Wstrtni ludzie.

Jak nie pozwoli im si duej rani bez zniania si do ich poziomu

Autor: Jay Carter Tumaczenie: Monika Lipiec-Szafarczyk ISBN: 978-83-246-0922-2 Tytu oryginau: Nasty People Format: A5, stron: 168 Czowiek czowiekowi wilkiem Wyrzu ze swego ycia wstrtne zachowania, narcyzm i samozwtpienie Zrozum rol adrenaliny i reakcji chemicznych w ludzkim postpowaniu Nie pozwl si ponia -- nigdy i nikomu Przerwij spiral nienawici, w ktrej si znajdujesz Pewnie istniej na wiecie rzeczy gorsze ni ponianie. Ale czy aby na pewno? Za tak strategi postpowania, a raczej za pokrconym i powizanym ze sob diabelsk nici zespoem zachowa stoi krzewienie niesprawiedliwoci, podsycanie nienawici, omieszanie, upokarzanie, odbieranie pewnoci siebie i godnoci. Twj prywatny may Hitler, w osobie ony lub ma, pseudoprzyjaciela czy szefa, z dzik rozkosz wbija Ci zardzewiae szpile uszczypliwoci, depcze poczucie wasnej wartoci, cynicznie podpuszcza i z niewinnym umiechem patrzy, jak tracisz kontrol nad swoim yciem. Ile razy zrania Ci, zdradzia lub poniya jaka wstrtna osoba? Jak czsto le czujesz si w relacjach z ludmi, z ktrymi musisz utrzymywa kontakty? Uwaasz, e w Twoich zwizkach partnerskich i przyjacielskich toksyczny jad wci leje si strumieniami? Masz do strachu, psychicznego drczenia i cigego poczucia krzywdy? Zacznij si chroni i staw czoa emocjonalnemu nkaniu. Twoje ycie, Twoja dusza - to wszystko, co masz! Odzyskaj miejsce na mostku kapitaskim i ju z daleka dostrzegaj niebezpieczne symptomy poniania: wzbudzanie niepewnoci, projekcja zachowa i uczu, ocenianie, manipulowanie, podstpny atak, podwjny komunikat, ucinanie rozmowy, podbudowywanie i deprecjonowanie ofiary, kreowanie sytuacji patowych.

Spis treci
Podzikowania Od studenta Od autora Wstp 21 9

11 13

1. PONIACZ 25 Portret poniacza 27 Metody stosowane przez poniacza 30 Wzbudzanie niepewnoci 31 Projekcja 33 Generalizowanie 34 Ocenianie 35 Manipulowanie 36 Podstpny atak 37 Podwjny komunikat 38 Ucinanie rozmowy 41 Podbudowywanie ofiary, a nastpnie deprecjonowanie jej 41 Sytuacja patowa 42

Spis treci

Szerszy obraz 48 Zwtpienie w siebie 49 Narcyzm (wszystko mnie dotyczy) 51 Brak rwnowagi chemicznej 54 Zaburzenia osobowoci 56 Archetyp poniacza 58 Najbardziej otwarta osobowo 59 Mniej otwarta osobowo 60 Najmniej otwarta osobowo 61 Rozpozna poniacza 62 2. OFIARA 67 W jaki sposb ofiary s zmuszane do pozostania ofiarami? 68 Tworzenie ofiary 70 Dysfunkcje bdw 72 Dwch tancerzy przykad 78 3. CYKL PONIANIA 81 Do poniacza 81 Dlaczego jeste poniaczem? 83 Jak to powstrzyma? 84 Co si dzieje z poniaczami? 86 Do ponianych, ktrzy nie poniaj 94 4. CO MOEMY Z TYM ZROBI? Poniajcy szef 99 Wspmaonek-poniacz 105 Radzenie sobie z ponianiem 108 Konfrontowanie 113 Powtrz, prosz 114 99

Spis treci

Powiedz ca prawd 114 Dorwij go sam na sam 117 Odbij projekcj 117 Co mwi dzieciom o poniaczach? 118 Radzenie sobie z ponianiem 120 5. LIST DO PONIANIA Do poniania 124 Bibliografia 127 123

