Zmatematyzowana metafora i zmetaforyzowana matematyka

Wojciech Grygiel, wgfssp@gmail.com Mateusz Hohol, mateuszhohol@gmail.com Robert Piechowicz, rpiechowicz@gmail.com Wydzia Filozoficzny Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawa II w Krakowie Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych Krakw 2011

WPROWADZENIE W powszechnym ujciu matematyka uznawana jest za nauk pewn. Wyniki uzyskiwane przez matematykw traktowane s, jako bezwzgldnie prawdziwe i niepodwaalne. Dowolne twierdzenie, jeli tylko posiada formalny dowd, nie podlega ju dyskusji. Nic wic dziwnego, e matematyka traktowana jest jako wzr wiedzy. Co wicej, o szczeglnym znaczeniu matematyki wiadczy jej stosowalno w naukach przyrodniczych, a wic przydatno do opisu fizykalnego wiata. Dopiero zastosowanie matematyki i eksperymentu pozwolio na wypracowanie nowoytnego i aktualnego do dzi paradygmatu nauk przyrodniczych. Sam cud stosowalnoci matematyki do innych nauk jest bardzo ciekawym zagadnieniem, ktre doczekao si wielu rnych interpretacji filozoficznych1. Historia matematyki pokazuje jednak, i tak wyidealizowany jej obraz daleki jest od rzeczywistoci o czym wiadczy chociaby do dzi nie rozwizany kryzys w podstawach matematyki, wyniky u schyku XIX wieku. Dyskusje w tym zakresie przybieraj charakter filozoficzny, poniewa koncentruj si wok zagadnienia ontologicznego statusu obiektw matematycznych i wynikajcych z tego konsekwencji w uprawianiu matematyki. Aktywn wymian zda w tym
1

Zob. E. P. Wigner, Niepojta skuteczno matematyki w naukach przyrodniczych, [w:] Wspczesna filozofia matematyki, red. R. Murawski, Warszawa 2002, s. 293-309.

zakresie napotka mona nawet w gronie samych matematykw, ktrej ciekawym przykadem jest dysksuja, ktra miaa miejsce na amach European Mathematical Society Newsletter w latach 2007-20092. Ciekawym wnioskiem, ktry zosta w miar powszechnie wyraony jest przekonanie, i rozwizania zarysowanych problemw powinny pojawi si na niwie naukowej, a szczeglnie w obrbie nauk kognitywnych. Stanowi to niewtpliw zacht, aby dalszych rozstrzygni w podstawach matematyki szuka w koncepcjach znaturalizowanych, traktujcych wszelkie zjawiska mentalne, a w tym rwnie formuowanie abstrakcyjnych poj matematycznych jako zalene od biologicznej struktury mzgu. Perspektyw tak stwarza opracowana przez G. Lakoffa i M. Johnsona teoria metafor, ktra, jak wskazuj wstpne badania G. Lakoffa i R. Nuzeza, moe okaza si istotnym narzdziem w dalszym wyjanianiu podstaw matematyki. W niniejszej publikacji zostan zaprezentowane kluczowe tezy tak zarysowanego programu ucielenionej matematyki (ang. embodied mathematics), wraz z propozycjami ich lepszego ugruntowania oraz sformalizowania. MATEMATYKA W UJCIU (NIEMAL) POWSZECHNYM Trudno jest poda zbir cech definicyjnych matematyki, takiej jak pojmuje j wikszo ludzi. Na potrzeby niniejszej pracy, jako punkt wyjcia przyjmiemy cechy wyliczane przez Stanisawa Krajewskiego3. Pierwsza z nich to merytoryzm. Jeli tylko rozumiemy okrelony formalizm matematyczny i przekonani jestemy o jego sensownoci nie potrzebujemy argumentw autorytetw, ktre potwierdziyby lub obaliy nasz ogld problemu. Za przykad przewagi merytoryzmu nad autorytaryzmem na gruncie matematyki uzna, mona czsto powtarzane przez Michaa Hellera stwierdzenie, e rwnania bywaj czsto mdrzejsze od ich twrcw. Drug z cech jest ahistoryzm. Pogld ten rozumie mona wielorako. Jedno ze znacze gosi, e matematyk, aby uprawia nauk nie musi zna jej historii. Cho oczywicie pojcia i reguy maj okrelone pochodzenie, a okolicznoci ich powstania/odkrycia mog by przydatne w pracy, znacznie istotniejsza wydaje si wyobrania i biego w przeksztaceniach formalnych. Z ahistoryzmem wie si kolejna wymieniana przez Krajewskiego cecha, jak jest bezkontekstowo, czyli niezaleno prawdy matematycznej od kontekstu historycznego, spoecznego, politycznego, kulturowego itd. Co wicej, wanym dla niniejszej pracy, a odrzucanym przez wikszo matematykw kontekstem jest cielesno,

Obszerna relacja tej dyskusji zostaa przedstawiona w: W. P. Grygiel, Matematycy o platonizmie matematycznym, Logos i Ehtos, 2(29), 2010, s. 7-26. 3 Zob. S. Krajewski, Czy matematyka jest nauk humanistyczn?, Krakw 2011, s. 98-102.

