Raport o Stanie Kultury Niezależnej I NGO W Białorusi

Internetowy miesicznik spoeczno-kulturalny.
Miejsce wymiany idei z obszaru kultury, sztuki, spoeczestwa obywatelskiego, wielokulturowoci, nowych mediw, Europy Wschodniej. Szczeglne miejsce zajmuje obszerny Dzia Wschodni analizujcy i opisujcy biece zjawiska w Europie Wschodniej i w krajach postsowieckich.
Partnerzy
Raport o stanie kultury niezalenej i NGO w Biaorusijest pierwszym z siedmiu numerw specjalnych powstajcych w ramach projektuRaport o stanie kultury niezalenej i NGO w krajach partnerstwa Wschodniego i w Rosji, realizowanym przez miesicznik Kultura Enter www.kulturaenter.pl przy wsppracy z Fundacj Kultura Enter. Pawe Laufer
pomysodawca projektu
redaktor prowadzcy redakcja
Pawe Laufer
Taciana Arcimowicz, Artur Klinau Katarzyna Plebaczyk
sekretarz redakcji
tumaczenia
Sergej Komlach, Konrad Szulga, Swiatana Kurs, Magorzata Buchalik, Maryja ucewicz-Napakow, Katarzyna Bortnowska, Biuro Tumacze Narrator
korekta Dorota Stachura (j. angielski), Pawe Laufer, Agnieszka Caban (j. polski), Taciana Niadbaj (j. biaoruski, j. rosyjski) opracowanie graficzne , skad
Studio Format studioformat.pl
Fundacja Kultura Enter, Lublin 2011 978-83-62495-09-2
isbn
wydawnictwo Studio Format ul. Solna 4/9, 20-021 Lublin, tel. (81) 479 46 48, biuro@studioformat.pl drukarnia Petit s.k. ul. Tokarska 13, 20-210 Lublin, tel. (81) 744 56 59
Projekt jest wspfinansowany przez Ministra Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej w ramach cyklicznego programu Promocja wiedzy o Polsce
spis treci
bez cudzysowu7
Lawon Barszczeuski Dlaczego Biaorusin nie syszy gosu kultury?11
hory zont kultura analizy kultura wywiaDy
mariusz maszkiewicz wywiad europejska angelologia Biaoruska rzeczywisto18 taciana niadBaj Biaoruska kultura niezalena prBa wielostronnej Diagnozy29
walancin akudowicz30 mikaaj chalezin33 uadzimir mackiewicz37 siewiaryn kwiatkouski40 maryja martysiewicz43
artur klinau Biaoruskie poDziemie artystyczne, czyli kraj Bez galerii49 taciana arcimowicz Biaoruski teatr wspczesny walczc o rnoroDno58 k.s. niezaleny Biaoruski teatr mit czy rzeczywisto?67 siarhiej Pukst Biaoru: Biaa plama na muzycznej mapie europy76 margaryta aliaszkiewicz Bolczki Biaoruskiego procesu literackiego85 andrej rasiski wit na kolonialnych ruinach94 waLancina kisiaLowa wywiad miejsce, gDzie mona oDDycha107 ihar ohwinau wywiad pastwo, pisarz, puBlikacja116 Lawon woLski wywiad showBiznes w pastwie, w ktrym zaBrania si oklaskw125 jauhieni kamykau wywiad zroBi Burz135 andrej kudzinienka wywiad nakrci DoBry film144 monika szewczyk, andrej dureika wywiad artyci jeszcze s152
solidarity with democratic Belarus, information office poDstawy prawne funkcjonowania partii politycznych i organizacji pozarzDowych163
ngo analizy ngo wywiaDy
wacaw areszka trzeci sektor w Biaorusi traDycje i perspektywy177 agnieszka komorowska Biaoruski trzeci sektor w wizieniu paragrafw186 marek mynarczyk, Pawe Prokop charakterystyka organizacji spoecznych na wschoDzie195 ale Bialacki Dziaalno oBrocw praw czowieka w Biaorusi. oD pocztkw Do Dzi202 tamara mackiewicz powrt Biaorusi Do europejskiej przestrzeni kulturowej: rola eDukacji210
woLha szParaha wywiad czy Biaorusin to te europejczyk?221 aLeh trusau wywiad jzyk Biaoruski jzyk elit231 anna Litwina wywiad nagroDa za twrczo239 iryna aLchouka wywiad Biaoruska rwno pci248 nina szydowska wywiad Biaorusini wiata257
autorzy267
Bez cuDzysowu
Przestamy mwi i myle o Biaorusi. Zawiemy nasze sdy, oczekiwania, projekcje, schematy i propozycje rozwiza, nasze hermeneutyki i polityki oraz mniemania o takich czy innych koniecznociach, jakim powinna sprosta Biaoru. Odmy na przysze lekcje z Biaorusi nasze deklinacje, w ktrych j odmieniamy. Teraz natomiast, indyferentni, aby zrozumialej mwi po biaorusku, wemy udzia w lekcji jzyka biaoruskiego: Raport o stanie kultury niezalenej i NGO w Biaorusi. Kiedy na co dzie czyta si o Biaorusi, o zjawiskach w niej zachodzcych, problemach czy osigniciach, najczstszym znakiem interpunkcyjnym, jaki wystpuje w kolumnie gazety, w gosie prezentera telewizyjnego, jest cudzysw. Cudzysw bdcy wyrazem ironii, prb zaznaczenia nieprzystawalnoci, zaakcentowaniem nienaturalnoci, odszczepiestwa od normy, apostazji, wyrazem przenoni, wiadomym zaakcentowaniem irracjonalnoci tego, co si tam dzieje. Biaoru piszemy w cudzysowie. Podczas tej lekcji, cudzysowem wyrnimy pojcie, nad ktrym pochylimy si jako ci, ktrzy nie wiedz. Zanim powrcimy do swoich wyuczonych stanowisk, jakie przyjlimy w sprawach biaoruskich, zanim zniesiemy cudzysw, posuchajmy tych, ktrzy s u rda. Oddajemy gos najlepszym nauczycielom biaoruskim intelektualistom, praktykom i artystom. Podskrnym, nie wprost artykuowanym szkieletem ich wykadw s trzy pytania: jak jest?, czego od siebie oczekujemy?, jak moemy to osign? Wiedza, w oparciu o ktr kreuje si strategie wsppracy z Biaorusi, opiera si na akcydensowych, rzadkich opracowaniach i analizach. Nie daj one moliwoci ukazania aktualnych tendencji, faktycznego sta tus quo w obszarze kultury i NGO w Biaorusi. Nie pozwala to budowa
Bez cudzysowu
kompetentnych, odpowiadajcych na rzeczywiste i ywotne problemy, programw wsppracy ze rodowiskami kulturalnymi i NGO w Biaorusi. Raport o stanie kultury niezalenej i NGO w Biaorusi chce by odpowiedzi na te niedostatki, na niedostatek wiedzy o realiach biaoruskiej kultury, biaoruskiej kultury niezalenej przede wszystkim, a take biaoruskiego trzeciego sektora (NGO) i otoczenia, w jakim te sfery funkcjonuj. Raport ten chce by przystpnym w formie i szeroko dostpnym narzdziem rzetelnego rozpoznania tych rzeczywistoci, narzdziem pozwalajcym na optymalnie skuteczne dziaanie w tych obszarach. Takiej wiedzy i narzdzi do skutecznego dziaania i wsppracy brakuje take samym Biaorusinom, dlatego Raport publikowany jest w trjjzycznej polsko-biaorusko-angielskiej wersji jzykowej dostpnej na internetowej stronie lubelskiego miesicznika Kultura Enter (www.kulturaenter.pl), oraz w polsko-angielskiej wersji papierowej. Raport o stanie kultury niezalenej i NGO w Biaorusi jest pierwszym z siedmiu raportw, ktre realizowane bd w ramach projektu Raport o stanie kultury niezalenej i NGO w krajach Partnerstwa Wschodniego i w Rosji. Chcemy poprzez ten szeroko zakrojony projekt pokaza to, na co teraz, spogldajc na kraje postsowieckie, powinnimy zwrci szczegln uwag. Na rozkwit partnerskiego wspistnienia ludzi, ktrych czy przyszo i ktrzy maj tej przyszoci wiadomo.
Pawe Laufer
Pragniemy wyrazi podzikowania wszystkim, ktrzy swoj cenn rad, opini i wsparciem przyczynili si do powstania Raportu. Takie podzikowania nale si: Marcinowi Romanowskiemu, Katarzynie Plebaczyk, Elianie Kisielewskiej, Annie Kominek, Piotrowi Zieniukowi, Agnieszce Caban, Grzegorzowi Kondrasiukowi, Sebastianowi Macowi, Pawowi Kazaneckiemu, Magorzacie Buchalik, Mariuszowi Maszkiewiczowi, Andriejowi Durejce, Tacianie Niadbaj, Agnieszce Wojciechowskiej, Siergiejowi Kowalowowi, Konradowi Szuldze.
hory zont
Posugujcy si jzykiem biaoruskim dziaacz kultury nie ma szans sta si liderem politycznym. Czy biaoruska inteligencja ponosi odpowiedzialno za postaw duej czci swoich rodakw? Oczywicie inna postawa biaoruskiego spoeczestwa jest niemoliwa.
Lawon Barszczeuski
Dlaczego Biaorusin nie syszy gosu kultury?

19 grudnia 2010 roku w Biaorusi odbyy si wybory prezydenckie. Po raz kolejny zwycistwo odnis Aleksander ukaszenka. Pisz ten wyraz w cudzysowie, bowiem, tak jak podczas poprzednich wyborw, gosowanie trwao a 5 dni, a caa procedura znw wygldaa jak operacja specjalna (obowizkiem kadego studenta, wojskowego, milicjanta, urzdnika, nauczyciela szkolnego lub akademickiego i praktycznie kadej osoby pracujcej byo wanie zagosowa w przededniu 19 grudnia). Przedstawiciele opozycji zostali dopuszczeni do obserwacji procesu liczenia gosw i to dopiero w ostatnim dniu gosowania tylko w kilkunastu spord ponad szeciu tysicy punktw wyborczych, istniejcych wwczas na terytorium caego kraju. Wyniki uzyskane przez poszczeglnych kandydatw na prezydenta w czciowo kontrolowanych przez obserwatorw punktach w Misku, a take w obwodach witebskim, grodzieskim, homelskim, byy nastpujce: Aleksander ukaszenka otrzyma od 35 do 52 procent gosw, za jego gwni oponenci mogli legitymowa si nastpujc liczb
gosw: byy wiceminister spraw zagranicznych i jeden z koordynatorw akcji Europejska Biaoru Andrej Sannikau otrzyma od 16 do 23 procent, wiceprezes Zjednoczonej Partii Obywatelskiej Jarosaw Romaczuk od 5 do 11 procent, znakomity poeta biaoruski oraz lider akcji Mw prawd! Uadzimir Niaklajeu od 5 do 8 procent. Warto doda, e Uadzimir Niaklajeu jako polityk formalnie wystartowa dopiero na pocztku 2010 roku, stajc na czele wspomnianej akcji, o ktrej byo gono w kraju przez cay miniony rok. Jednak od kilkunastu lat jest on w Biaorusi postaci bardzo znan. Po pierwsze, jeszcze w latach 80. Niaklajeu zdoby rozgos m.in. jako autor tekstw wielkich muzycznych przebojw, ktrych popularno przekraczaa granice wczesnej Biaorusi Sowieckiej. W czasach pierestrojki by aktywnie popierany przez reformatorsk frakcj Komsomou oficjalnej biaoruskiej modziewki; w 1988 roku stan na czele nowego czasopisma Krynica, wydawanego w jzykach biaoruskim i rosyjskim w nakadzie ponad p miliona egzemplarzy, co byo nie lada osigniciem, jeeli bra pod uwag ilo mieszkacw kraju (ok. 10 mln). Od roku 1994 Uadzimir Niaklajeu dziaa jako redaktor naczelny zupenie innej Krynicy wydawanego ju tylko po biaorusku pisma intelektualistw i czoowych pisarzy Biaorusi. Zaraz po objciu wadzy przez Aleksandra ukaszenk pozycja Niaklajeua nie bya zagroona, bo cz zaprzyjanionych z nim dziaaczy byego Komsomou (ktrego dziaalno, dziki staraniom Biaoruskiego Frontu Ludowego, zostaa w latach 19911993 zawieszona), i innych cieszcych si wwczas duymi wpywami osb, przed wyborami 1994 roku popara wanie ukaszenk, dostrzegajc w tym szans wasnego awansu politycznego. Trzeba powiedzie, e pomimo faktu staego poparcia Niaklajeua przez komsomolcw (m.in. przez ostatniego szefa organizacji za czasw komunistycznych, a po roku 2000 korespondenta Gazety Wyborczej Alaksandra Fiedut), najwybitniejsi biaoruscy intelektualici, wrogo nastawieni do wadz komunistycznych (np. Ryhor Baradulin, Uadzimir Arou, Walancin Akudowicz, a nawet legendarny Wasyl Bykau) nigdy nie odwrcili si od niego, widzc w Niaklajeuie co najmniej osob spoza establishmentu, walczc o tosamo biaorusk. W drugiej poowie lat 90. Niaklajeu prbowa wpywa na otoczenie ukaszenki ju jako szef Zwizku Pisarzy Biaoruskich i redaktor naczelny gwnego dotowanego przez pastwo tygodnika artystyczno-literackiego Litaratura i Mastactwa. Ta wsppraca
szybko si zaamaa, bo reim ju wtedy postawi sobie zupenie inne cele, ni promowanie demokratycznej kultury biaoruskiej. Dlatego w 1999 roku Niaklajeu zosta zmuszony do emigracji. Wyjecha do Polski, pniej mieszka w Finlandii, jednak w roku 2004 postanowi wrci na Biaoru. Jego utwory oczywicie zostay usunite z kanonu lektur szkolnych, poniewa nie przyj ugodowej postawy wobec reimu. Uadzimir Niaklajeu prowadzi w 2010 roku najbardziej agresywn i nowoczesn pod wzgldem technologicznym kampani wyborcz. Ponadto, wedug oceny niezalenych ekspertw, spord grona opozycyjnych kandydatw mia najlepsze wsparcie finansowe. Charyzmatyczny Niaklajeu byskotliwie recytowa wasne wiersze: wers Przyszedem, ebycie zwyciyli zosta efektownym hasem caej kampanii. W ostatnim dniu gosowania, 50 minut przed zamknicem lokali wyborczych, Uadzimir Niaklajeu zosta dotkliwie pobity przez milicj. W cigu kilku minut informacje o tym fakcie dotary do setek tysicy Biaorusinw, co zdaniem obserwatorw stao si jeszcze jednym z powodw mobilizacji sympatykw opozycji podczas wiecu w centrum Miska. Wtedy wanie demonstranci zostali brutalnie rozpdzeni, zaaresztowano co najmniej 790 osb, w tym siedmiu kontrkandydatw urzdujcego prezydenta. Samego Niaklajeua tej samej nocy suby specjalne porway ze szpitala, wywoc w nieznanym kierunku (pniej okazao si, e zosta zamknity w tzw. amerykance wizieniu KGB, ktre od czasw terroru stalinowskiego cieszy si ponur saw). Cay wiat obja kampania protestw przeciwko porwaniu i uwizieniu biaoruskiego poety i polityka: gos w niej zabrali m.in. Vaclv Havel, Wisawa Szymborska, Tom Stoppard, Jewgienij Jewtuszenko, George Bush jr, PEN-kluby z wielu krajw i kontynentw. Jednak w Biaorusi na ten temat panowaa cisza. Poza kilkoma orodkami intelektualistw oraz obrocami praw czowieka nie byo prawie adnych gwatownych protestw. Dlaczego? Prawdopodobnie dlatego, e posugujcy si jzykiem biaoruskim poeta czy jakikolwiek inny dziaacz kultury nie ma szans we wspczesnej Biaorusi sta si wieszczem narodowym, ani cieszcym si istotn popularnoci liderem politycznym. W tym miejscu potrzebne jest signicie do biaoruskiej historii tej niezbyt odlegej i tej najnowszej. Pamitam jak w latach 80., jako doktoranta Miskiego Uniwersytetu Lingwistycznego zaskoczya mnie rozmowa z pewn powan person, Biaorusinem, doktorem filologii. Powiedzia
13
mi, e nie chce sysze o Jance Kupale (znakomitym biaoruskim poecie, wsptwrcy jzyka biaoruskiego i wspczesnej literatury), poniewa ten Kupaa co tam narozrabia z kobietami. Odpowiedziaem mu ostronie, e jeeli porwnywa pod tym wzgldem Kupa z rosyjskim klasykiem poezji Aleksandrem Puszkinem, okae si e Kupaa by najuczciwsz i najcnotliwsz osob pod socem. Mj oponent w tym momencie zacz krzycze: Nie pozwol tu obraa wielkiego Puszkina, bo ta caa biaoruska literatura, i Janka Kupaa rwnie, do niczego si nie nadaj, nikt jej za kilka lat nie bdzie czyta! Prawdziwa literatura to literatura rosyjska. Jeli takie pogldy ma profesor akademicki, to co mona powiedzie o przecitnym Biaorusinie, ktrego znajomo biaoruskiej literatury ogranicza si do przeczytania w szkole podstawowej i redniej kilkudziesiciu utworw dobranych przez Ministerstwo Edukacji pod presj cenzury politycznej. Dzisiejszym uczniom, dokadnie tak jak za czasw sowieckich, nie wolno czyta wikszoci najlepszych utworw biaoruskiej literatury narodowej, a dziea stworzonej w jzyku biaoruskim literatury emigracyjnej s zupenie zakazane. Oczywicie dzi druk i kolporta tych ksiek nie byby problemem. Ale jeeli w absolutnej wikszoci szk w Biaorusi na jzyk biaoruski powica si jedn lub dwie godziny akademickie na tydzie (na ktrych uczy si gwnie teorii jzyka), absolutna wikszo moich rodakw nie jest w stanie nawet zrozumie utworw najbardziej utalentowanych pisarzy lub filozofw biaoruskich. Potrzebne s nie byle jakie wysiki, aby przezwyciy nastpstwa zwykego braku czasu a czsto te banalnego lenistwa i samodzielnie nauczy si jzyka swoich przodkw. Powracam znw w pamici do lat 80. Okoo roku 1984 w lokalnej gazetce pod nieliterackim tytuem Chemik (wydawano t gazetk w Nowopoocku, miecie wielkiej chemii) ukazay si moje pierwsze tumaczenia na jzyk biaoruski kilku wierszy Heinricha Heinego, Adama Mickiewicza oraz Wadimira Majakowskiego. Po kilku tygodniach od wydania tej publikacji wezwano mnie do wydziau kadrowego Nowopoockiej Politechniki, gdzie wwczas pracowaem jako wykadowca-asystent. Czeka na mnie pewien pan (nazwiska dzi ju nie pamitam), ktry przedstawi si jako podpukownik KGB obwodu witebskiego, odpowiedzialny za zwalczanie przejaww nacjonalizmu. Widocznie uwaa za taki przejaw publikacj moich przekadw w gazecie Chemik: Leonie Pietrowiczu, przemawia do mnie (oczywicie po rosyjsku), musi pan zrozumie, e jzyk biaoruski nie ma
adnych szans na przetrwanie. To jzyk archaiczny, i jest rzecz niemoliw wyraenie w nim jakichkolwiek powanych treci. Towarzyszowi podpukownikowi szczeglnie przeszkadzao, e przeoyem na jzyk biaoruski Majakowskiego (naszego poet proletariackiego). Odpowiadaem mu, e jako lingwista z zawodu nigdy nie sdziem, e jaki jeden jzyk moe by lepszy od drugiego. Byem ostrony i udawaem, e po prostu czego nie rozumiem: po trochu wierzyem jeszcze, e podpukownik przyjmie moje argumenty i wycofa si. Oczywicie dla niego ta rozmowa bya tylko formalnoci: wykonywa polecenia. Troch pniej, za czasw pieriestrojki, zrozumiaem, e polityk wynarodowienia w byym Zwizku Sowieckim zaplanowano na ogromn skal, za jej realizacj pacono due pienidze, zwaszcza tym przedstawicielom maych narodw, ktrzy zdradzili swoj tosamo i inicjowali zastpienie w urzdach, w systemie edukacji, w instytucjach kulturalnych ojczystego jzyka przez rosyjski (obszczeponiatnyj). Ci, ktrzy prbowali stawi czoo rusyfikatorom, a nawet tylko wyraali swoje odmienne zdanie w tej sprawie, w czasach stalinowskich najczciej ldowali w GUAG-u lub w Kurapatach; a w pniejszym okresie przymusowo trafiali do szpitali psychiatrycznych; w innych okolicznociach szykanowano ich tylko lub wymiewano. Szanse na pewne zmiany w tej sprawie pojawiy si na przeomie lat 80. i 90. Akurat wtedy rodzima elita kulturalna mwica gwnie po biaorusku stana na czele ruchu antykomunistycznego, ruchu, ktry za swj cel nadrzdny obra przywrcenie niepodlegoci i demokracji w Biaorusi. Od samego pocztku te ugrupowania inteligencji byy aktywnie wspierane przez kka modziey biaoruskojzycznej rnych orientacji, ktre powstay w latach 80. w Misku i w kilku innych wikszych miastach Biaorusi: w Witebsku, Grodnie, Brzeciu, Mohylewie, Nowopoocku, Orszy, Baranowiczach, Mohylewie. Przeprowadzone wiosn 1990 roku czciowo demokratyczne wybory do Rady Najwyszej Biaoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej przyniosy temu ruchowi, na ktrego czele stan Biaoruski Front Ludowy (BNF) z Zianonem Paniakiem na czele (z zawodu historykiem sztuki i archeologiem), wzgldny sukces. Oznaczao to, e w sytuacji trudnej konkurencji deputowanymi zostali dwaj bardzo znani pisarze biaoruscy, Ni Hilewicz i Anatol Wiarciski, oraz kilku mniej znanych dziaaczy kultury, architektw, malarzy, historykw itp. Faszerstwa, ktre take i wtedy miay miejsce podczas obliczania gosw, nie pozwoliy odnie ostatecznego
15
zwycistwa kilkunastu znakomitym pisarzom (m.in. Ryhorowi Baradulinowi, Hienadziowi Buraukinowi, Siarhiejowi Zakonikowi, Arturowi Wolskiemu, Adamowi Maldzisowi) lub malarzom (takim jak Alaksiej Maraczkin, Mikoa Kupawa, Symon Swistunowicz). Mimo wszystko niewielka frakcja BNF-u wspierana przez nielicznych deputowanych i formalnie nienalecych do niej inteligentw i robotnikw, zdoaa przekona ca Rad Najwysz w 80 procentach skadajc si z nomenklatury komunistyczno-gospodarczej, e ogoszenie niepodlegoci kraju jest niezbdnym krokiem w uratowaniu narodu biaoruskiego od zagroe zewntrznych oraz wewntrznych (przede wszystkim od nastpstw klski w Czarnobylu). Wtedy rwnie zosta zainicjowany proces odrodzenia szkoy biaoruskiej. W roku szkolnym 1994/95 ponad 75 procent uczniw pierwszych klas w Biaorusi poszo do szk z biaoruskim jzykiem wykadowym (w obwodzie miskim ta liczba dochodzia nawet do ok. 90 procent!). Rodzice protestowali przeciwko temu sporadycznie, w skali caego kraju byy to pojedyncze przypadki (warto pamita, e w Biaorusi mieszkaa procentowo najwiksza w caym Zwizku Sowieckim grupa onierzy i kagebistw pochodzenia niebiaoruskiego, cznie z funkcjonariuszami emerytowanymi i ich rodzinami). Jednak ju wtedy, szczeglnie po objciu wadzy przez Aleksandra ukaszenk, aktywnie obwiniano inteligencj biaoruskojzyczn za kryzys gospodarczy, ktry trwa w kraju pod rzdami komunistycznymi i ukaszenkowskimi od momentu ogoszenia niepodlegoci pastwa biaoruskiego w 1991 roku. Propaganda ta niestety miaa i wci ma swoje skutki. Rozdranieni Biaorusini starszego i redniego pokolenia kojarz pogorszenie warunkw swojego codziennego ycia wanie z nowymi postaciami, ktre pojawiy si na biaoruskiej scenie politycznej na pocztku lat 90., bo to byy osoby charyzmatyczne, nazwiska ktrych atwo zapamitano dziki codziennym transmisjom na ywo obrad Rady Najwyszej. Te dramatyczne okolicznoci w istotnym stopniu pozwoliy Aleksandrowi ukaszence, za porednictwem zmonopolizowanej przez niego biaoruskiej telewizji, uformowa w oczach duej czci mieszkacw Biaorusi wyobraenie biaoruskojzycznej inteligencji kraju jako ajdakw, ktrzy za wyimaginowane pienidze wrogw na Zachodzie (a teraz ju take i w Rosji) eruj na karku caego narodu biaoruskiego. Swoj rol odgrywaj rwnie represje ze strony reimu. Obrocy praw czowieka odnotowuj, e w latach 19952011 praktycznie kady
demokratycznie nastawiony pisarz, muzyk, malarz, filmowiec, czowiek teatru czy dziennikarz biaoruski siedzia w wizieniu choby kilka dni lub dostawa olbrzymie, jak na dochody jego i jego rodziny, kary pienine za udzia w rnych akcjach protestacyjnych, na og wymierzone bezpodstawnie. Niestety przecitny Biaorusin o tym wie niewiele, a jeeli ju, to najczciej mwi: Po co im to wszystko? Niechby siedzieli cicho jak ja. Wasne tchrzostwo postrzega jako dziaanie racjonalne: taki czowiek prdzej powie, e wspiera polityk ukaszenki (chocia czsto tak naprawd nie utosamia si z ni), ale nigdy nie wesprze ludzi publicznie demonstrujcych swoj niezgod. Rwnie czst postaw jest traktowanie dziaaczy kultury jako darmozjadw, na ktrych jakoby ja pracuj. Jaka jest w takim razie odpowied na pytanie: czy biaoruska inteligencja ponosi odpowiedzialno za postaw duej czci swoich rodakw? Oczywicie inna postawa biaoruskiego spoeczestwa jest niemoliwa. Inteligencja jest odpowiedzialna za to, e w cigu dugich lat nie zajmowaa si poszukiwaniem trwaych kontaktw z rnymi orodkami spoeczestwa biaoruskiego, bya zbytnio indywidualistyczna, ba, nawet zakochana w sobie. Cz pisarzy i artystw uwaaa za swoj spraw wycznie tworzenie arcydzie, ale nawet posiadajc dyplomy nauczycieli akademickich nigdy nie pracowaa z modzie, uczc jej po prostu jzyka biaoruskiego. Dzi dowiadczamy konsekwencji tego wszystkiego. Wspczenie w Biaorusi Uadzimir Niaklajeu miaby tylko teoretyczne szanse zosta nastpnym prezydentem. Drugi wniosek wynikajcy z powyszych uwag jest nastpujcy: inteligencja biaoruska musi dzi jednoczenie walczy i pracowa, a to jest niezwykle trudne zadanie. Jest to nadal zadanie do pokonania. Przynajmniej chc w to wierzy.
Lawon Barszczeuski
17
To, z czym w tej chwili rodowiska kultury biaoruskiej maj najwikszy problem, to polityzacja ich aktywnoci. Si niejako i wbrew nim samym.
europejska angelologia Biaoruska rzeczywisto

mariusz maszkiewicz wywiaD
Pawe Laufer: Wiele lat pracowa Pan w Biaorusi jako dyplomata. Co wedug Pana determinuje najistotniej biaorusk kultur i trzeci sektor? Mariusz Maszkiewicz: Najwaniejsz determinant jest sytuacja polityczna w Biaorusi. Wany jest te kompleks zjawisk, ktre wpywaj na rozwj kultury biaoruskiej w tym podmiotw, ktre t kultur wsptworz. Nakrelajc sytuacj z grubsza: od czasw prezydentury ukaszenki wytworzyy si dwa nurty w obszarze kultury nurt oficjalny, pastwowy, ktry niezwykle ostronie stawia najbardziej istotne dla pastwa i narodu biaoruskiego pytania, oraz nurt niezaleny. Istnieje zatem pokusa, aby porwnywa ten stan rzeczy do sytuacji Polski lat osiemdziesitych, z jej kultur niezalen, artystami bojkotujcymi oficjalne media. Ale ta analogia nie jest dobra. Oczywicie wielu wartociowych twrcw kultury yje poza oficjalnym obiegiem. Nie s pokazywani w mediach, nie mwi si o nich w oficjalnej prasie, nie wida ich w telewizji. Dotyczy to gwnie malarstwa, muzyki niezalenej, w tym jej najmodszej, rockowej generacji. Dziki organizacjom midzynarodowym i wsparciu NGO-osw biaoruskich, udawao im si przez
wiele lat przetrwa i tworzy cakiem sensown tre i przekaz, zarwno w wewntrznym wymiarze biaoruskim jak i na zewntrz. P.L.: Co jednak jest tak specyficznego w rzeczywistoci biaoruskiej, co nie pozwala na porwnanie jej do sytuacji Polski lat osiemdziesitych? M.M.: S to przede wszystkim inne przeycia. W obszarze postsowieckim nie mielimy dowiadczenia z ruchem kultury niezalenej, z ruchem dysydenckim. To byo marginalne, znane tylko w najwikszych miastach. Kultura bya troch na pograniczu aktywnoci politycznej, skierowanej na poszerzanie obszaru swobd obywatelskich. W Zwizku Radzieckim istnieli rwnie niezaleni twrcy. Znamy przecie kilka nazwisk, chociaby piosenkarzy, niezwykle popularnych, uznawanych za niezalenych, i niezbyt mocno eksponowanych w publicznych mediach: Wysocki, Okudawa. W Biaorusi mielimy jednak do czynienia z tworzeniem czowieka radzieckiego. Ci ludzie, ktrzy zostali masowo przewiezieni z maych miasteczek do wielkich centrw przemysowych, byli karmieni ogln kultur sowieck. Film, muzyka, teatr z Moskwy czy Leningradu, liczyy si take w Misku. Odczuwao si nawet, e Biaorusini wstydz si swojej kultury wiejskiej, ludowej i uwaaj e to, co mieliby do powiedzenia, nie jest wartociowe. Mimo tego, e oficjalne instytucje popieray twrczo zespow ludowych. To jest, po roku dziewidziesitym, punkt odniesienia dla wielu modych ludzi, moment, od ktrego prbowali si odbi, szuka innych inspiracji i znajdowa je w szerszym kontekcie europejskim czy wiatowym. Niewielu si to udao. Ta kultura, z ktr mamy obecnie do czynienia, jest raczej kultur regionaln, znan w Biaorusi i w innych krajach postsowieckich, na pograniczu. Nie ma ona jednak jakiego wielkiego dorobku, ktry byby znany. Nie mamy biaoruskiego pisarza, autora, ktry by dosta Nobla. Istniej natomiast, jeli chodzi o literatur, przykady osb, ktre zaistniay: Swietana Aleksiejewicz, Wasyl Bykau czy chociaby Wadimir Orow. Dziki wsppracy polsko-biaoruskiej zdoaa zaistnie caa generacja modych artystw. Chyba najlepszym takim przykadem jest Andrej Chadanowicz. Kwestia sztuki cile zwizana jest z polityk. Proces tworzenia si narodu, budowania jego tosamoci, jest w Biaorusi spraw trudn. Gwnym powodem tych trudnoci jest sowietyzacja, zarwno w wymiarze ycia
19
Europejska angelologia biaoruska rzeczywisto
codziennego, jak i w kulturze wysokiej. Jzyk rosyjski jest jzykiem dominujcym. To bana, ale zarazem rzecz, ktrej nie mona pomin, kiedy mwi si o specyfice kultury biaoruskiej. Ludzie posugujcy si jzykiem biaoruskim s automatycznie traktowani jako opozycja. S tymi, ktrzy w swojej mowie deklaruj pogldy. Jzyk jest tam niejako form autoprezentacji. P.L.: Jak Pan ocenia dzi sytuacj w stosunku do tej, ktr zasta Pan przejmujc placwk? Zaczynaa si wtedy wsppraca na szczeblu kulturalnym, instytucjonalnym i pozarzdowym, na szczeblu polsko biaoruskim. Jak dzi ocenia Pan t wspprac i moliwoci, ktre byy wtedy i ktre s teraz? M.M.: Pojawia si tu problem pewnych zaszoci historycznych istniejcych w relacjach polsko-biaoruskich. Polska dla duej czci Biaorusinw zwaszcza z zachodniej czci kraju bya pastwem kultury wysokiej, nierzadko narzucanej Biaorusinom zamieszkaym na terenie dawnej Rzeczpospolitej. Na obszarze Biaorusi zderzay si ze sob te dwa wiaty kultury polskiej i rosyjskiej, tworzc napicia a nawet swego rodzaju konkurencj. Wiadomo, e XIX wieczny teatr, np. Dunina-Marcinkiewicza, by w pewnym sensie pomysem politycznym na walk z caratem poprzez pokazywanie tutejszoci i odrbnoci, na mwienie o tym, e Biaorusini s inni ni Moskale, e nie chc podda si prbom wprowadzania przez nich wasnych porzdkw, e maj swj jzyk, tradycj i dorobek. eby wyj ze schematw historycznych w relacjach polsko-biaoruskich po uzyskaniu niepodlegoci w 1991 roku, po nawizaniu kontaktw oficjalnych i nieoficjalnych, Polska dziaaa poprzez organizacje spoeczne, samorzdy, take Instytut Polski, placwki konsularne, ambasad. Wydaje mi si, e ze zmiennym powodzeniem, ale robi to nadal dosy skutecznie. Wsppraca opiera si gwnie na prbach pokazania wspczesnej kultury polskiej a take kultury pogranicza polsko-biaoruskiego, po to, eby inspirowa i szuka wsplnych obszarw. Od tego czasu narodzio si kilka ciekawych przedsiwzi. Jako przykad mog wymieni chociaby festiwal rockowy Basowiszcze, czy festiwal kultury biaoruskiej w Biaymstoku, gdzie pokazywano kultur biaorusk oraz lokaln, biaostock. Te dwie imprezy, odbywajce si na pograniczu polsko-biaoruskim, po polskiej stronie, w pewnym sensie konkuroway ze sob.
Z jednej strony oficjalna impreza o charakterze propastwowym, sponsorowana przez Biaoruskie Towarzystwo Spoeczno -Kulturalne w Polsce, a z drugiej modzie studencka pochodzenia biaoruskiego z niezalenym festiwalem Basowiszcze. Po stronie biaoruskiej take udao si stworzy szereg wydarze, teatr, muzyka, media, literatura istniej takie wyspy obecnoci polskiej, ktre inspiruj twrcw biaoruskich. Std mamy dzisiaj takie pisma jak Arche, Partizan i szereg innych, ktre wyrastaj z potrzeby osadzenia tosamoci biaoruskiej w kulturze europejskiej. Myl, e jest to charakterystyczna cecha wsppracy polsko-biaoruskiej, rozwijajcej si przez ostatnie dwie dekady, mimo przeszkd i problemw. Tym niemniej proces debiaorutenizacji szkoy i pastwowych instytucji kultury powoduje, e frustracja wrd twrcw kultury jest coraz wiksza. Mamy do czynienia z potn fal emigracji. Nie przypadkowo Wasyl Bykau przez ostatnie lata ycia mieszka na Zachodzie. Swietana Aleksiejewicz te wikszo czasu spdza poza Biaorusi. Wielu pisarzy jest zmuszonych do poszukiwania projektw, dziki ktrym mogliby tworzy i znajduj tak moliwo w Polsce, na Litwie i dalej w Europie Zachodniej. P.L.: Jeeli chodzi o emigracj biaoruskiej inteligencji, czy nie uwaa Pan, e nie ma tu zbienoci ze zjawiskiem, ktre obecne jest w kontekcie Ukrainy? Ukraiska emigracja wspiera i inicjuje procesy oddziaujce na kraj z odlegoci. rodowisko intelektualistw w Toronto jest pod pew nym wzgldem tym dla Ukrainy, czym bya na przykad paryska Kultura dla Polski. Czy wedug Pana Biaoru posiada takie wyrane rodowisko? M.M.: rodowiska ukraiskie od czasw powojennych byy niezwykle silne. Olbrzymia liczba Ukraicw mieszkajca w Niemczech czy w Ameryce tworzya wyspy ukraiskoci. W latach czterdziestych, pidziesitych dziaa Uniwersytet w Monachium, pniej w USA, Kanadzie. Te rodowiska inteligencji mocno oddziayway, co dzisiaj wida na przykad w historiografii ukraiskiej. Bardzo dobrze ilustruje to zjawisko twrczo najmodszego pokolenia historykw jak np. Riabczuka czy Hrycaka. Biaoruska emigracja bya natomiast stosunkowo saba. Diaspora biaoruska na Litwie czy w Polsce nie miaa tak silnej, twrczej elity. Dlatego sdz, e porwnanie z Giedroyciem nie jest do koca trafne. W tym polskim przypadku mamy do czynienia z ewenementem na skal wiatow.
