Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

Seria wydawnicza Analizy Instytutu Europy rodkowo-Wschodniej Tom 22

Pod redakcj Jerzego Koczowskiego Andrzeja Gila

Piotr Rudkouski

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

LUBLIN 2008

Projekt okadki Agata Piekowska Redakcja techniczna i skad Maria Juran Korekta Beata Przelaskowska-Gil

Wydanie publikacji zostao sfinansowane przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych

Instytut Europy rodkowo-Wschodniej, Lublin 2008 Piotr Rudkouski ISBN 978-83-60695-09-8

Instytut Europy rodkowo-Wschodniej ul. Niecaa 5 20-080 Lublin tel. (48 81) 534 63 95 e-mail: wydawnictwo@iesw.lublin.pl www.iesw.lublin.pl Druk Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu ul. eromskiego 4 27-600 Sandomierz www.wds.pl

Spis treci

1. Prawicowe biaoruskie dyskursy narodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.1. Mocny program nacjonalistyczny Leanida ya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.2. Introwertywny mesjanizm Zianona Paniaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2. Lewicowe (dekonstrukcyjne) dyskursy biaoruskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Dyskurs prawicowo-lewicowy: samozwalczajcy si nacjonalizm mistyczny Valancina Akudovia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Kosmopolityczny liberalizm contra biaoruski projekt narodowy . . . . 2.3. Rosyjskojzyczni liberaowie a selektywna krytyka nacjonalizmu . . . 16 17 24 32

3. W stron centrum. Projekt trwaego konsensusu spoecznego . . . . . . . . . . . . . . 34

Biaoruska idea narodowa (dalej BIN) zrodzia si pod koniec dziewitnastego wieku1, jednak w cigu caego wieku dwudziestego nie udao si jej skutecznie zaistnie. Biaoru wkroczya w dwudziesty pierwszy wiek jako niedokoczony projekt narodowy2. Powstaje pytanie: czy w projekt ma szans na dokoczenie w tym wieku? Czy istnieje wrd elity biaoruskiej jaki konsens co do realizacji biaoruskiego projektu narodowego? A jeli istnieje, to jaka jest jego tre? Jeli za nie istnieje, to jakie s przyczyny owego dyssensu? Zadaniem niniejszej pracy jest krytyczna analiza rnych dyskursw intelektualnych, powstaych w cigu ostatniego dziesiciolecia na Biaorusi, ktre maj zwizek z interesujc nas problematyk. Te rne dyskursy, relewantne dla problematyki BIN, podzielibym (umownie, dla potrzeb naszych docieka) na prawic, centrum i lewic. Do prawicowych dyskursw zaliczam dyskursy, w ktrych nard-nacja wraz z jego kanoniczn atrybutyk (jzyk, kultura, historia) stanowi aksjologiczne centrum. Nard-nacja, narodowa tosamo i kultura narodowa tworz w owych dyskursach sownik ostateczny w sensie Richarda Rortyego3. Do lewicowych dyskursw zaliczam dyskursy naznaczone podejciem dekonstrukcyjnym wobec narodu-nacji i tosamoci narodowej. Tosamo narodowa w tych dyskursach bywa nazywana anachronizmem, a rozmaite projekty narodowe nierzadko s traktowane jako projekty krypto-totalitarne. Miast tosamoci (w liczbie pojedynczej) dekonstrukcjonici wol mwi o tosamociach, czyli o wieloci sposobw autoidentyfikacji bez jakiejkolwiek nadrzdnej zasady unifikujcej. Czasami w owych dyskursach pojawia si idea tosamoci obywatelskiej lub
1 Historyk Janka Zaprudnik pocztki teorii biaoruskiego odrodzenia lokalizuje w rodowisku homancy, ktre powstao w Petersburgu w latch 80. XIX w., zob. . , . , w: . , , , 1994, s. 333. Pierwszym, kto explicite j sformuowa i pooy podwaliny pod biaoruski dyskurs narodowy, by Franciak Bahuewi. Zob.: . , , 2007 [rwnolegle wydana rosyjska wersja ksiki: . , , 2007. Aktualnie Kolegium Europy Wschodniej przygotowuje polskie wydanie tej ksiki]. 2 Autorem tego sformuowania jest prawdopodobnie filozof Valer Buhaka. 3 Richard Rorty filozof amerykaski, zaliczany do postmodernistw ze wzgldu na sceptycyzm wobec klasycznej koncepcji prawdy (zgodno umysu z rzeczywistoci) i relatywizm wiatopogldowo-kulturowy. Przez sownik ostateczny Rorty rozumie zesp poj-idei, ktre dla danej opcji wiatopogldowej nie ulegaj kwestionowaniu, stanowi niejako o tosamoci danego wiatopogldu.

Piotr Rudkouski

tosamoci kosmopolitycznej bardziej akceptowalna alternatywa dla tosamoci narodowej. Centrowe dyskursy s mniej wicej tosame z tym, co Andrzej Walicki oraz Yael Tamir nazywaj liberalnym nacjonalizmem4. Dyskursy tego rodzaju, promujc ide pastwa narodowego jako najbardziej wartociow zasad organizacji ycia spoecznego, akcentuj rol kanonicznych wartoci liberalnych, takich jak wolno osobista, pluralizm, pierwszestwo ludzkiej jednostki wobec kolektywu. Usiuj tym godzi liberalizm i nacjonalizm. Wprowadzenie kategorii prawica, lewica, centrum zostao podyktowane przede wszystkim pragmatyk badawcz organizacj niniejszego tekstu. Nie naley ich utosamia z jednakowo brzmicymi kategoriami politologicznymi. Niemniej znaczenia tych kategorii nie s cakowicie arbitralne, s one raczej analogiczne w stosunku do tego, co w politologii okrela si mianem lewicy, prawicy lub centrum.

4 Zob. A. Walicki, Czy moliwy jest nacjonalizm liberalny?, Znak, 1997, nr 3; Y. Tamir, Liberal Nationalism, Princeton University 1993.

1. Prawicowe biaoruskie dyskursy narodowe Nacjonalizm biaoruski, po krtkim renesansie na pocztku lat 90., zosta zepchnity niemale na margines spoeczny za czasw rzdw prorosyjsko i prosowiecko zorientowanego Aleksandra ukaszenki. Podczas gdy nacjonalizmy krajw ociennych, jak np. Polski, Litwy czy chociaby Ukrainy znajduj mniejsz lub wiksz satysfakcj moraln dziki pronarodowo zorientowanej polityce rzdw tych krajw, nacjonalizm biaoruski jest skazany na niemal totalne wyobcowanie z ycia politycznego i penienie wielce nieprzyjemnej roli straszaka, ktrym ukaszenka regularnie posuguje si w swoich rozgrywkach ze wschodnim ssiadem. Mimo nikej popularnoci nacjonalizmu biaoruskiego oraz faktu, i jest on skazany na polityczn banicj, w prd ideowy zasuguje na szczegln uwag chociaby z tego powodu, e jego nosiciele s niezwykle gorliwi i konsekwentni w swoich pogldach. Jest wielce prawdopodobne, i w przypadku ewentualnej odwily politycznej mog oni uzyska spory wpyw na ycie spoeczne i polityczne kraju. Przypatrzmy si niektrym najbardziej reprezentatywnym dyskursom narodowym, kwalifikowanym przeze mnie jako prawicowe vel nacjonalistyczne.

1.1. Mocny program nacjonalistyczny Leanida ya 14 oraz 21 listopada 1997 roku artystyczno-literacki tygodnik zmieci na swoich amach do obszerny artyku pt. autorstwa profesora Leanida ya, historyka i kulturologa. Prof. y zaczyna swj artyku od konstatacji niskiego poziomu ycia spoeczno-kulturowego i nazywa rzeczywiste i, niewtpliwie, bolesne fakty, takie jak wyniki majowego referendum w 1995 r. (wwczas dziki zmasowanej propagandzie i grze na resentymentach wobec reform pierwszej poowy lat 90. ukaszence udao si zmieni symbole narodowe na symbole sowieckie oraz sankcjonowa polityk rusyfikacji pod pretekstem obrony praw rosyjskojzycznych), nieistnienie biaoruskojzycznych rednich specjalistycznych lub wyszych uczelni, narodowy indyferentyzm Biaorusinw itd. I tu si pojawia teza wyranie historiozoficzna:

10

Piotr Rudkouski

To wszystko si dzieje dlatego, i nard biaoruski, w odrnieniu od absolutnej wikszoci narodw europejskich, nie przeszed prawdziwej szkoy nacjonalizmu... Wanie to jest rdem wszelkich naszych nieszcz, std cakowicie zdeformowane ycie spoeczno-kulturowe5.

Dwa momenty zasuguj tu na uwag. Po pierwsze, prof. y wierzy, i stadium nacjonalizmu jest swego rodzaju prawem historycznym, ktrego nie mona omin nie naraajc si na rnego rodzaju problemy. Po drugie, szczegln wymow ma tutaj drugie zdanie, w ktrym y zdaje si stwierdza, i brak nacjonalizmu jest przyczyn wszelkich nieszcz. Mona tu domniemywa, e rwnie niepowodzenia natury ekonomicznej s uwarunkowane przez deficyt nacjonalizmu. Zarysowuje si tutaj wyrana hierarchia wartoci, gdzie nard-nacja stanowi warto nadrzdn, tak, ktra nadaje sens wszelkim innym podrzdnym wartociom. Celem rozwinicia swoich idei nacjonalistycznych Leanid y odwouje si do rosyjskich ideologw z XIX i pocztkw XX wieku takich jak Pestel, Kowalewski, Struwe, ktrzy wystpowali z projektem cakowitej unifikacji narodowej Imperium Rosyjskiego. Wymiemy gwne elementy ideowe tego projektu. Proponujemy nazwa go mocnym projektem nacjonalistycznym: 1. Pastwo i nard musz si organicznie zjednoczy6 cytuje y Piotra Struwe. Zasada zjednoczenia narodu i pastwa nie musi automatycznie oznacza narodowej unifikacji pastwa, moe bowiem by interpretowana jako demokratyczna zasada poddania pastwa kontroli spoecznej. Jednake funktor organicznie, jak te kontekst wypowiedzi, daje wyranie do zrozumienia, o jakie zjednoczenie tutaj chodzi: 2. Tak wic najlepiej i najpoyteczniej dla mniejszoci narodowych bdzie, jeli si zjednocz duchowo i spoecznie z wielkim pastwem, a sw narodowo cakowicie pocz z narodowoci panujcego narodu, tworzc z nim jeden nard i porzucajc prne marzenia o rzeczach niemoliwych i nie dajcych si urzeczywistni 7 akceptujco cytuje y rosyjskiego dekabryst Pawa Pestela, a w pewnym miejscu umieszcza wasn refleksj na ten temat: Czas najwyszy, aby zrozumie, i we wszystkich sferach naszego ycia jzykowo-kulturowego rosyjski, polski lub ukraiski element moe by li tylko deserem, lecz jedzenie jako takie musi by biaoruskie8. Waga narodu-nacji jako wartoci nadrzdnej w organizowaniu ycia pastwowo-spoecznego (a by moe, rwnie i indywidualnego) jest dodatkowo wzmocniona metaforyk duszy i ycia:
. , , , 14 1997, . 5. Tame. 7 Tame. 8 Tame.
5 6

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

11

3. Wszelkie pastwo, ktre jest ywe i ywotne, musi by przepenione nacjonalizmem. To jego dusza, jego istota, jego ycie. Kosmopolityczne pastwo to amorficzna, bezksztatna masa9 cytuje y P. Kowalewskiego i proponuje biaoruskim politykom wzi to pod szczegln uwag. Ten trzeci punkt jest szczeglny wany, gdy stanowi o egzystencjalnym wymiarze mocnego programu nacjonalistycznego: dyskomfort psychiczny, stan depresji oraz rozmaite frustracje zwolennik owego programu moe atwo skojarzy wanie z brakiem duszy w spoeczestwie i uzna, i naley na wszelkie sposoby walczy o przywrcenie mu owej duszy-istoty. I tu ju tylko jeden krok dzieli nacjonalizm od fanatyzmu, gotowego popchn ludzi do rodkw najbardziej radykalnych, aby przepenia pastwo nacjonalizmem.