std te nastpna cech jest odcieleninie. Podmiot uprawiajcy matematyk to nie czowiek z krwi i koci, ale przede wszystkim umys niepoddajcy si ograniczeniom materialnym i spoecznym. Std te na miejscu s okrelenia takie jak czysty podmiot czy transcendentalne ego. Inn wyznacznikiem rozumienia matematyki przez wikszo ludzi jest osigalno rozwiza. Celem dziaalnoci matematyka jest nie tyle lepsze zrozumienie problemw (jak ma to miejsce np. w tradycyjnej filozofii), ale raczej denie do ich rozwizania i cakowitego usunicia trudnoci. Moliwe jest to dziki formalizacji, ktr Krajewski wymienia, jako ostatni z cech definicyjnych powszechnie rozumianej matematyki. Idea ten jest bardzo stary, jego pocztkw doszukiwa mona si u Arystotelesa i w pierwszej znanej aksjomatyce geometrii, czyli w Elementach Euklidesa. Idea ta osigna swj szczyt w XX wieku dziki Hilbertowskiej koncepcji dowodu i systemu formalnego. Powyszy zbir warto uzupeni o jeszcze jedn cech (albo raczej j wyeksplikowa). Jest ni aprioryczno matematyki. Powszechnie sdzi si, e matematyka jest niezalena od empirii zarwno w kontekcie odkrycia, jak i w kontekcie uzasadnienia, gdy prawdziwo formu matematycznych gwarantowana jest przez nie same. Powysze cechy czone s bardzo czsto z przekonaniami filozoficznymi o rodowodzie platoskim. W warstwie ontologicznej oznacza to, e byty matematyczne charakteryzuj si obiektywnym istnieniem, niezalenym od czasu, przestrzeni i umysu, za w warstwie epistemologicznej, e nie s one tworzone, ale odkrywane przez matematykw. Platonicy matematyczni, tacy jak np. Roger Penrose4, Micha Heller5, przekonani s ponadto, e cud stosowalnoci matematyki do opisu wiata fizycznego ma miejsce, dziki wasnoci Wszechwiata, jak jest jego matematyczno. Inaczej rzecz ujmujc, platosko rozumiana matematyka, jest bardziej fundamentalna ni rzeczywisto fizykalna. Platonicy matematyczni przekonani s czsto rwnie, e znana dotychczas matematyka jest jedynie czci matematyki transcendentnej6. Potoczne przekonania na temat matematyki, wspierane filozoficznymi pogldami o proweniencji platoskiej, okrelane s przez Georgea Lakoffa i Rafaela Neza mianem romantyzmu matematycznego (The Romance of Mathematics)7.

Zob. R. Penrose i in., Makrowiat, mikrowiat i ludzki umys, prze. P. Amsterdamski, red. M. Longair, Warszawa 1997, ss. 18-19. 5 Zob. M. Heller, Filozofia i Wszechwiat, Krakw 2006, ss. 48-57. 6 Micha Heller pisze o Matematyce i matematyce (przez M i m), za Kurt Gdel o matematyce obiektywnej i matematyce subiektywnej. 7 Zob. G. Lakoff, R. Nez, Where mathematics comes from. How the embodied mind brings mathematics into being, New York 2000, s. XVn.

MATEMATYKA ODCIELENIONA I UCIELENIONA Kady, kto zajmowa si na powanie matematyk albo filozofi matematyki wie jednak, e wymienione wyej cechy s co najmniej dyskusyjne i nie oddaj caej prawdy o dyscyplinie. Przykadowo jak zauwaa Krajewski na gruncie matematyki nie mona wyeliminowa cakiem argumentu z autorytetu (wiele wakich dowodw znanych jest tylko nielicznym matematykom, a akceptuje je wikszo spoecznoci). Z dyskursu matematycznego na co uwag zwrci po raz pierwszy wyranie Raymond Wilder nie da si wyeliminowa rwnie kontekstu kulturowego8. Bywa tak, e matematycy prcz poszukiwania rozwiza eliminujcych problemy prbuj je zrozumie (np. definicja liczb rzeczywistych), za sama formalizacja to nie wszystko konieczne jest stwierdzenie, czy w danym przypadku jest ona adekwatna. Zwizana jest z tym aktualna dzi problematyka stosowalnoci dowodw komputerowych w matematyce. Stosowanie komputerw jest w pewnym sensie sprzeczne z paradygmatem matematyki, jako nauki czysto apriorycznej, gdy wprowadza do niej element eksperymentu empirycznego9. Koncepcja matematyki jako nauki quasi-empirycznej czy wrcz empirycznej (np. I. Lakatos, H. Putnam, W. v. O. Quine) jest do dobrze zbadana, dlatego nie bdziemy powica jej wicej miejsca10. Istniej wreszcie inne, konkurencyjne w stosunku do platonizmu stanowiska w filozofii matematyki, ktrych take nie bdziemy omawia w niniejszej pracy11. Zamiast tego wicej miejsca powicimy negacji tezy na temat odcielenienia matematyki. Zgodnie ze standardowym pogldem zarwno w uprawianiu matematyki, jak i w filozoficznej refleksji nad ni, mona pomin biologiczn stron podmiotu matematycznego, czyli nieco kolokwialnie ujmujc stwierdzenie, e matematyk jest czowiekiem z krwi i koci. Naszym zdaniem jest zupenie odwrotnie. Przyjcie perspektywy ucielenionej matematyki (embodied mathematics) jest w zasadzie przypadkiem szczeglnym przyjcia ucielenionego umysu. Paradygmat ten moe naszym zdaniem przyczyni si do przezwycienia sporw toczcych si od wielu stuleci w ramach filozofii matematyki. Podejcie takie pozwoli pokaza, e niektre z zaoe matematycznego romantyzmu s zadane apriorycznie, i e ich
8

Zob. R. W. Wilder, Kulturowa baza matematyki, [w:] Wspczesna filozofia matematyki, red. R. Murawski, Warszawa 2002, s. 275-292. 9 Zob. T. Tymoczko, Problem czterech barw i jego znaczenie filozoficzne, [w:] Wspczesna filozofia matematyki, red. R. Murawski, Warszawa 2002, s. 310-340. 10 Zob. np. R. Murawski, Filozofia matematyki. Zarys dziejw, Warszawa 2001, s. 148-167. 11 Poszczeglne stanowiska w kwestii podstaw matematyki oraz eksplikacja uwikanych w nie apriorycznych zaoe filozoficznych, bd przedmiotem dalszych publikacji. Pki co zainteresowanych czytelnikw odsyamy do dostpnej literatury, zob. np. Z. Hajduk, Zarys filozofii nauk formalnych, Lublin 2011.

