1.

Dynastie 1.1 Andegawenii ( Andegawenia, Normandia, Anglia, Bretania, Szkocja, Krlestwo Jerozolimskie, Wgry, Litwa, Pwysep Apenioski) a) Henryk II b) Karol I Andegaweoski 1.2. Luksemburgowie (Hrabstwo Luksemburg, Czechy, Brandenburgia, Wgry, Niemcy) a) Henryk VII b) Jan Luksemburski 2. Husytyzm 2.1 Pogldy Jana Husa Krytykowa zewiecczenie Kocioa, stawianie na pierwszym miejscu dbr materialnych, rozkad moralny duchowieostwa, domaga si sekularyzacji dbr kocielnych, wystpowa przeciw wieckiej wadzy papiey, krytykowa sprzedawanie odpustw. 2.2 Utrakwici a Taboryci a) Utrakwici (Kalikstyni):wolnod nauczania, dwie postaci komunii, sekularyzacja, karanie miertelnych grzechw popenionych przez kler b) Taboryci (bardziej radykalni): odrzucenie doktryny o transsubstancjacji, kultu witych, odpustu i spowiedzi usznej. Silne przekonania narodowe. 3. Pod rzdami Jagiellonw 3.1 Unie polsko litewskie w XVw. a) Unia w Krewie (1385) Ukad pomidzy Wielkim Ksistwem Litewskim a Krlestwem Polskim. Ukad przewidywa maeostwo wielkiego ksicia litewskiego Wadysawa Jagiey z krlow Polski Jadwig w zamian za przejcie Litwy na katolicyzm, przyczenie jej do Polski i odzyskanie przez Jagie Pomorza. b) Unia wileosko-radomska (1401) Ksi Witold wystawi dokument uznajcy zwierzchnictwo Jagiey i Korony oraz zobowizywa si wraz z bojarami litewskimi do przyczenia ziem litewskich do Korony. Biorc pod uwag mierd krlowej Jadwigi (1399) i brak potomstwa z jej maeostwa z Wadysawem II Jagie, bojarowie litewscy zastrzegli, e w przypadku bezpotomnej mierci krla wsplnie z panami polskimi wybior nowego monarch. c) Unia horodelska (1413) Unia horodelska potwierdzia wol obydwu narodw dalszego zacieniania wzajemnych stosunkw przy zachowaniu odrbnoci paostwa litewskiego. Bojarzy zobowizali si powoad po mierci Witolda nowego wielkiego ksicia w porozumieniu z Polsk, panowie polscy godzili si na wybr krla polskiego w porozumieniu z Litw. Postanowiono take zwoywad wsplne sejmy polsko-litewskie w Lublinie lub Parczewie. Przyjto do rodw herbowych 47 rodw bojarskich wyznania rzymskokatolickiego. Utrzymanie unii miao na celu przede wszystkim wsplne wystpienia przeciw Krzyakom i innym wrogom obydwu krajw. d) Unia wileoska (1499) Po klsce bukowioskiej Polski (1497) odnowiono porozumienie pomidzy Litw i Polsk. Zawarte w 1499 roku w Wilnie przymierze miao charakter obronny. Potwierdzono rwnorzdnod obu paostw, Litwini mieli prawo do elekcji krla polskiego, a Polacy - ksicia Litwy. 3.2 Konflikt polsko- krzyacki Na Litwie dysydencki ksi widrygieo nie akceptowa wstpienia Jagiellonw na tron Polski w czym doranie zawiera sojusze z Krzyakami. Ci zajli tez grody Nowej Marchii. Nowy wielki mistrz zakonu Ulrich von Jungingen rozpocz otwarcie wrog polityk przeciwko Polsce. Wielka Wojna trwaa w latach 1409 - 1410 a jej bezporedni przyczyn byo powstanie na mudzi poparte przez Litw, Polsk, ale take Ru i Tatarw. 15 lipca 1410 roku wojska polsko litewsko tatarsko - ruskie dowodzone przez Wadysawa Jagie powstrzymay natarcie krzyackie, wspierane przez rycerzy najemnych, pod Grunwaldem, lecz nie zdoano zajd stolicy zakonnej - Malborka. Pierwszy Pokj Toruoski zawarty w dniu 1 lutego 1411 roku przewidywa zwrot mudzi Litwie, do Polski wracaa Ziemia Dobrzyoska, Mazowsze odzyskiwao utracone fragmenty ziem. Pierwszy Pokj Toruoski nie spenia oczekiwao, jakie mogo nied spektakularne zwycistwo pod Grunwaldem, co wicej, Krzyacy nie respektowali szczegowych postanowieo dotyczcych midzy innymi umoliwienia mieszkaocom Pomorza uznania zwierzchnictwa korony Polski. Dlatego te jeszcze w tym samym roku wojna wybucha ponownie. Niemniej, krzyackie fortyfikacje uniemoliwiy wojskom Wadysawa Jagiey skuteczne prowadzenie dziaao zbrojnych - wydarzenie to przeszo do historii jako wojna godowa, gdy zapasy krzyackie byy ukrywane w fortyfikacjach. Od tej pory spr pomidzy Jagiellonami a Krzyakami przenis si na salony dyplomatyczne. Sobr w Konstancji zobowiza si w 1414 roku rozsdzid kwesti nieporozumieo pomidzy Krzyakami a Polsk i Litw. Wyrok nie przynis zmian korzystnych dla Jagiellonw. Za panowania Kazimierza Jagiellooczyka doszo do ponownej wojny pomidzy Polsk, Litw i Zakonem Krzyackim. Tym razem bezporednim powodem jej wybuchu bya aktywnod miast Prus zrzeszonych w Zwizek Pruski. Miasta, za wyjtkiem stolicy Zakonu Malborka, oraz kilku pomniejszych grodw, domagay si interwencji polsko-litewskiego wadcy w obronie ich interesw. Pacyfikacja miast, jakiej dokona Zakon Krzyacki w 1454 roku przyspieszya wybuch wojny. Co ciekawe,