21
Rzadko si zdarza eby idee stworzone na emigracji przez niewielki orodek skupiajcy grup intelektualistw i twrcw zostay przeniesione do kraju. Przypadek Kultury to wyjtek potwierdzajcy regu, nie ma on analogii w odniesieniu do innych rodowisk emigracyjnych z Europy rodkowej i Wschodniej. Jeeli moemy mwi o jakim w miar silnym oddziaywaniu kulturalnym na Biaoru z zewntrz, to chyba jednak gwn rol spenia tu Polska. Myl tutaj o rodowiskach biaostockich. Ich dzieami s chociaby: miesicznik Czasopis, serie wydawnicze, aktywno Sokrata Janowicza, czasopisma o charakterze naukowym. Giedroy prbowa z pomoc polskich profesorw stworzy silny orodek uniwersytecki w Biaymstoku, jednak z dosy sabym skutkiem. Okazao si, e nie jest to takie proste i proces ten musi by rozoony na wiele lat. Biaystok silniej ni Lublin oddziauje na Biaoru, aczkolwiek te dwa orodki s niezwykle wane. Wida to na przykadzie wielu projektw realizowanych na pograniczu polsko-biaoruskim czy polsko-ukraiskim. P.L.: Co Paskim zdaniem stanowi, wczeniej i obecnie, przeszkod we wsppracy Biaorusi z krajami Unii Europejskiej, z Polsk? Oczywicie wiemy o wtku politycznym to s sprawy oczywiste. Ale czy Pana zdaniem Biaorusini maj taki poziom zaufania, ktry pozwala na dobr wspprac? Czy Biaorusini czuj si zwizani z Europ? M.M.: Biaorusini czuj si Europejczykami i co do tego nie ma adnej wtpliwoci. Przez ostatnie dwadziecia lat, mimo ogromnych przeszkd, udao si im uporzdkowa swj dorobek historyczno-kulturowy, ktry o tym wiadczy. Najczciej mwi si o trzech gwnych filarach kulturowej tosamoci biaoruskiej i ich europejskiej tosamoci historycznej. Pierwszy jest filarem zwizanym z pastwowoci, z prawem. Jest to Statut Wielkiego Ksistwa Litewskiego, ktry jest czci dorobku historycznego Biaorusinw, pomimo sporu z Litwinami, nie tylko o ten dokument ile o prawo do tej czci dziedzictwa. Drugi filar to wielki obszar kultury religijnej, czyli to wszystko, co wywodzi si z dorobku Franciszka Skaryny Biblia w jzyku biaoruskim i rozwj trzech gwnych kociow chrzecijaskich na terenie Biaorusi: grekokatolickiego,
katolickiego i prawosawnego. Ten proces nawet dzi jest widoczny w prawosawiu. To biaorutenizacja, ktra postpuje wprawdzie bardzo powoli, oddolnie, ale istnieje, jest widoczna i zauwaana nawet przez patriarchat moskiewski. Taka jest polityka obecnego metropolity Filareta. Wyrany wpyw ma te dorobek zmarego niedawno kardynaa witka, ktry pracowa nad tym, aby koci katolicki nie by kojarzony wycznie z polskoci. Jest to wielkie osignicie kocioa katolickiego, ktre udao si zrealizowa (co zabrzmi paradoksalnie) dziki wielkiemu polskiemu patriocie, jakim by kardyna witek. Trzeci filar kultury biaoruskiej zwizany jest z literatur wieck. Podam przykad: wydaem ostatnio przy wsppracy z miskimi filologami Biaoruskiego Tristana (dostpny w wersji elektronicznej na stronie Komunikatu, to jest biblioteka internetowa stworzona w Biaymstoku przez grup tamtejszych twrcw kultury). Biaoruskie tumaczenie starej legendy o Tristanie. Istnieje rkopis, ktrego orygina znajduje si w Poznaniu, datowany na koniec XVII wieku, wykonany zapewne w jakiej kancelarii dworskiej. Biaoruski Tristan pokazuje gdzie s korzenie kultury biaoruskiej i potwierdza ich gbokie osadzenie w kulturze europejskiej. Biaorusini nie musz zatem na si udowadnia, e s Europejczykami. S to dla nich niezwykle istotne punkty odniesienia. To, z czym w tej chwili rodowiska kultury biaoruskiej maj najwikszy problem, to polityzacja ich aktywnoci. Si i niejako wbrew nim samym. Dua cz z nich nie chciaa by polityczna. Nie chciaa i w polityczne spory i debaty, ale proces rusyfikacji czy te ponownej sowietyzacji w ostatnich pitnastu latach spowodowa, e odruch sprzeciwu osadzi tych twrcw w nurcie oporu, aktywnoci niezalenej w stosunku do oficjalnej ideologii i wadz. Polska i kraje zachodnie wspieraj tak aktywno. Dua cz rodkw pochodzi zarwno z rnych zewntrznych rde jak i z samej Biaorusi. Kierowano je na dziaalno NGO-sw, organizacji niezalenych, sektora pozarzdowego. Artyci byli wic niejako automatycznie zmuszani do funkcjonowania bez wsparcia mecenatu pastwowego. I to jest problem upolitycznienia artystw z krgu niezalenej kultury, ktrzy chtnie i bez oporw korzystaliby z mecenatu pastwowego, ale s niestety odrzucani przez oficjalny system, z uwagi na jzyk biaoruski oraz prezentowane wartoci, sprzeczne z pastwow ideologi.
23
P.L.: Pomwmy o ostatnich wydarzeniach zwizanych z udostpnieniem przez polski wymiar sprawiedliwoci informacji o kontach bankowych niezalenych dziaaczy biaoruskich. Twierdzi Pan, e to jest wierzchoek gry lodowej.1 M.M.: Tak. Gwnie dlatego, e proces ten, ku oburzeniu wielu rodowisk biaoruskich w Polsce i w Biaorusi, toczy si od wielu lat. Obserwujemy dziaania sdw i organw cigania w stosunku do osb, ktrym wadze biaoruskie zarzucaj czyny kryminalne, a ktre to osoby musiay ucieka z Biaorusi, zagroone karami za niezalen aktywno, czy wspieranie niezalenych organizacji i opozycyjnych partii politycznych. S cigani midzynarodowymi listami goczymi i wsadzani do wizienia; to miao miejsce ju w latach dziewidziesitych, i tylko od wyczucia poszczeglnych sdziw i prokuratorw zalea ich dalszy los. Wikszo spraw koczya si dobrze. Nie potrafi w tej chwili wymieni wszystkich nazwisk tych, ktrzy wpadli w t puapk systemu midzynarodowej wsppracy prawnej, ale bywao, e wielu z nich spdzio cae tygodnie czy miesice w polskich aresztach, czekajc na decyzj polskich sdw. Znany szerzej jest przykad Pana ukowca, w ktrego przypadku udao si udowodni, e dokumenty przysyane z Biaorusi byy sfabrykowane na etapie tumaczenia. Bya wieloletnia historia absurdalnych zarzutw wobec Stanisawa Bujnickiego z Grodna. Historia Alesia Bialeckiego jest wic takim wierzchokiem gry lodowej. To nie jest kwestia zej woli strony polskiej, a raczej bezwadu instytucjonalnego. Polska podpisujc umow o pomocy prawnej i korzystajc z pomocy pastwowych instytucji biaoruskich, dya do usprawnienia wsppracy sdw i organw sprawiedliwoci. Pamitam, e jeszcze dekad temu wspprac prawn obu pastw uznawano za wzorcow. W wikszoci przypadkw dotyczyo to obszaru ochrony pastwa, cigania przestpstw kryminalnych. Wadze biaoruskie wykorzystay t dobr wspprac podejmujc si cigania osb, ktre zarzutw kryminalnych nigdy nie powinny usysze. P.L.: Minister Sikorski mwi o dymisji prokuratora odpowiedzialnego za przekazywanie informacji, o zmianie ustawy, tak, aby tylko prokuratura
1 W sierpniu 2011 r. polska prokuratura przekazaa biaoruskim ledczym dane o kontach biaoruskich opozycjonistw, co wywoao kolejn fal represji.
generalna mogaby udostpnia tego typu dane. Jak Pan ocenia zacho wanie polskiej strony. Co polska strona moe zrobi, aby t sytuacj polepszy? M.M.: Pomys ograniczonej wsppracy z oficjalnymi instytucjami pastwowymi w relacjach polsko-biaoruskich czy litewsko-biaoruskich powsta pod koniec lat dziewidziesitych wobec faktu pogarszajcego si stanu demokracji, podporzdkowania instytucji publicznych jednej osobie prezydentowi. Ograniczona wsppraca, nazwana wwczas przez Czesawa Bieleckiego gr na da fortepiany, zakadaa kontakty do pewnego puapu politycznego, przy jednoczesnym nieszkodzeniu pewnemu systemowi wartoci oraz du polsk aktywno w budowaniu dobrych relacji ze spoeczestwem. Chodzio o wspieranie kultury niezalenej, promocj demokracji i tych wartoci, ktre s nam w Polsce najdrosze. Wydawao si, e ta gra na dwa fortepiany jest moliwa przez duszy czas. Kryzys wok Zwizku Polakw w 2005 roku oraz notoryczne amanie praw czowieka w Biaorusi pokazay, e te obszary wsppracy w wielu wypadkach zaczynaj na siebie niebezpiecznie nachodzi, a ich rozdzielenie jest coraz trudniejsze. Wadze polskie od kilku lat musz t praktyk weryfikowa, niestety na niekorzy dla wsppracy ze rodowiskami niezalenymi. Strumie pomocy dla instytucji niezalenych w Biaorusi nie zosta wprawdzie przerwany, ale rodowiska opozycyjne sygnalizuj coraz wicej problemw. Chodzi przecie nie tylko o instytucje tworzce szeroko pojt kultur, ale rwnie o te, ktre s zajte budowaniem Biaorusi obywatelskiej i demokratycznej. To jest niezwykle istotna sprawa, gdy czsto kultury nie da si oddzieli od polityki. A w tym skrywa si te szerszy problem geopolityczny. Wedug wikszoci opozycyjnych politykw biaoruskich odcinanie Biaorusi od wsppracy z Zachodem dziaa na korzy Rosji. Konieczno zrywania oficjalnych relacji na linii Warszawa-Misk, Wilno-Misk czy Bruksela-Misk, budzi w nich niepokj. W powsta pustk wejdzie kto inny. Oni boj si rusyfikacji, podporzdkowania Biaorusi Moskwie. Uwaaj, e strategia rosyjska zakada tworzenie sytuacji, w ktrych zachodni partnerzy Biaorusi odcinaj si od niej. Jak te sprawy rozwi polski minister czy premier to dobre pytanie. Myl jednak, e niezalenie od obecnego ukadu politycznego w naszym kraju, niezalenie od ekipy rzdzcej, to raczej duszy proces i jestemy zdani na dugi marsz a czasem i konieczno lawirowania midzy rafami.
25
P.L.: Jak ocenia Pan wic moliwoci rozwoju kultury niezalenej i NGO w Biaorusi? M.M.: Na szczcie twrcy kultury oprcz wsparcia finansowego i udziau w projektach midzynarodowych, nie potrzebuj silnego mecenatu i opieki pastwowej. Twrca, ktry maluje, komponuje, pisze ksiki, na og robi to w domu i w ramach tych rodkw, ktre ma pod rk. Nie potrzebuje ministra czy dyrektora departamentu do tego, eby tworzy. Myl, e istnieje tutaj cay szereg instrumentw, ktre mog by uyte przez stron zachodni, niezalenie od caej sytuacji prawno-politycznej. Mwi o wsparciu finansowym, o wciganiu artystw do wsplnych projektw unijnych. Tak midzy innymi mia dziaa projekt Partnerstwa Wschodniego. Z gorycz musz jednak przyzna, e nie funkcjonuje to tak, jak byo planowane i oczekiwane. W przygotowaniu tego projektu zakadano, e bdziemy posikowa si dowiadczeniami, jakie mielimy np. z Ukrain (mowa np. o zamknitej w 2004 roku Fundacji Wiedzie Jak). Wydawao si, e uruchomimy nasze rodki pastwowe i rodki europejskie, zaangaujemy organizacje pozarzdowe oraz instytucje kultury i gbiej wejdziemy w rne obszary aktywnoci spoecznej. Z Ukrain udawao si to przez wiele lat, a wydarzenia na Majdanie w 2004 roku byy w pewnym sensie efektem aktywnoci polskich NGO-sw, ktre dziaay wtedy jeszcze przecie bez powanego finansowego wsparcia pastwa polskiego. P.L.: Jakie byy wic zaoenia i jakie cele postawiono w stosunku do Biaorusi na etapie planowania Partnerstwa Wschodniego? M.M.: To jest problematyczne pytanie, gdy wiele osb i instytucji rnie to widziao. Sam pamitam takie pomysy w Ministerstwie, ktre mwiy jedynie o koniecznoci przygotowania oglnego i krtkiego dokumentu dla zakrelenia oglnych politycznych ram, ktre Unia i jej agencje miaaby wypeni niejako si dziaania instytucjonalnego. Na poziomie decydentw chodzio zatem o stworzenie oglnego projektu i wrzucenie go do instytucjonalnej maszynki unijnej. Okazao si, e to nie tak dziaa, i e do tego trzeba jednak silnych moderatorw, konkretnie dziaajcych instytucji, cile nakrelonych programw partnerskich, konkretnego budetu. Wyobraaem sobie, e rol moderatorw przejm organizacje pozarzdowe nie
tylko polskie, ale take czeskie, litewskie. Te ze wschodniej czci Unii Europejskiej, ktre maj blisze dowiadczenia z Ukrain, Biaorusi czy krajami Kaukazu. Jestem rozczarowany, bo chyba zabrako impulsu, pomysu a moe i odwagi, aby odda Wschodnie Partnerstwo w rce takich moderatorw, ktrzy mogliby to udwign i pracowa za instytucje pastwowe oraz unijne. Tymczasem sycha, e wiele organizacji pozarzdowych narzeka na brak szczegowych informacji, e instytucje pastwowe nie daj im potrzebnych instrumentw. P.L.: Jakie widziaby Pan dalsze kroki ze strony Polski i Unii Europejskiej, ktre pomogyby t sytuacj polepszy? M.M.: Myl, e nacisk ze strony NGO-osw na polskie i unijne instytucje pastwowe powinien by silniejszy. Instytucje odpowiedzialne za Partnerstwo Wschodnie powinny wskaza narzdzia i metody pomocne w realizacji oglnych zaoe Partnerstwa, stworzy mechanizmy, dziki ktrym rwnie Biaorusini mogliby korzysta ze rodkw zewntrznych. Pki co mamy do czynienia z czym, co jeden z dziaaczy pozarzdowych okreli jako angelologi, gdzie rozmawiamy o sferach niebieskich, o wielkiej polityce, ale bez konkretw. Jeli chodzi o polskie instytucje to aktywno wspierajca biaorusk kultur moe polega gwnie na samorzdach i w mniejszym stopniu instytucjach pozapastwowych. To, co moe by pomocn doni, z zewntrz, dla biaoruskich artystw, to wspudzia w rnego rodzaju projektach z Polsk, Litw, Czechami czy z innymi krajami Unii Europejskiej. Powinnimy jednak w miar moliwoci sami generowa te wydarzenia i wciga w nie biaoruskich artystw. Dla nich znaczy to bardzo wiele, to prba wyjcia na zewntrz, poza ich rodowisko i skonfrontowanie tego, co robi u siebie z tym, co dzieje si w Europie. Ze strony Unii Europejskiej jest to problem troch szerszy. Unia ma dzisiaj sama ze sob problemy nie tylko w kontekcie kryzysu finansowego, ale gwnie ze swoim rozwojem. Dlatego gdy si patrzy na Bruksel, jako centrum jednoczcej si Europy, to powstaje wraenie, e skupiamy si tylko na sobie. Mwi si o koniecznoci rozwizywania wewntrznych problemw UE i o tym, e coraz mniej rodkw jest na to, aby wychodzi na zewntrz. W Polsce patrzymy na Biaoru, Ukrain czy Modawi jak na
27
potencjalnych czonkw Unii, jak na pastwa z obrzea, ktre bd coraz silniej wcigane w obszar zjednoczonej Europy (gospodarczo i politycznie). Natomiast dla wielu Niemcw, Francuzw, Hiszpanw czy Wochw to jest abstrakcja, raczej obcienie ni warto dodana. Spotkaem si z tym na przykad podczas zabiegania o pienidze dla projektu telewizji Biesat. Chodzc po rnego rodzaju instytucjach europejskich, od drzwi do drzwi, z prob o wsparcie wolnych mediw w Biaorusi, syszaem czsto w nieoficjalnych rozmowach pytania, na ktre trudno odpowiada: A po co to w ogle? Niech oni sobie yj tak jak chc? Chc ukaszenki ich sprawa. Chc do Rosji ich problem. Jakie to ma znaczenie, czy bd mieli tosamo europejsk czy nie?. Tak jakby Biaorusini rzeczywicie mogli o tym decydowa; a przecie od wielu lat nie mog, bo odebrano im instytucj wolnych wyborw. Z odlegej perspektywy zachodniej czci UE to wszystko jest rzeczywicie mniej istotne. Unia boryka si z mas wasnych problemw, a na Biaoru i Ukrain patrzy tak jak na Maroko, Algieri czy Libi. Z polskiej perspektywy mwimy jednak: Nie, to s kraje z dziedzictwem europejskim, osadzone w naszym kontekcie. To nie s ssiedzi Europy, ale pastwa europejskie i dlatego naley im si wicej europejskiej solidarnoci.
Biaoruska kultura niezalena prBa wielostronnej Diagnozy

Biaoruska przestrze kulturalna jest na tyle zrnicowana i tak wewntrznie sprzeczna, e chyba nie moe podlega jednolitemu traktowaniu i ocenie. Wielu uwaa, e biaoruska kultura w ogle nie istnieje, ale czy jest to problem wycznie samej kultury, czy rwnie obserwatora, ktry jej nie widzi, poniewa kultura ta z jakich powodw nie trafia do gwnego nurtu i, co za tym idzie, do mediw? Zauwaa pan kultur biaorusk? chciaoby si zapyta pierwszego lepszego przechodnia. I nawet jeli zaprzeczy, wystarczy zdecydowanie osadzi go replik ze znanego dowcipu: Nie? To szkoda, bo ona istnieje. Nasi eksperci opowiedz o powodach tej niewidocznoci i sposobach jej przezwycienia. Sprbuj postawi biaoruskiej kulturze niezalenej wielostronn diagnoz, zastanowi si, jakich zastrzykw i tabletek potrzebuje i jakie s rokowania: pomylne czy te nie, a wreszcie stwierdzi, czy pacjent jest ywy czy raczej martwy? Eksperci to demiurgowie wspczesnej kultury biaoruskiej, ludzie o rnych pogldach i punktach widzenia, dziki czemu mamy nadziej otrzyma moliwie peny jej obraz kliniczny.
taciana niadbaj
walancin akudowicz Filozof, eseista, krytyk literacki. znany w szerokich krgach z tego, e go nie ma.
jak pan rozumie pojcie niezalena kultura Biaorusi?
Przede wszystkim jest to dla mnie kultura dziaania, przejawiajca si jako aktywno twrcza w sytuacji sprzeciwu wobec kultury formalnej, zalegalizowanej dyskursem politycznym wadz. Na dobr spraw tylko niezalena kultura w ogle jest kultur na wspczesnej Biaorusi. Chocia moja teza jest wyranie zbyt radykalna, eby moga by obiektywna we wszystkich pozostaych kontekstach kultury, czasem zawaszczonych przez wadze. A w wielu sferach niemal w ogle nie da si rozdzieli kultury na zalen i niezalen, na przykad w dizajnie albo w muzyce symfonicznej.
jak pan ocenia konDycj niezalenej kultury w Biaorusi? co przeszkaDza, a co sprzyja jej rozwojowi?
Nie sdz, eby istniaa jaka uniwersalna odpowied na to pytanie. Kultura niezalena realizuje si w najrniejszych postaciach, gatunkach i formach. W jednej sferze jest wietnie, w innej panuje kompletny marazm. Na przykad bardzo burzliwie rozwija si poezja. Najwyraniej w ogle nie przeszkadza jej ani represyjna uwaga wadz, ani jeszcze bardziej represyjna obojtno spoeczestwa. Za to teatr (za wyjtkiem Wolnego Teatru) w ogle nie sformowa si w kulturze niezalenej, w kadym razie jako zjawisko. Dlatego te o problemach i perspektywach mona mwi tylko w stosunku do jakiego konkretnego wydarzenia, a nie do caego dyskursu kultury
niezalenej. Natomiast cay ten dyskurs ma tylko jeden problem wanie niezaleno, i tylko jedn perspektyw utrat owej niezalenoci i przeksztacenie si po prostu w kultur.
31
jakie kierunki jej rozwoju uwaa pan za najwaniejsze i najBarDziej perspektywiczne? co mogoBy zmieni sytuacj na lepsze? czego Brakuje kulturze niezalenej?
Biaoruska kultura niezalena to unikalne zjawisko. W cigu kilku lat swojego istnienia wytworzya mnstwo instytucji edukacyjnych, naukowych, analitycznych i innych, bardzo przy tym aktywnych. Dodajmy do tego liczne gazety, czasopisma, almanachy, wydawnictwa, grupy i inicjatywy edukacyjne, literackie, intelektualne i inne, nawet nie sposb ich wyliczy. W dyskursie kultury niezalenej po raz pierwszy przejawia si, i to w do ewidentnej postaci, biaoruska myl narodowa, i to wanie ju jako myl. Jeszcze ciekawsze byo dookrelenie (przeorientowanie) historiografii narodowej, ktra konceptualnie wywrcia do gry nogami wyobraenie Biaorusinw o ich wasnej historii. Tutaj (i tylko tutaj) sformowaa si nowa literatura biaoruska, radykalnie inna i w treci, i jakoci od tej, ktr mielimy wczeniej. Jednym z raczej nieoczekiwanych skutkw tej zmiany sta si bujny rozkwit (nie przesadzam) literatury tumaczonej. Wypada te wspomnie o muzyce rockowej, ktra w latach dziewidziesitych budzia wiadomo narodow Biaorusinw w nie mniejszym stopniu, jak swego czasu opery Wagnera wiadomo narodow Niemcw. To chyba na razie wystarczy, eby stwierdzi, e kultura niezalena rehabilitowaa ca kultur biaorusk, jaka kiedykolwiek istniaa. I jeszcze co. Tylko czeka, a dorobek kultury niezalenej stanie si zrbem caej naszej kultury narodowej. Na razie jednak potrzebna jest pomoc, bo nie mwimy o komercyjnej kulturze masowej, ktra sama na siebie zarabia. Gdzie szuka tej pomocy w sytuacji, kiedy pastwo walczy z wasn kultur? Wszdzie, gdzie tylko si da. Konkretna odpowied na to pytanie nie ley, jak mawiaj naukowcy, w moich kompetencjach.
Biaoruska kultura niezalena prba wielostronnej diagnozy
jak ocenia pan zmiany, ktre zaszy w niezalenej kulturze Biaoruskiej w cigu ostatnich DwuDziestu lat? jakie wyDarzenie, sytuacja czy osoBa zroBia na panu najwiksze wraenie alBo najBarDziej zDziwia?
Jasne, e przez tyle lat wiele musiao si zmieni. Ju od dawna nie ma tej romantycznej euforii, przepeniajcej kiedy kadego, kto bra si za odradzanie kultury narodowej. Zreszt samo pojcie narodowa stracio t ostro, jak miao na pocztku. Mam tu na uwadze synn triad: jzyk, odrbna kultura i heroizowana historia. Stopniowo radykalny nacjonalizm odsun si na margines, ustpujc pola biaoruskocentryzmowi, wyznaczanemu przez dwa, do zreszt abstrakcyjne, stae komponenty: wolno i mio ojczyzny. Przez to dyskurs niezalenej kultury biaoruskiej utraci ostro i konsekwencj, ale za to zyska wsparcie tej czci spoeczestwa (przede wszystkim rosyjskojzycznej), ktra obawia si nacjonalistycznego radykalizmu. Dlatego dzisiaj kultura niezalena funkcjonuje jakby w dwu formatach: biaoruskim i rosyjskim. Co natomiast ciekawe, w odrnieniu od czasw, kiedy rosyjskojzyczni pasjonaci czuli w Biaorusi przynaleno do kultury rosyjskiej, teraz w wikszoci identyfikuj si z dyskursem niezalenej kultury biaoruskiej (w rosyjskojzycznej wersji, ale jednak). To zmiana nadzwyczaj wana konceptualna. Co do drugiej czci pytania, to przede wszystkim fascynuje mnie nasza umiejtno podtrzymywania od dwudziestu ju lat i niewtpliwie z pewnymi stratami dyskursu niezalenej kultury biaoruskiej w warunkach totalnej represji, jak dzie w dzie raczy nas dyktatura. Z tej fascynacji wymyliem nawet toast: za obrocw dyskursu! W Dniu Wolnoci zawsze wygaszamy go z przyjacimi, bo czy nasza wytrwao nie zasuguje na kieliszek czego mocniejszego?
mikaaj chalezin dramaturg, dziennikarz, reyser, artysta. jeden z zaoycieli i dyrektor wolnego teatru.
W wikszoci cywilizowanych krajw pojcia kultury niezalenej po prostu nie ma. Zaleno w naszym kontekcie oznacza elementarn niesamodzielno i w rezultacie cakowite albo czciowe podporzdkowanie pastwu. A e nasze pastwo to dyktatura, zaleno taka jest koszmarn barier ideologiczn; za prby jej przeamania grozi odmowa finansowania, pozbawienie moliwoci legalnego dziaania albo wrcz rne formy banalnej presji siowej. W cywilizowanych krajach pastwo, nawet jeeli cakowicie finansuje jak grup artystyczn, nie ma prawa wtrca si w proces twrczy, wic w ogle nie ma mowy o zalenoci czy niezalenoci. Na przykad w Szwecji s dwa rodzaje teatrw: pastwowe i niezalene. Jedne i drugie otrzymuj pomoc finansow od pastwa, ale niezalene nie dostaj zamwie pastwowych na spektakle. Midzy Szwedami i nami wida wyrany dysonans pojciowy: my posugujemy si terminologi spoeczestwa zniewolonego. Dzi, mwic o Biaorusi, kultur niezalen nazywam rodowisko indywidualnoci twrczych, ktre potrafi tworzy, ignorujc ideologiczne naciski wadz. Musz te doda, e nie bardzo rozumiem termin kultura i czciej uywam w dyskusji pojcia sztuka. Kultura zdaje mi si zbyt pojemna i przez to mao precyzyjna.
jak pan ocenia konDycj niezalenej kultury w Biaorusi? jaka jest paska Diagnoza? co przeszkaDza, a co sprzyja rozwojowi kultury niezalenej? co Dzieje si z nami tu i teraz z perspektywy kultury?
Moim zdaniem, problem jest tylko jeden, i to on hamuje cay proces: problem edukacji artystycznej. Sztuka nie moe rozwija si w zamknitej przestrzeni twrcy musz wiedzie, co zrobili inni, przed nimi, i co dzieje si na wiecie obecnie, w tej chwili. Kade opnienie informacyjne cofa cae pokolenia twrcw o dziesiciolecia. Wane s te platformy dyskusyjne, na ktrych omawia si wspczesne tendencje w sztuce. Wane s sceny eksperymentalne i laboratoria twrcze. Wane s warsztaty wiatowych gwiazd i czoowych wiatowych specjalistw. Niczego takiego nie mamy. Dzisiaj w programach biaoruskich uczelni artystycznych historia sztuki urywa si na pocztku drugiej poowy XX wieku. O wszystkim, co wydarzyo si pniej, mwi si albo wybirczo, albo wcale. Zetknem si z tym problemem w czasie, kiedy byem szefem Centrum Sztuki Wspczesnej i nadal widz go dzisiaj, w teatrze. Prbujc rozszerzy skad zespou, usiowalimy pracowa z rnymi biaoruskimi aktorami, ale wci okazywao si, e maj oni braki w edukacji praktycznej i teoretycznej. Dlatego trzy lata temu postanowilimy stworzy wasne laboratorium twrcze, ksztacce specjalistw teatralnych, ktrzy spenialiby wymagania nie tylko nasze, ale i wspczesnego teatru w ogle. W rezultacie piciu naszych studentw moe ju miao wystpowa na najbardziej prestiowych scenach wiata. Wydaje mi si, e to obecnie jedyna droga rozwoju samoksztacenie twrcw, skoro pastwo umywa rce.
jakie kierunki rozwoju kultury uwaa pan za najwaniejsze i najBarDziej perspektywiczne? co mogoBy zmieni sytuacj na lepsze? czego Brakuje kulturze niezalenej?
Powtrz: zmiany podejcia do ksztacenia. Tylko to moe pomc dzi cokolwiek zmieni. Nawet problem finansowania projektw jest drugoplanowy.
Biaoruska sztuka en gros nie proponuje innowacyjnego produktu. I wanie dlatego nie da si dzi powiedzie, e jest wpisana we wspczesny kontekst. Mamy zaledwie jeden czy dwa produkty w kadej z dziedzin sztuki, mogce konkurowa na rynku wiatowym. Dla dziesiciomilionowego pastwa to tyle co nic. Na wiecie po prostu nie ma naszej sztuki. Powinnimy odbudowa logistyk sztuki. Nawet w warunkach dyktatury prawidowo skonstruowany acuch logistyczny przynosi spodziewane korzyci. Powany kopot z zarzdzaniem w sferze sztuki rwnie wie si z marn edukacj. Biaoruscy szefowie galerii nie rozumiej zasad rozwoju wiatowego rynku sztuki; menaderowie sztuk plastycznych nie wiedz, jak promowa artystw poza Biaorusi; producenci nie maj pojcia, w jaki produkt warto inwestowa. Przy tym wszystkim w rodowisku menaderw nie brakuje ludzi utalentowanych, ktrzy bez kopotu mogliby si nauczy mechanizmw wiatowego rynku sztuki. Prowadzimy wykady w rnych krajach i zawsze zdumiewa mnie, e amerykascy czy europejscy studenci, wcale nie bardziej zdolni od Biaorusinw, osigaj po wielekro wicej. To adna tajemnica yj w nieustannym nurcie nowoci, pojawiajcych si w krgu ich zainteresowa; w ramach programw edukacyjnych utrzymuj stae kontakty ze wszystkimi wybitnymi ludmi swojej profesji. To przynosi wyniki nie po latach, ale wrcz natychmiast.
35
Niemal we wszystkich sferach sztuki dostrzegam regres. Wpyna na to masowa emigracja powanych, zdolnych muzykw, malarzy i pisarzy. Rozmyo si kryterium jakoci, system wartoci uleg deformacji. Oczywicie s ludzie, ktrzy ratuj t sytuacj, artyci najwyszej klasy midzynarodowej. Nie mog powiedzie, eby w Biaorusi pojawi si kto, kto mnie szczeglnie zachwyci. Jeeli byli tacy ludzie, to raczej obcokrajowcy. Ale s te tacy, ktrzy nie obniaj poprzeczki, mistrzowie w swoich dziedzinach.
Ciesz si, e Sierhiej Michaok i enia Kamykow tak sprawnie prowadz zesp Lapis Trubieckoj, nie temperujc emocji, ale te nie tracc przy tym kontroli nad sob. Od paru lat uwaanie ledz poczynania Iwana Kirczuka i jego Trojcy, grajcej zawsze na najwyszym poziomie, zawsze w elicie europejskiej muzyki ludowej. Pracowito Woodii Ceslera i jego kreatywno moe by przykadem dla wszystkich artystw: nie tylko Biaorusinw, ale te dizajnerw i grafikw w Europie. W literaturze najciekawsi s dla mnie ostatnio Andrej Chadanowicz i Alhierd Bacharewicz. Jest cay szereg modych muzykw, pisarzy i plastykw, ktrzy wykazali si ju talentem, ale wci jeszcze pozostaj w cieniu, nie potrafi zaprezentowa si w kontekcie midzynarodowym. A to dzi bardzo wane nie tylko dla wasnej satysfakcji, ale przede wszystkim po to, eby zmieni sytuacj w kraju.
uadzimir mackiewicz metodolog, filozof. twrca i szef agencji technologii humanistycznych. zajmuje si: metodologi systemowiatopogldow, polityk kulturaln.
Nie uywam takiego pojcia. Wydaje mi si bezpodstawne. Kultura skada si z norm, prototypw, wzorw, wzorcw, standardw. Zatem kultura jest zbiorem przedmiotw wzajemnie powizanych: wyobrae i wizji, idealnych i realizowanych. Kada realizacja zaley od idealnego wzoru, od ideau. Kady utwr moe nieustannie zblia si do ideau, ale nigdy nie bdzie ideaem, o ideale moemy tylko myle albo marzy. Co innego twrca, autor, aktor, wszyscy ci, ktrzy robi kultur albo wytwarzaj przedmioty lub akty sztuki. Twrcy powinni by niezaleni, niezaleni od nikogo i niczego poza ideaami i wartociami, jakie sobie stawiaj albo o jakich marz.
W epoce globalizacji wszystkie lokalne, miejscowe, narodowe kultury podlegaj silnym wpywom kultury masowej, ktra udaje powszechn, uniwersaln, skierowan do wszystkich a w gruncie rzeczy do nikogo. W tym znaczeniu biaoruska kultura jest kultur zalen, ale nie rni jej to od
innych; nie jest wiec ani gorsza od innych, ani lepsza. Jest te drugi aspekt zalenoci, powd cierpie caej kultury biaoruskiej: normy, wzorce, ideay itd. artyci przyjmuj z zewntrz, a nie z samej wspczesnej Biaorusi i z biaoruskiej kultury. Z zewntrz zarwno w znaczeniu geograficznym (z Rosji, z Ameryki, z Europy), jak i czasowym (z historii, z tradycji). Taka zaleno od wzorw zewntrznych, od obcej mody (czy nawet swojej wasnej, ale archaicznej) czyni twrcw epigonami, nieciekawymi dla im wspczesnych i nawet dla samych siebie. Zatem rozwj kultury albo zostaje wstrzymany, albo odbywa si nie tutaj, ale gdzie daleko, a my dostajemy tylko ochapy z paskiego stou. Pocieszajce jest to, e sytuacja powoli si zmienia, ale wci jeszcze nie przyzwyczailimy si ceni i szanowa tego, co nasze, bardziej ni to, co cudze. Szanowa to, co wspczesne, bardziej ni to, co dawne, albo przynajmniej tak samo. Na razie bawimy si cudz kultur i wasn tradycj i dopiero zaczynamy tworzy autentyczn kultur: wasn i wspczesn.
Gwny, wiodcy kierunek jest dzi taki, e wspczeni artyci coraz czciej zwracaj si do autentycznych (swoich, biaoruskich i wspczesnych) norm, wzorw i ideaw, nadajc im status wzorcw i prototypw. Wanie swoich, a nie byle nie gorszych ni u ssiada albo takich jak od zawsze, z dziada pradziada. Na razie tendencja ta dotyczy tylko czci biaoruskich twrcw, a konsumenci kultury i sztuki niezbyt j sobie uwiadamiaj. Niestety, konsumenci nadal stosuj kryterium byle nie gorzej ni u ssiada, wybieraj wic sztuk rosyjsk czy europejsk, nie zwracajc szczeglnej uwagi na czysto biaorusk, a jeli nawet si ni zainteresuj, to tylko dla porwnania: czy nie jest gorsza ni tamta, czy trzyma tamten poziom? Biaoruskiej kulturze bardzo brakuje wiadomego konsumenta i uytkownika: czytelnika, widza, suchacza. Przy czym zarwno konsumenta masowego, jak i elitarnego, z bohemy czy wyszych sfer.
Sytuacja moe si zmieni na lepsze tylko wtedy, kiedy twrcy kultury i konsumenci zaczn zwraca na siebie nawzajem uwag, a potem wsplnie skupi j na najboleniejszych, aktualnych tematach, historiach i bohaterach. Aktualnych dla wspczesnej Biaorusi.
39
Nie bd wymienia wydarze, utworw ani nazwisk; sprbuj uj to tak: na pocztku lat dziewidziesitych autentycznej kultury (obiektw, utworw, ludzi, wydarze) byo tak mao, e czowiek by zmuszony starannie ich szuka, czasem bez powodzenia; potem wszystko to zrobio si nie tyle powszechniejsze, ile bardziej widoczne. Niemal wszystko mona byo ju obejrze i przeczyta, wszystkiego i wszdzie sprbowa; potem poszlimy jeszcze dalej. Ilo biaoruskiej kultury niezalenej zwikszya si do tego stopnia, e mona ju tylko aowa, e nie daje si rady wszystkiego obejrze i przeczyta, wszystkiego i wszdzie sprbowa; i w kocu co zaczo si zmienia. Nie mogc ledzi wszystkich nowoci w biaoruskiej kulturze, zaczynamy rozumie, e jest w niej ju mnstwo rzeczy niewartych uwagi. Wczeniej cenilimy i szanowalimy wszystko, byleby byo biaoruskie; teraz moemy wybiera to, co najlepsze, odrzuca to, co niskie, zej jakoci czy po prostu nieciekawe; w kulturze biaoruskiej pojawiy si poziomy, nisze i segmenty, obliczone na rne potrzeby i gusta.
uwagi na marginesie
Skoro ju rozumiemy, jak bogata i rnorodna jest kultura biaoruska, nie ma powodu, eby uwaa swj osobisty gust za kryterium kultury i kulturalnoci.
siewiaryn kwiatkouski Literat, dziennikarz, bloger, menader projektw kulturalnych. koordynator zasobw budzma.org
W wolnym kraju kultura moe by niezalena tylko od pienidzy. W zniewolonym przede wszystkim wolna od dyktatu i zakazw. Wolna kultura ma w Biaorusi niewielkie nisze, pozostawione przez wadze: to dwie ksigarnie, tam dwie galerie, kilka klubw i, oczywicie, Internet. Dopki niecenzurowana kultura funkcjonuje w niewielkim, na wp zamknitym krgu, jest bezpieczna dla wydziaw ideologicznych dyktatury. Z ostatnich przykadw historia zespou Lapis Trubieckoj. Caa Biaoru zna go z bezpretensjonalnych, ironiczno-liryczno-groteskowych piosenek o mioci. Kiedy tylko lapisi zaczli w swoich piosenkach wprost albo w formie aluzji mwi o wolnoci jednostki i caego spoeczestwa, a lider zespou Siarhiej Michaok wspomnia w wywiadach o presji obecnego biaoruskiego reimu, Lapis Trubieckoj dosta zakaz wyjazdw w trasy koncertowe i wystpowania w mediach. Z drugiej strony, dla mnie osobicie pocztek kultury niezalenej w Biaorusi ma te inne aspekty. Dotd jest mi nieco przykro, e podczas produkcji filmu animowanego Bdmy Biaorusinami. Szalony nard nie zdoaem przekona czci kolegw, e fabua wietnie obejdzie si bez Piatra Maszerawa (jednego z szefw Komunistycznej Partii Biaorusi w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych). Natomiast bez Uadzimiera Karatkiewicza i Wasila Bykaua histori epoki schyku Zwizku Radzieckiego w ogle trudno sobie wyobrazi. Dla niezalenej kultury biaoruskiej bardzo wana
jest desowietyzacja. Jakkolwiek wyksztacony esteta zachwyca si liryk Maksyma Tanka, musi pamita, e ten wybitny poeta by te wybitnym dziaaczem partyjnym. I e histori literatury biaoruskiej (sztuk plastycznych, muzyki) trzeba prezentowa w kontekcie epoki. Tak wic wspczesna kultura niezalena powinna by, moim zdaniem, przede wszystkim pozbawiona zwizkw z radzieck ideologi (i jej karykaturaln kontynuacj ideologi ukaszenki). Potem dochodz dalsze kryteria: czy utwr jest biaoruskocentryczny, czy kosmopolityczny, czy te cakiem oderwany od realiw.
