Spis treci Od Autora 5 Rozdzia I WPROWADZENIE 10 Rozdzia II POJCIA NIEZBDNE .

17 Psychologia 84 1

... 20 Jzyk obiektywny ... 22 Czowiek .... 28 Spoeczestwo ... 37 Rozdzia III CYKL HISTEROIDALNY . 49 Rozdzia IV PONEROLOGIA 59 Czynniki patologiczne ... 66 Dewiacje nabyte 67 Dewiacje dziedziczne 79 Ponerogenne zjawiska i procesy 98 Fascynatorzy .. 105 Zrzeszenia ponerogenne 108 Procesy poneryzacji ... 115 Zjawiska makrosocjalne 118 Stany histeryczne spoeczestw . 120 Ponerologia 122 Rozdzia V PATOKRACJA ... 126 Natura zjawiska 2

stanu wskazuje na typowe skutki indukcyjnego dziaania lub presji nienormalnego przeywania, jakie wywieraj nosiciele rnych anomalii na normalnych czonkw zgrupowania. Jeeli wic moemy zaobserwowa, e w jakim ugrupowaniu jaki osobnik zdradzajcy jedn ze znanych nam anomalii psychicznych jest traktowany bez koniecznego dystansu krytycznego, a jego odmienne pojmowanie spraw ludzkich jest uznawane co najmniej na rwni z opiniami normalnych ludzi, to niezalenie od rodzaju i liczebnoci zrzeszenia. Za tym idzie rwnie typowe uprzywilejowanie jednostek miernych i odsuwanie wybitniejszych. cdn...

1 Pisane w Nowym Yorku w roku 1984. Obecnie na przeomie wiekw mona ju obserwowa wyrane objawy wychodzenia z tego kryzysu. 2 Nie ma leczenia choroby, ktrej nie rozumiemy.

83

jego produkty, powinnimy przede wszystkim odseparowa w naszej wiadomoci t ideologi pierwotn od jej karykaturalnego odpowiednika wytworzonego w procesie poneryzacji. Analogicznie naley, abstrahujc od jakiejkolwiek ideologii, zrozumie istot samego procesu, ktry ma swoje etiologiczne przyczyny obecne w kadym spoeczestwie i swoj charakterystyczn patodynamik rozwoju.

Proces poneryzacji Obserwujc procesy poneryzacyjne rnych ludzkich zrzesze, jakie miay miejsce w historii, mona atwo doj do wniosku, e najpierw nastpuje jakie moralne wypaczenie ideowej treci zrzeszenia. Mona analizowa skaenia ich ideologii, przez wnikanie do nich obcych bardziej przyziemnych treci lub przez zuboenie ich zdrowego oparcia w zrozumieniu natury ludzkiej i zaufaniu do niej. To otwierao drog dla inwazji czynnikw patologicznych i ponerogennej roli ich nosicieli. Gbsza historyczna i ponerologiczne intuicja moe jednak wskaza nam na ich obecno ju w tym wstpnym procesie. Moe si wic wydawa, e takie fakty usprawiedliwiaj przekonania moralistw, e utrzymanie etycznej dyscypliny i ideowej czystoci moe zabezpieczy zrzeszenia przed zwyrodnieniami i staczaniem si w ten trudno zrozumiay krg zjawisk kolidujcych z poczuciem moralnym. Ponerologowi przekonania takie wydaj si jednostronnoci, ktra upraszcza odwieczn a bardziej zoon rzeczywisto. Rozlunienie kontroli etycznej i intelektualnej bywa przecie skutkiem bezporedniego lub poredniego a podstpnego dziaania tych wszdobylskich czynnikw, jak rwnie niepatologicznych ludzkich saboci. Kady organizm ludzki przechodzi w cigu ycia okresy osabienia odpornoci fizjologicznej i psychicznej, ktre uatwiaj rozwinicie si w nim infekcji bakteriologicznych. Podobnie kade ludzkie zrzeszenie albo ruch spoeczny przechodz przez okresy kryzysowe, ktre osabiaj jego ideow i moraln spoisto. Od wiekw trwa tendencja jednostek zdradzajcych rne anomalie przeywania do wczania si w dziaalno ludzkich zrzesze. Z jednej strony jest to umoliwione przez wczeniejsze saboci tych ugrupowa, z drugiej ich dziaalno powoduje upoledzenie moliwoci wykorzystania zdrowego rozsdku moralnego i obiektywnego rozumowania spraw. Dostrzegajc i pojmujc te aspekty procesu poneryzacji ludzkich zrzesze, ktre jeszcze niedawno byy zbyt trudno zrozumiae, bdziemy mogli przeciwstawia si takim procesom wczeniej i skuteczniej. Ponerolog ywi wic w tej sprawie ostrony optymizm na dalsz przyszo. Kade takie zrzeszenie dotknite opisywanym tutaj procesem cechuje postpujce uwstecznianie si dziaania w nim naturalnego rozsdku i wyczucia realiw psychologicznych, a tym bardziej obiektywnej racjonalnoci mylenia. Traktujc to w naturalnych kategoriach, moemy dostrzega gupienie, czy narastanie deficytw intelektualnych. To powoduje ju krytyk. Tymczasem psychologiczna analiza takiego 82

. 130 Geneza patok racji . 137 Jeszcze o naturze zjawiska 138 Patokracja i jej ideologia ... 144 Ekspansja patokracji .. 149 Patorkacje narzucone . 153 Patokracja narzucona przemoc 154 Patokracja zainfekowana sztucznie ... 157 Rozwaania oglne . 161 Rozdzia VI CZOWIEK NORMALNY POD RZDAMI PATOKRACJI .. 170 W perspektywie czasu 175 Uodpornienie .. 183 Zrozumienie 191 Rozdzia VII PSYCHOLOGIA I PSYCHIATRIA POD PANOWANIEM PATOKRACJI 194 Rozdzia VIII PATOKRACJA I RELIGIA . 203 Rozdzia IX TERAPIA WIATA 212 Prawda leczy .. 213 Zrozumienie 3

... 217 Uodpornienie .. 222 Analiza Ideologii 223 Rozdzia X WIZJA PRZYSZOCI ... 227

dziaania. S to motywy grupy pokrzywdzonej, radykalnego naprawiania takiej krzywdy, co usprawiedliwia brutalne rodki dziaania, oraz uznanie wyszej wartoci osb, ktre doczyy do takiego zrzeszenia. Te motywy uatwiaj sublimacj poczucia odmiennoci i pokrzywdzenia spowodowanego wasnymi brakami psychicznymi i wydaj si uwalnia ich nosicieli od nie do zrozumiaych wymaga moralnych tamtego wiata ludzi normalnych. W wiecie penym rzeczywistych niesprawiedliwoci i poniania ludzi, atwo dochodzi do rozprzestrzeniania si ideologii, ktra zawiera takie sugestie. Wtedy ludzie, ktrzy maj skonno do odbierania takiej ideologii wedle jej lepszej warstwy bd dugo usiowali usprawiedliwia dziaalnoci takiego zrzeszenia. Dlatego nie naley si dziwi temu, e ideologia proletariatu, ktra zmierzaa do radykalnej przebudowy wiata, a bya ju wczeniej skaona schizoidalnym deficytem zrozumienia natury ludzkiej i zaufania do niej, ulega atwo tej schizofrenii. Moga wic dugo ywi i ochrania zjawisko makrosocjalne o zupenie odmiennej naturze. Ludzki zdrowy rozsdek zawodzi w takich sprawach wyjtkowo atwo. Dlatego byoby dobrze, gdybymy na przyszo pamitali, e to nie ideologie potrzebuj fascynatorw, ale fascynatorzy potrzebuj ideologii, aby uywa ich do swoich celw wynikych z odmiennoci ich natur. Z drugiej jednak strony, fakt e jaka ideologia zwyrodniaa wraz z ruchem spoecznym, ktry by jej nosicielem, e ulega tej schizofrenii i suya celom, ktre zostayby potpione przez jej pierwotnych twrcw, nie stanowi dowodu, e bya od pocztku bezwartociowa, zupenie faszywa lub zwodnicza. Przeciwnie, wydaje si raczej, e jeeli zaistniej odpowiednie po temu okolicznoci, kada ideologia ruchu spoecznego, choby bya prawd wit, moe ulec procesowi poneryzacji. Albo dana ideologia zawieraa od pocztku pewne saboci i bdy ludzkich umysw, albo w toku jej dziejw wnikno w ni tworzywo obce i prymitywniejsze, ktre mogo ju zawiera skutki dziaania czynnikw patologicznych. To ostatnie destruuje wewntrzn homogeniczno ideologii. rdem takiego skaenia tworzywem obcym moe by panujcy system spoeczny, jego obyczaj i prawo oparte na prymitywnej tradycji, albo autokratyczny imperializm zakamanej wadzy. Tym rdem moe by inny ruch ideologiczny skaony dziwactwami swoich twrcw i przywdcw. Na przykad, taki skaajcy wpyw na pierwotn ide chrzecijastwa wywaro imperium romanum, jego system prawny i ubstwo poj psychologicznych. Przystosowanie si chrystianizmu do koegzystencji z systemem spoecznym, gdzie dura lex sed lex, a nie zrozumienie czowieka decydoway o ludzkim losie, doprowadziy w kocu do tego, e ewangeliczne wartoci chciano realizowa rzymskimi metodami. Dzi stopniowo, ale oby ostatecznie, od tego odchodzimy. Czym prawdziwsza i wiksza jest ideologia pierwotna, tym wiksze niebezpieczestwo kryje ona dla maych umysw, ktre mog sta si czynnikami tej wstpnej destrukcji, co otwiera drog dla infiltracji czynnikw patologicznych. Wielka ideologia moe potem duej skrywa przed ludzkim rozsdkiem zjawiska heterogenne, ktre s produktem swoistego procesu generatywnego. Jeeli wic mamy zamiar zrozumie proces wtrnej poneryzacji ludzkich zrzesze i 81

Od Autora Pierwowzr tej pracy, napisany w roku 1984 w Nowym Yorku, zosta we wsppracy z autorem przetumaczony na jzyk angielski przez pani dr Aleksandr Chciuk-Celt jako Polotical Ponerology. Ksika pisana przewanie o wicie przed dniem nucej pracy dla chleba i bez wystarczajcego warsztatu naukowego bya jednak wykonana dostatecznie dobrze i jeszcze na czas, aby moga odegra swoj zamierzon rol. Udao si to dokona z wielkim trudem i mimo okolicznoci, w jakich znalaz si autor w USA. Sytuacja, jakiej nie mona byo przewidzie, ani potem atwo przezwyciy. Zagroony w roku 1977 czwartym ju aresztowaniem i w nadziei, e uda mi si te wyjtkowo wartociowe wyniki bada przekaza naukowcom zachodnim, wybraem ofiarowany paszport. Po nader cikich przeyciach znalazem si w USA, ale jako ju rozpoznany nosiciel niebezpiecznej wiedzy. Musiaem si tam przekona, e wcale nie wyszedem spod nadzoru wczesnych wadz bezpieczestwa. Realizowano go tam z perfidi, ktra pocztkowo przekraczaa moliwoci wyobrani nawet dowiadczonego psychologa. Podobnie jak niegdy autor, mieszkacy naszego kraju nie zdaj sobie sprawy z psychologicznej odmiennoci Stanw Zjednoczonych od reszty wiata. Tymczasem Chiczycy lub Afrykanie myl i pojmuj wiat i ycie w sposb nam bliszy, ni czyni to typowy Amerykanin i atwiej jest znale z nimi wsplny jzyk. Psycholog z Polski musia uczy si tej odmiennoci w cierpieniu, majc po temu tylko ograniczone przygotowanie teoretyczne. Tamtejszy czowiek myli i dziaa przy pomocy przyswojonych kodw. Nasze wyjanienia lduj wic w sferze ich surrealizmu, co daje im poczucie bezsilnoci lub wzbudza uraz. W adnym spoeczestwie wiata podwiadoma selekcja przesanek nie dziaa z tak dawic skutecznoci, jak w tym kraju of wishful thinking. Ten ich sposb mylenia okazuje si jednak efektywny w sprawach codziennych, ale w zagadnieniach trudniejszych, jak te ktre dotyczyy autora i jego zadania, prowadzi do decydowania w oparciu o przesanki drugo i trzeciorzdnej wagi z pominiciem tych istotnych. W taki sposb to dzieo trudu autora i innych badaczy byo apercypowane jako co co odpowiada sferze amerykaskiego surrealizmu. 4

sposb dostatecznie oglny, aby obj jak najszerszy zakres tego rodzaju zjawisk, od skali mniejsze do markoscojalnej. Oglnie bowiem prawa rzdzce tymi zjawiskami wydaj si by co najmniej analogiczne, niezalenie od ich skali rodzinnej czy historycznej. Obecno w grupie lub zrzeszeniu ponerogennym pewnej ideologii zawsze usprawiedliwiajcej jego dziaalno i dostarczajcej motyww propagandowych, naley uwaa za zjawisko powszechne. Nawet zwyka szajka opryszkw posiada swoj melodramatyczn ideologi i swj patologiczny romantyzm. Natura ludzka domaga si bowiem tego, aby sprawy pode zostay otoczone pewnym mitem, ktry pozwala wyciszy gos sumienia, oszukiwa wiadomo wasn i krytycyzm innych ludzi. Jeeli udao by si jakie zrzeszenie ponerogenne obedrze z jego ideologii, pozostaaby wwczas naga i nieatrakcyjna patologia psychiczna i moralna. Takie postpowanie obudzioby oczywicie moralne oburzenie wszystkich czonkw zrzeszenia, ale nie tylko czonkw. Przecitny czowiek, ktry potpia moralnie tego rodzaju zrzeszenia, ich ideologie, czuby si take jako pokrzywdzony i pozbawiony czego, co stanowi cz jego sposobu pojmowania rzeczywistoci i jego wasnego romantyzmu. By moe, nawet niektrzy Czytelnicy czuj pewn uraz do autora tej ksiki, za to e tak bezceremonialnie obdziera zo z jego romantycznych szatek. Dlatego dokonanie takiego stripteaseu natury za moe okaza si zadaniem trudniejszym, ni mona byo by przypuszcza. W zgrupowaniu ponerogennie pierwotnym, jego ideologia powstaje razem z nim. Jej odmienno od wiata ludzkich przekona i jej natrtn sugestywno odczuwa kady normalny czowiek, czasem dostrzegajc w niej co cynicznie humorystycznego, Ideologia zrzeszenia wtrnie ponerogennego powstaje przez stopniowe przystosowanie ideologii pierwotnej do odmiennego celu i funkcji ni te, w imi ktrych powstaa. W toku tego procesu pojawia si pewnego rodzaju rozwarstwienie czy schizofrenia ideologii. Warstwa zewntrzna, pozostaje blisza znaczeniu pierwotnemu i suy celom propagandowym zarwno na zewntrz zrzeszenia jak wewntrz wobec maowiernych czonkw niszej kategorii. Druga warstwa bardziej hermetyczna, zbudowana przewanie z tych samych nazw, pod ktre podoono odmienne znaczenia, jest pierwotnie zrozumia tylko dla patologicznej elity zrzeszenia. Poniewa te same sowa oznaczaj odmienne treci zalenoci od tego, do ktrej warstwy nale, zrozumienie takiej dwumowy wymaga rwnoczesnego pojmowania obydwch znacze. Czowiek przecitny ulega dugo sugestii tej pierwszej warstwy, zanim nie nauczy si dostrzega i t drug. Czowiek z rysami psychopatycznymi, ktry nosi ju mask normalnoci, od razu wyczuwa znaczenia tej drugiej warstwy i jej atrakcyjno, bo jemu podobni s jej gwnymi autorami. Dlatego zrozumienie tej dwumowy nie jest dla normalnego czowieka zadaniem atwym i wymaga postawy bolesnej afirmacji prawdy, ale naley pamita o tym, e pojawienie si takiej podwjnoci jzyka jest patognomicznym symptomem zaawansowanego procesu ponerogenezy. Ideologia zrzeszenia dotknitego takim procesem zwyradniajcym zawiera zawsze pewne motywy stae, ktre wystpuj niezalenie od jego rodzaju, liczebnoci i zasigu 80

W takich uwarunkowaniach ludzie wywiadu i dywersji, odpowiednio wyszkoleni w systemie sowieckiego imperium obznajmieni z tymi amerykaskimi waciwociami, dziaali z zadziwiajc skutecznoci, a byli chronieni amerykaskim prawem, obyczajem i wspomnianym sposobem mylenia. Metody dywersji psychologicznej, ktre nasze spoeczestwo atwo rozszyfrowao i dlatego zawodziy ich w Polsce, tam okazyway si niebywale efektywne. Dziki temu niegdy polskie, a obecnie polskoydowskie instytucje w Nowym Yorku stay si teatrem kukieek przez nich dobrze reyserowanym. Nigdzie wic nie udao si znale oparcia ani pomocy. Odmwiono nawet rzeczowej rozmowy, a zawiody siy i zdrowie. Kiedy leaem na oddziale intensywnej terapii w Bickman Hospital, wydawao si, e dzieo moje jest ju zakoczone. Czytelnikom Polskim naleaoby si jednak wyjanienie dugiej historii powstania tej pracy. Tymczasem wiedza autora w tej wanie materii zawiera wicej luk ni pewnych danych. Czas i przeycia wymazay z pamici take niektre dawniej znane nazwiska. O dziaalnoci niektrych ludzi nie mogem lub nie chciaem w tamtych latach wiedzie, cho docieray do mnie anonimowo wyniki ich pracy. Tego bowiem wymagay wzgldy bezpieczestwa i akowskie dowiadczenie konspiracyjne. Mimo tego, chciabym na tym miejscu zoy moje skromne wyrazy hodu tym wszystkim uczonym i specjalistom, ktrzy to dzieo zapocztkowali lub z ktrych docieka mogem skorzysta, niezalenie od tego czy ich imiona byy mi kiedy znane czy nie, czy wypady z mojej pamici. ywi take nadziej, e moe kto z modszych pozostaje jeszcze wrd yjcych i bdzie mi dane ucisn jego do. Gdzie w pnych latach pidziesitych spotkali si naukowcy minionego ju pokolenia z Polski Wgier i innych krajw demokracji ludowych dla dyskutowania typowych zagadnie psychiatrycznych. Po oficjalnych prelekcjach i dyskusjach, spotkali si przedwojenni znajomi i wywizaa si przyciszona wymiana zda na temat patologii tego systemu, jaki ogarn nasze kraje, a niestety po czas dzisiejszy komunizmem zwanego. Okazao si, e spostrzeenia psychiatrw i psychologw z rnych krajw byy nie tylko zbiene, ale take wskazyway na istotne waciwoci zjawiska. Te waciwoci byy jednak naukowo uchwytne tylko dla nich, ale nie dla humanistw i osb politycznie aktywnych. Tego rodzaju by dziea pocztek. Mnie tam nie byo. Przyszy autor obecnego opracowania, wywodziem si za innego, krakowskiego korzenia tych bada, a z tym gwnym nurtem nawizaem kontakt pniej i na krtko. Nigdy nie wiedziaem, kto w zamiarze mia dokona syntezy naszych wysikw i nie przypuszczaem, e to zadanie mnie przypadnie. Rok chyba po tym pocztku, autorowi, pracujcemu wwczas z dala od wikszych orodkw, przypado zadanie badania niektrych aberacji psychicznych i ich rnicowania. Tego, e s to sprawy konieczne dla zrozumienia natury caoci wspomnianego zjawiska, domylaem si od razu, kierujc si wasnymi obserwacjami i dowiadczeniem. Zwikszyem wic wysiki, ktrych rezultaty Czytelnik odnajdzie w tej pracy. Na tym jednak mj kontakt z naukowcami si urwa. Byo to niewtpliwie skutkiem interwencji czynnikw politycznych, ktre natrafiy na lady tego ruchu i spowodoway ofiary. Dziki Bogu, autor pozosta poza krgiem podejrzanych. Skoczyo si wic na strachu. W moim posiadaniu pozostay dane o bezcennej wartoci dla nauki i polityki. Byy to wyniki pracy innych badaczy i mojej. Byy one jednak tak niekompletne, e trudno 5

byoby przekaza je naukowcom zagranicznym nie przygotowanym do ich odbioru. Brako take takich moliwoci. Musiay min lata pracy w zupenym osamotnieniu, aby te dane uzupeni i powiza w czyteln cao. Dwa opracowania zostay stracone i wspomniane opracowanie amerykaskie byo wic ju drug ich rekonstrukcj. Pierwsze zostao zniszczone na kilka godzin przed rewizj. Drugie nie dotaro do adresata w Rzymie. Wraz z nim przepada bezpowrotnie wiksza cz wylicze statystycznych oraz analizy przypadkw indywidualnych, a wic materiay przekonywujce dla specjalistw. Wspomniane opracowanie angielskie zawiera ju tylko te dane statystyczne, ktre jako najczciej uywane pozostay w pamici lub dao si je odtworzy z dostateczn wiarygodnoci. Rwnoczenie dodano dane z tam dostpnej literatury, ktre uznaem za niezbdne, szczeglnie aby uprzystpni prac osobom nie bdcym specjalistami w dziedzinie psychopatologii. Te same dane s obecne w tym opracowaniu. Tamto opracowanie doczekao si pozytywnych ocen, jako very informative, ale nie publikacji. Wydawcy amerykascy, do ktrych si zwracaem, uznali ksik za kopotliw, bo wymagajc midzynarodowego kolportau. Na przeszkodzie stano jednak co bardziej istotnego ni tylko dolar i amerykaski sposb mylenia. Okazujc pewien entuzjazm dla jej wartoci, wydaniem pracy zaj si profesor Zbigniew Brzeziski. Pojawiy si jednak nie przewidziane trudnoci, ktre wci odwlekay t publikacj. Dugo nie mogem zrozumie przyczyn tego, a pewnego razu bdc na jego wykadzie zauwayem, e pomija wszelkie znane mu na pewno dane, jakie mogy pochodzi z tej pracy. Zrozumiaem wic, e jej publikacja wydaa mu si przeszkod w jego osobistej strategii powodzenia. Na pewno jednak rozumowa bdnie. Od tamtych zdarze mino kilkanacie lat. Przygotowujc obecne polskie wydanie, naleao zmieni perspektyw czasu. To, co w tamtym opracowaniu byo przewidywaniem, stao si w midzyczasie rzeczywistoci. W wielu wic miejscach naleao zmieni czas przyszy na przeszy i omwi zagadnienia w nowym kontekcie rzeczywistoci. Nienaruszone pozostay zasadnicze twierdzenia, ktre sprawdzi czas. W takiej formie praca powinna odegra take now rol. To dawne ujcie byo zwrcone do czytelnikw yjcych w krajach niepodlegych i poza bezporednim wpywem makrosocjalnego zjawiska patologicznego. Naleao wic wyjani w nim to, co dla mieszkacw naszych krajw byo wynikiem lat osobistego dowiadczenia. To potraktowano jako zbdne w tym opracowaniu. Mimo tych adaptacji i usunicia niektrych innych fragmentw, ten styl pierwotny pozosta w tle, treci i ukadzie obecnego opracowania. Mam nadziej jednak, e nie przeszkodzi to Czytelnikom Polskim w apercepcji dziea. Przeciwnie, powinno ono sta si dziki temu atwiej przyswajalne dla modszego pokolenia, jak take dla naszych rodakw z dawna yjcych poza granicami kraju. Cao pracy zostaa dziki takim operacjom nieco skrcona. Czy to dzieo nie odegrao ju pewnej roli politycznej, nie jestem w stanie si przekona, a byo to tak: Kopi pierwszej wersji tej pracy dostarczyem rzdowi emigracyjnemu w Londynie. Podobn za, za ich rad, poyczyem pewnemu tamtejszemu filozofowi. Odmwi mi jej zwrotu, bo jej ju nie mia. Ile funtw kosztowao to wczesny wywiad take nie wiem. Agenci zaszli mnie wtedy odpoczywajcego w Ravenscourt Park i pogrkami usiowali zmusi, abym ju nic wicej nie pisa. Wierz jednak, e ta zdobycz zostaa przekazana starszemu bratu. 6

ponerogennego zezoliwienia, aby miaa szanse rozwinicia si w zjawisko makrosocjalne, jakie nas interesuje. Pierwotne wartoci tradycji i ideologii mog wtedy dugo chroni takie zrzeszenie ponerogennie wtrne przed krytycyzmem zdrowego rozsdku, szczeglnie mniej kulturalnych frakcji spoecznych, zapewniajc mu swoist mask Clecleya. Wtedy ta pierwotna ideologia zmieni swoj funkcj i stanie si instrumentem propagandowym. Bdzie ona moga ywi i chroni takie zrzeszenie o odmiennej ju naturze przez dugie lata. Bdzie si tak dziao mimo tego, e te pierwotne wartoci bd w rzeczywistoci pogardzane przez nowych przywdcw zrzeszenia, jako co dobrego dla tamtych. Wtedy ludzki zdrowy rozsdek ujawnia swoje najsabsze strony. Wewntrz takiego zrzeszenia tworzy si pewna struktura organizacyjna i psychologiczna, ktr mona uwaa za odpowiednik lub karykatur struktury normalnego spoeczestwa i jego organizacji. Osobnicy z rnymi aberacjami psychicznymi uzupeniaj si wzajemnie odpowiednio do swoich waciwoci. Ta struktura ulega charakterystycznym przemianom w czasie i w zwizku z ponerologiczne ewolucj caego zrzeszenia. We wczesnych fazach przewaaj role jednostek charakteropatycznych i one s czsto inspiratorami i fascynatorami w procesie poneryzacji. W tym czasie zrzeszenie nie zatraca jeszcze cakowicie waciwoci ideologicznych i nie stosuje nader brutalnych metod dziaania. Wtedy jednak jednostki nazbyt normalne zostaj spychane do funkcji podrzdnych i przestaj by dopuszczane do caoci tajemnic. Niektrzy wic opuszczaj zrzeszenie i powracaj nie bez trudu do normalnej rzeczywistoci. Po tym okresie nastpuje stopniowe przejmowanie pozycji inspiracyjnych prze jednostki z dewiacjami dziedzicznymi. Narasta rola psychopatii waciwej. Ci ostatni jednak chtnie pozostaj w cieniu, aby inspiracyjnie nadawa kierunek caoci. Rola wodza przypada jednostce innego rodzaju, bardziej reprezentatywnej i bardziej strawnej dla opinii zewntrznej. Moe to by dyskretna kompozycja lejszych obcie psychopatycznych, albo take przypadek charakteropatii frontalnej. Obserwator, ktry patrzy na dziaalno i organizacj takiego zrzeszenia z zewntrz i posuguje si naturalnym lub socjologicznym sposobem pojmowania, bdzie zawsze skonny do przeceniania roli wodza i jego rzekomo autorytatywnej wadzy. Aby podtrzyma taki bd opinii publicznej i midzynarodowej, pracuj fascynatorzy i aparat propagandowy. Tymczasem ten przywdca jest uzaleniony od interesu zrzeszenia a szczeglnie jego elity w stopniu wikszym, ni nawet sam mniema. Toczy on sta gr o utrzymanie si na tej pozycji i bywa aktorem poddawanym kontroli i reyserii. W zrzeszeniach makrosocjalnych na pozycj wodza naley wysun jednostk bardziej reprezentatywn i czsto wic nie pozbawion pewnego stopnia krytycyzmu. Dlatego wtajemniczanie jej we wszystkie plany i zbrodnicze porachunki byoby niecelowe. Ukryty za scen zesp osobnikw psychopatycznych w powizaniu z pewn elit steruje wodzem, jak Bormann i jego klika Hitlerem, lub Beria i jego ludzie Stalinem. Jeeli przywdca nie spenia powierzonej mu roli, to ta klika lub elita s dolne usun go lub pozbawi ycia, z czego on zazwyczaj zdaje sobie spraw. Naszkicowano tutaj waciwoci zrzesze, w ktrych proces ponerogenezy zmieni ich pierwotn tre w jej patologiczny odpowiedni, ich struktur i jej przemiany, w 79

sugestywnie, e wysza idea grupy (paramoralna) wymaga tego, aby oni wzili na siebie wikszo winy i role kozw ofiarnych wymiaru sprawiedliwoci, Przed sdem za, owi przywdcy i inicjatorzy wykrocze zwalaj bez miosierdzia win na tych mniej zaradnych. Sdziom za zdarza si, e id za t sugesti. W caoci populacji, osobnicy ze wspomnianego rodzaju ladami po przebytym mumsie i dyfterycie stanowi poniej jednego procenta. W modzieowych grupach przestpczych ich udzia siga 20%. Stanowi to zagszczenie rzdu 20 razy, co nie wymaga ju dalszej analizy statystycznej, aby stwierdzi istnienie zwizku przyczynowego. Z zagszczeniami innych aberacji psychicznych, ktre podobnie same mwi za siebie, spotykamy si powszechnie, kiedy odpowiednio umiejtnie badamy tre zrzesze ponerogennych. Waciwoci wspln dla wszystkich grup i zrzesze ponerogennych jest to, e u ich czonkw nie dostaje zdolnoci odczuwania osobowoci patologicznych jako takich, lub e zatracaj oni t zdolno pod wpywem takiej grupy. Bez pewnego minimum krytycyzmu interpretuj oni waciwoci takich jednostek w sposb w jakim stopniu zafascynowany, melodramatyczny, przypisujc im wybitno umysow lub bohaterstwo. Opiniom, ideom i sdom osb z rnymi deficytami psychicznymi przypisuje si warto co najmniej tak, jak wrd ludzi normalnych maj opinie osb wybitniejszych. Zanik naturalnego krytycyzmu wobec waciwoci psychopatologicznych stanowi otwarcie dla ich ponerogennej roli, a zarazem kryterium dla uznania danego zrzeszenia za ponerogenne. Nazwijmy to pierwszym kryterium ponerogenezy. Naley wyrni dwa zasadnicze rodzaje omawianych zrzesze: ponerogenne pierwotne i ponerogenne wtrne: zrzeszeniem (grup) ponerogenne pierwotnym bdziemy nazywali takie, gdzie osobowoci nienormalne dziaay od pocztku i ju w czasie formowania si grupy gray rol orodkw krystalizacyjnych. Ponerogennie wtrnym bdziemy nazywali takie zrzeszenie, powstao w imi pewnej idei majcej swj niezaleny byt spoeczny na og zrozumiay w kategoriach naturalnego wiatopogldu, ale potem ulegao pewnej degeneracji moralne, co otworzyo drogi inwazji osobowoci patologicznych i ich aktywizacji wewntrz zrzeszenia i do pniejszej poneryzacji jego caoci. Zgrupowanie Ponerogennie pierwotne okazuje si od pocztku ciaem obcym w organizmie spoecznym, bo jego charakter koliduje z wartociami szanowanymi przez wikszo. Dziaalno wic takiego zrzeszenia budzi sprzeciw i zostaje uznana za niemoraln. Dlatego takie grupy nie rozrastaj si atwo i najczciej ulegaj w walce ze spoeczestwem. O ile zgrupowanie Ponerogennie pierwotne s przede wszystkim obiektami zainteresowania kryminologii, dla nas najwaniejszym przedmiotem rozwaa bd te zrzeszenia, ktre nosz skutki wtrnego zezoliwienia ponerologicznego. Takiemu te procesowi powicimy wicej uwagi na nastpnych stronach. Najpierw jednak naszkicujemy niektre waciwoci zrzesze, ktre ju ulegy takiemu zezoliwieniu. Wystarczy bowiem aby jaka ludzka organizacja, ktra miaa swoje cele spoeczne lub polityczne i swoj ideologi o pewnych wartociach twrczych, oraz bya akceptowana przez pewn ilo normalnych zwolennikw, ulega procesowi 78

Kiedy bowiem doszo do rozmowy pomidzy Papieem a Gorbaczowem, ten ostatni korzysta wyranie z treci zawartych w mojej pracy. Usiowa wybada czy J.P. II rozumie te sprawy. Niestety przekona si e nie. Czy lektura tej pracy wpyna jednak na jego historyczne decyzje? Moe kto Czytelnikw bdzie mia jakie wieci na ten temat? Habent sua fata libelli. Szczeglne wyrazy pamici i uznania chc zoy przede wszystkim swoim dawnym profesorom z Uniwersytetu Jagielloskiego, Stefanowi Szumanowi, Romanowi Ingardenowi i innym, ktrzy nauczyli mnie obiektywnego mylenia i poszukiwania prawdy o czowieku. Dzikuj profesorowi Bolesawowi Wysockiemu z Harvard University, Massachusetts, ktry przestudiowa dzieo, uzgodni uyt terminologi i doradzi mi dodanie obecnego pierwszego rozdziau, o bardziej literackim charakterze, dla wprowadzenia Czytelnika. Dzikuj profesorowi Zdzisawowi J. Rynowi z Krakowa za przestudiowanie pracy, oraz wyrazy uznania i zachty do wytrwaoci. Andrzej obaczewski Rzeszw, padziernik 1997.

