Autorka: Magdalena Zamorska Tytu: Buddyzm i tybetaskie cuda na rynku dbr kultury Publikacja: Kultura-Historia-Globalizacja, nr 4, 2009

Monlam mona nazwa tybetaskim karnawaem. Do stolicy od wiekw przybywali wdrowcy z odlegych miejsc pooonych w Tybecie, Mongolii, Nepalu, Bhutanie, Sikkimie, a nawet na Syberii. Monlam jest najwaniejszym z wikszych festiwali okrelanych przez Tybetaczykw jako wielki czas (dus czen). [...] ustanowiony w 1409 roku przez zaoyciela szkoy Gelugpa Tsonkap. Festiwal ten upamitnia dwa tygodnie, podczas ktrych Budda akjamuni mia pono zamanifestowa cudowne moce. Jak gosi legenda zosta on wyzwany na pojedynek na magi przez grup heretykw. W odpowiedzi zamanifestowa si w nieskoczonej iloci form, z ktrych kada wysyaa z gowy i stp pomienie. Heretycy nie byli w stanie temu dorwna i zostali pokonani. Okrela si to jako Wielki Cud. Heretycy byli wrogami Buddy (a wic jednoczenie Dharmy) nic wic dziwnego, e ich klska wie si z noworocznymi rytuaami majcymi na celu wygnanie zych si i zapewnienie ochrony dla buddyzmu w Tybecie (Powers, 1999, 198). Obecnie ten doroczny festiwal odbywa si w wielu miejscach wszdzie tam, gdzie mona spotka tybetask diaspor, take w krajach zachodnich. W Lhasie, stolicy Tybetu, zakazano podczas Rewolucji Kulturalnej jego obchodw i cho w 1985 roku wadze ChRL zezwoliy na reaktywacj festiwalu, to ju pi lat pniej przywrcono wczeniejsze obostrzenia. Buddyzm bdcy jedn w wielkich religii wiatowych przez wieki peni w Azji rol kulturotwrcz, a w XX wieku dotar na Zachd. W miejscu swoich narodzin, w Indiach, i tam, gdzie pocztkowo ksztatowaa si jego doktryna i formoway poszczeglne szkoy, czyli na terenie wschodniej i rodkowej Azji, jak kada religia pomaga zrozumie funkcjonowanie wiata. Religijny wiato-ogld pozwala uczestnikom kultury tybetaskiej odnajdowa punkty odniesienia w pierwotnie chaotycznej rzeczywistoci. W cigu dwch i p tysicu lat buddyzm by wiadkiem wielu przemian spoecznych i kulturowych, ale zjawiskiem najbardziej znaczcym dla jego rozwoju (reformy i tempa rozprzestrzeniania si) okazao si zaszczepienie na Zachodzie. W wiecie posttradycyjnym buddyzm tybetaski zosta uwikany w relacj pomidzy tym, co umasowione, globalne, zestandaryzowane, a tym, co lokalne, partykularne. Zainteresowanie buddyzmem w kulturze masowej dotyczy gwnie jego wykadni filozoficznej: takie tematy jak reinkarnacja, mayazudno rzeczywistoci, nirwana to popularne klisze kulturowe. Staj si pustymi hasami: s umieszczane poza kontekstem i pozbawiane oryginalnej treci lub znieksztacane w wyniku uproszcze. Rwnoczenie z tego bogatego systemu religijnego czsto ekstrahuje si treci, ktre mona zaakceptowa nie rezygnujc z zachodnich nawykw mylowych. W wyniku tego mamy do czynienia z psychologizacj oraz z prbami odczytywania buddyjskiego systemu mylenia w kategoriach odkry wspczesnej fizyki postatomowej. W pierwszym przypadku do rozpowszechnienia takiej interpretacji znacznie przyczyni si publikujcy w jzyku angielskim od lat szedziesitych mieszkajcy w Stanach