a)

b)

c)

d)

e)

4.

polsko-litewskie pospolite ruszenie okazao si nieskuteczne przeciwko Zakonowi (klska pod Chojnicami). Dziki finansowaniu wojny przez zamone miasta pruskie wystawiono armi zacin. Na skutek szeregu bitew, w tym morskich (na Zalewie Wilanym, pod Bornholmem) przyczyni si do zwycistwa Kazimierza Jagiellooczyka. Drugi Pokj Toruoski z roku 1466, w przeciwieostwie do Pierwszego, dobrze zapewnia interesy polskie, ale uwzgldnia te wol samych miast. Zwizane z Polsk wizami handlowymi Pomorze Gdaoskie wrcio do Polski, zapewniony zosta jednak specjalny status tych ziem gwarantowany przez przywileje. Wraz z Warmi, Powilem (w tym Malbork), ziemiami Chemiosk i Michaowsk, Pomorze Gdaoskie utworzyy nalece do Polski Prusy Krlewskie. Z pozostaych dawnych ziem krzyackich utworzono Prusy Zakonne, lenno korony polskiej ze stolic w Krlewcu. Drugi Pokj Toruoski przyczyni si do odzyskania przez Krlestwo Polskie dostpu do Morza Batyckiego i zamkn pewien rozdzia w historii stosunkw polsko- litewsko- krzyackich. Odtd zaczyna byd mowa o Prusach, ktre w kolejnych wiekach przeistocz si w potne paostwo pod wodz dynastii Hohenzollernw i utworz wspczesne Niemcy. Krlewiec, ktry ju wwczas ciy bardziej ku Zachodowi, stanie si w duszym okresie bardzo wanym orodkiem wadzy, take nieprzychylnym Polsce. 3.3 Przywileje szlacheckie Przywilej koszycki - 1374 rok nadany przez Ludwika Wgierskiego. Przywilej znosi podatek poradlny do wysokoci 2 groszy od ana, zwalnia z przymusu budowy oraz modernizacji zamkw, przydziela odszkodowania za uczestnictwo szlachcicw w wyprawach zagranicznych, gwarantowa wykupienie szlachcica gdyby dosta si do niewoli podczas zagranicznej wyprawy, gwarantowa obsadzanie urzdw krajowych tylko i wycznie przez Polakw, natomiast urzdw ziemskich tylko i wycznie przez mieszkaocw tej ziemi. Przywilej koszycki zosta nadany za wyraenie przez szlacht zgody na koronowanie Jadwigi bdcej crk Ludwika Wgierskiego. Przywilej czerwieoski 1422 rok nadany przez Wadysawa Jagie. Gwarantowa nienaruszalnod majtkow bez wyroku sdowego. Zakazywa czenia stanowisk starostw i sdziw. Przywilej czerwioski zosta nadany w celu zdobycia przychylnoci szlachty odnonie uzyskania nastpstwa tronu. Przywilej krakowski 1433 rok nadany przez Wadysawa Jagie. Nadawa szlachcie wycznod na sprawowanie urzdw