Rozdzia I WPROWADZENIE Niech Czytelnicy wybacza, e zaczynam od osobistych wspomnie z lat modzieczych. Okresowo odwiedza nasz dom wuj czowiek samotny. Wywieziony w gb Rosji jeszcze przez wadze carskie, przey tam wielk rewolucj rosyjsk. Ponad rok wdrowa z Syberii do Polski. Kiedy na swojej drodze napotyka uzbrojony oddzia, stara si zorientowa szybko, jak ideologi reprezentuj bia czy czerwon. Zaraz umiejtnie udawa jej wyznawc. Gdyby sie to nie udao, strzelono by mu w gow, jako podejrzanemu o sprzyjanie stronie przeciwnej. Najbezpieczniej bowiem byo mie bro w rku i przynalee do jakiej watahy. Wdrowa wic raz z jednymi a potem s drugimi, zazwyczaj tak dugo a nadarzya si dobra okazja aby zdezerterowa i pj dalej na zachd w kierunku jego kraju, ktry wanie powsta z wiekowej niewoli. Napatrzy si tam gwatw, bezsensownego mordowania ludzi, a take spotka si z kanibalizmem. Kiedy wrci wreszcie do upragnionej ojczyzny, zdoa jeszcze ukoczy dawno przerwane studia prawnicze i sta si uczciwym czowiekiem i odpowiedzialnym czowiekiem. Nigdy jednak nie zdoa wyzwoli si od koszmaru wspomnie. Nie zaoy rodziny, bo w kobietach budzi lk swoimi opowiadaniami z tamtych czasw, a sam nie widzia sensu powoywania nowego ycia, wci peen niepokoju o przyszo naszej czci Europy. Wydaje si, e nie byo mu atwo znale normalny ludzki stosunek do najbliszych. Kiedy w woj opowiada nam o tym co przey, co widzia i w czym wzi udzia aby przey, nasza moda wyobrania nie moga temu sprosta. Przejmowa nas lk, a koszmar drga w kociach. Rodziy si wwczas pytania: Dlaczego ludzie zatracaj wszelk miar czowieczestwa? Jakie byy przyczyny, geneza czy sens tego, co dziao 7

si geograficznie niezbyt daleko od nas? Jakie dawice przeczucie wdzierao si do naszych modych umysw, ktre niestety miao si speni w znacznej mierze. Gdyby zebrano ksiki, ktre opisuj zbrodniczo wojen, okruciestwa rewolucji, czyny krwawych wadcw i ustrojw politycznych, powstaby duy oddzia biblioteki, omijany niestety przez wielu czytelnikw. Obok staroytnych stanyby tam dziea wspczesnych historykw i reportaystw. Dokumentalne rozprawy o sowieckich i niemieckich obozach koncentracyjnych i zagady, o eksterminacji narodu ydowskiego, przytaczajce przyblione dane statystyczne i opisujce dobrze zorganizowan prac niszczenia ludzkiego ycia. Poczesne miejsce w takiej bibliotece zajyby ksiki wiadkw zbrodniczego obdu, takie jak Artura Koestlera Ciemno w Poudnie, z przedwojennego ycia w sowietach, Osobiste wspomnienia Seweryny Szmaglewskiej z obozu koncentracyjnego dla kobiet w Owicimiu Dymy nad Birkenau, wspomnienia Gustawa Herling-Grudziskiego z sowieckich wizie i obozw Inny wiat, a take napczniae ludzkim cierpieniem tomy Soenica Archipelag Guag. Autobiografia Rudolfa Hoessa, komendanta obozw w Owicimiu i Brzezince, jest klasycznym przykadem tego jak czuje i myli inteligentny osobnik psychopatyczny z deficytem uczu ludzkich i zdolnoci do zrozumienia podstawowych wartoci moralnych. Nie zabrakoby tam take i rozwaa historiozoficznych, wskazujcych na socjalne i moralne aspekty genezy takich eksplozji za, po czci jednak usprawiedliwiajcych krwawe rozwizania przy pomocy nie zupenie jasnych praw historii. Uwany czytelnik mgby tam znale ewolucj postaw autorw, od pierwotnej afirmacji zniewalania i mordowania podbitych narodw, do wspczesnego moralizujcego potpienia takich metod postpowania. W takiej bibliotece zabrakoby jednak jednego dziea, ktre tumaczyoby w sposb wystarczajcy przyczyny i procesy genezy takich dramatw historii, co rodz si z ludzkich ambicji i uomnoci, aby spodzi krwawy obd. Po przestudiowaniu tej ksiki, Czytelnik zda sobie stopniowo spraw z tego, e napisanie takiego dziea byo jeszcze do niedawna naukow niemoliwoci. Tamte pytania: dlaczego i po co to si dziao, czy wszyscy nosimy w sobie zarzewie zbrodni, czy tylko niektrzy, pozostayby bez odpowiedzi. Literacki opis takich zdarze, choby najbardziej prawdziwy i psychologicznie wierny, jak u wspomnianych autorw, nie daje odpowiedzi na te pytania i nie moe w peni wyjani genezy za. Nie moe wic da naukowych podstaw dla przyszego umiejtnego przeciwdziaania jego odradzaniu si. Opisujc przy pomocy naszego naturalnego jzyka poj psychologicznych, spoecznych i moralnych to ,czego nie da si wyrazi w zakresie jego uytecznoci, dajemy raczej namiastk zrozumienia, ktra prowadzi do drczcego poczucia bezsilnoci. Ten bowiem nasz naturalny ludzki ukad poj i wyobrae ksztatuje si dziki odpowiedziom naszego instynktu, wrodzonej uczuciowoci, przekazom rodowiskowym i kulturowym i nie jest wyposaony w niezbdne treci przyrodnicze, ktre pozwalayby na rozumienie jakoci czynnikw, szczeglnie psychopatologicznych, ktre s aktywne w procesach genezy za na kad skal spoeczn i takich czasw okruciestwa. Tym niemniej, wypada tu podkreli, ze autorzy takich opisw mieli poczucie niedostatecznoci ich jzyka i dlatego starali si nada swoim sowom pewien umiar i precyzj, jakby w przeczuciu tego, e kto moe skorzysta z ich pracy, aby wywietli 8

przecitn miar, oraz gdzie nosiciele rnych aberacji psychicznych graj rol inspiratywne fascynatorskim, lub przywdcze, oraz wytwarza si odpowiednia struktura organizacyjna, bdziemy nazywali zrzeszeniem ponerogennym. Dla zrzesze mniej licznych i trwaych mona uywa nazwy, jakie tradycja jzykowa nadaje takim zrzeszeniom w zalenoci od ich spoecznego charakteru jak: gangi, mafie, kliki czy koterie. W poszukiwaniu korzyci lub zaspokojenia ambicji wchodz one w kolizje z dobrym obyczajem i prawem, starajc si unika jego represji. W takim zrzeszeniu rodzi si zo, ktre krzywdzi innych ludzi i samych jego czonkw. Takie zrzeszenia d czasem do opanowania wadzy na rn skal spoeczn, aby dyktowa spoeczestwom im dogodne cele i wymagania. Socjologiczny opis i klasyfikacja takich zrzesze pod wzgldem ich liczebnoci, de, goszonych ideologii i wewntrznej organizacji, jest oczywicie zadaniem nie pozbawionym wartoci naukowej. Na podstawie ywego opisu dokonanego przez bystrego obserwatora, Ponerolog mgby domyli si niektrych istotnych waciwoci takiego zrzeszenia. Jednak tych waciwoci istotnych nie da si opisa w kategoriach naturalnego jzyka psychologicznego ani w jzyku socjologw. Taki bowiem obraz nie powinien przesania nam tych bardziej istotnych waciwoci i zalenoci psychologicznych, jakie dziaaj wewntrz takich zrzesze. Jeeli nie docenimy tej przestrogi, moe si atwo zdarzy, e taki socjologiczny opis ukae nam waciwoci drugorzdne a nawet takie, ktre s na pokaz dla niewtajemniczonych, pozostawiajc w cieniu te istotne, ktre decyduj o jakoci, roli i losie zrzeszenia. Kiedy taki opis ma literacko barwn form, moe dawa namiastkowe poczucie wiedzy, ktre utrudnia przyrodnicz apercepcj i obiektywne zrozumienie przyczynowoci zjawisk. Zjawiskiem wsplnym i istotnym dla wszystkich grup i zrzesze ponerogennych jest statystycznie wysokie zagszczenie w nich jednostek z rnymi aberacjami psychicznymi. Ich jakociowy skad ma zasadnicze znaczenie dla ksztatowania si charakteru zrzeszenia, jego dziaalnoci, rozwoju lub rozpadu. Zgrupowania, gdzie dominuj rnego rodzaju jednostki charakteropatyczne, rozwijaj dziaalno wzgldnie prymitywn i stosunkowo atwo zostaj rozbite przez moraln i prawn dziaalno spoeczestw. Inaczej bywa, kiedy inspiracja takich zrzesze zostanie przejta przez osobowoci psychopatyczne. Przytoczony tutaj przykad, wybrany spord zjawisk badanych przez autora, ilustruje role tych dwch rnych anomalii w zgrupowaniu ponerogennym: W modzieowych grupach przestpczych, swoist rol graj chopcy a rzadziej dziewczta z charakterystycznymi skutkami, jakie pozostawia czasem zapalenie przyusznic (humus). Jak ju wspomniano, choroba ta przebiega w czci przypadkw z odczynem mzgowym, ktry powoduje dyskretne ale trwae odbarwienie uczuciowoci oraz nieznaczne obnienie oglnej sprawnoci i poprawnoci mylenia. Podobne skutki pozostawia toksyna dyfterytowa przy ciszym przebiegu choroby. Na skutek tego ludzie tacy staj si atwo podatni na sugestie innych sprytniejszych jednostek. Wcignici do grupy przestpczej, staj si mao krytycznymi pomocnikami i wykonawcami zamiarw, narzdziami w rku bardziej perfidnych zazwyczaj psychopatycznych przywdcw. Potem, ju w areszcie, ci przywdcy tumacz im 77

dziaalno fascynatorw trafia na grunt podatny i moe doprowadzi do dziejowych tragedii. Tak genez miay rewolucje i podobn hitleryzm. Dziaalno fascynatorw wyawia ze rodowiska jednostki podatne na ich wpywy i pogbia ich saboci psychiczne, a stworzy z nich ugrupowanie ponerogenne. Z drugiej strony, osoby ktre zachoway zdrowy krytycyzm staraj si przeciwdziaa skutkom dziaalnoci fascynatorskich. Nastpuje polaryzacja postaw spoecznych obustronnie usprawiedliwiana w kategoriach moralnych lub paramoralnych. Dlatego temu oporowi towarzyszy poczucie pewnej bezsilnoci i deficytu kryteriw. Te kryteria bowiem mona znale w psychopatologii wiedzy znanej zbyt niewielu ludziom. wiadomo tego, e fascynator jest zawsze jednostk patologiczn, powinna chroni przed skutkami jego oddziaywania, a take przed moralizujc interpretacj obecnych w nim zjawisk tego rodzaju. Winna zapewni nam obiektywne kryteria dla bardziej efektywnego dziaania. Wyjanienie tego, jakiego rodzaju podo patologiczne kryje siga danym przypadkiem fascynatorstwa, powinno sta si wyjciem dla nowoczesnego rozwizywania sytuacji powodowanych przez takich ludzi. Jest rzecz charakterystyczn, e wyszy poziom uzdolnie, szczeglnie ten mierzony przy pomocy testw IQ, tylko w umiarkowanym stopniu czyni czowieka odporniejszym na dziaalno fascynatorsk. Istotne rnice w sposobie reagowania na tego rodzaju dziaanie naley przypisywa innym waciwociom ludzkich natur. O zajciu postawy zdrowego rozsdku decyduje przede wszystkim dobra inteligencja podstawowa, ktra bazuje na normalnym ludzkim podou instynktowym i umoliwia dobre wyczucie realiw psychologicznych. Rwnoczenie warto jest analizowa ten proces, jak dziaalno fascynatorsk wyuskuje z populacji jednostki podatne, wedle poznawalnych prawidowoci, ktre dziaaj z zastanawiajc dokadnoci psychologiczn. Midzy osobowoci fascynatora a wyborem tych, ktrzy ulegaj mu atwo, zachodzi specyficzna relacja, do ktrej jeszcze powrcimy. Poniewa, biorc rzecz co najmniej praktycznie, tylko rzadko moemy si spotka z postpowaniem powaniej krzywdzcym czowieka, w ktrego genezie psychologicznej nie dziaa jaki czynnik patologiczny kada interpretacja przyczyn za dokonywana jedynie w kategoriach moralnych jest bdnym pojmowaniem rzeczywistoci. Takie pojmowanie ogranicza nasz zdolno do przyczynowego przeciwdziaania zu, a otwiera drog dzom karania i odwetu. Zapocztkowuje to czsto nowe ogniwa procesw ponerogenezy lub powoduje ich perpetuacj. Tote jednostronnie moralizujc interpretacj przyczyn za bdziemy uwaa za zawsze bdn, jak rwnie za niemoraln. Ide przezwycienia tej powszechnej ludzkiej skonnoci i jej skutkw mona uwaa za motyw moralny, ktry przewija si przez ca ponerologi. Zrzeszenia ponerogenne Taki zesp ludzki, w ktrym dziaaj procesy ponerogenezy nasilone ponad 76

to, czego najlepszy jzyk literacki uj nie moe. Tej trafnoci ich jzyka i jego psychologicznemu realizmowi zawdzicza autor to, e mg korzysta z ich cierpienia i ich pracy, aby stara si wyjani take i to, co oni zaledwie wyczuwali. Podobnie bowiem, jak najlepszy literacki opis choroby nie prowadzi do zrozumienia jej etiologicznej natury i tym samym nie daje podstaw do jej leczenia, takie opisy tragedii dziejowych nie mog da podstaw do przyczynowego przeciwdziaania zu lub umiejtnego tamowania procesw jego genezy. Taka wic literatura budzi groz, a w spoeczestwach hedonistycznych skonno do ucieczki w niewiedz lub w naiwne doktryny. U niektrych osb indukuje to uczucia wzgardy dla cierpicego czowieka. Dlatego dziea takie mog mie take czciowo wpyw szkodliwy. Naleao wic uzupeni ich rol ukazujc to, czego nie da si uj w zakresie naszego naturalnego wiata wyobrae. W tej ksice Czytelnik nie spotka opisw zbrodniczego postpowania u ludzkiego cierpienia, ktre mro krew w yach. Nie jest to naszym zadaniem, aby unaoczni jeszcze raz, to co znamy ju z relacji ludzi, ktrzy widzieli i przecierpieli wicej ni autor, a byli obdarzeni talentem jzyka literackiego. Wprowadzenie takich opisw mijaoby si z celem tej pracy, nie tylko koncertujc uwag na jednych zdarzeniach a pomijajc wiele innych, ale odwracaoby uwag od oglnych praw jakie rzdz genez za, a wic od sedna sprawy. ledzenie dziaania przyczyn i mechanizmw rodzenia si za wymaga opanowania odrazy i leku, poddania si pasji naukowego poznania, oraz rozwinicia uspokojonego spojrzenia przyrodnika. Tym niemniej, nie wolno nam zapomina o tym, do czego takie procesy ponerogenezy prowadz i czym mog grozi w przyszoci. Zadaniem wic tej tu pracy bdzie uj czytelnika za rk i wyprowadzi do poza wiat poj i wyobrae, jakimi przywyk posugiwa si od lat wczesnej modoci, a ktrym zaufa moe nazbyt egotycznie, poniewa jego rodzice, otoczenie i spoeczestwo jego kraju posugiwao si podobnymi. Potem bdzie konieczne, aby wprowadzi go w wiat poj przyrodniczych, odpowiednio wybranych, ktre bywaj podem myli badawczej ostatnich lat i pozwalaj zrozumie to, co w naszym naturalnym ukadzie poj pozostaje niewymierne. Nie bdzie to jednak tylko eksperyment psychologiczny, dokonywany na umysach PT Czytelnikw, aby wskaza im sabe miejsca i luki naszego naturalnego wiatopogldu psychologicznego i moralnego, czy moe tylko aby spowodowa deegotyzacj ich postaw. Jest to konieczno narzucona przez palce problemy wspczesnoci, przed ktr nasze umysy mog si broni do czasu. Kiedy bowiem zrozumiemy, e bez ego wyjcia poza wiat poj dobrze znanych i bez przezwycienia naszego naturalnego egotyzmu, nie bdziemy zdolni do dokonania wyboru pomidzy wizj dalszych eksplozji za, ewentualnie ukoronowanych nuklearnie, a pragnieniem powicenia naszych si twrczoci dla dobra blinich, wwczas uwiadomimy sobie take, e wyboru drogi dokonay za nas inne siy potne, ktrym nie podobna przeciwstawi naszych ludzkich tsknot za rodzinnym domem poj naturalnych czy literackich. Nauki spoeczne wypracoway ju swj jzyk konwencjonalny, poredni pomidzy tym naszym naturalnym a penym obiektywizmem przyrodniczym. Suy on porozumieniu i wsppracy naukowcw, ale nie jest to jeszcze ukad poj uwzgldniajcy w peni przesanki biologiczne, psychologiczne i psychopatologiczne, o 9

ktrych bdzie mowa w nastpnym i czwartym rozdziale tej pracy. W socjologii i politologii prowadzi to do pewnej dekryterializacji i etycznego chodu, a take do niedoceniania czynnikw psychologicznych ksztatujcych w sposb istotny sytuacje spoeczne i polityczne. W pocztkach naszych bada nad tajemnicz natur tego nieludzkiego makrosocjalnego zjawiska, ktre swoim zasigiem ogarno take nasz ojczyzn, a ktrego obiektywne zrozumienie ogniskuje wysiki autora, ten jzyk poj, zapoyczony od nauk spoecznych, zaprowadzi nas na bezdroe i do poczucia naukowej bezsilnoci. Signicie do obiektywizmu biologicznego i psychologicznego, z dostatecznym uwzgldnieniem psychopatologii, okazao si koniecznoci, jeeli sedno sprawy nie miao zosta poza polem widzenia, a kontakt z prawdziw natur zjawisk utracony na rzecz modnego ju wwczas doktrynerstwa. Natura wic badanych zjawisk, a take potrzeby Czytelnikw szczeglnie tych nie obeznanych z psychopatologi, narzuciy drog opisu. Musimy najpierw pozna te dane i pojcia niezbdne, ktre potem umoliwi zrozumienie zjawisk w swojej istocie psychicznie i moralnie patologicznych. Stopniowo przejdziemy wic do koniecznego zrozumienia niektrych aspektw ludzkiej osobowoci, celowo ujtych w sposb bliski dowiadczonemu psychologowi praktykowi, do wybranych zagadnie psychologii spoeczestwa. Potem w rozdziale o ponerologii podkrelimy istotn rol niektrych zjawisk psychopatologicznych w procesach rodzenia si za na kad skal spoeczn. To przejcie wic, od jzyka naturalnego do koniecznego obiektywizmu przyrodniczego i psychologicznego wspartego nielicznymi danymi statystycznymi, odbdzie si stopniowo, chocia nieco utrudzi Czytelnikw. Ponerologia pojawia nam si jako nowa dyscyplina naukowa, ktra zrodzia si z potrzeby czasu i dziki osigniciom biologii, medycyny i psychologii lat ostatnich. Wykorzystujc obiektywne dane przyrodnicze, bada ona czynniki etiologiczne i procesy genezy za niezalenie od ich skali spoecznej. Kiedy wyposaeni we wspomniane umiejtnoci staramy si analizowa procesy ponerogenezy, ktre zrodziy krzywd czowieka, napotykamy stale na dziaanie czynnikw patologicznych, ktrych nosicielami s osoby z rnymi, na og umiarkowanymi, dewiacjami lub defektami psychicznymi. Zo moralne i zo biopsychiczne s w rzeczywistoci powizane ze sob tyloma zalenociami przyczynowymi i na tylu drogach wzajemnego oddziaywania, e rozdzieli te rodzaje mona jedynie na drodze abstrahowania. Umiejtno jednak wyrniania tych jakoci i ich dziaania chroni nasze umysy przed moralizujcym interpretowaniem roli czynnikw patologicznych. Ten bd pojmowania spraw spoecznych i moralnych, do ktrego skonno zdradzamy wszyscy, truje bowiem ludzkie umysy i dusze w wyjtkowo podstpny sposb. Ponerologia wic zapewnia nam tak potrzebn higien naszego umysu. Ponerologia zjawisk makrosocjalnych, ktre w tej pracy stay si gwnym przedmiotem naszej uwagi, wydaje si podlega tym samym prawom natury, ktre dziaaj na skal indywidualnych spraw ludzkich czy w maych grupach czynicych co zego. Rola osobnikw z rnymi klinicznie lejszymi anomaliami i defektami psychicznymi okazuje si odwieczn waciwoci takich zdarze spoecznych i historycznych. W tym makrosocjalnym zjawisku patologicznym, ktre nazwiemy potem patokracj pewna anomalia dziedziczna, wyodrbniona naukowo jako psychopatia 10

przekraczajc pewnych granic nieuczciwoci. Fascynatorw cechuje egotyzm patologiczny raczej wtrny, to znaczy nie wyrosy bezporednio z dziecistwa. S to osobnicy, ktrych tego rodzaju wewntrzne przyczyny zmusiy do wyboru pomidzy poczuciem osamotnienia, odmiennoci i patologicznej nieprzydatnoci w yciu spoecznym, a przymuszaniem innych ludzi do przeywania na im podobny sposb i do przyjmowania ich ideologii. Czasami jest to wybr pomidzy samobjstwem a fascynatorstwem. Ze zwyciskiego zepchnicia z pola wiadomoci gboko niepokojcych skojarze samokrytycznych rodzi si u nich mylenie konwersyjne, para logistyka, Paramoralizmy i blokady rewersyjne. W kocu pyn one strumieniem tak obfitym i majcym pozory logicznoci, e zlewa to i zniewala umysy przecitnych ludzi. Wszystko to podporzdkowane jest przekonaniu o swojej wyjtkowoci a nawet posannictwie, Do tego potrzebna jest jaka ideologia po czci choby suszna, ktra ma rzekomo warto nadrzdn. Jeeli jednak analizujemy rol tej ideologii w osobowoci takiego fascynatora, dostrzegamy jej funkcj jako rodka autofascynacji. Oddziaywanie t ideologi na innych ludzi i pewne w tej dziedzinie osignicia su przede wszystkim samemu fascynatorowi. Nie myl si oni, ekstrapolujc swoje wczeniejsze dowiadczenia, kiedy wierz, e zawsze znajd wyznawcw dla swojej ideologii. Dopiero kiedy okazuje si, e ich oddziaywaniu ulega tylko ograniczona mniejszo ludzi, a wikszo okazuje si krytyczna lub bolenie zaniepokojona jego dziaalnoci, fascynatora czuje si zaskoczony, zawiedziony, a nawet paramoralnie oburzony. Staje wic pomidzy ponownym wyborem; wycofa siew swoj nico, czy wzmacnia swoj pozycj przy pomocy ulepszania swoich sposobw oddziaywania. Osoby wic, ktre ulegy oddziaywaniom fascynatorskim i ktre przyswajaj sobie uzaleniony sposb przeywania, zostaj uznane za moralnie wysoko stojce. Obdarza si je wzgldami, a jeeli to moliwe dobrami. Krytycy zostaj potpieni z moralnym oburzeniem jako sprzedawczyki, lokaje, najmici i judasze kupieni za trzydzieci srebrnikw. Mona take ogocie, e ta ulega mniejszo jest w rzeczywistoci moraln wikszoci (bolszewikami), poniewa wyznaje najlepsz ideologi i czci wodza o niecodziennych waciwociach. Ca tak dziaalno musi zawsze cechowa niezdolno do przewidywania jej finalnych skutkw, co z psychologicznego punktu widzenia jest oczywiste, poniewa u jej p[podoa jest obecna patologia mylenia, a atuofascynacja i fascynatorstwo uniemoliwiaj poprawn percepcj rzeczywistoci. Tymczasem fascynatorw oywia wielki optymizm i nosz oni wizj zwyciskiej przyszoci, na podobiestwo tego zwycistwa, jakie odnieli nad wasnym samokrytycyzmem. Optymizm moe by take objawem patologicznym. W zdrowym spoeczestwie dziaalno fascynatorw natrafia na zabarwiony przykrym humorem krytycyzm i zostaje zdyskredytowana z poczuciem jej patologii. Tam jednak, gdzie ju wczeniej dziaay okolicznoci destruujce zdrowy rozsdek i sprawiedliwo spoeczn, jak zacofanie cywilizacyjne, wadza grup uprzywilejowanych a umysowo prymitywnych, a szczeglnie autorytatywni, a umysowo niewybitni, tym bardziej psychicznie nie cakiem normalni wadcy, 75

niewiadomo, ktra skrywa w sobie korzenie ludzkiego geniuszu, nie dziaa jednak doskonale. Czasem przypomina lepy komputer, ktremu wydaje si, e jest osem mdrzejszym od operatora. Dzieje si tak najczciej wtedy, kiedy pozwolilimy ju na zagracenie naszej podwiadomoci treciami zbyt lkliwie w tam spychanymi. Nie ma czowieka, ktremu doskonaa samowiedza pozwalaaby na wyeliminowanie wszystkich odruchw mylenia konwersyjnego. S jednak tacy ludzie, ktrzy s blisko takiego stanu, i s niewolnicy tych zjawisk. S take spoeczestwa, u ktrych skonnoci do mylenia konwersyjnego s wzgldnie dobrze kontrolowane i takie, ktre hoduj tej manii wishful thinking. Takie mylenie prowadzi do bdnego postpowania, za ktre pac ludzie i narody. Ludzie, ktrzy na tej drodze utracili zdolno do rzeczowego mylenia, a tym samym stan wasnej higieny psychicznej, zatracaj take naturalny krytycyzm wobec mylenia, wypowiedzi i postpowania osb, u ktrych ich dewiacje psychiczne demonstruj si w podobny sposb. Mylenie konwersyjne rodzi si u tych drugich ze staego spychania z pola wiadomoci skojarze samokrytycznych. Ludzie zakamani trac wic zdolno odrniania tego co patologiczne od tego co normalne ludzkie i odwrotnie. To otwiera w spoeczestwach wrota zakaenia dla ponerogennego dziaania czynnikw patologicznych. Szczeglnie w czasach szczliwych narastaj skonnoci do mylenia konwersyjnego, co jest objawem narastania fali histerycznoci. W kocu ci, co staraj si zachowa poprawno rozumowania i zdrowy rozsdek, staj si mniejszoci i czuj si krzywdzeni, bo ich ludzkie prawo do zachowania wasnej higieny psychicznej jest gwacone naciskami ze wszystkich stron. Wtedy czasy nieszczliwe s ju historycznie blisko. Wypada tu zwrci uwag i na to, e opisane powyej bdne drogi mylenia rozchodz si take z prawami logiki, cho czyni to z charakterystyczn perfidi. Ksztacenie wic ludzi w sztuce poprawnego mylenia przeciwstawia si w pewnym stopniu rozwojowi takich skonnoci. Jest to droga uwicona ju tradycj, ktra jednak od wiekw okazywaa si za mao skuteczna. Aby wic bardziej efektywnie przeciwdziaa obnianiu si zdolnoci spoeczestw do poprawnego mylenia, naleao by i szerszym frontem, uczc nie tylko zasad logiki, ale take wykrywania bdw rozumowania rwnie konwersyjnych. Trzeba by wic korzysta w tej dziedzinie nie tylko z dziea logikw, ale take z psychologii i ponerologii. Fascynatorzy Aby zrozumie drogi ponerogenezy, szczeglnie te ktre dziaaj w szerszym kontekcie spoecznym, przypatrzmy si osobowociom i roli jednostek statystycznie nielicznych ale w tej dziedzinie nader aktywnych, ktrych nazwalimy ju fascynatorami. S to z reguy nosiciele rnych aberacji psychicznych, zarwno paranoidalni charakteropaci, co i czciej psychopaci. Jednostki z niedoksztaceniami osobowoci mog gra podobne role, ale na mniejsz skal spoeczn lub rodzinn i nie 74

waciwa, gra rol inspirujc i niezbdn dla jego powstania i trwania. Zrozumienie jej natury i innych spraw, dla ktrych nasz naturalny wiatopogld psychologiczny stanowi raczej przeszkod, wymaga ju pewnego obycia ze zjawiskami patologicznymi tego rodzaju. Wypada wic prosi PT Czytelnikw, aby, wybaczajc autorowi wszystkie jego potknicia na tej nowatorskiej drodze, nie obawiali si i za jego myl, przyswajajc sobie z pewn systematycznoci dane przytoczone we wczeniejszych rozdziaach. Wtedy przyjmiemy prawdy podane w dalszych rozdziaach bez odruchu protestu ze strony naszego naturalnego egotyzmu. Dla specjalistw obeznanych z psychopatologi droga ta nie bdzie tak pena nowoci. CI Czytelnicy dostrzeg jednak pewne rnice w ujciu niektrych znanych im zagadnie. Jest to skutkiem nie tylko specyficznie trudnych warunkw, w jakich te badania byy prowadzone, ale take wikszej ich dociekliwoci, ktra okazaa si konieczna, poniewa ich wyniki miay suy naczelnemu zadaniu. Dlatego ten aspekt niniejszej pracy niesie take pewne wartoci teoretyczne dla psychopatologii jako nauki. Niespecjalici mog, mam nadziej, polega na dugim dowiadczeniu autora w dziedzinie rnicowania poniej wspomnianych anomalii psychicznych, ktre wczaj si w procesy genezy za. Zrozumienie procesw ponerogenezy, dziki koniecznej przyrodniczej obiektywizacji zagadnienia, niesie nam wielostronne korzyci moralne, intelektualne, praktyczne i polityczne. Nie niszczy ono jednak wielowiekowego dorobku rozwaa etycznych. Wrcz przeciwnie, zapewnia mu ono nowe oparcie w nowoczesnym podejciu przyrodniczym, ktre wydaje si potwierdza trzon wartoci dorobku mylicieli w tej dziedzinie. Ponerologia spowoduje jednak liczne korekty w wielu zagadnieniach szczegowych. Zrozumienie natury makrosocjalnych zjawisk patologicznych pozwala na znalezienie perspektywy spojrzenia na nie, ktre chroni higien naszych umysw przed zatruwaniem chorobliw treci tych zjawisk i przed wpywem ich propagandy. Nieudolna kontrpropaganda, do jakiej uciekay si kraje, ktre zachoway ustrj normalnego czowieka, mogaby bya zosta zastpiona rzeteln informacj popularno naukow. Tylko bowiem zrozumienie istoty wielkiej a zaraliwej choroby spoeczestw i jej etiologicznych przyczyn moe doprowadzi do trwaego przezwycienia zagroenia jej ponownym pojawieniom si w powizaniu z jak now sugestywn ideologi. Ignota nulla curatio morbi. Tajemniczo istoty tego rodzaju zjawisk powinna przesta by gwnym rdem ich potgi. Z takiego zrozumienia natury zjawiska wynika oczywisto tego, ze rodki, ktre powinny prowadzi do wyleczenia wiata i wprowadzenia powszechnego adu, powinny by zupenie odmienne od tych, jakie stosowany dotychczas do rozwizywania midzynarodowych konfliktw. Powinny one przypomina raczej nowoczesne antybiotyki, a jeszcze bardziej dobrze prowadzon psychoterapi, ni bronie przeszoci, maczugi, dzidy, miecze, armaty, czogi, lub rakiety z gowicami nuklearnymi. W odniesieniu do zjawisk o ponerogennej naturze, ale o maej skali, autor aplikowa t wiedz dla leczenia ludzkich osobowoci i wprowadza ad do skoatanych umysw. O tym, jak mona by z tej wiedzy korzysta na drodze do cennych osigni spoecznych i politycznych, jak j zaaplikowa do terapii naszego chorego wiata, bdziemy rozwaa pod koniec ksiki. 11

Rozdzia II POJCIA NIEZBDNE Na powstanie naszej europejskiej cywilizacji zoyy si trzy gwne a heterogeniczne tworzywa, ktre powiza czas i wysiek wiekw pniejszych: myl grecka, rzymska cywilizacja imperialna i prawna, oraz chrzecijastwo. Zrodzio to kultur, jej dorobek poznawczy i duchowy, wewntrznie niespjne, gdzie filozoficznie mody jzyk poj, co ledwie oderwa si od natury ludzkich wyobrae, lub nazbyt zwizany z potrzebami dziaalnoci prawnej, okaza si zbyt sztywny, aby ujmowa spawy ycia psychicznego i duchowego. Taki stan rzeczy odbija si negatywnie na naszej zdolnoci poznawania rzeczywistoci szczeglnie tej, ktra dotyczy natury czowieka i spoeczestwa. Zamiast j ledzi, podporzdkowujc nasz umys obserwowanym faktom, Europejczyk sta si skonny do narzucania im schematw ideowych pochodzcych z zewntrz, nie cakiem adekwatnych, a czsto subiektywnych. Dopiero czasy wspczesne, dziki wpywowi ogromnego rozwoju nauk szczegowych, ktre ze swej natury ledz rzeczywisto, a po czci dziki apercepcji dorobku filozoficznego innych kultur, przynosz rozpulchnienie tej naszej tradycji mylenia doktrynalnego, co umoliwia now homogenizacj naszej cywilizacji. Jest rzecz zadziwiajc, jak bardzo autonomicznym szczepem bya kultura Hellenw. Chocia i w tamtych czasach adna cywilizacja nie moga si rozwija poza wpywami innych i nie przyjmujc wartoci wczeniejszych, to prawdopodobnie okres upadku, zwany przez archeologw er ciemn, jaki nasta w tym rejonie Morza rdziemnego pomidzy XII a VII wiekiem przed Chrystusem, potem wyobcowanie przybyych szczepw i ich wojowniczo spowodoway ich wzgldn izolacj kulturow. W bezporednim kontakcie z przyrod, z dowiadcze ycia i wojny, rozwijao si bogactwo wyobrae mitologicznych, ktre maluje ten zwizek z natura kraju i ludu. W takich warunkach rodzia si tradycja literacka, a potem refleksja filozoficzna, ktra poszukiwaa uoglnie ludzkiego dowiadczenia, treci istotnych, a wreszcie kryteriw susznoci i wartoci moralnych. Dorobek grecki fascynuje swoim bogactwem, indywidualnoci, ale take swoj pierwotnoci. Dla rozwoju naszej kultury byoby bardziej korzystne, gdyby Hellenowie korzystali bardziej obficiej z dorobku innych cywilizacji, ich osigni tradycji i ich refleksyjnoci. Rzym by witalny i praktyczny, co nie sprzyjao refleksyjnemu pogbianiu przyswajanej myli greckiej. W cywilizacji imperialnej potrzeby administracji i rozwj prawodawstwa stwarzay wymogi dla pracy umysw. Filozofia penia wic rol dydaktyczn przyczyniajc si do rozwoju sztuki mylenia, uytecznej dla lepszego sprawowania urzdw i prowadzenia polityki. Wpyw greckiej refleksyjnoci agodzi jednak obyczaje rzymskie, co sprzyjao rozwojowi imperium. Dla kadej cywilizacji imperialnej zoone problemy ludzkiej osobowoci wydaj si czym kopotliwym, co komplikuje regulacj prawn i sprawowanie urzdw. Rodzi to skonno do abnegacji zjawisk subtelniejszej natury i do tworzenia dostatecznie 12

prawdy w okolicy zotego rodka pomidzy prawd a jej odwrotnoci i znajduje fasz dostatecznie wielki, co byo intencj uywajcego tej metody. Jeeli taka sugestia bya odwrotnoci prawdy moralnej, jest zarazem ekstremalnym paramoralizmem i posiada jego swoist sugestywno. Uywanie tej metody mona zaliczy do wspomnianej ju wiedzy psychologicznej, jak spotykamy u psychopatw, ale take pojawia si ona u innych, take u ludzi wychowanych przez osoby patologiczne. Tam, gdzie rzd kraju jest inspirowany przez osobowoci psychopatyczne, ta metoda jest uywana na wielk skal i z wirtuozeri. Mona take potem obserwowa skutki tego, jakie perseweruj w ludziach, w formie permanentnych trudnoci apercepcji rzeczywistoci psychologicznej i spoecznej. Mylenie konwersyjne: Wypada tutaj wspomnie o istnieniu zjawisk psychicznych obserwowanych ju dawno, bo przez przedfreudowskich filozoficznych badaczy podwiadomoci, a ktre wspczenie wydaj si atwiej zrozumiae na tle rozwaa o holograficznej naturze pamici i asocjacji. Procesy psychologiczne przebiegajce niewiadomie wyprzedzaj wiadome rozumowanie zarwno w czasie jak i w zasigu. To umoliwia liczne zjawiska, trudno zrozumiae bez uwiadomienia sobie powyszego faktu, midzy innymi mylenia konwersyjnego, jak blokowanie wnioskw rozumowania, selekcj przesanek i ich substytucj. O blokadzie wniosku mwimy wtedy, kiedy proces rozumowania przebiega zasadniczo poprawnie, by bliski konkluzji i finalnego ujcia w akcie projekcji wewntrznej, ale zosta wyhamowany wyprzedzajc dyrektyw podwiadomoci, poniewa wyda si niedogodny lub niepokojcy. Zapobiega to w sposb prymitywny dezintegracji osobowoci, co moe wyda si korzystne, ale pozbawia j take wszystkich poytkw, jakie mogoby przynie wiadome ujcie sprawy i takie wyjcie z powstaej dezintegracji. Taki wniosek odrzucony pozostaje potem w naszej podwiadomej pamici i powoduje podobne wyparcia wnioskw kojarzcych si z nim. To ostatnie moe likwidowa take wnioski w istocie korzystne dla mylcego. Selekcj przesanek nazwiemy proces, kiedy taka blokada wniosku powoduje gbiej sigajce sprzenie zwrotne, na skutek ktrego z bazy przesanek naszego rozumowania zostaje usunita ta wanie, ktra bya odpowiedzialna za niedogodno wyprowadzonego wniosku. Potem nasza podwiadomo pozwala na dalsze rozumowanie, ktrego wynik musi by tym bardziej bdny, im bardziej istotne znaczenie miaa usunita przesanka. Najbardziej zoonym tego rodzaju procesem jest wymiana przesanek tak wyselekcjonowanych na inne, ktre zapewni dogodn konkluzj. W miejsce usunitej przesanki nasza zdolno skojarzeniowa wypracowuje w popiechu inn, ktra prowadzi do dogodnego wniosku. Jest to operacja zabierajca wicej czasu, co powoduje charakterystyczne zamilknicie rozmwcy. Jest mao prawdopodobne, aby ta operacja przebiegaa wycznie podwiadomie. Tego rodzaju substytucje bywaj dokonywane w pewnej grupie ludzi i przy udziale komunikacji sownej. Dlatego z tych wszystkich wspomnianych tu procesw najbardziej zasuguj na moralizujc nazw z a k a m a n i a. Powysze przykady podstawowych zjawisk konwersyjnych nie wyczerpuj zagadnienia bogato ilustrowanego w pracach psychoanalitycznych. Nasza 73

dziaanie tych czynnikw, take w nas samych i w innych ludziach. Folgowanie tej odwiecznej skonnoci truje ludzki rozum i dusz i pozbawia nas zdolnoci do obiektywnego pojmowania rzeczywistoci. Jeeli jednak analizujemy przyczyny, dla ktrych niektrzy ludzie, czsto w sposb emocjonalnie naadowany i sugestywny, naduywaj takiej interpretacji moralizujcej, a odrzucaj z oburzeniem interpretacje bardziej wywaone, wwczas okazuje si, e naleao by zbada, jaka ich waciwo patologiczna to powoduje. Wpyw takich osb indukuje bowiem nasilanie si podobnych skonnoci u innych ludzi. Paramoralizmy: Przekonanie o istnieniu wartoci moralnych, a take i o tym, e niektre czyny je gwac, jest zjawiskiem tak dawnym i tak powszechnym, i wydaje si, e jest ono nie tylko dzieem dowiadczenia wiekw, kultury, wpywu religii i wychowania, ale posiada take pewne podoe w filogenetycznym wyposaeniu czowieka, na pewno jednak niezupenie zgodne z prawd moraln. Ogaszanie wic czego pod hasami wartoci moralnych staje si zawsze sugestywne nawet wtedy, kiedy te uyte kryteria moralne zostay odpowiednio zmylone ad hoc. Przy pomocy takich paramoralizmw mona dowodzi susznoci moralnej, albo niemoralnoci, kadego czynu w sposb na tyle sugestywnie aktywny, e zawsze znajd si ludzie, ktrych umysy temu ulegn. Paramoralne wypowiedzi i sugestie towarzysz tak czsto rnym rodzajom za, e wydaj si gra niczym nie zastpion rol. Wynajdywanie coraz to nowych a komu dogodnych kryteriw moralnych, przez jednostki, grupy nacisku lub systemy polityczne, stao si niestety zjawiskiem powszechnym. Na wiecie, szczeglnie w patopolitycznych totalitaryzmach, powstay cae fabryki paramoralizmw i dziaaj specjalici od ich produkowania. Nie naley si wic dziwi, kiedy przecitny czowiek gubi si w tym galimatiasie, bo takimi sugestiami pozbawia si go czci zdrowego rozsdku. U modziey powoduje to dugo persewerujce psychologiczne trudnoci rozwoju wiatopogldowego. Naley zwrci tu uwag na t okoliczno, e to wanie osobnicy psychopatyczni, na swj sposb naladujc normalnych ludzi, rozwijaj t specyficzn zdolno produkowania paramoralizmw. Dotyczy to przede wszystkim psychopatii waciwej, a w mniejszym stopniu schizoidii, jak i innych rodzajw. Podobne skonnoci spotykamy jednak rwnie i u niektrych charakteropatw, a nawet ludzi wychowanych przez osoby z patologicznym charakterem. Ponerolog widzi znowu korzenie tej wybujaej paramoralistyki w zjawiskach i czynnikach patologicznych. Moe wic bdzie tu na miejscu taka refleksja, e rzeczywiste prawo moralne rodzi si i istnieje niezalenie od naszych o nim sdw, a nawet naszej zdolnoci jego poznania. Wyrasta ono ze stworzonej natury czowieka. Dlatego poznanie go wymaga przyjcia postawy badawczej i podporzdkowania naszego umysu poznawanej rzeczywistoci, a bez aspiracji twrczych. Wtedy moemy odkrywa prawd o czowieku coraz subtelniejsz, o jego wartociach i sabociach, ktra wskazuje nam, co jest uczciwe i suszne w stosunku do niego i spoeczestwa. Blokada rewersyjna: Twierdzenie czego z emfaz, co jest zupen odwrotnoci prawdy, zablokowuje umys przecitnego czowieka dla poznania tej prawdy. Kierujc si wskazaniami zdrowego rozsdku, zaczyna on wtedy szuka 72