41
Diagnoza: twrcy szukaj sposobw, eby zarobi na ycie. Dla wikszoci twrczo pozostaje hobby. Stypendia i granty zagranicznych fundacji pozwalaj wielu autorom realizowa si twrczo i jednoczenie zarabia na ycie. Niektrzy sprzedaj swoje prace za granic, na zasadach komercyjnych. Jednak wszyscy twrcy niezaleni pozbawieni s moliwoci pozyskania dziki mediom szerszego krgu konsumentw. Perspektywa i przyszo kultury s nierozcznie zwizane z przyszoci caego spoeczestwa. Prawdziwe pery mona tworzy nie tylko w zamknitym rodowisku, ale i na bezludnej wyspie. Niektrzy biaoruscy twrcy s bardziej znani za granic ni we wasnym kraju. Przede wszystkim dotyczy to malarzy, reyserw i kompozytorw, ktrych twrczo nie opiera si na jzyku. Kultura niezalena, podobnie jak zwolennicy niezalenego spoeczestwa, bardzo potrzebuje pomocy z zewntrz. Bez tego pozostaje jej albo emigracja, albo tworzenie do szuflady.
Mona powiedzie, e wiz i pienidzy na podre. To bardzo wane, eby biaoruscy twrcy funkcjonowali w kontekcie oglnoeuropejskim. Jeeli znany polski literaturoznawca dopiero w 2005 roku dowiaduje si, e w Biaorusi istnieje wspczesna literatura nie jest dobrze. Jednak Biaorusini nie maj si jak reklamowa, bo nawet wyjazd do ssiedniej Polski wymaga wielkich wysikw. Sytuacj mogoby zmieni na lepsze samo spoeczestwo, w ktrym istniaoby zapotrzebowanie na kultur jako tak. Z Biaorusi kadego roku wyjedaj dziesitki tysicy aktywnych spoecznie i kreatywnych ludzi. Z drugiej strony, nikt nie zabrania biaoruskiemu pisarzowi Alhierdowi Bacharewiczowi mieszka w Niemczech, pisa po biaorusku i wydawa przekady na niemiecki. I jeszcze jedno. Niegdy Biaorusinom brakowao menaderw kultury. Dzi wielu twrcw przekwalifikowuje si na menederw. Ale wzmocnienie dyktatury oraz regres polityczny i gospodarczy sprawiaj, e wszyscy balansujemy na granicy przetrwania.
Dwadziecia lat temu niezalena kultura Biaorusi staa si legalna. I byo jej bardzo mao: trzy zespoy, piciu pisarzy, tuzin malarzy W cigu nastpnych dwudziestu lat pojawio si takie mnstwo ciekawych twrcw, e po prostu nie da si spord nich wyowi najlepszych. Zadziwiajce jednak, e zarwno wtedy, jak i teraz ich drogi wci nie przecinaj si z drogami wadz. Blokada kanaw informacji (nie tylko medialnej, kadej w ogle) sprawia, e twrcy praktycznie nie oddziauj na siebie nawzajem. Kade pokolenie na nowo wynajduje koo.
maryja martysiewicz Poetka, tumaczka, dziennikarka. wiceprezes Penclubu.
jak pani rozumie pojcie niezalena kultura Biaorusi?
Jako antonim pojcia oficjalna kultura propastwowa. To wolna scena alternatywna, niepastwowe (prywatne) wydawnictwa, organizacje spoeczne, dbajce o literatur Zwizek Pisarzy Paszkiewicza, PEN. W sferze edukacji Kolegium Biaoruskie. Take plastycy, ktrzy wystawiaj swoje prace w galerii . W fotografii na przykad galeria Zniata. W pewnym sensie rwnie niepastwowe media o profilu kulturalnym: Nowy Czas, 34 mag, Nasza Niwa. I najrniejsze inicjatywy twrcze czasopismo Partyzan, pismo internetowe Prajdziwiet itd.
Twrca w szerokim znaczeniu jest z definicji podmiotem niezalenym. Ale te twrca dla prawidowej organizacji procesu twrczego zawsze potrzebuje jakiej instytucji: galerii, wydawnictwa itd. Powyej wyliczyam niektre z nich, przyczyniajce si, moim zdaniem, do rozwizywania tego problemu. To samoorganizacja, tak naturalna dla twrczoci jako takiej.
Tyle tylko, e w Biaorusi kompleks takich instytucji tworzy swoiste getto, z pozoru ignorowane przez pastwo, a w istocie narzucone wanie przez polityk pastwa w sferze kultury: posegregowa, przeliczy, oddzieli susznych od niesusznych i pdzi w jedn stron. Tymczasem pdzenie twrcw w jedn, jedyn suszn stron niszczy kad twrczo, czego dobitnie dowioda epoka socrealizmu w ZSRR. Tak wic wewntrz getta moesz by absolutnie wolny, ale nie wolno ci wyj poza jego granice. W rezultacie psychika biaoruskiego twrcy jest psychik winia getta. Myl, e wanie to getto stanowi najwikszy problem niezalenej kultury biaoruskiej. Wyjcia widz dwa: albo w jaki sposb zburzymy mury getta kulturalnego, albo czeka nas kulturowy Owicim.
jakie kierunki rozwoju kultury uwaa pani za najwaniejsze i najBarDziej perspektywiczne? co mogoBy zmieni sytuacj na lepsze? czego Brakuje kulturze niezalenej?
Zmieni sytuacj na lepsze moe tylko : kolejna zmiana paradygmatu kulturowego, podobna do tej, ktra nastpia na pocztku lat dziewidziesitych. W praktyce zaleaa ona od zmiany ustroju politycznego. Kultura niezalena to oksymoron: to, co si kultywuje, z definicji zaley od czego, bez kultywowania zarasta i jaowieje. Pastwo nie wspiera biaoruskich artystw bezinteresownie, pastwo dyktuje warunki, w ktrych jakikolwiek mecenat w Biaorusi jest nie tylko niemoliwy, ale i nielegalny. I jeszcze jedna wana kwestia: edukacja. W sytuacji, kiedy szkoy skracaj minimum programowe przedmiotw humanistycznych, warto kompensowa to dzieciom i modziey metodami alternatywnymi, eby jakkolwiek przezimowa. Bo o ile z twrczoci w Biaorusi jest na razie mniej wicej w porzdku, o tyle z kontekstem tej twrczoci nie. Z kadym rokiem twrcy mwi w coraz wiksz pustk.
jak ocenia pani zmiany, ktre zaszy w niezalenej kulturze Biaoruskiej w cigu ostatnich DwuDziestu lat? jakie wyDarzenie, sytuacja czy osoBa zroBia na pani najwiksze wraenie alBo najBarDziej zDziwia?
45
Myl, e ostatnich dwadziecia lat przygotowao fundament pod budow penokrwistej biaoruskiej kultury, bdcej czci kultury europejskiej. Jednak budowa ta dopiero rusza. Za najwaniejsze wydarzenia kulturalne ostatniego dwudziestolecia w Biaorusi uwaam Teatr Alternatywny, Narodny albom, czasopismo ARCHE, ksiki Walancina Akudowicza i Ihara Babkowa, Bum-Bam-Lit, Kolegium Biaoruskie, Nasz Niw Siarhieja Dubawca, gazet Nowinki, Europejski Uniwersytet Humanistyczny, dziaalno galerii (dawniej Padziemki), powstanie alternatywnej sceny muzycznej, mocno rnicej si od estradowego popu i od biaoruskiego rocka w rodzaju Kramy i Ulisa oraz powstanie klubu Graffiti. W poezji najwaniejsza jest twrczo Razanawa, Arowa i Chadanowicza. Istotne jest odrodzenie taraszkiewicy, a take otwarcie granic po roku 1991, dziki czemu Biaorusini maj motywacj do nauki jzykw obcych: intelektualici lepiej znaj angielski i polski, wyrosa te caa szkoa tumaczy z rnych jzykw. Jedna z najwaniejszych i najciekawszych tendencji to okrzepnicie zjawiska, zwanego rosyjskojzyczn kultur Biaorusi: przede wszystkim w literaturze, teatrze i muzyce. Zesp Srebrne Wesele jest tego dobrym przykadem. Inna tendencja to wyrany podzia sztuki na star i now, przy czym przez star rozumiem bynajmniej nie tradycj radzieck (charakterystyczn raczej dla segmentu kultury, ktry okrelamy jako propastwowy czy oficjalny). Po starej epoce odrodzenia narodowego w latach dziewidziesitych, kiedy podstawowymi wartociami byy jzyk, nard i wanie niezaleno, przysza nowa epoka. Niezalena kultura biaoruska po roku 2000 odzwierciedla ciki proces formowania si spoeczestwa obywatelskiego. I zdaje mi si, e najwaniejsz potrzeb tej nowej kultury jest wpisanie si w wiatowy (czytaj: europejski) kontekst, zachodni kanon, jak postrzegaj go twrcy.
solidarity with Belarus information office
kultura analizy
Wspczesna sztuka biaoruska dzisiaj jest wsplnot autorw, dla ktrych po upywie 20 lat od rozpadu Zwizku Sowieckiego nie powstaa scena artystyczna. W zwizku z tym, aby przetrwa, autor zmuszony jest do wyboru partyzanckiej strategii istnienia.
artur klinau
Biaoruskie poDziemie artystyczne, czyli kraj Bez galerii

Jednym z najwaniejszych skadnikw przestrzeni kulturalnej w cywilizowanym kraju jest penowartociowa infrastruktura artystyczna galerie, centra, magazyny, instytucja kuratorw, ktra nie tylko sprzyja ksztatowaniu si rynku artystycznego, lecz przede wszystkim stymuluje penowartociowe procesy artystyczne. Takiej infrastruktury w Biaorusi nigdy nie byo. Nie ma jej i dzisiaj. Brak instytucji sztuki wspczesnej da si zaobserwowa we wszystkich dziedzinach biaoruskiej kultury i sztuki: w kinie, literaturze, contemporary art, teatrze. Niewtpliwie z jednej strony przyczyna istniejcej sytuacji kryje si w pewnej orientacji ideologicznej biaoruskiego pastwa, ktre nadal dziaa w oparciu o model sowiecki. Z drugiej za strony, przyczyna ley w samym spoeczestwie biaoruskim (mam na myli wikszo ludnoci), ktre cigle mimo upywu dziesicioleci powoli przeksztaca si z ludnoci wiejskiej w miejsk. A mianowicie, w spoeczestwie zaczyna zmienia si wyobraenie o kulturze, pojawia si zapotrzebowanie na inn sztuk, ludzie zaczynaj wspiera t dziedzin materialnie i angaowa si w ni.
oficjalna kultura i partyzancka strategia
Biaoruskie podziemie artystyczne, czyli kraj bez galerii
Wspczesna sztuka biaoruska dzisiaj jest wsplnot autorw, dla ktrych po upywie 20 lat od rozpadu Zwizku Sowieckiego nie powstaa scena artystyczna. W zwizku z tym, aby przetrwa w rzeczywistoci niepotrzebujcej np. malarza, autor zmuszony jest do wyboru partyzanckiej strategii istnienia: mimo wrogich, niesprzyjajcych warunkw dla swojej dziaalnoci musi pozosta przy yciu, wykorzystujc wszelkie moliwe sposoby. Czyli by dla siebie samego galeri: przestrzeni wystawow, kuratorem, menederem, sprzedawc. Z jednej strony, sytuacja kraju bez galerii jest wygodna dla pastwa: stagnacja w kulturze powoduje stagnacj w spoeczestwie. Przez dugie lata pastwo sponsorowao wanie sowiecki model kultury, blokujc wszelkie prby nowych inicjatyw. Oczywicie brak istnienia galerii doprowadzi do braku istnienia pozostaych elementw infrastruktury: kuratorw, ktrzy nie maj gdzie pracowa; wystaw, bo nie ma kuratorw; krytykw, ktrzy nie maj o czym pisa. Jak za czasw sowieckich kultura w Biaorusi dzieli si na oficjaln i nieoficjaln. Z jednej strony pastwo biaoruskie mwi o wsparciu sztuki we wszelkich jej przejawach. Z drugiej natomiast strony, ci, ktrzy pracuj w kulturze, w praktyce zderzaj si z systemem podwjnych standardw. Brak wyranego okrelenia tego, co aparat pastwowy rozumie pod hasem sztuka we wszelkich jej przejawach pozwala ludziom, zajmujcym kierownicze stanowiska w dziedzinie kultury, interpretowa to sformuowanie wedug wasnych preferencji i pogldw, a take przyjtego kursu ideologicznego. (W kraju konsekwentnie ksztatowana jest ideologia pastwa biaoruskiego, odbywa si krystalizacja biaoruskiej idei narodowej. Najdobitniej i najdokadniej idea narodowa brzmi w hale Prezydenta Republiki Biaoru: Na rzecz mocnej i kwitncej Biaorusi! cytat z oficjalnego portalu internetowego Prezydenta Republiki Biaoru). Jednak w odrnieniu od kultury oficjalnej czasw Zwizku Sowieckiego, biaoruska ideologicznie poprawna sztuka nie odgrywa dzisiaj w kraju znaczcej roli. System wadzy sowieckiej potrzebowa ludzi kultury, ktrzy tworzyli dekoracje w spektaklu o spoeczestwie powszechnej szczliwoci i sprawiedliwoci. Za wiern sub malarze dostawali mieszkania,
premie, skierowania do sanatoriw etc. W latach 90. nowy system ju nie potrzebowa tych autorw, wic de facto kultura oficjalna tak samo, jak kultura niezalena, zostaa porzucona. Z t tylko rnic, e w zwizku z istniejcymi tendencjami i inercj kultura oficjalna nadal otrzymuje dotacje pastwowe (organizowane s wystawy, plenery, istniej programy wsparcia utalentowanych osb, stypendia, z ktrych ledwie starcza na ptno i farby). Mimo tak niesprzyjajcych warunkw biaoruskie contemporary art, dziki entuzjazmowi autorw i niektrym inicjatywom spoecznym, nadal aktywnie yje i si rozwija. Tylko, jak w okresie sowieckim, ten proces odbywa si w artystycznym podziemiu Biaorusi. Wanie dziki takim inicjatywom w latach 90. w Biaorusi pojawiy si niedue niepastwowe centra i galerie (Szostaja Linija [Szsta Linia] w Misku, Salanyja Skady [Magazyny Solne] w Witebsku), organizowano due festiwale sztuki i wystawy biaoruskich malarzy podziemnych (na przykad w 1994 roku w Witebsku grupa malarzy, na czele z Mikaajem Prusakowem i Wasilijem Wasiljewym, zainicjowaa niezaleny projekt wystawowy In-formation). Jednak z przyczyn materialnych takie inicjatywy szybko si koczyy. W wielu krajach pastwo jest gwnym mecenasem kultury, wspierajcym prywatne inicjatywy w tej dziedzinie, na przykad podnajmuje placwki na preferencyjnych warunkach (lub w ogle nieodpatnie). W Biaorusi niepastwowe centra artystyczne istniay (i nadal istniej) na tych samych warunkach, co struktury biznesowe, dlatego oczywistym jest, e po 23 latach z przyczyn ekonomicznych te inicjatywy umieraj. Oczywicie byy wyjtki, kiedy niektre orodki dostaway preferencyjne warunki. Na przykad wspomnian ju galeri Szostaja Linija wspar wczesny dyrektor pewnej instytucji pastwowej, oddajc, dla zaprezentowania wystaw, jedno z pomieszcze swojego przedsibiorstwa. Potem przyszed nowy dyrektor, ktry nie potrzebowa galerii, i ona znikna. Wsparcie wic podobnych inicjatyw nie byo oficjaln polityk pastwa, lecz spraw przypadku i gustw danego decydenta. Oprcz pewnej polityki pastwowej w dziedzinie kultury (przy braku jej wyrazistego ukierunkowania), przyczyn istnienia kraju bez galerii trzeba szuka jak powiedziaem ju na wstpie w mentalnoci Biaorusinw, ktrzy z powodu warunkw historycznych przez dugi okres pozostawali gwnie narodem wiejskim. W latach 90. zacz si proces transformacji narodu z wiejskiego w miejski. Ale bez wsparcia i stymulacji tego procesu
51
ze strony pastwa niewtpliwie bdzie on przebiega wolno. Tak oto zamiast rozwoju edukacji humanistycznej w Biaorusi pastwo wrcz przeciwnie ogranicza jej zakres w szkoach i na uczelniach. Na przykad zamiast przedmiotu wiatowa kultura i sztuka w szkoach zawodowych wprowadzono takie same zajcia fakultatywne, czyli dodatkowe cotygodniowe zajcia na yczenie i do wyboru dla uczniw. Oczywicie pozostaje nadzieja na zmian sytuacji w polityce kulturalnej Biaorusi. Dzisiaj aktywnie odbywa si proces zmiany pokoleniowej w strukturach pastwowych, w miejsce urzdnikw sowieckich przychodzi pokolenie z postpowymi pogldami na sztuk i rozumieniem roli kultury w polityce pastwowej. Wadza, zastanawiajc si nad tosamoci narodow, zaczyna rozumie, e projekt narodowy nie odniesie skutku, jeli nie bdzie si inwestowa w kultur, ktrej model wanie zaczyna si zmienia. O pewnej zmianie w dziedzinie polityki kulturalnej pastwa wiadczy udzia Biaorusi w 2011 roku w Biennale w Wenecji (projekt kuratorski Michaia Barazny Kodex). W ten sposb pastwo uznao sztuk wspczesn oraz konieczno jej wsparcia i rozwoju. Ale najczciej podobne uznanie pozostaje jedynie formaln deklaracj. Jak w przypadku Biennale w Wenecji, gdy organizacja pawilonu przebiegaa pod wyranym kierownictwem pastwa, na skutek czego biaoruski projekt, mimo potencjau i postpowych tendencji w rodowisku artystycznym Biaorusi, nie zosta zrealizowany penowartociowo i oczywicie nie wybrzmia, jak naley.
Biaoruscy partyzanci za granic
Sytuacja kraju bez galerii staa si jedn z przyczyn powanej fali migracji biaoruskich malarzy, ktrzy zostali zmuszeni do realizacji wielu swoich
projektw za granic: w Polsce, Niemczech, Rosji, Szwecji (na przykad Wspczeni malarze Biaorusi w galerii Teatru Wielkiego w Darmstadt, Niemcy, 1990; Awangarda Biaoruska w galerii Norblin i To My w muzeum Zachta w Warszawie, Polska, 1991). Niektrzy autorzy wyjechali na zawsze, tworzc cae komuny biaoruskich malarzy za granic. Na przykad w latach 2000. w Berlinie urzdzi si biaoruski malarz Ale Rodzin. Jego pracowania w Tacheles, w skocie artystycznym w centrum miasta, z czasem staa si jednym z centrw partyzanckiej sztuki biaoruskiej. W Dsseldorfie pracuje Andrej Durejka, anna Grak, w Amsterdamie Ihar Ciszyn, Natalia Zaoznaja, Maksim Tymika, w Berlinie Alena Dawidowicz, Ihar Kaszkurewicz, Hanna Szkolnikawa, Maryna Napruszkina i inni. Dzisiaj proces migracji biaoruskich malarzy zatrzyma si. Do biaoruskiej sztuki wchodzi ju nowe pokolenie partyzantw, ktrzy zostaj w kraju, wyjedajc do Europy jedynie dla udziau w konkretnych projektach. Jednym z najjaskrawszych i najbardziej znaczcych projektw dla biaoruskiej sztuki wspczesnej w 2010 roku sta si projekt litewskiego kuratora Kstutisa Kuizinasa Opening the Door? Belarusian Art Today, ktrego omawianie w biaoruskim rodowisku artystycznym trwa do dzi. Cech szczegln tej wystawy byo to, e po raz pierwszy po dugim okresie w jednej przestrzeni artystycznej zebrano prace biaoruskich malarzy, yjcych zarwno w Biaorusi (Rusan Waszkiewicz, Alaksiej uniou, Artur Klinau, Ihar Pieszachonau, grupa artystyczna Dziaania Pozytywne, Ihar Sauczanka, Siarhiej Szabochin, Alaksiej Szynkarenka, Filip Czmyr i grupa artystyczna Biaoruski Klimat, Uadzimir Ciesler i Siarhiej Wojczanka), jak i poza jej granicami (Maryna Napruszkina, Alena Dawidowicz, Alaksandar Kamarou, Maksim Tymika, Hanna Szkolnikawa, Aksana Hurynowicz, Alaksandar Karablou, Aleh Juszka). Wanym byo to, e planujc projekt, kurator postawi przede wszystkim na aktualne prace, uwzgldniajce biaorusk sytuacj polityczn. W wyniku tego wielu malarzy, szczeglnie tych mieszkajcych w Biaorusi, uzyskao moliwo swobodnej wypowiedzi na nurtujce ich tematy z zakresu aktualnej biaoruskiej rzeczywistoci. Oczywicie na terenie Biaorusi na razie realizacja podobnego projektu byaby niemoliwa.
53
oficjalna Biaoruska infrastruktura artystyczna, ktrej nie ma
Obecnie w Biaorusi istniej rne muzea, niedue galerie, wydawany jest magazyn Mastactwa (Sztuka). Ale adna z tych instytucji nie ma si nijak do infrastruktury artystycznej w tym rozumieniu, jakie funkcjonuje w odniesieniu do nich w wikszoci krajw europejskich. Muzea albo wykonuj swoje podstawowe zadania, przechowujc i minimalnie uzupeniajc swoje zbiory stae, aby nastpnie tworzy na ich podstawie wystawy (jak na przykad Narodowe Muzeum Sztuki), albo s po prostu sal wystawow, hangarem, ktry malarz moe wynaj, jeli ma na to pienidze, aby zaprezentowa swj projekt. Jeli owych rodkw nie ma, moe jedynie liczy na to, e przez przypadek zostanie zaproszony do udziau w projekcie zbiorowym z okazji jakiego wydarzenia lub otrzyma moliwo zorganizowania wasnej wystawy z okazji swojego jubileuszu. Oprcz projektw artystycznych w tych orodkach odbywaj si przedsiwzicia niemajce w zasadzie nic wsplnego ze sztuk. Dzisiaj w danym pomieszczeniu odbywa si biennale wspczesnej biaoruskiej sztuki, jutro wystawa miodu, a pojutrze mionicy kotw organizuj wystaw swoich pupili. Wanie tak funkcjonuje m.in. Paac Sztuki, oficjalnie zarzdzany przez Zwizek Malarzy Biaorusi. Takie funkcjonowanie Paacu mona wytumaczy przede wszystkim koniecznoci przetrwania. W Biaorusi istnieje rwnie Muzeum Sztuki Wspczesnej, ale na razie sztuka wspczesna obecna jest tylko w jego nazwie. Niedue, prywatne galerie pracuj gwnie jako salony malarskie, obsugujce mionikw sztuki fotograficznej, piknej i realistycznej. Warto zaznaczy, e chc nieduych pienidzy wicej nikt nie da. Brakuje take kuratorw, szczeglnie jeli chodzi o jednostki pastwowe. Wyraz kurator szybko si przyj w sownictwie pracownikw biaoruskich muzew. Wszystkie wystawy, prezentowane w przestrzeniach wystawowych, oprcz nazwisk autorw maj podpis kuratora. Ale jego rola najczciej ogranicza si do napisania tekstu, towarzyszcego wystawie. Oczywicie s wyjtki, zwizane gwnie z dziaalnoci niezalenej Galerii Sztuki Wspczesnej , do fenomenu ktrej jeszcze wrcimy. Magazyn Mastactwa, o ktrym wspominaem, na dzie dzisiejszy jest jedynym w Biaorusi oficjalnym drukowanym tytuem, prbujcym analizowa i archiwizowa
wydarzenia biaoruskiej kultury i sztuki. Niewtpliwie jeden tytu nie jest w stanie poradzi sobie i ogarn wszystkich dziedzin sztuki: kina, teatru, muzyki. Dlatego z jednej strony jest to zbyt maa przestrze dla penowartociowej krytyki, z drugiej, tak czy inaczej, magazyn nadal funkcjonuje w tradycji postsowieckiej, wspierajc swoich malarzy i ignorujc obcych.
55
Dzisiejsze Biaoruskie poDziemie artystyczne
W 2002 roku malarz Artur Klinau zaczyna wydawa Almanach Biaoruskiej Sztuki Wspczesnej pARTisan, ktry przez wiele lat pozosta jedyn trybun, reprezentujc przede wszystkim interesy partyzanckiej biaoruskiej sztuki. W pierwszym numerze Klinau publikuje manifest Partyzant i antypartyzant, gdzie formuuje podstawow koncepcj partyzanta: Koncepcja partyzanta to koncepcja walki, walki jednostki o prawo do osobistej autonomii kulturalnej, ale tylko wtedy, gdy to prawo posiada rwnie i inna jednostka. Dziki dziaalnoci magazynu pARTisan zarchiwizowano wiele wanych wydarze biaoruskiego podziemnego ycia artystycznego, na przykad dziaalno Szstej Linii, projekt In-formation w Witebsku, twrczo Ihara Ciszyna, Uadzimira Lappy i wielu innych. Oczywicie wraz z rozwojem Internetu w Biaorusi pojawiy si strony internetowe i portale: another.by, mart.by, kyky.org, urban.by, 34mag.net i inne gdzie ju w szerszym formacie i dla liczniejszego grona zaczy si pojawia artykuy krytyczne, recenzje, wywiady z malarzami. S to gwnie pojedyncze inicjatywy, ktrych autorzy najczciej nie posiadaj kwalifikacji zawodowych w dziedzinie sztuki i stawiaj przede wszystkim na estetyczn warstw kultury, a nie na analityk lub fachow interpretacj biaoruskiego procesu artystycznego. Na razie jednak wanie te inicjatywy peni rol niezalenych instytucji krytyki artystycznej w Biaorusi. Na szczegln uwag zasuguje powstay cakiem niedawno portal Art ktivist, z ktrego dziaalnoci zwizane s pewne nadzieje w zakresie ksztatowania profesjonalnej przestrzeni dla krytyki artystycznej w Biaorusi. Portal, utworzony przez modego malarza Siarhieja Szabochina, ma ambicje bycia nie tylko rdem informacyjnym na temat wspczesnej sztuki biaoruskiej, lecz take chce archiwizowa wydarzenia i autorw z lat 19902010, sporzdza list muzew i galerii, chce gromadzi archiwum
wideo wystaw i wywiadw, czyli chce zaj si tym, czym de facto powinno zajmowa si na przykad Muzeum Sztuki Wspczesnej, ktre si tym nie zajmuje z powodu inercji i nieadekwatnego rozumienia przez kierownictwo funkcji Muzeum. Symbolicznym dla kulturalnego biaoruskiego pola stao si pojawienie w Misku Galerii Sztuki Wspczesnej , ktra na dzie dzisiejszy jest faktycznie jedynym miejscem speniajcym rol centrum wspczesnej sztuki biaoruskiej. Jest to absolutnie prywatna inicjatywa, realizowana gwnie dziki wsparciu sponsorw. Jej powstanie jest skutkiem tego, e w Biaorusi pojawia si klasa rednia, gotowa wspiera sztuk wspczesn. Utworzono placwk, a wic zaczy si pojawia interesujce profesjonalne projekty kuratorskie, na przykad Filozofia mas. Biaoruski neo-pop-art (kurator Siarhiej Szabochin), projekt Andreja Busa Aetemus et momentum (kurator Aksana hirouskaja), wspczesny projekt biaorusko-szwedzki Visual Arts. New Practices (kuratorami s Marcin Szybli i Hanna Czystasierdawa). Poza tym galeria jest inicjatorem projektw specjalnych, ktrych celem jest umoliwienie samorealizacji modych artystw (projekt Kartina masom, konkurs dla modych malarzy Smart Art). Galeria jest partnerem takich inicjatyw, jak konkurs dla krytykw artystycznych Na drodze do wspczesnego muzeum (kierownik Aa Wajsband), projekt badawczy Promie zerowy. Antologia rozpoczynajcych w sztuce (organizatorzy to Aksana hirouskaja, Wolha Szparaha, Rusan Waszkiewicz). W galerii cay czas odbywaj si okrge stoy, dyskusje publiczne, omawiane s wydarzenia i wystawy. Wdroenie praktyki otwartego omawiana projektw, spotkania z malarzami niewtpliwie pozytywnie wpywa na procesy, zachodzce w biaoruskim rodowisku artystycznym. Wan rol odgrywa take to, e w rodowisku artystycznym zaczli si pojawia filozofowie i socjolodzy z Europejskiego Uniwersytetu Humanistycznego oraz Centrum Bada Europejskich w Misku. W ten sposb wsplnota malarska staje si coraz bardziej otwarta, a krytyka zaczyna by postrzegana nie tylko z punktu widzenia jej funkcji destruktywnych, lecz jako jeden z bodcw procesu twrczego. Oprcz galerii od niedawna wznowia swoj dziaalno Galeria Sztuk Wizualnych Nova. Na bazie miskiego Centrum Fotografii Nova nie tylko prezentuje projekty fotograficzne, lecz take organizuje spotkania z fotografami, pokazy filmw o fotografii. Uadzimir Parfienak, fotograf, kurator,
dyrektor Nova jest take redaktorem jednego z najwikszych biaoruskich portali internetowych o fotografii Photoscope. Mimo dominacji fenomenu braku na wszystkich paszczyznach biaoruskiej sztuki, mimo rnorodnych problemw w rozmaitych jej dziedzinach mona powiedzie, e partyzancka strategia potwierdzia si, jeli chodzi o malarzy. Biaoruscy autorzy przetrwali, nadal dziaaj, ale rzecz najwaniejsza zaczynaj aktywnie, cho podziemnie, uczestniczy w procesach artystycznych ju w samej Biaorusi.
artur klinau
57
Zasiadajcy przy okrgych stoach, biaoruscy krytycy, reyserzy, dyrektorzy teatrw odwouj si do poj wspczesne trendy, wspczesny bohater, aktualna tematyka. W praktyce jednak pastwowe biaoruskie teatry wol bezpiecznie omija wspczesno szerokim ukiem.
taciana arcimowicz
Biaoruski teatr wspczesny walczc o rnoroDno

Dzisiaj takie zjawisko, jak teatr biaoruski nie funkcjonuje w kontekcie wiatowej przestrzeni teatralnej. Na festiwalach midzynarodowych powodzeniem ciesz si niektre spektakle Biaorusinw, na przykad building theatre Alaksieja Lalauskiego, teatru plastycznego Wiaczesawa Inaziemcawa, rosyjsko-biaoruski projekt Wesele wedug A. Czechowa Narodowego Teatru Akademickiego imienia Janka Kupay. Ale s to raczej wyjtki, podkrelajce brak zjawiska jako takiego (w odrnieniu od fenomenw teatru litewskiego lub polskiego). Oczywicie funkcjonuj oficjalne placwki teatralne (okoo 30), kada z nich posiada wasn polityk repertuarow, jednak jako cao, teatr biaoruski jest dosy jednorodny, a jego podstawow cech estetyczn jest tradycyjno bd akademicko. Taka jednorodno dzisiaj staa si ju nie tylko tematem dyskusji, lecz realnym problemem, zwizanym nie tylko z kwesti braku indywidualnoci, jak ujli to biaoruscy krytycy teatralni. Istnienie wyranej ideologii, sztywna polityka kulturalna, brak zainteresowania ze strony pastwa rozwojem alternatywnych, nietradycyjnych form teatru to wszystko spowodowao, e od poowy lat 90. ubiegego stulecia, rozwj teatru biaoruskiego nie tylko si zatrzyma, lecz nagle cofn si do estetyki oficjalnej sztuki sowieckiej z lat 70. XX wieku.
teatr Biaoruski: prBa samookrelenia si na przeomie lat 19801990
Po rozpadzie Zwizku Sowieckiego w biaoruskim teatrze tak samo, jak w innych dziedzinach sztuki zachodz aktywne procesy uwalniania si od estetyki sowieckiej. Pokazywane s spektakle zakazanych wczeniej autorw, na przykad represjonowanego w latach 30. XX wieku Franciszka Alachnowicza. Nowe spektakle wywouj szerok dyskusj nie tylko w Biaorusi, lecz take zagranic. Znaczcym wydarzeniem w yciu teatralnym Biaorusi sta si spektakl Mikaaja Pinihina na podstawie zakazanej sztuki Janka Kupay Tutejsi. W latach 19801990 aktywnie rozwija si eksperymentalny teatralny ruch studyjny, w ramach ktrego funkcjonuje kilka projektw, absolutnie rnych pod wzgldem ksztatu i treci. Pojawia si teatr plastyczny Wiaczesawa Inaziemcawa, teatr intelektualny Ryda Talipawa, w kierunku postmodernistycznym zmierza Witali Barkouski. Wanie w latach 90. zaczyna si aktywne przyswajanie zachodnioeuropejskiej dramaturgii intelektualnej. Na literatur tego rodzaju stawia gwny reyser powstaego w tamtym okresie Teatru Modzieowego Witali Katawicki. W repertuarze znalazy si sztuki J.-P. Sartrea, S. Mroka, E. Ionesco. W tym samym czasie w innych orodkach trwaj poszukiwania, zwizanie z tworzeniem teatru narodowego, ktrego celem jest rozbudzenie narodu rodkami teatralnymi. Duym powodzeniem ciesz si spektakle Mikaaja Pinihina i Mikaaja Truchana, gwnym tematem ktrych jest samookrelenie. W ten sposb pod koniec tysiclecia, teatr biaoruski posiada pewien potencja i by zjawiskiem wielopaszczyznowym (poczynajc od widowiskowoci i rozrywki, koczc na eksperymentalnoci) i uwzgldnia rnych odbiorcw docelowych. Od poowy lat 90. eksperymentalny ruch teatralny zamiera, za od roku 2000 na co zwraca uwag wielu ekspertw teatr biaoruski powraca do sprawdzonej estetyki teatru sowieckiego z lat 70. Z afiszw faktycznie znikna dramaturgia intelektualna, pozostay przede wszystkim gatunki lekkie: komedia, melodramat, wodewil. W pierwszej kolejnoci jest to zwizane z pewnym podejciem ideologicznym pastwa, dla ktrego wanie taki format jest najbardziej wygodny i zrozumiay.
