OD DYKTATURY DO DEMOKRACJI Drogi do wolnoci

Wydanie czwarte Gene Sharp Instytut im. Alberta Einsteina

Wszystkie materiay tu wydrukowane stanowi wasno publiczn i mog by publikowane bez zgody Genea Sharpa. Instytut im. Alberta Einsteina bdzie jednak wdziczny za wszelkie informacje o wykorzystaniu lub powielaniu niniejszej publikacji w druku, w formie cytatw bd przekadu. Wydanie pierwsze: maj 2002 Wydanie drugie: czerwiec 2003 Wydanie trzecie: luty 2008 Wydanie czwarte: maj 2010 Esej Od dyktatury do demokracji po raz pierwszy zosta wydany w Bangkoku w 1993 roku przez Komitet Na Rzecz Przywrcenia Demokracji w Birmie we wsppracy z Khit Pyaing (The New Era Journal). Od tamtej pory przetumaczono go na co najmniej trzydzieci jeden jzykw, wydano w Serbii, Indonezji, Tajlandii, i wielu innych krajach. Obecne wydanie jest czwartym wydaniem amerykaskim. Kontakt: The Albert Einstein Institution P.O. Box 455 East Boston, MA 02128, USA Tel: USA + 1 617-247-4882 Fax: USA + 1 617-247-4035 E-mail: einstein@igc.org www.aeienstein.org ISBN 1-880813-09-2

Spis treci
Przedmowa 1. Realistyczna ocena dyktatury
Nieustajcy problem Wolno dziki przemocy? Zamach stanu, wybory, zagraniczni wybawcy? Trudna prawda

2. Niebezpieczestwa negocjacji
Dodatnie i ujemne strony negocjacji Wynegocjowana kapitulacja? Wadza i sprawiedliwo w negocjacjach Mili dyktatorzy Pokj, ale jaki? Jest nadzieja

3. Skd si bierze wadza?

Przypowie o wadcy map Niezbdne rda wadzy politycznej Orodki wadzy demokratycznej

4. Sabe punkty dyktatury

Pita achillesowa Sabe punkty dyktatury Sabe punkty na celowniku

5. Sprawowanie wadzy

Sposb rozumowania w walce bez przemocy Narzdzia i dyscyplina w walce bez przemocy Otwarto, dyskrecja i wysokie standardy Zmiana stosunkw wadzy Cztery mechanizmy zmiany Demokratyzacja jako skutek nieposuszestwa politycznego Zawioci walki bez przemocy 6. Potrzeba strategii Planowanie realistyczne Przeszkody w planowaniu Cztery wane pojcia w planowaniu strategii

7. Zastosowanie strategii
Wybr rodkw Z myl o demokracji Pomoc z zewntrz Opracowanie kompleksowej strategii Planowanie strategii w kampaniach Propagowanie odmowy wsppracy Represje i rodki zaradcze Trzymanie si planu strategicznego

8. Nieposuszestwo polityczne w praktyce

Opr wybirczy Protesty symboliczne Rozoenie zada

Cel: wadza dyktatora Zmiana strategii 9. Obalenie dyktatury Denie do wolnoci Obalenie dyktatury Odpowiedzialno za sukces 10. Budowanie podstaw trwaej demokracji Groba nowej dyktatury Zapobieganie zamachom stanu Nowa konstytucja Demokratyczna polityka obronna Chwalebna odpowiedzialno

Aneks nr 1 Formy pokojowego oporu Aneks nr 2 Podzikowania Historia publikacji Aneks nr 3 Uwagi odnonie przekadu i przedruku publikacji Polecane lektury

PRZEDMOWA
Od wielu lat zastanawiam si nieprzerwanie nad sposobami, w jaki ludzie mog zapobiega dyktaturom, i jak je obala. Pielgnuj w sobie t trosk czciowo ze wzgldu na przekonanie, e reimy totalitarne nie powinny dominowa i niszczy adnej ludzkiej jednostki. To przekonanie umocniy we mnie rozliczne lektury o znaczeniu wolnoci czowieka, jak i o naturze dyktatury (od Arystotelesa po analitykw totalitaryzmu), a take historia systemw dyktatorskich (w szczeglnoci nazistowskiego i stalinowskiego). Miaem okazj pozna ludzi, ktrzy yli i cierpieli pod rzdami nazistw, cznie z tymi, ktrzy przeyli obozy koncentracyjne. W Norwegii spotkaem osoby, ktre opary si faszystowskim rzdom i przetrway, ale syszaem te o tych, ktre zginy. Rozmawiaem z ydami, ktrzy wyrwali si ze szponw niemieckiego nazizmu, i z ludmi, ktrzy ich ratowali. wiadomo koszmaru rzdw komunistycznych w rnych krajach nabyem raczej z ksiek, ni w wyniku kontaktw osobistych. Koszmaru, ktry wydawa si tym bardziej dojmujcy, e te rzdy zostay ludziom narzucone w imi wyzwolenia od ucisku i wyzysku. W ostatnich latach, dziki relacjom osb z takich krajw jak Panama, Polska, Chile, Tybet, Birma gdzie panoway lub panuj rzdy dyktatorskie rzeczywisto wspczesnych dyktatur staa si dla mnie nawet bardziej namacalna. Dziki Tybetaczykom, ktrzy walczyli z chisk, komunistyczn agresj, dziki Rosjanom, ktrzy odparli zamach stanu twardogowych w sierpniu 1991 roku, dziki Tajom, ktrzy w sposb pokojowy zablokowali powrt rzdw wojskowych spojrzaem szerzej na nieatwy problem podstpnej natury dyktatorskich reimw. Poczucie tragizmu i gbokie oburzenie w obliczu aktw okruciestwa, a take podziw dla spokojnego heroizmu nadzwyczaj dzielnych mczyzn i kobiet, towarzyszyy mi, gdy odwiedzaem miejsca, gdzie nadal byo niebezpiecznie, a jednak opr trwa: w Panamie za rzdw Noriegi; w Wilnie na Litwie, pozostajcej jeszcze wtedy pod uciskiem sowieckiej Rosji; na placu Tiananmen w Pekinie, gdzie podczas hucznej demonstracji wolnoci pojawiy si pierwsze transportery opancerzone; a take w pooonej w sercu dungli kwaterze gwnej demokratycznej opozycji w Manerplaw w wyzwolonej Birmie. Niekiedy odwiedzaem te miejsca bdce symbolem pamici polegych, takie jak wiea telewizyjna i cmentarz w Wilnie, park miejski w Rydze, gdzie strzelano do ludzi, centrum Ferrary w pnocnych Woszech, gdzie faszyci ustawili w szeregu i rozstrzelali czonkw ruchu oporu, i prosty cmentarzyk w Manerplaw, miejsce spoczynku wielu mczyzn, ktrzy zginli zbyt modo. Jest smutn konstatacj, e kada dyktatura pozostawia po sobie ogrom mierci i zniszczenia. Z tych trosk i dowiadcze wyniosem gbokie przewiadczenie, e zapobieganie tyranii jest moliwe, e skuteczn walk przeciw dyktaturze mona prowadzi w taki sposb, aby unikn wzajemnych masowych rzezi, e dyktatur da si obali, jednoczenie nie dopuszczajc do tego, by z popiow odrodzia si kolejna. W poszukiwaniu najskuteczniejszych sposobw na obalanie rzdw dyktatorskich sposobw, ktre nie pocigayby za sob cierpienia i mierci - czerpaem z wieloletnich bada nad dyktatur, ruchami oporu, rewolucjami, myl polityczn, systemami rzdowymi, a zwaszcza nad realnymi moliwociami oporu pokojowego.

Niniejsza publikacja jest tego rezultatem. Z pewnoci daleko jej do ideau. By moe jednak, dziki zawartym w niej wskazwkom, strategia nowopowstajcych ruchw wyzwoleczych okae si bardziej rozwana i skuteczniejsza. Z koniecznoci, ale te na skutek przemylanego wyboru, przedmiotem mojej pracy jest ten oglny problem: jak zniszczy dyktatur i nie dopuci do powstania nowej. Nie mam dostatecznej wiedzy, eby przedstawi szczegow analiz i gotow recept dla danego pastwa. Mam jednak nadziej, e ta oglna analiza okae si uyteczna dla ludzi w cigle zbyt wielu, niestety, krajach ktrzy obecnie mierz si z rzeczywistoci rzdw dyktatorskich. Bd musieli uwanie przyjrze si zasadnoci przedstawionych tu argumentw, w kontekcie swojej szczeglnej sytuacji, i oceni przydatno podstawowych zalece niniejszej analizy w swojej walce o wolno. Nigdzie w mojej pracy nie zakadam, e przeciwstawienie si dyktaturze to przedsiwzicie atwe czy wolne od kosztw. Wszelkie formy walki wi si z komplikacjami i maj swoj cen. Walka z dyktatur pociga za sob ofiary. Jednake ufam, e moje rozwaania pobudz przywdcw ruchw oporu do podjcia strategii, ktre mog zwikszy ich skuteczno przy minimalnej liczbie strat. Bynajmniej nie naley sdzi, e w chwili, gdy dyktatura upada, znikaj wszystkie inne problemy. Upadek konkretnego reimu nie oznacza narodzin utopii. Raczej stwarza korzystne warunki dla wytonej pracy i dugofalowych wysikw na rzecz budowania bardziej sprawiedliwych relacji spoecznych, gospodarczych i politycznych, w ktrych nie ma miejsca na niesprawiedliwo i represje. Mam nadziej, e to krtkie omwienie moliwych sposobw na obalenie dyktatury, okae si przydatne wszdzie tam, gdzie ludzie yj w ucisku i marz o wolnoci. Gene Sharp 6 padziernika 1993 Instytut im. Alberta Einsteina Boston, Massachusetts

1.

Realistyczna ocena dyktatury

W ostatnich latach rozmaite rzdy dyktatorskie zarwno te powstae wewntrz pastwa, jak i narzucone z zewntrz upady lub zostay powanie osabione na skutek nieposuszestwa i powszechnej mobilizacji spoeczestwa. Czsto postrzegane jako stabilne i niezagroone, jednak nie potrafiy sprosta zbiorowym protestom w zakresie spraw politycznych, gospodarczych i spoecznych. W latach osiemdziesitych dyktatury upaday w obliczu pokojowego w przewaajcej mierze oporu narodw Estonii, otwy i Litwy, Polski, NRD, Czechosowacji i Sowenii, Madagaskaru, Mali, Boliwii i Filipin. Pokojowe protesty zapocztkoway demokratyczne przemiany w Nepalu, Zambii, Korei Poudniowej, w Chile, Argentynie, na Haiti, w Brazylii, Urugwaju, Malawi i Tajlandii, w Bugarii, na Wgrzech, w Nigerii, a take w wielu krajach byego Zwizku Radzieckiego (co miao decydujce znaczenie w przypadku nieudanego puczu w sierpniu 1991 roku). Co wicej, w ostatnich latach stalimy si wiadkami masowego nieposuszestwa politycznego w Chinach, Birmie i Tybecie.i Wprawdzie nie doprowadzio ono do zakoczenia rzdw dyktatorskich bd okupacyjnych, ale przynajmniej obnayo przed wiatem brutaln natur tych represyjnych reimw i pokazao, jak cenne dowiadczenia mona wynie z takich form walki. Upadek rzdw dyktatorskich w wyej wymienionych krajach z pewnoci nie zlikwidowa wielu kwestii spoecznych. Ndza, przestpczo, niewydolno biurokracji, zniszczenie rodowiska naturalnego - to czsta spucizna brutalnych reimw. Mimo wszystko, rozpad dyktatury w tych krajach przynajmniej nieznacznie zmniejszy cierpienie ofiar represji i stworzy moliwo odbudowy spoeczestwa w ramach wikszej demokracji politycznej, swobd obywatelskich i sprawiedliwoci spoecznej. Nieustajcy problem Niewtpliwie, od kilku dziesicioleci obserwujemy na wiecie dno do wikszej demokratyzacji i wolnoci. Wedug danych organizacji Freedom House, ktra corocznie przeprowadza midzynarodowe badanie w zakresie praw i swobd obywatelskich, liczba krajw okrelanych jako wolne w ostatnich latach znacznie wzrosa:ii Wolne 1983 1993 2003 2009 54 75 89 89 Czciowo wolne 47 73 55 62 Zniewolone 64 38 48 43

Z drugiej strony, ten skdind pozytywny trend zaburza wielka liczba ludnoci yjcej nadal w warunkach tyranii. W 2008 roku 34% wiatowej populacji, liczcej 6, 68 miliarda, stanowili mieszkacy krajw, okrelanych jako zniewolone,iii czyli w rejonach, gdzie prawa polityczne i swobody obywatelskie s nadzwyczaj ograniczone. W 42 pastwach z kategorii zniewolone rzdy sprawuje dyktatura wojskowa (np. w Birmie), tradycyjna monarchia (w Arabii Saudyjskiej i Butanie), dominujca partia polityczna (w Chinach i Korei Pnocnej), obca

wadza okupacyjna (w Tybecie i Saharze Zachodniej), bd te znajduj si one w stadium przejciowym. Wiele pastw przechodzi obecnie gwatown ekonomiczn, polityczn i spoeczn transformacj. Wprawdzie w ostatnich latach wzrosa liczba krajw okrelanych jako wolne, istnieje powane ryzyko, e wiele narodw, w obliczu tak fundamentalnych zmian, obierze kierunek przeciwny, dowiadczajc nowych form dyktatury. Kliki wojskowe, ambitne jednostki, obieralni urzdnicy i doktrynalne partie polityczne bd dy nieprzerwanie do narzucenia swojej woli. Zamachy stanu zdarzaj si i bd si zdarza powszechnie. Obywatele ogromnej liczby pastw nadal pozbawieni bd podstawowych praw i swobd obywatelskich. Niestety, przeszo wci nam towarzyszy. Problem dyktatury siga gboko. Ludzie w wielu krajach dowiadczyli dziesicioleci, a nieraz nawet setek lat ucisku, ze strony wasnych lub obcych rzdw. Czsto lepe posuszestwo wobec wadzy ju dawno zostao im wpojone. W ekstremalnych przypadkach, spoeczne, polityczne, ekonomiczne, a nawet religijne organizacje, pozostajce poza kontrol pastwa, zostay celowo osabione, podporzdkowane, czy nawet zastpione nowymi, poddanymi reimowi instytucjami, ktre pastwo lub partia rzdzca wykorzystuje, aby kontrolowa spoeczestwo. Ludno moga zosta zatomizowana (rozdzielona na pojedyncze, oddzielne jednostki), przez co obywatele nie s zdolni wsppracowa na rzecz wolnoci, nie ufaj sobie nawzajem i nie robi waciwie nic z wasnej inicjatywy. Rezultat atwo przewidzie: spoeczestwo sabnie, traci wiar w siebie i nie jest zdolne do sprzeciwu. Ludzie czsto za bardzo si boj, eby wyjawia swoj nienawi do systemu i pragnienie wolnoci nawet w gronie rodziny i przyjaci. Czsto s tak zastraszeni, e w ogle nie rozwaaj moliwoci publicznego oporu. Zreszt, jaki to miaoby sens? Wobec tego staj w obliczu bezcelowego cierpienia i przyszoci pozbawionej nadziei. Obecne warunki, we wspczesnych dyktaturach, s by moe o wiele gorsze ni wczeniej. W przeszoci przynajmniej niektrzy prbowali si buntowa. Zdarzay si krtkotrwae masowe protesty i demonstracje. Chwilowo oywa duch w narodzie. Poszczeglne jednostki lub mae grupy osb wykonyway miae lecz bezsilne gesty, w imi zasad i niepodporzdkowania si wadzy. Bez wzgldu na to jak szlachetne byy ich motywy, takie gesty sprzeciwu czsto nie wystarczay, by przeama ludzki strach i nawyk posuszestwa - warunki konieczne do obalenia dyktatury. Smutne to, ale w konsekwencji ich dziaania mogy jedynie zwikszy ilo represji i ofiar, zamiast przynie zwycistwo czy choby nadziej na przyszo. Wolno dziki przemocy? Co zrobi w takich okolicznociach? Oczywiste rozwizania wydaj si bezuyteczne. Bariery konstytucyjne i prawne, decyzje sdw i opinia publiczna s zwykle przez dyktatorw lekcewaone. Jest wic zrozumiae, e w reakcji na okruciestwa, tortury, zniknicia i morderstwa, ludzie czsto dochodz do wniosku, e tylko przemoc moe pooy kres dyktaturze. Rozgniewane ofiary reimu czasem organizuj si, eby walczy z brutalnym dyktatorem na wszelkie moliwe sposoby, take przemoc i walk zbrojn, chocia nie maj adnych szans. Ludzie ci walcz dzielnie, kosztem cierpienia i ycia. Czasem osigaj spektakularne sukcesy, ale rzadko wygrywaj wolno. Gwatowny bunt moe spowodowa brutalne represje, skutkiem czego ludno pozostaje nawet bardziej bezradna ni wczeniej. Nawet jeli opcja z wykorzystaniem przemocy ma swoje zalety, jedno jest pewne. Uciekajc si do przemocy, wybieramy dokadnie ten rodzaj walki, w jakiej ciemicy prawie zawsze bd mieli nad nami przewag. Dyktatorzy s dobrze przygotowani na zastosowanie przemocy na wielk skal. Bez wzgldu na to, jak dugo demokraci s zdolni wytrwa, ostatecznie nie da si unikn bezlitosnych realiw interwencji militarnej. Dyktatorzy zwykle

maj przewag w zakresie wyposaenia wojskowego, amunicji, transportu, liczebnoci wojska. Demokraci, mimo swego mstwa, nie s (prawie nigdy) dla nich przeciwnikiem. Uznawszy konwencjonalne dziaania militarne za nierealistyczne, niektrzy dysydenci decyduj si na wojn partyzanck. Jednak partyzantka rzadko, jeli w ogle, przynosi korzyci uciskanej ludnoci, czy zapocztkowuje demokracj. Wojna partyzancka nie jest rozwizaniem oczywistym, zwaywszy, e wie si z ogromn iloci ofiar w ludziach. Poza tym, nie gwarantuje zwycistwa, chocia wspiera si teori, analizami strategicznymi, a niekiedy ma take poparcie midzynarodowe. Czsto cignie si latami. W tym czasie rzd wysiedla ludno cywiln, co potguje ludzkie nieszczcie i destabilizacj spoeczestwa. Walka partyzancka, nawet jeli jest skuteczna, nieraz ma powane, dugofalowe, negatywne konsekwencje strukturalne. Zaatakowany reim, stosujc rodki zaradcze, natychmiast staje si jeszcze bardziej dyktatorski. Jeli partyzanci ostatecznie zwyci, nowopowstay rzd bdzie czsto nawet bardziej reimowy ni poprzedni, ze wzgldu na scentralizowany wpyw zwikszonych si militarnych oraz osabienie lub zniszczenie niezalenych grup i instytucji spoecznych w miar trwania walk instytucji niezbdnych do budowy i rozwoju spoeczestwa demokratycznego. Wrogowie dyktatury powinni poszuka innego rozwizania. Zamach stanu, wybory, zagraniczni wybawcy? Przewrt wojskowy przeciwko dyktaturze moe wydawa si stosunkowo najatwiejszym i najszybszym sposobem na zniesienie szczeglnie odraajcego reimu. Nastrcza jednak powane problemy. Przede wszystkim, nie narusza istniejcego podziau wadzy midzy ludno a elity kontrolujce rzd i wojsko. Usunicie z wysokich stanowisk poszczeglnych osb i klik najprawdopodobniej umoliwi tylko ich obsadzenie przez inn grup. Teoretycznie rzecz biorc, grupa ta moe by bardziej umiarkowana i w ograniczony sposb otwarta na reformy demokratyczne. Ale rwnie dobrze moe by odwrotnie. Umocniwszy swoj pozycj, nowa klika moe okaza si nawet bardziej bezwzgldna i ambitna od poprzedniej. W rezultacie, nowa klika w ktrej by moe pokadano nadzieje bdzie postpowa wedle wasnego widzimisi, bez poszanowania demokracji i praw czowieka. Dlatego te zamach stanu nie rozwizuje problemu dyktatury. Wybory jako instrument znaczcych zmian politycznych w ogle nie s moliwe w warunkach dyktatury. Niektre reimy dyktatorskie, na przykad w dawnym bloku wschodnim pod dominacj sowieck, stwarzay pozory demokracji. Tamtejsze wybory byy jednak po prostu cile kontrolowanymi referendami, ktre miay potwierdzi powszechne poparcie dla kandydatw wczeniej wybranych przez reim. Dyktatorzy pod presj dopuszczaj niekiedy moliwo nowych wyborw, lecz nastpnie faszuj wyniki i obsadzaj stanowiska w rzdzie swoimi marionetkami. Jeli kandydaci z opozycji startowali w wyborach i faktycznie zostali wybrani, jak to miao miejsce w Birmie w 1990 roku i w Nigerii w 1993, wwczas wyniki wyborw s zwyczajnie ignorowane, a zwycizcw si zastrasza, aresztuje, a nawet wykonuje na nich egzekucje. Dyktatorzy nie maj zwyczaju respektowa wyborw, ktrych wynik mgby strci ich z tronu. Wielu ludzi, ktrzy obecnie dowiadczaj represji ze strony brutalnych reimw, bd znaleli si na wygnaniu, uciekajc przed represjami, nie wierzy, e ciemiony nard jest w stanie sam si wyzwoli. Zakadaj, e to moe si uda jedynie z pomoc innych, i pokadaj nadziej w ingerencji z zewntrz. Uwaaj, e tylko pomoc midzynarodowa moe okaza si na tyle silna, eby doprowadzi do upadku dyktatora. Przekonanie, e ludzie uciskani przez reim s niezdolni dziaa skutecznie, jest czsto trafne przez pewien czas. Jak ju wspomniaem, ciemiony nard czasem nie chce i nie jest w stanie podj walki, poniewa jego przedstawiciele nie wierz, jakoby mogli stawi czoo

dyktaturze, i nie potrafi si broni. Dlatego jest zrozumiae, e pokadaj nadziej na wyzwolenie w innych. Tak si z zewntrz moe by opinia publiczna, ONZ, konkretne pastwo, lub midzynarodowe sankcje gospodarcze i polityczne. Z pozoru jest to scenariusz podnoszcy na duchu, jednak zaleno od wybawcy z zewntrz niesie ze sob powane konsekwencje. Wiara w niego moe okaza si le ulokowana. W rzeczywistoci zagraniczni wybawcy zjawiaj si rzadko, a jeli ju inne pastwo faktycznie interweniuje, to najpewniej nie naley mu ufa. Naley tu podkreli kilka istotnych problemw, jakie niesie ze sob zaleno od interwencji z zewntrz: Obce pastwa czsto bd tolerowa, a nawet wspiera dyktatur, ze wzgldu na wasne interesy gospodarcze lub polityczne. Obce pastwa, deklarujce pomoc w wyzwoleniu, mog nie dotrzyma obietnicy i zdradzi uciskany nard, majc na uwadze inne cele. Niektre pastwa bd dziaa wbrew dyktaturze jedynie po to, aby przej kontrol nad gospodark, polityk i armi. Obce pastwa mog pozytywnie zaangaowa si w spraw dopiero wtedy, gdy wewntrzny ruch oporu zdy zachwia podstawami reimu, przez co objawi na arenie midzynarodowej jego brutalny charakter.