2 Zjednoczonych spadkobierca linii przekazu szkoy Karma Kagju Chgyam (Czogiam) Trungpa. Jego sposb przekazywania nauk by dostosowany do warunkw intelektualnych i przyzwyczaje kulturowych suchaczy, dlatego wiele figur buddyzmu tybetaskiego (np. istoty zamieszkujce sze wiatw) odczytywa jako symbole i reinterpretowa w duchu psychologii zachodniej. W drugim przypadku mamy do czynienia z potocznym zainteresowaniem odkryciami wspczesnej fizyki, zwaszcza z zachwytem do powierzchownie odczytywan teori kwantow (wszechwiat zbudowany z kwantw energii, a wic nic poza energi nie istnieje) czy zasad Heisenberga (podmiot wpywa na obserwowany przedmiot, zatem nie istnieje moliwo obiektywnej obserwacji przedmiotu, a wic postrzegany wiat to nic wicej, ni subiektywna wizja tego wiata). W tym przypadku uznaje si, e wspczesna fizyka dotara innymi ciekami do tego samego punktu, z ktrego wyruszy buddyzm dwa i p tysica lat wczeniej. Dodatkowo osoby interesujce si filozofi egzystencji i alternatywnymi stylami ycia bdcymi wynikiem partykularnych wyborw, odczytuj buddyzm jako uniwersalny system filozoficzny wzbogacony o rwnie uniwersalne metody relaksacyjne. Buddyzm jest na przykad powszechnie uwaany za religi pokojow i chtnie podkrela si ten jego aspekt. Z kolei liberalni Chrzecijanie w krajach Zachodu odnajduj wsplne wtki tradycji mistycznej chrzecijastwa i buddyzmu. Rwnoczenie lokalnie, w gronie zdeklarowanych wyznawcw buddyzmu czsto dy si do tego, by zachowa tradycyjna wykadnie nauk, bogactwo obrzdku charakterystycznego dla rytuau religijnego, restrykcyjnie przestrzegane zasady postpowania i hierarchiczno porzdku. Moe si to wiza z niezgod na narzucany w procesie socjalizacji styl ycia i wiatopogld. Obce elementy mog suy do rozliczenia si z wasn kultur (w tym przypadku zachodni) im dany styl mylenia jest bardziej egzotyczny, tym bardziej poprzez niego mona wyrazi swoj niezgod. Niestety czasami takie nastawienie prowadzi do fundamentalizmu religijnego i akceptacji nie sprawdzonych w praktyce zaoe (co jest niezgodne z nauk Buddy Sakjamuniego). Moe ono wynika z charakterystycznej dla chrzecijastwa wiary w niepodwaaln suszno lub wysok warto dogmatu per se. Przekonanie to, cho wiadomie odrzucone przez zachodniego wyznawc buddyzmu, mogo zosta zinternalizowane w procesie socjalizacji w kulturze, ktrej filozofia i sposb postrzegania wiata s zakorzenione w chrzecijastwie. Po wtre przyjcie niezgodnego z zaoeniami myli zachodniej sposobu opisywania wiata moe by form ostentacyjnej demonstracji relatywizmu w uproszczeniu oznacza to niezgod na twierdzenie, e istnieje tylko jeden sposb, w jaki mona mwi o rzeczywistoci. W zalenoci od kontekstu i poziomu rzeczywistoci, na ktrym w danej chwili dana jednostka znajduje si, interpretacja wiata ulega przeksztaceniom. Bowiem w buddyzmie tybetaskim ju na poziomie praktyk wstpnych, z ktrymi zaznajamiani s pocztkujcy adepci kadzie si nacisk na subiektywizm ludzkich spostrzee i wynikajcy z niego relatywizm sdw i definicji. Zadaniem wszystkich tych wicze jest zburzenie zwykych pogldw, przyjtych automatycznie i bezkrytycznie. Chodzi tu o pokazanie adeptowi, e na ich miejsce mona wstawi inne pojcia. Ucze musi przekona si,