59
Biaoruski teatr wspczesny walczc o rnorodno
Z drugiej strony dyrektorzy teatrw znajdujcych si na krawdzi przetrwania, zmuszeni s do tego, aby stawia na lekkie spektakle, odnoszce sukces komercyjny oraz bezpieczne pod wzgldem ideologicznym (niezalenie od akademickiego czy narodowego statusu teatru, musz one wywizywa si ze zobowiza finansowych wobec pastwa).
teatralna zerwka: naDejcie moDych
Na pocztku nowego tysiclecia pojawia si nowy biaoruski dramat. Jest to forma, za porednictwem ktrej modzi autorzy na nowo zaczynaj okrela granice prawdy i teatralnoci. Pierwsze teksty Pawa Praki, Mikaaja Rudkouskiego, Pawa Rasolki, Kanstancina cieszyka stay si swoistym wyzwaniem dla wygodnickiego teatru biaoruskiego, ktry w odrnieniu od rosyjskiej przestrzeni teatralnej udawa, e nie syszy gosw modych. Uznanie naszych autorw przez rosyjskich i zachodnich znawcw teatru dodaje im odwagi. Kontynuuj wic pisanie i trafiaj do zagranicznych antologii i teatrw. Na przykad w duych rosyjskich teatrach z powodzeniem realizowane s sztuki biaoruskiego dramatopisarza Pawa Praki. Jego twrczo badaj rosyjscy krytycy oraz literaturoznawcy, mwicy ju o takim fenomenie, jak teatr Praki. aden z gonych utworw Pawa nie znalaz si na deskach biaoruskich teatrw. Taki sam los spotka sztuki innych biaoruskich aktorw, uznanych przez wiatow krytyk teatraln. Teatr ignoruje twrczo Mikaaja Chalezina (sztuka Ja priszo (Przyszedem) otrzymaa nagrod specjaln w konkursie Eurazja, dyplom jury w konkursie Diejstwujuszczije lica (Osoby wystpujce) oraz nagrod specjaln stacji telewizyjnej Kultura), Kanstancina cieszyka (Mczyzna, kobieta, pistolet 2. miejsce w kategorii Sztuka na dowolny temat w konkursie Eurazja). Nie s take wystawiane niektre utwory Mikaaja Rudkouskiego (Wtorenije (Inwazja) nagroda specjalna dziennikarzy rosyjskiej gazety Nowaja Gazieta na I. Midzynarodowym Festiwalu Dramaturgii Wolny Teatr, Bog Szczekotki (Bg askotania) lista finalistw Premiera.txt konkursu Eurazja). Takie pomijanie modych, biaoruskich talentw jest zdumiewajce, dlatego e zasiadajcy przy okrgych stoach biaoruscy krytycy, reyserzy, dyrektorzy teatrw odwouj si do poj wspczesne trendy,
wspczesny bohater, aktualna tematyka. W praktyce jednak pastwowe, biaoruskie teatry wol bezpiecznie omija wspczesno szerokim ukiem. Kwestia rnorodnoci teatru cay czas pojawia si podczas dyskusji publicznych. Mwi si o tym, e oprcz teatrw akademickich powinny funkcjonowa odrbne placwki dla tekstw prowokacyjnych oraz praktyk eksperymentalnych, ktre niewtpliwie znajd swojego odbiorc. Niestety dzisiaj nawet miski Teatr Modzieowy nie tylko nie pracuje nad tematyk modzieow, lecz de facto robi spektakle dalekie od grupy docelowej (jak zaartowa aktor teatru, dla osb 50+). Republikaski Teatr Biaoruskiej Dramaturgii w Misku prezentujcy siebie, jako teatr eksperymentw i poszukiwania nowych dramatopisarzy, take z du starannoci traktuje dobr aktorw i tekstw. Nawet niepolityczny nowy dramat dla tego teatru staje si zbyt prowokacyjny. Zakazani s u nas nie tylko ci, ktrzy mwi o polityce, lecz take ci, ktrzy w ogle poruszaj zakazane przez ideologi tematy zaznacza mody reyser Mikita Waodka. Istnieje nieoficjalny (take z powodw cenzury wewntrznej) podzia na dramatopisarzy zakazanych i niezakazanych, dlatego repertuar teatru to przede wszystkim utwory sprawdzonych, modych autorw. Deficyt aktualnoci na biaoruskiej scenie sta si przyczyn tego, e mody widz dzisiaj nie postrzega teatru jako miejsca, gdzie mog by omawiane wane dla niego tematy. Teatr staje si raczej podrcznikiem historii kultury wiatowej off line lub muzeum, gdzie zaczarowane lustra i aktorzy mwi dziwnym jzykiem. Pjcie do teatru stao si zabawnym spdzeniem czasu lub te przymusem w ramach programu edukacyjnego (powszechne jest obowizkowe obcowanie z kultur uczniw i onierzy). Na dzie dzisiejszy jedynym mostem pomidzy nowymi sztukami a widzem s czytania sceniczne, ktre od czasu od czasu odbywaj si w ramach oficjalnych festiwali teatralnych lub jednorazowych laboratoriw, organizowanych przez niezalene grupy inicjatywne. Mimo ewidentnego zainteresowania widzw wydarzeniami tego rodzaju, burzliwych dyskusji i omawiania treci dramatw po ich przeczytaniu, adna z publicznie zaprezentowanych sztuk, nie doczekaa si realizacji na scenie. Nie prowadzi si bada nad now dramaturgi biaorusk, nie wydaje si ksiek (do ostatniego zbioruWspczesna dramaturgia biaoruska weszy teksty, napisane w latach 198090). Wyjtkiem jest projekt modej reyserki Kaciaryny Awierkawej, ktra niedawno stana na czele Mohylewskiego Teatru Dramatycznego. Mimo
61
nieporozumie z dyrektorem i kolegami, zorganizowaa na scenie kameralnej teatru roczny projekt Czytania sceniczne. Raz na miesic czytana jest sztuka modego, biaoruskiego autora oraz nastpuje po nim otwarta dyskusja. Wynikiem projektu powinna sta si realizacja dwch spektakli na podstawie dwch zaprezentowanych w cigu roku sztuk. Wanie w ramach tego projektu omwiono ju utwory Bog Szczekotki (Bg askotania) Mikaaja Rudkouskiego oraz Zapiertaja dwier (Zamknite drzwi) Pawa Praki. Stao si to znaczcym wydarzeniem w nieoficjalnym yciu teatralnym Biaorusi. Unikatowym dowiadczeniem dla biaoruskiej wsplnoty teatralnej stao si rwnie niemiecko-biaoruskie Laboratorium Dramatu MidOst, ktre odbyo si w lutym biecego roku w Misku. W cigu czterech dni szeciu modych autorw, ktrymi kierowa zaproszony niemiecki reyser Lars Vogel, tworzyo nowe teksty, co do ktrych gwnym wymogiem bya aktualno tematyki. Wynik prac Laboratorium, zaprezentowany podczas czyta scenicznych, pokaza, e nasi autorzy gotowi s odwanie stawia czoo dzisiejszym wyzwaniom. W napisanych tekstach dotknito tematu tragedii w Japonii, a take omwiono wydarzenia ostatnich wyborw prezydenckich w Biaorusi. Bez wzgldu na powszechny zachwyt byo oczywiste, e prace Laboratorium nie bd kontynuowane. Przede wszystkim jest to zwizane z tym, e w Biaorusi nie ma adnego niezalenego orodka teatralnego lub laboratorium, ktrego dziaalno skupiaaby si na badaniach i permanentnej praktyce nowych form teatralnych. Wolna eksperymentalna placwka teatralna po prostu nie istnieje. Niezalene zespoy, aby realizowa i przedstawia wasne projekty, zmuszone s do wynajmowania na oglnych warunkach rnych lokali komunalnych. Jest to moliwe dla komercyjnych produkcji teatralnych (antrepryzy). Alternatywne teatry eksperymentalne ledwo wi koniec
z kocem, manewrujc pomidzy sztuk skomercjalizowan a niekomercyjn. Wymownym przykadem jest teatr Kompania pod kierownictwem reysera Andreja Sauczanki, ktry ju od kilku lat, wycznie dziki niesamowitemu zaangaowaniu i bez adnego wsparcia ze strony wsplnoty teatralnej, realizuje i prezentuje spektakle w wynajtych pomieszczeniach miejskich.
63
tu i teraz Biaoruskiego teatru
Mimo oglnie jednostajnej sytuacji w teatrach pastwowych, cakowitego braku zainteresowania modymi specjalistami (przypadek Kaciaryny Awierkawej to wyjtek), nowe pokolenie teatralne w sposb oczywisty nie chce dzisiaj si pogodzi z narzuconym, jednostronnym kierunkiem. Dziki dostpowi do informacji, swobodzie przepywu osb, mode pokolenie dramatopisarzy, reyserw, aktorw nie tylko podnosi kwesti koniecznoci odnowy biaoruskiego teatru, lecz take podejmuje konkretne kroki. Tak oto jednym ze znaczcych, niezalenych projektw teatralnych jest ostatnio Teatr Jauhienija Karniaha, ktry, opierajc si na rozwizaniach wprowadzonych przez niemieck choreograf Pin Bausch, proponuje swoj wasn, niepowtarzaln wizj teatru plastyczno-dramatycznego. Mimo dosy wysokich cen biletw (przede wszystkim generowanych wysokim czynszem), Cafe Pogoszczenije (Cafe Pochonicie), Nie tace Karniaha maj pene sale widzw. Tak sam popularnoci cieszy si rwnie niezaleny Teatr Wspczesnej Choreografii D.O.Z.SK.I. Dmitryja Zaleskiego i Wolhi Skwarcowej. Pewnym przeomem dla biaoruskiej sceny staa si realizacja sztuki znanego, skandalicznego dramatopisarza irlandzkiego M. McDonagha, najpierw w Nowym Teatrze, a nastpnie na scenie kameralnej Teatru Narodowego imienia Janka Kupay. Niestety prby te nie tylko nie uzyskay naleytego wsparcia ze strony fachowych krytykw, lecz co gorsza, dziennikarze niektrych mediw pastwowych zarzucili reyserom i kierownictwu teatru to, e nie rozumiej, co chc powiedzie, a dramatopisarz tak naprawd
jest mierny. Oczywicie po takich recenzjach dostanie si na afisz ze wspczesn sztuk staje pod duym znakiem zapytania. Na oglnym tle bardzo wyrnia si dziaalno reysera Biaoruskiego Teatru Lalek Alaksieja Lelauskiego, ktry oprcz spektakli dla dzieci dziaa w dziedzinie eksperymentalnego building theatre (synteza dramatycznego i plastycznego teatru oraz teatru lalek). Interesujcymi pod tym wzgldem s jego spektakle na motywach sztuk Czechowa Mewa, Winiowy sad, Drei Schwestern (Trzy siostry), w ktrych miao interpretuje rosyjskiego klasyka, wykorzystujc dowiadczenie wspczesnego teatru europejskiego. Z powodzeniem i penowartociowo pod wzgldem estetycznym nadal funkcjonuje legendarny teatr plastyczny Wiaczesawa Inaziemcewa Inest, ktry zabysn jeszcze za czasw eksperymentalnego ruchu studyjnego z lat 80. W nieatwych warunkach materialnych, do chwili obecnej nie majc wasnej placwki, Inest nie tylko gra spektakle, lecz take eksperymentuje z rnymi formami (plastyczno, taniec butoh, zabawy teatralne, wideo) oraz utrzymuje wasn pracowni, zapewniajc dopyw kadr aktorskich. Unikatowym zjawiskiem biaoruskiej przestrzeni teatralnej pozostaje Wolny Teatr. Na chwil obecn jest to jedyny w Biaorusi, cigy projekt teatralny, ktry tu i teraz dy do maksymalnie prawdziwego (niektrzy nazywaj to spekulacj polityczn) odzwierciedlenia aktualnej sytuacji biaoruskiej (zarwno politycznej, jak i spoecznej). Wolny Teatr nie tylko pozwala sobie na mwienie o wszystkim, co go nurtuje. Uczyni to podstawow zasad swojej dziaalnoci. To, co jest oficjalnie zakazane, pokazuje si ostro i bezkompromisowo na deskach Wolnego Teatru. Niestety po ostatnich wyborach prezydenckich zesp znalaz si na licie instytucji, ktrym zakazuje si dziaalnoci, dlatego zosta zmuszony do funkcjonowania poza granicami kraju.
Kontynuatorami dziaalnoci Wolnego Teatru zostali studenci utworzonej kilka lat temu, nalecej do niego, pracowni teatralnej Fortinbras. W na poy podziemnych warunkach, nie posiadajc specjalistycznego wyksztacenia teatralnego, modzie ta pisze sztuki teatralne (utwr Rymy Uszkiewicz Biezupriecznyj [Nienaganny] znalaz si na finaowej licie konkursu wspczesnej dramaturgii HotInk w Nowym Jorku), publicznie je czyta i debiutuje w charakterze reyserw. Kolejnym, znaczcym wydarzeniem w biaoruskiej przestrzeni teatralnej sta si Midzynarodowy Festiwal Teatrw Alternatywnych Ten Sam Festiwal, zorganizowany przez grup entuzjastw z pracowni teatralnej Rondo przy wsparciu Niemieckiego Centrum Kultury w Bonn. W cigu szeciu dni miscy widzowie mogli si zapozna z teatrami ulicznymi, dramatycznymi, plastycznymi z USA, Czech, Sowacji, Sowenii, Polski, Rosji i Biaorusi. Zainteresowanie festiwalem po raz kolejny udowodnio, e w Biaorusi brakuje teatrw alternatywnych, ktrych rozwoju w aden sposb nie wspieraj programy pastwowe. Oczywicie Nie tace Jauhienija Karniaha, By Haroldem Pinterem Uadzimira Szczerbania lub Dostp do ciaa Wiaczesawa Inaziemcawa w kontekcie teatru europejskiego nie s adnym nowatorstwem z punktu widzenia ich formy. Jednake dla Biaorusi kady z nich staje si zwycistwem, krokiem na drodze do pojawienia si teatralnej rnorodnoci. W dominujcej monotonii wane jest nie to, jak co si robi, ale sam fakt wypowiedzi i realizacji innego tematu innymi rodkami. Niestety wiele z tych projektw nie ma wystarczajcego wsparcia informacyjnego. Odbywaj si w na poy podziemnych warunkach lub s pokazywane jako jednorazowe czytania sceniczne. Taka elitarno negatywnie odbija si na ksztatowaniu rnorodnoci pola teatralnego, podtrzymujc mit o biaoruskiej impotencji teatralnej. Trzeba zaznaczy, e autorzy tych projektw s zmuszeni do wymylania nowych form dla biaoruskiego teatru. Obecnie w Biaorusi nie istnieje alternatywa wobec akademickiej edukacji teatralnej. W Biaoruskiej Akademii Sztuk Piknych przygotowuje si specjalistw, mogcych pracowa przede wszystkim w teatrze tradycyjnym. W programie edukacyjnym nie
65
ma adnych przedmiotw dotyczcych wspczesnych trendw i kierunkw. Studenci musz poznawa inny teatr samodzielnie poprzez ksiki, obejrzane spektakle, warsztaty u zagranicznych specjalistw. Jednostajno, programy edukacyjne i brak wysoko wykwalifikowanych pedagogw przyczyniy si do tego, e ju od wielu lat modzi ludzie wyjedaj ksztaci si za granic. Najczciej po ukoczeniu edukacji zostaj tam, bo jak pokazuje praktyka w Biaorusi nie ma dla nich miejsca. Dlatego w Moskwie pozostaa moda reyserka Wolha Saratokina. Jej praca dyplomowa Stolica Around oparta na motywach sztuki modego biaoruskiego autora Siarhieja Hirhiela natychmiast zostaa zauwaona nie tylko w Biaorusi. Spektakl reprezentowa Biaoru na najstarszym festiwalu europejskim Nowe Sztuki Teatralne dla Europy w Wiesbaden. Nastpnie Wolha zostaa zaproszona do wsppracy z Republikaskim Teatrem Biaoruskiej Dramaturgii, jednak w cigu caego roku nie pozwolono jej zrealizowa adnej sztuki. Dostaa si na studia doktoranckie do Centrum imienia Meyerholda w Moskwie, ukoczya je i tam pozostaa, rozumiejc, e w Biaorusi bd jej rzuca kody pod nogi, jeli zechce broni swoich indywidualnych pomysw twrczych. Z powodu takiej jednostajnoci scenicznej cierpi przede wszystkim publiczno, ktra w wyniku tego zmuszona jest wybiera pomidzy teatrem o charakterze rozrywkowym i teatrem biaoruskim. Taka sytuacja doskonale odzwierciedla ideologiczne tendencje w Biaorusi, gdzie nie ma miejsca dla mylcego, intelektualnego i prowokacyjnego teatru. Oczywicie, z jednej strony istniejce okolicznoci hamuj rozwj biaoruskiego teatru. Z drugiej za s mocnym bodcem dla nowego pokolenia mionikw teatru, ktrzy nie czekajc na wsparcie ze strony pastwa, prbuj funkcjonowa autonomicznie. Pozwala to mie nadziej, e w najbliszej przyszoci biaoruski teatr jednak rozpocznie nowy etap swojego rozwoju.
taciana arcimowicz
rodowisko niezalenego teatru w Biaorusi jest dzi rozproszone i chaotyczne; to przewanie odrbne, pojedyncze projekty, nieregularne festiwale i jednorazowe spektakle.
k.s.
niezaleny Biaoruski teatr mit czy rzeczywisto?

Pytanie czy w Biaorusi istnieje niezaleny teatr? brzmi niemal retorycznie w kraju, w ktrym wszystko jest upastwowione. Dwadziecia siedem pastwowych teatrw dramatycznych dziaa dziki finansowaniu rzdowemu i realizuje odgrne plany repertuarowe. Oznacza to konieczno zwracania pastwu zainwestowanych przez nie pienidzy. Konieczna jest take zgoda Ministerstwa Kultury na wystawienie danego spektaklu, pozwolenie i rodki na wzicie udziau w midzynarodowym festiwalu.
szara rzeczywisto
Pastwo traktuje sfer kultury w Biaorusi jako dodatek, na ktry trzeba wydawa pienidze, i jest wielce zdziwione, e kultura na siebie nie zarabia, nie przynosi staego i pokanego dochodu. W Biaorusi nie ma fundacji, ktre wspierayby projekty kulturalne; nie funkcjonuje te instytucja mecenatu, poniewa biznesmeni zwyczajnie nie rozumiej znaczenia dotowania kultury. Nadto pastwo zamiast da biznesmenom ulgi podatkowe, jak robi to np. Stany Zjednoczone, zaraz zaczyna dopytywa o rdo pochodzenia pienidzy przeznaczanych na kultur.
Niezaleny biaoruski teatr mit czy rzeczywisto?
Czy Biaoru potrzebuje niezalenego teatru? Czy taki teatr w ogle dzi istnieje? Konserwatywno, zamknito biaoruskiej kultury i frustracja spoeczestwa, wywoana zoon sytuacj polityczn w kraju, nie sprzyjaj pojawianiu si nowych projektw teatralnych. Te, ktre istniej, istniej na przekr wszystkiemu. Najbardziej znany jest Wolny Teatr ( ) Mikaaja Chalezina twrcy, ktry otwarcie mwi o sytuacji politycznej w Biaorusi. rodowisko niezalenego teatru w Biaorusi jest dzi rozproszone i chaotyczne; to przewanie odrbne, pojedyncze projekty, nieregularne festiwale i jednorazowe spektakle. Warsztaty twrcze, ktre czasem prowadz u nas koledzy zza granicy, s zwykle jednorazowym zastrzykiem. Podczas pracy oczywicie pojawiaj si nowe plany i projekty, a nawet powstaj spektakle, ale kiedy gocie wyjedaj, biaoruscy twrcy nie wiedz, co robi dalej, gdzie te spektakle wystawia i jak wciela w ycie nowe pomysy. Ponadto twrcy w wyniku powyszego nie s wystarczajco zmotywowani, eby realizowa projekty, ktre mog w ogle nie doj do skutku z racji biurokratycznych przeszkd i ktre nie s w stanie na siebie zarobi, poniewa publiczno przyzwyczaia si do tego, e teatr to co powanie-realistycznie-patetycznego, miejsce, do ktrego wypada chodzi koniecznie wieczorem i koniecznie w odwitnym ubraniu. Naturalnie nikt nie uczy menaderw kultury w pastwowych instytucjach, jak zaoy niezaleny teatr, ani jak realizowa projekty, wspierane przez midzynarodowe fundacje kulturalne. Dlatego te nie ma profesjonalnych menaderw. Powszechne zagubienie i dezorientacja, panujce dzisiaj w spoeczestwie, nie sprzyjaj podejmowaniu ciekawych przedsiwzi artystycznych. Modzie, ktra aktywnie i z powodzeniem wchodzi na biaorusk scen teatraln, szybko orientuje si, e w Biaorusi, trudno jej bdzie zapa gbszy oddech i wypyn na szerokie wody. Reguy gry s wyranie okrelone, dlatego te wielu modych wyjeda za granic. Tym, ktrzy zostaj, eby stawi czoa szarej rzeczywistoci, te nie na dugo starcza entuzjazmu wartoci takie jak: indywidualno, zdolnoci przywdcze i charyzma, kojarz si z czym niebezpiecznym dla pastwa i s skutecznie tumione. Mnstwo interesujcych pomysw i projektw nigdy nie doczekuje si wcielenia w ycie, a plany pozostaj tylko planami. Niezaleny biaoruski teatr to dzisiaj maleka wyspa na morzu biaoruskiej kultury teatralnej. Jednak nawet ona burzy spokojny nurt. Taki wanie
cel stawia przed sob teatr Inest Wiaczasawa Inaziemcawa, teatr D.O.Z.SK.I. Wolhi Skwarcowej i mitra Zalesskiego czy projekt KarniahTEATR Jauhiena Karniaha, przyczyniajc si do rozwoju i modernizacji idei artystycznych.
wyspa niezalenoci
69
Reyser Jauhien Karniah zaczyna w Misku. Ukoczy na Biaoruskiej Akademii Sztuk Piknych kierunek Aktor Teatru Lalek, zrealizowa szereg gonych projektw i wyjecha do Moskwy, gdzie podj studia magisterskie na wydziale reyserii Szkoy-Studia MChT (dawniejszy MChAT) i CiM (Centrum im. Meyerholda). Nadal jednak wystawia spektakle, rwnie w Biaorusi. Nawiasem mwic, jego KarniahTEATR nie ma wasnej sceny ani staego zespou. Modzi aktorzy i artyci, pracujcy w rnych pastwowych teatrach, zbieraj si u Karniaha w celu realizacji konkretnych projektw i sztuk. Spektakl Caf Pogoszczenije kilka lat temu sta si modzieowym manifestem poszukiwania eksperymentu. Wykorzystujc haso: Teatr si skoczy, twrcy spektaklu porzucili tradycyjn scen na rzecz pomieszcze nocnego klubu, a publiczno potraktowali jak uczestnikw spektaklu. Akcja skadaa si z fragmentarycznych dziaa: taca, monologw i scen plastycznych. Karniah miksuje ze sob rozmaite warstwy ycia publicznego, ironizuje i ciska publicznoci w twarz nieprzyjemn prawd. Wywraca na nie wszystko, co skrupulatnie ukrywamy, podejmuje tematy, ktre dla biaoruskiego teatru pozostaj tabu: mwi o aborcji, narkotykach i ciasnocie prowincjonalnego pastwa. Bohaterki Caf Pogoszczenije to dziewczyny bywalczynie klubu, zaaferowane swoimi emocjami, fobiami i kompleksami. Posta grana przez Kaciaryn Awierkaw jest modelk, chor na anoreksj; cigle zmienia sukienki, pozuje przed kamerami i cierpi, bo uwaa si za grub, a po jakim czasie nie moe ju w ogle nic je. Ciarna (w tej roli Juliana Michniewicz) prbuje taczy w klubie nawet z wielkim brzuchem, ktry wyranie jej przeszkadza. W pewnej chwili zaczyna si bi piciami po brzuchu i agresywnie wykrzykiwa, e ma ju do tego dziecka. Scen aborcji Karniah pokazuje rodkami czysto metafizycznymi: bohaterka tkwi porodku sceny w wielkim foliowym worku, stopniowo napeniajcym si dymem. Usiuje si z niego wydosta, dusi si, krzyczy, ostatni raz apie oddech i pada. Wwczas zostaje
pochwycona za rce i cignita po pododze, jak niepotrzebna ju dekoracja, a wreszcie znika z pola widzenia publicznoci. Show must go on. Teraz ciarna wyskakuje na scen ju bez wielkiego brzucha, wawa i radosna, i znowu zaczyna taczy tym razem nic jej ju nie przeszkadza w korzystaniu z ycia. Karniah z atwoci miesza tragedi z ironi, minione czasy ze wspczesnoci. Kolejna scena to kulminacja ironicznego podejcia do absurdalnej rzeczywistoci, gdzie ob. ok siebie, rami w rami funkcjonuj radziecka przeszo i europejska wspczesno. W towarzystwie ostro wymalowanych klubowiczek ni std, ni zowd pojawia si bohaterka w stroju ludowym i prbuje powiedzie co patetycznie patriotycznego, a nawet zaintonowa pie i zataczy lawonich, co wypada fatalnie, niezrcznie i cakiem komicznie. Tymczasem w maym, czarno-biaym telewizorze, stojcym na prawo od bohaterki, kombajnici zbieraj zboe, a lektor informuje o wysokoci plonw. Dziewczyny w modnych, poyskliwych sukienkach miej si na caego i wykpiwaj bohaterk; ta, jakby uwiadomia sobie niestosowno i bezsens swojego zachowania, znika ze sceny. Ironia Karniaha, groteskowa i celna w stosunku do rzeczywistoci, ktr tak atwo tutaj zidentyfikowa, trafia w istot rzeczy. Artyci perfekcyjnie ukazuj zaduch i bagno, na ktrym czas jakby przesta pyn. Wanie dlatego bohaterka, grana przez Wolh Skwarcow, po eksperymentalnym tacu wchodzi na wysok kolumn i histerycznie krzyczy: nie sysz muzyki, dajcie goniej!, chocia goniki rycz na caego. Widziaam w tym kraju ju wszystko, wszdzie byam, ciasno mi tu, chc do nowego klubu w Nowym Jorku zawodzi. Zarwno ten spektakl, jak i inne (Nie tace, Bez koca, Birthday party, Cest la vie. Exercices pres du baton) nie zostay wystawione na podstawie jakiego konkretnego utworu dramatycznego. Karniah sam wymyla swoje spektakle, oddajc w nich pierwszestwo plastycznoci aktora. Znakiem rozpoznawczym modego prowokatora jest przedrostek nie-, odrzucenie powszechnych norm i stereotypw. W Caf Pogoszczenije byo to haso Teatr si skoczy, w spektaklu, opowiadajcym o gwacie, jego tytu Nie tace. Karniah mwi o rzeczach, o ktrych zwyko si milcze, wyciga na wiato dzienne ludzki bl i ludzk egzystencj, pokazuje to wszystko, nie szczdzc widza, usiujc skoni go do przebudzenia, do wyjcia ze wiata fantazji, do refleksji i do analizy.
Teatr Inest sta si w Biaorusi pionierem profesjonalnego teatru plastyczno-eksperymentalnego. Dzisiaj Inest jest ju znan teatraln mark; dziaa od 1980 roku i realizuje szerokie spektrum poszukiwa werbalnych: od klaunady i happeningw na ulicach po taniec butoh. Geografia gocinnych wystpw Inestu imponuje: Rosja, Niemcy, Polska, Ukraina, Holandia, Szwecja itd. Zesp realizuje wsplne projekty z polskim Teatrem Formy Jzefa Markockiego i z japoskim Ten Pen Chii. Wiaczasawa Inaziemcawa porusza ludzka egzystencja i zwizane z ni cierpienia. Reyser bawi si znaczeniami i wieloznacznymi skojarzeniami. Jego gony DKDance pokazywa czowieka, z ktrego zdarto otoczk, skr, wszystko, co naddane; demonstrowa ludzk ja poza form, czyli w czystej postaci. Cakowicie obnaone ludzkie ciao symbolizowao powrt do korzeni, do naturalnej organicznoci, a take katharsis i powtrne narodziny. Fizjologiczno staa si manifestem aktora, w ktrym ten pozbywa si osobowoci, psychiki i pci. Nawiasem mwic, fizjologiczno, wykorzystana przez Inest, bya dotd w biaoruskim teatrze niemal pust, niezapisan stronic. Trudno mi wtacza wiat w ramy mwi Inaziemcaw i tworzy otwart w odbiorze przestrze skojarze. Inest wykorzystuje elementy teatru ulicznego rwnie w spektaklach, granych na scenie. W DKDance aktor wchodzi na scen na wysokich szczudach i stopniowo si ich pozbywa. Ryczca pia spalinowa w rkach innego aktora robi swoje podpiowuje szczuda, a wreszcie aktor pada na skraj sceny. Wstaje jednak. Scena finaowa, w ktrej Inaziemcaw podnosi si i jakby na nowo uczy chodzi, to hymn na cze siy ludzkiego ducha. Teatr D.O.Z.SK.I. Skwarcowej i Zalesskiego powsta w 2005 roku. Jego zaoyciele okrelaj swj styl jako contemporary dance i wykorzystuj syntez technik choreograficznych i dramaturgicznych. Ich Dach kilka lat temu wywoa spor sensacj, bilety rozeszy si na pniu. Ekspresyjna plastyka aktorw, dynamiczna konstrukcja przestrzeni, muzyka i wiato, kreowane przez penoprawnych uczestnikw spektaklu wszystko to dao w rezultacie akcj z siln energetyk i iskr bo. Dach mwi o stanie duszy i psychiki czowieka, ktry wymkn si spod kontroli. Aktorzy z pomoc plastyki szkicowali wzajemne relacje postaci, ktre zapltay si w swoich uczuciach i dziaaniach, popady w chaos. Podgrzan, zaognion i napit jak struna atmosfer spektaklu, przerywa ostry krzyk aktorki: Nic ju z tego nie rozumiem; potem nastpowaa cisza, zatrzymanie akcji; aktorzy uwanie
71
wpatrywali si w twarze widzw. Ale o ile u Jana Fabrea niespodziewane przerwy, podczas ktrych aktorzy pal papierosy i obserwuj widowni, mog trwa od dziesiciu minut do p godziny, o tyle w teatrze D.O.Z.SK.I. trwa to moe minut, a potem akcja znw rusza, a w kocu wszystkie postacie trafiaj na dach. Stoj, patrz w d. Pauza. Posta, grana u Sary Kane, nie znajduje rozwizania i poyka gar lekarstw, natomiast w Dachu moment wyboru staje si katharsis. Gdzie na dole zapala si wiato, aktorzy bior si za rce i po prostu podskakuj w miejscu, zmieniajc w ten sposb ca akcj w art. W czerwcu 2009 roku, w Warszawie odbya si premiera spektaklu Muchy na socu albo bezsenno; w padzierniku tego roku teatr wzi udzia w moskiewskim festiwalu Etnica z przedstawieniami Dojrzao i W dolinie losu, a w listopadzie otrzyma gwn nagrod na midzynarodowym festiwalu wspczesnej choreografii w Witebsku za jednoaktwki Homo sapiens i Kamie, noyce, papier. Pierwszy niezaleny midzynarodowy festiwal teatralny teatrw eksperymentalnych Wanie ten festiwal odby si cakiem niedawno 2126 kwietnia 2011 roku. Organizatorami byy studio teatralne Rond i Studio Teatralne im J. Mirowicza, a wsporganizatorami Biaoruska Narodowa Akademia Sztuki, Centrum Biaoruskiej Dramaturgii i Reyserii, agencja koncertowo-producencka Bopromo i Samorzdowa Organizacja ds. Kultury miasta Bonn (Niemcy). Celem festiwalu byo stworzenie w Biaorusi platformy dialogw midzykulturowych, dotyczcych wspczesnego teatru. W cigu szeciu dni osiemnacie zespow teatralnych i ponad dwustu osiemdziesiciu uczestnikw oraz goci specjalnych realizowao rnorodny program. Jego podstaw byy uliczne i plastyczne spektakle zespow eksperymentalnych z Niemiec, Stanw Zjednoczonych, Sowacji, Sowenii, Polski, Rosji i Biaorusi, a take prace teatrw modzieowych, wystawiane w ramach Programu Modzieowego, w tym filmy animowane ze studia animacji dziecicej Jestemy! ( ! centrum naukowo-praktyczne, wie Baraulany) i spektakl studio lalkarskiego Ocean Spokojny ( orodek dla dzieci niepenosprawnych). Wan rol odegray warsztaty improwizacji kontaktowej, ktre prowadzi Karel Wanek (Niemcy), warsztaty taca butoh Lily Emerson ze Stanw Zjednoczonych, teatru ulicznego z udziaem we flash mobach (Kud Ljud ze Sowenii), warsztat pracy z teatrami modzieowymi, prowadzony przez Tine Juker i warsztat dramaturgii improwizacji
Weroniki Nasalskiej z Kazachstanu. Program podzielono na czci plastyczn i dramaturgiczn. Na cz plastyczn zoyy si spektakle teatrw: Inest, KarniahTeatr, D.O.Z.SK.I., Eye, studio teatralnego Rond, studio teatralnego Barmagot (Biaoru), Teatru Karela Wanka (Niemcy), Debris Company (Czechy), Lucid Street Theatre (Stany Zjednoczone) i Kud Ljud (Sowenia). Na cz dramaturgiczn zespow: Studium Teatralne (Polska), Wookoamski Teatr Ludowy (Rosja), Marabu (Niemcy) i D.E.M.I (Rosja).
73
moDzi gniewni
Odrbn sfer biaoruskiego teatru niezalenego jest nowa dramaturgia biaoruska, ktra pojawia si na pocztku ubiegej dekady. Na razie klimat w Biaorusi nie sprzyja jej rozwojowi. Modzi gniewni, w lad za Anglikami Sar Kane i Markiem Ravenhillem, Rosjanami Sigariewem i Kuroczkinem, Polakami Walczakiem i Pruchniewskim, tworz opowieci o czowieku, ktry dziaa tu i teraz. Najnowsz dramaturgi interesuje totalny rozpad komunikacji, poczucie wyobcowania, kryzys rodziny, aborcja, gwaty i impas tosamociowy. Pawe Prako jeden z najciekawszych przedstawicieli alternatywnego dramatu miao podejmuje tematy cakiem w Biaorusi nowe. Jego sztuki ciesz si powodzeniem za granic. Na przykad sztuk ycie si udao wystawiay jednoczenie dwa moskiewskie teatry: Teatr.doc (w reyserii Michaia Ugarowa; spektakl zdoby zreszt najbardziej prestiow rosyjsk nagrod teatraln Zota Maska w 2009 roku) i teatr Praktyka (w reyserii Eduarda Bajakowa). Bohaterami sztuki s nastolatki. Historia czwrki modych ludzi: braci nauczycieli wuefu, i uczennic, ukazuje krawd ycia, na ktrej bohaterowie o niczym nie myl ani niczego nie pragn. Prbuj jedynie zaspokaja fizyczne potrzeby w przekonaniu, e samo to wystarczy im do szczcia. Naprawd sdz, e ycie im si udao, ale brakuje im mioci i szczcia, a fizjologia nie dostarcza radoci. Wesele Aliaksieja i Aliony jest ewidentn tragifars, przypominajc medialne reality show. Pan mody upija si na amen i zasypia w toalecie, a panna moda dochodzi do wniosku, e kocha jego brata. Prako pokazuje ycie jednokomrkowcw, pozbawionych woli i refleksji. Niekoczce si autopowtrki i pauzy wiadcz o tym, e postaci
nijak nie potrafi wyrazi tego, co czuj. Bohaterowie nie s zreszt mordercami czy zodziejami, to po prostu plankton. Uwaga i o niczym nie myli ze sztuki Zamknite drzwi, kontynuuje temat zzombifikowanego planktonu. Prako wielokrotnie stosuje j wobec praktycznie wszystkich postaci, podkrelajc, e nie s one zdolne do mylenia ani do gbszej refleksji. Postaci udaj, e yj, i nie znajduj motywacji do penowartociowej egzystencji. Na przykad Walera udaje ycie osobiste przed rodzicami. Cakiem obca dziewczyna odgrywa rol jego ukochanej, jego samego natomiast jak informuj didaskalia nic nie interesuje. Brak uczu, indyferentno, niezdolno do penowartociowego przeywania ycia, kompletne wyczerpanie i obojtno wobec wiata zewntrznego zmuszaj postacie, eby zamiast y, udaway, e yj. Za granic, oprcz Praki, dobrze znany jest rwnie Mikaaj Rudkouski. Ironicznie i trafnie pokazuje on nastroje czasw po przemianie i diagnozuje problemy wspczesnoci. Komedia Doy do premiery jest ironiczn opowieci o najpopularniejszych rocznicach wojennych, ktre ciesz si wielkim powodzeniem w biaoruskim teatrze i stanowi stay pretekst do klejenia patetycznych przedstawie kostiumowych. Aktorka Wiera szykuje si w swoim teatrze do wojennej premiery i pragnie w peni poczu i przey dowiadczenia swojej postaci partyzantki. Oddaje staruszce drogie garnitury ma-biznesmena za dwie kromki chleba, po czym podaje ten chleb mowi na kolacj. Odradza towarzyszce walki chodzenie na solarium i do salonw piknoci. Ta, oczywicie, pocztkowo protestuje, pniej jednak porywa j idea ofiarnoci. Kulminacj tego kuriozum jest scena, w ktrej Wiera zostaje na wasn prob zgwacona na oczach swojego ma, a ten mdleje z wraenia. Paradoksalna sytuacja zostaa tu doprowadzona do absurdu. Feeryczna ironia, z jak dramaturg traktuje zzombifikowan wiadomo, sprawia, e sztuka nie jest wprawdzie cakiem powana, ale mimo to siga do gbi problemu. Jak na razie w Biaorusi nie ma odpowiedniego klimatu dla takich sztuk. Modzi reyserzy zainteresowani podobnymi utworami twierdz, e nie maj warunkw do ich wystawienia, a menaderowie teatralni nie wiedz, jak pogodzi kwestie prawno-finansowe z potrzebami twrcw i widzw. Krytycy uwaaj, e rezultat artystyczny spektakli bdzie powtrk i blada kopi osigni rosyjskich czy polskich kolegw. I pewnie w jakiej mierze maj racj. W warunkach biaoruskiego konserwatyzmu dobra, profesjonalna
reyseria po prostu nie moe si wyksztaci ani swobodnie funkcjonowa. W tej patowej sytuacji pojawia si te kolejna kwestia: czy penowartociowy, oryginalny i nowatorski teatr moe w ogle dziaa w tak kompletnie niestabilnej sytuacji politycznej? I czy twrca moe myle o sztuce wysokiej, kiedy rednia pensja to dwiecie pidziesit dolarw, a kilogram kaszy kosztuje cztery dolary? Jasne jest, e niezaleny teatr nie powstanie sam z siebie. Biaorusini potrzebuj dzi powanego zastrzyku zza granicy know-how w postaci pracy laboratoryjnej, wsplnych projektw i elementarnych warsztatw dla reyserw i menaderw, powiconych temu, jak wprowadza projekty w ycie albo jak organizowa festiwale. Szkoy pastwowe poprzestaj na konserwatywnej teorii i nie ucz, niestety, jak radzi sobie z prawnymi i organizacyjnymi aspektami rozmaitych inicjatyw.
k.s.