eliminacja wcale nie musi oznacza zuboenia matematyki oraz braku moliwoci jej stosowania w naukach empirycznych. Perspektywa, jak przyjmujemy piszc o ucielenionej matematyce ugruntowana jest w badaniach z zakresu nauk kognitywnych, a w szczeglnoci w lingwistyce kognitywnej. W naszej pracy wspiera bdziemy si osigniciami bada Georgea Lakoffa i Rafaela Neza. KOGNITYWISTYCZNA REFLEKSJA NAD MATEMATYK ZAOENIA Teoria matematyki proponowana przez Georgea Lakoffa i Rafaela Neza opiera si na trzech najwaniejszych ich zdaniem odkryciach z zakresu kognitywistyki. S to kolejno: (1) ucielenienie umysu (the embodiment of mind), (2) kognitywna niewiadomo (the cognitive unconscious), oraz (3) metaforyczno mylenia (metaphorical thought)12. Mona powiedzie wrcz, e odkrycia te s podstawowymi aksjomatami wsptworzone przez nich dyscypliny badawczej, okrelanej jako cognitive science of mathematics. Pierwsze z odkry, czyli ucielenienie umysu, nawizuje do tzw. drugiego paradygmatu nauk kognitywnych. W paradygmacie pierwszym, ktry de facto zwizany jest z narodzinami kognitywistyki, stany mentalne definiowane byy w kategoriach manipulowania symbolami. Dokonujc pewnego uproszczenia powiedzie mona, e pierwszy paradygmat zwizany jest z przyjciem obliczeniowej teorii umysu (umys ma si do mzgu tak, jak software do hardware komputera). Ujcie takie nastawione byo gownie na praktyczne projekty z zakresu sztucznej inteligencji. O bdnoci obliczeniowej teorii umysu przekonany by m.in. filozof John Searle. Poprzez synny eksperyment mylowy chiskiego pokoju przekonywa on, e manipulacja symbolami wedug okrelonych regu syntaktycznych nie moe wygenerowa semantyki (rozumienia)13. Jeli chodzi za o drugi paradygmat kognitywistyki, podkrelajcy ucielenienie umysu (the embodiment of mind), nacisk kadziony jest z jednej strony na neurobiologiczne podoe stanw mentalnych, z drugiej za na interakcje, w jakie jednostka wchodzi z rodowiskiem fizycznym, spoecznym i kulturowym14. Dla uksztatowania si umysu istotne s nie tylko
12 13

Zob. G. Lakoff, R. Nez, dz. cyt., s. 5n. Zob. J. R. Searle, Umysy, mzgi i programy, prze. B. Chwedeczuk, [w:] red. B. Chwedeczuk, Filozofia umysu, Warszawa: Spacja 1995, ss. 301-324. 14 Zob. np. F. J. Varela, E. Thompson, E. Rosh, The Embodied Mind. Cognitive Science and Human Development, The MIT Press 1993.

czynniki zdeterminowane genetycznie (filogenetyczne), ale take dowiadczenia nabywane w trakcie rozwoju osobniczego (czynniki ontogenetyczne). W procesie tworzenia poj take matematycznych istotn kwesti jest uksztatowana ewolucyjnie postawa, determinujca takie, a nie inne postrzeganie wiata. Przykadowo, du rol odgrywa, dwunono oraz naturalna orientacja stron wiata. Semantyka (znaczenie), ktrej geneza bya problematyczna na gruncie obliczeniowej teorii umysu, w paradygmacie ucielenionego umysu uzyskuje naturalistyczne wyjanienie, ktre sprowadzi mona do oddziaywa, w jakie jednostka wchodzi z otoczeniem15. Cho odczuwane subiektywnie stany mentalne spowodowane s aktywnoci sieci neuronowej, wzorce tej aktywnoci zwizane s z bodcami, jakie mzg otrzymuje ze rodowiska. Co za tym idzie, wzorcw aktywnoci ukadu nerwowego, ani samych stanw mentalnych, nie mona odseparowa od obserwowalnych zachowa danego organizmu. Drugie odkrycie, ktre Lakoff i Nez uznaj za fundamentalne, mwi, e wiele procesw kognitywnych pozostaje nieuwiadomionych. Do procesw tych nale take rozumowania matematyczne. Cho nie wiemy dokadnie w jaki sposb mzg generuje wiadome przeycia, okrelane przez filozofw umysu jako qualia, ani w jaki sposb powstaje samowiadomy podmiot, wikszo przedstawicieli nauk kognitywnych zgodna jest, e tylko niewielka cz procesw, zachodzcych na poziomie ukadu nerwowego uzyskuje sw mentaln reprezentacj. Odkrycie niewiadomych procesw przypisa mona ju Zygmuntowi Freudowi, jednak dopiero wspczesna neuronauka oraz obliczeniowe teorie umysu wykazay, e intuicja ta bya suszna. Cho spr o algorytmiczno umysu nie wydaje si rozstrzygnity do dzi, komputerowa metafora umysu, zgodnie z ktr: umys ma si do mzgu tak, jak program (software) do struktury fizykalnej (hardware) komputera, okazaa si bardzo podna i pozwolia na komputerowe modelowanie wielu procesw kognitywnych. Wikszo komputacyjnych kognitywistw i zwolennikw AI zgadza si, e jeli mzg jest faktycznie maszyn Turinga, wykonujc obliczenia, to funkcjonowa musi on w reimie rwnolegym. Oznacza to, e najprawdopodobniej w mzgu wykonywanych jest naraz (w jednym czasie) wiele rnych, nieraz konkurencyjnych, oblicze. Na intuicyjnym poziomie sprzeczne jest to z powszechnymi pogldami na wiadomo.

15

Zob. M. Johnson, The meaning of the body. Aesthetics of human understanding, Chicago: Chicago University Press 2007.

Jeli chodzi o subiektywne dowiadczenie wiadomoci, cho filozofowie umysu wyliczaj wiele jego cech16, najistotniejszymi wydaj si jedno i cigo. Dziki poczuciu cigoci psychicznej, jestemy identyfikowani i sami identyfikujemy si, jako te same osoby w rnych momentach czasu (tosamo diachroniczna). Filozofowie umysu rnie rozwizuj problem sprzecznoci midzy cigoci wiadomoci i rwnolegym przetwarzaniem informacji w mzgu. Przykadowo Daniel Dennett twierdzi, e odczuwany subiektywnie strumie wiadomoci, jest memetycznym software zainstalowanym w biologicznym hardware17. Program wiadomoci, okrelany przez Dennetta, jako maszyna Joycea, dziaa sekwencyjnie, std subiektywne poczucie jednoci i cigoci. W jzyku teorii oblicze powiedzie mona, e wiadomo jest sekwencyjn maszyn Turinga, ktra realizowana jest przez maszyn rwnoleg. Taka konstrukcja teoretyczna wrcz wymaga istnienia stanw niewiadomych, tj. takich stanw rwnolegej maszyny Turinga, ktre nie s emulowane w maszynie sekwencyjnej. Jak zostao powiedziane, koncepcje ucielenionego umysu oraz istnienia niewiadomych procesw mentalnych nie budz obecnie wikszych kontrowersji wrd przedstawicieli nauk kognitywnych. Trzecim odkryciem, ktre pozwolio sformuowa Lakoffowi i Nezowi teori konceptualnych podstaw matematyki, jest metaforyczny charakter mylenia. Z racji swej istotnoci, odkrycie to domaga si omwienia w osobnym paragrafie.