uproszczonego schematu osobowoci ludzkiej, dogodnego dla potrzeb prawa i administracji. Obywatel rzymski mg wic realizowa swoje cele i ksztatowa swoj osobowo w ramach, jakie wyznaczy mu los, oraz zasady prawa i sytuacja w pastwie. Te uwarunkowania okrelay pozycj jednostki wedle przesanek zbyt mao zalenych od jej waciwoci psychicznych. yciem duchowym i umysowym tych, ktrzy nie mieli praw obywatelskich, nie wypadao si gbiej interesowa. To powodowao jaowienie poznania psychologicznego, co zawsze powoduje recesj moraln, zarwno w yciu indywidualnym, jak i na skal spoeczestw, krajw i imperiw. Chrzecijastwo, dziedziczc wartoci judaizmu, nioso silniejsze zwizki ze starymi kulturami kontynentu azjatyckiego i ich refleksj psychologiczn, moraln i teologiczn. By to oczywicie czynnik dynamiczny, ktry przyczynia si do jego atrakcyjnoci, ale raczej nie najwaniejszy. Nowy stosunek do drugiego czowieka bliniego, w ktrym serdeczny szacunek mia prowadzi do zrozumienia i przebaczenia otwiera drogi do jego poznania. Obserwacja i rozumienie przemian, jakie zachodziy w osobowociach ludzkich pod wpywem wiary, staway si szko poznania psychologicznego i sztuk pierwszych wyznawcw. Rozumienie wic czowieka owocowao bujnie w cigu pierwszych wiekw. Mogo by si byo wydawa, e chrzecijastwo rozwinie sztuk rozumienia czowieka na skal, ktra przewyszy starsze kultury i religie mdrcw. Mona by byo ywi nadziej, e tego rodzaju wiedza ochroni przysze pokolenia i wieki od niebezpieczestw, jakie niesie spekulatywizm psychologiczny oderwany od dogbnego poznania rzeczywistoci ludzkiej. Tymczasem, historia nie potwierdzia takiej nadziei. Nauka Chrystusowa rozprzestrzeniaa si wzdu morskich i bitych szlakw Imperium Romanum, wewntrz jego cywilizacji, wrd krwawych przeladowa i w kompromisie z jego potg i prawem. Na skutek nie dajcych si unikn procesw adaptacyjnych, koci chrzecijaski przyswaja sobie rzymskie formy administracyjne i przystosowywa si do istniejcych formacji spoecznych. Chrzecijastwo przejmowao nawyki rzymskiego mylenia prawnego wraz z jego schematami upraszczajcymi ludzk osobowo i obojtnoci wobec zrnicowania ludzkich natur. Pod wpywem Imperium, chrzecijastwo zagubio zbyt wiele ze swojej pierwotnej sztuki rozumienia czowieka. Wydawa si moe, e na tym polu Rzym zwyciy najlepszego Psychologa. Ju w kocu czwartego wieku mona dostrzega objawy zaniku wraliwoci pojmowania psychologicznego i ju pojawia si skonno do narzucania innym gotowych schematw. W pniejszych wiekach chrzecijastwo przeszo przez wszystkie trudnoci, jakie bywaj skutkami deficytw poznania natury czowieka, a potem przez cik chorob. Chrzecijastwo najpierw zaadaptowao do swoich potrzeb dorobek greckiej myli filozoficznej i jej jzyk poj. Pozwolio to na rozwinicie wasnej filozofii, ale cechy pierwotnoci tego jzyka i jego przywizanie do materii narzuciy pewne ograniczenia. To utrudnio take na wiele wiekw komunikacj chrzecijastwa z innymi kulturami religijnymi. Wyczerpujce wywietlenie historycznych przyczyn tego stumienia rozwoju rozumienia czowieka w naszej cywilizacji byoby dzieem nader poytecznym w czasach wspczesnych, kiedy jestemy na drodze do naprawienia tego skutkw. Stopniowo powsta zwizek tych trzech heterogenicznych tworzy na tyle trway, e 13

po wiekach zapomniano, jak pocztkowo byy sobie obce. Czas, kompromis i wysiek dalszej refleksji nie wyeliminoway jednak wszystkich wewntrznych niekoherentnoci. Szczepy chrzecijastwa, ktre znalazy si w odmiennych rodowiskach kulturowych, rozwiny formy na tyle odmienne, e utrzymanie jednoci okazao si historycznie nazbyt trudne. Tak zrodzia si cywilizacja z powanym deficytem w dziedzinie, ktra gra i gra powinna twrcz rol wizi i zrozumienia, oraz ostrzega i chroni spoeczestwa przed rnymi rodzajami za, jakie rodz sie z braku tego zrozumienia. Taka cywilizacja rozwina formuy prawa pastwowego, cywilnego, karnego, wreszcie i kanonicznego, pomylane dla istot wykoncypowanych i uproszczonych, dla filozoficznych kukieek czowieka. Zabrako zrozumienia dla zoonej treci rzeczywistych ludzkich osobowoci, a ogromne rnice, jakie zachodz pomidzy indywidualnymi jednostkami gatunku homo sapiens, ukryy si poza formami organizacji spoecznej i posiadania. O zrozumieniu pewnych anomalii psychicznych, jakie spotykamy u niektrych osb, nie mogo by mowy przez wieki. Tymczasem one wanie staj sie czynnikami etiologicznymi w procesach genezy za na kad skal spoeczn. Dopiero wspczenie mamy do czynienia z procesem odwrotnym, ktry musi trwa swj czas. Nasza cywilizacja, a z ni chrzecijastwo, nasycaj si treciami poznania biologicznego i psychologicznego. Wrd wielu trudnoci ten wspomniany deficyt jest stopniowo wyrwnywany. Perseweruj jednak sprzecznoci, rzeczywiste i leibnizowskie, a take niepotrzebne obawy. Dlatego to dzieo wymaga pracy, odwagi i ufnoci. Sami jednak dowiadczylimy bolenie skutkw tego, e nasza cywilizacja staa si mao odporna na zo, ktre rodzi si poza atwiej dostpn sfer wiadomoci ludzkiej i eksploatuje zbyt wielk szczelin pomidzy myleniem doktrynalnym i prawnym a rzeczywistoci psychologiczn. W cywilizacji z deficytem poznania psychologicznego, nadaktywno jednostek pobudzanych wewntrznym niepokojem, ktry wyrasta z poczucia wasnej odmiennoci, znajduje zbyt atwy oddwik u ludzi nie do wiadomych rzeczy. Marzenie takich jednostek o tym, aby narzuci spoeczestwom ich wasny odmienny sposb przeywania i pojmowania, a potem swoj wadz, ma wci szans realizacji. Psychologia Elitarne poznanie psychologiczne drzemao w kulturze europejskiej przez wieki. Istnienia podwiadomoci domylali si filozofowie ju pod koniec wieku XVII i stopniowo rozwinli bogate poznanie w tej dziedzinie. Dopiero jednak lata siedemdziesite XIX wieku zapocztkoway burzliwy rozwj poszukiwa, ktre zmierzay do odkrywania zoonych prawd o naturze czowieka. By to ruch wiecki, przygotowany przez rozwj biologii i medycyny, realizowany gwnie przez lekarzy, ktry prowadzi swoje poszukiwania od strony materii. Takie podejcie do osobowoci ludzkiej musiao jednak okaza si jednostronne, zapoznajc to, co znalimy ju dawniej jako poznanie duchowe. Jednak ju prawie od pocztku niektrym badaczom towarzyszya wizja przyszej wielkiej roli, jak ta nauka powinna peni dla dobra adu i pokoju w wiecie. Niedugo pniej Iwan Pawow, C. G. Jung i inni zdali sobie spraw 14

niektre niepatologiczne tego przyczyny, jak wychowanie rozpieszczajce w ciasnym rodowisku i komforcie ycia. Gwn jednak przyczyn egotyzacji jest zaraanie si t waciwoci na drogach asymilacji od osb nadmiernie egotycznych lub histerycznych. Na skutek swojej zaraliwoci egotyzm jest zjawiskiem spoecznym, a jego redni poziom charakteryzuje stan psychiczny narodw. U wielu osb z rnymi dewiacjami nabytymi lub dziedzicznymi rozwija si egotyzm patologiczny. Rodzi si on ze spychania z pola wiadomoci natrtnych skojarze samokrytycznych dotyczcych wasnej natury lub normalnoci. Dramatyczne pytanie: Kto tu jest nienormalny, ja czy tamten wiat ludzki czujcy i mylcy jako odmiennie zostaje rozstrzygnite na niekorzy tamtych ludzi. Taki egotyzm jest wic zawsze zwizany z pewn dysymulacj. Moe to by maska Clecleya lub inny rodzaj skrywania czego przed wasn wiadomoci. Najwysze nasilenie takiego egotyzmu spotykamy w charakteropatii frontalnej, co jest take skutkiem tego samego rodzaju defektu. Dla takich ludzi, przymuszanie innych osb, otoczenia, caych grup spoecznych, a jeeli to moliwe caych narodw do tego, aby nauczyy si czu i myle w sposb im podobny, staje si wewntrznym nakazem i trwaym deniem. Gra, ktra dla normalnego czowieka nie byaby warta wieczki, dla nich staje si celem wysikw, trudu i przebiegoci, przyczyn krzywd, realizowanych przez wikszo ycia. Nie potrzeba chyba wyjania, jak poczesne miejsce w genezie za ma ten patologiczny rodzaj egotyzmu. Trzeba jednak podkreli to, e egotyzm patologiczny stanowi w spoeczestwach stay nonik indukcji patologicznej, ktry odziaowuje egotyzujco lub traumatyzujco na innych ludzi. Kiedy dziaa to na modzie, powoduje znieksztacenia rozwoju osobowoci, ktre okazuj si czsto yciowo trwae. Moralizujca interpretacja: Jedn ze skonnoci natury ludzkiej, ktra ma dostrzegalne podoe filogenetycznie zakodowane w naszym instynkcie gatunkowym, jest moralizujca interpretacja wad i bdw ludzkiego postpowania. Jeeli dotyczy to takich zachowa, ktre s spowodowane, w istocie lub w znacznej czci, dziaaniem na rnych drogach wspomnianych powyej i nie wspomnianych czynnikw patologicznych, czsto ukrytych przed oczyma niewprawnych obserwatorw, jest to zarwno odpowied paraadekwatna, co i obiektywnie nieprawdziwa, a aktywnie ponerogenna. Nasz instynkt jest jednak skonny sdzi surowiej wady biologiczne szczeglnie dziedziczne ni takie, ktre maj charakter tylko moralny. Odzywa si bowiem w nim gos natury, ktra zmierza do eliminacji jednostek niepenowartociowych. Ta skonno zaznacza si zawsze, cho w rnym stopniu, w naszym naturalnym wiatopogldzie psychologicznym i dlatego naley j uwaa za permanentny bd opinii publicznej. Opanowujemy t nasz tendencj w miar rozwoju samopoznania i samokontroli, ale jej wyeliminowanie wymaga koniecznej wiedzy z dziedziny psychopatologii. Modzie i rodowiska mniej kulturalne maj zawsze bardziej egotyczn skonno do takich interpretacji. Nadajc interpretacj moralizujc dziaaniu czynnikw patologicznych, zamykamy sobie drog do przyczynowego ich zrozumienia i otwieramy j dla mciwych emocji i innych bdw. Tym samym pozwalamy na dalsze ponerogenne 71

patologicznych jest regu, a takie sytuacje, kiedy tego nie da si dostrzec, s raczej wtpliwymi wyjtkami. Odpowiedzi paraadekwatne: W rozdziale drugim naszkicowano rol naszego ludzkiego podoa instynktownego w rozwoju osobowoci, inteligencji podstawowej i ksztatowaniu si wiatopogldu naturalnego, a take dla formowania si wizi i struktury spoecznej. Wiemy ju, e nasze reakcje instynktowne i emocjonalne, a take nasz naturalny wiatopogld nie s dostatecznie adekwatne do kadej sytuacji, jak przynosi ycie. Wczanie si naturalnych odpowiedzi instynktownych, emocjonalnych lub archetypw naturalnego wiatopogldu w sytuacjach, ktrych pozory odpowiadaj tym reakcjom, ale ktre w swojej istocie s natury odmiennej, prowadzi z reguy do tego, e kogo krzywdzimy. Sytuacje, ktre wyzwalaj u ludzi takie paraadekwatne odpowiedzi emocjonalne, zdarzaj si najczciej dlatego, e w gr wchodzi jaki trudno zrozumiay czynnik patologiczny. Praktyczna warto naszego naturalnego wiatopogldu koczy si z reguy tam, gdzie zaczyna si psychopatologia. Rwnoczenie, znajomo tej powszechnej saboci ludzkiej natury i wiatopogldu, tej naiwnoci normalnego czowieka, jest czci tej specyficznej wiedzy, ktr spotykamy u wielu psychopatw. Rnego autoramentu fascynatorzy staraj si wyzwala u innych ludzi takie reakcje paraadekwatne w imi swoich egotycznych celw lub dla realizacji ideologii fanatycznych. Wtedy ten trudno zrozumiay czynnik patologiczny tkwi w samym fascynatorze. Egotyzm: Egotyzmem nazywamy postaw uwarunkowan raczej nawykowo i podwiadomie, dziki ktrej przypisujemy nadmiern warto wasnym odruchom instynktownym, wczenie nabytym archetypom i wyobraeniom, oraz wasnemu naturalnemu wiatopogldowi. Egotyzm sprzyja dominacji ycia podwiadomego i utrudnia przyjcie stanw dezintegratywnych. To hamuje normaln ewolucj osobowoci. Czowiek egotyczny mierzy innych ludzi swoj wasn miar, traktujc swj sposb przeywania i swoje pojcia jak kryteria obiektywne. Chciaby wic przymusi innych ludzi do tego, aby czuli i myleli na sposb do niego podobny. Nadmierny egotyzm hamuje rozwj wartoci ludzkich, sprzyja atwemu wyzwalaniu si odpowiedzi paraadekwatnych, prowadzi do bdnego osdzania innych ludzi i do terroryzowania ich. Wok egotyka, trudnoci, spory, reakcje nerwicowe i powane nieszczcia wyrastaj jak grzyby po deszczu. Narody egotyczne zaczynaj marnowa siy i rodki na realizacj celw, ktre wynikaj z podobnych bdw odczuwania, mylenia i postpowania. Ich niezdolno do zrozumienia i asymilacji jakoci kulturowych innych narodw doprowadza do konfliktw i wojen. Nie bez susznoci wic, nadmierny egotyzm bywa nazywany krlow ludzkich wad. Dobre wychowanie i samowychowanie czowieka winno wic zmierza do deegotyzacji, co otwiera drog do rozwoju umysu i charakteru. Jest jednak przekonaniem psychologw praktykw, e pewna umiarkowana komponenta egotyzmu jest yciowo poyteczna jako stabilizator osobowoci i waciwo zabezpieczajca przed zbyt atw dezintegracj nerwicow. Uatwia to pokonywanie trudnoci yciowych. Tym niemniej, istniej ludzie o raczej wyjtkowej kulturze, ktrych osobowo prawie cakowicie wolna od egotyzmu pozwala im atwo rozumie innych, a mimo to jest bardzo dobrze zintegrowana. Jeeli analizujemy rozwj osobowoci nadmiernie egotycznych, znajdujemy 70

z tej jednostronnoci i poszukiwali syntezy. Temu pierwszemu nie byo jednak ju dane wypowiedzie publicznie swoich wnioskw i przekona. Psychologia jest jedyn nauk, gdzie ludzki umys bada ludzki umys, gdzie badajcy podmiot i przedmiot badania nale do tego samego gatunku, a w akcie introspekcji staj si tym samym czowiekiem. O bdy wic subiektywizmu, wkradnie si do rozumowania powszechnie uywanych archetypw i indywidualnych nawykw mylcego, jest nader atwo. Zdarza si wic, e krg bdw si zamyka, e w gr wchodz ludzkie uczucia, lub pojawiaj si rne trudnoci nie znane w innych dziedzinach wiedzy. S to skutki braku dystansu pomidzy badaczem a przedmiotem badania. Dlatego ci, ktrzy za wszelk cen chcieli unikn tych wspomnianych bdw, jak behawioryci, tak zuboyli poznawanie treci, e zbyt mao zostao z samej materii. Pozostawili jednak nader poyteczn dyscyplin mylenia. Postp wypracowywali czsto ludzie przynaglani wewntrznym niepokojem, ktrzy szukali na drodze poznania i samopoznania sposobu do uadzenia wasnej osobowoci. Jeeli te niepokoje byy skutkiem bdw czy naduy ich wychowaniu, wwczas z ich przezwycienia rodziy si wietne odkrycia. Jeeli przyczyny tych tkwi dziedzicznej naturze czowieka, wwczas powoduje to trwae tendencje znieksztacajce pojmowanie zjawisk psychologicznych, a co za tym idzie take moralnych. Niestety, rozwj tej nauki jest w wysokim stopniu uzaleniony od indywidualnych wartoci i natury badaczy. Jest on take uzaleniony od sytuacji spoecznej. Tam, gdzie spoeczestwo popado w niewol u obcych, albo jest pod panowaniem wasnej klasy nadmiernie uprzywilejowanej, psychologia staje si pierwsz dziedzin, ktra zaczyna cierpie rne formy cenzury wadzy lub opinii, ktre zaczynaj wiedzie lepiej, co jest prawd naukow. Mimo tych rnorodnych trudnoci, dziki wypracowaniu wymagajcych zasad metodologii, odkrywczoci wybitnych umysw i dziki pracy badaczy, ktrzy wypeniaj ramy tej nauki szczegowymi danymi, a zarazem sprawdzaj poprawno oglnych uj, rozwija si ta dyscyplina naukowa, ktra suy czowiekowi w praktyce ycia spoecznego. Stopniowo narasta dowiadczenie, zdobywane w zwizku z dziaalnoci dla dobra ludzi, ktrzy potrzebuj pomocy. W wikszym bowiem stopniu z bezporednich obserwacji, ni z akademickich eksperymentw i rozwaa, rodzi si poznanie naukowe i jzyk wspczesnej psychologii. ycie bowiem, w rnorodnych warunkach, wygodnych lub tragicznych, poddaje jednostki ludzkie takim eksperymentom, na jakie nie mgby sobie pozwoli aden badacz w swoim laboratorium. Z nieludzkiego eksperymentu, ktrego przedmiotem byy cae narody, zrodzia si take i ta tutaj praca. Dowiadczenie uczy psychologa przebiega myl sprawnie wzdu czasy psychologicznego ycia drugiego czowieka, ledzc przy tym przyczynowe uwarunkowania jego osobowoci i postpowania. Dziki temu moemy rekonstruowa w myli takie czynniki, ktre na niego oddziayway, ktrych on sam nie rozumie. Czynimy to z reguy nie przy pomocy naturalnego ukadu poj psychologicznych, owego sawnego zdrowego rozsdku, na ktrym polega tak wielu ludzi i opinia spoeczna, ale w kategoriach w miar naszych moliwoci jak najbardziej obiektywnych. Taki jzyk poj, ktry opisuje zjawiska psychologiczne i ich zwizki przyczynowe w sposb niezaleny od potocznych wyobrae, sta si niezbdnym 15

narzdziem praktycznego dziaania. Niestety w praktyce bywa to czsto raczej kliniczny slang, ni dostatecznie wytworny jzyk naukowy, ktrego wypadaoby sobie yczy. Jzyk obiektywny Poznanie i mylenie w kategoriach obiektywizmu psychologicznego opiera si na tych samych zasadach logicznych, epistemologicznych i metodologicznych, ktre okazay si najsprawniejszym narzdziem w wielu dziedzinach nauk przyrodniczych. Robienie wyjtkw od tych regu dla nas samych i ludzi nam podobnych okazao si tradycj, ktra rodzi wicej bdw ni poytkw. Rwnoczenie jednak, konsekwentne stosowanie tych zasad, bez przyjmowania dodatkowych ogranicze scjentystycznych, wyprowadza nas w kocu ku widnokrgowi, skd mona ju dostrzec przyczynowo ponadprzyrodnicz. Zaakceptowanie istnienia w osobowoci ludzkiej tych ostatnich zjawisk staje si wtedy koniecznoci, jeeli nasz jzyk poj psychologicznych ma pozosta ukadem obiektywnym i opisywa poprawnie ca rzeczywisto, jak reprezentuje czowiek. Czowiek jednak, w swojej afirmacji wasnej osobowoci, skonny jest do spychania z pola wiadomoci tych skojarze, ktre wskazuj na przyczynowe uwarunkowania jego uczuciowoci, sposobu pojmowania i postpowania. Szczeglnie ludzie modzi chc wierzy, e ich zamiary i decyzje s wolnymi wyborami, kiedy rwnoczenie i przy pewnej wprawie w analizie psychologicznej, przyczynowe ich uwarunkowania bywaj niezbyt trudne do przeledzenia. Wiele tych uwarunkowa kryje si w naszym dziecistwie i chocia wspomnienia tamtych dni staj si coraz dalsze, skutki wczesnych dozna wszyscy nosimy w sobie przez cae ycie. Czym lepiej rozumiemy przyczynowo ludzkiej osobowoci, tym bardziej czowiek wydaje si nam czstk natury i spoeczestwa poddan coraz lepiej poznawanym zalenociom. Ogarnia nas jake ludzka nostalgia i pytamy si wtedy, czy rzeczywicie nie ma miejsca na aden zakres wolnoci albo na jak Purusz. Czym jednak t sztuk poznawania ludzkiej przyczynowoci rozwinlimy lepiej, tym atwiej udaje si nam uwolni czowieka, ktry nam zaufa, od nadmiaru tych uwarunkowa, ktre niepotrzebnie krpoway jego swobod poprawnego pojmowania i decydowania. Dziki temu moemy potem poszukiwa wsplnie z nim najbardziej susznych drg wyjcia z jego trudnoci. Gdybymy ulegli pokusie czynienia tego uywajc naturalnego ukadu poj psychologicznych, dalibymy mu rady, jakich ju sysza wiele i podobne do tych, ktre ju okazay si nieproduktywne. Naturalny wiatopogld psychologiczny, spoeczny i moralny jest produktem procesu rozwojowego i wychowania czowieka w spoeczestwie, ktry przebiega pod staym wpywem odpowiedzi naszego ludzkiego filogenetycznie wytworzonego podoa instynktownego i innych waciwoci wrodzonych. Czowiek nie moe rwnie rozwija si normalnie bez asymilowania tworzywa psychicznego od innych osb i wpywu ich charakterw, oraz wartoci swojej cywilizacji, tradycji moralnych. Dlatego naturalny wiatopogld nie moe by cakowicie prawdziwy ani powszechny czy jednolity. Rnice, jakie wystpuj pomidzy jednostkami i narodami, maj swoje przyczyny zarwno w dyspozycjach dziedzicznych, jak i s produktem warunkw ontogenezy indywidualnych osobowoci ludzkich. 16

rodzaj za moralnego, lub przesaniaj je inne okolicznoci, ktre wydaj si pierwszoplanowe. Niestety wydaje si, e wspczesna medycyna przeciwdziaa take tym naturalnym procesom. W szerokim zakresie obserwujemy obecnie wzrost obcienia narodw dewiacjami dziedzicznymi. Nazwiemy to ujemnym bilansem procesw eugenicznych. wiadome ujcie tych spraw w oparciu o dobr wiedz i odpowiednie kryteria moralne, mogoby nada tym procesom formy mniej dramatyczne i pene gorzkich dowiadcze, ale bardziej efektywne. Odpowiednio ksztatowana ludzka wiadomo i sumienie eugeniczne, oraz dostpno dobrej rady w tych sprawach, mogoby przechyli ten bilans na dodatni w znacznym stopniu. Po kilku pokoleniach obcienie spoeczestw dziedzicznymi czynnikami ponerogenezy mogoby zosta zredukowane poniej pewnej wartoci krytycznej. Medycyna ma jeszcze due moliwoci zmniejszenia iloci aberacji niedziedzicznych. W takich warunkach wspomniana patologiczna siatka porozumie zaczaby si rwa i jej udzia w procesach ponerogenezy zanika. Ponerogenne zjawiska i procesy ledzenie przestrzenno-czasowej sieci zwizkw przyczynowych, tak bardzo jakociowo zoonych, jakie wystpuj w procesach ponerogenezy, wymaga odpowiedniego dowiadczenia. Psycholodzy nabieraj stopniowo wprawy w codziennym posugiwaniu si koniunkcj wielokrotn dla lepszego zrozumienia i opisywania wielu komponent przyczynowoci, jaka zachodzi w ludzkich osobowociach. Dostrzegaj zwrotne i zamknite ukady przyczynowe. Ta jednak umiejtno okazuje si czsto niewystarczajca, aby przezwyciy ludzk naturaln skonno do koncentracji uwagi na jednych zjawiskach a pomijania innych. Take pokusa posuenia si archetypami naturalnego wiatopogldu, tam gdzie one zawodz, jest zjawiskiem tak powszechnym jak stary mdrzec znany z hinduskiej psychologii filozoficznej. Takie upraszczanie obrazu przyczynowoci, jaka zachodzi w procesach ponerogenezy, czsto do jednej atwo zrozumiaej przyczyny i jednego sprawcy, staje si rwnie przyczyn w genezie za. Z szacunkiem wic dla brakw naszego ludzkiego umysu, starajmy si i wiadomie drog poredni, posugujc si abstrahowaniem. Opiszmy wybrane zjawiska, a potem ich cigi charakterystyczne dla procesw ponerogenezy. Takie cigi mona potem wiza w ukady bardziej zoone i coraz bardziej adekwatne do rzeczywistej sieci przyczynowoci. Pocztkowo bdzie to sie o okach tak duych, e zapi si w ni grube ryby, a awica szprotw mogaby przepyn swobodnie. Tymczasem jednak, zo tego wiata stanowi rodzaj kontinuum, w ktrym pomniejsze gatunki doczaj si efektywnie do genezy wielkiego za. Zagszczenie tej sieci przyczynowoci i wypenienie obrazu szczegami okazuje si jednak ju atwiejsze, poniewa prawa ponerogenezy s analogiczne niezalenie od spoecznej skali zdarze. W zakresie tych mniejszych zdarze nasz zdrowy rozsdek popenia mniejsze bdy. Starajc si przyjrze bliej tym zjawiskom i procesom psychicznym, ktre prowadz do tego, e czowiek krzywdzi czowieka, a jeden nard krzywdzi inny nard, posumy si znowu pewnym wyborem zjawisk w miar moliwoci jak najbardziej charakterystycznych. Przekonamy si znowu, e wczanie si w te procesy czynnikw 69

warto jest przeczyta Bibli, czynic to oczyma ponerologa. Jeeli poddamy dokadnej analizie osobowo przecitnego czowieka, prawie zawsze doszukamy si pewnych bdw, ktre s skutkami oddziaywania jakiego rodzaju tworzywa patologicznego. Jeeli byo to oddziaywanie czynnika odlegego, albo kiedy by on jawny, wwczas zdrowy rozsdek radzi sobie atwiej z korygowaniem tego skutkw. Jeeli rodzaj bliszego czynnika pozostaje niezrozumiay, wwczas czowiekowi jest trudno poj przyczyny swoich wasnych bdw i trudnoci. Czasami staje si on caoyciowym niewolnikiem sposobw reagowania i wyobrae, przyswojonych od jakiej osobowoci patologicznej, Tak np. byo we wspomnianej ju rodzinie, gdzie rdem tworzywa patologicznego bya najstarsza siostra z charakteropati frontaln. Dlatego take ci starzy psychiatrzy, ktrzy ywili przekonanie, e bez poznania psychopatologii nie da sie rozwin adekwatnego i uspokojonego zrozumienia ycia, gosz prawd, niestety trudn do zaakceptowania dla tych zacnych ludzi, ktrzy s przekonani, e dojrzeli wiatopogldowo bez takich kopotliwych studiw. Ci ostatni egotyczni obrocy naturalnego wiatopogldu maj po swojej stronie tradycj, literatur pikn, a nawet filozofi. Nie zdaj oni sobie sprawy z tego, e w obecnych trudnych czasach ich sposb pojmowania ycia utrudnia walk ze zem, szczeglnie takim o wielkiej skali politycznej. Modsze pokolenie jest jednak lepiej obeznane z biologi i psychologi i dziki temu bardziej otwarte na obiektywne rozumienie rzeczywistoci. Warto by wic byo wyjani te sprawy kademu czowiekowi, aby uatwi mu jego autopedagogiczny wgld we wasn osobowo i zrozumienie makrosocjalnych zjawisk patologicznych. Pomidzy rzeczywistoci ludzk i spoeczn, z natury rzeczy biologiczn i dotknit dziaaniem czynnikw opisanego rodzaju, a tradycyjnym pojmowaniem tej rzeczywistoci, ktre jest obecne w filozofii, etyce, prawie wieckim i kanonicznym, powstaje paralaksa, a czsto szeroka szczelina. Ta szczelina jest atwo dostrzegalna dla tych wszystkich, ktrych wiatopogld uksztatowa si w sposb odmienny od naturalnego. wiadomie i podwiadomie wykorzystuj oni t sabizn, aby wcisn si w ni z dziaalnoci inspirowan krtkowzrocznie i egoistycznie pojmowanym interesem wasnym lub grupowym. Taki stan rzeczy otwiera take drog dla tych, ktrzy z patologiczn obojtnoci na krzywdy innych ludzi usiuj realizowa swoje wielkie cele, w istocie obdne i nierealne. Czy kiedy, w jakiej oby najbliszej przyszoci, dziki postpowi poznania biologicznego, psychologicznego i ponerologicznego, uda si przezwyciy ten prastary problem ludzkoci? Bdzie to zalee od postpu bada i dobrej woli spoeczestw. Naukowa i spoeczna wiadomo roli, jak czynniki patologiczne graj w procesach genezy za, powinna przyczyni si do wzrostu krytycyzmu w spoeczestwach, bo przestan one fascynowa swoj tajemniczoci. Zrozumienie tych zjawisk umoliwi przyczynowe i profilaktyczne przeciwdziaanie procesom ponerogenezy. Odpowiednio zmodyfikowane prawo i urzdzenia spoeczne, take midzynarodowe, powinny dziaa w oparciu o takie wanie zrozumienie. Rwnoczenie w kadej populacji spoecznej i od wiekw dziaaj naturalne procesy eugeniczne, ktre powoduj wypadanie z rozrodu lub ograniczaj przyrost naturalny jednostek z cechami biopsychicznej niepenowartociowoci. Te procesy rzadko bywaj dzi rozumiane jako takie i konieczne. Czsto bywaj pojmowane jako 68

Jest raczej rzecz zastanawiajc, e gwne wartoci tego ludzkiego wiatopogldu naturalnego wykazuj zasadnicze podobiestwa mimo rnic rasowych, cywilizacyjnych i znacznych odlegoci w czasie i przestrzeni. Najwyraniej wiatopogld ten wyrasta gwnie z natury naszego gatunku i dowiadcze ludzkich pokole. Jego uszlachetnianie, dziki wartociom literackim, refleksji filozoficznej i moralnej, precyzuje niektre rnice, ale biorc oglnie zblia jeszcze bardziej naturalne jzyki poj rnych czasw i cywilizacji. Dlatego osobom wyksztaconym humanistycznie moe si wydawa, e na tej drodze osignli dojrzao. My za bdziemy ywili szacunek dla tej mdroci zdrowego rozsdku, ktra wyrasta z dowiadczenia ycia, chocia poznajemy jej deficyty i nieadekwatnoci. Konsekwentny psycholog musi postawi zasadnicze pytania: Czy ten naturalny sposb pojmowania spraw ludzkich, nawet wysoce kulturalny, jest dostatecznie poprawnym odzwierciedleniem rzeczywistoci, aby mona na nim polega, czy jest raczej naszym gatunkowym sposobem jej odczuwania? W jakim zakresie zagadnie, mona na nim opiera decyzje, w indywidualnych problemach yciowych, w sprawach spoecznych, jak rwnie politycznych? Dowiadczenie uczy nas tego, e po pierwsze ten wiatopogld naturalny ma charakterystyczne i odwieczne tendencje znieksztacajce rzeczywistoci dyktowane naszymi waciwociami instynktownymi i emocjonalnymi. Po drugie, rzeczywisto bywa czsto nazbyt skomplikowana i jej zrozumienie przekracza indywidualne moliwoci. Po trzecie, w naszej pracy psychologicznej spotykamy si z licznymi zjawiskami, ktrych nie da si zrozumie ani opisa w tym naturalnym jzyku poj. Wtedy jzyk poj obiektywnych, pozwalajcy analizowa przyrodniczo istot zjawisk, staje si narzdziem koniecznym. Sytuacja staje si wic podobna do wielu innych dziedzin wiedzy. Taki jzyk obiektywny okaza si narzdziem niezbdnym dla zrozumienia zagadnie przedstawionych w tej ksice. Postarajmy si tu wyliczy najwaniejsze z tych deficytw wiatopogldu naturalnego: Przede wszystkim nie niesie on tych danych biologicznych i psychologicznych, ktre odkrya dopiero nowoczesna nauka, a wyzwala rwnoczenie egotyczn opozycj przeciwko ich przyjciu. Emocjonalne nacechowanie naszych naturalnych przekona nie jest nigdy zupenie odpowiednie do przeywanej rzeczywistoci. Jest to skutkiem dziaania naszego instynktu i podwiadomoci. Dlatego te najlepsze tradycje myli filozoficznej i religijnej zalecay wyciszenie emocjonalizmu, aby uzyska bardziej adekwatne widzenie rzeczywistoci. Naturalny wiatopogld jest nacechowany podobn skonnoci do nadawania naszym osdom jakoci moralizujcej, czciej pejoratywnej a do oburzenia wcznie. Apeluje to do skonnoci silnie zakorzenionych w naturze ludzkiej i w obyczajach spoeczestw. Ten sposb pojmowania i osdzania ekstrapolujemy nader atwo na przejawy niewaciwego postpowania czowieka, spowodowane w istocie lejszymi defektami psychicznymi, a nawet doranym stanem chorobowym. Moralizujca interpretacja lejszych stanw patologicznych jest bdem, do ktrego wszyscy mamy skonno, a ktry rodzi wyjtkowo duo nieszczliwych skutkw i dlatego bdziemy wraca do tego zagadnienia jeszcze kilka razy. Innym defektem naturalnego wiatopogldu ludzkiego jest jego niepowszechno. W kadym spoeczestwie spotykamy pewien procent ludzi, u ktrych rozwiny si formy tego wiatopogldu odmienne od tych, jakimi posuguje si dua wikszo ludzi. 17