75
Biaoru do dnia dzisiejszego pozostaje bia plam na muzycznej mapie Europy. By moe takie odizolowanie stao si przyczyn tego, e biaoruski underground muzyczny wyrnia si oryginalnym stylem oraz brzmieniem autorskim.
siarhiej Pukst
Biaoru: Biaa plama na muzycznej mapie europy

Jedn z przyczyn braku biaoruskiej muzyki w przestrzeni midzynarodowej jest to, e w cigu dwudziestu lat po rozpadzie Zwizku Sowieckiego w naszym kraju jednak nie wyksztaci si rynek muzyczny, ktry by sprzyja promocji ojczystego produktu muzycznego na Zachodzie i Wschodzie. Show-biznes przede wszystkim polega na konkurencji. Wtedy ma miejsce konfrontacja artystw, wkracza prasa brukowa, prowokujc skandale i podgrzewajc zainteresowanie suchaczy. W Biaorusi konkurencja jest w powijakach, gdy wikszo artystw estradowych pracuje w dosy zamknitych jednostkach pastwowych, na przykad w teatrze Wasila Rainczyka lub w orkiestrze Michaia Finberga. Odpowiednio i jedni i drudzy, konkurujc w ramach tych organizacji, staraj si pra swoje brudy po kryjomu. Gwiazdy rockowe pij i kc si take gwnie w swoim gronie. Przy czym, ani gwiazdy popu, ani gwiazdy rockowe jeli chodzi o dosowne rozumienie show-biznesu nie s zainteresowane prezentowaniem swoich osobistych dramatw. Dlatego wic biaoruski show-biznes ogranicza si do
mnstwa klipw wideo, ktre s swego rodzaju wizytwkami w przypadku ewentualnych imprez korporacyjnych. Tak samo, jak za czasw sowieckich, biaoruska muzyka dzieli si na oficjaln i nieoficjaln. Zespoy oficjalne maj wszystko: pensje, sale koncertowe, sprzt, zagwarantowan ilo koncertw i na skutek tego posiadaj wzgldn popularno statystyczn. Na kapele nieoficjalne pastwo nie wydaje ani grosza. Tak naprawd nie ma takiego obowizku. Problem polega na czym innym: w warunkach sztywnych regulacji pastwowych praktycznie nie ma rde istnienia dla muzykw, wykraczajcych poza ramy struktur pastwowych. Owi muzykanci id wasn drog i oczywicie sukces finansowy zespou Lapis Trubieckoj, Sieriebrianaja Swadba (Srebrne Wesele), Troitsa i N.R.M. jest rzeczywistym wskanikiem ich prawdziwej konkurencyjnoci oraz sympatii widzw. Trzeba jednak zaznaczy, e nawet majc szerok rzesz fanw w Biaorusi, zespoy te z reguy zarabiaj poza granicami kraju. Mona powiedzie, e obecnie w Biaorusi nie ma jednak profesjonalnej wsplnoty muzycznej. Muzycy istniej jak ludzie-wyspy, przede wszystkim wsuchujc si w swoje wewntrzne dwiki. Czyli komunikacja zewntrzna oczywicie si odbywa, ale nie w ohydnym, otwarcie imprezowym ksztacie. Paradoksalnie, ma to swoje zalety: taka zewntrzna i wewntrzna (samo) izolacja sprzyja charakterystycznej swoistoci biaoruskiej muzyki. Poczucie wasnej indywidualnoci nie jest wynikiem dziaa menedera jest to co intuicyjnego, odnalezionego przez samego muzyka. Proces ten nie jest atwy, ale o wiele szczerszy ni mechaniczne powtarzanie kilku akordw po to, aby by manekinem, z ktrym identyfikowa bd si nastolatkowie. To wszystko, jeli chodzi o zalety istniejcej sytuacji. Przejdmy teraz do wad. Biaorusk gwiazd wczorajszego koncertu bez problemu mona spotka w metrze: muzyk jedzie do swojej codziennej pracy. Nielicznym udaje si zarabia swoj twrczoci. Oprcz oficjalnych wykonawcw, pracujcych w organizacjach muzycznych (co powanie ogranicza ich rozwj twrczy), stabilnie moe funkcjonowa tylko muzyk restauracyjny (co take nie sprzyja jego rozwojowi). W kadym bd razie nawet w takiej, wydawaoby si niesprzyjajcej sytuacji, w Biaorusi pojawiaj si wykonawcy i zespoy, cieszce si popularnoci widzw zarwno w kraju, jak i za granic. S to z reguy muzycy nieoficjalni, ktrym udaje si funkcjonowa wbrew wszystkiemu.
77
zespoy z charyzmatycznymi liDerami
Biaoru: biaa plama na muzycznej mapie Europy
Zespoy z charyzmatycznymi liderami z reguy funkcjonuj na scenie postsowieckiej ju od 2030 lat. Pod koniec lat 80. w przeomowym momencie historii sowieckiej, na muzykw-wieszczw byo szczeglne zapotrzebowanie. Rewolucja muzyczna, ktra odbya si na Zachodzie pod koniec lat 60. miaa miejsce w Biaorusi pod koniec 80. Wanie w tym budzcym nadziej czasie przeyem osobist traum estetyczn: naprawd nowa, interesujca muzyka jednak si nie pojawia. Nieszczcie polegao na tym, e na Zachodzie rewolucja seksualna i LSD utworzyy i uksztatoway now estetyk muzyczn. Biaoruska rewolucja odbya si przede wszystkim na poziomie politycznym. Jak si okazao pniej, idei muzycznych byo bardzo mao. Gwn broni muzykw stao si sowo. Najjaskrawszymi pod tym wzgldem s dwie kapele: Lapis Trubieckoj i Mroja1, nastpnie N.R.M.2 Oczywiste jest, e Lapis Trubieckoj dzisiaj jest zespoem numer jeden. Trzeba powiedzie, e jeszcze pod koniec lat 80. w rozpadajcym si Zwizku Sowieckim popularnymi stali si zakazani wczeniej autorzy: pisarzy absurdu Danii Charms, Aleksander Wwiedienski i in., ktrzy wykorzystywali autoironi na nieznanym wczeniej poziomie. Solista zespou Lapis Trubieckoj Siarhiej Michaok bardzo dokadnie wyczu t tendencj. W jego bazeskich wierszach wychodzi na jaw jaka ambiwalentna prawda, ktra w popiechu staje si artem. Siarhiej wystpowa w charakterze mieszkaca prowincji i m.in., idealnie przekazywa bezkres dziewiczej wiadomoci, ktra w najdzikszy sposb czya si z urbanistycznym otoczeniem. Ta kreacja bya wykorzystywana przez niego nadzwyczaj dugo i rnorodnie do pocztku lat 2000. W latach 2000. odbya si odwieajca zmiana imageu. Siarhiej objawi si jako wysportowany, rzeki, wytatuowany mczyzna, zacz si wypowiada na aktualne tematy antyglobalistyczne. Co prawda do pewnego momentu wszystko byo postrzegane jako kolejny art. W kontekcie twrczoci kapeli Lapis Trubieckoj trudno byo uwierzy w szczero jej lidera. Wzrost zainteresowania zespoem udowadniao, e art zadziaa. Jednak
1 2 to w jzyku biaoruskim marzenie (uwaga tumacza M. .-N.). Jest to skrtowiec od biaoruskiego , czyli Narodowa Republika Marzenie (uwaga tumacza M. .-N.).
dzisiaj muzycy brzmi coraz powaniej. Wanie teraz liderowi zespou udao si najdokadniej, prawie bez ironii, wypowiedzie si na temat tego, co go tak naprawd nurtuje. Drugim niewtpliwym liderem muzycznym lat 90. w Biaorusi by N.R.M. Pamitam, jak na pierwszym roku Miskiej Zawodowej Szkoy Artystycznej wszedem do gabinetu chemii i zobaczyem dugowosego studenta starszego roku, Lawona Wolskiego, ktry udowadnia naszej nauczycielce chemii elementarn rzecz: jeli yjemy w kraju, ktry nazywa si Biaoru, to rozmawia naley w jzyku biaoruskim. Byy to pikne, natchnione sowa. N.R.M. dla mnie pozosta kapel tej wietlanej idei, chocia nie zawsze si zgadzaem z jej estetyk muzyczn. Mimo dynamicznego rozwoju N.R.M. ju pniej Lawon zaoy kapel Krambambula, gdzie w peni objawi si jako autor liryczny. Trzeba zaznaczy, e poziom jego tekstw w obu projektach by bardzo wysoki.
79
zespoy folkowe
Niewtpliwie najwiksz gwiazd muzyki folk w Biaorusi jest zesp Troitsa oraz jej lider, majcy niesamowity gos, Iwan Kirczuk. Wanie Troitsa po raz pierwszy po zespole Pieniary zaoferowaa caociow i niepowtarzaln interpretacj biaoruskiego folkloru. Co prawda, to ju nie jest muzyka rockowa, raczej worldmusic. Za kad nut stoi pedantyczna praca: I. Kirczuk, zawodowy etnograf, po dzi dzie jedzi na badania na odleg biaorusk wie. Autentyczno materiau podkrela wierne oddanie swoistoci tych miejsc, gdzie nagrano piosenk. Mimo oczarowania takimi wspaniaymi albumami, jak Son-trawa, Siem i Zimuszka, moj ulubion pyt pozostaje eksperymentalna praca ar-ar, ktrej brzmienie znaczco si rni od tego, co widz mg usysze na koncercie. Ciekawe jest, e Kirczuk jak si wydaje nie uzna tej pracy za swoj, widzc w niej przede wszystkim terrorystyczne eksperymenty dwikowe reysera dwiku Andreja ukawa. Kolejny zesp to Akana. Skada si z trzech piewajcych dziewczyn, czcych muzyk folkow z wspczesnymi gatunkami muzycznymi od jazzu do bitw ukraiskich didejw. Ostatnio kapela aktywnie uczestniczy w projektach midzynarodowych, bo gdzie jeszcze interesuj si biaoruskim
folklorem, jeli nie za granic. W ramach ostatniego projektu z muzykami szwajcarskimi, odbyo si kilka koncertw w biaoruskich miastach. Obecnie kierownik zespou Irena Kotwickaja robi nowy projekt z Alaksiejem Warsob z biaoruskiej kapeli Port Mone. W tym samym rzdzie stoi grupa Stary Olsa, specjalizujca si w wykonaniu muzyki redniowiecznej. Muzycy s staymi uczestnikami rnego rodzaju imprez fabularnych (w rodzaju RPG). Swego czasu zesp fachowo i odkrywczo zaaranowa Poacki Sszytak (Zeszyt Poocki, redniowieczny zbir nut, znaleziony przez biaoruskiego badacza Adama Maldzisa). Lider zespou, Dzmitry Sasnouski, w zasadzie czowiek o charakterze ascety, jest aktywnym propagatorem muzyki redniowiecznej. Sprawdza siebie w charakterze producenta bardziej modernistycznego projektu Litwin-Troll, gdzie instrumenty redniowieczne i ludowe s wzmocnione dwikiem gitar elektrycznych.
zespoy freak
Oczywisty absurd, zaczynajc jeszcze od Mikoaja Gogola i klasykw gatunku Charmsa i Becketta, dostrzega malutkiego czowieka, istniejcego we wasnym malutkim wiecie, penym najdziwniejszych fantazji. To odnie mona do utalentowanych dziwakw. Zwykli dziwacy po prostu stroj miny, pracujc gownie z pijanymi odbiorcami, nie podnoszc niskiego gatunku do poziomu sztuki. Niewtpliwie najlepszym biaoruskim zespoem tego gatunku jest kabaret freak Sieriebrianaja Swadba (Srebrne Wesele). Liderka zespou Swieta Bie, wok ktrej zgromadzia si niedua, profesjonalnie brzmica orkiestra, pisaa wczeniej niesamowite wiersze. Teraz s przekonujco prezentowane na scenie. Oprcz swoistego piewu, jej wystpienia s jaskrawe, dziki pomysowej pracy z licznymi rekwizytami, na co wpywa reyserskie wyksztacenie Bieki (jak delikatnie j nazywaj w krgach muzycznych). Ciekawe, e solistka zespou Sieriebrianaja Swadba lubi czyta wysoce teoretyczn literatur, na przykad Michaia Bachtina. A to tak naprawd wiadczy o tym, e w znacznym stopniu zawczasu przewiduje te wraenia, ktre wywouje w gowach widzw. Kabaret-duet Rocker Jocker, skadajcy si z dwch barwnych, wzgldnie cynicznych postaci Maksima Sirego i Michieja Nasarohawa, przypomina
uproszczonego Toma Waitsa. Nasarohau akompaniuje sobie na malutkiej gitarce-ukulele, za Maksim Siry na zwykym bajanie. Kapela popisuje si swoj szorstk estetyk i barwnym wygldem. Jeszcze jeden freak ze znakiem jakoci to kapela Kassiopieja (Kasjopeja), grajca tak zwan specjaln muzyk pop, ktr mona okreli jednym sowem jako retro futuryzm. Macki z planety X wprawnie ssiaduj z nostalgiczn sowieck percepcj rzeczywistoci. Taki styl wietnie przyjmuj w Rosji, tkwicej w rozchwianiu midzy nadziej na cywilizowan przyszo a wspomnieniami, jak dobrze byo w ZSRR. Czasami to przypomina elektroniczn muzyk pop, czasami ostry elektro-punk.
81
zespoy rockowe
Z caej ogromnej listy biaoruskich zespow rockowych szczegln uwag chciabym zwrci na dwa: Pietla Pristrastija (Ptla Upodobania) i Krasnyje Zwiozdy (Czerwone Gwiazdy). W zespole Pietla Pristrastija jest wiele ciekawych i sprzecznych rzeczy: grafomaska nazwa, chwytliwe teksty, stosowana nieformalna muzyka i widoczna prostota i lekko. Ilia Czarapko-Samachwaau, solista zespou, caym swoim wygldem obala stereotyp -wyobraenie o liderze kapeli rockowej. Cige wtpliwoci co do swojej osoby przenosz go z kategorii bohaterw rockowych do kategorii ywych ludzi. Mona odnie wraenie, e czerpie energi i znajduje bezgraniczne rdo natchnienia we wasnej niepewnoci. Z tej niepewnoci rodz si wyczerpujco zjadliwe teksty. Zdawaoby si, e zesp Krasnyje Zwiozdy powinien gra nostalgicznie brudny rodkoworosyjski punk w stylu kapeli Gradanskaja Oborona (do ktrej lider zespou Uadzimir Sieliwanau sam od czasu do czasu porwnuje swj zesp). Na szczcie Krasnyje Zwiozdy wykonuj co o wiele bardziej absurdalnego i wyrafinowanego pod ktem muzycznym. Po prostu ami jeszcze jeden niezmienny stereotyp, rezygnujc z klasycznego chwytu zespou punkowego: nie udaj, e nie umiej gra, pozbawiajc siebie wszelkich ewidentnych ogranicze, ktre mogyby na zawsze przyku kapel do jakiego stylu muzycznego. Wanie dlatego mona i naley ich sucha.
zespoy instrumentalne
W tym segmencie warto powiedzie o zespole Gurzuf i Port Mone. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e kapele s identyczne: obaj liderzy graj na bajanie. Ale na tym podobiestwa si kocz. Jahor Zabieau (Gurzuf ) to utalentowany kompozytor, ktry wyranie buduje fraz muzyczn, pracuje melodycznie ostro, umie gwatownie zmienia faktur i ma rzadki talent budowania w swojej muzyce intrygi. Ostatnio pracuje z rnymi gadetami elektronicznymi. Trzeba take zwrci uwag na innego uczestnika zespou bbnist Arcioma Zaleskiego. Jest jednym z najbardziej niestandardowych biaoruskich muzykw, ktry nie akompaniuje, lecz buduje lini bbnw. Ku mojej najszczerszej radoci wydaje si, e chopakom udaje si zajmowa si wycznie muzyk. Zesp Port Mone istnieje od 2005 roku. Ale Alaksiej Warsoba zacz gra muzyk o wiele wczeniej. Dugo przedtem by liderem instrumentalnego Kolektiwa im. Choroszego Czeowieka (Zespou im. Dobrego Czowieka, tak go te nazwano Losza dobry czowiek). Muzyka Port Mone jest tworzona w oparciu o zasady architektury krajobrazu, w ktrych wszelkie wypukoci, pagrki i zgbienia akcentowane s poprzez muzyczne pogrubienia i subtelnoci, zamierania i wybuchy. I to oczywicie te ma swoj struktur, logik oraz wyrane prawidowoci.
zespoy, grajce muzyk intelektualn
S w Biaorusi co najmniej dwa zespoy, grajce z punktu widzenia normalnego odbiorcy muzycznego nie wiadomo co. To kapela WOM, ktrej nazwa jest skrtem odwoujcym si do stylu muzycznego Magiczna Muzyka Jednokomrkowa (Woszebnaja Odnokletocznaja Muzyka), a take zesp Knia Myszkin (Ksi Myszkin), wykonujcy intuicyjny jazz. Anton Krywula, bdcy jednoczenie Batmanem Wielkiej Ukrainy, Facetem Stereo (Stierieoczuwak), Jeanem-Diriablem (Jean-Sterowiec), zaoy kilka oddziaw WOM-u w Rosji i Biaorusi. Styl si zrodzi dziki szczliwej obserwacji: Anton zauway, e dwik pomimo wymiaru pionowego ma take wymiar poziomy, czyli muzyka moe powstawa nie dziki zmianom wysokoci dwikw, lecz dziki rnym alikwotom, ktre nabieraj tego samego
dwiku w trakcie staego powtarzania tej samej nuty. Zwizane s z tym ciekawe przesunicia czasowe w wiadomoci suchacza (na przykad, gdy suchaem WOM, wydawao mi si, e graj okoo godziny, a program trwa tylko 20 minut). Anton dosy duo koncertuje w Rosji. Przypomnia mi si fragment mojej korespondencji z nim. Pisa do mnie: Przyjedaj wystpowa z nami do Moskwy. Nas tu dobrze znaj, ale ju nienawidz. Gwny ideolog zespou Knia Myszkin Leanid Naruszewicz, czowiek mdry i bezkompromisowy, zosta zaszczycony komplementem od muzyka wasnego zespou: Lonia, a ty, jak si okazuje, umiesz gra na gitarze. Rzeczywicie Naruszewicz osign taki poziom wykonania, w ktrym paradoksalnie nie da si dostrzec mistrzostwa. Na pierwszy rzut oka zesp wykonuje co bardzo niekonkretnego. Ale to z punktu widzenia nieprzygotowanego odbiorcy. Jeli natomiast zamkn oczy i sucha pyty, to natychmiast syszalne s ebra formy muzycznej. Nie twierdz, e muzyka kapeli Knia Myszkin jest sprawdzona matematycznie. Myl, e muzycy po prostu czuj struktur rdzeniem krgowym. Pewnego razu graem z zespoem Knia Myszkin. Bya to czysta improwizacja, w aden sposb przeze mnie nie przygotowana. Ze wstydem musz przyzna, e byo to jedno z najbardziej nieudanych moich wystpie: cay czas trafiaem w puapki modulacji, przerw, zmieniajcych si tonacji. Muzycy Kniazia Myszkina nie odczuwali przy tym adnego dyskomfortu.
83
regionalne zrzeszenia i zespoy
Prowincjonalny stosunek do muzyki, w odrnieniu od tak zwanego stoecznego, akurat rni si wiksz uwag przywizywan do muzyki, czyli uwaniejszym wsuchiwaniem si w materia muzyczny. Na marginesie zaznacz, e okrelenie zespoy regionalne w adnym wypadku nie okrela ich jako znajdujcych si na peryferiach muzycznych. Oprcz stolicy, najwikszym centrum muzycznym jest Mohylew. Tutaj udao si zorganizowa grup Centrum ywego Rocka, pozwalajc na duchowe wsparcie istniejcych tu zespow, grajcych tak zwany rosyjski rock. Jedna z najwaniejszych miejscowych kapeli to Sierdce Duraka (Serce Durnia), ktrego solista Cimafiej Jarowikau jest bardzo utalentowanym
poet. Cakiem niedawno pojawi si tu zesp Gluki (Halucynacje), ktrego muzycy graj dzisiaj interesujc muzyk angielskojzyczn w ramach nowego projektu Acute. Gdy wystpowaem w Mohylewie, byem zdumiony tym, z jak uwag tamtejsza publiczno suchaa nawet nie nas z Atmorawi, nominalnych miskich liderw, lecz miejscow kapel Kaaczykom Riadom (W Kbuszek Obok, wspania zreszt kapel), ktra zagraa przed nami. Takiego rodzaju ciszy dowiadczyem tylko w filharmoniach. Nawet ta lista, ktra absolutnie nie wyczerpuje zagadnienia, wiadczy o tym, e obecnie w Biaorusi pracuj zespoy, reprezentujce szeroki wachlarz stylw muzycznych. Jednoczenie z powodu pewnego odizolowania Biaorusi maj one wasn stylistyk autorsk. Innymi sowy, w naszym kraju toczy si normalne undergroundowe ycie muzyczne, ktre Europa dopiero pozna.
siarhiej Pukst
Wspczesny biaoruski proces literacki przypomina organizm, drczony przez rne bolczki. Bol nas kwestie swobody autorskiej i zapotrzebowania na literatur ze strony wadz, wydawnictw i czytelnikw.
margaryta aliaszkiewicz
Bolczki Biaoruskiego procesu literackiego

Zapytajcie pierwszego lepszego Biaorusina: okae si, e co najmniej raz w yciu napisa (lub napisaa, jeli to Biaorusinka) wiersz. Czasem nawet niejeden tomik wierszy. Inna sprawa, e wikszo moich rodakw uwaa za wiersze wszystko, co niewyjustowane i z rymami. Dla procesu literackiego oznacza to cae mnstwo problemw.
narD poetw (splot soneczny)
Najwikszy z nich to kwadratowo poezji. Otwieramy pismo literackie, a tam gadkie wierszyki, wszystkie na jedno kopyto: rymy krzyowe i okalajce, dwusylabowe stopy. Co z tego, e ju na pocztku XX wieku Maksim Bahdanowicz opisa, wedug klasyfikacji biaoruskiego badacza, filologa Wiaczasawa Rahojszy, 93 rodzaje strof; co z tego, e pod koniec tego stulecia Ale Razanau wygina formy wiersza, jak mu si ywnie podobao,
Bolczki biaoruskiego procesu literackiego
tworzc znomy, wersety, wierszakazy i inne nowe formy poetyckie; co z tego, e Adam Hlobus i wielu innych pisao wysublimowane haiku i tanki, e Andrej Chadanowicz popeni artobliwy zbir limerykw, e Wiktar ybul wyda niejeden tomik palindromw, e Wiktar upasin wymia wszystkie sztywne formy poetyckie, e Wital Rykou wygrywa poetyckie slamy i u nas, i za granic, e Anton Franciszak Bryl List tych, ktrzy eksperymentowali formalnie z wierszami mona cign dugo. Ale otwieramy pismo i widzimy kwadraciki. Jasne, pisma bywaj rne mwi teraz o popularnym sorcie poezji, prezentowanym w najlepszych periodykach pastwowego holdingu wydawniczego. Gar sonetw uchodzi tu za wielki sukces, natomiast wiersze bez rymw zdaj si podejrzane: pewien krytyk literacki owiadczy nawet, e uwaa wiersz biay za chorob poezji, przywleczon do nas z Zachodu. Geniusz Jakuba Koasa nie wyraa si w szczegowych opisach ycia wsi w Nowej ziemi Kolas zrymowa i zrytmizowa nasz charakter narodowy. Gruntowno, trwao, niezmienno, pracowito i wierno tradycji wszystko to wtoczy w jambiczne wersy, poczone rymami parzystymi, i podnis do doskonaoci wierszowanej powieci. Cae nieszczcie w tym, e z Koasa zrobiono gigantyczny spiowy pomnik i ustawiono go na gwnym placu stolicy. A modszego koleg poety, Uadzimiera Dobouk, ktry poszukiwa w poezji nowych form, wynalaz poetycki kombajn, potrafi zrcznie czy rne metra, typy rymw, elementy rnych rodzajw i gatunkw literackich tego Dubouk, ktrego sam Kupaa poklepywa po ramieniu (Jeste naszym Puszkinem!) wysano na wier wieku do obozu. Pauliuka Szukaj, braci Szaszalewiczw i wielu, wielu innych wyrzucono z pamici narodu tak skutecznie, e do dzi trudno ich przywrci. Kwadratowo dotyczy nie tylko formalnych aspektw poezji. Mona mwi o pewnej kwadrydze tematycznej. Kady poeta uwaa za swj obowizek wczeniej czy pniej powiedzie co o Ojczynie (albo Matce czy Jzyku), Przyrodzie, Poezji i oczywicie Mioci, ktra wci pozostaje podstawow materi twrczoci poetyckiej. I nawet jeli coraz wicej twrcw zmienia poezj w rnego rodzaju gry intelektualne jak modzi poeci wspczeni: Wika Trenas, Wolha Hapiejewa, Maryjka Martysiewicz, Ihar Kulikou czy inni i tak wychodzi na to, e cakiem tradycyjnie id na rogi ze starymi (wyraenie pochodzi z lat dwudziestych XX wieku, z dyskusji sympatykw grupy Maadniak ze starszymi od nich kolegami, zwizanymi
z pismem Nasza Niwa), prdzej czy pniej przechoruj to upojenie wasn mdroci i zaczn opiewa chabry w ycie i koniki na trawie. I jeszcze jedna wana okoliczno. Kiedy czowiek chce zbudowa dom, bierze murarzy; kiedy ma problemy ze zdrowiem zwraca si do lekarza, do specjalisty. Biaorusini nie wierz specjalistom. Nam te nic nie brakuje, nie wici garnki lepi i tak dalej. Tym bardziej, e konstrukcje sowne to nie drapacze chmur, a pisarstwo to nie choroba o zawiej nazwie. Krytyka literacka nie jest wic, oczywicie, traktowana jak zawd, ale jako sposb na wyrwnanie osobistych porachunkw z literatur. Samo pisarstwo te nie jest zawodem: lepiej poszlibycie, chopcy, w jakie biznesy albo do fabryki, a wy, dziewczyny, za m. Najgorszy w narodzie poetw jest brak czytelnikw. Wszyscy pisz, ale mao kto umie czyta poezj. Najlepszy jest za to potencja: pozostaje czeka, a ilo przejdzie w jako.
87
przepa (krocze)
Powiadaj, e gdzie dwu Biaorusinw, tam trzy partie polityczne. Ale za to jaka rnorodno! Poeci i grafomani s przecie wszdzie (inna sprawa, e w narodzie poetw grafomania to co w rodzaju endemicznej choroby). Ale tytuy pastwowe i niepastwowe? Kiedy profesorowie dziennikarstwa Biaoruskiego Uniwersytetu Pastwowego podsumowali tak terminologi artem: wszystko, co wychodzi drukiem w naszym pastwie, jest z definicji pastwowe. Wwczas zamiast prasa niepastwowa zaczto mwi niezalena, pojawi si jednak kopot z antonimem; mawiano te wydania oficjalne/opozycyjne, ale potem sytuacja z opozycj tak si skomplikowaa, e w oficjalnej prasie nie wspominano ju o niej bez cudzysowu i brzydkich epitetw; w kocu w rozmowach zaczto dzieli pisma na waciwe i niewaciwe, ale te szybko okazao si, e ciko spamita, co jest dla kogo waciwe i gdzie s nasi, a gdzie ju nie nasi. W procesie literackim podziay te s bardzo odczuwalne. Pastwowe pisma literackie Poymia, Nioman, LiM, Maado i inne otrzymay solidny spadek po Zwizku Radzieckim: oglnokrajow sie dystrybucji, wiernych prenumeratorw, dotacje pastwowe i mniej lub bardziej znane marki. Niepastwowe: ARCHE-Paczatak, Dziejasou, Litaraturnaja Biearu,
Wierasie i inne zdobyy niestandardowych autorw, ktrzy nie chcieli albo nie mogli pisa kwadratowych wierszykw, i wymagajcego czytelnika zwykle mieszkaca stolicy, oczytanego i rozpuszczonego przez Internet. W pismach pastwowych panuje niepisana zasada, eby milcze o niewaciwych autorach, niepastwowe natomiast robi co tylko mog, eby pokaza wiatu zapomnianych twrcw, wic na innych niewaciwych czasem nie starcza im ju si ani rodkw. Pomidzy jednymi a drugimi autorami zieje niewidzialna, ale dobrze wyczuwalna przepa: tych, ktrzy naruszaj ustalony porzdek po stronie oficjalnej, po prostu zwalnia si z pracy jak tu wic mwi o normalnym rozwoju literatury, skoro rzadko badacz potrafi utrzyma si na powierzchni na tyle dugo, eby ogarn spojrzeniem cao sytuacji. Na szczcie zdarzaj si tacy krytycy (Leanid Haubowicz, Iryna Szauliakowa, Cichan Czarniakiewicz i inni) i ci z literaturoznawcw, ktrzy ryzykuj badanie procesu literackiego na bieco (np. Piatro Wasiuczenka czy Micha Skoba). Ale nie jest im atwo w kadej chwili mog oberwa kamieniami z obu stron. Najwiksze nieszczcie po obu stronach to kultywowanie tematw specjalnych, ktre jakkolwiek opisane zawsze zbior pochway. Za literatura zawsze zostanie z, niezalenie od tego, czy traktuje o mateczce Rusi, czy o bohaterze, walczcym z reimem. Nikt jednak nie zabroni ciekawskiemu czytelnikowi czyta (tfu-tfu, bo skoro na ulicach nie wolno ju klaska, moe niedugo bd te zamyka za samo posiadanie niewaciwych pism?). I wobec tego im wicej publikacji, tym lepiej, tym ciekawiej, tym wiksza rnorodno. Kiedy obydwie strony zaakceptuj jakiego autora, miao mona go (albo j) uzna za klasyka. W jednej kompanii mog si tu znale autorzy o tak rnym wiatopogldzie i stylu jak Alhierd Bacharewicz (w skrcie: nadzwyczaj gste, skomplikowane, wyrafinowane pisarstwo; gbokie analizy psychologiczne, badanie dowiadcze czowieka z absurdalnym spoeczestwem) i Ludmia Rubleuskaja (rwnie w duym skrcie: tworzenie i popularyzacja narodowego mitu w formule historyczno-przygodowej; pisarstwo proste i solidne). Przepa pomidzy wydaniami pastwowymi i niepastwowymi jest tylko jedn z wielu, w ktre moe stoczy si proces literacki. Dodajmy jeszcze podzia na Biaorusinw normalnych i biaoruskojzycznych oraz zestarzae nieporozumienia pomidzy normalnymi ludmi a twrcami. Krytycy uznaj za jeden z wiodcych tematw w naszej literaturze ostatniego
dwudziestolecia samotno. Biaoruskojzyczny niezaleny pisarz w samotnoci czuje si jak ryba w wodzie.
jzyk i jzyk (jzyk, usta)
89
Niegdy sdzono, e rosyjskojzyczn chlamydi trachomatis mona podapa wycznie przez kontakty pciowe, jednak najnowsze badania dowiody, e paskudztwo roznosi si te przez rodki higieny i wszelkie stosunki w ogle, a w dodatku jest to dziedziczne. eby wic zosta zdrowym biaoruskojzycznym Biaorusinem, trzeba nosi skafander, ostronie dobiera partnerw i zawsze pamita, gdzie ley twj wasny rcznik. Rosyjskojzyczna chlamydia to taka przewleka choroba wiadomoci spoecznej, o ktrej gupio jako mwi, z ktr da si y (wielu nie odczuwa adnych dolegliwoci), leczenie natomiast jest mocno krpujce dlatego nikt si nie leczy i przez to zaraa ca okolic. Zaordynowaabym nam ostr biaorusyfikacj: wysze pensje i lepsze posady dla biaoruskojzycznych, mandaty i powszechna pogard za publiczne wypowiedzi po rosyjsku, obowizkowe egzaminy z biaoruskiego w pracy dla urzdnikw i dziennikarzy, ban dla rosyjskojzycznych politykw, no i oczywicie tylko jeden jzyk urzdowy. Ale przegapilimy waciw chwil i nie da si ju tego naprawi; nie ma co marzy o planowej, celowej biaorusyfikacji, trwajcej rwnie dugo jak rusyfikacja (70 lat plus jakie dwa stulecia). Dlatego najlepsze dzieci naszego narodu, literaci, walcz z chorob jak umiej. Daje si tu zauway kilka strategii: jedna, autorstwa Wacawa astouskiego z Naszej Niwy z powodzeniem rozwijana w drugiej poowie XX wieku przez Uadzimiera Karatkiewicza to tworzenie tak smakowitych fabu, eby wraz z nimi chory yka i biaoruszczyzn, podstawow substancj czynn leku. Niektrzy dzi wrcz aromatyzuj ten lek, niby umylnie dodajc do niego rusycyzmw (np. Jury Stankiewicz czy Alona Bieanoka). Druga strategia, rodem z puryzmu jzykowego lat dwudziestych (jaskrawy przykad: ukasz Kaliuha) polega na tym, e bierzemy pery bezekwiwalentnego, archaicznego i dialektowego sownictwa, rozpuszczamy je w occie autentycznej skadni, a nastpnie zagszczamy ca t biaorusko do stanu emulsji, wlewamy do kubka zapomnianej ortografii tarzszkiewicy, acinki czy czego w tym stylu i podajemy choremu doylnie. Rami w rami
z prozaikami (Siarhiej Baachonau) i poetami (Micha Bajaryn, Jura Paciupa) walcz tutaj tumacze (Wasil Siomucha, Maryna Szoda, Ale Razanau i wielu innych). Gra jzykowa te ma swoje strategie: jedni graj w paronimiczn ataraksj (micier Wiszniou, Arciom Kawaleuski), inni w intertekstualno (poeta Andrej Chadanowicz, prozaicy Uadzisau Achromienka i Maksim Klimkowicz; krytyczka Iryna Szauliakowa), itd. Niektrzy twrcy najwyraniej maj stay immunitet jzykowy pisz jak im si ywnie podoba (wymiemy tu Ryhora Baradulina, Natalli Kuczmiel, Piatra Wasiuczenk czy Barysa Piatrowicza). Jednak wszystkie te wysiki w skali narodu przynosz marne rezultaty. Nie mamy agentw literackich, ktrzy biegaliby za Biaorusinami z biaorusk ksik jak sanitariuszki za chorym. Sensowni ludzie mog do upadego spiera si w Internecie o subtelnoci jzyka w rodzaju: dokd prawidowo kogo posa w dupu czy w sraku ale w tym czasie mniej sensowna wikszo bdzie nazywaa natywny jzyk narodu jzykiem w cudzysowie, namolnie pchajcym swoje apki w rozmow. Czowiek biaoruskojzyczny w naszym spoeczestwie wci wysuchuje od niebiaoruskojzycznych rozmaitych opinii o jzyku biaoruskim. Kiedy Biaorusini sysz jzyk biaoruski, reaguj tak (zwykle amanym rosyjskim): O-oo, jak pan dobrze mwi po biaorusku! Gdzie si pan nauczy? albo: Popieram, tak, tak, trzeba zna swj jzyk, albo: Opozycjonista czy jak?. Im mniej biaoruskojzycznych pisarzy, tym wiksze niebezpieczestwo: kady, kto pisze po biaorusku, dostaje od uwiadomionych narodowo krytykw aureolk. Na przykad rosyjskojzyczny prozaik napisa ksik po biaorusku jak tu j skrytykowa, trzeba poprze czowieka, pochwali, przygarn do biaoruskojzycznego rodowiska! Albo, powiedzmy, kto inny napisa czerstw cha i znowu krytyk go nie ruszy, bo przecie to nowy gatunek czy inny prd literacki albo co w tym stylu, co, czego w naszym dyskretnym (albo przyspieszonym, jak kto woli) rozwoju nie mielimy, a uwaamy, e jednak mie wypada.
zaBjczy oBrazek (oczy)
Wedug statystyki Rotmana z 2007 roku, opublikowanej w czasopimie Nioman, od pocztku wieku ludzie mniej u nas czytaj. Gasnost w drugiej
poowie lat osiemdziesitych przyniosa ogromne nakady i niebyway wzrost czytelnictwa, ale te doprowadzia do dewaluacji sowa pisanego i w rezultacie w drugiej poowie lat dziewidziesitych zmniejszyy si nakady literatury piknej. Bilingwizm, oficjalnie zatwierdzony po referendum w 1996 roku, kiedy rosyjskiemu nadano status jzyka pastwowego, stanowi w praktyce dalszy cig rusyfikacji: urzdnicy interpretuj prawo o dwu jzykach na korzy rosyjskiego i kiedy sysz biaoruski, zaraz robi afer przecie mamy dwujzyczno (przez co nie sposb doprosi si jakichkolwiek formularzy po biaorusku). W rezultacie redni nakad pisma literackiego to dzisiaj 14 tys. egzemplarzy, tomu poezji 300500 egzemplarzy, prozy moe nieco wikszy. Za to uytkownikw biaoruskiego segmentu Internetu w samej tylko stolicy zbierze si ponad milion. Oczywicie nie wszyscy oni czytaj w sieci biaorusk literatur czy w ogle cokolwiek po biaorusku, ale przynajmniej maj tak moliwo, a biaoruskich stron cigle przybywa. Pionierem naszej biaoruskiej przestrzeni sieciowej jest strona litara.net, deklarujca, e dowiemy si na niej dosownie wszystkiego o wspczesnej literaturze biaoruskiej. S te biblioteki internetowe radz zajrze na knihi.com, na popularn wrd studentw Biaorusk Pk (Biaorusk Bibliotek Elektroniczn) z wygodn nawigacj; na bellib.net (BELARUSIAN eBOOKS LIBRARY) znajdziecie biaorusk literatur w przekadach na jzyki obce i literatur zagraniczn w przekadach na biaoruski; jest te specjalny portal dla tumaczy prajdzisvet.org, jeden z najciekawszych projektw ostatnich lat. W literaturze biaoruskiej specjalizuj si ksigarnie internetowe prastora.by knihi.by; biaoruskie ksiki mona te znale w innych sklepach w sieci, np. na oz.by albo vilka.by. Tak wic w bibliotekach, ksigarniach i na prywatnych stronach pisarzy poczytamy klasyk, a biecy proces literacki moemy ledzi na blogach, a ostatnio rwnie powoli na portalach spoecznociowych. Poznawanie literatury biaoruskiej najlepiej byoby zacz od biblioteki portalu kamunikat.org. Zawiera ona nie tylko zbir zeskanowanych ksiek i najobszerniejszy jaki znam zasb naszych periodykw; prcz tego s codzienne rozmowy o literaturze i kulturze (z radia), informacje o nowociach wydawniczych, biografie biaoruskich autorw poetw, prozaikw, historykw i publicystw. Pojawiaj si te ksiki w formacie ePub, przeznaczonym dla elektronicznych czytnikw.