1.2. Introwertywny mesjanizm Zianona Paniaka Zianon Paniak, mimo przebywania od dwunastu lat na emigracji, jest wci jedn z najlepiej rozpoznawalnych postaci na biaoruskiej scenie politycznej. Paniak to legendarny dysydent z czasw radzieckich, pod koniec lat 80. i na pocztku 90. lider najpotniejszego ruchu antykomunistycznego, Biaoruskiego Frontu Ludowego Odrodzenie BNF ( ), obecnie za prezes Konserwatywno-Chrzecijaskiej Partii BNF ( ), ktra jest odamem BNF, ponadto jest on te naukowcem, poet i teoretykiem spoecznym. Reprezentuje odmian biaoruskiego nacjonalizmu, ktr bym nazwa mesjanizmem, z dopiskiem introwertywny, ta wizja odrodzonej Biaorusi nie jest naznaczona programem zbawiennych podbojw ziem krajw ociennych, co byoby cech ekstrawertywnego, militarystycznego mesjanizmu. Skierowana jest raczej do wewntrz. Chodzi o ratowanie chrzecijaskiej Europy poprzez narodowe i moralne odrodzenie samych siebie. Paniaka cechuje w miar pokojowe nastawienie do narodw ssiednich, z jednym tylko wyjtkiem, jakim jest Rosja, wzgldem ktrej pozostaje bezkompromisowo wrogo nastawiony. Ale nawet i w odniesieniu do Rosji mona stawia pytanie, czy ta wrogo jest skierowana do narodu rosyjskiego, czy moe raczej do tego, co nazywa si powszechnie imperializmem rosyjskim (niestety, na podstawie tekstw Paniaka nie jest tak atwo dokona tego ucilenia). Zobaczmy, jakie jest to teoretyczne geopolitycznych pogldw lidera chrzecijaskich konserwatystw. Znajdujemy si na samym kracu Chrzecijastwa10 cytuje Paniak Miko Husoskiego i zaznacza, i pod sowem Chrzecijastwo naley tu rozumie europejski sposb ycia. Tak jak i kady inny nard znajdujcy si na kracu, nard
Tame, s. 14. . , - . Belarus is an Eastern Outpost, 2005, s. 4.
9 10

12

Piotr Rudkouski

biaoruski musia (i nadal musi) walczy z obcym ywioem. Z kim konkretnie? Mwi o tym wyrazicie tytu jego ksieczki Wojna biaorusko-rosyjska z angielskim dodatkiem pod tytuem Belarus is an Eastern Outpost:
Biaorusini historycznie przegrali t wojn. Przegrali przede wszystkim dlatego, i nikt w Europie nie zrozumia jej jako walk w obronie kultury europejskiej. Solidarnoci europejskiej wystarczyo wwczas jedynie na zorganizowanie wypraw krzyowych. Biaoru w postaci Wielkiego Ksistwa Litewskiego stana wwczas sama do walki z Ord [ekspansj mongoo-tatarsk P. R.] i rzeczywicie bya, jak pisa Husoski, na kracu Chrzecijastwa11.

Wypowied powysza bardzo dobrze ujawnia specyfik tej koncepcji. Fundament stanowi idea antemurale Christianitatis (przedmurza Chrzecijastwa), ktra bya popularna rwnie wrd polskich mesjanistw. Tym, na co warto zwrci szczegln uwag w kontekcie tej wypowiedzi, jest intencja skontrastowania Biaorusi i pozostaej czci Europy: podczas gdy ta pierwsza zajta bya czym szlachetnym i zbawiennym obron Chrzecijastwa przed mongoo-tatarskimi i moskalowskimi antychrystami tamta druga bya zajta organizowaniem haniebnych wypraw krzyowych, ktre de facto skompromitoway Chrzecijastwo, a wraz z nim i sam Europ. Biaoru jawi si tutaj nie tylko jako sia ratujca cywilizacj europejsk przed zewntrznym zagroeniem, ale te jako wewntrzna ostoja tej cywilizacji. Mona by rzec, i Biaoru to Europa, tyle, e ze znakiem jakoci (czyli zdrowa, niezdegenerowana Europa):
Wielkie Ksistwo Litewskie, Wilno jawiy si wwczas jako obrocy i zbieracze wszystkich ziem wschodniosowiaskich. Wielkie Ksistwo Litewskie stao si militarn, polityczn i kulturaln si na Wschodzie Europy12.

Biaoru chwilowo przegraa wojn z moskiewsko-ordyskimi siami, jednak ostateczny rezultat tej wojny nie zosta jeszcze przesdzony. Ot na pewnym etapie tej cywilizacyjnej walki pojawia si Biaoruski Front Ludowy Odrodzenie, ktry pod koniec lat 80. rzuci wyzwanie rosyjskiemu komunizmowi, a dzi walczy z reimem ukaszenki jako odmian rosyjskiej okupacji. Tatarsko-mongolska agresja, polityka zaborcza carskiej Rosji, sowiecki bolszewizm i rzdy ukaszenki s przez paniakowcw postrzegane jako kolejne inkarnacje tego samego ywiou, istotowo wrogiego wobec Europy, a szczeglnie Biaorusi jako przedmurza:
Koncepcja Biaoruskiego Odrodzenia Narodowego opiera si na historii narodowej. Bez korzeni nic nie moe dugo trwa. Biaorusini jak mao kto inny posiadaj solidny grunt historyczny wasne potne pastwo, ktre zostao stracone pod koniec
11 12

Tame, s. 5. Tame.

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

13

XVIII wieku na skutek spisku midzynarodowego i nastpujcej po tym okupacji rosyjskiej13.

Kategoria spisku niejednokrotnie pojawia si w dyskursie Paniaka. Rozam wewntrz BNF, do ktrego doszo w 1999 roku (w skutek czego powstay dwie nowe partie: Partia Biaoruski Front Narodowy oraz wspomniana ju Konserwatywno-Chrzecijaska Partia) interpretuje rwnie jako jeden z antybiaoruskich spiskw midzynarodowych, w ktrych kluczow rol odegray Moskwa i Berlin, i stawia to wydarzenie w jednym szeregu z polityk Zakonu Teutoskiego, podziaem Rzeczypospolitej oraz bolszewick i niemiecko-faszystowsk okupacj. Interesujce s pogldy Paniaka na liberalizm i demokracj:
Niedobrze si dzieje na wiecie. Demokracja przeywa oglny ideowo-moralny kryzys. Dokonuje si degradacja wartoci. (Bo liberalizm to adna demokracja. Wie Pan, to co takiego jak rokoko, czy raczej manieryzm w sztuce, kiedy to renesans si zdeformowa, przeksztacajc si w manieryzm)14.

Przeciwstawienie liberalizmu i demokracji jest najwyraniej przejawem intuicyjnej politologii, podobnie jak tez o Wielkim Ksistwie Litewskim jako pastwie jaskrawo biaoruskim mona nazwa przejawem intuicyjnej historii. Intuicyjno w tym przypadku oznacza brak konfrontacji z empiri, ewentualnie wysuwanie jakiej tezy bez uprzedniej analizy logicznej. Odnonie relacji demokracji i liberalizmu naleaoby zauway, i te dwa zjawiska nie daj si tak atwo oddzieli, jak to sugeruje Paniak, a w kadym bd razie nie ma podstaw, by jedno traktowa jako zdegenerowan wersj drugiego. Zarwno w staroytnej Grecji, jak i w nowoytnej Europie demokracja staa si moliwa w znacznym stopniu dziki pojawieniu si myli liberalnej, ktr w staroytnoci reprezentowali Demokryt czy Perykles, a w nowoytnoci Locke, Kant lub Mill (midzy wieloma innymi). Pytanie: co byo pierwsze: demokracja czy liberalizm jest podobne do przysowiowego pytania: co byo pierwsze: kura czy jajko. Szereg zastrzee mona sformuowa rwnie wobec tezy Paniaka o Wielkim Ksistwie Litewskim jako pastwie zasadniczo biaoruskim. WKL byo konfederacj mudzisko-litwisko-rusisk, gdzie bardzo trudno o przekonywujce dowody dominacji tego czy owego elementu etnicznego. Biaorusko WKL wymaga ich co najmniej dwch. Pierwsze: naley udowodni, i chociaby jeden z etnonimw (ewentualnie politonimw), np. Litwini lub Rusini, okrelajcy populacje WKL, jest jednoznacznie tosamy z Biaorusinami. Problem jednak w tym, i mona takowego utosamienia dokona jedynie na mocy retrojekcji, czyli projekcji wstecznej. Naley wychodzc od charakterystyki narodowociowej wspczesnych Biaorusi13 14

http://www.belarus.net/archives/2005/11/09/392/#more-392. . , , 2003.

14

Piotr Rudkouski

nw szuka w historii takiej populacji, ktra by maksymalnie odpowiadaa takowym charakterystykom. Retrojekcja jest zawsze przedsiwziciem interpretacyjnym, tak wic nie moe pretendowa do statusu oczywistoci faktualnej. Poza tym niekiedy Litwin i Rusin to homonimy. Wielkoksicy Litwin moe oznacza zarwno przedstawicieli etnosw batyckich, jak te etnosw sowiaskich. Sowo Rusin mogo oznacza zarwno przodka Biaorusinw, jak te Ukraicw (a w niektrych przypadkach rwnie Rosjan i innych etnosw sowiaskich). Nawet jeli zaoymy, i komu si powiedzie przekonywujce utosamienie narodowoci biaoruskiej z ktr z populacji wielkoksicych, to udowodnienie biaoruskoci WKL wymaga jeszcze jednego karkoomnego przedsiwzicia: pokazania, i ta wyinterpretowana biaoruska populacja bya dominujc i konstytutywn w WKL, dziki czemu samo to pastwo moe by traktowane jako biaoruskie. Zwolennicy tezy o biaoruskoci WKL, do ktrych naley Paniak, najczciej powouj si tu na fakt, i w Wielkim Ksistwie jzykiem urzdowym by jzyk (staro)biaoruski. To, i sowo fakt zostao tu wzite w cudzysw ma na celu sygnalizowanie, i tak naprawd mamy do czynienia z kolejn interpretacj. Jednake dla Paniaka i jego zwolennikw teza o jzyku biaoruskim jako jzyku urzdowym WKL ma charakter oczywistoci faktualnej. Historyk Mikoa Jermaovi w swoim czasie zaoferowa jeszcze jeden argument na poparcie tezy o biaoruskim charakterze WKL: wielcy ksita, tacy jak Mendog, Giedymin lub Witold, mieli biaoruskie (krywickie) pochodzenie, tylko dla niepoznaki przyjli imiona o brzmieniu batyckim, aby nie drani plemion batyckich, a przy tym forsowa interesy KrywiczwBiaorusinw15. Myl, e ten przykad dobrze pokazuje, jak dalece moe si posun naukowiec w ignorowaniu zasad naukowej racjonalnoci w imi ortodoksji nacjonalistycznej. Przychodzi na myl wypowied Kowalewskiego, ktrego tak bardzo ceni wspomniany wyej prof. y: Lepsze jest nieuctwo, zagrzane mioci do ojczyzny, ni wyksztacenie, ktremu towarzyszy pogarda i brak szacunku do narodu. Jakkolwiek nie ma nic godnego pochway w wyksztaceniu, ktremu towarzyszy pogarda do narodu (a historia Biaorusi w czasach sowieckich bya uprawiana w duchu wanie takiego wyksztacenia), to jednak jest rzecz rwnie niepodan sankcjonowanie nieuctwa, zagrzanego mioci do ojczyzny. Rzecz jasna, ani y, ani Paniak, ani Jermaovi nie zgodziliby si na traktowanie ich dzie jako przykadu nieuctwa. Jednake trzeba przyzna, i ich koncepcje naznaczone dogmatyzmem s obliczone raczej na bezkrytycznego odbiorc. Problem ley nie w tym, e nacjonalici biaoruscy proponuj swoist interpretacj historii czasami owa swoisto moe si sta nawet czynnikiem naukowego postpu lecz w tym, i sw interpretacj forsuj jako fakt, a wyznawanie lub odrzucanie nacjonalistycznej narracji historycznej traktuj niemale jako prb wiernoci wobec najwyszej wartoci narodu-nacji.
15

Zob. . , , 1991.