2
OFIARA
Nikt bez Twojej zgody nie moe sprawia, eby czua si gorsza. Eleanor Roosevelt

Ofiary poniaczy mog czu si zmuszane do pozostania w roli ofiary. Wikszo z nas na przykad reaguje bardzo silnie na kogo, kto na nas krzyczy. W dziecistwie prawdopodobnie uczono nas reagowania na podniesiony gos natychmiastowym posuszestwem. Teraz, kiedy kto do nas mwi podniesionym gosem, cz z nas rwnie reaguje posuszestwem, aby unikn dyskomfortu. Inni buntuj si i rwnie zaczynaj krzycze, prbujc unikn dyskomfortu wynikajcego z przymuszania do czego. Obie reakcje wskazuj na bycie ofiar w przeszoci. Nauczylimy si dysfunkcjonalnie radzi sobie w takich sytuacjach i teraz reagujemy podobnie.

67

68

Wstrtni ludzie

W JAKI SPOSB OFIARY S ZMUSZANE DO POZOSTANIA OFIARAMI?

By moe podejmujesz decyzj, by nadal tkwi w zwizku z czonkiem Klubu Poniaczy. Klub ten nie ma adnych spotka, poniewa jego czonkowie niechtnie przebywaj w swoim towarzystwie. A mwic powanie, jeli podejmujesz decyzj, by pozosta z prawdziwym reprezentantem tego wstrtnego jednego procenta, poniewa sdzisz, e sobie poradzisz, s rzeczy, ktre musisz wiedzie. Kto, kto ponia, potrzebuje wadzy. To dla niego kwestia przetrwania przetrwania jego ego. Jeli bdzie postrzega siebie jako gorszego od Ciebie, zawsze bdzie chcia Ci poniy, eby znw mc by gr. Jeli chcesz si bawi w takie gry Twoja sprawa. Twj poniacz moe by czarujcy i pomysowy, prawdopodobnie rwnie bardzo inteligentny. Jeli to na Ciebie dziaa, baw si dobrze, pki zabawa trwa. Nieszczcie czyha tu za rogiem. By moe sdzisz, e nigdy nie znajdziesz si w tak godnym poaowania pooeniu, ale w zwizku z jednoprocentowcem jest to nieuniknione. ycie w cigym stresie zwizanym z koniecznoci reagowania na zagrywki poniacza moe prowadzi do chorb psychosomatycznych. Znam wiele osb zwizanych z poniaczami maestwem lub koneksjami rodzinnymi. Niektre z tych ofiar cierpi z powodu wrzodw, chorb serca, zespou draliwego jelita i innych dolegliwoci. Codzienny stres wynikajcy z przebywania w towarzystwie poniacza niszczy nas, nawet jeli uwaamy, e dobrze sobie z nim radzimy (Drossman,

Ofiara

69

2000; Shorr, 2002). A zazwyczaj w przypadku prawdziwego poniacza musisz sobie z nim radzi i radzi, i radzi bez koca, a do kracowego wyczerpania. Jeli odejdziesz od kobiety, ktra Ci ponia, ona czsto nagle zmienia si o 180 stopni i moe nawet przyzna si do poniajcych ofiar zachowa. Zrobi wszystko, eby z powrotem odzyska nad Tob wadz. Bdzie mwi, jak bardzo jest nieszczliwa bez Ciebie i e ju wszystko zrozumiaa. Zaczniesz jej wspczu i postanowisz wrci, a ona w skrytoci uzna Ci za gupca, poniewa jej wspczue. Odczeka jaki czas, a potem zacznie od nowa stara si umieci Ci pod swoim pantoflem. Jeeli Twoim mem jest prawdziwy poniacz, bd gotowa na to, e powie Ci wszystko, eby Ci tylko przy sobie zatrzyma, poniewa musi Ci mie a nie dlatego, e Ci kocha. Musi Ci mie, bo musi czu, e ma nad Tob wadz, bo speniasz jego pragnienia, a nie dlatego, e Ci pragnie i kocha. Musi Ci mie, bo moe Ci wykorzysta do swoich celw, a nie dlatego, e jest Tob naprawd zainteresowany. Interesuje si Tob tylko na tyle, eby wystarczyo do poznania Twoich sabych stron, aby mc je pniej wykorzysta przeciwko Tobie. Nie ma znaczenia, czy poniacze s wiadomi swojego postpowania. I tak s za nie odpowiedzialni. Nie ma znaczenia, czy kto Ci zastrzeli specjalnie, czy przez przypadek i tak umierasz. W przypadku poniania czasem trudniej jest poradzi sobie z kim, kto nie zdaje sobie sprawy z wyrzdzanej Ci krzywdy. Gdy konfrontujesz poniaczk, moesz usysze: Co za bezsensowny pomys. Ponia mnie twoje oskarenie o ponianie!.