SEMANTYKA PROTOTYPU, METAFORY I MATEMATYKA Metodologiczny standard, obowizujcy od czasw Arystotelesa, wymaga aby wartociowa poznawczo aktywno istot ludzkich oparta bya na rzetelnych predykcjach. Z kolei orzekanie czego o danym obiekcie wymaga przeprowadzenia adekwatnej jego kwalifikacji. Ta za dokonywana jest w oparciu o porwnanie wasnoci danego obiektu oraz cech konstytutywnych dla obiektw z danej kategorii. Jeeli dany obiekt bdzie posiada wszystkie te wasnoci, ktre cechuj obiekty z danej kategorii, to moe zosta do tej kategorii przypisany. Brak jakiejkolwiek z cech koniecznych wyklucza jego przynaleno. Rwnie prosta procedura pozwala wyodrbni poszczeglne kategorie. Mianowicie ich utworzenie wymaga wskazania zbioru wszystkich cech potencjalnych elementw kategorii,

16 17

Zob. J. R. Searle, Umys. Krtkie wprowadzenie, Pozna 2010, s. 138-148. Zob. D. Dennett, Consciousness Explained, Boston 1991.

ktre bd traktowane jako istotne18. Wykonalno tego zabiegu jest konsekwencj binarnoci cech. Ot zgodnie z prawami niesprzecznoci i wyczonego rodka dowolny obiekt posiada dan cech albo jej nie posiada. Dlatego te przynaleno obiektu do kategorii moe zosta jednoznacznie rozstrzygnita. Innymi sowy, kategorie maj ostre granice zwizane z reimem logiki klasycznej. Skoro za przynaleno do kategorii jest niestopniowalna, to kada z nich jest niezalena od reprezentanta. Ten do atrakcyjny model poznawczych interakcji ze wiatem szczeglnie przypad do gustu jzykoznawcom (np. Noamowi Chomskyemu). Wykorzystujc go w swoich badaniach rozbudowali oni jednoczenie arystotelesowsk charakterystyk, wskazujc e cechy s take: pierwotne, uniwersalne, abstrakcyjne i wrodzone. Jednake model ten ani w swojej podstawowej wersji ani te w wersji rozbudowanej dla potrzeb fonologii nie wyjania kilku istotnych fenomenw jzykowych, takich jak terminologia dotyczca barw czy te wieloznaczno. Co wicej synne rozwaania Wittgensteina dotyczce sowa ,,gra sugeroway, e naley uwaniej przyjrze si tradycyjnemu modelowi kategoryzacji:
66 Przypatrz si np. kiedy temu, co nazywamy grami. Chodzi mi tu o gry typu szachw, gry w karty, w pik, gry sportowe itd. Co jest im wszystkim wsplne? Nie mw: Musz mie co wsplnego, bo inaczej nie nazywayby si grami tylko patrz, czy maj co wsplnego. Gdy im si bowiem przypatrzysz, to nie dojrzysz wprawdzie niczego, co byoby wszystkim wsplne, dostrzeesz natomiast podobiestwa, pokrewiestwa i to cay ich szereg. A wic si rzeko: nie myl, lecz patrz! Spjrz np. na gry typu szachw z ich rozmaitymi pokrewiestwami. Przejd nastpnie do gier w karty: znajdziesz tu wiele odpowiednikw tamtej klasy, ale te wiele rysw wsplnych znika, a pojawiaj si inne. Gdy przechodzimy teraz do gier w pik, to niektre cechy wsplne si zachowuj, a wiele z nich si zatraca. (). W wynik tych rozwaa brzmi: Widzimy skomplikowan siatk zachodzcych na siebie i krzyujcych si podobiestw; podobiestw w skali duej i maej19.

I dalej:

18 19

Por. J. Taylor, Kategoryzacja w jzyku: prototypy w teorii jzykoznawcze, prze. A. Skuciska, Krakw 2001 L. Wittgenstein, Dociekania filozoficzne, prze. B. Wolniewicz, Warszawa: PWN 2008, s. 50-51.

 67 Podobiestw tych nie potrafi scharakteryzowa lepiej ni jako podobiestw rodzinnych, gdy tak wanie splataj si i krzyuj rozmaite podobiestwa czonkw jednej rodziny: wzrost, rysy twarzy, kolor oczu, chd, temperament itd., itd. ()20.

Intuicje Wittgensteina zostay potwierdzone zostay w badaniach z zakresu lingwistyki i psychologii kognitywnej, przeprowadzonych przez Williama Labova oraz Eleanor Rosch21. Wnioski z wynikw wspomnianych bada, bdce podstaw semantyki prototypw, s nastpujce. Po pierwsze, cechy nie s abstrakcyjne, to znaczy reprezentuj dostrzegalne zjawiska w otaczajcym nas wiecie. Ich identyfikacja nie jest jedynie intelektualnym wyzwaniem, ale wymaga kontaktu z empiri. W konsekwencji, po drugie, cechy s wyrniane ze wzgldu na ich wyrazisto percepcyjn, funkcjonaln lub interakcyjn. Innymi sowy, za charakterystyczne uwaane s te cechy, ktre zostay wyrnione bd ze wzgldu na szczegln interakcj z narzdami zmysw, bd te ze wzgldu na cel uycia posiadajcego je obiektu, bd te z uwagi na sposb jego uycia. Po trzecie, skoro jak wskazano wyodrbnienie cech ma podstaw empiryczn, to procedury poznawcze majce na celu porzdkowanie danych nie mog by oparte na identyfikacji cech koniecznych i wystarczajcych. Jednak nie jest to dziaanie cakowicie dowolne. Ot, pierwszy jego etap polega na ustaleniu jakiego poziomu intensyfikacji interesujcych cech. Nastpnie poziom ten bdzie stanowi podstaw do porwnania na ile wasnoci danego obiektu odpowiadaj ustalonemu optimum. Ostatecznie dowolny obiekt bdzie kwalifikowany w oparciu o stopie jego podobiestwa do prototypu, wyrnionego na podstawie nasilenia cech. Oczywicie moe si zdarzy, e jaki obiekt pod pewnymi wzgldami bdzie podobny do jednego a pod innymi do drugiego wzorca. Zatem, po czwarte, nie naley postulowa, e istniej takie cechy, ktre pozwalaj na cise dystynkcje kategorialne. Jednak mimo tego, e zabiegi konceptualizacyjne nie prowadz do wyonienia cech istotnych, to istnieje tak zwany podstawowy poziom kategoryzacji, ktry umoliwia zrealizowanie dwch zada. Mianowicie na tym poziomie tworzone s percepcyjne i funkcjonalne gestalty, to znaczy pojciowe