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

15

*** Nacjonalici biaoruscy maj spore zasugi w zwalczaniu ideologii komunistycznej i promowaniu mylenia o spoeczestwie w kategoriach wsplnoty narodowej, czyli klasyczne bonum commune. Jednake realizacja wysuwanego przez nich programu unifikacji spoeczestwa wedle zasady mononacjonalnej jest nie do przyjcia. Dekonstrukcjonici maj przynajmniej czciow racj, gdy ostrzegaj przed totalitaryzmem, kryjcym si w ideologii nacjonalistycznej, a szczeglnie, gdy wykrywaj w tej ideologii irracjonalizm i zasad lepego posuszestwa. Jednoczenie naley zauway, i dekonstrukcjonici w swej krytyce nacjonalizmu te nie zawsze s wolni od irracjonalizmu. Nierzadko lubi oni zbyt atwo bez naleytego zbadania i analizy stawia znak rwnoci midzy faszyzmem a biaoruskim nacjonalizmem. Porwnywania za Paniaka do ukaszenki stao si niemale mod wrd publicystw i politycznych komentatorw. Wystarczy jednak nawet pobienie porwna ideologi i dziaalno biaoruskich nacjonalistw z ideologi i dziaalnoci takich ruchw jak Rosyjska Wsplnota Narodowa ( ) lub nawet Modzie Wszechpolska, by si przekona, i nacjonalizm biaoruski jest o wiele mniej agresywny i bardziej otwarty na dialog ni jego odpowiedniki w krajach ociennych.

2. Lewicowe (dekonstrukcyjne) dyskursy biaoruskie Na pocztku poprzedniego rozdziau wspomniaem, i jednym z czynnikw marginalizacji nacjonalizmu biaoruskiego stao si dojcie do wadzy Aleksandra ukaszenki. Teraz chciabym wskaza na jeszcze jeden czynnik, o wiele subtelniejszy, ktry istotnie zaway na losie nacjonalizmu. Jest nim... rozwj nauk humanistycznych. Mniej wicej w poowie lat 90. zaczyna przenika do biaoruskiej nacjologii konstruktywizm spoeczny, zainspirowane metodologi Thomasa Kuhna podejcie badawcze, wychodzce od zaoenia, i taki czy inny porzdek spoeczny lub takie czy inne role spoeczne s pozbawione trwaej natury. Pozostaj jedynie konstrukcjami-konwencjami, ktre s wiadomie lub niewiadomie zaakceptowane i podtrzymywane przez czonkw danej spoecznoci16. Zaaplikowany do bada nad histori narodu biaoruskiego konstruktywizm zaatakowa jeden po drugim niemal wszystkie najwaniejsze dogmaty nacjonalistyczne, zarwno to, e Wielkie Ksistwo Litewskie byo pastwem biaoruskim, czy te e Francysk Skaryna lub Symon Budny byli Biaorusinami-patriotami. Zaczto za Benedyktem Andersonem podkrela, i nard jest wsplnot wyobraon17, nie za substancjalnie istniejc. W zwizku z czym pytanie: kiedy powsta nard biaoruski? przeksztacio si w pytanie: kiedy zaczto wiadomie wyobraa Biaoru jako nard? Mwic inaczej: kiedy si zacza konstrukcja narodu biaoruskiego? Pod wpywem idei konstruktywistycznych zaczo si zmienia sownictwo odnoszce si do BIN. Zamiast mwi o odrodzeniu narodu, niektrzy woleli ju mwi o projekcie narodowym, zamiast odkrywania historii narodowej zaczto mwi o konstruowaniu historii, lub nawet nie historii, lecz narracji historycznej. Nard biaoruski, jak kady inny nard, istnieje zdaniem konstruktywistw niesamodzielnie, lecz na mocy wyobrani i aktw nieustannego potwierdzania (codziennego plebiscytu, wedle wyraenia Ernesta Renana).

16 Jedn z piewszych powanych analiz biaoruskiej historiografii z pozycji postkuhnowskiego konstruktywizmu jest praca politologa Andreja Kazakievia: , ARCHE, 2003, nr 5. 17 Zob. B. Anderson, Imagined Communities, London 1983.

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

17

Analiza konstrukcji spoecznych jest ze swej natury przedsiwziciem obrazoburczym w tym sensie, i nieuchronnie demistyfikuje pojcia i ideay, ktre w pewnych rodowiskach uchodz za wite i nietykalne. To, co uchodzi za prawo naturalne lub wrcz prawo boskie, w trakcie analizy konstruktywistycznej okazuje si jedynie prawem konwencjonalnym. To, co si zdawao konieczne, okazuje si czym przygodnym, a to, co odwieczne czym czasowym i okazjonalnym. Podejcie konstruktywistyczne niejako implikuje dekonstrukcyjne przewartociowanie, jakkolwiek konstruktywizm i dekonstrukcjonizm s odmiennymi strategiami badawczymi i powstay na gruncie odmiennych tradycji filozoficznych. Obecnie chciabym przedstawi kilka koncepcji dotyczcych problematyki tosamoci narodowej, ktre s naznaczone wpywem idei konstruktywistycznych oraz dekonstrukcjonistycznych.

2.1.Dyskurs prawicowo-lewicowy: samozwalczajcy si nacjonalizm mistyczny Valancina Akudovia Zaczn od przedstawienia pogldw jednego z najbardziej znanych filozofw biaoruskich, Valancina Akudovia. Pogldy tego intelektualisty rwnie dobrze mona by byo umieci w poprzednim rozdziale. Istniej powody, by traktowa je jako jedn z odmian nacjonalizmu, by moe nawet skrajnego (cho nie wojujcego), tego, co mona by okreli mianem nacjonalizmu mistycznego. Niemniej jednak Akudovi staje wobec ideologii nacjonalistycznej jako wybitny dekonstrukcjonista, a to z kolei uzasadnia omawianie go wanie w tym rozdziale. Dlatego to nacjonalizm Akudovia zaopatrzyem w funktory mistyczny i samozwalczajacy si. W ksice Nie ma mnie18 Akudovi analizuje (jeli analiz mona nazwa lune rozwaania eseistyczne) kolejno po sobie nastpujce epoki Totemu, Mitu i Tekstu. Jego zdaniem, obecnie znajdujemy si na etapie zaamania si ostatniej ostoi sensu Tekstu. Zanika kultura tekstu, a wraz z nim ostatni gwarant sensu Bg. Ale nie tylko idea Boga ulega rozkadowi. Zmierzch epoki Tekstu oznacza rwnie zmierzch Czowieka. Czowiek jest pozbawiony istoty, a jego ycie sensu. Jedyne jego przeznaczenie polega na odbyciu bycia. Mowa o jakim wyszym przeznaczeniu czowieka pozostaje jedynie czcz gadanin. Ja to siedemdziesit kilo koci, tuszczu, mini oraz pynu o kolorze czerwonym pisze filozof i dodaje: Czas czowieka dobiega koca w najrozmaitszych sensach19. W tej na wskro nihilistycznej wizji zmierzchu epoki Tekstu pojawia si niby wiateko w tunelu oblicze jakiego bstwa. Nie jest to bynajmniej transcendentne

18 19

. , . , 1998. Tame, s. 23.

18

Piotr Rudkouski

bstwo, jest to bg immanentny i lokalny: Etnos, ktry si jawi Akudoviowi jako byt pofragmentowany: Archipelag Biaoru. W innej swej ksice Dialogi z Bogiem20, niedawno przetumaczonej na jzyk polski, Akudovi usiuje interpretowa swoje etniczne bstwo za pomoc ulubionej swej kategorii, niebyt:
Podczas, gdy inne narody obrastay zdobyczami, mymy si krzepili stratami. Teraz za jestemy jak nikt inny bogaci w niema. Nie mamy historii, nie mamy jzyka, nie mamy wolnoci, nie mamy adu i, by moe, znowu nie bdziemy mieli wasnego pastwa. A nawet o Biaorusinach jako takich czy potrafi kto jednoznacznie powiedzie, e s oni lub, e ich nie ma?21

Wyrwany z kontekstu w fragment moe sprawia wraenie, i mamy do czynienia z jak chorobliw tendencj do samoponiania lub masochistycznymi lamentacjami. Jeli jednak przeczytamy ten fragment w kontekcie szeregu innych wypowiedzi Akudovia, to moemy spostrzec, i kategoria nie ma peni tu jak specyficzn, nieatw do uchwycenia na pierwszy rzut oka, funkcj. Zwrmy uwag na jeszcze jedn wypowied, pochodzc tym razem z jego wykadw w Kolegium Biaoruskim Narodowy paradygmat: W kierunku zmiany konceptualnej22:
...dla mnie ta Biaoru, z jak mamy dzi do czynienia, zawiera si nie w ruinach lokalnych deformacji ostatnich kilka setek lat, lecz jest sakralnym owocem caej tysicletniej (jako minimum) historii tej przestrzeni. A wszelakie sacrum naley szanowa takim, jakim ono jest. Bo ten, kto nie szanuje sacrum, obiera sobie jako ojczyzn profanum23.

Biaoru to jednoczenie bogactwo i niedola, sacrum i ndza, bstwo i niebyt. Czony tych trzech koniunkcji wcale si nie wykluczaj, lecz wspokrelaj. Okrelanie bstwa za pomoc kategorii niebytu jest cech charakterystyczn teologii apofatycznej, i to jest powd, dla ktrego ujcie BIN przez Akudovia nazwaem apofatycznym dyskursem narodowym24. Etnos, owo lokalne i immanentne bstwo daje Akudoviowi poczucie ciepa i zadomowienia. Szczeglnie za umiowa filozof jeden z atrybutw swego bstwa, jakim jest jzyk:
Oszalaem. Wasaem si jak nicy na jawie, jak zakochany. Zreszt, dlaczego jak? Przecie rzeczywicie byem zakochany w jzyk macierzysty. [...] Niezmordowanie

. , , 2006. Tame, s. 106. 22 W ubiegym roku wykady te zostay wydane w formie ksikowej: . , 2007. 23 . , 8-9, http://baj.by/belkalehium/lekcyji/litaratura/akudovicz01_8-9.htm. 24 , ARCHE, 2007, nr 5.
20 21

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

19

wymawiaem rne sowa i zdania (i na gos, i przed sob samym), i nawet minie twarzy zaczynay bole25.

Namitna mio do jzyka biaoruskiego, lokowanie nadziei na zadomowienie (utulna) w biaoruskoci, a nawet wyniesienie biaoruskiego etnosu do rangi bstwa stanowi o prawicowoci Akudoviowego dyskursu. Na t warstw prawicow nakadaj si jednak lewicowe, dekonstrukcyjne elementy, jak to ju zostao wyej zasygnalizowane. Co konkretnie Akudovi dekonstruuje? 1. Po pierwsze, dekonstruuje on rol religii i Kocioa (lub Kociow) w powstawaniu biaoruskiego narodu:
Dojrzelimy jako Nacja bez bezporedniego udziau Kocioa. Kiedy to na obszarach naszego kraju dokonywao si upastwowienie Religii (WKL, Rzeczpospolita), Nacja jeszcze nie dojrzaa, kiedy za nacja dojrzaa, nie mielimy ani wasnego Pastwa, ani wasnego Kocioa [] Nie ma, moim zdaniem, bardziej aosnego widowiska, ni klczcy Biaorusin, ktry si modli do Boga, by chroni jego nard26.

2. Akudovi dokonuje rwnie powanego przewartociowania Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Ono dla niego nie tylko nie byo pastwem biaoruskim, ono odgrywao negatywn rol w powstawaniu narodu biaoruskiego:
Gdyby WKL zakadajc rozmaite historyczne transformacje nie utracio pastwowoci a do dnia dzisiejszego, to my nie mielibymy dzisiaj nawet pozorw narodu lub jzyka biaoruskiego27.