70

Wstrtni ludzie

Gdy to usyszysz, bdziesz prawdopodobnie gotw j rozerwa na strzpy. Ale trzeba rozway kilka spraw. Przede wszystkim, jeli ona niewiadomie Ci ponia, prawdopodobnie sama doznaa kiedy ponienia (ze strony matki, ojca, szefa, wspmaonka). Kiedy si na Ciebie zoci, moe to przybiera form poniania. Uwiadomienie sobie bycia niewiadomym poniaczem jest bardzo trudne. Nikt nie chce myle o sobie w taki sposb. Ale znw, jeli ona nie zdaje sobie z tego sprawy to jej problem, a nie Twj. Musisz j traktowa tak samo, jakby robia to wiadomie. Moim zdaniem najlepsze, co mona zrobi, to: (1) wytknicie poniaczowi jego zachowania, (2) trwanie przy swoim albo (3) rezygnacja, jeli poniacz nie chce tego dostrzec. By moe poniaczka zrozumie, co si dzieje dopiero w momencie, gdy stanie w obliczu zagroenia rozpadem zwizku.

TWORZENIE OFIARY
Ludzie rodz si z chci suchania innych, ale po wielu latach poniania przestajemy czu t ch. Ludzie rodz si rwnie z chci popeniania bdw, ale po wielokrotnym wysuchiwaniu, co robimy le, moe nam si odechcie. Poniacze tamsz nasz ch suchania, wygaszajc tak wiele krytycznych uwag pod naszym adresem, e niektre ofiary zamykaj si w sobie i cakowicie przestaj sucha, aby uciec od okropnego uczucia, e zawsze robi co le. Ta strategia obronna pozwala ofierze przesta sucha poniacza i czciowo powstrzyma

Ofiara

71

bl pyncy z ponienia. Ale taka reakcja moe rwnie przenie si na inne osoby. Ofiara moe stara si uchodzi za osob bez skazy. Traci nie tylko zdolno do suchania, ale te ch do popeniania bdw. Zaczyna czu podejrzliwo wobec intencji innych ludzi. By moe znasz kogo, kto duo mwi, ale niewiele sucha. Czy w przeszoci takiej osoby by poniacz? Kto inny, kto kiedy zosta zraniony przez poniacza, moe by bardzo cichy i niemiay. Boi si otworzy usta z obawy przed ponieniem. Moe si wydawa, e odrzuca przyja z kimkolwiek, ale to wynika z jego obaw. Niemiaa osoba moe by z natury cicha i wycofana, ale moliwe te, e w przeszoci miaa kontakt z poniaczem, ktry depta jej samoocen, gdy tylko chciaa przemwi wasnym gosem. Jest rnica midzy cich natur a poczuciem stamszenia. Jeszcze inn ofiar poniacza moe by kto, kto sta si bardzo uparty. Taka osoba moe mwi o sobie, e

72

Wstrtni ludzie

ma siln wol. Przeya swoje z poniaczami, zdecydowaa si broni siebie za wszelk cen i nie zmieni zdania w adnych okolicznociach przecie nie moe si myli. Jak moemy poprawi swoje zachowanie, jeli nie potrafimy sucha innych i nie moemy sobie pozwoli na bdy? Zrujnowanie ofiarowanego nam daru komunikacji jest jednym z najbardziej destrukcyjnych czynw. Rwnie niszczce s role, jakie odgrywamy, gdy pozwalamy, by kto zmusza nas do ograniczenia lub zaburzenia naszych zdolnoci komunikacyjnych z powodu obaw przed ponianiem.
DYSFUNKCJE BDW

W przypadku wikszoci osb, ktre robi co zego, normalny proces przebiega nastpujco: 1. 2. 3. 4. Robimy co le. Czujemy si winni. Przyjmujemy za to odpowiedzialno. Odbywamy pokut.

