Fundacja im. Stefana Batorego Sapieyska 10a 00-215 Warszawa tel.

|48 22| 536 02 00 fax |48 22| 536 02 20 batory@batory.org.pl www.batory.org.pl

Redakcja Wojciech Konoczuk

Redakcja jzykowa i korekta Joanna Liczner

Projekt okadki Teresa Oleszczuk

Skad elektroniczny TYRSA Sp. z o.o.

Copyright by Fundacja Warszawa, czerwiec 2006

im.

Stefana

Batorego,

Spis treci
Wstp 4 I. Rosja i Ukraina dwa alternatywne modele transformacji postkomunistycznej? 5
Andriej Riabow

Wsplnota czy rozchodzenie si? Analiza porwnawcza transformacji politycznej Rosji i Ukrainy: kluczowe aspekty 5 Identyczny model, rna specyfika 12 Ukraina i Rosja: dysonans rozwoju a poszukiwanie kompromisu 13 Ukraina i Rosja alternatywne modele transformacji 18 Stosunki rosyjsko-ukraiskie z polskiej perspektywy 22
Adam Daniel Rotfeld Oe Lisnyczuk Andrij Jermoajew Maksim Meyer

II. Kwestie energetyczne w relacjach rosyjsko-ukraiskich 25

Rosja i Ukraina wzajemna zaleno 25
Oena Witer Wadimir Miow

Poszukiwanie rwnowagi interesw narodowych jako lekcja z ukraisko-rosyjskiego kryzysu gazowego 29 Praktyka ukraisko-rosyjskich stosunkw energetycznych 33
Anna Grska

III. Miejsce Ukrainy w Europie i stanowisko Rosji 36

Integracja europejska Ukrainy i odpowied Rosji 36 Model stosunkw rosyjsko-ukraiskich i ich przyszo 41 Europejskie mity o Ukrainie 50 Polski komentarz do rosyjskich demitologizacji Ukrainy 54
Andrzej Nowak Konstantin Zatulin Irina Kobrinska Oeksandr Suszko

Dyskusja 57
(Katarzyna Peczyska-Nacz, Wodzimierz Pakw, Andrzej Szeptycki, Andrzej Nowak, Konstantin Zatulin, Andrij Deszczycia, Oeksandr Suszko, Irina Kobrinska, Marija Szmyowa, Radzisawa Gortat, Oena Prystajko, Andrij Jermoajew)

Noty biograficzne 64

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain?

Wstp
Teksty prezentowane w niniejszej publikacji zostay wygoszone podczas konferencji Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci, ktra odbya si w Fundacji im. Stefana Batorego 3 kwietnia 2006 roku. Pierwsze po pomaraczowej rewolucji wybory parlamentarne (26 marca 2006 roku) miay by wanym sprawdzianem dla ukraiskiej demokracji. To, e wsplnota midzynarodowa uznaa je za wolne i uczciwe, wydaje si oznacza, e demokratyczne zmiany na Ukrainie s ju nieodwracalne. Trwajce niemal trzy miesice rozmowy o utworzeniu koalicji rzdowej pokazuj jednak, e budowa demokratycznych i stabilnych struktur wadzy nie bdzie atwym procesem. Wsplnie z ekspertami z Ukrainy, Rosji i Polski, ktrzy wzili udzia w naszej konferencji, prbowalimy nie tylko udzieli odpowiedzi na pytanie, co oznacza wynik wyborw do Rady Najwyszej, ale przede wszystkim, jakie bd jego konsekwencje dla stosunkw ukraisko-rosyjskich. Stosunki z Rosj to sprawa kluczowa dla przyszoci pastwa ukraiskiego. Jednak rwnie dla Moskwy relacje z Ukrain stanowi jeden z gwnych priorytetw polityki zagranicznej, majcy bezporedni wpyw na rosyjsk polityk wewntrzn. Dlatego te uznalimy, e warto o tych sprawach dyskutowa, a Warszawa jest dobrym miejscem nawet jeli w oczach wielu Rosjan nie do koca neutralnym na organizacj podobnej konferencji, analizujcej stan i perspektywy stosunkw ukraisko-rosyjskich.

Prezentowane teksty zostay podzielone na trzy bloki tematyczne. Pierwszy z nich zatytuowany Rosja i Ukraina dwa alternatywne modele transformacji postkomunistycznej? wskazuje na rnice midzy rosyjskim a ukraiskim systemem politycznym, na konsekwencje ukraiskiej rewolucji dla Rosji, a take na wpyw sytuacji powyborczej na Ukrainie na stosunki Kijowa z Moskw. Kolejna cz zostaa powicona Kwestiom energetycznym w relacjach rosyjsko-ukraiskich, tematowi niezwykle aktualnemu nie tylko ze wzgldu na rosyjsko-ukraiski kryzys gazowy z pocztku 2006 roku. Uczestnicy tej sesji starali si wskaza, co si kryje za wymiarem energetycznym stosunkw dwustronnych, i odpowiedzie na pytania, czy w najbliszej przyszoci moga sie powtrzy podobne kryzysy oraz jak minimalizowa zagroenia z nimi zwizane. Ostatni rozdzia dotyczy Miejsca Ukrainy w Europie i stanowiska Rosji. Nowe wadze ukraiskie niezmiennie deklaruj, e celem Ukrainy jest integracja ze strukturami euroatlantyckimi, co wywouje wiele pyta o konsekwencje takiej polityki dla stosunkw ukraisko-rosyjskich, a take o to, czy Rosja moe zaakceptowa czonkostwo Ukrainy w UE i NATO. Rosyjscy i ukraiscy panelici czsto prezentowali rozbiene czy wrcz wykluczajce si punkty widzenia dotyczce najwaniejszych kwestii w stosunkach dwustronnych. Emocje i spory, jakie budzi przyszo relacji ukraisko-rosyjskich problem istotny nie tylko dla Ukrainy i Rosji, ale rwnie dla Polski oraz Unii Europejskiej pokazuje dyskusja, ktrej peny zapis prezentujemy na kocu publikacji.

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci

I. Rosja i Ukraina dwa alternatywne modele transformacji postkomunistycznej?

Wsplnota czy rozchodzenie si? Analiza porwnawcza transformacji politycznej Rosji i Ukrainy: kluczowe aspekty
Andriej Riabow
Jakakolwiek bdzie konfiguracja nowego reimu politycznego na Ukrainie po marcowych wyborach do Rady Najwyszej, jest oczywiste, e tendencja do pluralizacji przestrzeni politycznej w tym kraju nabraa trwaego charakteru. W Rosji w cigu ostatnich lat mona byo zaobserwowa proces odwrotny nieustanne zmniejszanie si sfery stosowania procedur demokratycznych. Tam, gdzie si one jeszcze formalnie zachoway, zamiast konkurencji mamy do czynienia z dominowaniem si reprezentujcych obecn elit wadzy. Podobne rozchodzenie si procesw ewolucji systemw politycznych dwch ssiednich krajw, ktre czy historia i ktre po dzi dzie maj wiele wsplnych interesw gospodarczych oraz kontaktw midzyludzkich, kae rozway problem przyczyn tego zjawiska i zastanowi si, na ile gbokie i trwae stay si rnice w transformacji postkomunistycznej Rosji i Ukrainy. Kwestie te autor zamierza rozway w tym artykule.

Podobiestwo drg transformacji w latach dziewidziesitych

Pomimo obecnych rnic, pocztkowo oba kraje zaliczay si do jednego typu transformacji postkomunistycznej, specyficznej dla ogromnej wikszoci pastw powstaych na terytorium byego ZSRR. Charakterystyczn cech tego typu (umownie mona go nazwa poradzieckim) byo to, e rewolucji politycznej, ktra zniszczya w 1991 roku system komunistyczny, nie poprzedzaa rewolucja wartoci w wiadomoci masowej, mogca sta si ideologiczn podstaw oglnonarodowego konsensusu dotyczcego celw dalszych przemian. Pod tym wzgldem sytuacja na Ukrainie i w Rosji kardynalnie odrniaa si od krajw Europy rodkowej, gdzie

wartoci demokratyczne utrwaliy si w wiadomoci spoecznej, jeszcze zanim aksamitne rewolucje 1989 roku zniszczyy instytucje polityczne reimw komunistycznych. Dlatego te narody Europy rodkowej nie miay wtpliwoci co do celw transformacji, postrzeganych jako powrt do cywilizacji europejskiej poprzez czonkostwo w Unii Europejskiej i NATO. Podobne mylenie przesdzao o koniecznoci speniania wysokich standardw demokratycznych narzuconych przez te organizacje. Mimo e zarwno na Ukrainie, jak i w Rosji istniay warstwy spoeczne, ktre uznaway budowanie spoeczestwa demokratycznego opierajcego si na gospodarce rynkowej za gwne zadanie transformacji, nie udao si im zjednoczy narodu wok tych celw rozwoju. W odrnieniu od Europy rodkowej dla krajw WNP kierunek europejski mia charakter celu abstrakcyjnego, a nie konkretnego programu politycznego1. Nieprzypadkowo wanie dlatego w obu pastwach przez dugi czas zachowa si gboki podzia polityczny i ideologiczny w stosunku do kierunku reform. Jednym z najbardziej wyranych przejaww tego podziau stao si szerokie poparcie spoeczne, jakiego w caych latach dziewidziesitych udzielano siom konserwatywnym, dcym do restauracji starego systemu. Na Ukrainie i w Rosji partie komunistyczne wywieray w tym czasie silny wpyw na procesy wewntrzne. Brak konsensusu narodowego dotyczcego celw przemian, nieprzygotowanie socjalne i polityczne znaczcych warstw ludnoci do ycia w warunkach rynkowych oraz nieistnienie odpowiednich zachowa wpyway na wyrany spadek poziomu aktywnoci politycznej obywateli. Jednoczenie umoliwiao to powstanie sytuacji sprzyjajcej oddzielaniu si nowych elit od spoeczestwa. Elity, ktre poza jakkolwiek kontrol spoeczn rozporzdzay dawn wasnoci pastwow, przeprowadziy wielk prywatyzacj najwaniejszych aktyww produkcyjnych. W rezultacie powstay ostre rnice pomidzy nowymi wyszymi warstwami a pozosta czci spoeczestwa, a take wyksztacia si oligarchia, cile zronita z rnymi grupami biurokracji pastwowej.
B. Makarenko, Cwietnyje riewojucii w kontiekstie diemokraticzieskogo tranzita, Mir pieriemien 2005, nr 3, s. 110.
1

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? Nieprzypadkowo rezultatami rozwoju procesw transformacji byy stopniowe rozczarowywanie si spoeczestwa przemianami demokratycznymi i rynkowymi oraz wzrost nostalgii za czasami radzieckimi. Nastroje te w obu krajach przyczyniy si do zwikszenia notowa partii komunistycznych. Komunici nie byli zreszt w stanie zaproponowa swoim narodom realnych programw dziaa w warunkach ksztatujcego si rynku i oparli dziaalno przede wszystkim na eksploatowaniu nostalgii za ZSRR. Jako przeciwwag dla silnych wpyww komunistw reimy rzdzce obu krajw aktywnie wykorzystyway kwesti stabilnoci, uznajc si za jej gwarantw. Gboka zapa gospodarcza i trudnoci z adaptacj wyksztaciy u duej czci ludnoci trway strach przed przemianami, zarwno tymi skierowanymi w przyszo, jak i zakorzenionymi w przeszoci. Na tym tle temat stabilnoci sta si szczeglnie atrakcyjny. Pozwoli on poczy dwie rnorodne przestrzenie socjalne elit i mas i tym samym zachowa jedno oraz socjaln integralno pastw, a jednoczenie unikn wielkich kataklizmw spoecznych2. Mwic o konsolidujcej roli czynnika stabilnoci w yciu politycznym obu krajw, naley jednak podkreli, e na Ukrainie rola ta bya wzmacniana przez ide budowy niezalenej pastwowoci. Chocia Federacja Rosyjska rwnie bya pastwem nowym, to idee budowy pastwowoci narodowej nie miay tam w latach dziewidziesitych istotnego znaczenia. W tym czasie wpywy Zachodu na procesy transformacji w obu pastwach przybieray podobny kierunek. Rzdy pastw zachodnich, uznajce kraje byego ZSRR, przede wszystkim Rosj i Ukrain, za ojczyzn komunizmu jako systemu spoecznego, byy zainteresowane nie tyle efektywnoci przemian rynkowych i demokratycznych, ile niedopuszczeniem do ewentualnej restauracji poprzedniego porzdku politycznego. Dlatego te mogy one zaakceptowa na poy kryminaln prywatyzacj, wszechwadz oligarchw, nieuczciwe wybory i naruszanie praw socjalnych milionw ludzi. Tym samym Zachd obiektywnie sprzyja zachowaniu przejciowego systemu stosunkw spoecznych i pozostawieniu u wadzy elit, dZob.: A. Riabow, Wybrana mieczta, Apologija 2005, nr 6, s. 1115.
2

cych do zatrzymania swojego wycznego panowania i zarzdzania wasnoci.

Przyczyny i charakter rnic

Ju w latach dziewidziesitych procesy transformacji w Rosji i na Ukrainie zaczy si istotnie rnicowa. Badacze zjawiska zwracaj zwykle uwag na takie aspekty ycia politycznego obu krajw jak relacje pomidzy prezydentem a parlamentem oraz zmiana wadzy, do jakiej doszo na Ukrainie, a ktra nie miaa miejsca w Rosji w 1996 roku. Podobne okrelenie rnic nie wzbudza wtpliwoci. Rozpdzenie we wrzeniupadzierniku 1993 roku przez prezydenta Borysa Jelcyna najwyszego organu ustawodawczego w wczesnej Rosji Rady Najwyszej na dugie lata pozbawio rosyjskich parlamentarzystw ambicji denia do odgrywania samodzielnej roli politycznej. Nawet w drugiej Dumie Pastwowej (19951999), w ktrej siy opozycyjne miay wikszo wzgldn i nietrwa, deputowani, bojc si perspektywy rozwizania parlamentu, w decydujcych momentach gosowali za przyjciem przygotowanych przez rzd projektw budetw i nie omielili si nigdy na wotum nieufnoci wobec rzdu. Kulminacj tej linii politycznej stay si wydarzenia z maja 1999 roku. Wwczas, mimo e poparcia Jelcynowi odmwia wiksza cz rosyjskich elit, a poziom jego popularnoci w spoeczestwie waha si w granicach 12%, deputowani Dumy Pastwowej nie byli w stanie rozpocz procedury impeachmentu gowy pastwa. W decydujcym momencie, kiedy odpowiednia decyzja o pocztku odwoania zostaa poddana pod gosowanie, wielu parlamentarzystw wystraszyo si moliwoci zaostrzenia stosunkw z prezydentem i perspektywy ewentualnego rozpdzenia parlamentu. Wydarzenie to stao si swego rodzaju wskanikiem niezdolnoci najwyszej rosyjskiej instytucji reprezentujcej nard do stania si przeciwwag dla wadzy prezydenckiej, nawet w tych ograniczonych granicach, ktre okrela konstytucja. Nieprzypadkowo w konsekwencji Duma Pastwowa, jak rwnie izba wysza parlamentu Rada Federacji potulnie zgodziy si na odgrywanie roli modszych partnerw wadzy prezydenckiej.

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci Na Ukrainie, nawet w warunkach tendencji autorytarnych, jawnie narastajcych w polityce orodka prezydenckiego w latach dziewidziesitych i dziaalnoci silnych frakcji proprezydenckich w Radzie Najwyszej, niemajcy zych dowiadcze parlament wielokrotnie dy do zademonstrowania autonomicznoci swojego pooenia w stosunku do gowy pastwa. Parlament ukraiski nie ba si udostpnienia swojej trybuny w celu ogoszenia informacji wpywajcych na reputacj prezydenta Kuczmy w trakcie tak zwanego skandalu kasetowego. W tym samym czasie w Rosji sprawa Mabeteksu, w ktrej podejrzane o korupcj byy osoby z najbliszego otoczenia Jelcyna, nie staa si przedmiotem zainteresowania parlamentu. W rezultacie w listopadzie 2004 roku, w momencie najsilniejszej konfrontacji pomidzy prezydentem a opozycj, denie parlamentu ukraiskiego do wikszej samodzielnoci spowodowao, e Rada Najwysza odcia si od dziaa prezydenta Kuczmy i popara siy opozycyjne. Podkrelajc rne role, jakie Duma Pastwowa Federacji Rosyjskiej i Rada Najwysza Ukrainy odegray w rozwoju politycznym swoich krajw, badacze zwracaj uwag, e ukraiski parlament zamieni si w tym okresie w platform uzgadniania interesw pomidzy najwaniejszymi klanami oligarchicznymi i innymi grupami wpywu. Okoliczno ta pozwolia mu zwiksza swoje znaczenie w relacjach z prezydentem. Duma rosyjska, ktra rwnie stopniowo ewoluowaa w kierunku instytucji reprezentujcej interesy rnych grup w elicie wadzy, poczynajc od okoo 2001 roku, zacza si jednak przeksztaca w organ, ktrego zadaniami byy obsugiwanie linii politycznej prezydenta i rzdu oraz stemplowanie projektw ustaw, wnoszonych przez obie instytucje. Po wyborach w grudniu 2003 roku konfiguracja Dumy zacza by okrelana przez administracj prezydenta FR. W tym kontekcie parlament rosyjski nie tyle zamieni si w modszego partnera wadzy wykonawczej, ile zacz spenia funkcj departamentu do spraw zaatwienia formalnoci prawnych zwizanych z jej inicjatywami ustawodawczymi. Rnice w roli parlamentw na Ukrainie i w Rosji miay istotny wpyw na ksztat przestrzeni politycznych w obu krajach. Nad Dnieprem przestrze ta pozostawiaa wicej moliwoci dla konkurencji politycznej i reprezentowania stanowisk alternatywnych wobec rzdzcego reimu. W Rosji na odwrt z czasem przestrze ta stawaa si coraz bardziej zhierarchizowana, co nie dawao szans wspzawodnictwa midzy rnymi ideami i aktorami politycznymi. Jednym z wanych aspektw transformacji midzysystemowej jest zmiana legitymizacji wadzy. Rwnie w tej kwestii jeszcze w latach dziewidziesitych zarysoway si istotne rnice midzy Ukrain a Rosj. Pierwsza zmiana wadzy na Ukrainie miaa miejsce w wyniku drugich wyborw prezydenckich w 1994 roku, kiedy wczesny prezydent kraju Leonid Krawczuk przegra z liderem opozycji, byym premierem Leonidem Kuczm. Zgodnie z teori tranzytologii powstanie podobnej sytuacji po wyborach rozczarowania, kiedy siy bdce inicjatorami transformacji w rezultacie wolnej konkurencji ustpuj wadzy opozycji, moe by uznawane za stopie bezporednio poprzedzajcy stadium konsolidacji demokracji3. W Rosji w wyniku drugich wyborw prezydenckich nie doszo do zmiany wadzy, rwnie dlatego, e nie byy to wolne wybory. Elita wadzy pozyskaa ogromne rodki finansowe i administracyjne na poparcie wczesnego prezydenta Jelcyna. Szerokie wykorzystywanie budetu pastwowego w interesach kampanii wyborczej gowy pastwa pod wieloma wzgldami byo przyczyn sprowokowanego kryzysu budetowego, jaki nastpi ju jesieni 1996 roku. Wiksza cz mediw, a w pierwszym rzdzie telewizja oglnokrajowa, miaa za zadanie zdyskredytowa gwnego przeciwnika urzdujcego prezydenta lidera partii komunistycznej Giennadija Ziuganowa. W duym stopniu stosowano rwnie faszerstwa podczas liczenia gosw. Innymi sowy, wybr lidera politycznego kraju w 1996 roku odby si najpierw w wyniku ukadu elit. Legitymizacja dokonana przez wybory powszechne bya tylko formalnoci prawn. W 2000 roku mechanizm zmiany wadzy zacz dziaa na odmiennych warunkach ze wzgldu na wyganicie konstytucyjnej kadencji rzdw Jelcyna. Do rosyjskiej praktyki politycznej powrcia wywodzca si z tradycji monarchistycznej zasada przekazywaZob.: A. Mielwil, Diemokraticzieskije tranzity (tieorietiko-mietodologiczieskije i prikadnyje aspiekty), Moskwa 1999, s. 2223.
3

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? nia wadzy temu politykowi, ktrego wybierze gowa pastwa. Podobna praktyka, polegajca na tym, e odchodzcy monarcha sam wyznacza swojego nastpc, zostaa po raz pierwszy wprowadzona w Rosji przez imperatora Piotra Wielkiego w 1721 roku. Naley zauway, e wyborom w ramach tego modelu ponownie zostaa przydzielona funkcja prawnej legitymizacji wyniku porozumienia elit (mechanizm tych porozumie rni si jednak od tego z 1996 roku). Wszystko wskazuje na to, e ten sam schemat naznaczenia nastpcy przez ustpujcego prezydenta zostanie wykorzystany w trakcie wyborw prezydenckich w 2008 roku. Zatwierdzenie takiego modelu przekazania wadzy, ktry udzia w wyborach duych warstw spoeczestwa ogranicza wycznie do formalnej procedury, pod wieloma wzgldami wpywao na zmniejszenie zarwno przestrzeni polityki publicznej, jak i konkurencji w procesie politycznym. Rnice w transformacji dwch krajw, widoczne w takich aspektach jak relacje prezydentparlament czy mechanizmy zmiany wadzy, w duym stopniu stanowiy rezultat nieprzypadkowego zbiegu okolicznoci i byy uwarunkowane odmiennociami w kulturze politycznej obu narodw. Nie mogo ich zniwelowa nawet siedemdziesicioletnie panowanie ideologii komunistycznej, ktra jak wiadomo nie uznawaa rnic narodowo-kulturowych w ramach oficjalnej koncepcji jednego narodu radzieckiego. Ukraiska kultura polityczna odrnia si wiksz tolerancj i nastawieniem na poszukiwanie kompromisw moliwych do zaakceptowania dla obu stron. Natomiast kultura rosyjska na odwrt odrzuca kompromisowo oraz dy do podporzdkowania prywatnych i grupowych interesw woli pastwa. Charakterystyczne dla niej jest rwnie cienie w stron rnych form radykalizmu politycznego. Rnice w kulturach wyranie ujawniy si ju w pierwszym etapie transformacji. W Rosji podjto prb radykalnego odejcia od poprzedniego systemu socjalno-gospodarczego, co od pocztku byo nie do przyjcia dla wikszej czci ludnoci kraju. Na Ukrainie stao si inaczej wybrano strategi stopniowego przejcia do gospodarki rynkowej. Oczywicie w sferze gospodarczej rosyjski model reform okaza si bardziej efektywny ni ukraiski. Jednak z drugiej strony wykorzystanie wanie tego modelu w sferze politycznej doprowadzio do konfrontacji, ktra zakoczya si krwawym starciem pomidzy sojusznikami prezydenta a zwolennikami Rady Najwyszej. Oczywistymi tego skutkami stay si ostra nierwnowaga wadz na korzy instytucji prezydenta i trwae obawy elity rzdzcej co do konkurencyjnych wyborw z nieprzewidywalnymi wynikami, ktre mog doprowadzi do niepodanej dla niej zmiany wadzy. Na Ukrainie tymczasem nawet w okresie powanych kryzysw politycznych denie do kompromisu w dalszym cigu okazywao si silniejsze od prb jednej strony, aby za pomoc przymusu narzuci swoj wol oponentowi. Wyjania to zreszt, dlaczego pomimo istotnych rnic regionalnych i ostrych konfliktw midzy regionami (szczeglnie widocznych w trakcie pomaraczowej rewolucji) niebezpieczestwo dezintegracji terytorialnej tego kraju nigdy nie byo realne. W kwestii polityczno-kulturalnej wany wpyw na procesy transformacji w obu krajach wywieray rnice w ksztatowaniu si nowej tosamoci politycznej. Proces legitymizacji niepodlegej pastwowoci ukraiskiej odbywa si poprzez negowanie wczeniejszego okresu istnienia Ukrainy pocztkowo w ramach Imperium Rosyjskiego, a nastpnie Zwizku Radzieckiego. Inaczej z oczywistych powodw by nie mogo. W przypadku Rosji polityczna legitymizacja jej nowej pastwowoci nie bya ju tak oczywista. W okresie Jelcyna prbowano jeszcze wiza narodziny wspczesnego pastwa rosyjskiego z rewolucj demokratyczn z sierpnia 1991 roku i wystpieniem z ZSRR. Pniej jednak legitymizacja ta mimo e w nieoficjalnej formie coraz czciej zacza by wizana jednoczenie z Imperium Rosyjskim i ze Zwizkiem Radzieckim. Tym samym, chcc nie chcc, Rosja faktycznie przywracaa swoj tradycyjn tosamo imperialn. Mona zgodzi si z Borysem Makarenko, e zauwaalne s dwie specyficzne cechy rosyjskiej transformacji, odrniajce j od analogicznych procesw w innych pastwach poradzieckich, w tym na Ukrainie. Wedug niego w Rosji zabrako konsolidacji etnicznej spoeczestwa w procesie tworzenia nowej pastwowoci, inaczej ni w innych krajach WNP, gdzie dominowa model pastwa-narodu,

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci a ponadto w porwnaniu do byych bratnich republik niewtpliwie mniejsz rol odgrywa tam demonstracyjny efekt Zachodu4. Tak powane rnice wpyny na to, jak elity i nard obu krajw rozumiej miejsce swoich pastw w otaczajcym wiecie. Ukraina, pozbawiona szczeglnych ambicji midzynarodowych, zacza stopniowo zmierza do integracji z Zachodem. Wanym czynnikiem odrniajcym j od Rosji byo rwnie to, e w masowej wiadomoci spoeczestwa ukraiskiego nigdy nie istniay trwae nastroje antyzachodnie. Po zwycistwie pomaraczowej rewolucji zblienie z Zachodem stao si dominujc ide ukraiskiej polityki zagranicznej. Aby doczy do wiata zachodniego, Ukraina bdzie musiaa uzyska zgodno z jego standardami instytucji politycznych i socjalno-gospodarcz organizacj spoeczestwa. Innymi sowy, w stosunku do procesw wewntrzpolitycznych na Ukrainie Zachd moe odegra t sam modernizacyjn rol, jak odegra wobec pastw Europy rodkowej. Oznacza to, e ukraiska klasa rzdzca zostanie zmuszona do przebudowy gospodarki i polityki swojego kraju zgodnie z zasadami pluralistycznej demokracji i wolnego rynku. Rosja dy do zachowania funkcji niezalenego centrum siy (ten punkt widzenia podziela nie tylko elita rzdzca, ale i znaczna cz ludnoci). Obecnie linia ta rozwija si w ramach idei przeksztacenia kraju w wielkie mocarstwo energetyczne. Status ten pozwoli Rosji, zgodnie z oficjalnym punktem widzenia, zachowa na wiatowej scenie politycznej pozycj niezalen od innych wiatowych centrw. W deniu do takiego rodzaju niezalenoci naley wzi pod uwag znaczenie popularnej obecnie w krgach rzdzcych Federacji Rosyjskiej koncepcji suwerennej demokracji. Pojcie to, mimo jego teoretycznej nieokrelonoci, ma za zadanie przede wszystkim uzasadni ideologicznie pewne szczeglne cechy rosyjskich porzdkw wewntrzpolitycznych. Tak wic, o ile Ukraina dy do reorganizacji swojego systemu politycznego zgodnie z pewnymi uniwersalnymi wzorcami demokratycznymi, ktre stanowi gwny kierunek rozwoju systemw politycznych na wiecie, o tyle Rosja na odwrt skuZob.: B. Makarenko, Diemokraticzieskij tranzit, Mirowaja ekonomika i miedunarodnyje otnoszienija 2004, nr 11, s. 4849.
4

pia uwag na podkrelaniu szczeglnej drogi swojego rozwoju politycznego.

Rne fazy rozwoju i rne typy transformacji?

Obserwatorzy zwracaj czasami uwag na rnice midzy fazami rozwoju politycznego obu krajw w trakcie procesw transformacji. Podobne opinie czsto s wykorzystywane w celu udowodnienia, e obecnie Ukraina przechodzi t faz rozwoju, ktr Rosja ma ju za sob. Chodzi o porwnanie pomaraczowej rewolucji z tym okresem w postkomunistycznej historii Rosji pocztku lat dziewidziesitych, kiedy w wiadomoci masowej panoway wielkie i pozytywne oczekiwania wobec radykalnych reform gospodarczych. Nie zatrzymujc si na szczegowej analizie podobnych porwna, niewyrniajcych si zreszt poprawnoci naukow, zauwamy, e absurdem byoby negowanie istnienia rnic w fazach rozwoju procesw wewntrzpolitycznych na Ukrainie i w Rosji rnice te s przecie uwarunkowane niejednakowymi podstawami spoecznymi do przeprowadzenia reform w obu krajach, co przesdza o istotnych rozbienociach. W Rosji podczas wyborw prezydenckich w 1996 roku i 2000 roku zasady gry okrelaa konfrontacja koalicji reform, ktra uformowaa si wok wybracw elity rzdzcej, z konserwatywnymi siami opozycji komunistycznej. Na Ukrainie analogiczna sytuacja istniaa wycznie podczas wyborw prezydenckich w 1999 roku. W 1994 roku walka midzy dwoma gwnymi kandydatami toczya si wok problemw orientacji politycznej Ukrainy ku Zachodowi albo ku Rosji. Mimo wszystko jednak rozbienoci te nie neguj wsplnego typu transformacji, ktry Rosja i Ukraina reprezentoway w latach dziewidziesitych. Rnice dotyczce aspektw transformacji pojawiy si pniej pod koniec lat dziewidziesitych i na pocztku XXI wieku. Najbardziej wyranie ujawnio si to w charakterze zapotrzebowania na przemiany. Cykl wyborczy w Rosji w latach 19992000 przeszed pod znakiem odrzucania epoki Jelcyna. Zmczenie bezadem jego prezydentury, ktremu towarzyszyy niebyway wzrost korupcji oraz prywatyzacja aparatu pastwowego przez najbardziej wpywowe klany oligarchiczne,

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? sprawiy, e zarwno w szerokich warstwach spoeczestwa, jak i w krgu elity pojawia si potrzeba odbudowy podmiotowoci pastwa, stabilnoci i przewidywalnoci dziaa wadzy. Podsumowujc zmczone przemianami spoeczestwo zapragno spokoju, nawet za cen wyrzeczenia si niektrych zdobyczy demokratycznych. Na Ukrainie nowe zapotrzebowanie spoeczne uformowao si pniej, bo ju w latach drugiej kadencji Kuczmy. Skupiao si ono tam na dwch gwnych problemach daniu sprawiedliwoci socjalnej i przemianach demokratycznych. W przypadku Rosji nowe zapotrzebowanie pobudzao proces konsolidacji elit wok wadzy prezydenckiej i przyczyniao si do stopniowej likwidacji podmiotw politycznych niezalenych od pastwa. Biurokracja pastwowa zacza niepodzielnie dominowa w procesie politycznym. W przypadku Ukrainy tymczasem nowe zapotrzebowanie stymulowao dalsz fragmentacj elit, czemu towarzyszyo rozszerzanie przestrzeni dla pluralizmu politycznego. Przy tym wzroso znaczenie niezalenych od pastwa aktorw politycznych. W ten sposb fakt, e w fazie wyjcia z pierwszego, adaptacyjnego, stadium transformacji powstay niepodobne do siebie zapotrzebowania spoeczne, pocigajce za sob odmienne skutki polityczne, by uwarunkowany zarwno rnicami zwizanymi z dowiadczeniem politycznym dwch krajw w latach dziewidziesitych, jak i majcymi bardziej fundamentalne znaczenie rozbienociami w ich kulturze politycznej. spektyw czonkostwa Ukrainy w strukturach euroatlantyckich chciayby, aby pod wzgldem politycznym i w sferze wyznawanych wartoci bya ona dla nich pastwem bliskim. W stosunku do Rosji uformowaa si inna linia polityczna. Zainteresowanie stabilnymi dostawami ropy i gazu z Rosji (zwizane z rosncym popytem na surowce energetyczne na rynkach wiatowych), a take uwzgldnienie faktu, i w rosyjskim spoeczestwie nie ma masowego zapotrzebowania na przemiany demokratyczne, zrodziy doktryn ograniczonego powstrzymywania wobec Federacji Rosyjskiej. W doktrynie tej stabilno staa si kluczow kategori okrelajc stosunek Zachodu do Rosji. Jeli reim jest stabilny i kontroluje sytuacj w kraju, to niewane, jakimi metodami to robi. Jeli za reim wypenia przy tym midzynarodowe zobowizania w kwestii dostaw surowcw energetycznych, to mona z nim bez adnych przeszkd budowa dugoterminowe relacje, oparte na zasadach oboplnie korzystnego partnerstwa i nieingerencji w sprawy wewntrzne. Jest zrozumiae, e o ile w przypadku Ukrainy czynnik midzynarodowy bdzie odtd napdza procesy demokratyzacji, o tyle w przypadku Rosji pozostanie przynajmniej obojtny wobec podobnych perspektyw.

Konkluzje
Pocztkowo, w latach dziewidziesitych poprzedniego wieku, Ukrain i Rosj czya wsplna przynaleno do postradzieckiego typu transformacji midzysystemowej. Jednak ju w tym okresie zaczy rysowa si zauwaalne rnice w rozwoju politycznym obu krajw. W ukraiskim systemie politycznym uksztatowa si wikszy poziom pluralizmu i konkurencji ni w rosyjskim, a rnice w tradycyjnych kulturach politycznych obu narodw otwarcie temu sprzyjay. Gbsze rozchodzenie si transformacji Rosji i Ukrainy zaczo si pniej, na etapie wyjcia ze stadium adaptacyjnego, co ujawnio si w zrnicowanym zapotrzebowaniu spoecznym oraz co za tym idzie w rnych kierunkach dalszego rozwoju politycznego. Na Ukrainie przewaya polityka stopniowej demokratyzacji, w Rosji za gr wzio umacnianie zasad autorytarnych w rozwoju politycznym.