3. Z kolei osiemnaste i dziewitnaste stulecie, opakiwane przez biaoruskich nacjonalistw jako okres eliminacji wszelkich oznak biaoruskoci z ycia publicznego, jest dla Akudovia okresem niemale najistotniejszym z punktu widzenia powstawania narodu:
Co do narodowego dojrzewania (oraz dojrzewania jzyka narodowego), to, moim zdaniem, o wiele bardziej istotnym by nie okres WKL wraz z jego zotym wiekiem szesnastym, lecz okres tego totalnego zmroku XVIII-XIX w. Co wicej, skonny jestem twierdzi, i Biaorusini si pojawili jako etnos nie w czasach WKL, lecz wanie w owej dobie niczyjej28.

. , , s. 185-186. . , , 1, http://baj.by/belkalehium/lekcyji/litaratura/akudovicz01_1.htm 27 Tame, 2, http://baj.by/belkalehium/lekcyji/litaratura/akudovicz01_2.htm. 28 Tame.

25 26

20

Piotr Rudkouski

Imperium Rosyjskie, ktre si Paniakowi jawi niemale jako sia demoniczna, Akudovi nazywa koysk narodu biaoruskiego i przestrzega przed utosamianiem Imperium Rosyjskiego z rosyjskim nacjonalizmem. Imperium to stao si koysk narodu biaoruskiego w tym sensie, i
...narodowe dojrzewanie Biaorusinw dokonywao si w cieniu walki (poprzez rusyfikacj) z polonizacj naszego kraju. Ale poniewa zarwno polonizacja, jak te rusyfikacja (jak te ich pojedynek) najczciej si przejawiay w dyskursach wadzy, to nic nie zawadzao biaoruskiemu etnosowi w sposb naturalny ksztatowa si w pozbawionej kanaw jakiejkolwiek wadzy wioski29.

4. Dekonstrukcji ulega rwnie opozycja midzy Biaorusk Republik Ludow ( BNR) i Biaorusk Sowieck Socjalistyczn Republik ( BSSR), utrzymywana przez wielu (cho nie wszystkich i nie bezwarunkowo) biaoruskich nacjonalistw, gdzie pierwsze jawi si ze znakiem plus, drugie za ze znakiem minus:
Proponuj minimalizowa odwieczn (i ostr) opozycj midzy BNR i BSSR. Bo jeli spojrzymy na nie z perspektywy powstawania Pastwa, to BNR i BSSR zaczynaj si jawi nie jako dwa miertelnie wrogie wobec siebie wydarzenia, lecz jako jedno i to samo wydarzenie, jedynie w rnych wariantach formalizacji politycznej30.

Gwnym i, jak si zdaje, jedynym argumentem na poparcie tej tezy jest to, i:
...jak jedna, tak i druga formacja polityczna opieray si na te same fundamentalne postulaty: socjaldemokracj oraz nacjonalizm. [...] Przypomnijmy gwoli przykadu znany fakt, i mniej wicej do roku 1929 Sowiecka Biaoru rozwijaa si cakowicie wedle nacjonalistycznego modelu (biaorusizacja)31.

Powysze twierdzenia Akudovia rzeczywicie godz w najbardziej podstawowe dogmaty nacjonalistw biaoruskich. Czy to oznacza, e omawiany filozof zaoferowa nam bardziej dojrzae, bardziej racjonalne i bardziej przemylane podejcie do problematyki BIN? Myl, i odpowied bdzie negatywna. Przeanalizujmy jego tezy. Ad 1. Co naley rozumie pod wyraeniem wasny Koci? Czy jest to tosamo granic Kocioa z granicami narodu, czy grupy etnicznej, czy pastwa? Chrzecijastwo zawsze przekraczao granice narodowe, etniczne oraz pastwowe. Prawdopodobnie jednak Akudovi, mwic o braku wasnego Kocioa, ma na uwadze
Tame. Tame, 3-4, http://baj.by/belkalehium/lekcyji/litaratura/akudovicz01_3-4.htm. 31 Tame.
29 30

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

21

wielowyznaniowo. Ale czy obecno kilku wyzna (zamiast jednego) implikuje twierdzenie o areligijnym charakterze jakiego narodu? Myl, i naley przede wszystkich oczyci jzyk z dziwnych wyrae, typu wasny Koci. Proponuj wychodzi z zaoenia, i budowanie narodu to proces transformacyjny, gdzie najrozmaitsze elementy religia, jzyk, zwyczaje, spoeczne relacje, gospodarka, prawa itd. wszystko to w caej swej rozmaitoci i wieloci ulega takiemu przeksztaceniu, owocem ktrego jest powstanie pewnego uniwersum kultury symbolicznej, zwanej wsplnot narodow. Jest rzecz jasn, i religia sama w sobie nie wygeneruje narodu, podobnie jak nie uczyni tego taka instytucja (Koci czy te kilka Kociow), ale ona, religia, jest zarwno w przypadku Biaorusi, jak te innych narodw konsubstratem narodu. Teza Akudovia o areligijnym charakterze narodu biaoruskiego posiada rwnie gbsz wersj. Filozof powtarza za Aleksandrem Meyerem, e nie ulega wtpliwoci, e samostanowienie narodu jest grzechem z punktu widzenia religii chrzecijaskiej32 i uzasadnia to za pomoc wyrwanego z kontekstu cytatu z Pisma witego: Nie ma ju yda ani Greka. Proponuj kontynuowanie czytania tego miejsca Biblii (List do Galatw): ...nie ma mczyzny ani kobiety. W duchu hermeneutyki Meyera-Akudovia mona wywnioskowa, i Pan Bg zaprojektowa jak potworn inynieri genetyczn, na skutek ktrej ma powsta czowiek bezpciowy... Rozumowanie Akudovia jest jakim zabiegiem demagogicznym, obliczonym na naiwnego odbiorc. Mamy tu do czynienia z brakiem klarownoci pewnych poj. Grzechem z punktu widzenia chrystianizmu s wszelkie formy indywidualnego lub wsplnotowego egoizmu, natomiast jeli chodzi o narodowe samostanowienie, czyli budowanie solidarnej, zjednoczonej za pomoc wsplnych symboli kulturowych wsplnoty, to o jakim grzechu tu moe by mowa? Ad 2. Kontrfaktyczne rozumowanie (gdyby WKL...) ma widocznie na celu podkrelenie, i midzy historycznym Litwinem (ewentualnie Rusinem) a wspczesnym Biaorusinem (oraz ich jzykami) nie ma bezporedniej przechodnioci. W zwizku z tym nie jest rzecz oczywist, czy Litwin (lub Rusin) przeksztaciby si w Biaorusina w przypadku przetrwania WKL w XIX i XX wieku. Proponuj w takim razie wasne rozumowanie kontrfaktyczne. Wyobramy sobie, i w 2050 r. Biaoru zostaje podbita przez Chiny. Stan chiskiej okupacji trwa, powiedzmy, przez trzy stulecia. W skutek tego wyania si nowa narodowo, nazwijmy j umownie biaochisk. W 2375 roku pewien filozof, niech to bdzie Chinobielicz, wystpuje z krytyk okresu biaoruskiego i pochwa okupacji chiskiej, jako e dziki tej okupacji powstaa Biaochinia. Logiczne pytanie, jakie si tutaj nasuwa, brzmi: a czy nie byoby lepiej, gdyby Biaoru w cigu tych trzech stuleci rozwijaa si w sposb naturalny, bez biaochiskich zakce? Podobnie te mona
32

Tame, 1, http://baj.by/belkalehium/lekcyji/litaratura/akudovicz01_1.htm.

22

Piotr Rudkouski

zapyta w odniesieniu do populacji WKL: czy nie byoby lepiej, gdyby nie zostaa przerwana cigo kulturowa midzy wielkoksicymi Litwinami-Rusinami a narodem, ktry powstaby na bazie kultury litwisko-rusiskiej? Owszem, by moe nie nazywalibymy si dzi Biaorusinami, a nasz jzyk byby nieco inny, ale czy to ma oznacza, i nasze bytowanie w tym alternatywnym wiecie byoby gorsze? Ad 3. Mona si zgodzi co do tego, i marginalizacja Biaorusinw w Imperium Rosyjskim sprzyjaa ich ksztatowaniu si jako grupy etnicznej. Stawiam jednak pytanie: czy sprzyjaa ona ksztatowaniu si Biaorusinw jako wsplnoty narodowej? Uwaam, e zdecydowanie nie. Powstawanie narodu jest, jak ju wyej zostao zaznaczone, procesem transformacyjnym, ktrego sukces zaley przede wszystkim od tego, czy dana grupa etniczno-kulturowa potrafi funkcjonowa jako samowiadomy, refleksyjny oraz skierowany na jaki cel podmiot. Podmiot, ktry potrafi wynale takie symbole, narracje oraz struktury semiotyczne, ktre by stanowiy baz aksjologiczn dla danej wsplnoty narodowej. Tymczasem pozbawiona wszelkich kanaw wadzy wioska w okresie totalnego zmroku, ktre (ten okres i t wiosk) tak bardzo gloryfikuje Akudovi, to przecie pozbawiona jakiejkolwiek podmiotowoci magma. Nie ulega wtpliwoci, e ta wioska wyranie odczuwaa sw odrbno-inno wobec tych Imperiw, w orbicie ktrych si znajdowaa. Jednake to byo uczucie infernalnej odrbnoci. To bya odrbno przekltej i wyobcowanej z ycia kulturalnego niszej kasty, bez wasnego imienia i wasnego jzyka, kasty, ktra bdzie si okrela za pomoc pozbawionej jakiegokolwiek odniesienia historycznego miana tutejszyja, a swj jzyk bdzie wstydliwie nazywaa prostaj mowaj. Wadze carskie z kolei zniszczyy wszelkie symbole i instytucje, ktre mogyby sprzyja przeksztaceniu tutejszych w samowiadomy podmiot kulturowy, zakazujc najpierw uywania sw Biaoru, biaoruski, pniej rozwizujc uni brzesk, zakazujc uywania jzyka biaoruskiego i, oczywicie, wszczepiajc tutejszym za pomoc Cerkwi oraz instytucji edukacyjnych przekonanie, co do bycia integraln (chocia zdegenerowan) czci narodu rosyjskiego. Czy wobec tego naley si Imperium Rosyjskiemu pieszczotliwa metafora koyski narodu biaoruskiego? Mam due wtpliwoci. Ad 4. Rozwaajc relacj BNR i BSSR, naley przede wszystkim zauway, i istniay co najmniej dwie idee Biaorusi Sowieckiej idea miciera yunovia z jednej strony i idea Wilhelma Knorina oraz Aleksandra Miasnikowa z drugiej. W ujciu yunovia Biaoru miaa by sowieck, lecz kulturowo i politycznie autonomiczn jednostk, w przypadku za Knorina z Miasnikowem nawet mowy nie mogo by o jakiej autonomii czy odrbnoci Biaorusi33. Ogoszenie powstania Bia33 Zob. . , , 2006, s. 71 oraz . , op , 1999, s. 72-73.