To najbardziej terapeutyczny, funkcjonalny sposb radzenia sobie z bdami w naszym spoeczestwie i w naszym yciu. Jeli oszukamy kogo na kilka dolarw, czujemy si winni. Potem mwimy temu kogo, e go oszukalimy, i oddajemy odliczon kwot. Proste. Czyste. Terapeutyczne. (Moesz te zmwi par zdrowasiek, jeli chcesz).

Ofiara

73

Niektrym osobom takie postpowanie nie mieci si w charakterze. By moe tak dugo ju tkwi w bdzie, e nie mog sobie pozwoli na jeszcze jeden bd. Ich dysfunkcjonalne podejcie jest takie: 1. Robi co le. 2. Nie mog sobie pozwoli na poczucie winy, wic w zamian za to usprawiedliwiaj to, co zrobili. 3. Nie mog przyj odpowiedzialnoci, wic obwiniaj ofiar. 4. Nie mog odpokutowa za swoje czyny, wic przestaj szanowa ofiar i poniaj j we wasnych oczach. Potem atwiej jest im powtrzy pierwszy krok. Przedstawiaem t teori wielu duchownym na moich zajciach i otrzymywaem pozytywne informacje zwrotne. Metoda dysfunkcjonalna wydaje si zaczyna cykl, ktry trwa, dopki ofiara nie wywalczy sobie szacunku, sprzeciwiajc si oprawcy. Przeladowca moe wtedy czu si ukarany i cykl chwilowo zostaje przerwany (do nastpnego razu). Mwic bardziej szczegowo, wikszo osb wie, co by si mogo wydarzy, gdyby Jzek skrzywdzi Kazia: Kaziu miaby wtedy ochot skrzywdzi Jzka. To bardzo proste. Kto robi co, eby Ci skrzywdzi, a wtedy Ty chcesz zrobi co, eby si na nim odegra za swoj krzywd. Jednak wikszo osb nie jest wiadoma nastpujcej kolejnoci wydarze:

74

Wstrtni ludzie

1. Jzek krzywdzi Kazia (np. ponia go). 2. Kazio jest niewiadomy tego, e Jzek go skrzywdzi, ale czuje si le. 3. Jzek dostrzega, e Kazio czuje si le, i widzi rwnie, e nie zamierza odegra si za swoj krzywd. 4. Jzek nie moe sobie pozwoli na bd (poczucie winy). Aby czu, e postpuje waciwie, zaczyna wymyla rozsdne powody zranienia Kazia. Jzek moe powiedzie sobie: No c, kady, kto pozwoliby si podepta w taki sposb, zasuguje na takie traktowanie. Albo moe powiedzie: Tak to wanie jest z tymi nic niewartymi ludmi, zasuguj na to, eby ich podepta. 5. Gdy Jzek usprawiedliwi ju zranienie Kazia, bdzie nadal go rani na podstawie swoich wymylonych wymwek. 6. Jzek traci szacunek dla Kazia, poniewa ten pozwala si tak traktowa. Moe to trwa, dopki Kazio nie zaamie si nerwowo albo co gorsza dopki w kocu nie sprzeciwi si Jzkowi i nie powie czego w stylu: Suchaj, do diaba! Nie mam zamiaru duej znosi takiego traktowania, ty @#*!. Jeli Kazio czuje si gorszy jako czowiek, moe pozwoli Jzkowi na takie traktowanie. By moe znasz kogo, kogo uwaasz za dobrego czowieka, a kto wytrzymuje z osob, ktra zmienia jego ycie w pieko.