20 21

Tame, s. 51. Zob. E. H. Rosch, Human categorization, [w:] Advances in Cross-Cultural Psychology, t.1, red. N. Warren, New York: Academic Prss 1977, s. 1-72.

odpowiedniki dostpnych nam poznawczo i dziaaniowo obiektw. Jednak liczba informacji dotyczca tych obiektw jest zredukowana do niezbdnego minimum. Pojcia prototypowe maj kilka zasadniczych rde. Jednym z nich s kierunki w przestrzeni, ktre zostay wyrnione przez Georgea Lakoffa i Marka Johnsona jako podstawowe rdo metafor, czyli sposobu pojmowania jednego zjawiska w oparciu o pojcia odnoszce si do innego. Takie okrelenie mogoby mieci si w tradycyjnych kanonach pojmowania metafory, jednake wedug Lakoffa i Johnson ,,cay system pojciowy w ramach ktrego mylimy i dziaamy jest z natury metaforyczny 22. Innymi sowy metaforyczno nie jest wyjtkowym, lecz typowym zjawiskiem w jzyku. Co wicej, metafory nie maj charakteru jzykowego, lecz pojciowy. Rekonstrukcja ludzkiego systemu konceptualizacyjnego nie jest jednak zadaniem atwym, gdy podpada on pod wiedz proceduraln. Posugiwanie si nim jest w takiej samej mierze bezproblemowe, jak i nieuwiadomione. Jedynym sposobem dotarcia do poj, ktre stanowi fundament aktywnoci jzykowej i pozajzykowej jest zbadanie tego, jak ludzie si komunikuj. wiadectwo jzykowe, ktre przebadali Lakoff i Johnson, pozwolio im skonstatowa, e metafory funkcjonuj w sposb systematyczny, czyli odwzorowanie ,,elementw z dziedziny pojciowej w elementy innej dotyczy nie tylko obiektw oraz cech charakterystycznych dla dziedziny ale take relacji, zdarze i scenariuszy, ktre charakteryzuj dziedzin23. Dziki temu metafory nie s jednorazowymi fenomenami o charakterze jzykowym. Przeciwnie, pozwalaj one systematycznie pojmowa jeden fragment wiata za pomoc innego. Jak pisz Lakoff i Johnson: Jednake pozwalajc nam skupi si na jednym z aspektw pojcia, metafory mog take pozostawi poza naszym zainteresowaniem inny jego aspekt, niespjny z metafor24. Odwzorowanie wyjciowej dziedziny pojciowej na docelow, poddawan konceptualizacji nie jest dokonywane en bloc. Niektre aspekty dziedziny docelowej mog zosta pominite lub znieksztacone. Nie prowadzi to jednak ani do metafor przypadkowych, zrozumiaych jedynie dla jej twrcy, ani te do metafor bezwartociowych poznawczo ze wzgldu na zbyt due uproszczenia dziedziny docelowej, gdy kada metafora

22 23

Zob. G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym yciu, prze. T. P. Krzeszowski, Warszawa 2010. Tame, s. 11. 24 Tame, s.14.

10

spenia musi zasad niezmienniczoci, goszc e ,,odwzorowania metaforyczne zachowuj poznawcz topologi (tj. struktur wyobraeniow) dziedziny wyjciowej zgodnie ze struktur dziedziny docelowej25. A zatem metafory nie zmieniaj porzdku waciwego dziedzinie, jej elementw wyrnionych czy te statusu ontologicznego poszczeglnych skadowych dziedziny. Teoria metafor, traktowanych jako narzdzia konceptualizacji i noniki znacze, zastosowana zostaa przez Lakoffa do rnych dziedzin aktywnoci ludzkiej. Jedn z nich staa si matematyka.

MATEMATYKA ZMETAFORYZOWANA Po tym do dugim, ale jak si wydaje niezbdnym, wprowadzeniu przej mona do zasadniczej propozycji konceptualnych podstaw matematyki, jak w ksice Where mathematics comes from (dalej korzystamy niekiedy ze skrtu WMCF) przedstawi George Lakoff we wsppracy z psychologiem i kognitywist Rafaelem Nezem. Nie jest celem niniejszego opracowania streszczanie dugiej i do szczegowej argumentacji, w ramach ktrej zrekonstruowali oni wiele zagadnie z zakresu rnych dziaw matematyki26, a jedynie przedstawienie zarysu ich metody. Punktem wyjcia ich analiz jest przedstawienie wynikw bada psychologicznych i neurologicznych (Antell, Keating, Wynn, Dehaene i in.) zgodnie z ktrymi podstawowe zdolnoci numeryczne i arytmetyczne s wrodzone i podlegaj rozwojowi u maych dzieci27. Przykadowo, twierdz oni, e dzieci ju trzy, cztery dni po urodzeniu potrafi rozrnia obserwowane zbiory dwu i trzyelementowe. Okoo proczne dzieci potrafi dodawa i odejmowa do trzech, i co wane zdaj sobie spraw z odwracalnoci tych dziaa. Istotn kwesti jest rwnie fakt, e podstawowe zdolnoci numeryczne nie ograniczaj si tylko do percepcji wizualnej, ale rwnie do rozrniania dwikw i sylab. Siedmiomiesiczne dzieci bez wikszych problemw zauwaaj ekwiwalencj pomidzy liczb usyszanych uderze bbna a liczbami28. Istotn rol w tworzeniu mentalnych reprezentacji liczb odgrywaj struktury neuronowe zlokalizowane w dolnej korze ciemieniowej (inferior parietal cortex), a w szczeglnoci w zakrcie kontowym (angular gyrus). Badania na ktre powouj si Lakoff i Nez wiadcz o tym, e zdolnoci takie jak, percepcja bardzo prostych relacji arytmetycznych, szacowanie liczebnoci i
25