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

23

oruskiej Sowieckiej Socjalistycznej Republiki, ktre miao miejsca 1 stycznia 1919 r. nie byo niczym innym, jak tylko taktycznym posuniciem bolszewikw, ktrego celem byo uciszenie rzdu BNR, ktry przebywa wwczas w Grodnie i za pomoc kanaw dyplomatycznych dezawuowa wobec wsplnoty midzynarodowej imperialistyczne zakusy bolszewikw34. Bolszewicy za w owym czasie nie czuli si na tyle mocni, by ignorowa opini, jak ma o nich wiat. Std wanie powstaa idea BSSR, pseudopastwa, w ktrym komunista-narodowiec yunovi by jedynie marionetk w rkach rosyjskich bolszewikw, majcych za cel strategiczny zachowanie imperialistycznego status quo. BSSR w obu fazach swojego powstania (1 I 1919 oraz 31 VII 1920) tworzono pod auspicjami przeciwnikw realnej autonomii Biaorusi. Dla nich BSSR tak naprawd miaa by odpowiednikiem pojcia Strefa zachodnia Rosji Sowieckiej. Nie ma powodu dodawa, i taka koncepcja Biaorusi nie miaa nic wsplnego z koncepcj zaoycieli BNR. Dziwnie wyglda argument Akudovia, i o pokrewiestwie BNR i BSSR decyduje fakt, i jak jedna, tak i druga formacja polityczna opieraa si na tych samych fundamentalnych postulatach: socjaldemokracji oraz nacjonalizmu. Po pierwsze, BSSR powstaa wwczas, gdy midzy socjaldemokracj a leninowskim komunizmem istniao najwyej mgliste wspomnienie o niegdysiejszej przyjani. To byy dwie rne i wrogie wobec siebie ideologie. I jeli BNR ideowo bya rzeczywicie w znacznym stopniu socjaldemokratyczn, to Komunistyczna Partia Biaorusi (bolszewikw) ( ) skrztnie filtrowaa tego typu idee, a sankcjonowaa tylko takie, ktre si zgadzay z doktryn dyktatury proletariatu. Po drugie, biaorusizacja lat 20. dokonywaa si nie wedle nacjonalistycznego modelu, jak to twierdzi Akudovi, lecz w ramach tymczasowego pojednania midzy bolszewickim imperializmem a biaoruskim renesansem narodowym. Mwic inaczej, w latach 20. zapanowa kruchy kompromis midzy koncepcj yunovia i koncepcj Knorina z Miasnikowym. Ale, jak wiemy, nie minie dziesi lat i bolszewicki imperializm ze wzmoon si przystpi do kompensowania zaniedba, gdy chodzi o zniszczenie biaoruskiej kultury i jej twrcw. A bdzie to czyni nadzwyczaj skutecznie. Biaorusizacja w BSSR trwaa niecae 10 lat, natomiast okres debiaorusizacji (bardziej lub mniej intensywnej) liczy dobre 60 lat. Jaki sens wobec tego ma teza o pokrewiestwie ideowym midzy BNR i BSSR? To pierwsze byo projektowane jako biaoruskie pastwo narodowe o ustroju demokratycznym (i faktycznie takowym byo przez cay okres swego krtkiego istnienia), natomiast BSSR stao si republik maksymalnie sowiecko-socjalistyczn, minimalnie za biaorusk. Zdaje si, i spokrewnienie tych dwch formacji jest niezbyt udanym trikiem retorycznym.

34

Zob. . , , s. 73.

24

Piotr Rudkouski

To prawda, e gdyby nie byo BSSR (a zamiast niej np. Biaoruski Okrg Federalny), to w 1990 r. Biaorusini mieliby sporo trudnoci z odzyskaniem niepodlegoci, a najprawdopodobniej do dzi dnia nie mieliby wasnego pastwa. Jednake naley sobie zdawa spraw, i BSSR nie bya wcale gestem dobrej woli ze strony wadz bolszewickich, lecz jedynie owocem kompromisu midzy zdecydowanie probiaorusk BNR i radykalnie antybiaoruskim Wojewdzkim Wykonawczym Komitetem Zachodniego Wojewdztwa, kierowanym przez Knorina i Miasnikowa. Fikcyjne pastewko, nazwane BSSR, miao si sta jedynie przeciwwag dla BNR, aby po osabniciu tej ostatniej cakowicie znikn w stworzonym najpierw Pastwie Biaorusko-Litewskim (w rzdzie ktrego nie byo Biaorusinw i prawie nie byo Litwinw35), a potem cakowicie rozpyn si w rosyjskim ywiole. Jednake dziki istnieniu konkurencji w postaci BNR ten plan si nie powid, bolszewicy byli zmuszeni tolerowa jakie minimum biaoruskoci w BSSR. W ten sposb BSSR staa si swoistym formularzem dla powstania jakociowo nowej formacji niepodlegej Republiki Biaorusi. Akudovi jest czasami nazywany przez dziennikarzy guru wolnego mylenia. Niestety, ta wolno w jego przypadku oznacza czstokro wolno od standardw metodologicznych i zasad logicznego konstruowania dyskursu. Jego ujcie biaoruskiej idei narodowej jest zasadniczo inne, ni ujcie ortodoksyjnych nacjonalistw. Nie da si jednak powiedzie, i jest ono dojrzalsze, bardziej przemylane i bardziej spjne wewntrznie. Jego nacjonalizm znajduje si w niebezpieczniej bliskoci z kultem Etnosu (wszak on sam nazywa biaoruski etnos bstwem). Jego za reinterpretacja biaoruskiej historii nie tylko nie usuwa trudnoci obecnych w interpretacji nacjonalistw ortodoksyjnych, lecz generuje mas dodatkowych trudnoci, o ktrych bya mowa wyej.

2.2. Kosmopolityczny liberalizm contra biaoruski projekt narodowy Mniej wicej od pocztku niniejszego stulecia na temat BIN coraz czciej zaczli si wypowiada biaoruscy intelektualici rosyjskojzyczni. Nie chc powiedzie, i nie wypowiadali si oni na ten temat wczeniej, w latach 90. Jednake tamte wypowiedzi byy raczej sporadyczne i okazjonalne, natomiast ostatnio zaczy by one systematyczne i majce charakter naukowo-badawczy. Rosyjskojzyczni intelektualici biaoruscy to do ciekawy fenomen spoeczny. Nie s tosami z rosyjskojzyczn wikszoci spoeczestwa, przewanie indyferentnej wobec problemw identycznociowych lub demokratyzacyjnych, generalnie
35 O wyniszczeniu wszystkiego, co biaoruskie w tym biaorusko-litewskim pastwie pisa wspczesny wiadek A. Grigorjew w gazecie (1921), zob. . , , s. 74.

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

25

za zachowuj postaw krytyczn wobec rozmaitych biaoruskojzycznych projektw narodowych, zarwno w nacjonalistycznej, jak te liberalnej wersji. Lubi powoywa si na przykad Austrii czy Irlandii, gdzie spoeczestwa czuj si dobrze bez unikalnego jzyka narodowego, lub te Szwajcarii, ktra wietnie prosperuje jako pastwo multilingualne. Multilingualizm i w ogle multikulturalizm jest jedn z ulubionych idei rosyjskojzycznych intelektualistw. S oni przewiadczeni, i epoka pastw narodowych, zaprojektowanych wedle idei monolingualizmu oraz monokulturalizmu, dobiega koca i e wkraczamy obecnie w dob postnacjonalizmu. Budowanie pastwa narodowego s oni skonni uwaa za przejaw zacofania lub te brak rozeznania w dzisiejszym wiecie. Dyskusja midzy biaoruskojzycznymi a rosyjskojzycznymi intelektualistami szczeglnie aktywizowaa si w 2005 r. na skutek decyzji Komisji Europejskiej dotyczcej uruchomienia na antenie Deutsche Welle programu dla Biaorusi w jzyku rosyjskim. Jeden z biaoruskich filozofw, redaktor rosyjskojzycznego magazynu internetowego (Nasza opinia) Siergiej Pakowskij, publikujcy si pod pseudonimem Janow Polesskij uzna, e chocia przedmiot sporu jest bzdurny, to jednak sama dyskusja zasuguje na uwag, jako e ma pewien zwizek z problemami, tak czy owak obecnymi w dyskursach globalizmu/glokalizmu, multikulturyzmu et cetera. W artykule 36 Polesskij ujmuje te problemy w sposb nastpujcy: 1. Dyskusj midzy biaoruskojzycznymi a rosyjskojzycznymi mona postrzega wedle analogii do dyskusji midzy komunitarianami a liberaami. Podstawa analogii jest nastpujca: Kantystw-liberaw jednoczy domniemanie, i problem kulturowych lub jzykowych rnic jest wtrny w stosunku do problemu demokracji czy, szerzej, problemu prawa. Tymczasem za:
...posugiwanie si terminami tosamo, przynaleno kulturowa, projekt narodowy [...] wiadczy o tym, i inteligencja biaoruska w swej liberalno-demokratycznej czci [...] tak czy owak chce si wyrzec wielkich programw emancypacyjnych Owiecenia, [...] a to z kolei zubaa wyobraenie o osobie. [...] Wanie to i stanowi o pokrewiestwie wiadomych, i komunitarianw37.

Zauwamy specyficzne uycie sowa wiadomy wzite w cudzysw. Jest to ironiczno-pogardliwe sowo, wzite z leksykonu ukaszenkowskiej propagandy, ktre si odnosi do narodowo zorientowanej inteligencji. Kolejn kwesti, na ktr naley zwrci uwag, jest fakt, i krytycyzm Polesskiego zosta skierowany w stron liberalno-demokratycznej inteligencji biaoruskiej, czyli tego, co powyej okrelilimy
36 37

, http://www.nmn.org/pub/150805/ligvo.html. Tame.

26

Piotr Rudkouski

jako centrum w dyskusji wok biaoruskiej idei narodowej. Mona by powiedzie: nie tylko prawicowcy la Paniak, zdaniem Polesskiego, s w bdzie, lecz w bdzie jest kady, kto obnosi si z hasem budowania pastwa narodowego, nawet w wersji liberalnej. 2. Liberaowie-kantyci powiada filozof wyznaj zasad pierwszestwa podmiotu prawnego w odniesieniu do przedmiotu, pojmowanego jako dobro, na przykad dobro jzyka.
Komunitarianie za na odwrt: wyznaj zasad pierwszestwa dobra przed prawem, jakkolwiek uznaj rwnie konieczno abstrakcyjnego prawa38.

W odniesieniu do kantystw-liberaw Polesskij twierdzi co podobnego, jedynie przestawiajc miejscami tre tego, co pierwszorzdne i tego, co wtrne: kantyci uznaj wano kulturowej przynalenoci, lecz postrzegaj j jako wtrn, mniej istotn. 3. Kto ma wicej racji? pyta retorycznie Polesskij i odpowiada: Ani ci, ani tamci. Jego zdaniem, zarwno wezwania wicej demokracji (przypisywane przeze liberaom-kantystom), tak te wicej jzyka (przypisywane komunitarianom) maskuj denie do dominacji. Pierwsi chc by specjalistami od demokracji, drudzy za specjalistami od projektu humanistycznego. Prezentowanie siebie jako specjalistw gwarantuje im jakie uprzywilejowane miejsce w spoeczestwie. 4. Mimo, i adna ze stron nie posiada wicej racji wobec drugiej strony Polesskij wyranie si opowiada po stronie rosyjskojzycznych liberaw-kantystw. Uzasadnienie za tego wyboru brzmi do intrygujco: czy mnie z nimi gra przeciwko patologii uczucia narodowego, tak bardzo obcego liberalno-demokratycznemu etosowi. Przeanalizujmy przedstawione wyej rozumowanie. Ad 1. Przeciwstawienie Polesskiego problemy kulturowo-jzykowe versus problemy demokracji bardzo przypomina przeciwstawienie Zianona Paniaka liberalizm versus demokracja. Oba przeciwstawienia zakadaj istnienie jakiego kryterium demarkacji, wedle ktrego mona byoby odrni czony przeciwstawienia. Podobnie jak w przypadku Paniaka zakwestionowaem zasadno przeciwstawienia liberalizm demokracja, tak tutaj skonny jestem kwestionowa zasadno przeciwstawienia: problemy kulturowo-jzykowe problemy demokracji. Emancypacja kulturowo-jzykowa jest cile zwizana z demokratyzacj. Polesskij, idc za Joh38

Tame.