Dyktatury zwykle istniej gwnie ze wzgldu na wewntrzny podzia wadzy w danym kraju. Ludno i spoeczestwo s zbyt sabe, eby sprawia reimowi powane problemy, a bogactwo i wadza skupiaj si w rkach nielicznych. Wprawdzie dziaania midzynarodowe mog albo podziaa korzystnie, albo nieznacznie osabi dyktatur, to jednak jej przetrwanie zaley przede wszystkim od czynnikw wewntrznych. Naciski z zewntrz mog by jednak przydatne w sytuacji, gdy maj na celu wsparcie silnego wewntrznego ruchu oporu. Wwczas, na przykad, midzynarodowe sankcje gospodarcze, embarga, zerwanie stosunkw dyplomatycznych, wykluczenie z organizacji midzynarodowych, potpienie ze strony organw Narodw Zjednoczonych, i tym podobne, mog okaza si wielce pomocne. Ale gdy brak potnego ruchu oporu wewntrz kraju, takie dziaania ze strony innych s mao prawdopodobne. Trudna prawda Wida wic, e doprowadzenie do upadku dyktatury jest zadaniem nieatwym. Najskuteczniejsze dziaanie, zakadajce minimum kosztw, musi uwzgldni cztery najpilniejsze zadania: Naley wzmocni wrd uciskanej ludnoci determinacj, wiar w siebie i umiejtno sprzeciwu; Naley wzmocni niezalene grupy i instytucje spoeczne; Naley stworzy silny wewntrzny ruch oporu; Naley opracowa rozsdny, strategiczny plan wyzwolenia i umiejtnie wprowadza go w ycie.

Walka o wolno wymaga samodzielnoci i wewntrznego wzmocnienia walczcych grup. Jak przekonywa Charles Stewart Parnell podczas irlandzkiego strajku lokatorw w roku 1879 i 1880:

Nie ma sensu polega na rzdzie. () Musicie polega tylko na wasnej determinacji. () Pomcie sami sobie, wzajemnie si wspierajc. () Dodajcie si tym spord was, ktrzy s sabi (), zjednoczcie si, zorganizujcie (), a wwczas zwyciycie. () Kiedy bdziecie gotowi uregulowa t kwesti, wtedy dopiero wtedy dojdziecie do porozumienia.iv W obliczu potnej, samodzielnej siy, wspartej mdr strategi, dyscyplin i odwanym dziaaniem, dyktatura w kocu osabnie. Jednak koniecznym minimum jest spenienie czterech wyej wymienionych warunkw. Jak pokazuje powysza analiza, wyzwolenie si spod panowania dyktatury ostatecznie zaley od zdolnoci danego narodu do samodzielnej walki wyzwoleczej. Cytowane tu przypadki skutecznego dziaania w ramach nieposuszestwa politycznego czy te walki bez przemocy dla celw politycznych dowodz, e istniej rodki dostpne ludnoci na drodze do wyzwolenia, jednake ta opcja dotd nie bya rozwijana. Omwimy j szczegowo w kolejnych rozdziaach. Najpierw jednak przyjrzyjmy si kwestii negocjacji jako jednego ze sposobw na zlikwidowanie dyktatury.

2. Niebezpieczestwa negocjacji
W obliczu powanych problemw, jakie nastrcza konfrontacja z dyktatur (omwionych w poprzednim rozdziale), wielu ludzi wybiera biern ulego. Inni, nie widzc szans na demokracj, mog doj do wniosku, e nie pozostaje im nic innego, jak pogodzi si z pozornie niezniszczaln dyktatur, w nadziei, e poprzez mediacje, kompromis i negocjacje bd w stanie ocali jakie pozytywne elementy i pooy kres okruciestwu. Z pozoru, zwaywszy brak realistycznych opcji, taki tok mylenia ma swoje uzasadnienie. Powana walka przeciwko brutalnej dyktaturze to mao przyjemna perspektywa. Po co i t drog? Dlaczego wszyscy nie mog po prostu zachowa si rozsdnie, podejmujc dyskusj, negocjujc sposoby stopniowego zakoczenia rzdw dyktatorskich? Czemu demokraci nie mieliby odwoa si do ludzkich uczu dyktatora i przekona go, aby krok po kroku ograniczy swoj dominacj, a by moe ostatecznie ustpi na rzecz demokracji? Czasem mwi si, e prawda nie ley tylko po jednej stronie. Moliwe, e demokraci bdnie odczytali intencje dyktatora, ktry dziaa ze szlachetnych pobudek w trudnych okolicznociach. Moe, jak sdz niektrzy, dyktator chtnie sam wycofaby si z trudnej sytuacji, gdyby tylko udao si go do tego nakoni. Mona dowodzi, e dyktatorom wystarczyoby zaproponowa rozwizanie, w ramach ktrego nie bdzie przegranych i kady co zyska. Ryzyko i cierpienie zwizane z dalsz walk byoby niepotrzebne, gdyby tylko demokratyczna opozycja zechciaa rozstrzygn konflikt pokojowo w drodze negocjacji (w ktrych mogliby pomc zrczni negocjatorzy, albo nawet inne pastwo). Czy nie byoby to bardziej podane ni trudna walka, nawet bez uycia przemocy? Dodatnie i ujemne strony negocjacji Negocjacje s bardzo uytecznym narzdziem w rozwizywaniu pewnego rodzaju kwestii i nie naley lekceway, ani odrzuca, moliwoci, jakie oferuj w stosownych przypadkach. W pewnych sytuacjach, kiedy w gr nie wchodz sprawy zasadnicze i kompromis jest do przyjcia, negocjacje mog w istotny sposb pomc w rozwizaniu konfliktu. Strajk robotnikw, domagajcych si podwyki pac, jest dobrym przykadem zastosowania negocjacji w sytuacji konfliktowej: wynegocjowane porozumienie moe skutkowa podwyk w kwocie oscylujcej pomidzy tym, co pocztkowo proponoway strony sporu. Ale konflikty robotnikw z legalnymi zwizkami zawodowymi s czym zupenie innym, ni te, w ktrych stawk jest dalsze istnienie brutalnej dyktatury lub odzyskanie wolnoci politycznej. Gdy chodzi o sprawy fundamentalne, dotyczce zasad religijnych, wolnoci czowieka, czy przyszego rozwoju spoeczestwa, negocjacje nie prowadz do porozumienia zadowalajcego obie strony. W kwestiach zasadniczych nie ma miejsca na kompromis. Tylko zmiana stosunkw wadzy na rzecz demokratw moe odpowiednio zabezpieczy te zasadnicze kwestie. Taka zmiana moe nastpi w wyniku walki, nie negocjacji. Nie chc przez to powiedzie, e nigdy nie naley negocjowa. Chodzi o to, e negocjacje, realnie rzecz biorc, nie przyczyni si do obalenia potnej dyktatury, jeli nie stoi za nimi silna, demokratyczna opozycja. Czasem, oczywicie, negocjacje w ogle nie wchodz w gr. Gboko umocniony dyktator, ktry czuje si niezagroony w swojej pozycji, moe odmwi negocjacji z demokratycznym oponentem. Zdarza si te, e ju po rozpoczciu rokowa demokratyczni negocjatorzy nagle przepadaj bez wieci. Wynegocjowana kapitulacja?

Poszczeglne jednostki i grupy osb, ktre sprzeciwiaj si dyktaturze i s za negocjacjami, czsto kieruj si suszn motywacj. Zwaszcza gdy regularna wojna z reimem trwa latami, nie przynoszc ostatecznego zwycistwa, jest zrozumiae, e wszyscy, niezalenie od przekona politycznych, pragn pokoju. Kiedy dyktatorzy maj wyran przewag militarn, a zniszczenia i straty w ludziach s ogromne, negocjacje wydaj si demokratom opcj rozsdn. Istnieje bowiem silna pokusa, aby szuka takich rozwiza, ktre pozwol ocali chocia cz priorytetw i pooy kres fali wzajemnej przemocy. Ze strony dyktatury propozycja pokoju, ktry miaby zosta zawarty w drodze negocjacji z demokratyczn opozycj, raczej nie bdzie szczera. Przecie dyktatorzy mogliby z miejsca pooy kres przemocy, gdyby tylko zaprzestali wojny przeciw wasnemu narodowi. Mogliby z wasnej inicjatywy, bez zbdnych pertraktacji, przywrci szacunek dla ludzkiej godnoci i praw czowieka, uwolni winiw politycznych, zaprzesta tortur, przerwa dziaania wojenne, ustpi i przeprosi nard. W przypadku silnie ugruntowanego reimu - mimo wszystko zirytowanego dziaaniami opozycjonistw - dyktator czsto bdzie prbowa przekona ich do kapitulacji, kuszc perspektyw pokoju. Wezwanie do negocjacji moe sprawia wraenie atrakcyjnej oferty, ale za stoem negocjacyjnym czaj si powane zagroenia. Z drugiej strony, gdy opozycja jest wyjtkowo silna, a dyktatura powanie zagroona, dyktatorzy mog naciska na negocjacje, eby zagwarantowa sobie maksimum kontroli lub zachowa majtek. W adnym wypadku demokraci nie mog pomaga im w osigniciu tych celw. Demokraci musz uwaa na puapki, zastawiane rozmylnie przez dyktatorw w procesach negocjacji. Wezwanie do rokowa w sytuacji, gdy rozstrzygaj si kwestie podstawowych wolnoci politycznych, w rzeczywistoci moe oznacza przymus pokojowej kapitulacji, podczas gdy dyktatura nadal bdzie stosowa przemoc. W przypadku tego typu konfliktw negocjacje mog pomc tylko na samym kocu decydujcej walki, kiedy dyktator utraci ju wszelk wadz i szuka bezpiecznej drogi na midzynarodowe lotnisko. Wadza i sprawiedliwo w negocjacjach Jeli powyszy osd negocjacji wydaje si zbyt surowy, moe czas uj temu pojciu nieco romantyzmu, z jakim powszechnie jest kojarzone. Potrzeba trzewego mylenia, eby oceni, jak faktycznie negocjacje funkcjonuj. Negocjowanie bynajmniej nie oznacza, e dwie rwnoprawne strony konfliktu zasiadaj razem do stou, eby rozstrzygn swoje racje. Naley wzi pod uwag nastpujce kwestie: po pierwsze, o zawartoci negocjowanego porozumienia nie decyduje wzgldna suszno sprzecznych pogldw i celw. Po drugie, zawarto negocjowanego porozumienia w duej mierze zaley od potencjalnej siy kadej ze stron. Trzeba tu rozway kilka trudnych pyta. Co mog zrobi strony, eby zrealizowa swoje postulaty w pniejszym terminie, jeli przy stole negocjacyjnym nie doszo do porozumienia? Co mona zrobi po tym, jak osignito porozumienie, ale druga strona nie dotrzymuje sowa i ucieka si do przemocy, eby wbrew porozumieniu realizowa s w o j e cele? W negocjacjach nie liczy si - i nie prowadzi do ugody - ocena moralnych aspektw dyskutowanego zagadnienia. Mona si o nie spiera, ale prawdziwy rezultat negocjacji wynika z oceny absolutnej bd wzgldnej przewagi oponentw. Co mog zrobi demokraci, eby ich minimalne postulaty na pewno nie zostay odrzucone? Co moe zrobi dyktator, eby zachowa kontrol i unieszkodliwi demokratw? Innymi sowy, jeli uda si osign porozumienie, bdzie ono najprawdopodobniej wynikiem wzajemnej prby si, jakimi dysponuj strony, a nastpnie kalkulacji, jak w zwizku z tym mogaby si zakoczy otwarta walka.

Warto te zwrci uwag na to, z czego obie strony skonne s zrezygnowa, aby osign porozumienie. Udane negocjacje zakadaj moliwo kompromisu, mona si targowa. Kada ze stron osiga cz celw i z czci rezygnuje. W skrajnych przypadkach, co miayby powici siy pro-demokratyczne, eby doj do porozumienia z dyktatorem? Jakie cele dyktatora demokraci mogliby zaakceptowa? Czy mieliby wyznaczy dyktaturze (partii politycznej, koterii wojskowej) gwarantowan konstytucyjnie trwa pozycj w przyszym rzdzie? To miaaby by demokracja? Nawet zakadajc, e negocjacje zakocz si sukcesem, trzeba zada sobie pytanie: jaki pokj bdzie ich rezultatem? Czy bdzie yo si lepiej czy gorzej, ni w sytuacji, gdyby demokraci rozpoczli lub kontynuowali walk? Mili dyktatorzy Dyktatorzy maj rozmaite motywy i cele, dla ktrych chc utrzyma dominacj: wadza, pozycja, majtek, moliwo kierowania spoeczestwem, i tym podobne. Naley pamita, e utrac to wszystko z chwil, gdy utrac kontrol. Negocjujc, bd starali si zachowa status quo. Bez wzgldu na to, co obieca dyktator w wynegocjowanym porozumieniu, nie naley zapomina, e dyktatorzy gotowi s obieca wszystko, byleby tylko demokraci skapitulowali. Nastpnie, w bezczelny sposb, naruszaj warunki ugody. Jeeli demokraci zgodz si zaprzesta oporu, eby doprowadzi do zagodzenia represji, prawdopodobnie czeka ich spore rozczarowanie. Zaprzestanie oporu rzadko wie si z ograniczeniem represji. Nie powstrzymywany si wewntrznej i midzynarodowej opozycji dyktator moe posun si do jeszcze wikszego okruciestwa i przemocy. Zaamanie si powszechnego oporu czsto niweluje dziaanie rwnowacej siy, ktra wczeniej ograniczaa kontrol i brutalno reimu. Tyrani mog wwczas atakowa, kogo chc. Poniewa tyran moe nam narzuci tylko to, czego nie mamy siy odeprze, napisa Krishnalal Shridharani.v To opr, a nie negocjacje, jest podstaw wszelkich zmian, gdy w gr wchodz kwestie zasadnicze. We wszystkich niemal przypadkach opr musi trwa, jeli chcemy pozbawi dyktatora wadzy. O sukcesie decyduje najczciej nie wynegocjowane porozumienie, a rozumne wykorzystanie najodpowiedniejszych i najskuteczniejszych dostpnych nam rodkw oporu. Uwaamy co zostanie omwione szerzej w kolejnych rozdziaach e nieposuszestwo polityczne, inaczej walka bez przemocy, to najpotniejszy rodek dostpny ludziom walczcym o wolno. Pokj, ale jaki? Jeli ju dyktatorzy i demokraci maj w ogle rozmawia o pokoju, to ze wzgldu na potencjalne niebezpieczestwa potrzebne bdzie nadzwyczaj trzewe mylenie. Nie kady, kto mwi o pokoju, ma na myli pokj, w ktrym panuj wolno i sprawiedliwo. Ulego wobec okrutnych represji i bierne podporzdkowanie si bezwzgldnym dyktatorom, ktrzy dopuszczaj si potwornoci w stosunku do setek tysicy ludzi, ma niewiele wsplnego z pokojem. Hitler nieraz wzywa do pokoju, przez co rozumia poddanie si jego woli. Pokj dyktatora jest czsto rwnoznaczny z pokojem wizienia czy grobu. S te inne niebezpieczestwa. Negocjatorzy, chocia peni dobrych chci, czasem nie rozrniaj celu negocjacji i samego procesu. Co wicej, demokratyczni negocjatorzy, lub zaproszeni do negocjacji zagraniczni eksperci, mog sam swoj obecnoci sankcjonowa wadz dyktatora w kraju i na arenie midzynarodowej, co wczeniej nie byo moliwe ze wzgldu na przejcie przez reim kontroli w pastwie, amanie praw czowieka i brutalne przeladowania. Dyktatorzy, ktrych wadza nie byaby uznana za legaln, nie mogliby rzdzi

w nieskoczono. Dlatego propagatorzy pokoju nie powinni dopuszcza do tego typu legitymizacji wadzy. Jest nadzieja Jak zaznaczono ju wczeniej, przywdcy opozycji mog dy do negocjacji, powodowani poczuciem bezsensownoci walki demokratycznej. Jednak to poczucie bezsilnoci mona zmieni. adna dyktatura nie trwa wiecznie. Ludzie yjcy w warunkach reimu nie musz wiecznie by sabi, a dyktatorzy nieskoczenie mocni. Arystoteles zauway dawno temu, e najmniejsz trwao ze wszystkich ustrojw wykazuj () oligarchia i tyrania. (). Przewanie jednak tyranie trway w ogle cakiem krtko.vi Wspczesne dyktatury take bywaj bezradne. Mona wykorzysta ich sabe punkty i osabi wadz dyktatora (o sabych punktach powiemy wicej w rozdziale czwartym). Historia najnowsza dowodzi bezsilnoci dyktatury, ktra, jak si okazuje, moe upa w stosunkowo krtkim czasie: potrzeba byo dziesiciu lat 1980-1990 eby obali reim komunistyczny w Polsce, ale ju w NRD i Czechosowacji w 1989 roku bya to kwestia tygodni. W Salwadorze i Gwatemali w 1944 roku walka z brutaln dyktatur wojskow trwaa okoo dwch tygodni. Silny, wspierany przez armi reim szacha w Iranie zosta powanie osabiony w kilka miesicy. Dyktatura Marcosa na Filipinach zostaa obalona w wyniku pokojowego przewrotu na przestrzeni zaledwie kilu tygodni w 1986 roku: rzd Stanw Zjednoczonych szybko wycofa swoje poparcie dla prezydenta, kiedy sia opozycji staa si ewidentna. W Zwizku Radzieckim prba zamachu stanu twardogowych w sierpniu 1991 roku zostaa udaremniona ju po trzech dniach na skutek nieposuszestwa politycznego obywateli. Wkrtce potem kolejne republiki dawnego ZSRR zaczy odzyskiwa niepodlego na przestrzeni dni, tygodni i miesicy. Dawny, z gry przyjty osd, e przemoc szybko przynosi efekty, a walka bez przemocy wymaga duo czasu, najwyraniej jest bdny. Wprawdzie moe wymaga duo czasu zmiana oglnej sytuacji i postaw spoecznych, to samo obalenie dyktatury czsto nastpuje stosunkowo szybko w rezultacie walki bez przemocy. Negocjacje nie s jedyn alternatyw dla kontynuowania wyniszczajcej wojny z jednej strony, i kapitulacji z drugiej. Cytowane tu przykady, podobnie jak te omawiane w rozdziale pierwszym, pokazuj, e ludzie, ktrzy pragn pokoju i wolnoci, maj jeszcze jeden wybr: nieposuszestwo polityczne.

3.

Skd si bierze wadza?

Zbudowanie spoeczestwa, ktre bdzie si cieszyo wolnoci i pokojem, oczywicie nie jest zadaniem atwym. Wymaga umiejtnoci strategicznych, organizacji i planowania. Przede wszystkim za, wymaga wadzy. Demokratom nie uda si obali dyktatury i ustanowi wolnoci politycznej, jeli nie bd potrafili skutecznie posuy si wadz. Jak to jest moliwe? Jak opozycja demokratyczna ma zmobilizowa siy, ktre wystarcz do obalenia dyktatury wraz z jej rozbudowan armi i policj? Odpowied zawiera si w czsto lekcewaonym pojciu wadzy politycznej. Tak naprawd nietrudno je zrozumie. Pewne prawdy podstawowe s cakiem proste. Przypowie o wadcy map Czternastowieczna chiska przypowie autorstwa Liu-Ji cakiem udanie przedstawia problem zrozumienia wadzy politycznej.vii W feudalnym pastwie Chu y pewien stary mczyzna, ktry trzyma na subie mapy. Mieszkacy Chu nazywali go ju gong, wadc map. Kadego ranka starzec zbiera mapy na dziedzicu i rozkazywa najstarszej poprowadzi w gry pozostae, aby zebray owoce z drzew i krzeww. Byo regu, e kada z map oddawaa swemu panu dziesit cz zbiorw. Te, ktre tego nie zrobiy, byy bezlitonie chostane. Mapy cierpiay ogromnie, ale nie omielay si skary. Pewnego dnia maa mapka spytaa pozostae: Czy stary mczyzna zasadzi te drzewa i krzewy?. Nie, same urosy, odpowiedziay inne mapy. Maa mapka pytaa dalej: Czy nie moemy zabra owocw bez pozwolenia starca?. Ale tak, moemy, odpowiedziay jej towarzyszki. Wobec tego cigna maa mapka dlaczego mamy by od niego zalene? Dlaczego mamy mu suy?. I zanim skoczya, nagle wszystkie mapy jakby si przebudziy i wszystko pojy. Tej nocy, gdy stary mczyzna zasn, mapy zburzyy wszystkie barykady i zniszczyy zagrod, gdzie byy przetrzymywane. Zabray starcowi wszystkie owoce, ucieky z nimi do lasu i nigdy nie wrciy. Stary mczyzna w kocu umar z godu. Yu-li-zi mwi: Niektrzy wadcy kieruj si podstpem, zamiast szlachetnymi zasadami. Czy nie s tacy sami jak wadca map? Nie zdaj sobie sprawy z konsekwencji. Gdy lud przejrzy na oczy, nie pozwoli si wicej oszuka. Niezbdne rda wadzy politycznej Zasada jest prosta. Dyktatorzy potrzebuj ze strony poddanych pomocy, bez ktrej nie s w stanie zapewni sobie i utrzyma rde wadzy politycznej, takich jak: zwierzchnictwo przekonanie poddanych, e wadza dyktatora jest legalna i maj moralny obowizek jej si podporzdkowa; zasoby ludzkie dua liczba znaczcych osb i grup, ktre s posuszne reimowi, wsppracuj i wspomagaj wadz;

umiejtnoci i wiedza niezbdne wadzy do przeprowadzania okrelonych dziaa, a dostarczane przez wsppracujce z ni osoby i grupy; czynniki niematerialne psychologiczne i ideologiczne, ktre maj nakania ludzi do posuszestwa i pomagania wadzy; zasoby materialne stopie, w jakim wadza kontroluje i ma dostp do wasnoci, zasobw naturalnych i finansowych, gospodarki, rodkw komunikacji i transportu; sankcje kary, w formie ostrzeenia lub faktycznie wymierzane, wobec nieposusznych i nie wsppracujcych obywateli, ktre maj zagwarantowa podporzdkowanie si i wspprac niezbdne dla funkcjonowania reimu i realizowania przeze wasnej polityki.