Nowa rola czynnika midzynarodowego

Na tym etapie zmiany dotkny take wpywu czynnika zewntrznego na proces transformacji. Po tym, jak niebezpieczestwo restauracji systemu politycznego w Rosji i na Ukrainie ostatecznie znikno, Zachd istotnie zrnicowa swoje podejcie do przemian w obu krajach. Jeli chodzi o Ukrain, to zaczto popiera jej zmiany demokratyczne, zwaszcza w okresie pomaraczowej rewolucji, chocia Zachd nie zaproponowa Kijowowi konkretnych planw przystpienia do Unii Europejskiej. Przy tym USA i UE wyranie day do zrozumienia, e pomimo instytucjonalnej nieokrelonoci per-

10

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci Czy oznacza to, e odtd rnice maj charakter dugookresowy? Wydaje si, e nie. Demokratyzacja Rosji w dajcej si przewidzie perspektywie jest nieunikniona, mimo e dzisiaj podobna prognoza moe brzmie mao realnie. Droga Ukrainy w kierunku stworzenia demokratycznego spoeczestwa rwnie nie bdzie prosta. Nie wolno na przykad nie uwzgldnia wpywu pozostaoci radzieckich tradycji politycznych na zachowanie rnych grup spoecznych i aktorw polityki. Wpyw ten przejawia si w brutalnym stylu prowadzenia dyskusji politycznych w spoeczestwie, a take w bardzo negatywnym stosunku wobec tego, kto prezentuje inne pogldy. Dlatego te, gdy mwimy o obecnym stadium transformacji na Ukrainie, bardziej waciwe jest postawienie pytania o rozszerzenie i wzmocnienie pluralizmu politycznego w tym kraju, pojtego jako podstawa dla stworzenia infrastruktury demokratycznej. Niewykluczone, e jeli dojdzie do narastania sprzecznoci we wadzy ju po wejciu w ycie reformy konstytucyjnej, a take w sytuacji obnienia poziomu efektywnoci dziaa instytucji wadzy, szczeglnie przy rozwizywaniu problemw socjalno-gospodarczych, to w spoeczestwie moe powsta nowe zapotrzebowanie na autorytaryzm. Jednake raczej nie moe sta si to impulsem do powrotu do przeszoci. Tendencje autorytarne z pewnoci bd ograniczone zarwno pod wzgldem czasu, jak i przestrzeni, gdy w spoeczestwie jest ju zgromadzony zbyt znaczcy zasb pluralizmu. Nie mona nie zgodzi si wic z Arkadijem Moszesem, ktry stwierdzi, e wiele z tak zwanych rozczarowa pomaraczow rewolucj jest oznak ukorzenienia si demokracji5. Za jaki czas bd one punktem wyjcia dla dalszej ewolucji kraju na drodze demokratyzacji. tum. Micha Ksiek

A. Moszes, Poslieoraniewaja Ukraina, Kommiersant z 14.03.2006.

5

11

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain?

Identyczny model, rna specyfika

Maksim Meyer
Jeeli spojrzymy na to, jak rozwijay si Rosja i Ukraina w cigu ostatnich pitnastu lat, to zobaczymy, e w zasadzie nale one do tego samego modelu transformacji i tylko specyfika procesw w nich zachodzcych jest rna. W obu przypadkach w 1991 roku powsta problem utworzenia nowego pastwa i bardzo powanie brano pod uwag kwesti, jak to pastwo ma odnosi si do swojej przeszoci. Zarwno w Rosji, jak i na Ukrainie prowadzone s dziaania skierowane na to, aby poszukiwa wasnej, trzeciej drogi. Ewolucja systemw politycznych rosyjskiego i ukraiskiego oraz ich stabilno s zbiene. Jest oczywicie take wiele rnic. Przede wszystkim wi si one z tym, e Ukraina od samego pocztku bya budowana jako pastwo z bardzo istotnym skadem narodowociowym, co pocztkowo nie miao miejsca w modelu rosyjskim, w ktrym ten element zacz si pojawia dopiero po 2000 roku. Bardzo istotn rnic jest stosunek do wadzy oligarchicznej. W Rosji udao si wzmocni pastwo i ograniczy rol oligarchw. Na Ukrainie za oligarchiczne krgi biznesowe graj pierwsze skrzypce. W sferze polityki wida to po iloci ukraiskich partii politycznych, ktrych jest tak wiele dlatego, e biznes chce mie reprezentacj swoich interesw na poziomie politycznym. Istniej take powane rnice w podejciu elit Rosji i Ukrainy oglnie mwic klasy redniej do kwestii stabilnoci i rewolucji. Ostatnie wybory do Rady Najwyszej wyranie pokazay, e potencja rewolucyjny w spoeczestwie ukraiskim nie zosta wyczerpany. Bardzo dobry wynik partii Julii Tymoszenko wskazuje na denie duej czci ukraiskiej spoecznoci do kontynuacji zmian rewolucyjnych i antyoligarchicznych. wiadczy to o tym, e ludzie chc umacniania i rozwoju ideaw Majdanu.

Jeeli popatrzymy z zewntrz na to, co si dzieje w Rosji, to zobaczymy pragnienie stabilizacji, ktre dominuje nad chci zmian. Ksztatujca si rosyjska klasa rednia niewtpliwie dy do zmian i nawet na swj sposb do rewolucji. Dlatego mona powiedzie, e rosyjsk i ukraisk drog rozwoju wiele czy, a podobiestw jest wicej ni rnic. Silnie przejawia si charakter narodowy i pastwowy zwizany przede wszystkim z ideologi pastwa oraz rnym podejciem do tosamoci narodowej. Na poziomie politycznym rnice te widzimy w silnej roli pastwa w Rosji i stosunkowo sabej na Ukrainie. Na razie zbyt wczesne jest twierdzenie, e w Rosji i na Ukrainie powstay powane alternatywne modele transformacji. W istocie transformacja odbywa si rwnie w Rosji, przy czym jest ona do silna i aktywna oraz zwizana z klas redni w miastach, a take czy si ze zmian podejcia elity rosyjskiej do wiata zewntrznego. Przemiany, ktre maj miejsce w Rosji, s mniej publiczne, wyrane i zauwaalne, jako e nie byo rosyjskiego Majdanu. I na szczcie nie bdzie. Transformacja spoeczna w istocie si jednak odbywa. Przebiega mniej wicej w tym samym nurcie co na Ukrainie. Zasadnicza rnica wynika z odmiennego podejcia do czynnika narodowociowego, ktry bardzo silnie wpywa na cay proces. Nie wiemy jeszcze, do czego doprowadz rezultaty ostatnich wyborw ukraiskich, ale wydaje si, e im dalej Ukraina bdzie i na drodze budowy tosamoci narodowej, swojego pastwa i wasnej cywilizacji, tym bardziej bdzie to wpywa na Rosj. W istocie bowiem i Ukraina, i Rosja maj to samo zadanie do spenienia oba pastwa buduj swoj cywilizacj europejsk, cho z istotnymi rnicami. To, e Rosja i Ukraina w zasadzie rozwijaj si zgodnie z europejskim modelem rozwoju, jest moim zdaniem absolutnie oczywiste. Trzeba po prostu uwanie patrze na ukryte, gbokie procesy, ktre przebiegaj w Rosji, i widzie burzliwe zmiany majce miejsce na Ukrainie. tum. Stanisaw Filipczak

12

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci

Ukraina i Rosja: dysonans rozwoju a poszukiwanie kompromisu

Andrij Jermolajew
U podstaw kryzysu ukraiskiego spoeczestwa koca lat dziewidziesitych leg szybko wyksztacajcy si zestaw sprzecznoci spoeczno-klasowych, ktry najmocniej ujawnia si w uprzemysowionych, wysoko zurbanizowanych republikach postradzieckich. Wanie w pastwach pasa uprzemysowionego postradziecka nomenklatura zrobia takie samo socjokulturalne salto jak francuscy feudaowie pod koniec XVIII wieku. Milowan Dilas i Michai Woslenskij mieli racj: nomenklatura jako klasa rzdzca jest nie mniej okrutna i elastyczna ni wszystkie poprzednie. Pod koniec lat dziewidziesitych nomenklaturowi piraci z okresu pierwotnej kumulacji kapitau byli zainteresowani nie tyle zawaszczon wasnoci i zasobami, ktre uzyskali praktycznie za darmo z radzieckiej spucizny, ile pastwem jako instrumentem sprawowania wadzy. Pienidze pomnoone przez wadz daj panowanie nad spoeczestwem. Z kolei panowanie to jest uniwersalnym rodkiem do pomnaania kapitau. Rozumieli to Leonid Kuczma, a take liczni jego polityczni synowie i nastpcy. Rozumiej to rwnie pomaraczowi zwycizcy, ktrzy skorzystali ze saboci i zagubienia starego reimu. Konflikt spoeczestwa postradzieckiego z nomenklatur sta si historycznym krgosupem i jdrem kryzysowych zdarze politycznych na Ukrainie.

Rewolucja a pomaraczowa wadza

Pod koniec lat dziewidziesitych Ukraina jako pierwsze spord pastw postradzieckich wesza w okres rewolucji antynomenklaturowej, drobnoburuazyjnej w swym charakterze oraz pokojowej i odgrnej pod wzgldem formy. Przejciowy postradziecki pastwowo-korporacyjny kapitalizm nomenklaturowy przeksztaci si w kapitalizm konkurencyjny. Rewolucyjny porzdek dzienny obejmuje: 1) przeksztacanie si autorytaryzmu klanowe-

go w demokracj parlamentarn (droga pokojowa reforma polityczna); 2) przechodzenie od feudalnej, oligarchicznej prywatyzacji, to znaczy rozdawnictwa (pod zarzd itd.), do liberalnego rynku, czyli do tak zwanej drugiej fali reform, ktra polega na tworzeniu rynkw papierw wartociowych i nieruchomoci, deregulacji i wyzwoleniu drobnego oraz redniego biznesu, a take ksztatowaniu si klasy przedsibiorcw jako ekonomicznej podstawy klasy redniej; 3) tworzenie samorzdu, pojtego jako realna decentralizacja, ksztatowanie instytucjonalnych podstaw spoeczestwa obywatelskiego oraz przejcie od homo sovieticus do wsplnot. W istocie przemiany rewolucyjne na Ukrainie rozpoczy si, jako kolejna odgrna rewolucja, od reformy politycznej w 2000 roku, a zakocz si dopiero wraz z radykaln reform mieszkaniowo-komunaln oraz powstaniem rynku ziemi w latach 20082010. W ten sposb czas i przestrze rewolucji wykrocz daleko poza granice wydarze 2004 roku. Kryzys wadzy Kuczmy wedug wzorca z 2004 roku tylko przyspieszy proces przemian. Naley przypomnie, e katalizatorem byy tu take podejmowane przez stary reim prby zapewnienia cigoci przejmowania wadzy (spadkobierc mia by Wiktor Janukowicz) oraz wykorzystanie do tego celu aktywnego wsparcia zewntrznego ze strony Rosji. W ten sposb ukraiskie wydarzenia ostatnich lat stay si unikaln symbioz rosyjskiej spucizny politycznej lat dziewidziesitych, z jej siedmiobankowszczyzn i gruzisk uliczn aksamitn rewolucj w formie buntu obywatelskiego. U podstaw tych wydarze leaa manipulacyjna strategia wielkiego kapitau, przychodzca w miejsce drobnoburuazyjnej pokojowej rewolucji, z jej hasami swobd, praw czowieka i demokratycznych standardw (dzieci politycznego kryzysu lat 20002002) oraz z wojn wielkich midzygrupowych sojuszy, wykorzystujcych za pomoc technologii politycznych drobnoburuazyjne hasa jako triki propagandowe. Rozpad klasy rzdzcej na grupy, jaki dokona si w wyniku walki o wadz, to moim zdaniem klucz do zrozumienia biecego wewntrznego konfliktu na Ukrainie. Jednoczenie pocztkowy podzia na pomaraczow koalicj (JuszczenkoTymoszenkoMoroz) i bkitno-biaych (JanukowyczMedwedczukTihipko)

13

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? straci ju wszelki sens. Po zmianie ekipy prezydenckiej nastpio kolejne przegrupowanie wedug interesw, o czym wiadcz przede wszystkim skady blokw przedwyborczych do nowego parlamentu (projuszczenkowska Nasza Ukraina, Partia Regionw Janukowycza Achmetowa, Blok Julii Tymoszenko z udziaem szeregu eks-oligarchw z otoczenia Leonida Kuczmy, Opozycyjny Blok Nie Tak Wiktora Medwedczuka, Blok Woodymyra ytwyna, Blok PORA, ktry jest czony z pomaraczowymi oligarchami z otoczenia Juszczenki, socjalici z Oeksandrem Morozem na czele oraz z udziaem byych czerwonych dyrektorw itd.). Wszystkie strony konfliktu charakteryzuj si tym samym: powizaniem z interesami wielkiego kapitau, oglnodemokratyczn retoryk i aktywnym poszukiwaniem zewntrznego wsparcia. Polityczni przeciwnicy nie wahaj si kokietowa przedstawicieli tradycyjnych partii lewicowych, aktywnie te wykorzystuj nowoczesne technologie informacyjne i programowanie neurolingwistyczne. Co wicej, strony nie ukrywaj, e funkcjonuj jednoczenie w dwch rzeczywistociach: publicznie pozostaj w stanie wojny i wzajemnych oskare, nieoficjalnie za podejmuj cige negocjacje, uzgadniaj interesy i zgadzaj si na kompromisy. Rnica jest tylko jedna, ale proporcjonalna: konkretna strona dysponuje realn wadz pastwow, pozostae za s tej wadzy pozbawione i dlatego uwaaj si za opozycj (radykaln, konstruktywn i now pod wzgldem skadu). Wybory parlamentarne 2006 roku przyspieszyy zmian elit. Nowa ukraiska wadza jeszcze nie raz bdzie zmuszona rozstawa si z bohaterami rewolucji, a liderzy przyszych ekonomicznych i politycznych przemian bd burzy stare pomniki z tak sam bezwzgldnoci, z jak rewolucjonici zmieniali stary reim Leonida Kuczmy. do uwzgldnianiania rnych kodw cywilizacyjnych, od ktrej nie tylko oligarchowie, ale rwnie proci obywatele uciekaj do szarej strefy, wszyscy razem za do szarego spoeczestwa obywatelskiego. Jest to zjawisko ywioowe i nie daje si wyrazi za pomoc adnych regu. Jednak ju pierwsze wiadectwa jego istnienia s niezwykle niepokojce, nawet bez wzgldu na to, czy jest ono inspirowane przez politykw, czy te przebiega spontanicznie. Mowa tu o nowych gosach mwicych o Republice Halickiej, Rosyjskim Krymie, federacji itd. Naley odnotowa, e powysze warianty nie odrzucaj ukraiskoci, ale s nastawione na przeprojektowanie pastwowoci Ukrainy. Wystarczy wspomnie o zoonych i niejednoznacznych losach rozpadajcego si Zwizku Radzieckiego w latach 19901991, eby zrozumie, o czym tutaj mwimy.

Cywilizacyjny kontekst rewolucji ukraiskiej

W chwili obecnej spoeczestwo ukraiskie poda skomplikowan drog reformy cywilizacyjnej. Jej wektor i wymiar skierowane s w kierunku Europy. Konkurencja dotyczy nie tyle charakteru tej reformy, ile jej dynamiki, kierunkw realizacji oraz moliwych jakociowych wynikw spoecznych, ekonomicznych, geokulturowych i geopolitycznych. Reforma cywilizacyjna sama w sobie jeszcze nie daje odpowiedzi na pytanie, jaki bdzie geokulturowy i geopolityczny format narodu ukraiskiego. Moe to by: nard nalecy w ukadzie industrialnym i postindustrialnym do Unii Europejskiej jako nowego pastwa wielonarodowociowego; nard neutralny i wspzaoyciel szerszych formatw projektu europejskiego pojtego jako sojusz sojuszw; rozbity politycznie nard, ktry powstanie w wyniku procesw reidentyfikacji i lokalizacji nowych wsplnot (z powodu kulturowego i politycznego rozpadu Ukrainy). Ukraiska elita bdzie musiaa przede wszystkim wybra kierunek i rodki reformy cywilizacyjnej, a nie handlowe i geopolityczne formy wsppracy (do czego niejednokrotnie sprowadzaj si dyskusje ukraiskich politykw zarwno ze strony wadzy, jak i oponentw).

Ryzyko i wyzwania rewolucji

Najbardziej niebezpiecznymi syndromami na Ukrainie, zwizanymi z procesem rewolucyjnym i dojciem do wadzy pomaraczowego nowego reimu, s: oczywiste rozczarowanie wadz i politykami, a take negowanie istniejcego wariantu rozbudowy pastwa. Pastwo pozostao pewn zewntrzn si, niezdoln

14

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci

Rosja: restauracja jako polityka rwnowagi

Rosja zawsze bya zagadk i zapewne dugo jeszcze ni pozostanie. W pierwszych latach rozpoczynajcego si XXI wieku bylimy wiadkami kolejnej zmiany wektora rozwoju tego pastwa. Przemiana owa jest zwizana z tym, e rosyjskie elity polityczne i biznesowe zweryfikoway te kierunki i priorytety, ktre zostay sformuowane od razu po rozpadzie Zwizku Radzieckiego i w kontekcie tego wydarzenia (chodzi tu o to, co przyjto nazywa liberaln rewolucj w Rosji lub Biaowie Rosji). Ponownie odyo denie do osignicia pozycji jednego ze wiatowych liderw w dziedzinie gospodarki, w czoowych technologiach itd. Podstawowe zmiany dotyczyy kryteriw wartoci, modelu zarzdzania pastwem i zachowa elit. Postbiaowieska Rosja uzyskaa wiele nowych cech. Po pierwsze nastpi krach liberalnego wyboru Rosji. Wyboru pojtego nie tylko jako haso polityczne, ale rwnie jako wspczesna utopia, ktra bya niezwykle popularna wrd rosyjskich politykw w latach dziewidziesitych ubiegego wieku. W zwizku z tym logiczne jest, e jako nowy lider zosta przez spoeczestwo uznany czowiek, ktry w przeszoci by cile zwizany z resortami siowymi, ktry aktywnie kultywuje image cywilnego militarysty i jest zwolennikiem twardej rki. Warto przy okazji odnotowa, e temat twardej autorytarnej wadzy znajdowa si w centrum uwagi sojuszu przebudowy i w pierwszych latach reformowania ZSRR (lata 19911993). Wwczas by on sprzeczny z podejciem liberalno-demokratycznym. Cykl faktycznie si zakoczy i ostatecznie w Rosji zwyciya koncepcja twardej rki, ktr mona nazwa autorytaryzmem owieconym. Autorytaryzm sta si czci skadow polityki restauracyjnej. Po drugie wan cech wspczesnej Rosji stanowi przejcie do modelu kapitalizmu pastwowo-korporacyjnego, ktry w istocie powiela postradziecki kapitalizm nomenklaturowy. Jest to zreszt model cakowicie organiczny w stosunku do tego typu zarzdzania i takiego przywdztwa politycznego, jakie obecnie zaczy dominowa w Rosji. Jego istota zawiera si w tym, e sektor prywatny gospo-

darki znajduje si pod cis administracyjn i ekonomiczn kontrol pastwa. Przejciu do tego modelu towarzyszya zdecydowana walka z tak zwanymi strukturami oligarchicznymi, ktre uksztatoway si w ostatnich latach rzdw Jelcyna i byy wynikiem porozumienia midzy wielkim kapitaem prywatnym a wadz. Powodem tego porozumienia w owym czasie byo denie do uratowania budetu i niezalenoci gospodarczej za wszelk cen (lata 19961997), gdy kryzys mg zagraa nawet istnieniu Federacji. W wyniku tego porozumienia powstay wielkie struktury oligarchiczne, powizane z sektorem surowcowym. Demonta tego modelu by podstaw do potnego administracyjnego i gospodarczego wzmocnienia nowego rosyjskiego reimu z Wadimirem Putinem na czele. Kapitalizm nomenklaturowy sta si polityczno-ekonomicznym fundamentem restauracji. Po trzecie cech charakterystyczn dzisiejszej Rosji stanowi pojawienie si nowej szlachty, ktra jest powizana z nowym typem elity politycznej epoki Wadimira Putina. Nowa szlachta ma korzenie w rodowiskach zarwno biznesowych, jak i urzdniczych. Faktycznie Rosja powrcia do schematu pracy opartego na zasadzie karmienia, znanej ju w czasach feudalnej Rosji. Przez szereg stuleci tak rzdziy staroruskie rody ksice wraz dworzanami w epoce Piotra I oraz Katarzyny II. Kady, kto jest zwizany z wadz, uzyskuje sfer kontroli, z ktrej si karmi (prowadzi biznes lub zarzdza). Trwao strefy zaley od stopnia lojalnoci wobec wadzy. Kulminacj tego zjawiska jest rzdzca partia Jedna Rosja, ktra w chwili obecnej dysponuje w Dumie ponad 300 gosami. Zasady zachowania, ideologia i charakter tej siy precyzyjnie odzwierciedlaj cechy nowej szlachty. Powstanie nowej szlachty wiadczy rwnie o pocztkach ksztatowania si rodowo-klasowej struktury, w ktrej pochodzenie odgrywa rol czynnika organizujcego due klasy spoeczne. W takim przypadku nowa szlachta jest swoistym zarzdem nowej klasy posiadaczy. Po czwarte charakterystyczne dla wspczesnej Rosji s: cywilizacyjna wielopoziomowo spoeczestwa i gospodarki, wzajemne powizanie rnych tradycji w systemie pastwowoci, euroazjatycka wielokulturowo oraz

15

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? perspektywy umocnienia postchrzeciaskiej wielowyznaniowoci. W chwili obecnej mona zatem odnotowa nowy przejciowy stan Rosji. Rozwija si wewntrzna transformacja i tworz si zrby nowego kraju, ktrego zarysy nie s do koca znane. Istniej wedug mnie wszelkie podstawy, by mwi o tym, e Rosja mikko wchodzi w faz euroazjatyckiego projektu, a elita polityczna, ktra obecnie znajduje si u wadzy, w wyniku odejcia od liberalnej reformy lat 19992000 staa si gwnym nosicielem tego projektu. W planie geopolitycznym Rosja dy do stworzenia nowego regionalnego, geoekonomicznego i politycznego systemu, ktry zapewniaby jej przywdztwo regionalne i globalne. Elementy skadowe tego systemu to: 1) regionalny energetyczny sojusz pastw wydobywcw i pastw transportujcych (euroazjatycki OPEK), ktrego zadaniem jest zapewnienie monopolu na dostawy nonikw energii do Europy i na Daleki Wschd (gwnie do Chin); 2) nowa organizacja transregionalna ds. wsppracy i bezpieczestwa (euroazjatyckie NATO) na bazie Organizacji Szanghajskiej (alians Rosji i Chin, zakada si wczenie do organizacji Indii); 3) w przestrzeni postradzieckiej inicjowany jest rozwj Jednolitej Przestrzeni Gospodarczej, ktra pozwoli zapewni wi euroazjatyckiego jdra ze rodkowoeuropejskim pasem tranzytowym (Ukraina, Biaoru). Powysza strategia okrela w tym momencie pragmatyczny interes Rosji w stosunku do Ukrainy. o kierunek zachodni, to wszystko wyglda rwnie niespjnie. Elity rzdzce na Ukrainie nie rnicuj strategii euroazjatyckiej i europejskiej, traktujc element euroatlantycki jako instrument wchodzenia do Unii Europejskiej. Stao si to ju przedmiotem gorcych sporw, a nawet konfliktw politycznych. Jest to istotny bd, ktry moe drogo kosztowa ukraisk gospodark, jak rwnie prowokowa nowe konflikty. Ukrainie potrzebna jest europejska strategia jako wywaona polityka interesw w rejonie, bronica spraw narodowych i umacniajca narodowy projekt ukraiski. W planie geoekonomicznym Ukraina musi by zainteresowana strukturaln przebudow rosyjskiej gospodarki na liberalnych podstawach, nawet z moliwoci udziau kapitau zagranicznego w projektach surowcowych. Po pierwsze, byoby to potnym rdem dodatkowych zasobw na rozwj industrialnych i postindustrialnych gazi przemysu Rosji. Po drugie, podmioty zagraniczne uzyskayby moliwo wprowadzenia konkurencyjnych projektw w zakresie dostaw energii. Byby to zatem wariant idealny dla Ukrainy. Po trzecie, idc t drog, mona by liczy na koncesjonalne i inwestycyjne projekty z udziaem kapitau ukraiskiego, ktre stanowiyby rozwizanie problemw nie tylko politycznych, ale rwnie energetycznych. Obecny model surowcowy jest dla Ukrainy staym rdem geoekonomicznych zagroe. To ten wanie model powiela bezporedni zaleno energetyczn Ukrainy, a rosyjskich politykw skania do wywierania na ni staej presji, do egzekucji zaduenia czy te ekspansji kapitau surowcowego na ukraisk gospodark. Model surowcowy przyczynia si do ksztatowania nowego rosyjskiego ekspansjonizmu geopolitycznego. Jeli mwimy o wymiarze cywilizacyjnym, to moim zdaniem dla Ukrainy korzystny jest euroazjatycki wybr Rosji. Po pierwsze, wybr ten zapewni do stabiln sytuacj wewntrzn. Po drugie, nowa rosyjska ideologia euroazjatyckiego XXI wieku pozwoli ukraiskoci jako takiej uksztatowa wasne misje i zaj waciw pozycj w Europie. Przy czym Ukraina doprowadzi do tego nie pod przykrywk rosyjskiej cywilizacji, a w charakterze samodzielnego gracza, dokonujcego wasnego cywilizacyjnego wyboru.

Jaka Rosja jest potrzebna Ukrainie?

Nowe wadze Ukrainy rozpatruj stosunki z Federacj Rosyjsk jako przymusowe partnerstwo i ograniczaj si wycznie do utrzymywania tych samych powiza, wielkoci handlu i poziomu wsppracy. W cigu dwch ostatnich lat nie zostaa zgoszona ani jedna nowa inicjatywa, nie byo adnej oferty inwestycyjnej czy jakiegokolwiek duego midzynarodowego programu, zorientowanego na rozwj euroazjatyckich rynkw i ksztatowanie podziau pracy. Faktycznie Ukrainie brakuje wasnej euroazjatyckiej strategii, na ktr skadayby si plany i programy dotyczce promocji oraz ochrony narodowych interesw w Eurazji. Jeli idzie

16

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci Jednak eby Ukraina miaa moliwo wpywania na losy Rosji, musi zaj wasne, precyzyjnie okrelone stanowisko, zarwno w paszczynie geoekonomicznej oraz politycznej, jak i socjokulturowej czy cywilizacyjnej. Renesans ukraiski jest niezwykle bolesny i mczcy. Wie si on z rozdwojeniem, wewntrznym dualizmem oraz konfliktami rnych elit, idei i projektw przyszoci. Zajcie przez Ukrain konkretnego stanowiska mogoby by niezwykle korzystne i poyteczne dla Rosji. Zamiast walki i odrzucenia, zamiast krytycznego stosunku do przemian zachodzcych na Ukrainie, naleaoby doprowadzi do wikszego duchowego uczestnictwa, zrozumie istot ukraiskiej rewolucyjnoci oraz przyj j jako cz wasnego procesu, a nie rozpatrywa jako zewntrzne zagroenie. Ton ostatnich wypowiedzi Rosji wywouje zaniepokojenie. Nie mona z wewntrzn wrogoci mwi o jakiejkolwiek wsplnej przyszoci. Sens ma tylko mwienie jzykiem dialogu i kultury wspistnienia taki jest moment przejcia. W najbliszym czasie od ptora roku do dwch lat na Ukrainie uksztatuje si nowy krajobraz polityczny, w ktrym bdzie dominowa inna percepcja przyszoci. I w tej przyszoci jako umocowana bdzie Rosja. Jednak to, jak bdzie ona okrelona przez ukraiskich politykw jako zewntrzny wrg, jako cywilizacja, z ktr mona co wsplnie tworzy, czy te jako konserwatywny konkurent, z ktrym naley dzieli si pienidzmi na europejskim kontynencie pozostaje na razie pytaniem otwartym.

Misja Ukrainy
Moim zdaniem spord kierunkw, ktre pozwoliyby Ukrainie uksztatowa wasn misj wobec Rosji, w kontekcie euroazjatyckiego projektu tego pastwa, optymalna byaby formua konsolidacji sowiaskiego wiata jako komponentu europejskiej ekumeny i jednoczenie ssiada modej Europy. Sowiaski wiat, bdcy uczestnikiem projektu europejskiego (a chodzi tu o Ukrain, Polsk, Czechy, Bugari, Sowacj i inne kraje), zwieczyby cywilizacyjne stanowienie Europy. Sprzyjaoby to ocaleniu cigoci historii i zachowaniu zrozumiaego, akceptowalnego oraz niekonfliktowego formatu stosunkw wzajemnych, jak rwnie rozszerzeniu kontekstu projektu Wielkiej Europy, o ktrym dzisiaj tak wiele si mwi. RosjaEurazja znalazaby wreszcie tak poszukiwan jedno, bez wysiku i misji zewntrznych ponad siy. W rzeczywistoci powtrzyaby fenomen USA XVIII wieku jako Stany Zjednoczone Eurazji XXI wieku. tum. Stanisaw Filipczak

17

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain?

Ukraina i Rosja alternatywne modele transformacji

Oe Lisnyczuk
Na pocztku chciabym twierdzco odpowiedzie na pytanie zawarte w tytule panelu: Tak, moim zdaniem, gdy ocenia si spoeczno-polityczny rozwj Ukrainy i Rosji z perspektywy 2006 roku, mona stwierdzi, e istniej midzy nimi powane rnice, ktre dziki porwnaniu obu pastw ujawniaj ich wasn specyfik. W danych warunkach historycznych i w konkretnym kontekcie geopolitycznym te rnice i specyfiki mog by postrzegane wanie jako alternatywy. Przypomnijmy, e swoje znane stwierdzenie Ukraina to nie Rosja byy ukraiski prezydent Leonid Kuczma sformuowa w okresie, kiedy ukraiskie elity wadzy do wyranie wzoroway si na rosyjskim modelu spoeczno-politycznym, korzystajc przy tym nieoficjalnie z usug konsultantw i technologw politycznych z Federacji Rosyjskiej. Wanie w takiej sytuacji Kuczma, rzecz jasna nieumylnie, potwierdzi istnienie dostrzegalnych rozbienoci w funkcjonowaniu ukraiskiego i rosyjskiego wariantu demokracji regulowanej, a mwic bez eufemizmw dwch wersji postradzieckiego autorytaryzmu. Do 2000 roku istniay podstawy, aby mwi o duej zbienoci najwaniejszych wektorw rozwoju spoeczno-politycznego Ukrainy i Rosji. To wanie jest granica, za ktr zacza si transformacja Rosji jelcynowskiej w putinowsk. To rwnie granica, za ktr w wyniku skandalu kasetowego i wywoanego przeze kryzysu politycznego na Ukrainie zostaa w istocie przekrelona moliwo ostatecznego wykrystalizowania si silnego, stabilnego systemu rzdw autorytarnych w osobie Leonida Kuczmy. Nawet w okresie, ktry moe pretendowa do miana klasycznego kuczmizmu i ktry przypada mniej wicej na okres midzy drug poow 2001 roku a pierwsz poow 2004 roku, ukraiski model polityczny na poziomie funkcjonalnym znacznie rni si od systemw politycznych partnerw ze Wsplnej Przestrzeni Gospodarczej. W przeciwiestwie zarwno do Biaorusi, jak i Kazachstanu czy Rosji, na Ukrainie istniay: realna opozycja o rosncym znaczeniu politycznym, do silna konkuren-

18

cja w polityce, brak monolitycznej jednoci elit wadzy, stabilny, niski poziom spoecznego poparcia dla istniejcej wadzy, spoeczestwo obywatelskie o rosncym potencjale politycznym, wreszcie brak, pomimo stara, penego monopolu elit wadzy w przestrzeni informacyjnej. Do wanych cech wczesnego ukraiskiego systemu politycznego mona zaliczy take intensywne wykorzystywanie czynnikw pochodzenia zewntrznego. Z jednej strony chodzi tu o tzw. europejski wybr zesp chwytw retorycznych goszcych zasadnicz przychylno ukraiskiego kierownictwa dla integracji kraju ze strukturami europejskimi i euroatlantyckimi. Celem tej retoryki byo utrzymanie zewntrznej legitymizacji reimu w obliczu wewntrznych proautorytarnych zachowa wadzy, kryzysw politycznych, wreszcie krachu legitymizacji wewntrznej. Z drugiej strony zewntrznym czynnikiem politycznym by czynnik rosyjski, ktry przewanie oznacza nieformalne umowy o wspieraniu przez rosyjskie elity wadzy ukraiskiego kierownictwa, w tym take w procesie spodziewanej zmiany prezydenta. W ostatnim roku kadencji Kuczmy czynnik ten praktycznie uleg naturalizacji: z formalnie zewntrznego sta si de facto wewntrznym. Chodzi mi o to, e jego niezbdno dla wczesnego ukraiskiego kierownictwa i osignita intensywno jego wykorzystania byy tak wysokie, e przemieniay praktyk rosyjskiego wsparcia w praktyk rosyjskiej obecnoci w ukraiskiej polityce i wadzy. Wracajc do porwnania trendw rozwoju politycznego Ukrainy i Rosji w pierwszych latach biecej dekady, warto zauway, e w tym czasie w Rosji, w przeciwiestwie do Ukrainy, zaczy przewaa prby ustabilizowania przez odnowione elity wadzy procesw politycznych i spoeczno-gospodarczych poprzez centralizacj procesw decyzyjnych, hierarchizacj poziomw wadzy politycznej i administracyjnej, a take usunicie z przestrzeni politycznej konfliktw majcych rezonans spoeczny. W tym samym czasie na Ukrainie stopniowo krystalizowa si inny trend, ktry zakada dywersyfikacj przestrzeni politycznej, urozmaicenie gwnych procesw politycznych, wzrost konkurencji w polityce, zaostrzenie konfliktw midzy elitami i stae przyczanie

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci si do nich aktywnych czci spoeczestwa. Denia te rozwiny si i nasiliy na Ukrainie w procesach zwizanych z pomaraczow rewolucj, a w Rosji w reakcjach na dowiadczenia tego zdarzenia. Przy tym w Rosji zarwno w publicznym dyskursie politycznym, jak i w wiadomoci elit wadzy, a w znacznym stopniu take na poziomie profesjonalnej refleksji politycznej dominuje interpretacja dzisiejszych procesw transformacji w Rosji i na Ukrainie wanie jako realizacji pewnego projektu, jako konsekwentnego, planowego dziaania autorw i realizatorw jakiego planu przemian spoeczno-politycznych. W taki sposb jest nie tylko postulowana, ale take idealizowana rola oficjalnych lub nieoficjalnych autorw w tworzeniu i realizacji takich projektw. Moim zdaniem bardzo wymowny jest fakt, e podobna logika pojawia si w duym stopniu nie tylko w dyskursie publicystycznym i nie wycznie u rnych komentatorw politycznych, ale take w rodowisku rosyjskich nauk politycznych. Takie podejcie jest czsto wykorzystywane do wyjaniania zjawiska pomaraczowej rewolucji. Wemy na przykad tekst znanego rosyjskiego badacza O. Gakina, doktora habilitowanego nauk historycznych, pracownika naukowego Instytutu Socjologii RAN6. Uczony powici artyku problemom globalizacji, ale znalazo si w nim miejsce take dla tzw. kolorowych rewolucji, w szczeglnoci dla pomaraczowej. Gakin wymienia szereg czynnikw wewntrznych, ktre postrzega jako warunki wstpne kryzysw rewolucyjnych. S to: wysoki poziom niezadowolenia spoecznego, sabo i skorumpowanie wadzy politycznej, rozam w elitach rzdzcych, funkcjonowanie wpywowej siy, ktra moe zaproponowa alternatyw, wreszcie istnienie rozreklamowanego charyzmatycznego lidera. Z tymi tezami mona si zasadniczo zgodzi, cho warto zauway, e spektrum warunkw wstpnych, a co wicej przyczyn, na tym si, przynajmniej w przypadku pomaraczowej rewolucji, nie koczy. Niemniej jednak w dalszej czci artykuu akcent jest kadziony na rol pewnych si zagranicznych. Ju kilka akapitw niej, gdzie
A. Gakin, Gobalizacija i politiczeskije potriasienija XXI wieka, Politiczeskije issledowanija, 2005, nr 4, s. 6869.
6

te siy zewntrzne s czone z globalizacj, zachodzi redukcja rewolucji ukraiskiej, gruziskiej i kirgiskiej (przy czym autor ucila, e ostatnia z nich jest prewolucj) do przewrotw wojskowych, ktre miay miejsce w XIX wieku w Ameryce aciskiej. Jak si wydaje, przytoczone tezy s po pierwsze reprezentatywne (w tym samym numerze pisma mona znale podobne interpretacje), a po drugie symptomatyczne. Oglnie rzecz biorc, rosyjscy politolodzy i publicyci cznie dooyli nie mniej (a moe nawet wicej) stara, by ogarn zjawisko kolorowych rewolucji, ni politolodzy i analitycy krajw, w ktrych te wydarzenia miay miejsce. Jak wida, rwnie z przywoanego artykuu O. Gakina, stworzona wysikiem rosyjskich autorw wizja kolorowych rewolucji opiera si na kilku gwnych zaoeniach. Po pierwsze, zdarzenia te s rozpatrywane jako projekt zagraniczny, zachodni (czytaj: amerykaski), ktry tylko efektywnie wykorzystuje wewntrzne warunki wstpne w krajach jego realizacji. Po drugie, kolorowe rewolucje w rnych krajach s tumaczone jako modyfikacje tego samego projektu. Po trzecie, rola samej Rosji w kryzysach rewolucyjnych jest albo pomijana, albo minimalizowana. Po czwarte, nie zwraca si take uwagi na demokratyczny charakter wystpie przeciwko wadzy, a masowe protesty s oceniane jako ochlokratyczne. Moim zdaniem obecno tez tego rodzaju w wyjanianiu zjawiska pomaraczowej rewolucji nie tylko nie sprzyja jego trzewej analizie, ale wrcz prowadzi do zasadniczych deformacji jego pojmowania. Teza o zewntrznym (amerykaskim) uwarunkowaniu rewolucji bya ju dostatecznie czsto dyskutowana i znalaza wiele przekonujcych kontrargumentw. Tutaj chciabym skontrowa inny skadnik dominujcego w Rosji podejcia do procesw rewolucyjnych w krajach postradzieckich. Wedug mnie wsplny mianownik procesw rewolucyjnych na Ukrainie, w Gruzji i Kirgistanie okazuje si bardzo umowny, a samo pojcie kolorowych rewolucji jest bardziej metaforyczne ni analityczne. Bez wtpienia skuteczne akcje protestu w trzech krajach postradzieckich miay ze sob wiele wsplnego. W przypadku Ukrainy i Gruzji takich punktw stycznych jest znacznie wicej, w tym take na poziomie ideowym.