Jest to skutkiem dziaania anomalii podoa instynktowego, albo patologicznie odmiennych warunkw wychowania. O tych sprawach bdziemy mwi obszerniej w rozdziale o ponerologii. Na skutek wspomnianych brakw, ten naturalny wiatopogld ma ograniczony zasig stosowalnoci. Geometria Euklidesa jest wystarczajca do technicznej przebudowy naszego wiata i do odbycia podry na ksiyc lub do bliszych planet. Dopiero kiedy sigamy poza nasz ukad planetarny, albo do wntrza atomu, musimy uy geometrii o mnie naturalnych aksjomatach. Tymczasem w yciu kadego prawie czowieka pojawiaj si problemy, z ktrymi musi on sobie radzi, kierujc si wyczuciem lub szukajc szczcia, poniewa zrozumienie natury czynnikw, ktre dziaaj, ley poza zasigiem przydatnoci jego naturalnego sposobu pojmowania. Kiedy spotykamy czowieka, ktrego wiatopogld rozwin si pod wpywem nietypowych okolicznoci, jestemy skonni potpia go moralnie w oparciu o nasz bardziej typowy wiatopogld. Tymczasem stosowalno naturalnego wiatopogldu koczy si z reguy tam, gdzie dziaa jaki czynnik psychopatologiczny, najczciej nie zidentyfikowany. Spotykamy take ludzi rozsdnych, ktrzy dysponuj refleksyjnie wzbogaconym wiatopogldem naturalnym. Osoby takie s skonne do przeceniania jego wartoci, jak gdyby by ju obiektywn podstaw do osdzania innych ludzi. Tak postaw bdziemy nazywali egotyzmem wiatopogldu naturalnego. Bya to do naszych czasw najmniej szkodliwa odmiana egotyzmu, poniewa jest to nadafirmacja sposobu pojmowania, ktry przecie niesie odwieczne wartoci ludzkiego dowiadczenia. W obecnych jednak czasach, kiedy naszemu wiatu nie przestao grozi makrosocjalne zjawisko patologiczne, ktre nie da si ani zrozumie ani opisa w tym naturalnym jzyku poj, ten rodzaj egotyzmu staje si niebezpiecznym czynnikiem, ktry utrudnia umiejtne przeciwdziaanie zu. Obiektywny ukad poj psychologicznych, oparty o dojrzae kryteria filozoficzne, powinien spenia warunki, powinien spenia warunki wynike z jego zaoe epistemologicznych i potrzeb praktyki indywidualnej, spoecznej, take w odniesieniu do zjawisk makrosocjalnych. Powinien by osadzony w realiach biologicznych i skorelowany z jzykiem medycyny. Jego zakres stosowalnoci powinien pokrywa wszystkie zjawiska, z jakimi spotyka si czowiek lub spoeczestwo. W ramach tego powinien pozwala na dostatecznie dobre zrozumienie treci wspomnianych ju wiatopogldw nietypowych i przyczyn ich powstawania. Opracowanie takiego jzyka jest moliwe dziki kontrybucjom wielu badaczy, a dojrzenie on do takiego stanu, e bdzie mona uporzdkowa go w wietle wspomnianych zaoe filozoficznych. Przyczyni si to walnie do rozwoju wszystkich nauk spoecznych, wyzwalajc je z bdw powodowanych wczaniem si archetypw naturalnego wiatopogldu. Wikszo zagadnie poruszonych w tej ksice nie mieci si w zakresie uytecznoci tego jzyka naturalnego, a rozdzia pity powicony zosta wspomnianemu ju zjawisku makrosocjalnemu, wobec ktrego czciowo zobiektywizowany jzyk socjologw okaza si take zawodny. Zrozumienie tego rodzaju zjawisk wymagao wic konsekwentnego oderwania si od nawykw naturalnego wiatopogldu i posuenia si ukadem pojciowym jak najbardziej obiektywnym. W tym celu naleao go uzupeni i porzdkowa jego tre. Rwnoczenie badanie zjawisk, ktrych natura zmuszaa do posugiwania si ukadem obiektywnym, przyczyniao si do jego wzbogacenia. W toku tej pracy, autor przywyk 18

osb i swojego mienia, a wic do uchwalania praw, ktre winny jej t ochron zapewni. Niestety, jest prawie powszechne, e takiemu postpowaniu nadaje si uzasadnienie moralizujce, ktre, jak ju wiemy, truje ludzkie dusze. Takie prawa, oparte na naturalnym odczuciu i na motywach emocjonalnych, a nie na ich obiektywnym zrozumieniu zjawisk, nigdy nie bd w stanie zabezpieczy takiego adu, jakiego moglibymy sobie yczy, a przez tamtych s odczuwane jako przemoc, przeciw ktrej naley walczy. Taki przeto ustrj spoeczny, w ktrym dominuj ludzie normalni i ich wiat poj, osobnikom z rnymi dewiacjami psychicznymi moe si atwo wydawa systemem przemocy i ucisku. Psychopaci odczuwaj to z reguy w taki wanie sposb. Jeeli w danym spoeczestwie istnieje rzeczywicie wiele niesprawiedliwoci, to patologicznie uwarunkowane poczucie krzywdy i inspirowane nim wypowiedzi znajduj ywy oddwik wrd ludzi autentycznie pokrzywdzonych. Wtedy rewolucyjna doktryna moe sta si bliska jednym i drugim. Ci pierwsi widz w niej rodek do realizacji swojego marzenia. Ci drudzy wierz niestety, e przyniesie im popraw losu. Istnieje w naszym otoczeniu bakterii chorobotwrczych jest zjawiskiem powszechnym, a mimo to nie decyduje ono o zachorowalnoci indywidualnej i spoecznej, bo rwnoczenie decyduj o tym oglna zdrowotno, immunizacja naturalna i sztuczna, jak i atwo skorzystania z opieki lekarskiej. Sama jednak obecno nosicieli rnych czynnikw patologicznych nie jest jedynym czynnikiem decydujcym o rozpowszechnianiu si za. Rwnoczenie dziaaj inne okolicznoci, jak warunki spoeczne i ekonomiczne, znane nam ju deficyty moralne i intelektualne. Ludzie i narody, ktrzy potrafi cierpie krzywdy w imi wyszych wartoci moralnych, znajduj atwiej drogi wyjcia z kryzysw bez sigania po rodki gwatowne. Bogata tradycja moralna, dowiadczenie wiekw i chrzecijaska nauka spoeczna, nios w tej dziedzinie cenn pomoc. Ponerologia otwiera za drog do sztucznej immunizacji ludzi i narodw przeciw etiologicznym przyczynom, ktre wspdziaaj w genezie za. W tej pracy wyeksponowano role tych czynnikw genezy za, przez wieli nie rozumianych i nie docenianych, ktrych nawietlenie okazao si niezbdne, aby dopeni caoci obrazu i umoliwi tym samym bardziej skuteczne dziaanie praktyczne. Podkrelenie roli, jak w genezie za graj czynniki patologiczne nie zmniejsza wic odpowiedzialnoci brakw moralnych i deficytw intelektualnych, jeeli s one tylko takiej natury. Zdarza si bowiem czsto, e faktyczne wady moralne jednostek, jak i grubo nieadekwatne pojmowanie spraw ludzkich, sytuacji psychologicznych i moralnych, maj swoj przyczyn we wczeniejszym znieksztacajcym oddziaywaniu czynnikw patologicznych. Zo biologiczne i zo moralne s w istocie powizane tyloma zalenociami psychologicznymi, e faktyczna ich separacja nie jest wykonalna. Warunki dysjunkcji w tej dziedzinie nie istniej. Moemy tylko posugiwa si analiz i abstrahowaniem, i o tym wypada pamita! Obecno w kadej populacji ludzkiej tej niewielkiej mniejszoci osobnikw, ktrzy s nosicielami jakociowo rnorodnych a ponerologicznie aktywnych aberacji, naley uwaa za odwieczn biologicznie uwarunkowan, waciwo naszego gatunku. Dlatego dyskusj nad tym, co byo wczeniejsze w genezie za, braki moralne czy dziaanie czynnikw patologicznych, naley uzna za czysto akademick. Natomiast, 67

jest postpowaniem waciwym. Przecie tamci s komicznie naiwni. Ucz si take i tego, jak ich osobowoci mog wpywa traumatyzujco na ludzi normalnych i wyzyskiwania tego jako rodka terroru uytecznego dla osigania swoich celw. Ten podzia na dwa wiaty jest trway i nie znika nawet wtedy, kiedy udao si im zrealizowa ich marzenie modoci i zdoby wadz nad masami ludzi normalnych. Jest to tragiczny dowd biologicznego uwarunkowania tego dziwnego podziau. Jak utopia modoci, rodzi si wrd takich ludzi marzenie o takim wiecie, o takim ustroju spoecznym sprawiedliwym, gdzie oni nie bd odtrcani, ani przymuszani do podporzdkowywania si obyczajom i prawom, ktrych sens jest dla nich trudno zrozumiay. Marz o takim wiecie, w ktrym dominowaby ich sposb przeywania i pojmowania rzeczywistoci prosty i radykalny. Oczywicie, w takim ustroju mieliby zabezpieczony dobrobyt bezpieczestwo, bo oni stworz now wadz. Tamci odmienni, ale bardziej sprawni w rnych zawodach, powinni pracowa, aby im to zapewni. O taki nowy wspaniay wiat gotowi s walczy, dla niego cierpie i zadawa cierpienia tamtym. W imi takiej wizji mona zabija ludzi, ktrych los nie budzi wspczucia, bo s odczuwani jako niezupenie wspgatunkowi. Nie maj peni wiadomoci tego, e dla tamtych ludzi bdzie to wiat koszmarny i dlatego bd stwarza opr, ktry moe trwa pokolenia. Podporzdkowanie czowieka normalnego osobnikom psychicznie nienormalnym dziaa na jego osobowo traumatyzujco, fascynujco, znieksztacajco i nerwicorodnie. Dzieje si to w sposb, ktry unika zazwyczaj dostatecznej kontroli wiadomoci. Mimo wic oporw, psychicznie zmienione tworzywo przenika do jego osobowoci. Taka wic sytuacja pozbawia czowieka jego naturalnego prawa do zachowania wasnej higieny i psychicznej, dostatecznej autonomii swojej osobowoci i czciowo moliwoci uywania swojego zdrowego rozsdku. W wietle wic prawa naturalnego, jest to rodzaj krzywdy i bezprawia, ktre mog wystpowa na kad skal spoeczn. Niestety, nie s one wymienione w adnym kodeksie prawa. Wspomnielimy ju o takim oddziaywaniu niektrych osobowoci patologicznych, jak np. charakteropatii frontalnej. Wyjtkowo aktywnie oddziaywuje w ten sposb psychopatia waciwa. Wwczas w osobowo czowieka uzalenionego od takiego osobnika wdziera si co tajemniczego. Jego uczuciowo zostaje bolenie schodzona, a wyczucie realiw psychologicznych przytumione. Prowadzi to do dekryterializacji mylenia, poczucia bezsilnoci i wreszcie do stanw depresyjnych. Osoba taka zaczyna walczy z tym jakby z demonami, ktre ja nawiedzaj. Te ostatnie stany mog by tak gbokie, e psychiatrom zdarza si pomyli je z psychoz maniakalno-depresyjn. Jest take oczywiste, e wiele takich osb buntuje si wczeniej i zaczyna szuka drogi wydobycia si z takiej sytuacji. W wielu sytuacjach yciowych mamy do czynienia z mniej tajemniczym oddziaywaniem innych anomalii yciowych psychicznych na ludzi normalnych, zawsze jednak przykrym i destruktywnym. Spotkamy si take z deniem ich nosicieli do wykorzystywania tego wpywu na innych ludzi, do innych naduy i czsto do dominacji nad tak traktowanymi osobami. Istniej wic przyczyny, dla ktrych spoeczestwa, kierujc si takimi przykrymi dowiadczeniami, naturalnym wiatopogldem psychologicznym i naturalnym egoizmem, odtrcaj tych ludzi, przyczyniajc si do spychania ich na margines ycia spoecznego, w ubstwo i na drogi przestpczoci. Wikszo spoeczestwa czuje si uprawniona do ochrony wasnych 66

stopniowo do pojmowania rzeczywistoci w taki wanie sposb, ktry okaza si drog bardziej adekwatnego mylenia i zarazem bardziej ekonomiczn w czasie i wysiku. Chroni to take mylcego przed nadmiernym zaangaowaniem emocjonalnym i jego wasnym egotyzmem. Naleao wic wreszcie zaznajomi z tym sposobem pojmowania take i PT Czytelnikw tej pracy. Kady z tych ludzi, ktrzy weszli na drog bada nad natur tego makrosocjalnego zjawiska, jakie midzy innymi objo nasz kraj, przey na swj sposb okres frustracji i kryzysu, kiedy zrozumia, e pojcia, ktrym zaufa dotychczas, okazuj si mao przydatne. Pozornie suszne hipotezy, oparte o jzyk poj przyjty w naukach spoecznych, okazay si, w wietle pierwszych podej statystycznych, zupenie bezwartociowe. Rwnoczenie , dopracowanie si poj bardziej odpowiadajcych badanej rzeczywistoci wydawao si zadaniem nader zoonym. Klucz do zagadnienia lea bowiem w dziedzinie wiedzy, ktra rozwija si dopiero wspczenie. Dlatego przetrwanie tego kryzysu wymagao zaakceptowania poczucia wasnej niewiedzy, z naprawd godnym filozofa dla niej szacunkiem. Kada jednak nowa nauka rodzi si tam, gdzie nie staje naturalnych wyobrae i dotychczasowej wiedzy. W tym jednak wypadku naleao z wyjtkowym radykalizmem zostawi za sob tamte pojcia i pj tam, gdzie drog wskazywaa metodologicznie systematyczna analiza danych obserwacyjnych. Tego naleao przestrzega mimo niebezpieczestw i trudnoci, jakie stwarzay warunki i ludzkie osobowoci. Z wielu wic ludzi, ktrzy na pocztku usiowali i tak drog naukowego poznania, dua wikszo wykruszya si w zwizku z tym okresem frustracji. Powrcili do wiata lepiej znanych poj. Inni zrezygnowali wobec trudnoci yciowych i z obawy przed wykryciem ich przez nader czujn w tych sprawach wadz. Niektrzy dostrzegszy jedno z zagadnie ulegli pewnej fascynacji jego naukow wartoci i powicili czas dociekaniom szczegowym. Pozostao bardzo niewielu. Postulowana synteza nigdy nie dosza do skutku. Ta praca jest wic jej pierwsz prb. Dlatego wic lektura tej ksiki postawi Czytelnikw wobec podobnych trudnoci, jednak na znacznie mniejsz skal. Konieczno pozostawienia za sob czci swoich dotychczasowych wyobrae moe spowodowa pewne subiektywne poczucie krzywdy. Dlatego prosz kadego Czytelnika, aby te trapice odczucia przyj z godnoci mionika prawdy i jej soteriologicznych wartoci. Aby jzyk tej pracy nie wyda si czytelnikom zbyt trudno zrozumiay, autor stara si przybliy sprawy tu opisane w taki sposb, aby nie tracc kontaktu ze wiatem poj obiektywnych, by rwnoczenie zrozumiaym nie tylko dla wskiego krgu specjalistw. Wypada wic prosi Czytelnikw o wybaczenie wszystkich potkni na tej ciece pomidzy dwoma sposobami mylenia. Mimo to autor nie byby dowiadczonym psychologiem, gdyby nie przewidywa tego, e znajd si Czytelnicy, ktrzy odrzuc podane w tej pracy dane, traktujc je jako zamach przeciw ich naturalnej mdroci yciowej. Czowiek Kiedy na pocztku wieku XIX, a wic jeszcze przed czasem rozwoju nowoczesnej psychologii, August Comte postanowi stworzy now nauk o spoeczestwie, natrafi od razu na problem psychologiczny czowieka, ktrego tajemniczoci nie potrafi 19

sprosta. Jeeli bowiem odrzuci upraszczajcy schemat osobowoci ludzkiej, jakim wwczas posugiwa si Koci Katolicki, pozostay jedynie nawyki pojmowania czowieka wyrose z dobrze znanych stosunkw spoecznych. Chc wic rozwija now dziedzin, musia t trudno omin. Przyj wic tez, e podstawow komrk spoeczestwa jest rodzina, ktr byo ju atwiej scharakteryzowa i potraktowa jako elementarny model stosunkw spoecznych. Nieco tylko pniej J.S. Mill wskaza na wynikajcy z tego deficyt zrozumienia czowieka i roli jednostek yjcych poza rodzinami. Dopiero wspczenie socjologia pokonuje wynike z tego braki i z trudem podbudowuje istniejc ju struktur naukow osigniciami psychologii. Taka przebudowa i zaakceptowanie obiektywnego jzyka poj psychologicznych pozwalaj stopniowo przeksztaci socjologi w dziedzin wiedzy, ktra odzwierciedla rzeczywisto spoeczn na tyle obiektywnie i dogbnie, aby moga sta si penowartociow podstaw dla praktycznego dziaania. Czowiek bowiem, wraz z ca zoonoci swojej osobowoci i zrnicowaniem midzyosobniczym, jest podstawow komrk spoeczestwa. Aby zrozumie dziaanie organizmu, medycyna zaczyna od cytologii, ktra bada budow, zrnicowanie i funkcje komrek. Podobnie wic, aby zrozumie prawa rzdzce yciem spoeczestw, naley najpierw zrozumie czowieka, jego natur fizjologiczn i psychologiczn, oraz zaakceptowa w peni jako i rozcigo rnic, szczeglnie psychicznych, jakie zachodz pomidzy jednostkami ludzkimi. Te jednostki tworz dwie pcie, rodziny, zespoy i grupy spoeczne, w sumie nard lub spoeczestwo. W sowieckim systemie doktrynalno propagandowym istniaa pewna charakterystyczna sprzeczno, przyczyny ktrej bdzie nam atwiej zrozumie pod koniec tej ksiki. Pochodzenie czowieka od zwierzt bez adnych nadzwyczajnych zdarze przyjmowano tam jako jedn z podstaw wiatopogldu materialistycznego. Rwnoczenie jednak wyciszao si fakt istnienia u czowieka podoa instynktowego, zjawiska wsplnego dla caego wiata zwierzcego. Ewentualnie, szczeglnie wobec kopotliwych pyta, przyznawano istnienie w czowieku zwierzcych resztek takiego wyposaenia filogenetycznego. Prace, ktre baday to zjawisko podstawowe dla naszego ycia psychicznego, nie byy dopuszczane do publikacji. Tymczasem, aby zrozumie czowieka trzeba przede wszystkim pozna nasze ludzkie podoe instynktowe i doceni jego rol w rozwoju i yciu jednostki, a potem spoeczestwa. Jego rola zbyt atwo uchodzi naszej uwagi, poniewa nam samym dziaanie ludzkiego instynktu gatunkowego w zachowaniu si czowieka wydaje si czym tak naturalnym, e nie budzi racjonalnego zainteresowania. Dopiero wyszkolenie w obserwacji i analizie rozwoju i zachowania czowieka, a potem dowiadczenie, ucz psychologa wiedzie i docenia to odwieczne zjawisko natury. Ludzkie podoe instynktowe rni si swoj struktur biologiczn od zwierzcego. Stao si ono energetycznie mniej dynamiczne i bardziej plastyczne. Utracio dlatego rol gwnego dyktatora zachowania si i stao si bardziej podatne rozumowej kontroli. Nie utracio jednak wiele z bogactwa gatunkowej treci rodzaju ludzkiego. To podoe stymuluje od urodzenia nasze aktywnoci, ktre zmierzaj do rozwoju wyszych funkcji uczu i umysu. Nasz instynkt jest wic naszym wychowawc, ktrego nosimy ze sob przez cae ycie. To wanie filogenetycznie przekazane podoe naszego przeywania i jego emocjonalnie nacechowany dynamizm umoliwiaj rozwj uczu i wizi 20

CP Caa populacja Chp. Charakteropatie Sh. Schizoidia Psp. Psychopatie PW Psychopatia waciwa XYY kariotyp XYY W kadym spoeczestwie ludzie psychicznie normalni stanowi nie tylko statystycznie du wikszo, ale take naturaln baz ycia. Jest prawem natury, e oni nadaj ton ycia spoecznego i na ich naturach bazuje prawo moralne jak i prawodawstwa narodw. W rku ludzi normalnych powinna spoczywa wadza. Ponerolog wymaga tylko tego, aby ta wadza bya wyposaona w odpowiednie zrozumienie tych ludzi mniej normalnych i ich roli w procesach genezy za i aby prawo uwzgldniao to zrozumienie. Udzia, a take jakociowy skad tej biopsychicznie niepenowartociowej frakcji spoeczestw na pewno ulega zmianom w czasie i w przestrzeni naszego globu. W jednych krajach moe wynosi kilka procent, a w innych do dziesiciu. Polska bya krajem o stosunkowo niskim obcieniu, ale ten udzia wrs niepokojco. Kraje skandynawskie, szczeglnie Norwegia, maj najnisze obcienie w Europie. W USA jako kraju imigracji ludzi trudnych, ten udzia jest stosunkowo wysoki. Ta frakcja i jej jakociowy skad maj wpyw na cay klimat spoeczny i moralny krajw. Problem ten powinien wic by jasno widziany i sta si przedmiotem staej i dugofalowej troski. Wydaje si take, e do zrealizowania tak czstego w tych krgach marzenia o wadzy dochodzio nie w tych krajach, gdzie ten udzia by bardzo wysoki. O tym, e ta newielka mniejszo przejmowaa wadz, decydoway inne okolicznoci historyczne, ktre przygotoway pojawienie si takiego makrosocjalnego zjawiska patologicznego. W kadym kraju wiata osobnicy psychopatyczni i cz innych dewiantw tworz ponerogenne aktywn siatk porozumie, po czci wyobcowan z wizi spoecznej normalnych ludzi. Wydaje si take, e pewna inspiracyjna rola psychopatii waciwej w tej siatce jest zjawiskiem powszechnym. W poczuciu swojej odmiennoci zdobywaj oni specyficzne dowiadczenie yciowe i odkrywaj swoje odmienne sposoby dziaania i walki o byt. Ich wiat pozostaje zawsze podzielony na my i oni, na ich wiatek o swoistych prawach i obyczajach i tamten wiat im obcy, ktry ma swoje przemdrzae idee i obyczaje, wedle ktrych oni bywaj moralnie potpiani. Ich poczucie honoru, szczeglnie tych inspiratorw, nakazuje im oszukiwa i wyszydza tamten wiat ludzki, obieca, zapewni, podpisa, a niczego nie dotrzyma, 65

rzadkie. Dobieranie si jednak par obcionych wynika z psychologii doboru i wspomnianych ju waciwoci osobowoci psychopatycznych. Dlatego nosicieli dwch czy wicej czynnikw dewiacyjnych spotkamy znacznie czciej. Takiego wic szakala moemy sobie wyobrazi np. jako poczenie cech skirtoidalnych z inn psychopati np. waciw. Liczne moliwoci takich skrzyowa dopeniaj puli obcienia narodw ponerogenne aktywnymi czynnikami patologicznymi. Powyej scharakteryzowano wybrane i gwne przykady czynnikw patologicznych, ktre wczaj si w procesy ponerogenezy. Zainteresowany Czytelnik znajdzie wikszy zakres takich danych w coraz liczniejszych pracach z tej dziedziny. Specjalici skorzystaj ze swojej wiedzy i dowiadczenia. Tym niemniej, wspczesny stan wiedzy z tego zakresu nie jest jeszcze wystarczajcy do praktycznego rozwizywania wielu problemw szczeglnie na skal mniejsz i ludzkich rodzin. Dla celw ponerologii politycznej, wspczesny stan wiedzy jest bardziej zadawalajcy. Bardzo potrzebne s jednak dalsze badania nad psychologi, a szczeglnie nad biologiczn natur opisywanych powyej zjawisk. Czytelnikw, ktrzy nie dysponuj wasn wiedz i obyciem z tego rodzaju zjawiskami, naley przestrzec, aby nie ulegali wraeniu, e otaczajcy ich wiat jest peen osobnikw z opisanymi tutaj i nieopisanymi dewiacjami psychicznymi. Naley podkreli to tym bardziej, e byway lansowane teorie o wyjtkowo twrczej roli jednostek nienormalnych. Takie doktryny przyczyniy si do nieszcz na wielk skal jak np. d powstania hitleryzmu. Wydaje si niestety, e jednostronno tych doktryn reprezentuje ludzi, ktrzy poszukiwali afirmacji wasnej osobowoci na drodze takiego wanie widzenia wiata. Wybitni myliciele, odkrywcy i artyci bywali take okazami jakociowej normalnoci psychicznej. Psychicznie najbogatszy jest jednak czowiek normalny. Poniszy wykres koowy obrazuje w przyblieniu udzia osobnikw z rnymi dewiacjami psychicznymi w polskiej populacji kraju.

spoecznych. To pozwala nam wyczuwa stany psychiczne innych ludzi oraz indywidualne i spoeczne realia psychologiczne. Warto take zwrci uwag i na to, e jeeli kochamy dan osob, to przede wszystkim kochamy jej instynkt. Czowiek w caej swojej prehistorii y we wsplnotach i dlatego nasz instynkt gatunkowy zosta uksztatowany w tej wizi i to warunkuje nasze poczucie sensu istnienia. Ju na tym poziomie zakodowane s w nas skutki istnienia pewnej wsplnotowej struktury psychologicznej jak i denie do grania w niej wartociowej roli. W kocu, obok instynktu samozachowawczego, pojawia si w nas odczucie tego, e dobro spoeczne wymaga od nas ofiary, bywa e najwyszej. W znacznym stopniu dziki temu wsplnemu ludzkiemu podou naszego ycia psychicznego, ludzie rnych czasw i cywilizacji wytwarzaj podobne pojcia dotyczce naszych spraw ludzkich, spoecznych i moralnych. Rnice midzyrasowe, ponadczasowe okazuj si w tej dziedzinie mniejsze od tych, jakie zachodz pomidzy czowiekiem o normalnym ludzkim podou instynktowym a nosicielem biopsychicznie defektywnego instynktu, cho nalecym do tej samej rasy i cywilizacji. Do tego ostatniego zagadnienia wypadnie nam jeszcze wraca czsto, poniewa okazao si ono istotnie wane dla zrozumienia genezy za i dla centralnego zagadnienia tej tu pracy. Ju na poziomie instynktownym uwarunkowane jest nasze denie do zwalczania tych, co szkodz naszej wsplnocie i nam samym. Odwet bywa pierwotnie koniecznoci i na skutek tego jego kod pozostaje w naszym instynkcie. Nasz instynkt jednak nie odrnia dziaania szkodliwego kierowanego pobudkami wynikajcymi ze zwykych ludzkich waciwoci i brakw, od spowodowanego przez patologiczne aberracje sprawcw. Przeciwnie jestemy skonni osdza surowiej tych ostatnich, poniewa odzywa si w nas gos natury, ktra zmierza do eliminowania jednostek biopsychicznie niepenowartociowych. Ju na tym poziomie uwarunkowana jest nasza skonno do tego bdu, ktry rodzi wiele za. Ju na poziomie tego naszego podoa filogenetycznego zachodz midzy normalnymi ludmi rnice, ktre maj wpyw na ksztatowanie si ich charakteru, wiatopogldu i obyczajw. Przede wszystkim wystpuj rnice biopsychicznego dynamizmu tego podoa, a w mniejszym stopniu jego treci. S ludzie, u ktrych steniczny instynkt ma tendencj do dominowania nad ich yciem psychicznym i s tacy, u ktrych ustpuje on atwo kontroli rozumowej, czasem zbyt atwo. Wydaje si take, e s ludzie z bogatszym i subtelniejszym wyposaeniem instynktowym i s ubosi. Tym niemniej, powaniejsze deficyty tego wyposaenia spotykamy tylko u bardzo niewielkiego procentu ludzi, a odczuwamy to wtedy jako jako patologiczn. S to te wspomniane ju anomalie, ktrymi bdziemy musieli zaj si bliej. Dobre wychowanie powinno wic polega nie tylko na tym, aby nauczy modego czowieka powciga swoje zbyt gwatowne odruchy instynktownego emocjonalizmu, ale take na tym, aby nauczy go rozumie swj wasny instynkt i wsucha si w ten gos natury. To podoe jest bowiem wytworem milionw lat filogenezy gatunku, procesu ktry przebiega w konkretnych warunkach ycia i dlatego nie moe by tworem doskonaym, ale niesie ono jednak subtelne bogactwo biopsychicznej mdroci naszej ludzkiej natury. Nad naszym podoem instynktowym i dziki jego staej wsppracy, a rwnoczenie dziki wychowaniu w rodzinie i w spoeczestwie, nadbudowuje si 21

64

subtelniejsza struktura uczuciowa. Z biegiem czasu ona staje si atwiej obserwowaln waciwoci ludzkiej osobowoci, ktra integruje j i stwarza moliwoci jej wizi z otoczeniem. Ksztatowanie si tej struktury uczuciowej jest skutkiem oddziaywania osobowoci ludzi dziecku najbliszych, ktrzy powinni pamita o tym, e wychowanie polega na samowychowaniu rodzicw i wychowawcw. Ta struktura, kiedy zdradza nieprawidowoci, staje si przedmiotem troski psychoterapeuty, ktry usiuje j korygowa. Jednak tak wychowawca jak i psychoterapeuta spotykaj sie z rzadka z poczuciem bezsilnoci, kiedy za tymi nieprawidowociami kryj si defekty podoa instynktownego. Inteligencja podstawowa wyrasta na podou instynktu pod wpywem przyjaznego otoczenia i powszechnie dostpnego dowiadczenia ludzkiego i pozostaje zronita z uczuciowoci instynktown i wysz. Pozwala ona nam wyczuwa, z pewnym naiwnym realizmem, stany psychiczne innych ludzi i rozumie ich, co warunkuje rozwj moralnego rozsdku. Ta struktura naszej inteligencji jest szeroko rozpowszechniona w spoeczestwie i dana duej wikszoci ludzi. Dziki temu moemy czsto podziwia takt i moralny rozsdek, a take wyczucie sensu stosunkw spoecznych, u ludzi, ktrzy dysponuj przecitnym intelektem. To podstawowe uzdolnienie jest take warunkiem koniecznym dobrej pracy psychologa. Spotykamy jednak take jednostki z wybitnie sprawnym intelektem, ktrym nie dostaje tych zdolnoci tak bardzo naturalnych. Podobnie jednak jak deficyty podoa instynktowego, deficyty tej podstawowej struktury naszej inteligencji nabieraj czasem jakoci, ktr susznie odczuwamy jako patologiczn. Dziki pamici, zjawisku ktrego waciwoci psychologia opisuje coraz lepiej, a ktrej natura pozostaje wci czciowo tajemnicza, czowiek gromadzi dowiadczenia ycia i celowo zdobywan wiedz. Poszczeglni ludzie nie s w tej dziedzinie wyposaeni jednakowo, tak co do pojemnoci pamici, jak i jej wiernoci i trwaoci. Inaczej pojmuje wiat czowiek obdarzony pamici atw ale nietrwa, a inaczej ten z pamici oporn ale yciowo trwa. Ludzie, ktrzy pamitaj i wiedz wiele, czciej sigaj do pisanych danych pamici spoecznej uzupeniajc to, czym nie dysponuje ich wasna. Ten materia stanowi tworzywo naszej asocjacji, drugiego z kolei procesy psychicznego, ktrego waciwoci znamy coraz lepiej, ale ktrego natury nie udao si wyjani dostatecznie. Wartociowe wkady w tej dziedzinie wnieli psychofizjolodzy i psychoanalitycy, a ostatnio holograficzna teoria pamici i asocjacji. Mimo to wydaje si, e nie uda si nam osign zadawalajcego zrozumienia istoty tych procesw, pki nie zdecydujemy si w pokorze na przekroczenie granic pojmowania czysto przyrodniczego. Nasza sprawno rozumowania rozwija si w cigu caego aktywnego ycia, tak e najlepsz zdolno trafnej oceny zjawisk osigamy wtedy, kiedy siwieje gowa, a nacisk instynktownie warunkowanych emocji ju ulega osabieniu. Uzdolnienia jednostek w tej dziedzinie wykazuj najwiksze zrnicowanie. Nasza zdolno poprawnego mylenia jest rwnie wytworem interakcji czowieka z innymi osobami i spoeczestwem oraz pokoleniowego procesu genezy i przekazu. W pewnych przypadkach, to oddziaywanie rodowiska moe mie skutek destruktywny. W histerycznym rodowisku umys ludzki zaraa si myleniem konwersyjnym, a wpyw na dzieci osobowoci nienormalnych moe spowodowa anomalie mylenia persewerujce przez cae ycie. Dlatego take 22

Tak pisa z wizienia, dnia 15 grudnia 1913, Feliks Dzieryski, potomek polskiej rodziny szlacheckiej i przyszy twrca sowieckiej czeki i pierwszy wielki morderca. Psychopatie wystpuj w kadym narodzie. Jeeli kiedykolwiek maj nasta czasy, kiedy warunki si zmieni i zo przestanie panowa, to jedn z koniecznych tego przyczyn bdzie to, e postpy bada nad podobnymi zjawiskami patologicznymi i ich ponerogenn rol zapewni spoeczestwom mono przyrodniczego rozumienia ich udziau w procesach genezy za i odpowiedniego tym procesom przeciwdziaania. Wwczas take patologiczna wizja nowego sprawiedliwego ustroju mogaby zosta odpowiednio skorygowana i czciowo zrealizowana w ramach ustroju normalnego czowieka i pod jego kontrol. Rwnoczenie, na Tel na nowo odbudowanego surowszego obyczaju, mona bdzie wychowywa spoeczestwa w duchu moralnoci eugenicznej, ktra ju po kilku pokoleniach doprowadzi do obnienia obcienia spoeczestw jednostkami dziedzicznie aberatywnymi. Dla naszych potrzeb, naleao by jeszcze zwrci uwag na typ o rysach dewiacyjnych, do dawno ju wyrniony przez prof. E. Brzezickiego z Krakowa i zaakceptowany przez E. Kretschmera, jako nader charakterystyczny dla Europy wschodniej i rodkowej. Skirtoidzi, osobnicy witalni, egotyczni i gruboskrni, bywali dobrymi onierzami, psychicznie odpornymi na trudy wojny. Kiedy jednak nastaje pokj, oni okazuj si niezdolni do zrozumienia bardziej subtelnych spraw ycia i rozwanego wychowania nowego pokolenia. Czuj si dobrze w warunkach prymitywnej walki o byt, a w wygodach ulegaj atwo histeryzacji. Okazuj si zatwardziaymi konserwatystami w kadej dziedzinie ycia i zwolennikami rzdw twardej rki. Jeeli chcemy zrozumie histori Rosji, a w mniejszym stopniu take i Polski, naley wzi pod uwag pewne pitno, jakie ta anomalia wyciska na charakterze narodw tego rejonu wiata. E. Kretschmer sugerowa, e ta anomalia moe powsta jako zjawisko biodynamiczne na skutek krzyowania si odlegych typw etnicznych. Gdyby tak byo, Ameryka powinna by skirtoidw pena, czego obserwacja nie potwierdza. Naley raczej przyj, e skirtoidyzm, ktry obserwujemy u obydwch pci, dziedziczy si na biologicznie normalnej drodze i jako waciwo nie sprzona z pci. Nasuwa si jeszcze jedno interesujce pytanie: Kim s ci ludzie, zwani czasem szakalami, ktrych wynajmuj rne mafie jako patnych mordercw, kiedy sigaj do zbrodni jako rodka dziaania. Oferuj si oni jako fachowcy, ktrym ludzkie uczucia nie zakc wykonania zadania. Na pewno nie mona ich uwaa za ludzi normalnych, ale adna z opisanych tu i nieopisanych dewiacji nie odpowiada temu obrazowi. Przypadki psychopatii waciwej bywaj ludmi zdolnymi do mordowania bezbronnego winia, ale nie do planowania i wykonywania takiej zazwyczaj ryzykownej operacji. Skirtoidzi s prymitywni ale emocjonalnie dynamiczni, schizoidzi s zbyt tchrzliwi. Wypada przyj, e w wypadku szakali mamy do czynienia z przypadkami skrzyowania si kilku lejszych obcie rnymi dewiacjami. Jeeli za podstaw rozumowania przyjlibymy statystyczne prawdopodobiestwo powstania takich krzywek, to uwzgldniajc ju wspomniane dane, musiayby to by zjawiska nader 63

Szczeglnie jednostki z lejszymi tego rodzaju rysami znajduj atwo drogi oryginalnej adaptacji, korzystajc z wyrozumiaoci spoeczestw dla adeptw sztuki i podobnych dziedzin. Ich twrczo, szczeglnie literacka lub artystyczna, zawiera jednak co, co niepokoi Ponerologia i moralist. Sugeruj oni bowiem czytelnikom i widzom oczywisto ich swoistego wiata przey, ktry jest apercypowany bez wiadomoci jego biopsychicznych uwarunkowa. Najczciej i najdawniej wymieniana jest psychopatia asteniczna, ktra wystpuje rwnie we wszystkich nasileniach, od ledwie dostrzegalnego do jawnie patologicznego deficytu. Nozologiczna jednolito tego typu przypadkw budzi jednak szereg zastrzee. Ludzie ci, asteniczni i osobicie nadwraliwi, bywaj w pewnym stopniu idealistami skonnymi do powierzchownych wyrzutw sumienia z powodu krzywd, jakie zdarza si im wyrzdzi innym. Ich inteligencja jest take przecitnie nieco nisza od normalnej, a ich umysy uciekaj atwo od konsekwencji logicznego rozumowania. Nie zdradzaj jednak tak racych deficytw wyczucia sytuacji psychologicznych i moralnych, jak to spotykamy w psychopatii waciwej. Ich wiatopogld, psychologiczny jest jednak w pewnym stopniu infantylnie zafaszowany. Nigdy nie naley polega na ich opiniach o innych ludziach. Jednak pewna maska skrywa ich osobiste denia odmienne od oficjalnych, jakich wymaga ich pozycja. Ich zachowanie bywa gadkie i nawet przyjazne w stosunku do osb, ktre nie dostrzegaj ich brakw. Ci sami jednak ludzie zdradzaj wrogo i perfidn prewencyjn agresj wobec osb krytycznych lub dysponujcych talentem psychologicznym, albo podejrzanych o dobr wiedz w tej dziedzinie. Przypadki o wikszym od redniego deficycie, z bardziej pogardliwym stosunkiem do ludzi normalnych, bywaj na wiksz skal aktywne w procesach genezy za. W ich marzeniach nie brakuje pewnego dramatycznego idealizmu, ktry w pewnym stopniu nawizuje do problemw wiata ludzi normalnych. Chcieliby reformowa ten wiat i zwalcza jego bdy na swj radykalny sposb, nie przewidujc dalszych skutkw takiego dziaania. Ich wizje i doktryny znajduj do atwo dostp do umysw ludzi mao krytycznych a pokrzywdzonych. Rzeczywista niesprawiedliwo staje si wtedy nonikiem asymilacji patologicznych czynnikw ponerogenezy. Oto przykad mylenia czowieka, ktry wydaje si by topowym przypadkiem omawianej tu psychopatii: Gdybym na nowo mia rozpocz ycie, rozpoczbym je tak samo: Nie jest to nakaz obowizku, lecz przymus organiczny. Mam jedno co trzyma mnie i kae by pogodnym wtedy nawet, gdy bywa tak smutno. To wiara niezomna w ludzi. Warunki si zmieni i zo przestanie panowa i czowiek bdzie bratem najbliszym, a nie jak dzi wilkiem. I wyrozumiao moja pynie nie z usposobienia mego a z tego, e widz jasno te przyczyny, z ktrych pynie zo. 62 Objawowo: Poczucie odmiennoci. Charakterystyczna pytka nostalgia. Wizja nowego wiata. Odmienna wiedza psychologiczna.