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

27

nem Rawlsem, pojcie demokracji wie z pojciem prawa, czyli praworzdnoci39. Mwic inaczej, demokracja to tyle, co przestrze maksymalizowanych uprawnie jednostki, ograniczonych jedynie uprawnieniami innych jednostek. Nawet jeli przyjmiemy takie w duchu Rawlsa pojcie demokracji, to musimy zauway, i mylenie w kategoriach praw-uprawnie zakada zdolno jednostki funkcjonowania w spoeczestwie jako aktywnego podmiotu, czyli penosprawnego uczestnika (lub gracza, jak kto woli) procesu politycznego oraz spoeczno-kulturowego. Ot emancypacja kulturowo-jzykowa jest wanie czynnikiem upodmiotowienia jednostki. Empiria zdaje si potwierdza ow tez: na Biaorusi najbardziej dynamicznie i konsekwentnie walcz o demokracj i prawa czowieka osoby o orientacji odrodzeniowej. To chyba nie jest przypadek, e to wanie biaoruskojzyczne Biaoruskie Liceum Humanistyczne wydao setki gorliwych bojownikw o demokracj i prawa czowieka, nie za rosyjskojzyczny Europejski Uniwersytet Humanistyczny. Nie bez powodu Ernst Gellner powiedzia kiedy, i czonkowie spoeczestwa obywatelskiego musz by w jakiej mierze nacjonalistami40. Kilka sw wypada powiedzie odnonie sugestii Polesskiego, e biaoruscy komunitarianie jakoby chc si wyrzec wielkich programw emancypacyjnych Owiecenia. Niestety, autor tej tezy nie precyzuje, co dokadnie ma na uwadze, mwic o programach emancypacyjnych Owiecenia. Takie sprecyzowanie byoby bardzo podane, jako e miano Owiecenia bywa aplikowane do rozmaitych prdw intelektualnych XVIII wieku. Katolik Vico, deista-buntownik Voltaire, empirysta Hume, humanista Diderot, naturalista Rousseau oraz krytycysta Kant oni wszyscy (i nie tylko oni) s reprezentantami Owiecenia. O co wic chodzi z tym wyrzeczeniem si programw owieceniowych, ktre Polesskij przypisuje biaoruskim komunitarianom? Domylam si, e powd, dla ktrego Polesskij skonny jest przeciwstawia ide narodow programom owieceniowym tkwi w tym, i ide narodow kojarzy on jednoznacznie z Romantyzmem XIX wieku, Romantyzm za interpretuje w duchu Isaiaha Berlina (wszak zajmowa si myl tego filozofa). W Dwch koncepcjach wolnoci Berlin atakuje Romantyzm jako prd kulturowy odpowiedzialny za rozpowszechnienie si idei tzw. pozytywnej wolnoci i zwizanym z ni kultem rozmaitych Gemeinschaften. Wolno pozytywna, zdaniem Berlina, jest zawsze zorientowana na jakie wysze Ja, szersz od jednostkowego Ja cao spoeczn, gdzie poszczeglna osoba jest jedynie elementem lub aspektem owej caoci. T caoci moe by plemi, rasa, wsplnota wyznaniowa, pastwo, wielkie spoeczestwo ywych, umarych i jeszcze nie narodzonych. Ten byt uznaje si za prawdziwe Ja, ktre, narzucajc sw kolektywn czy te organiczn, jednolit wol krnbrnym

39 40

Zob. J. Rawls, Political Liberalism, Columbia University Press, New York 1993, s. XVI-XX. Zob. E. Gellner, Conditions of Liberty. Civil Society and its Rivals, New York 1994, rozdz. 13.

28

Piotr Rudkouski

czonkom, osiga wasn, a tym samym i ich wysz wolno41. W artykule za Nacjonalizm: zlekcewaona potga Berlin okrela nacjonalizm wprost jako odrol romantycznego buntu42. Niewtpliwie jest sporo racji w kojarzeniu nacjonalizmu z romantycznym buntem, wypada jednak postawi tu co najmniej dwa pytania: 1) czy nacjonalizm rzeczywicie jest li tylko odmian Romantyzmu (pojtego jako antyteza Owiecenia), lub inaczej: czy Romantyzm jest jedyn moliw kontekstualizacj dla nacjonalizmu? 2) co wsplnego maj biaoruscy komunitarianie z romantycznym nacjonalizmem XIX wieku? Skonny jestem twierdzi, i Owiecenie zawayo na pojawieniu si nacjonalizmw nie mniej ni Romantyzm. Po pierwsze, nacjonalizm by wietn odpowiedzi na owieceniowy postulat egalitaryzmu, jako e przewidywa zniesienie podziau na arystokracj, szlacht i prosty lud i powstanie wsplnoty narodowej, gdzie nie ma miejsca na kastowo spoeczn. Po drugie, nacjonalizm wbrew temu co sugeruje Polesskij to jeden z najbardziej typowych (a moe i najbardziej skutecznych) programw emancypacyjnych. Emancypacja tu ma dwojaki wymiar: z jednej strony, kultura ludowa zyskuje w dobie nacjonalizmw uprzywilejowan pozycj, prosty lud staje si obiektem respektu (a czasami nawet kultu), cnot za warstw wyszych jest uczenie si od tych prostych, popieranie i promowanie ich kultury. Idea narodowa to swoista koniunkcja dwch zasad metafizycznych descendentio i ascensio: zejcia-znienia si (ku kulturze ludowej) oraz podniesienia-wywyszenia (kultury ludowej), przy czym chodzi tu o proces nieustannego ponawiania tego dwojakiego aktu descendere-et-ascendere. Z drugiej strony, chodzi tu rwnie o wyzwolenie si od zewntrznego zniewolenia w postaci jakiej politycznej potgi oraz narzuconej przeze kultury, przezwycienie kondycji bycia ludmi drugiej kategorii. Zwracajc uwag na powinowactwo nacjonalizmu z ideaami Owiecenia, nie chc przez to bynajmniej powiedzie, e nacjonalizm jest ze swej natury bogosawionym i zbawiennym prdem ideowym. Jestem wiadom, i w miejsce dawnej kastowoci spoecznej, gdzie dyskryminowan i wyzyskiwan klas by prosty lud, moe przyj (i faktycznie wiele razy przychodzia) nowa forma dyskryminacji, by moe jeszcze bardziej gronej i niebezpiecznej, w postaci walki z obcymi wpywami. Kult prostego ludu moe przybiera formy etno-religii, natomiast walka z rzeczywistym lub wyimaginowanym zniewoleniem zewntrznym moe si przejawia nawet w aktach terroryzmu. Chciaem jednak podkreli, i bdem jest redukcja nacjonalizmu do romantycznego buntu, jak to robi Berlin, pod wpywami ktrego znajduje si, jak si mona domyli, Janow Polesskij. Powstanie nacjonalizmu, wedug specjalisty od tej kwestii, Hansa Kohna, szo rami w rami z powstaniem
41 I. Berlin, Dwie koncepcje wolnoci, tum. D. Grinberg, w: tego, Cztery eseje o wolnoci, Pozna 2000, s. 198. 42 I. Berlin, Nacjonalizm: zlekcewaona potga, tum. S. Kowalski, w: tego, Dwie koncepcje wolnoci i inne eseje, wybr i opracowanie J. Jedlicki, Warszawa 1991, s. 231.

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

29

co najmniej projektowanego powszechnego uczestnictwa wszystkich czonkw narodu (obywateli) w sprawach pastwa oraz ich aktywizacji jako podmiotw; lud przestawa by jedynie biernym obiektem historii. [...] Tak wic nacjonalizm demokratyzowa kultur oraz poprzez powszechne wyksztacenie aspirowa do ufundowania narodu wraz ze wsplnym dziedzictwem [common background] dawnej legendarnej przeszoci43. Poczynione przed chwil sprecyzowania pomog nam oceni rol biaoruskich komunitarianw, krytykowanych przez Polesskiego. Czy s oni reprezentantami romantycznego nacjonalizmu (i przez to si przeciwstawiaj wielkim programom emancypacyjnym Owiecenia)? Przypomn, i Polesskij w omawianym artykule krytykuje intelektualistw, ktrzy usiuj czy BIN z liberalno-demokratycznym etosem. Chodzi przede wszystkim o rodowiska czasopism ARCHE, (Nasza Niwa) oraz Kolegium Biaoruskiego. W zwizku z tym proponuj zwrci uwag na jedn z wypowiedzi Andreja Dyka, szefa-redaktora (jest to odpowied na pytanie o biaorusk tosamo podczas konferencji on-line w radiu Svaboda, ktra miaa miejsce 31 stycznia 2006 r.):
e Biaorusini s rni wielu ma pochodzenie rosyjskie, ukraiskie, polskie, hebrajskie czy ot, znam te kilka Biaorusinw pochodzenia berberskiego to wietnie. wiadczy to o atrakcyjnoci biaoruskiej kultury oraz dynamice tworzenia narodu. Jest rzecz niezwykle wan, aby oni, przyjmujc tosamo biaorusk, umacniali rwnie sw rwnoleg tosamo, swoj polsko, berbersko. [...] Wierz, e Biaoru, aby si mc rozwija w sposb normalny, potrzebuje politycznego pluralizmu, swobd obywatelskich oraz wolnoci dla biaoruskiego jzyka i kultury44.

Widzimy wic, e projekt narodowy, zarysowany tu przez Dyka, nie ma nic wsplnego ani z archaicznym trybalizmem, ani z romantycznym buntem, ktrego si tak obawia Berlin, a wraz z nim i Polesskij. Szef gazety przedstawi ku wielkiemu, zreszt, oburzeniu romantycznych nacjonalistw, ktrych te nie brak na Biaorusi projekt budowania otwartej i pluralistycznej wsplnoty narodowej, zdolnej do dialogu zarwno wewntrznego jak te zewntrznego i respektujcej wolno indywidualn jej czonkw45.
43 H. Kohn, Dictionary of the History of Ideas (Studies of Selected and Pivotal Ideas), Charles Scribners Sons, Publishers, Vol. III, New York 1973, s. 324. 44 http://svaboda.org/forum/2/12327.html. 45 Bardzo dobr ilustracj specyfiki narodowego odrodzenia na Biaorusi jest skad etniczny aresztowanych w kwietniu 2008 roku czonkw Modego Frontu (najbardziej prnej narodowo zorientowanej organizacji modzieowej, dziaajcej podziemnie i w warunkach nieustannych represji). W Poocku wwczas aresztowano trzy osoby: Kasi Saajov, Malud Atakuov oraz Andreja Kima. Ot Kasia jest Rosjank, Maluda Kirgizk, natomiast Andrej ma pochodzenie koreaskie. wiadczy to, zdaniem redakcji Naszej Niwy, komentujcej ten fakt, o tym, i biaoruski ruch narodowy ma wyranie obywatelski charakter, czy ludzi wedle obywatelskich, nie za etnicznych cech i domaga si wolnoci dla wszystkich obywateli, niezalenie od pochodzenia lub wyznana. Ostatnie procesy sdowe potwierdziy to bardzo wyranie. . , , 10 2008 ., http://www.nn.by.

30

Piotr Rudkouski

Ad 2. W tym punkcie Janow Polesskij usiuje sprecyzowa rnic midzy kantystami-liberaami a komunitarianami. Robi to jednak, posugujc si sowami pierwszestwo i drugorzdno, terminami o nadzwyczaj ubogiej semantyce, ktra nie pozwala mniej wicej jasno uchwyci rnic. Co to praktycznie znaczy, e dla jednych prawo ma pierwszestwo, a dobro jest drugorzdne, dla drugich za dobro ma pierwszestwo, a prawo jest drugorzdne? Chodzi tu o chronologi? Porzdek logiczny? Zabarwienie emocjonalne? Myl, e poza wskazaniem metodologicznej wadliwoci ujcia opozycji przez Polesskiego (liberaowie komunitarianie) nie ma potrzeby duszego zastanawiania si nad tym punktem. Ad 3. Zarzuty denia do dominacji i zdobycia uprzywilejowanej pozycji w spoeczestwie, dotyczce zarwno komunitarianw, jak te liberaw-kantystw s szczegow wersj uniwersalnej tezy: kada grupa ideowa dy do dominacji w spoeczestwie. Jest to przykad niefalsyfikowalnej tezy, mona bowiem jakikolwiek fakt w przestrzeni spoecznej interpretowa jako przejaw zamaskowanego denia do dominacji. Pasja demaskatorska jest do czstym zjawiskiem wrd intelektualistw liberalno-kosmopolitycznego pokroju, jednake wiadczy ona raczej ujemnie o poziomie ich dyskursu46. Ad 4. Tutaj a trzy sformuowania Polesskiego budz zastrzeenia natury logicznej lub metodologicznej: patologia uczucia narodowego, gra przeciwko patologii oraz uczucie narodowe, tak bardzo obce etosowi liberalno-demokratycznemu. Mamy tu do czynienia z nieodpowiedzialnym nagromadzeniem metafor, aluzji i osobistych ekspresji, ktre mog jednak czasami sprawia wraenie racjonalnie ujtej propozycji etycznej. Sformuowanie patologia uczucia narodowego naley do tego samego poziomu intelektualnego, co frazesy (przedstawicieli odmiennego prdu ideowego) typu: zaraza liberalizmu lub ogupiajcy kosmopolityzm. Sformuowania tego typu nale do jzyka subiektywnych ekspresji, przy czym jzyka, naadowanego pogard wobec oponenta. Szafowanie takimi sformuowaniami kompromituje przedstawicieli danego dyskursu. Pomimy gr przeciwko patologii, zwrmy natomiast uwag na sugesti, i uczucie narodowe jest jakoby ze swej natury obce demokratycznemu liberalizmowi. Takie postawienie sprawy wydaje mi si tak bardzo radykalne, i nie ma szans na kwalifikowanie go jako racjonalne i wywaone. Nawet Isaiah Berlin uznawa rnic midzy nacjonalizmem (pojtym jako kult Narodu) a wiadomoci narodow (to ostatnie nie byo dla niego czym obcym wobec etosu liberalnego), ktra jest zignorowana przez Polesskiego.