Wszystkie te rda bazuj jednak na akceptacji reimu, podporzdkowaniu si i posuszestwie obywateli oraz na wsppracy rozlicznych osb i instytucji spoecznych. A te nie s gwarantowane. Pena wsppraca, posuszestwo i wsparcie zwiksz dostpno potrzebnych rde wadzy, a w konsekwencji umocni kady rzd. Z drugiej strony, wycofanie powszechnego poparcia obywateli i instytucji dla agresora czy dyktatora zmniejsza dostpno moliwych rde wadzy, od ktrych zaleni s wszyscy wadcy, a wrcz moe je odci. Bez tych rde wadza sabnie i ostatecznie zaamuje si. Naturalnie, dyktatorzy s uwraliwieni na dziaania i idee, zagraajce ich samowoli. Dlatego zastraszaj i karz wszystkich tych, ktrzy s nieposuszni, strajkuj, odmawiaj wsppracy. To jednak nie koniec historii. Represje, czy nawet akty okruciestwa, nie zawsze podnosz poziom podporzdkowania si i wsppracy konieczny dla funkcjonowania reimu. Jeli mimo przeladowa rda wadzy zostan ograniczone lub bd zablokowane dostatecznie dugo, wadza moe z pocztku poczu si niepewnie i by zdezorientowana. Najprawdopodobniej stopniowo bdzie saba. Z czasem, wycofanie rde wadzy moe wywoa parali i niemoc reimu, a w ekstremalnych przypadkach jego cakowity rozpad. Wadza dyktatora umrze, prdzej czy pniej, z godu politycznego. Wynika std, e poziom wolnoci bd tyranii w jakimkolwiek rzdzie w duym stopniu odzwierciedla determinacj obywateli w deniu do wolnoci, jak rwnie ch i zdolno przeciwstawienia si prbom zniewolenia. Wbrew powszechnej opinii, nawet reimy totalitarne s zalene od ludnoci i spoeczestw, ktrymi rzdz. Jak zauway politolog Karl W. Deutsch w 1953 roku: Wadza totalitarna jest silna tylko wtedy, kiedy nie trzeba jej narzuca zbyt czsto. Jeli wadza totalitarna musi wystpowa nieprzerwanie przeciwko caej ludnoci, nie pozostanie silna zbyt dugo. Poniewa reimy totalitarne potrzebuj wicej wadzy w relacjach z poddanymi ni inne rodzaje rzdw, staj przed koniecznoci zapewnienia sobie maksymalnego posuszestwa obywateli; co wicej, w razie potrzeby s zalene od aktywnego wsparcia znaczcej czci ludnoci.viii Dziewitnastowieczny teoretyk prawa John Austin opisywa sytuacj, w ktrej dyktatura staje wobec zniechcenia obywateli. Austin dowodzi, e jeli wikszo ludnoci jest zdecydowana obali rzd, nawet kosztem znoszenia represji, tene znienawidzony rzd nie zdoa si obroni, nawet jeli ma poplecznikw w kraju i pomoc z zagranicy. Nieposuszny nard nie pozwoli, by znw zmuszono go do trwaego posuszestwa i podporzdkowania si pisze na koniec Austin.ix

Niccolo Machiavelli duo wczeniej wykaza, e ksi, ktry za wroga ma cae spoeczestwo, nigdy nie bdzie bezpieczny; a im jest okrutniejszy, tym sabsza bdzie jego wadza.x Praktyczne zastosowanie takiej perspektywy politycznej zademonstrowali bohaterscy bojownicy norwescy w czasie okupacji nazistowskiej, a take co zostao omwione w rozdziale pierwszym dzielni Polacy, Niemcy, Czesi, Sowacy i inni, ktrzy przeciwstawili si reimowi komunistycznemu, doprowadzajc ostatecznie do jego obalenia w Europie. Nie jest to, oczywicie, zjawisko cakiem nowe: przypadki pokojowego oporu miay miejsce ju w roku 494 przed Chrystusem, kiedy to nastpia secesja plebejuszy.xi Walk bez przemocy stosoway w rnych okresach ludy Azji, Afryki, obu Ameryk, Australii i Wysp Pacyfiku, jak rwnie wiele krajw Europy. Trzy najwaniejsze czynniki, okrelajce w jakim stopniu wadza rzdu bdzie kontrolowana lub nie, obejmuj: 1) relatywne pragnienie ludnoci narzucenia ogranicze wadzy rzdu; 2) relatywn si niezalenych organizacji i instytucji spoecznych, pozwalajc na wsplne wycofanie rde wadzy; 3) relatywn zdolno obywateli do odmowy przyzwolenia i pomocy. Orodki wadzy demokratycznej Jedn z cech spoeczestwa demokratycznego jest istnienie niezalenych od pastwa licznych pozarzdowych organizacji i instytucji. Nale do nich, na przykad, rodziny, organizacje religijne, stowarzyszenia kulturalne, kluby sportowe, instytucje gospodarcze, zwizki zawodowe, samorzdy studenckie, partie polityczne, wioski, kluby osiedlowe, kluby ogrodnicze, grupy obrony praw czowieka, zespoy muzyczne, towarzystwa literackie, i wiele innych. S to wane organy, ktre zarwno su wasnym celom, jak i wychodz naprzeciw rnym potrzebom spoecznym. Co wicej, maj te ogromne znaczenie polityczne. Tworz podstawy instytucjonalne, dziki ktrym obywatele mog wywiera wpyw na ukierunkowanie spoeczestwa, a take stawia opr innym grupom lub nawet rzdowi, jeli czuj, e niesusznie przeszkadza im w realizacji zainteresowa, aktywnoci i celw. Jednostki yjce w odosobnieniu, nie bdce czonkami takich grup, zwykle nie s w stanie wywrze znaczcego nacisku na pozosta cz spoeczestwa, a co dopiero na rzd, o dyktaturze nie wspominajc. W rezultacie, jeli dyktator odbierze tego typu organizacjom autonomi i wolno, ludno bdzie w zasadzie bezbronna. Ponadto, w sytuacji, gdy bd one kontrolowane przez reim, lub zostan zastpione nowymi, kontrolowanymi mona je bdzie wykorzysta w taki sposb, aby zdominoway zarwno swoich czonkw, jak i odpowiednie obszary ycia spoecznego. Jednake, jeli uda si utrzyma - lub odzyska - autonomi i wolno tych niezalenych instytucji obywatelskich (nie kontrolowanych przez rzd), wwczas bd one peni niezwykle wan rol w zakresie moliwoci zastosowania nieposuszestwa politycznego. Wspln cech omawianych tu przykadw obalenia lub osabienia dyktatury byo odwane, masowe nieposuszestwo polityczne spoeczestwa i jego instytucji. Jak ju wspomniano, te orodki wadzy zapewniaj podstawy instytucjonalne, dziki ktrym ludzie mog wywiera presj, bd opiera si kontroli ze strony dyktatury. W przyszoci stan si one czci niezbdnej bazy strukturalnej wolnego spoeczestwa. Dlatego ich nieprzerwana niezaleno i rozwj czsto s warunkiem koniecznym w skutecznej walce o wolno. Jeli dyktaturze uda si zniszczy lub kontrolowa niezalene instytucje spoeczne, wane bdzie, aby jej przeciwnicy stworzyli nowe, niezalene grupy i organizacje, bd na nowo umocnili kontrol demokratyczn nad instytucjami, ktre przetrway lub s tylko

czciowo kontrolowane przez reim. Podczas Rewolucji Wgierskiej w latach 1956-1957 powstay liczne samorzdy demokratyczne, ktre nawet poczyy si w pewnym momencie, aby na kilka tygodni stworzy cay, sfederowany system instytucji i rzdw. W Polsce pod koniec lat osiemdziesitych robotnikom udao si utrzyma nielegalne zwizki Solidarnoci, a niekiedy nawet przej kontrol nad oficjalnymi, zdominowanymi przez komunistw zwizkami zawodowymi. Taki rozwj wydarze moe mie bardzo powane konsekwencje polityczne. Oczywicie, nie znaczy to, e osabienie czy doprowadzenie do upadku dyktatury jest atwe, ani e kada prba zakoczy si powodzeniem. Z pewnoci nie znaczy to, e walka nie pocignie za sob ofiar, poniewa siy na usugach dyktatora najpewniej odpowiedz atakiem, z zamiarem zmuszenia obywateli do posuszestwa i wsppracy. Jednake, powysza analiza pojcia wadzy wskazuje, e powolna dezintegracja dyktatury jest moliwa. Reimy totalitarne maj pewne specyficzne cechy, ktre sprawiaj, e w obliczu umiejtnie zastosowanego nieposuszestwa politycznego czsto okazuj si cakiem bezradne. Przyjrzyjmy si bliej tym cechom.

4.

Sabe punkty dyktatury

Dyktatury czsto wydaj si niezniszczalne. Agencje wywiadowcze, policja, wojsko, wizienia, obozy koncentracyjne i plutony egzekucyjne wszystko to kontroluje klika. Finanse kraju, jego bogactwa naturalne i moliwoci produkcyjne padaj upem dyktatora lub s wykorzystywane zgodnie z jego widzimisi. W tej sytuacji siy opozycji demokratycznej jawi si jako nadzwyczaj sabe, nieskuteczne, bezradne. Niezniszczalno kontra bezsilno w takim ujciu skuteczna opozycja wydaje si mao prawdopodobna. Ale nie do koca tak jest. Pita achillesowa Pewien mit staroytnych Grekw dobrze ilustruje bezbronno pozornie niepokonanych. Wojownika Achillesa nie moga dosign adna strzaa, aden miecz nie mg przebi jego skry. Kiedy si urodzi, matka zanurzya go w magicznych wodach Styksu, co w pniejszym yciu miao go chroni od wszelkich niebezpieczestw. By jednak pewien problem. Poniewa matka trzymaa niemowl za pit, eby nie porwaa go rzeka, magiczna woda nie obmya tej niewielkiej czci ciaa. Kiedy Achilles dors, wydawao si, e nie zniszczy go adna bro wrogw. Jednak w bitwie przeciw Troi, poinstruowany przez czowieka, ktry wiedzia o saboci Achillesa, jeden z onierzy wycelowa swj uk w nag pit Achillesa jedyne miejsce, gdzie moga trafi strzaa. Ten atak okaza si miertelny. Do dzi dnia wyraenie pita achillesowa oznacza saby punkt osoby, planu, instytucji ktry nie pozwoli si obroni na wypadek ataku. Ta sama zasada dotyczy bezwzgldnych dyktatorw. Ich take mona pokona, a najszybciej i przy minimalnych kosztach wtedy, gdy rozpozna si ich sabe punkty i na nich skoncentruje atak. Sabe punkty dyktatury Wrd sabych punktw dyktatury mona wymieni nastpujce: 1. Liczne osoby, grupy i instytucje, konieczne dla funkcjonowania systemu, mog niedostatecznie kolaborowa z reimem, bd w ogle odmwi wsppracy. 2. Wymogi i rezultaty dotychczasowej polityki reimu ogranicz w pewnym stopniu jego zdolno do podjcia i realizacji sprzecznych dziaa. 3. System moe z czasem dziaa rutynowo wwczas nie bdzie w stanie dostosowa si w miar szybko do nowych sytuacji. 4. Kadry i zasoby ludzkie przydzielone do biecych zada mog nie sprosta nowym wymaganiom. 5. Podwadni, nie chcc wywoa niezadowolenia przeoonych, mog nie przekazywa dokadnych i kompletnych informacji, dziki ktrym reim mgby podj odpowiednie decyzje. 6. Ideologia moe straci swj urok, przez co pewne mity i symbole systemu strac swoje znaczenie. 7. Jeeli na osd rzeczywistoci wpywa silnie ugruntowana ideologia, uporczywe trzymanie si jej moe przesania rzeczywiste warunki i potrzeby. 8. Pogarszajca si skuteczno i sprawno biurokracji, lub nadmiar kontroli i przepisw, moe sprawi, e polityka i dziaania rzdu bd nieudolne.

9. Wewntrzne konflikty instytucjonalne, a take ludzka rywalizacja i wzajemna wrogo, mog zaburzy, czy wrcz sparaliowa, funkcjonowanie dyktatury. 10. W obliczu panujcych warunkw, restrykcji, doktrynerstwa i represji, intelektualici i studenci mog zacz si burzy. 11. Spoeczestwo moe z czasem przybra obojtn, sceptyczn, a nawet wrog postaw wobec reimu. 12. Mog zaostrzy si rnice regionalne, klasowe, kulturowe i narodowe. 13. W warunkach dyktatury hierarchia wadzy jest zawsze w pewnym stopniu niestabilna, niekiedy nawet bardzo. Poszczeglne osoby nie tylko pozostaj na swoich stanowiskach bywaj przesuwane na wysze lub nisze szczeble, bd w ogle eliminowane i zastpowane innymi. 14. Grupa osb w policji i w wojsku moe dy do osignicia wasnych celw, nawet wbrew woli dyktatora, co niekiedy prowadzi do zamachu stanu. 15. W przypadku nowej dyktatury potrzeba czasu, aby j umocni. 16. W sytuacji, gdy tak wiele decyzji podejmuje tak nieliczna grupa osb, wzrasta prawdopodobiestwo bdu w ocenie sytuacji i dziaaniu. 17. Jeli reim zechce unikn tych niebezpieczestw i zdecentralizuje orodki kontroli i decyzyjne, wwczas moe utraci kontrol nad gwnymi dwigniami wadzy. Sabe punkty na celowniku Znajomo sabych punktw, tkwicych w samej istocie dyktatury, moe pomc demokratycznej opozycji w przemylanym ataku na te wanie pity achillesowe, tak by radykalnie zmieni lub cakowicie rozbi istniejcy system. Wniosek jest jasny: mimo pozorw siy, kada dyktatura ma swoje saboci, jest wewntrznie niewydolna, nadwtlona rywalizacj, nieudolnoci instytucji, konfliktami midzy organizacjami i departamentami. Z czasem te sabe punkty sprawiaj, e reim staje si nieskuteczny i bezradny wobec zmieniajcych si warunkw i oporu spoeczestwa. Wwczas nie jest zdolny realizowa swoich celw. Nawet bezporednie rozkazy Hitlera nie zawsze byy wypeniane, poniewa jego podwadni odmawiali ich wykonania. Jak ju zauwaylimy, reim dyktatorski moe niekiedy upa w do krtkim czasie. Nie znaczy to, e dyktatur da si obali bez ryzyka i bez ofiar. Kade moliwe dziaanie na rzecz wolnoci pociga za sob ryzyko i ewentualno cierpienia, a take wymaga czasu. aden sposb dziaania nie zapewni byskawicznego sukcesu w kadej sytuacji. Jednak walka skoncentrowana na rozpoznanych sabociach systemu ma wiksze szanse powodzenia, ni gdy prbuje si obali dyktatur, kiedy ewidentnie jest silna. Pytanie brzmi: j a k naley prowadzi t walk.

5. Sprawowanie wadzy
W rozdziale pierwszym zauwaylimy, e zbrojny opr wobec dyktatury nie uderza w jej najsabsze, lecz raczej w najsilniejsze punkty. Ruch oporu, ktry chce rywalizowa z dyktatur w dziedzinach takich jak siy zbrojne, zapasy amunicji, technologie obronne i tym podobne, stawia si w wyjtkowo niekorzystnej sytuacji. Reim prawie zawsze bdzie mia przewag. W tym kontekcie omwilimy rwnie niebezpieczestwa, jakie pojawiaj si, gdy liczymy na pomoc z zewntrz. Z kolei w rozdziale drugim przyjrzelimy si ujemnym stronom negocjacji jako rodka do zniesienia dyktatury. Jakie wic inne rodki mog zapewni demokratycznej opozycji wyran przewag, pogarszajc sytuacj reimu w zakresie jego najsabszych punktw? Jaki obra sposb dziaania, bazujc na teorii wadzy politycznej, omwionej w rozdziale trzecim? Najlepszym wyjciem bdzie nieposuszestwo polityczne. Nieposuszestwo polityczne ma nastpujce cechy: W ramach nieposuszestwa politycznego nie godzimy si, aby o wyniku decydowa sposb walki wybrany przez reim. Reimowi trudno jest walczy z nieposuszestwem politycznym. Nieposuszestwo polityczne moe skutecznie pogorszy sytuacj reimu w zakresie jego sabych punktw, jak rwnie odci jego rda wadzy. Rozmaite dziaania w ramach nieposuszestwa politycznego mog odbywa si na szerok skal, ale jednoczenie mog si skupia na jednym, okrelonym celu. Pod wpywem nieposuszestwa politycznego reim podejmuje bdne decyzje i dziaania. Nieposuszestwo polityczne skutecznie wykorzystuje spoeczestwo jako cao, a take grupy i instytucje spoeczne, w walce na rzecz zakoczenia brutalnej dominacji mniejszoci. Pozwala na rozdzia wadzy pomidzy obywateli, co umoliwia budow i rozwj spoeczestwa demokratycznego.

Sposb rozumowania w walce bez przemocy Podobnie jak potencja militarny, walk bez przemocy mona wykorzysta w rozmaitych celach. Celem moe by takie wpynicie na przeciwnika, aby podj inne dziaania, bd te stworzenie warunkw dla pokojowego rozwizania konfliktu, lub doprowadzenie do upadku reimu. Jednak nieposuszestwo polityczne dziaa zupenie inaczej ni przemoc. Wprawdzie w obu przypadkach mamy do czynienia z walk, to metody i konsekwencje tej walki znaczco si rni. Przebieg i skutki brutalnego konfliktu s powszechnie znane. Konflikt zbrojny ma na celu zastrasza, rani, zabija, niszczy. W walce bez przemocy wykorzystuje si znacznie bardziej skomplikowane i zrnicowane rodki. Spoeczestwo i jego instytucje walcz za pomoc instrumentw psychologicznych, spoecznych, ekonomicznych i politycznych, takich jak protesty, strajki, odmowa wsppracy, bojkot, niezadowolenie czy presja spoeczna. Jak wczeniej wspomniano, reim moe rzdzi tylko dopty, dopki jest zaopatrywany w niezbdne rda wadzy dziki kooperacji, ulegoci i posuszestwu obywateli i instytucji spoecznych. Nieposuszestwo polityczne, w przeciwiestwie do przemocy, pozwala skutecznie zablokowa rda wadzy.

Narzdzia i dyscyplina w walce bez przemocy Powszechnym bdem dotychczasowych, improwizowanych kampanii nieposuszestwa politycznego, byo zastosowanie tylko jednej lub dwch metod, takich jak strajki i masowe demonstracje. Tymczasem, istnieje wiele innych narzdzi walki, dziki ktrym mona, zalenie od potrzeb, skoncentrowa lub rozszerzy opr. Dotd wyodrbniono okoo dwustu konkretnych metod pokojowego oporu, a z pewnoci jest ich duo wicej. Zostay sklasyfikowane w trzech oglnych kategoriach: protest i perswazja, odmowa wsppracy oraz interwencja. W kategorii protestu i perswazji zawieraj si demonstracje, w duej mierze symboliczne, typu pochody, marsze i milczce manifestacje (w sumie 54 metody). Odmowa wsppracy wystpuje w trzech wariantach: a) spoecznym (16 metod), b) ekonomicznym, w tym bojkot (26) i strajki (23), oraz c) politycznym (38). Ostatni kategori stanowi pokojowa interwencja z wykorzystaniem rodkw psychologicznych, spoecznych, ekonomicznych i politycznych, takich jak godwka lub pokojowa okupacja. Lista 198 metod pokojowego oporu zostaa zaczona w Aneksie niniejszej publikacji. Wykorzystanie znacznej liczby tych metod starannie dobranych przez odpowiednio przygotowane osoby i zastosowanych konsekwentnie na szerok skal w kontekcie mdrej strategii i waciwej taktyki prawdopodobnie przysporzy kadej nielegalnej wadzy powanych problemw. Dotyczy to wszystkich reimw. W przeciwiestwie do walki zbrojnej, walka bez przemocy moe skupi si bezporednio na kwestiach wymagajcych rozwizania. Na przykad, poniewa problem dyktatury jest przede wszystkim natury politycznej, decydujce bd polityczne formy walki. Nale do nich, midzy innymi, odmowa legitymizacji wadzy, czy odmowa wsppracy z reimem. Odmowa wsppracy moe dotyczy konkretnych posuni rzdu. W pewnych sytuacjach gr na zwok czy kunktatorstwo mona praktykowa bez rozgosu, w tajemnicy, podczas gdy w innych przypadkach jawne nieposuszestwo, publiczne demonstracje i strajki zostan zauwaone przez wszystkich. Z drugiej strony, jeli reim jest bezbronny wobec naciskw ekonomicznych, lub jeli obywatele skar si przede wszystkim na sytuacj gospodarcz, wtedy stosownymi metodami oporu bd te uderzajce w gospodark, czyli strajki i bojkot. Dyktator, ktry chce eksploatowa gospodark, musi liczy si ze strajkiem powszechnym, zastojem w produkcji i odmow pomocy ze strony niezbdnych mu ekspertw (ktrzy mog po prostu si wycofa). Wybircze zastosowanie rnych rodzajw strajku moe odnie skutek w tak kluczowych dziedzinach jak produkcja przemysowa, transport, zaopatrzenie w surowce, czy dystrybucja produktw. Niektre z metod walki bez przemocy wymagaj od ludzi dziaa niepowizanych z ich codziennym yciem: rozpowszechniania ulotek, wydawania prasy podziemnej, podejmowania godwki, czy przesiadywania na ulicach. Pewnym osobom moe by trudno zaakceptowa takie metody, z wyjtkiem sytuacji ekstremalnych. Z kolei w innych przypadkach obywatele prowadz w zasadzie normalne ycie, chocia w nieco odmienny sposb. Na przykad zgaszaj si do pracy zamiast strajkowa, ale rozmylnie pracuj wolniej lub mniej wydajnie ni zazwyczaj. wiadomie popeniaj bdy. Czciej bywaj chorzy lub niedysponowani. Albo po prostu nie stawiaj si do pracy. Bior udzia w naboestwach, kiedy jest to wyrazem przekona nie tylko religijnych, ale te politycznych. Chroni dzieci przed reimow propagand, zapewniajc im edukacj w domu lub na tajnych kompletach. Odmawiaj zalecanego lub przymusowego czonkostwa w pewnych organizacjach, do ktrych wczeniej nie przystpiliby z wasnej woli. Tego typu dziaania nie zaburzaj rytmu codziennoci, a jeli wymagaj pewnej zmiany w regularnym trybie ycia, to tylko w ograniczonym stopniu, przez co ludziom atwiej si w nie angaowa w ramach powszechnej walki o wolno.