J. E. Grady, ,,Metaphor, [w:] D. Geeraerts, H. Cuyckens, The Oxford Handbook od Cognitive Linguistics, Oxford University Press, Oxford 2007, s. 191. 26 Szczegy argumentacji Lakoffa i Neza oraz sam sposb rekonstrukcji teorii matematycznych w oparciu o teori metaphor bd przedmiotem kolejnych publikacji. 27 Zob. G. Lakoff, R. Nez, dz. cyt., s. 15-26. 28 Zob. tame, s. 16.

11

dostrzeganie podobiestwa zbiorw, a take umiejtno posugiwania si symbolami czy te zapamitywania wynikw prostych oblicze s wrodzone i mona wskaza ich psychologiczn, a take neurobiologiczn baz. Zasadnicz zagadk jest natomiast pytanie jak na bazie tak prymitywnych zdolnoci numerycznych nadbudowane s bogate teorie matematyczne, w ktrych wykorzystywane s choby takie pojcia jak nieskoczono. Zdaniem Lakoffa i Neza, aby odpowiedzie na powysze pytanie konieczne jest przyjcie prezentowanych wyej zaoe: ucielenionego umysu, kognitywnej niewiadomoci oraz metaforycznoci mylenia. Przyjmujc te zaoenia, twierdz oni, e rozumowania wykorzystywane w matematyce nie s specyficznymi zdolnociami, ale podlegaj tym samym mechanizmom kognitywnym, ktre odpowiedzialne s za wszystkie operacje na pojciach. Przykadowo Lakoff i Nez twierdz, e konceptualizacja pochodnej wymaga wykorzystania potocznych poj, takich jak ruch i zblianie si do granicy29. Ich zdaniem istotnymi dla rozumowa matematycznych mechanizmami s m.in. omawiane wyej metafory pojciowe (conceptual metaphors). Tworzenie bogatszych struktur pojciowych, w tym take struktur matematycznych, moliwe jest dziki amalgamatom pojciowym (conceptual blends), ktre s kombinacjami rnych prostszych struktur. Intencj Lakoffa i Neza jest przedstawienie matematyki, a waciwie poszczeglnych jej dziaw, jako struktur metafor, przy czym struktury te s kognitywnie pierwotniejsze ni struktury matematyczne. Istotn rol odgrywa tu zaoenie, zgodnie z ktrym wikszo procesw kognitywnych przebiega poza wiadomoci podmiotu. Najczciej ich argumentacja polega na wskazywaniu przykadw, dlatego te w taki sposb najatwiej jest zaprezentowa teori. Jedna z metafor istotnych dla konstrukcji logiki klasycznej okrelana jest jako kategorie to pojemniki (categories are containers). Jak w przypadku kadej metafory, wskaza mona dziedzin rdow w tym wypadku s to pojemniki, a wic co konkretnego oraz dziedzin docelow w tym wypadku kategorie, bdce obiektami abstrakcyjnymi. Dziaanie metafory polega na mapowaniu, czyli przeksztacaniu elementu dziedziny rdowej na element dziedziny docelowej30. Metafora kategorie to pojemniki pozwala na skonstruowanie zasad logiki klasycznej takich, jak prawa sylogizmu hipotetycznego czy te

29 30

Tame, s. 28-29. Tame, s. 43.

12

modus tollens31. Korzystajc z innej metafory (stany to lokalizacje) moliwe jest natomiast wygenerowanie spjnikw logicznych. Mimo tego, e jak powiedziano wczeniej, prymitywne zdolnoci numeryczne i arytmetyczne s wrodzone, aby wytumaczy posugiwanie si przez ludzi bogatsz arytmetyk, konieczne jest odwoanie si do innych zdolnoci poznawczych, wyksztaconych w toku ewolucji. Zdaniem Lakoffa i Neza, aby moga pojawi si zdolno do liczenia (choby na palcach) konieczne s zdolnoci do: grupowania, porzdkowania, czenia w pary, zapamitywania, rozpoznawania ile obiektw pozostao do odliczenia, postrzegania niezalenoci porzdku w jakim obiekty zostay zliczone od wyniku, czenia obiektw z rnych grup w wiksze grypy, a take symbolizacji, czyli przedstawiania abstrakcyjnych bytw, takich jak liczby przy pomocy fizycznych symboli, takich jak sowa32. Dziki tym zdolnoci wyniki uzyskanych oblicze cechuj si stabilnoci s powtarzalne. W poczeniu z odpowiednimi metaforami oraz ich amalgamatami, moliwe jest posugiwanie si bardziej zaawanasowanymi zdolnociami arytmetycznymi. Istotna rol w charakteryzowaniu poj matematycznych odgrywaj dwa typy metafor pojciowych. Pierwsze z nich to oparte na dowiadczeniu potocznym metafory podstawowe (grounding metaphors). Pozwalaj one na tworzenie abstrakcyjnych poj takich jak np. dodawanie. Drugi typ metafor to metafory spinajce (linking metaphors). Dziki nim moliwe generowanie bardziej wyrafinowanych poj poprzez czenie poj z rnych dziaw matematyki33. W niniejszej prezentacji ograniczamy si w zasadzie tylko do pierwszego typu metafor, gdy pozwalaj one na wygenerowanie dziaw, takich jak arytmetyka licz naturalnych. Zdaniem Lakoffa i Neza fundamentaln w tej kwestii jest przyswajana ju w bardzo modym wieku metafora arytmetyka to kolekcja obiektw. Przy pomocy tej metafory obiekty fizyczne mapowane s jako liczby34. Aby jednak w terminach teorii metafor skonstruowa mnoenie oraz dzielenie konieczne jest wskazanie dodatkowych, bardzie zoonych, zdolnoci konceptualnych. Mnoenie konceptualizowane moe by dwojako: jako zbieranie elementw lub jako powtarzanie operacji dodawania. Podobnie dzielenie konceptualizowane moe by jako podzia lub jako powtarzanie operacji odejmowania. Zdaniem Lakoffa i Neza arytmetyka ma charakter metaforyczny, za odkryty przez nich system metafor pozwala zrekonstruowa cao tego dziau (cznie z wasnociami, takimi jak przemienno mnoenia). W kognitywistycznym podejciu do
31 32

Tame, s. 44. Zob. tame, s. 51n. 33 Zob. tame, s. 53. 34 Tame, s. 55n.