19

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? Rwnoczenie warunki wewntrzne, fundamenty kryzysw, ktre spowodoway upadek wczeniejszych elit wadzy, siy napdowe i ich motywacje, a take bezporednie katalizatory w tych przypadkach znaczco si rniy. Niezalenie od tego, jak bardzo kto wierzy w wersj rozwoju pomaraczowej rewolucji jako projektu specjalnego, powinien uwzgldni fakt, e jeszcze wiosn 2004 roku (a nawet pniej) tylko bardzo odwani obserwatorzy mogliby uzna scenariusz gruziski za prawdopodobny na Ukrainie. Taki scenariusz stanowi wtedy marzenie ukraiskiej opozycji, ale i ona uwaaa go za mao realny. Kilka wydarze, ktre miay miejsce tu przed rozpoczciem lub nawet w pierwszych miesicach kampanii, nasilio przebudzenie si obywatelskich w kraju i wzmocnio potrzeb solidarnego protestu. Byy to m.in.: wysunicie kandydatury Wiktora Janukowycza na oficjalnego nastpc Kuczmy (kandydat ten konsolidowa zarwno spoeczestwo, jak i elity, w tym te bliskie krgom wadzy); liczne przykady promowania Janukowycza (jako kandydata wadzy) przy uyciu siy lub manipulacji, a w istocie narzucanie go wyborcom; mobilizujca rola technologii pomaraczowej fali; otrucie opozycyjnego kandydata na prezydenta Wiktora Juszczenki itd. Efektem brutalnych dziaa wadzy sta si protest spoeczny, ktry by zreszt nieprzewidziany (by moe nieuwzgldniony w rachubach) i w znacznym stopniu samoczynny, rosncy lawinowo. To wanie ten protest jego wielko i jako, a nie specjalnie przygotowane i realizowane scenariusze jakich postronnych autorw umoliwi wydarzenia na kijowskim Majdanie Niezalenoci i na placach caego kraju. Za specyfik pomaraczowej rewolucji, w porwnaniu z przeomami w Gruzji i Kirgistanie, mona uzna fakt, e najwaniejszym podmiotem ukraiskich wydarze bya klasa rednia: szerokie krgi rodzimej buruazji oraz maego i redniego biznesu, a take rodowiska spoeczestwa obywatelskiego. Tak wic, zgadzajc si, e akcje protestacyjne opozycji politycznej miay charakter zorganizowany, naley take wrd najwaniejszych tendencji ujawnionych przez pomaraczow rewolucj wyrni zdolno szerokich krgw spoecznych do samoorganizacji w ramach solidarnych zbiorowych dziaa politycznych. Wybory 2006 roku zademonstroway, e ten potencja nie wyczerpa si w porewolucyjnych miesicach, cho przyj formy bardziej pasywne. Dziki jego trwaniu w przestrzeni politycznej cigle istnieje silna konkurencja. Wanie ta konkurencja, wraz ze znaczn liberalizacj dziaalnoci rodkw masowego przekazu i oglnie demokratycznymi wyborami parlamentarnymi mog by dzi uwaane za najwaniejsze rzeczywiste zdobycze pomaraczowej rewolucji. Silna konkurencja w rodowisku politycznym jako cecha obecnego modelu politycznego Ukrainy, podobnie jak dwie pozostae, stanowi warunek wstpny umocnienia dojrzalszych form demokracji. Rwnoczenie moe ona by wyzwaniem dla perspektywy demokracji na Ukrainie. Konkurencja polityczna na Ukrainie ma dzi skomplikowan struktur, ktrej najwyszy poziom stanowi potwierdzony take podczas niedawnych wyborw podzia sympatii politycznych midzy zachodem i centrum a wschodem i poudniem kraju. Rwnoczenie podstawowe antagonizmy wystpuj na poziomie elit, a rozam kraju, o ktrym wicej mwi si poza jego granicami, jest, by tak rzec, narzucony spoeczestwu przez wiat polityki. Dodatkowa, i to do istotna, dyferencjacja jest dostrzegalna take wewntrz obozw politycznych, ktre bazuj na ktrym z wymienionych regionalnych segmentw elektoratu. Pocztek dziaa na przykadzie zmian w konstytucji znaczco zwiksza zapotrzebowanie na zdolno elit politycznych do efektywnych pertraktacji oraz do czenia swoich interesw grupowych z interesami innych w celu wsppracy i wspdziaania w procesie politycznym. Mona to uwaa za prawdziwy test przydatnoci zawodowej liderw si politycznych i ich klienteli rnych otocze oraz druyn. Oczywicie, przeczuwajc potencjalne trudnoci w tym zakresie, ukraiski dyskurs polityczny i medialny bardzo uwanie reagowa na kwesti tworzenia koalicji parlamentarnej w Radzie Najwyszej nowej, pitej kadencji. W ostatnim miesicu przed wyborami na podstawie obserwacji przedstawicieli liderw kampanii wyborczej i ich prezentacji w mediach mona byo odnie wraenie, e w kraju trwa ju formowanie koalicji rzdzcej, a nie kampania przed wyborami parlamentarnymi.

20

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci Zreszt wczesne dyskusje dotyczce rodzajw i zawartoci hipotetycznej koalicji skoczyy si co najwyej pewnymi przepywami gosw od jednych uczestnikw wyborw do drugich, a nie jakimi konkretnymi uzgodnieniami. W efekcie burzliwe, ale na og niezbyt publiczne pertraktacje trwaj take po wyborach, a ich efektywno nie wzrosa. Od potencjalnej koalicji rzdzcej wiele si oczekuje i w istocie duo od niej zaley. Jednak moim zdaniem format przyszej koalicji nie jest dla perspektywy demokratycznego rozwoju Ukrainy i dla tworzenia efektywnego modelu demokracji problemem egzystencjalnym. Znacznie pilniejsze w tym kontekcie wydaje si okrelenie zasad dziaania takiej koalicji, zawartoci jej programu i zdolnoci do realizowania go. Spord wszystkich moliwych scenariuszy procesu koalicyjnego produktywny, przynajmniej dla otwartego i pozbawionego uprzedze omwienia, mgby si moim zdaniem sta wariant prawdziwej wielkiej koalicji, do udziau w ktrej zostaliby zaproszeni wszyscy zwycizcy wyborw parlamentarnych. Z rnych powodw partia ukraiskich komunistw raczej nie wemie udziau w takiej koalicji. Tak wic realna wielka koalicja mogaby obj Parti Regionw, Blok Julii Tymoszenko, blok Nasza Ukraina i Parti Socjalistyczn. Na te siy polityczne cznie 26 marca gosowaa przewaajca wikszo ukraiskich wyborcw, czyli prawie 74%, co przemienia ich hipotetyczny zwizek z koalicji dla zwycistwa w koalicj stworzon dla reprezentowania interesw przewaajcej czci spoeczestwa i wsppracy w celu ich realizacji. Taka koalicja miaaby sens, gdyby jej uczestnicy zgodzili si na tymczasowe wprowadzenie na Ukrainie mechanizmw demokracji konsocjatywnej, wspobywatelskiej. Wane byoby przy tym znalezienie optymalnego sposobu uwzgldnienia take innych elementw demokracji takiego typu prawa wzajemnego weta, proporcjonalnej reprezentacji segmentw wyborczych w centralnych i regionalnych organach wadzy itd. Taka praktyka mogaby zosta zastosowana na pewien stabilizujcy okres polityczny, a gwnym imperatywem mogoby by poszukiwanie i podtrzymywanie konsensusu w elitach z dalszym przeniesieniem go na spoeczestwo. Przyznaj, e na razie taki rozwj wydarze jest mao realny, jednak chciabym jeszcze raz zaznaczy, e publiczne omwienie takiego wariantu wanie dzi miaoby sens i mogoby przyczyni si do uwaniejszego spojrzenia na moliwoci demokracji konsocjatywnej w przyszoci, gdyby regionalne spory utrwaliy si i zachoway wysoki poziom upolitycznienia. Poniewa model konsocjatywny w dzisiejszej sytuacji raczej nie zostanie wykorzystany, to rwnie po wzmocnieniu parlamentarnej czci systemu politycznego silna konkurencja w ukraiskim yciu politycznym bdzie trwaa. S podstawy, by sdzi, e ta konkurencja bdzie wpisana w ramy pewnego demokratycznego rwnouprawnienia. Jednak w pniejszym okresie najpewniej znaczny wpyw i zastosowanie zachowaj praktyki niepubliczne, szarostrefowe, i t przede wszystkim drog bdzie rozwija si konkurencja polityczna. Wanie na samoorganizujcej si konkurencji polega moim zdaniem podstawowa rnica midzy modelem ukraiskim a modelem dzisiejszej Rosji, w ktrej realizowany jest kurs na usunicie publicznych, skierowanych do elektoratu, przejaww stratyfikacji klasy politycznej. Rwnoczenie konkurencyjnemu modelowi polityki ukraiskiej brakuje stabilnoci i przewidywalnoci, podczas gdy dla monocentrycznego modelu rosyjskiego ju w najbliszym czasie zorganizowany brak rzeczywistej konkurencji moe sta si powanym wyzwaniem. tum. Katarzyna Kotyska

21

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain?

Stosunki rosyjsko-ukraiskie z polskiej perspektywy

Adam Daniel Rotfeld I
Wypowiedzi, ktre syszaem do tej pory, daj si uoy w pewien schemat triad: kontekst historyczny, kontekst wspczesny i pewne elementy dotyczce dalszego rozwoju w przyszoci. Rzecz dotyczy stosunkw ukraisko-rosyjskich i rosyjsko-ukraiskich. Pomijam tu spraw percepcji: jak postrzegamy Ukrain, a jak Rosj, chocia trudno nam si od tego uwolni, bo bardzo czsto jestemy zakadnikami wasnych struktur mylenia i nawet gdy chcemy by obiektywni nie zawsze nam si to udaje. Powiem rzecz nastpujc. Rny jest kontekst historyczny dla Ukrainy i dla Rosji, cho oba pastwa wyrastaj ze wsplnych korzeni. Napisano o tym bardzo wiele. Ukraina odwouje si do krtkiej pastwowoci i do okresu hetmanw w poowie XVII wieku, w szczeglnoci do decyzji Rady Perejasawskiej z 1654 roku i poprzedzajcych j powsta kozackich, ktre daway pewien powiew wolnoci. W Rosji czsto nie jest doceniane to, e wanie w Kijowie rodziy si nowe myli modernizacyjne, ktre nastpnie Moskwa przejmowaa. Rosja, ktra istnieje dzisiaj, nigdy w historii nie istniaa. I to pod kadym wzgldem. Dotyczy to wzgldw terytorialnych, narodowych, koncepcyjnych. Rosja jest pastwem nowym i musi rozwizywa wiele nowych problemw. Musi zdefiniowa swoj strategi. Najprostszym dziaaniem jest poszukiwanie odpowiedzi w dowiadczeniu historycznym. W Rosji nawizywano zarwno do Iwana Gronego czy Katarzyny Wielkiej, jak i do Piotra I. W latach dziewidziesitych w okresie Gorbaczowa, Jelcyna, ale rwnie i na pocztku rzdw Putina najczciej odwoywano si do Stoypina. Przed laty postawiem sobie pytanie: dlaczego w rosyjskiej polityce wewntrznej powraca si do Stoypina, a nie odwouje si na przykad do myli i koncepcji Gorczakowa. By on tym, ktry mwi, e Rosja powinna si skupi, skoncentrowa sosriedotoczitsia. Ostatecznie przyjto ca radzieck ornamentyk propagandow, z wiar, e stworzy ona now rzeczywisto, e bdzie to nowy fakt rzeczywisty. Przywrcono

na przykad radziecki hymn Sojuz nieruszymych respublik swobodnych, spotia na wieki wielikaja Ru. Ludzie rzeczywicie wierzyli, e by to zwizek jeli tak mona powiedzie ktry Rosja skonsolidowaa. Rzecz w tym, e z punktu widzenia narodw, ktre oderway si od niej w latach 19901992, to wanie Rosja bya postrzegana jako ostatnie wielkie imperium w wiecie. W XX wieku kolejno upaday rne imperia: otomaskie, austro-wgierskie (najbardziej zblione do Rosji), nie mwic ju o imperiach zamorskich. Turcja i Austria tylko zyskay na rozpadzie imperiw. Co si tyczy Rosji, ten proces trwa i powiem szczerze, e jego wynik nie wydaje si przesdzony. Nic nie jest w historii zdeterminowane ostatecznie. Ukraina stanowi najbardziej istotny element tego, czym byo imperium rosyjskie. Tyle o historii.

II
Pytanie: jak mog si uoy stosunki midzy Ukrain a Rosj? Najbardziej podane z punktu widzenia obu pastw, ale te Polski, Europy i wiata, byoby uoenie tych stosunkw na zasadach przyjaznych, bliskich, a zarazem partnerskich. Niewykluczone, e tak si stanie. To oczywicie bdzie wymagao ogromnego wysiku od kadej ze stron. Nie bdzie to proces bezbolesny, poniewa w Rosji czsto postrzega si Ukrain w inny sposb ni na przykad dawne republiki batyckie. Jest to zrozumiae pastwa batyckie zostay inkorporowane do ZSRR w roku 1940, a Ukraina waciwie od ponad 350 lat bya integraln czci Rosji. Kiedy w 1992 roku odwiedziem Kijw w zwizku z konfliktem w Naddniestrzu, miaem kilka godzin wolnych. Wstpiem do ksigarni. Chciaem kupi histori Ukrainy po ukraisku. W czasach radzieckich istniaa tylko opublikowana przez Akademi Nauk ZSRR historia Ukrainy w jzyku rosyjskim. Na pocztku lat dziewidziesitych w ksigarni byy dwie historie, ale wydane w Kanadzie i USA reprinty. Kupiem obie te ksiki, jak rwnie wydanie Kobzara Tarasa Szewczenki wielkoci maego telefonu komrkowego. By to reprint edycji z 1886 roku wydanej w Genewie. Niewiele ludzi wie, e Taras Szewczenko swj pierwszy tekst Kobzara po ukraisku opublikowa w Genewie. Wtedy przemycano ksiki rozmiarw popularnego wwczas arkusza

22

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci bibuki do skrcania papierosw (std pniej wzia si m.in. seria wydawnictw Kultury paryskiej, wydawana w podobny sposb, aby przemycan literatur mona byo ukry przed celnikami). W ten sposb na Ukrain w poowie XIX wieku przemycano w skali masowej Kobzara Szewczenki. Egzemplarz wydanego w 1992 roku na Ukrainie Kobzara by poprzedzony przedrukiem dekretu cara, ktry przebywajc na kuracji w Niemczech, w Ems, zakaza uywania narzecza maorosyjskiego. Sowa Ukraina czy ukraiski nie zostay w dekrecie uyte. Car mg wyrazi zgod na uycie tego jzyka w badaniach nad starodrukami, przez badaczy, ale zawsze musiaa to by jego osobista, pisemna zgoda. wiadczy to dowodnie, e w Rosji w poowie XIX wieku przywizywano ogromn wag do rusyfikacji Ukrainy. Inaczej si dziao na zachodniej Ukrainie, znanej wwczas jako Galicja Wschodnia. Jesieni 2004 roku wielu ludzi w Polsce i Europie stawiao sobie pytanie: jak potocz si wypadki na Ukrainie? Zachodni obserwatorzy mao obeznani z sytuacj ukraisk przewidywali, e moe doj do rozpadu pastwa na Ukrain wschodni i zachodni, a niektrzy przewidywali jeszcze, e powstan Ukraina rodkowa i Ukraina na Bukowinie. Innymi sowy, bya to prognoza bardzo schematyczna. Zgadzam si z jednym z przedmwcw, e takie uproszczone, schematyczne widzenie czsto okrela polityk rnych pastw, jakkolwiek jest bardzo dalekie od rzeczywistoci. To fakt, e Ukraina potrafia znale wasn form ewolucji od systemu totalitarnego do systemu demokratycznego. Jest to w przypadku tego kraju droga dosy daleka, ale wybr zosta dokonany. nie prawo musi by prawem. W Rosji zapocztkowano proces budowy pastwa prawa. Z perspektywy tego rozumowania okres prezydentury Putina jest czsto niedoceniany. W uproszczeniu mona powiedzie, e Putin zamierza Rosj niestabiln ustabilizowa; Rosj, ktra bya nieprzewidywalna uczyni przewidywaln. Najmniej zaawansowana jest budowa pastwa prawa. Nie bd tu jednak wnika w szczegy. Pytanie: co zawayo bardzo negatywnie na budowie pastwa prawa w Rosji? W czterech poprzednich wystpieniach nikt nie wspomnia o instytucjach, ktre maj donios rol w ksztatowaniu tosamoci Rosji i Ukrainy. Mam na myli przede wszystkim suby specjalne. W Rosji uksztatowano mit, e spadkobiercy NKWD, GRU, KGB i FSB s to apolityczne propastwowe instytucje stanowi jakby szkielet dla budowy nowoczesnego pastwa. By moe byo to nieuniknione, poniewa pastwo musi si na czym opiera. Skoro zrezygnowano ze struktur partyjnych, odrzucono jako nieprzydatne pastwowe administracyjne struktury radzieckie, to pozostay nienaruszone jedynie struktury siowe, takie jak: wojsko, KGB, teraz FSB oraz inne suby wywiadu wewntrznego i zewntrznego. Zdumiao mnie, kiedy byem w Rosji w latach dziewidziesitych, e w najwikszej ksigarni sale byy wypenione publikacjami hagiograficznymi, zgodnie z ktrymi suby stanowiy jedyne instytucje, w ktrych dziaali ludzie bez skazy i zmazy. Byli to bohaterowie paszcza i szpady, ludzie nieskorumpowani, oddani sprawie pastwa. Jeeli na takiej podstawie buduje si nowe pastwo, to oczywicie respektowanie prawa musi zej na dalszy plan. Inn instytucj, ktra odgrywaa i odgrywa w Rosji istotn rol, jest Koci prawosawny. Koci ten w pewnym sensie wyraa w historii Rosji ideologi tego, co si nazywa ide rosyjsk. W swoim czasie Jelcyn naiwnie ogosi konkurs na ide rosyjsk, ktrej gwatownie w latach dziewidziesitych poszukiwano. Prawd jest, e to wanie Koci prawosawny wyraa t rosyjsk ide. Zmierzam do konkluzji. Obie te struktury (suby specjalne i Koci prawosawny) s ze swej istoty konserwatywne, by nie powiedzie zmierzaj do restauracji tego, co byo.

III
Rosja poszukuje tej drogi ju od szesnastu lat. Dla mnie obiecujce byo wystpienie Wadimira Putina w lipcu 2000 roku, kiedy ogosi dokument, w ktrym strategi dla Rosji okreli krtko jako Diktatura zakona. Wwczas bdc jeszcze w Szwecji powiedziaem do swoich wsppracownikw, e w tym okreleniu, zoonym z dwch sw, 50% jest gwarantowane, natomiast te drugie 50% pozostaje spraw otwart. Demokracja wymaga, by zbudowa pastwo oparte na normach prawa. I niezalenie, czy si to prawo nam podoba, czy

23

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain?

IV
W tym miejscu chciabym przej do trzeciego elementu triady do spraw wspczesnych. Zarwno na Ukrainie, jak i w Rosji udao si w rny sposb podj wyzwania wspczesnoci. Mona je sprowadzi do dwch fundamentalnych kwestii, a mianowicie: jak dostosowa pastwo do procesw globalizacji i modernizacji. Rosja otrzymaa pewien dar od losu w postaci gwatownej zwyki cen nonikw energii: gazu i ropy. Uatwia to wprowadzanie reform, ktre zwykle bywaj kosztowne. W jakiej mierze s to reformy gbokie pozostaje spraw otwart. Nasi rosyjscy gocie wydaj si w tej sprawie bardziej kompetentni. Moj intencj jest odnotowa fakt, e oto pojawia si istotna szansa wykorzystania nagego napywu petrodolarw w celu dokonania gbokich reform. Co si tyczy Ukrainy, to sprawa jest o tyle trudniejsza, e bez uoenia stosunkw z Rosj bdzie ona miaa stale powane problemy. Zgadzam si, e porozumienie zawarte na pocztku stycznia w sprawie tranzytu i dostaw gazu jest bardzo niejasne i korupcjogenne. Syszaem dzi na tej sali, e pani Julia Tymoszenko reprezentuje swego rodzaju robespierryzm. Nie wiem, moe i ona bdzie ukraiskim Robespierreem, ale na razie wyraa raczej tendencje populistyczne. Jej program to klasyczny przykad frazeologii populistycznej. Prawdopodobnie byo to nieuniknione. Ukraiskie elity nie zjawiy si przecie z Ksiyca. Dziwiem si przed laty, dlaczego Ukraina, ktra ma tak ogromn i dobrze zorganizowan na emigracji diaspor zwaszcza w Kanadzie, Stanach Zjednoczonych i Niemczech nie skorzystaa z tej emigracji. W istocie rzeczy nie ma ani jednego polityka ukraiskiego, ktry wrciby na Ukrain i obj powan funkcj. W jakim sensie Ukraina odcia si od tej moliwoci. Tymczasem na przykad w trzech pastwach batyckich jest przeciwnie wielu emigrantw zaproszono do udziau w aktualnej polityce. Nowe elity niezalenie od tego, czy jest to Janukowycz, Juszczenko czy Tymoszenko odgryway przecie istotn rol w pastwie w czasach Leonida Kuczmy. Juszczenko by szefem banku centralnego i premierem, pani Tymoszenko za sprawowaa funkcj wicepremiera. Innymi sowy,

24

ta nowa elita, jakkolwiek moda wiekiem, jest mocno osadzona w tym, co byo produktem rozwoju po odejciu Krawczuka i objciu wadzy przez Kuczm. W Rosji (ale czasem rwnie na Zachodzie) formuowany jest zarzut, e Polska niepotrzebnie mieszaa si w sprawy Ukrainy. Chc powiedzie, e niezalenie od tego, czy Polska rzeczywicie si angaowaa, czy te gdyby si nie angaowaa, to przecie procesy te byy autentyczne i przebiegay w sposb znacznie gbszy, ni to jest uwiadamiane, a poza tym byy ksztatowane nie tylko przez elity, a z ca pewnoci nie przez czynniki zewntrzne. Polska nie mogaby si angaowa, gdyby Leonid Kuczma nie zwrci si do prezydenta Aleksandra Kwaniewskiego. Bya to proba o pomoc w zapobieeniu przelewowi krwi, co wwczas wydawao si prawdziwym, autentycznym zagroeniem. Udao si temu zapobiec. Proces transformacji na Ukrainie zacz si jeszcze za czasw Kuczmy. Jego uwieczeniem bya zmiana na przeomie 2004 i 2005 roku rewolucja, ktr zwyko si nazywa pomaraczow. Przyznam si, e mnie te okrelenia nie odpowiadaj. Jest to frazeologia PR, ktra prowadzi do uproszcze. Wydaje si to dobre do sprzedawania koszulek lub dinsw, ale zoone i tak bardzo wielowymiarowe procesy spoeczne nie s na sprzeda. Ten proces transformacji nie zakoczy si jednak i cigle trwa. Siy, ktre w 2004 roku odniosy rzeczywiste, a nie sfaszowane zwycistwo, pogbiy je w niedawnych wyborach parlamentarnych. Jeeli policzymy wsplnie gosy wszystkich tych si propomaraczowych, to okae si, e przy caym rozczarowaniu spoeczestwa ukraiskiego w dalszym cigu istnieje ogromne poparcie dla procesu przemian. Co si tyczy Rosji, to z uwagi na wielko, rol, jak mocarstwo to odgrywa w wiecie, a take ze wzgldu na jego ambicje, procesy te bd si rozwija inaczej. Nie znaczy to, e Rosja jest skazana na autorytaryzm, na restauracj ancient rgime. Pastwo to ma szans na zbudowanie spoeczestwa opartego na normach prawa i na stworzenie demokracji, ktra bdzie uwzgldnia rosyjsk specyfik. Jedno jest pewne: innej drogi modernizacji we wspczesnym wiecie nie ma. Kada droga na skrty prowadzi we wspczesnym wiecie do totalitaryzmu i katastrofy narodowej.

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci

II. Kwestie energetyczne w relacjach rosyjsko-ukraiskich

Rosja i Ukraina wzajemna zaleno
Wadimir Miow
Kilka mitw dotyczcych rosyjsko-ukraiskiego kryzysu gazowego czsto koncentruje si wok najwaniejszych szczegw tego, co si wydarzyo na przeomie 2005 i 2006 roku. Pozwol sobie zacz od pewnych fundamentalnych kwestii, ktre mona rozpatrywa jako punkty wyjcia z tej trudnej sytuacji i jako podstawowe przesanki do tego, aby opracowa strategi unikania podobnych kryzysw w przyszoci. Oczywicie, jeli tylko chcemy ich unika. Mam wraenie, e dzisiaj niektrzy politycy z obu stron granicy s zainteresowani prowokowaniem takich kryzysw, co rzecz jasna jest bardzo ze. Mamy dylemat albo chcemy narysowa swoist map drogow w zakresie stabilnego zaopatrzenia Europy i Ukrainy w surowce energetyczne, albo te traktujemy je jako instrument osigania pewnych celw politycznych. Gwnym czynnikiem przy podejmowaniu wszelkich decyzji i dziaa w sferze energetycznej midzy Rosj a Ukrain jest uznanie faktu, e podstawow waciwo rynku energetycznego stanowi wzajemna silna zaleno uczestnikw. Chc poda przykad konkretnego wiatowego kryzysu energetycznego, ktry by zwizany z prb wykorzystywania ropy jako instrumentu w polityce. Arabskie embargo naftowe w latach siedemdziesitych, ktre jak bumerang uderzyo w pastwa arabskie, wizao si ze spadkiem dochodw za rop po spadku ceny. Myl, e bya to doskonaa lekcja dla tych pastw. Wiedz one, e kontroluj najwiksze zasoby ropy i s jej najwikszymi dostawcami, ale prby wykorzystania tego faktu jako instrumentu politycznego uderzaj przede wszystkim w nie same. W istocie ludzie, ktrzy cho troch znaj si na funkcjonowaniu rynkw energetycznych, wiedz, e zasada wzajemnej zalenoci jest kluczowa. Nawet jeeli jakie pastwo posiada naprawd wielkie zoa, to nie znaczy, e ma okrelone przywi-

leje na rynku naftowym, gdy inni jego uczestnicy graj na nim wcale nie mniejsz rol i s w stanie reagowa, co doprowadza do skutkw bardzo nieprzyjemnych dla dostawcw. Czynnik ten jest podstawowy dla wszystkich, ktrzy znaj si cho troch na polityce energetycznej. Ma to rwnie bezporednie odniesienie do stosunkw ukraisko-rosyjskich, zwaszcza w strefie gazowej. Dlatego podstawowym problemem w tym kryzysie byy warunki sprzeday i dostaw rosyjskiego gazu dla Ukrainy. Z jednej strony wielko eksportu rosyjskiego gazu na Ukrain jest bardzo nieznaczna w kontekcie euroazjatyckiego rynku operacji gazowych. Ukraina zuywa mniej rosyjskiego gazu ni na przykad moskiewska elektrownia sieci MosEnergo. Z drugiej strony naley pamita, e Ukraina w caym okresie istnienia bya rozpatrywana jako niezalene pastwo i zawsze bya uwaana za gwny korytarz tranzytu gazu do Europy. Na tym polegao jej fundamentalne znaczenie i takie pozostaje do dzisiaj. S w Rosji ludzie, ktrzy twierdz, e za pomoc okrelonych decyzji gospodarczych i nowych projektw Ukrain mona pomin przy transporcie gazu do Europy. W rzeczywistoci jest to niemoliwe. W ostatnim czasie rozwinito wiele spekulacji politycznych na przykad tak, e teraz Rosja zbuduje gazocig pod dnem Morza Batyckiego i ominie Ukrain. Kto zna szczegy problemu, ten doskonale rozumie, e gazocig uoony na dnie Batyku jest przeznaczony na zupenie inny rynek, obejmujcy kraje pnocnoeuropejskie: Holandi, Dani i pnocne Niemcy. Dzisiaj rosyjski gaz nie jest tam w ogle dostarczany. Przez terytorium Ukrainy surowiec ten jest przesyany z Rosji do najwaniejszych pastw odbiorcw w Europie rodkowej i Poudniowo-Zachodniej. Do innych czci kontynentu praktycznie nie da si go dostarczy istniejcymi gazocigami. Dzisiaj w strukturze rosyjskich korytarzy transportowych gazu tranzyt przez Ukrain zajmuje ponad 70%. Jeeli zostan zrealizowane nowe projekty, czyli rurocig pod Batykiem i druga nitka gazocigu Bkitny potok do Turcji a moe si to sta dopiero za jakie 10 lat, gdy wie si z ogromnymi trudnociami to i tak ponad 50% rosyjskiego gazu bdzie transportowane przez Ukrain. Oznacza to, e dla Rosji korzystne jest utrzymanie z Ukrain stabilnych

25

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? i przewidywalnych stosunkw, ktre zapewniyby dostp rosyjskich surowcw energetycznych do ogromnie dla nas wanych rynkw eksportowych. Na przestrzeni ostatnich pitnastu lat Rosja z Ukrain szy wanie w tym kierunku. W poowie 2002 roku, kiedy byem wiceministrem energetyki, przyniesiono mi do podpisania protok, ktry utrzymywa cen gazu dla Ukrainy. Moj pierwsz reakcj byo pytanie, czy nie czas ju oderwa si od 50 dolarw, poniewa jest to cena miesznie niska i wyglda jak subsydiowanie ukraiskiej gospodarki. Potem przyszli ludzie z Gazpromu i powiedzieli: Po co si wtrcasz w te sprawy? Dla nas jest to absolutnie niewane, w jakiej cenie dostarczamy gaz na Ukrain, to zaledwie 25 miliardw m3. Dla nas najwaniejsze s warunki tranzytu i sposb, w jaki za to pacimy. Dlatego te protok ten jest korzystny, gdy tworzy bardzo dobre warunki tranzytu. Wysoko ceny gazu dla Ukrainy jest absolutnie nieistotna. Zgodziem si wwczas z takim punktem widzenia. Do dzisiaj na stronie Gazpromu mona przeczyta briefing Aleksandra Riazanowa, wiceszefa koncernu, z 7 lipca 2005 roku, w ktrym chwali on porozumienie z Ukrain utrzymujce cen 50 dolarw za 1000 m3, bo stworzyo ono bardzo dogodne warunki tranzytu dla Gazpromu. Naley wic uzna, e nie ma zalenoci jednego pastwa od drugiego, a s tylko wzajemna zaleno i wzajemnie zalene stosunki. Musimy rozwija te stosunki na podstawie dugoterminowej stabilnoci i wzajemnego poszanowania praw, bez prb wykrcania rki partnerowi, bo jak pokazuje dowiadczenie ostatniej zimy dziaanie na niekorzy drugiej strony jest mocno niesymetryczne i bardzo nieefektywne. Wystarczy przypomnie sobie, ile byo szumu z powodu odczenia gazu 1 stycznia, co miao jakoby wpyn na Ukrain. Po 24 godzinach musielimy wczy gaz z powrotem, chocia byli ludzie, ktrzy mwili, e nie naleao go wcza. By to najbardziej ryzykowny i niekorzystny krok, ktry do niczego nie doprowadzi. Po zakrceniu kurka gazowego pierwszymi, ktrzy zaczli cierpie, okazali si odbiorcy europejscy, bo nie istniay adne formalnoprawne warunki do tego, eby stworzy powizanie z transferem, jeeli ograniczone zostay dostawy rosyjskiego gazu. Kilka razy pokazywano w telewizji rzecznika prasowego Gazpromu, ktry co tam mwi o kradziey gazu, ale gaz trzeba byo wczy z powrotem, bo po prostu nie byo innego wyjcia. To, co si stao na pocztku roku, mona uzna za swoist drug tur arabskiego embarga na rop naftow. I po raz kolejny okazao si, e nie doprowadzio to do adnego sukcesu, ale wycznie do kryzysu. Take w tej sytuacji naley szuka wzajemnie korzystnych rozwiza i jest to pierwszy, fundamentalny czynnik, ktry trzeba uwzgldnia. Drugi element dotyczy tego, e Ukrainy w adnym przypadku nie naley rozpatrywa jako pastwa tranzytowego i nie moe to rzutowa na ukraisko-rosyjskie stosunki dwustronne. To s warunki, ktre bez wtpienia odgrywaj rol, jeli chodzi o bezpieczestwo energetyczne caej Europy. Przez Ukrain Rosja dostarcza 1/3 gazu zuywanego przez 25 pastw Unii Europejskiej i fakt ten bez wtpienia naley uwzgldnia w stosunkach europejskich. Zadajmy wic nastpujce pytanie: czy zachowanie stron rosyjskiej i ukraiskiej w trakcie kryzysu gazowego byo odpowiedzialne wobec europejskich odbiorcw gazu? Odpowied jest niestety negatywna. Ani Rosja, ani Ukraina nie zachoway si odpowiedzialnie w stosunku do odbiorcw w UE, dla ktrych tranzyt rosyjskiego gazu przez terytorium ukraiskie jest bezwzgldnie wany. Jeeli mwimy o jakichkolwiek procesach integracyjnych z Uni Europejsk, nawet w ograniczonym stopniu mam tutaj na myli ksztatowanie wsplnych przestrzeni gospodarczych i pogbienie integracji gospodarczej to musimy rozumie, e wszelkie dziaania Ukrainy i Rosji w strefie gazowej musz by rozpatrywane przez pryzmat tego, w jaki sposb wpywaj one na bezpieczestwo energetyczne Europy. Wynika to po prostu z elementarnych norm wspycia dobrossiedzkiego. W tej sytuacji wydaje mi si, e wnioski s bardzo proste. Co mnie najbardziej rozczarowao? Fakt, e w tym czasie nikt z przedstawicieli Rosji (a przecie kryzys powsta nie wczoraj, ale trwa kilka miesicy, rozmowy wyranie prowadziy do zaognienia sytuacji, do wyczenia dostaw gazu, do braku porozumie itd.) nie uda si do Europy po to, aby sprbowa wyjani sytuacj. Naleao po prostu uprzedzi partnerw europejskich, e mwic nieco przesadnie mamy problem

