodziciecy przypadaj nastpujce kryzysy:
(1) zaufanie vs brak zaufania (wiek 0-1 rok)
osignicie zaufania do matki lub innego opiekuna. Wanie matka albo opiekun s kluczowym
czynnikiem spoecznym w rozwoju dziecka. Jeeli zatem opiekunowie odrzuc dziecko lub s
niekonsekwentni, dziecko moe spostrzega wiat jako niebezpieczny, peen niegodnych zaufania i
niewiarygodnych ludzi.
(2) Autonomia vs wstyd (wiek 2-3 lata)
osignicie samokontroli i poczucia wasnej odrbnoci. Dzieci musza si uczy by autonomiczne (je i
ubiera si samodzielnie, dba o wasn higien; poraki w osiganiu tej niezalenoci mog zmusi
dziecko do zwtpienia we wasne zdolnoci i do poczucia wstydu. Dlatego tak wane ze strony
rodzicw/opiekunw s cierpliwo i spokj oraz stanowcze acz agodne wyraanie oczekiwa wobec
dziecka, dawanie mu emocjonalnego wsparcia (pochway) i tumaczenia skutkw jego zachowania.
(3) inicjatywa vs poczucie winy, (wiek 3 5)
Udoskonalane z wiekiem zdolnoci rozwojowe skaniaj dziecko do przejawiania inicjatywy
spontanicznego badania rodowiska i dokonywania odkry. Rodzicielskie wzmacnianie bdzie zachca
dziecko do inicjowania okrelonych dziaa i skania je do podejmowania aktywnoci skierowanej na
osignicie danego celu. Rodzicielskie ograniczenia mog natomiast wzbudza poczucie winy za kadym
razem gdy dzieci bd prboway odkrywa wiat na wasn rk.
(4) Przedsibiorczo lub poczucie niszoci (wiek 6 11)
Przedsibiorczo przejawia si przez dziecice pragnienie manipulowania obiektami, zdobywania
wiedzy o tym na jakiej zasadzie funkcjonuj rzeczy. Taka przedsibiorcza postawa zwykle prowadzi do
uksztatowania si poczucia porzdku, systemu regu. Jeli rodzice uwaaj takie zachowania za
niemdre, zoliwe lub kopotliwe to u dziecka moe wwczas powsta poczucie niszoci.
Fazy rozwoju wg Freuda
(1) Stadium oralne (od urodzenia do 12-18 m-ca)
Wczesna frustracja - osobowo oralno-bierna: beztrosko pogodna, nadmiernie zalena
i oczekujca opieki (matkowania) od wiata.
Pniejsza frustracja (kiedy dziecko na ju zbki) - osobowo oralno-sadystyczna:
cyniczna, pesymistyczna i uszczypliwie sarkastyczna, ktliwa, roszczeniowa, nieufna
(2) Stadium analne (2-3 lata)
58
w drugim i trzecim roku ycia; doznania zmysowe: wstrzymywania i uwalniania
wyprnianie si - cykl dozna typu napicie ulga
Trening czystoci - opanowanie instynktu seksualnego, podporzdkowanie autonomia, panowanie nad
sob,
Fiksacja na fazie analnej: skonno do zatrzymywania uczu i przedmiotw, albo wybuchowo
Typ analno-retencyjny: upr, zjadliwo, skpstwo, usystematyzowany styl ycia, brak
spontanicznoci i gitkoci, kompulsywna samokontrola
Typ analno-ekspulsywny: impulsywne wyraanie gniewu, brak organizacji dziaa, osoba
nieuporzdkowana, czsto okrutna i destrukcyjna, wybuchowa, zoliwa
(3) Stadium falliczne (3-6 lat)
Kompleks Edypa - formowanie si superego
Kobiety - sabsze superego ze wzgldu na brak lku kastracyjnego
Frustracja
Mczyni: nastawieni na potwierdzanie mskoci: sukcesy, wiele dzieci, powodzenie u kobiet
Kobiety: osobowo histeryczna, nadmierna koncentracja na kobiecoci - identyfikacja z matk -
idealizujca, flirtujca, ale nie wchodzi w relacje seksualne
Teorie przywizania
Badania J. Bowlbyego wykazay, e emocjonalne wizi midzyludzkie s podstawowym skadnikiem
natury ludzkiej, a w pierwotnej formie mona je zauway ju u noworodka. Takie zwizki w
pocztkowym okresie s na wag ycia, gdy zapewniaj dziecku opiek.
W pniejszych latach za wpywaj na rozwj danego modego osobnika. Podtypem wizi
uczuciowych jest przywizanie, gdzie mamy do czynienia z poczuciem bezpieczestwa jednostki. Std
moemy mwi o przywizaniu dziecka do rodzica, a nie odwrotnie. Aby taka wi moga si
wyksztaci, konieczny jest nie tylko bliski kontakt rodzicw z dzieckiem, ale przede wszystkim
synchronizacja, ktra pozwala zarwno dziecku, jak i rodzicom nauczy si reagowania w odpowiedni
sposb na zgaszane potrzeby.
M.Ainsworth rnicuje przywizanie na:
bezpieczne - dziecko z atwoci znosi rozk z opiekunem, szybko angauje si
w badanie otoczenia; w poczuciu zagroenia aktywnie poszukuje kontaktu i atwo je uspokoi, nie unika
kontaktu zainicjowanego przez matk. Podstawowym czynnikiem bezpiecznego przywizania jest
akceptacja i gotowo reagowania rodzicw na sygnay dziecka.
pozabezpieczne/unikania- dziecko unika kontaktu z matk, tudzie go nie poszukuje. Nie stawia matki
nad obcymi;
pozabezpieczanie/ambiwalencji - dziecko wykazuje niewielkie zainteresowanie badaniem otoczenia,
jest nieufne wobec obcego. Boi si, gdy jest oddzielone od matki, ale nie uspakaja si po jej powrocie.
Modele pozabezpieczne pojawiaj si najczciej gdy dziecko byo obiektem naduy i w rodzinach, w
59
ktrych rodzice pielgnuj w sobie nierozwizane konflikty wynikajce z urazw wyniesionych z
dziecistwa. Struktura ambiwalentna jest najczciej spotykana w rodzinach, gdzie kontakt z matk nie
jest cigy lub jest tylko pozorny.
Ben Allen, przyjmujcy koncepcj rozwoju w cigu caego ycia, zaobserwowa, e dynamika intymnych
relacji dorosego odpowiada przywizaniom z okresu dziecistwa. Uzna on, e istniej pewne analogie
midzy tym, jakie byy relacje ludzi z rodzicami a tym, jak reaguj oni na swych intymnych partnerw. Na
przykad wi midzy rodzicami i maymi dziemi czciowo wie si z odpowiedzialnoci i wraliwoci
rodzicw. To, czy w cigu pierwszych kilku lat ycia dzieci czuj rado, czy s nieszczliwe, zaley od
wraliwoci rodzicw na ich potrzeby i chci zaspokojenia tych potrzeb
Inne czynniki, ktre wystpuj w okresie wczesnodziecicym i wpywaj na dalszy rozwj dziecka
+ nadmierna kontrola ze strony opiekuna/rodzica, czyli zbytnie narzucanie swojej woli dziecku, np.
nakazywanie dziecku, kiedy ma si wyprni, albo podnoszenie dziecka na rce gdy zbyt wolno idzie na
spacerze (a nie potrafi chodzi szybciej), cige krytykowanie dziecka lub porwnywanie ze starszym
rodzestwem. Prowadzi to do rozwinicia si u dziecka poczucia zwtpienia w to, e jego potrzeby s
wane i dostrzegane, rodzi to w dziecku nieufno do otaczajcej go rzeczywistoci, moe skoni do
odwrcenia si od niej (autyzm). Moe te prowadzi do zahamowania aktywnoci dziecka.
+ niedostateczna kontrola, czyli dua agodno, niskie wymagania i niekonsekwencja (tzw. wychowanie
bezstresowe). Moe prowadzi do poczucia bezradnoci i nie radzenia sobie z silnymi emocjami.
+ narodziny rodzestwa,
(28) Proces radzenia sobie w sytuacji trudnej; omw na podstawie wybranej koncepcji.
Stacja trudna - Ukad warunkw niesprzyjajcych wykonywaniu czynnoci oraz sytuacje przykre dla
jednostki, okrela si potocznie jako trudne. W psychologii pojecie sytuacja trudna odnosi si przede
wszystkim do wykonywania czynnoci i oznacza brak odpowiednioci midzy potrzebami i zadaniami
czowieka a moliwociami ich realizacji.
Radzenie sobie (coping) to proces ukierunkowany na uporanie si z wewntrznymi lub zewntrznymi
wymaganiami, ktre s spostrzegane jako nadmiernie obciajce, czyli przekraczajce rodki czy
moliwoci danej jednostki. Proces radzenia sobie moe skada si z behawioralnych, emocjonalnych lub
motywacyjnych reakcji i myli. Moe on take poprzedza potencjalnie stresujce wydarzenie, przyjmujc
posta antycypacyjnego radzenia sobie. Np. jak masz powiedzie rodzicom, e skrelono ci z listy
studentw, lub swojej dziewczynie, e ju jej nie kochasz? Przewidywanie stresujcej sytuacji prowadzi do
wielu myli i uczu, ktre same mog wywoa stres- tak bywa z testami, wywiadami, przemwieniami czy
randkami w ciemno.
Podstawowe typy sytuacji trudnych:
sytuacja deprywacji - Niezaspokojenie potrzeby w znacznym stopniu lub przez dugi czas (np. deprywacja
pokarmowa, emocjonalna)
60
sytuacja przecienia - Nieodpowiednio midzy zadaniami a moliwociami czowieka (np. przecienie
sensoryczne redundancja, przecienie szkolne)
sytuacja zagroenia
+ Dziaanie czynnikw niebezpiecznych
+ Dziaanie czynnikw przeciwnych temu, na czym czowiekowi zaley
sytuacja utrudnienia
+ Przeszkody:- pojawienie si elementw zbdnych
+ Braki - nieobecno elementw sucych zaspokojeniu potrzeby
sytuacja konfliktowa
Jednostka znajduje si w polu dziaania si przeciwstawnych konflikt wewntrzny (denie-
denie, unikanie-unikanie, denie-unikanie)
Konflikt zewntrzny sytuacja przeciwstawnych obowizkw, motyww, tendencji itp. w
parze lub wikszej grupie
Style radzenia
O Skoncentrowany na zadaniu;
O Skoncentrowany na emocjach;
O Skoncentrowany na unikaniu..
radzenie sobie skoncentrowane na zadaniu polega na przeksztaceniu stresora lub na zmianie stosunku do
niego przez bezporednie dziaania, czynnoci, w taki sposb, aby zmierzay do rozwizania problemu
wywoujcego stres.
61
radzenie sobie skoncentrowane na emocji polega na zmienieniu siebie za pomoc, czynnoci, ktre
sprawi, e czowiek poczuje si lepiej, lecz nie zmieni stresora.