Poniewa przemoc i opr pokojowy dziaaj na cakowicie odmiennych zasadach, zastosowanie przemocy w kampanii nieposuszestwa politycznego nawet w ograniczonym zakresie moe przynie efekt przeciwny do zamierzonego, poniewa zmieni walk w tak, w ktrej reim bdzie mia znaczn przewag (konflikt zbrojny). W walce bez przemocy dyscyplina jest kluczem do sukcesu. Naley utrzymywa dyscyplin bez wzgldu na prowokacje i okruciestwa reimu i jego agentw. Utrzymywanie dyscypliny w ramach pokojowego oporu uatwia dziaanie czterech mechanizmw zmiany w walce bez przemocy (omwionych poniej). Dyscyplina w niestosowaniu przemocy jest rwnie niezwykle istotna w procesie politycznego jujitsu, w ktrym jawne okruciestwo reimu, przeciwstawione ewidentnie pokojowym dziaaniom opozycji, obraca si przeciwko dyktatorowi: wywouje sprzeciw w jego wasnych szeregach, i generuje poparcie dla dysydentw wrd ogu zwykle wspierajcego reim i osb trzecich. Jednake w pewnych przypadkach zastosowanie przemocy w ograniczonym zakresie w walce z dyktatur moe okaza si nieuniknione. Frustracja i nienawi do reimu mog doprowadzi do gwatownych zamieszek. Pewne grupy osb nie bd skonne zaniecha przemocy, chocia zdaj sobie spraw z tego, jak wan rol odgrywa walka bez przemocy. Take i w tych przypadkach nie trzeba rezygnowa z nieposuszestwa politycznego. Konieczne jednak bdzie maksymalne oddzielenie dziaa z uyciem przemocy od metod oporu pokojowego. Dotyczy to zasigu geograficznego tych dziaa, grup ludnoci, czasu i konkretnych kwestii. W przeciwnym razie zastosowanie przemocy moe mie katastrofalne skutki dla potencjalnie skuteczniejszych dziaa w ramach nieposuszestwa politycznego. Historia pokazuje, e nawet jeli nieposuszestwo polityczne pociga za sob ofiary w ludziach, bdzie ich o wiele mniej ni w przypadku konfliktu zbrojnego. Ponadto, ten rodzaj walki nie nakrca w nieskoczono spirali mierci i okruciestwa. Walka bez przemocy wymaga wyzbycia si lku (lub zapanowania nad nim) przed rzdem i brutalnymi represjami i jednoczenie temu sprzyja. Wyzbycie si lku bd zapanowanie nad nim stanowi kluczowy element w procesie obalania wadzy dyktatora nad spoeczestwem. Otwarto, dyskrecja i wysokie standardy Dyskrecja, nieuczciwo i podziemna konspiracja to niezwykle trudne problemy dla ruchu oporu, ktry decyduje si na walk bez przemocy. Czsto niemoliwoci jest, eby policja polityczna i agenci wywiadu nie poznali zamiarw i planw opozycji. Z punktu widzenia ruchu oporu, konieczno dochowania tajemnicy nie tylko jest zakorzeniona w strachu, ale strach wywouje, co studzi zapa opozycjonistw i ogranicza liczb osb, ktre mogyby uczestniczy w danej akcji. Moe te prowadzi do podejrze i wzajemnych oskare, czsto nieuzasadnionych, w ramach organizacji, poniewa w jej szeregach mog znajdowa si informatorzy i agenci. Wymg dyskrecji moe wpyn na to, czy dany ruch oporu bdzie nadal dziaa w sposb pokojowy. Natomiast otwarto odnonie intencji i planw nie tylko przyniesie skutek odwrotny, ale te stworzy wraenie, e dany ruch oporu jest w rzeczywistoci niezwykle silny. Oczywicie, problem jest o wiele bardziej zoony, istniej bowiem istotne aspekty dziaa ruchu oporu, ktre mog wymaga dyskrecj. Potrzebna tu bdzie gruntowna, fachowa ocena zarwno dynamiki walki bez przemocy w konkretnej sytuacji, jak i moliwoci inwigilacji przez reim. Redagowanie, drukowanie i rozpowszechnianie prasy podziemnej, nielegalne transmisje radiowe na terenie kraju, zbieranie informacji o dziaaniach reimu to tylko niektre z sytuacji, gdzie wymagany bdzie wysoki poziom dyskrecji. Zachowanie wysokich standardw postpowania w walce bez przemocy jest konieczne na wszystkich etapach konfliktu. Czynniki takie jak odwaga i dyscyplina s zawsze warunkiem

koniecznym. Trzeba pamita, e czsto, aby doprowadzi do konkretnych zmian, potrzeba bdzie duej liczby ludzi. Mona ich jednak pozyska do wsppracy jako solidnych czonkw ruchu oporu tylko wtedy, gdy bdzie on zachowywa wysokie standardy. Zmiana stosunkw wadzy Stratedzy powinni pamita, e konflikt, w ktrym wykorzystuje si nieposuszestwo polityczne, to nieustannie zmieniajce si pole walki, gdzie kada akcja wywouje kontrakcj. Nie ma nic staego. Stosunki wadzy - absolutnej i wzgldnej - podlegaj nieustajcym i szybkim zmianom. Jest to moliwe dziki opozycji, ktra kontynuuje pokojowy opr pomimo represji. W tego typu konflikcie wahania si pomidzy stronami bd wiksze i szybsze, ni w przypadku dziaa militarnych, i bd miay bardziej rnorodne i politycznie wane konsekwencje. Dziki tym wahaniom konkretne dziaania opozycji mog przynie rezultaty wykraczajce poza czas i miejsce, w ktrych bd zastosowane, co moe wzmocni lub osabi pozycj jednej ze stron. Ponadto, grupa niestosujca przemocy moe swoimi dziaaniami wpyn w znacznym stopniu na wzrost lub spadek wzgldnej siy opozycji. Przykad: zdyscyplinowani i odwani czonkowie ruchu oporu mog, w obliczu brutalnoci dyktatury, wywoa rozruchy, niezadowolenie, niesolidno, a w nadzwyczajnych przypadkach nawet bunt wrd onierzy i poplecznikw dyktatora. Ich opr moe te skutkowa midzynarodowym potpieniem reimu. Co za tym idzie, umiejtne, zdyscyplinowane i uporczywe zastosowanie nieposuszestwa politycznego moe doprowadzi do coraz wikszego udziau w ruchu oporu ludnoci, ktra w innych warunkach po cichu wspieraaby reim, lub pozostawaaby neutralna. Cztery mechanizmy zmian Walka bez przemocy prowadzi do zmian na cztery sposoby. Pierwszy z mechanizmw jest najmniej prawdopodobny, chocia zanotowano przypadki jego wystpowania. Kiedy czonkowie grupy przeciwnika s poruszeni cierpieniem dzielnych, represjonowanych opozycjonistw, ktrzy nie odwouj si do przemocy, lub przekonuj si w sposb racjonalny, e opozycja dziaa w susznej sprawie, wwczas mog zaakceptowa jej cele. Ten mechanizm nazywany jest konwersj. Chocia przypadki konwersji w walce bez przemocy faktycznie si zdarzaj, to s niezwykle rzadkie, a w wikszoci konfliktw tak si nie dzieje, przynajmniej nie na wielk skal. Znacznie czciej walka bez przemocy zmienia obraz konfliktu i zmienia spoeczestwo, tak e przeciwnik nie moe duej postpowa wedug wasnego widzimisi. Wanie ta zmiana wytwarza trzy pozostae mechanizmy: porozumienie, pokojowy przymus i dezintegracj. Ktry z tych mechanizmw zadziaa zaley od stopnia, w jakim stosunek wadzy wzgldnej i absolutnej zmieni si na korzy demokratw. Gdy w gr nie wchodz kwestie zasadnicze, dania opozycji w ramach ograniczonej kampanii nie wydaj si zagraa systemowi, a walka w pewnym stopniu zmienia stosunki wadzy, wtedy mona zakoczy bezporedni konflikt, zawierajc ugod, kompromis, lub dochodzc do porozumienia tak zwanym krakowskim targiem. Ten mechanizm, nazywany porozumieniem, czsto sprawdza si w przypadku strajkw: obie strony sporu osigaj cz swoich celw, chocia nie wszystkie ich postulaty bd spenione. Rzd moe uzna, e takie rozstrzygnicie ma wiele korzyci: rozadowuje napicie, wydaje si uczciwe, bd te poprawia wizerunek reimu na arenie midzynarodowej. Dlatego wane jest, aby uwanie wybiera kwestie, w ktrych tego typu ugoda jest do przyjcia. Walka, majca na celu obalenie dyktatury, z pewnoci do nich nie naley.

Walka bez przemocy moe by o wiele bardziej skuteczna, ni wskazywayby mechanizmy konwersji czy porozumienia. Masowa odmowa wsppracy i nieposuszestwo mog zmieni sytuacj spoeczn i polityczn a take stosunki wadzy w takim stopniu, e dyktator praktycznie utraci zdolno kontrolowania procesw gospodarczych, spoecznych i politycznych, oraz spoeczestwa w ogle. Siy zbrojne przeciwnika mog zawie, poniewa nie bd duej wykonywa rozkazw represjonowania opozycji. Wprawdzie reimowi przywdcy bd trwa na swoich stanowiskach i trzyma si swoich pierwotnych celw, ich dziaania stan si nieskuteczne. To wanie nazywamy pokojowym przymusem. W pewnych ekstremalnych sytuacjach przymus pokojowy siga jeszcze gbiej. Przywdcy reimu trac wszelk zdolno do dziaania, a ich wewntrzna struktura wadzy cakiem si rozpada. Determinacja, odmowa wsppracy i nieposuszestwo opozycjonistw odbieraj przeciwnikowi nawet pozory kontroli. Reimowa biurokracja przestaje mu suy. Buntuje si wojsko i policja. Ludno i dotychczasowi poplecznicy reimu odwracaj si od niego, odmawiajc mu prawa do rzdzenia. Reim nie moe duej liczy na ich pomoc i posuszestwo. Czwarty mechanizm zmiany, dezintegracja systemu przeciwnika, dziaa w sposb tak kompleksowy, e dyktator nie ma nawet do wadzy, eby si podda. Reim zwyczajnie upada. Planujc strategie wolnociowe naley pamita o tych czterech mechanizmach. Czasem ich dziaanie jest czysto przypadkowe. Jednak przemylany wybr jednego lub wicej mechanizmu zmiany w konflikcie umoliwi sformuowanie konkretnych, wzajemnie si wzmacniajcych strategii. Wybr danego mechanizmu (lub mechanizmw) bdzie zalea od wielu czynnikw, cznie z absolutn i wzgldn si rywali, oraz postaw i celami uczestnikw walki bez przemocy. Demokratyzacja jako skutek nieposuszestwa politycznego W odrnieniu od centralizacyjnych efektw brutalnych restrykcji, zastosowanie techniki walki bez przemocy wspomaga demokratyzacj spoeczestwa na kilka sposobw. Z jednej strony, skutki demokratyzacji bd negatywne. W przeciwiestwie do interwencji zbrojnej, walka bez przemocy nie zapewnia elicie wadzy rodkw represji, ktre mona by skierowa przeciwko obywatelom w celu ustanowienia lub utrzymania dyktatury. Przywdcy ruchu nieposuszestwa politycznego mog wywiera wpyw czy naciski na swoich zwolennikw, ale nie mog ich wizi czy skazywa na egzekucj, gdy bd mie odmienne zdanie, bd wybior innych przywdcw. Z drugiej strony, demokratyzacja przynosi skutki pozytywne. Walka bez przemocy wyposaa obywateli w rodki pokojowego oporu, ktre mog wykorzysta w deniu do osignicia i obrony wolnoci przed rzdzcym lub potencjalnym dyktatorem. Poniej przedstawiono niektre z pozytywnych skutkw demokratyzacji, jakie moe przynie walka bez przemocy: * Dowiadczenie w stosowaniu walki bez przemocy moe doda obywatelom pewnoci siebie w obliczu grb reimu i jego brutalnych represji. * Walka bez przemocy zapewnia moliwo odmowy wsppracy i nieposuszestwa, co pozwala spoeczestwu stawi opr niedemokratycznej kontroli ze strony reimu. Walk bez przemocy mona wykorzysta jako trening wolnoci demokratycznych, takich jak wolno sowa, wolno prasy, wolno zgromadze, czonkostwo w niezalenych organizacjach, pomimo kontroli i represji.

Walka bez przemocy przyczynia si w duym stopniu do przetrwania, odbudowy bd wzmocnienia niezalenych instytucji i organizacji spoecznych, co zostao omwione wczeniej. S one wane dla demokracji, poniewa mobilizuj obywateli do walki i ograniczaj skuteczno wadzy potencjalnych dyktatorw. Walka bez przemocy zapewnia rodki, dziki ktrym ludzie mog przeciwstawi si represyjnym dziaaniom policji i wojska, kontrolowanych przez dyktatorski rzd. Walka bez przemocy dostarcza obywatelom i niezalenym instytucjom sposobw na ograniczenie lub zablokowanie, w interesie demokracji, rde wadzy elity rzdzcej, ktra w wyniku tego moe utraci dominacj.

Zawioci walki bez przemocy Jak pokazuje zawarte tutaj omwienie, walka bez przemocy jest skomplikowan technik dziaania spoecznego, w ktrej stosuje si rozmaite metody, szereg mechanizmw zmiany, i ktra wymaga specyficznych zachowa. Aby nieposuszestwo polityczne odnioso podany skutek zwaszcza w warunkach dyktatury niezbdne jest staranne planowanie i przygotowanie. Potencjalni uczestnicy musz rozumie, czego si od nich wymaga. Trzeba zapewni im niezbdne rodki. Stratedzy powinni przeanalizowa, jakie metody walki bd najskuteczniejsze. Tematem kolejnego rozdziau bdzie wanie ta ostatnia, wana kwestia: potrzeba strategii.

6. Potrzeba strategii
Kampanie nieposuszestwa politycznego wobec dyktatury mona rozpoczyna na rne sposoby. W przeszoci byy one na og nieplanowane i w zasadzie przypadkowe, wywoywane bardzo rnymi przyczynami bezporednimi, takimi jak kolejna fala przeladowa, aresztowanie lub zabjstwo wysoko cenionej osoby, nowa represyjna polityka bd zarzdzenie, braki w zaopatrzeniu, nieposzanowanie przekona religijnych, czy rocznica wanego wydarzenia. Niekiedy jakie szczeglne posunicie reimu moe tak rozgniewa ludzi, e podejmuj protest, w ogle nie mylc o konsekwencjach. Zdarzao si te, e pojedyncza osoba lub niewielka grupa osb decydowaa si na odwane dziaanie, ktre zdobywao zwolennikw. Wsplne poczucie doznanych krzywd czsto mobilizuje ludzi do walki. Czasem wezwanie do protestu ze strony niewielkiej grupy, lub nawet jednej osoby, spotyka si z niespodziewanie szerokim odzewem. Spontaniczno ma wprawdzie pewne pozytywne cechy, ale te wiele minusw. Czsto zdarzao si, e opozycjonici nie przewidzieli skali represji, w zwizku z czym powanie ucierpieli, a ruch upad. Nierzadko brak planu dziaania sprawia, e zasadnicze decyzje podejmowano przypadkowo, z katastrofalnym skutkiem. Nawet jeli udao si obali reim, niedostatki w planowaniu transformacji doprowadziy do powstania nowej dyktatury. Planowanie realistyczne W przyszoci nieplanowane, powszechne protesty niewtpliwie nadal bd odgryway wan rol w powstaniach przeciw dyktaturze. Jednak obecnie mona przewidzie najskuteczniejsze sposoby obalenia dyktatury, oceni, kiedy sytuacja polityczna i nastroje spoeczne bd ku temu najodpowiedniejsze, i zdecydowa, jak rozpocz kampani. Staranne planowanie, w oparciu o realistyczn ocen sytuacji i moliwoci spoeczestwa, jest konieczne, aby wybra najskuteczniejszy sposb osignicia wolnoci w danych warunkach. Jeli chce si do czego doj, rozsdnie jest zaplanowa, w jaki sposb to zrobi. Im cel jest waniejszy, a konsekwencje poraki powaniejsze, tym bardziej istotne staje si planowanie. Plan strategiczny zwiksza prawdopodobiestwo zgromadzenia i zaangaowania wszystkich dostpnych rodkw w sposb najbardziej efektywny. Dotyczy to zwaszcza ruchu demokratycznego ktry posiada ograniczone zasoby materialne, a jego zwolennicy bd naraeni na szereg niebezpieczestw w jego deniu do obalenia silnej dyktatury. Natomiast reim zwykle bdzie mia dostp do nieprzebranych zasobw materialnych, si organizacyjn i moliwo zastosowania brutalnych represji. W tym kontekcie planowanie strategii oznacza wyznaczenie takiego trybu postpowania, ktry uprawdopodobni przejcie od obecnej do przyszej, podanej sytuacji czyli od dyktatury do systemu demokratycznego. Plan, ktry ma pomc osign ten cel, bdzie zwykle obejmowa wprowadzan etapami seri kampanii i innych zorganizowanych dziaa, majcych na celu wzmocnienie represjonowanego spoeczestwa i osabienie dyktatury. Warto podkreli, e celem nie jest jedynie obalenie istniejcego reimu, ale zaprowadzenie demokracji. Strategia ograniczajca si tylko do wyeliminowania obecnie rzdzcego dyktatora stwarza ryzyko, e zaraz po nim pojawi si nowy tyran. Przeszkody w planowaniu Niektrzy propagatorzy wolnoci w rnych czciach wiata nie do skupiaj si na problemie, w jaki sposb t wolno osign. Rzadko w peni zdaj sobie spraw z niezwykej

wagi starannego planowania strategicznego, jakie powinno poprzedza dziaanie. W rezultacie prawie nigdy nie planuj. Jak to si dzieje, e ludzie z wizj odzyskania wolnoci politycznej w swoim kraju tak rzadko przygotowuj kompleksowy plan strategiczny, ktry pomgby osign ten cel? Niestety, bardzo czsto wikszo przedstawicieli opozycji demokratycznej nie rozumie koniecznoci planowania strategicznego, bd nie jest przyzwyczajona lub przeszkolona do strategicznego mylenia. To trudne zadanie. Przywdcy opozycji nieustannie nkani przez reim i obarczeni biecymi zadaniami czsto nie s bezpieczni i nie maj czasu na rozwijanie umiejtnoci mylenia strategicznego. Natomiast powszechnym schematem jest reagowanie na inicjatywy reimu. Opozycja zawsze jest wtedy w defensywie, starajc si utrzyma ograniczone swobody lub bastiony wolnoci. W najlepszym razie moe spowolni postp kontroli ze strony dyktatorskich rzdw, lub w pewnym stopniu blokowa ich now polityk. Niektre jednostki i grupy osb mog oczywicie nie dostrzega potrzeby dugoterminowego, kompleksowego planowania w deniu do wolnoci. By moe naiwnie sdz, e jeli bd obstawa przy swoich celach silnie, uparcie i dostatecznie dugo, jako uda im si je zrealizowa. Inni z kolei zakadaj, e samym swoim yciem dajc wiadectwo zasadom i ideaom w obliczu trudnoci, robi wszystko co trzeba, eby je urzeczywistni. Poparcie dla humanitarnych celw i wierno ideaom s godne podziwu, ale zupenie niewystarczajce do obalenia reimu i odzyskania wolnoci. Jeszcze inni przeciwnicy dyktatury mog naiwnie zakada, e jeli tylko odwoaj si do przemocy na dostatecznie du skal, wolno sama przyjdzie. Ale, jak zauwaylimy wczeniej, przemoc nie gwarantuje sukcesu. Zamiast do wolnoci, moe prowadzi do klski i ogromnej tragedii. W wikszoci sytuacji reim jest dobrze przygotowany na konflikt zbrojny, w ktrym demokraci rzadko, jeli w ogle, maj jakiekolwiek szanse. S te dziaacze opozycyjni, ktrym sposb dziaania podpowiada intuicja. Jednak takie podejcie do problemu nie tylko jest przejawem egocentryzmu, ale te nie pozwala na rozwinicie kompleksowej strategii wolnociowej. Dziaanie oparte na czyim genialnym pomyle rwnie jest ograniczone. Lepiej starannie zaplanowa kolejne kroki na drodze do obalenia dyktatury. Bez analizy strategicznej przywdcy opozycji czsto nie bd wiedzieli, jaki powinien by kolejny krok, poniewa nie przemyleli wszystkich krokw, koniecznych, by odnie zwycistwo. Kreatywno i genialne pomysy s bardzo wane, lecz naley je wykorzysta w sposb, ktry polepszy sytuacj strategiczn si demokratycznych. Niektrzy, doskonale zdajc sobie spraw, jak wiele dziaa mona by podj przeciw reimowi, a jednoczenie nie wiedzc, od czego zacz, radz: Rbmy wszystko jednoczenie. To mogoby pomc, lecz oczywicie nie jest moliwe, zwaszcza w przypadku stosunkowo sabej opozycji. Co wicej, takie podejcie bynajmniej nie podpowiada, od czego zacz, na czym skupi wysiki, czy jak wykorzysta ograniczone czsto rodki. Pewne jednostki i grupy osb mog czasem dostrzega potrzeb planowania, ale tylko na krtk met i w kategoriach taktycznych. Nie rozumiej, e planowanie dugoterminowe jest potrzebne czy w ogle moliwe. Czsto nie potrafi myle i analizowa sytuacji w sposb strategiczny, przez co cigle zaprztaj ich kwestie stosunkowo maej wagi i zamiast sami podj inicjatyw, ograniczaj si do reakcji na posunicia przeciwnika. Powicajc gros energii na dziaania tymczasowe, przywdcy opozycji mog czsto przeoczy alternatywne moliwoci postpowania, ktre przybliyyby ich do celu. Jest rwnie prawdopodobne, e pewne ruchy demokratyczne nie planuj kompleksowej strategii obalenia dyktatury, w zamian koncentrujc si na biecych problemach, z innego powodu. W swoich wasnych strukturach nie do koca wierz, e same bd w stanie doprowadzi do upadku dyktatury. Dlatego widz w planowaniu strategicznym niepotrzebny