26

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci z pastwem, przez ktre przesyamy surowiec, i nie moemy si z nim dogada, bo kraj ten zachowuje si niewaciwie. Trzeba byo ich powiadomi wczeniej i moe wypracowa jak wspln taktyk dziaania. Nie mwi ju o tym, e wedug kontraktw tranzytowych istnieje prawne zobowizanie dostarczenia gazu na granic pastw Europy Zachodniej, a jak to Gazprom zrobi, to jest jego problem. W tej sytuacji nie wspomina si o tym, e wskazanym zachowaniem Gazpromu byoby zarezerwowanie na wasny koszt w europejskich zbiornikach odpowiedniej objtoci surowca, aby w razie potrzeby dostarczy gaz jako rezerwowy. Jednak nic takiego nie zostao zrobione. Gazprom 30 lub 31 grudnia wysa do swoich europejskich partnerw faksy w stylu moecie chopaki mie problemy. Dobre sobie uprzedzenie na 24 godziny przed faktem! Jest to dowodem nieodpowiedzialnoci koncernu. W istocie niewiele lepsze byy kroki i dziaania strony ukraiskiej. Ukraicy oczywicie znacznie bardziej starali si informowa Uni Europejsk, jedzili do Brukseli, kontaktowali si z pastwami odbiorcami rosyjskiego gazu i wyjaniali sytuacj. Wyjanienia to jednak za mao, bo chocia Ukraina nie ma prawnych zobowiza, to przecie pewien elementarny szacunek do europejskich partnerw naleaoby tutaj przejawi. Dodatkowe magazynowanie gazu nie kosztowaoby duo, a pomogoby zapobiec sytuacji, w ktrej Ukraina miaa gaz w momencie ograniczenia dostaw z Rosji, firmy europejskie za otrzymyway mniejsz ilo surowca. Ukraina zagraa wic najwyraniej do jednej bramki. Nie wspominam ju, e jest to nieodpowiedzialne w kontekcie planw integracji tego kraju z Uni Europejsk. Mimo wszelkich prb adaptacji systemw postkomunistycznych, ani w Rosji, ani na Ukrainie nie stworzylimy niestety normalnych rynkw nonikw energii. Szczeglnie dobrze jest to widoczne na przykadzie gazu, w ktrego przypadku mamy pastwowy monopol energetyczny. Gazprom marnuje mnstwo rodkw, ma nisk efektywno i ogromne dugi, a jego dziaalno charakteryzuj rne nieprzejrzyste transakcje z podejrzanymi partnerami. Wiem, e po zakoczeniu pomaraczowej rewolucji rni eksperci przekazali pewne idee nowej ukraiskiej wadzy, twierdzc, e jeeli Ukraina chce i w kierunku Europy, mwi o swoim wyborze europejskim, to musi zacz traktowa rynek gazowy zgodnie z dyrektyw gazow Unii Europejskiej. Musi otworzy rynek detaliczny dla nowych firm, w tym rwnie dla Gazpromu oraz duych koncernw europejskich, a take sprywatyzowa Naftohaz. Zapewniam, e jeli speniby si podobny scenariusz, to powstanie kryzysu byoby ogromnie mao prawdopodobne. Inna jest bowiem sytuacja, kiedy stosunki gazowe ksztatowane s przez rzdy dwch pastw monopolistw, a inna byaby, gdyby na rynek weszli duzi inwestorzy z sektora gazowego. Z pewnoci zadaliby oni uregulowania sytuacji i gwatownego podniesienia cen na rynku ukraiskim, bo jest to czynnik hamujcy wzrost ceny gazu importowanego z Rosji. Byyby to ju stosunki przejrzyste, ze zrozumiaym rynkiem, gdzie nie ma subsydiowania cenowego czy cenowych dysproporcji, nie ma wpywu rzdw na decyzje komercyjne, nie ma wreszcie nieefektywnoci ani korupcji w takiej skali, jak to si dzieje teraz. Mona to samo powiedzie rwnie o Rosji, ale Pastwo wiecie, co si dzieje w tym kraju. Byem jednym z autorw koncepcji restrukturyzacji rosyjskiego systemu energetycznego w 2002 roku. Zakadalimy wwczas w znacznym stopniu otwarcie rosyjskiego rynku gazowego, ale nie dopuci do tego prezydent Putin. Moja recepta proponowana Ukrainie zostaa wczeniej przedstawiona w Rosji, jednak nie moemy jej zrealizowa, dopki Wadimir Putin jest u wadzy. Std te dyskusja o tym jest bez sensu. Mimo to wydaje mi si, e gdyby zmienia si sytuacja na rynku ukraiskim, to inny staby si rwnie format stosunkw dwustronnych. Co wic moemy zrobi? Przede wszystkim musimy uzna nasz wspzaleno i zdepolityzowa stosunki, wprowadzi dugoterminowy tryb dostaw gazu, przy czym musiaby to by tryb nie dwustronny, ale prawnomidzynarodowy. Jeeli uczestniczy w tym dua liczba stron nie tylko Unia Europejska, ale rwnie producenci gazu z Azji Centralnej: Turkmenistan, Kazachstan i Uzbekistan to w sytuacji, kiedy mwimy o europejskiej lub euroazjatyckiej przestrzeni gazowej, naley aowa, e nie posiadamy instrumentw rozwizywania konfliktw ani prawnomidzynarodowego uregulowania dostaw. Zamiast

27

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? tego podanego modelu mamy kontrakty dwustronne zalene od kaprysw politykw, ktrzy w danym momencie s u wadzy. Problem rozwizaaby karta energetyczna. Teraz jest jednak za pno, aby o tym mwi. Negatywne dziaania ukierunkowane na pogrzebanie tego dokumentu podja Unia Europejska, wprowadzajc poprawki mwice, e karta nie dziaa na naszym terenie, a jedynie poza naszymi granicami. Kto nie zdy wej do Unii, ten bdzie zmuszony korzysta z tej karty. Jest to oczywicie niesprawiedliwy format stosunkw. Kolejnymi niezbdnymi elementami s otwarcie rynkw i usunicie formatu kontraktw dwustronnych pomidzy duymi pastwami i korporacjami. Trzeba dy do przeksztacenia tego w bardziej otwarty, sprawiedliwy, transparentny rynek, dziaajcy wedug prawdziwych zasad rynkowych. W istocie uwolnienie interesw przy budowie stosunkw w sferze gazowej z Ukrain to jest to, co stanowi te trzy podstawowe drogi, ktre mog doprowadzi nas do unikania przyszych kryzysw. Jestem niestety pesymist w tym zakresie. Myl, e w najbliszym czasie sytuacja bdzie si pogarsza. W sposb szczeglny wynika to z faktu, e od stycznia tego roku mamy nowy format stosunkw w sferze gazowej, ktry wie si z firm RusUkrEnergo. To bardzo nieprzejrzysta firma i zupenie nie wiadomo, kto jest w tym caym schemacie beneficjentem. Nie trzeba by jednak wielkim specjalist, aby si tego domyli. Wiele osb twierdzi, e wczeniej w Rosji istnia oligarchiczny reim, ktry podejmowa decyzje pod wpywem interesw oligarchicznych, a teraz mamy pastwo, ktre podejmuje decyzje w interesie narodu. Ja si temu przyjrzaem. Proponuj spojrze uwaniej na przykad na pewne transakcje podejmowane przez UkrTransNafta, na planowany wykup akcji Elektroenergetyki za 7 mld dolarw, a take na sytuacj z RosUkrEnergo. Dobrze byoby take porwna dwa reimy oligarchiczne ten funkcjonujcy w latach dziewidziesitych i ten, ktry formuje si obecnie. Sytuacja w tym sensie jest zupenie niejednoznaczna. Wydaje mi si, e podstawowym wnioskiem wypywajcym z umowy podpisanej 4 stycznia jest to, e w odrnieniu od poprzedniej sytuacji, w ktrej mielimy gwarancje picioletnie, dugoterminow gwarancj stabilnoci, dzisiaj mamy sytuacj absolutnie nieprzewidywaln. Stabilno stosunkw rosyjsko-ukraiskich w sferze gazowej okrelona jest tym, na ile politycy znajdujcy si u wadzy w Rosji i na Ukrainie s zadowoleni ze swojego udziau w kapitale RosUkrEnergo. Z moich informacji wynika, e cay ten konflikt gazowy zacz si w ubiegym roku i nie by zwizany z adnymi problemami dotyczcymi ceny, ale z tym, e pewni politycy ukraiscy, midzy innymi pani Tymoszenko, wyrazili swoje niezadowolenie z faktu, e w firmie RosUkrEnergo le reprezentowany jest ich interes. Wywoao to oczywicie reakcj strony rosyjskiej, co w rezultacie doprowadzio do konfliktu. Podsumowujc, dopki rosyjsko-ukraiskie stosunki w sferze energetycznej bd budowane nie na reguach prawa midzynarodowego, nie na bazie przejrzystych i sprawiedliwych zasad rynkowych oraz systemu rozwizywania konfliktw, ale na nieprzejrzystych fundamentach i z udziaem porednikw uczestniczcych w tych umowach, dopty takich konfliktw bdziemy mieli mnstwo i bd one wybuchay regularnie. Ju teraz pojawiaj si informacje, e s siy, ktre bd day weryfikacji porozumienia ze stycznia. Prby wczenia do schematu dostaw i tranzytu gazu swojej firmy, aby uszczkn co z kapitau RosUkrEnergo, bd si pojawiay do momentu, kiedy istniejcy model stosunkw nie zostanie zastpiony przez sprawiedliwy, przejrzysty format oparty o prawo midzynarodowe i nieprzewidujcy udziau struktur trzecich. tum. Stanisaw Filipczak

28

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci

Poszukiwanie rwnowagi interesw narodowych jako lekcja z ukraisko-rosyjskiego kryzysu gazowego

Oena Witer
Polityka energetyczna kraju to jeden ze sposobw realizacji jego interesw narodowych. Zalenie od tego, jakimi zasadami i wartociami kieruje si pastwo oraz jakie przyjmuje priorytety swojej dziaalnoci (dobrobyt ludnoci, zaspokajanie interesw konkretnych grup), odpowiedniego odcienia nabiera te pastwowa polityka energetyczna. W pastwach demokratycznych, dla ktrych priorytetem s przestrzeganie i obrona praw czowieka, cele polityki energetycznej czsto sprowadzaj si do zasady zapewnienia ludnoci czystej, niezawodnej i dostpnej energii. Na takich postulatach opiera si polityka energetyczna krajw Unii Europejskiej i USA. Bardzo czsto mechanizmy realizacji tej zasady w rnych pastwach s podobne polegaj na wprowadzaniu konkurencji na krajowych rynkach energetycznych, demonopolizacji przedsibiorstw energetycznych oraz dywersyfikacji rde dostaw surowcw. W krajach reimw totalitarnych wartoci, a std i odcienie tej polityki s nieco inne. Potrzeby spoeczne czsto zastpuje si potrzebami pastwa, za ktrymi w istocie kryj si interesy czci elit rzdzcych (oligarchw, przywdcw pastwowych itp.). W takich krajach dziaaj inne zasady realizowania interesw narodowych, a co za tym idzie take pastwowa polityka energetyczna przybiera inne formy. W interesie narodowym Rosji ley dzi zachowanie pozycji silnego pastwa, gracza na skal wiatow. W jego realizacji skadnik energetyczny odgrywa wan, w zasadzie kluczow rol. Znaczne naturalne zoa ropy naftowej i gazu pozwalaj Rosji pretendowa do bycia jednym z pastw podejmujcych decyzje w dziedzinie wiatowej polityki energetycznej. Aby pozosta w tej grupie krajw, Federacja Rosyjska skupia obecnie swoj polityk energetyczn na dwch aspektach. Pierwszy to dywersyfikacja dostaw wasnych surowcw energetycznych, poszerzanie rynku potencjalnych konsumentw rosyjskiej ropy i rodzimego gazu. Przykadem moe tu by pocztek

wsppracy midzy Chinami a Rosj w zakresie dostaw gazu. W marcu 2006 roku przywdcy obu krajw osignli porozumienie co do budowy gazocigu eksportowego do ChRL o mocy przesyowej 3040 mld m3 i o wartoci 5 mld dolarw. Jak skomentowa to porozumienie minister przemysu i energetyki FR Wiktor Christienko, Chiny s kluczowym elementem rosyjskiej strategii dywersyfikacji dostaw surowcw energetycznych na rynki wiatowe. Realizujc t cz strategii, Rosja ma nadziej na uniknicie wasnego uzalenienia od Unii Europejskiej jako gwnego obecnie odbiorcy jej usug. Dopki obaj partnerzy s wzajemnie od siebie uzalenieni, dopty aden z nich nie moe narzuca regu gry i musi dziaa w okrelonych ramach, co nie odpowiada Rosji. Gdy tylko zyska ona moliwo niezalenego wybierania konsumenta swojego gazu, jej moliwoci wpywania na decyzje podejmowane przez Uni Europejsk znaczco wzrosn. Drugi element rosyjskiej polityki energetycznej to dalsze utwierdzanie swoich wpyww w Europie. Celem Rosji jest przeszkodzenie Unii Europejskiej, a zwaszcza krajom Europy rodkowo-Wschodniej, w uzyskiwaniu niezalenoci energetycznej dziki likwidacji zapotrzebowania na rosyjski gaz. Realizacja takiego zadania oznaczaaby osabienie zwizkw Rosji z Uni Europejsk, a w efekcie zmniejszenie jej znaczenia w regionie. Zreszt konieczno utrzymania wpyww na rynkach innych pastw jest elementem Strategii Energetycznej FR, ktra zakada umocnienie obecnoci na wewntrznych rynkach energetycznych innych pastw, wspudzia w sieciach dostaw surowcw energetycznych i obiektach infrastruktury energetycznej tych krajw. Rosja jest zainteresowana tym, by kraje Unii Europejskiej, przede wszystkim z Europy rodkowo-Wschodniej, nie zyskay moliwoci niezalenego wyboru dostawcy gazu czy ropy. Konkurencja bdzie oznacza gr wedug regu ustalonych przez same kraje europejskie. Aktywno rosyjskiego monopolisty Gazpromu wiadczy o tym, e wrd wymienionych obiektw, na ktrych skupia si polityka energetyczna, znajduje si terytorium europejskie. Obecnie Gazprom stopniowo realizuje rosyjsk Strategi na dwa sposoby. Pierwszym z nich jest kupowanie czoowych europejskich firm energetycznych. Przykadem mog tu by

29

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? rozmowy Gazpromu z wosk ENI na temat moliwoci wejcia rosyjskiego monopolisty gazowego na woski rynek wewntrzny czy powtarzajce si informacje o zainteresowaniu Gazpromu pakietem akcji niemieckiego koncernu Ruhrgas AG. Drugi sposb to budowa alternatywnych gazocigw, ktre z jednej strony pozwol unikn zalenoci od tranzytu gazu przez obszar Ukrainy i Biaorusi, a z drugiej zapewni gbsze przeniknicie na terytorium Europy i umocnienie si tam na jak najduszy czas. Na przykad budowa Gazocigu Pnocnego otworzy Gazpromowi (i Rosji) dostp do rynkw Niemiec, Wielkiej Brytanii, Holandii, Belgii i Francji. Ponadto przyznanie przez Uni Europejsk rodkw wanie na rosyjskie projekty energetyczne bdzie oznaczao zmniejszenie moliwoci budowy alternatywnych rurocigw. Interes narodowy Ukrainy wymaga zachowania niezalenoci gospodarczej i politycznej, zwaszcza po pomaraczowej rewolucji oraz zerwaniu gbokich zwizkw z Federacj Rosyjsk, ktre zacieniay si przez minione pitnacie lat prezydentury Leonida Kuczmy i Leonida Krawczuka. Obecna sytuacja wiadczy o tym, e zdobycie przez Ukrain niezalenoci i jej prawne istnienie jako niepodlegego pastwa wcale nie oznaczao rzeczywistej suwerennoci. Wiele powiza midzy czynnikami politycznymi i przemysowymi, ktre istniay jeszcze za czasw Zwizku Radzieckiego, nie zostao zerwanych; funkcjonuj one nadal, utrzymujc zaleno Ukrainy od Rosji, a take czciowo zaleno Rosji od Ukrainy. Przede wszystkim chodzi tu o przesy gazu, poniewa to przez terytorium Ukrainy przebiega gwny gazocig. Wanie dlatego wadze Rosji i Gazpromu tak intensywnie usiuj dzi uczyni z tej kwestii przedmiot rozmw i przej cz kontroli nad ukraiskim systemem przesyowym. Dla zachowania kontroli nad ukraisk polityk energetyczn konieczne jest przede wszystkim kontrolowanie jej obiektw strategicznych, spord ktrych system przesyu gazu ma najwiksz warto. Cay rok 2005, a zwaszcza kryzys gazowy pocztku 2006 roku, kiedy to Ukraina nie zgodzia si podpisa umowy na zaproponowanych warunkach, co spowodowao kilkudniowe przerwanie dostaw rosyjskiego gazu na jej terytorium, stanowiy dla Ukrainy lekcj ustalania priorytetw jej nowej polityki energetycznej. Na pierwszy plan wysuno si zadanie poprawy niezalenoci energetycznej kraju, a przez to zmniejszenia zalenoci od rosyjskich zasobw energetycznych. Ukraina przyspieszya rewizj i uchwalanie Strategii Energetycznej do 2030 roku, w ktrej zawarto konieczno stworzenia rwnowagi midzy dogodnymi warunkami dostaw a przyszym bezpieczestwem narodowym. Ta wanie zasada zostaa zaniedbana przez poprzednie rzdy i prezydentw, tumaczcych spoeczestwu, e waciwa jest regua taniej znaczy lepiej. W efekcie gazowa iga wcale nie zmusia ukraiskiego przemysu metalurgicznego do przejcia na nowsze technologie, nie otworzya caego wachlarza prac z zakresu efektywnoci energetycznej po prostu nie byo to konieczne. Styczniowe lekcje zmusiy obecny rzd do nowego spojrzenia na rda energii, zwaszcza na energi jdrow i przemys wglowy. Poniewa Ukraina ma w tych dziedzinach duy potencja, to wanie one s w Strategii Energetycznej wymieniane jako najbardziej konieczne dla zmniejszenia zalenoci kraju od rosyjskiego gazu. Rwnolegle z rozwojem energetyki wglowej i jdrowej Ukraina ju dzi zadeklarowaa prowadzenie polityki dywersyfikacji rde dostaw gazu. Dla tego pastwa jest to krok trudny, poniewa geograficzna blisko Rosji i wieloletnia zaleno od rosyjskiego gazu sprawiay, e jakiekolwiek alternatywne projekty dostaw surowcw energetycznych nie miay uzasadnienia. Koncern Naftohaz Ukrainy przez kilka ostatnich lat deklarowa, e planuje zawarcie z innymi krajami (w szczeglnoci z Libi) umw na wydobycie gazu, jednak w rzeczywistoci zrobiono niewiele. W 2005 roku koncern potwierdzi wczeniejsze deklaracje, w zwizku z czym wczesny sekretarz Rady Bezpieczestwa Narodowego i Obrony Petro Poroszenko w ramach tej polityki odwiedzi Iran w celu przeprowadzenia rozmw o moliwoci dostaw gazu alternatywnych wobec rosyjskich. W marcu 2006 roku minister spraw zagranicznych Borys Tarasiuk poinformowa o moliwoci uzyskania koncesji na pokady w Libii i Egipcie. I znowu w otwartym obiegu nie pojawiy si, jak na razie, adne informacje o losie tych projektw.

30

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci Oprcz podejmowania prb umocnienia wasnej niezalenoci energetycznej Ukraina w ramach integracji europejskiej stara si o zblienie z Uni Europejsk w dziedzinie energetyki. W tym celu okrela si jako wiarygodny partner, zwaszcza w dziedzinie dostaw surowcw energetycznych (w wikszoci projektw, ktre gotowa jest zaproponowa Unii, Ukraina wystpuje w roli pastwa tranzytowego). W styczniu 2006 roku, kiedy mia miejsce kryzys gazowy, to wanie dla zachowania wzajemnego zaufania z Uni Europejsk Ukraina nie zakrcia kurka w gazocigach tranzytowych, jak kilka lat wczeniej postpia Biaoru. Pomimo owiadcze Gazpromu o niesankcjonowanym poborze gazu przez stron ukraisk w tych krytycznych dniach, kraje europejskie owiadczyy, e nie maj do Gazpromu zastrzee odnonie dostaw gazu. Wadze Unii Europejskiej take nie wysuway krytyki pod adresem Ukrainy. Efektem kryzysu gazowego bya utrata zaufania nie tyle midzy Ukrain a Uni Europejsk, ile midzy UE a Rosj. W cigu kilku kolejnych miesicy w strukturach Unii aktualny pozostawa temat podobnego zagroenia ze strony Rosji wobec krajw europejskich. Drug drog mogc doprowadzi do zblienia Ukrainy i Unii Europejskiej jest realizacja nowych projektw energetycznych, ktre pozwol na dywersyfikacj dostaw gazu zarwno dla Ukrainy, jak i dla krajw europejskich. Poniewa w zakresie dostaw gazu pastwo to moe zaproponowa niewiele wariantw (polityka gazowa UE jest dzi ukierunkowana bardziej na wspprac z Afryk Pnocn i pochodzce stamtd dostawy pynnego gazu), przynajmniej do czasu zmiany midzynarodowego statusu Iraku, gwnym tematem wsppracy Ukrainy i UE s projekty dotyczce transportu ropy. Najwyszy priorytet ma obecnie projekt rurocigu OdessaBrodyPock, ktry powinien zapewni alternatywne dostawy kaspijskiej ropy na teren Europy rodkowo-Wschodniej. Obecnie obszar ten jest w zasadzie w 100% zaleny od ropy rosyjskiej. Wejcie na rynek Europy rodkowo-Wschodniej alternatywnego rda dostaw ropy pozwoli na stworzenie minimalnej konkurencji na rynku energetycznym. Dla Rosji taka perspektywa jest nie tylko niewygodna, ale wrcz sprzeczna z interesem narodowym i zasadami Strategii Energetycznej. Dlatego wanie w ostatnich latach pastwo to zwracao baczn uwag na projekt rurocigu i na pewien czas udao mu si wstrzyma jego realizacj dziki odwrceniu kierunku przepywu w rurocigu OdessaBrody. Na dzie dzisiejszy ten projekt zosta uznany za jeden z priorytetw Unii Europejskiej, a tempo zakoczenia owego przedsiwzicia zaley od budowy odcinka przebiegajcego przez Polsk. W marcu 2006 roku odbya si oficjalna prezentacja rozbudowy rurocigu OdessaBrody do Pocka. Obecne wadze ukraiskie, w szczeglnoci prezydent, stale podkrelaj niezmienno swoich planw dotyczcych realizacji projektu rurocigu OdessaBrody. Kryzys gazowy z pocztku 2006 roku nie by dla Ukrainy jedynie problemem, ale te silnym impulsem do stworzenia nowej wersji polityki energetycznej. Przywrcono nalene miejsce wielu inicjatywom i planom, ktrym dotychczas przypisywano drugorzdne znaczenie dla kraju. Rzd uruchomi wiele projektw dotyczcych oszczdzania i alternatywnych rde energii, modernizacji przedsibiorstw oraz wzrostu wydobycia ropy i gazu, a take nawiza rozmowy z przedsibiorcami, zwaszcza z przedstawicielami przemysu metalurgicznego i chemicznego, na temat wprowadzenia bardziej ekonomicznych technologii. Koncern Naftohaz Ukrainy rozpocz realizacj kilku projektw ocieplania budynkw mieszkalnych, w szczeglnoci za stworzy moliwo wymiany kotw gazowych na bardziej efektywne dziki wieloletnim kredytom. Wedug rzdowych prognoz do koca 2006 roku moliwe jest zmniejszenie zuycia energii o 10%. Innym skutkiem kryzysu gazowego, ale ju na poziomie europejskim, stao si rosnce zainteresowanie Unii Europejskiej polityk dywersyfikacji zaopatrzenia w surowce energetyczne. Konflikt rosyjsko-ukraiski zmusi Uni Europejsk do zrewidowania jej polityki bezpieczestwa energetycznego. Wzrs popyt na nowe projekty dotyczce transportu, mogce zapewni alternatywne wobec rosyjskich dostawy ropy i gazu. W Zielonej Ksidze z 8 marca 2006 roku Ukraina, Rumunia i Bugaria s wskazane jako mosty alternatywnych dostaw surowcw energetycznych. Ju dzi Unia Europejska rozpatruje moliwo utworzenia korytarza WschdZachd dla

31

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? dostaw ropy i gazu z Turkmenistanu oraz Kazachstanu. Na tle rosncego zainteresowania alternatywnymi projektami, w perspektywie moliwe jest zmniejszenie popytu Unii Europejskiej na nowe przedsiwzicia rosyjskie, w szczeglnoci na Rurocig Pnocny. Historia ukraisko-rosyjskich stosunkw energetycznych i kryzys gazowy 2006 roku powinny stanowi lekcj na przyszo: wszelka wsppraca dwch krajw musi by wiadomie konstruowana jako punkt styku, a nie zderzenie interesw narodowych. Na przykad wsplnym interesem Ukrainy i Rosji jest podtrzymywanie wasnego wizerunku jako stabilnego dostawcy gazu i pastwa tranzytowego, co oznacza stabilne i pewne dostawy rosyjskiego gazu do Unii Europejskiej. Ta wanie sfera powinna stanowi przedmiot dialogu midzy oboma krajami. Wsplnym interesem Ukrainy i Polski s propozycje nowych projektw transportu surowcw energetycznych, poszukiwanie alternatywnych rde dostaw gazu i ropy dla Unii. I chocia ten kierunek ukraisko-polskiej polityki jest dla Rosji niewygodny, interwencje czy prby przeszkodzenia w jego realizacji mog da negatywne skutki przede wszystkim dla samej Rosji, jak miao to miejsce w przypadku kryzysu gazowego z pocztku 2006 roku. Usiujc wtoczy Ukrain w zaoony z gry schemat, Rosja mimowolnie otworzya przed ni nowe moliwoci dialogu z Uni Europejsk, w szczeglnoci z krajami Europy rodkowo-Wschodniej. Dlatego wanie, by unikn kolejnych przegranych na wasne yczenie, wymienione kraje powinny jak najdokadniej okrela ramy wsppracy strategicznej. tum. Katarzyna Kotyska

32

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci

Praktyka ukraisko-rosyjskich stosunkw energetycznych

Anna Grska
Z bardzo pozytywnymi odczuciami wysuchaam gosw swoich przedmwcw, poniewa zawieray one pewn teori na temat budowy efektywnej wsppracy w sferze energetycznej. Natomiast sama chciaabym si odnie do praktyki owych stosunkw, ktra w duej mierze odbiega od tej pozytywnej teorii wzajemnych korzyci, uregulowania prawnego i rwnych warunkw. Jaskrawy tego przykad stanowi choby fakt, e jeeli Rosja rzeczywicie stawia na cele dugookresowe oraz jeli jak powiedzia mj przedmwca tak wane okazuje si to, jakie s warunki tranzytu, a nie cena gazu, to do dziwnie wygldaa w tym wszystkim swoista licytacja ceny gazu, ktr strona rosyjska prowadzia w okresie kryzysu. Pojawiay si wwczas ceny nawet powyej czterystu dolarw za 1000 m3. To przecie cakowicie przeczy temu, jakoby ta skdind suszna teoria miaa by aktualnie realizowana w stosunkach rosyjsko-ukraiskich. W relacjach tych obserwowalimy przynajmniej w obecnych warunkach przez ostatnie pitnacie lat wyran zaleno Ukrainy od Rosji w sferze energetycznej. Zaleno t realizoway rne instrumenty, ale to strona ukraiska bya wyranie sabsza w dialogu energetycznym. Powinnimy rwnie stwierdzi, cho nie mona tego uznawa za oficjaln polityk Rosji, e nadal mamy w Federacji Rosyjskiej koa polityczne i politykw, ktrzy nie tyle d do realizacji partnerskich stosunkw z Ukrain, ile cigle gosz teorie o utrzymaniu tego kraju w sferze rosyjskich wpyww politycznych. Do tego dochodzi jeszcze jeden element, ktry rzutuje na stosunki rosyjsko-ukraiskie rwnie w sferze energetycznej i ekonomicznej, a mianowicie pojawiaj si gosy mwice, e surowce energetyczne, jakimi dysponuje Rosja, mog by doskonaym instrumentem realizacji celw w polityce zagranicznej. Musimy bra pod uwag te wszystkie czynniki, jeli chcemy mwi o realnym stanie dwustronnych stosunkw energetycznych i ekonomicznych midzy Rosj a Ukrain. Co do samej zalenoci, to naley j traktowa szerzej, wychodzc poza kryzys gazowy, ktry ostatnio obserwowalimy. Nie moemy poza

tym zapomina o innych elementach, innych sektorach energetyki, gdzie wpywy rosyjskie rwnie s wyrane. Po pierwsze, jeeli chodzi o sektor naftowy, to jest to moliwo wpywu przez kapita rosyjski, ktry kontroluje ten sektor ukraiskiej gospodarki. Oczywicie instrument ten moe mie dziaanie dwukierunkowe. Z jednej strony zostaje ograniczona moliwo wykorzystania go jako narzdzia politycznego, poniewa w gr wchodz tu interesy biznesowe rosyjskiego kapitau. Z drugiej strony moemy rwnie mwi o przykadach, kiedy to nie efektywno ekonomiczna, lecz cele polityczne decydoway o podejmowaniu pewnych decyzji. Przykad tego stanowi wykorzystywanie rurocigu OdessaBrody w kierunku odwrotnym, co jak przyznaj wszyscy eksperci nie jest korzystnym rozwizaniem z punktu widzenia efektywnoci samego procesu przesyania ropy naftowej. Oeksandr Todijczuk, szef UkrTransNafty, okreli, e dochody z tego tranzytu nie pokrywaj kosztw eksploatacji samego rurocigu. Strona rosyjska, ktra tak mocno walczya o odwrcenie kierunku przesyania ropy tyme rurocigiem, mimo deklarowanych 79 mln ton ropy naftowej w roku 2005 zrealizowaa tranzyt na poziomie poniej 4 mln ton. Nie jest to wic konieczna droga dla realizacji rosyjskich interesw tranzytowych zwizanych z eksportem ropy. Po drugie, istotn kwesti stanowi oczywicie gaz, ktry wczeniej Ukraina otrzymywaa z Rosji w niewielkich ilociach i przede wszystkim w formie opaty za usugi tranzytowe, podczas gdy najwiksz cz gazu kupowaa w Turkmenistanie. Obecnie zgodnie z porozumieniami z 4 stycznia 2006 roku jedynym dostawc jest zalena od Gazpromu spka RosUkrEnergo. Musimy zdawa sobie spraw z tego, e w tak trudnej, konfliktowej sytuacji (bo ten konflikt si utrzymuje i napicie w stosunkach gazowych nadal istnieje) Ukraina ma coraz sabsz pozycj. Przede wszystkim dlatego, e oddzielia sprawy tranzytu od kwestii dostaw gazu, co jest suszne, jeeli patrzymy na to z punktu widzenia ekonomicznej celowoci wiadczenia usug czy handlu gazem. Przestaa za to obowizywa zasada powizania ceny gazu i ceny tranzytu, co byo mocnym argumentem Ukrainy w negocjacjach z Rosj. Drugim elementem, ktry moe decydowa o osabieniu pozycji Ukrainy, jest ograniczenie