91
Elektroniczne wydania ksiek to kolejny cel naszej akupunktury. Z jednej strony wydawcy a tych, ktrzy robi biznes na biaoruskojzycznej literaturze piknej mona policzy na palcach (liczymy: Ihar ohwinau, micier Koas, wydawnictwo Galijafy, wydawnictwo Medysont, Biearuski Knihazbor, Harvest, Mastackaja Litaratura) skar si na Internet, e ten odbiera im ostatni kawaek chleba; z drugiej strony, elektroniczn ksik atwo jest wyda i dystrybuowa, co korzystne w sytuacji, kiedy pisarzom brakuje pienidzy na publikacj dysydenckich pereek, a dotacje pastwowe s takim samym mitem, jak szklanki przy saturatorach z wod sodow. Skrcenie okresu pomidzy napisaniem ksiki a jej publikacj i brak ogranicze w dystrybucji podobaj si wikszoci literatw, jednak maj swoj cen. Jeli odrzucimy sentymenty w rodzaju faktury papieru, zapachu farby drukarskiej i innych dozna estetycznych, jakie daje nam ksika jako artefakt, wci jeszcze pozostaje korekta, redakcja i skad tekstu, na ktrych autorzy internetowi lubi przyoszczdzi. W dodatku szybka i prosta publikacja rozpuszcza autorw: mona uzna si za wielkiego pisarza, zaoy blog, nazbiera staych goci, szpanowa kadym najdrobniejszym pomysem, jakby to byo epokowe odkrycie, i przy tym otrzymywa mie komentarze. atwizna! Tymczasem krytyka literacka, rozumiana jako instytucja, nie istnieje, a ci, ktrzy od czasu do czasu pisz recenzje, nie maj specjalnej ochoty rozgrzebywa internetowego mietnika w poszukiwaniu pere (niekiedy prby takie podejmuj na swoich blogach krytycy: Pawie Abramowicz i Hanna Kilicyna czy pisarka Maryjka Martysiewicz). Jednak nawet, jeli znajduj si tacy filantropi, mao kto ich sucha moecie zasypa mnie statystykami odwiedzin blogw naszych wymienionych wyej krytykw i niewymienionej rzeszy poczytnych literatw, ale na razie nasze sieciowe batalie zdaj mi si ktniami dzieciakw w piaskownicy. Internet ma wielki potencja, ale od tego daleko jeszcze do skutecznego poczcia i szczliwego porodu. Bardzo daleko.
umrzemy ze skromnoci (zamiast Diagnozy)
Powinnam pewnie wychwala nasz literatur, sypa nazwiskami i tytuami ksiek i cieszy si z boomu literackiego, jaki obserwujemy w ostatnich
latach i to w skrajnie niesprzyjajcych warunkach jzykowo-politycznych. Ale jako nie mog. Powstrzymuje mnie osawiona biaoruska samokrytyka na pograniczu masochizmu. Pewnie mia racj filozof i kulturolog Walancin Akudowicz w ksice Kod nieobecnoci, (ktra powinna sta si kultow, ale z podanych wyej powodw jest tylko szeroko znana w wskich krgach): Biaorusinom tak dugo wszystko zabierano, e teraz boimy si chwali, bo znw nam kto zabierze. I tak bdziemy bez koca trzymali garnek zota pod przegniym dachem.
margaryta aliaszkiewicz
93
Wspczesne Niezalenie dobre filmy, przekonana,
kino biaoruskie to tajemnica. od tego, e twrcy biaoruscy robi w Biaorusi wikszo ludzi jest e biaoruskie kino nie istnieje.
andrej rasiski
wit na kolonialnych ruinach

Wspczesne kino biaoruskie to tajemnica. Niewielu o nim syszao, a jeszcze mniej widziao. Nawet w samym pastwie wielu ludzi jest pewnych, e biaoruskie kino dzi nie istnieje. Mimo, e istniej dobre biaoruskie filmy w tym te z niekiepskim potencjaem komercyjnym widzw jednak prawie nie ma. Oddziay niezalenych studiw, ktre powstaway na pocztku lat 90., znikny; te nieliczne, ktre pozostay nie odgrywaj adnej roli. Filmy produkuje gwne studio filmowe Biearusfilm, ktre utrzymuje si z pastwowych dotacji. Od lat 90. istnieje Biaoruskie Wideocentrum wizytwka Ministerstwa Kultury. Dystrybucja w pastwie ulegaa komercjalizacji i opiera si na rosyjskich kompaniach, ktre dostarczaj najnowsze filmy hollywoodzkie. Biaoruskie studia filmowe istniej jednak poza granicami wspczesnej gospodarki, chocia wynajmuj rosyjskim twrcom seriali swoje wasne pawilony. Widzami nie przejmuje si nikt, oprcz reyserw, co wywouje podejrzenia urzdnikw. Biaoruskie studia filmowe to odzwierciedlenie pastwa, ktre zatrzymao si w czasie; wane s nie dystrybucja czy artystyczne wartoci filmw, a biurokratyczne przyznawanie rodkw budetowych, za ktrymi idzie kontrola artystw.
Bez wzgldu na niesprzyjajce warunki, wci jednak krci si filmy. Interesujca wydaje si konfrontacja wzorcowych, oficjalnych obrazw z zagonion do podziemi biaorusk kultur, ktra w peni objawia si w kinematografii.
95
ostra walka. trzy kierunki w Biaoruskim kinie
Pierwszy kierunek ukazuje Biaoru jako zachodnioeuropejsk prowincj. Wikszo filmw powstaa we wczesnym okresie wadzy ukaszenki. Pokazowe filmy znienawidzonego propagandysty Juryja Azaronka (Nienawi: dzieci kamstwa (1995); programy telewizyjne Tajemnicze spryny poli tyki (2001), Konspirologia (2005), Wojna duchowa (2006). Od roku 2001 jednak zachodnioruska estetyka ulega mumifikacji. Za jej ostatni przejaw mona uwaa film Pastwa Zwizkowego Rosji i Biaorusi Twierdza brze ska (2010), ktry naley do kina rosyjskiego. Dziaalno drugiego kierunku odbywa si w umownym miejscu. Zrozumienie, jakie to pastwo jest niemoliwe. Takie bezdomne historie pasowayby do awangardowych eksperymentw, animowanych przypowieci, ale w czasach autorytarnych filmy nabray bezkonfliktowoci, tak jak w ostatnich latach stalinizmu. W kocu ostatni kierunek, ktry nabiera mocy, to kierunek biaoruskocentryczny.
zachoDnioruski kierunek, warsploitation, trashofficial
Nastanie epoki ukaszenkowskiej odznaczone zostao obrazem Syn za ojca z 1995 roku. Reyserem tego zachodnioruskiego filmu by aktor Mikaaj Jaromienka Modszy. Sam rwnie zagra w filmie i obsadzi w nim take swojego ojca. Jaromienka Starszy zagra chirurga, ktremu na rne sposoby dokuczaj biznesmeni-bandyci. Dogada si z synem i znajomymi chopami, ktrzy zawsze maj zakopan bro i bohaterowie rozbili do szcztu biznesow szajk, ktrej przywdc by zodziej, podejrzanie podobny do lidera BNF Zianona Paniaka.
Temat sabych demokratw kontynuowa zacofano -ospay melodramat Siarhieja Syczowa Dopki yjemy z 2008 roku. Bya komsomoka po tragicznym rozpadzie Zwizku Radzieckiego staa si ideologicznie zaangaowana. Bya zakochana w koledze-renegacie, ktry sprzeniewierzy si zasadom, spalajc komsomolsk legitymacj. Cnotliwa bohaterka z ochot i uporem yje z pienidzy tego demokraty-biznesmena, ale oddaje si mu dopiero wtedy, kiedy ten traci pienidze. Apogeum kierunku zachodniobiaoruskiego jest W sierpniu 44 Michaia Ptaszuka na podstawie powieci Wadimira Bogomoowa Chwila prawdy. Film zosta nakrcony w 2001 roku z udziaem rosyjskich aktorw i z wojennym rozmachem (budet studia filmowego zosta wyczerpany). Film wyrnia si spjn gr wybitnych artystw i umiejtn reyseri, ktra co prawda nie wychodzi poza granice lat 70. XX wieku. Zgodnie z treci filmu, w sierpniu 1944 roku, grupa wywiadowcw NKWD szuka niemieckich agentw, ktrzy wysyaj zaszyfrowane informacje z terytorium wyzwolonej Biaorusi. W filmie Polacy s podejrzanymi obcymi, Biaorusini ni to, ni tamto i jedynie rosyjscy agenci z ubianki s w porzdku. Studio filmowe uparcie kontynuowao produkcj filmw militarnych. Ich tematyka bya neostalinowska: najlepszymi bohaterami byli KGB-ici i bezlitoni wojownicy. Biaoruska warsploitation to eksploatacyjne filmy bardzo wtpliwej jakoci, ktre do cna przeuwaj temat wojny, nie zwracajc uwagi na sprzeciw widzw. Nieletni truciciele, wynajci przez gestapo, przewerbowuj si do NKWD. Histeryczna czekistka w galowym uniformie jako gwna bohaterka (Ojczy zna albo mier (2007) Ay Krynicyny). Bohaterka bohaterskiej obrony Mohylewa (Granica na Dnieprze (2009) bohatersko kocha grzeba si w ranach postrzaowych, rozwaajc szczcie rodzinne. A kobiety z filmu Piotra Krywastanenki Jeszcze o wojnie (2004) nosz futro na goym ciele. Trashofficjalne filmy o tematyce stalinowskiej s nieznonie nudne. Ale uczniowie, zapdzeni na film Tarcza ojczyzny (2007) byli wdziczni nauczycielom: fabua opowiadajca o zachodnich szpiegach, ktrzy osabiaj zdolno bojow wspczesnej Biaorusi, zawiera wielk scen erotyczn. Na miano najgorszego filmu eksplorujcego tematyk wojenn pretenduje Gboki przepyw (2005), ale ciko mu przebi film Juryja Biaryckiego Zadanie dla was (2004). Film o faszystowskich panach dywersantach i dobrych KGB-istach okaza si na tyle kiepski, e nie
spodoba si nawet grafomanowi Mikoajowi Czarhicowi, na podstawie ksiki ktrego zosta nakrcony. Film Iwana Pawowa wieyzna z salutem to trashofficjalna komedia filmowa. Kiedy ukazywaa si w 2001 roku, reklamowano j jako film w jzyku biaoruskim. Historia chopw, ktrzy postanowili zarn prosiaka spite, niedowcipne etnograficzne getto, dozwolone w ukaszenkowskiej Biaorusi.
97
kino Bez miejsca
Inna komedia Pawowa Na plecach czarnego kota (2008) naley raczej do drugiego, bezkonfliktowego umownego kierunku. To artobliwie-marazmatyczna witryna ukaszenkowskiego glamour. W filmie wystpuj dwaj chuligascy stalinistyczni dziadowie, ktrzy wygrywaj na loterii i postanawiaj zaszale w Misku pod opiek dwch aniow. Cech charakterystyczn filmu jest sterylna czysto, jzyk rosyjski na wsiach i nawizania do dobrego cara. Modzi zazdroszcz dziadom fartu i razem z nimi piewaj stare wojenne pieni. Do rosyjskiego piewaka Pilipa Kirkorowa, ktry zagra samego siebie, zatelefonowano osobicie z administracji prezydenta i poproszono o wystp w filmie. gwn rol dziecic zagraa wnuczka dyktatora Wika ukaszenka. W melodramacie Przewodnik Alaksandra Jafremawa o niewidomej i zakochanym w niej niedorozwinitym, brak jest jakichkolwiek cech, mogcych wskazywa na miejsce, gdzie si wszystko odbywa. Konflikty w filmie, wbrew intencjom scenarzysty Alaksandra Kaczana, s przygaszone. Panuje tu szczliwy optymizm, natchniona walka najlepszego z lepszym. W zimnym dramacie Inside (2009) Renaty Gryckowej konflikty s ju pokazane, gra aktorska gwnie dziki Bogdanowi Stupkowi jest wyrazistsza i ywa. Ale jest to film o kazirodztwie glamour i bez adnych nawiza geograficznych. Awangardowe eksperymenty kobiet dobrze czuj si na umownym terytorium. Nakrcony przez Karyn Ancipienk w 2000 roku film Zewntrzne. Odwrotne to monolog przelknionej kobiecej podwiadomoci, oparty na soczycie brzmicych detalach z maskami-makijaami; obraz dotkliwy, ostry, jak mionie zronite kaktusy i pieszczotliwe kocita z lwim rykiem. Film, ktry zgbia kobiece strachy, wywoa nieadekwatn reakcj niektrych
widzw, ktrzy gono zadali, by zobaczy film w trumnie razem z autork. Za to zosta on zauwaony na midzynarodowym festiwalu filmowym w Kanadzie, ktry odbywa si pod egid ONZ. Fantastyczne i bajkowe tematy to osobne krlestwo. Film Upadek w gr (1998) Aleny Trafimienki o chorym chopcu, ktry ucieka do wasnych marze, by udoskonalony autorskimi intencjami i do nieznaczcym scenariuszem, chocia naley podkreli muzyk Uadzimiera Kandrusiewicza. Dzieo Aleny Turawej Noworoczne przygody w lipcu (2008) rwnie miao nadzwyczaj luny i bardzo archaiczny charakter. Ale przygody dzieci w przestrzeni komputerowej byy zabarwione nowymi dla Biaorusi efektami specjalnymi. A tegoroczny obraz Turawej (nawiasem mwic crki biaoruskiego klasyka Wiktara Turawa) Rydz w Krainie Czarw, niezalenie od niedocigni scenariusza jest wspania bajk o krainie Niedali, do ktrej mona trafi ze zwykej miskiej biblioteki. W Niedali zy ksi Mortis zdoby wadz i zaczarowa wszystkie lusterka tak, aby ludzie patrzcy w nie, zmieniali si w cienie. Krain uratowa moe jedynie krlewna dziedziczka, bdca jednoczenie swawoln biaorusk uczennic, ktra udaje si w niebezpieczn drog. Przestrzenie Niedali spustoszone s zem i wypenione fantomami, ktre witaj swoj krlewn i rymuj si ze sterylnymi, filmowymi ulicami autorytarnego Miska. Sobowtry i blinita, portrety i oywione cienie, dziwne metamorfozy w krlestwie luster i odbi zaostrzaj problem biaoruskiej tosamoci. Tak, jak bohaterowie, kraina zawisa midzy dwoma wiatami. Wspczesna animacja biaoruska to uosobiona metafizyka z dziecicymi obrazami i czarujcymi barwami. Opiera si ona na artystach, ktrych system nie zauwaa, ale i nie przeszkadza im za bardzo w pracy. Iryna Kadziukowa stworzya cykl Opowiada witecznych. Wigi lijne (1994), Dziewczynka z zapakami (1996), Dziwna kolacja w Wigili (1999), Przypowie o Boym Narodzeniu (2000) opieraj si na bajkach i historiach Saszy Czornego, Andersena i z powodzeniem s rozpowszechniane w orodkach prawosawnych. Ale tych przedziwnych pod wzgldem artyzmu rzemielniczego i przesiknitych mioci filmw rysunkowych w telewizji si raczej nie zobaczy. Siostra i brat (2002) to bajka z paradoksalnym wykorzystaniem wspczesnych cytatw, a Legenda o Lady Godivie (2004) wywoywaa zachwyt widzw na festiwalach filmowych.
Filmy z wielkimi (jak na Biaoru) budetami przynosz odwrotny skutek wywouj czujn cenzur urzdnicz, co prowadzi do zgubnych efektw estetycznych. W taki sposb film Anastazja Sucka (2003) wzi pod osobist kontrol Aleksander ukaszenka. Film o ksinej, ktra bronia Suck przed Tatarami sta si niezgrabn konstrukcj ideologiczn, z niedorzecznie wyduonymi nagimi scenami. Ekstatyczne reakcje, walka najlepszego z lepszym, dekoracje, pozbawione Pogoni (urzdnicy pilnowali, by historyczna symbolika nigdzie si nie trafia) podnosz film do rangi obrazu umownie bezkonfliktowego. Konflikty, jeli nawet mog wystpowa, to tylko ze z szlacht, ktra pragnie przywilejw, lub z zewntrznymi agresorami (przycignitymi przez szlacht). Gwni bohaterowie jednak pozostaj razem z mas narodow, jednogonie jednocz si wok mdrej wadzy monarszej. Rzdy autorytarne znaj tylko zgod.
99
Biaoruskie misteria atakuj
Faszywemu trashofficial i bezkonfliktowej bezdomnoci wypowiedzia wojn Andrej Kudzinienka. Ucze Turawa Andrej Kudzinienka rozpoczyna od eksperymentalnych przemontowanych Snw Walentyna Winogra dowa (1998) powiconych wykltemu w Biaorusi twrcy biaoruskiej awangardy kinematografii. Przemontowana Planeta XX, nakrcona tak jak i Sny w Biaoruskim Wideocentrum na pocztku XXI wieku, wywoywaa ju ostre rozdranienie. Histori o tym, e ludzie si bawi i na tych zabawach min XX wiek obwiniano o propagand faszyzmu i pacyfizmu jednoczenie. Poetycka Planeta XX zostaa odoona na pk i nigdzie i nigdy nie bya wywietlana. Dyskutujc z patetyczno-budetow tam Ptaszuka, Kudzinienka razem z przyjacimi przedstawi pierwsz misteryjn nowel pod tytuem Adam i Ewa. Przedstawiony w niej zosta moskiewski odwany wojak Sztyrkin wprowadza biaoruskiego chopca Adama do partyzantki, ten jednak trafia do wizienia do polskiej nimfomanki Ewy (warto zaznaczy, e Ew zagraa wiatana Zielankouska, ktra w Anastazji Suckiej graa gwn bohaterk). Egzystencjalno-ironiczna nowela spodobaa si w Rotterdamie i Kudzinienka otrzyma pienidze na cig dalszy. Wedug scenariusza Alaksandra
Kaczana, Kudzinienka nakrci w prywatnym studiu Nawigator penometraowy film cyfrowy Okupacja. Misteria (2003), ktry skada si z trzech poczonych nowel. W noweli Matka, ktra pojawia si tu po Adamie i Ewie, niema, biaoruska dziewczynka karmi zranionego niemieckiego onierza swoim mlekiem. A w opowieci Ojciec chopczyk, mylc, e przyszed do niego ojciec, wydaje matk i ojczyma partyzantom, ktrzy przybyli, by si zemci. W filmie bohaterowie wspominaj Lubow Orow i Marlen Dietrich, zaskakujco i ironicznie przeplataj si narodowoci i jzyki, a o kinie biaoruskim dyskutuj policjanci. Aby podnieci ogie, w prologu dziea Kudzinienka i Kaczan stwierdzaj, e Biaorusini uzyskali wasne pastwo, ale ich samych ju nie ma. Wybuch straszny skandal. Pocztkowo film uzyska licencj na wynajem, a potem od razu j cofnito za skaenie prawdziwej prawdy o wojnie i negatywny wpyw na dorastajce pokolenie. A kiedy film pojecha na moskiewski festiwal, w lad za nim trafiy oburzone listy od weteranw. Na cyfrowych pytach, ktre byy produkowane w Moskwie, pogrubion czcionk napisano: Zabroniony w Biaorusi. Film trafi nawet do Tajwanu, kopie Okupacji na czarnym rynku biaoruskim rozchodziy si jak wiee bueczki. Samemu Kudzinience dano do zrozumienia, e krci filmw w Biaorusi nie moe. Reyser z przymusu pracowa w Moskwie, ale nieoczekiwanie znw zaproszono go do Biearusfilmu, aby nakrci planowany horror. Rozpocz si najbardziej interesujcy etap wspczesnego kina biaoruskiego.
trzy k
Od 2008 roku do Biearusfilmu wrcili wyrniajcy si reyserzy filmw fabularnych: Andrej Kudzinienka, Aleksandar Kobyszau i Alaksandar Kananowicz, ktrzy rozpoczli swoje wasne projekty. Paradoksalnie najbardziej probiaoruski film, jaki powsta w czasach ukaszenkowskich wspiera dyrektor studia filmowego Uadzimier Zamiatalin, ktry wsawi si organizacj haniebnego referendum z 1995 roku. Dla filmu Wilki Alaksandra Kobyszszaua napisa nawet finaln modlitw, ktra rozbrzmiewa za kadrem.
Aleksandar Kobyszau jest bardziej znany jako aktor. Wilki (2009) to jego penometraowy debiut. Jest to film antytotalitarny: wizie ucieka z pocigu jadcego na Syberi do rodzinnej wsi i poluj na niego. Jedni chopi chc go wyda, a drudzy mu pomagaj. Tre przypomina Bykowowsk Obaw, jednak film nakrcony zosta na podstawie opowiadania Alaksandra Czakmianiowa, ktre przez 50 lat byo zakazane. Kobyszau doskonale wsppracuje z aktorami. Chodno-akademicki film, w kolorach popielato-szarych z elementami czerwieni, kontynuuje antystalinowskie tradycje lat 90. Histeryczna komedia Thats fantastic Alaksandra Kananowicza, ucznia Ptaszuka, nie okazaa si tak spjna. To rozbabrany film w zgnio-wiskich kolorach (w filmie regulowano dostarczon do studia korekt kolorystyczn) o chopcu z czerwonymi wosami, ktry wyhodowa drzewo pienine. Za bohaterem biegaj gangsterzy z lewatyw, dyrektorka wizienia i zakochana w nieboraku dziewczyna. Cho w filmie zabrako reyserskiej rozwagi, to jest on znaczcy jako odejcie od ideologiczno-tandetnych schematw i jako wolne chuligastwo. Kananowicz ma do wyrany potencja: jego dyplomowa komedia filmowa Kolor mioci o panu modym, ktry sta si zielony, a potem niebieski to wspaniay miech miejskich placw z plotkarkami, latajcymi krowami, folwarkiem i orkiestr Lawona Wolskiego (w filmie muzyka ydowskiego). W kocu Masakra Andreja Kudzinienki to wymylony przez reysera nowy gatunek ziemniaczanego horroru, w ktrym strach, miech i seksualno wystpuj w barwach biaoruskich. Film powsta na motywach Lokisa Prospera Mrime; scenariusz napisa Alaksandar Kaczan. Akcja filmu odbywa si w Biaorusi po klsce powstania Kostusia Kalinowskiego. Do hrabiego Pazurkiewicza, by oceni bibliotek, udaje si awanturnik Kazancau, ktry zamiast wypenia sw misj, zajmuje si podrywaniem hrabiowskiej niewiasty. Jednak hrabia jest niedwiedziem odmiecem i wszyscy gocie kiepsko kocz. Masakra jest filmem antykolonialnym z typow dla Kudzinienki zabaw sown: jzyk biaoruski, polski, rosyjski. Dekadenckie, somiane dekoracje Artura Klinaua, dowcipna encyklopedia zabjstw filmowych. Jest to biaoruski eurohorror.
101
Diamentowe czasy filmu Dokumentalnego
Wspczesno to diamentowe czasy biaoruskiego filmu dokumentalnego, ktry prawdopodobnie ju si koczy. Szerszej publicznoci lepiej jest znany publicystyczno-dowcipny Zwyczajny prezydent Juryja Chaszczawackiego z pociesznym gwnym bohaterem, ale biaoruski film dokumentalny w wikszej mierze koncentruje si nie na wydarzeniach, a na egzystencji. Na wiecznoci zowionej przez znikajcy pobyt na przeomie epok. Wieczno ta przedstawiona jest w filmie Michaia danouskiego We wszystkie dni (2008) o malarzu, ktry tworzy obrazy na kamieniach i stawia krzye w Kuropatach miejscu zbrodni stalinowskich. Jest i w egzystencjalnym rozpadzie przedstawionym w Badaniu lekarskim (1997) Siarhieja Gaawieckiego, ktry opowiada o starcach mieszkajcych w strefie czarnobylskiej. Liderami biaoruskiej dokumentalistyki s dzi Wiktar Aluk i Halina Adamowicz. Po nakrceniu filmw yjemy na krawdzi i Koo Wiktar Aluk zosta przyjty do Europejskiej Akademii Filmowej. Na krawdzi yj chopi i ich krowy, ktrych mieszczanie co i raz przeganiaj w inny brzeg. Wioska jest podmywana przez Niemen; odchodzi stare ycie. Ludzie z filmu przypominaj jednoczenie renesansowych starcw kolorowymi szatami i postacie Kusturicy zachowaniem. Jednak film yjemy na krawdzi to nie przedstawienie a dokument. Przenikliwy, melancholijny cie (zapewne ostatni) wioski, ktra znika. W trylogii Boe mj, Nawyk, Mska sprawa Halina Adamowicz zgbia duchowe aspekty codziennoci. Bohaterami s: wiejska artystka, ktra rzebi figur Matki Boskiej, wielodzietna rodzina i muzycy ze swoj misj.
Biaoruskie kino na progu zmian
Inicjatywy pojawiaj si znikd. Rekwizytorzy Biearusfilmu Ihar Asmaouski i Siarhiej Siamionau za wasne pienidze nakrcili w 2009 roku tragikomiczny film krtkometraowy Prowincjusz. Gwna pikno wiejska, zmuszona do hodowli wi, marzy, by wyrwa si z prowincji i koresponduje z zamonym Niemcem, majc prcz niego jeszcze dwch panw modych.
Grupa anarchistw Nowinki cieszy widzw podziemnymi filmami dotyczcymi aktualnych wydarze politycznych: Przypadek pacana (2001), Good bye, baka (2006). Nowinki opracowuj komiksy filmowe. Stopniowo zwiksza swoje wpywy Magnificat Midzynarodowy Katolicki Festiwal Filmw i Programw Chrzecijaskich. Kuzyn festiwalu w Niepokalanowie, odbdzie si w kraju ju po raz sidmy. Nawet festiwal Listopad, ktry przez dugi czas by sab imprez rosyjskich emerytw filmowych, przemwi europejskim gosem. Niedawno Andrej Kudzinienka zaproponowa studiu ekranizacj Szlachcica Zawalni. W scenariuszu, napisanym przez Artura Klinaua, dostojewskie demony kusz gwnego bohatera koszmarami pochodzcymi od Jana Barszczewskiego. Pod koniec filmu bohater zabija Aleksandra II cara. Projekt zosta szybciutko zamroony. W taki zatem sposb w Biaorusi kino i rzeczywisto id w parze.
andrej rasiski
103
kultura wywiaDy
Prywatne inicjatywy kulturalne w Biaorusi nie otrzymuj ze strony pastwa realnej pomocy. Niezalene, niekomercyjne orodki artystyczne pozostaj jedynie inicjatyw garstki entuzjastw i osb prywatnych.
miejsce, gDzie mona oDDycha

walancina kisialowa wywiaD
Galeria Sztuki Wspczesnej w Misku to niezaleny projekt, ktry powsta w 2009 roku na bazie istniejcej wczeniej galerii sztuki Padziemka. Gwnym priorytetem jest wspczesna, niezalena sztuka biaoruska. Tutaj odbywaj si midzynarodowe projekty kon ceptualne i indywidualne wystawy malarzy. Ponadto galeria jest inicja torem wielu projektw kulturalnych, na przykad konkursu dla modych malarzykonceptualistw Smart Art., a take partnerem takich inicjatyw, jak chociaby projekt badawczy Promie zerowy. Antologia rozpoczy najcych w sztuce i konkurs dla krytykw sztuki Na drodze do wsp czesnego muzeum. W pomieszczeniu galerii odbywaj si najbardziej znaczce dla niezalenego ycia kulturalnego Miska wydarzenia: dys kusje, wykady, okrge stoy, prezentacje. Na II. Midzynarodowych Targach Sztuki ART VILNIUS11, ktrych uczestnikiem byo okoo 200 galerii z 18 krajw europejskich, projekt kuratorski galerii Jana nie moa skaza NIEBA (Ona nie moe powiedzie NIEBO) zosta uznany za najlepszy. O yciu powszednim i znaczcych wydarzeniach galerii opowiada jej dyrektor, kurator Walancina Kisialowa.
Taciana Arcimowicz: Pani Walancino, galeria jest kontynuacj projektu Padziemka, od ktrego Pani razem z Hann Czystasierdaw (obecnie dyrektorem artystycznym galerii ) rozpoczynaa swoj dziaalno jako kurator. Czy do tego celu sza Pani wiadomie? Walancina Kisialowa: Kiedy z Hann organizowaymy projekt Padziemka, to o takim formacie jak galeria zupenie wtedy nie mylaymy. Hanna wysuna propozycj otwarcia sklepiku z przedmiotami designerskimi, takimi jak zabawki, artykuy biurowe, przedmioty do wystroju wntrz, itd. Mi si ten pomys spodoba, zaczymy wic omawia, co i jak zrobi, i doszymy do wniosku, e powinnimy sprzedawa wanie dziea twrcw biaoruskich. Jak tylko wyznaczyymy przestrze Padziemki i rozpoczymy poszukiwania artystw i projektantw, nagle zaczli do nas przychodzi nasi przyjaciele ze rodowiska artystycznego i nazywa to, co wymyliymy, galeri. Nie byymy na to gotowe wewntrznie i dlatego te same tak nazwaymy ten projekt dopiero po ptora roku pracy. Jednak ju wtedy rozumiaymy, e Padziemka nie jest tylko straganem z pamitkami. Pierwsi autorzy, ktrych prace wystawiaymy na sprzeda, mieli ju ugruntowane nazwiska. Dla przykadu, pojawia si u nas ceramika Tamary Sakaowej, ktrej nigdzie wczeniej nie mona byo w Misku kupi albo te seria Artura Klinawa Miasto Soca. Naley take zaznaczy, e otworzyymy galeri w maju, a ju po miesicu odbya si pierwsza wystawa. To bya spontaniczna propozycja naszych przyjaci zrobi wystaw zdj ich znajomej, otewskiej fotograf Wiktorii Miedwiediewej. Pomylaymy wtedy, czemu nie i wystawa zostaa otwarta. Pierwsz przestrzeni dla ekspozycji bya tylko jedna cianka 3 na 5 metrw, ktra rozdzielaa sale, gdzie sprzedawane byy wyroby designerskie i odzie autorska. Na tej przegrdce zdoali si pniej wystawi prawie wszyscy przedstawiciele monumentalizmu z naszego miasta. Za kadym razem zadziwiay nas moliwoci tej cianki. Na przykad, kiedy Rusan Waszkiewicz przynis 12 swoich prac, pomylaymy najpierw, e nie da si ich tam zmieci. Jednak ciana bya jak z gumy, kiedy trzeba zwikszaa si, ale te w razie koniecznoci potrafia si zmniejszy. Czyli tak naprawd, najpierw wyznaczyymy miejsce, czyli Padziemk, potem stao si ono przestrzeni wystawow, a reszta potoczya si ju sama. Niewtpliwie poczyo si tutaj wszystko: nasza energia, entuzjazm, potrzeba powstania takiego miejsca, ktra dojrzaa w tym wanie momencie w rodowisku
Miejsce, gdzie mona oddycha
artystycznym Miska. Padziemka momentalnie staa si miejscem popularnym, chocia nawet specjalnie go nie reklamowaymy. Jednak wci przychodzili ludzie i proponowali swoj pomoc. Czasem mi si wydaje, e to byo co takiego wsplnego i niewiadomego. Gdy pracowaymy, a nawet po prostu znajdowaymy si w tym rodowisku, cay czas czuymy swego rodzaju wspln energi. T.A.: Jak doszycie do formatu ? Oczywiste jest, e w odrnieniu od Padziemki jest to ju bardziej wiadomy krok w stron profesjonalnej dziaalnoci galerii. W.K.: W pewnym momencie, gdy ju poczuymy, e jestemy galeri, a miejscem dla wystaw bya ju nie tylko wspomniana cianka, ale caa jej przestrze, wtedy zrozumiaymy, e te 25 metrw kwadratowych ju nam nie wystarcza. Zaczymy marzy o czym innym, wikszym, ale oczywicie na miar naszych moliwoci. Wie si to z tym, e w Biaorusi dziaalno takiego typu bya dosy wtpliwa, jeli chodzi o zyskowno. Na razie by to dla nas projekt cakowicie niekomercyjny. Mylaymy cigle o perspektywach, szukaymy partnerw, nawet chodziymy oglda hale fabryczne na ulicy Kastrycznickiej (oto gdzie jest wrcz gotowa dzielnica sztuki!). I wtedy nasi znajomi, ktrzy przez te wszystkie lata obserwowali nasz dziaalno, chodzili na nasze imprezy, nagle przyszli do nas i zaproponowali, by otworzy du, penowartociow galeri. Dla nas to by wtedy prawdziwy cud. Pomagali nam wic otworzy, zorganizowa, uruchomi projekt tak, aby w perspektywie zacz si opaca i przynosi zyski. Szukaymy pomieszczenia ponad rok, ale teren Padziemki planowaymy zachowa. Byo dla nas wane, aby mie to miejsce jako swego rodzaju laboratorium, gdzie modzi artyci mogli wciela w ycie swoje szalone pomysy. Za galeria miaa sta si osobn przestrzeni dla bardziej profesjonalnych projektw. Niestety, nie udao nam si zachowa Padziemki. Historia jest banalna, waciwie moga si zdarzy w kadym kraju nas, jako projekt komercyjnie nieopacalny, po prostu stamtd wyrzucono. Zreszt ludzie nawet nie zrozumieli, co zniszczyli, dlatego, e teraz Padziemka (szyld pozosta taki sam) waciwie przeksztacia si w sklep z pamitkami. Wtedy, po tych zmianach, wanie powstaa osobowo prawna pod nazw Galeria Sztuki Padziemka, ktra pojawia si w centrum miasta, w dawnym punkcie skupu szka, ktry idealnie spenia
109
wszystkie nasze wymagania. Dzisiaj jest to centrum, gdzie mieci si galeria, bar, wspaniaa ksigarnia i sklep z dzieami sztuki. T.A.: Po tym wszystkim, co Pani opowiedziaa, jasnym jest, e musiaycie rozpoczyna swoj dziaalno od absolutnego zera, uczc si prowa dzenia galerii w praktyce.