prawidowy rozwj mylenia wymaga okresw ciszy i samotnej refleksji. Czowiek rozwin fizjologicznie uwarunkowan funkcj psychiczn, ktrej praktycznie nie dostrzegamy u zwierzt. Czowiek moe uj w swoim polu wyobrani i uwagi pewn ilo wyobrae materialnych lub abstrakcyjnych i dokona ich wewntrznego ogldu, aby potem na tym materiale prowadzi dalsze operacje. Pozwala to nam konfrontowa dane, prowadzi operacje konstruktywne, na przykad techniczne, albo przewidywa skutki naszego dziaania. Jeeli przesanki poddane takiej wewntrznej projekcji i ogldowi dotycz wasnej osobowoci czowieka, wwczas dokonujemy aktu wgldu w ni, niezbdnego dla samokontroli jej stanu i sensu swojego dziaania. Ten akt wewntrznej projekcji i ogldu, charakterystyczny dla gatunku ludzkiego, dopenia stan naszej wiadomoci. Pojemno jednak tego pola uwagi i wyobrani jest midzyosobniczo zmienna w bardzo szerokim zakresie, przy stosunkowo niskiej korelacji tego z ogln inteligencj. Spotykamy take przypadki uszkodzenia pl frontalnych kory mzgowej, u ktrych wspomniana funkcja jest upoledzona. Rozwijaj oni patologiczne charaktery i swoim dziaaniem powoduj nader nieszczliwe skutki. Dlatego powrcimy jeszcze do tego zagadnienia w rozdziale o ponerologii. Sprawno ludzkiego intelektu jest zupenie inaczej rozoona w spoeczestwach, a jej rozpito ma najwikszy zasig. Ludzie wysoce uzdolnieni stanowi niewielki procent populacji, a ci z najwyszym poziomem uzdolnie licz mniej jak jeden promil. Mimo tego, ci ostatni odgrywaj w yciu spoeczestw rol tak istotn, e biada tym narodom, ktre nie pozwalaj im wypenia swoje zadania. Rwnoczenie jednostki, ktre s zaledwie zdolne do opanowania elementarnych umiejtnoci pisania i rachowania, s w wikszoci normalnymi ludmi i dysponuj czsto niez inteligencj podstawow. Jeeli wic mwimy o oglnych uzdolnieniach czowieka, naley zawsze wzi pod uwag ich wewntrzn struktur oraz indywidualne rnice, jakie zachodz na kadym poziomie tej struktury. U podoa bowiem naszej inteligencji ley instynkt, filogenetycznie przekazana mdro natury, wraz z charakterystycznymi bdami. Na tym podou w procesie asymilacji tworzywa psychicznego od innych ludzi i dowiadcze ycia wyrasta nasza inteligencja podstawowa. Dziki pamici i asocjacji, nad t podstawow struktur nadbudowuje si nasza zdolno do wykonywania zoonych operacji mylowych koronowanych aktem projekcji wewntrznej. Poszczeglne te sprawnoci dane s nam w nierwnych proporcjach i tworz indywidualn mozaik uzdolnie wzbogacon talentami specjalnymi. Jest powszechnym prawem natury, e czym wyej psychicznie zorganizowany jest dany gatunek, tym wiksze s rnice pomidzy poszczeglnymi jednostkami. Czowiek jest najwyej zorganizowanym gatunkiem i dlatego te rnice s najwiksze. To gbokie zrnicowanie, ktre wydaje si niektrym niesprawiedliwoci natury, jest jej prawem, ktre ma swj gboki i twrczy sens. Jest ono darem Boga i natury dla ludzkoci, bo umoliwia wielk i zoon twrczo ludzkich spoeczestw. To zrnicowanie pozwala take na wytworzenie si zoonej struktury psychologicznej spoeczestw, ktra jest w nim potencjalnie zaoona. Od prawidowoci, z jak w tej strukturze zostaj przystosowane poszczeglne jednostki i od tego jak wykorzystywane s ich zrnicowane uzdolnienia, zale dynamiczny rozwj albo dekadencja narodw. Osobowo ludzka jest z natury niestabilna w takim sensie, e jej stanem 23

normalnym jest caoyciowy proces przemian i ewolucji. Spowolnienie tego procesu, czy nadmierna stabilno stanu osobowoci, jej postaw i przekona, pochwalana przez niektre systemy spoeczne i religijne, s stanami nieprawidowymi z punktu widzenia psychologii. W wypadku, kiedy takie stany zamroenia ewolucji osobowoci czowieka okazuj si zbyt gbokie i trwae, zagadnienie wchodzi w zakres psychopatologii. Proces przemian osobowoci ujawnia swj twrczy sens, jeeli znajduje on oparcie w wiadomym zaakceptowaniu go, jako naturalnego biegu rzeczy, co umoliwia jego rozumn kontrol. Na skutek rnych zdarze, szczeglnie kiedy spotykamy si ze zjawiskami nowymi, ktre nie nawizuj do naszego dowiadczenia, albo z cierpieniem, nasza osobowo ulega stanom dezintegracji. Te stany bywaj czsto przykre, chocia nie jest to konieczne. Dobra sztuka np. Pozwala nam przey stan dezintegracji wyciszajc rwnoczenie jego przykre komponenty i dostarcza nam materiau dla twrczej reintegracji naszej osobowoci. Jest to zjawisko znane od czasw staroytnych jako katharsis. Stany dezintegracyjne prowokuj nasze wysiki umysowe i poszukiwania, ktre zmierzaj do ich przezwycienia w imi odzyskania aktywnej homeostazy. Takie przezwycienie tych stanw, ktre w wyniku koryguje jakie nasze bdy, prowadzi ku wyszemu poziomowi zrozumienia i akceptacji praw ycia, do lepszego zrozumienia siebie i innych ludzi i do rozwoju naszej wraliwoci w stosunkach midzyludzkich, jest prawidowym i twrczym procesem reintegracji. Szczliwie osignita reintegracja uwierzytelnia si sama w naszym odczuciu, co nadaje sens przeytym stanom przykrym. Dziki takim dowiadczeniom stajemy si take lepiej przygotowani do podobnie twrczego przyjcia nastpnego dowiadczenia dezintegrujcego. Jeeli jednak nie udao si nam w taki sposb osign reintegracji, poniewa zbyt atwo wczyy si odruchy spychania z pola wiadomoci treci niewygodnych i ich substytucji wygodniejszymi, albo stan by spowodowany zbyt dramatycznym przebiegiem okolicznoci, czy zabrako nam niezbdnych informacji koniecznych dla zrozumienia sytuacji, lub z innych przyczyn, wwczas nastpuje uwstecznienie i egotyzacja osobowoci, nie wolna od poczucia poraki. Kiedy takie trudnoci trwaj dugo a towarzyszy temu poczucie bezsilnoci i zagroenia, wwczas nasz organizm reaguje objawami nerwicy. ycie psychiczne jest bowiem integraln czci ycia organizmu. Jeeli poznajemy osobowo czowieka, konsekwentnie ledzc zachodzc w niej przyczynowo psychologiczn, jeeli zdoamy wyczerpa j w dostatecznym stopniu, wwczas podchodzimy coraz bliej zjawisk realnych, ale o bardzo maej energii psychicznej, ktre zaczynaj si nam rysowa z ich charakterystyczn subtelnoci. Szczeglnie wwczas, kiedy wykorzystujc wszystek dorobek analityczny staramy si bada drogi naszej asocjacji, stajemy przed problemem uznania tego, co jest w nas skutkiem przyczynowoci ponadnaturalnej. Jest to chyba droga najbardziej pracochonna, ktra jednak prowadzi do najbardziej materialnej pewnoci istnienia tego, co znali mdrcy i mistycy. Dotarcie na tej drodze do maej czci prawdy, uczy nas szacunku dla caej prawdy. Jeeli wic chcemy zrozumie czowieka, caego czowieka, zachowujc przy tym reguy mylenia, jakich wymaga jzyk obiektywny, zostajemy w kocu zmuszeni do 24

wszystkim tej jej najbardziej typowej odmiany: brak poczucia winy z powodu swoich czynw asocjalnych, niezdolno do rzeczywistej mioci, oraz wielomwno atwo rozmijajca si z rzeczywistoci. Pacjent nerwicowy bywa maomwny i miewa trudnoci z wypowiedzeniem tego, co boli go najbardziej. Psycholog musi umie omija te trudnoci. Nerwicowiec bywa peen nadmiernych wyrzutw sumienia, z powodu swoich czynw, ktre byoby znacznie atwiej wybaczy. Tacy ludzie potrafi kocha kogo trwale i uczciwie majc trudnoci z wypowiedzeniem tego i realizacj swoich pragnie. Zachowanie psychopaty stanowi przeciwny biegun w stosunku do takich ludzi. Psychopata ma niewiele poczucia winy. On moe popeni najbardziej odraajce czyny, ale patrzy na nie bez wyrzutw sumienia. Psychopata ma spaczon zdolno do mioci. Jego zwizki uczuciowe, jeeli takie istniej, s mizerne, pynne i zmierzaj do zaspokojenia jego wasnych pragnie. Te ostatnie dwie cechy, brak poczucia winy i brak mioci, w sposb oczywisty okrelaj psychopat jako rnego od innych ludzi. (Mc Cord and Mc Cord 1956 tumaczenie autora). Problem wic ich odpowiedzialnoci moralnej i sdowej, jako osobowoci odmiennych, pozostaje wci otwarty. Jest on rozwizywany rnie w rnych krajach i okolicznociach, czsto doranie lub emocjonalnie. Pozostaje to przedmiotem dyskusji i kontrowersji, ktrych rozwizanie nie wydaje si moliwe w ramach wspczenie przyjtych regu mylenia prawniczego. W dalszej czci tej pracy zrozumiemy, e od dojrzaego ustosunkowania si do tego zagadnienia zaley nader wiele na naszym wiecie i dla naszej przyszoci. Inne psychopatie: Obok wyrnionej powyej schizoidii, oraz psychopatii waciwej, ktrych przypadki wydaj si na tyle podobne do siebie, e mona je uwaa nozologicznie jednolite, istnieje bliej nieokrelona liczba anomalii o prawdopodobnym podou dziedzicznym. Objawowo bywaj one zblione do psychopatii waciwej, ale jednak rne, a s zaliczane do psychopatii. Spotykamy take osobowoci trudne, u ktrych badania nie wskazuj na istnienie uszkodze tkanki mzgowej, ani na skutki bardzo nienormalnego wychowania, ktre by to tumaczyy. Jeeli to powtarza si w rodzinie, podoe dziedziczne jest prawdopodobne, ale czsto trudno jest wykluczy inne przyczyny, jak np. oddziaywanie czynnikw szkodliwych w okresie podowym. Jest to dziedzina medycyny i psychologii, gdzie pozostaje wicej do zbadania ni ju wiadomo. Z ponerologicznego, a wic praktycznego, punktu widzenia role tych rodzajw mona traktowa w zbliony sposb. Ludzie tacy staraj si take w rnym stopniu maskowa swj odmienny sposb przeywania i gra role normalnych, ale nie jest to ju taka typowa maska Clecleya. Niektrych jednak bawi demonstrowanie swoich dziwactw. Ilo tych przypadkw psychopatycznych i zblionych mona ocenia sumarycznie na dwa do trzech razy wiksz od wystpowania psychopatii waciwej, a wic poniej dwch procent populacji. Cz z tych ludzi jest zdolna przystosowa si do wymaga ycia spoecznego, inni bior udzia w procesach ponerogenezy w bardzo rnym zakresie i jakoci. 61

wspgatunkowe. Istnienia tego ich odmiennego wiata poj przecitny czowiek normalny nie domyla si i nie docenia go, lub interpretuje swoje spostrzeenia w kategoriach moralizujcych. Podobn wiedz odmienn moe zdoby badacz tych zjawisk dziki dugotrwaemu ich studiowaniu. Nie bez pewnych trudnoci, moe posugiwa si ni, jak obcym wyuczonym jzykiem, co pozwala na atwe rozpoznawanie tej anomalii. W kocu czowiek normalny moe nauczy si mwi ich jzykiem poj, ale oni nie potrafi nigdy przyswoi sobie wiatopogldu normalnego czowieka, chocia usiuj to udawa przez cae ycie. Jak si przekonamy pniej, podobna umiejtno praktyczna odrniania ich staje si powszechna wrd narodw dotknitych makrosocjalnym zjawiskiem patologicznym, w ktrym ta wanie anomalia gra rol inspiratywn. Produktem ich wysikw staje si tylko rola i maska normalnoci, za ktr skrywaj swoj odmienn rzeczywisto. Umysowa wybitno niektrych psychopatw, czy ich psychologiczny geniusz, w ktre sami uwierzyli i usiuj sugerowa innym, s take mitem i rol, ktre zawieraj jednak czstk wspomnianej specyficznej prawdy. Kiedy mowa o masce normalnoci, jak nosz osobnicy tego rodzaju i w mniejszym stopniu inni podobni dewianci, naley tu wspomnie ksik Hervey Clecleya The Mask of Sanity, gdzie jako wybitny badacz, ten wanie objaw przyj jako ognisko swoich refleksji. Oto fragment w przekadzie autora: Pamitajmy, e jego typowe zachowanie udaremnia to, co wydawao si by jego wasnymi celami. Czy to nie on sam jest gboko oszukiwany przez swoj pozorn normalno? Chocia on przemylnie oszukuje innych i jest prawie wiadomy swoich kamstw, okazuje si niezdolny aby odrni trafnie swoje wasne pseudointencje, pseudowyrzuty sumienia, pseudomio, et cetra, od naturalnych reakcji normalnej osoby. Jego widoczny brak wgldu wskazuje na to, jak mao docenia natur swojej nienormalnoci. Kiedy inni nie akceptuj od razu jego sowa honoru jako dentelmena, jego zdumienie, jak sdz, jest czsto niekamane. Jego subiektywne dowiadczenie jest tak odbarwione od gbszego uczucia, e on jest niepokonalnie niewiadom tego, co znaczy ycie dla innych ludzi. Jego wiadomo istnienia czego odwrotnego do zakamania jest tak niematerialnie teoretyczna, e to staje si wtpliwe, czy naley mu przypisywa to, co my nazywamy zakamaniem. Jeeli on sam nie zna wyszych wartoci, czy mona o nim powiedzie, e on pojmuje odpowiednio natur i jako urazw, jakie jego postpowanie zadaje innym? Maemu dziecku, ktre nie ma wspomnienia dotkliwego blu, moe jego matka mwi, e obcinanie psu ogona jest czym zym. Wiedzc, e to jest niewaciwe, ono moe kontynuowa tak operacj. My nie powinnimy wic rozgrzesza go cakiem od odpowiedzialnoci, jeeli powiemy, e ono rozumiao mniej ni dorosy, ktry uywa noa w peni rozeznania cierpienia fizycznego. Czy jaka osoba moe dowiadcza gbszych poziomw smutku bez niezbdnej wiedzy o szczciu? Czy moe wic taki czowiek osign z intencj w penym sensie, bez realnej znajomoci przeciwiestwa za? Ja nie mam finalnej odpowiedzi na te pytania. (Tumaczenie autora) Wszyscy badacze [psychopatii podkrelaj trzy waciwoci, co dotyczy przede 60

zaakceptowania tej rzeczywistoci, ktra istnieje w kadym z nas, normalnym i nienormalnym, takim ktry zaakceptowa to w wyniku wychowania lub uzyska w wierze i w takim, ktry to odrzuca jako materialista lub scjentysta. Dlatego ufne otwarcie naszego umysu dla poznania tej rzeczywistoci uwalnia nas od wewntrznych naciskw i napi, ktre utrudniaj mylenie take w zakresie zjawisk atwiej dostpnych dla poznania przyrodniczego, szczeglnie od skonnoci do podwiadomej selekcji i substytucji informacji. Jest to wic obowizkiem tych, ktrzy chc rozumie innych ludzi, aby suy im dobr rad lub psychoterapi. Przedstawiony powyej, uproszczony z koniecznoci, schemat ludzkiej osobowoci uwiadamia nam jednak, jak zoon istot jest czowiek, w swojej strukturze psychologicznej, jej przemianach, zrnicowaniu, yciu umysowym i duchowym. Jeeli wic chcemy tworzy nauki spoeczne i polityczne, ktre bd opisywa nasz rzeczywisto z dostateczn adekwatnoci, aby moga na nich polega praktyka, musimy t zoono zaakceptowa i zapewni sobie jej dostateczne poznanie. Wszelkie prby zastpienia tej wiedzy podstawowej przez upraszczajce schematy prowadz do utraty konwergencji pomidzy badan rzeczywistoci spoeczn a naszym rozumowaniem. Do podobnego skutku musi prowadzi posugiwanie si jzykiem naturalnych wyobrae psychologicznych. Z podobnych przyczyn, psychologowi jest nader trudno uwierzy w warto jakiejkolwiek ideologii spoecznej czy politycznej, ktra opiera si na zbyt uproszczonym, czy nawet wrcz naiwnym, rozumieniu czowieka. Dotyczy to zarwno ideologii wulgarnie prymitywizujcych rzeczywisto psychologiczn, na ktre powouj si systemy totalitarne, jak i niestety take demokracji. Ludzie s rni. To, co jest rne z natury i pozostaje w stanie permanentnej ewolucji nie moe by traktowane jako rwne. Z wyjtkiem niektrych wzmianek, to co napisano powyej o naturze czowieka odnosi si do ludzi normalnych. Jednak w kadym spoeczestwie wiata istnieje pewien may procent jednostek, ktrych za takich uwaa nie moemy. Tworz oni niewielk ale aktywn mniejszo. Naley tu podkreli, e mamy na myli nienormalno jakociow, a nie ilociow czy statystyczn. Czowiek wybitnie uzdolniony nie jest normalny statystycznie, ale moe by jak najbardziej jakociowo normalnym czonkiem spoeczestwa. S ludzie chorzy, ktrych rola spoeczna jest ju mao znaczca. S jednak ludzie, u ktrych mona diagnozowa rnej jakoci i nasilenia anomalie i aberracje psychiczne. Wielu z tych ludzi, gnanych wewntrznym niepokojem, spowodowanym poczuciem wasnej odmiennoci, poszukuje niecodziennych drg dziaania, wczajc si w ycie z charakterystyczn nadaktywnoci. Taka aktywno bywa odkrywcza i twrcza, co zapewnia czci z nich spoeczn tolerancyjno wobec ich wad. Przypisywanie jednak tym jednostkom roli gwnych inspiratorw postpw kultury, jak to czynili niektrzy psychiatrzy szczeglnie niemieccy, jest szkodliwie jednostronnym widzeniem rzeczywistoci. Laikom w dziedzinie psychopatologii wydaje si czsto, e ludzie tacy reprezentuj pewne nadzwyczajne uzdolnienia. Tymczasem ta wanie nauka wyjania, e ich oryginalna nadaktywno i poczucie wyjtkowoci rodz si z pewnych deficytw i denia do ich nadkompensacji. W istocie bowiem psychicznie najbogatszy jest czowiek normalny. 25

Zwize opisy niektrych z tych anomalii i ich przyczyn lub biologicznej istoty, tak wybranych aby umoliwio to zrozumienie caoci tej pracy, znajdzie czytelnik w rozdziale IV o ponerologii. Wicej danych rozsiane jest w wielu pracach specjalistycznych. Cao jednak dorobku naszej wiedzy w tej dziedzinie, ktra ma podstawowe zrozumienie dla zrozumienia i praktycznego rozwizywania wielu odwiecznych trudnych problemw ycia indywidualnego i spoecznego, naley uwaa za niewystarczajc. Ta dziedzina ma bowiem wci zbyt opisowy charakter, a rnice semantyczne wprowadzane przez poszczeglnych badaczy prowadz do niejasnoci. Dopiero pniejsze lata szedziesite XX w przyniosy postp bada. Dlatego take w tej pracy zaznaczaj si wysiki usiowa autora, aby wydoby niektre aspekty biologicznej natury zjawisk, skdind ju opisowo znanych. Te zjawiska patologiczne, ktrych jako i nasilenie daj si atwiej ukry przed opini rodowiskow, nader atwo wczaj si w odwieczne procesy genezy za, ktrych skutki dotykaj ludzi, rodziny i cae narody. We wspomnianym ju rozdziale tej pracy przekonamy si, e takie czynniki patologiczne staj si niezbdnymi skadnikami w tej syntezie, z ktrej rodzi si ludzkie cierpienie. Wzicie wic ich dziaania pod kontrol wiadomoci naukowej, spoecznej lub indywidualnej, okazuje si skuteczn broni przeciwko rnym rodzajom za. Dlatego take wspomniany tutaj zakres wiedzy psychopatologicznej stanowi niezbdn cz jzyka obiektywnego, o ktrym bya mowa. Coraz dokadniejsze poznanie biologicznych jakoci i psychologicznych objaww wspomnianych anomalii stanowi warunek konieczny dla obiektywnego pojmowania zjawisk spoecznie uciliwych, jak take warunek nowoczesnego rozwizywania odwiecznie znanych a trudnych problemw. Dlatego biologom, lekarzom i psychologom, ktrzy borykaj si z tymi zagadnieniami, zawiymi a wymykajcymi si z palcw, naley si pomoc spoeczna i zachta, poniewa ich praca pozwoli w przyszoci chroni ludzi i narody przed nieszczciami, ktrych przyczyn i natury nie rozumiemy jeszcze dostatecznie dobrze. Spoeczestwo Na spoeczne bytowanie czowiek jest skazany przez natur. Ten stan rzeczy jest zakodowany ju na poziomie naszego instynktu gatunkowego. Rozwj naszego umysu i osobowoci nie byby moliwy poza kontaktem i interakcj z coraz bardziej rozszerzajcym si krgiem ludzkim. Niewiadomie i wiadomie, na drogach wraliwoci rezonansowej, dziki identyfikacji i naladownictwu, a potem wymianie myli i utrwalonych przekazw, osobowo czowieka przejmuje od innych tworzywo ycia psychicznego, uczu, mylenia, tradycji i wiedzy. Tak uzyskany materia zostaje przez nasz psychik przetworzony, aby mga powsta nowa osobowo autonomiczna, ktr nazywamy wasn. Istniejemy w zwizku koniecznym z tymi ktrzy byli, tymi ktrzy dzi tworz nasze rodziny i spoeczestwo i z tymi ktrzy bd. Tylko w spoecznej wizi realizuje si sens naszego istnienia, a w hedonistycznej izolacji zatracamy samych siebie. Losem czowieka jest aktywny udzia w ksztatowaniu przyszoci spoeczestwa. Czyni on to na dwch zasadniczych drogach: poprzez ksztatowanie losu wasnego i swojej rodziny, oraz poprzez wczanie si w szersze 26

si wyrni przez wprawionego obserwatora do jawnie patologicznego. Podobnie jak daltonizm, anomalia ta wydaje si by deficytem przetworzenia bodcw, jednak nie na poziomie zmysu, ale na poziomie podoa instynktowego. Psychiatrzy starej daty nazwali takich osobnikw daltonistami uczu ludzkich i wartoci moralnych. U mczyzn spotykamy obraz tej anomalii jako jednoznacznie deficytowy. U kobiet bywa on najczciej stonowany, jakby przez dziaanie drugiego normalnego allelu. Sugeruje to, e anomalia dziedziczy si przez chromosom X, ale przez gen pdominujcy. Autor jednak nie mg potwierdzi tego przez wykluczenie dziedziczenia si z ojca na syna, bo wymagaoby to rozwinicia szerokiego frontu bada. Analizujc odmienny sposb przeywania, jaki demonstruj tacy osobnicy, dochodzimy do wniosku, defektywne jest u nich filogenetyczne podoe ycia psychicznego, e istniej w nim pewne luki, braki naturalnych odpowiedzi syntonicznych powszechnie w gatunku Homo sapiens spotykanych. Na uomnym podou instynktownym ksztatuj si deficyty uczuciowoci wyszej, zuboone i znieksztacone pojcia psychologiczne, moralne i spoeczne korespondujce z tymi jego lukami. Potem nasz naturalny wiat poj wydaje si takim osobnikom jak trudno zrozumia konwencj, ktra nie ma uzasadnienia w ich dowiadczeniu psychologicznym. Nasz obyczaj i zasady uczuciowoci wydaj si im systemem obcym i przez kogo wymylonym i narzuconym (pewnie przez ksiy), niemdrym a uciliwym, czasem miesznym. Rwnoczenie dostrzegaj atwo sabizny naszego naturalnego jzyka poj psychologicznych i moralnych, co moe przypomina spojrzenie na te sprawy wspczesnego psychologa ale w karykaturze. Przecitna inteligencja osobnikw z omawian tu dewiacj, szczeglnie mierzona typowymi testami, ustpuje tylko umiarkowanie ludziom normalnym i jest podobnie zrnicowana. Nie spotyka si jednak wrd nich uzdolnie najwyszej klasy, jak take rzemielniczo-technicznych. Najzdolniejsi mog wic mie osignicia w naukach, ktre nie wymagaj dobrego wyczucia realiw psychologicznych lub zaradnoci technicznej. Z naukow uczciwoci bywa z reguy gorzej. Kiedy jednak usiujemy konstruowa specjalne testy mdroci yciowej lub wyobrani spoeczno-moralnej, mimo wielu trudnoci z ich psychometryczn ewaluacj, ujawniaj one u tego rodzaju jednostek ubstwo zupenie nieproporcjonalne do ich indywidualnego poziomu uzdolnie. Obok jedna deficytw normalnego wiatopogldu psychologicznego i moralnego ,rozwijaj oni pewn wiedz psychologiczn im waciw, ktrej brakuje z kolei w normalnym ludzkim wiatopogldzie. Ju w dziecistwie pojawia si u nich pewna wiadomo swojej odmiennoci od tamtego wiata ludzkiego, ktry ich otacza i odrzuca. Szybko ucz si rozpoznawa wzajemnie w tumie i pojawia si wiadomo istnienia im podobnych. Na nas patrz z pewnego dystansu swojej paragatunkowej odmiennoci. Naturalne ludzki reakcje, ktre czsto nie budz w nas zainteresowania, im wydaj si dziwne, czasem komiczne, a wic interesujce. Obserwuj nas i wycigaj z tego wnioski, ksztatujc swj odmienny wiat poj. Staj si znawcami naszych saboci i przygodnymi a bezlitosnymi eksperymentatorami. Powodowane przez nich krzywdy i cierpienia nie budz w nich poczucia winy, bo wynikaj z tej ich odmiennoci, a dotycz tamtych ludzi, ktrych oni odczuwaj jako istoty nie cakiem 59

atwo i leczymy je psychoterapi. Czstotliwo wystpowania tej anomalii jest rna wrd rnych raz i narodowoci. Mona j szacowa Ne rednio 0,8 % w Europie, do 3% wrd ydw. Wystpuje rzadko wrd typowych Afrykanw. Obserwacje autora sugeruj autosomowe dziedziczenie tej anomalii. Ponerogenn aktywno schizoidii naley ocenia w dwch aspektach. Na ma skal spoeczn, ludzie ci przysparzaj kopotw rodzinom, staj si atwo narzdziem intryg w rkach jednostek sprytniejszych. Na swoich bliskich oddziaowuj powodujc nastroje rezygnacji i depresji. Bywaj kiepskimi wychowawcami nastpnego pokolenia. Ich skonno do upraszczajcego, doktrynerskiego, prawniczego, pojmowania ycia zamienia ich nieraz dobre zamiary w nieszczliwe skutki. Jeeli jednak schizoidalny sposb pojmowania rzeczywistoci ludzkiej i skonno do tworzenia wielkich doktryn zostaj rzucone na papier i zamieniaj si w liczne nakady drukowane wwczas ich ponerogenna rola moe przyj makrosocjalne rozmiary. Czytelnicy, nie doceniajc tych wspomnianych ju deficytw, lub nawet jawnej deklaracji schizoidalnej, asymiluj i interpretuj tre takich dzie w sposb odpowiadajcy ich naturom. Umysy normalnych ludzi, dziki wspudziaowi wasnego bogatszego wiatopogldu psychologicznego, bd miay skonno do tworzenia interpretacji krytycznej i korygujcej. Niektrzy odrzuc takie dzieo z moralnym protestem, ale bez rozeznania tej specyficznej przyczyny. Ludzie mniej rozsdni a draliwi, take nosiciele rnych aberacji psychicznych, ulegaj fascynacji takimi dzieami i ich ponerogennemu wpywowi. To powoduje charakterystyczn polaryzacj opinii spoecznych, budzc nastroje wrogoci. Jeeli analizujemy wpyw dzie Karola Marksa, bez trudu zaobserwujemy wszystkie te rodzaje apercepcji i reakcji, jakie zrodziy w spoeczestwach wrogoci ludzkich postaw. Typowy brak zaufania do dobrych stron natury ludzkiej towarzyszy caemu jego dzieu. Kiedy wic czytamy niektre dziea, ktre tak niepokojco podzieliy wiat, zastanwmy si, czy nei spotkamy tam tego charakterystycznego zuboenia wiatopogldu psychologicznego lub nawet jawnie wypowiedzianej deklaracji schizoidalnej, ewentualnie take i innych przejaww zmienionego pojmowania ycia, ktre bd opisane poniej. Wwczas znajdziemy zdrowy dystans do ich treci, a rwnoczenie bdzie nam atwiej wyuskiwa wartociowe elementy z zawartych tam doktryn fanatycznych. Jeeli uczyni tak dwie lub wicej osb, to okae si, e ich wiatopogldy zbliaj asie do siebie i przycichy przyczyny sporw. Taka analiza chroni nasz higien psychiczn. Psychopatia waciwa: Postarajmy si scharakteryzowa inn anomali przekazywan dziedzicznie, ktrej rola w procesach ponerogenezy wydaje si by wyjtkowo dua na kad skal spoeczn. Wypada take podkreli, e potrzeba dokadnego wyrnienia i poznania tego zjawiska unaocznia si przede wszystkim tym badaczom, ktrych myli zwrciy si w kierunku poznania genezy za na skal makrosocjalne, jakiej bylimy wiadkami. Nazw tej anomalii i kryteria wyrniajce j przyjmuj za Kazimierzem Dbrowskim. Biologicznie zjawisko wydaje si podobne do daltonizmu. Wystpuje z podobn czstotliwoci jak daltonizm u mczyzn, nieco ponad 0,6%, ale u obydwch pci. Rwnie podobnie wystpuje we wszystkich nasileniach deficytu, od ledwie dajcego 58

aktywnoci spoeczne. Wymaga to od nas rozwinicia dwch czciowo pokrywajcych si znajomoci rzeczy. Od jakoci tych umiejtnoci zaley nasz wasny los i przyszo spoeczestwa, kraju, a take ludzkoci. Kiedy patrzymy, powiedzmy okiem artysty, na rj pszczeli, wydaje si nam, e jest to zbiorowisko toczcych si owadw, powizanych ich gatunkowym podobiestwem. Pszczelarz jednak ledzi i zna zoone prawa zakodowane w instynkcie kadego owada i w zbiorowym instynkcie roju. Dziki temu moe on wspdziaa tymi prawami natury, dla utrzymania zdrowia i siy roju i dla wasnego poytku. Rj stanowi bowiem organizm wyszego rzdu, poza ktrym pojedyncza pszczoa czy trute istnie nie mog. Dlatego ich los podporzdkowany jest absolutyzmowi praw roju. Kiedy patrzymy na tumy ludzkie, przewalajce si ulicami wielkich metropolii, wydaje si nam, e skadaj si one z jednostek gnanych swoimi sprawami i troskami, w poszukiwaniu marzenia o szczciu. Takie jednak uproszczenie prowadzioby nas do zapoznania tych ycia spoecznego, ktre dziaay, kiedy tych metropolii jeszcze nie byo, ktre jednak dziaaj w nich chocia w pewnym stopniu okaleczone, i ktre bd dziaa, kiedy metropolie utrac sens i opustoszej. W rzeczywistoci, zaakceptowanie praw ycia spoecznego w caej ich zoonoci, nawet wwczas kiedy trafimy na trudnoci w ich penym poznaniu, uatwia nam ich zrozumienie. Dziki tej akceptacji i zrozumieniu tych praw przez spoeczestwo, realizuje si jego postp kulturalny i ekonomiczny, oraz dojrzewa jego zdolno do prowadzenia rozwanej polityki. Spojrzenie psychologa na spoeczestwo i jego naturalne prawa, choby z uwagi na nasze dowiadczenie zawodowe, ujmuje na pierwszym planie jednostk ludzk, a potem rozszerza perspektyw na rodziny, mae grupy, a wreszcie spoeczestwa i ludzko. Na pocztku musimy wic przyj, e los jednostki zaley w znacznym stopniu od zbiegu okolicznoci. Kiedy jednak stopniowo rozszerzamy zasig obserwacji, uzyskujemy coraz lepsze wypenienie obrazu zwizkami przyczynowymi, a dane statystyczne staj sie coraz bardziej stabilne i godne zaufania. Aby omwi wyczerpujco wzajemn zaleno midzy osobowoci i losem jednostki a stanem spoeczestwa i jego rozwojem, naleao by do dotychczasowego stanu nauki doda dzieo opracowane w jzyku poj obiektywnych. Poniej przytocz wic tylko niezbdne przykady takiego rozumowania, aby w ten sposb otworzy drogi dla apercepcji zagadnie przedstawionych w dalszych rozdziaach tej ksiki. Najlepsi pedagodzy rnych czasw i kultur rozumieli to, jak wanym dla ksztatowania si kultury, charakteru i rozsdku czowieka jest zakres i jako poj, ktre opisuj zjawiska psychologiczne. Bogactwo poj i nazw w tej dziedzinie, jakimi posuguje si dana jednostka i spoeczestwo, i to w jakim stopniu zbliaj si one do wiatopogldu obiektywnego, warunkuj rozwj naszych postaw moralnych i spoecznych. Poprawno rozumienia samych siebie i innych ludzi okrela zasadnicze przesanki dla naszych wyborw i decyzji, tych codziennych, jak i tych wakich w naszym yciu i dziaalnoci spoecznej, a take dotyczcych spraw politycznych. Zasb i jako wiatopogldu psychologicznego danego spoeczestwa jest take warunkiem zrealizowania si jego socjopsychologicznej struktury, tej potencjalnie zoonej w zrnicowaniu psychologicznym naszego gatunku, o ktrej ju wspomniano. Tylko wtedy, kiedy umiemy zrozumie czowieka, pozna jego natur i problemy, realistycznie oceni jego uzdolnienia, nie zastpujc tego wszystkiego jak etykietk, 27

moemy by mu pomocni w rozwizaniu jego trudnoci, lub na drodze jemu odpowiedniej adaptacji i samorealizacji w yciu spoecznym. To ostanie daje korzyci jemu i przyczynia si do wytworzenia stabilnej i twrczej struktury spoeczestwa. Taka struktura powinna wynosi na naczelne stanowiska jednostki obdarzone peni normalnoci psychicznej, wysoce uzdolnione i odpowiednio naukowo przygotowane. Wtedy take inteligencja podstawowa szerokich rzesz wypowie si po ich stronie, ofiarujc im odruchowy szacunek. Rwnoczenie jednak istnieli zawsze mniej wybitni ale liczniejsi wychowawcy narodw, ktrzy zafascynowani swoimi wielkimi ideami, rzeczywicie wartociowymi, ale czsto zbyt ciasno pojtymi, a czasem warunkowanymi nazbyt emocjonalnie, lub nawet kryjcymi produkty patologicznego mylenia, sigali i sigaj po metody wychowawcze, ktre zubaaj i znieksztacaj rozwj wiatopogldu psychologicznego jednostek i spoeczestw. Ci wyrzdzaj spoeczestwom trwa krzywd pozbawiajc je tych wartoci, ktre s wszechstronnie potrzebne i uyteczne. Kiedy tacy pedagodzy dziaaj w imi rzeczywicie wartociowych idei, nie zdaj sobie sprawy z tego, ze podkopuj te wartoci, ktrym pragn suy i otwieraj drogi ideologiom znacznie mniej wartociowym. Rwnoczenie, w kadym spoeczestwie istnieje wspomniana ju niewielka ale aktywna mniejszo osb z rnymi dewiacjami wiatopogldu psychologicznego, ktre s spowodowane nosicielstwem rnych anomalii psychicznych, o ktrych bdzie mowa obszerniej, albo dugotrwaym oddziaywaniem na nich osb psychicznie nienormalnych szczeglnie w dziecistwie. Ludzie tacy wywieraj potem szkodliwy wpyw na ksztatowanie si wiatopogldw innych osb i spoeczestw. Czyni to przez oddziaywanie bezporednie lub przez swoje pisma i inne rodki przekazu. Bywaj szczeglnie szkodliwi, kiedy zaangauj si na sub jakiej ideologii spoecznej. Wiele wic przyczyn, ktre uchodz atwo uwagi politykw, socjologw i moralistw skada si na dobry rozwj lub inwolucj tego zakresu poj, ktry w kadych czasach ma znaczenie istotne dla ycia jednostek i spoeczestw. Kiedy dziki nowoczesnym naukom to zrozumienie staje si coraz bardziej zaawansowane, tym samym coraz bardziej prymitywnymi wydadz si nam doktryny spoeczne zrodzone w umysach ludzi z koca XVIII i XIX wieku, w czasach ubstwa poznania psychologicznego. Sugestywno tych doktryn polega na ich upraszczajcym rzeczywisto ludzk schemacie, atwo przyswajalnym i dlatego uytecznym dla celw propagandowych. Te braki dostrzegamy ju w wietle naturalnego jzyka poj psychologicznych. Kiedy analizujemy je w wietle obiektywnego zrozumienia czowieka, doktryny te musz ulec rzeczowej dyskwalifikacji. Wyobramy wic sobie, e udao si nam skonstruowa dostatecznie wiarygodn metod inwentarzow, ktra badaa by zasb i poprawno wiatopogldu psychologicznego. Poddawszy takim prbom odpowiednio wybrane grupy reprezentatywne, otrzymalibymy wskanik zdolnoci danego spoeczestwa do zrozumienia zjawisk i zalenoci psychologicznych u siebie i u innych narodw. Byyby to zarazem podstawowe wskaniki zdolnoci danego narodu do samorzdnego rozwoju i prowadzenia rozumnej polityki. Wemy pod uwag inny przykad z powyszym psychologicznie powizany: Dorosy czowiek rozwija najlepiej swoje sprawnoci umysowe oraz realizm 28