Wynika z tego, i nie istnieje tylko jeden dostpny sposb przystosowania si czowieka do istniejcych
warunkw, ale istnieje wiele wzajemnie zastpowalnych sposobw, jakkolwiek nie zawsze o tej samej
skutecznoci. Niektre z nich mog si utrwali u danego czowieka np. moe to by strategia zwizana z
unikaniem trudnych sytuacji, bd te zwizana z aktywnym prbowaniem radzenia sobie z nimi.
(29) Wyobraenia i spostrzeenia: podobiestwa i rnice; podaj przykady bada.
Spostrzeenie to:
Zestaw procesw, dziki, ktrym rozpoznajemy, organizujemy i nadajemy sens wraeniom
otrzymywanym od bodcw zewntrznych
To najprostsze z procesw psychicznych, jest procesem automatycznym, przebiegajcym poza nasz
wiadom kontrol i dajcym nam obraz tego, co si wok nas dzieje
To zbir procesw, ktre prowadz do stworzenia reprezentacji obiektu, zjawiska, czy cigu zdarze na
podstawie danych zmysowych. Dane zmysowe peni funkcj sygnalizujc, ale nie wystarcz do
stworzenia penego obrazu
Nie jest wycznie produktem analizy percepcyjnej, lecz take analizy znaczenia emocjonalnego. Ocena
emocjonalna ksztatu i sposobu poruszania zaley od cech sensorycznych
Bodziec dstalny bodziec dziaajcy z pewnej odlegoci, to dowolny bodziec dziaajcy poza organizmem
oddziaujce na nasze narzdy zmysowe, np. dystalne bodce wzrokowe to kartka papieru, ktr czytam;
dystalne bodce suchowe muzyka
Bodziec proksymalny to bodziec pojawiajcy si w bezporednim kontakcie bodca dystalnego z
narzdem zmysowym
Wraenie - jako skadowa spostrzeenia - to aktywno drg wstpujcych, biegncych od narzdw
zmysowych.
Receptory a odbir wrae:
wzrok fale wietlne czopki (odpowiedzialne za kolory, barw) i prciki odbiera wzorce, faktury,
ksztat, odcienie szaroci (barwy istniej tylko w naszym umyle).
such fale dwikowe komrki wosowe bony bbenkowej nas interesuje wraenie, czyli szumy,
tony
wraenia skrne zewntrzne komrki nerww w skrze dotyk, bl, ciepo, zimno
wch substancje lotne komrki wosowe nabonka wchowego zapach (pima, kwiatw, spalenizny,
mity). Podstawowe zapachy to: kwiatowy, owocowy, zgniy, korzenny, spalenizny, ywiczny. W
62
zalenoci od temperatury i wilgotoci mamy rna rozpoznawanie zapachw gdy cieplej i bardziej
wilgotno- jestemy bardziej wraliwi.
smak substancje rozpuszczalne, kubki smakowe jzyka smaki (sodki, kwany, sony, gorzki)
rwnowaga komrki wosowe kanaw pkolistych i przedsionka w uchu wewntrznym
Fazy spostrzegania:
Rejestracja sensoryczna
Ocena emocjonalna
Analiza treci (rozpoznanie)
interpretacja metaforyczna
Spostrzeganie jest czynnoci cig, nie ma wyranie wyznaczonego pocztku ani koca, ma charakter
wielozmysowy
Spostrzeganie moe by zapocztkowane przez schemat (szukajc borowikaw lesie musimy mie w
pamici jego schemat)
63
Spostrzeganie moe by zapocztkowane przez procesy eksploracji.
Schematy eksploracji dostarczaj informacji ukierunkowanej na proces spostrzegania, dziki nim jednostka
uczy si specyficznych sposobw pobierania informacji z otoczenia.
Wspczesne badania procesu postrzegania.
Badania procesu spostrzegania: magazyn(y) pamici sensorycznej
Rozpoznanie materiau sensorycznego wymaga ich krtkotrwaego przechowania (stad idea pamici
sensorycznej).
Pami sensoryczna ta jest specyficzna dla modalnoci: pami ikoniczna, pami echoiczna, pami
haptyczna (zwizana ze zmysem dotyku), itd.
Przechowywane s w niej wycznie informacje o fizycznych waciwociach bodcw.
wyobrania
Czym jest wyobraenie ?
Wyobraenie to obraz przedmiotu, ktry przesta dziaa na nasze zmysy (Maruszewski)
W procesie wyobraania wykorzystuje si te same procesy przetwarzania informacji, ktre uczestnicz w
spostrzeganiu, tyle e bodce wzbudzajce spostrzeganie s nieobecne (Neisser)
Wyobraenia to umysowe reprezentacje obiektw, zdarze, miejsc, itp. (Sternberg)
Wyobraenia odtwrcze - jako forma obrazw pamiciowych; s mniej wyraziste i wystpuj pod
nieobecno danych zmysowych /pierwszy dzie w nowej siedzibie SWPS - widok, dwiki, zapachy/
Wyobraenia twrcze - nigdy nie odbierane wasnymi zmysami (przyjcie urodzinowe na Stacji
Polarnej ) istniejce tylko w umyle twrcy - trzecie oko na czole
Teoria wyobrani:
Stanowisko obrazowe ( Shepard, Metzger, Kosslyn) Wyobraenia s mniej wyraziste ni spostrzeenia,
maja charakter quasi-obazowy. ( przedstawiaj informacje w pewnym medium przestrzennym i pod
pewnymi wzgldami i przypominaj obraz na ekranie kineskopu)
Stanowisko abstrakcyjne : stanowisko dyskretne - zakada, ze reprezentacja tworzona jest w postaci
zespou sdw czy twierdze.
Funkcje wyobrae wg Ncki
Symulacja rzeczywistoci
trenowanie na symulatorze
planowanie dziaa
Oswajanie zagroe
wizualizacja
64
Pomylenie tego, co nie do pomylenia
pokonywanie ogranicze
badania
Rotacje umysowe
Porwnywanie obiektw
identyczne
rne (lustrzane odbicie)
Wyobraenie ruchu rotowania (obrotowego)
Czas rotacji wprost proporcjonalny do kta wielkoci kta rotacji (zaleno obowizuje w zakresie
od 0-180 stop.)
Operacje umysowe s analogiczne wobec dziaa na obiektach fizycznych
(30) Czy inteligencj mona naprawd mierzy? Omw kontrowersje wok pomiaru inteligencji.
Krytyka ilorazu inteligencji
P o d a j e s i w w t p l i w o , b y i l o r a z i n t e l i g e n c j i b y mi a r
n i e z m i e n n e j i n t e l i g e n c j i . Krytyk pogldu o wzgldnie staej inteligencji wyraaj gwnie
psychologowie n i e a k c e p t u j c y r o l i c z y n n i k a d z i e d z i c z n e g o w ksztatowaniu
rnic indywidualnych w inteligencji i s p r o w a d z a j c y t e r n i c e d o o d d z i a y w a
c z y n n i k a r o d o w i s k o w e g o
Jeeli nawet przyjmiemy, e istnieje w z g l d n i e s t a a i n t e l i g e n c j a w rozumieniu, e
iloraz inteligencji danej jednostki w cigu ycia utrzymuje si na tym samym poziomie, to faktem jest, e
w c i g u r o z w o j u o n t o g e n e t y c z n e g o w z a c h o w a n i u i n t e l e k t u a l n y m
z a c h o d z r a d y k a l n e z mi a n y . Mimo tych jakociowo rnych zdolnoci wystpujcych w
kolejnych okresach rozwojowych czowieka, charakterystyki inteligencji dokonuje si za pomoc tego
samego ilorazu inteligencji. Tak np. 3-letnie dziecko, ktre potrafi uoy wie z klockw, i dorosy,
ktry rozwizuje rwnanie matematyczne z kilkoma niewiadomymi, otrzymuj ten sam iloraz
inteligencji, chocia ich aktualne moliwoci intelektualne s nieporwnywalne.
I n t e l i g e n c j a j e s t w i s t o c i e z j a w i s k i e m w i e l o w y mi a r o w y m; skada si na
ni wiele czynnikw bd te wiele rnego rodzaju operacji umysowych. T y mc z a s e m
p r z y j c i e i l o r a z u i n t e l i g e n c j i z a mi a r i n t e l i g e n c j i z n a c z y , e
t r a k t u j e my j j a k o z j a w i s k o j e d n o wy mi a r o w e .
Ta sama wielko ilorazu inteligencji moe by wynikiem rnej konfiguracji skadnikw (czynnik)
zdolnoci intelektualnych, c o z n a c z y , e p r z y r w n y c h w a r t o c i a c h i l o r a z u
i n t e l i g e n c j i mo e my mi e d o c z y n i e n i a z o d mi e n n y mi
s t r u k t u r a mi i n t e l i g e n c j i .
65
Przedstawione wyej uwagi krytyczne, uwiadamiaj nam, e beztroskie stosowanie ilorazu inteligencji jako
miary zdolnoci intelektualnych czowieka jest nieuzasadnione. Operujc wskanikiem ilorazu inteligencji
otrzymujemy niewtpliwie uproszczon i zuboon charakterystyk zdolnoci umysowych czowieka.
Kontrowersje wok testw inteligencji
K r y t y k a t e s t w i n t e l i g e n c j i i d z i e w d w c h g w n y c h k i e r u n k a c h .
Jeden z nich dotyczy przede wszystkim szeroko rozumianej trafnoci testw inteligencji, a wic
koncentruje si na pytaniu, czy i na ile stanowi one narzdzie, ktre pozwala postawi diagnoz inteligencji
i przewidywa osignicia czowieka w tych rodzajach dziaalnoci czowieka, w ktrych inteligencja
odgrywa pierwszorzdn rol. Drugi kierunek krytyki dotyczy spoecznych konsekwencji badania
testowego.
Poniewa iloraz inteligencji uzyskuje si wycznie na podstawie badania testem inteligencji, dlatego te
zarzuty dotyczce ilorazu inteligencji si rzeczy rozcigaj si rwnie na same testy stanowice narzdzie
pomiaru inteligencji:
T e s t y i n t e l i g e n c j i mi e r z w y c z n i e a k t u a l n e mo l i w o c i
u my s o w e c z o w i e k a , a n i e j e g o p o t e n c j a ; maj one warto jedynie jako
narzdzie diagnostyczne, a nie jak postuluj zwolennicy tej metody prognostyczne. Std gwny cel
badania testowego, upatrywany przez psychometrw w szeroko rozumianej selekcji (do odpowiedniej
szkoy, na okrelone stanowisko pracy itp.) jest bezpodstawny.
Testy inteligencji mierz efekt czynnoci ludzkich, natomiast nie ujawniaj procesw umysowych
lecych u podstaw efektywnego dziaania. Ten sam wynik w tecie inteligencji moe by osignity
przez angaowanie bardzo rnych procesw umysowych, czego badanie testowe nie ujawnia.
Badanie oparte na testach inteligencji nie wnosi nic do poznania istoty inteligencji, nie wyjania przyczyn
zachowania intelektualnego.
Rozwj metod diagnostycznych inteligencji nie idzie w parze z rozwojem teorii inteligencji.
Psychometryczne badanie inteligencji trwa ju blisko 90 lat, a jak dotd cigle nie wiemy, czym
naprawd jest inteligencja czowieka, na czym polega istota rozumu ludzkiego.