W.K.: Tak, i mog doda, e proces nauki trwa do dnia dzisiejszego. Zaczynaymy od tego, e pierwsze wystawy w Padziemce byy montowane przez samych artystw. Dzisiaj moemy miao nazywa swoje projekty kuratorskimi. Czasem sama sobie staram si odpowiedzie na pytanie o profesjonalizm. Wydaje mi si, e prowadzi do niego kilka drg. Pierwsza wtedy, gdy poznao si ju pewien system i wiadomie si go wykorzystuje w pracy. Jest jeszcze inna droga kiedy dziaasz w pewnej brany, poznajesz j w praktyce i rwnolegle zajmujesz si samoedukacj. Oczywicie wtedy si mylisz, analizujesz bdy i w ten sposb stajesz si profesjonalist. Rzeczywicie, uczyymy si na wasnym dowiadczeniu. Jednak dzisiaj z caym przekonaniem mog nazwa nasz dziaalno profesjonaln. T.A.: O galerii oprcz pozytywnych opinii i pochwa mona usysze wiele uwag krytycznych, czasami nawet do ostrych. Jak Pani przyjmuje krytyk? W.K.: Wydaje mi si, e czegokolwiek by si nie robio, to zawsze znajd si ci, ktrzy bd to krytykowa. Istnieje konstruktywna krytyka, ktra nas interesuje i ktr przyjmujemy. Jest jeszcze jednak krytyka nieuzasadniona, czasami nie poparta elementarnym profesjonalnym wykonaniem swojej pracy przez krytykw. Na przykad dziennikarz pisze o wystawie, na ktrej podobno pokazywano nadruki. Krytykuje j, a nawet nie zauway, e prace byy podpisane nie jako nadruki, ale malarstwo. Czyli nawet nie zapozna si uwanie z ekspozycj i ju od razu pokazuje, e nie jest kompetentny. Czy mona powanie traktowa tak krytyk? Tak, wiem, e wiele osb mwi, e nie jestemy galeri w penym znaczeniu tego sowa. Jednak jeli wiecie, jak naley to zrobi, dlaczego sami nie otworzycie galerii i nie stworzycie z niej przykadu dla innych? Tak naprawd, dla nas samych to, e jestemy waciwie jedyn placwk w Biaorusi, ktra
pokazuje wspczesne i aktualne formy artystyczne, jest stanem wysoce niekomfortowym. Dobrze jest, gdy obok jest kto jeszcze, kto dziaa w tym samym kierunku. Pojawia si wtedy moliwo wymiany wiedzy, umiejtnoci, energii. My za czsto zamiast jakiego wsparcia syszymy za plecami zarzuty. Jest to dziwne, gdy to miejsce stworzylimy nie tylko dla wasnej samorealizacji. Nasz projekt Sd spoeczny nad galeri mia wanie za cel obnaenie tej sytuacji. Z jednej strony to byo show, ale z drugiej dla nas wszystko byo bardzo powane, dlatego e sami poprosilimy innych o wypowiedzenie swojej opinii o nas nie za plecami, a publicznie, w przestrzeni galerii . Wewntrzna polityka galerii zorientowana jest na komunikacj, jestemy otwarci na dialog, na krytyk, ale raz jeszcze powtrz, na konstruktywn i uargumentowan. T.A.: Dlaczego wedug Pani nie powstaj inne, alternatywne miejsca wobec galerii ? W.K.: Jak ju mwiam, w Biaorusi jest to projekt na razie cakowicie niekomercyjny. Moe on powsta wycznie dziki entuzjazmowi i wewntrznej potrzebie okrelonych ludzi. Naley powici mas wasnej energii, a na to wiele osb nie jest gotowe. Jednak w zasadzie sama jestem zdziwiona i nie rozumiem, dlaczego takie miejsca nie powstaj. Mogoby ich przecie by bardzo duo i mogyby si rni od siebie formatem. Teraz wiele osb ma moliwo wyjechania do Europy Zachodniej i zobaczenia ogromnej liczby przernych przestrzeni kulturalnych. Jest dla mnie zagadk, dlaczego takie miejsca nie powstaj u nas. T.A.: Kim s artyci galerii? Dlaczego wanie oni? W.K.: Na dzie dzisiejszy jest to 9 osb: Tamara Sakaowa, Siarhiej Kiruszczanka, Rusan Waszkiewicz, Michai Hulin, Tonia Sabodczykawa, Alaksiej uniou, Siarhiej Szabochin, Alaksandr Niekraszewicz i Alaksiej Hubarou. Planujemy doczy do tej listy jeszcze dwie osoby. Dlaczego wanie oni? Po pierwsze dla nas wana jest osobowo czowieka, co go interesuje, co chce powiedzie i przy pomocy jakich rodkw. Wedug mnie kady nasz artysta jest unikalny. Na przykad, Tamara Sakaowa i Siarhiej Kiruszczanka to ju uznani artyci, ktrzy mimo wszystko kontynuuj swoje poszukiwania
111
i chc i dalej. Zrozumiae jest, e kady z nich ma swoje tematy i form wyrazu. Na przykad, Alaksiej uniou nazywa siebie artyst-indywidualist. Jednak robi to przez pryzmat wasnych przey, gdy pracuje tylko z tym, co go gboko wzrusza i gdzie moe zobaczy inne granice wiata. Siarhiej Szabochin jest po prostu kim unikalnym. Jednym z kierunkw jego dziaalnoci jest historia sztuki. Jednak nie tylko wykorzystuje t wiedz w swoich projektach, nie tylko cay czas sam si edukuje, a jeszcze tworzy produkt dla tych, ktrzy interesuj si wspczesnymi formami kultury. Najpierw Siarhiej prowadzi projekt na LiveJournal, dokonujc wyboru najlepszych i najwaniejszych wedug niego informacji o sztuce. Obecnie uruchomi w Internecie penowartociowy portal o sztuce wspczesnej rt ktivist, na ktrym nie tylko umieszcza materiay, wzite z innych stron internetowych, ale zachca modzie do tworzenia nowych tekstw, pomagajc w ten sposb rozwija si niezalenemu rodowisku artystycznemu w Biaorusi. Czyli dla nas interesujcy s ci autorzy, ktrzy stale kontynuuj poszukiwania. ..: Na czym dzisiaj polega dziaalno galerii? W.K.: Nasz dziaalno ciko nazwa typowo galeryjn. Jest to raczej orodek, w ktrym wiele si dzieje. Wybranie wasnego formatu i kurczowe trzymanie si go przy braku innych takich miejsc jest dzisiaj praktycznie niemoliwe. Idealnie powinno by wiele galerii, z ktrych kada dziaa w swoim kierunku. Na razie jednak musimy by elastyczni. Oczywicie interesuje nas wspczesna, aktualna, moda sztuka. Jednak trzeba te myle o tym, jak przey. Nie organizujemy specjalnie wystaw komercyjnych. Dla kadego projektu musimy jednak znale finansowanie. Czasem chciaybymy pokaza jakiego artyst, ale dla potencjalnego sponsora bardziej interesujcy jest inny twrca. ..: Czyli trzeba lawirowa midzy sztuk i komercj? W.K.: Tak, inaczej si teraz nie da. Niedawno byymy w Kaliningradzie i poznaymy si z pracownikami lokalnego Centrum Sztuki Wspczesnej. Nie maj takich problemw, jak my, gdy s placwk pastwow. Myl nie o finansach, ale o projektach, celach i zadaniach. Gdybymy miay tak stabilno, e przychodzisz do pracy i jeste pewien, e czynsz jest opacony,
na pensje wystarczy, to nawet pod warunkiem, e jestemy jedyn galeri, mogybymy wybra swoj drog. ..: Czy otrzymujecie jakkolwiek pomoc od struktur pastwowych? W.K.: Przychodzi do nas czsto minister kultury Biaorusi Pawe atuszka, wystawia wysokie oceny naszym projektom i okrela je wzorcowymi. Drczy mnie jednak pytanie czy jest to zainteresowanie jednostki czy polityka kulturalna? Tak, on pomaga nam sowem, ktre jest dla nas wane, ale z Ministerstwa Kultury nikt si nie kwapi z pomoc ani te z propozycjami wsppracy. Przychodz do nas dyrektorowie muzew pastwowych, historycy sztuki, ale rodzi si z tego otwarty dialog czy te merytoryczna wsppraca. ..: W wielu krajach europejskich dla prywatnych projektw kultural nych istniej pewne ulgi, ktre pozwalaj si tym inicjatywom rozwija. W.K.: Nie mamy takich warunkw. Niedawno zostao wydane Rozporzdzenie 145 O pewnych kwestiach opodatkowania w sferze kultury i informacji. Nawet jak si pozna je biegle, to rozumiem, e na razie nie ma sensu przechodzi ze struktury komercyjnej, ktr oficjalnie jestemy i statusu, ktry pozwala nam przynajmniej minimalnie zarabia, do formatu organizacji spoecznej. Dzisiaj Pawe atuszka robi bardzo duo, by wprowadzono poprawki i zmieniono ustawodawstwo w sferze kultury. Jednak w naszym kraju nie mona si spieszy. Nawet jeli zostanie przyjta jaka unikalna, uniwersalna ustawa, trzeba przez pewien czas obserwowa, jak bdzie si sprawdzaa w praktyce. Oczywicie istnieje pewien brak zaufania wobec pastwa. Wynika to z tego, e jeli pastwo przez tyle lat nie wspierao inicjatywy prywatnej, to pozostaje zagadk, w jakim stopniu jest zainteresowane takimi, jak my. ..: Jak Pani, jako osoba, prowadzca galeri, skomentuje tak opini, e w Biaorusi nie istnieje rynek sztuki? W.K.: Jeeli s artyci, jest galeria , to znaczy, e istnieje rwnie rynek, tylko po prostu jest sabo rozwinity. Przyczyn tego, e jest taki lub, jak mwi niektrzy, e go nie ma, jest kilka. Pastwo, z jednej strony, nie
113
pomaga w jego pojawieniu si. Z drugiej za strony, osobom prywatnym brakuje inicjatywy tworzenia miejsc wystawowych i galerii. Jest jeszcze jeden powd niska sia nabywcza Biaorusinw. Mam na myli to, e klasa rednia w Biaorusi, ktra miaaby moliwoci i potrzeb wydawania pienidzy na sztuk, jest bardzo sabo rozwinita. Trzeba te wspomnie o wyksztaceniu artystycznym, ktre u nas w oczywisty sposb odstaje od europejskich programw i praktyk nauczania. Z tego powodu wielu naszych artystw, a szczeglnie krytycy, s cakowicie niekonkurencyjni za granic. Rynek sztuki za powizany jest jeszcze z tym, jak bardzo twoja sztuka przyciga uwag w skali wiatowej. ..: Na ostatnich targach ART VILNIUS zwyciy Pastwa projekt Ona nie moe powiedzie NIEBO. Czy jest to pierwsze docenienie dziaalnoci galerii na poziomie midzynarodowym? W.K.: Tak, chocia to dopiero nasz drugi wyjazd na midzynarodowe targi sztuki. Dwa lata temu rwnie uczestniczylimy w ART VILNIUS i wtedy, jak nam powiedziano, jeeli byaby przyznawana nagroda publicznoci, to bymy j otrzymali. Dlatego, e takich Biaorusinw jeszcze nie widziano. Zwykle prezentowani byli tradycyjni artyci, i wszyscy myleli, e u nas do tej pory jest jeszcze ZSRR. Pokazalimy, e w Biaorusi istnieje sztuka wspczesna i jest ona ciekawa. W tym roku wszystko wyszo nieoczekiwanie. Opowiadali nam dziennikarze, ktrzy byli obecni podczas obrad jury, e nasze zwycistwo zostao przyznane jednogonie. Jest nam niezwykle mio, e podkrelono nie temat, ktry zgosilimy, ale e w pierwszej kolejnoci zosta doceniony nasz kuratorski profesjonalizm. Jest to dla nas wane, gdy nie mog powiedzie, e tak ocen jakiejkolwiek wystawy otrzymalibymy od jakiego komitetu biaoruskiego. ..: Co byo tematem projektu? W.K.: Pawilon opowiada o sytuacji w naszym kraju, w ktrym artysta z jakiego powodu nie moe swobodnie wyrazi swoich myli. Zadalimy pytanie czemu tak si dzieje? Jeeli artysta nie moe mwi w tym kraju o wszystkim, to o czym w takim razie mwi? Co jest dla niego najdrosze, jak na to reaguje? Dokd odchodzi artysta? To znaczy jako obywatel moe i na
Plac, ale czym si zajmie jako artysta? W rezultacie wysza z tego wypowied o wewntrznej migracji twrcy, o tym, w co przemienia niemono wypowiedzenia sowa NIEBO. T.A.: Tym niemniej wspczeni artyci biaoruscy oraz wasze projekty s czsto oskarani o aspoeczno i ignorowanie biaoruskiej tera niejszoci. W.K.: Wydaje mi si, e wszystkie nasze projekty s spoeczne. Na przykad unikalny projekt Kiruszczanki Nadszed czas, aby zaj si sztuk przyziemn, w ktrym razem z innymi artystami przeksztaci rzeczywisty pejza wiejski (ekspozycja zawieraa te dokumentacj) w taki sposb, e stare domy stay si obiektami sztuki. Dzi nikt nawet nie wspomina o tym projekcie. Lub projekt kuratorski Szabochina Filozofia mas. Biaoruska sztuka neo-pop, ktry jest hiperspoeczny. Jest to projekt badawczy. W naszej galerii jako intuicyjnie udaje nam si trafi w potrzeby. Na przykad po wyborach prezydenckich w grudniu zeszego roku organizowalimy Wigili dla dzieci, co w tym momencie dla wielu stao si swego rodzaju wytchnieniem. Czasem wydaje mi si, e gwnym zaoeniem naszej placwki jest by rdem energii, miejscem, gdzie moesz poczu si swobodnie, wygodnie, gdzie mona oddycha Pniej bya wystawa anny Kapustnikawej w atmosferze depresji, ktra ogarna spoeczestwo, pokazaa barwn seri portretw i podniosa na duchu wszystkich naokoo. Potem Ihar Hana zaprezentowa seri zdj ywi ludzie. Misk, gdzie akcent by postawiony na ludzi, ktrzy pracuj w sferze kultury i ktrzy staraj si zmieni co wok siebie. W sytuacji biaoruskiej nasze projekty staj si hiperspoeczne. Jest mi przykro, kiedy niektrzy nasi historycy sztuki zaczynaj mwi o tym, e sztuka biaoruska nie moe osign pewnego midzynarodowego standardu. Nie chodzi o to, czy osiga go, czy te nie. Nasza sztuka jest inna. Nie powinna wic by taka, jak u innych. Wanie to trzeba bada. Wedug mnie, wielu biaoruskich historykw i kuratorw sztuki nie moe osign porozumienia, co nam proponuje artysta. W tym tkwi problem. Jak mona okreli wsplne dla wszystkich kultur kryteria sztuki wspczesnej? Naley przede wszystkim uwzgldni kontekst. Nasze projekty s cile zwizane z kontekstem biaoruskim. I tego jestem pewna.
115
W Biaorusi do tej pory utrzymywane s nierentowne wydawnictwa pastwowe, wykonujce skadane przez pastwo zamwienia na literatur, ktra zaspokaja interesy wadzy. Dla pastwa nie jest wana jako literatury, lecz to, czy autor jest swj czy te obcy.
pastwo, pisarz, puBlikacja

ihar ohwinau wywiaD
Ihar ohwinau to wydawca z wieloletnim dowiadczeniem. Sta na czele wydawnictw Miensk i Propylen, kierowa miskim oddziaem wydaw niczym Europejskiego Uniwersytetu Humanistycznego. W 2000 roku w Misku Ihar otworzy wasne niezalene wydawnictwo ohwinau, ktre na chwil obecn jest najaktywniejszym orodkiem, promujcym wspczesn literatur biaoruskojzyczn. Ale Barysiewicz: Panie Ihar, od samego pocztku wydawnictwo ohwi nau postawio wanie na literatur biaoruskojzyczn. Z czym to byo zwizane? Jasne przecie jest, e to projekt cakowicie nierentowny i niekomercyjny. Ihar ohwinau: Wanie wtedy zwolniem si z wydawnictwa przy Europejskim Uniwersytecie Humanistycznym. Mylaem, co mam robi dalej, rozumiejc, e waciwie umiem tylko wydawa ksiki. Zastanawiaem si tylko gdzie i jakie i nagle poznaem modego biaoruskiego pisarza miciera Wiszniowa i ruch Bub-Bam-Lit (biaoruski ruch literacki, utworzony w 1995
roku w Misku, nawizujcy przede wszystkim do form postmodernistycznej literatury europejskiej przyp. autora). Zarazi mnie zapa tych szalonych literatw. To przypominao jaki srebrny wiek w Biaorusi. Chciao si wymyla co szalonego, co zupenie niepotrzebnego, ale tak, eby poczyo to jak najwicej osb i eby wszystkim byo dobrze. Nie mog powiedzie, e chorowaem na literatur biaoruskojzyczn. Dorastaem w Biaoruskiej Socjalistycznej Republice Sowieckiej, w ktrej istniao pojcie jzyka miej skiego i niemiejskiego. Dopiero pniej zrozumiaem, jakie to byo zncanie si nad literatur i sam pojem, e staem si produktem tego ludobjstwa. Dlatego te gwnym impulsem do pojawienia si wydawnictwa ohwinau by ten potok energii, ktrym zarazili mnie czonkowie Bub-Bam-Litu. A.B.: Czy atwo byo w 2000 roku otworzy swj projekt wydawniczy? I..: Jeli ju jest ten zapa, o ktrym mwiem, to nie jest wane, jakie trudnoci si napotyka. Kiedy otwieralimy wydawnictwo, nie mielimy pomocy finansowej, a tylko entuzjazm. Czuem si jak Mikucho-Makaj dlatego, e musiaem uczy si na wasnych bdach i przeciera nowe szlaki. Jeli chodzi o procedury, to Biaoru jest pewnie najtrudniejszym krajem do otwarcia wydawnictwa. Jednak otaczao mnie wtedy wiele osb, ktre byy gotowe poprze inicjatyw. Dlatego te wedug mnie wszystko si wtedy udao. A.B.: Czy oprcz zapau bya jeszcze nadzieja na to, e literatura biaoruska moe zacz przynosi zyski? I..: Wydawnictwo to w zasadzie projekt komercyjny. Wtedy to by dla mnie przede wszystkim nie biznes, a autorzy, ktrzy robili co, co mnie interesowao. A to, e to moe przynosi jakie dochody, schodzio na drugi plan. Z drugiej strony, wanie na pocztku dziaalnoci w Biaorusi bya kontynuowana epoka wielkich iluzji. Wzrastaa wiadomo narodowa, zmieniay si opinie, wszystko wrcz kipiao i panowao odczucie, e wanie teraz wszystko si zmieni. W rezultacie okazao si, e nic si nie udao. Nastpia epoka wielkiego rozczarowania. Jednak wtedy, w okresie tych wielkich oczekiwa, powstao bardzo wiele dobrych projektw, potrzebnych kulturze biaoruskiej.
117
A.B.: Biaoruskiej literaturze jest bardzo trudno przebi si na rynek ksi kowy Rosji lub krajw Europy Zachodniej. Udao si to pojedynczym osobom: na przykad Alhierd Bacharewicz i jego Saroka na szybienicy (Sroka na szubienicy), Wiktar Marcinowicz ze swoj Paranoj, Artur Klinau z Maoj padaronaj knikaj pa Horadzie Sonca1. Z czym Pan czy brak zainteresowania literatur biaorusk ze strony czytelnikw zagranicznych?
Pastwo, pisarz, publikacja
I..: Jedn z gwnych bolczek naszej literatury jest jej zamknicie na sam siebie. Jest to literatura, ktra wedug mnie, nie moe wytworzy nowej jakoci. Autorzy biaoruscy zupenie nie wczaj si, czasami wiadomie, w kontekst oglnowiatowy. Nie mona cay czas patrze na jedno i to samo: Oto my, Biaorusini, tacy nieszczliwi i dotknici kulturowym ludobjstwem itd. Jak mwi Aleksander Iwanow (dyrektor rosyjskiego wydawnictwa Ad Marginem przyp. autora) literatura to historia, ktra przyciga ludzi. Wikszoci naszych literatw, jak mi si wydaje, brakuje tej wewntrznej potrzeby literackiej, aby tworzy historie. Jest za to ch zaprezentowania siebie, dziaania dla projektu narodowego, ale nie ma chci bycia odbieranym i rozumianym przez innych. Wedug mnie, Biaorusini zamknli si w sobie, skupili na swoich problemach. W efekcie, na dzie dzisiejszy s cakowicie oderwani od wiata. A wiat si zmieni. Problem narodowy prawdopodobnie pozosta ju tylko w Biaorusi. Moim zdaniem biaoruscy literaci pozostali przy tej rodzcej si na przeomie lat 80. i 90. wiadomoci narodowej. Nie rozumiej, e na caym wiecie nie ma ju problemu jzyka, ale istnieje za to problem reprodukowania znacze. Kiedy zetknem si z literatur biaoruskojzyczn, ju sam jzyk biaoruski by swego rodzaju przesaniem. Dlatego, e jest to cakowicie inny i inaczej zorganizowany jzyk. Wtedy stao si dla mnie odkryciem, kiedy dowiedziaem si, e Heideggera i Kierkegaarda bardzo atwo jest tumaczy na jzyk biaoruski, bo taki sam jest sposb mylenia i struktura obydwu jzykw. Na rosyjski na przykad znacznie trudniej tumaczy si Niemcw tumacze musz i na pewne kompromisy. Wychodzi na to, e jzyk biaoruski daje moliwo stworzenia przekazu rozumianego przez wszystkich Europejczykw. Dlatego te wtedy,
1 Polskie wydanie Misk. Przewodnik po Miecie Soca ukazao si w 2008 roku w wydawnictwie Czarne, przekad Magorzata Buchalik (uwaga tumacza M. -N.).
na samym pocztku, istniao wraenie, e to kipice pokolenie wraz z moliwoci, ktr daje jzyk, stworzy co nowego. Kiedy po dziesiciu latach nic si nie udao, nastpio nawet nie rozczarowanie, ale zrozumienie tego, e wydawnictwo ohwinau przeksztacio si w jaki zamroony projekt i nie wiadomo, ile tak jeszcze bdzie trwa. A.B.: To jest problem jzyka biaoruskiego, ktrego masowo si nie uywa w Biaorusi, czy te jest to problem treci naszej literatury? I..: Myl, e jest to problem terytorium, ktre jest bardzo zamknite. Z jednej strony, nasi autorzy maj negatywny stosunek do wszystkiego, co jest rosyjskie. Z innej za, nie chc spenia ostrzejszych wymaga Europy, gdzie naley da z siebie wicej wysiku i energii. Brakuje nam rodowiska literackiego, cakowicie nie ma konkurencji. Literat biaoruski nie utrzymuje si z honorariw i co za tym idzie, brakuje mu motywacji. Nasz rynek ksiki wchania 1000 egzemplarzy ksiki biaoruskiej, a przecie nie da si na tym zbudowa ekonomiki wydawnictwa. Lepszym wariantem jest pomoc niewielkim literaturom. To podejcie skutecznie dziaa we wszystkich krajach, gdzie kade mae wydawnictwo otrzymuje do 70% dotacji pastwowych na wsparcie literatury narodowej. W Biaorusi czego takiego nie ma. A.B.: Jednak wydawnictwa pastwowe takie, jak Mastackaja Litaratura, dostaj od pastwa dotacje wanie na wydawanie literatury biaoru skojzycznej. Wy jednak nie macie z nimi ani wsplnych interesw, ani wsplnych autorw. I..: Pastwo dokarmia swoich i jest to oczywiste. W adnym kraju na wiecie, moe za wyjtkiem Chin, nie istniej wydawnictwa pastwowe dlatego, e ich utrzymanie jest kosztowne i skomplikowane. Jaki interes moe mie w tym pastwo? Wycznie ch wsparcia swojej kultury narodowej; w tym wanie celu powstaj przerne programy i dziaaj rne firmy pastwowe. Na przykad na otwie, mimo najostrzejszego kryzysu gospodarczego, nie zosta okrojony aden program, wspierajcy wydawnictwa, zajmujce si ksikami i sztuk w jzyku otewskim. Obecnie prawie wszystkie wydawnictwa na otwie istniej dziki grantom i czyjej pomocy. Nie ma nawet sensu omawiania w tym kontekcie sytuacji Biaorusi, gdy podstaw polityki
119
kulturalnej jest podzia ideologiczny, w ktrym najwaniejszym priorytetem pastwa nie jest interes narodowy, lecz interes prezydenta, rzdu czy jakich korporacji. Dlatego te utrzymywane s u nas nierentowne wydawnictwa pastwowe, wykonujce skadane przez pastwo zamwienia na literatur, ktra obsuguje interesy wadzy. Tak, w tych wydawnictwach pracuj wspaniali ludzie, wydawane s dobre ksiki, ale forma organizacji tej produkcji ksikowej jest absurdalna. Istniej pewne wytyczne ideologiczne ten autor jest suszny lub niesuszny, by na Placu lub nie by (chodzi o szeroko zakrojone masowe akcje protestu przeciwko wynikom wyborw prezydenckich w 2006 i 2010 roku przyp. autora). Wany jest wic nie sens, nie duma narodowa, ale czy autor jest swj czy te obcy. Opowiem histori Uadzimiera Arowa. Jest to genialny biaoruski pisarz wspczesny, jeden z tych, ktrych miao moemy nazwa dum narodu biaoruskiego. Dziesi lat temu po jakich kolejnych konfliktach politycznych czy te osobistych powiedziano mu, e nigdy nie bdzie mg wyda swojej ksiki w wydawnictwie biaoruskim. Co mona z tym zrobi? My go, oczywicie, wydajemy. Albo Ale Razanau. Mgby z powodzeniem by wydawany przez wydawnictwo Mastackaja Litaratura, ale sam tego nie chce. Dlatego te zwrci si do nas. Apoteoz istniejcego podziau ideologicznego stao si bez wtpienia pojawienie dwch zwizkw pisarzy (kilka lat temu w Zwizku Pisarzy Biao rusi doszo do rozamu, po ktrym wyksztaciy si dwie organizacje, skupiajce pisarzy: opozycyjny Zwizek Pisarzy Biaoruskich oraz oficjalny Zwizek Pisarzy Biaorusi przyp. autora). A.B.: Tym niemniej, ksiki Pana wydawnictwa sprzedawane s w pa stwowych ksigarniach. I..: Tak naprawd jest to ciga gra. Dzisiaj s sprzedawane, a jutro ju nie. Problem naszych zakazw polega na tym, e na przykad, z jednej strony, grupa Lapis Trubieckoj przestaa by wszdzie emitowana, nie pozwalaj jej te koncertowa. Jednak oficjalnie adnej decyzji nie ma. To samo dzieje si rwnie z ksikami. Dwa lub trzy lata temu Biekniha (najwiksza pa stwowa sie ksigarni w Biaorusi przyp. autora) dostaa zakaz sprzedawania ksiek wydawnictwa ohwinau. Nie byo jednak adnego dokumentu, potwierdzajcego t decyzj. Dzisiaj, nie zwaajc na to, e zakaz uchylono, gdzie o tym jeszcze pamitaj i od czasu do czasu pojawiaj si problemy.
A.B.: Z jednej strony, literatura biaoruska nie potrafi si wpisa w wia towy kontekst literacki w zwizku z tym zamkniciem, o ktrym mwi Pan wczeniej. Z drugiej za oczywiste jest, e przemys literacki prak tycznie u nas nie istnieje. Autorzy nie mog utrzyma si z honorariw za swoje ksiki, na napisanie ktrych trac lata. Mao tego, musz wydawa ksiki na wasny koszt, a dodatkowo sami zajmowa si dystrybucj. Jakie wedug Pana s przyczyny istnienia takiego literac kiego getta? I..: Jest ich wiele. Po pierwsze nie jest jeszcze uksztatowany rynek literatury biaoruskojzycznej, a rozszerza si on bardzo wolno. Wedug statystyk za rok 2007 w Biaorusi po biaorusku wydawane byo tylko 7% ksiek. Myl, e dzisiaj niewiele si zmienio. Wszystko zaley od rynku konsumentw, a wikszo spoeczestwa czyta w jzyku rosyjskim. To druga cz problemu. Jeeli nie ma skadnika komercyjnego i znaczenia spoecznego, to skd si maj pojawi pienidze, z ktrych bdzie mg y pisarz? W Litwie czy otwie pisarze rwnie nie mog utrzyma si z tych pienidzy. yj jednak dziki systemowi wsparcia literatw ze strony pastwa. Dziaa tam system przernych funduszy i programw, dlatego e, jak ju mwiem, pastwo jest zainteresowane tym, eby pisarze nie wymarli. Nie mamy takich funduszy. Nasi pisarze yj czciowo dziki programom europejskim lub amerykaskim. Kiedy powstawa Zwizek Pisarzy Biaorusi wielu pisarzy tam si zapisao z nadziej, e pojawi si nowe moliwoci. Jednak nic si nie pojawio. S tylko obietnice ze strony pastwa w stylu: Pan napisze mi jak okrelon powie, to ja dam Panu pienidze. A.B.: Czy mona powiedzie, e najwaniejsz przyczyn takiej sytuacji jest ideologia, na ktrej budowana jest caa polityka kulturalna w Biao rusi? Kultura nie jest narodowa, lecz obsuguje interesy ideologii. I..: Tak, wietnie to wida na przestrzeni ostatnich dziesiciu lat. Opozycja, mwica po biaorusku, zawsze bya konfrontowana z oficjaln wadz. Jednak stopniowo, rozumiejc wzgldy narodowe, pastwo zaczo wchodzi na ich teren. Problem tosamoci zosta poruszony na szczeblu pastwowym, pojawiy si przerne projekty pastwowe, na przykad Za Biaoru!. Jednak to nie mogo by ogniwem czcym, gdy mimo wszystko cele si
121
rniy. Do tej pory nie ma zrozumienia dla wspierania kultury narodowej. Pastwo nadal nie jest zainteresowane pomaganiem literaturze, tworzonej w jzyku biaoruskim. Ze strony pastwa nie widziaem adnego prawdziwego gestu, ktry by pomg biaoruskim pisarzom. A.B.: Jednak, nie zwaajc na istniejce problemy, wedug Pana biaoruski rynek ksiki cay czas si rozwija. I..: Tak, przede wszystkim dziki studentom nowego pokolenia, dla ktrych jzyk biaoruski staje si jzykiem wolnoci. Jednak dla tosamoci narodowej, jak mwiem, jest za pno, dlatego e takich problemw na wiecie ju nie ma. Istniej problemy korporacji, wielonarodowych skupisk, ale nie osobnych narodw. A.B.: Czyli, eby literatura biaoruska wysza z tego getta, naley zrezy gnowa z promowania tego, co narodowe, i skupi si na pojawieniu wielu gatunkw, autorw i nowych treci? I..: Tak, w pierwszej kolejnoci, na tworzeniu znacze. Bardzo trudno jest wykorzysta trend narodowy, bardziej produktywne s trendy znaczeniowe. Literatura to jak si nie popatrzy znaczenie, historia i estetyka. Oprcz literatury piknej s jeszcze przecie kryminay, romanse dla kobiet, ksiki dla dzieci. Niewane jest, w jakim jzyku jest to napisane. Wane, e narodzio si to z jzyka biaoruskiego, ktry daje bardzo istotne moliwoci. Jaskrawym przykadem jest Ale Razanau, autor, ktry tworzy szalenie poetyckie antologie. Wedug mnie jest to poeta porwnywalny z Paulem Celanem. O najprostszych rzeczach umie mwi bardzo obszernie i gboko. Jest to tworzenie jakiego szczeglnego znaczenia, ktrego sam do koca nie
rozumiem. Jednak rodzi si ono wanie z jzyka biaoruskiego. To samo mona robi rwnie w innych gatunkach literatury. A.B.: Ktre ksiki by Pan nazwa dum wydawnictwa? I..: Jest ich bardzo wiele. Nie bd je wymienia, bo mog jeszcze kogo przeoczy i potem bdzie przykro. Myl, e jest ich okoo 50, moe nawet wicej. By moe si nie opaciy, ale i tak si ciesz, e zostay wydane wanie przez nas. A.B.: Jak wydawnictwu ohwinau mimo wszystko udaje si przetrwa, szczeglnie w obecnych nieatwych warunkach ekonomicznych? I..: Nie zwaajc na to, e pienidzy nie ma, a przyszo jest wielk niewiadom, cigle yjemy szczliwi i drukujemy ksiki. S pewne projekty, ktre opacaj si bardziej lub mniej. Na przykad dobrze si sprzedaj ksiki Andreja Chadanowicza lub te pisarzy nowej generacji. Jednak stanowi to tylko 510% naszej dziaalnoci. Wydawnictwo gwnie porusza si po omacku. Na przykad Alhierda Bacharewicza wydajemy od 2003 roku. Ju wtedy byo jasne, e jest to jedno z najbardziej obiecujcych zjawisk w literaturze biaoruskiej. Alhierd by bardzo otwarty na wpywy europejskie. Akcentowa nie to co narodowe, lecz odrbn jednostk. Bacharewicz wanie pisa historie. Tym niemniej przez dugi czas jego projekt by komercyjnie nieudany. Dopiero ostatnia powie Saroka na szybienicy (Sroka na szubienicy) zacza si dobrze sprzedawa i nawet moglimy wypaci mu honorarium. I to w 90% jest zasug samego Alhierda. Owszem, pomagalimy mu, ale nie mamy rodkw na penowartociow promocj. Takim wanie dziaaniem po omacku w pewnym stopniu s serie wydawnicze. Na przykad w Galerii B, ktr prowadzi literat i filozof Ihar Babkou drukowane s dziea autorw biaoruskich, ktrzy pretenduj do zajcia znaczcego miejsca w literaturze. S to Walancin Akudowicz, Ihar Babkou, Anton Franciszak Bryl, Aleh Minkin, Natalla Charytaniuk i inni. Istnieje seria Kniharnia Naszaj Niwy (Ksigarnia Naszej Niwy), ktrej partnerem
123
jest wydawnictwo ohwinau. Wydajemy rwnie serie tumacze Kolekcja czeska, prowadzon przez Siarhieja Smatryczenk, seri tumacze polskiej literatury, ktra w przyszoci stanie si osobn kolekcj. W tym roku chcielibymy rozpocz seri Kniharnia (Ksigarnia ), w ktrej jeszcze raz zostan wydane najbardziej kluczowe i znaczce ksiki dla biaoruskiej kultury i literatury w cigu ostatnich 200 lat. Szczegln uwag powicimy literaturze okresu Odrodzenia lat 80.90. ubiegego wieku. Redaktorem tej serii bdzie biaoruski filozof Walancin Akudowicz. A.B.: Czyli zapa do wydawania literatury biaoruskiej pozosta? I..: Oczywicie, ale przede wszystkim stawiamy na tumaczenia literatury zagranicznej. Na dzie dzisiejszy jest to pewnie wicej ni 50% naszych ksiek. Dla mnie jest to uzasadnione i finansowo i literacko. Jest to take okazja do pracy dla literatw, ktrzy zajmuj si tumaczeniami. Na przykad A. Bacharewicz tumaczy Wilhelma Hauffa. Robic tumaczenie, zacz tworzy swj sens, ktry zalea od atmosfery listw niemieckiego pisarza. Tak a propos, tumaczenie Hauffa take byo bardzo dobrym projektem wydawnictwa, niezbyt zyskownym, jeli chodzi o sprzeda, ale ideologicznie bardzo mi bliskim. A.B.: Wedug Pana, jakie perspektywy ma literatura biaoruska? I..: Myl, e trzeba czeka na nowe pokolenie. Niektrzy ju niewtpliwie si pojawili. Bardzo udany moim zdaniem jest ostatni projekt Natalli Charytaniuk 13 historii o martwym kocie (zwycizca niezalenej biaoruskiej nagrody Debiut imienia Maksima Bahdanowicza 2010 w kategorii Proza przyp. autora). Warto take wymieni Dwiery, zamknionyja na kluczy (Drzwi, zamknite na klucze) Witalija Rykowa (nagroda Debiut 2010 w kategorii Poezja przyp. autora) oraz tumaczenie na jzyk biaoruski powieci J. R. Tolkiena Kowal z Podlesia Wikszego (Kawal Wialikaha Wutanu) Antona Franciszka Bryla (laureat nagrody Debiut 2010 w kategorii Tumaczenie przyp. autora). Czyli, nie zwaajc, e sam ju jestem zmczony, literatura biaoruska bdzie. Moe nie tak, jak to sobie wyobraamy. Jednak gos modych, ktry si przedziera i brzmi uparcie, jest dobrym znakiem. W kadym razie dla mnie.
W Biaorusi nie ma dzi adnej niezalenej wytwrni, ktra by w peni wsppracowaa z zespoami muzycznymi. Niezalene zespoy nadal pozostaj amatorskie, bo nie ma moliwoci, by y z profesjonalnego grania.
showBiznes w pastwie, w ktrym zaBrania si oklaskw

lawon wolski wywiaD
Biaoruski muzyk, literat i artysta Lawon Wolski sta si ju prawdziw legend biaoruskiej alternatywnej przestrzeni artystycznej. W 1989 roku, w najgortszym okresie przebudowy, projekt z udziaem Wolskiego zesp Mroja rozbrzmiewa w caym ZSRR pyt Dwudziesta sma gwiazda. Pi lat pniej czonkowie Mroi tworz nowy zesp N.R.M. (Niezalena Republika Marze), ktry sta si prawdziwie kultow grup, pewnym znakiem dla szeregu pokole. Wsplne projekty z udziaem Wolskiego Album ludowy i Urodziem si tu rwnie stay si kul towe w Biaorusi, a Gazeta Wyborcza okrelia Album ludowy gw nym wydarzeniem 1997 roku w Polsce. Po N.R.M. Lawon Wolski piewa w zespoach Krambambula i Zet, nagra pyt z wierszami klasykw literatury biaoruskiej Biaa jabo gromu. Jedn z ostatnich inicjatyw muzyka jest ewidentnie zaangaowany projekt Sauka i Gryszka.
Stasia Rusiecka: Jest pan jednym z tych dziaaczy kulturowych w naszym pastwie, ktrzy prowadz rwnie aktywn dziaalno twrcz tylko w cigu ostatnich kilku miesicy odbyo si w Biaorusi kilka Pana kon certw, niedawno wrci Pan z wystpw gocinnych w Niemczech. Lawon Wolski: Trudno nazwa moj twrczo aktywn, to raczej wyjtek zwizany z prezentacj Sauki i Gryszki. Zazwyczaj mog nie gra koncertw i przez kilka miesicy. To niestety normalna sytuacja w naszym pastwie. S.R.: Jeli jednak porwna Pana dziaalno z grafikami innych biao ruskich muzykw, mona mwi o aktywnoci. Wemy chociaby sam fakt, e oprcz tego Pan otwarcie deklaruje swoje pogldy polityczne. Istnieje przekonanie, e sztuki i polityki tak to nazwijmy nie da si poczy, e aktywne ycie politycznospoeczne moe negatywnie wpyn na twrczo. L.W.: Wydaje mi si, e twrca ma wolny wybr: czy powinien mie jakie pogldy polityczne, czy nie. W moim przypadku nie da si tego rozgraniczy, nawet ju przestaem si nad tym zastanawia. Mog i na koncertach czy w piosenkach powiedzie co spoeczno-politycznego. Jaskrawym przykadem jest Sauka i Gryszka. Moe si wydawa, e to projekt niepowany, ale jego bohaterowie moimi ustami otwarcie mwi o wszystkim. Jestem tu tylko medium, tylko zapisuj ich sowa. W ogle wydaje mi si, e we wspczesnej Biaorusi twrca pozbawiony pogldw politycznych wyglda jako dziko. W Niemczech na przykad mona powiedzie, e nie interesuje mnie polityka i sprawy Bundestagu. U nas jednak y bez konkretnych pogldw po prostu si nie da. Nie bdziesz mie pogldw politycznych, ale bdziesz nosi dredy na przykad to prawdopodobiestwo, e zostaniesz zgarnity przy okazji jakiej akcji jest bardzo wysokie. Lepiej ju mie te pogldy. Jasne, mog si myli, ale tak to widz. S.R.: Czy nie wydaje si jednak Panu, e w taki wanie sposb obnia Pan warto artystyczn swoich tekstw?
Showbiznes w pastwie, w ktrym zabrania si oklaskw
L.W.: Ju w latach osiemdziesitych mwiono mi, e moje teksty to jednodniwki. Okazuje si jednak, e mona teraz wzi moj star piosenk i zabrzmi ona bardzo aktualnie. Tak naprawd cieszybym si, gdyby te jednodniwki odeszy w niebyt i pozostay w jakim archiwum muzyki biaoruskiej. Pki co jednak jest na odwrt. S.R.: Jak zrodzi si pomys na Pana ostatni projekt Sauka i Gryszka? L.W.: Piosenki te byy pisane dla jednej z zagranicznych radiostacji. Ale jeszcze wczeniej mylaem o dwch takich osobistociach, ktre wypowiadayby przeciwstawne opinie, jak to u nas, w Biaorusi, bywa. Mieszkao dwch chopcw w jednej wiosce, uczyli si w jednej klasie, a potem ycie potoczyo si tak, e jeden znalaz si w milicji, a drugi w opozycji. Tak oto pojawili si Sauka i Gryszka. A tak w ogle, to s to imiona bohaterw jednej z tradycyjnych pieni biaoruskich. S.R.: Taki podzia midzy ludmi jest bardzo aktualny dla biaoruskiej rzeczywistoci. L.W.: Powiedziabym, e nawet a za bardzo. Podam przykad, histori prawdziw. Pewien popularny wykonawca chadza do ani, do ktrej chadza take obecny dyrektor jednego z biaoruskich kanaw telewizyjnych. Chadza, dopki nie zosta dyrektorem, bo po nominacji nie wypadao mu ju bywa w jednej ani z popularnym biaoruskim wykonawc, ktry prawdopodobnie stoi po stronie opozycji. Dlatego temat Sauki i Gryszki jest bardzo realny. Powiedzmy, jak czowiekowi na przykad ze Sonimia najatwiej jest przenie si do stolicy? Musi oczywicie i do szkoy milicyjnej: dostanie ulgi, wypat i zakwaterowanie. A ten, ktry pisze wiersze, siedzi w Sonimiu. To zwyczajna biaoruska sytuacja. S.R.: Na wystpy gocinne do Niemiec jedzi Pan z Sauk i Gryszk? L.W.: Nie, z Krambambul, ktra jest bardzo aktualna dla zagranicy. Tym bardziej, e piewa piosenki w obcych jzykach.