3 e w pojciach pochodzcych z wrae nie moe by absolutnej prawdy, e mona je odrzuci i zastpi je innymi, po prostu im przeczcymi (David-Neel, 1991, 295). Rwnoczenie warto podkreli, e przynaleno do grupy religijnej zaspokaja szereg potrzeb: potrzeb bezpieczestwa, mioci i przynalenoci, szacunku i uznania, samorealizacji oraz transcendencji (http://pl.wikipedia.org/wiki/Hierarchia_potrzeb), poza tym moe zastpowa krg przyjaci, a nawet rodzin. Poniewa buddyzm (rozumiany zarwno jako religia, jak i jako system filozoficzny) jest formu importowan z Dalekiego Wschodu, jego zachodnich wyznawcw moemy zaliczy do wyznawcw gustu, klientw supermarketu kultury (por. Mathews, 2005) wszyscy oni uznali, e maj prawo wybra tak religi bd filozofi, ktra odpowiada ich preferencjom. Rynek dbr kulturowych dostpny zachodniemu konsumentowi jest bogaty, przede wszystkim w to, co uatwia jednostce autoidentyfikacj, dziki ktrej moe ona uksztatowa wasn tosamo w wiecie pozbawionym korzeni. Oczywicie poszczeglne dobra s w tym supermarkecie reglamentowane: atwiejszy dostp do nich maj konsumenci o wyszym statusie ekonomicznym; rwnoczenie ch korzystania z szerokiego wachlarza propozycji zwykle wyraaj osoby lepiej wyksztacone. Wysoka pozycja jednostki w spoeczestwie pozwala jej dotrze do tego, co obce, a wyksztacenie pomaga jej to zrozumie i zaakceptowa. wanie sukces daje pen swobod konsumpcyjnych wyborw w supermarkecie, zarwno tym z dobrami materialnymi, jak i tym z dobrami kultury (Mathews, 2005, 167). Najintensywniej zaszczepian na gruncie zachodnim tradycj jest buddyzm tybetaski (wadrajana). Mona to byo zaobserwowa podczas trwajcego w dniach 21-27 kwietnia 2008 we Wrocawiu cyklu zatytuowanego Medytujcy Umysobecno kultury buddyjskiej we Wrocawiu. W festiwalu tym bray udzia liczne ugrupowania zwizane z buddyzmem tybetaskim: Buddyjski Zwizek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu, Drukpa Polska Druk Jesze Dorde, Zwizek Buddyjski Khordong, Zwizek Buddyjski Patrula Rinpocze, Zwizek Buddyjski Tradycji Karma Kamtzang w Polsce, Zwizek Garuda w PolsceTradycja Jungdrung Bon i jedynie trzy szkoy buddyzmu japoskiego oraz jedna koreaska (por. http://www.buddyzm.wroclaw.pl). By przybliy specyfik tej wanie formy buddyzmu przygldn si tym aspektom tosamoci religijnej wyznawcw buddyzmu tybetaskiego, ktre pozwoliy im uzna za najwaniejszy moment w historii buddyzmu zwycistwo Buddy w magicznym pojedynku. Triumf ten jest witowany podczas najwaniejszego tybetaskiego wita festiwalu Monlam. Tybetaski nowy rok Losar nie wie si ani z narodzinami najwyszego nauczyciela, ani z momentem jego przebudzenia lub ostatecznym odejciem (parinirvan), ani nawet nie z pierwszym jego kazaniem, ale wanie z bardzo specyficznym wydarzeniem manifestacj cudownych mocy. Wielki cud charakteryzowa si czym bardzo specyficznym i niepowtarzalnym wykorzystaniem przez ksicia Siddarth Gautam (ok. 563-483 r. p.n.e.), zwanego Budd, cudownych mocy. Fakt ten jest