Na wynik badania testem inteligencji poza zdolnociami umysowymi wpywa bardzo wiele innych
czynnikw, takich jak poziom motywacji, dotychczasowe dowiadczenie, praktyka w rozwizywaniu
testw, aktualny stan psychofizyczny osoby badanej itp.
Testy inteligencji mierz zdolno rozwizywania zada na materiale reprezentatywnym dla grup
spoecznych, ktre brano za podstaw przy konstruowaniu testu. Ale te same zadania w zastosowaniu do
innych grup spoecznych mog by kulturowo obce, co powoduje z reguy obnienie poziomu
wykonywania testu.
Wiele testw inteligencji charakteryzuje si tym, e maj one limit czasowy, tzn. ograniczony czas
wykonania, co narzuca osobie badanej wymg szybkiego rozwizywania zada. Tymczasem szybko
nie koresponduje z efektywnoci funkcjonowania intelektualnego. To powoduje, e wyniki bada
niekoniecznie odzwierciedlaj aktualne moliwoci intelektualne osoby badanej.
66
Psychometryczne badanie inteligencji odbywa si w warunkach sztucznych, w izolacji od realnych
sytuacji yciowych, jak i od warunkw rodowiska, w ktrym czowiek yje. Typowy dla testu
inteligencji pomiar zachowania intelektualnego nie przystaje do normalnego funkcjonowania czowieka.
Inny czsto wysuwany zarzut to niepotrzebne zawanie zakresu badanych sprawnoci umysowych,
pomijajc tak istotne dla kadego zdolnoci jak inteligencja emocjonalna, zdolnoci artystyczne, czy
kreatywno. Jak dotd jednak, nikomu nie udao si skonstruowa testu mierzcego te umiejtnoci w
wiarygodny i powtarzalny sposb. Istniej testy starajce si mierzy inteligencj emocjonaln, s one
jednak bardzo kontrowersyjne.
(31) Atrakcyjno interpersonalna: teorie, przykady bada.
Atrakcyjno interpersonalna t o p o z y t y w n a p o s t a w a w s t o s u n k u d o
i n n e g o c z o w i e k a
wyrniamy 2 skadniki:
(1) s y mp a t i <lubienie + ch przebywania z dan osob>
(2) s z a c u n e k < podziw + poszukiwanie opinii tej osoby>
D e t e r m i n a n t y a t r a k c y j n o c i :
(4) cechy sytuacji
pokrewiestwo
powtarzajca si ekspozycja
(5) cechy indywidualne
atrakcyjno fizyczna
podobiestwo
uzupenianie si
(6) elementy zachowania
nagradzanie
komunikowanie sympatii
T e o r i e a t r a k c y j n o c i i n t e r p e r s o n a l n e j
O T e o r i a w y m i a n y s p o e c z n e j (Homans, 1961, Blau, 1964, Kelley i Thibaut,
1978): podkrela, e stale dokonujemy ekonomicznego bilansu emocjonalnego nagrd i kar w zwizku.
= ZYSKI + KOSZTY = RACHUNEK= EFEKT ZWIZKU
Wynik ujemny oznacza, e zwizek si koczy. Subiektywne znaczenie kar i nagrd jest odmienne dla
rnych osb, ale wszystkie zwizki typu wymiany charakteryzuj si dominacj zasady rwnoci, tzn.:
oczekujemy jakiej formy odpaty za nasze usugi,
czujemy si wyzyskiwani, gdy kto nie odpowie grzecznoci na grzeczno,
dokadnie rejestrujemy co ktra strona wnosi w zwizek.
67
Bilans zyskw i kosztw to nie jedyny czynnik, ktry bierzemy pod uwag, analizujc jako zwizku.
Ocena jakoci zwizku zaley te od poziomu odniesienia, czyli naszych oczekiwa (co spodziewamy si
uzyska) oraz od porwnawczego poziomu odniesienia, czyli prawdopodobiestwa nawizania i
utrzymania zwizkw alternatywnych. Natenie tych trzech zmiennych okrela stopie
zaangaowania/decyzj o zerwaniu.
O T e o r i a r w n o c i , c z y l i r w n o w a n o c i w k a d u (Walster,
Walster, Berscheid, 1978; Homans, 1961) to wymiana, gdzie koszty i zyski partnerw powinny by
zblione, aby zwizek mia szans by trway.
ZYSKI + KOSZTY jednej osoby = ZYSKI + KOSZTY drugiej osoby
Zatem nie chodzi nam wycznie o to, aby zyska maksimum nagrd, ale wane jest pojcie uczciwoci,
rozumiane jako rwno inwestycji obojga partnerw tworzcych zwizek. Czasem otrzymujc wicej ni
zasuylimy, dowiadczamy ciaru poczucia winy. Jest ono niwelowane przez poczucie sprawiedliwego,
zblionego wkadu w zwizek. Ten wkad moe dotyczy oczywicie rnych sfer dziaalnoci.
Relacja darowizny ma miejsce, gdy w zwizkach nie obowizuje zasada rwnoci, a raczej
wraliwoci na cudze potrzeby:
a) nie oczekujemy natychmiastowej zapaty za usugi i nie rejestrujemy dokadnie co kto wnosi w
zwizek,
b) czujemy si potrzebni i usatysfakcjonowani, nie wyzyskiwani,
c) oferowana komu pomoc podnosi nam nastrj.
O T e o r i a k a r i n a g r d < z y s k w i s t r a t >
Zakada, e lubimy jak osob, jeeli jest ona skojarzona z nagrodami (zdarzeniami przyjemnymi), za
nie lubimy osb skojarzonych z karami (zdarzeniami nieprzyjemnymi). A zatem, lubimy tych, ktrych
cechy oceniamy pozytywnie, ktrzy dobrze si o nas wyraaj, dziaaj na rzecz naszego dobra. I na odwrt
nie lubimy osb o cechach nieprzyjemnych, le o nas mwicych. U podstaw tych zalenoci ley prosty
mechanizm klasycznego warunkowania reakcji emocjonalnej: zaczynamy kogo lubi bd nie znosi
dlatego, e na t pierwotnie obojtn osob przenosi si nasza reakcja emocjonalna z pozytywnych bd
negatywnych bodcw skojarzonych z t osob.
O T e o r i e z g o d n o c i
D w i e n a j w a n i e j s z e k o n c e p c j e z g o d n o c i :
T e o r i a d y s o n a n s u p o z n a w c z e g o
T e o r i a r w n o w a g i p o z n a w c z e j
W myl tych przewidywa powinnimy lubi ludzi, ktrzy zapewniaj bd przewracaj zgodno w obrbie
systemu naszych przekona, np. ktrzy wyznaj podobne pogldy do naszych i dostarczaj im w ten sposb
wsparcia (podobiestwo jest jedynym z najsilniejszych wyznacznikw atrakcyjnoci)
Dysonans oznacza zgrzyt, sprzeczno/niezgodno, rozdwik, niespjno, niekonsekwencj. Dysonans
poznawczy to bicie si z mylami, gdy prbujemy zgodnie z potrzeb spjnoci (consonansu) poznawczej,
doprowadzi rne przekonania na ten sam temat do stanu zgodnoci; to logiczna lub emocjonalna
niezgodno/sprzeczno midzy dwoma przekonaniami, powodujca uczucie przykrego napicia i denie
do jego redukcji/usunicia.
68
Teoria rwnowagi spoecznej sformuowana przez Fritza Heidera teoria ta opisuje organizacj, genez i
zmian postaw, take interpersonalnych. Przyjmuje zaoenie, e czowiek dy do wewntrznej zgodnoci
swoich pogldw. Rwnowaone s nie wszystkie pogldy, lecz tylko te dotyczce obiektw tworzcych t
sam jednostk poznawcz.
E k s p e r y m e n t y :
Aronson, Linder (1965):
Ludzie bardziej lubi tych, ktrych sympatia do nich zwikszaa si wraz z czasem trwania eksperymentu,
ni tych, ktrzy wyraali sta, pozytywn sympati.
Aronson, Mills (1959):
W badaniu studentki zgaszay si na ochotnika do grupy, ktra miaa regularnie spotyka si na dyskusjach
o rnych aspektach psychologii seksu. Studentkom powiedziano, e jeli chc w niej uczestniczy, musz
najpierw przej test selekcyjny , po to, by upewni si, e wszystkie osoby przyjte do grupy bd potrafiy
swobodnie i otwarcie dyskutowa o seksie. Informacja ta miaa przygotowa grunt dla procedury inicjacji,
ktrej poddano 1/3 studentek. Wymagaa ona gonego czytania w obecnoci mczyzny-eksperymentatora
spronych sw i obscenicznych zwierze seksualnych. 1/3 studentek przesza przez agodn procedur, ktra
polegaa na czytaniu sw zwizanych z seksem, ale nie sw spronych. Pozostae uczestniczki zostay
przyjte do grupy bez jakiejkolwiek inicjacji. Kadej studentce pozwolono pniej przysuchiwa si
dyskusji prowadzonej przez czonkw grupy, do ktrej wanie zostaa przyjta. Chocia dziewczta byy
przekonane, e dyskusja jest prowadzone na ywo, jednak to, czego w rzeczywistoci suchay byo
nagraniem magnetofonowym. Rozmow tak wyreyserowano, e bya bardzo nudna i napuszona. Po
zakoczeniu rozmowy proszono kad studentk o ocen tej rozmowy. Te studentki, ktre dostay si do
grupy maym wysikiem lub bez adnego wysiku, powiedziay, e dyskusja nie bardzo im si podobaa.
Widziay one grup tak, jaka bya nudna a dyskusja to strata czasu. Studentki, ktre przeszy surow
inicjacj, przekonay same siebie, e moe ta dyskusja nie bya taka mdra jak oczekiway, ale zawieraa
interesujce i prowokujce uwagi, bya wic dowiadczeniem wartym trudu. Studenci collegeu, ktrzy
przeszli przez przykr procedur stawania si czonkiem grupy, byli bardziej oczarowani grup ni Ci,
ktrzy nie mieli takich nieprzyjemnych dowiadcze.
(32) Zapotrzebowanie na stymulacj a funkcjonowanie w rnych sytuacjach.
Niska reaktywno oznacza zapotrzebowanie na stymulacje,
wysoka reaktywno wie si z maym jej zapotrzebowaniem, przy czym rdem stymulacji mog by
wasne zachowania i stany wewntrzne.
Reaktywno funkcjowanie w rnych stacjach
Styl dziaania typowy sposb wykonywania czynnoci
Wysokoreaktywny styl wspomagajcy ( cz. .Pomocnicze > cz. Zasadnicze)
69
Niskoreaktywny styl prostolinijny ( cz. Pomocnicze </= cz. Zasadnicze)
Cz. Pomocnicze zmniejszaj warto stymulacyjn upraszczaj cz. Zasadnicze, prawdopodobiestwo
sukcesu/poraki
Jeli styl zgodny z potrzeb stymulacji brak rnic w efektach WR i NR
Efekty i koszta towarzyszce lub nastpcze
W sytuacjach o bardzo wysokiej wartoci stymulacyjnej
jednostki wysoko reaktywne, jeeli nie maja moliwoci obnienia poziomu tej stymulacji, wykazuj
spadek efektywnoci dziaania.