romantyzm, strat czasu i daremny trud. Ludzie walczcy o wolno z brutaln dyktatur czsto konfrontuj si z tak potn si wojska i policji, e wydaje im si, i reim moe wszystko. Tracc nadziej, mimo wszystko sprzeciwiaj si dyktaturze, poniewa s ludmi prawymi i by moe wiernymi historii. Chocia nigdy si do tego nie przyznaj, moe nawet nie s tego w peni wiadomi, ich dziaania im samym jawi si jako beznadziejne. Dlatego, z ich punktu widzenia, dugoterminowe strategie wydaj si nie mie sensu. Skutki takiego mylenia s czsto druzgocce: ganie entuzjazm, wszelkie dziaania okazuj si nieskuteczne, ca energi pochaniaj pomniejsze kwestie, atuty pozostaj niewykorzystane, a ofiara zdaje si na nic. Jeli demokraci nie bd planowa, najprawdopodobniej nie osign swoich celw. le zaplanowana kombinacja przypadkowych akcji nie posunie naprzd dziaa ruchu oporu. Raczej wzmocni kontrol i wadz reimu. Niestety, poniewa kompleksowe, strategiczne plany wolnociowe pojawiaj si rzadko, jeli w ogle, reimy wydaj si trwalsze, ni s w rzeczywistoci. Utrzymuj si lata i dziesitki lat duej, ni to powinno mie miejsce. Cztery wane pojcia w planowaniu strategii W myleniu strategicznym moe nam pomc zrozumienie znaczenia czterech wanych poj. Kompleksowa strategia ma suy koordynacji i ukierunkowaniu wszystkich adekwatnych i dostpnych zasobw i rodkw (ekonomicznych, ludzkich, politycznych, organizacyjnych, itd.) przez grup starajc si osign swoje cele w konflikcie. Kompleksowa strategia, koncentrujc si przede wszystkim na celach i rodkach danej grupy, bdcej stron konfliktu, wyznacza najbardziej odpowiedni w danej sytuacji metod dziaania (np. konwencjonalne dziaania wojenne lub walk bez przemocy). Planujc kompleksow strategi, przywdcy opozycji musz oszacowa i ustali, jakiego rodzaju naciski najskuteczniej osabi przeciwnika. Ponadto, kompleksowa strategia bdzie obejmowaa decyzje co do najwaciwszych warunkw i czasu rozpoczcia pierwszej i kolejnych kampanii ruchu oporu. Kompleksowa strategia stanowi podstaw wyboru bardziej szczegowych strategii prowadzenia walki. Decyduje te o przydziale oglnych zada konkretnym grupom i o rozdziale rodkw, z ktrych bd korzysta w walce. Strategia jako taka pozwala w najlepszy moliwy sposb osiga konkretne cele w konflikcie, w ramach przyjtej strategii kompleksowej. Strategia okrela czy, kiedy i w jaki sposb walczy, a take jak osign maksymaln skuteczno, walczc o specyficzne cele. Strategi mona porwna do wizji artysty, a plan strategiczny do projektu architekta.xii Strategia moe rwnie obejmowa starania w deniu do stworzenia sytuacji strategicznej, ktra bdzie tak korzystna, e przeciwnik bdzie w stanie przewidzie, i otwarty konflikt najprawdopodobniej zakoczy si jego porak, i dlatego podda si bez walki. A jeli nie, wwczas ulepszona sytuacja strategiczna zapewni konkurentowi zwycistwo w walce. Strategia przewiduje rwnie, jak, w sposb poyteczny, wykorzysta osignity sukces. Zastosowany w przebiegu samej walki plan strategiczny zarysowuje oglny rozwj caej kampanii i jej poszczeglnych etapw, ktre powinny zosta tak dopasowane, by gwarantoway osignicie celw. Wie si to z umiejtnym rozlokowaniem poszczeglnych grup, odpowiedzialnych za pomniejsze operacje. Mdra strategia musi bra pod uwag warunki konieczne dla powodzenia danej operacji w ramach wybranej techniki walki. Rne techniki maj rne wymogi. Oczywicie, samo spenienie owych wymogw czsto nie wystarczy do osignicia sukcesu. Moe zaistnie potrzeba dodatkowych czynnikw. Opracowujc strategi, demokraci musz jasno zdefiniowa cele i okreli, w jaki sposb mierzy skuteczno stara w deniu do ich osignicia. Taka analiza pozwala

strategom ustali warunki konieczne do realizacji poszczeglnych celw. Potrzeba klarownoci i definicji dotyczy w rwnym stopniu planowania taktycznego. Taktyka i metody dziaania pomagaj wprowadzi w ycie strategi. Taktyka to umiejtne wykorzystanie si w najkorzystniejszy sposb w danej sytuacji. Taktyka obejmuje pojedyncze dziaanie, wdroone w celu osignicia konkretnego celu. Wybr taktyki jest uzaleniony od decyzji, jak najlepiej, na pewnym etapie konfliktu, wykorzysta dostpne sposoby walki, aby wprowadzi w ycie strategi. Aby zapewni im skuteczno, taktyka i metody dziaania musz zosta dobrane i zastosowane w sposb pozwalajcy na realizacj celw strategicznych. Korzyci taktyczne, ktre nie wspomagaj osignicia celw strategicznych, mog ostatecznie pj na marne. Widzimy wic, e taktyka ogranicza si do pewnego trybu postpowania, ktry wpisuje si w ramy oglnie przyjtej strategii, tak jak kada strategia wpisuje si w ramy strategii kompleksowej. Taktyka zawsze dotyczy walki, natomiast strategia obejmuje szereg innych kwestii. Konkretna taktyka moe by rozumiana jedynie jako cz oglnej strategii w danej batalii czy kampanii. Poza tym, taktyka obejmuje krtszy okres czasu ni strategia, mniejsze obszary (geograficzne, instytucjonalne, itp.), angauje mniejsz ilo osb i ma ograniczone cele. W walce bez przemocy, rnic midzy celem taktycznym a strategicznym wyznacza waga, mniejsza lub wiksza, obranego celu dziaania. Ofensywne dziaania taktyczne powinny suy realizacji celw strategicznych. Stanowi narzdzia w tworzeniu warunkw odpowiednich do przeprowadzenia zdecydowanego ataku na przeciwnika. Dlatego tak wane jest, aby osoby odpowiedzialne za planowanie i wykonanie operacji taktycznych, posiaday umiejtno oceny sytuacji i doboru najwaciwszych metod. Potencjalni uczestnicy musz by przeszkoleni w zakresie wykorzystania konkretnych technik i metod. Metoda oznacza okrelony rodzaj broni lub sposb postpowania. W walce bez przemocy bd to rozmaite formy dziaania (wiele rodzajw strajkw, bojkot, odmowa wsppracy i tym podobne), omwione w rozdziale pitym. (Por. take Aneks). Opracowanie odpowiedzialnego i efektywnego planu strategicznego w walce bez przemocy zaley od starannego sformuowania i doboru strategii kompleksowej, poszczeglnych strategii, taktyki i metod. Z niniejszego omwienia wynika, e skrupulatny plan strategiczny walki wyzwoleczej wymaga gboko przemylanych decyzji. Nieprzemylany plan nieraz prowadzi do katastrofy, natomiast odpowiednie wykorzystanie moliwoci intelektualnych moe wytyczy taki kurs strategiczny, ktry dziki dostpnym zasobom pomoe poprowadzi spoeczestwo ku wolnoci i demokracji.

7. Zastosowanie strategii

Aby zwikszy swoje szanse powodzenia, przywdcy opozycji bd musieli sformuowa kompleksowy plan dziaania, ktry pozwoli wzmocni represjonowane spoeczestwo, osabi, a nastpnie obali dyktatur, oraz zbudowa trwa demokracj. Dla osignicia tych celw konieczna bdzie drobiazgowa analiza sytuacji i moliwoci skutecznego dziaania. Na podstawie takiej analizy mona opracowa zarwno kompleksow strategi, jak i poszczeglne strategie w kampanii na rzecz demokracji. Opracowanie strategii kompleksowej i pomniejszych strategii w kampanii s to procesy odrbne, cho powizane ze sob. Poszczeglne strategie w kampanii mona rozwin dopiero wtedy, gdy gotowa jest strategia kompleksowa. Bd one wspomaga osignicie gwnych celw strategicznych. W tworzeniu strategii ruchu oporu trzeba zwrci uwag na wiele kwestii i zada. Przyjrzymy si tutaj niektrym wanym czynnikom, jakie naley uwzgldni w obu typach strategii. Niezalenie od warunkw, planowanie strategiczne wymaga gbokiego zrozumienia konfliktu w rnych jego aspektach: geograficznym, historycznym, rzdowym, wojskowym, kulturowym, spoecznym, politycznym, psychologicznym, ekonomicznym i midzynarodowym. Strategi mona opracowa jedynie w kontekcie konkretnej walki i jej ta. Przywdcy demokratyczni i stratedzy przede wszystkim bd chcieli oszacowa cele i znaczenie wsplnej sprawy. Czy cele s warte powanej walki, a jeli tak, to dlaczego? Podstawow rzecz jest okreli prawdziwy cel walki. Dowodzilimy ju wczeniej, e obalenie reimu, bd odsunicie od wadzy obecnego dyktatora, nie wystarczy. W konfliktach tego rodzaju celem musi by ustanowienie wolnego spoeczestwa i demokratycznych rzdw. Jasno co do tego bdzie miaa wpyw na ostateczny ksztat strategii kompleksowej i wynikajcych z niej strategii szczegowych. Stratedzy musz odpowiedzie sobie na wiele podstawowych pyta, na przykad: Jakie s gwne przeszkody na drodze do wolnoci? Jakie czynniki mogyby pomc w osigniciu wolnoci? Jakie s najmocniejsze strony reimu? Jakie s sabe punkty reimu? W jakim stopniu rda wadzy dyktatury mog by zagroone? Jakie s mocne strony si demokratycznych i ogu ludnoci? Jakie s sabe punkty si demokratycznych i jak mona temu zaradzi? Jaki jest status osb trzecich, nie zaangaowanych bezporednio w konflikt, ktre ju wspieraj lub mogyby wspiera bd reim, bd demokratw, a jeli tak, to w jaki sposb?

Wybr rodkw Na poziomie strategii kompleksowej stratedzy musz wybra gwne sposoby walki, ktre bd zastosowane w majcym nastpi konflikcie. Trzeba bdzie oceni zalety i ograniczenia kilku alternatywnych technik: konwencjonalnej walki zbrojnej, partyzantki, nieposuszestwa politycznego, itd. Dokonujc wyboru, stratedzy musz uwzgldni nastpujce pytania: Czy wybrany rodzaj walki ley w zasigu moliwoci demokratw? Czy wybrana technika wykorzystuje mocne strony zdominowanej ludnoci? Czy technika ta wybiera za cel sabe punkty reimu, czy

te uderza w jego najsilniejsze strony? Czy wybrane rodki pozwalaj demokratom na samodzielno, czy wymuszaj zaleno od osb trzecich lub od pomocy z zewntrz? Jak wybrane rodki sprawdziy si w walce z dyktatur w innych krajach? Czy zwikszyy, czy ograniczyy ilo ofiar i rozmiar zniszczenia, jakie moe pociga za sob majcy nastpi konflikt? Zakadajc powodzenie walki z dyktatur, w jaki sposb dobr rodkw moe wpyn na rzd, ktry powstanie w wyniku wygranej walki? Dziaanie, ktre mogoby przynie efekt przeciwny do zamierzonego, trzeba bdzie wykluczy z planu kompleksowej strategii. W poprzednich rozdziaach udowodnilimy, e nieposuszestwo polityczne ma wiele znaczcych korzyci w porwnaniu do innych technik walki. Zadaniem strategw bdzie analiza sytuacji konkretnego konfliktu i ustalenie, czy nieposuszestwo polityczne przyniesie zadowalajce odpowiedzi na postawione wyej pytania. Z myl o demokracji Naley pamita, e w przypadku dyktatury celem strategii kompleksowej nie jest wycznie obalenie reimu, ale zaprowadzenie demokracji i uniemoliwienie dojcia do wadzy nowym dyktatorom. Aby ten cel osign, wybrane sposoby walki powinny wpywa na zmian podziau wadzy w spoeczestwie. Pod rzdami dyktatury ludno i instytucje spoeczne byy zbyt sabe, a reim zbyt silny. Taki brak rwnowagi moe sprawi, e nowi wadcy bd rwnie dyktatorscy jak ich poprzednicy. Dlatego rewolucja paacowa czy zamach stanu nie s adnym rozwizaniem. Nieposuszestwo polityczne wymusza bardziej sprawiedliwy podzia wadzy rzeczywistej, poniewa mobilizuje spoeczestwo przeciwko dyktaturze (co zostao omwione w rozdziale pitym). Proces ten postpuje na kilka sposobw. Skuteczna walka bez przemocy oznacza, e brutalne represje ze strony dyktatury w coraz mniejszym stopniu prowadz do zastraszenia i ulegoci obywateli. Spoeczestwo zyskuje do dyspozycji potne rodki, dziki ktrym moe sprzeciwi si wadzy dyktatora, a niekiedy wrcz pozbawi j wpyww. Ponadto, mobilizacja obywateli w ramach nieposuszestwa politycznego moe wzmocni niezalene instytucje spoeczne. Dowiadczenie w sprawowaniu wadzy rzeczywistej trudno wyrzuci z pamici. wiadomo i umiejtnoci nabyte w wyniku walki uodporniaj spoeczestwo na dominacj potencjalnych przyszych dyktatorw. Taka zmiana stosunkw wadzy w ostatecznym rozrachunku zwiksza prawdopodobiestwo ustanowienia trwaej demokracji. Pomoc z zewntrz Przygotowujc strategi kompleksow naley oceni, jak rol w doprowadzeniu do upadku dyktatury bdzie odgrywa opr wewntrzny, a jak naciski z zewntrz. Dowodzilimy ju wczeniej, e gwna sia w walce o wolno musi by skupiona w kraju. Jeli w ogle w gr wchodzi pomoc midzynarodowa, bdzie ona uzaleniona od siy oporu wewntrznego. W ramach skromnego dodatku, mona podj prb zainteresowania wiatowej opinii publicznej dyktatur, ze wzgldw humanitarnych, moralnych, czy religijnych. Mona stara si uzyska sankcje dyplomatyczne, ekonomiczne, polityczne za pomoc ktrych rzdy i organizacje midzynarodowe bd mogy wpyn na reim. Nale do nich embarga gospodarcze i na dostawy broni, ograniczenie stosunkw dyplomatycznych lub ich zerwanie, wycofanie pomocy ekonomicznej i wstrzymanie inwestycji w kraju opanowanym przez reim, a take wykluczenie z instytucji midzynarodowych i Organizacji Narodw Zjednoczonych. Poza tym, pomoc midzynarodowa moe zagwarantowa opozycji wsparcie finansowe i w zakresie systemw cznoci.

Opracowanie kompleksowej strategii Dokonawszy oceny sytuacji i wyboru rodkw, a take okreliwszy rol pomocy z zewntrz, osoby planujce kompleksow strategi powinny naszkicowa w oglnych zarysach najbardziej podany przebieg konfliktu. Taki szeroko nakrelony plan musi obejmowa efekty obecnych dziaa na rzecz wyzwolenia i ustanowienia systemu demokratycznego. Formuujc kompleksow strategi, stratedzy bd musieli odpowiedzie sobie na szereg pyta bardziej szczegowych ni wczeniej - takich jak te postawione poniej. W jaki sposb najlepiej rozpocz dugofalow walk? Jak represjonowane spoeczestwo moe wykrzesa w sobie do siy i pewnoci siebie, eby stawi opr reimowi, choby w ograniczonym stopniu? Jak, w miar upywu czasu i nabierania dowiadczenia, mona zwikszy zdolno obywateli do nieposuszestwa i odmowy wsppracy? Jakie cele mona postawi w szeregu pomniejszych kampanii, tak aby odzyska demokratyczn kontrol nad spoeczestwem i ograniczy wadz dyktatury? Czy istniej niezalene instytucje, ktre przetrway pomimo kontroli reimu i ktre mona by wykorzysta w walce o wolno? Jakie organizacje spoeczne mona uwolni spod wadzy dyktatury, a jakie naleaoby stworzy od pocztku, tak by speniay potrzeby demokratw i stanowiy enklawy demokracji, nawet jeli reim nadal jest u wadzy? W jaki sposb mona rozwija si organizacyjn opozycji? Jak szkoli jej czonkw? Jakie zasoby (finansowe, w zakresie sprztu itd.) bd potrzebne na czas walki? Odwoanie si do jakiej symboliki moe pomc w mobilizacji spoeczestwa? Jakiego typu dziaanie i na jakich etapach moe stopniowo osabi, a ostatecznie zablokowa rda wadzy reimu? Jak ludno, sprzeciwiajca si dyktaturze, moe jednoczenie wyraa nieposuszestwo i utrzymywa konieczn pokojow dyscyplin? Jak spoeczestwo moe nadal zaspokaja podstawowe potrzeby w trakcie walki? W jaki sposb utrzyma porzdek spoeczny mimo konfliktu? Gdy zwycistwo jest ju blisko, jak opozycja demokratyczna powinna budowa podstawy instytucjonalne spoeczestwa, tak aby transformacja przebiegaa bez wikszych zakce? Naley pamita, e nie ma - i nie sposb stworzy - jednego, uniwersalnego schematu dla wszystkich ruchw wyzwoleczych. Kada walka, ktra ma na celu obalenie dyktatury i ustanowienie systemu demokratycznego, bdzie nieco inna. Nie ma dwch identycznych sytuacji, kady reim posiada swoje charakterystyczne cechy, a moliwoci spoeczestwa dcego do wolnoci te s rne. Opracowanie kompleksowej strategii walki bez przemocy wymaga gbokiego zrozumienia nie tylko ta konkretnego konfliktu, ale take efektw wybranych sposobw walki.xiii Gdy ju powstanie szczegowy plan kompleksowej strategii walki, warto go upowszechni. Walka wymaga udziau duej liczby osb, ktre bd dziaa chtniej i skuteczniej, rozumiejc zarwno jego oglne zaoenia, jak i konkretne instrukcje. Ta wiedza moe mie bardzo pozytywny wpyw na morale obywateli, gotowo uczestnictwa i waciwe postpowanie. Przywdcy reimu i tak zaznajomi si z oglnym zarysem strategii, i skutkiem tego mog powstrzyma si od brutalnych represji, ktre z politycznego punktu widzenia mogyby obrci si przeciwko nim. wiadomo specyficznych cech kompleksowej strategii potencjalnie prowadzi te do rozamw, a nawet do wystpie z obozu dyktatora. W chwili przyjcia strategicznego planu obalenia dyktatury i ustanowienia systemu demokratycznego, opozycja musi zacz konsekwentnie go wdraa. Bardzo rzadko zdarza si, eby trzeba byo zmieni plan w stosunku do pocztkowych zaoe. Gdy s liczne dowody na to, e obrana strategia jest chybiona, lub gdy drastycznie zmieniaj si okolicznoci walki, wwczas moe zaistnie potrzeba zmiany strategii. Jednak nawet w takim przypadku, naley to

zrobi dopiero po gruntownej ocenie sytuacji, w nastpstwie czego mona bdzie opracowa i przyj nowy kompleksowy plan. Planowanie strategii w kampaniach Kompleksowa strategia obalenia reimu i zaprowadzenia demokracji, jakkolwiek rozsdna i rokujca nadzieje, sama si nie wdroy. Trzeba zaplanowa rwnie pomniejsze strategie, ktre zapewni sukces konkretnym kampaniom, majcym na celu osabienie systemu. Strategie te bd zawiera szereg zada taktycznych, pomylanych tak, aby uderzay bezporednio w reim dyktatora. Taktyk i konkretne metody dziaania naley dobra starannie, poniewa maj one pomc w osigniciu celw w poszczeglnych kampaniach. Niniejsze omwienie skupia si jedynie na poziomie strategii. Stratedzy planujcy wiksze kampanie powinni, podobnie jak ci, ktrzy opracowali strategi kompleksow, wykaza si gruntown wiedz na temat wybranej przez nich techniki walki, jej charakteru i metod. Tak jak oficerowie w wojsku musz mie rozeznanie odnonie swoich struktur, taktyki, logistyki, uzbrojenia, warunkw geograficznych itd., eby przygotowa strategi militarn, tak samo uczestnicy walki bez przemocy musz rozumie jej charakter i zasady strategiczne. Jednak nawet gruntowna wiedza, zastosowanie si do zalece niniejszej publikacji i rozwaenie postawionych tu pyta, jeszcze nie stworzy strategii. Opracowanie strategii walki wymaga kompetencji i kreatywnoci. Planujc zarwno strategie konkretnych, wybranych kampanii, i oglnie walk o wolno w duszej perspektywie, stratedzy ruchu nieposuszestwa politycznego musz wzi pod uwag rne kwestie i problemy. Oto niektre z nich: Okrelenie konkretnych celw kampanii oraz ich znaczenia w realizacji strategii kompleksowej. Uwzgldnienie konkretnych metod i narzdzi politycznego dziaania, ktre bd najbardziej pomocne we wdraaniu obranych strategii. W obrbie kadego oglnego planu konkretnej kampanii strategicznej konieczne bdzie ustalenie, jakie pomniejsze plany taktyczne i metody dziaania naley zastosowa, aby wywrze presj i ograniczy dostp reimu do rde wadzy. Trzeba pamita, e osignicie podstawowych celw bdzie wynikiem starannie wybranych i zastosowanych maych krokw. Ustalenie, czy i w jakim stopniu kwestie ekonomiczne powinno si uwzgldni w ramach walki politycznej. Jeli kwestie ekonomiczne maj odegra znaczc rol w walce, trzeba bdzie zaj si faktyczn ich napraw po obaleniu reimu. W przeciwnym razie jeeli w okresie przejciowym budowy spoeczestwa demokratycznego nie wprowadzi si w tej dziedzinie szybkich rozwiza - moe pojawi si rozczarowanie i niezadowolenie, co potencjalnie uatwi ponowne dojcie do wadzy si reimowych, obiecujcych popraw sytuacji gospodarczej. Ustalenie z wyprzedzeniem, jakiego typu struktura przywdcza i system cznoci mog pomc w zapocztkowaniu walki. A take jaki tryb podejmowania decyzji i komunikowania si bdzie moliwy w trakcie samej walki, tak by zarwno opozycja, jak i og ludnoci, otrzymyway na bieco niezbdne wskazwki. Informowanie na bieco spoeczestwa, si reimowych i opinii midzynarodowej o aktualnych dziaaniach ruchu oporu. Owiadczenia i raporty powinny zawsze ogranicza si do faktw. Przesada i nieuzasadnione twierdzenia mogyby podway wiarygodno opozycji. Plany samodzielnych, konstruktywnych dziaa w sferach spoecznej, edukacyjnej, ekonomicznej i politycznej, ktre mogyby zaspokoi potrzeby obywateli na czas

konfliktu. W tego typu projektach mog bra udzia osoby nie zwizane bezporednio z dziaalnoci ruchu oporu. Ustalenie, jakiego rodzaju pomoc z zewntrz mogaby wesprze konkretn kampani lub walk o wolno w ogle. W jaki sposb zmobilizowa zagranicznych sojusznikw i wykorzysta ich wsparcie, tak by wynik walki wewntrz kraju nie by uzaleniony od niepewnych czynnikw zewntrznych? Trzeba zwrci uwag na to, jakie grupy spoza kraju mogyby wspomc opozycjonistw w tym np. organizacje pozarzdowe (ruchy spoeczne, religijne, bd polityczne, zwizki zawodowe, itp.), rzdowe oraz / lub Organizacja Narodw Zjednoczonych i jej poszczeglne organa.