Liczni badacze tego wspomnianego podnego czasu i pniejsi, jak R.Jenkins, H.Clecley, S.K. Ehrlich, K.C. Gray, H.C. Hutchinson, F. Krupl i inni, nawietlili zagadnienie bardziej wszechstronnie. Jako klinicyci skupili jednak swoj uwag na przypadkach bardziej demonstratywnych, ktre w zgodzie ze wspomnian regu ponerologii graj ju mniejsz rol w procesach genezy za. Nasze potrzeby wymagay wyrnienia stanw analogicznych o mniejszych nasileniach, czy raczej stopniu deficytw psychicznych. Rwnoczenie dla ponerologii byyby bardzo cenne dociekania dotyczce biologicznej natury omawianych zjawisk. Tymczasem wspczesna wiedza w tej dziedzinie jest wci przewanie opisem objaww. Schizoidia: Schizoidia lub psychopatia schizoidalna zostaa wyrniona ju przez pierwszych sawnych twrcw wspczesnej psychiatrii. Od pocztku bya traktowana jako lejsza forma tego obcienia, ktre jest przyczyn podatnoci na schizofreni. Tego zwizku nie udao si jednak potwierdzi potem statystycznie, a dowiadczenie autora nie przemawia za jego istnieniem. Dlatego tutaj, ze wzgldw teoretycznych i praktycznych, potraktujemy schizoidi bez odwoywani a Siudo tego tradycyjnego uzasadnionego pokrewiestwa. W literaturze, podobnie jak w yciu, znajdziemy opisy kilku odmian tej anomalii, ktrych jakoci mona przypisa zarwno rnicom czynnika dziedzicznego, co i innym waciwociom osobniczym. Wspln waciwoci tych odmian jest matowo uczuciowoci oraz sabo wyczucia realiw i sytuacji psychologicznych, tego istotnego skadnika inteligencji podstawowej. Mona to tumaczy niepen jakoci caego podoa instynktowego, ktre pracuje jak gdyby po piasku. Saby nacisk emocji pozwala takim osobom rozwija sprawne rozumowanie spekulatywne, swoisty obiektywizm, przydatne np. w interesach ekonomicznych lub dla wyzyskiwania emocjonalizmu innych ludzi. Taka jednostronno czyni ich skonnymi do mniemania o wyszoci swoich umysw w stosunku do tamtych, ktrzy ich zdaniem kieruj si gwnie emocjami. Nosiciele tej anomalii, sami nadwraliwi i nieufni, zbyt mao zwracaj uwagi na uczucia innych. S skonni do przyjmowania postaw skrajnych i moralizujcych i szukania odwetu za pomniejsze przewinienia. Na skutek wspomnianego deficytu wyczucia realiw psychologicznych, s skonni do bdnego interpretowania intencji innych ludzi. atwo wic angauj si w dziaalnoci pozornie tylko moralnie suszne, ktre w wyniku przynosz szkody innym ludziom i im samym. Ich zuboony wiatopogld psychologiczny prowadzi do charakterystycznego pesymizmu w stosunku do natury ludzkiej, W ich wypowiedziach i pismach znajdujemy czsto swoisty tego wyraz. Natura ludzka jest niedobra, tak e tylko silna wadza ludzi o nadzwyczajnych racjonalnych umysach moe utrzyma ad w spoeczestwach. Taki wyraz ich typowych przekona nazwijmy deklaracj schizoidaln. W rzeczywistoci natura ludzka okazuje si niedobra dla schizoidw, kiedy oni na skutek swoich brakw przysparzaj innym goryczy ycia, lub kiedy pozostawia samotnoci schizoidalne kobiety. Sami jednak, na skutek tych swoich saboci, wchodz czsto w sytuacje stresowe. Wtedy pojawia si u nich charakterystyczne otamowanie zdolnoci mylenia, lub nawet zaamuj si wchodzc w stany reaktywne objawowo podobne do schizofrenii. To byo chyba przyczyn wspomnianego powizania takich osobowoci ze skonnoci do tej choroby. Obecnie jednak stany takie odrniamy 57

gdzie trzeba polega na jego autonomicznym poczuciu obowizku, bo od tego zaley bezpieczestwo innych osb. Dziedziczenie si tych dwch anomalii, przez geny recesywne zlokalizowane w chromosomie X, zostao ju dawno opisane i ledzenie ich przekazywania si nie natrafia na trudnoci teoretyczne. Genetycy zbadali w podobny sposb dziedziczenie si wielu waciwoci organizmw ludzkich i nauka ta postpuje wspczenie bardzo szybko. W maym jednak stopniu dotyczy to tych anomalii psychicznych, ktre nas bd najbardziej interesowa. Wiele dyspozycji ludzkiego charakteru ma swoje podoe w genach tych samych chromosomw X. Dlatego jest prawdopodobne, e tam s zlokalizowane geny wikszoci anomalii psychicznych, ale na pewno nie dotyczy to wszystkich. W ostatnich czasach poczyniono znaczne postpy w poznaniu szeregu anomalii chromosomowych, ktre powstaj na skutek wadliwego podziau komrek rozrodczych, oraz ich fenotypowych obrazw psychicznych. Ten stan rzeczy otwiera ju drog do bada nad ich rol ponerogenn, co czyni si ju w pewnym zakresie i co prowadzi do teoretycznie wartociowych wnioskw. Poniewa wikszo anomalii chromosomowych nie moe przekazywa si na nastpne pokolenie, ich liczebno w populacji jest bardzo maa, take ich ponerogenna rola nie jest znaczna. Wikszo takich ludzi zdradza przecitnie niszy poziom uzdolnie i mniejsz aktywno yciow. Tylko kariotyp XYY, ktry dostarcza mczyzn wysokich i stenicznych, skonnych do gwatownych afektw i dlatego czciej wchodzcych w kolizj z prawem, przysparza znanych trudnoci. Dao to temat do bada i refleksji, ale ich rola na skal nas tutaj interesujc take nie jest wielka. Znacznie liczniejsze dewiacje psychiczne, wedle wszelkiego prawdopodobiestwa przekazywane dziedzicznie, graj take znacznie wiksz rol jako czynniki patologiczne, ktre wczaj si w procesy ponerogenezy. Tymczasem w tej dziedzinie pitrz si trudnoci biologicznego i psychologicznego poznania tych zjawisk. Badaczom ich psychologicznego obrazu brakuje biologicznych kryteriw wyodrbniajcych. Genetykom nie dostaje psychologicznie jednoznacznego wyrnienia tych zjawisk, koniecznego aby mona byo podj badania nad ich biologiczn natur i mechanik dziedziczenia si. Ten stan rzeczy nie jest jednak przeszkod nie do pokonania, jeeli doceni si wag tego rzekomo politycznie draliwego zagadnienia. W czasach, kiedy wykonano gros tych obserwacji, na ktrych opiera si ta praca, nie byo jeszcze lub nie byy dostpne liczne prace badaczy, ktre w drugiej poowie lat szedziesitych nawietliy wiele psychologicznych aspektw omawianych tutaj zjawisk. Autor i inni badacze tych aberacji, w oparciu o starsze prace i wasn intuicj. Zrozumienie bowiem natury tych anomalii dziedzicznych, ich biologicznych waciwoci, psychologicznego obrazu ich ponerogennej roli, okazao si warunkiem koniecznym dla realizacji naczelnego zadania, ktre bdzie przedstawione w nastpnym rozdziale tej pracy. Osignito pewne wyniki, na ktrych oparto dalsze rozumowanie. Dla dobra wic caoci obrazu, a take poniewa wypracowane podejcie wnosi pewne wartoci poznawcze, pozostaniemy zasadniczo przy sposobie opisu tych anomalii, jaki wyoni si wwczas. Uwzgldniono jednak wyniki opublikowane pniej. Okazay si bowiem niesprzeczne z tamtymi obserwacjami. 56

pojmowania, kiedy poziom i jako jego wyksztacenia oraz wymagania wykonywanego zawodu odpowiadaj jego indywidualnym uzdolnieniom. Z osignicia takiej pozycji wyciga on korzyci materialne i odczuwa moralne zadowolenie. Rwnoczenie korzysta na tym spoeczestwo. Czowiek taki ma take poczucie sprawiedliwoci spoecznej w stosunku do siebie. Jeeli rne okolicznoci, cznie z deficytem wiatopogldu psychologicznego, zmusiy danego czowieka do takiej dziaalnoci, gdzie jego uzdolnienia nie mog by wykorzystane, gdzie take podlega czsto mniej od siebie uzdolnionemu zwierzchnikowi, wwczas zdaje on sobie zazwyczaj spraw z tej sytuacji u jej przyczyn. Czuje si pokrzywdzony wrd obowizkw, ktre nie daj szansy samorealizacji. Nie wykonuje on swojego zawodu lepiej ni pracownik z wystarczajcymi uzdolnieniami, czasami gorzej. Zdarza si, e ma dobre pomysy czsto niedoceniane. atwo wchodzi w konflikty z przeoonymi i czsto zmienia prac. atwo uczy si nowej, co na pewien czas daje mu mono wykorzystania swoich uzdolnie. Myli takiego pracownika odbiegaj atwo od jego pracy do spraw, ktre interesuj go bardziej, albo w wiat marze, gdzie jest mu dane by tym, czym by powinien. Na skutek tego czciej ulega wypadkom. Nie wytwarza si jednak u niego zdrowy krytycyzm wobec grnych granic swoich moliwoci. W swoich marzeniach siga wysoko, do stanowisk ktrych wymagania by go przerastay. Chciaby naprawi ten niesprawiedliwy wiat. Trzeba tylko zdoby odpowiedni wadz. Radykalizm i idee rewolucyjne znajduj grunt wrd takich osb o zanionej adaptacji spoeczno-zawodowej. Z drugiej strony, osoby ktre, dziki przynalenoci do grupy uprzywilejowanej lub organizacji, osigaj stanowiska, gdzie ich obowizki, a szczeglnie trudniejsze problemy, nie znajduj odpowiedzi w ich uzdolnieniach i umiejtnociach, ulegaj objawom zawyonej adaptacji spoeczno-zawodowej. Unikajc spraw trudniejszych a istotnych, demonstratywnie zajmuj si sprawami mniejszej wagi. W ich zachowaniu pojawia si stopniowo komponenta aktorstwa. Ju po kilku latach wykonywania takiej roli, mona wykaza odpowiednim badaniem testowym, jak spada poprawno ich rozumowania. Aby utrzyma swoj pozycj, zaczynaj zwalcza tych, ktrzy przewyszaj ich uzdolnieniami lub ich krytykuj. Spychajc ich z odpowiadajcych ich stanowisk, przyczyniaj si do zanienia ich adaptacji. To prowadzi do znanej nam ju krzywdy i do marnotrawienia spoecznego kapitau uzdolnie. Ludzie o zawyonej adaptacji spoeczno-zawodowej staj si zwolennikami rzdw silnej rki, ktre maj chroni ich pozycje przed opiniami krytycznymi. Taka jednak pozycja i walka prowadzi do permanentnych stresw, ktre niszcz ich zdrowie. Cierpi wic na choroby zwane cywilizacyjnymi a ich organizmy starzej si szybciej. Wyjanienie i, tego bywa czasem nader kopotliwym obowizkiem psychologa. Zaniona adaptacja jednych ludzi i zawyona innych, a take liczne adaptacje jakociowo niewaciwe, to jest obraz chorego spoeczestwa. Prowadzi to do marnotrawienia ludzkich moliwoci, narastania niezadowolenia i napi midzy jednostkami i grupami spoecznymi. Dlatego traktowanie zagadnienia ludzkich uzdolnie i ich odpowiedniego wykorzystywania jako spraw prywatnych naley uwaa za co najmniej naiwne pojmowanie istotnego problemu spoecznego. Od tego bowiem, jak ten podstawowy kapita spoeczny jest aktywizowany, zaley to, czy bdzie postp czy inwolucja, we wszystkich dziedzinach ycia spoecznego. Od tego zaley ostatecznie to, czy bdzie ewolucja czy rewolucja. 29

Skonstruowanie dostatecznie wiarygodnych metod psychologicznych, przy pomocy ktrych moglibymy ocenia korelacj pomidzy uzdolnieniami jednostek a ich adaptacj spoeczno-zawodow, byoby technicznie atwiejsze ni realizacja poprzedniej propozycji dotyczcej jakoci poj psychologicznych. Mona by wic bada sytuacj w rnych krajach. Wskanik korelacyjny zbliajcy si do 1,0 dawaby rkojmi, e dany kraj spenia podstawowy warunek adu spoecznego i jest na drodze do dynamicznego rozwoju. Niski wskanik byby ostrzeeniem o potrzebie reform spoecznych. Wskanik bliski zeru lub nawet ujemny byby uwaany za alarm zagroenia rewolucyjnego. Przytoczone powyej przykady nie wyczerpuj zagadnienia czynnikw, ktre wpywaj na ksztatowanie si struktury socjopsychologicznej spoeczestw, ktra winna wyrasta z naturalnego zrnicowania psychologicznego, z poczucia sensu istnienia, a take z poszanowania dla tradycji. To poczucie sensu istnienia odpowiedniej struktury spoecznej jest zakodowane ju na poziomie naszego instynktu gatunkowego o rozwija si wraz z nasz inteligencj podstawow inspirujc zdrowy rozsdek. Dlatego najbardziej liczna cz ludnoci krajw bliska uzdolnieniom przecitnym akceptuje swoj skromn pozycj spoeczn, jeeli tylko spenia ona wymagania adaptacyjne i zapewnia godziwe warunki bytowania. W zdrowym spoeczestwie ta przecitna wikszo akceptuje z odruchowym szacunkiem role spoeczne osb z lepszymi uzdolnieniami i wyksztaceniem, jeeli osoby te zajmuj odpowiednie pozycje w tej strukturze. Tym niemniej, ci sami ludzie reaguj krytycyzmem i trac ten szacunek kiedy dostrzegaj czowieka podobnie przecitnego, ktry kompensuje swoje braki zachowaniem rolowym by dziery pozycj bdc zawyon adaptacj. Trafno tych ocen, jakie feruje ten krg ludzi przecitnych ale rozsdnych, moe i powinna by zastanawiajca tym bardziej, jeeli wemiemy pod uwag to, e wiele istotnych zagadnie naukowych, technicznych, ekonomicznych i politycznych nie mogo zosta dostatecznie zrozumianych. Dziaa jednak inteligencja podstawowa w ramach naturalnego rozsdku. Niestety, w warunkach polskich te powszechne wartoci zostay w znacznym stopniu stpione nawykami o patologicznej genezie. Dojrzay polityk rzadko moe liczy na to, aby trudne zagadnienia ekonomii, polityki szczeglnie zagranicznej lub obronnoci znalazy pene zrozumienie w tych szerokich krgach jego spoeczestwa. Jednak moe i powinien on liczy na to, e zrozumienie dla wszystkiego tego, co dotyczy zalenoci midzyludzkich wewntrz tej struktury spoecznej, znajdzie oddwik u tej najliczniejszej czci jego narodu. Te fakty usprawiedliwiaj czciowo ide demokracji. Dlatego funkcjonuje ona zadawalajco w tych krajach, gdzie t struktur spoeczestwa i odpowiedni tradycj uksztatowaa ju historia, a poziom edukacyjny jest dostatecznie dobry. Tym niemniej nie s to przesanki wystarczajce, aby podnosi demokracj do poziomu kryterium moralnego w polityce. Tam, gdzie t struktur w znacznym stopniu zniszczono i zastpiono j patologiczn jej karykatur, realizacja demokracji musi natrafi na niebywae trudnoci. Ten sam polityk powinien by wiadom tego, e w kadym spoeczestwie istniej ludzie, ktrzy nosz ju psychologiczne skutki wadliwej adaptacji spoecznozawodowej. Jedni chc broni swoich pozycji nie usprawiedliwionych ich umiejtnociami. Inni walcz o to, aby wolno im byo uywa wasnych uzdolnie i poszukiwa odpowiedniej samorealizacji w yciu spoecznym. Kiedy te walki zaczynaj 30

Iranu, ktry od duszego czasu by leczony na chorob nowotworow? Znowu stawianie diagnoz ludziom zmarym natrafia na znane trudnoci. Naley to jednak wzi pod uwag jako bardzo prawdopodobne. onierze polscy, ktrzy wyszli ze Zwizku Sowieckiego pod dowdztwem generaa Andersa, pamitali przecie zupenie inn osobowo modego szacha Persji. Nie naley take wtpi w to, e dalszej tragedii Iranu istotn rol odegray i graj patologiczne czynniki ponerogenezy. Anomalie charakteropatyczne, ktre rozwijaj si na skutek rnych uszkodze tkanki mzgowej, dziaaj jako czynniki ponerogenezy w sposb podstpny. Dziki opisanym ju waciwociom, szczeglnie tej wsplnej wielu ich rodzajom, ich wpyw atwo omija kontrol ludzkiego rozsdku i zakotwicza w umysach, traumatyzujc ludzkie uczucia, znieksztacajc i zuboajc zdolno mylenia. Upoledza to indywidualn i spoeczn zdolno do posugiwania si zdrowym rozsdkiem i do rozeznania sytuacji psychologicznej i moralnej. Otwiera to moliwoci innym osobowociom patologicznym, najczciej nosicielom dziedzicznych dewiacji psychicznych, ktrzy przejmuj inspiracyjne role w dziele ponerogenezy, odsuwajc w cie jednostki charakteropatyczne. Dlatego rnego rodzaju charakteropatie graj rol inicjatywne, otwierajc nowe czony w procesach genezy za na kad skal spoeczn. W lepszym wic ustroju spoecznym przyszoci, powinno zosta uchwalone prawo, ktre chronioby jednostki i spoeczestwa od tego, aby osoby z wyej opisanymi waciwociami, albo takimi ktre bd jeszcze opisane, nie mogy zajmowa takich stanowisk, gdzie od ich postpowania zaley los innych ludzi. Dotyczy to przede wszystkim naczelnych stanowisk pastwowych. Odpowiednia instytucja, zoona ze specjalistw z wyksztaceniem medycznym i psychologicznym i szanowanych dla ich prawoci i wszechstronnej wiedzy, powinna decydowa w takich sprawach. Cechy uszkodzenia tkanki mzgowej i ich charakteropatyczne skutki s znacznie atwiejsze do wykrywania i obiektywnej oceny ni niektre anomalie dziedziczne. Dlatego otamowywanie procesw ponerogenezy na tym wczeniejszym ich poziomie byoby praktycznie atwiejsze. Dewiacje dziedziczne Nauka chroni ju spoeczestwa przed skutkami niektrych anomalii fizjologicznych, ktrym towarzysz pewne saboci psychiczne. Tragiczna rola, jak odegraa hemofilia dziedziczca si w rodach monarszych Europy, jest powszechnie znana. Dzi odpowiedni ludzie pamitaj o tym, aby nie tylko mczyzna ni dotknity nie zosta koronowany, ale i nosicielka tego genu nie bya krlow. Spoeczestwa, ktre wiele troski powicaj ludziom z niekrzepliwoci krwi, zaprotestowaaby, gdyby jaki wysoki urzd zosta powierzony mczynie z t anomali. Jest to model postpowania, ktry powinien by rozcignity na szereg innych anomalii dziedzicznych o bardziej psychologicznej naturze i obrazie. Daltonistw, mczyzn z upoledzon zdolnoci odrniania barw czerwonych i zielonych, eliminujemy dzi od zawodw, gdzie to mogoby spowodowa katastrof. Wiemy take, e anomalii tej towarzyszy pewne zuboenie przey estetycznych, a take poczucia wizi ze spoeczestwem ludzi widzcych barwy normalnie, Dlatego psycholog przemysowy zachowuje ostrono, kiedy ma powierzy takiemu czowiekowi stanowisko pracy, 55

Kiedy wic rozwaamy ogrom za, ktrego dokonaniu patronowa Stalin, powinnimy zawsze wzi pod uwag t zo rodn a niestety zbyt mao zbadan charakteropati i jej przypisa nalen cz winy. Nie branie pod uwag patologicznych przyczyn zdarze tamtych niedawnych a nieludzkich czasw i interpretowanie ich w kategoriach historycznych i moralnych prowadzi do poczucia bezsilnoci, a pozostawia potn luk poznawcz. Rwnoczenie truje ludzkie umysy i dusze, co moe otwiera drogi dalszym czonom ponerogenezy. Dlatego ponerologiczne zrozumienie tych czasw i ludzi i popularyzacja tego, powinny stanowi jeden z warunkw drogi do trwaego pokoju. Charakteropatie po niektrych chorobach: Zapalenie przyusznic, ktre przebiega czasem z odczynem mzgowym, pozostawia pewn matowo uczuciowoci i niewielkie obnienie sprawnoci umysowej. Podobnie skutki spotykamy po ciej przebytym dyfterycie. Odbywa te rodzaje stanw spotykamy w rozbrajajcych grupach modzieowych, jako naiwnych przywdcw. Potem przed sdem, ci przywdcy zwalaj na nich win bez skrupuw. Choroba Heinego-Medina atakuje mzg tym czciej, im wysz parti rogw przednich zaatakowa jej wirus. U osb z poraeniami ng spotykamy takie skutki rzadko, ale u osb z poraeniami barkw i szyi, ich brak naley do szczliwych wyjtkw. Osoby z takimi zmianami zdradzaj nie tylko charakterystyczn blado afektywn, ale take skonno do niecisoci mylenia i unikania widzenia dramatw, oraz pewn obojtno wobec prawdy. Bywa to rozumiane jako pewien rodzaj chorobliwego zobojtnienia. Postpowanie prezydenta F.D. Roosevelta, szczeglnie pod koniec jego dziaalnoci, przypomina takie waciwoci psychiczne. Z drugiej strony mona mie tu wtpliwoci, poniewa wirus polio, ktry dosign go w czterdziestym roku ycia, spowodowa poraenia ng. Przezwyciywszy tego skutki, mia potem lata twrczej dziaalnoci. Wydaje si jednak, e jego jataska naiwno wobec polityki sowieckiej miaa ju patologiczne uwarunkowania zwizane z jego zym stanem zdrowa. Charakteropatie polekowe: W ostatnich dziesicioleciach wprowadzono do uytku medycyny szereg lekw, ktre w swoim dziaaniu ubocznym atakuj system nerwowy, pozostawiajc w nim trwae lady. Na tych dyskretnych zazwyczaj upoledzeniach narastaj z czasem zmiany charakteru spoecznie nieraz bardzo szkodliwe. Lekiem bardzo niebezpiecznym okaza si streptomycyna i dlatego w niektrych krajach ograniczano jej stosowanie w wikszych dawkach. Leki cytostatyczne, stosowane do zwalczania chorb nowotworowych, atakuj czsto filogenetycznie star tkank mzgow, gwny nonik podoa instynktowego i podstawowej uczuciowoci. Powoduje to u tak leczonych osb zanik wyczucia realiw psychologicznych i odbarwienie uczuciowoci. Zachowujc sprawno umysow, staj si egocentryczni i podatni na sugestie ze strony ludzi, ktrzy chc nimi powodowa nie szczdzc pochlebstw. Pojawia si obojtno na sprawy innych ludzi i ich krzywdy. Taka przemiana osobowoci u czowieka, ktry jeszcze niedawno cieszy si uznaniem w rodowisku lub spoeczestwie, co trwa w ludzkich przekonaniach, staje si przyczyn nieszczliwych skutkw. Czy tak miay si sprawy w odniesieniu do szacha 54

przesania inne wartociowe cele i potrzeby, rzdzenie krajem staje si coraz trudniejsze. Dlatego wytwarzanie si prawidowej struktury spoecznej stanowi podstawowy warunek adu i wyzwolenia zdolnoci twrczych narodu. Tam, gdzie t struktur zniszczono, signicie po naukowo uzasadnione rodki jej odbudowy moe okaza si koniecznoci. Prawidowo tej struktury stanowi bowiem kryterium jakoci ustroju spoecznego. Polityk powinien by take wiadom i tego, e w kadym narodzie wiata istniej ludzie, u ktrych inteligencja podstawowa, naturalny wiatopogld psychologiczny i moralny rozsdek rozwiny si nieprawidowo. Niektrzy z tych ludzi nosz tego przyczyny w sobie, inni ulegli w modoci oddziaywaniu osb psychicznie nienormalnych. Tacy ludzie, u ktrych sposb pojmowania spraw psychologicznych, moralnych i spoecznych jest odmienny zarwno od przewaajcego wiatopogldu naturalnego co i od wymaga jzyka obiektywnego, stanowi czynnik destruujcy rozwj poj psychologicznych u innych ludzi, jak take stosunki midzyludzkie i formowanie si omawianej struktury spoecznej. Znaczna cz tych ludzi wie si atwo tworzc rozgazion siatk porozumie luno zwizan z yciem spoeczestwa jego patologiczn podszewk. Ci ludzie i ta ich sie bior udzia w procesach genezy za, od czego nie jest wolny aden kraj. W tej podstrukturze rodzi si marzenie o opanowaniu wadzy i narzuceniu spoeczestwu swojej woli i swojego sposobu przeywania i pojmowania. To marzenie udao si zrealizowa w dziejach wiata wiele razy, w rnych czasach, kulturach i krajach. Dlatego zrozumienie takiego zjawiska i jego ostatniej olbrzymiej realizacji, jak i wiecznego nim zagroenia, zostan powicone nasze dalsze rozwaania. W niektrych krajach o ludnoci niejednorodnej wystpuj jeszcze inne zjawiska, ktre destruuj te permanentne procesy ksztatowania si wiatopogldu psychicznego i moralnego, oraz struktury spoecznej. S to przede wszystkim rnice rasowe, etniczne lub cywilizacyjne, ktre istniej we wszystkich prawie krajach powstaych z podbojw. Pami dawnych krzywd i wynoszenie si zwycizcw ponad narody podbite dziel potem ludno przez wieki. Przezwycienie takich skutkw wydaje si moliwe, kiedy przez kilka pokole dziaaj wiadomo ich przyczyn i dobra wola. Odmienno wierze religijnych i zwizanych z tym tradycji okazuj si przyczynami trudnoci raczej mniej niebezpiecznymi, poniewa wytworzenie si ponadwyznaniowej struktury spoecznej i wizi patriotycznej okazao si moliwe. Niektre religie jednak gosz wyszo swoich wyznawcw, w stosunku do innych. Dramatyczne problemy rodz si z doktryn, ktre gosz tak wyszo i wpajaj swoim wyznawcom pogard dla innych ludzi, lub nawet uznawanie ich za nie cakiem przynalenych do naszego gatunku. Takie doktryny staj si nader uciliwe, jeeli jaka grupa spoeczna lub religijna da odpowiednio od nich wyszych stanowisk dla swoich czonkw, ktre w istocie maj mie charakter zawyonej adaptacji w stosunku do ich realnych uzdolnie. Niszczy to struktur spoeczn i prowadzi do wspomnianego juz obrazu chorego spoeczestwa. Prawidowa struktura spoeczna, utkana z jednostek indywidualnie przystosowanych, a wic dynamicznie twrcza jako cao, moe ksztatowa si tylko wwczas, kiedy proces ten podlega swoim naturalnym prawom, a nie adnym koncepcjom doktrynalnym. Jednostka powinna mie mono znalezienia swojej drogi 31

do samorealizacji dla dobra wasnego i spoecznego, znajdujc na niej pomoc i dobr rad ze strony organizacji spoecznej dziaajcej w oparciu o zrozumienie praw natury, a w imi dobra tej jednostki i dobra spoeczestwa. Nadmierna rozlego pastw kolosw, liczebno i zrnicowanie ich populacji wydaje si by inn przeszkod dla rozwoju wiatopogldu psychologicznego i spoecznego obywateli, oraz dla formowania si zdrowej struktury spoecznej. Indywidualne poznanie czowieka zostaje wtedy zastpione oglnikami odnoszcymi si do rnych grup spoecznych lub etnicznych a nawet sloganami, co degraduje rozwj wiatopogldu psychologicznego. Jednostce brakuje wtedy oparcia o swoj blisk ojczyzn, jej struktur spoeczn i tradycj, co pozbawia j wartoci koniecznych dla psychicznego wzrastania. Obywatel nie czuje si take realnie zdolny do wpywania na sprawy polityki swoich interesw. Struktura spoeczna rozpywa si w przestrzeni i ludzkiej masie. Pozostaj powizania majtkowe, rodzinne, etniczne, klanowe i lobbystyczne. W takich krajach zanika pojcie spoeczestwo. W takich warunkach przepisy prawa, a nie indywidualne zrozumienie czowieka i sytuacji, zaczynaj regulowa sprawy ycia. Moralno prawnicza wypiera naturaln, co mona uwaa za symptom choroby kolosw. Uboeje wiatopogld psychologiczny. Stosunki midzyludzkie staj si formalne, szorstkie, lub brutalne. Rzdzenie takim krajem staje si trudne. Wypada postawi pytanie o zasadniczym znaczeniu: Czy dobre rzdzenie i zdrowa ewolucja spoeczna i kulturalna krajw kolosw s w ogle moliwe? Obserwacja najwikszych krajw naszego wiata, ktre maj rne ustroje polityczne, wydaje si dawa odpowied negatywn. Gdyby mnie kto zapyta np. Co naleaoby uczyni, aby uleczy Stany Zjednoczone, ktre midzy innymi trudnociami zdradzaj symptomy choroby kolosw, poradzibym podzieli ten kraj znowu na trzynacie ale odpowiednio wikszych stanw majcych bardziej naturalne granice. Takim stanom naleao by nada znaczny zakres autonomii w sprawach administracji, ekonomii, sdownictwa i kultury. Takie stany dawayby obywatelom poczucie wasnej bliszej ojczyzny, a rwnoczenie tworzyyby warunki zdrowego wspzawodnictwa midzy nimi. To uatwioby rozwj naturalnych stosunkw, wiatopogldu psychologicznego i struktury spoecznej. Wtedy rozwizywanie innych trudnoci staoby si atwiejsze. Podobnie w kwestii zjednoczenia Europy naley si wypowiedzie przeciwko tworzeniu pastwa kolosa. Europa ojczyzn jest warunkiem koniecznym zachowania naszych tradycji kulturowych i ich twrczej roli, oraz penowartociowego rozwoju duchowego obywateli. Wydaje si, e najlepsze warunki ksztatowania si struktury spoecznej maj kraje liczce od 7 do 15 milionw ludnoci. Dlatego koncepcje podpodziau zbyt duych pastw na mniejsze organizmy o podobnym jak wyej zakresie autonomii posiada pewne socjopsychologiczne uzasadnienie. Spoeczestwo ludzkie nie jest ani organizmem, gdzie kada komrka podporzdkowana jest dobru caoci, ani rojem owadw, gdzie zbiorowy instynkt peni funkcj dyktatorsk. Ale take spoeczestwo nie moe by zbiorem egocentrycznych jednostek powizanych tylko interesami ekonomicznymi i formaln organizacj administracyjn i prawn. Jest ono aktywn struktur socjopsychologiczn utkan z jednostek o najwyszej organizacji psychicznej i dlatego najbardziej zrnicowanych. Znaczny zakres indywidualnej autonomii czowieka wynika z tego stanu rzeczy i 32

przecitnej choby mdroci yciowej i nikt nie stworzy zdrowej rodziny. Na ksztatowanie si charakterw tych mczyzn zoyy si rwnolegle inne okolicznoci zalene od czasw i rodowiska w jakich si wychowali. Ich ojciec by Polakiem i patriot, a matka Niemk. Zgodnie z obyczajem tamtych czasw, ona przyja formalnie narodowo ma. Pozostaa jedna wyznawczyni obyczajw z przeomu wiekw wraz z ich histerycznoci, militaryzmem i splendorem trzech cesarzy. Pojcia Honoru wiciy wtedy swj tryumf. Wystarczyo przypatrywa si komu zbyt dugo, aby zosta wyzwanym na pojedynek. Dlatego bracia tej siostry wyroli na pojedynkowiczw z wieloma bliznami po ciciach, ktrzy jednak pokrajali innych wicej i gorzej. Kiedy wic potem ludzie z humanistycznym wyksztaceniem zastanawiali si nad charakterem tej rodziny, dochodzili atwo do wniosku, e to w tamtych czasach i obyczajach naley szuka przyczyn takiego uksztatowania si ich osobowoci. Tymczasem analiza psychologiczna ujawnia tamten podstawowy wpyw czynnika patologicznego. Gdyby wic najstarsza siostra (hipoteza wyczajca) nie ulega uszkodzeniu pl frontalnych mzgu i wspomniane jej oddziaywanie nie miao miejsca, osobowoci braci rozwijayby si w bardziej naturalny sposb, take w tamtych czasach i rodowisku. Staliby si wtedy bardziej przystpni dla wartoci humanistycznych, zdrowego rozsdku i moralnych, a ich umysy korzystayby z tego w yciu. Stworzyliby bardziej udane rodziny i znaleli dobr rad u rozumniejszych maonek. Zo, do ktrego puli dodali w yciu sporo, nie zaistniaoby wwczas w ogle, lub zostaoby zredukowane do warunkowanego przez bardziej odlege czynniki patologiczne. Rozwaania porwnawcze, z dostateczn iloci przebadanych osb, doprowadziy autora do przekonania, e Jzefa Wisarionowicza Dugaszwili, znanego potem jako Stalin, naley zaliczy do przypadkw tej wanie zo rodnej charakteropatii, ktra rozwina si prawdopodobnie na podou okooporodowego uszkodzenia pl frontalnych kory mzgowej. Wskazuje na to wiele z tego, co mona o nim przeczyta lub usysze. Jego brutalne fascynujcy charyzmatyzm, egocentryczna wiara w swj geniusz u czowieka umysowo niewybitnego, charakterystyczne, czsto infantylne, a nieodwoalne decyzje, patologiczna mciwo i bezwzgldno wobec tych, ktrzy wchodzili mu w drog, wraz z niezdolnoci do samokrytycznego wgldu we wasny stan psychiczny, daj w sumie typowy obraz. Tumaczy to take jego zaleno od psychopaty, jakim by awrenty Beria. Na niektre zdjciach Stalina mona dostrzec znieksztacenia czoa, jakie obserwujemy u osb z wczenie powsta atrofi orodkw frontalnych. Zapadanie tych typowych nieodwoalnych decyzji jego crka Swietana opisuje nastpujco: Jeeli kogo z dawna mu znanego wyrzuca z serca, jeeli w duszy zaszeregowa go ju wrd swoich wrogw nie mona byo z nim rozmawia o tym czowieku. Proces odwrotny, przekonanie go, e w nie by jego wrogiem, by dla niemoliwy, a wszystkie prby w tym kierunku przyprawiay go o wcieko. Ani Redens, ani wuj Pawlusza, ani A.S. Swanidze nie byli w stanie co tu zdziaa i jedynie co osigali to utrata kontaktu z ojcem i jego zaufania. Po ostatnim widzeniu rozstawa si z kadym z nich jak z potencjalnym nieprzyjacielem, jednym z wrogw 53