o tyle zastanawiajcy, e on sam nigdy nie uwaa takich umiejtnoci za co wartociowego i krytykowa tych, ktrzy z nich korzystali. Poniewa pewni uczniowie Buddy dokonuj licznych cudw, Budda wystpuje przeciwko okazywaniu cudownych mocy. Niemniej sam zmuszony zostaje do dokonania jednego z najwikszych cudw w trakcie zmaga z rywalizujcymi z nim szecioma mistrzami: sprawia, e wyrasta wielkie drzewo mango, to znw spaceruje po tczy ze wschodu na zachd, czy mnoy w

4 nieskoczono sw posta w przestworzach lub te spdza trzy miesice w niebie Indry, by tam naucza sw matk (Eliade, 1994 (I), 56). Wprawdzie pojawianie si takich mocy jest tradycyjnie akceptowane przez indyjskich nauczycieli duchowych (ich nauki byy wszake dla Buddy rdowe), jednak adeptom sugeruje si praktyk powaniejszych dyscyplin (por. Snellgrove, 1987, 119-120). Cudowne moce to zjawiska iluzoryczne i warto pamita, e korzyci, ktre z nich czerpiemy s jedynie materialne, czyli krtkotrwae. Dlatego te nigdy nie naley dla nich rezygnowa z ostatecznego przebudzenia (por. Chang, 1963, 81). Istniej jednak pewne cele uwicajce przeamanie tego powszechnie przyjtego zakazu jednym z nich jest trening duchowy adeptw. Wedug buddyjskiej tradycji wszystko to, co czyni Gautama Budda suyo nauczaniu wszelkich yjcych istot. (...) nigdy nie dy on do stworzenia filozoficznego systemu, ale dostosowywa raczej swoje nauki do potrzeb i duchowych moliwoci kadej osoby i kadego audytorium, na ktre natrafia. Buddyci porwnuj go do biegego lekarza, ktry przepisuje waciwe lekarstwo na kad dolegliwo (Powers, 1999, 50-51). Czynienie cudw jest wic po prostu form nauczania, dostosowan do pojtnoci rozmwcw, a take preferowanych przez nich narzdzi sucych prowadzeniu dyskusji. Dlatego moliwe stao si usytuowanie cudownego dziaania Buddy Sakjamuniego w centrum zbiorowych rytuaw buddyzmu tybetaskiego majcych miejsce podczas festiwalu Monlam. Dlaczego jednak epizodyczny fakt wykorzystania mocy cudownych wyda si wyznawcom wadrajany czym godnym przypominania i witowania podczas najwaniejszego tradycyjnego festiwalu? Wyda si to bardziej zrozumiae, gdy przyjrzymy si, jakiego rodzaju synkretyzmem jest buddyzm tybetaski. Religia ta powstaa jako zlepek buddyzmu (por. Eliade (I), 1994, 5274, 140-153; rDevi, 1999; Powers, 1999, 29-122), tantry hinduistycznej (por. Eliade, 1997, 215295; Eliade, 1994 (III), 138-151; rDevi 1999, 88-94), ktra po zaadoptowaniu przez buddyzm w IV w. przybraa form tantry buddyjskiej wadrajany (por. rDevi, 1999, 69-87) i wreszcie rdzennej religii Tybetu, o cechach animistycznych i szamaskich, zwanej gczugs lub bon (por. Eliade, 1994 (II); Powers 1999, 445-449). Tantryzm odznacza si ezoteryzmem i mistycyzmem (rDevi, 1999, 69). Szamanizm natomiast wykorzystujc techniki ekstatyczne, transogenne, jest nawet wczony przez niektrych autorw w kompleks zjawisk zwany mediumizmem (por. Steiner 2003, 209-254). Wszystkie te nurty religijne wymagaj od adepta przejcia przez proces inicjacji. Te oto nurty religijne uwraliwiy Tybetaczykw na specyficzny rodzaj dowiadczenia