13

arytmetyki szczeglnie istotna wydaje si rwnie inna metafora, okrelana jako arytmetyka to poruszanie si wzdu cieki (Arithmetic As Motion Along the Path). Punktem wyjcia dla tej metafory jest fizyczne dowiadczenie poruszania si z jednego miejsca do drugiego wzdu okrelonej trajektorii35. Powyej zaprezentowany zosta tylko wycinek metaforycznego systemu pojciowego przedstawionego w WMCF. Naszym celem byo tylko zobrazowanie metody jak posuguj si Lakoff i Nez rekonstruujc arytmetyk. Wykorzystujc inne zestawy metafor rekonstruuj oni rwnie inne dziay, takie jak logika, algebra oraz teoria mnogoci 36, czy te analiza matematyczna37. Co istotne ich teoria podejmuje rwnie problem nieskoczonoci38. Szczegowa analiza rekonstrukcji poszczeglnych teorii matematycznych w oparciu o teori metafor bdzie przedmiotem kolejnych publikacji. UCIELENIONA MATEMATYKA Na pocztku niniejszego opracowania przedstawiony zostay potoczne pogldy na temat matematyki. Cho oczywicie platonizm matematyczny nie jest jedyn filozofi matematyki, wpisuje si on w potoczne pogldy, ktre Lakoff i Nez okrelaj jako matematyczny romans. Istnieje wiele argumentw przeciw platonizmowi matematycznemu, a take wiele zalet realistycznej interpretacji matematyki. Z punktu widzenia epistemologii i nauk kognitywnych, najwikszym problemem jest wyjanienie zwizku pomidzy organizmami biologicznymi, jakimi s matematycy oraz abstrakcyjnymi bytami matematycznymi. W wietle kauzalnej teorii wiedzy Alvina Goldmana, warunkiem koniecznym zdobycia wiedzy na temat danego zjawiska, jest istnienie zwizku przyczynowego pomidzy poznajcym podmiotem a zjawiskiem. Paul Benacerraf zwrci uwag, e brak zwizku przyczynowego pomidzy matematykami a obiektami abstrakcyjnymi wyklucza moliwo zaistnienia wiedzy matematycznej39. Teorie, takie jak matematyka ucieleniona maj niewtpliw przewag nad platonizmem, gdy matematyka sprowadzalna jest w nich do czynnoci kognitywnych podmiotu. Podstawow zalet platonizmu matematycznego jest natomiast

35 36

Tame, s. 72. Zob. tame, s. 107-152. 37 Zob. tame, s. 259-334. 38 Zob. tame, s. 153-255. 39 Problematyka ta dyskutowana bya szerzej w artykule W. P. Grygiel, M. Hohol, Teoriopoznawcze i kognitywistyczne wyzwania matematycznego platonizmu, Logos i Ethos, nr 2(27), 2009, s. 25-42.

14

dostarczenie wyjanienia dla fenomenu stosowalnoci matematyki w opisie wiata przyrody40. Paradygmat matematyki ucielenionej zaprzecza natomiast platoskiemu postulatowi ontologicznej uprzednioci struktur matematycznych wobec rzeczywistoci fizykalnej. Wedug Lakoffa i Neza matematyka jest stosowalna do opisu wiata, gdy zdolnoci kognitywne, dziki ktrym powstaa wyewoluoway, jako adaptacje stanowice odpowied na wymagania stawiane przez rodowisko. Podstawowe roszczenia teorii ucielenionej matematyki eksplikowane w WMCF to: (1) stwierdzenie, e jedyna matematyk jak znamy (i jak moemy pozna) istnieje w ucielenionym umyle; (2) stwierdzenie, e wszystkie treci matematyczne zawarte s w pojciach ucielenionej matematyki oraz (3) stwierdzenie, e znakomita wikszo koncepcji matematycznych ma natur metaforyczn41. Nieco rozwijajc te zaoenia, obraz jaki wyania si z WMCF jest naturalistyczny. Uprawianie matematyki jest naturaln czynnoci poznawcz, ktra ugruntowana jest w funkcjonowaniu ukadu nerwowego oraz interakcjach w jakie ludzie wchodz na co dzie ze rodowiskiem42. Co za tym idzie odpowiednim narzdziem do badania konceptualnych podstaw matematyki s nauki kognitywne. Take problem stosowalnoci matematyki w naukach staje si zagadnieniem kognitywistycznym. Nie powoduje to jednak jak si wydaje relatywizacji matematyki. Ze wzgldu na podobne dziedzictwo biologiczne, ludzkie zdolnoci kognitywne, a w tym zdolnoci matematyczne s zblione, dziki czemu moliwe jest intersubiektywne to dyskusji. Jak ju wspomniano metafory maj charakter odwzorowania pewnej opanowanej pojciowo dziedziny (traktowanej jako wyjciowa) na ten fragment wiata, ktry poddawany jest konceptualizacji (czyli na dziedzin docelow). Co wicej odwzorowanie to ma zachowywa w dziedzinie docelowej te cechy strukturalne, ktre s wanie dziedzinie wyjciowej. Aktualnie w literaturze przedmiotu mwi si o niezmienniczoci topologii wzgldem odwzorowa metaforycznych43. Temat ten jako cokolwiek wykraczajcy poza niniejszy artyku zostanie dokadniej omwiony w kolejnej publikacji. Tymczasowo postaramy si

40

Zob. rne prace Rogera Penrosea i Michaa Hellera, takie jak: R. Penrose i in., Makrowiat, mikrowiat i ludzki umys, prze. P. Amsterdamski, red. M. Longair, Warszawa 1997; M. Heller, Filozofia i Wszechwiat, Krakw 2006. 41 Zob. G. Lakoff, R. Nez, dz. cyt., s. 364. 42 Zob. tame, s. 377-379. 43 Zob. J. E. Grady, ,,Metaphor, s. 190-192, G. Lakoff, ,,The invariance hypothesis: Is abstract reason based on imageschemas?, Cognitive Linguistics, s. 3974, 1, 1990.