poonictwa i opieki lekarskiej nad noworodkami. Dlatego ponerologiczne dramatyczn rol tak powstaej charakteropatii mona po czci uwaa za charakterystyczn dla minionych pokole i dla krajw z niedostatkiem opieki medycznej. Ubytki kory mzgowej we wspomnianych orodkach upoledzaj wybirczo opisan funkcj, ale nie powoduj pogorszenia pamici, zdolnoci do tworzenia skojarze, jak rwnie funkcji o podou instynktownym. Nie upoledzona pozostaje zdolno do wyczucia sytuacji psychologicznej. Upoledzenie takie nie redukuje wic demonstratywnie oglnej inteligencji. Dzieci z takim efektem ucz si pocztkowo prawie normalnie, a trudnoci szkolne pojawiaj si dopiero wwczas, kiedy program nauczania zaczyna obcia upoledzon funkcj. Patologiczny charakter takich ludzi, z reguy z komponent histeryczn, narasta z biegiem lat. Nie upoledzone funkcje psychiczne rozwijaj si nadkompensacyjnie, co prowadzi do dominacji reakcji instynktownych i emocjonalnych. U osb bardziej witalnych z natury wyzwala si pragnienie wali i ryzyka, brutalizm sowa i postpowania. Ci, z wrodzonym talentem wyczucia sytuacji psychologicznej, rozwijaj skonno do wykorzystywania tego w sposb bezwzgldnie egoistyczny. W myleniu takich ludzi wytwarza si skrcona droga, ktra omijajc upoledzon funkcj prowadzi od skojarze do sw i czynw, jak i do nie podlegajcych perswazji decyzji. Te swoje zdolnoci, do wyczuwania sytuacji psychologicznej i uproszczonego szybkiego decydowania, w porwnaniu do osb normalnych, ktre musz dugo myle, bo przeywaj walki motyww, osobnicy tacy interpretuj sobie jako dowd swojej wspaniaoci. Nad losem tych gorszych nie warto si dugo rozwodzi. Deficyt wgldu we wasny stan psychiczny i dominacja pierwotnych afektw prowadzi do patologicznej mciwoci. Okazuj si niezdolni do samo refleksyjnego wycofania si z raz podjtej a niedorzecznej drogi yciowej. Wpyw takiego stalinowskiego charakteru na inne osoby, traumatyzujcy i aktywnie fascynujcy, wyjtkowo atwo omija kontrol zdrowego rozsdku. Dua cz ludzi okazuje si skonna do uwierzenia w nadzwyczajne waciwoci takich osb, ulegajc wpywowi ich egotyzmu patologicznego. Jeeli w rodzinie jedno z rodzicw zdradza taki defekt, choby umiarkowanego stopnia, u wszystkich dzieci mona dostrzec anomalnie rozwoju osobowoci i wszystkie potrzebuj odpowiedniej psychoterapii. Autor przebada cae rodzestwo starszych i wyksztaconych ludzi, gdzie rdem takiego oddziaywania bya najstarsza siostra z poporodow atrofi pl frontalnych. Od wczesnego dziecistwa czterej modsi bracia przyswajali sobie patologicznie zmienione tworzywo psychiczne, wraz z narastajc u siostry komponent histeryczn. Potem od ich lat szedziesitych zachowali powstae w ten sposb znieksztacenia wiatopogldu i sposobu przeywania wraz z rysami histerycznymi, w nasileniu malejcym odpowiednio do zwikszajcego si dystansu wieku. Z moralnym oburzeniem odrzucali wszelkie uwagi krytyczne dotyczce charakteru siostry, ktre mogy jedynie obraa honor ich rodziny. Siostra wydawaa si im osob zupenie normaln i wzorem cnt. Kobiety normalne byy raczej mde, warte jedynie ich przedsibiorczoci erotycznej. Chorobliwe urojenia siostry jej skargi na ;niedobrego ma, jej oskarenia syna, w ktrym znalaza sobie koza ofiarnego pomsty za swoje niepowodzenia yciowe, bracia przyjmowali za rzeczywisto, w ktr naleao angaowa si z honorem. U dwch starszych miao to ju charakter partycypacji w jej obdzie. Nikt z nich nie rozwin 52

pozostaje w nader zoonym stosunku wobec jego wielorakich uzalenie psychicznych i zobowiza moralnych w stosunku do innych ludzi, tej zbiorowoci i wobec ludzkoci. Wyodrbnienie wic osobistego interesu jednostki i przeciwstawianie go interesowi spoecznemu jest rozumowaniem sztucznie upraszczajcym rzeczywiste stosunki, ktrych natur naley ledzi i poznawa. Stawianie pyta opartych na takim wyodrbnieniu jest wic logicznie defektywne, poniewa zawieraj one bdn sugesti i dlatego nie mona dla nich znale prawdziwej odpowiedzi. W rzeczywistoci bowiem, wiele pozornie sprzecznych interesw jednostki i zbiorowoci, rnych grup i podstruktur spoecznych, mona ze sob pogodzi, kiedy kierujemy si dostatecznie dogbnym poznaniem czowieka i jego roli w spoeczestwie. Taki wyszy poziom poznania spraw ycia wymaga przezwycienia postaw emocjonalnych i odrzucenia prymitywnych a sugestywnych doktryn. Jeeli zdoamy przenie tego rodzaju zagadnienia na wyszy poziom obiektywnego poznania, zgodno tych dwch interesw wyania si sama. Rj owadw o najlepszej nawet organizacji spoecznej jest skazany na zagad, kiedy jego zbiorowy instynkt dziaa dalej wedle swojego kodu filogenetycznego, mimo e stracio to swj biologiczny sens. Jeeli na przykad matka roju pszczelego nie dokonaa na swj czas oblotu godowego, bo trwaa nader niesprzyjajca pogoda, wwczas zacznie ona skada jajka nie zapodnione, z ktrych wylga si bd same trutnie. Pszczoy pozostan jedna wierne swojej krlowej, bo tak nakazuje im instynkt. To prowadzi do zagady roju po wymarciu robotnic. Wtedy tylko sia wysza w postaci pszczelarza moe uratowa taki rj. Pszczelarz musi znale i zniszczy matk trutow, a po trzech dniach podoy rojowi zdrow i zapodnion matk wraz z kilkoma jej pszczkami. Przy takich operacjach dobremu bartnikowi dostanie si czsto kilka bolesnych de. W zwizku z powyszym przykadem, nasuwa si pytanie: Czy ten ludzki rj, ktry obsiad nasz glob, moe znale drog wyjcia z sytuacji, kiedy nasz instynkt indywidualny i zbiorowy, jak take nasz naturalny wiatopogld psychologiczny i moralny, nie zapewniaj wystarczajcych odpowiedzi, na ktrych mona by oprze umiejtne przeciwdziaanie? W takiej sytuacji znalezienie obiektywnej wiedzy o makrosocjalnym zjawisku, przeciw ktremu buntuje si natura normalnego czowieka, ale take ulega fascynacji nim, bdzie wskazaniem najlepszym z moliwych. Ci ludzie sprawiedliwi, ktrzy gosz, e jedyn drog jaka nam pozostaa jest zaufanie do Dobrego Bartnika i powrt do jego przykaza, widz prawd ogln. Staj si oni jednak skonni do bagatelizowania prawd empirycznych, szczeglnie przyrodniczych, ktre s niezbdn podstaw dla zrozumienia makrosocjalnego zjawiska i celowego dziaania w praktyce. Prawo natury uczynio nas bardzo rnymi, a Opatrzno wyznaczya nam rne drogi. Jeeli wic czowiek dziki swoim indywidualnym waciwociom, wyjtkowym okolicznociom ycia i naukowemu wysikowi opanowa dostatecznie sztuk obiektywnego rozumienia zjawisk wspomnianego rodzaju, to stao si to w zgodzie z prawami natury i Jej Woli. Jeeli wic spoeczestwa i ich mdrzy ludzie zdoaj zaakceptowa to zrozumienie natury makrosocjalnych zjawisk patologicznych, przezwyciajc w tym celu egotyzm wiatopogldu naturalnego, znajd drogi optymalnego postpowania oparte o poznanie etiologii, natury i Achillesowej pity takiego zjawiska. 33

Podobnie jak eglarz wyposaony w dobr map akwenu czuje si bardziej swobodny w wyborze drogi i manewru wrd wysp i zatok, czowiek ktry rozumie lepiej siebie, innych ludzi i zoone zalenoci ycia spoecznego, staje si bardziej niezaleny w wyborze drogi i zdolny do przezwyciania trudno zrozumiaych sytuacji. Rwnoczenie ta lepsza wiedza czyni tego czowieka bardziej skonnym do zaakceptowania swoich obowizkw wobec spoeczestwa i podporzdkowania si wynikajcej z tego dyscyplinie. Rozszerzeniu tej wiedzy o przyrodnicze zrozumienie niektrych zjawisk, ktrych nie da si poj ani opisa w kategoriach naturalnego wiatopogldu, powicona jest ta praca. Czowiek za, ktry zrozumie natur makrosocjalnego zjawiska patologicznego, staje si odporny na jego fascynujce dziaanie. W dalszej perspektywie nadchodzcych czasw, coraz lepsze zrozumienie praw, ktre rzdz yciem spoeczestw i ich patologicznymi stanami, doprowadzi nas niechybnie do krytycznych refleksji nad brakami dotychczasowych doktryn socjalnych. Oparcie si na gbszym zrozumieniu praw natury bdzie naturaln konsekwencj takiego krytycyzmu i drog do poznania ich dziaania ich dziaania w dawnych i istniejcych ustrojach spoecznych. Z tego rodzi si idea nowa, skonstruowania dla dobra narodw doskonalszego ustroju spoecznego i politycznego, ktry, bez porednictwa jakiejkolwiek doktryny, byby oparty bezporednio na takim obiektywnym zrozumieniu praw naturalnych. Zbudowanie takiego ustroju, lepszego od wszystkich istniejcych, jest nie tylko zapadniajc koncepcj teoretyczn i wizj lepszej przyszoci. Moe okaza si ono potrzeb czasu moliw do zrealizowania. W szeregu bowiem krajw zaistniaa sytuacja, gdzie zniszczono wypracowane przez histori struktury spoeczestw i ich formy ustrojowe, a na to miejsce wprowadzono systemy patologiczne, utrzymywane przemoc, ale nie zdolne do twrczego funkcjonowania. Wprowadzanie w takich demokracji okazuje si drog pen bdw i niepowodze. Przed tymi narodami stoi wielkie zadanie konstruktywne, ktre bdzie wymaga takiej nowoczesnej wiedzy i zorganizowanego wysiku twrczego.

bo odnone skojarzenia ulegn w paranoidalnym umyle podwiadomej selekcji. Doy wic swoich lat. Mimo tego ujcia, jakie znajdujemy u Pawowa, Lenia naley zaliczy do tego pierwszego typu osobowoci paranoidalnych prawdopodobnie na reszty zejciowej w midzymzgowiu, chocia nasuwa si tu szereg wtpliwoci co do rodzaju i lokalizacji tych zmian. Artur Grossman opisuje go tak: Objawowo: Lenin by zawsze delikatny i mikki, uprzejmy, a rwnoczenie cechowaa go niezmierna ostro, bezwzgldno i brutalizm wobec przeciwnikw politycznych. Nigdy nie dopuszcza takiej moliwoci, e mog oni mie bodaj minimaln suszno, lub e sam moe cho troch nie mie racji. Sprzedawczyk lokaj pachoek najmita, agent Judasz kupiony za trzydzieci srebrnikw takimi sowami mwi czsto o swoich oponentach. W czasie sporw, nie stara si wcale oponentw przekona. W ogle si do nich nie zwraca; zwraca si jedynie do wiadkw sporu po to, aby swojego przeciwnika wymia i skompromitowa. Takimi wiadkami mogo by zarwno kilku ludzi, jak i tysiczna masa delegatw zjazdu, czy milionowa rzesza czytelnikw gazet. Astenizacja. Stereotypia i w. opisane przejcie do paralogizmw. Egotyzm patologiczny. Paramoralizmy Fascynatorstwo i wiadomo jego oddziaywania.

Chocia Lenin nie by w istocie gwnym twrc rewolucji rosyjskiej, jego osobowo odegraa w niej historyczn rol jako patologiczny czynnik ponerogenezy, ktry otwiera drog dziaania czynnikom o innej dziedzicznej naturze. Rozdzia III CYKL HISTEROIDALNY Odkd na naszym globie tworzyy si ludzkie spoeczestwa i wyrastay cywilizacje, czowiek marzy o czasach szczliwych, o pokoju sprawiedliwym dla niego, kiedy bdzie mg wypasa swoje owce, poszukujc yznych dolin, uprawiajc ziemi lub dobywa jej skarbw. Chciaby on korzysta z dbr nagromadzonych przez poprzednie pokolenia i podzi nastpne, patrzc z dum jak wzrastaj. Potem chciaby korzysta ze swojej wyobrani i upamitni swoje imi w dzieach sztuki wykutych w kamieniu, albo tworzy mitologi i poezje. Od najdawniejszych wic czasw czowiek marzy o yciu, w ktrym wysiek mini i umysu byby przerywany zasuonym odpoczynkiem. Czasy takie na ziemi jeszcze wci nie nastay. Czowiek poznaje wic natur i jej prawa, aby mc j sobie podporzdkowa i 34 Charakteropatia frontalna: Orodki frontalne kory mzgowej (10 A i B wg podziau Brodmanna), zbudowane z filogenetycznie najmodszej tkanki nerwowej, istniej, praktycznie biorc, tylko u czowieka. Maj one cytoarchitektur podobn do znacznie starszych pl projekcyjnych wzroku, pooonych na przeciwnym biegunie mzgu, co sugeruje podobiestwo funkcji psychicznej. Dziki tej funkcji, jestemy zdolni do ujcia w polu naszej uwagi pewnej iloci elementw wyobraeniowych i dokonania ich wewntrznego ogldu. Pojemno tego pola projekcji wewntrznej wykazuje znaczne rnice midzyosobnicze, ktre jednak koreluj nisko z ogln inteligencj. Opisane przez starszych badaczy (A. uria i inni) funkcje tych orodkw, akceleracji i koordynacji procesw mylowych wydaj si by pochodnymi tej funkcji podstawowej. Uszkodzenia orodkw frontalnych zdarzaj si do czsto jako okooporodowe, u wczeniakw, rzadziej pniej na skutek wykrwawienia lub intoksykacji. Ilo okooporodowych uszkodze zostaa ostatnio znacznie zredukowana na skutek rozwoju 51

Charakteropatie paranoidalne: Charakterystycznym sposobem zachowania si osb paranoidalnych jest to, e s one zdolne do wzgldnie poprawnego rozumowania i dyskusji, pki rozmowa dotyczy spraw ich zdaniem mniejszej wagi. Koczy si to raptownie, kiedy argumenty rozmwcy podwaaj ich idee nadwartociowe, zaczynaj kruszy utrwalone stereotypy mylenia, albo zmuszaj do uznania wniosku uprzednio podwiadomie odrzuconego. Takim postpowaniem wyzwalamy u nich potok wypowiedzi paralogicznych, penych paramoralizmw i czsto obraajcych rozmwc, ale zawsze w jakim stopniu sugestywnych. Tego rodzaju wypowiedzi budz awersj u ludzi kulturalnych i rozsdnych, ale zniewalaj umysy mniej krytyczne, jak np. osb z rnymi rodzajami dewiacji psychicznych, osb ktre byy ju wczeniej przedmiotem wpywu jednostek patologicznych, a take czsto modziey. Proletariusz moe to odczuwa jako rodzaj zwycistwa nad osobami wyszej klasy i dlatego solidaryzowa si z paranoikiem. Nie jest to jednak powszechna wrd ludu reakcja, gdzie wyczucie realiw psychologicznych bywa nie gorsze od inteligenckiego. W sumie wic ilociowy respons akceptujcy argumentacj paranoidaln jest w kadym spoeczestwie tym liczniejszy, im mniej jest ono dojrzae kulturalnie, ale zawsze daleki od wikszoci. Mimo to, ich oddziaywanie zniewalajce innych staje si paranoikom znane z dowiadczenia i staraj si z tego korzysta z egotyzmem patologicznym. Dzi wiemy, e zjawiska paranoidalne maj dwojaki mechanizm psychologiczny: Pierwszy, spowodowany uszkodzeniami tkanki mzgowej jest znacznie czstszy, drugi czynnociowy wystpuje rzadziej. Kade uszkodzenie tkanki mzgowej powoduje, we wspomnianym ju procesie rehabilitacyjnym, pewne rozlunienie poprawnoci mylenia i co za tym idzie struktury osobowoci. Najbardziej typowe bywaj przypadki spowodowane dawno przebytym odczynem, ktry zaatakowa midzymzgowie, rzadziej wstrzsem mzgu. Pozostawia to obnienie wydolnoci tonizacyjnej tego orodka i tonusu hamowania w korze mzgowej. Rozbiegane myli, szczeglnie w czasie bezsennych nocy, buduj paranoidalne widzenie wiata i takie idee, naiwne, agodne lub rewolucyjne i mciwe. U osb wolnych od uszkodze tkanki mzgowej podobne zjawiska pojawiaj si rzadziej, i na skutek wychowania przez osoby charakteropatyczne i paranoidalne oraz ich terroru psychicznego w dziecistwie. Nastpuje wtedy przyswojenie sobie takiego tworzywa psychicznego wraz z usztywnionymi stereotypami podobnego przeywania. Utrudnia to rozwj mylenia i wiatopogldu, a treci przemienione w taki sposb w tabu przeksztacaj si w czynnociowe orodki blokujce. Czasem daje to obraz partycypacji w cudzym obdzie. Iwan Pawow pojmowa wszystkie rodzaje stanw paranoidalnych w sposb zbliony do tego modelu czynnociowego, nie umiejc jeszcze wyrni tej pierwszej i czstszej ich przyczyny. Opisuje jednak ywo charaktery paranoidalne i t wspomnian ju atwo, z jak osobnicy tacy odrywaj si od dyscypliny faktw i mylenia. Dla czytelnikw jego pracy o paranoi, a obeznanych dostatecznie ze stosunkami sowieckimi, ta niewielka ksieczka ma jednak jeszcze inne znaczenie historyczne, bo jej intencja wydaje si oczywista. Gwnym bowiem modelem osobowoci paranoidalnej, ktremu znakomity autor powici t prac, oczywicie bez sowa dedykacji, by osobicie dobrze mu znany wdz rewolucji Lenin. Pawow by dostatecznie dobrym psychologiem, aby przewidywa, e nie dosignie go za to zemsta, 50

korzysta z jej darw, zaprzgn jej siy lub siy zwierzt do pracy dla siebie. Kiedy to nie starczao jego potrzebom, jako silniejszy pozbawia innych ludzi ich prawa do podobnych marze i zniewala do pracy dla siebie. Tak z marze o yciu szczliwym i pokojowym rodzi si pocztek przemocy nad innym czowiekiem, ktry deprawuje umys tego, ktry go sprawuje. W hedonistycznej bowiem wizji szczcia tkwi pocztek nieszczcia. Na skutek tego trwa odwieczny cykl, w ktrym z czasw szczliwszych rodz si nieszczliwe. Z cierpie i umysowych wysikw czasw nieszczliwych rodz si dowiadczenie, rozsdek i cnota umiaru, oraz poznanie psychologiczne, ktre su odbudowaniu szczliwszych warunkw bytowania. Kiedy trwaj szczliwe, ludzie stopniowo przestaj widzie potrzeb pogbionej refleksji, poznawania siebie i innych, czy dociekania zoonych praw. Czy warto zastanawia si nad waciwociami charakterw wasnego i cudzych, ktre nie s bez skazy? Czy mona zrozumie twrczy sens cikiego trudu i cierpienia, kiedy si ich samemu nie zaznao? Czy nie jest atwiej pogardzi tymi, ktrzy je spotkali? Kiedy mona atwo zdobywa rado ycia, wysilanie umysu ponad miar wydaje si trudem zbytecznym, Czowiek wesoy, liberalny, a sprytny staje si wtedy dobrym kompanem, a ten ktry patrzc dalej przewiduje ze skutki staje si kraczc wron a joy killer. W takich czasach szczliwych poznawanie prawdy o otaczajcej i wewntrznej rzeczywistoci czowieka, szczeglnie rozumienie ludzkich natur i osobowoci, przestaj by cnot, a staj si le widzianym wcibstwem. Wtedy uboeje poznanie psychologiczne podstawa wartoci moralnych. Zanikaj wic waciwoci, ktre s niezbdne do podejmowania rozumnych decyzji w yciu indywidualnym i zbiorowym. Zaczynaj decydowa emocje, a narasta kult ciaa. Czy nie lepiej jest myle sobie to, co jest przyjemniejsze? Podwiadoma eliminacja przesanek, ktre prowadz do wnioskw rzeczywicie lub pozornie niewygodnych, staje si stopniowo nawykiem, a potem spoecznie akceptowanym obyczajem. Prowadzi to do mylenia na zdekompletowanej bazie przesanek, co nie moe wie do poznania prawdy, ale dalej, do nawykw substytucji niewygodnych przesanek przez bardziej dogodne do rozwoju mylenia konwersyjnego. Wiemy ju, e wzbogacenie si lub inwolucja wiatopogldu psychologicznego mog by traktowane jako wskaniki dobre lub zej przyszoci. W takich czasach wygody, pokoju i niesprawiedliwoci spoecznych, dziecko klas uprzywilejowanych nie uczy si wysiku zrozumienia siebie, innych i sytuacji, a jego skonno do mylenia konwersyjnego bywa tolerowana. Uczy si ono eliminacji zbyt niewygodnych skojarze, ktre sugeruj, e jego rodzice i ono samo korzystaj na upoledzeniu innych ludzi. To prowadzi do rozwoju konwersyjnej gospodarki mylowej i do dominacji emocjonalizmu. Kiedy dorastaj jako ludzie ju w pewnym stopniu histeryczni, na wspomnianych ju drogach przekazuj to nastpnemu pokoleniu, ktre te waciwoci rozwija we wikszym stopniu. Powstay paradygmat histerycznego przeywania i zachowania narasta i rozprzestrzenia si, od warstw uprzywilejowanych take w d, a zostanie przekroczona granica pierwszego kryterium ponerologii. W takich wic czasach zadowolenia, czsto zbudowanego na krzywdzie innych ludzi i narodw, pojemno wiadomoci ludzkiej zaczyna si zacienia, a podwiadomo przejmuje decydujc rol. Herderowsk gr lodow zalewaj fale morza zafaszowanej niewiadomoci i tylko niewielki jej wierzchoek mona dostrzec ponad falami ycia. W takich czasach, kiedy zanika logiczna dyscyplina mylenia, ktra zrodzia si niegdy jako konieczna w czasach trudu i walki, kiedy spoeczestwa 35

zatracaj zdolno psychologicznego pojmowania siebie i innych, procesy genezy za ulegaj nasileniu na kad skal spoeczn, a doprowadz do zrodzenia si czasw nieszczliwych. Psychologiczna jako takich kryzysw musiaa zapewne nosi pitno swojej epoki i cywilizacji, ale wspln waciwoci musiao by nasilanie tych opisanych waciwoci znanych jako histeryczne. Ta choroba bardzo zaraliwa, czy raczej niedoksztacenie osobowoci, bya zawsze stanem spoeczestw, a szczeglnie ich warstw uprzywilejowanych. Poszczeglne jednostki rni si tylko nasileniem takich waciwoci. Wystpowanie bardzo nasilonych przypadkw indywidualnych, szczeglnie takich ktre uznajemy za kliniczne, cho bywa to najczciej uwarunkowane jakim dodatkowym czynnikiem, jak waciwociami konstytucjonalnymi lub nosicielstwem pomniejszych uszkodze tkanki mzgowej. Jest ilociow pochodn stanu histeryzacji spoeczestwa. Dlatego ilo tych ostatnich i ich jako, przekazana w Ksidze z San Michele historii, moe posuy nam do wyznaczenia czasw i cyklicznych okresw wystpowania tych stanw i do ich oceny. Wiemy ju, e w kadym narodzie wiata istnieje pewien niewielki procent nosicieli rnych dewiacji psychicznych, spowodowanych czynnikami dziedzicznymi lub nabytymi i niedziedzicznymi, ktrzy zdradzaj rne anomalie odczuwania, mylenia i charakterw. Wielu z tych ludzi poszukuje swojego odmiennego sensu istnienia w nadaktywnoci spoecznej. Tworz oni wasne mity i nadkompensacyjne ideologie i s skonni do egotycznego sugerowania ich innym. Zrodzone z odmiennoci ich przeywania wizje i idee zaczepiaj atwo w umysach, w ktrych wyczucie i zrozumienie realiw psychologicznych ulego ju uwstecznieniu. Kiedy wic, po kilku pokoleniach czasw szczliwych wraz z narastajc histerycznoci, wiatopogld psychologiczny i oparty na nim krytycyzm moralny spoeczestwa znalazy si w deficycie, rnego rodzaju patologiczni producenci doktryn, fascynatorzy i prymitywniejsi od nich szalbierze, a tym bardziej ich zorganizowane systemy destrukcji spoecznej i moralnej, maj otwart drog do dziaania. Wczaj si w procesy genezy za. W czasach wic, ktre wspomina si potem jako szczliwe, wyrastaj korzenie czasw tragicznych. Ze stopniowego uwsteczniania si wartoci intelektualnych, moralnych i charakterologicznych wyrastaj czasy faszu, goryczy i zbrodni. To, co powiedziano powyej jest literackim szkicem przyczynowego pojmowania wspomnianych zalenoci, ktry pomija wiele faktw ubocznych, o ktrych bdzie naleao wspomnie w dalszym cigu tej pracy. Kiedy nadchodz czasy nieszczliwe i nadmiar za przygniata ludzi, wwczas musz oni zbiera wszystkie siy mini i rozumu, aby wywalczy sobie mono istnienia i chroni jego ludzki sens. Poszukujc drg wyjcia z niebezpieczestw i sytuacji trudnych, ucz si rozeznawania spraw, ktre poszy ju w zapomnienie. Pocztkowo ludzie takich czasw bywaj skonni do polegania na sile i zbyt atwo sigaj po bro, aby oprze si zagroeniu. Powoli jednak i z trudem odkrywaj korzyci, jakie daje wysiek umysw, dogbne zrozumienie sytuacji szczeglnie psychologicznej, rozrnianie natur i charakterw ludzi i narodw, a w kocu take zrozumienie wrogw. W takich wic czasach cnoty, ktre poprzednie pokolenia zredukoway do roli motyww literackich, nabieraj na nowo wartoci realnej i 36

ktre wymyka si ich analizie przyczynowoci historycznej. Wielu ludzi mylcych zadaje sobie wci niepokojce pytanie: Jak mogo do do tego, e nard niemiecki wybra sobie na Fuehrera psychopatycznego dyktatora, ktry nie skrywa swojej patologicznej wizji wadzy nadludzi i nieludzkich zamiarw. Pod jego przywdztwem Niemcy rozptali drug politycznie niedorzeczn a zbrodnicz wojn wiatow. W kocu, kiedy ju woja chylia si ku kocowi, wyksztaceni dowdcy wykonywali z honorem wojskowo i politycznie niedorzeczne, a nader czsto zbrodnicze, rozkazy czowieka, ktrego stan psychiczny odpowiada ju rutynowym kryteriom przymusowej hospitalizacji psychiatrycznej. Kada prba zadawalajcego wyjanienia tych zdarze z pierwszej poowy minionego wieku, przy pomocy kategorii przyjtych w naukach historycznych, daje poczucie drczcego niedostatku. Wyrwna ten deficyt moe jedynie podejcie ponerologiczne, ktre bada role rnych czynnikw patologicznych na kad skal spoeczn. Nard niemiecki, karmiony przez co najmniej jedno pokolenie patologicznie zmienionym tworzywem psychicznym, osign stan podobny do tego, z jakim spotykamy si u indywidualnych ludzi wychowanych przez osoby o waciwociach charakteropatycznych i histerycznych. Ci ludzi dopuszczaj si potem czsto czynw krzywdzcych innych i samych siebie. Wiele wytrwaej pracy i rozwagi musi uy psychoterapeuta na to, aby pozwoli takiemu czowiekowi odzyska zdolno do bardziej przyrodniczego i realistycznego pojmowania rzeczywistoci. Dlatego Niemcy, ktrzy w pierwszej wojnie wiatowej zadali innym i ponieli sami ogromne cierpienia, nie mieli potem poczucia winy. Przeciwnie czuli si pokrzywdzeni. Dziaali przecie zgodnie z przyswojonymi nawykami, nie majc rozeznania ich patologicznego pochodzenia. Po wojnie potrzeba ubrania tego stanu w szaty bohaterstwa, aby unikn zbyt gwatownie dezintegrujcej wiadomoci, staa si nader powszechna. Pojawi si tajemniczy gd jakby narkotyku, do ktrego organizm spoeczny zdoa przywykn. By to gd patologicznie zmienionego tworzywa psychicznego zjawisko znowu znane z indywidualnego dowiadczenia psychoterapeutycznego. Ten gd moga zaspokoi tylko inna osobowo patologiczna i taki system polityczny. Osobowo charakteropatyczna otworzya drog do przywdztwa osobnikowi psychopatycznemu. Do zagadnienia takiego nastpstwa osobowoci wypadnie nam jeszcze powrci, poniewa wydaje si, e stanowi ono prawidowo we wielu procesach ponerogenezy. Podejcie ponerologiczne uatwia nam zrozumienie zarwno czowieka, ktry uleg wpywowi patologicznych osobowoci jak rwnie i makrosocjalnych zjawisk wyrosych przy udziale takich czynnikw. Niestety zbyt maej czci takich osb moemy suy odpowiedni psychoterapi. Tym bardziej, takiego postpowania nie da si na razie zastosowa do narodw, ktre zbyt dumnie broni swojej suwerennoci, Mona jednak postawi pytanie na razie teoretyczne: Co by byo, gdyby jaka instytucja o midzynarodowym autorytecie podaa do publicznej wiadomoci, e okreleni przywdcy s osobnikami psychicznie nienormalnymi, a ich dziaalno musi prowadzi do nieszcz? Dlatego rozwizywanie takich problemw przy pomocy nowoczesnej wiedzy moemy traktowa jako wizj lepszej przyszoci.

49

potem rzdw ukrywano przed opini publiczn jego upoledzenie fizyczne i psychiczne. Upoledzona bya sprawno ruchowa lewej grnej czci ciaa. Jako chopiec mia trudnoci w nauce gramatyki, geometrii i rysunku, co stanowi typow triad trudnoci szkolnych powodowan lejszymi uszkodzeniami tkanki mzgowej. Rozwin osobowo z rysami infantylizmu i niedostatkiem kontroli afektw, a take skonno do paralogicznego mylenia, ktre z atwoci omijao niewygodne przesanki. Generalski mundur i militarystyczna heca zapewniay mu nadkompensacj poczucia mniejszej wartoci i skryway skutecznie jego braki. W polityce do gosu dochodziy nie do kontrolowane emocje i osobiste urazy. Stary elazny Kanclerz, polityk przebiegy i bezwzgldny wobec innych, ale wierny Prusom i monarchii, musia odej. Wiedzia bowiem zbyt wiele o uomnoci ksicia i protestowa przeciw jego koronacji. Potem podobny los spotka innych nadmiernie krytycznych, a ich miejsca zajmowali ludzie mniejszego umysu ale ukadni, a czasem zdradzajcy dyskretne dewiacje psychiczne. Nastpowaa selekcja negatywna. Oddziaywanie charakteropatycznej osobowoci na drodze identyfikowania si zwykych ludzi z cesarzem i wpyw tak powstaego systemu rzdw pozbawiy Niemcw stopniowo czci ich zdolnoci do rozwijania zdrowego rozsdku. Wyrastao nowe pokolenie ze znieksztaceniami odczuwania i rozumienia rzeczywistoci psychologicznej, spoecznej i politycznej. Stao si rzecz nader charakterystyczn, e w wielu rodzinach niemieckich, gdzie zdarzy si jaki psychicznie niezupenie normalny czonek, ukrycie tego przed opini rodowiska, a nawet przed wiadomoci najbliszych, stao si spraw honoru godn nawet niegodziwego postpowania. Szerokie rzesze ludzi wchaniay patologicznie zmienione tworzywo psychiczne wraz ze sposobem mylenia, w ktrym frazes zyskuje moc argumentu, a niewygodne przesanki ulegaj podwiadomej selekcji. Dziao si to w czasach kiedy w caej Europie narastaa fala histerycznoci ze skonnoci do dominacji afektw i komponent aktorstwa w ludzkim postpowaniu. Zabarwiony takim stanem moralny terror skierowany przeciw trzewemu pojmowaniu rzeczywistoci realizoway w znacznym stopniu kobiety, ktre okazyway si gorliwszymi od mczyzn wyznawczyniami histeryczno militarystycznego pruskiego stylu. To promieniowao na trzy cesarstwa i inne kraje Europy. W jakim wic stopniu do degeneracji zdrowego rozsdku na naszym kontynencie przyczyni si Wilhelm II i take dwaj inni cesarze, ktrych umysy nie sigay istotnych spraw historii i wadzy, a w jakim stopniu byo to skutkiem wznoszcej si sinusoidy cyklu histerycznoci, pozostaje intere3sujmym tematem do dyskusji historykw z ponerologami. Kiedy narastay napicia midzynarodowe, a potem doszo do zamachu w Sarajewie, ani cesarz niemiecki, ani aden inny orodek wadzy w jego kraju, nie dysponowali ju zdolnoci do rozwanej analizy powstaej sytuacji i do posuenia si rozsdkiem politycznym. Dziaay emocjonalne nastawienia cesarza i uprzednio wytworzone stereotypy mylenia i dziaania. Wybucha wojna. Wywiczony wczeniej plan akcji przeciw Francji, ktrego cel w danych warunkach sta si co najmniej wtpliwy, rozwija si jak na sztabowych manewrach. Dzi historycy, nawet ci ktrzy znaj dobrze genez i charakter pastwa pruskiego z jego tradycj podporzdkowania jednostki wadzy krla i cesarza w imi staej ekspansji, dostrzegaj w tamtych wypadkach dziaanie jakiego niezrozumiaego fatum, 48

uytecznoci praktycznej, staj si wic poszukiwane. Czowiek mdry, ktry moe suy dobr rad, odzyskuje swoj pozycj i szacunek. W trudzie i wrd tragedii zych czasw odradzaj si wartoci, ktre w kocu przezwyci zo i przynios czasy lepsze. Coraz gbsza analiza zjawisk, ktra staje si moliwa dziki pokonaniu wasnego egotyzmu, skonnoci do mylenia konwersyjnego i zbdnych afektw, otwiera drog do dziaania przyczynowego i to przechyla szal na stron adu. Gdyby te wartoci przekazane przez mylicieli przeszy w caoci do dziedzictwa kultury narodw, chroniyby je skuteczniej przed nastpnym okresem bdw i wypacze. Pami spoeczna jest jednak nietrwaa i szczeglnie skonna do odrywania dziea myliciela od czasw i warunkw, w jakich ono powstao. Kiedy po trudzie czasw cikich i bolesnych czowiek dowiadczony znajduje chwile spokojne, przychodz refleksje. Wtedy jego sposb mylenia zblia si o obiektywnego pojmowania zjawisk i widzenia rzeczywistych zwizkw przyczynowych. Rozwaajc sens minionych zdarze, doszukuje sie coraz oglniejszych praw. Sigamy wtedy po stare przekazy i rozumujemy je lepiej, a one uatwiaj nam zrozumienie czasw mijajcych i ich dziejowego sensu. Takie poznanie staraj sie ci ludzie przekaza potomnoci, posugujc si z koniecznoci jzykiem bardziej naturalnym. Ju wtedy jednak maj oni poczucie niewystarczalnoci tego jzyka i odczuwaj niepokj o to, czy ta ich mdro, zdobyta kosztem cierpienia i krwi wielu ludzi, dotrze do umysw nastpnych pokole, wychowanych w czasach ju szczliwszych. Takie zrozumienie nie prowadzi jednak do sprzecznoci z moliwoci dostrzegania teologicznego sensu tak ukazanej przyczynowoci. Ze bowiem czasy s nie tylko skutkiem opisanej regresji w przeszoci, ale maj do spenienia swj dziejowy cel. Cierpienie, trud i wysiek umysw w czasach goryczy przywrc stopniowo utracone wartoci, zazwyczaj z pewn nadwyk, ktra docza si do postpu ludzkoci. Niestety wci brakuje nam dostatecznie wyczerpujcego filozoficznego ujcia tego zagadnienia wspzalenoci przyczynowoci i teologicznego sensu zdarze. Wydaje si, e prorocy widzieli to janiej w wietle ich poznania praw stworzenia, ni to mogli przedstawi filozofowie, jak np. E. S. Russel, R. B. Braithwaite, G. Sommerhoff i inni, ktrzy rozwaali to zagadnienie. Ten cykl czasw lepszych i bardziej pokojowych, kiedy zawa si ludzka wiadomo i ogld wiata, narasta egotyzm, a spoeczestwa ulegaj stopniowo histeryzacji, co w kocu rodzio stany opisowo znane historykom, a atwiej zrozumiae dla psychopatologw, a potem z niego czasy degradacji wartoci moralnych, przemocy i brutalizmu, trwa jak si wydaje odwiecznie i trwa obecnie. Recesja charakterologiczna i umysowa narodw bywaa rnie gboka. Dlatego czasami udawao si narodom przetrwa skutki takiego kryzysu z maymi stratami, a czasem prowadzio to do rewolucji, upadku pastw i imperiw. O tym decydoway take inne czynniki o charakterze geopolitycznym. Mimo wspomnianych ju rnic jakociowych, wydaje si, e cykle tych przemian czasw maj podobne trwania. Jeeli przyjmiemy, e w Europie ekstremalne nasilenie histeryzacji nastpio na przeomie wiekw XIX i XX, wwczas cofajc si w czasie niespena dwa wieki, natrafimy na podobne stany. W pocztku np. Wieku XVIII podobny stan obejmuje Zachodni Europ z Francj na czele. Naturalnie taka izochroniczno tych cyklw moe obejmowa jedn cywilizacj przekraczajc granice 37