33

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? moliwoci kupowania gazu w Azji Centralnej. Rosja przejmuje kontrol nad rdami i drogami przesyania tego gazu. Gazprom zawiera umowy dugookresowe, dziki czemu przejmuje kad ilo gazu przeznaczon na eksport, lub umowy na wykorzystanie mocy przesyowej istniejcych gazocigw, przez co pozbawia Ukrain nawet umownie alternatywnych rde dostawy surowcw. Trzeba pamita o tym, e chocia Ukraina kupowaa wiksz cz gazu w Turkmenistanie (34 mld m3 rocznie), to gaz ten musiaa przetransportowa przez terytorium Rosji i dlatego bya zmuszona zawiera odrbne umowy na warunkach rosyjskich dla tranzytu tego gazu. Pani Oena Witer mwia o dywersyfikacji samego sektora energetycznego, co w warunkach ukraiskich sprowadza si przede wszystkim do wykorzystania energetyki jdrowej. W tym przypadku musimy pamita, e ukraiskie elektrownie jdrowe s w 100% zalene od dostaw paliwa z Rosji. To s te obiektywne czynniki, ktre powoduj, e pragmatyka stosunkw energetycznych jest troch inna, ni wynikaoby to z wypowiedzi przedmwcw. Sama sprawa efektywnoci i dugookresowej perspektywy, cho poprawna, nie zawsze znajduje odzwierciedlenie w zawieranych porozumieniach, a konflikty w stosunkach energetycznych ujawniaj inne pozaekonomiczne interesy Rosji. Sdz rwnie, e mwic o stosunkach rosyjsko-ukraiskich, a w tym przypadku mamy na myli akurat wspprac energetyczn, powinnimy pamita take i o tym czynniku, ktry najtrudniej poddaje si badaniom analitycznym, a ktry jest obecny i ma do znaczny wpyw na ksztat tych relacji. Mona go okreli jako geografi osobistych interesw politykw ukraiskich i czciowo rosyjskich. Nakada si ona na te stosunki i czasami waciwie zmienia w istotny sposb jako relacji oraz przyjmowanych rozwiza. Oczywicie moemy zastanawia si, dlaczego zapada decyzja o odwrotnym wykorzystaniu rurocigu OdessaBrody, dlaczego podpisano porozumienia gazowe z wprowadzeniem firmy RosUkrEnergo, ktra swoj cz aktyww ma tak mocno ukryt, e nawet prezydent Ukrainy, cho zaakceptowa rozwizania podpisane w styczniu, nie jest w stanie okreli, kto konkretnie po stronie ukraiskiej jest wacicielem 50% akcji firmy. Moemy mwi, e jest to porednik narzucony przez Rosj, ale moemy te odwraca to pytanie i przedstawia sytuacj tak, jak j prezentuje strona rosyjska, wedug ktrej udzia Gazpromu w RosUkrEnergo wynosi 50%, a reszta to sprawa ukraiskich biznesmenw i politykw. Nieprzejrzysto to jak wida z rnych rozwiza, ktre zapadaj w sprawach energetycznych czynnik cigle obecny we wsppracy ukraisko-rosyjskiej. Co wicej ten element czsto rzutuje na ocen porozumie i wsppracy w sprawach energetycznych midzy Rosj a Ukrain. Std bior si problemy nieprzejrzystoci, dziwnych transakcji czy nieprzewidywalnoci pewnych rozwiza, o ktrych te naley powiedzie. Co si tyczy aktualnego stanu tych stosunkw, to uwaam, e sprawa gazowa nie zostaa w adnej mierze rozwizana. W zasadzie wikszo si politycznych na Ukrainie podnosi kwesti rewizji porozumie z 4 stycznia. Musimy jednak pamita rwnie o tym, i same porozumienia zostay sformuowane w taki sposb,e strona rosyjska moe wnosi przynajmniej o rewizj ceny gazu. Sdz, e konflikt w jakiej formie nie wiem, czy tak ostrej jak wczeniej, bo jednak strony wycigny pewn nauk z jego midzynarodowych konsekwencji lub nieporozumienia i napicia dotyczce spraw gazowych s nieuniknione w najbliszej perspektywie wsppracy rosyjsko-ukraiskiej. Jakie moliwoci ma Ukraina? O tym w zasadzie moi przedmwcy mwili, ja chciaabym tylko jeszcze raz krtko je wypunktowa. Pierwsz oczywist spraw jest fakt, e ukraiska gospodarka rzeczywicie stanowi najbardziej energochonn gospodark wiata. Sdz, e powane rezerwy tkwi w tym, by ow zaleno od zewntrznych dostawcw surowcw zmniejszy po prostu przez zmniejszenie energochonnoci gospodarki. Ukraina wydobywa 20 mld m3 gazu wasnego, a do tego importuje jeszcze ponad 50 mld m3. To s proporcje, ktre mog ulec zmianie. Na Ukrainie rozpoczto dziaania zmierzajce do zwikszenia wasnej eksploatacji, bo takie moliwoci rzeczywicie istniej. Wysoko oceniane s perspektywy wydobycia ropy i gazu z dna mrz Czarnego i Azowskiego. Niedawno ogoszono pierwszy konkurs na prace badawcze dotyczce eksplo-

34

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci atacji wglowodorw z szelfu, a sam fakt, e zainteresoway si tym wiatowe firmy specjalizujce si w tej dziedzinie, moe by potwierdzeniem istnienia owych zasobw. Kolejna sprawa to zwikszenie udziau energetyki jdrowej, pod warunkiem uruchomienia na bazie ukraiskich rud uranu zamknitego penego cyklu produkcji paliwa jdrowego na Ukrainie. Zgodnie z now strategi energetyczn tego kraju takie pomysy istniej i sdz, e bd realizowane. Trzecia kwestia dotyczy prawnego umidzynarodowienia wsppracy energetycznej obejmujcej dostawcw, pastwa tranzytowe, przez ktre surowce s dostarczane, i odbiorcw. Jest to postulat, ktry w duej mierze uporzdkowaby sprawy wsppracy energetycznej, pod warunkiem, e Ukraina byaby podmiotem w rozmowach na temat dostaw i odbioru surowcw energetycznych oraz ksztatowania rynku energetycznego. Oczywicie tu pojawia si wiele pyta dotyczcych uregulowania tych kwestii rwnie poza Rosj i Ukrain. Wane jest przede wszystkim to, jak skoczy si dyskusja w samej Unii Europejskiej na temat nowej strategii budowania wsplnego bezpieczestwa energetycznego czy te tak jak do tej pory wsppracy energetycznej z Rosj opierajcej si na interesach poszczeglnych pastw unijnych.

35

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain?

III. Miejsce Ukrainy w Europie i stanowisko Rosji

Integracja europejska Ukrainy i odpowied Rosji
Oeksandr Suszko
Niniejsza analiza czy dwa gwne elementy. S to: po pierwsze ocena obecnego stanu stosunkw midzy Ukrain a Uni Europejsk, a po drugie okrelenie wpywu tak zwanego czynnika rosyjskiego na te stosunki.

Relacje UkrainaUE
Dziki wsppracy Fundacji im. Stefana Batorego i Centrum na rzecz Pokoju, Konwersji i Polityki Zagranicznej Ukrainy w latach 20042005 regularnie byy prezentowane oceny stanu stosunkw midzy Ukrain a Uni Europejsk. Ostatnie opracowanie Midzy satysfakcj a rozczarowaniem. Relacje UEUkraina rok po pomaraczowej rewolucji7, opublikowane na pocztku tego roku, zawiera wnioski dotyczce poziomu efektywnoci, z jak obie strony wykorzystuj moliwoci, ktre otworzyy si dziki ukraiskiej pomaraczowej rewolucji. W opracowaniu tym stwierdzalimy, e chocia rok 2005 potwierdzi otwarcie szeregu nowych perspektyw, to jednak ilo i gboko tego, co nowe, bya niewystarczajca, by stworzy podwaliny dla jakociowego skoku w procesie europejskiej integracji Ukrainy. Podpisanie Planu Dziaa UkrainaUE w lutym 2005 roku oznaczao zmian stosunkw prawnych zgodnie z zasadami Europejskiej Polityki Ssiedztwa (EPS). Zaoenia koncepcyjne tej polityki, ktra nie przewiduje perspektywy czonkostwa w UE, nie zadowalay i nie zadowalaj Ukrainy, jednak na szczeblu politycznym zapada decyzja o wykorzystaniu tych praktycznych moliwoci stopniowej integracji, jakie daje EPS. Jednym z wanych elementw ustanawiania konstruktywnych stosunkw UEUkraina jest powrt Ukrainy na demokratyczn drog rozwoju dziki pomaraczowej rewolucji. Stao wyboru tej drogi potwierdziy wybory parla7

36

http://www.batory.org.pl/doc/ue-ukraina.pdf.

mentarne z 26 marca 2006 roku, ktre zostay przez OBWE i UE uznane za uczciwe i demokratyczne. Zgodnie z opublikowanym w grudniu 2005 roku dorocznym raportem Freedom House Wolno na wiecie Ukraina jako pierwsza spord pastw WNP zostaa zaliczona do kategorii wolnych krajw. Dla porwnania, Rosja jest zaliczana do pastw bez wolnoci, a Gruzja do czciowo wolnych. Jednak stabilne i dojrzae instytucje, ktre zapewniayby panowanie prawa i nieodwracalno przemian demokratycznych, jeszcze na Ukrainie nie powstay. Znaczcy postp w zakresie zapewnienia wolnoci mediw jest najbardziej widocznym sukcesem Ukrainy, spowodowanym pomaraczow rewolucj i zmian systemu. Obecnie Ukraicy ciesz si penowartociowym pluralizmem w rodkach masowego przekazu, zarwno elektronicznych, jak i drukowanych. Oglnopastwowe kanay telewizyjne w przewaajcej wikszoci prezentuj wiadomoci w sposb zrwnowaony, a przedstawiciele opozycji maj dostp do mediw na rwni z wadz. Postp w sferze demokracji i wolnoci mediw by wymieniany jako gwny argument na rzecz zacienienia stosunkw midzy Ukrain a Uni Europejsk. W 2005 roku i na pocztku 2006 roku znacznie wzmocnia si wsppraca Ukrainy i UE w zakresie polityki zagranicznej na bazie uznania i realizacji wsplnych wartoci. Ukraina konsekwentnie przycza si do zdecydowanej wikszoci deklaracji UE, dotyczcych problemw polityki zagranicznej, w tym tak draliwych jak polityka wobec Biaorusi. Oficjalnie Kijw prowadzi solidarn z Uni Europejsk polityk ukierunkowan na rozwizanie problemu Naddniestrza i wysuwa inicjatywy oparte na wsplnych z Uni zaoeniach. Pierwszego grudnia 2005 roku rozpocza prac misja Unii Europejskiej do spraw pomocy w monitorowaniu granicy midzy Ukrain a Modawi w jej naddniestrzaskiej czci. Misja ma zbada sytuacj na tym 450-kilometrowym odcinku w celu nasilenia walki z przemytem i innymi rodzajami dziaalnoci przestpczej. To pierwszy tego rodzaju projekt w historii UE. Biuro misji zostao otwarte 30 listopada 2005 roku w Odessie. Od marca 2006 roku Ukraina i Modawia wprowadziy zaaprobowane przez Uni nowe pro-

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci cedury celne przy przekraczaniu granicy, ktre stanowi znaczcy wkad w walk z przemytem i przestpczoci transgraniczn w tym regionie Europy. Od listopada 2005 roku Ukraina i UE prowadz rozmowy na temat uproszczenia systemu wizowego. Spodziewamy si, e nowa umowa da wielu obywatelom Ukrainy dostp do uproszczonej procedury. Obecnie trwaj dyskusje wok zasadniczych kwestii: zakresu zastosowania uproszczonego systemu, cen wiz itp. Strona ukraiska, bronica bardziej liberalnego podejcia do tych kwestii, moe liczy na pene zrozumienie i pomoc Polski. Ukraina postrzega przygotowywan umow jako dopiero pierwszy krok na drodze do cakowitego zniesienia obowizku wizowego dla obywateli tego kraju. Z takim podejciem zgadza si Parlament Europejski, ktry wprowadzi odpowiedni punkt do rezolucji na temat Ukrainy, uchwalonej 6 kwietnia 2006 roku. Ukraina zamierza rozpocz rozmowy o stowarzyszeniu z UE, poniewa okres obowizywania Umowy o Partnerstwie i Wsppracy oraz Planu Dziaa koczy si w 2008 roku. Obie strony musz jeszcze wypracowa konsensus, ktry z jednej strony odzwierciedlaby denie Ukrainy do stania si w przyszoci penoprawnym czonkiem europejskiej rodziny narodw, a z drugiej uwzgldnia moliwoci Unii Europejskiej na obecnym etapie jej rozwoju. uwarunkowane przez to widzenie perspektywy strukturyzacji politycznej i gospodarczej Wschodu Europy. Po trzecie, czynnik rosyjski bywa pojmowany jako zbir czynnikw wewntrznych w samej Ukrainie, majcych znaczny wpyw na krajobraz polityczny, nastroje opinii publicznej i interesy gospodarcze oraz w pewnym stopniu okrelajcych kontekst europejskiej integracji tego kraju.

Projekt rosyjski i prointegracyjne denia Ukrainy

Oficjalne stanowisko Rosji i rosyjskich elit nie jest dostatecznie jednorodne, by mona byo stwierdzi istnienie gbokiego konsensusu odnonie Ukrainy. Rosyjska polityka mieci w sobie nieco sprzeczne elementy, wiadczce o istnieniu rnych pogldw, przynajmniej jeli idzie o instrumentarium stosunkw. Oficjalnie Rosja nie neguje prawa Ukrainy do integracji z Uni Europejsk. Co wicej, na pocztku kwietnia 2005 roku rosyjski minister spraw zagranicznych Siergiej awrow podczas wizyty w Bratysawie podkreli, e UE i Rosja s tak samo zainteresowane tym, by Ukraina bya stabilna i demokratyczna, dlatego te Rosja i Unia nie mog midzy sob konkurowa o Ukrain. Jednak w praktyce sytuacja wyglda inaczej. Nawet po odrzuceniu skrajnych elementw rosyjskiego spektrum mona powiedzie, e wedug dominujcego pogldu na stosunki midzy Ukrain a Europ w danej chwili integracja Ukrainy z Uni nie jest zgodna ze strategicznym interesem Rosji. Przy czym chodzi tu nie tylko o hipotetyczne i dosy odlege penoprawne czonkostwo, ale nawet o integracj bez czonkostwa, jeli miaaby ona doprowadzi na Ukrainie do nieodwracalnych, strukturalnych i instytucjonalnych przemian wewntrznych, ktre sprawiyby, e reintegracja Ukrainy z przestrzeni postradzieck (z centrum w Federacji Rosyjskiej) staaby si niemoliwa. Za takie nieodwracalne etapy mona uzna albo uni celn z UE na wzr turecki, jak Ukraina hipotetycznie moe zawrze w przecigu 57 lat, albo nawet rozszerzon stref wolnego handlu, ktrej projekt ju teraz jest rozpatrywany przez ekspertw, a rozmowy na ten temat mog rozpocz si jeszcze w tym roku, zaraz po wejciu Ukrainy do wiatowej Organizacji Handlu.

Czynnik rosyjski w stosunkach UkrainaUE

Okrelenie miejsca Ukrainy w Europie, niezalenie od tego, kto prbuje tego dokona, musi uwzgldnia tak zwany czynnik rosyjski. Niemniej przy analizie zjawiska naley pamita, e za tym terminem mog si kry rne znaczenia. Warto wskaza co najmniej trzy skadniki czynnika rosyjskiego, majce realny wpyw na okrelenie miejsca Ukrainy w Europie, a dokadniej na tre, tempo i priorytety ruchu tego pastwa w kierunku integracji europejskiej. Po pierwsze, jest to sama polityka Rosji, ktrej cel stanowi zapobieganie ruchowi Ukrainy w stron Zachodu lub przynajmniej hamowanie go. Po drugie, naley wymieni postrzeganie czynnika rosyjskiego przez czoowych graczy europejskich oraz

37

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? Taka rozszerzona strefa wolnego handlu moe zabezpieczy przed gospodarcz reintegracj Ukrainy i Rosji, o ile w ramach tego projektu zostanie przeprowadzony szereg dziaa z zakresu harmonizacji prawa i wprowadzania wsplnych standardw. Analogicznym zabezpieczeniem ze strony rosyjskiej od 2003 roku by i pozostaje projekt Wsplnej Przestrzeni Gospodarczej (WPG), ktry zakada gboki poziom przyszej integracji co najmniej uni celn z elementami unii gospodarczej. Plan ten ma dwa podstawowe cele. Pierwszy, minimalny to zademonstrowanie europejskim partnerom, e nie naley liczy na konsekwencj ukraiskiej polityki eurointegracyjnej, bo ju samo podpisanie dokumentw zaoycielskich WPG we wrzeniu 2003 roku podao w wtpliwo adekwatno proeuropejskich deklaracji wczesnych ukraiskich wadz. Drugi, maksymalny to stworzenie strukturalnego i funkcjonalnego zabezpieczenia przed integracj Ukrainy z UE (takim samym zabezpieczeniem moe sta si unia celna, o czym piszemy poniej). Obecne stanowisko Ukrainy zakada ograniczone wykorzystanie WPG dla stworzenia realnie dziaajcej strefy wolnego handlu w ramach czwrki. Jednak stanowisko rosyjskie odrzuca taki scenariusz; strona rosyjska za minimalne moliwe stadium integracji z WPG uwaa uni celn. Logika takiego podejcia pozostaje cakowicie jasna, bo wanie unia celna jest tym stadium integracji gospodarczej, na poziomie ktrego znika moliwo prowadzenia przez kraj czonkowski suwerennej polityki zagranicznej w dziedzinie gospodarki. Pozwala to blokowa rozpoczcie rozmw nawet o minimalnym stadium integracji Ukrainy z Uni Europejsk, to znaczy o strefie wolnego handlu. Tak wic na poziomie instrumentalnym wyranie wida mechanizm, ktry ma na celu zapobieganie integracji Ukrainy z Uni Europejsk nawet na najniszym poziomie. WPG nie jest oczywicie jedynym instrumentem Federacji Rosyjskiej majcym wpywa na ksztat stosunkw UkrainaUE. Za inne narzdzie wpywu mona uzna polityk energetyczn FR w jej obecnym ksztacie. Na tym tle bezporednie naciski polityczne, w rodzaju tych, jakie stosowano w 2004 roku, stopniowo odchodz do przeszoci. Konsekwentne oddziaywanie na ukraiskie siy polityczne staje si zadaniem nie tyle Kremla bezporednio, ile pewnych rosyjskich krgw politycznych i biznesowych, zainteresowanych umocnieniem wpyww na rynkach ukraiskich.

Rosja a postrzeganie Ukrainy w Europie Zachodniej

Postrzeganie kwestii ukraiskiej w krajach Europy Zachodniej do 2004 roku, oglnie mwic, nader nieostro odrniao Ukrain od Rosji, a sabe zainteresowanie Ukrain przez duszy czas wyraao si w pojmowaniu jej jako podmiotu satelitarnego, ktrego kierunek rozwoju bezporednio wyznaczaj wpywy Rosji. Od samego pocztku ukraiskiej niepodlegoci konceptualne spojrzenie europejskiego mainstreamu wyranie wyodrbnio Ukrain, wraz z innymi krajami WNP, z regionu Europa rodkowo-Wschodnia, co do ktrego przyjto denie do przyczenia do UE. Koncepcja wpisana w typowe dla krajw postradzieckich Umowy o Partnerstwie i Wsppracy (Ukraina podpisaa tak umow w 1994 roku) zakadaa nie integracj, lecz jedynie partnerstwo i wspprac. Maksymalnym celem wsppracy w zasadzie byo stworzenie strefy wolnego handlu. Przez dugi czas gwni gracze europejscy postrzegali Ukrain przez pryzmat Rosji, z czego Moskwa umiejtnie korzystaa. Majc bardziej rozwinit struktur stosunkw z czoowymi krajami UE, Rosja proponowaa Ukrainie budowanie stosunkw z Europ przez Moskw lub przynajmniej w cisym z ni porozumieniu. Paradoksalnie nowy impuls do utrwalenia tradycyjnego pogldu na temat Ukrainy dao rozszerzenie UE i NATO, a dokadniej powstanie nowego nieformalnego podziau Europy na star i now. Chocia mwienie o starej i nowej Europie zaczo si wskutek rnego stosunku do operacji USA w Iraku i nie miao bezporedniego zwizku z Ukrain, to na Zachodzie Europy pojawiy si dodatkowe argumenty na rzecz ignorowania ukraiskich ambicji eurointegracyjnych. Po pierwsze, konflikt ze Stanami Zjednoczonymi powoa do ycia sytuacyjny sojusz ParyBerlinMoskwa

38

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci (po dojciu do wadzy w Hiszpanii lewicy do sojuszu przyczy si rwnie Madryt). Po drugie, stanowisko nowych czonkw UE i NATO w konflikcie irackim skonio cz elit politycznych Europy Zachodniej do tego, by wejcie do Unii pastw postkomunistycznych rozpatrywa jako czynnik wzmacniajcy amerykaskie wpywy w Europie. W takich warunkach dalsze rozszerzenie UE na wschd mogoby tylko wzmocni proamerykaskie siy w Europie, ktre podobno znajduj si w cigym konflikcie z siami proeuropejskimi. W tym systemie odniesienia Ukraina automatycznie bya zaliczana do amerykaskiej klienteli nie tylko dlatego, e wysaa kontyngent wojskowy do Iraku, ale te dlatego, e od pocztku niepodlegoci cieszya si zwikszonym zainteresowaniem Stanw Zjednoczonych, popierajcych jej prozachodnie ambicje. Takie postrzeganie Ukrainy byo niezwykle wygodne dla Rosji, poniewa pozwalao Kremlowi na wykorzystywanie antyamerykaskich fobii czci zachodnioeuropejskich elit przy rozwijaniu wasnych ambicji neoimperialnych na terenach postradzieckich. Dodatkowym czynnikiem sprzyjajcym negatywnemu lub obojtnemu stosunkowi do Ukrainy przez dugi czas bya ukraiska sytuacja wewntrzna, m.in. wzmocnienie tendencji autorytarnych w okresie drugiej kadencji prezydenta Kuczmy oraz cige skandale, ktre zniszczyy midzynarodowy autorytet wczesnego kierownictwa ukraiskiego. Dopiero pomaraczowa rewolucja w znacznym stopniu zmienia powyszy stan rzeczy i zmusia zachodnioeuropejskie elity do nowego spojrzenia na Ukrain. Obecnie postrzeganie tego pastwa w Europie Zachodniej stopniowo wyzwala si od narosych stereotypw, ktre przez dugi czas warunkoway obraz Ukrainy jako czci Rosji lub sfery jej wycznych naturalnych interesw. Energetyczna zaleno UE od Rosji bya i pozostaje dodatkowym czynnikiem umacniajcym wraliwo zachodnioeuropejskich elit na nastroje Rosji. Jednak po rosyjsko-ukraiskim kryzysie gazowym z przeomu 2005/2006 roku mona zaobserwowa tendencj do bardziej krytycznego spojrzenia na Rosj jako niepewnego dostawc, ktry ma skonnoci do wykorzystywania naciskw energetycznych w polityce.

Czynnik rosyjski w polityce wewntrznej

Czynnik rosyjski ma take wymiar wewntrzukraiski. Stosunki z Rosj tradycyjnie s jednym z motyww najostrzejszych dyskusji politycznych. Etniczni Rosjanie stanowi 17% ludnoci Ukrainy, jednak oprcz tego znaczna liczba etnicznych Ukraicw ma orientacj prorosyjsk (to Ukraicy rosyjskojzyczni czy dokadniej rosyjskokulturowi). Odsetek obywateli Ukrainy o orientacji prorosyjskiej moe ulega powanym wahaniom i jego dokadnej liczby nie da si okreli. Jednak jeli wzi za podstaw podzia elektoratu podczas wyborw w latach 20042006, to na partie oraz kandydatw popierajcych idee zblienia i szczeglnego partnerstwa z Rosj gosuje 3944% ludnoci8. Zdecydowana wikszo mieszka w omiu obwodach poudniowej i wschodniej Ukrainy (od Odessy do Charkowa) oraz na Krymie. Poniewa elektorat prorosyjski ma znaczn liczebno, to konkurowanie o jego gosy stanowi jedn z gwnych intryg kampanii wyborczej. Klisze ideologiczne wykorzystywane do zmobilizowania tego elektoratu s nastpujce: status jzyka pastwowego dla jzyka rosyjskiego, szczeglne, uprzywilejowane stosunki z Rosj i anty-NATO. Si politycznych z tego sektora zawsze byo wiele, ale tylko niektre z nich osigay sukces wyborczy. Jeszcze pod koniec lat dziewidziesitych wydawao si, e taki elektorat zdecydowanie popiera Komunistyczn Parti Ukrainy i odrzuca wszelkie prby zdobycia powszechnego zaufania przez wielki biznes i jego polityczne nadbudwki. Jednak sytuacja ulega zasadniczej zmianie podczas cyklu wyborczego w latach 20042006, kiedy na czoo tych rodowisk jednoznacznie wysunli si Wiktor Janukowycz i jego Partia Regionw, reprezentujcy interesy czci wielkiego kapitau przemysowego poudnia i wschodu Ukrainy. Okazao si, e lewicowa ideologia i nostalgia za czasami
39% to czny wynik osignity w wyborach parlamentarnych przez partie i bloki wykorzystujce hasa dotyczce zblienia i szczeglnego partnerstwa z Rosj (Partia Regionw, Komunistyczna Partia Ukrainy, Blok Natalii Witrenko plus kilka mniejszych partii); 44% to wynik Wiktora Janukowycza w wyborach prezydenckich 26 grudnia 2004 roku.
8

39

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? radzieckimi nie s niezbdne dla zmobilizowania prorosyjskiego elektoratu wschodniej i poudniowej czci kraju. Patrzc na wyniki wyborw parlamentarnych 2006 roku, mona stwierdzi, e Partia Regionw maksymalnie skonsolidowaa prorosyjski elektorat poudnia i wschodu Ukrainy, co z jednej strony zapewnio jej zwycistwo (32%), a z drugiej uniemoliwio wejcie do parlamentu innym siom politycznym, ktre pretendoway do reprezentowania tej grupy ludnoci i miay pewne szanse wyborcze (przede wszystkim Blok Natalii Witrenko i Opozycyjny Blok Nie Tak). Jeli chodzi o integracj europejsk, naley stwierdzi, e w rodowisku elektoratu prorosyjskiego znaczco spado poparcie dla denia do czonkostwa w Unii Europejskiej. Jeli do 2004 roku ide czonkostwa Ukrainy w UE popieraa wikszo we wszystkich regionach Ukrainy, to obecnie tam, gdzie zwyciya Partia Regionw, liczba zwolennikw czonkostwa jest niska (2030%) i znacznie ustpuje odsetkowi przeciwnikw (5060%). Taka tendencja wiadczy o tym, e w danym elektoracie upowszechnia si postrzeganie polityki eurointegracyjnej jako wchodzcej w konflikt z ideami zblienia z Rosj. Coraz mniej osb wierzy tu (podobnie jak na caej Ukrainie) w ide wielowektorowoci oraz moliwo rwnoczesnej integracji zarwno z Zachodem, jak i ze Wschodem. Istniej wszelkie podstawy, by sdzi, e prorosyjska orientacja znacznej czci Ukraicw rwnie w przyszoci bdzie wpywa na wewntrzn sytuacj polityczn kraju. Ten wpyw bdzie si zaostrza przede wszystkim podczas kampanii wyborczych. I odwrotnie, w okresach pomidzy wyborami elity polityczne maj szans zmniejszenia wpywu sztucznych stereotypw i zaproponowania mieszkacom wschodu i poudnia Ukrainy takiego projektu przyszoci kraju, ktry rwnie dla nich byby atrakcyjny. Tylko sukces wewntrznych reform na Ukrainie otworzy moliwo przewartociowania i docenienia przez rosyjskokulturow cz ukraiskiego spoeczestwa idei europejskiej i euroatlantyckiej integracji Ukrainy. tum. Katarzyna Kotyska

40

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci

Model stosunkw rosyjsko-ukraiskich i ich przyszo

Irina Kobrinska
Po wyborach parlamentarnych na Ukrainie stosunki rosyjsko-ukraiskie nadal charakteryzuje nieokrelono. Mona wyrni trzy podstawowe grupy czynnikw wpywajcych na rozwj relacji Rosji i Ukrainy. Pierwsza obejmuje czynniki tradycyjne: handlowo-gospodarcze, bezpieczestwa i humanitarne. Druga grupa zawiera dugookresowe czynniki projektowe, zwizane z rozwojem pastw i ich pozycj midzynarodow, takie jak: projekt budowy pastwowoci, projekt WNP i projekt integracji europejskiej. Zgodno lub rnice w rosyjskim i ukraiskim podejciu do wymienionych projektw s wanym wyznacznikiem obecnego stanu stosunkw Rosji i Ukrainy, jak rwnie perspektyw wypracowania nowych, trwalszych i by moe bardziej przewidywalnych relacji dwustronnych, opartych na zmieniajcych si realiach wewntrzpolitycznych i dynamicznym kontekcie zewntrznym. Wreszcie na trzeci grup skadaj si gbokie zmiany w stosunkach midzynarodowych, na wiecie i w Europie. Jeli wemiemy pod uwag fakt, e nasza konferencja jest organizowana przez stron polsk, wydaje si celowe rozpoczcie od ostatniej grupy czynnikw. Zarwno bowiem Ukraina, jak i Rosja w swoim projektowaniu wewntrznym, zewntrznym i bilateralnym adaptuj si do nowych tendencji wiatowych lub s zmuszone na nie reagowa.

woduje bowiem przecienie UE i obniy jako integracji. Problemy Unii Europejskiej z jednej strony s zwizane z kryzysem modelu socjalno-politycznego i w coraz wikszym stopniu demokratycznego oraz spotgowane przez nowy cykl aktywnoci spoecznej w najwaniejszych krajach Europy Zachodniej. Z drugiej strony kopoty starej Europy porednio i bezporednio wi si z procesem rozszerzenia UE, z inkluzywnoci Europy pojtej jako centrum przycigania dla krajw Europy Wschodniej, Azji i Afryki. Europa nie nada z adaptacj do nowych warunkw i nie wytrzymuje napicia, ktre przekada si na nastroje protestu.

Zmczona Europa
Spowolnienie albo zatrzymanie postpu rozszerzenia i/lub integracji grozi Europie zapnieniem w procesach globalizacji. Zmiana powstaego ju algorytmu jest niemoliwa rwnie dlatego, e po rozpadzie ZSRR doszo do przemieszczenia osi zalenoci ze Wschodu na Zachd. Dominujce procesy integracji i globalizacji czyni warunkiem przetrwania i stabilnego rozwoju pastw Europy rodkowo-Wschodniej przekazanie czci swojej suwerennoci i niezalenoci silnym strukturom ponadnarodowym w zamian za gwarancj bezpieczestwa i pomoc finansowo-gospodarcz. Rosja z kolei znajduje si w modernistycznym stadium budowy pastwa narodowego. Kierownictwo rosyjskie, skupione na wzmacnianiu wadzy i pastwa, nie jest gotowe do integracji z Europ na standardowych warunkach. Tylko nieznaczna cz rosyjskich ekspertw (m.in. Komitet Rosja w Zjednoczonej Europie) proponuje rozwizanie problemu 2007 przez podpisanie Porozumienia o zaawansowanym partnerstwie, tworzcym stowarzyszenie (w 2007 roku mija termin obowizywania Porozumienia o Partnerstwie i Wsppracy FRUE). W porwnaniu do dwch poprzednich etapw ktre miay miejsce w latach 20002003, kiedy przystpienie Rosji do UE popierao 60% ankietowanych (2003), a take w czasie kryzysu w 2004 roku sytuacja znacznie si zmienia i charakteryzuje si dzisiaj wiksz stabilnoci oraz pragmatyzmem. Na Uni Europejsk przypada co najmniej 50% handlu zagranicznego Rosji, a w dajcej si przewidzie perspektywie

Zmieniajca si Europa
Zjawiska kryzysowe w Unii Europejskiej, ktre ujawniy si w cigu ostatnich dwch lat, nie daj podstaw, aby prognozowa wzmocnienie Europy jako samodzielnego i skonsolidowanego gracza na arenie wiatowej. Unia ktra przeya szok nieufnoci wobec Traktatu Konstytucyjnego, zamieszki we Francji, przyjcie nowych, w tym rwnie niepokornych czonkw (takich jak Polska), a teraz stoi wobec problemu czonkostwa Turcji i koniecznoci naprawienia relacji ze Stanami Zjednoczonymi nie jest przygotowana do dyskusji o nowej turze rozszerzenia. Kolejna jego odsona spo-

41

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? zaleno UE od dostaw rosyjskich surowcw energetycznych nie tylko nie zmniejszy si, ale wedug niektrych ocen wzronie. W odrnieniu od WNP kluczowym czynnikiem okrelajcym te relacje jest czynnik handlowo-gospodarczy. Stanowiska Rosji i Unii wobec biecych problemw polityki midzynarodowej i bezpieczestwa s zblione lub pokrywaj si. Jednoczenie obaj partnerzy nie rezygnuj z metod nacisku, przy czym UE tradycyjnie wykorzystuje je umiejtniej (o czym wiadczy chociaby ponowne pojawienie si w kocu marca 2006 roku problemw w zwizku ze wstpieniem Rosji do WTO). Ze swej strony Rosja wykorzystuje istniejcy format podejmowania decyzji, w ktrym dominuj starzy czonkowie Unii (nazywany przez samych Europejczykw ferm zwierzc), oraz dialog z seniorami. Wpyw na podejmowanie kluczowych decyzji Rosja osiga czciowo okrn drog, na przykad poprzez G-8. Gwne problemy w stosunkach FRUE s jednak zwizane z wewntrznymi problemami systemowymi samych partnerw przyszoci rosyjskich reform i rozwojem integracji w Unii Europejskiej, a take ze strategi wobec wsplnych ssiadw, ktrzy ogosili ch integracji z UE. W przeciganiu peryferii i konkurencji integracji (a wanie tak mona scharakteryzowa stosunki w trjkcie UERosjawsplni ssiedzi) pozycja Rosji i jej atrakcyjno zarwno teraz, jak i w najbliszej perspektywie s znacznie sabsze ni w przypadku Unii Europejskiej. Konkurencja integracji w Rosji i na Zachodzie coraz bardziej jest przyjmowana jako gra o sumie zerowej. Jej przyczyn w znaczcym stopniu stanowi nowy cykl dynamiki odrodkowej w przestrzeni poradzieckiej, wywoany przede wszystkim zmianami reimw i elit politycznych w wielu pastwach. Przy tym tylko nieliczne, energetycznie samodzielne pastwa z autorytarnym reimem politycznym (np. Kazachstan) d do wzmocnienia swojej suwerennoci, rozwijajc jednoczenie wspprac z Rosj, szczeglnie w sferze gospodarczej w ramach Euroazjatyckiej Wsplnoty Gospodarczej i Wsplnej Przestrzeni Gospodarczej oraz w dziedzinie bezpieczestwa w ramach Organizacji Ukadu o Bezpieczestwie Zbio rowym lub Szanghajskiej Organizacji Wsppracy. Jednak w wikszoci przypadkw nowe niepodlege pastwa po zmianie reimw politycznych w wyniku rewolucji (Gruzja, Ukraina) lub wyborw (Modawia), kroczc drog pastw Europy rodkowej, d do wejcia w europejsk przestrze integracyjn. Grzech pierworodny przynalenoci do WNP i wieki wsplnej historii daj im niewiele szans. Ten fakt niejednokrotnie podkrelali rosyjscy oficjaowie, mwi o tym take Wadimir Putin9. Pomimo stosowania wuenpenowskiej retoryki integracyjnej wydaje si, e Kreml postawi ju na rozwj stosunkw dwustronnych z pastwami postradzieckimi, uznawszy za priorytet, w zalenoci od przypadku, gospodark lub bezpieczestwo, a take przeksztacenie Euroazjatyckiej Wsplnoty Gospodarczej, Wsplnej Przestrzeni Gospodarczej i Szanghajskiej Organizacji Wsppracy w organizacje bardziej zwarte i funkcjonalne. Kreml trzewo ocenia swoje szanse w rywalizacji z Uni Europejsk i dy do zachowania status quo. Mimo e w oficjalnych dokumentach Rosji i UE trudno znale tego bezporednie potwierdzenie, mona przypuszcza, e obydwie strony s zainteresowane czasowym zamroeniem sytuacji. W gruncie rzeczy na kontynencie europejskim istniej obecnie cztery Europy: stara, moda, nowa i Rosja. Przy czym wczeniem Rosji do wielkiej Europy rzeczywicie jest zainteresowana tylko stara Europa. Pogldy modoeuropejczykw rni si, czym bardzo umiejtnie posuyo si kierownictwo rosyjskie podczas ostatnich wizyt Wadimira Putina w Czechach i na Wgrzech. Znamienne jest, e w Polsce wizyty te zostay scharakteryzowane jako prba pornienia ssiadw10.
Jeli kto oczekiwa od WNP jakich szczeglnych osigni, powiedzmy w gospodarce, w sferze wsppracy politycznej, wojskowej itd., to naturalnie nie byoby tego, poniewa by nie mogo. Deklarowane cele to jedno, a w rzeczywistoci WNP stworzono, aby rozpad Zwizku przebiega w jak najbardziej cywilizowany sposb, moliwie mikko, z jak najmniejszymi stratami w sferze gospodarczej, humanitarnej... Ale WNP nigdy nie miao super-zada o charakterze gospodarczym, celw integracji w dziedzinie gospodarki... To bardzo poyteczny klub dla wzajemnej informacji, dla wyjanienia kwestii problematycznych o charakterze oglnym, politycznym, humanistycznym, administracyjnym. Wadimir Putin, konferencja prasowa powicona negocjacjom rosyjsko-ormiaskim, 25 marca 2005 roku, Erewa. 10 Zob. np. Wprost z 29.03.2006.
9