U jednostek nisko reaktywnych, ktre znajduj si w sytuacji o bardzo niskiej wartoci stymulacyjnej
(tj derywacja sensoryczna, monotonia) i pozbawione s moliwoci podwyszenia tej stymulacji, tez
nastpuje spadek efektywnoci dziaania.
W wyjtkowych sytuacjach (takich jak nadzwyczajna motywacja czy szczeglna presja spoeczna) rnice w
poziomie efektywnoci dziaania mog si nie ujawni. Rocznice jednak wystpi w zakresie poniesionych
kosztw psychofizjologicznych lub psychicznych. W sytuacji o duej wartoci stymulacyjnej wymagajcej
szczeglnej mobilizacji organizmu, s one wysze u osb wysoko reaktywnych, a sytuacjach ubogich w
stymulacje u nisko reaktywnych.
Rola reaktywnoci w regulacji:
-Reaktywno wyznacza potrzeb stymulacji poziom i zakres optymalnego poziomu stymulacji (WR
< NR)
-Reaktywno wyznacza potrzeb regulacji stymulacji, motywacj do regulacji (WR>NR)
-Reaktywno wpywa na nabywani umiejtnoci regulacji stymulacji
Ograniczenia WR i NR w regulacji
NR:
Maa wraliwo, trudnoci w rozpoznawaniu odchyle
Dua tolerancja na odchylenia
Tendencja do zewntrzsterownoci w regulacji dostosowanie czynnoci do siy stymulacji fizycznej
Orientacja na rzeczy
WR:
Dua wraliwo, atwe rozpoznawanie odchyle
Silna motywacja do regulacji
Dua wraliwo na kary spoeczne i denie do unikania kar
Dostosowanie zachowania do oczekiwa i wymaga spoecznych
70
Orientacja na ludzi spoeczne aspekty
(33) Rodzaje wpywu spoecznego.
Informacyjny wpyw spoeczny (iws) naladowanie innych ludzi, ktrych spostrzegamy jako rdo
informacji, kiedy wierzymy, e ich interpretacja niejasnej sytuacji jest bardziej poprawna ni nasza. Bywa
poyteczny, gdy nie wiemy jak si zachowa. Bywa te szkodliwy, gdy naladujemy ludzi agresywnych lub
uzalenionych.
Podporzdkowujemy si atwiej informacyjnemu wpywowi spoecznemu, kiedy:
Sytuacja jest niejasna.
Inni s ekspertami.
Ich wygld budzi nasz respekt.
Mamy niskie poczucie wasnej wartoci.
Sytuacja jest kryzysowa.
Nie ulegaj IWS osoby posiadajce:
O du wiedz,
O wysoki poziom wiadomoci spoecznej,
O skonno do analizowania sytuacji, czyli osoby nie dziaajce impulsywnie,
O stabilny, dobrze ugruntowany system wartoci moralnych.
normatywny wpyw spoeczny (nws) to oddziaywanie ludzi na nasze zachowanie, ktre prowadzi do
konformizmu (najczciej ulegania), poniewa chcemy by lubiani i akceptowani
Normatywne powody ulegania:
potrzeba akceptacji spoecznej,
ch zapewnienia sobie wsparcia emocjonalnego,
ch uniknicia kar spoecznych: poniania, odrzucenia, samotnoci.
(34) Podstawowe rnice midzy korelacyjnym a eksperymentalnym schematem badania; zalety i
wady kadego schematu.
Model eksperymentalny, to taki model sprawdzania hipotez o zalenociach midzy zmienn
(zmiennymi) zalen i zmienn (zmiennymi) niezalena gwn, ktry zakada:
O Manipulacje co najmniej jedn zmienn niezalen gwn
O Kontrolowanie pozostaych zmiennych, ubocznych i zakcajcych uznanych przez badacza za istotne
dla zmiennej zalenej
71
O Dokonywanie pomiaru zmiennoci zmiennej (zmiennych) zalenej, spowodowanej zamierzonym przez
badacza oddziaywaniem na ni (na nie) zmiennej (zmiennych)niezalenej gwnej
W niektrych przypadkach stosowanie modelu eksperymentalnego nie jest moliwe lub dopuszczalne
(np. nie mona losowo wybranych dzieci umieszcza w izolacji, eby zbada wpyw tej izolacji na
upoledzenie rozwoju psychicznego).
niektre zjawiska nie daj si bada poprzez model eksperymentalny, poniewa s niemanipulowalne
(nie mona odtworzy rzeczywistych sytuacji dla celw eksperymentu). Do takich zjawisk (zmiennych)
nale: inteligencja, zdolnoci, dowiadczenie, wychowanie w rodzinie, osobowo nauczyciela,
atmosfera w szkole.
badanie korelacyjne (ang. correlational study), schemat badawczy, ktry suy do oceny siy zwizku
midzy zmiennymi; nie pozwala na wyciganie wnioskw dotyczcych przyczyn.
Sprawdzamy wspzmienno dwch zmiennych X (np. liczba poknitych witamin) i Y (np. poziom
energii)
do wykresu dwch zmiennych dopasowujemy lini prost
wspczynnik korelacji r informuje nas jak dobrze zwizek liniowy jest dopasowany do danych
r=-1 idealny zwizek negatywny ( wzrostowi liczby witamin odpowiada spadek poziomu energii)
r=1 idealny zwizek pozytywny ( wzrostowi liczby witamin odpowiada wzrost poziomu energii)
r=0 brak liniowego zwizku midzy liczb witamin a poziomem energii)
w badaniach spoecznych wspczynniki korelacji nie s bardzo wysokie (dlaczego?)
Wykazanie, e na podstawie jednej zmiennej mona przewidywa wartoci drugiej, jest koniecznym ale
nie wystarczajcym warunkiem wnioskowania o kierunku wpywu.
(35) Konflikty midzygrupowe: przyczyny, procesy im towarzyszce, sposoby rozwizywania.
72
konflikt z ac conflictus = zderzenie, to antagonizm, kolizja, spr w wanej sprawie, w ktrym
niezgodnoci lub sprzecznoci opinii towarzysz negatywne emocje <gniew, upr>
Konflikt spoeczny to wspzawodnictwo najczciej o ograniczone zasoby. Gr o sumie zerowej nazywamy
taki rodzaj konfliktu, w ktrym przyjmujemy, e cudza wygrana = naszej przegranej i odwrotnie.
rda konfliktw to:
=wartoci (filozofia ycia, religia, tradycja, ideologia),
=informacje (brak danych, niepene, faszywe, rne punkty widzenia),
=relacje interpersonalne i emocje (stereotypy, uprzedzenia, manipulacje, zazdro, zemsta),
=struktury (podzia rl i obowizkw, za kontrola zasobw),
=interesy (rzeczowe pienidze, dobra, czas; psychologiczne zaufanie, szacunek, sprawiedliwo,
uznanie, godno, poczucie wasnej wartoci, bezpieczestwo; proceduralne regulaminy, sposoby
dziaania).
Tradycyjne podejcie do konfliktu:
konflikty s szkodliwe
naley ich unika
konflikty trzeba jak najszybciej eliminowa
rdem konfliktu s cudze bdy
konflikty przeszkadzaj w efektywnym wspdziaaniu
Wspczesne podejcie do konfliktu
konflikty s poyteczne
s nieuniknione i nie naley ich powstrzymywa, ale nimi kierowa
ich rda s rnorodne
konflikty w perspektywie zwikszaj efektywno wspdziaania
Typy konfliktw:
73
dylematy dbr publicznych- polegaj na tym, e czonkowie zbiorowoci musz woy co do
wsplnej puli, ab powstao dobro publiczne, z ktrego potem mog korzysta a do wyczerpania
dylematy ograniczonych zasobw- zwane s te puapkami spoecznymi; w doranym interesie kadego
czonka zbiorowoci ley uycie zasobw wedle wasnych potrzeb bez troski o wspln pul, ale jeli
wszyscy postpi zgodnie z doranym interesem, to wszyscy mog na tym straci. Uleganie doranej
pokusie prowadzi moe zatem do puapki zniszczenia wsplnego dobra.
Konflikt motyww mieszanych- konflikt, w ktrym obie strony mog zyska dziki wspdziaaniu, a
jednostka moe zyska jeszcze wicej dziki rywalizowaniu ze swoim partnerem.
Konflikt interpersonalny- napicie pomidzy dwiema lub wicej osobami, grupami, ktre maj
sprzeczne cele.
Zalety i wady piciu stylw rozwizywania konfliktw.
Wyrniamy pi stylw rozwizywania konfliktw. S to: walka (rywalizacja), uleganie, unikanie,
kompromis i wsppraca. Charakteryzowane s przez dwa wymiary: stopie aktywnoci i otwartoci.
Walk najczciej stosuj osoby, ktre:
nie potrafi inaczej rozwizywa konfliktw,
s przyzwyczajone do demonstrowania siy i wyszoci,
maj neurotyczn potrzeb udowadniania wasnej przewagi,
charakteryzuj si duym zapotrzebowaniem na stymulacj,
Kompromis. To styl rednio aktywny i rednio egocentryczny. Uznawany za zoty rodek, jeli ustpstwa
nie schodz poniej punktu krytycznego (granica opacalnoci!) i obie strony s zadowolone z rozwizania
konfliktu. Kompromis to sztuka
Wsppraca. To styl aktywno-otwarty, uznawany za sprawdzian spoecznej dojrzaoci. Trudny do
opanowania wymaga: aktywnego suchania, szacunku dla partnera, asertywnej komunikacji, aktywnego
suchania, tolerancji, plastycznego mylenia.
Unikanie. To styl bierno-egocentryczny, odkadanie rozwizania konfliktu na pniej. Wskazane gdy: mamy
w danej chwili waniejsze sprawy do zaatwienia, nie mamy argumentw i chcemy zebra informacje, nie
chcemy konfrontacji, le si czujemy.
Uleganie. To styl bierno-otwarty. Pozytywne przejawy: przyznawanie si do bdw, przepraszanie za swoje
winy. Wady: uwaamy, e inni s waniejsi ni my. Narasta poczucie krzywdy, wzrasta
prawdopodobiestwo niekontrolowanego wybuchu emocji. Spada odporno, czciej chorujemy
Negocjacje pozycyjne (win-lose):.
Negocjacje mikkie: celem jest porozumienie za wszelk cen - unikamy walki, ustpujemy za czsto,
ufamy bezkrytycznie, prosimy, poddajemy si naciskowi, ulegamy.
Negocjacje twarde: celem jest zwycistwo za wszelk cen walczy si nieustpliwie i podstpnie, traktuje
rozmwcw jak wrogw, twardo stawia dania, nie ufa, oszukuje, grozi, omiesza, ponia. Mona poradzi
74
sobie z tward taktyk przez: zignorowanie (obrcenie w art, ogoszenie przerwy, zmian tematu),
odwzajemnianie twardego kursu zachowa, prob o mediatora, pokazywanie BATNA, z ang.