ssiednich krajw, ale nie oceany i zasig innych cywilizacji. W Polsce znawc histerii i badaczem tych cykli historycznych by profesor Eugeniusz Brzezicki z Krakowa. Wspczesnym naszym psychologom, na skutek dehiseryzacji naszego spoeczestwa, ta dziedzina wiedzy wydaje si mao przydatna i dlatego zostaa zaniedbana. Kiedy wybucha pierwsza woja wiatowa, modzi oficerowie wybiegli na ulice Wiednia i taczc piewali Kireg, Kreig, Kreig! Es wird ein schoener Kreig ... Kiedy w roku 1978 znalazem si w grnej Austrii, postanowiem zoy wizyt miejscowemu proboszczowi, ktry liczy ponad 70 lat. Kiedy opowiadaem mu o sobie, zorientowaem si, e uwaa mnie za kamc, ktry zmyla pikne historie. Analizowa moje wypowiedzi psychologicznie, wychodzc z tego niewtpliwego zaoenia i daj mi to do zrozumienia. Kiedy poaliem si na to mojemu austriackiemu przyjacielowi, odrzek z humorem: Mia pan przecie jako psycholog wyjtkowe szczcie, bo mg pan jeszcze pozna autentyczne austriackie gadanie (die Oesterreichische Rede). My modzi nie potrafilibymy panu ego zademonstrowa, nawet usiujc to symulowa. Austriackie gadanie przeszo do jzykw europejskich, jako potoczne okrelenie gadaniny mijajcej sie z rzeczywistoci. W jego autentycznym wydaniu tamtych czasw maksymalnego nasilenia histerycznoci w Europie, takie wypowiedzi byy produktem mylenia konwersyjnego, w ktrym podwiadoma selekcja i substytucja przesanek prowadzia do permanentnego mijania si z sednem sprawy. Odruchowe przyjmowanie, e rozmwca posuguje si podobnym sposobem mylenia jest przejawem pewnej kultury kamstwa, kiedy dostrzeganie prawdy bywao traktowane jako objaw zego wychowania. W tamtym take okresie histeroidalnej regresji odrodzia si ideologia wadzy jednego narodu nad wiatem, ktra przez wieki drzemaa w talmudzie. Potem wybuchy wielka wojna i wielka rewolucja rosyjska. To znalazo przeduenie w faszymie i hitlerymie, a wreszcie w tragedii drugiej wojny wiatowej. Z tamtych take czasw zrodzio si makrosocjalne zjawisko patologiczne, ktrego odrbna jako naoya si na ten cykl, przesaniajc i destruujc jego obraz i natur. Wspczesna Europa przekroczya ju przeciwne ekstremum tej sinusoidy dziejw. Mona wic wnosi, poowa wieku XXI przyniesie okres lepszej sprawnoci i poprawnoci mylenia, co zrodzi wiele nowych wartoci we wszystkich dziedzinach ludzkiej twrczoci. Mona take przewidywa, e bd to czasy realizmu poznania psychologicznego, a moe take wzmoonego ycia duchowego. Rwnoczenie Ameryka pnocna szczeglnie USA osigny koo roku 1980, po raz pierwszy w swojej krtkiej historii, to ekstremum histeryzacji. Podobiestwo objaww do tych z pocztku biecego wieku narzucio si wrcz sdziwym Europejczykom, ktrzy wtedy yli jeszcze w Ameryce. Trudno jest oceni, czy mamy ju do czynienia z pierwszymi objawami dehisteryzacji i dwigania si z kryzysu raczej tak1. Dominacja emocjonalizmu, zarwno w yciu indywidualnym co zbiorowym, jak take w polityce, oraz podwiadoma selekcja i substytucja przesanek w myleniu utrudniaj komunikacj. Egotyzm indywidualny i narodowy powoduj opisane ju skutki. Mania obraania si i odwetw moe by uwaana za odpowiednik europejskiej manii pojedynkowania si w tamtych czasach. Pogardliwy stosunek czowieka posiadajcego, lub tego komu powiodo si lepiej, do tego komu wiedzie si 38

dorosych ju osb. W krajach o rozwinitej opiece medycznej, wrd dzieci w starszych klasach szkoy elementarnej, kiedy badania testowe s ju moliwe, wykrywamy 5 do 7% takich, ktre nosz ju drobne uszkodzenia tkanki mzgowej powodujce trudnoci w nauce i zachowaniu. Z wiekiem ten procent wzrasta. Nowoczesna opieka medyczna, szczeglnie poonictwo, przyczynia si do zmniejszenia iloci tych zjawisk. W czasach ju historycznych i w krajach mniej cywilizowanych wystpowanie trudnoci spowodowanych takimi zmianami byo lub jest czstsze. U stosunkowo niewielkiej czci osb z takimi zmianami pojawia si ich najdawniej znany skutek epilepsja z jej licznymi odmianami. Wrd badaczy tych zjawisk panuje raczej zgodne przekonanie, e cezar, a potem Napoleon Bonaparte miewali napady epileptyczne. Bya to prawdopodobnie epilepsja wegetatywna, powodowana uszkodzeniami pooonymi w gbi masy mzgu. Ta odmiana nie powoduje postpujcego otpienia umysowego. W jakim stopniu te ich ukrywane dolegliwoci miay negatywny wpyw na ich charakter, jak to zaznaczyo si na ich historycznych decyzjach, a take dziaao na innych ludzi, moe by przedmiotem dalszych studiw i ocen. W wikszoci wypadkw, szczeglnie wspczenie, epilepsja jest schorzeniem jawnym, co ogranicza jej aktywno jako czynnika ponerogenezy. U znacznie wikszej czci nosicieli uszkodze tkanki mzgowej narastaj z biegiem czasu negatywne zmiany charakteru o rnych obrazach psychologicznych, w zalenoci od lokalizacji tych zmian, czasu ich powstania i pniejszych okolicznoci. Tego rodzaju anomalie ludzkich charakterw prof. T. Bilikiewicz nazwa oglnie charakteropatiami, aby odrni je od aberacji o podou dziedzicznym. Niektre charakteropatie graj wybitn rol jako czynniki ponerogenezy. Scharakteryzujemy wic najpierw ich oglne dziaanie ponerogenne, a potem wybrane przykady ich odmian w tej dziedzinie najbardziej aktywnych. Nieuszkodzona tkanka mzgowa zachowuje naturalne waciwoci psychiczne naszego gatunku. Szczeglnie ujawnia si to w odpowiedziach instynktownych i uczuciowych, czsto nie do kontrolowanych i gwatownych, ale zasadniczo naturalnych. Przeycia, problemy, idee takich osb wyrastaj ze wiata spraw ludzkich, do ktrego nale z natury. Ich zmieniony sposb przeywania, aberacje mylenia i egotyczne denia zakotwiczaj wic stosunkowo atwo w umysach innych ludzi i bywa to apercypowane w kategoriach naturalnego wiatopogldu i w rny sposb moralizujco. Takie oddziaywanie osobowoci charakteropatycznych terroryzuje i traumatyzuje uczucia i umysy innych ludzi pozbawiajc ich stopniowo zdolnoci do posugiwania si zdrowym rozsdkiem. Mimo oporw i reakcji krytycznych, ludzie przyswajaj sobie takie tworzywo psychiczne wraz z usztywnionymi nawykami patologicznego przeywania. U modziey powoduje to trwae znieksztacenia rozwoju osobowoci. S to wic czynniki ponerogenezy, ktre dziaaj podstpnie i atwo zapocztkowuj nowe czony w odwiecznych procesach genezy za. Otwiera to drog dla pniejszej aktywizacji innych czynnikw patologicznych o dziedzicznej zazwyczaj naturze, ktre przejmuj potem pierwsze skrzypce w szataskiej uwerturze. Do dobrze udokumentowanym przykadem osobowoci charakteropatycznej, ktra oddziaywaa na skal makrosocjaln i polityczn, by ostatni cesarz Niemiec Wilhelm II. Uleg on porodowemu urazowi mzgu. Przez cay okres jego modoci a 47

do spoecznego przekonania o wartoci takiego postpowania. Podobne zastosowania tych umiejtnoci mog suy innym dziedzinom ycia, przede wszystkim w postpowaniu psychoterapeutycznym, a take przeciwdziaaniu przestpczoci, badaniom historycznym i socjologicznym. Wykorzystaniu ich w problematyce politycznej jest powicona ta tutaj praca. Czynniki patologiczne Postarajmy si opisa zwile przykady tych czynnikw patologicznych, ktre okazay si najbardziej aktywne w procesach ponerogenezy. Wybr tych przykadw jest wynikiem dowiadczenia autora, a nie odpowiednich zestawie statystycznych, a wic moe si rni od uj innych specjalistw. Take nieliczne dane statystyczne dotyczce tych zjawisk s przyblion ocen autora lub zapoyczono je z prac przedmiotowych. Wypada take wspomnie o niektrych postaciach historycznych, ktrych waciwoci patologiczne wziy udzia w procesach genezy za na wielk skal spoeczn, wyciskajc swoje pitno na losach narodw. Ustalanie diagnoz osb, ktrych defekty i anomalie psychiczne zmary razem z nimi, jest zawsze zadaniem nieatwym. Wyniki takich docieka mog by atwo kwestionowane take przez osoby, ktre nie dysponuj wiedz i dowiadczeniem klinicznym, a tylko dla tego e rozpoznanie takich stanw nie odpowiada ich stylowi mylenia historycznego lub literackiego. Czynic to, korzystajc z danych przekazanych jzykiem naturalnym i czsto moralizujcym, autor moe jednak zapewni Czytelnikw, e opiera si zawsze na porwnaniu zdobytych danych z obserwacjami uzyskanymi z badania wielu podobnych pacjentw przy pomocy obiektywnych metod wspczesnej psychologii klinicznej. Dlatego, tylko podobnie wypracowane opinie specjalistw pozostaj cenne i mog by przedmiotem dyskusji. Dewiacje nabyte Wrd wszystkich tkanek organizmu, tkanka mzgowa wykazuje najbardziej ograniczone moliwoci regeneracji. Jeeli nastpi jej uszkodzenie, to po zagojeniu si zmiany pojawia si proces rehabilitacyjny, dziki ktremu ssiednia nieuszkodzona tkanka przejmuje funkcje tej uszkodzonej. To zastpstwo nie jest jednak nigdy zupenie dobre, tak e pewne deficyty sprawnoci i poprawnoci procesw psychicznych daj si wykry przy pomocy odpowiednich testw, nawet w przypadku bardzo ograniczonych zmian. Rnorodne przyczyny powstawania takich uszkodze, jak urazy, wybroczyny, infekcje i inne s medycznie znane. Tu wypada wspomnie, e psychiczne skutki takich zmian, jakie obserwujemy po wielu latach, s w wikszym stopniu zalene od ich lokalizacji, np. w korze lub wewntrz mzgu, ni od przyczyny jaka je wywoaa. Jako tych nastpstw zaley take od okresu ycia, w ktrym powstay i warunkw bytowania po ich powstaniu. Jako czynniki ponerogenezy wiksz aktywno wykazay skutki okooporodowych i wczesnych uszkodze mzgu ni te, ktre powstay u 46

gorzej, ywo przypomina obyczaje tamtych czasw szczeglnie w Rosji carskiej. Na skutek podobiestwa czasw i obyczajw, freudowska psychologia znajduje w tym kraju naturalny grunt i zastosowanie. Ta recesja psychologiczna, jak obserwuje si w Stanach Z. pociga za sob pogarszanie si adaptacji jednostek w strukturze socjopsychologicznej kraju. Czowiek uzdolniony i szukajcy prawdy napotyka coraz czciej na solidarny front ludzi miernych. Wolno mu podj prac w jakim instytucie naukowym, gdzie moe zdoby nagrod Nobla. Tymczasem cao kraju, jego administracja i jego polityka cierpi z powodu braku inspiratywnej i krytycznej roli jednostek wysoko uzdolnionych. Powoduje to zahamowanie ewolucji urzdze spoecznych i ustroju pastwowego, stan inercji. Narasta wic niezadowolenie tych, ktrzy na tym cierpi. Naley przewidywa, e najbardziej dramatyczne trudnoci i napicia spoeczne wystpi okoo wier wieku po czasie maksymalnego nasilenia historyzacji i ju w okresie wychodzenia z kryzysu. Jest to bowiem nastpstwo, ktre spnia si w czasie, bo jest stymulowane przez tene proces rehabilitacji rozsdku w jego jeszcze niedostatecznej fazie. Mona to datowa na pocztek wieku XXI. Mona wic odnie wraenie, e Stany Zjednoczone zmierzaj do gbokiego kryzysu politycznego, jaki bywa nastpstwem opisanej sytuacji. Ten wielki kraj jest jednak wewntrznie tak zrnicowany obyczajowo, e wystarczy przejecha 50 mil, aby znale si w odmiennym rodowisku spoecznym. To, co dzieje si w jednej jego czci, wywouje wic krytyczne reakcje w innej. Przy tym sytuacja geopolityczna kraju jest bardzo korzystna. Zobaczymy wic, co przyniesie czas? Czy jednak Europa moe pogardzi dzi Ameryk z powodu tego, e dotkna j ta sama choroba, ktr nasz kontynent przeby wiele razy i z tragicznymi skutkami? Czy amerykaskie poczucie wyszoci wobec Europy, z powody tamtych stanw i ich wojennych i rewolucyjnych skutkw, nie stao si ju szkodliwym anachronizmem? Byoby z najlepszym poytkiem, gdyby narody skorzystay z dowiadczenia historii i nowoczesnej wiedzy biospoecznej, aby nauczy si przychodzi z pomoc narodowi dotknitemu ju poznanym stanem. Europa rodkowowschodnia, do niedawna zdominowana przez Sowiety, naley jednak do cyklu europejskiego, raczej z pewnym opnieniem wobec Europy Zachodniej. Podobnie maj si sprawy w europejskiej czci imperium rosyjskiego. W tej jednak czci wiata ledzenie opisywanych tutaj przemian w odseparowaniu, choby metodycznym, od zjawisk jeszcze bardziej dramatycznych i o odmiennej naturze wymyka si moliwociom obserwacji. We wszystkich tych krajach narasta z kadym rokiem oddolny nacisk odradzajcych si si zdrowego rozsdku, ktry ostatecznie doprowadzi do ustalenia si adu opartego o lepsze poznanie praw natury. W midzyczasie to si ju czciowo dokonao. Nasuwa si pytanie, czy mog nastpi czasy, kiedy to odwieczne cykle, wobec ktrych narody okazyway si bezsilne, mogyby zosta w jaki sposb przezwycione, a twrcza i krytyczna aktywno spoeczestw utrzymana trwale na dobrym poziomie? Jeeli chcielibymy przezwyciy co, co trwa od zarania dziejw, to atwo Moz si wyda, e zamierzamy walczy z wiatrakami historii. Czasy jednak, jakie przeywamy, nios szereg waciwoci wyjtkowych, co nadaje im charakter jakby drugiego wielkiego przeomu w dziejach gatunku Homo Sapiens. We wspczesnym kotle 39

macbethowskim warz si nie tylko perfidne ingrediencje. Wspczesno tworzy take poznanie i rozwj rodkw dziaania, jakich nie znaa ludzko od czasw jej wielkiego postpu, jaki zaistnia ponad t trzydzieci tysicy lat temu. Osigniciem wspczesnego postpu, ktre przyczynia si do destruowania tych odwiecznych cykli, jest rozwj komunikacji, ktry powiza nasz glob w jedne wielki system naczy poczonych. Naszkicowane tutaj cykle czasw przebiegay do niedawna w rnych cywilizacjach i na rnych kontynentach prawie niezalenie. Ich fazy nie byy ze sob zgodne. Mona przyj, e faza amerykaska spnia si za europejsk o 80 lat. Kiedy ludzie, informacje i opinie przepywaj swobodnie midzy krajami i ponad oceanami, odmienne treci spoeczne i psychologiczne, warunkowane midzy innymi rnicami fazy omawianych cykli, przelewaj si przez wszystkie granice i systemy asekuracji informacyjnych, powstaj naciski, ktre mog powodowa zmiany w dawnych zalenociach przyczynowych. Powstaje sytuacja psychologiczna bardziej plastyczna, ktra zwiksza take moliwoci oddziaywania zamierzonego i opartego o wyczynowe zrozumienie zjawisk. Rwnoczenie rodzi si nowy zesp czynnikw, ktre przyczyni si z czasem do uwolnienia ludzkoci od dziaania niezrozumiaej przyczynowoci dziejw. Rozwj nauk, ktrych finalnym plonem jest lepsze zrozumienie czowieka i praw rzdzcych yciem spoeczestw, doprowadzi w kocu do tego, opinia spoeczna zaakceptuje niezbdn wiedz, co pozwoli na kto rolowanie szkodliwych procesw. Konieczna stanie si wtedy jaka forma wzajemnej wsppracy i kontroli narodw, na drodze do osignicia takich celw. Rozwj osobowoci ludzkiej i jej zdolnoci do realistycznego pojmowania rzeczywistoci, sprawnego i twrczego mylenia, wymaga niestety przezwyciania wygodnictwa i podjcia wysikw nauki i pracy, wymaga trudu w warunkach odmiennych od tych w jakich si wychowalimy, co czsto czy si z niewygodami i pewnym ryzykiem. W takich bowiem warunkach osobowo egotyczna i przystosowana do swojego rodowiska, mylenia jego archetypami i nadmiernie emocjonalna, ulega dezintegracjom i podejmuje wysiki, ktre powoduj jej pozytywn ewolucj. Odmienno realnych sytuacji warunkuje bowiem przemiany ludzkiej osobowoci, jakich nie da si wyzwoli sztucznie. Tak moliwo, e obiektywne poznanie ludzkiej natury i jej saboci, oraz wynikajcych z tego przemian stanw psychologicznych spoeczestw, pozwoli, moe w nie tak odlegej przyszoci, na umiejtne zapobieganie lub przeciwdziaanie wynikajcym z tego kryzysom i tragediom, naley traktowa jako wizj realn, znan ju Iwanowi Pawowowi. Czasy nasze maj ten charakter wyjtkowy, kiedy z ludzkiego cierpienia rodzi si wicej poznania, ni to bywao przez wieki. To poznanie wie si atwiej w obraz caoci, poniewa znajduje spoiwo w wiedzy szczegowej. Ludzkie za i sprawy dojrzewaj w dziaaniu. Aby to uatwi, zastanwmy si nad szkicem nowej dyscypliny naukowej i jej wybranymi zagadnieniami. Badajc etiologiczne przyczyny za, jego natur i procesy genezy, odkrywamy jego nie do poznane waciwoci i jego sabe miejsca, wskazujc tym samym na nowe moliwoci przeciwdziaania temu, co rodzi ludzkie cierpienie. Rozdzia IV 40

jest skaone waciwociami patologicznymi, wwczas rozwj osobowoci zostaje znieksztacony. Produktem takiego oddziaywania jest czowiek, ktry nie pojmuje siebie i innych ludzi ze zdrowym rozsdkiem. W praktyce psychologicznej spotykamy jako skutek takiego oddziaywania ludzi, ktrym osoby normalne i normalnie wychowane wydaj si dziwne lub niemdre. W wyniku takich anomalii rozwoju ich osobowoci, ludzie tacy powoduj lub czyni krzywdy innym. Czy s jednak temu winni? Znane od wiekw ludzkie saboci moralne, jak take braki naszej inteligencji, poprawnoci rozumowania i wiedzy, cz si w procesach ponerogenezy z dziaaniem rnych czynnikw patologicznych, tworzc zoon sie przyczynowoci. Ta sie zawiera czsto ukady zwrotne lub zamykajce si. Przyczyny i skutki praktyczne bywaj rozdzielone znacznym upywem czasu, co utrudnia ledzenie tego rodzaju zalenoci. Przy dostatecznie szerokim ujciu, procesy ponerogenezy przypominaj nam zoon syntez chemiczn, w ktrej zmiana jednego czynnika powoduje zmian caego przebiegu reakcji. Na skutek znanego botanikom prawa minimum, wzrost rolin jest ograniczony przez ten skadnik gleby, ktry jest w deficycie. Podobnie, wyeliminowanie z procesu ponerogenezy jednego ze wspomnianych skadnikw, czy raczej deficytw, lub ograniczenie jego dziaania, powinno spowodowa redukcj caego takiego procesu. Tak dzieje si w rzeczywistoci, kiedy np. psychoterapeuta posuy si odpowiednim wyjanieniem. Kiedy na przykad w toku psychoterapii, uwiadamiamy pacjentowi e w genezie jego osobowoci i jego postpowania znajdujemy skutki oddziaywania niego jakiej osoby zdradzajcej waciwoci patologiczne, przeprowadzamy zabieg dla niego nader przykry, ktry wymaga od nas taktu i umiejtnoci. Jednak w wyniku takiego postpowania pacjent rozwinie rodzaj samowiedzy, ktra uwolni go od skutkw tego oddziaywania i pozwoli mu rozwin krytyczny dystans take w odniesieniu od innych podobnego rodzaju wpyww. Rehabilitacji ulegnie jego zdolno krytycznego mylenia, rozumienia siebie i innych ludzi. Dziki temu bdzie mg unika bdw, ktre krzywdz innych i jego samego. Moralici ucz od wiekw, jak rozwija postawy i wartoci etyczne i poszukuj odpowiednich po temu kryteriw. Najwiksi z nich wskazywali na potrzeb poznania prawdy o tym, co jest dobre, cenic take poprawno rozumowania. Mimo tego nie udao im si przezwyciy tak wielu rodzajw za, ktre trapi ludzko od wiekw, a wspczenie narosy do niebywaych rozmiarw. Ponerolog nie chciaby w niczym umniejsza roli wartoci moralnych i poszanowania dla nich. Chciaby wesprze je jednak od strony poznania przyrodniczego, aby dopeni caoci i uczyni obraz zagadnienia bardziej adekwatnym do zoonej rzeczywistoci. To winno umoliwi bardziej skuteczne dziaanie w praktyce moralnej, psychologicznej, spoecznej i politycznej. Ta nowa dyscyplina bada przede wszystkim t najbardziej poznawczo zaniedban cz tego zoonego ukadu przyczynowoci genezy za role czynnikw patologicznych. Wskazuje ona na to, e wzicie ich pod kontrol wiadomoci naukowej, indywidualnej lub spoecznej, moe skutecznie hamowa lub rozbraja procesy genezy za. To, co byo niemoliwe przez wiele wiekw, stao si obecnie wykonalne dziki postpom poznania przyrodniczego. Udoskonalanie sposobw wykorzystywania tego w praktyce jest uzalenione od postpu bada szczegowych i 45

genezy za. Przekonanie o tym, e czynniki patologiczne bior taki wanie udzia w procesach ponerogenezy, wydaje si tym bardziej prawdopodobne, kiedy wemiemy pod uwag rozpowszechnione wrd etykw przekonanie, e zo tego wiata stanowi rodzaj splotu lub kontinuum wzajemnych uwarunkowa. W takim ukadzie naczy poczonych jeden rodzaj za produkuje wzorce i otwiera drogi innym rodzajom, niezalenie od indywidualnych lub doktrynalnych motywacji. Przekracza to granice zdarze indywidualnych, grup spoecznych i krajw. Skoro wic dziaanie czynnikw patologicznych jest obecne w duej wikszoci wypadkw syntezy za, to jest ono obecne w caym tym jego kontinuum. W dalszym cigu rozwaa, w oparciu o tak zdobyty materia obserwacji, brano pod uwag ju tylko cz wspomnianej liczby osb, kiedy nie pojawiy si rne trudnoci praktyczne, jak np. brak dalszego kontaktu z pacjentem. Podejcia statystyczne daway tylko oglne wskazania. Intuicyjne wejcie w kady indywidualny problem i podobna synteza caoci okazay si najbardziej podn drog w tej dziedzinie. Rol czynnika patologicznego w procesach ponerogenezy moe gra kade takie zjawisko znane wspczesnej psychologii, albo jeszcze nie do zbadane, a take niektre stany patologiczne, ktrych medycyna nie zalicza do psychopatologii. Ich aktywno w tych procesach zaley jednak od innych waciwoci ni demonstratywno lub nasilenie stanu. Najwiksz aktywno ponerogenn taki czynnik patologiczny osiga zazwyczaj przy takim nasileniu, kiedy jest ju wykrywalny przy pomocy wspczesnych metod klinicznych i mona rozpozna jego jako, ale nie jest jeszcze uznawany za zjawisko patologiczne przez opini rodowiskow. Wtedy moe on w sposb ukryty ogranicza zdolno jednostki do kontrolowania swojego postpowania, albo oddziaywa na innych ludzi, traumatyzujc ich psychik, fascynowa ich, albo wyzwala uczucia mciwe i dze karania. Jego wpyw moe take powodowa nieprawidowoci rozwoju osobowoci u dzieci i modziey. Podobny stan o nasileniu jawnym, lub ujawniony, bdzie ju wyzwala refleksje krytyczne, co zredukuje jego ponerogenne oddziaywanie. Moralizujce interpretacje objaww takich umiarkowanych stanw i skutkw ich dziaania upoledza nasz zdolno do rozumienia przyczyn za, a wic posugiwania si rozsdkiem i wiedz dla przeciwdziaania mu. Dlatego umiejtne zidentyfikowanie takiego czynnika patologicznego i ujawnienie sposobu jego oddziaywania powoduje otamowanie jego ponerogennej roli. W procesach ponerogenezy czynniki patologiczne mog dziaa od wewntrz jednostki, ktra na skutek tego dopuszcza si czynw krzywdzcych. Takie dziaanie bywa atwiej uznawane przez sdy i opini spoeczn. Znacznie rzadziej bierze si pod uwag oddziaywanie takich czynnikw od zewntrz, jako emitowane przez ich nosicieli na inne osoby lub grupy ludzkie. Tymczasem ten wanie rodzaj oddziaywania gra niepoledni rol w caoksztacie genezy za. Warunkiem ponerogennej efektywnoci takiego oddziaywania jest to, aby dana waciwo patologiczna bya interpretowana w sposb odmienny od jej rzeczywistej natury i w jakim sensie moralizujcy. Spord wielu moliwoci takiego oddziaywania wskamy na razie na t, ktra bywa najbardziej zo twrcza. Kady czowiek w cigu swojego ycia, a szczeglnie dzieci i modzie, przyswaja sobie tworzywo psychiczne od innych ludzi, w drodze rezonansu, identyfikacji, naladownictwa i dziki wiadomym drogom komunikacji, aby przetworzy to na swoj osobowo i budowa swj wiatopogld. Jeeli to tworzywo 44

PONEROLOGIA Od czasw bardzo dawnych, myliciele rnych kultur, kierunkw filozoficznych i systemw religijnych poszukiwali prawdy o tym, co jest suszne i moe by dobr rad. Starali si znale kryteria tego, co naley uzna za warto moraln. Stworzyli godny poznania dorobek, ktry niesie dowiadczenie wiekw i ludzk nad nim refleksj. O ile rnice midzy ich pogldami s rzecz naturaln, to godne zastanowienia jest to, jak najbardziej sawni spord nich dochodzili do wnioskw podobnych lub uzupeniajcych si, chocia dziaali w odlegych czasach i krajach. To bowiem, co jest wartoci, ma swoje przyczyny i uwarunkowania w prawach natury, ktre dziaaj w ludzkich osobowociach i zbiorowych osobowociach spoeczestw. Jest jednak spraw rwnie godn zastanowienia, jak stosunkowo mao powiedziano o odwrotnym aspekcie zagadnienia, o naturze za, jego przyczynach i procesach genezy. Te sprawy skrywaj si z pewn dyskrecj za uoglnionymi ju wnioskami, albo byway zbyt pochopnie personifikowane. Taki stan rzeczy mona po czci przypisa okolicznociom historyczny, w jakich dziaali poszczeglni myliciele, ich taktyce dziaania uwzgldniajcej wasn sytuacj, wczeniejszej tradycji, albo moe pruderii. Cnoty sprawiedliwoci, umiaru i prawdomwnoci s przecie odwrotnociami przemocy, gwatownoci i zakamania, podobnie jak zdrowie jest przeciwiestwem choroby. Bya jednak inna nader wana przyczyna tego deficytu. Czynniki, ktre bior aktywny udzia w genezie za, zostay opisane dopiero w naszych czasach, a wspczenie postpuje ich przyrodnicze poznanie. Pozostawiono wic w dyskretnym cieniu natur i genez za, cedujc j raczej dramaturgom i ich jzykowi penemu ekspresji, ktry nie dociera jednak do korzeni zjawisk. Wci pozostaje wic pewna nie zbadana przestrze, pewien matecznik zagadnie za i moralnoci, ktry opiera si ludzkiemu poznaniu i filozoficznej refleksji. Wspczenie, metaetycy usiuj i dalej, ale ich wysiki zelizguj si po powierzchni tej elastycznej przestrzeni ku analizie jzyka etyki. Przyczyniaj si wiec do wyeliminowania czci nawykw naturalnego jzyka poj i jego niecisoci. Dla badacza jednak, dostanie Siudo tego jdra gstwiny stanowi nie lada pokus. Rwnoczenie praktyczny dziaacz drg w yciu spoecznym, czy zwyky czowiek w poszukiwaniu swoich drg ycia, zdani s w znacznym stopniu na zaufanie do autorytetw. Tymczasem odwieczna pokusa bagatelizowania nie do dowiedzionych wartoci moralnych, albo wyzyskiwania w nieprawy sposb ludzkiego naiwnego dla nich szacunku, nie znajduj dostatecznej przeciwwagi w racjonalnym poznaniu, ktre mogoby uzasadnia te wartoci, Spoeczestwa za reaguj w takich sytuacjach kierujc si ich instynktownym wyczuciem, ktre bywa trafne, ale czasem okazuje si para adekwatne. Gdyby lekarze poszli drog podobn do etykw i zajmowali si przede wszystkim higien fizyczn i psychiczn, pozostawiajc w cieniu osobistych dowiadcze mniej estetyczne zjawiska chorobowe, wwczas wspczesna medycyna nie istniaaby jeszcze w ogle. Nawet korzenie tej wiedzy, ktra uczy o zachowaniu zdrowia, pozostayby ukryte w podobnym jdrze niewiedzy. Mimo, e teoria higieny towarzyszy medycynie od jej staroytnych pocztkw, lekarze badaj choroby i ich natur. Przyjmowali oni ryzyko wasnego zdrowia i ycia, ponosili ofiary, aby wykrywa przyczyny chorb i ich biologiczne waciwoci. Zrozumienie bowiem tych przyczyn i dynamiki przebiegu 41

chorb pozwala na znajdowanie waciwych rodkw leczenia. Ignota nulla curatio morbi2 powiada podstawowa zasada tej sztuki. Badajc zdolnoci organizmw do zwalczania chorb i uodparniania si na znane ju czynniki chorobotwrcze, znaleziono szczepionki, ktre pozwalaj uodparnia organizmy bez przebycia choroby. Dziki temu wiedza medyczna zwycia i zapobiega zjawiskom chorobowym, ktre uznaa za rodzaj za w swoim zakresie dziaania. Nasuwa si wic pytanie: Czy nie naley zastosowa podobnej metody postpowania, aby bada natur, przyczyny i rozwj innych rodzajw za, ktre przeladuj ludzkie jednostki, rodziny i narody, mimo e obraaj one nasze ludzkie uczucia estetyczne i moralne bardziej ni choroby? Dowiadczenie nauczyo autora, e te inne rodzaje za maj natur do chorb, podobn, cho zoon i wymykajc si wysykom poznawczym. W ich bowiem genezie wystpuje wiele czynnikw o charakterze patobiologicznym, szczeglnie psychopatologicznym, ktrych poznanie wymaga bada przez te wanie nauki. Rwnolegle wic z tradycyjnym podejciem etologicznym, do zrozumienia problemw, potocznie odczuwanych jako niemoralne, mona podej w oparciu o dane dostarczane przez biologi, medycyn i psychologi, poniewa tego rodzaju aspekty s wspobecne w caoci zagadnienia. Sama wic refleksja filozoficzna musiaa okaza si niewystarczajca. Myl filozoficzna dawaa pocztek wszystkim dyscyplinom naukowym, ale dojrzeway one dopiero wtedy, kiedy usamodzielniay si w oparciu o dane szczegowe i w powizaniu z tymi dziedzinami nauki, ktre mogy tych danych dostarczy. Zachcony takim przypadkowym odkryciem tych przyrodniczych aspektw za i jego genezy, autor poszed po drodze podobnej do tej lekarskiej, bo i jego zawd psychologa klinicznego i wsppracownika lekarzy do tego skania. Podobnie take przyjmowa ryzyko bliskiego kontaktu ze zem dla zapewnienia sobie moliwoci poznawania jego natury, ledzenia jego czynnikw etiologicznych i jego patodynamiki, a czasy takich moliwoci nie szczdziy. W midzyczasie take rozwj biologii, medycyny i psychologii utorowa drogi w tym stopniu, e wyej opisane postpowanie okazao si wykonalne i nader podne. Wysubtelnienie psychologicznych metod diagnozy klinicznej i osobiste dowiadczenie pozwalay na dostatecznie pewne ujmowanie zjawisk, aby mc wysnuwa poniej podane wnioski. Dopiero braki danych, szczeglnie z dziedziny nauki o psychopatiach, spowodowane oglnym deficytem gotowej wiedzy w tej przedmiotowo trudnej dziedzinie, ale take brakiem dostpu do istniejcych prac, ktry ograniczaa cenzura polityczna, stay si przyczynami trudnoci, ktre naleao przezwyciy w oparciu o wasne dociekania. Dlatego Czytelnik spotka w tej pracy, a szczeglnie w tym rozdziale, przesanki pochodzce z tych docieka, ktrych opublikowanie nie byo wwczas moliwe. Potwierdzenia tych wynikw mona byo znale potem w niektrych pracach opublikowanych na Zachodzie. Wiele wartociowych obserwacji, ktre take wykorzystano w tej pracy, moe zebra psycholog wwczas, kiedy sam staje si przedmiotem postpowania krzywdzcego, ale jego zainteresowania poznawcze przezwyciaj naturalne ludzkie uczucia i reakcje, albo kiedy zostaje zmuszony do korzystania ze swoich umiejtnoci, aby si ratowa. Tego nie aowano autorowi w naszej ojczynie penej przemocy i 42

krzywdy. Tak zostaa zapocztkowana nowa dyscyplina naukowa, ktrej chrztu dokonali dwaj zakonnicy, znakomici filolodzy greccy. Od greckiego sowa = zo, nadano jej nazw PONEROLOGIA. Procesy genezy za nazwano odpowiednio ponerogenez. ywi nadziej, e ten skromny pocztek znajdzie naukowych kontynuatorw, aby poprzez poznanie natury za, jego przyczyn i procesw rozwoju suy jego przezwycianiu. Spord ponad 5000 osb badanych, chorych, nerwicowych i zdrowych, jacy zoyli si na dowiadczenie yciowe, autor wynotowa 384 osoby dorose, ktre dopuciy si postpowania krzywdzcego innych ludzi. Rodzaj krzywd, jakie wyrzdzili innym, by nader zrnicowany, od sprawiajcych przykro zachowa i krzywdzcej obmowy, bicia i moralnego zncania si nad dzieckiem, po okaleczenia i zabjstwa. Okoo 30 z tych ludzi miao za sob kar rnego rodzaju, czsto zbyt surow. Niektrzy zwolnieni z wizie poszukiwali drogi readaptacji w yciu spoecznym, co skaniao ich do szczeroci w rozmowie z psychologiem. Inni uniknli kary bo skrzywdzili kogo w sposb, ktry w teorii lub praktyce prawnej nie staje si przedmiotem postpowania sdowego. Jeszcze inni byli chronieni przez system polityczny, ktry sam by podem ponerogenezy. Pochodzili oni ze wszystkich rodowisk populacji polskiej, ale w wikszoci ze lskiego okrgu przemysowego o zych warunkach pracy i znacznym zatruciu atmosfery. Poza tym, autor korzysta z relacji osb, ktrych stany nerwicowe byy spowodowane doznanymi krzywdami. Wszystkie wymienione osoby zostay zbadane dokadnym wywiadem i testowo, pod wzgldem ich oglnej sprawnoci umysowej, w celu wykluczenia lud detekcji i lokalizacyjnej oceny ewentualnych uszkodze tkanki mzgowej, oraz innymi metodami, aby zalenie od indywidualnych potrzeb stworzy sobie wystarczajco peny obraz ich stanu psychicznego i jego przyczyn. W miar potrzeby istniaa moliwo wgldu w wyniki bada lekarskich i laboratoryjnych. Spord tych 384 osb, byo zaledwie 14 do 16% takich, u ktrych analiza ich osobowoci i genezy ich postpowania nie naprowadzaa na dziaanie jakiego czynnika patologicznego, ktry na rnych drogach przyczyni si do powstania ich czynw. W odniesieniu do tego procentu naley jednak zwrci uwag na to, e niewykrycie takiego czynnika przez psychologa nie jest dowodem jego nieistnienia. Moe to bowiem by skutkiem niedostatecznych moliwoci wywiadu, niedoskonaoci metod badania, lub brakw samego badajcego. Rzeczywisto przyrodnicza okazaa si wic zasadniczo odmienna od rozpowszechnionych przekona, interpretujcych zo w sposb nadmiernie moralizujcy, a take od praktyki sdowej, gdzie zagodzenie kary stosuje si tylko wobec nosicieli wyranych zmian patologicznych. Czsto mona take pozwoli sobie na rozumowanie o charakterze hipotezy wyczajcej, zastanawiajc si nad tym, co by byo, gdyby w genezie jakiego czynu nie wspdziaa jaki wykryty czynnik patologiczny. Dochodzimy wwczas najczciej do wniosku, e czyn krzywdzcy nie zaistniaby rwnie. Czynnik patologiczny przesdzi bowiem o jego powstaniu lub sta si niezbdnym komponentem jego genezy. Nasuwa si wic hipoteza o powszechnoci dziaania takich czynnikw w procesach 43