krajowych oraz ziemskich, a take poniektrych urzdw kocielnych. Krl dokonywa nominacji na urzdnikw. Przywilej krakowski zosta nadany w celu zapewnienia cigoci dynastii. Przywilej nieszawski 1454 rok nadany przez Kazimierza Jagiellooczyka. Ogranicza krlowi moliwod zwoania pospolitego ruszenia oraz podnoszenia i nakadania podatkw nie uzgadniajc powyszego z sejmami ziemskimi. Przywilej nieszawski zosta nadany w celu zwoania pospolitego ruszenia na wojn z Krzyakami. Przywilej piotrkowski 1496 rok nadany przez Jana Olbrachta. Nakada ograniczenie wyjcia chopa ze wsi do 1 na rok. Znosi co za zboe dla szlachty. Wprowadza ograniczenia w wykupywaniu ziemi przez mieszczan. Gwarantowa swobod eglugi rdldowej. Przywilej piotrkowski zosta nadany w celu przypodobania si szlachcie. 3.4 Korona Krlestwa Polskiego Paostwo polskie powstae po rozbiciu dzielnicowym, ucieleniaa jego prawa zwierzchnie do poszczeglnych terytoriw, niezalenie od osoby panujcego. Poza ziemiami pozostajcymi pod panowaniem krla polskiego pojciem tym obejmowano take wszystkie ziemie historycznie i etnicznie polskie. Spoeczeostwo na Zachodzie 4.1 Powstawanie miast redniowiecznych miasta powstaj: z dawnych miast rzymskich (charakteryzuj si chaotyczn i nieregularn zabudow, powstaj bez okrelonego z gry planu), z podgrodzi, z osad targowych, a take przy miastach portowych. Dwa ostatnie typy miast powstaj przewanie wedug z gry okrelonego planu powielanego szablonowo szachownicowy ukad ulic, centrum miasta stanowi rynek, przy ktrym znajduj si najwaniejsze budowle: ratusz i koci. 4.2 Spoeczeostwo miejskie patrycjat najbogatsi kupcy i rzemielnicy, bankierzy; posplstwo drobni kupcy i rzemielnicy; plebs czeladnicy, biedota miejska, margines spoeczny, ludzie niemajcy wasnego majtku. 4.3 Ustrj komuny miejskiej W Wenecji wadz wykonawcz sprawowaa Signoria. Stojcy na czele Signorii Doa, by cakowicie uzaleniony od innego organu, ktry mia za zadanie go kontrolowad czyli Wielkiej Rady. Wielka Rada sprawowaa wadz ustawodawcz. Gdy stwierdzia ona, e wynik prowadzonej przez Do wojny by niezadowalajcy, karaa go zazwyczaj mierci. Doa wybierany by przez elektorw wyanianych wczeniej przez Wielk Rad wybieran z kolei przez tzw. Rad Mniejsz (komisj). Wielka Rada wyaniaa Rad Dziesiciu, ktrej zadaniem byo zapewnienie bezpieczeostwa

5.

6.