BEST
ALTERNATIVE
TO A
NEGOTIATED
AGREEMENT.
BATNA to as w rkawie, czyli najlepsza alternatywa negocjowanego porozumienia, ale zawsze gorsza od
spodziewanego efektu negocjowanego wanie porozumienia
Negocjacje integracyjne (win-win, czyli obie strony mog wygra) to traktowanie konfliktu jak
problemu do rozwizania. Takie negocjacje skadaj si z czterech krokw:
Rozpoznanie i okrelenie problemu.
Zrozumienie istoty problemu, czyli rozpoznanie rzeczywistych potrzeb/interesw stron w odrnieniu od
stanowisk.
Wsplne tworzenie alternatywnych rozwiza. Mona:
Zebra pul moliwych rozwiza z rnych rde: zastosowa burz mzgw, rozpisa ankiet,
spyta osoby nie uczestniczce w konflikcie, czyli w miar bezstronne.
Przedefiniowa problem i ustali pul rozwiza, co wymaga zdolnoci suchania i dobrej orientacji w
potrzebach partnera/partnerki, rozbicia konfliktu na czci a dalej zajmowania si nimi osobno
Wsplna ocena i wybr najlepszych rozwiza
Mediacje, czyli negocjacje z udziaem mediatora.
Mediator to specjalista rozumiejcy istot sporu, bezstronny, cieszcy si zaufaniem obu stron i
akceptowany przez nie. Nie ma prawa podejmowania decyzji.
Funkcje mediatora polegaj na tym, e:
pilnuje przestrzegania ustalonych regu gry, kieruje kwestiami proceduralnymi,
zbiera i porzdkuje informacje,
dokadnie definiuje problem,
pokazuje oboplne korzyci z rozwizania konfliktu,
pomaga w analizie problemu, uwzgldnia rne perspektywy,
uatwia komunikacj,
w razie potrzeby - z kad ze stron prowadzi rozmowy na boku,
wycisza emocje, poprawia atmosfer,
pomaga zachowa twarz obu stronom w trudnych chwilach,
pomaga w szukaniu rnych rozwiza konfliktu,
Czynniki majce wpyw na przebieg rozwizywania konfliktw
procesy wsppracy/rywalizacji
wczeniejsze relacje - im mocniejsze wizy wsppracy, tym wiksze prawdopodobiestwo
rozwizania konfliktu wg zasad wsppracy
charakterystyki stron - osobowo, ideologia wpywaj na orientacj (rywalizacja/wsppraca);
75
konflikt wewntrzny moe wpywa na interpersonalny
udzia strony trzeciej - jej postawy, sia i zasoby proces, do ktrego zachca strona trzecia o
wysokim prestiu (mediacje)
natura konfliktu
psychologiczne przeszkody w rozwizywaniu konfliktu:
Lustrzane odbicie strony konfliktu czuj si ofiarami napadnitymi przez wroga.
Mechanizm dba i belki jestemy lepi na wasne bdy, wyolbrzymiamy cudze.
Podwjne normy my mamy prawo postpowa nieetycznie, druga strona nie.
Biegunowe mylenie uproszczony obraz konfliktu, gdzie wszystko co my robimy jest dobre, a
wszystko co robi oni jest ze.
Przesadna pewno siebie, zwaszcza co do siy wasnych argumentw (bo lepiej znamy wasne racje).
Upr w podtrzymywaniu wasnego stanowiska (unikanie dysonansu) + regua konsekwencji. Trudno
wycofa si, gdy oznacza to przyznanie, e nie mielimy racji.
Bdne spostrzeganie stanowiska drugiej strony konfliktu najczciej wydaje nam si, e nie da si
porozumie, bo niepotrzebnie wyolbrzymiamy rnice stanowisk.
Nieufno regua domniemania zych intencji przeszkadza w osogniciu porozumienia.
Niewaciwa/za komunikacja ukrywanie wasnych motyww, celw, punktu krytycznego (punkt
krytyczny to granica opacalnoci ustpstwa), przy oczekiwaniu otwartoci od partnerw
(traktowanych jak wrogw).
Niech do strat oglnie mona powiedzie, e (gdy mamy wybr) bardziej wolimy unika strat i
ustpstw ni osiga zyski. Regua dla strat jest taka: wolimy straty niepewne cho wiksze, ni pewne,
ale mniejsze. Regua dla zyskw natomiast brzmi: wolimy akceptowa mae, ale pewne zyski, ni dy
do zyskw wikszych, ale niepewnych.
(36) Atrybucje midzygrupowe: podstawowe zalenoci.
Atrybucja to wyjanianie przyczyn ludzkich zachowa, odpowied na pytanie DLACZEGO?
Typy atrybucji:
=wewntrzna: zakadajcy i przyczyn danego zdarzenia byy cechy jego sprawcy;
=zewntrzna: przyczyn danego zdarzenia byy waciwoci zewntrznej sytuacji lub inne zewntrzne
wzgldem sprawcy
=globalna: przyczyna danego zachowania jest charakterystyczna dla wielu rnorodnych sytuacji;
=stabilna: przyczyna zdarzenia nie ulega znaczniejszym zmianom w czasie;
=atrybucje obronne: rodzaj atrybucji bdcych jednoczenie mechanizmami obronnymi, w taki sposb
faszujcych odbir rzeczywistoci, aby dana osoba moga unikn emocji takich jak strach i lk, a
szczeglnie lek przed mierci;
=w subie ego: rodzaj atrybucji bdcych jednoczenie mechanizmami obronnymi, w taki sposb
faszujcych interpretacj rzeczywistoci, aby dana osoba moga wzmocni swoj samoocen;
= Podstawowy bd atrybucji skonno do przypisywania cudzych zachowa czynnikom
wewntrznym, przy niedocenianiu roli sytuacyjnych wyznacznikw tych zachowa.
76
=kracowy bd atrybucji: to tumaczenie czynnikami personalnymi pozytywnych dziaa wasnej grupy i
negatywnych dziaa grupy obcej, a jednoczenie wizanie negatywnych dziaa grupy wasnej i
pozytywnych dziaa grupy obcej z czynnikami sytuacyjnymi.
Klasyczne modele atrybucji
Ojcem zaoycielem teorii atrybucji by Fritz Heider /1958/, ktry swoje koncepcje uwaa za
rekonstrukcje sposobu, w jaki psycholog naiwny, czyli przecitny czowiek wyjania sobie przyczyny
ludzkich zachowa. Zakada, e zachowanie to czna konsekwencja si tkwicych w otoczeniu /czynniki
zewntrzne/ i si tkwicych w dziaajcej jednostce /czynniki wewntrzne/.
Siy te oddziauj addytywnie, tzn. dodaj si do siebie. Im wiksza kada z si, tym bardziej ronie szansa na
pojawienie si zachowania. O sile osobistej decyduj dwa czynniki: zdolnoci i usiowanie, dziaajce na
zasadzie przemnaania si.
Dziaanie = f (siy zewntrzne + zdolnoci x usiowanie)
= Jones i Davis sformuowali teori wnioskw korespondentnych, dotyczc wnioskowania o
dyspozycyjnych cechach czowieka na podstawie jego dziaania. Wyjanianie ludzkiego zachowania to
poszukiwanie korespondencji /odpowiednioci/ midzy zaobserwowanym dziaaniem, intencj
dziaajcego czowieka (aktora) i jego predyspozycjami, czyli cechami osobowoci. Wniosek
korespondentny, czyli wniosek, e za obserwowanym zachowaniem ukrywa si jaka
odpowiadajca mu trwaa cecha aktora, nie tylko pozwala zrozumie przyczyny danego postpku,
ale umoliwia te przewidywanie zachowa tego aktora w przyszoci. Teoria zakada, e
wnioskowanie o treci intencji aktora dokonywane jest na podstawie analizy nietosamych efektw
rnych jego dziaa. Jones i Davis zakadali, e atrybucje s te znieksztacane przez czynniki
motywacyjne.
= Klasyczna koncepcja Kelleya
model wspzmiennoci zakada, e potoczne wyjanianie powtarzajcych si zachowa polega na
sprawdzaniu, ktre czynniki wspzmieniaj si z obserwowanym zachowaniem. Prbujc wyjani jakie
zachowanie, obserwator bierze pod uwag: informacj o spjnoci zachowania /czy osoba zachowuje si
podobnie przy wszystkich okazjach/, wybirczoci /czy zachowuje si w taki sposb tylko w odniesieniu do
danego bodca/ i powszechnoci /czy inni ludzie zachowuj si podobnie/.
Jeeli zachowanie jest wysoce spjne, wybircze i powszechne, to przyczyna zachowania
upatrywana jest w bodcu, na ktre zachowanie jest kierowane. Jeli za jest wysoce spjne,
niewybircze i niepowszechne przyczyna upatrywana jest w dziaajcej osobie.
Procesualne modele atrybucji
Dwuetapowy model atrybucji zaproponowany przez Yaacova Trope zakada, e proces ten przebiega w
dwch etapach. Pierwszy to identyfikacja , czyli odpowied na pytanie, co aktor robi. Obserwator
identyfikuje sens zachowania aktora na podstawie jego: obserwowalnych dziaa, sytuacji, w ktrych maj
one miejsce i wszelkiej wstpnej wiedzy, jak dysponuje. Etap drugi to wnioskowanie , czyli odpowied na
pytanie, dlaczego aktor to robi. Wnioskowanie o przyczynach zachowania odbywa si na podstawie: jego
zidentyfikowanego sensu, sytuacyjnych czynnikw uatwiajcych i utrudniajcych zachowanie i wszelkiej
wstpnej wiedzy obserwatora.
77
Eksperyment: badanym pokazywano fotografi czowieka o wyrazie twarzy albo cakowicie opanowanym,
albo dwuznacznym-tak, ze mg ale nie musia by odczytany jako zalkniony. Badani mieli przy tym
wyobraa sobie, ze osoba ze zdjcia jest w lkotwrczej lub przyjemnej sytuacji. W przypadku twarzy
opanowanej badani ocenili wyraz twarzy jako niezalkniony, niezalenie od sytuacji. W przypadku twarzy o
ekspresji dwuznacznej, rodzaj sytuacji silnie wpywa na identyfikacj wyrazu twarzy w sytuacji
lkotwrczej ekspresja twarzy bya widziana jako silnie lkowa, w sytuacji przyjemnej jako niezalkniona.
Wyjanienie: jeeli zachowanie /wyraz twarzy jest dwuznaczne, to wskaniki sytuacyjne silnie znieksztacaj
konstatacj, co aktor robi.
Trjetapowy model atrybucji sformuowany przez Daniela Gilberta, stanowi rozwinicie myli Tropa.
Autor zakada, e pierwszym etapem procesu atrybucji jest identyfikacja, natomiast na wnioskowanie o
cechach skadaj si dwa kolejne etapy: automatyczny wniosek o cesze oraz kontrolowana poprawka na
sytuacj.
Eksperyment: badani obserwowali ma wideo do nerwow kobiet wypowidajc si na rne tematy.