religijnego. Nic wic dziwnego, e ludzie, ktrych tosamo wytopia si w tak wyjtkowym religijnym tyglu uznali zamanifestowanie cudownych mocy za najbardziej godne zapamitania w historii Gautamy Buddy. Ten akt by wiadectwem jego umiejtnoci swobodnego poruszania si pomidzy wiatem codziennym a tajemnym, ktry otwiera swoje podwoje jedynie przed inicjowanymi. Tybetaczycy uwaaj zatem, e podobne zjawiska mog si zdarza, ale nikt nie uwaa ich za cuda, czyli za zjawiska nadprzyrodzone, zgodnie ze znaczeniem tego wyrazu na Zachodzie. Istotnie, Tybetaczycy nie uznaj adnych si nadprzyrodzonych. Twierdz oni, e tzw. cuda s zjawiskiem nie mniej naturalnym ni pospolite codzienne fakty i zale od umiejtnego korzystania z mao znanych praw i si (David-Neel, 1991, 308). Podziwu godne

5 s dla niech techniczna sprawno jogina oraz rozlego posiadanej wiedzy duchowej, ktrej wiadectwem s poszczeglne cuda. Czym innym s cuda dla przedstawicieli kultury zachodniej. By moe kluczem do zrozumienia tej rnicy jest ukute przez wspomnianego ju Chgyama Trungp okrelenie duchowy materializm (por. Trungpa, 2000). Autor uwaa, e struktura kultury zachodniej kae swoim uczestnikom postrzega wiat jako pewnego rodzaju zbiornik zasobw, ktre naley gromadzi. Wiedza duchowa importowana z Dalekiego Wschodu zyskuje rwnie materialny wymiar. Wany staje si nie proces dekonstrukcji, jakiemu podlega ego, ale namacalny efekt tego aktu: to, co mona wystawi na pokaz, z czym mona si identyfikowa, co mona skonsumowa. I w ten sposb trafiamy z powrotem do znanego ju nam supermarketu kultury, gdzie na odpowiedniej pce znajduj si narzdzia niezbdne do tego, by zgodnie z wasnymi upodobaniami uksztatowa swoj tosamo. Natomiast tym, co jest najwaniejsze w Wielkim Cudzie dla naturalnego buddysty bdcego uczestnikiem kultury tybetaskiej nie s demonstrowane cuda, ale to, co si za nimi ukrywa: prawdziwa gbia wiedzy duchowej, ktrej skutkiem zawsze jest dziaanie na rzecz wszystkich odczuwajcych istot. Nawet wtedy, gdy przyjmuje ono form praktyk cudotwrczych: su one przecie ochronie ludu tybetaskiego przed nieszczciem uosobionym w postaciach heretykw. Bibliografia Chang, Garma C. C.; 1963, Six Yogas of Naropa & Teachings on Mahamudra, New York. David-Neel, Alexandra; 1991, Mistycy i cudotwrcy Tybetu, Warszawa. Eliade, Mircea; 1994 (I), Historia wierze i idei religijnych, tom II, Warszawa. Eliade, Mircea; 1994 (II), Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, Warszawa. Eliade, Mircea; 1994 (III), Patadali i joga, Warszawa. Eliade, Mircea; 1997, Joga. Niemiertelno i wolno, Warszawa. Mathews, Gordon; 2005, Supermarket kultury. Kultura globalna a tosamo jednostki, Warszawa. Powers, John; 1999, Wprowadzenie do buddyzmu tybetaskiego, Krakw. rDevi, Kazi; 1999, Znaki Buddy, Katowice. Snellgrove, David; 1987, Indo-Tibetan Buddhism, Boston. Steiner, Marta; 2003, Geneza teatru w wietle antropologii kulturowej, Wrocaw. Trungpa, Czogiam; 2000, Wolno od duchowego materializmu, Krakw. rda elektroniczne http://www.buddyzm.wroclaw.pl http://pl.wikipedia.org/wiki/Hierarchia_potrzeb