wewntrznego Wenecji. Oprcz Rad Wielkiej i Mniejszej funkcjonowa Trybuna Czterdziestu, ktry przygotowywa projekty ustaw i nadzorowa wymiar sprawiedliwoci. 4.4 Pienidz a) Solid - moneta rzymska i bizantyjska, bita od IV w., zawsze z czystego zota, dawna moneta polska. b) Denar - W Polsce bito go od kooca X w. Po wprowadzeniu groszy (XIV w.) do XVII w. denar sta si pienidzem zdawkowym (bilon). 4.5 Powstania chopw a) akeria - powstanie chopskie we Francji w 1358; wybucho, kiedy na wyniszczon wojn stuletni i epidemi czarnej mierci wie franc. naoono nowe podatki, na czele stan G. Cale; jego aresztowanie i stracenie umoliwio krlowi Nawarry Karolowi II Zemu stumienie tego buntu b) Wata Tylera - rewolta chopska w Anglii w 1381, ktrej przyczyn bya prba zwikszenia powinnoci chopw przez panw feudalnych. Bezporednim powodem byo cigani nowego podatku - pogwnego, przeznaczonego na pokrycie kosztw wojny stuletniej. Podstpne zamordowanie Tylera w czasie pertraktacji pozwolio Radzie na rozbicie i rozproszenie pozbawionych dowdztwa, zdezorientowanych chopw. Gospodarka i spoeczeostwo w Polsce a) Kolonizacja na prawi niemieckim Podstaw bya umowa zawarta pomidzy panem gruntu, a osadnikami w imieniu ktrych wystpowa zasadca. Chopi otrzymywali jednakow ilod ziemi (z reguy jeden an tj. 16 ha); gospodarstwo chopskie stanowio wasnod pana i z tego tytuu otrzymywa on z niego czynsz oraz daniny w naturze; przez pierwsze lata obowizywaa wolnizna (od 2 do 24 lat), by to okres na zagospodarowanie, w ktrym chopi zwolnieni byli od wiadczeo; paoszczyzna nie stosowana lub rzadko (1-4 dni w roku); prawo opuszczenia wsi chop uzyskiwa po odpracowaniu tylu lat ile wynosia wolnizna, pod warunkiem, e uregulowane zostay wszystkie wiadczenia (chopi osobicie wolni); sdem pierwszej instancji bya wybierana przez osadnikw awa wiejska; zasadca zostawa sotysem, przysugiwao mu wiksze gospodarstwo, prawo do prowadzenia karczmy i myna oraz czci wiadczeo chopskich; przewodniczy te awie wiejskiej. b) Lokacja na prawie niemieckim Uprzywilejowan grup stanowi tzw. patrycjat, a wic w przewaajcej mierze bogaci przybysze z Niemiec. Oni otrzymywali jako pierwsi immunitety, czyli przywileje gospodarcze i sdownicze oraz sparowali wadz samorzdow. To oni stworzyli na ziemiach polskich nowy zawd - wielkiego kupca, ktrego dziaalnod gospodarcza oparta bya niejednokrotnie na midzynarodowej wymianie towarw. Immunitety miejskie day pocztek nowemu stanowi prawnemu. Prawo miejskie uzyskiwali liczni rzemielnicy dziedzicznie, dalej posiadacze ziemi w miecie oraz niektrzy drobni kramarze. Wszyscy mieszkaocy miast podlegali awie miejskiej, ktra stanowia miejscow wadz sdownicz. Czonkw awy wybierano spord najbogatszych mieszczan. Przewodniczy im sotys (wjt), ktry dziaa w imieniu waciciela ziemi i jako urzdnik rozpatrywa niektre sprawy. Proces lokacji miast zapocztkowany zosta na lsku na pocztku XIII wieku. Z biegiem czasu wadze samorzdowe, ktre byy reprezentowane przez najbogatszych mieszkaocw miasta, zaczy coraz bardziej ograniczad dziedzicznych sotysw, ktrzy reprezentowali interesy pana gruntowego. Rada bya wyszym ciaem kolegialnym gminy, podczas gdy awa (w miastach dziaajcych wedug prawa magdeburskiego) penia funkcje ciaa niszego. Wikszod mieszkaocw miast stanowili ludzie nie posiadajcy prawa miejskiego, a wic tzw. plebejusze np.: chopi, ludzie luni, zdeklasowani rycerze oraz klerycy. wczesne miasta pene byy marginesu spoecznego, ktry nie mieci si w hierarchii feudalnej. Byy to zarwno prostytutki, zodzieje, ebracy. Miasta lokacyjne charakteryzoway si przemianami w zabudowie przestrzennej. Zasadcy, ktrzy jaki czas po lokacji zachowywali stanowiska wjtw wytaczali najczciej prostoktny rynek, ktry stanowi centrum ycia gospodarczego i politycznego oraz w miar regularn siatk ulic, przecinajcych si pod ktem prostym. Wiksze miasta otaczano murami celem zwikszenia obronnoci, jak i prestiu. Kultura redniowiecznej Europy Rozwijaa si od kooca V wieku do kooca wieku XV. Charakteryzowaa si: uniwersalizmem ktry przejawia si w braku kultur narodowych, wyksztaceniu si jednego wzorca powstawania dzie (wypracowali go duchowni). Gwnym pogldem, by teocentryzm (Bg znajduje si w centrum zainteresowania czowieka, w centrum ycia doczesnego, w centrum sztuki i literatury. Za metod uzyskania ycia wiecznego uwaano umartwianie si. Kultura redniowiecza wypracowaa wzr, wedug ktrego czowiek redniowieczny powinien postpowad. Byy to wzr ascety (w. Franciszka z Asyu). Uniwersalnym jzykiem bya acina. Dziea byy one anonimowe (wynikao z przekonania teocentrycznego). redniowieczn grup osb, dziki ktrej doszo do rozwoju kultury byli duchowni, tak, wic gwnymi orodkami ycia