Ponadto, planujc walk, opozycja musi podj kroki na rzecz utrzymania wasnymi siami porzdku i zaspokojenia potrzeb socjalnych w czasie masowego oporu przeciw dyktaturze. Pozwoli to nie tylko stworzy alternatywne, niezalene struktury demokratyczne i zaspokoi autentyczne potrzeby, ale te podway wiarygodno sdu, e tylko bezwzgldne represje mog zapobiec zamieszkom i bezprawiu. Propagowanie niewspdziaania Aby nieposuszestwo polityczne w warunkach dyktatury osigno podany skutek, obywatele musz zrozumie pojcie odmowy wsppracy. Jak pokazuje Przypowie o wadcy map (w rozdziale trzecim), podstawowa zasada jest prosta: jeli podwadni w wystarczajcej liczbie bd odmawia wsppracy dostatecznie dugo, pomimo represji, oparty na ucisku system osabnie, a w kocu upadnie. Ludzie yjcy w systemach totalitarnych by moe poznali ju pojcie niewspdziaania, czy odmowy wsppracy, z rozmaitych rde. Mimo wszystko, siy demokratyczne powinny celowo upowszechnia i popularyzowa t ide. Mona, na przykad, rozprowadza wrd obywateli Przypowie o wadcy map, lub podobn, ktrej przesanie trafi do czytelnikw. Kiedy ludzie zrozumiej oglny koncept odmowy wsppracy, w przyszoci bdzie im atwiej powstrzymywa si od dziaa na rzecz reimu. Sami zaczn wymyla rnorakie formy nieposuszestwa, odpowiednie w danej sytuacji. Mimo ryzyka i trudnoci, jakie wi si z prbami komunikowania idei, wiadomoci i wskazwek w warunkach reimu, demokraci nieraz ju udowodnili, e jednak jest to moliwe. Nawet za rzdw nazistowskich i komunistycznych opozycja bya zdolna porozumiewa si nie tylko z pojedynczymi osobami, ale te z szerokim gronem odbiorcw, drukujc podziemn pras, ulotki, ksiki, a w czasach bardziej wspczesnych rozpowszechniajc kasety audio i wideo. Na podstawie wczeniej opracowanych planw strategicznych mona przygotowa i rozpowszechni oglne wytyczne dla ruchu oporu. Mog one nakrela kwestie i okolicznoci, jakie potencjalnie powinny zmobilizowa obywateli do protestw i odmowy wsppracy. Wwczas, nawet jeli opozycja demokratyczna ma ograniczone moliwoci komunikowania si z reszt spoeczestwa i nie zdoaa przekaza konkretnych instrukcji, obywatele i tak bd wiedzieli, jak si zachowa w pewnych sytuacjach. Takie wskazwki bd jednoczenie stanowiy test, na podstawie ktrego mona bdzie rozpozna faszywe instrukcje opozycji, sfabrykowane przez reimow policj polityczn w ramach prowokacji. Represje i rodki zaradcze

Stratedzy bd musieli oceni moliwe reakcje i skal represji reimu w odpowiedzi na dziaania opozycji a zwaszcza okreli potencjalny prg przemocy. Trzeba bdzie ustali, w jaki sposb przeciwstawia si lub zapobiega ewentualnym represjom, bd jak ich unika, mimo wszystko si nie poddajc. W szczeglnych przypadkach dziaania taktyczne powinny obejmowa ostrzeenia przed nasileniem represji, tak by obywatele i przedstawiciele opozycji byli wiadomi ewentualnych zagroe. Na wypadek brutalnych aktw reimu trzeba zapewni rannym opiek medyczn. Przewidujc fal represji, stratedzy powinni zawczasu rozway taktyki i metody, ktre mog przyczyni si do osignicia konkretnych celw w danej kampanii lub w walce wyzwoleczej jako takiej a jednoczenie zminimalizuj bd wyeliminuj perspektyw brutalnych przeladowa. Na przykad, w warunkach reimw totalitarnych, masowe przemarsze i demonstracje uliczne bywaj spektakularne, ale mog pocign za sob tysice ofiar miertelnych. Jednoczenie te wysokie koszta po stronie demonstrantw bynajmniej nie wywieraj na rzdzcych wikszej presji, ni gdyby wszyscy zostali w domu, zastrajkowali lub, w ramach powszechnej akcji obywatelskiej, po prostu odmwili wsppracy. Jeeli zdecydowano, e prowokacyjna akcja protestacyjna, mogca pocign za sob liczne ofiary, jest konieczna dla celw strategicznych, wwczas naley rozway potencjalne koszty i korzyci takiej decyzji. Czy w trakcie walki obywatele i opozycja bd si zachowywa w sposb zdyscyplinowany i pokojowy? Czy nie zostan sprowokowani do uycia przemocy? Trzeba si zastanowi, jakie podj kroki, aby zapewni pokojow dyscyplin i utrzyma opr pomimo represji. Czy moliwe i skuteczne bd takie rodki jak np. lubowania, owiadczenia, ulotki dyscyplinujce, wprowadzenie wasnych sub porzdkowych na czas demonstracji, bojkotowanie osb lub grup nawoujcych do przemocy? Przywdcy zawsze powinni by czujni na wypadek obecnoci prowokatorw, ktrych zadaniem bdzie sprowokowa demonstrantw do przemocy. Trzymanie si planu strategicznego Kiedy bdzie gotowy solidny plan strategiczny, demokraci nie powinni si zajmowa mao istotnymi posuniciami dyktatora, ktre mogyby ich skoni do porzucenia kompleksowej strategii i strategii na dan kampani, i podjcia powanych dziaa w mao wanych kwestiach. Nie mog te pod wpywem chwili na przykad w reakcji na now fal przeladowa podejmowa decyzji o zmianie strategii. Represje mogy nastpi wanie po to, aby sprowokowa demokratyczn opozycj do porzucenia dobrze przygotowanego planu, przez co reim atwiej si z ni rozprawi. Jeli podstawowe zaoenia zostan uznane za trafne, zadaniem si prodemokratycznych bdzie realizowa plan krok po kroku. Oczywicie, pewne zmiany dotyczce taktyki i bezporednich celw mog okaza si konieczne, a dobrzy przywdcy bd zawsze gotowi wykorzysta okolicznoci. Tego typu korekt nie naley jednak myli z modyfikacj celw strategii kompleksowej i poszczeglnych kampanii. Skrupulatne wdraanie obranej strategii kompleksowej i konkretnych strategii dla danej kampanii zdecydowanie przyczyni si do sukcesu.

8. Nieposuszestwo polityczne w praktyce

W sytuacjach, kiedy spoeczestwo czuje si bezsilne i zastraszone, wane jest, eby pocztkowe zadania wizay si z niewielkim ryzykiem i budoway pewno siebie. Akcje takie jak np. noszenie ubra w nietypowy sposb mog by publicznym wyrazem sprzeciwu i jednoczenie okazj do wsplnego uczestnictwa w akcie nieposuszestwa. W innych przypadkach celem akcji grupowej moe by stosunkowo mao istotna (z pozoru), niepolityczna kwestia (np. zapewnienie zaopatrzenia w wod). Stratedzy powinni wybra dziaanie, ktrego korzyci bd oczywiste i bezsporne. Powodzenie w tego typu pomniejszych kampaniach nie tylko rozwie konkretne problemy, ale te przekona obywateli, e dysponuj potencjaln si. Wikszo strategii w kampaniach dugofalowej walki n i e p o w i n n a zakada natychmiastowego i cakowitego obalenia dyktatury, lecz osiganie pomau wyznaczonych celw. Poza tym, nie kada kampania wymaga uczestnictwa caego spoeczestwa. Rozwaajc seri poszczeglnych kampanii, ktre pomog wdroy kompleksow strategi, naley zastanowi si, czym powinny rni si od siebie kampanie na pocztku, w rodku i pod koniec duszej walki. Opr wybirczy Na pocztkowych etapach walki oddzielne kampanie, majce rne, konkretne cele, mog by bardzo uyteczne. Takie wybircze kampanie mog nastpowa jedna po drugiej. Czasem dwie lub trzy mog zbiega si w czasie. Planujc strategi wybirczego oporu, naley ustali kilka konkretnych kwestii i problemw, ktre oglnie symbolizuj totalitarny charakter dyktatury. Takie kwestie mog stanowi waciwe cele poszczeglnych kampanii na drodze do osignicia gwnych celw strategii kompleksowej. Porednie cele strategiczne musz by osigalne przy obecnych lub przewidywanych moliwociach si demokratycznych. Gwarantuje to seri zwycistw, ktre podnosz morale, a na dusz met przyczyniaj si do stopniowej zmiany stosunkw wadzy. Wybircze strategie oporu powinny koncentrowa si przede wszystkim na wybranych kwestiach spoecznych, ekonomicznych i politycznych. Mona je wybra z myl o tym, aby przynajmniej cz systemu spoecznego i politycznego pozostawaa poza zasigiem kontroli reimu, po to, by odzyska kontrol obszarw czciowo kontrolowanych przez dyktatur, bd dlatego, eby uniemoliwi rzdzcym osignicie pewnych celw. W miar moliwoci kampania wybirczego oporu powinna rwnie uderza w jeden lub wicej sabych punktw reimu, omwionych wczeniej. Tym samym demokraci mog wpyn na sytuacj odpowiednio do swoich aktualnych moliwoci. Stratedzy musz odpowiednio wczenie zaplanowa strategi przynajmniej pierwszej kampanii. Jakie maj by jej konkretne cele? W jaki sposb przyczyni si ona do realizacji obranej strategii kompleksowej? Warto sformuowa choby oglne zaoenia strategii na drug, ewentualnie trzeci kampani. Wszystkie te strategie musz by tak pomylane, by prowadziy do wdroenia strategii kompleksowej i musz mieci si w jej oglnych zaoeniach. Protesty symboliczne Na pocztku nowej kampanii, majcej na celu osabienie reimu, pierwsze, ukierunkowane akcje polityczne mog mie wski zakres. Powinny by po czci rodzajem testu na gotowo spoeczestwa do walki, dawa moliwo wpywania na nastroje obywateli i przygotowania

ich na dugotrwa walk, w ktrej bd stosowa odmow wsppracy i nieposuszestwo polityczne. Pierwsza akcja najprawdopodobniej przybierze form symbolicznego protestu lub bdzie symbolicznym aktem czciowej, bd tymczasowej, odmowy wsppracy. Jeli niewiele osb zdecyduje si w niej uczestniczy, wwczas mona ograniczy j, na przykad, do skadania kwiatw w symbolicznym miejscu. Z drugiej strony, jeeli wiksza cz spoeczestwa bdzie gotowa wzi udzia w demonstracji, mona zastosowa piciominutow przerw w pracy, lub kilkuminutowe milczenie. W innych sytuacjach, kilka osb moe podj godwk protestacyjn, mona rozway milczc manifestacj w symbolicznych miejscach, krtkotrway bojkot zaj przez studentw, lub czasowy strajk okupacyjny wanego urzdu. W warunkach dyktatury bardziej agresywne akcje mogyby spowodowa powane represje. Pewne akty symboliczne, na przykad okupacja dziedzica przed siedzib dyktatora lub policji politycznej, mog wiza si z wysokim ryzykiem i dlatego nie s zalecane na pocztku kampanii. Pocztkowe symboliczne akcje protestacyjne nieraz skupiay uwag opinii publicznej w kraju i zagranic jak masowe demonstracje uliczne w Birmie w 1988 roku, czy okupacja i strajk godowy studentw na placu Tiananmen w Pekinie w roku 1989. W obydwu przypadkach dua liczba ofiar wrd demonstrantw dowodzi, e stratedzy, planujc kampanie, musz wykaza si rozwag. Akcje tego typu, chocia wywouj ogromny efekt moralny i psychologiczny, same w sobie raczej nie doprowadz do obalenia dyktatury, poniewa maj charakter przede wszystkim symboliczny i nie zmieniaj pozycji wadzy reimu. Zwykle na pocztku walki nie ma moliwoci cakowitego i radykalnego zablokowania rde wadzy dyktatury. Wymagaoby to udziau praktycznie caego spoeczestwa i prawie wszystkich instytucji spoecznych dotychczas raczej ulegych. Wszyscy musieliby cakowicie odrzuci reim i nagle mu si przeciwstawi przez masow i zdecydowan odmow wsppracy. Tak jeszcze nigdy si nie stao i niezwykle trudno byoby doprowadzi do takiej sytuacji. Dlatego, w wikszoci przypadkw, szybka kampania penego niewspdziaania i nieposuszestwa nie jest realistyczn strategi we wczesnych kampaniach przeciw dyktaturze. Rozoenie zada W trakcie pierwszych kampanii trud walki spada zwykle na jedn lub wicej cz spoeczestwa, przynajmniej przez pewien czas. W pniejszych kampaniach, gdy zmieniaj si cele, take inne grupy obywateli bior na siebie rne obowizki. Na przykad, studenci mog podj strajki, zwracajc uwag na problemy zwizane z owiat; przywdcy religijni i osoby wierzce mog skupi si na kwestii wolnoci wyznania; pracownicy kolei mog drobiazgowo przestrzega przepisw bezpieczestwa w celu spowolnienia komunikacji kolejowej; dziennikarze mog walczy z cenzur, zamieszczajc puste strony w miejscach, gdzie mia si pojawi wycofany artyku; policja moe wykazywa si nieudolnoci w kwestii odnajdywania i aresztowania poszukiwanych czonkw opozycji. Planowanie kampanii z myl o konkretnym problemie i konkretnej grupie spoecznej pozwoli czci obywateli odpocz, chocia walka nadal bdzie trwa. Opr wybirczy ma szczeglne znaczenie, gdy chodzi o o b r o n autonomii niezalenych spoecznych, gospodarczych i politycznych grup i instytucji, pozostajcych poza kontrol reimu (co zostao omwione wczeniej). Te orodki wadzy tworz podstawy instytucjonalne, dziki ktrym obywatele mog wywiera naciski i opiera si kontroli. Z chwil rozpoczcia walki bd te najprawdopodobniej jednymi z pierwszych obiektw ataku dyktatury. Cel: wadza dyktatora

Kiedy po zastosowaniu pocztkowych strategii walka wejdzie w bardziej ambitny i zaawansowany etap, stratedzy bd musieli oceni, w jaki sposb jeszcze bardziej ograniczy rda wadzy reimu. Celem bdzie zastosowanie powszechnego niewspdziaania, co pozwoli stworzy now, korzystniejsz dla si demokratycznych sytuacj. Gdy opozycja zyska now si, stratedzy zaplanuj bardziej zaawansowane formy niewspdziaania i nieposuszestwa, aby zablokowa rda wadzy, powodujc narastajcy parali polityczny, a ostatecznie upadek dyktatury. Konieczna bdzie przemylana koncepcja osabienia przez siy demokratyczne poparcia, jakiego obywatele i grupy osb udzielay dotd reimowi. By moe wycofaj to poparcie, dowiadujc si o brutalnych represjach ze strony reimu, katastrofalnych skutkach ekonomicznych jego polityki, lub kiedy zrozumiej, e mona zakoczy rzdy dyktatorskie. Zwolennikw dyktatora powinno si nakoni przynajmniej do neutralnoci (popierania obu stron konfliktu, bd niepopierania adnej), a jeszcze lepiej do aktywnego wspierania ruchu demokratycznego. Na etapie planowania i wprowadzania w ycie form odmowy wsppracy i nieposuszestwa politycznego trzeba przyjrze si uwanie wszystkim najwaniejszym poplecznikom i wsppracownikom dyktatora z jego kliki i partii politycznej, w policji i w biurokracji, ale przede wszystkim w armii. Naley oceni, na ile wojsko jest lojalne wobec dyktatora dotyczy to zarwno onierzy, jak i oficerw a nastpnie zdecydowa, czy byoby podatne na wpywy si demokratycznych. By moe wielu zwykych onierzy to nieszczliwi i zastraszeni poborowi. Niewykluczone, e onierzy i oficerw mona zrazi do reimu z powodw osobistych, rodzinnych, bd politycznych. Take inne czynniki mogyby skoni onierzy i oficerw do przejcia na stron opozycji. Ju na wczesnym etapie walki o wolno powinno si opracowa specjaln strategi komunikacji z wojskiem i funkcjonariuszami dyktatora. Za pomoc sw, symboli i dziaa siy demokratyczne mog poinformowa wojsko, e walka bdzie stanowcza, zdecydowana i uporczywa. onierze powinni te wiedzie, e bdzie miaa szczeglny charakter, a jej celem jest obalenie reimu, a nie naraanie ich ycia. Takie wysiki bd miay na celu osabienie morale, a w ostatecznym rozrachunku doprowadzenie do sytuacji, w ktrej wojsko bdzie posuszne i lojalne wobec ruchu demokratycznego. Podobne strategie mona zastosowa w odniesieniu do policji i suby cywilnej. Prby pozyskania dla sprawy si dyktatora i nakonienia ich do nieposuszestwa nie naley jednak interpretowa jako zachty dla wojska, aby poprzez dziaania militarne szybko pooyo kres obecnym rzdom. Taki scenariusz nie daje nadziei na zaprowadzenie adu demokratycznego, poniewa (jak byo mwione) zamach stanu bynajmniej nie przywraca rwnowagi w stosunkach wadzy midzy spoeczestwem a rzdzcymi. Dlatego, gdy ju zyskamy ich poparcie, trzeba przekona oficerw armii, e zamach stanu, czy wojna domowa, nie s ani konieczne, ani podane. Sympatyzujcy z opozycj oficerowie mog odegra istotn rol w walce o demokracj, szerzc niezadowolenie w swoich szeregach, nakaniajc do nieposuszestwa, zachcajc do rozmylnej nieudolnoci i cichego ignorowania rozkazw oraz do odmowy stosowania represji. Personel militarny moe te zaofiarowa opozycji rne formy pomocy, jak na przykad bezpieczny przejazd, informacje, poywienie, rodki medyczne itp. Armia stanowi jedno z najwaniejszych rde wadzy dyktatora, poniewa jej zdyscyplinowane oddziay i bro mona skierowa bezporednio przeciw nieposusznym obywatelom, i w ten sposb ich ukara. Stratedzy opozycyjni powinni pamita, e obalenie reimu bdzie niezwykle trudne, lub wrcz niemoliwe, jeli policja, urzdnicy i wojsko bd go

wspiera i posusznie wykonywa jego rozkazy. Dlatego demokraci musz potraktowa jako najwaniejsze te strategie, ktre maj na celu pozyskanie lojalnoci si wiernych dyktatorowi. Trzeba te wzi pod uwag, e niezadowolenie i nieposuszestwo w wojsku i policji mog okaza si bardzo grone dla czonkw tych grup. onierze i policjanci mog spodziewa si surowych kar za kady akt nieposuszestwa, a w przypadku buntu nawet egzekucji. Siy demokratyczne nie powinny namawia onierzy i oficerw do natychmiastowego buntu. Tam, gdzie moliwa jest komunikacja, naley podkreli, e istnieje wiele stosunkowo bezpiecznych form ukrytego nieposuszestwa, jakie pocztkowo mog zastosowa. Na przykad, policja i wojsko mog nieskutecznie wykonywa polecenia represjonowania opozycji, mie trudnoci z odnajdywaniem osb poszukiwanych, ostrzega przed majcym nastpi aresztowaniem lub deportacj, nie przekazywa wanych informacji przeoonym. Z kolei niezadowoleni oficerowie mog nie przekazywa podwadnym rozkazw wymierzonych przeciw opozycji. onierze mog strzela ponad gowami demonstrantw, a urzdnicy suby cywilnej gubi akta i instrukcje, pracowa nieudolnie, lub chorowa i nie przychodzi do pracy, dopki nie wyzdrowiej. Zmiana strategii Stratedzy nieposuszestwa politycznego musz nieustannie przyglda si dziaaniu strategii kompleksowej i pomniejszych strategii w poszczeglnych kampaniach. Moe si zdarzy, na przykad, e walka nie postpuje tak dobrze, jak oczekiwano. W takim przypadku trzeba bdzie rozway, jakie zmiany w strategii s potrzebne. Co mona zrobi, eby wzmocni ruch i przej inicjatyw? Naley ustali, na czym polega problem, i dokona ponownej oceny strategicznej, by moe inaczej rozoy zadania wrd spoeczestwa, zmobilizowa dodatkowe rda wadzy, opracowa alternatywny tryb postpowania, i wwczas jak najszybciej wdroy nowy plan. W sytuacji odwrotnej, kiedy walka przebiega o wiele lepiej, ni przewidywano, a reim szybko chyli si ku upadkowi, trzeba si zastanowi, jak siy demokratyczne mog skapitalizowa te niespodziewane zyski i zada ostateczny cios dyktaturze. O tym porozmawiamy w nastpnym rozdziale.