Ofiara

75

Zastanawiasz si, dlaczego on to znosi. By moe uwaa, e nie jest wart, by by z kim lepszym. Nie potrafi zaakceptowa tego, e kto jest dla niego miy. Przycigaj go ludzie, ktrzy le go traktuj. By w stanie poradzi sobie z ponianiem w kocu przetrwa, prawda? Ale jeli usyszy jak pochwa albo kto obdarzy go uczuciem, nie bdzie wiedzia, co z tym zrobi. Osoba, ktra ponia, nie zawsze jest sk. Pasywno-agresywna ofiara moe wykreowa scen, w ktrej wyglda na to, e jest poniana. Kazio mgby wystawi si na ze traktowanie poprzez bycie sodkim do obrzydzenia i kulenie si w obecnoci Jzka. Czy kiedykolwiek spotkae kogo, kogo miae ochot poniy? Ten kto mgby wyglda jak najmilsza osoba w miecie, ale czsto popeniaa niewiadome, drobne bdy, bez brania za nie odpowiedzialnoci. Mgby na przykad cay czas si spnia, a potem wymyla najrniejsze wymwki, paszczy si przed Tob i sprawia, e wygldasz na ostatniego drania, poniewa si na niego gniewasz. Ta osoba zawsze Ci przygnbia, a kontekstem interakcji z ni jest zawsze popatrz, jakim jestem zerem. Zazwyczaj nie mamy szacunku dla kogo, kto nie ma szacunku dla siebie samego. Gdy gratulujesz takiej osobie, twierdzi, e nie ma powodu, bo nie potrafi mie o sobie dobrego zdania. Moe by wietn osob, a jednak przyciga poniaczy jak magnes. Bdzie wole cikie chwile z kim, kogo og uwaa za drania, zamiast spokojnie y z kim lepszym. Jeli jeste w zwizku z tak osob, nastaw si na to, e bdzie Ci prbowaa

76

Wstrtni ludzie

cigle udowadnia, jaka jest beznadziejna. Musi czu, e ma racj, mylc, e jest ofiar. Bdzie tak kreowa rne sytuacje, eby prawda wysza na jaw. W przeszoci takiego czowieka by poniacz a teraz tkwi w jego umyle i dziaa na jego szkod. Ale uwaaj jego poczucie beznadziei uwielbia towarzystwo. Poniacz kreuje kontekst, ktry gosi: Nie masz racji. Nie masz racji. A ofiara postrzega si jako ofiar i nie chce przej odpowiedzialnoci za wasne ycie, wic mocno si stara, eby udowodni, e naprawd jest ofiar i ma racj. Ofiara bdzie cigle testowa Twoj cierpliwo opowiadaniem o swoich yciowych niepowodzeniach. Tragiczne okolicznoci, wci pijany m, dom zniszczony w poarze, bezrobocie za wszystko mona obwini kogo innego. Oni znw to jej zrobili. Wyjani szczegowo, e nic nie moga na to poradzi. Samochd zjecha z drogi i uderzy w drzewo (a ona tylko przypadkiem siedziaa pijana za kierownic). Potem zabrali jej prawo jazdy, wic stracia prac. Albo wyrzucili j po szeciu miesicach wietnej pracy, tylko dlatego e nie moga przyj do pracy. Bardzo zabiega o to, eby si z ni zgodzi, bo wtedy bdzie si czu usprawiedliwiona w swoim odczuciu, e jest ofiar. Taka osoba moe nie docenia niczego, co dla niej zrobisz, poniewa czuje, e na to nie zasuya. Rzadko uda si j zadowoli czy uszczliwi. Szczcie dla niej nie istnieje. Tacy ludzie s idealnymi maonkami poniaczy, poniewa karmi si poczuciem nieszczcia. Jeli w yciu za dobrze im si ukada, bd si stara wykreowa niepowodzenia.

Ofiara

77

Moesz odkry, e Twoje wysiki, aby pomc takiej ofierze, nigdy nie odnosz skutkw. Ona i tak zawsze na nowo komplikuje sobie ycie zawsze podwiadomie. W kocu czujesz si bezsilny. A dopki taki czowiek nie zda sobie sprawy z tego, e jest ofiar, i nie zacznie czego robi, eby to zmieni, nie mona mu pomc. Musi sam chcie si zmieni. Musi przesta obwinia swojego pecha oraz sab wol i zdecydowa, e nie chce ju by nieudacznikiem. Mj przyjaciel pozna kiedy kobiet, najwyraniej w zej sytuacji yciowej. Zalegaa z opat za wynajem mieszkania i waciciel chcia j wyrzuci. Powiedziaa mojemu przyjacielowi, e potrzebuje pidziesiciu dolarw, a bdzie moga zapaci zalego. Miaa dwoje dzieci, wic mczynie zrobio si al jej oraz dzieci i da jej pienidze. Tydzie pniej zobaczy j z dziemi na ulicy i zatrzyma si, eby z ni porozmawia. Ku jego zdziwieniu okazao si, e waciciel mieszkania jednak j wyrzuci. Ale zapacia czynsz? zapyta. No wiesz zacza opowiada kobieta Szam do waciciela, eby mu zapaci, ale przechodziam obok sklepu z sukienkami i mieli tam sukienk, jakiej dugo szukaam. Bya przeceniona na zaledwie 35 dolarw. Nie mogam si oprze. Integralno czowieka opiera si na jego intencjach. Jeli kto zamierza by wartociowy, nie mona go zatrzyma. Nie bdzie si stara udowadnia, e jest nic niewarty. Warto kadego czowieka kady okrela sam. Jeli kto wie, e ma dobre intencje, moe napotyka na przeszkody na swojej drodze do samorealizacji i popenia bdy, ale nie stara si udowodni, e jest