42

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci Tymczasem w Niemczech dostrzeono w nich dodatkowe zewntrzne posiki dla Czech i Wgrzech wobec nadmiernych ambicji ich ssiadw Polski i Niemiec11. Stanowisko nowoeuropejczykw, a dokadniej rzdw pastw nowej Europy (byych republik radzieckich: Ukrainy, Modawii i Gruzji), w wikszoci przypadkw odtwarza podejcie modoeuropejczykw z pocztku i poowy lat dziewidziesitych. Po dziesiciu latach przesunita na wschd powtarza si historia z ostatniej dekady XX wieku. Zasadniczymi cechami polityki tych pastw s realne i deklarowane oddzielenie si od Rosji oraz identyfikacja w opozycji do niej. Przy braku wyranych orientacji ideologicznych taki sposb samoidentyfikacji jest rwnie dodatkowym instrumentem legitymizacji wadzy w tych krajach. Jednoczenie, jak pokazuje dowiadczenie ostatnich 15 lat, adaptacja i zakorzenienie si nowych czonkw w UE i NATO obniaj zapotrzebowanie na przeciwstawienie si Rosji. Jednak zapotrzebowanie to pozostaje aktualne, kiedy powstaj problemy z adaptacj, zwizane z rozbienociami polityki narodowej z kursem UE (przypadek Polski) lub problemami wewntrznymi (otwa i Estonia). Na Ukrainie, poczwszy od ostatnich wyborw prezydenckich, nowa wadza utracia aureol Majdanu. Jednoczenie Wiktor Juszczenko znalaz si w jakociowo innej sytuacji historycznej ni Lech Wasa, Vaclav Havel czy Borys Jelcyn. W podobny sposb zreszt pomaraczowa rewolucja rni si od aksamitnych rewolucji w Europie rodkowej koca lat osiemdziesitych minionego wieku. Wolno i demokracja bezsporne priorytety koca lat osiemdziesitych i pocztku dziewidziesitych, pierwszej fali aksamitnych rewolucji pozostay wanymi, ale niewystarczajcymi warunkami dla konsolidacji spoeczestwa i stabilnoci. Globalizacja zniosa granice pastwowe w interesie i na danie12 ludzi yjcych w otwartym spoeczestwie informacyjnym oraz dcych do jakociowo nowego poziomu ycia i porzdku socjalnego. Pomaraczow rewolucj porwnuje si do francuskiej rewolucji buruazyjnej.
Zob. np. Frankfurter Allgemeine Zeitung z 30.03.2006. Z. Brzeziski, Poslednij suwierien na rasputie, Niezawisimaja Gazieta z 17.02.2006. Artyku zosta opublikowany rwnie w The American Interest.
11 12

W odrnieniu od lat dziewidziesitych zarwno UE, jak i nowoeuropejczycy maj do czynienia z inn Rosj, w odmiennej sytuacji na wiecie. Rosyjska pastwowo i gospodarka znacznie okrzepy, a sia demokratycznego pdu bardzo osaba, przede wszystkim na poziomie wiadomoci spoecznej. Rzeczywisto jest taka i potwierdzaj to socjolodzy e Rosja w tym momencie i w najbliszej perspektywie nie potrzebuje zewntrznych punktw oparcia w celu wzmocnienia tosamoci, ani na Zachodzie, ani co jest szczeglnie wane na obszarze postradzieckim. (Czy to dobrze, czy le to ju inna sprawa. Pozostawmy w nawiasie dugoterminow konieczno demokratyzacji spoeczestwa i modernizacji gospodarki Rosji. Naley tylko zauway, e realizacja danych celw strategicznych zaley przede wszystkim od decyzji oraz woli politycznej i nie potrzebuje znacznego zaplecza zewntrznego.) Wane pozostaje to, e polityka Rosji w stosunku do UE i WNP jest uwarunkowana nie wewntrznymi potrzebami budowania pastwa, ale swoistym pojmowaniem geopolityki i zysku gospodarczego. Powrt do pragmatyzmu w przestrzeni postradzieckiej, ktrego pierwsz fal mona byo obserwowa w latach 20012003, potwierdzaj ostatnie deklaracje o zamiarze renegocjacji warunkw dostaw gazu dla Biaorusi i Armenii. Wanie w takim ujciu naley rozpatrywa now polityk energetyczn Moskwy. Jednoczenie, jeli wemie si pod uwag tendencje gospodarcze i spoeczno-polityczne w Rosji, druga fala pragmatyzmu w podejciu do WNP nie moe ju sprowadza si do ideologii liberalnego imperium, zaproponowanej przez Anatolija Czubajsa. Nie mniej wane, szczeglnie dla ekspertw analizujcych i oceniajcych zmiany w Rosji oraz perspektywy jej rozwoju, jest uwzgldnienie oglnego ta gbokiego zwrotu w sytuacji na wiecie. Na tle integracji i globalizacji charakterystyczne staj si procesy renacjonalizacji, destrukcji wartoci i norm demokratycznych, a w Europie pogorszenia standardw bezpieczestwa.

Model stosunkw Rosji i Ukrainy

Model stosunkw Rosji i Ukrainy pod wieloma wzgldami bdzie ksztatowany przez oddziaywanie tradycyjnych czynnikw o charakterze

43

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? dwustronnym: handlowo-gospodarczych, bezpieczestwa i humanitarnych. Rosyjski udzia w ukraiskim handlu zagranicznym pozostaje znaczcy. W roku 2005 udzia Rosji w eksporcie Ukrainy (towary bez usug) wynis 21,6%, a w imporcie (towary bez usug) 36,3%. Oglna wysoko wymiany gospodarczej midzy pastwami signa 25 mld dolarw. Kluczowym czynnikiem w sferze gospodarczej pozostaje wzajemna zaleno energetyczna: Ukrainy od dostaw surowcw energetycznych, Rosji od tranzytu energii przez terytorium ukraiskie. W 2005 roku przez Ukrain planowano przesa 128 mld m3 gazu13, czyli okoo 80% caoci eksportu Rosji do krajw Europy Wschodniej i rodkowej. Pomimo zawartego w 2005 roku porozumienia z Niemcami i rozpoczcia budowy gazocigu pnocnoeuropejskiego, Rosja wedug opinii ekspertw nie bdzie w najbliszym czasie dysponowaa alternatywnymi moliwociami tranzytu. Rurocig biaoruski obciony jest niemal w 100%. Kryzys gazowy, ktry tak ostro rozgorza w pierwszych dniach nowego roku, ale w istocie zosta zapocztkowany duo wczeniej (mwic cilej, to Kijw wiosn 2005 roku jako pierwszy wystpi z propozycj przejcia na zasady rynkowe w sferze gazowej), w roku 2006 pozostanie gwnym punktem spornym w stosunkach rosyjsko-ukraiskich, co jest uwarunkowane przyczynami zarwno gospodarczymi, jak i politycznymi. Jeli pominiemy mechanizm i kontekst osignitych porozumie, okae si, e w istocie odpowiadaj one interesom nie tylko Rosji, ale take Ukrainy. W programie przedwyborczym, przedstawionym nie przez liberaa Juszczenk, lecz jego oponenta Janukowycza, za strategiczne zadanie uznano stworzenie rozwinitej gospodarki postindustrialnej14. Nawet bez uwzgldnienia tak ambitnych celw Ukraina jeli nie w najbliszej przyszoci, to w nieodlegej perspektywie bdzie musiaa rozwija technologie oszczdzania energii, co bez
Ekspiert Ukraina, nr 25, 4.07.2005. Wystpujc 26 stycznia 2006 roku w Charkowie, przewodniczcy rady politycznej Partii Regionw przedstawi trzyetapow strategi. Pierwszy etap antykryzysowy, drugi przejcie do stadium rozwoju postindustrialnego, trzeci gospodarka zaawansowanych technologii, gospodarka oparta na wiedzy i zblienie kraju do europejskiego poziomu rozwoju. REGNUM, 27.01.2006.
13 14

44

wtpienia wpynie pozytywnie na rozwj jej gospodarki. Nieuniknione w takich sytuacjach poszukiwanie alternatywnych rde energii na Ukrainie, ktra przeya tragedi czarnobylsk, s naraone na podwyszone ryzyko. Tym niemniej na pocztku 2006 roku ogoszono plany rozwoju energetyki atomowej. W warunkach pogarszania si oglnej sytuacji gospodarczej, wzrostu inflacji i deficytu budetowego Ukrainie trudno poradzi sobie z podwyk ceny gazu. Poza ludnoci cierpi take gwni eksporterzy, chonne energetycznie gazie przemysu. Niemniej jednak, zdaniem byego szefa kompanii Naftohaz Ukrainy Jurija Bojko, nie naley nie docenia zapasu wytrzymaoci przedsibiorstw bdcych czoowymi eksporterami ukraiskimi. Znany ekonomista ukraiski Ihor Burakowkyj uwaa, e szok wynikajcy z podwyki cen gazu w krtkoterminowej perspektywie bdzie szed w parze z odczuwalnym spadkiem produkcji, przede wszystkim w sektorach wykorzystujcych gaz ziemny. Jednak przy adekwatnej polityce krtko- i dugoterminowej oraz dziki racjonalnej reakcji na szok ze strony biznesu spadek ten bdzie moliwy do pokonania, a gospodarka moe przystosowa si do waha cen surowcw energetycznych na rynku wiatowym, tak jak to niedawno miao miejsce w przypadku krajw rozwinitych i rozwijajcych si. Temat gazu sta si jednym z atutw wszystkich si rywalizujcych z parti Wiktora Juszczenki w wyborach parlamentarnych (wczajc Blok Julii Tymoszenko). Kwestia ta niewtpliwie pozostanie w centrum walki politycznej w nowej Radzie Najwyszej, bdzie ogromnym problemem dla nowego rzdu i moe okaza si przyczyn jego dymisji. (61% ankietowanych przez WCIOM uwaa, e osignite na pocztku 2006 roku porozumienie ma charakter tymczasowy). Temat gazu bdzie wic cigle powraca w wewntrzpolitycznej walce na Ukrainie. Wielu analitykw w Rosji ju dawno mwio o koniecznoci podniesienia cen gazu dla Ukrainy (i innych krajw WNP). Liberaowie twierdz tak ze wzgldu na zasady gospodarki wolnorynkowej. Konserwatyci przekonuj, e zachowujc niskie ceny, Rosja po prostu finansuje wstpienie Ukrainy do UE i NATO (szacunki mwi o 810 mld dolarw) oraz e Wsplna Przestrze Gospodarcza jest dla

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci Ukrainy rodkiem umoliwiajcym jej wejcie do Unii15. (Nawet polscy eksperci zauwaaj, e Ukraina zawdzicza szybki rozwj w latach 20012004 przemianom w rosyjskiej gospodarce na fali wysokich cen ropy16). Jak wynika z bada socjologicznych, podwyka cen gazu dla Ukrainy zostaa bardzo pozytywnie przyjta przez rosyjsk opini publiczn. Zgodnie z rezultatami bada WCIOM z 1415 stycznia 2005 roku, wikszo ankietowanych uwaa t decyzj za obiektywn, uwarunkowan wzrostem wiatowych cen surowcw energetycznych (39%), konsekwentnym podejciem Rosji, majcym na celu przejcie do stosunkw rynkowych w eksporcie gazu i ropy (36%) oraz deniem kierownictwa Gazpromu do zwikszenia dochodw ze sprzeday gazu (18%). Mniejszo badanych dopatruje si w tym motyww politycznych (6%). Jednoczenie z pogldem, e pozycja Rosji w kryzysie gazowym w zupenoci odpowiada interesom narodowym tego kraju, zgadza si 39% ankietowanych, za opini, e raczej odpowiada optuje 34% osb, raczej nie odpowiada tylko 11%, a zdecydowanie nie odpowiada 2%. Stan umysw klasy politycznej i spoeczestwa przypomina ten z pocztku lat dziewidziesitych. Wwczas wrd rosyjskich ekspertw i w spoeczestwie w ogle powszechnie panoway poczucie krzywdy i przekonanie, e szybki rozwj krajw Europy rodkowej by moliwy dziki bezzwrotnym inwestycjom ZSRR, ze szkod dla wasnych obywateli. Paradoksalnie, ale jeli analogicznie rozpatrywa wzrost cen gazu jako instrument politycznego nacisku na Kijw, to przejcie do stosunkw rynkowych porednio wiadczy o tym, e
17 stycznia 2006 roku zbliona do wadz rosyjskich Fundacja Jedno dla Rosji zorganizowaa konferencj Kryzys gazowy, wybory parlamentarne na Ukrainie i perspektywy wsppracy dwustronnej. W swoim wystpieniu prezes Fundacji Wiaczesaw Nikonow scharakteryzowa klsk Ukrainy podczas rozmw z Gazpromem jako porak strategiczn. Juszczenko faktycznie wycofa swj kraj z negocjacji o Wsplnej Przestrzeni Gospodarczej, za co wczeniej Ukraina otrzymaa surowce energetyczne po niskich cenach i rosyjsk pomoc finansow. Zerwanie przez Ukrain stosunkw z Rosj jest rwnoznaczne wystpieniu jakiegokolwiek kraju z UE. Przy tym Ukraina nawet na krok nie posuna si w kierunku integracji z UE, REGNUM, 18.01.2006. 16 Economies in transition Eastern Europe and the former Soviet Union, Regional overview, s. 33.
15

w Rosji nieobecne s ambicje neoimperialne oraz e uznaje ona Ukrain za pastwo samodzielne i suwerenne. Chocia wydaje si to paradoksalne, temat gazu w stosunkach rosyjsko-ukraiskich moe sta si ich stabilizatorem, gdy realna wzajemna zaleno, a take nastawienie na partnerw europejskich w cigu najbliszych dwch lat zmusz oba pastwa do wypracowania pragmatycznej, moliwej do przyjcia dla kadej ze stron i przewidywalnej formuy relacji, ktrej elementem najprawdopodobniej bdzie umowa o systemie dostarczania gazu. Podejmowanie kwestii gazu, podnoszce temperatur dyskusji politycznej na Ukrainie, najprawdopodobniej bdzie sprzyjao osigniciu jeli nie konsensusu, to przynajmniej wzajemnego zrozumienia midzy gwnymi siami politycznymi w kwestii najwaniejszych kierunkw rozwoju kraju. W rwnej mierze i ma to zwizek z ostatnimi wyborami moliwa zmiana przyszego rzdu wywoana problemami gazowymi nie doprowadzi do destabilizacji sytuacji na Ukrainie. Jak pokazuje dowiadczenie krajw Europy rodkowo-Wschodniej, przede wszystkim Polski, czste zmiany rzdw w najtrudniejszym okresie transformacji pozwalaj na wypuszczenie nadmiaru pary przy podwyszonej temperaturze aktywnoci politycznej oraz zmniejszenie amplitudy rozhutanego wahada politycznego. Podobn rol w stosunkach dwustronnych i w polityce wewntrznej Ukrainy odgrywaj rwnie inne wojny handlowo-gospodarcze, np. metalurgiczna i mleczna, z powodu ktrych cierpi przede wszystkim wschodnie, bardziej prorosyjsko nastawione regiony Ukrainy. Nieunikniona pragmatyzacja relacji dwustronnych nie tylko zbalansuje wymian handlowo-gospodarcz (tak jak to miao miejsce po kryzysie finansowym z 1998 roku), ale te ustabilizuje t dziedzin. Wreszcie obie strony uwaaj przystpienie do WTO za jeden z najbardziej efektywnych instrumentw rozwizania wspomnianych wyej problemw, co o wiele bardziej odpowiada normom globalizujcej si gospodarki wiatowej ni spory dwustronne. Due znaczenie w stosunkach dwustronnych maj rosyjskie inwestycje na Ukrainie i ukraiskie w Rosji. Federacja Rosyjska pozostaje

45

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? jednym z najwaniejszych inwestorw zagranicznych na rynku ukraiskim. W pierwszym kwartale 2005 roku jej udzia w oglnym bilansie bezporednich inwestycji zagranicznych na Ukrainie nawet wzrs (z 5,4% do 5,8%). W strukturze inwestycji rosyjskich, w odrnieniu od oglnej struktury bezporednich inwestycji zagranicznych, tradycyjnie przewaaj przemys rafineryjny (okoo 20%), nieruchomoci (okoo 14%), transport i czno (okoo 10%). Do najwikszych inwestorw rosyjskich na Ukrainie nale ukoil, Tatnieft, TNKBP, Russkij Aluminij oraz SUAl Holding. Na pocztku 2006 roku pojawiy si informacje o aktywizacji na rynku ukraiskim rosyjskiego kapitau bankowego. Pomimo cigle powracajcego problemu reprywatyzacji na Ukrainie, proces ten waciwie nie dotkn i zdaniem ekspertw nie dotknie wikszej czci rosyjskich aktyww. Przy tym, co zauwaaj znani eksperci ukraiscy, na przykad politolog Dmytro Wydrin, kapita rosyjski, jak zreszt kady inny, stara si zachowa dobre stosunki z wadzami. Jednoczenie nowa wadza ukraiska, co jest zreszt naturalne, znacznie chtniej widzi u siebie inwestorw z Zachodu. Tak czy inaczej nie mona negowa wpywu wieo przeprowadzonych wyborw na wspomnian dziedzin. Bezporednio po wyborach, jeszcze przed powoaniem rzdu, pojawia si informacja o tym, e zwizany z Juli Tymoszenko oligarcha Ihor Koomojskyj, szef FPG Pryvat, poda do sdu w Stanach Zjednoczonych wspwacicieli rosyjskich FPN Renowa i Jewraz Wiktora Wekselberga i Aleksandra Abramowa, starajc si przeszkodzi w deprywatyzacji Mikoajowskiej Fabryki Ferrostopw. Wraz z grupami finansowo-przemysowymi w stosunkach rosyjsko-ukraiskich bardzo aktywny jest duy i redni kapita. Dobrze rozwija si wsppraca na poziomie regionalnym: umowy partnerskie midzy okrgami i przedsibiorstwami. Podejmowane s rwnie starania majce na celu rozwinicie europejskiego modelu wsppracy regionalnej, na wzr euroregionw (Dniepr, wczajc Okrg Homelski na Biaorusi, Soboanszczyzna). Coraz bardziej zmniejsza si, cho nadal pozostaje wana, wspzaleno w sferze wsppracy wojskowo-technicznej. Jeli Ukraina zostanie czonkiem NATO a kwestia ta w jeszcze wikszym stopniu ni w przypadku krajw Europy rodkowej bdzie decyzj polityczn ukraiski kompleks wojskowo-przemysowy, wedug ocen wikszoci ekspertw na Ukrainie, w Rosji i na Zachodzie, okae si konkurentem dla zachodnich producentw uzbrojenia. Jego los zostanie rozstrzygnity przede wszystkim z punktu widzenia interesw komercyjnych pastw czonkowskich NATO, co bez wtpienia przyniesie spadek iloci miejsc pracy i wywoa inne problemy spoeczno-ekonomiczne. Zreszt w okresie niezalenoci Ukrainy ilo zatrudnionych w kompleksie wojskowo-przemysowym zmniejszya si o 68%, w przemyle technologii kosmicznych o 71%, a w produkcji aparatury o 73%. Na Ukrainie zachoway si jednak wielkie nowoczesne przedsibiorstwa, produkujce samoloty, czogi i statki. Dc do przystpienia do systemu bezpieczestwa zbiorowego NATO, Ukraina zamierza zmniejszy liczebno si zbrojnych do 75100 tys. ludzi. Armia taka, jak uwaaj eksperci ukraiscy, potrzebuje 600 czogw, 1200 transporterw opancerzonych, 400 samolotw i 1500 systemw artyleryjskich. Ukraiskiemu kompleksowi wojskowo-przemysowemu nie bdzie opacao si produkowa w tak maych ilociach. Przemys obronny na Ukrainie przestaje by wic gwarantem i niezbdnym elementem bezpieczestwa narodowego i jak twierdz eksperci ukraiscy naley go rozpatrywa w kategoriach potencjalnego rda dochodw przede wszystkim z eksportu. Pytanie brzmi nastpujco: czyim podwykonawc bdzie ukraiski przemys zbrojeniowy europejskim czy rosyjskim?17 Chocia wikszo ekspertw, a take cz przedstawicieli armii, uwaa za najbardziej podan integracj z Europ, to jednak w najbliszej perspektywie, dopki Ukraina nie opracuje konkretnego programu, jedynym sposobem ratowania zbrojeniwki jest ich zdaniem wsppraca z Rosj. Sygnalizujc swoje denie do NATO, Ukraina ryzykuje utrat gwnego partnera we wsppracy wojskowo-technicznej, czyli Rosj. Zaostrzy si rwnie konkurencja tych dwch pastw w eksporcie broni. Ze zrozumiaych wzgldw cz wojskowych i szefw przemysu wojskowego opowiada si
17

46

Ekspiert Ukraina, nr 25, 4.07.2005.

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci za rozwojem dobrych stosunkw z Rosj, a na caym wiecie lobby zbrojeniowe jest jednym z najwaniejszych graczy ksztatujcych polityk narodow. Jak na razie trudno powiedzie, na ile silne oka si jego wpywy w formuowaniu polityki ukraiskiej po wyborach do Rady Najwyszej i powoaniu nowego rzdu. Dowiadczenia krajw rodkowoeuropejskich, przede wszystkim Polski, ktra w wielu dziedzinach jest porwnywalna z Ukrain, wiadcz o tym, e w okresie transformacji strategiczne motywy polityczne, przynajmniej te zwizane z obronnoci, caoksztatem dominuj nad racjonalnoci gospodarcz. Dlatego te kluczow kwesti jest wybr gwnego kierunku rozwoju kraju. W tej sytuacji Rosja choby dla samego bezpieczestwa moe ograniczy lub zerwa wspprac z Ukrain w sferze wojskowo-technicznej. O gotowoci wstrzymania przez Rosj wsppracy z Ukrain w najbardziej wraliwych sektorach kompleksu wojskowego, jeli Kijw bdzie kontynuowa denie do integracji z NATO, wspomina wielokrotnie Wadimir Putin. Jednak moe to spowodowa znaczne problemy take w rosyjskim przemyle zbrojeniowym, a ich rozwizanie bdzie wymagao niemaych nakadw18. W zwizku z tym, e w perspektywie najbliszych 20 lat Ukraina nie ma szans na przystpienie do Unii Europejskiej, o czym wspominaj wysocy urzdnicy Unii, szczeglnie Gnter Verheugen, w najbliszej przyszoci mona mwi tylko o jej czonkostwie w NATO. Skutkiem tego bdzie pogorszenie stosunkw Rosji z Zachodem (raczej nie dugookresowe, ale najprawdopodobniej powane), jako e wwczas do rangi problemw urosn kwestia rosyjskiej Floty Czarnomorskiej i innych obiektw wojskowych Rosji na terenie Ukrainy, status Sewastopola itp. Kryzys nastpi take w stosunkach Ukrainy z Rosj, dlatego e, zabiegajc o czonkostwo w NATO, Kijw bdzie wykorzystywa czynnik zagroenia roWedug sw ministra obrony Siergieja Iwanowa, Stopie integracji rosyjskiego i ukraiskiego kompleksu wojskowo-przemysowego jest bardzo wysoki i bdziemy zmuszeni zainwestowa wielkie pienidze, aby unikn jakiejkolwiek zalenoci od dostaw produkcji z Ukrainy, majcej dla nas powane znaczenie. Ekspert, nr 23, 20.06.2005; Ekspiert Ukraina nr 25, 4.07.2005; Ekspiert, nr 27, 17.07.2005; Jewgienij Kookin, Ukraina pieried wyborom. www.rian.ru/analytics/20060216.
18

syjskiego i identyfikowa si w opozycji do Rosji, podobnie jak si to dziao na pocztku lat dziewidziesitych w pastwach Europy rodkowo-Wschodniej i na pocztku XXI wieku w krajach nadbatyckich. Wstpienie do NATO, mimo e wpywa na przypieszenie reformy wojskowej, co jest tosame z demokratyzacj jednego z najbardziej konserwatywnych segmentw pastwa, nie spowoduje zmian w sferze socjalnej i gospodarczej. Wybr przez Ukrain kierunku na integracj z Sojuszem Pnocnoatlantyckim wywouje burzliwe dyskusje. W latach 20052006 wybr ten sta si elementem twardej walki politycznej. Lewicowi opozycjonici (np. Oeksandr Moroz) zaproponowali referendum o czonkostwie kraju w NATO. Jeli referendum bdzie przeprowadzone uczciwie, bardzo prawdopodobne jest, e idea ta nie otrzyma znacznego poparcia spoecznego, co potwierdzaj nawet ukraiscy eksperci i politycy o orientacji prozachodniej. Jednak niezalenie od rezultatw referendum, jeli w ogle si ono odbdzie, kwestia czonkostwa w NATO nie zniknie z ukraiskiego dyskursu politycznego, o czym zdecyduj przede wszystkim czynniki zewntrzne. W powstaej sytuacji praktyczne zagadnienia bezpieczestwa staj si z jednej strony przedmiotem asymetrycznego targu w stosunkach dwustronnych. W odpowiedzi na podniesienie cen gazu Ukraina zacza da podniesienia cen opat za stacjonowanie Floty Czarnomorskiej w Sewastopolu i czciowej renegocjacji warunkw jej statusu. Do serii asymetrycznych kontrargumentw zaliczy mona take skandaliczn histori z latarni morsk w Noworosyjsku. Z drugiej strony wszystkie te wydarzenia nie s waciwie adn nowoci i w ostatnich latach systematycznie si powtarzaj, w zalenoci od interesw politycznych jednej lub drugiej strony, co pozwala stabilizowa niestabilno. Jednoczenie cigle istniejce wspzalenoci w sferze bezpieczestwa stanowi rodzaj asekuracji oraz pomagaj w spokojnym i racjonalnym rozwizywaniu rzeczywicie wanych kwestii. (Chocia biorc pod uwag dowiadczenia ostatnich 1015 lat, racjonalne i tym bardziej spokojne precedensy trudno jest znale).

47

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? W perspektywie rednioterminowej powanym punktem spornym w stosunkach dwustronnych pozostanie problem Naddniestrza. Plan Juszczenko dotyczcy uregulowania konfliktu w Nadniestrzu poprzez demokratyzacj procesu zosta przyjty przez Moskw jako dowd ambicji Kijowa do odgrywania roli lidera regionalnego, co przyczyni si do wypierania Rosji i przedstawi Unii Europejskiej dodatkowe dowody przywizania Ukrainy do regu demokratycznych. Nie mniejsze niezadowolenie Kremla wywouj inicjatywy (podejmowane wsplnie z Gruzj) takie jak Wsplnota Demokratycznego Wyboru, ktre s odbierane jako kolejna prba przeprowadzenia granicy pomidzy demokratycznymi nowoeuropejczykami a niedemokratyczn Rosj. Nowa wsplnota z jednej strony odtwarza model Grupy Wyszehradzkiej z pocztku lat dziewidziesitych (ktry ostatecznie doprowadzi do rozwizania Ukadu Warszawskiego i RWPG), a z drugiej stawia na odgrywanie roli regionalnego partnera Stanw Zjednoczonych w realizacji amerykaskiej polityki promoting democracy. Podobnie jak wczeniej, w relacjach rosyjsko-ukraiskich wany pozostaje czynnik cywilizacyjny: blisko jzykowa i etniczna, wsplna przeszo historyczna, w tym take jej momenty tragiczne (w 2006 roku w Kijowie bdzie obchodzona 65. rocznica Babiego Jaru, pierwszej karty holokaustu), religia, wizy rodzinne i istnienie licznej ludnoci rosyjskojzycznej. Rosja, gdzie pracuj setki tysicy ukraiskich gastarbeiterw, w dajcej si przewidzie przyszoci pozostanie wanym rdem dochodw dla ukraiskich gospodarstw domowych. W najbliszym czasie rozwj Ukrainy oraz Rosji i ich stosunkw dwustronnych w duym stopniu bd zalee od wewntrznych czynnikw politycznych. Kluczowymi momentami w rozwoju relacji ukraisko-rosyjskich s wydarzenia z krgu polityki wewntrznej, przede wszystkim wybory. Przyjmujc tak periodyzacj, mona uzna, e oba kraje przeszy ju dwa etapy: wybory prezydenckie w 2004 roku oraz wybory do Rady Najwyszej w 2006 roku. Przed nimi trzeci etap: marzec 2006jesie 2007rok 2008 (wybory parlamentarne w Rosji, tzw. czynnik 2008). Kontynuujc polityk dystansowania si od WNP (co byo charakterystyczne take dla prezydentury Leonida Kuczmy), nowa wadza wytyczya strategiczny cel integracj ze strukturami europejskimi i euroatlantyckimi. Jednoczenie znalaza si w nadzwyczaj trudnym pooeniu w zwizku z gbokim kryzysem w Unii Europejskiej. W powstaej sytuacji wyjciem dla Ukrainy (niezalenie od skadu nowego rzdu, jako e wikszo politykw i tak jest nastawiona proeuropejsko) moe by postawienie na integracj europejsk, traktowan jako proces przynoszcy wymierne dywidendy spoeczestwu (wypracowanie korzystnych warunkw dla rozwoju maego i redniego biznesu, wzrost inwestycji i stworzenie nowych miejsc pracy, obnienie poziomu korupcji, przestrzeganie prawa, niezalene sdy, wolnoci demokratyczne, wolne media itd.) i sprzyjajcy budowaniu wspczesnego pastwa, a nie jako rezultat (czonkostwo w Unii Europejskiej). Pogbienie kontaktw ze strukturami UE i NATO miaoby by wic nie tyle celem, ile instrumentem umocnienia si nowego systemu i reimu (co zreszt w okresie pierwszej kadencji zrobi Wadimir Putin). W dugookresowej perspektywie kluczowe znaczenie bd miay rozwj stosunkw Ukrainy z Uni oraz decyzja Kijowa, jak rol zamierza odegra w Europie. Wielu ukraiskich ekspertw uwaa, e Ukraina bdzie orientowa si na star Europ. Wielowektorowo uprawianej polityki powinna uczyni z Kijowa cz osi MadrytParyBerlin (i by moe Moskwa), nie za WaszyngtonWarszawa Wilno. Ukraina ma szans na budowanie wielkiej Europy, a nie buforowej Rzeczypospolitej. Byoby to z korzyci dla wszystkich uwaa znany politolog ukraiski Woodymyr Malinkowicz19. Rzeczywicie, odpowiedzialne podejcie do integracji europejskiej wskazuje na konieczno konsolidacji europejskiego jdra, a nie wykorzystania idei europejskiej dla realizacji swoich regionalnych bd subregionalnych ambicji.

Wybory parlamentarne zwycistwo czy poraka Rosji?

Polityka Kremla podczas wyborw parlamentarnych istotnie rnia si od polityki rosyj19

48

Niezawisimaja Gazieta, 11.01.2006.

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci skiej z koca 2004 roku. Owiadczenia moskiewskich technologw politycznych o rzekomym wspieraniu przez Kreml maej partii Natalii Witrenko w adnym razie nie naley rozpatrywa jako oficjalnej pozycji Moskwy20. Tym razem Rosja negocjowaa ze wszystkimi znaczcymi siami politycznymi na Ukrainie i niejednokrotnie na najwyszym szczeblu deklarowaa gotowo wsppracy z nowym rzdem, niezalenie od jego politycznej proweniencji. W tym sensie Rosja nie przegraa wyborw parlamentarnych na Ukrainie. Zakoczone niedawno wybory potwierdziy jednoczenie, e pomaraczowa rewolucja nie bya przypadkowa. Kraj rzeczywicie dynamicznie si zmienia. Bezporednim dowodem aktywnoci spoecznej jest bardzo wysoka frekwencja wyborcza. Pomijajc liczne pomyki i bdy, ktre zahamoway spoeczny i ekonomiczny rozwj kraju, mona przypuszcza, e zachowanie wolnoci demokratycznych i orientacja na integracj z instytucjami europejskimi pozwol na utrzymanie na Ukrainie nowego postradzieckiego, proeuropejskiego modelu pastwowoci i na rozwijanie go. Realizacja reformy politycznej, przejcie do republiki parlamentarnej, pozwoli przetrwa czste zmiany rzdw co jest nieuniknione w trakcie transformacji z agodniejszymi kryzysami politycznymi. Przeprowadzenie reformy politycznej naley rozpatrywa jako sygna, e Ukraina dokonaa wyboru systemu. Gwne niepowodzenie Juszczenki osabienie wadzy prezydenckiej stao si jednoczenie sukcesem, poniewa w ten sposb pojawiy si dodatkowe przesanki przejcia do nowego systemu parlamentarno-prezydenckiego. W ostatnim czasie wzroso znaczenie parlamentu. Bez jego wsparcia Juszczenko nie mgby przeprowadzi wielu realizowanych przez niego zgodnie z europejskimi normami reform, wymagajcych fundamentalnych zmian w ustawodawstwie. Uzasadnieniem dla umocnienia roli parlamentu jest take podwyszona aktywno obywatelska spoeczestwa. W odrnieniu od Rosji, deklarowane cele szybkiej integracji ze strukturami zachodnimi wywouj przypieszone przejcie Ukrainy od pastwa narodowego do stadium postmodernistycznego. Czy moliwe jest powtrzenie przez Ukrain modelu rozwoju Polski i krajw nadbatyckich? Odpowied zaley przede wszystkim, cho nie tylko, od aktywnego wsparcia integracyjnych ambicji Kijowa przez Stany Zjednoczone i UE, przy czym wsparcie to powinno odczu spoeczestwo ukraiskie. Pozostaje ponadto otwarta kwestia, na ile do przypieszonej realizacji tego projektu gotowe jest nie tylko pastwo (jego gwne instytucje), ale i samo spoeczestwo, tzn. jak legitymizacj ma ten projekt. W perspektywie strategicznej niewykluczone jest, e Rosja bdzie musiaa zrewidowa swoj polityk w kierunku analogicznym do zmiany jej polityki wobec modoeuropejczykw w latach dziewidziesitych. W okresie rednioterminowym Rosja powinna by za gotowa na to, e brak w ukraiskiej polityce znaczcej skadowej ideologicznej, a take nie mniejsza ni w obecnej Radzie Najwyszej rola lobbystw biznesowych umoliwiaj praktycznie dowolne kombinacje w skadzie rzdu, co spowoduje jego czste zmiany. tum. Micha Ksiek

20

S. Markow na TNT, 24.03.2006.

49

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain?