9. Obalenie dyktatury
Kumulacyjny efekt dobrze przeprowadzonych, udanych kampanii nieposuszestwa politycznego powinien wzmocni opozycj oraz ustanowi i poszerzy obszary spoeczestwa, w ktrych reim traci skuteczn kontrol. Dziki takim kampaniom obywatele maj szanse zyska wane dowiadczenie w odmawianiu wsppracy i deklarowaniu nieposuszestwa politycznego. Dowiadczenie, ktre bdzie niezwykle pomocne, gdy przyjdzie czas na masowe nieposuszestwo i niewspdziaanie. Jak mwilimy w rozdziale trzecim, posuszestwo, wsppraca i ulego s podstaw potgi dyktatora. Bez dostpu do rde wadzy politycznej, reim sabnie i w kocu upada. Dlatego wycofanie poparcia jest jedn z waniejszych inicjatyw na drodze do osabienia dyktatury. Warto przyjrze si, w jaki sposb nieposuszestwo polityczne wpywa na rda wadzy. Akty symbolicznego sprzeciwu i nieposuszestwa pozwalaj podway moralne i polityczne zwierzchnictwo reimu jego legalno. Im wiksza jest wadza dyktatora, tym wiksze i pewniejsze posuszestwo i wsppraca ze strony obywateli. Aby powanie zagrozi istnieniu reimu, konieczne bdzie wyraenie moralnej dezaprobaty poprzez konkretne dziaanie. Odmowa wsppracy i posuszestwa jest konieczna, eby uniemoliwi dyktatorowi dostp do innych rde wadzy. Wanym rdem s zasoby ludzkie liczba znaczcych osb i grup, ktre s posuszne reimowi, wsppracuj z nim i go wspieraj. Jeli duy procent spoeczestwa zdecyduje si na niewspdziaanie, reim popadnie w powane tarapaty. Na przykad, jeeli urzdnicy suby cywilnej nie przyjd do pracy i po prostu zostan w domu, aparat administracyjny bdzie powanie szwankowa. Podobnie, jeli wrd osb i grup odmawiajcych wsppracy znajd si tacy, ktrzy wczeniej ofiarowali reimowi swoje umiejtnoci i wiedz, rzdzcy zrozumiej, e stracili swoje wpywy. Nie bd w stanie podejmowa uzasadnionych decyzji, ani wprowadza nowych, skutecznych rozwiza. Jeeli wpywy psychologiczne i ideologiczne tzw. czynniki niematerialne jakie zwykle powoduj, e ludzie s posuszni i wspieraj rzdzcych, osabi si lub odwrci, spoeczestwo bdzie bardziej skonne do nieposuszestwa i niewspdziaania. Dostpno zasobw materialnych rwnie ma bezporedni wpyw na zakres wadzy dyktatora. Jeeli kontrol nad zasobami finansowymi, systemem gospodarczym, mieniem, bogactwami naturalnymi, transportem i rodkami przekazywania informacji przejm faktyczni bd potencjalni przeciwnicy reimu, straci on kolejne wane rdo wadzy. Strajki, bojkot, wzrastajca autonomia w dziedzinach gospodarki, cznoci i transportu z pewnoci osabi reim. Jak wspomniano ju wczeniej, moliwo wprowadzenia sankcji dla ukarania krnbrnych, nieposusznych, odmawiajcych wsppracy obywateli stanowi centralne rdo wadzy dyktatora. Mona je osabi na dwa sposoby. Po pierwsze, jeli spoeczestwo jest gotowe, jak na wojnie, narazi si na powane konsekwencje, bdce cen za nieposuszestwo, skuteczno dostpnych sankcji zostanie drastycznie obniona (innymi sowy, represje ze strony reimu nie zapewni podanej ulegoci spoeczestwa). Po drugie, jeli policja i wojsko zniechc si do reimu, mog indywidualnie lub zbiorowo unika albo nawet wprost odmawia wykonywania rozkazw aresztowania, bicia lub zabijania opozycjonistw. W chwili, gdy dyktator nie moe duej polega na armii i policji w zakresie stosowania represji, dyktatura jest powanie zagroona. Podsumowujc, powodzenie w walce z umocnion dyktatur wymaga, aby niewspdziaanie i nieposuszestwo ograniczyy i zablokoway rda wadzy reimu. Bez moliwoci staego uzupeniania niezbdnych rde wadzy dyktatura osabnie i ostatecznie

upadnie. Dlatego, w umiejtnym planowaniu strategicznym nieposuszestwa politycznego wobec dyktatury, trzeba celem ataku uczyni najwaniejsze rda wadzy dyktatora. Denie do wolnoci Na etapie oporu wybirczego nieposuszestwo polityczne, w poczeniu ze wzrostem autonomii instytucji spoecznych, gospodarczych, kulturalnych i politycznych, prowadzi do stopniowego poszerzania przestrzeni dla demokracji i zmniejszenia stopnia kontroli ze strony reimu. W miar jak instytucje obywatelskie umacniaj si wzgldem reimu, obywatele niezalenie od woli dyktatora zaczynaj budowa niezalene spoeczestwo poza jego kontrol. Jeli reim sprbuje ingerowa, aby powstrzyma ten proces denia do wolnoci, mona zastosowa walk bez przemocy w obronie odzyskanej przestrzeni, a wwczas dyktatura natrafi na kolejny front w walce. Z czasem, ta kombinacja oporu przy jednoczesnej odbudowie instytucji, de facto prowadzi do wolnoci upadek dyktatury i formalne zaprowadzenie systemu demokratycznego staj si faktem niezaprzeczalnym, poniewa stosunki wadzy w ramach spoeczestwa zostay zasadniczo zmienione. Polska w latach 70-tych i 80-tych ubiegego wieku jest doskonaym przykadem stopniowego odzyskiwania przez ruch oporu instytucji i funkcji spoecznych. Koci katolicki by przeladowany, ale nigdy nie podda si komunistycznej kontroli. W 1976 roku grupa intelektualistw i robotnikw zaoya organizacj pod nazw Komitet Obrony Robotnikw (KOR) w celu realizacji swoich celw politycznych. Solidarno, niezaleny zwizek zawodowy, organizujcy skuteczne strajki, w 1980 roku wymusi swoj legalizacj. Rwnie rolnicy, studenci i wiele innych grup tworzyo wasne, niezalene organizacje. Kiedy komunici zdali sobie spraw, e grupy te zmieniy realia polityczne, Solidarno zdelegalizowano i wprowadzono rzdy wojskowe. Jednak nawet podczas stanu wojennego, mimo masowych aresztowa i brutalnych represji, nowe, niezalene instytucje spoeczne nie przestay funkcjonowa. Wydawano, na przykad, dziesitki podziemnych gazet i czasopism. Wydawnictwa drugiego obiegu drukoway rocznie setki ksiek, a znani pisarze bojkotowali komunistyczne publikacje i wydawnictwa reimowe. Podobne dziaania podejmowali te inni przedstawiciele spoeczestwa. Za rzdw Jaruzelskiego wojskowy reim komunistyczny opisywano w pewnym momencie jako podskakujcy na powierzchni spoeczestwa. Urzdnicy nadal zajmowali rzdowe biura i budynki. Rzd nadal mia moliwo uderzenia w obywateli za pomoc kar, aresztowa, przeladowa, konfiskaty pras drukarskich itp. Jednak nie by ju w stanie kontrolowa spoeczestwa. W tym momencie cakowite obalenie reimu byo ju tylko kwesti czasu. Nawet kiedy dyktatura wci jeszcze zajmuje stanowiska w rzdzie, mona czasem utworzy demokratyczny rzd rwnolegy. Jako coraz silniejszy rywal rzdu oficjalnego bdzie on z czasem zyskiwa lojalno, przychylno i ch wsppracy ze strony obywateli i instytucji spoecznych. Tym samym reim zostanie tych atrybutw pozbawiony. Ostatecznie, demokratyczny rzd rwnolegy moe cakowicie zastpi rzd reimowy na etapie przejciowym do systemu demokratycznego. Nastpnym krokiem bdzie przyjcie nowej konstytucji i wybory demokratyczne. Obalenie dyktatury Kiedy nastpuje transformacja instytucjonalna spoeczestwa, ruch nieposuszestwa i niewspdziaania moe si nasili. Stratedzy si demokratycznych powinni zawczasu rozway, e nastpi moment, gdy opozycja bdzie moga przej od oporu selektywnego do masowego nieposuszestwa. W wikszoci przypadkw potrzeba bdzie czasu, aby stworzy,

zbudowa, czy poszerzy moliwoci ruchu oporu, a masowe nieposuszestwo by moe uda si zastosowa dopiero po kilku latach walki. Tymczasem naley realizowa kampanie oporu wybirczego, ktre bd stawia sobie za cel coraz waniejsze kwestie polityczne i angaowa coraz wiksze grupy obywateli. Determinacja i dyscyplina w ramach nieposuszestwa politycznego na etapie nasilenia dziaalnoci ruchu sprawi, e wewntrzne osabienie dyktatury bdzie coraz bardziej oczywiste. Poczenie zdecydowanego nieposuszestwa politycznego i budowy niezalenych instytucji spoecznych z czasem najprawdopodobniej zaowocuje powszechnym zainteresowaniem zagranicy, z korzyci dla si demokratycznych. Moe rwnie przyczyni si do potpienia reimu przez midzynarodow dyplomacj, doprowadzi do wprowadzenia embarga i bojkotw na znak poparcia dla si demokratycznych (jak to miao miejsce w przypadku Polski). Stratedzy powinni mie wiadomo, e w pewnych sytuacjach upadek dyktatury moe nastpi bardzo szybko, tak jak w NRD w 1989 roku. Moe si tak zdarzy, kiedy rda wadzy zostan masowo odcite na skutek buntu caego spoeczestwa. Jednak zazwyczaj tak si nie dzieje i lepiej zaplanowa dugotrwa walk (bdc przygotowanym take na krtk). W trakcie walki o wolno naley witowa wszelkie zwycistwa, nawet te mniejsze, oraz uznawa zasugi osb, ktre si do nich przyczyniy. Takie witowanie, z zachowaniem czujnoci, powinno jednoczenie podnosi morale, konieczne na dalszych etapach walki. Odpowiedzialno za sukces Planujc kompleksow strategi, warto rozway zawczasu moliwe i preferowane sposoby zakoczenia udanej walki, tak by nie dopuci do powstania nowej dyktatury i zadba o stopniowe utrwalanie systemu demokratycznego. Demokraci powinni oceni, w jaki sposb przej od dyktatury do rzdu tymczasowego z chwil zakoczenia walki. Podane jest wwczas jak najszybsze powoanie nowego, sprawnego rzdu. Nie moe to by po prostu stary rzd z nowymi urzdnikami. Trzeba si zastanowi, jakie elementy starej struktury rzdowej (np. policja polityczna) naleaoby cakowicie zlikwidowa ze wzgldu na ich antydemokratyczny charakter, a jakie zachowa z zamiarem pniejszej ich demokratyzacji. Zupeny brak rzdu mgby doprowadzi do chaosu lub powrotu dyktatury. Trzeba te odpowiednio wczenie ustali sposb postpowania wobec wysokich urzdnikw reimu po jego obaleniu. Czy dyktatorzy powinni stan przed sdem? Czy naley im zezwoli na opuszczenie kraju? Czy s jakie inne opcje, zgodne z zasadami nieposuszestwa politycznego, potrzeb odbudowy kraju i zaprowadzenia demokracji? Nie wolno dopuci do rzezi, ktra mogaby mie drastyczne konsekwencje dla przyszego systemu demokratycznego. Gdy dyktatura sabnie lub upada, konkretne plany przejcia do demokracji powinny by gotowe. Takie plany pozwol zapobiec przejciu wadzy w pastwie przez inne grupy w drodze zamachu stanu. Konieczne te bd plany ustanowienia demokratycznego, konstytucyjnego rzdu oraz wszelkich praw politycznych i swobd obywatelskich. Szansy, zdobytej wielkim kosztem, nie mona zmarnowa przez brak planowania. W obliczu coraz silniejszego spoeczestwa i rozwoju niezalenych organizacji i instytucji ktrych reim nie jest w stanie kontrolowa dyktator odkryje, e caa wadza wymyka mu si z rk. Masowe przestoje, strajki generalne, zbiorowa odmowa wsppracy, marsze protestacyjne i inne tego typu dziaania bd coraz bardziej osabia organizacje i instytucje reimowe. W rezultacie takiego nieposuszestwa i niewspdziaania, przeprowadzonego mdrze i z czasem na masow skal, dyktator bdzie bezsilny, a obrocy demokracji

zatriumfuj mimo niestosowania przemocy. Reim upadnie, pokonany przez nieposuszne spoeczestwo. Nie wszystkie tego typu starania zakocz si sukcesem, zwycistwo nie przychodzi atwo, i rzadko si zdarza, by nastpio szybko. Pamitajmy, e w przypadku konfliktw zbrojnych jest tyle samo wojen wygranych, co przegranych. Ale nieposuszestwo polityczne oferuje realn moliwo wygranej. Jak wspomnielimy wczeniej, t moliwo mona wykorzysta jeszcze lepiej poprzez opracowanie mdrej strategii kompleksowej, skrupulatne planowanie strategiczne, cik prac i zdyscyplinowan, odwan walk.

10. Budowanie podstaw trwaej demokracji

Upadek dyktatury jest oczywicie powodem do witowania. Ludzie, ktrzy tak dugo cierpieli i tak wielkim kosztem walczyli, zasuguj na chwile radoci, odpoczynku, i naleny szacunek. Powinni czu si dumni z siebie i wszystkich tych, ktrzy wraz z nimi walczyli o wolno polityczn. Nie wszystkim bdzie dane doy tego dnia. Ale zarwno ci, co przeyj, jak i nieyjcy, zostan zapamitani jako bohaterowie, ktrzy w swoich krajach ksztatowali histori wolnoci. Niestety, take w tej chwili naley zachowa czujno. Nawet jeli dziki nieposuszestwu politycznemu udao si z powodzeniem doprowadzi do upadku dyktatury, trzeba przedsiwzi rodki ostronoci, aby nie dopuci do powstania nowego reimu, ktry mgby wyoni si z chaosu, powstaego w wyniku obalenia dotychczasowego dyktatora. Przywdcy si pro-demokratycznych powinni wczeniej zaplanowa sprawne przejcie do demokracji. Trzeba bdzie zlikwidowa struktury reimowe i zbudowa konstytucyjne i prawne podstawy trwaej demokracji. Bdnym jest przekonanie, e wraz z upadkiem reimu narodzi si od razu spoeczestwo idealne. Obalenie dyktatury stanowi jedynie punkt wyjcia od tego momentu, w warunkach zwikszonej wolnoci, mona podj wysiki na rzecz rozwoju spoeczestwa i zaspokojenia potrzeb obywateli w bardziej zadowalajcy sposb. Powane problemy spoeczne, gospodarcze i polityczne bd pojawia si jeszcze przez lata, a ich rozwizanie bdzie wymaga wsppracy wielu osb i grup. Nowy system polityczny powinien umoliwi wspistnienie ludzi o rnych wiatopogldach, stworzy warunki, w ktrych bd mogli dziaa konstruktywnie, i wprowadzi tak polityk, ktra pozwoli upora si z problemami w przyszoci. Groba nowej dyktatury Arystoteles ostrzega dawno temu, e czasem tyrania przechodzi w tyrani. Istnieje wiele historycznych przykadw z Francji (jakobini i Napoleon), Rosji (bolszewicy), Iranu (Ajatollah), Birmy (SLORC Partia Rozwoju i Odbudowy), a take z innych miejsc na wiecie, gdzie upadek reimu totalitarnego pewne grupy wykorzystay dla przejcia wadzy w pastwie. Ich motywy mog by rne, ale skutek jest zwykle ten sam. Nowy reim moe okaza si nawet okrutniejszy i bardziej totalitarny ni poprzedni. Jeszcze zanim nastpi ostateczny upadek dyktatury, czonkowie dawnej kliki mog podejmowa prby ukrcenia pokojowej walki o demokracj, dokonujc zamachu stanu, ktry udaremni zwycistwo opozycji. Deklarujc ch wyparcia dawnych sugusw reimu, w rzeczywistoci zmierzaj do narzucenia spoeczestwu nowej wersji starego porzdku. Zapobieganie zamachom stanu Istniej sposoby zapobiegania zamachom stanu w spoeczestwach, ktre wanie wywalczyy sobie wolno. Sama wiedza o nich moe niekiedy wystarczy, eby je powstrzyma. Odpowiednie przygotowanie moe rwna si z zapobieganiem. Bezporednio po wszczciu zamachu, puczyci potrzebuj legitymizacji, innymi sowy pragn uzyska moralne i polityczne prawo do rzdzenia krajem. Dlatego pierwsz i najwaniejsz zasad zapobiegania zamachom stanu jest odmwienie puczystom legitymizacji wadzy. Puczyci spodziewaj si ze strony obywateli poparcia, chc wywoa wrd nich zamt, lub przynajmniej licz na ich bierno. Polegaj na wsppracy fachowcw i doradcw, urzdnikw, pracownikw suby cywilnej, sdziw. Wszystko po to, aby umocni swoj

wadz nad spoeczestwem. Oczekuj te, e ludzie, ktrzy kieruj polityk, instytucje spoeczne, gospodarka, policja i wojsko biernie si poddadz i bd wypenia swoje zwyke obowizki wedle rozkazw i polityki nowych wadcw. Drug podstawow zasad zapobiegania zamachom stanu jest opr w postaci nieposuszestwa i niewspdziaania. Grupa, ktra chce przej wadz, musi liczy si z odmow wsppracy i pomocy. Zasadniczo, trzeba tu zastosowa te same metody, co w walce z dyktatur, i to jak najszybciej. Jeeli nowa wadza nie spotka si z uznaniem i nie zyska legitymizacji ze strony spoeczestwa, szybko polegnie, ponownie stwarzajc szans na przywrcenie demokracji. Nowa konstytucja Nowy system demokratyczny bdzie wymaga konstytucji, ktra ustanowi podane zasady tworzenia nowego, demokratycznego rzdu. Konstytucja powinna okrela cele rzdu, ograniczenia jego wadzy, sposb i czas wyborw, ktre wyoni prawowitych reprezentantw spoeczestwa, prawa obywateli, oraz stosunek wadz pastwowych do samorzdowych. W ramach rzdu centralnego, jeli ma on pozosta demokratyczny, naley ustali wyrany podzia wadzy na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz. Trzeba te obwarowa cisymi przepisami dziaalno policji, sub wywiadowczych i wojska, tak aby uniemoliwi jakkolwiek legaln ingerencj polityczn z ich strony. Majc na wzgldzie utrzymanie adu demokratycznego i powstrzymanie dyktatorskich zapdw, najlepiej byoby zagwarantowa w konstytucji system federacyjny, w ktrym znaczce prerogatywy przypadyby wadzom regionalnym, lokalnym i samorzdowym. W pewnych sytuacjach warto rozway szwajcarski system kantonw, gdzie stosunkowo mae obszary zachowuj wane prerogatywy, bdc jednoczenie czci pastwa. Jeeli konstytucja posiadajca wiele z tych cech istniaa ju wczeniej w historii wyzwolonego kraju, warto po prostu j przywrci, dokonujc ewentualnych poprawek tam, gdzie wydaje si to potrzebne i podane. Jeli natomiast podobnej konstytucji wczeniej nie byo, moe okaza si konieczne sformuowanie konstytucji tymczasowej i przygotowanie nowej, po duszym czasie i zastanowieniu. Powszechny udzia w tym procesie jest wskazany, a take konieczny do ratyfikacji nowego tekstu bd poprawek. Naley zachowa ostrono w kwestii ujmowania w konstytucji obietnic, ktre pniej mog okaza si niemoliwe do spenienia, i postanowie, ktrych realizacja wymagaaby mocno scentralizowanego rzdu, poniewa jedno i drugie mogoby uatwi powrt dyktatury. Sformuowania zawarte w konstytucji powinny by zrozumiae dla wikszoci spoeczestwa. Konstytucja nie moe by tak skomplikowana i wieloznaczna, by rozumieli j jedynie prawnicy i czonkowie elit. Demokratyczna polityka obronna Wyzwolony kraj moe stan w obliczu zagroe z zewntrz, wobec czego musi mie zapewnione moliwoci obrony. Zagroeniem mog by take denia innych pastw do ustanowienia dominacji ekonomicznej, politycznej lub militarnej. Majc na uwadze utrzymanie demokracji w kraju, trzeba rozway zastosowanie podstawowych zasad nieposuszestwa politycznego dla potrzeb obrony narodowej.xiv Jeli obywatele sami bd mieli zdolno stawiania oporu, wwczas nowo-wyzwolone kraje mog unikn koniecznoci tworzenia silnej armii, ktra mogaby zagrozi demokracji lub wymagaaby ogromnych nakadw finansowych. Trzeba pamita, e pewne grupy bd dy do ustanowienia nowej dyktatury, ignorujc wszelkie zapisy konstytucyjne. Wobec nich spoeczestwo musi stale stosowa

nieposuszestwo i nie godzi si na wspprac, tak by zachowa demokratyczne struktury, prawa i procedury. Chwalebna odpowiedzialno Walka bez przemocy skutkuje nie tylko osabieniem i obaleniem reimu, ale te wzmacnia pozycj ucinionych. Pozwala ludziom, ktrzy wczeniej czuli si tylko pionkami lub ofiarami, bezporednio sprawowa wadz i dziki wasnym wysikom zdobywa wolno i sprawiedliwo. Dowiadczenie walki bez przemocy ma wane konsekwencje psychologiczne, poniewa buduje wrd osb dotd bezsilnych poczucie wasnej wartoci i dodaje wiary w siebie. Jedn z wanych, trwaych, dobroczynnych konsekwencji stosowania walki bez przemocy dla ustanowienia rzdu demokratycznego jest to, e spoeczestwo bdzie lepiej sobie radzi z biecymi i przyszymi problemami, takimi jak naduycia i korupcja w rzdzie, przeladowanie pewnych grup spoecznych, niesprawiedliwo, czy ograniczenie demokratycznych cech systemu politycznego. Spoeczestwo dowiadczone w politycznym nieposuszestwie bdzie mniej bezbronne wobec niebezpieczestwa powstania nowej dyktatury. Po wyzwoleniu, znajomo zasad walki bez przemocy pozwoli broni demokracji, swobd obywatelskich, praw mniejszoci, prerogatyw wadz lokalnych, regionalnych i samorzdowych oraz organizacji pozarzdowych. Pozwoli obywatelom wyraa nawet silny sprzeciw w sposb pokojowy, w kwestiach postrzeganych jako na tyle wane, e opozycja nieraz uciekaa si do terroryzmu lub wojny partyzanckiej. Przemylenia, zawarte w niniejszym omwieniu nieposuszestwa politycznego i walki bez przemocy, maj pomc wszystkim, ktrzy pragn uwolni swj kraj od despotycznego reimu i zaprowadzi trwa demokracj, gwarantujc poszanowanie wolnoci i powszechnych dziaa na rzecz rozwoju spoeczestwa. Z naszkicowanej tu analizy wyaniaj si trzy gwne wnioski: Wyzwolenie si spod wadzy dyktatury jest moliwe; Aby to osign, potrzebne s rozwaga i plan strategiczny; Potrzebna bdzie czujno, cika praca i zdyscyplinowana walka, czsto wielkim kosztem.

W czsto cytowanym powiedzeniu, e wolno kosztuje, jest wiele prawdy. adna sia z zewntrz nie podaruje uciskanym obywatelom wolnoci, ktrej tak bardzo pragn. Bd musieli sami po t wolno sign. atwe to nie jest. Jeli ludzie zrozumiej, co jest potrzebne do wyzwolenia, mog wytyczy kierunki dziaania, jakie w rezultacie mozolnej pracy ostatecznie przyniesie im wolno. Wwczas mog zbudowa nowy ad demokratyczny i przygotowa si na jego obron. Wolno wywalczona w ten sposb moe okaza si trwaa. Mona j utrzyma dziki wytrwaoci narodu, ktry bdzie jej broni i j wzbogaca.