78

Wstrtni ludzie

nieudacznikiem i ofiar losu. Nie ma moliwoci, eby taka osoba zostaa ofiar, bo ona sama decyduje, e tego nie chce. Jej ycie moe si skupia na rozwoju, a nie na barierach czy bdach, ktre chwilowo powstrzymuj sukcesy. Taki kto ma zamiar si uwolni, a dokonuj tego jego intencje.

DWCH TANCERZY PRZYKAD

Porwnajmy teraz dwch tancerzy, przygldajc si temu, jak kady z nich radzi sobie z komplikacjami w swojej karierze. Pierwszy tancerz zamierza wykona krok X. Nie udaje mu si. Zamierza wykona krok X. Nie udaje mu si. Zamierza wykona krok X. Udaje mu si. Ten tancerz skupi swoj uwag na tym, jak wspaniaym zajciem jest taniec. Pamita o tym, jakie s jego zamiary, i wie, jak si uwolni od bdw. Drugi tancerz zamierza wykona krok X. Nie udaje mu si. Zaczyna narzeka na lisk podog. Stwierdza, e nigdy mu si nie uda. Porwnuje swoje postpy z pierwszym tancerzem i czuje si gorszy. Chce wykona krok X. Nie udaje mu si. Wpada w przygnbienie. Rozmyla o tym, jakim jest okropnym tancerzem. Obwinia swoich rodzicw o to, e nie posali go do szkoy baletowej, gdy by modszy. Obwinia wiat o to, e jest niesprawiedliwy, bo wychowywa si w rodzinie bez pienidzy. Naprawd chce w kocu wykona krok X. Wreszcie albo si poddaje, albo w kocu mu si udaje.

Ofiara

79

Jeli w kocu mu si uda, moe porwnywa si ze sabszym tancerzem, ktry nie potrafi jeszcze wykona kroku X, i demonstrowa swoje niesamowite ego. Tymczasem pierwszy tancerz przeszed do krokw Y i Z. Ten rozdzia nie jest powicony dwm typom osb. Jeli pomylae podczas czytania, e chodzi o przyczepianie ludziom etykietek ofiar i poniaczy, prawdopodobnie nie skorzystasz zbyt wiele. Ten rozdzia opisuje zjawiska, ktre mog czciowo lub cakowicie istnie w danej osobie. Jeli wykorzystujesz informacje z tej ksiki, eby sprawi, e kto bdzie wyglda le ta ksika jest o Tobie. Wytknicie komu poniania w celu poradzenia sobie z nim nie jest ponianiem tej osoby (chocia moe ona czu si poniona). Wytykanie komu poniania,

80

Wstrtni ludzie

aby kto wyglda le, jest ponianiem. Chodzi o intencje kryjce si pod sowami i dziaaniami to one decyduj o tej rnicy. Podczas zmagania si z ponianiem moesz uzyska wielk wiar w siebie dziki temu, e znasz swoje intencje. Prawie kady z nas ma niektre cechy poniaczy. Jednoprocentowiec robi to wiadomie, stale, dla celw osobistych, dla zdobycia wadzy i bez skrupuw. Ale wszyscy od czasu do czasu przyjmujemy rol poniacza. Czy Ty rwnie? Prawdopodobnie tak! Moe wtedy, gdy czujesz, e kto Ci oszuka. Moe robisz to w samoobronie. Moe postpujesz tak niewiadomie. Kolejny rozdzia tej ksiki jest skierowany do poniaczy. By moe uda Ci si rozpozna, jak kto z Tob postpuje, ale moe rwnie uda Ci si rozpozna, czy sam jeste poniaczem.