umysowego staway si klasztory. Ojcowie klasztorni ktrzy przepisywali ksigi to tzw. skrybowie. W szkolnictwie obowizyway dwa stopnie siedmiu sztuk wyzwolonych: trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka), quadrivium (muzyka, geometria, arytmetyka, astronomia). Rozwijay si te uniwersytety typu paryskiego. Literatura wiekw rednich propagowaa ideay redniowiecza, pisana by acin, a tworzono: eposy rycerskie, kroniki, roczniki, diariusze, ywoty witych. W nauce gwnym pogldem bya scholastyka, czyli udowadnianie dogmatw wiary przy zastosowaniu logiki Arystotelesa (lepe zaufanie autorytetowi Biblii i Ojcw Kocioa.) Pogldem dominujcym w nauce redniowiecza by: tomizm i augustynizm. Tomizm- pogld stworzony przez w. Tomasza z Akwinu, wedug ktrego najwaniejszym celem w yciu czowieka jest wiara w Boga, poznanie Boga i dotarcie do niego. Augustynizm- zakada, e czowiek jest cigle rozdarty pomidzy deniem do witoci, a sprawami ziemskimi, pogld ten wywodzi si od w. Augustyna, ktry twierdzi, e czowiek nigdy nie osiganie szczcia, bo jego dusza bdzie rozdarta. Charakterystyczne jest rwnie budowanie grubych murw, kamienne mury, mae okna, sklepienia kolebkowe lub krzyowe, rotundy. 7. Kultura redniowiecznej Polski Do najbardziej rozpowszechnionych w redniowieczu dzie literackich nale kroniki. Najbardziej znane to kronika Galla Anonima, Wincentego Kadubka, Janka z Czarnkowa, Jana Dugosza. Kronika dostarczaa wielu informacji, jej podstawowym celem byo spisanie wydarzeo (tych prawdziwych i tych, ktre autor usysza), gownie dla kolejnych pokoleo. Powstaway take utwory o tematyce religijnej: Bogurodzica, Kazania witokrzyskie, ywoty witych. Charakterystyczne dla polskiej sztuki wiekw rednich s: otarz Wita Stwosza, rzeby nagrobkowe, rzeby kamienne i w drewnie. Sztuk wiekw rednich w Polsce reprezentuj przede wszystkim: Koci Mariacki w Krakowie; bazylika Mariacka w Gdaosku; budynki uniwersyteckie (Akademia Krakowska); ratusze (Wrocaw); sukiennice. 8. Cywilizacje Wschodu 8.1 Bizancjum (Justynian Wielki 527-565) Wydarzenie/Cechy: cezaropapizm (cesarz przywdc wieckim i duchowym), kodyfikacja prawa, wmocnienie pozycji Patryjachy Konstantynopola (zyska przewag nad innymi patriarchami), Ikonoklazm bizantyoski (VII/IXw. Niszczenie obrazw i utworzenie jednego schematu malowania), schizma wschodnia (1054), IV krucjata (1204- zniszczenie Konstantynopola), 1353 (Upadek Konstantynopola po ataku Turkw Osmaoskich) 8.2 Arabowie (Mahomet) - Po mierci Mahometa (632) rzdy obj jego ted Abu Bakr; - Po okresie rywalizacji wadz zdobya dynastia Omajjadw, ktra rozpocza ekspansj terytorialn paostwa arabskiego (VII- VIIIw.), stolic Damaszek; - Dynastia Abbasydw obalia i zastpia wadz Omajjadw w imperium Arabskim, stolic Bagdad; - Na czele paostwa sta Kalif (krl krlw), a najwaniejszym z jego urzdnikw by wezyr za na czele prowincji wchodzcych w skad paostwa stali emirowie; - Dziki Arabom europejczycy poznali tajniki produkcji papieru, ceramiki, uprawy trzciny itd. 9. Dynastia Jagiellonw

Wadysaw II Jagieo Wadysaw III Warneoczyk Kazimierz IV Jagiellooczyk Jan I Olbracht Aleksander Jagiellooczyk Zygmunt I Stary Zygmunt II August

1386-1434 1434-1444 1447-1492 1492-1501 1501-1506 1506-1548 1530-1548-72