Aneks nr 1 Formy pokojowego oporuxv

Pokojowy protest i perswazja
Owiadczenia oficjalne 1. Wystpienia publiczne 2. Listy wyraajce sprzeciw lub poparcie 3. Deklaracje odpowiednich organizacji i instytucji 4. Listy otwarte, podpisane przez wpywowe rodowiska 5. Akty oskarenia i listy intencyjne 6. Petycje grupowe lub masowe czno z masowym odbiorc 7. Hasa, karykatury, symbole 8. Transparenty, plakaty i tym podobne 9. Ulotki, broszury, wydawnictwa 10. Dzienniki i czasopisma 11. Pyty, radio, telewizja 12. Pisanie na niebie i ziemi (np. dymem wypuszczanym z samolotu) Reprezentacja grupowa 13. Delegacje 14. Przemiewcze nagrody 15. Grupowy lobbing 16. Pikiety 17. Wybory na niby Symboliczne dziaania obywatelskie 18. Wywieszanie flagi i barw narodowych 19. Przywdziewanie barw narodowych 20. Modlitwa i uczestnictwo w praktykach religijnych 21. Demonstrowanie przedmiotw symbolicznych 22. Rozbieranie si w ramach protestu 23. Niszczenie osobistej wasnoci 24. Symboliczne zapalanie wiate 25. Wywieszanie portretw 26. Malowanie (graffiti) dla wyraenia protestu 27. Nowe symbole i nazwy 28. Znaczce dwiki 29. Symboliczne nawrcenia 30. Obsceniczne gesty Naciski na poszczeglne osoby 31. Polowania na oficjeli 32. Szydzenie z funkcjonariuszy / urzdnikw 33. Fraternizacja 34. Milczce manifestacje

Teatr i muzyka 35. Skecze humorystyczne, kabaret 36. Sztuki teatralne i koncerty 37. piew Pochody 38. Marsze 39. Parady 40. Procesje religijne 41. Pielgrzymki 42. Kawalkady (samochodw, motocykli, itp.) Oddawanie hodu zmarym 43. aoba polityczna 44. Pogrzeby na niby 45. Demonstracje w czasie uroczystoci pogrzebowych 46. Skadanie hodu w miejscach pochwku Zgromadzenia publiczne 47. Zgromadzenia dla wyraenia protestu bd poparcia 48. Akcje protestacyjne 49. Zakamuflowane akcje protestacyjne 50. Spotkania informacyjne / dyskusyjne (teach-in) Wycofanie / zrzekanie si zaszczytw 51. Opuszczenie sali na znak protestu (walk-out) 52. Milczenie 53. Zrzekanie si zaszczytw 54. Odwrcenie si

Metody spoecznego niewspdziaania

Ostracyzm 55. Bojkot spoeczny 56. Wybirczy bojkot spoeczny 57. Strategia Lizystraty, czyli symboliczne odstawienie od oa 58. Ekskomunika 59. Interdykt Odmowa uczestnictwa w wydarzeniach towarzyskich, tradycyjnych obyczajach, organizacjach 60. Zawieszenie dziaalnoci towarzyskiej i sportowej 61. Bojkot kwestii spoecznych 62. Strajk studencki 63. Nieposuszestwo obywatelskie 64. Wycofanie czonkostwa w instytucjach spoecznych Wycofanie si z systemu spoecznego 65. Niewychodzenie z domu 66. Cakowite, osobiste niewspdziaanie

67. Ucieczka pracownikw 68. Azyl 69. Zbiorowe zniknicie 70. Emigracja, dobrowolne opuszczenie kraju w ramach protestu (hijrat)

Odmowa wsppracy gospodarczej: (1) Bojkot ekonomiczny

Akcje konsumenckie 71. Bojkot konsumentw 72. Niespoywanie bojkotowanych towarw 73. Drastyczna polityka oszczdnociowa 74. Odmowa pacenia czynszw 75. Odmowa wynajmowania powierzchni 76. Krajowy bojkot konsumentw 77. Midzynarodowy bojkot konsumentw Akcje pracownikw i producentw 78. Bojkot pracownikw 79. Bojkot producentw Akcje porednikw 80. Bojkot dostawcw / ywieniowcw / transportowcw Akcje wacicieli i zarzdu 81. Bojkot handlowcw 82. Odmowa sprzeday bd wynajcia nieruchomoci 83. Lokaut 84. Akcja protestacyjna w miejscu pracy 85. Strajk generalny kupcw Akcje posiadaczy zasobw finansowych 86. Wycofanie depozytw bankowych 87. Odmowa wnoszenia opat, skadek, nalenoci 88. Odmowa spaty zaduenia i odsetek 89. Blokada funduszy i kredytw 90. Odmowa pacenia podatkw od dochodu 91. Odmowa przyjcia dotacji rzdowych Akcje rzdzcych 92. Krajowe embargo 93. Tworzenie czarnych list handlowcw 94. Embargo midzynarodowych sprzedawcw 95. Embargo midzynarodowych kupcw 96. Midzynarodowe embargo handlowe

Odmowa wsppracy gospodarczej: (2) Strajki

Strajki symboliczne

97. Strajki protestacyjne 98. Szybkie opuszczenie miejsca pracy na znak protestu (quickie walkout, strajk bez ostrzeenia lightning strike) Strajki w rolnictwie 99. Strajk chopski 100. Strajk robotnikw rolnych Strajki poszczeglnych grup spoecznych 101.Odmowa pracy przymusowej 102. Strajk winiw 103. Strajk rzemielnikw 104.Strajk fachowcw Zwyke strajki pracownicze 105.Strajk pracowniczy 106.Strajk przemysowy 107.Strajk solidarnociowy Strajki ograniczone 108.[Detailed strike] 109.[Bumper strike] 110.Strajk polegajcy na zmniejszeniu tempa produkcji 111.Strajk woski (szwejkizm) 112.Nieobecno z powodu choroby (sick-in) 113.Rezygnacja ze stanowiska 114.Strajk ograniczony 115.Strajk wybirczy Strajki w przemyle 116.Strajk powszechny 117.Strajk generalny Kombinacje strajkw i zamykania przedsibiorstw 118.Hartal strajk powszechny, poczony z zaprzestaniem handlu 119.Parali gospodarki Odrzucenie wadzy 120.Nielojalno wobec wadzy 121.Odmowa poparcia 122.Ulotki i przemwienia nawoujce do oporu Odmowa wsppracy z rzdem 123.Bojkot cia ustawodawczych 124.Bojkot wyborw 125.Bojkot stanowisk rzdowych 126.Bojkot rzdowych ministerstw, agencji i innych organw 127.Wycofywanie si z rzdowych instytucji szkolnictwa 128.Bojkot organizacji wspieranych przez rzd 129.Odmowa wsppracy z organami cigania

130.Usuwanie szyldw i tablic 131.Nie akceptowanie mianowanych urzdnikw 132.Niezgoda na rozwizanie istniejcych organizacji Alternatywy dla posuszestwa 133.Niechtne i oporne podporzdkowanie si 134.Nieposuszestwo w obliczu braku bezporedniego nadzoru 135.Powszechne nieposuszestwo 136.Ukryte nieposuszestwo 137.Odmowa rozwizania zgromadzenia lub zebrania 138.Strajk okupacyjny typu sit-down 139.Uchylanie si od suby wojskowej bd deportacji 140.Ukrywanie si, ucieczka, posugiwanie si faszywymi dokumentami 141.Nieposuszestwo obywatelskie w zakresie nielegalnych praw Akcje ze strony pracownikw rzdu 142.Odmowa pomocy ze strony bliskich wsppracownikw 143.Blokowanie przepywu instrukcji i informacji 144.Opnianie i utrudnianie dziaa 145.Oglna odmowa wsppracy ze strony administracji 146.Brak wspdziaania ze strony sdw 147.Celowa nieudolno i czciowa odmowa wsppracy ze strony organw cigania 148.Bunt Akcje rzdowe w kraju 149.Quasi-legalne uchylanie si od obowizkw i opnienia 150.Odmowa wsppracy ze strony cia ustawodawczych Akcje rzdowe na arenie midzynarodowej 151.Zmiany w dyplomacji i innych przedstawicielstwach 152.Opnianie i odwoywanie spotka dyplomatycznych 153.Odmawianie uznania przedstawicielstw dyplomatycznych 154.Zerwanie stosunkw dyplomatycznych 155.Wystpienie z organizacji midzynarodowych 156.Odmowa czonkostwa w organach midzynarodowych 157.Wykluczenie z organizacji midzynarodowych METODY POKOJOWEJ INTERWENCJI Interwencja psychologiczna 158.Samoujawnienie 159.Post a) Dla wywarcia presji moralnej b) Strajk godowy c) Godwka protestacyjna w ramach satyagrahy (biernego oporu) 160.Obrona konieczna [reverse trial] 161.Nkanie bez uycia przemocy Interwencja bezporednia 162.Strajk okupacyjny typu sit-in

163.Strajk okupacyjny typu stand-in 164.Ride-in 165.Wade-in 166.Mill-in 167.Pray-in 168.Pokojowe rajdy 169.Pokojowe naloty 170.Pokojowa inwazja 171.Pokojowe okrzyki 172.Pokojowe blokady 173.Pokojowa okupacja Interwencja spoeczna 174.Tworzenie nowych ukadw spoecznych 175.Przecianie obiektw 176.Gra na zwok [stall-in] 177.Speak-in 178.Teatr podziemny 179.Alternatywne instytucje spoeczne 180.Alternatywne systemy cznoci Interwencja gospodarcza 181.Strajk odwrcony [reverse strike] 182.Strajk okupacyjny typu stay-in 183.Pokojowe zajcie terenu 184.Niepodporzdkowanie si blokadom 185.Politycznie motywowane faszerstwo 186.Kupowanie na zapas [preclusive purchasing] 187.Przejmowanie majtku 188.Dumping 189.Wybircza klientela 190.Rynki alternatywne 191.Alternatywne systemy transportu 192.Alternatywne instytucje gospodarcze Interwencja polityczna 193.Przecianie systemw administracji 194.Ujawnianie tosamoci tajnych agentw 195.Denie do uwizienia 196.Nieposuszestwo obywatelskie w zakresie praw neutralnych 197.Kontynuowanie pracy [work-on] bez kolaboracji 198.Podwjne zwierzchnictwo i rzd rwnolegy

ANEKS nr 2
Podzikowania Historia publikacji
Podczas pracy nad pierwotnym wydaniem niniejszego eseju zacignem kilka dugw wdzicznoci. W 1993 roku mj asystent, Bruce Jenkins, wnis nieoceniony wkad odnonie zawartoci tej publikacji i sposobu przedstawienia omawianych w niej problemw. Zgosi take wnikliwe uwagi, proponujc cilejsz i bardziej klarown prezentacj trudniejszych zagadnie (zwaszcza w kwestii strategii), zmiany w strukturze tekstu i poprawki redakcyjne. Stephenowi Coadyemu jestem wdziczny za pomoc edytorsk. Doktor Christopher Kruegler oraz Robert Helvey udzielili mi wielu wanych rad i ofiarowali cenne uwagi krytyczne. Doktor Hazel McFerson i doktor Patricia Parkman opowiedziay mi o walkach wyzwoleczych w Afryce i Ameryce aciskiej. Jednake za tre zawartej tu analizy i pynce z niej wnioski odpowiadam tylko ja sam. W ostatnich latach, w efekcie wczeniejszych dowiadcze, udao si dopracowa wytyczne odnonie przekadu niniejszej publikacji. Motorem zmian jest przede wszystkim Jamila Raqib. Byy one konieczne zwaszcza w odniesieniu do jzykw, w ktrych dotd nie istniaa fachowa terminologia w tej dziedzinie. ________________________ Od dyktatury do demokracji powstao na prob nieyjcego ju U Tin Maung Wina, wybitnego demokraty birmaskiego na wygnaniu, ktry wydawa wwczas pismo Khit Pyaing (The New Era Journal). Publikacj poprzedzio czterdzieci lat bada i artykuw na temat walki bez przemocy, dyktatury, systemw totalitarnych, ruchw oporu, teorii politycznej, analiz socjologicznych, itp. Nie mogem stworzy analizy, ktra obejmowaaby wycznie Birm, zreszt nie znaem Birmy zbyt dobrze. Dlatego zdecydowaem si na analiz ogln. Esej publikowaem pocztkowo w odcinkach, w magazynie Khit Pyaing, ktry w 1993 roku ukazywa si w Bangkoku w jzyku birmaskim i angielskim. Nastpnie wydano go w formie broszury w obu tych jzykach (w 1994) i ponownie ju tylko w birmaskim (w 1996 i 1997). Pierwsze wydania broszury w Bangkoku ukazay si dziki pomocy Komitetu na Rzecz Przywrcenia Demokracji w Birmie. Rozpowszechniano je w drugim obiegu zarwno w Birmie, jak i poza granicami kraju, wrd uchodcw i sympatykw opozycji. Pocztkowo zawarta w nich analiza bya przeznaczona tylko dla demokratw birmaskich i tych grup etnicznych, ktre pragny si uniezaleni od zdominowanego przez Birmaczykw rzdu centralnego w Rangunie. (Birmaczycy s w Birmie dominujc grup etniczn.) Nie wyobraaem sobie wwczas, e oglne zaoenia, zawarte w tej pracy, oka si uyteczne praktycznie w kadym kraju, gdzie panuje reim totalitarny. A jednak tak si stao w ostatnich latach coraz wicej ludzi w rnych miejscach na wiecie chce j tumaczy i rozpowszechnia w swoich rodzimych jzykach. Kilka osb mwio mi, e miay wraenie, jakbym napisa j z myl o ich kraju. Dyktatura wojskowa w Rangunie bezzwocznie potpia moj publikacj. W roku 1995 i 1996, a take w pniejszych latach, ostro atakowano j w prasie, radiu i telewizji. Jeszcze w 2005 roku skazywano ludzi na siedem lat wizienia za samo posiadanie zakazanego wydawnictwa.

Chocia nie podejmowano adnych wysikw w celu promocji tej pracy w innych krajach, przekady i nowe wydania zaczy pojawia si same z siebie. Pewien student z Indonezji zobaczy angielskie wydanie na wystawie ksigarni w Bangkoku, kupi je i zabra ze sob do kraju. Wkrtce pojawio si tumaczenie indonezyjskie - wydane w 1997 roku przez jedno z wikszych wydawnictw w Indonezji, wraz z przedmow Abdurrahmana Wahida. By on wwczas przywdc Nadhlatul Ulama, najwikszej na wiecie organizacji muzumaskiej, liczcej trzydzieci pi milionw czonkw, a pniej zosta prezydentem Indonezji. W tamtym czasie, w biurze Instytutu im. Alberta Einsteina, mielimy tylko garstk egzemplarzy angielskiego wydania broszury z Bangkoku. Przez kilka lat musielimy robi kopie, kiedy okazyway si komu niezbdne. Pniej Marek Zelaskiewz z Kalifornii zabra jedn z nich do Belgradu, gdzie rzdzi Milosevic, i przekaza Inicjatywie Obywatelskiej. Przetumaczyli tekst na serbski i opublikowali. Kiedy odwiedzilimy Serbi po upadku reimu Milosevica, powiedziano nam, e nasza publikacja w istotny sposb wspomoga tamtejsz opozycj. Wan rol odegray te warsztaty powicone walce bez przemocy, ktre Robert Helvey, emerytowany pukownik armii Stanw Zjednoczonych, poprowadzi w Budapeszcie dla okoo dwudziestu modych Serbw. Helvey wyjani im, na czym polega walka bez przemocy i jakie stwarza moliwoci, a take podarowa im egzemplarze kompletnego wydania The Politics of Nonviolent Action. To wanie ci modzi ludzie powoali do ycia organizacj Otpor!, ktra dziki walce bez przemocy doprowadzia do upadku Milosevica. Zwykle nie wiemy, w jaki sposb wiedza o tej publikacji rozprzestrzenia si po wiecie. Na pewno wan rol odgrywa fakt, e od kilku lat jest dostpna na naszej stronie internetowej, ale z pewnoci nie jest to jedyny czynnik. Wyledzenie tych zwizkw mogoby stworzy podstaw powanego projektu badawczego. Od dyktatury do demokracji nie jest lektur atw, a jednak na tyle wan, e przetumaczono j na dwadziecia osiem jzykw (stan na stycze 2008), co na pewno wymagao duego nakadu pracy i kosztw. Przekady niniejszej publikacji w druku i w Internecie obejmuj nastpujce jzyki: amharski (Etiopia), arabski, azerski (Azerbejdan), bahasa (Indonezja), biaoruski, birmaski, chin (Birma), chiski (uproszczony i standardowy mandaryski), divehi (Malediwy), farsi (Iran), francuski, gruziski, niemiecki, jing paw (Birma), karen (Birma), khmerski (Kamboda), kurdyjski, kirgiski, nepalski, paszto (Afganistan i Pakistan), rosyjski, serbski, hiszpaski, tybetaski, tigrinia (Erytrea), ukraiski, uzbecki i wietnamski. Kilka innych jest w przygotowaniu. W latach 1993-2002 ukazao si sze przekadw. W latach 2003-2008 dwadziecia dwa. Ogromna rnorodno spoeczestw i jzykw, w ktrych pojawiy si te tumaczenia, dowodzi, e osoby, zapoznajce si z niniejszym tekstem, uznaway go za wany dla swojego kraju. Gene Sharp Stycze 2008 Instytut im. Alberta Einsteina Boston, Massachusetts

Aneks nr 3
Uwagi odnonie przekadu i przedruku publikacji
Aby uatwi rozpowszechnianie niniejszej publikacji, zostaa ona wasnoci publiczn. Oznacza to, e kady moe j przedrukowa i rozpowszechnia. Autor ma jednak kilka ycze, chocia nie nakada na nikogo prawnego obowizku ich uznania. Autor prosi, eby nie dokonywa adnych zmian, skrtw, bd skrele w tekcie w przypadku jego przedruku. Autor prosi osoby, zamierzajce posuy si tekstem, o powiadomienie go o tym. Powiadomienie mona skierowa do Instytutu im. Alberta Einsteina (dane kontaktowe umieszczono na pocztku, przed spisem treci). Autor prosi, aby w przypadku tumaczenia niniejszej publikacji postarano si zachowa oryginalne znaczenie tekstu. Niektre zawarte w nim terminy mog nie by atwo przekadalne na inne jzyki, w ktrych by moe nie istniej bezporednie odpowiedniki wyrae takich jak walka bez przemocy i podobnych. Dlatego naley gruntownie rozway tumaczenie tych terminw i poj, tak aby byy zrozumiae dla nowych czytelnikw.

Osoby i organizacje zainteresowane przekadem niniejszej publikacji mog skontaktowa si z Instytutem im. Alberta Einsteina celem uzyskania wytycznych.

Polecane lektury
1. Gene Sharp, Bruce Jenkins, The Anti-Coup, Instytut im. Alberta Einsteina, Boston 2003 2. Gene Sharp, Dictionary of Civilian Struggle: Technical Terminology of Nonviolent Action and the Control of Political Power (w przygotowaniu) 3. Robert L. Helvey, On Strategic Nonviolent Conflict: Thinking About the Fundamentals, Instytut im. Alberta Einsteina, Boston 2002 4. Gene Sharp, The Politics of Nonviolent Action (t.1-3), Extending Horizons Books, Porter Sargent Publishers, Boston 1973 5. Gene Sharp, Jamila Raqib, Self-Liberation, Instytut im. Alberta Einsteina, Boston 2010 6. Gene Sharp, Social Power and Political Freedom, Peter Sargent Publishers, Boston 1980 7. Gene Sharp, There Are Realistic Alternatives, Instytut im. Alberta Einsteina, Boston 2003 8. Gene Sharp, Waging Nonviolent Struggle: 20th Century Practice and 21st Century Potential, Porter Sargent Publishers, Boston 2005 Zamwienia: Instytut im. Alberta Einsteina P.O. Box 455 East Boston, MA 02128, USA Tel: USA + 1 617-247-4882 Fax: USA + 1 617-247-4035 E-mail: einstein@igc.org www.aeinstein.org

Termin nieposuszestwa politycznego wprowadzi Robert Helvey. Nieposuszestwo polityczne to pokojowy, ale zdecydowany i aktywny, wyraz oporu (protest, odmowa wsppracy) stosowany dla celw politycznych. Okrelenie to powstao w reakcji na nieporozumienia i przeinaczenia, jakie wynikay z faktu, e walk bez przemocy utosamiano z pacyfizmem, a take moralnymi i religijnymi postawami nonviolence. Nieposuszestwo oznacza rozmylne niepodporzdkowanie si wadzy bez moliwoci kapitulacji. Polityczne nieposuszestwo odnosi si do sytuacji, w ktrej podejmuje si dziaanie (polityczne) w konkretnym celu (wadza polityczna). Termin ten stosuje si gwnie dla opisania dziaa podejmowanych przez ludno po to, aby odebra dyktaturze kontrol nad instytucjami rzdowymi, poprzez uporczywe ataki na jej rda wadzy i stosowanie przemylanych strategii i akcji. W niniejszej pracy terminy takie jak nieposuszestwo polityczne, opr pokojowy i walka bez przemocy bd uywane wymiennie, chocia dwa ostatnie, oglnie rzecz biorc, obejmuj szerzej pojte cele (spoeczne, ekonomiczne, psychologiczne, itd.). ii Freedom House, Freedom in the Word, http: / / www.freedomhouse.org iii Ibid. iv Patrick Sarsfield OHogarty, A History of Ireland Under the Union, 1880-1922, Methuen, Londyn 1952 v Krishnalal Shridharani, War Without Violence: A Study of Gandhis Method and Its Accomplishments, Harcourt Brace, Nowy Jork 1939, Garland Publishing, Nowy Jork, Londyn 1972 vi Arystoteles, Polityka, tum. L. Piotrowicz, Dziea wszystkie, Warszawa 2003 vii Autorem bani, ktrej oryginalny tytu brzmi Podstpny pan, jest czternastowieczny strateg, m stanu i poeta LiuJi, znany take pod pseudonimem Yu-li-zi. viii Karl W. Deutsch, Cracks in the Monolith (Pknicia w monolicie) w pracy zbiorowej Totalitarianism, pod red. Carla J. Friedricha, Harvard University Press 1954 ix John Austin, Letters on Jurisprudence or the Philosophy of Positive Law, John Murray, Londyn 1911 x Niccolo Machiavelli, Rozwaania nad pierwszym dziesicioksigiem historii Rzymu Tytusa Liwiusza xi Por. Gene Sharp, The Politics of Nonviolent Action, Porter Sargent, Boston 1973 xii Robert Helvey w rozmowie osobistej z 15 sierpnia 1993. xiii Szczegowe omwienie czytelnicy znajd w pracy Genea Sharpa The Politics of Nonviolent Action (wyd. Porter Sargent, Boston 1973) oraz Petera Ackermana i Christophera Krueglera Strategic Nonviolent Conflict (Praenger, Westport 1994). Por. take Gene Sharp, Waging Nonviolent Struggle: Twentieth Century Practice and Twenty-First Century Potential (Porter Sargent, Boston 2005). xiv Por. Gene Sharp, Civilian-Based Defense: A Post-Military Weapons System, Princeton University Press, New Jersey 1990 xv Niniejsza lista, wraz z definicjami i przykadami historycznymi, pochodzi z publikacji Genea Sharpa The Politics of Nonviolent Action, cz II, The Methods of Nonviolent Action.