46 Bardziej szczegowo analizuj ow strategi krytyki biaoruskiego odrodzenia w artykule: ? ARCHE, 2007, nr 3.

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

31

Naley jednak zwrci tutaj uwag, i szereg mylicieli liberalnych nie tylko pozytywnie ocenia wiadomo narodow, lecz nawet czyni prby rewizji i rehabilitacji nacjonalizmu i pogodzenia go z etosem liberalnym. Yael Tamir, uczennica Isaiaha Berlina, w latach 90. publikuje prac pod tytuem Liberalny nacjonalizm, w Polsce o moliwoci (i potrzebie) liberalnego nacjonalizmu pisze filozof-libera Andrzej Walicki, na Biaorusi za z podobnymi ideami wystpuje politolog Uadzimier Roda. W swym studium rda nacjonalizmu Roda zaznacza, i wbrew dogmatycznym wyobraeniom, wsplnoty narodowe s w pewnym sensie bardziej otwarte i pluralistyczne, ni wsplnoty, oparte na pewnym zbiorze orientacji aksjologicznych, ktre tworz platform obywatelskiego konsensusu47. Cytowany za wyej Hans Kohn w pewnym miejscu stawia nawet znak rwnoci midzy pojciem nacjonalizm a demokracja, gdy mwi o walce przeciwko tradycyjnym i przestarzaym formom rzdzenia oraz hierarchicznemu porzdkowi spoecznemu pod koniec XVIII wieku we Francji48. Janow Polesskij zdaje si by niewiadom tych spektakularnych dyskusji, jakie s prowadzone w obozie liberalnym na temat nacjonalizmu oraz wiadomoci narodowej. W przeciwnym razie trudno zrozumie, jak mona szafowa wyraeniem patologia uczucia narodowego z tego tytuu, i to uczucie jest jakoby obce liberalnemu etosowi. S te due wtpliwoci, co do stopnia obeznania Polesskiego z naukowymi badaniami nad problematyk narodu i nacjonalizmu. Operuje on uproszczonym i niezbyt klarownym wyobraeniem wiadomoci narodowej. Nie widzi potrzeby odrnienia uczucia narodowego od nacjonalizmu i wyznaje jak radykaln i, powiedziabym, nierealistyczn wersj liberalizmu, zainspirowan czciowo filozofi Rawlsa, czciowo etyk Berlina, nieskonfrontowan jednak z rzeczywistoci i nie przeanalizowan w aspekcie jego relacji do innych idei spoeczno-politycznych. Nie da si jednak cakowicie odmwi wartoci krytycyzmowi Polesskiego. Wprowadzenie nowych kontekstw hermeneutycznych (liberaowie-kantyci komunitarianie jako ekwiwalenty rosyjskojzyczni biaoruskojzyczni), postawienie pytania o relacj biaoruskiego projektu narodowego do emancypacyjnych idei Owiecenia oraz zwrcenie uwagi na konieczno kontekstualizacji BIN w sytuacji multikulturyzmu ma due znaczenie dla dyskusji wok BIN. Sam za Polesskij, pod wpywem dyskusji, ktre byy prowadzone zarwno na amach ARCHE i (biaoruskojzyczne resursy infomacyjne), tak te i (resursy rosyjskojzyczne), nieco zmodyfikowa swj stosunek do problematyki BIN, otwierajc drog do wypracowania optymalnego konsensusu midzy komunitarianami a liberaami-kantystami.

47 48

. , , ARCHE, 2001 nr 2. H. Kohn, Dictionary of the History of Ideas, s. 325.

32

Piotr Rudkouski

2.3. Rosyjskojzyczni liberaowie a selektywna krytyka nacjonalizmu Liberalni krytycy biaoruskiej idei narodowej, pochonici walk z niebezpieczestwem (czstokro wyimaginowanym) biaoruskiego nacjonalizmu, zdaj si nie zauwaa, i Biaoru jest rzeczywicie zagroona przez nacjonalizm, jednake nie biaoruski, lecz rosyjski. Mniej wicej od lat 90. dziaa na Biaorusi (czasami faworyzowana przez wadze) filia organizacji (RNJ), inspirujca si ideologi nazistowsk oraz rosyjskim neopoganizmem (jakkolwiek oficjalnie si podajca jako prawosawna). Niemal co miesic media donosz o rnego rodzaju zbrodniach RNJ (najczciej symbolicznego charakteru, np. wybicie szyb apartamentu lub demolowanie czyjego samochodu, cho s rwnie przypadki okrutnego pobicia), skierowanych przeciwko ydom, Polakom i Biaorusinom. Na pocztku obecnego stulecia pojawia si jeszcze jedna filia skrajnie nacjonalistycznej rosyjskiej organizacji - (Partia NarodowoBolszewicka). Notabene, jej wspzaoyciel i do 1998 roku gwny ideolog, Aleksandr Dugin, bywa publikowany na amach dziennika , wydawanego przez administracj biaoruskiego prezydenta. Komunistyczna Partia Biaorusi (K KPB) rwnie jest w znacznym stopniu przesiknita nacjonalizmem rosyjskim; jeden z jej przedstawicieli, Siergiej Kostian, pose do Zgromadzenia Narodowego oraz czonek parlamentarnej Komisji do Spraw Zagranicznych, jest dobrze znany na Biaorusi ze swych antysemickich, antyamerykaskich oraz antypolskich wypowiedzi. Niektrzy analitycy traktuj rwnie Parti Liberalno-Demokratyczn (- bliniacza wobec LDPR - W. irinowskiego) Siergieja Gajdukiewicza jako prorosyjsk prawicowo-radykaln parti, jednake inni podkrelaj, i Gajdukiewicz od drugiej poowy lat 90. usiuje uniezaleni sw parti od irinowskiego i przemieci j w kierunku centrum. Dziaa na Biaorusi rwnie kilka pomniejszych rosyjskich ugrupowa nacjonalistycznych, takich jak lub (Biaoruska Partia Wolnoci), ktrzy mog w kadym momencie sprzymierzy z wikszymi i bardziej wpywowymi organizacjami i stworzy realne zagroenie dla pokoju spoecznego. Najbardziej jednak zatrwaajce jest to, i rosyjski nacjonalizm na Biaorusi yje w do harmonijnej symbiozie z biaoruskim reimem. Wypada tutaj zauway, i semantyka sw Biaoru oraz biaoruski jest zasadniczo odmienna w dyskursie biaoruskich odrodzeniowcw oraz dyskursie pastwowej ideologii. Rosyjsko to nasze okrelenie rodzajowe, natomiast biaorusko okrelenie gantunkowe czytamy w jednym z podrcznikw biaoruskiej ideologii pastwowej49. W dys49 . , : , 2004, s. 109.

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

33

kursie wadzy raczej nie ma mowy o odrbnoci narodowej Biaorusinw, Biaorusini to pewna modyfikacja, modus narodowoci rosyjskiej. Szereg gazet rzdowych, a szczeglnie , , regularnie publikuj artykuy wojujcych nacjonalistw rosyjskich, atakujcych przede wszystkich ydw (czyli syjonistw), Polakw oraz biaoruski ruch odrodzeniowy. Z regularnoci mniej wicej raz na sezon ktry z pastwowych kanaw telewizyjnych emituje film propagandowy, gdzie wydarzenia zarwno w polityce wewntrznej, tak i midzynarodowej, s przepenione agresj wobec rnego rodzaju obcych (przede wszystkim Amerykanw oraz ich lokalnego wasala Polski, a take zdrajcw wewntrz kraju narodowo zorientowanej opozycji). W czerwcu niniejszego (2008) roku polskie media doniosy o skandalicznej publikacji na amach gazety biaoruskiego Ministerstwa Obrony . !, gdzie wiatowej sawy film Andrzeja Wajdy Katy jest nazwany prymitywnym projektem propagandowym, stworzonym w duchu Goebbelsa w celu przypodobania si radykalnym nacjonalistom50. Naley tu zauway, i rwno pi miesicy przedtem, ta sama gazeta atakowaa biaoruski ruch odrodzeniowy51. Chwyty retoryczne oraz tropy interpretacyjne s w obu przypadkach niemal identyczne. W obu przypadkach atak propagandowy jest zainspirowany nacjonalizmem rosyjskim. Co do nacjonalizmu biaoruskiego, ktry prbowaem przedstawi w rozdziale pierwszym, naley zauway, i jest on niezwykle agodny w porwnaniu z nacjonalizmem rosyjskim, reprezentowanym przez RNJ, czy chociaby przez gazet . !. Skrajne skrzydo biaoruskiej prawicy politycznej koczy si na Konserwatywno-Chrzecijaskiej Partii, ktra de facto jest bardziej umiarkowana, ni na przykad rosyjskie siy polityczne, uchodzce za umiarkowane. Pod wzgldem temperatury uczu narodowych biaoruska KChP mieci si mniej wicej midzy polskim PiS a LPR i na pewno nie dalej na prawo, ni nacjonalizm Putina-Miedwiediewa w Rosji, ktry w samej Rosji jest traktowany jako stanowisko bardzo liberalne. Tu jest miejsce, aby postawi kolejny zarzut, by moe najciszy, pod adresem rosyjskojzycznych intelektualistw biaoruskich selektywnej krytyki nacjonalizmu. Mona bowiem niemal co miesic, jeli nie czciej, spotka jaki tekst demaskujcy i zwalczajcy projekt odrodzeniowy, nawet w wersjach wyranie liberalnych, jednake nie mog sobie przypomnie, aby pojawi si jaki powany tekst, powiecony obecnoci rosyjskiego nacjonalizmu na Biaorusi. Ta jednostronno i selektywno rzutuje na reputacj intelektualn kosmopolitycznych liberaw i rodzi podejrzenie, i mamy tu do czynienia z obud.
50 . , , . !, 31.05.2008. W 2005 r. ten sam autor na amach teje gazety zachca do pogromw polskich w obronie narodu rosyjskiego. 51 . , , . !, 31.01.2008.