Europejskie mity o Ukrainie

Konstantin Zatulin
Jestem bardzo wdziczny Fundacji im. Stefana Batorego za zaproszenie. W Polsce, a si rzeczy take w Warszawie, przebywam po raz pierwszy. W krtkim okresie miaem wiele wrae, a jednym z nich jest oczywicie nasza konferencja. Powiedziano ju bardzo wiele, z czci si zgadzam, z czci nie. Musz wnie pewne zmiany do swego wystpienia, aby zareagowa na to, co zostao tutaj w cigu dnia przedstawione. Przede wszystkim, podobnie jak inni, chciabym powiedzie kilka sw o pewnych mitach, z ktrych coraz czciej korzystamy, gdy oceniamy sytuacj na Ukrainie i wok tego kraju. Jeden z gwnych mitw, ktre s bardzo popularne (myl, e w Polsce ze szczeglnych wzgldw rwnie), gosi, e wybory z 2004 i 2006 roku rozwizyway kwesti demokracji na Ukrainie. Moim zdaniem to nie tak, a ju z pewnoci nie do koca tak. Wybory z 2004 roku oraz te z 2006 roku, bdce kontynuacj pierwszych, rozwizyway kwestie losu Ukrainy jako pastwa w ogle demokratycznego bd autorytarnego. Kto wczeniej bardzo susznie stwierdzi, e wybr odby si nie midzy prawic a lewic, jak to zwykle ma miejsce w Europie i Rosji, ale by to wybr midzy Wschodem a Zachodem, midzy swoimi a obcymi. Prosz zwrci uwag, e w 2004 roku dziewi obwodw ze wschodu i poudnia Ukrainy zagosowao na Janukowycza, natomiast szesnacie zachodnich i centralnych, w tym Kijw, opowiedziao si za Juszczenk. Mino ptora roku i dziewi obwodw Ukrainy zagosowao na Parti Regionw, trzynacie obwodw i miasto Kijw na pani Tymoszenko, a trzy obwody zachodniej Ukrainy odday gosy na Juszczenk. Musimy w kocu si nad tym zastanowi i wycign z tego okrelone wnioski. Wydaje mi si dziwne, e wszyscy mwi o Ukrainie wycznie jako o niepodzielnym atomie, cho przecie atom mona rozszczepi i rozbi na elementy. Dlatego jestemy zobowizani uwzgldnia geografi polityczn Ukrainy. Poniewa tego nie robimy bo niezrcznie jest mwi na ten temat albo nie znamy si na tym to uzyskujemy nieoczekiwane wyniki. W moim mniemaniu na naszych oczach ma

50

miejsce kryzys pocztkowego projektu budowy Ukrainy jako pastwa narodowego wedug wzorw wzitych z XVIII/XIX wieku. Podobne projekty tworzenia pastwa narodowego w Europie s ju nieaktualne i nie mog by aktualne, bo Europa si integruje czy nawet jest ju zjednoczona w ramach Unii Europejskiej. Istniej oczywicie mae wysepki nacjonalizmu i prby dominacji czynnikw narodowych nad midzynarodowymi. Dlatego te tworzenie Ukrainy jako pastwa dla Ukraicw czy te dla Ukrainy Zachodniej to projekt nierealny, ktry dezawuuje si na naszych oczach. Nie jest to koncepcja zbudowania niezalenej Ukrainy jako takiej, ale raczej zbudowania jej w jakikolwiek sposb, byle niezalenie od Rosji. W kolejnym etapie pastwo to moe znale si gdziekolwiek moe zosta podarowane Unii Europejskiej lub NATO. W kadym razie chodzi o to, aby Ukraina nie wpada w apy imperialistw, ktrzy przez wieki j uciskali. Wschodnia Ukraina jako jedyna cz kraju nie miaa tych fobii, ale w cigu caego procesu budowania pastwowoci ukraiskiej musiaa podporzdkowywa si zasadom gry, ktre narzucay elity polityczne w Kijowie. A czym s elity polityczne Ukrainy? To przecie bya nomenklatura partyjna, nieco rozcieczona, tak jak dzisiejszy gaz na Ukrainie, to stop partokratw i prozachodnich dysydentw. Projekt budowy Ukrainy mieli jedynie nieliczni i konsekwentni ludzie z zachodniej czci kraju. Jeeli kto myli, e pierwszy prezydent pastwa Leonid Krawczuk lub te laureat pastwowej nagrody leninowskiej Leonid Kuczma mieli pomys tworzenia niepodlegej Ukrainy, to jest w bdzie. Projekt zachodnioukraiski by realizowany ostronie i powoli. W jego ramach nastpowaa derusyfikacja wschodniej czci kraju, cho nie pozbawiano tam nikogo prawa do aktywnego udziau w samorzdach. Umiejtnie wykorzystywano fakt, e gwnym dostawc rodkw do budetu ukraiskiego jest wanie cz poudniowo-wschodnia. Kiedy w rezultacie pomaraczowej rewolucji rzdy obja nowa wadza, po prostu zniszczya ona te zrby pastwa odchodzcego od Rosji, chcc przy tym zachowa cen gazu na poziomie 50 dolarw za 1000 m3. Pewne znaczenie mia jeszcze okrelony doping do budowy wasnego pastwa ze strony Rosji. Ta bezwzgldna ekipa wykorzystaa zmczenie

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci ludzi, zmczenie wszystkim, co nazywao si reimem Kuczmy, przede wszystkim korupcj (ktra zreszt nadal jest obecna w krgach ukraiskiej wadzy). Oni udawali, e mwi o demokracji. wiadomie czy te nie, zaczto zrywa wszelkie porozumienia z Rosj, w tym rwnie umow o przyjani i partnerstwie midzy Federacj Rosyjsk a Ukrain. Wstpne wyniki tego epizodu lub raczej eksperymentu s ju znane 26 marca 2006 roku poznalimy je w nastpstwie wyborw parlamentarnych. Pojawia si pytanie: czy zwolennikw kierunku prorosyjskiego jest mao czy duo, maleje czy ronie liczba osb popierajcych cise stosunki z Rosj? Nie jestem czowiekiem naiwnym, ale 32% gosw w wyborach to zwycistwo. Porwnywanie wyborw parlamentarnych i prezydenckich wydaje mi si niesuszne. Sprbowalimy policzy, ile procent wyborcw wedug oficjalnych danych gosowao na partie pod ktem uwzgldniania szczeglnych stosunkw z Rosj (liczc rwnie te ugrupowania, ktre nie przekroczyy trzyprocentowej bariery). Za opcj zachodni gosowao okoo 40% osb i 39% opowiedziao si za zacienieniem relacji z Rosj. Reszta wyborcw to centryci, ktrzy nie maj cile okrelonych pogldw i zajmuj elastyczn pozycj. Taki, a nie inny wynik wyborw jest rezultatem pewnych manipulacji. Byem obserwatorem wyborw i dobrze rozumiem, e przy obecnej geografii politycznej Ukrainy wystarczy zwikszy frekwencj na zachodzie i zmniejszy na wschodzie, aby uzyska odpowiedni rezultat. Ludzie na poudniu i wschodzie Ukrainy czsto przez trzy godziny stali w kolejkach, chcc odda gos. Przedtem na przestrzeni roku grupy robocze stworzone przez Wiktora Juszczenk tumaczyy listy wyborcze z rosyjskiego na ukraiski, co spowodowao, e wszyscy Skworcowowie stali si Szpakami, a Czemodanowie Walizami. Ciekaw jestem, co by byo, gdyby Niemiec, ktry w swoim kraju nazywa si Mllerem, wyjecha na Ukrain lub do Polski i zostaby Mynarzem. Jak by si do tego odnosi? Dla obiektywizmu wyborw naleaoby zwikszy odsetek gosw oddanych na Parti Regionw o okoo 57%, bo tyle stracia ona w rezultacie manipulacji. Gdyby nie to, sytuacja po wyborach byaby zupenie inna. Odnonie ideaw pomaraczowej rewolucji i losw tak wspaniaej bohaterki jak pani Tymoszenko. Obecnie czeka ona na zaproszenie, aby stan na czele rzdu. Myl jednak, e si nie doczeka, bo w przypadku realizacji tego scenariusza Juszczenko staby si figur drugiego rzdu. Paradoksalnie Naszej Ukrainie atwiej bdzie dogada si z Janukowyczem ni z Tymoszenko, ktra uzyskaa tak dobry wynik wanie dlatego, e wystpowaa w opozycji do pomaraczowej wadzy. Bdem tych, ktrzy prowadz Ukrain po tej drodze, jest rezygnacja z kompromisw. A kompromis polega na tym, aby pogodzi wschodni i zachodni cz kraju, bo jeeli to nie nastpi, to wierzcie lub nie wczeniej czy pniej na Ukrainie powstan ogromne problemy. By moe w cigu ostatnich dziesiciu lat na wschodzie pastwa nie byo wiadomo, po jakiej drodze prowadz Ukrain politycy z Kijowa, ale po dojciu do wadzy pomaraczowych wszyscy zrozumieli. Podobnie, jak zrozumiaa to Rosja. Problem polega na tym, czy jakakolwiek wadza po tych lub nastpnych wyborach bdzie w stanie czy, a nie dzieli Ukrain. Gdybymy w Rosji mieli plan, aby podzieli Ukrain, to popieralibymy superpomaraczow wadz i wwczas po roku lub dwch latach pastwo ukraiskie samo by si rozpado. Nastpioby to rwnie, gdyby do wadzy na Ukrainie doszy siy prorosyjskie, takie jak obz Natalii Witrenko. Jest to oczywicie mao prawdopodobne, ale teoretycznie moliwe. Pytanie o stosunki rosyjsko-ukraiskie dotyczy tego, kto bdzie rozmwc Rosji na Ukrainie. Przed 2004 rokiem bardzo modne byo straszenie O, rety! Co si dzieje na Ukrainie? Tracimy Ukrain!. Rosyjscy politycy z obozu liberalnego mczyli Kreml pytaniami, dlaczego nie brata si z bohaterami Majdanu, takimi jak Juszczenko czy Tymoszenko, i argumentowali, e stracimy Ukrain, jeli to nie nastpi. Nie przyjmowano adnych komentarzy ze strony tych si politycznych, ktre nie popieray pomaraczowej rewolucji. Problem nie sprowadza si wic wcale do charakteru polityki Rosji, ktra jakoby straci Ukrain, jeeli nie oderwie jej czci. Wanym pytaniem jest, dlaczego Ukraina traci szczeglne stosunki z Rosj i co to oznacza? To teza z 2006 roku, ktra nie bya aktualna w 2004 roku. Dlaczego tak si dzieje i kto jest winien temu, e Rosja traci Ukrain, a take

51

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? co w zamian? Mwi si o dwch drogach Unia Europejska lub Rosja. Nie ma jednak takiej alternatywy. Rosja nigdy tak nie stawiaa tej kwestii z jednego prostego powodu przystpienie Ukrainy do UE w najbliszej przyszoci jest niemoliwe, rozpatrywanie tej kwestii nie ma wic sensu. Na Ukrainie s ludzie, ktrzy myl, e jeeli ich kraj wejdzie do Unii Europejskiej, to oni zaczn y tak, jak yj w Unii Francuzi czy Anglicy. Polska wesza do UE, ale czy Polacy yj tak, jak Francuzi albo Anglicy? Unia jest iluzj, ktr narzuca si w okrelonym celu politycznym. W styczniu i lutym, przed ukraiskimi wyborami parlamentarnymi, przeprowadzilimy badania opinii publicznej na Ukrainie. Przy czym przeprowadzili je sami Ukraicy z Kijowskiego Instytutu Socjologii i kilku innych grup socjologicznych, ale wedug przygotowanej przez nas ankiety. Zacytuj niektre wyniki. Co do rzeczy realnie porwnywalnych i rozpatrywanych, o czym mwia Irina Kobrinska, dotyczcych wstpienia Ukrainy do NATO. Ot 59% wszystkich ankietowanych opowiada si przeciwko wstpieniu Ukrainy do NATO. Podkrelam a 59%. Postawilimy te pytanie, ktrego w ostatnich latach nikt Ukraicom nie zadawa. Zapytalimy mianowicie, czy opowiadaj si oni za tym, aby ich kraj wszed do jednolitej przestrzeni obronnej z Rosj, Biaorusi i Kazachstanem. Okazuje si, e 56% wszystkich ankietowanych popiera podobny krok. Jeeli podzielimy Ukrain wedug izoterm politycznych na trzy regiony: centrum, wschd i zachd, to otrzymamy bardzo interesujc map. Na wschodzie Ukrainy przeciwko jej wejciu do NATO wystpuje 94% ludnoci. Jak mona bez rozbijania pastwa dy do integracji z jakimkolwiek blokiem? S te dwa pytania, co do ktrych mieszkacy wszystkich regionw mieli te same pogldy. Po pierwsze, ponad 80% mieszkacw wschodniej, rodkowej i zachodniej Ukrainy jest przeciwko podnoszeniu cen rosyjskiego gazu. Ukraicy s wic rozsdnymi ludmi, ktrzy wiedz, e kupowa taniej jest lepiej ni kupowa droej. Po drugie, 65% wszystkich ankietowanych na zachodzie, w centrum i na wschodzie uznaa, e szefw obwodw naley wybiera w wyborach powszechnych. Wiedz Pastwo, ile na Ukrainie o tym mwiono, ile byo nawet spraw kryminalnych aczkolwiek adna z nich nie zostaa zamknita dotyczcych oskarenia o separatyzm. Separatystami nazywa si tych, ktrzy chc wprowadzi centralizacj pastwa. Zarwno na zachodzie, jak i na wschodzie ludzie d wanie do tego. Koczc t cz chciabym zapyta jaka Ukraina jest potrzebna Rosji? I jakiego rzdu oczekujemy od Ukrainy? Nie chcemy od niej rzdu prorosyjskiego, nie mamy te adnych zudze co do swoich przyjaci i partnerw z Partii Regionw. To s politycy proukraiscy. Wolelibymy widzie rzd proukraiski, a nie Hindusw czy te biznesmenw zachodnich, ktrzy dobrze mwi po ukraisku, ale nie maj adnych pogldw. By ju dzisiaj wyraany pogld, aby ukraisk diaspor cign z powrotem na Ukrain, ale to szybko nie nastpi. Tym bardziej, e charakter pastw batyckich jest inny ni Ukrainy. Dwa sowa na zakoczenie. Najpierw odnonie perspektywy przyszej koalicji rzdzcej na Ukrainie i sposobu, w jaki bdzie si ksztatowaa. Mog zaoy si z kadym o ile wiem, najlepszym polskim napojem jest ubrwka, wiec zamy si o skrzynk ubrwki e za jaki czas bez duych, rednich i maych kryzysw na Ukrainie na 90% powstanie koalicja JuszczenkoJanukowyczMoroz. Rzd ten nie bdzie w stanie prowadzi efektownej polityki prozachodniej, ale bdzie on mia przynajmniej poparcie wikszoci Rady Najwyszej. Nie sdz, e marzenia Julii Tymoszenko o ponownym zajciu fotela premiera zostan zrealizowane, ze wzgldu na siln konkurencj. Co do polityki Rosji pastwo to ma doskona moliwo kontynuowania linii, ktra zostaa przez nie podjta po 2004 roku. Zacytuj to, co napisaem rwno rok temu. Moecie Pastwo sami oceni, na ile moje sowa byy suszne. Pisaem: Mamy unikaln moliwo, jakiej nie byo przez wszystkie lata niepodlegoci Ukrainy, aby na oficjalnym poziomie utrzyma pauz, dajc moliwo nowemu prezydentowi, a w danym przypadku nowemu rzdowi, udowodnienia, e Ukraina jest zainteresowana Rosj. Gdyby zwyciy Janukowycz, Rosja w zgodzie ze zobowizaniami musiaaby jeszcze bardziej pomaga Ukrainie w rozwizywaniu jej problemw gospodarczych i tolerowa gesty prorosyjskiego prezydenta w kierunku Zachodu. Obecnie moemy sobie pozwoli na pragmatyzm w stosunkach dwustronnych

52

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci z Ukrain. Bdzie nas interesowao to, co w ramach owego pragmatycznego kursu zaproponuje ona w polityce wewntrznej i zagranicznej. Jeeli bdzie forsowa wstpienie do NATO, tak jak dotychczas, to jestem przekonany, e kolejn ofiar naszych stosunkw stanie si porozumienie o partnerstwie i przyjani midzy Rosj a Ukrain, ktre w tych warunkach w przyszym roku nie zostanie przeduone. W przyszym roku koczy si bowiem termin obowizywania tej umowy i moe by ona przeduona lub nie. Jeeli Ukraina wejdzie do NATO w co zreszt nie wierz to jakie moe by partnerstwo strategiczne midzy pastwem, ktre jest czonkiem bloku politycznego, a Rosj, ktra nie jest jego czonkiem? Niektrzy moi koledzy uwaaj niestety, e to nie odgrywa adnej roli dla Rosji. Tymczasem ma to dla nas ogromne znaczenie, bo w tym przypadku musielibymy przebudowa cay swj system i strategi wojskowo-obronn. Eksperci, ktrzy na co dzie si z tym nie stykaj, atwo ten problem lekcewa, ale wojskowi na pewno nie tak atwo si z tym pogodz. Wszystko zaley od tego, jak drog pjdzie Ukraina. Myl, e najbliszy okres bdzie czasem dreptania w miejscu i kontynuacj wyjaniania oraz dookrelania stosunkw. Najwaniejsze jest, czy uda si zawrze kompromis midzy wschodni a zachodni czci Ukrainy. Oznacza to, e Ukraina musi zbudowa status pastwa neutralnego i pozablokowego, co bdzie odpowiada jej roli mostu midzy Wschodem a Zachodem. Polska wprawdzie te pretenduje do odgrywania takiej roli, ale jako e okrelia ona ju swoj pozycj, to raczej Ukraina stanie si mostem, take midzy Polsk a Rosj. tum. Stanisaw Filipczak

53

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain?

Polski komentarz do rosyjskich demitologizacji Ukrainy

Andrzej Nowak
atwo mi jest oczywicie wystpowa po takim wykadzie, ale korzystajc z mojej profesji historyka, sprbuj spojrze na sowa mojego poprzednika z historycznego dystansu. Zaczn od krtkiej uwagi dotyczcej metodologii liczenia gosw wyborczych, jako pewnej trwaej i niezmiennej tendencji. Podam dwa przykady historyczne. Przypomn, e w 1917 roku w wyborach do Zgromadzenia Ustawodawczego bolszewicy wypadli najlepiej w Moskwie i Piotrogrodzie. W kolejnych w miar wiarygodnych wyborach, jakie odbyy si na terenie Rosji 74 lata pniej, bolszewicy, czyli KPZR, odnieli stosunkowo najgorszy rezultat w tych dwch miastach. Powiedziabym, e wzorce gosowania zmieniaj si z czasem, nie tylko w cigu tak dugiego okresu jak 74 lata historii Zwizku Sowieckiego. Zmieniaj si take w krtszym czasie, co moglimy obserwowa na Ukrainie, na przykad jeli chodzi o wyniki gosowania Kijowa. Fakt, e Kijw gosowa inaczej w roku 1991, a inaczej w latach 2004 2005, stanowi do istotn rnic. Ta wana zmiana rzeczywicie zasza i o ile mi wiadomo nikt tego powanie nie zakwestionowa. A wic gosowania, wzorce gosowa, zmieniaj si wraz z upywem czasu. Przenoszenie wynikw z jednego roku na drugi jest w kadym razie i powiem to z punktu widzenia nie logika, bo nim nie jestem, ale historyka zabiegiem wysoce ryzykownym. Nie chciabym jednak na tej tylko uwadze skoczy swojego wystpienia. Pragn nawiza do pewnej publikacji Konstantina Zatulina, a konkretnie do tekstu, ktry zosta tu ju przez jego autora zacytowany. Pan Zatulin w artykule Borba za Ukrainu. Szto dalsze? zawar cenn, ciekaw myl, ktrej tutaj akurat nie przytoczy. Cytuj zatem za niego: Jeli Ukraina, nawet niepodlega [dae niezawisimaja jakby Autor chcia powiedzie: trudno to sobie wyobrazi, ale NAWET jeli wyobrazimy sobie niepodleg Ukrain uwaga A.N.], nie znajduje si w specjalnych, sojuszniczych stosunkach z Rosj, to pod jej nowo uzyskan pastwowo wmontowany zostaje an-

tyrosyjski fundament i przeksztaca si ona w drug Polsk. To znaczy w obcy Rosji projekt kulturowo-historyczny, kulturtragera, z ktrym musimy nauczy si postpowa. Inaczej on sam zajmie si nami. To wyraenie zajmie si nami jest wyranie podkrelone, co ma suy retorycznemu wzmocnieniu pewnej groby: co to bdzie, jak Ukraina zajmie si nami, czyli Rosj? By do tego nie dopuci, to my musimy si zaj Ukrain. auj, e sam Autor nie przytoczy tego cytatu, bo do jego bardzo szczerego wystpienia pasowaby on jak najbardziej. W tym jednym punkcie widz charakterystyczn zgodno dwch rosyjskich gosw w dzisiejszym panelu. Ot jeeli Ukraina zbliy si do Polski, dc do wejcia do Unii Europejskiej i poszukujc swojej drogi ku Europie, to bdzie to jednoznacznie le oceniane przez oboje naszych rosyjskich goci. Pani profesor Kobrinska proponuje inn drog do UE: przez Hiszpani czy Wochy. Wcza si tutaj tradycja widzenia Polski jako pewnego rodzaju konkurenta Rosji w walce o strefy wpyww czy dominacji w Europie Wschodniej, przy czym klucz do tej dominacji stanowi Ukraina (dodam, e Polska nie jest rzecz jasna dla Rosji konkurentem realnym, a tylko niegdysiejszym, za to dobrze zapadym w pami historyczn). Niech wic w kadym razie Ukraina (nawet niepodlega) trzyma si z dala od Polski to przestroga, jakiej udzielaj nasi rosyjscy gocie. Przechodz od tych cytatw, przypomnie, do pewnej bardzo krtkiej propozycji teoretycznej. Wydaje si, e w sformuowaniu pana Konstantina Zatulina i w ogle w myleniu duej czci (nie mwi caoci) wspczesnych elit politycznych Rosji bardzo istotne s wci pojcia imperium i cywilizacji. Pani profesor Kobrinska powiedziaa, e Rosja realizuje w istocie polityk pastwa narodowego, polityk, ktr okrelia jako modernistyczn, przeciwstawiajc j koncepcji postmodernistycznej wcielanej w ycie przez Uni Europejsk. Oczywicie pastwo narodowe to koncepcja radykalnie przeciwna, sprzeczna z ide imperialn. Nie bd spiera si z opiniami potwierdzonymi w badaniach opinii publicznej, e Rosjanie nie chc paci za imperium ani ponosi kosztw jego utrzymywania. To jest nauka, jak wynieli z historii Zwizku Sowieckiego. Oskudienije cientra, zuboenie centrum wsku-

54

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci tek imperium, to pewna lekcja, ktr take wiadomo rosyjska dobrze przyswoia sobie po dugiej historii imperializmu. Mona jednak prbowa ograniczy koszty imperium, a zarazem budowa je nadal: oszczdniej, bardziej racjonalnie. Tu wanie mj pogld na to, jak wyglda polityka Rosji w ukadzie Ukraina Unia Europejska, rni si istotnie od tego, co przedstawia pani profesor Kobrinska, mwic, e Rosja realizuje polityk pastwa narodowego, modernistyczn, przednowoczesn czy te, mona tak powiedzie, stojc na niszym poziomie nowoczesnoci wobec europejskiej. Wydaje mi si, e w istocie sprawa jest nieco bardziej skomplikowana. Rosja, w duej czci swoich elit, otwarcie przedstawia wasn polityk jako imperialn. W kraju tym jak zaobserwowa jeden z najbardziej wnikliwych badaczy zjawiska, amerykaski historyk Mark Beissinger charakterystyczny jest pozytywny dyskurs imperium. Znaczy to, e w odrnieniu od bardzo wielu krgw wspczesnej politologii wiatowej, w ktrych imperium wci kojarzy si ze zymi cechami, w Rosji pojcie to jest nacechowane pozytywnie. W jakim sensie obrona polityki imperialnej polega na pozytywnym dyskursie imperium? Przede wszystkim w takim oto ukadzie, w ktrym w imperium odkrywa si cay szereg cech pozytywnych w przeciwstawieniu do pastwa narodowego. Tak jak pani Irina Kobrinska przedstawia pastwo narodowe jako pewnego rodzaju zo, czy w kadym razie twr anachroniczny, tak jeszcze silniej w wielu wypowiedziach innych politologw, a przede wszystkim rosyjskich politykw i ich doradcw pastwo narodowe jest pitnowane i przeciwstawiane pozytywnym cechom imperium. Imperium rosyjskiego za w szczeglnoci. Jakie s owe pozytywne cechy rosyjskiego imperium? Ot nale do nich, zgodnie z pozytywnym dyskursem imperialnym, wsplnota wieloetniczna, oznaczajca szczliwe wykroczenie poza konflikty midzyetniczne, inkluzywno, otwarto na innych oraz otwarto kulturowa (w przeciwiestwie do zamknitego horyzontu kulturowego pastwa narodowego). To s te cechy podstawowe. Przedstawia si je cznie jako pewnego rodzaju dziedzictwo cywilizacji otwartej, ktrej przeciwstawiany jest system pastwa narodowego tworzcy zamknit struktur spoeczno-kulturow. W tym sensie imperium moe by i jest prezentowane jako twr nie stary, anachroniczny, odesany na mietnik historii, ale nowy, ktry warto rozpatrzy jako alternatyw dla zuytego ju konceptu pastwa narodowego. Jest jednak rwnie inna droga do odbudowy prestiu czy znaczenia pojcia imperium. Taka mianowicie, w ktrej pokazuje si, e w istocie od praktyk imperialnych, take tych pitnowanych, tradycyjnie rozumianych jako negatywne, nie odsuwaj si inne czci wiata, e Rosja oskarana o imperializm nie rni si w swoim projekcie a jeli rni, to pozytywnie od innych przedsiwzi imperialnych. To jest klasyczna metoda przeciwstawiania Guantanamo, w ktrym cierpi kilkudziesiciu winiw, rzezi dwustu tysicy Czeczecw. Tradycyjna metoda, w ktrej mwi si: a u was bijut Niegrow. Tego rodzaju dziaanie przenosi si na pojcie imperium. Czy Rosja jest imperium? Oczywicie, ale czy Unia Europejska nim nie jest? Czy Unia take nie zagarnia nowych terenw poprzez ekspansj pewnego typu? Czy nie narzuca rnego rodzaju regu krajom, ktre do niej wchodz czsto wbrew wasnym interesom (lub wbrew interesom postrzeganym w ten sposb przez ludno tych pastw)? Czy Unia Europejska nie dokonuje czego w rodzaju domestykacji, obaskawiania dzikusw, ktrych przyjmuje do swojego klubu i swych szeregw? Bardzo czsto, take w odniesieniu do krajw, ktre przystpiy do Unii Europejskiej kilka lub kilkanacie lat temu (nawizuj tu do dokonanego przez pani Irin Kobrinsk porwnania tych pastw z obecn Ukrain), argumenty lobby prorosyjskiego byy takie: na jakie koszty, na jakie ponienia narazi was przyjmowanie warunkw Unii Europejskiej? To samo wraca wspczenie na terenie Ukrainy: my, Rosja, w naszych rwnych, sprawiedliwych stosunkach z wami nie bdziemy wam narzuca tak poniajcych warunkw, nie zmusimy was do przyjmowania naszego prawodawstwa, naszych systemw instytucjonalnych, jak to czyni Unia Europejska. Tego rodzaju argumentacja, a dokadniej druga linia argumentacji na rzecz obrony praktyk imperialnych Rosji w odniesieniu do Ukrainy i innych krajw przestrzeni postsowieckiej, moe znale powodzenie w jednym przypadku. W tym mianowicie, kiedy okae si, e Unia Europejska, przeywajc kryzys (a zgadzamy si, e ten kryzys przeywa), istotnie zacznie

55

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? przybiera posta imperium. Nie jest to wcale niemoliwe czy nierealne. Widzielimy przecie niedawno prby porozumienia si z tak zwanym twardym jdrem Unii Europejskiej, czyli Niemcami i Francj, w ramach wsplnego, nazwijmy to w cudzysowie i z pewn przesad, bloku antyamerykaskiego, rosyjsko-europejskiego. Europa, powtarzam, zredukowana do krajw starej Europy, a cilej starego czy twardego jdra, pokazuje tego rodzaju moliwo przeksztacenia UE w twr imperialny, z charakterystycznym podziaem na decyzyjne centrum i podporzdkowane peryferie. Wydaje mi si, e rozstrzygnicie tego, czy projekty imperialne, ktrych konsekwencje mog ponie zarwno Ukraina, jak i inne kraje Europy rodkowo-Wschodniej, powiod si czy nie, zaley nie tylko od Rosji i jej polityki. Wszystko zaley take od tego, jak wizj Unii Europejskiej jej standardw oraz ich przestrzegania take wrd tych, ktrzy do UE chcieliby wej i ktrzy pragn z ni wsppracowa (tu mam na myli rwnie Rosj) Unia bdzie rzeczywicie prezentowaa. Koczc, chc zwrci Pastwa uwag na jeszcze jedn perspektyw. To prawda, e wsppraca Europy z Rosj ukada si dzisiaj w sposb trudny oraz e te wszystkie pozorne wsplne przestrzenie gospodarcze Unii Europejskiej i Rosji, ktre w 2007 roku miay ju wej w ycie, wyranie nie nabieraj ksztatw. Jednak w duszej perspektywie ani Rosja (wbrew temu, co kto tutaj powiedzia), ani te Unia Europejska nie stan si silniejsze. Fakt ten bdzie popycha obydwa centra siy do wzajemnej wsppracy. Wsppracy, ktra moe im pomc przetrwa na globalnym rynku nie tylko gospodarczym, lecz take geopolitycznym, gdzie obie siy s naciskane z jednej strony przez coraz potniejsze Chiny, z drugiej przez Stany Zjednoczone, z trzeciej za przez wiat islamu. Istnieje zatem cay szereg przesanek do wsppracy rosyjsko-europejskiej, ale jak ona bdzie wygldaa i w zwizku z tym jak bdzie ukada si los krajw pooonych midzy Rosj a Uni (w tym take tych, ktre ju weszy do UE, ale wci s postrzegane jako nowiczki, jeszcze nie w peni zdatne do wystpowania w roli penoprawnych czonkw) to wszystko bdzie w duym stopniu zaleao od tego, jaki ksztat przybierze i jaki utrzyma Unia Europejska.