Fonia bya wyczona, u dou ekranu wywietlano tematy, na jakie kobieta si wypowiadaa. Dla poowy
badanych byy to tematy silnie niepokojce, dla drugiej poowy relaksujce. Zadaniem badanych byo
oceni lk jako cech kobiety na podstawie jej mimiki, ktra we wszystkich warunkach bya identyczna.
Badani przekonani, ze kobieta wypowiada si na tematy niepokojce, przypisywali jej znacznie mniejsz
lkliwo/uwzgldnili poprawk na tre tematw wypowiedzi/ ni badani przekonani, ze wypowiada si
na tematy relaksujce. Rnica ta niemal cakowicie znikaa, gdy umys badanych zajty by innym,
rwnolegym zadaniem zapamitywaniem pokazywanych sw. Badani przypisywali kobiecie silny lk,
niezalenie od tematu wypowiedzi. Dodatkowe zadanie nie przeszkadzao wic w pocztkowym
przypisaniu cechy, ale wyranie uszkadzao branie poprawki na sytuacj, czyli tre zadanych tematw.
Wniosek: podstawowy bd atrybucji wynika z duej podatnoci ostatniej fazy wnioskowania /poprawka
na sytuacj/ na zahamowanie wskutek pochonicia zasobw poznawczych rwnolegle wykonywanymi
zadaniami. Naszemu spostrzeganiu osb prawie zawsze towarzysz inne zadania!
(37) Postawy utajone; sposoby ich tworzenia; zwizki miedzy postawami jawnymi i utajonymi
POSTAWA CZOWIEKA wobec jakiego obiektu (osoby, przedmiotu, zdarzenia, idei) to wzgldnie
trwaa tendencja do pozytywnego lub negatywnego wartociowania tego obiektu przez tego czowieka.
Wasnociami postawy s
Znak (pozytywny lub negatywny)
natenie (wiksze lub mniejsze).
Trjskadnikowa definicja POSTAWY
(1) stosunek emocjonalny (uczuciowo-oceniajcy skadnik postawy)
(2) przekonania czowieka na temat danego obiektu (poznawczy skadnik postawny)
78
(3) tendencja do pozytywnych lub negatywnych zachowa w stosunku do obiektu (behawioralny skadnik
postawy).
Kiedy te wszystkie trzy skadniki s mierzone za pomoc wypowiedzi badanych osb, a obiekt postawy ma
charakter abstrakcyjny (np. kobiety w ogle), skadniki te zlewaj si, a postawy nabieraj
jednowymiarowego charakteru. Tym podstawowym wymiarem jest zawsze wymiar wartociowania.
Wyznaczniki: konsekwencje
Emocje reakcja emocjonalna
Przekonania sd, oceny, decyzje
Zachowania dziaania
Postawa utajona to niewiadome dla czowieka jego ustosunkowanie do danego obiektu.
Postawy utajone powstaj w wyniku tzw. utajonego poznania, czyli uczenia si podprogowego lub
wskutek "zautomatyzowania si" jawnych wczeniej postaw. To drugie polega to na tym, e procesy
refleksyjne (wiadome), jeli s wielokrotnie powtarzane w ten sam sposb, zaczynaj funkcjonowa bez
udziau wiadomoci, staj si procesami automatycznymi.
(38) Porwnaj dwie wybrane koncepcje pamici operacyjnej
Badaczem, ktry najbardziej przyczyni si do poznania dziaania pamici operacyjnej by brytyjski
psycholog Alan Baddeley. Doszed on do wniosku, e pami operacyjna jest systemem potrzebnym do
wykonywania biecych informacji umysowych takich jak uczenie si, mylenie i rozumowanie. Dodatkowo
Baddeley doszed do wniosku, e pami operacyjna nie jest jednolitym systemem ale musi by zoona
podsystemw, ktre si wzajemnie uzupeniaj i zapewniaj wiksz elastyczno. W skad pamici
operacyjnej wchodz:
centralny system wykonawczy - peni rol kierownicz i kontroln. Okrela to na czym skupimy uwag.
Kieruje prac dwch pozostaych systemw (notes wzrokowo-przestrzenny oraz ptla fonologiczna), ktre
peni wzgldem niego funkcje podrzdne. Centralny system wykonawszy jest czsto utosamiany z
centraln czci pola uwagi, w ktrej wykonywane s rnego typu operacje umysowe. System ten ma
ograniczon pojemno i przechowuje informacje przez stosunkowo krtki czas musi uwalnia swoje moce
przerobowe do radzenia sobie z nowymi zadaniami.
Ptla fonologiczna - jest porwnywana do gosu wewntrznego. Skada si z centralnego systemu
artykulacyjnego, ktry przechowuje informacje przez ich cige bezgone powtarzanie oraz magazynu
fonologicznego, ktry przechowuje informacje w postaci cichych wypowiedzi przez okres 1,5 2 sekund.
Informacje do magazynu fonologicznego mog dociera z trzech rnych rde: z pamici sensorycznej (z
czci suchowej), z centralnego systemu artykulacyjnego oraz z pamici trwaej.
79
Notes wzrokowo przestrzenny jest porwnywany do oka wewntrznego. Informacje mog trafia do
notesu z pamici ikonicznej albo mog by wydobywane z pamici trwaej. Przykadem wykorzystania tego
notesu s procesy wystpujce podczas pisania informacje z pamici trwaej przeksztacane s na posta
graficzn.
metafora komputerowa - przyjmuje, e midzy pamicia czowieka i pamici komputera zachodz
nastpujce analogie: zarwno komputer jak i czowiek posuguj si dwoma rodzajami pamici pamici
operacyjn i pamici trwa. Pami operacyjna komputera to obszar pamici, w ktrym zlokalizowane s
aktaulne wykorzystywane programy oraz dane nad ktrymi kamputer pracuje w danym momencie. U
czowieka pami operacyjna to pole wykonywania operacji intelektualnych oraz pole danych, ktre
czlowiek wykorzystuje
w danym momencie. Pami trewaa w jedym i drugim przypadku to magazyn zawiarajcy
dotychczasow wiedz. Wiedza ta nie musi by w danym momencie wykorzytywana., ale moe by w kazdej
chwili przywoana. Pami operacyjna i pami trwaa s zlkoalizowane w rnych miejscach mzgu i
komputera.
(39) Temperament a stres: omw rol temperamentu w wystpowaniu, radzeniu sobie i skutkach stresu.
Stres zwany czsto zagroeniem naley rozumie jako stan bdcy wynikiem braku rwnowagi midzy
wymogami rodowiska a moliwociami jednostki
80
Reaktywno jako wspdeterminanta odpornoci na stres
1. Regulacyjna Teoria Temperamentu Strelaua.
Charakterystyka zachowania sprowadza si do 2 aspektw:
=Energetycznego ( rekatywno + Aktywno)
= Czasowego
Poziom energetyczny zachowania cechy odpowiedzialne za gromadzenie i rozadowanie energii
= Reaktywno
to cecha organizmu, ktra determinuje charakterystyczna dla danej jednostki wielko (intensywno)
reakcji.
Wyznacza wielko pobudzenia pod wpywem stymulacji oraz wzgldnie sta reaktywno
charakterystyczn dla jednostki:
+ intensywno reakcji
+ Wraliwo reaktywno wydolno
Progi (Wysoka reaktywno <niska reaktywno)
+ Potrzeb stymulacji
Wysoka reaktywno <niska reaktywno
Niska reaktywno oznacza zapotrzebowanie na stymulacje,
wysoka reaktywno wie si z maym jej zapotrzebowaniem, przy czym rdem stymulacji mog by
wasne zachowania i stany wewntrzne.
Reaktywno stanowi t cech indywidualn, ktra moduluje warto stymulacji oraz wspdeterminuje
wraliwo i odporno jednostki na dziaajce bodce. Tak wic jest ona cech temperamentu, ktra
wpywa bezporednio na stan stresu i to w dwojaki sposb. Modulujc warto stymulacyjn bodcw,
wpywa na poziom wymaga rodowiska. Z kolei wspwyznaczajc wraliwo i wydolno organizmu,
wspodeterminuje ona moliwo jednostki
Sytuacje o duej wartoci stymulacyjnej, ktre nie wywouj stanu stresu u osb NR (o duym
zapotrzebowaniu na stymulacje), wywouj stres u WR (o maym zapotrzebowaniu na stymulacje). Z kolei
sytuacja deprywacji, ktra stanowi stresor dla NR, odbierana jest przez WR jako adekwatna z punktu
widzenia wartoci stymulacyjnej.
Jednostki z silnym typem ukadu nerwowego (NR) charakteryzuj si odpornoci, a w zwizku z tym
efektywnoci dziaania w sytuacjach o duej wartoci stymulacyjnej.
Jednostki WR lepiej funkcjonuj w porwnaniu do NR w sytuacjach o niskiej wartoci stymulacyjnej, a
wic s one bardziej odporne na stres bdcy wynikiem deprywacji.
Z kolei osoby NR charakteryzuj si odpornoci na stres, ktrego rdem jest przecienie
stymulacyjne, wywoujce stres u osb WR
81
(40) Wyjanij pojcie narracyjnej tosamoci.
Teoria tosamoci Dana Mc Adama
Naturaln skonnoci czowieka jest organizowanie faktw i wydarze w histori. Czowiek,
prbujc zrozumie wiat, wydarzenia, relacje z ludmi i wreszcie samego siebie, ukada historie. Ich
tre, sposb czenia wydarze i znaczenie im nadawane stanowi o niepowtarzalnoci kadego
czowieka: jak rozumie on wydarzenia, w ktrych uczestniczy, ktrych jest wiadkiem, o ktrych si
dowiaduje; jak rozumie samego siebie, fakty ze swego ycia, relacje z ludmi, wasne denia, zadania
i cele czy rol, jak ma do spenienia; jak odpowiada na pytanie "kim jestem?"
Tosamo narracyjna ma struktur podobn do historii, to znaczy zawiera pewn sekwencj
elementw poczonych okrelon interpretacj; mog dominowa w niej relacje z subiektywnie
wanych zdarze albo mog przewaa uczucia i charakterystyczne doznania. W skad tosamoci
narracyjnej mog wchodzi elementy nie do koca zrozumiae dla samej jednostki lub czciowo
pozbawione jasnych odniesie do miejsca i czasu.
"Opowiedz mi swoj histori", zamiast proponowa wymienienie waciwoci definiujcych "ja".
Snujc opowie o swym yciu i sobie samym, mona rozpoczyna j od rnych fragmentw, jednak
wkrtce prowadz one do tych najwaniejszych. A odtwarzajc histori, rwnoczenie za kadym ra-
zem tworzymy j od nowa, std narracyjna tosamo jest nieustannie opra cowywana
przepracowywana.
Mona powiedzie, e narracyjna tosamo to specyficzna organizacja pamici biograficznej i jako
taka podlega wszelkim uwarunkowaniom i znieksztaceniom, na ktre podatna jest tego rodzaju pami
(41) Wkad bada prowadzonych z udziaem zwierzt w rozwj psychologii.