15

jedynie wskaza na istotn cech odwzorowa metaforycznych, mianowicie ich asymetri. W dyskutowanej powyej metaforze kategorie to pojemniki, przenoszone s pojcia dotyczce obiektw zlokalizowanych w pewnych rejonach przestrzeni na abstrakcyjne elementy nalece do jakich zbiorw. Ta metafora pozwala nam wyrazi istotne cechy kategorii (np. niepusto) oraz relacje pomidzy nimi (tj. zawieranie). Innymi sowy, predykcje dotyczce pojemnikw stosuj si do kategorii. Odwrotna zaleno jednak nie zachodzi. Nieproblematyczna dla kategorii wasno pustego speniania nie stosuje si bowiem do pojemnikw, gdy zwizane z takimi zdaniami presupozycje okazuj si sprzeczne.

PYTANIA, PROBLEMY, DALSZE PERSPEKTYWY W niniejszym opracowaniu zaprezentowana zostaa perspektywa nowatorskiego spojrzenia na bardziej fundamentalne wyjanienie podstaw matematyki, ni ma to miejsce w ramach klasycznych stanowisk w filozofii matematyki takich, jak platonizm, intuicjonizm/konceptualizm czy te formalizm. Nie s one bowiem wolne od wielu ukrytych, apriorycznych zaoe. Praktyka wspczesnych matematykw a take fizykw teoretykw pokazuje, i stanowiska te a take ich cise konsekwencje nie s w duej mierze respektowane, a matematyka powszechnie uprawiana jest w swojej bogatszej wersji, dopuszczajcej m. in. przeprowadzanie dowodw niekonstruktywnych czy te akceptujce aksjomat wyboru. Nie da si ukry, i z punktu widzenia filozofii matematyki faworyzuje to platonizm. W takim ujciu przyjcie stanowiska platoskiego ma jedynie charakter metodologiczny i zostao przez C. Chihar okrelone mianem platonizmu mitologicznego44. Tym bardziej wic sensownym wydao si signicie do narzdzi, umoliwiajcych gbsze wniknicie w zagadnienie podstaw matematyki z wykorzystaniem osigni nauk kognitywnych, realizujcych si szczeglnie obecnie w paradygmacie ucielenionego umysu. Warto zauway, i podejcie takie dosy radykalnie odbiega od wszelkich uj dualistycznych, tkwicych u podoa klasycznych koncepcji matematyki i stanowi preludium do paradygmatu matematyki ucielenionej. Z lektury zaprezentowanego opracowania niewtpliwie przeziera zachwyt teori metafor G. Lakoffa i M. Johnsona, szczeglnie w jej zastosowaniu do podstaw matematyki. Trudno to ukrywa, poniewa narzdzie to rokuje istotne szanse ukazania gbszej perspektywy wielu

44

Zob. C. Chihara, Ontology and the Vicious Circle Principle, New York 1973.

16

nierozstrzygnitych problemw filozoficznych, w ktre uwikana jest matematyka. Zanim to jednak nastpi, nie sposb pomin szeregu wanych i de facto nie podjtych w oryginalnym sformuowaniu teorii metafor kwestii. Przede wszystkim rodzi si pytanie o to, jak uzasadni dokonanie w WMCF takiego a nie innego zbioru metafor. Lakoff i Nuzez zdaj si traktowa to zagadnienie jako wyjciowe, odwoujc si jedynie bardzo enigmatycznie to prawdopodobnych rde postulowanych metafor bazowych. Mona wic w tyk kontekcie podj kwesti, czy proponowany zbir metafor jest rzeczywicie nieredukowalny, to znaczy czy metafor tych nie mona rozoy na bardziej pierwotne. Nasuwa si tutaj analogia z algebry linowej, dotyczca liniowej niezalenoci wektorw bazowych, rozpinajcych przestrze. Problem takiego rozkadu jest de facto problemem kosmologicznym, poniewa jeli potraktuje si ewolucj czowieka a wraz z nim jego wadz poznawczych jako swoist ni ewolucji Wszechwiata, to naley oczekiwa, i wadze te wyewoluoway w takim kierunku, aby zapewni odpowiedni adaptacj do przetrwania na okrelonym poziomie rzeczywistoci. Sensowne w takim ujciu staj si wic wszelkie metafory zwizane z opisem przestrzennym, zwane przez Lakoffa i Johnsona metaforami orientacyjnymi45. Za nieredukowalnym charakterem tych metafor przemawia fakt, i jednym z fundamentalnych poj najoglniejszej teorii czasoprzestrzeni oglnej teorii wzgldnoci - jest pojcie metryki, czyli, mwic potocznie, reguy na okrelanie odlegoci. Istnieje rwnie niebezpieczestwo, i teoria metafor stanie si narzdziem tak oglnym, i radykalnie obniy si jej zdolno eksplanacyjna do poziomu, jaki obserwuje si chociaby w przypadku arystotelesowskiego hylemorfizmu. Std te konieczno przeprowadzenia zabiegw formalizacyjnych, pozwalajcych przeze wszystkim na wyakcentowanie asymetrycznego charakteru metaforycznych odwzorowa, warunkujcego powstawanie nowej wiedzy i pogbianie zrozumienia, a nie tylko transferu struktur elementarnych dowiadcze, z ktrych metafory bior swoje rdo. Pomimo wniesionych zastrzee, mona oczekiwa, i taka perspektywa badawcza okae si owocna w precyzyjniejszym nawietleniu procesw konceptualizacyjnch, przebiegajcych w ludzkim umyle.

45

G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym yciu, dz. cyt., ss. 41-49.

17