56

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci

Dyskusja
Katarzyna Peczyska-Nacz (Orodek Studiw Wschodnich) Dzikuj bardzo. Ciesz si, e midzy uczestnikami dyskusji nawizaa si bardzo konkretna polemika, dotyczca najrniejszych spraw od bardzo nam bliskich, np. czy wsppraca polsko-ukraiska stanowi zagroenie dla Rosji, czy jest czym pozytywnym, do spraw oglnych, takich jak to, czy rosyjsk polityk wobec Ukrainy mona nazwa polityk imperialn. Dzikujc za wszystkie wystpienia, chciaabym otworzy dyskusj. Bardzo prosz o pytania i komentarze. Wodzimierz Pakw (Instytut Studiw Politycznych PAN): Cho czytam z przyjemnoci teksty profesora Nowaka, to niestety nie bd w stanie do koca stan po jego stronie. Moe dlatego, e zmieni on nieco charakter dyskusji. Poprzednicy, szczeglnie pan Zatulin, mwili o pewnych zjawiskach dajcych si wymierzy, natomiast pan profesor Nowak posuy si gwnie pojciem imperializmu czy te imperium, ktre oczywicie moe by stosowane nie tylko wobec pastw, ale i procesw. Na przykad globalizacja jest tak nazywana przez pewnych zachodnich pisarzy-analitykw. W wypowiedziach poprzednikw bya szczero, momentami nawet przeraajca, ale oparta na faktach. Dane, ktre przytoczy pan Zatulin, opublikowaem w wydawnictwie Fundacji Batorego. P roku temu odbya si w tym samym miejscu dyskusja o pamici narodowej i wwczas podaem cyfry, ktre zostay przytoczone (60% przeciwnikw NATO na Ukrainie), ale rwnie dynamik zmian, co jest jeszcze groniejsze. Okazao si bowiem, e przyrost przeciwnikw NATO i Unii Europejskiej nastpi gwnie po wydarzeniach 2004 roku. Jest to zreszt paradoksem. Pytaem dziennikarza ukraiskiego, dlaczego tak si stao, a on mi bardzo sprytnie odpowiedzia: jeeli czeka si na wzgldy Madonny, to oczywicie mona czeka rok, dwa, pi, ale potem to ju najbardziej zapalony jej entuzjasta traci cierpliwo i odwraca si ku innej, nawet mniej obiecujcej postaci. I jest to chyba rwnie odpowied na pytanie o to, co si faktycznie dzieje na Ukrainie,

a take dlaczego wschd kraju rzeczywicie si przestraszy. Przestraszy si wizji co moe dziwi Ukrainy w Europie. W cigu roku znalazo to odzwierciedlenie w danych socjologicznych o 15% zwikszya si liczba przeciwnikw Zachodu i ubyo mniej wicej tyle samo zwolennikw. Z tymi cyframi trzeba si, panie profesorze, liczy, bo to s fakty z dziedziny psychologii spoecznej. Jak powiedzia kiedy jeden mdry socjolog Merton: o ile ludzie uznaj pewne fakty za realne, o tyle staj si one rzeczywistoci w danych sytuacjach, zaczynaj by pewnym czynnikiem dziaajcym. Kiedy nasz zwycizca w wojnie z bolszewikami, Jzef Pisudski, ktry jednak musia pogodzi si z oddaniem czci Ukrainy imperium sowieckiemu, powiedzia do wsppracujcych oficerw ukraiskich: Ja was, panowie, za to, co si stao, bardzo przepraszam. Boj si, e jeeli bdziemy si karmili zudzeniami, to ktrego dnia rwnie bdziemy musieli powiedzie naszym przyjacioom zza Buga: Bardzo was przepraszamy, ale karmilimy si zudzeniami i nie stao si to, czegomy sobie yczyli. Ja bym chcia, eby w tej sali nie panowao mylenie yczeniowe, ktre bierze yczenia za fakty. Andrzej Szeptycki (Polski Instytut Spraw Midzynarodowych): Przede wszystkim chciaem podzikowa panu Zatulinowi za ciekaw i inspirujc lekcj demokracji i historii. To bez wtpienia da nam wiele do mylenia. Ja jednak chciaem powiedzie o czym, co chyba nie pojawio si podczas tego panelu, a co jako czy pierwsz i ostatni cz konferencji. Wydaje mi si mianowicie, e istotnym czynnikiem, a nawet problemem w podejciu krajw zachodnich do Rosji i Ukrainy jest fakt, e te pastwa mierzy si innymi standardami. Z jednej strony wanym partnerem pozostaje Rosja (i z rnych powodw bya tu o tym mowa), z drugiej strony za nie bardzo wiadomo, co zrobi z Ukrain. Wobec tego wszelkie, nawet drobne problemy, w szczeglnoci niektre z tych wymienionych przez pana Zatulina, staj si pretekstem do krytyki, do odrzucenia Ukrainy. Jednoczenie duo wiksze kopoty, z jakimi boryka si Rosja, s dyskretnie pomijane. Dla mnie bardzo znaczcym i chyba najbardziej negatywnym nastpstwem wyborw

57

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? parlamentarnych na Ukrainie byy komentarze zachodnich mediw, takie jak: Ukraina wraca do Rosji, Zwycistwo si prorosyjskich na Ukrainie co to dalej bdzie?. Natomiast jednoczenie wszelkie problemy, jakie mona dostrzec na Ukrainie, staj si bardzo wygodnym pretekstem do tego, by ten kraj odsuwa dalej, na wschd. Myl, e ten czynnik naley bra pod uwag przy analizowaniu miejsca Ukrainy i Rosji w wiecie. Katarzyna Peczyska-Nacz Poprosiabym teraz o krtki gos profesora Nowaka, ktry niestety bdzie nas musia wkrtce opuci. Andrzej Nowak: Chc powiedzie, e zgadzam si ze zdaniem pana Pakowa. Wydaje mi si, e to suszna korekta czy raczej wyjanienie tego, czego ja nie mogem zrobi w krtkim wystpieniu. Oczywicie trzeba bra pod uwag realne nastroje i opinie na Ukrainie. Chciaem jednak zwrci uwag na fakt, e te nastroje nie s sta, niezmienn, ktr mona traktowa jako wyrok historii. To jest cig fluktuacji wynikajcych z wyborw, rozczarowa w stosunku do oczekiwa z nimi zwizanych. Tu pan Zatulin ma oczywicie racj: cz ludzi, ktra w gosowaniu opowiedziaa si za opcj prozachodni, moga mie nadziej, e od razu bdzie jak na Zachodzie. I ta niewielka cz czuje si teraz rozczarowana. To samo przeylimy przecie w Polsce i to samo miao miejsce w kadym kraju, ktry zwraca si w kierunku Zachodu, Europy czy Unii Europejskiej. Koniecznie trzeba bra pod uwag fakt, e bardzo dua cz mieszkacw Ukrainy nie chce straci dobrych kontaktw z pastwem rosyjskim. Nie moemy tworzy zudzenia, e na przykad Polska moe im te kontakty zastpi, bo to byoby mieszne i groteskowe. Natomiast wydaje mi si, e w zasigu naszych moliwoci pozostaje cierpliwe przekonywanie partnerw Polski w Unii Europejskiej, e Ukraina ma take swoje aspiracje proeuropejskie, a nie tylko prorosyjskie. I e w zwizku z tym warto, aby Unia nie odwracaa si od Ukrainy. Mam wraenie, e ani Hiszpania, ani Wochy tego za nas nie zrobi. Dzikuj bardzo. Ja was, Pastwo, przepraszam. Tyle mog powiedzie. Konstantin Zatulin: Nie chciaem zabiera gosu, ale skoro pan Nowak wychodzi, to chciabym, aby usysza moj odpowied. Ja rwnie jestem historykiem i nie widz zwizku midzy gosowaniem w 1917 roku i po siedemdziesiciu latach. Gwnym przesaniem pana Nowaka byo ujawnienie zamysw imperialnych. Tymczasem ja ani razu o tym nie mwiem. Jednak jeli pan Nowak myli, e my dzisiaj w Rosji, tak jak dziesi, pitnacie czy dwadziecia lat temu, kiedy nas oskaraj o polityk imperialn, natychmiast czujemy si przestraszeni i wszyscy zaczynamy przeprasza, to chc powiedzie, e ten czas po prostu ju min. Moecie nas nazywa, jak chcecie. Jest takie rosyjskie przysowie, mam nadziej, e istnieje odpowiednik w waszym jzyku: Jak by mnie nie nazywa, byleby mnie do pieca nie wsadzi. Niewane, czy bdziecie nasz polityk okrela brzydkimi sowami sowa nie s ani ze, ani dobre. To rzeczy, ktre kady politolog rozumie. Tutaj ju si nikt tego nie przestraszy. My mwimy chc to podkreli, bo by moe niezbyt wyranie ujem to w moim wystpieniu e nie jestemy zainteresowani rozpadem Ukrainy z pragmatycznych powodw. Gdyby to nastpio, musielibymy by sponsorami wschodu i poudnia Ukrainy. Przy tym Kijw zostaby ukraiskim zachodem politycznym, a my musielibymy odpowiada na pytanie: kto jest separatyst politycznym? A szukanie separatysty jest ulubion gr Zachodu. Dominowa bdzie zawsze ta cz, gdzie jest stolica, a poniewa Kijw naley do zachodu i bardzo chce by stolic, wic my nie mamy takich planw. My po prostu ostrzegamy, e polityka prowadzona na Ukrainie po 2004 roku niesie niebezpieczestwo tego rodzaju rozpadu pastwa. Jestemy zwolennikami kompromisu, a jak wy bdziecie nas nazywa, to ju wasza sprawa. Chcemy kompromisu na Ukrainie po to, aby kraj ten zosta w miejscu, w ktrym si znajduje. A to miejsce zostao okrelone nie przez nas ani przez was, lecz przez histori. Andrij Deszczycia (Ambasada Ukrainy): Moje pytanie jest skierowane do pana Zatulina w zwizku z jego ostatni tez. Mwi Pan, e jeli Ukraina przystpi do NATO, to Rosja nie przeduy rosyjsko-ukraiskiej umowy o przy-

58

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci jani i partnerstwie z 1997 roku. Nie wiem dokadnie, jakie s terminy prolongaty tej umowy midzy Rosj a krajami takimi jak Rumunia, Polska, Litwa i Bugaria, ale mam nadziej, e Moskwa zdecyduje si jednak na przeduenie tej umowy. Jeli nie, wwczas bdzie niezrozumiae, w jaki sposb Rosja moe rozwija partnerstwo i dobrossiedztwo z Niemcami oraz otrzymywa kredyty na budow gazocigu pnocnego od tego nacjonalistycznego, natowskiego pastwa, a nie moe rozwija partnerstwa z Ukrain. Konstantin Zatulin: Po pierwsze jestem wdziczny za uwag. Po drugie wydaje mi si bardzo rozsdne i ciekawe stwierdzenie pana Pakowa, e powinnimy by bliej realiw, kiedy kwestia dotyczy naszych wrae. W trakcie poprzedniego panelu zadawalimy pytania o nasz stosunek do tego, co si dzieje w Rosji wobec pomaraczowej rewolucji. W zwizku z tym chc powiedzie, e w Rosji wikszo ludzi do bolenie odniosa si do tego, co miao miejsce na Ukrainie. Wydarzenia te przyjto rwnie ywioowo, jak w Polsce, tylko z przeciwnym znakiem: w Polsce z du nadziej, a w Rosji z wielkim niepokojem. Wierzcie lub nie, ale w tym wanie przejawia si mentalno wikszoci spoeczestwa. Zgadzam si z osobami, ktre mwi, e wadza rosyjska wycigna z tego wnioski. Zacza rozwija rodowisko organizacji pozarzdowych i modzieowych, pomylano o izbie spoecznej. Oznacza to, e podjto rodki ochronne. W spoeczestwie rosyjskim istnieje due zainteresowanie tym, co si dzieje na Ukrainie. Inaczej by nie moe, jeeli uwzgldnimy, jak gosuj wschodnia i zachodnia Ukraina. Bo jaki jest stosunek wschodniej i zachodniej Ukrainy do Rosji, wszyscy doskonale w Rosji wiedz. Co si tyczy pytania pana z ambasady ukraiskiej odnonie naszych problemw z Niemcami i innymi pastwami. Z Niemcami, Litw i otw po 1991 roku nie mielimy adnej umowy o przyjani, wsppracy i partnerstwie, ale wycznie porozumienia handlowe. I podobne porozumienia s niewykluczone w przyszoci z Ukrain. Z kad Ukrain: z t, ktra wejdzie do NATO, jak rwnie i z t, ktra pozostanie poza ow organizacj. Nie mona sobie tego tak prymitywnie wyobraa, e jeli Ukraina wejdzie do NATO, to my od razu zerwiemy z ni stosunki dyplomatyczne i wypowiemy jej wojn. Nie moemy by jednak obojtni wobec takiej perspektywy i zrobimy wszystko, co od nas zaley, aby to nie nastpio. Co za dotyczy porozumienia o przyjani i partnerstwie. Dokument zosta podpisany w 1997 roku na dziesi lat z moliwoci przeduenia. Jednak albo ta przyja, wsppraca i partnerstwo s, albo ich nie ma. Jeeli nie ma, to po co przedua umow, ktra jest pozbawiona sensu? Dumie, w ktrej jestem czonkiem konstytucyjnej wikszoci, bdzie bardzo ciko przecign tego wielbda przez ucho igielne i uzna, e mamy przyja, wspprac i partnerstwo z pastwem, ktre w polityce zagranicznej nie respektuje naszych obaw. Po prostu tego porozumienia nie bdzie i nie oznacza to wcale adnej tragedii. Oeksandr Suszko: Bardzo jestemy wdziczni panu Zatulinowi i jego konstytucyjnej wikszoci za trosk o integralno terytorialn i suwerenno Ukrainy. Jestemy rwnie wdziczni Instytutowi Krajw WNP, a zwaszcza panu Froowowi, ktry niedawno zosta deportowany z Ukrainy za swoj dziaalno polegajc na przygotowywaniu oddziaw ekstremistw krymskich z organizacji Przebicie. Kilku jej czonkw aresztowano w styczniu za demonstracyjne nawoywanie do oddzielenia si Krymu od Ukrainy. W tej sprawie istniej wszelkie fakty sdowe. Dzikujemy wic za pana trosk o integralno terytorialn Ukrainy, ale my wszystko doskonale rozumiemy. Co za dotyczy oglnego wniosku. Ukraina jako pastwo dce do normalnoci, nie do jakich tam abstrakcyjnych wartoci zachodnich, ale po prostu do normalnego stanu, w naturalny sposb pragnie integrowa si z Europ. Nie dlatego, e jacy spiskowcy przejli wadz w Kijowie, ale dlatego, e jest to droga do normalnoci. I Ukraina przejdzie t drog, moe troch wolniej, moe troch szybciej, moe dziki pomocy Rosji, a moe wbrew jej dziaaniom. Chciabym podkreli, e jeeli Ukraina przejdzie t drog przeciwko Rosji i wbrew niej oraz jeli bdzie musiaa pokonywa jej opr na kadym kroku, to wwczas stosunki ukraisko-rosyjskie bd dalekie od normalnoci. Jeeli jednak Ukraina przejdzie t drog, korzystajc z przyjaciel-

59

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? skiego wsparcia Rosji lub moe nawet wsplnie z ni (bo normalno to naturalne denie kadego narodu w europejskim pastwie), to wwczas nasze narody bd braterskie, przyjacielskie i nigdy nie powstan te kwestie, o ktre teraz kruszymy kopie. Irina Kobrinska: Profesor Nowak wyszed, a ja chciaabym odpowiedzie na jego uwagi. Nie byam czonkiem adnej partii, w adnej kampanii nie uczestniczyam i dlatego to, co mwi, nie jest w aden sposb zaangaowane. Nie byo do mnie pyta, tak wic tylko kilka komentarzy. Najpierw o tym, co si tak bardzo nie spodobao profesorowi Nowakowi. Kiedy wspominaam o europejskim wyborze Ukrainy, to nic nie mwiam od siebie, ale cytowaam samych politologw ukraiskich. Myl, e jest to bardzo istotny problem, ktry my w Rosji politycy i politolodzy musimy ledzi. Ukraina musi zrozumie, e bardzo wiele zaley od tego, jak drog chce ona i do Europy. Nie chodzi o to, czy w ogle, ale jak. Nie bd kontynuowa sporu odnonie budowy pastwa narodowego, imperium itd., ale wydaje mi si, e bardzo susznie powiedzia o tym pan minister Rotfeld, e Rosja po raz pierwszy buduje swoje pastwo w takim formacie. Niczego innego ni pastwo narodowe nie bdzie moga budowa, a jeli zbuduje, to zobaczymy, co bdzie dalej. Jest to zupenie nowe zjawisko, taki rosyjski fenomen. Profesor Nowak susznie mwi, i jest to rzecz bardzo wana, od czego zaley realne partnerstwo zmczonej Europy i Rosji, ktra jest silna lub saba. Na pewno nie zaley od wsplnych ssiadw, ale od tego, co i jak bd robiy Chiny, co bdzie si dziao na Dalekim Wschodzie, a take od tego, jak bdzie narasta problem muzumaski. To s te realne kwestie, ktre zmusz nas do wsppracy. I wreszcie kwestia reakcji na niedawne wydarzenia, o czym susznie powiedzia pan z PISM-u. Czy po ostatnich wyborach Ukraina bardziej jest z Rosj czy z Zachodem? To oczywicie bardzo uproszczone podejcie, my nie moemy sobie na nie pozwoli, szczeglnie w tej czci Europy. Ono jednak funkcjonuje i to wanie dziki niemu jest atwiej rozumie to, co si dzieje. Teraz zwracam si do pana Zatulina. Istnieje pismo ministra obrony Iwanowa, o tym, e Rosja jest przygotowana na wstpienie Ukrainy do NATO. Natomiast pozostaje kwestia bezpieczestwa i cisej wsppracy kompleksw obronnych Rosji i Ukrainy. Przyniesie to olbrzymie straty dla Ukrainy, ale Rosja te oczywicie bdzie musiaa duo zainwestowa po zerwaniu wsppracy z ukraiskim przemysem wojskowym. Na pewno jednak jako sobie poradzimy, na przykad dziki wysokim cenom ropy i gazu. Konstantin Zatulin: Nie zamierzaem ju wystpowa, ale w kadej dyskusji, kiedy wyczerpiemy wszystkie argumenty, wykorzystujemy znany z aciskich czasw dowd ad hominem, czyli do czowieka. Jeeli nie mona dyskutowa z ideami, to mona jeszcze dyskutowa z samym czowiekiem. Na bazarze czsto si syszy: zaoye kapelusz udajesz inteligentnego. Z pewnoci Pastwo stykali si ju z takimi sytuacjami. Doktor Suszko zosta przedstawiony jako dyrektor Centrum na rzecz Pokoju, Konwersji i Polityki Zagranicznej i bardzo mi przykro, e na dowd swoich twierdze przytacza owiadczenia sub specjalnych Ukrainy. Chc obroni honor pracownika mojego instytutu. Przyjechalimy na Krym nie po to, aby odrywa ten obszar od Ukrainy, ale na konferencj, w ktrej uczestniczyli zarwno eksperci ukraiscy oraz rosyjscy, jak i midzynarodowi. Caa reszta to fobie, ktre pojawiy si w okresie przedwyborczym. Ja te byem ofiar podobnych. Instytut Krajw WNP nie ma adnego udziau w odrywaniu czegokolwiek od Ukrainy. A co si tyczy naszego sporu, to powinien mie on charakter akademicki, a nie charakter ktni w tramwaju. Tylko o to chc zaapelowa. Marija Szmyowa: Dosownie kilka sw dotyczcych wystpienia pana Zatulina. Chciaabym stan w obronie pana Suszki i przedstawi swj pogld. Jestem z Ukrainy, by moe jednak mieszkam na innej Ukrainie i czego nie wiem. Moi rodzice s Rosjanami, a ja sze lat temu w Dniepropietrowsku gosowaam na Kuczm, rok temu za na Juszczenk. Poczekajmy jeszcze dziesi lat i zobaczymy, jaka bdzie Ukraina, jaki bdzie jej zachd, a jaki wschd

60

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci i wtedy bdziemy mwi, czy nasz kraj si rozpadnie. Czy przedstawiciele wadz rosyjskich myl, e rozmowy o tym, czy Ukraina si rozpadnie czy nie, dodaj im jakich pozytywnych cech? Czy to wzmacnia stosunki rosyjsko-ukraiskie, czy sprzyja strategicznemu partnerstwu, ktre jest przecie deklarowane pomidzy Rosj a Ukrain? Nie wiadomo, po co s takie deklaracje. Prosz mi powiedzie, jaki cel ma to wszystko? Radzisawa Gortat (Uniwersytet Warszawski): Ja rwnie apeluj o przeniesienie tej dyskusji na poziom realiw. Jeli ju mwimy o podziale na wschd i zachd Ukrainy, to po pierwsze jest on widoczny we wszystkich wyborach od 1990 do 2006 roku. Prosz zobaczy, e tak naprawd od 2004 roku, a zwaszcza w 2006 roku, na Ukrainie tworzyo si centrum. Jeli w 2004 roku zachd przesun si na wschd, to w tej chwili najwaniejsz si polityczn, jaka uzyskaa wikszo w czternastu regionach, by Blok Julii Tymoszenko, ktry w kilku innych obwodach zaj drugie miejsce, m.in. w Dniepropietrowsku. Musz powiedzie, e oto narodzio si centrum, ktre moe przycign wschodnie regiony. Nie twierdz, e jest to hipoteza uprawniona, ktrej bym bronia. Tym niemniej rysuj si zupenie nowe zjawiska, ktre naley bra pod uwag. Po drugie, w sprawie NATO. To prawda, e pomidzy 2004 a 2006 rokiem mielimy do czynienia ze wzrostem odsetka przeciwnikw NATO, ale fakt ten wynika z tego, e w badaniach zdecydowanie skurczya si grupa osb, ktre nie miay w tej sprawie stanowiska, zwikszya si natomiast liczba przeciwnikw, jak rwnie nieznacznie wzrosa liczba zwolennikw. Na retoryce antynatowskiej w tych wyborach prbowao zaistnie jedno z ugrupowa Nie Tak. Ile dostao gosw? Poniej jednego procenta. Olena Prystajko (Centrum na rzecz Pokoju, Konwersji i Polityki Zagranicznej, Kijw): Przede wszystkim chciaabym podzikowa panu Zatulinowi za jego niepokj, obawy i zainteresowanie, jakie okazuje on Ukrainie. Bardzo dzikuj, ale wanie na tym polega problem, e to nadmierne, chorobliwe zainteresowanie Ukrain jest podstawowym problemem w naszych stosunkach wzajemnych. Moe powinnimy odnosi si do siebie jak dwa suwerenne pastwa, a wtedy Rosja i Ukraina bd mogy przenie swoje stosunki na normalny jzyk midzynarodowy. Mam nadziej, e pan uwzgldni to w opracowywaniu kolejnej strategii wobec Ukrainy jako rwnoprawnego i suwerennego ssiada. Andrij Jermoajew: Nie planowaem wystpowa, ale jednak chciabym doda swj komentarz. Sdz, e powinnimy poruszy kilka aspektw. Przede wszystkim nasza konferencja nie do koca przeksztacia si w spr z panem Zatulinem. Problem przecie nie polega na tym, co powiedzia pan Zatulin, cho jest to bardzo interesujcy polityk, ktry wywouje dyskusj i ktrego zawsze sucham z du uwag. Chciabym poruszy kwesti zainteresowania Rosji destabilizacj Ukrainy. Zgadzam si, e Rosji nie jest potrzebny wybuch na Ukrainie, bo siedzenie na beczce z prochem to ostatnie, czym moe by zainteresowana Moskwa. Niebezpieczny jest natomiast pozarosyjski nacjonalizm, ktry moe rozoy ruch wielokulturowy w Rosji. Uwaam, e spr o NATO zosta Ukrainie narzucony, bo przecie on dawno straci aktualno, to nie jest polityczna decyzja. Przede wszystkim sama organizacja paraliuje si i dawi. W najbliszych latach NATO bdzie przechodzi transformacj i to wcale nie z powodu naszego stosunku do tej struktury, ale ze wzgldu na jej wewntrzne pknicia. Sytuacja na Bliskim Wschodzie, kryzys w stosunkach Stany ZjednoczoneUnia Europejska to wszystko zostao wywoane z bardzo praktycznych powodw. Oto bowiem Europa pozbawia si ropy z Pwyspu Arabskiego. Wszystko wiadczy o tym, e stary system bezpieczestwa nie sprawdza si. Europa nie wykazuje takiej otwartoci, jak jest to przyjte wrd pastw sowiaskich, gdzie rusza si w kierunku nowych systemw bezpieczestwa. Sdz, e Ukraina ma moralne i polityczne prawo inicjowa nowy europejski system bezpieczestwa zorientowany na kontynentalne bezpieczestwo postnatowskie. Co jednak nie znaczy, e trzeba rozwiza NATO lub przeksztaci je w klub konsultacyjny.

61

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain? Przyszoci wiata s regionalne struktury bezpieczestwa. Dlatego nie uwaam, e trzeba globalizowa system natowski. Zwizki demograficzne czy kulturowe powoli trac sw rol i stopniowo wzmacniaj si pokolenia, ktre uczestnicz w yciu europejskim. Dotyczy to rwnie Ukrainy. Najwiksze firmy ukraiskie s ju obecne w gospodarce europejskiej i nie widz swojej przyszoci w Rosji. Rosja moe by interesujca dla Ukrainy jako rynek zbytu. Na pytanie, z kim chce y Ukrainiec, odpowie on raczej, jak chce y. A chce y jak Europejczyk. Inna rzecz, e politycy nie zawsze trafnie reaguj na to, co powiedzia Ukrainiec Konstantin Zatulin: Widz, e panie nie pozostay obojtne wobec mnie. Zgdmy si z jednym obraanie si na czyj punkt widzenia to jest najgorsza rzecz, jak mona wymyli. Mnie, jak i wszystkich pozostaych, zaproszono, abym przedstawi swj punkt widzenia. A jeeli mj punkt widzenia si komu nie podoba, to trudno, ja te z wieloma opiniami si nie zgadzam. Ale to nie znaczy, e kto ma mnie poucza, jak ja mam dalej wystpowa, co mam dalej mwi. Myl, e jako czowiek, ktry zajmuje si od 1415 lat Ukrain i innymi pastwami WNP, mam prawo do takiego czy innego punktu widzenia. Naley oczywicie uwzgldni pewien szacunek dla suwerennoci Ukrainy, ale jeeli bierzemy si za omawianie sytuacji wewntrznej w Rosji, to poruszajmy dowolne tematy, prosz bardzo, nawet te najbardziej bolesne dla mojego kraju. Nie widz powodu, dla ktrego mielibymy robi wyjtek dla Ukrainy czy jakiegokolwiek innego pastwa. To, co si pani wydaje dziwne, nie jest dziwne dla kogo innego w wiecie naukowym, jeeli ma duy, otwarty wiat, a nie zamknity w swojej przestrzeni. Co si tyczy problemw zwizanych z NATO, ktre pojawiay si w wystpieniach pana Jermoajewa i innych osb biorcych gos w dyskusji. Osobicie uwaam, e kwestia wstpienia Ukrainy do NATO jest dla niej politycznie niszczca. Ludzie nie gosuj na Krawczuka czy Medwedczuka dlatego, e walcz przeciw Ukrainie, ale dlatego, e s kamcami. Oni rozwijali wspprac z NATO, podejmowali deklaracje tego rodzaju. Nie mona ludzi traktowa jak idiotw. Wyborcy patrz na te stanowiska, ktre inni mieli, gdy byli u wadzy, a teraz niby s w opozycji. I na takich politykw ludzie nie gosuj. Ofiar wyborw by nie tylko pan Krawczuk, ale take pan ytwyn, ktry stara si usi w dwch fotelach, a w rezultacie usiad midzy fotelami. Wierz, e nikt nie mia wtpliwoci w zimie 2004 roku co do wsparcia mera Kijowa dla Majdanu zapewnia on toalety, wod, a bez tego dugo nie daoby si na Majdanie przey. I teraz dosta polityczne wynagrodzenie. Mwiem o wartociach przeciwstawnych w rnych czciach Ukrainy. O ile 60% gosw na caej Ukrainie jeszcze o niczym nie wiadczy, o tyle 90% w dziewiciu obwodach to ju co pokazuje. rednia temperatura w szpitalu nie wynosi 40 stopni w przypadku, gdy jeden chory ma 45 stopni, a drugi tylko 35. Zgadzam si z panem Jermoajewem, e jest to problem tych, ktrzy zadaj pytanie. Oni zapdz Ukrain w lepy zauek. Ukraina zawsze dzielia si politycznie na wschd i zachd, ale za kadym razem w 1991 roku czy w 1994 roku posowie ze wschodu mieli przewag nad tymi z zachodu. Krawczuk zwyciy Czornowia, a nastpnie kandydat wschodu Kuczma pokona wczesnego kandydata zachodu Krawczuka. Sam jednak nadal prowadzi podobn czy wrcz identyczn polityk. Podstawowe pytanie polityczne brzmi czy po ptora roku rzdw pomaraczowych doszo do zjednoczenia Ukrainy czy te nie? Oeksandr Suszko: Szkoda, e nie bylimy w stanie omwi innych tematw, poniewa pozostao wiele wanych kwestii. Chciaem powiedzie, e jestem bardzo szczliwy, e mieszkam w kraju, w ktrym okrelon parti lub przewodniczcego parlamentu mona odprawi w polityczny niebyt, poniewa taka jest decyzja narodu. Istniej bowiem pastwa, gdzie tego zrobi nie mona, gdzie z gry wiadomo, jaka partia wygra wybory. auj, e nie moemy tych kwestii omwi kompleksowo. Dzisiaj Ukraina bya w centrum uwagi. Bardzo dobrze si stao, poniewa moglimy obserwowa zderzenie rnych podej koncepcyjnych. Istotn rzecz jest, aby widzie jedn bardzo niepokojc kwesti. Widz mianowicie oznaki tego, e yjemy na rnych plane-

62

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci tach. Pitnacie lat temu tego nie byo, poniewa mielimy wsplny jzyk, z ktrego jednak zostaje coraz mniej. Rosjanie i Ukraicy s coraz bardziej podobni do mieszkacw rnych planet. Przyjedasz, rozmawiasz z ludmi i okazuje si, e istota oraz znaczenie sw zdefiniowanych w sownikach s w rny sposb redefiniowane w systemach jzykowych Rosji, Polski czy Ukrainy. Niekiedy w sposb absolutnie rny jak w przypadku sowa demokracja. Niestety jest to ten czynnik, ktry zmusza nas do ywienia obaw co do przyszoci Europy, poniewa Polska, Ukraina i Rosja s Europ. Dopki yjemy na rnych planetach, nie moemy czu si bezpieczni. Katarzyna Peczyska-Nacz: Dzikuj wszystkim panelistom za ich szczere i zaangaowane wypowiedzi, a take wszystkim obecnym za cierpliwo. Myl, e ta dyskusja bya tego warta. Korzystajc z przywileju prowadzcej ostatni sesj, dzikuj take organizatorom za niezwykle ciekaw konferencj.

63

Ukraina: jak y z Rosj? Rosja: jak y z Ukrain?

Notki biograficzne
Ekspert ds. Ukrainy w Orodku Studiw Wschodnich. W latach 19962001 penia funkcj I sekretarz Ambasady RP w Kijowie. Wczeniej ekspert w Konsulacie Generalnym RP w Kijowie (19911995), a po utworzeniu ambasady w wydziale politycznym Ambasady RP. Dyrektor Centrum Bada Spoecznych Sofija w Kijowie i szef Ukraiskiej Fundacji Postp; gwny konsultant suby informacyjno-analitycznej administracji prezydenta Ukrainy (19941996); dyrektor Fundacji Nasza przyszo (19961997); ekspert w kancelarii premiera Ukrainy (19972000); czonek rady politycznej Partii Narodowo-Demokratycznej. W 2002 roku kandydowa do Rady Najwyszej z listy Za jedn Ukrain. Politolog, dyrektor wykonawczy Fundacji Bada i Inicjatyw Perspektywicznych w Moskwie, pracownik naukowy Instytutu Gospodarki wiatowej i Stosunkw Midzynarodowych; wczeniej ekspert w Moskiewskim Centrum Carnegie i East-West Institute. Specjalizuje si w rosyjskiej polityce zagranicznej, szczeglnie wobec WNP i Europy rodkowej. Politolog, pracownik naukowy Instytutu Bada Politycznych i Etnicznych Akademii Nauk Ukrainy. Ekspert w Instytucie Wsppracy Euro-Atlantyckiej i Centrum Pokoju, Konwersji i Polityki Zagranicznej Ukrainy (Kijw). Zajmuje si badaniem grup interesw polityczno-gospodarczych na Ukrainie, procesw modernizacyjnych, wewntrznych determinantw polityki zagranicznej Ukrainy. Politolog i polityk, doradca przewodniczcego Komitetu Dumy ds. WNP i Kontaktw z Rodakami za Granic. W latach 20002002 zastpca szefa departamentu polityki wewntrznej w administracji Kremla, odpowiedzialny za planowanie polityczne. Wicedyrektor Fundacji Rozwoju Technologii Informacyjnych. Wspzaoyciel (wsplnie

ANNA GRSKA

z Glebem Pawowskim) i dyrektor generalny Fundacji Efektywnej Polityki (19952000). Bra udzia w stworzeniu dziennika Kommiersant i agencji informacyjnej Postfactum. Podczas wyborw w 2000 roku by czonkiem sztabu wyborczego Wadimira Putina. Ekspert ds. energetycznych, dyrektor Instytutu Polityki Energetycznej w Moskwie. W latach 19972001 pracowa w Federalnej Komisji Energetycznej FR. Od 2001 roku wsppracuje z rzdowym Centrum Opracowa Strategicznych. Od maja do padziernika 2002 roku wiceminister ds. energii, odpowiedzialny za opracowanie Strategii Energetycznej Rosji do 2020 roku W latach 20022005 czonek komitetu ds. strategii i reform przy radzie dyrektorw RAO JES. Historyk, politolog, publicysta. Redaktor naczelny dwumiesicznika Arcana". Pracuje w Instytucie Historii PAN i Uniwersytetu Jagielloskiego. Zajmuje si histori i wspstosunkw polsko-rosyjskich. czesnoci Opublikowa m. in.: Jak rozbi rosyjskie imperium? Idee polskiej polityki wschodniej, Od imperium do imperium. Spojrzenie na histori Europy oraz ostatnio (red.) Europa Wschodnia: imperiologia stosowana. Russia and Eastern Europe: aplied imperology". Politolog, czonek Rady Naukowej Moskiewskiego Centrum Carnegie, wczeniej przewodniczcy programu Rosyjska polityka wewntrzna i instytucje polityczne. Specjalizuje si w badaniach systemu politycznego wspczesnej Rosji. Od 1993 roku ekspert Fundacji Gorbaczowa. Pracuje rwnie w Instytucie Gospodarki wiatowej i Stosunkw Midzynarodowych (IMEMO); gwny redaktor wydawanego przez IMEMO miesicznika. Wykadowca na Uniwersytecie Moskiewskim oraz kilku innych stoecznych uczelniach. Autor wielu ksiek i publikacji, w tym m.in. Formowanie systemu partyjno-politycznego w Rosji (Moskwa 1998). Wiceminister (20022005) i minister spraw zagranicznych Polski (styczepadziernik 2005).

WADIMIR MIOW

ANDRIJ JERMOLAJEW

ANDRZEJ NOWAK

IRINA KOBRINSKA

OLE LISNYCZUK

ANDRIEJ RIABOW

MAKSIM MEYER

ADAM DANIEL ROTFELD

64

Stosunki ukraisko-rosyjskie w 2006 roku i w najbliszej przyszoci Czonek Rady Bezpieczestwa Narodowego (20002002). W latach 19611989 pracowa w Polskim Instytucie Spraw Midzynarodowych. By czonkiem delegacji polskiej podczas Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie w 1973 roku oraz uczestniczy w spotkaniach KBWE w Belgradzie, Madrycie i Wiedniu. Od 1989 roku pracowa w Sztokholmskim Midzynarodowym Instytucie Bada nad Pokojem (SIPRI), w tym w latach 19912002 jako dyrektor. W latach 19921993 by przedstawicielem przewodniczcego OBWE ds. politycznego rozwizania konfliktu w Naddniestrzu. Analityk, dyrektor Centrum na rzecz Pokoju, Konwersji i Polityki Zagranicznej Ukrainy (Kijw). Specjalizuje si w problematyce relacji Ukrainy z UE, NATO, Rosj i krajami WNP. Pracownik naukowy Instytutu Gospodarki wiatowej i Stosunkw Midzynarodowych Narodowej Akademii Nauk.

Ekspert ds. energetycznych. Doradca w departamencie operacyjnym sekretariatu prezydenta Ukrainy. Koordynator Programu Energetycznego w Szkole Analiz Politycznych Akademii Kijowsko-Mohylaskiej. Ekspert pozarzdowej Rady Polityki Energetycznej. Braa udzia w przygotowaniu strategii energetycznej Ukrainy. Polityk i politolog; deputowany do Dumy Pastwowej FR (19931995; 2003obecnie). Czonek rady politycznej partii Jedna Rosja. Twrca i dyrektor Instytut Krajw WNP w Moskwie. Od 1997 roku doradca mera Moskwy Jurija ukowa. Czonek m.in. Komisji Rzdowej ds. Rodakw poza Granicami oraz Komitetu Dumy ds. WNP.

OENA WITER

KONSTANTIN ZATULIN

OEKSANDR SUSZKO

65