Powody dla ktrych psychologowie wykorzystuj do swoich bada zwierzta:
rozrnienie czynnikw dziedzicznych i rodowiskowych, wpywajcych na zachowanie i na
funkcjonowanie mzgu, jest bardziej osigalne u zwierzt hodowlanych i rozmnaanych w
kontrolowanych warunkach, ni u ludzi
wiele gatunkw rozmnaa si szybciej ni ludzie, mona wiec przeprowadzi badania nad
procesami rozwojowymi, ktre przebiegaj w cigu wielu pokole
u niektrych gatunkw podstawowe procesy takie jak odbieranie wrae, uczenie si i pami, a
nawet pozycja spoeczna- s porwnywalne z analogicznymi procesami u czowieka, a poniewa
wystpuj w mniej zoonych formach- ktre atwiej bada, rzucaj wiato na funkcjonowanie u ludzi
korzyci z bada na zwierztach jest take odkrycie i wyprbowanie rodkw, ktre lecz lk, choroby
psychiczne i inne choroby
82
Za najstarsz dyscyplin uwaa mona zoopsychologi, ktrej podstaw byy prace Darwina ,,O wyrazie
uczu u czowieka i zwierzt Badacze poszukiwali analogii pomidzy procesami psychicznymi u ludzi i
zwierzt. Krytyka zoopsychologii staa si podstaw do powstania psychologii eksperymentalnej
zwierzt oraz etologii.
Psychologi eksperymentaln najpeniej wykorzystali behawioryci (prowadzc badania na zwierztach
opierali si na wybranych, sztucznie wytwarzanych na drodze warunkowania instrumentalnego, formach
zachowania).
Etologowie przedmiotem swego zainteresowania uczynili obyczaje zwierzt. Za twrcw etologii uwaa si
Konrada Lorenza i Nikolaasa Tinbergena. Uznali oni, e zachowanie zwierzt powinno si bada w ich
naturalnym rodowisku, tam gdzie mona wychwyci jego biologiczny sens. Badania Tinbergena i Lorenza
pokazay jak duy wpyw maj zwierzta na zachowanie si ludzi a tym samym na metody, ktre
wykorzystywane s w psychologii.
Tinbergen i Lorenz sformuowali hipotez istnienia organizacji neuronalnej, nazwanej wrodzonym
mechanizmem wyzwalajcym (WMW). Pojcie to odnosio si do obserwowanej zdolnoci zwierzt do
waciwego reagowania na niektre bodce rodowiskowe.
Lorenz wskazuje na istnienie mechanizmw wyzwalajcych u czowieka . Dowodzi tego istnienie
bodcw wyzwalajcych (,,schemat dziecicoci). Zachowania opiekucze wyzwalane s przez takie cechy
sylwetki, jak cofnita cz twarzowa, zaokrglony zarys gowy oraz due oczy. Efekt ten ktry pokazuje jak
due znaczenie odegray badania na zwierztach w rozwoju psychologii i metod ktre do dzisiaj s
wykorzystywane przez np. (producentw zabawek).
Inne badania ktre pokazuj jak duy wkad w rozwj psychologii wniosy zwierzta s badania nad
,,rozrodem i opiek nad potomstwem. Badania prowadzone nad wspln cech ssakw tworzcych
zwizki monogamiczne wykazay, e jest wiksza tendencja samcw do kopulacji z innym partnerem
ni staym.
Badania nad ,,Rozrodem i opiek nad potomstwem stosuj si i wykorzystuje w caoci do rnic
midzypciowych w zachowaniu seksualnym ludzi.
Badania prowadzone na zwierztach odgrywaj bardzo wan rol w psychologii, poniewa jak wskazuj
wyej wymienione przykady s one w duej mierze przekadalne na zachowania wystpujce u ludzi, a
take przyczyniy si do rozwoju psychologii, bo przecie jednym z jej zada jako nauki jest badanie
zachowa ludzkich.
(42) Procesy gra d i d gra w spostrzeganiu.
W spostrzeganiu uczestnicz dwa rodzaje procesw:
procesy d-gra (bottom-up) : s zapocztkowane przez odbir informacji zmysowych przez narzdy
zmysowe; informacje te nastpnie podlegaj analizie na wyszych pitrach ukadu nerwowego, cznie z
83
analiz na poziomie kory mzgowej. Na tym najwyszym poziomie powstaje spostrzeenie warunkiem
spostrzeenia i rozpoznania jakiego obiektu jest moliwo zinterpretowania go za pomoc informacji
zarejestrowanych wczeniej w pamici.
procesy gra-d (to-down): wykraczaj poza potoczne ujmowanie spostrzegania. Pojawiaj si wtedy,
kiedy wiksz rol w spostrzeganiu zaczynaj odgrywa procesy pamiciowe, ktre kieruj
poszukiwaniem i interpretowaniem danych zmysowych. Uruchamianie takich procesw jest konieczne,
kiedy informacja sensoryczna jest niepena.
(43) Efekt pierwszestwa i wieoci w procesach pamici.
Najatwiej jest zapamita pocztkow (efekt pierwszestwa) i kocow cz przekazu (efekt wieoci)
Efekt wieoci wie si z pamici krtkotrwa, efekt pierwszestwa za z pamici trwa.
(44) Omw etapy rozwoju tosamoci czowieka na podstawie wybranej koncepcji.
Formowanie si tosamoci wg J.M. Marcii
Tosamo - wewntrzna, skonstruowana przez samego siebie, dynamiczna organizacja popdw, przekona
i historii ycia. Kryzys moment wiadomego podejmowania decyzji. Zobowizanie osobiste
zaangaowanie w jakie zadanie lub system przekona. Jednostka moe w pewnym momencie zakoczy
etap poszukiwa i podj decyzje, co do dalszych swych poczyna wtedy wychodzi z kryzysu albo te
moe "pozosta w kryzysie", kiedy jej dziaania o charakterze eksploracyjnym czy orientacyjnym s mao
spjne, chaotyczne, nie prowadz ku adnej konkluzji dotyczcej linii jej postpowania. Z kolei znaczenie dla
rozwoju drugiego z procesw, tj. podejmowania zobowizania i angaowania si, polega na wiadomym
zainwestowaniu swej energii w okrelonym obszarze praktycznym (podjcie pracy) lub mentalnym (wybr
ideologii, okrelonego wiatopogldu). Biorc pod uwag obecno lub brak obu aspektw procesu
ksztatowania si tosamoci, J.E. Marcia wyrni cztery tzw. s t a t u s y t o s a m o c i.
84
W procesie osigania przez jednostk tzw. statusu tosamoci mona zatem wyrni dwa kroki:
Eksploracja to badanie najbliszego i dalszego otoczenia, rozpoznawanie jego waciwoci,
eksperymentowanie, ale take sprawdzanie jego wytrzymaoci, testowanie granic i odkrywanie granic
nieprzekraczalnych, granic ustanowionych na mocy umowy i granic pozornych.

Podjcie zobowiza
Kombinacja tych dwch krokw daje
85
Podejmowanie
zobowizania
brak podejmowania
zobowizania
Tosamo osignita:
jednostka ceni swoj niezaleno
dobrze zintegrowana osobowo
zachowanie zgodne z normami
etycznymi
osoba przyjazna, otwarta na kontakty
z innymi
wydajna w pracy
majca wgld we wasne zachowanie
Tosamo nadana:
zachowanie zgodne z pci
zadowolenie z samego siebie
konwencjonalizm
rygoryzm moralny
wartoci konserwatywne
wzmoona kontrola nad emocjami
wypieranie konfliktw
liczne mechanizmy obronne
Tosamo moratoryjna:
ceni wasn niezaleno
nurtuj j dylematy egzystencjalne
niespokojna
buntownicza
nonkonformistyczna
nastawiona introspekcyjnie
dua pynno jzykowa
Tosamo rozproszona:
nieprzewidywalno zachowania
unikanie bliskich zwizkw z innymi
ludmi
kruchy system obrony swego Ja
niech do dziaania
brak poczucia sensu ycia
wycofywanie si z sytuacji trudnych
(szczeglnie z sytuacji frustrujcych)
eksploracja
brak
eksploracji
(45) Rola kryzysw w rozwoju czowieka.
Faza kryzysu: To faza przejciowa, w ktrej koczy si poprzedni i rozpoczyna nastpny cykl rozwoju.
Koczy si proces dezintegracji starych struktur, nowe informacje zostaj w caoci lub czciowo
wchonite, rozpoczyna si proces budowy najpierw przez porzdkowaniem a potem przez ponown
integracj nowej caoci. Jeli kryzys zostanie rozwizany pomylnie, zamyka si cykl rozwoju i osoba
przechodzi do nastpnego cyklu
Kryzys spoeczno-psychiczny
Przejcie z jednej ery rozwoju do drugiej w ramach cyklu ycia
Istota kryzysu: zmiana penionych rl spoecznych pod wpywem nowych oczekiwa spoecznych
zgodnych z zegarem spoecznym
10-15 lat przejcie z dziecistwa do wczesnej adolescencji
20-25 lat przejcie z pnej adolescencji do wczesnej dorosoci
30-35 przejcie w wczesnej dorosoci do rodkowej dorosoci
60-65 lat przejcie ze rodkowej do pnej dorosoci
Kryzys bio-psychiczny
Przejcie psychospoeczny jednej fazy rozwoju do drugiej psychospoeczny ramach danej ery
Istota kryzysu: zmiana sposobu zachowania pod wpywem naciskw biologicznych psychospoeczny
charakteru wasnej aktywnoci zgodnych psychospoeczny zegarem biologicznym
1 rok koniec okresu niemowlcego
3 rok koniec wczesnego dziecistwa, itd.
Kryzys psycho-spoleczny
86
Przejcie z jednego sposobu ycia do drugiego
Istota kryzysu: zmiana systemu wartoci
15-20 lat kryzys dorastania, budowania filozofii ycia, ustalenie tosamoci
40-50 lat kryzys rodka ycia, rewizja dotychczasowej filozofii ycia
(46) Jaka jest geneza oraz skutki wyuczonej bezradnoci?
Poczucie bezradnoci powstaje wtedy, gdy organizm uczy si w wyniku uprzednich dowiadcze, e jego
reakcje nie maj adnego wpywu na szkodliwe, awersyjne, traumatyczne oddziaywania rodowiska.
Powtarzanie si wydarze cigu ycia, w ktrym czowiek czuje si bezradny, prowadzi do wyuczonej
bezradnoci.
Wyuczona bezradno to syndrom zaburze poznawczych, motywacyjnych i emocjonalnych wywoanych
uprzednim kontaktem z sytuacj niekontrolowan
Przyczyn wyuczonej bezradnoci jest zatem przewiadczenie osoby, e jej dziaania s daremne.
Dostrzegamy, e nie mamy wpywu na bieg zdarze i porzucamy wysiki na rzecz rozwizania
problemu.
Przekonanie, e podejmowane dziaania s nieefektywne, bo osigana wyniki nie zale od jego dziaania,
powoduje, e obnia si motywacja do wyprbowania nowych dziaa. Czowiek zaczyna oczekiwa, e
rwnie w przyszoci nie bdzie zalenoci miedzy jego dziaaniami a osiganymi wynikami.