3. W stron centrum. Projekt trwaego konsensusu spoecznego Ani pojedynczy czowiek, ani spoeczestwo nie moe istnie w prni czasoprzestrzennej. Konieczne s symbole i narracje, ktre by tworzyy (przynajmniej tymczasowy) system odniesie. Czowiek, aby si poczu wolnym, musi si odnale w czasie i przestrzeni. Amerykascy i kanadyjscy komunitarianie maj racj dowodzc, w sporze z liberaami, e poczucie wolnoci zalene jest od poczucia sensu, ktre da moe przynaleno do wsplnoty pisze Andrzej Walicki, ale od razu dodaje: ...pod warunkiem, e jest to wsplnota pluralistyczna, pojemna i ujednostkowiona52. Wedle trafnej uwagi polskiego dominikanina, Macieja Ziby, czowiek prcz zimnych wartoci, takich jak wolny rynek, demokracja, spoeczestwo otwarte, potrzebuje rwnie ciepych wartoci, jakimi s nard, historia, religia. Potrzeba ciepych wartoci, obecna w naturze ludzkiej, nakazuje poszukiwanie takiego modelu spoecznego, ktry by w jakim stopniu zaspokaja t potrzeb, ale pozwala jednoczenie kontrolowa temperatur uczu narodowych lub religijnych. Zdaje si, i aby wypracowa taki model, naley pj w kierunku, zasugerowanym przez polskiego filozofa, Andrzeja Walickiego oraz biaoruskiego politologa, Uadzimiera Rody: dokona syntezy nacjonalizmu i liberalizmu. W przypadku Biaorusi idea narodowa ma szczeglne znaczenie. Biaoruski autorytaryzm, reprezentowany przez Aleksandra ukaszenk, jest zdolny do nieustannej reprodukcji przede wszystkim dziki trwaoci postkolonialnych postaw, jakie panuj w spoeczestwie. Mona je opisa jako kondycj tutejszych, czyli populacji pozbawionej historii i kultury, ktrzy przypadkowo zostali nazwani Biaorusinami i przypadkowo zostali afiliowani do pastwa pod nazw Republika Biaoru, zarzdzanym przez bak Aleksandra ukaszenk. Niezalenie od tego, jak bardzo opnionym moe si wydawa urzeczywistnienie biaoruskiego projektu narodowego i jak wiele trudnoci rysuje si tu na horyzoncie, odrodzenie narodowe jest bodaj jedyn skuteczn perspektyw nie tylko zakoczenia etapu autorytaryzmu, ale te minimalizacji dalszych moliwoci wewntrznego zniewolenia. Biaoruska idea narodowa jest te jedyn skuteczn alternatyw dla nacjonalizmu rosyjskiego, ktry zagraa nie tylko Biaorusinom, ale rwnie Polakom, a na52

A. Walicki, Czy moliwy jest, s. 49.

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

35

wet w pewnym sensie i Rosjanom na Biaorusi, jako e wymaga dla siebie cakowitej lojalnoci i skonny jest ogosi zdrajc kadego, kto nie popiera doktryny nacjonalistycznej. Dlaczego rosyjski nacjonalizm jest tak silny na Biaorusi? Dlatego, e istnieje realne zapotrzebowanie na uczucia narodowe jest to wana informacja, ktr musz wzi na serio zwolennicy tezy o nastaniu epoki postnacjonalnej. Ta teza, bezkrytycznie powtarzana przez niektrych filozofw za Jrgenem Habermasem (ktry wysun j w innym kontekcie i, by moe, w innym znaczeniu, ni znaczenie, jakie przypisuj jej ci filozofowie) zdaje si odnosi do jakiego wiata moliwego, nie za aktualnego i stanowi swoist ucieczk od rzeczywistych problemw obecnych w naszym wiecie. Myl, e zamiast teoretyzowa o epoce postnacjonalnej naley raczej rozway pytanie, jak ucywilizowa istniejce nacjonalizmy, ktre si rozwijaj tu w zasigu naszego oka. Myl, e bynajmniej nie abstynencja od uczu narodowych byaby tu waciw propozycj, lecz promowanie idei narodowej, ufundowanej na zasadach tolerancji i dialogu z przedstawicielami innych kultur. Musi ona by oczywicie ufundowana na idei odrodzenia kultury i jzyka, ktre by byy specyficzne dla danego obszaru. Naley tutaj zauway, i dyskusja midzy biaoruskojzycznymi a rosyjskojzycznymi (komunitarianami a liberaami-kantystami wedug nomenklatury Polesskiego, odrodzeniowcami a kosmoliberaami wedug mojej nomenklatury) doprowadzia do pewnego zblienia tych dwch obozw. Na przykad, podczas dyskusji wok artykuu Polesskiego Olga Shparaga, wspredaktor rosyjskojzycznego czasopisma , w sposb zdecydowany popara moje stanowisko, kiedy wystpiem z ide nienacjonalistycznego projektu narodowego53. Sam za Janow Polesskij na pocztku 2006 roku w artykule Przygody podwjnej tosamoci w ansamblu dylematw54 wystpuje z koncepcj weak sovereignty55, gdzie pojcie idei narodowej figuruje ju bez ujemnej semantyki. Natomiast dwa miesice pniej, komentujc wybory prezydenckie, ktre miay miejsce w marcu 2006 r. Polesskij posuwa si nawet do takiego stwierdzenia:
Uwaam, e zmiany na Biaorusi mog si dokona tylko wwczas, jeli w przecigu krtkiego czasu uda si uksztatowa nard56.

Jest to waciwie to samo, co twierdz Andrej Dyko czy Valer Buhaka, zwolennicy biaoruskiego projektu narodowego.
53 . , ARCHE, 2006, nr 1-2 oraz Ad vocem www.belintellectuals.com, ARCHE, 2006, nr 3. 54 . , , ARCHE, 2006, nr 1-2. 55 Szczegowa prezentacja oraz analiza tej idei mieci si w mojej ksice , 2007, s. 100-107. 56 . , , http://www.belintelectuals.com/discussions/ ?id=114; http://www.nmnby.org/print/060306/23-m1_prn.html.

36

Piotr Rudkouski

Rwnie w obozie biaoruskojzycznym dokonao si przewartociowanie szeregu idei i pryncypiw. Jeli pod koniec lat 90. biaoruskojzyczny dyskurs narodowy by naadowany poetyk narzekania-ostrzegania-pouczania, to obecnie sta si bardziej stonowany, samokrytyczny, a przede wszystkim otwarty na dialog. Niezwykle wanym czynnikiem tej zmiany byo powstanie w 1998 r. intelektualnego czasopisma ARCHE, ktre niedugo potem stao si forum filozoficzno-spoecznych dyskusji oraz przestrzeni nowatorskich bada z zakresu socjologii, politologii oraz historii. W 2002 roku redaktor naczelny ARCHE, Valer Buhaka publikuje artyku O klasycznych i nieklasycznych nacjonalizmach57, w ktrym dokonuje miadcej krytyki szeregu dotychczasowych uj biaoruskiej idei narodowej, atakujc najbardziej szanowane przez narodow inteligencj autorytety: Uadzimiera Arova, Siarhieja Dubaca, Alaksandra ukauka, Siarhieja Jora oraz Leanida ya, zarzucajc im irracjonalizm, dogmatyzm, zbytni emocjonalno oraz ideologiczne mylenie. Zerwanie z ideologicznym myleniem oraz maksymalna wierno zasadom naukowej racjonalnoci stay si wyznacznikami nowego podejcia do problematyki BIN. To, e uczciwo intelektualna zostaa tu postawiona wyej ni uczucie narodowe, wiadczy, moim zdaniem, o sile i dalekowzrocznoci wanie takiego podejcia do BIN. Wypada zauway, i we wspomnianym artykule Buhakova jedynym ujciem BIN, ktre zasuyo na pochwa, staa si praca Polaka, profesora UMCS w Lublinie, Ryszarda Radzika58. Zupenie niepatriotyczne podejcie mogliby powiedzie przedstawiciele narodowej inteligencji. Pochwaa pracy Polaka na tle miadcej krytyki biaoruskich autorytetw narodowych! A jednak ten pozorny brak patriotyzmu moe si okaza zbawienny dla tego patriotyzmu: biaoruski dyskurs narodowy stanie si bardziej wiarygodny i ucywilizowany, jeli si uksztatuje w poczeniu z cnot uczciwoci intelektualnej, a nie wbrew jej. Jest te rzecz wan, i najbardziej spektakularna i gruntowna dekonstrukcja biaoruskiego dyskursu narodowego dokonaa si niejako wewntrz tego dyskursu (bo wspomniany artyku Buhakova mona traktowa wanie jako prac par excellence dekonstrukcyjn). Dziki temu ten dyskurs ksztatuje si jako autokrytyczny, otwarty i zdolny do autokorekty, a to oznacza, i przedstawiciele rozmaitych wiatopogldw, wyzna, przynalenoci etnicznych lub orientacji politycznych mog si swobodnie wczy w ten dyskurs i sta si jego wsptwrcami. wiadomo tego, i biaoruski projekt narodowy musi by szczeglnie wraliwy na rnorodno biaoruskiego spoeczestwa, staa si powodem, dla ktrego dwa lata temu zaproponowaem tez o transcendencji idei narodowej, ktr mona uj mniej wicej w ten sposb: wychodzimy z zaoenia, i nikt z nas nie widzia idei narodowej, jednake uznajemy jej istnienie jako idei regulatywnej (podobnie jak epistemologowie uznaj istnienie prawdy obiektywnej, cho nie ma zadowalajcych
. , ARCHE, 2002, nr 3. R. Radzik, Midzy zbiorowoci etniczn a wsplnot narodow. Biaorusini na tle przemian narodowych w Europie rodkowo-Wschodniej XIX stulecia, Lublin 2000.
57 58

Biaoruska idea narodowa w XXI wieku

37

kryteriw jej jednoznacznego stwierdzenia). Wszelakie prby artykulacji tej idei mog nas zblia wzajemnie, ale pod warunkiem, i zdolni jestemy relatywizowa wasne artykulacje oraz stopniowa wyznawane przez nas wartoci. Istnienie idei narodowej jako niewidzialnej uczyni moliwym powstawanie epokowych, doczesnych konsensusw, takich, ktre bd relatywizowane do jakiego momentu historycznego i podatne na krytyczn ich ocen i ewentualn korekt59. Teza o transcendencji idei narodowej zostaa pozytywnie odebrana zarwno w obozie biaoruskojzycznym, jak te rosyjskojzycznym. W szczeglnoci, nawiza do niej rosyjskojzyczny filozof, Wadimir Furs, w swoim studium Biaoruski projekt wspczesnoci?60, promujc ide obywatelskiego nacjonalizmu oraz dokonujc przy okazji dekonstrukcji dyskursu kosmopolitycznego. Wydaje si, i jest to kolejny symptom ksztatowania si konsensusu na szerok skal wzgldem biaoruskiej idei narodowej. Chc jeszcze zabra gos w dyskusji o moliwo konsensusu wewntrz spoeczestwa biaoruskiego oraz o tre tego konsensusu. Myl, e najbardziej optymalna wersja zostaa przedstawiona przez portal internetowy Third Way, liberalne medium informacyjno-dyskusyjne. W specjalnym owiadczeniu Third Ways Statement on the Status of Belarusian and Russian Languages, and National Symbolic in Belarus61 czytamy (przytaczam w duym skrcie):
Popieramy stopniowe oraz niegwatowne upowszechnienie jzyka biaoruskiego jako jzyka wyszych uczelni oraz elity edukacyjnej, ktry w kocu ma si sta dominujcym jzykiem komunikacji na Biaorusi. Jednoczenie jestemy cakowicie wiadomi, i jzyk rosyjski jest jzykiem codziennoci oraz biznesu milionw Biaorusinw, dlatego opowiadamy si za jego zachowaniem jako jzyka o szczeglnym statusie (jednake nie statusie jzyka pastwowego) oraz jestemy przeciwni jakimkolwiek formom dyskryminacji jego uytkownikw w kraju. Historyczne symbole Biaorusi herb Pogo, biao-czerwono-biaa flaga oraz jeden z historycznych hymnw, ktry zosta stworzony w okresie nie-sowieckim maj ponownie odzyska swj status poprzez powszechne referendum oraz zastpi postsowieckie symbole, wykorzystywane obecnie, ktre zostay ustanowione z pogwaceniem praw czowieka oraz norm konstytucyjnych62.

*** Litewski pisarz biaoruskiego pochodzenia, Marius Ivakeviius, par lat temu po podry po Biaorusi napisa: Wydaje mi si, i nard biaoruski obecnie balansuje
. , , ARCHE, 2006, nr 5. . , ?, w: : , . . , 2007. 61 http://www.belarus.3dway.org. 62 Tame.
59 60

38

Piotr Rudkouski

na linie zawieszonej nad przepaci. Jeli si powiedzie, to si wydostanie i wkrtce nas wszystkich dopdzi. W przypadku za zej fortuny, moe on nawet cakowicie znikn63. T lin jest, moim zdaniem, biaoruska idea narodowa. To dziki niej Biaorusini balansuj gdzie nad przepaci, to na niej zawieszony jest byt tego narodu jako autonomicznego podmiotu w przestrzeni midzynarodowej. A jeli tak, to naley bardzo uwaa, z jakiego materiau ta lina jest tkana: czy z materiau efemerycznych emocji, agresji lub faszu, czy te z materiau intelektualnej uczciwoci, szlachetnej solidarnoci oraz wiernoci prawdzie.

63 . , , . . , ARCHE, 2006, nr 11.