Oczekiwanie to powoduje, e pojawiaj si deficyty bezradnoci, ktre w przypadku czowieka polegaj na:
O Deficytach poznawczych - nieprawidowych, nadmiernych generalizacjach braku zalenoci na nowe
sytuacje, trudnoci w znalezieniu zasady, od ktrej zely znalezienie trafnego rozwizania
O Deficytach motywacyjnych obnianiu si motywacji do dziaania, brak spontanicznych zachowa
O Deficytach emocjonalnych uczuciach zwizanych ze stanem depresji
Zjawiskiem wyuczonej bezradnoci interesowali si Abramson, Seligman i Teasdale. Stworzony przez nich
model zakada, e czowiek, ktry znalaz si w sytuacji obiektywnej niezalenoci i ktry widzi, e jego
dziaanie nie ma wpywu na efekty, zadaje sobie pytanie: dlaczego tak si dzieje? Autorzy sdz, ze jeli
badani spostrzegaj i nie mog kontrolowa wynikw, uwaaj wwczas e:
Brak im zdolnoci
Woyli za mao wynikw
Nie mieli szczcia
Zadanie byo zbyt trudne
87
(47) Omw wasnoci emocji podstawowych na podstawie wybranej koncepcji
GNIEW
STRACH
SMUTEK
SZCZCIE
WSTRT/POGARDA
ZASKOCZENIE
Zaoenia koncepcji podstawowych wg Ekmanaa
S to emocje fizjologicznie elementarne i czyste (nierozkadalne)
Odnajdywane s u ludzi z rnych kultur i wielu gatunkw zwierzt
Pojawiaj si od urodzenia lub w cigu pierwszego roku ycia.
Automatyczny charakter oceny sytuacji
Szybkie wzbudzanie
Krtki czas trwania
Specyficzne aktywno ukadu nerwowego
Specyficzny wzorzec ekspresji mimicznej
(48) Przeszkody w rozwizywaniu problemw.
Czowiek staje prze problemem wwczas gdy zna cel (punkt dojcia), nie zna jednak sposobw jego
realizacji (drogi dojcia)
W zalenoci od tego, jak precyzyjnie zdefiniowana s cele i sposoby realizacji wyrniamy:
O problemy zamknite (dobrze zdefiniowane)
O problemy otwarte (le zdefiniowane)
O problemy konwergencyjne (posiadajce jedno rozwizanie)
O problemy dywergencyjne (posiadajce wiele rozwiza)

strategie rozwizywania problemw:
algorytmy sekwencja Krakw, ktra zawsze prowadzi do rozwizania zadania, ale bywa bardzo
czasochonna
heurystyka bywa zawodna i nie zawsze pozwala rozwiza zdanie
czynniki utrudniajce rozwizywanie problemw:
Przeamanie wytworzonego nastawienie a tym samym rozwizanie problemu ma czsto charakter nagy,
przypomina gwatown restrukturyzacje pola percepcyjnego i nosi nazw wgldu
Od czego zaley atwo rozwizywania problemw:
O Wiedza szczegowa, czyli ekspertyza
O Opanowanie regu poprawnego mylenia
O Znajomo heurystyk
88
(49) Omw elementy struktury mylenia
Mylenie jest czynnoci poznawcz, zajmujc centralne miejsce w procesach regulacyjnych. Umoliwia
przystosowanie si do zmieniajcych si warunkw zewntrznych oraz dziaania w celu ich zmiany.
Mylenie umoliwia radzenie sobie w sytuacjach nieznanych, trudnych, problemowych.
Mylenie jest czynnoci obejmujc rnorodne procesy, takie jak: planowanie, projektowanie,
przewidywanie, odkrywanie, ocenianie, wnioskowanie. Za pomoc mylenia ludzie przetwarzaj informacje
o przedmiotach ich klasach zawarte w wyobraeniach, spostrzeeniach i pojciach. .
Czynno mylenia jest uzupeniana i uwarunkowana przez inne procesy poznawcze, takie jak pami i
spostrzeganie.
Struktura mylenia
Wyrnia si 3 zasadnicze elementy:
(1) Informacje stanowice materia mylenia
(2) Operacje czyli elementarne transformacje umysowe, za pomoc ktrych przetwarzany jest materia
mylenia
(3) Reguy (metody, taktyki, strategie) majce wspomaga sposoby mylenia
Informacje o przedmiotach i ich klasach stanowi materia mylenia, czyli to, co jest w nim
przetwarzane. Informacje te mog by zakodowane w spostrzeganiach, wyobraeniach i pojciach
Spostrzeenia- dostarczaj informacji o wiecie zewntrzny.
Informacje zawarte w wyobraeniach maj po czci charakter obrazowy i dlatego szczegln rol
odgrywaj w myleniu dziecka. W myleniu mog bra udzia dwa rodzaje wyobrae: odtwrcze, czyli
umysowe obrazy dawniej spostrzeganych przedmiotw oraz wyobraenia wytwrcze, czyli obrazy
przedmiotw i zjawisk nie spostrzeganych uprzednio.
Pojcie jest myl, w ktrej odzwierciedlone s cechy wsplne dla klasy przedmiotw lub zdarze.
Dziki operacjom umysowym informacje zakodowane w spostrzeeniach, wyobraeniach i pojciach
ulegaj zmianom i przeksztaceniom.
Mylenie obejmuje dwie podstawowe operacje: analiz i syntez.
Analiza polega na wyodrbnianiu z caoci pewnych jej elementw, a synteza na ich scalaniu w cao.
Oprcz analizy i syntezy wyrnia si trzy dodatkowe operacje: porwnywanie, abstrahowanie, uoglnianie.
Porwnywanie polega na zestawieniu ze sob przedmiotw, zjawisk, sytuacji w celu ujcia ich
podobiestwa i rnic oraz stosunkw midzy nimi. Dokonuje si go ze wzgldu na jak wyrniona
cao lub waciwo.
Abstrahowanie polega na wyodrbnieniu jakiej waciwo w danym przedmiocie zjawisku, czy
sytuacji, wyrnieniu jej z pominiciem innych. Jest to odrywanie si od konkretu.
Uoglnianie to ujmowanie pewnych waciwoci wsplnych dal pewnej klasy obiektw, zjawisk lub
sytuacji. Jest cile zwizane z abstrahowaniem.
Operacje te nie wystpuj zwykle pojedynczo, niezalenie od siebie, cho takie przypadki si zdarzaj.
89
Reguy steruj acuchem operacji umysowych, stanowi czynnik ukierunkowujcy mylenie i mogcy
uatwi jego przebieg. Czynnoci mylenia regulowane s przez reguy, ktre mog mie posta algorytmw
lub heurystyk.
Algorytmy to niezawodny przepis, ktry okrela, jaki skoczony cig operacji naley wykona, aby
rozwiza wszystkie zadania danej klasy. Algorytmy maj 3 waciwoci:
O s niezawodne, poniewa ich stosowanie prowadzi do rozwizania kadego zadania danego rodzaju.
O S dobrze okrelone, poniewa obejmuj cig operacji, ktre s jednoznaczne i prowadza do
rozwizania.
O Maj oglny charakter pozwalajcy je stosowa do caej klasy sytuacji lub zada.
Z algorytmami w yciu codziennym mamy do czynienia stosunkowo bardzo rzadko. Dla wikszoci zada i
problemw z jakimi czowiek si spotyka nie da si formuowa zestawu zada algorytmicznych
pozwalajcych jednoznacznie osign pewny wynik.
Heurystyki to zasady, reguy taktyki i intuicje, ktre nie gwarantuj zadania, ale zwikszaj jego
powodzenie. Heurystyki, podobnie jak algorytmy charakteryzuj si trzema waciwociami, stanowicymi
jednak odwrotno regu algorytmicznych:
O s zawodne; nawet najbardziej skrupulatne ich stosowanie nie gwarantuje powodzenia.
O s sabiej okrelone ni algorytmy. Formuowane s czsto w sposb oglny, mao precyzyjny, nie
stanowi cigu nastpujcych po sobie krokw.
O maj rny stopie oglnoci. S takie, ktre mona stosowa do rnorodnych klas i takie, ktre mona
stosowa tylko w danej dyscyplinie.
Mylenie jest zatem czynnoci heurystyczn, poniewa nie mona znale algorytmw, za pomoc ktrych
z ca pewnoci mona by przewidzie przyszo, wynale lekartswo na raka. Wykrycie algorytmu
jakiego zadania powoduje, e ludzie zaczynaj wykonywa je automatycznie, bez zaangaowania procesw
mylenia. Mylenie wobec tego nie jest czynnoci algorytmiczn.
(50) Jakie aspekty procesu emocjonalnego podlegaj wiadomej kontroli?
Decyzja czy emocje mog, czy te nie mog by niewiadome zaley od tego, co uzna si za konieczny
warunek pojawienia si emocji
definiowanie emocji jako wiadomych -
Clore
Oceny poznawcze nie musz mie wiadomego charakteru. Mona zatem by zaskoczonym wasnymi
emocjami. J e d n a k wy n i k a j c e z t a k i c h o c e n e mo c j e mu s z b y
w i a d o me . W zgodzie z Freudem Clore twierdzi, e niewiadomo emocji jest niemoliwa poniewa w
emocje uwikane jest dowiadczenie, a nie mona czego dowiadcza, niedowiadczajc czego. Z drugiej
strony Freud zakada niewiadomo procesw lecych u podstaw emocji i posugiwa si te pojciem
90
niewiadomej energii psychicznej (libido), ktr nazywa afektem. Ta instynktowna energia ma charakter
niewiadomy cho moe wypyn w swobodnej, niezwizanej z niczym postaci, co dowiadczane jest jako
doznanie lku.
Zdaniem Clore emocje dotycz gwnie komunikacji wewntrznej i motywacji. Wedug Clore jeli
istnieje jaki warunek konieczny emocji to odczuwanie stanowi tu dobr kandydatur. Mona np. powiedzie
o gniewie: byem rozgniewany, ale nic nie zrobiem, cho co najmniej dziwna byaby wypowied: byem
rozgniewany, ale niczego nie czuem. Odczuwanie zdaniem Clore nie jest wystarczajcym warunkiem emocji
ale jest jej warunkiem koniecznym.
LeDoux : niewiadome moe by przetwarzanie emocjonalne ale nie emocje.
Zdaniem LeDoux emocje s stanem wiadomoci, cho nie istniej zatem emocje niewiadome, wiadome
stany emocjonalne s rezultatem dziaania niewiadomych procesw emocjonalnych. Ocena
emocjonalna ma charakter niewiadomy. Ocena emocjonalna prowadzi do wiadomego dowiadczania
emocji, musi zapewne by procesem niewiadomym, czy przedwiadomym. Innymi sowy, tre
wiadomego dowiadczenia emocjonalnego wyznaczaj procesy niewiadome
Zajc: dowody na istnienie emocji niewiadomych.
Bywa, e czujemy si przygnbieni i niespokojni, nieuwiadamiajc sobie ani powodu tego stanu ani obiektu,
na ktry uczucia te byyby skierowane. Bywa te, e czujemy si weseli z powodw, ktre take umykaj
naszej wiadomoci. wiadomi jestemy jedynie naszych stanw uczuciowych, czy nastrojw.
91