127
S.R.: Jak odbierany jest biaoruski zesp za granic? Czy wiedz tam o Biaorusi, o tym, co si tu teraz dzieje? L.W.: W Berlinie oczywicie wiedz wicej w kocu to miasto wielonarodowe. Gralimy w Hamburgu tam jest ju zupenie inna sytuacja. Temat Biaorusi jednak, jak by to nie byo dziwne, zwaywszy, e to may kraj, pojawia si czsto na amach zagranicznej prasy, w Internecie. Pisz o nas duo: grzech nie pisa, kiedy dzieje si to, co si dzieje. S.R.: W jednym wywiadzie zarzucono Panu, e w Pana twrczoci coraz rzadziej pojawiaj si elementy spoeczne. L.W.: Prawdopodobnie byo to po moim projekcie Biaa jabo gromu. Tak, bya to liryka, ale taki okres te by mi potrzebny. Od czasu do czasu trzeba zaj si sztuk uytkow, dekoracyjn, nagra Bia jabo, Kuplety i zapiewy, eby przej do normalnej twrczoci solowej. Elementy spoeczne, jak ju mwiem, nigdy nie przestaj si pojawia to na nich si opieram. Tym zajmowaem si w N.R.M.-ie i bd to kontynuowa solo. S.R.: Przeomowym punktem w Pana karierze sta si rok 1981, kiedy to razem z Uadzimierem Dawydouskim i Aleham Dziemidowiczem stworzy Pan zesp Fawaryt. L.W.: Miaem wtedy 15 lat i trudno to nazwa czym powanym. Raczej dopiero uczylimy si gra. S.R.: Tak czy owak wzi Pan do rk gitar i zacz pisa teksty. Co byo potem? W jakich okresach, jeli mona to tak okreli, rozwijaa si Paska muzyczna historia?
L.W.: Za prawdziwy punkt przeomowy uwaam rok 1984, kiedy ju jako Mroja wzilimy udzia w Tygodniu Sztuk Piknych, na ktrym wyszlimy i zagralimy utwory rockowe po biaorusku. Wszyscy zrozumieli, e w Biaorusi pojawi si biaoruskojzyczny rock. Oczywicie robilimy to nieudolnie, bylimy raczej amatorsk grup, ale trzeba doda, e mielimy wtedy dosy aktualne i ciekawe teksty i aktualn muzyk. Potem zabrano nas do wojska. Nastpnie, w 1986 roku nastpi okres odchodzenia od tego wojska i przyzwyczajania si do nowych realiw przebudowy. Potem nastpi okres pierwszej powanej popularnoci. By to koniec lat osiemdziesitych i pocztek dziewidziesitych, kiedy wszdzie sycha byo nasze piosenki, nagrywalimy teledyski, zajlimy pierwsze miejsce na licie przebojw piosenk On jeszcze wrci. To by sukces, ktry zawrci nam gowie. Chocia finansowo si w aden sposb nie przejawia. Oto paradoks sowieckiego, postsowieckiego spoeczestwa: jeste popularny, rozdajesz na ulicy autografy, ludzie pchaj si na twoje koncerty, ale pienidzy tak czy owak nie ma. Jest nawet wrcz przeciwnie, powiniene dokada do swojej twrczoci. Potem by okres stagnacji. Biaoru uzyskaa niezaleno i nie mielimy z czym walczy. A Mroja bya przecie bojowym zespoem i zupenie nam nie pasoway jakie oglnoludzkie tematy. To by strasznie jaowy czas dla naszej twrczoci. Wci jednak chodzilimy na prby, zastanawialimy si, co robi dalej. Trzeba byo podj jak decyzj i wraz z dojciem do wadzy ukaszenki, decyzja ta podja si sama. Znowu pojawiy si sprzyjajce warunki w zespole i poza nim. Tak powsta zesp N.R.M. i projekt ten osign taki sukces, jakiego wczeniej w Biaorusi nie osign nikt. Jednoczenie pisaem utwory poetyckie i prozaiczne, od czasu do czasu malowaem obrazy i komiksy. Jeden z komiksw 50 stronnicowy prawie wydrukowano w czasopimie Biarozka. Jako jednak sztuka komiksowa si w Biaorusi nie przyja. W 2000 roku powsta cakowicie upolityczniony zesp Zet ([] tajem niczy zesp, ktrego czonkowie zawsze skrywali swoje twarze za maskami, a prawdziwe imiona zastpowali pseudonimami przyp. aut.). Wzorowalimy si na zagranicznej kontestujcej i bezkompromisowej muzyce rockowej,
129
ktrej wykonawcw nie interesuj zarobki, mainstream, frekwencja na koncertach czy koszt biletw. W kocu jednak, po wydaniu dwch albumw, zesp znikn, nie chcielimy establishmentu, wic go nie byo. Potem pojawia si Krambambula. By to krok w bok od muzyki rockowej. Postanowilimy odpocz od powanych tematw, chcielimy zabawi publiczno. W tym czasie, a nawet teraz, nasz pop by w bardzo kiepskiej formie. Prowadziem na jednym uniwersytecie wykad powicony popkulturze i show-biznesowi i spytaem si studentw, jakich znaj popularnych biaoruskich wykonawcw. 15 osb wskazao tylko 3 wykonawcw. Chocia zgodnie z ide nasze gwiazdy s codziennie pokazywane w telewizji. Spytaem wic, jakie kto zna piosenki. Nikt nie zdoa adnej wymieni. A byli to przedstawiciele klasy redniej, nie modzie, tylko studenci wydziau biznesowego, na ktrym studiuje si po to, by podwyszy swoje kwalifikacje. Jedna dziewczyna nagle przypomniaa sobie, e o! ona zna Afanasjew, ktra piewaa u nich w firmie. Krambambula wstpia wic na terytorium biaoruskiej estrady. Muzyka i teksty wiadomie byy takie durnowate, ale cho to dziwne, piosenka Gocie znana bya w kadym domu. Wtedy byo troch atwiej si rozkrci mona byo wsppracowa z telewizj, nie byo w niej takich strasznych programw, jak teraz, obok ktrych wstyd wystpowa. Zajlimy wic swoje miejsce, nawet celnicy znali naszych Goci. S.R.: Pamitam takie zdarzenie, e na jednym koncercie amatorskim student milicjant zapiewa Trzy wie N.R.M. L.W.: Tak, mnie te to opowiadano. W ogle okazuje si, e na dyskotekach w akademii milicyjnej czsto puszczaj wanie Trzy wie. Wsppracownik organw, ktry przyszed raz na nasz koncert do klubu, gono z nami podpiewywa. Kiedy zaczto z nim przeprowadza wywiad, powiedzia, e wychowa si na tych piosenkach. Kogo ja wychowuj? Nie rozumiem. Potem Krambambula zostaa w kocu zakazana. Wstpilimy, jak ju mwiem, na cudze terytorium i rne rekiny gatunku estradowego nie mogy nam tego darowa. Teraz w ogle Krambambula znalaza si na licie (po ostatnich wyborach prezydenckich w Biaorusi w grudniu 2010 roku wadze sporzdziy nieoficjaln list dziaaczy kultury, zespow muzycznych, ktre otrzymay zakaz wystpowania na koncertach w ojczynie przyp. aut.)
S.R.: Jakie to dziwne: Pan moe wystpowa w Biaorusi, a Krambam bula nie? L.W.: Wiadomo, e mojego nazwiska na licie nie ma. Rozumie Pani, siedzi tam sobie w Domu Kultury jaka babka, ktra zasadniczo nie ma nic przeciwko biaoruskiej muzyce, normalnie odnosi si do mnie czy do miciera Wajciuszkiewicza. Jeli si jej da moliwo zrobi, co si chce. Jest jednak lista. Telefonuje na przykad nasz meneder: Moe zorganizujemy koncert Wolskiego Biaa jabo gromu? Ona na to Jasne, moemy! A lista? Na co babka odpowiada: Przecie nazwiska Wolskiego na nim nie ma. Moemy wic organizowa koncert. Wajciuszkiewiczowi jest oczywicie trudniej ni mnie, bo jego nazwisko na licie widnieje. S.R.: Rozpoczyna Pan jeszcze w czasach sowieckich. Kiedy byo wicej swobody wtedy czy teraz? L.W.: Pod koniec lat osiemdziesitych wystpowaa pewna presja. Ju jednak zaczyna si rozam struktur, wic nawet w komsomole mona byo znale ludzi, ktrzy nas wspierali. Przy czym na przykad w niektrych komitetach wykonawczych po prostu szaty rozdzierali, byle tylko nie zaakceptowa naszych tekstw. Zdarzao si nawet, e braem zawiadczenie w Zwizku Pisarzy o tym, e nasze teksty s normalne na szczcie ojciec pomaga (ojcem Lawona jest znany pisarz biaoruski Artur Wolski przyp. aut.). Tak czy inaczej jednak nie dostawalimy pozwole. I oto pewnego razu Wital Siemaszka i Jury Cybin wcisnli zesp na Festiwal Nowopoocki 89, ktrego zostalimy laureatami, co automatycznie spopularyzowao nasze teksty. Po tym zaczlimy czsto wystpowa w Biaorusi. W Drohiczynie czy Bychowie na przykad czsto grywalimy przy wsparciu jakiego komitetu rejonowego komsomou. Oni po pierwsze musieli odhaczy sobie jak prac z modzie. A po drugie lubili rock. Dlatego nie mog powiedzie, e nas wtedy bardzo uciskano. W kadym razie nie byo czego takiego, e na koncert przybiegali milicjanci i zaczynali go zamyka. Z N.R.M. takie rzeczy ju si zdarzay. Teraz ucisk jest wikszy. Wadze z jakiego powodu odbieraj nasz twrczo konkretnie jak polityk. Niedawno przemylaem sobie, e tak powiem, swj twrczy szlak: zaczynalimy pod presj, potem wcinito nas w okres przebudowy, a teraz zakazuj nam wystpw tak oto miny
131
jak mwi piosenka mode lata. Jest taka maksyma: nie daj nam boe y w ciekawych czasach. A my w takich wanie yjemy. Przyjedamy na przykad do Berlina. Jest tam cicho, spokojnie, odpoczywa si psychicznie. A potem czytamy o tym, co dzieje si u nas i mylimy: Tu mamy wraca?. Ale trzeba, wic wracamy. S.R.: Tak sytuacj mona uwaa za sprzyjajc twrczoci: umacnia si na przykad tak zwany wewntrzny bunt. L.W.: Dla takiej twrczoci jak nasza potrzebne s jeszcze sprzyjajce warunki finansowe. Idea to oczywicie dobra rzecz, ale malarz musi jeszcze kupi farby i ptno, a muzyk potrzebuje dobrej jakoci instrumentw i moliwoci wynajmu studia nagraniowego. W chwili obecnej nie mog realizowa wszystkich projektw, ktre mam opracowane, wanie dlatego, e s one bardzo drogie. Pomagaj oczywicie rne fundacje, ale zdarza si to rzadko. Interesuj ich przede wszystkim projekty spoeczno-polityczne. Jestemy dla nich show-biznesem, bo mamy moliwo sprzedawania biletw na koncerty. S.R.: Jeli mwi o oglnej sytuacji na biaoruskiej scenie muzycznej, to co si tam teraz dzieje? Jak pracuje nasz showbiznes, jeli oczywicie w ogle istnieje? L.W.: Przepraszam, za dowcip, ale o jakim biaoruskim show-biznesie mona mwi, jeli w pastwie zabronione s oklaski, a dozwolone jedynie wymachiwanie flagami Biaoruskiego Republikaskiego Zwizku Modziey? (Ostatnie akcje protestacyjne w Biaorusi miay charakter niemy: ludzie zbieraj si na placach i klaszcz. To wanie klaskanie stao si powodem brutalnych zatrzyma ludzi przyp. aut.). arty artami, ale jest w tym ziarnko prawdy. Dzi nie ma w naszym kraju ani jednej niezalenej wytwrni, ktra by w peni wsppracowaa z zespoami muzycznymi. Jest tylko jedna wytwrnia pastwo. Wybudowao ono dziesitki studiw, zainwestowao mas pienidzy, a teraz szuka modych talentw, eby organizowa koncerty Za Biaoru!. Jest kilku producentw, ktrzy rzekomo znajduj te talenty i prbuj je rozkrci. Wszystko jednak, co robi nasze pastwo, ma kiepsk jako. No, moe poza wojskiem. Nie mona jednak podchodzi do muzyki
popularnej jak do sportu. W kadym razie jedno jest pewne: show-biznes to pienidze, a pienidze ma pastwo. Czy na przykad ojciec przedsibiorca sponsoruje pasje swojego syna. A niezalene zespoy s w zwizku z tym amatorskie, bo nie maj moliwoci, by y z profesjonalnego grania. S.R.: To znaczy, e caa biaoruska muzyka alternatywna jest amatorska? L.W.: Tak, to spontaniczno, mona powiedzie zrb to sam. S.R.: Czemu tak si dzieje? Czyby pastwo nie dostrzegao w tym korzy ci dla siebie? L.W.: Nasza wadza ma pewien gust i sympatie, na przykad: telewizja, estrada, parady. To wanie do tego przywizuje si wiele uwagi: inwestuje si pienidze, wychowuje wykonawcw. Podchodz jednak do tego jak do sportu. Dlatego wedug mnie jakoci w tym niewiele. Gwiazda zawsze powinna by wolna. Amerykaskie pop gwiazdy na przykad otwarcie wyraay ze sceny protest przeciwko agresji w Iraku. U nas tego nawet nie mona sobie wyobrazi. Dlatego nasza sytuacja jest z jednej strony skomplikowana. Z drugiej wszystko jest jasne, show-biznes jest pastwowy, wic go po prostu nie ma. Istnieje u nas jeszcze bardzo ciekawy schemat, zgodnie z ktrym pracuj pastwowi tak zwani producenci. Przyjeda na przykad producent jakiejkolwiek piewaczki na imprez i mwi administracji, e trzeba zapewni wypenienie 60% miejsc na koncercie. Pytaj si go, czemu? A on na to: my wystpowalimy na koncertach Za Biaoru!, gramy poprawn muzyk, patriotyczne piosenki. Sala wic si wypenia. Teraz co prawda ze wzgldu na kryzys schemat ten moe si nie sprawdzi ludzie tak czy owak bd oszczdza i nie bd wydawa pienidzy na byle co. S.R.: Jak organizujecie swoje wasne koncerty? L.W.: Jeli nasze wystpy nie byyby zabronione, to nawet w takich finansowo niesprzyjajcych warunkach moglibymy dobrze pracowa. Biaoruskie prawo dotyczce koncertw stao si teraz bardziej liberalne: w kocu zmieniono zawiadczenia o wystpach. Trzeba jedynie wybra termin, skontaktowa si z dyrekcj placwki, wynaj aparatur i wyj na plus, ktry
133
oczywicie nie bdzie wielki, ale zawsze plus to plus. Oczywicie inaczej powinno si organizowa trasy. Nie dwa koncerty rocznie, a trzeba jedzi po miastach, zajeda na przykad do Iwianca, Rakowa, Wooyna. Tylko, e tam nie da si nawet wyj na zero. Pomieszczenie, aparatura, dodatkowe wydatki a za ile mona tam sprzeda bilet? W tych malekich miasteczkach ludzie zarabiaj prawie nic.
S.R.: Tak czy owak, niezalenie od wszystkiego, ma Pan bardzo pozytywny nastrj. Jest Pan bodaj jedynym, ktry owe listy przyj z humorem. L.W.: A to dlatego, e w kocu ile mona si przejmowa tymi czarnymi listami? Przeywaem, kiedy zdarzyo si to po raz pierwszy. Kiedy zabraniaj ci wystpowa, to oczywicie wydaje ci si, e nie masz ju adnych moliwoci. Kryzys by, nie bd ukrywa. Ale to hartuje. Dlatego teraz ju si nie boj: tak czy owak, wszystkiego zabroni nie mog. Jak na przykad mona zabroni korzystania z Internetu? Wywouje to oburzenie nawet wrd tych, ktrzy ucz si w akademii milicyjnej. Dlatego patrz w przyszo z optymizmem. Tym bardziej, e to, co si teraz u nas dzieje jest na tyle absurdalne, e kryzys wadzy, gospodarki, spoeczestwa w ogle jest oczywisty. Sadzaj ludzi w wizieniach za nic, a ludzie i tak wychodz na ulice. Wczeniej nigdy czego takiego nie byo. A kryzys to dobra rzecz, dlatego, e to pewien symptom ozdrowienia. Nawet jeli nie tak szybkiego, jak bymy chcieli. S.R.: W swoim czasie N.R.M. by nie tylko kultowym zespoem muzycznym. Grupa powstawaa jak pewna idea, nawet manifest swoich czasw. Czy nie chciaby Pan w jaki sposb powrci do tej idei? L.W.: Myl, e ta idea idea wirtualnego pastwa, w ktrym wszyscy s wolni i mona mwi, co si chce zostanie bez wtpienia zrealizowana. Wtedy, niestety, z rnych przyczyn nie docignlimy tej koncepcji do koca. Rozumiem jednak, e nie mona jej porzuci. Moe zrealizujemy j w Internecie. Mamy rne pomysy, o ktrych nie bd pki co mwi, eby nie zapeszy. Moe to okaza si znaczcym wydarzeniem nie tylko dla mnie samego.
Niezalene biaoruskie projekty muzyczne, mimo e s nagradzane i doceniane w Rosji i Zachodniej Europie, na ojczynie zmuszone s do funkcjonowania w warunkach na wp konspiracyjnych.
zroBi Burz
jauhieni kamykau wywiaD
Dziaalno zespou punkrockowego Lapis Trubieckoj, jednego z najbar dziej popularnych biaoruskich alternatywnych projektw muzycznych, jest jak na Biaoru unikalna. Oprcz uznania w kraju Lapis Trubieckoj wchodzi w czowk alternatywnych zespow muzycznych Rosji i Ukra iny. Wci ronie zainteresowanie projektem rwnie w skali wiatowej z powodzeniem odbywaj si koncerty w USA, Kanadzie, Niemczech, Holandii, Polsce i Litwie. O przyczynach takiej popularnoci i o dziaal noci producenckiej w Biaorusi opowiada producent zespou, kierownik zjednoczenia twrczego Dzieci Soca Jauhieni Kamykau.
Stasia Rusiecka: enia, masz ju ponad 20 lat stau jako producent. Na twoich oczach ksztatowaa si biaoruska kultura muzyczna, mona powiedzie, e stae u jej rde. Jauhieni Kamykau: O tym, e jestem producentem, dowiedziaem si znacznie pniej ni nim zostaem. Przeczytaem jaki artyku, wywiad z producentem jakiego musicalu, w ktrym opowiada o swojej dziaalnoci. Przecie robi to samo! pomylaem. Jednak produkcja, przede wszystkim, to praca za pienidze, a ja ju z natury nie jestem biznesmenem. Moje podejcie polega na znalezieniu w czowieku, artycie, tego, co ju w nim tkwi. Nie przeszkadza mu, nie wymyla jakiego specjalnego projektu, ale podlewa go jak kwiatek. Jeeli popatrzymy na wyniki, a nasze klipy zdobyy przecie wiele midzynarodowych nagrd, Lapis Trubieckoj nie raz by wybierany najlepsz kapel rockow w Rosji, to taka niepienina strategia dziaa. Dlatego nie jestem producentem w czystym tego sowa znaczeniu. Wol nazywa sam siebie kierownikiem artystycznym zjednoczenia twrczego Dzieci Soca. S.R: Brzmi to bardzo po radziecku. J.K.: Brzmi po radziecku, ale dobrze oddaje istot sprawy. S.R.: Od czego si wszystko zaczo? Przed projektem Lapis Trubieckoj ju aktywnie pracowae w brany, nazwijmy j, biznesu scenicznego. J.K.: Wszystko zaczo si od teatru. Uczyem si w Instytucie Kultury na reysera imprez masowych i rwnolegle pracowaem w teatrze studenckim Akademii Medycznej. Wanie rozpad si Zwizek Sowiecki, miaem rodzin, ale byem bez rodkw, by j utrzyma. Przypadkowo trafia mi w rce encyklopedia rnych kultur europejskich, gdzie opowiadano o spoecznociach belgijskich, klubach angielskich, teatrach holenderskich, ktrych celem byo przyciganie ludzi do knajp. Bardzo zapaliem si tymi pomysami i postanowiem zorganizowa co podobnego w Misku. Pomylaem, e zaczn od klubu angielskiego. Dogadaem si z Paacem Kultury Fabryki Traktorw, gdzie zaczlimy urzdza pierwsze nocne, zamknite show dla nowopowstaej klasy biznesmenw. Do takich dziaa zosta powoany teatr o nazwie
Zrobi burz
Bambuki, ktrego aktorami zostali studenci Akademii Sztuki i Instytutu Kultury. To by teatr mski, gdzie role kobiece odgrywali mczyni. Scenarzystami tego teatru byli Siarhiej Michaok i malarz Alaksiej Chackiewicz, ja byem reyserem, a powstaa kapela Lapis Trubieckoj akompaniowaa inscenizacjom teatru Bambuki. Tak to si wszystko zaczo. S.R.: W pierwszej kolejnoci pozycjonujesz siebie jako kierownika zjed noczenia Dzieci Soca. Co to za ruch i jak powsta? J.K.: Pocztek naszej dziaalnoci twrczej ma miejsce jeszcze w epoce sowieckiej, czyli ju od razu we wszystkim, co robilimy, by bardzo silny protest wewntrzny. Pniej Zwizek Sowiecki si rozpad i zacz aktywnie rozwija si biznes, w tym rwnie i sceniczny. Najpierw stracilimy gowy, bo co robi dalej? Pniej zrozumielimy, e naley si zjednoczy i wzajemnie wspiera. Tak pojawiy si Dzieci Soca. Ich zaoeniem byo rozwijanie pierwiastka twrczego, ktry czowiek posiada ju od dziecka. W skad tego zjednoczenia weszli aktorzy, muzycy, malarze. Robilimy wsplne projekty, sami krcilimy klipy i przygotowywalimy programy. Mielimy swoj specyfik, organizowalimy imprezy firmowe, ogniska, wrczalimy nagrody, zapraszalimy dzieci z Rosji i Ukrainy. Oni rwnie zostawali Dziemi Soca. Pojawiy si oddziay w Kijowie, Moskwie, Petersburgu. Pniej zaczo nam by wstyd, e nie pomagamy modym i utalentowanym twrcom. I tak Dzieci Soca zaczy wspiera inne projekty, na przykad Sieriebrianuju Swadbu (Srebrne Wesele) i BEZ BILETU. Co prawda, nasz ruch nie jest tak aktywny, jak powiedzmy pi lat temu, ale mimo wszystko wci istnieje. S.R.: Wychodzi na to, e inne twoje projekty, na przykad zesp Mary Poppins, TT34, projekt twrczy Sasza i Siroa Alaksieja Chackiewicza i Siarhieja Michaka to bardziej wsparcie ni produkcja w penym tego sowa znaczeniu? J.K.: W rnych okresach wszystko rnie wygldao. Zespoy, ktrymi zaczynalimy si zajmowa, byy bardzo indywidualne. Ciko byo z nimi budowa dugotrwae stosunki. Na przykad Sieriebrianaja swadba (Srebrne Wesele). Bek i Artioma (liderzy zespou przyp. autora) znalimy ju dawno. Kiedy wreszcie wystrzelili, zaczem im pomaga, zatrudniem menadera.
137
Zrobi burz
Wwczas ich agentem by Sasza Bahdanau (obecnie dyrektor miskiej agencji koncertowej i wytwrni Bo Promo przyp. autora). Kiedy trzeba jednak byo omwi jak kwesti organizacyjn, okazywao si, e z jednym czonkiem kapeli jest to niemoliwe. Wychodzio, e kady najmniejszy krok naleao uzgadnia ze wszystkimi czonkami zespou. Jednak jeeli radzisz si ze wszystkimi, to bardzo prawdopodobne jest to, e kto bdzie przeciw. Tutaj wedug mnie jasno wida mentalno biaorusk, kiedy bardzo ciko jest wyoni lidera. S.R.: Taki lekkomylny stosunek do pracy, czy to rzeczywicie specyfika mentalnoci Biaorusinw? J.K.: Nie wiem. Pewnie tak dzieje si te w innych krajach, gdzie nie ma jeszcze dowiadczenia w tej brany, W Niemczech, Anglii, Stanach Zjednoczonych kultura stosunkw zawodowych midzy muzykami, producentami, organizatorami ksztatowaa si przez dziesiciolecia. Biaorusini, ktrzy mieszkali na wyspach, wrd bagien, w ziemiankach wzdu drg, takiej wewntrznej kultury zorganizowanej pracy jeszcze nie maj. Ale bardzo mi si to podoba, dlatego e jest moliwo ksztatowania wszystkiego samemu, a nie uczenia si z ksiek. ycie nas samo wszystkiemu uczy. S.R.: Masz ju due dowiadczenie w brany producenckiej i wiesz, jak si pracuje w innych krajach. Na czym polega osobliwo biaoruskiego biznesu scenicznego? J.K.: S plusy i minusy. Po rozpadzie Zwizku alternatywni muzycy biaoruscy zaczli aktywnie koncertowa w Europie. Misk w tym kontekcie jest bardzo dobrze pooony, przez noc samochodem mona dojecha do wielu stolic: Kijowa, Moskwy, Wilna, Berlina czy Warszawy. Ci, ktrzy chcieli si na przykad pojawia w telewizji czy na okadkach magazynw, orientowali si oczywicie na Moskw. Biaoru bya bardzo dobrym miejscem do tworzenia nowych projektw. Biaoruscy muzycy maj moliwo siedzie w swojej piwnicy i kilka lat pracowa w jednym kierunku. W Moskwie na przykad muzycy nie mog sobie pozwoli na taki luksus, eby latami siedzie na prbach i co tam brzdka. To za duo kosztuje. Dlatego te w Biaorusi kapela moe spokojnie stworzy swj materia, wyprbowa
go na swoim terenie i po tym, jak si spodoba, pojecha do Moskwy. Tam za w pewnym stopniu interesuj si kultur biaorusk, co jest kolejnym plusem dla naszych muzykw. W Rosji wiedz, e u nas cay czas powstaje co interesujcego, na przykad Sieriebrianaja Swadba, Kasiopieja, Pietlia Pristrastija czy Troitsa. S.R.: A jakie s minusy? J.K.: Przede wszystkim, mamy bardzo zamknite rodowisko. Biaorusini bardzo sabo si ze sob porozumiewaj. I to ju jest na pewno mentalno. By ostatnio taki przypadek, kiedy w Berlinie zebrali si dziaacze biaoruskiej kultury nieoficjalnej. Patrzylimy na siebie i rozumielimy, e nic o sobie nie wiemy, to znaczy, co tam syszelimy, ale nawet sobie nie wyobraamy, kto si czym i jak zajmuje. S.R.: W Biaorusi projekt moe dojrze. Jednak pniej trzeba go promo wa. Oczywicie muzycy nie potrafi tego robi. J.K.: Kady powinien zajmowa si swoj dziak. Na razie u nas takiej kultury nie ma. Jest kilka przyczyn takiego stanu rzeczy. Jedn z nich jest wedug mnie liczba ludnoci. Na Litwie, rzecz jasna, ludnoci jest jeszcze mniej. Dlatego te, jeeli jaka litewska piosenkarka decyduje si nagra klip, to robi go od razu w trzech wersjach po litewsku, angielsku i rosyjsku. Jednak to nie jest rozwizanie. Na rynek wewntrzny nie ma co liczy. Dasz pi koncertw, potem szsty i przelatuje cay rok. I dokd wtedy i dalej? W Niemczech, Polsce, Rosji zesp moe istnie, gdy grafik koncertw ma wypeniony na cay rok. U nas, z uwzgldnieniem honorariw i oglnej kultury chodzenia na koncerty, jest to niemoliwe. O innym powodzie ju mwiem wczeniej. Nikt nas wczeniej niczego nie uczy. I jeli dooymy do tego sab komunikatywno, to nawet najbardziej utalentowanym muzykom jest ciko przey w takich warunkach. S.R.: Interesujesz si muzyk alternatywn. Jak oglnie oceniby sytuacj na biaoruskim rynku muzycznym? Czy uksztatowa si ju jaki system pracy w tej brany?
139
Zrobi burz
J.K.: S piosenkarze, zespoy, nagrywane s piosenki, istnieje reklama, ludzie chodz na koncerty. Znaczy to, e pewien system istnieje i jako dziaa. Jednak jeli porwnamy si z innymi krajami, na przykad ze Szwecj, ktra mimo e ma tylko 45 milionw ludnoci pi lat temu zajmowaa trzecie miejsce w eksporcie muzyki rockowej, to wychodzi, e nasz system dziaa jako inaczej. W Szwecji, jeli masz pewien pomys na projekt, to zwracasz si o pomoc nie tylko do biznesu prywatnego, ale rwnie do pastwa. Jest on oceniany i, jeli jest dobry, otrzymuje wsparcie. Na przykad znana organizacja Swedish Export Music ma w poowie struktur pastwow. U nas, podobnych na wp pastwowych instytucji waciwie nie ma. Niezalene agencje zajmuj si jednym, pastwowe organizacje wykonuj swoje, zlecone przez pastwo zadania. I te dwie sfery faktycznie nie maj ze sob nic wsplnego. S.R.: Z czym wiesz ywotno i aktywno twrcz zespou Lapis Trubieckoj? Dla projektu, ktry ma ju ponad 20 lat, to rzadko. J.K.: Jeeli jest pomys, to znacznie prociej nie tylko si pracuje, ale te waciwie yje. Kiedy rni ludzie maj moliwo zjednoczenia, nie gnbienia, a pomagania sobie nawzajem, kiedy dyscyplina nie jest na poziomie bata, a ideologii, to wszystko daje moliwo projektowi do penowartociowego istnienia i rozwoju. Oczywicie jest pewna technologia przetrwania projektu, na przykad, kiedy do zespou docza nowy muzyk. Jednak przede wszystkim jest to pomys. Dlatego te Lapis Trubieckoj przetrwa dziki swojemu wyranie nakrelonemu kierunkowi ideowemu. Teraz, wydaje mi si, e nastpuje kryzys idei. Kiedy jest zbyt wielu prorokw, to chce si ich powybija, ale kiedy jest ich za mao A dzisiaj ich jest wanie za mao! Ten problem jest nie tylko w Biaorusi, ale i w caej Europie. Nie ma jednoczcego wektora, ktry mgby poczy ludzi i dokd poprowadzi.
S.R.: Jednak w Biaorusi, w tym kontekcie jest wrcz wietna sytuacja, dlatego e idea jakby istnieje i jest wobec czego si sprzeciwia. J.K.: Rzeczywicie, w Biaorusi w tym kontekcie jest wietna sytuacja! S.R.: Na przykadzie zespou mona zauway, jak rozwija si wiado mo biaoruskiego spoeczestwa. Zesp zaczyna od akompaniowania teatrowi Bambuki, pniej za by protest, wypowiedziany w lekkiej, ironicznej formie. Ostatnie ich pyty nazwaabym wypowiedzi ludzi, ktrzy doroli i maj ju wyksztacon wiadomo obywatelsk. J.K.: Kiedy spoeczestwo czuje presj, to oczywistym jest, e dusza twrcza moe atwiej si odnale ideologicznie. Jaskrawym przykadem jest Zwizek Sowiecki. Przypomnij sobie tylko, ilu byo utalentowanych osb za czasw Stalina. Czy mona teraz w dzisiejszej Rosji znale talenty na tak skal? Gdzie jest Meyerhold, Buhakow? Wanie w warunkach presji rodzi si szczeglna forma alegorii, inne formy wypowiedzi, chce si mwi i, co najwaniejsze, jest o czym. Bdziesz piewa Dla jeykw grzybki, zajczkom marchewka i wszyscy bd myle, co on te chcia przez to powiedzie. Pewnie jeykiem nazwa tego, a zajcem tamtego itd. W tym kontekcie Biaoru ma duy potencja. S.R.: Czy popularno kapeli Lapis Trubieckoj zwizana jest z tym, e jest to zesp z kraju, w ktrym panuje szczeglna sytuacja polityczna? J.K.: Myl, e w pierwszej kolejnoci jest to zwizane z talentem Michaka, jego pracowitoci i stanem wewntrznym. Wydaje mi si, e osoby utalentowane s w pewnym sensie mutantami. Inn kwesti jest to, co robi z tym swoim stanem wewntrznym. Moesz bardzo szybko odlecie jak Kurt Cobain, a moesz te zacz sob sterowa. yjemy nie 10 lat, a teoretycznie 7080 i ten swj lot naley rozcign. W jaki sposb? Pewnie trzeba zacz jako si ogranicza, nauczy si kontroli. Michaok znalaz sobie sport. W Misku i na koncertach, kiedy ma woln chwil, duo biega. Musi
141
Zrobi burz
co zrobi z t energi! Oprcz tego projekt, ktry odnis sukces, trzyma si rwnie na osobowoci. Moe by dziesi utalentowanych osb, ale gdy nie ma wanie takiego mutanta, to cay projekt si nie udaje. Inn przyczyn by moe jest przekaz ideowy i emocjonalny zespou. Kiedy bylimy w Niemczech, zauwayem jedno. Przed nami wystpowaa kapela, ktra wykonywaa rosyjsk muzyk rockow. Jasnym jest, e w muzyce, w dwiku, ustpowali zespoom europejskim. Jednak Niemcy podchwytywali ich piosenki. To samo zobaczyem w Warszawie. Okazuje si, e widzowi europejskiemu czego brakuje. Pewnie w ZSRR oprcz totalitaryzmu byo co jeszcze. Moe w tych rosyjskich piosenkach jest wanie ta szczero, ktrej nie ma w Europie. I Europejczycy czuj nostalgi za czym takim. Wanie w Europie wida teraz kryzys idei. Nie ma barwnych osb, ktre by niosy konkretny przekaz. Moe to dlatego, e jest tam dobrze, a od nas wychodzi impuls pewnej tsknoty, ktrej brak Europie. Jednak jest to moja subiektywna obserwacja. S.R.: Po tym, jak czonkowie zespou otwarcie wystpili w obronie wi niw politycznych po ostatnich wyborach prezydenckich w Biaorusi, zesp trafi na czarn list tych, ktrym zabrania si koncertowa w kraju. W jednym z wywiadw zaznaczye, e teraz dziaalno zespou mona podzieli na okres przed i po. Czy taka lista rzeczywicie ode graa tak wan rol? J.K.: Zawsze staralimy si istnie poza polityk, dlatego e, mwic delikatnie, nie podobaj nam si wszyscy politycy. Po tych wydarzeniach automatycznie znalelimy si po jednej strony barykady. Jednak najwaniejsze, e zaczto nas ogranicza w dawaniu koncertw w ojczynie. Oczywicie to nas rani, a nasi fani s oburzeni.
S.R.: Jak dugo wedug Ciebie potrwa ta sytuacja? J.K.: Nie wiemy, co bdzie jutro. Dzisiaj w Biaorusi wszystko jest bardzo niestabilne. Nie zdziwibym si, gdyby jesieni jaka osoba zainteresowana, majca swoje kontakty, dogadaaby si z Urzdem Kultury, otrzymaa stosowne pozwolenia i zarobia kokosy. S.R.: Czym Ciebie dzisiaj mona zadziwi jako melomana? Czego ocze kujesz, kiedy idziesz na koncert nowej kapeli lub suchasz nowej pyty? J.K.: Trudno powiedzie jednoznacznie. Wydaje mi si, e dzisiaj znajdujemy si w stanie przecignitej pauzy. Nastpio trzecie tysiclecie, mino ju 11 lat, a nowych prorokw wci nie wida. Myl, e jest to tylko czasowe. Na pewno co wkrtce wystrzeli. To bdzie skok albo ewolucyjny albo rewolucyjny. Ten nowy prorok objawi si wanie w muzyce i powie nam, czy to bdzie ewolucja czy te rewolucja. Ludzie twrczy s jak barometry i wczeniej wychwytuj informacje. To nie s tylko moje subiektywne rozwaania. Jeli przeanalizujemy pojawienie si przernych nowych ruchw, to wyjdzie na to, e jednoczenie, niezalenie od siebie, powstaway w rnych miejscach. Dlatego te, jeli panuje cisza, czekaj na burz. S.R.: Czyli czekasz? J.K.: Nie, ja raczej staram si t burz wywoa. Po co mam czeka?
143
Kino na caym wiecie od dawna opiera si o inne schematy. Narodowa wytwrnia filmowa Biearusfilm funkcjonuje wedug systemu sowieckiego, ktry w ewidentny sposb dzisiaj ju si nie sprawdza.
nakrci DoBry film

anDrej kuDzinienka wywiaD
Reyser filmowy Andrej Kudzinienka jest jednym z ostatnich uczniw legendarnego biaoruskiego reysera Wiktara Turawa, autorem gonego filmu Akupacyja. Misteryi (Okupacja. Misterium), ktry ukaza si w 2004 roku i zosta wysoko oceniony na europejskich festiwalach filmo wych, natomiast w Biaorusi po jakim czasie zosta zakazany za ukazanie ruchu partyzanckiego, ktre byo sprzeczne z prawd, moe obrazi uczucia kombatantw wojennych i negatywnie wpyn na wychowanie dorastajcego pokolenia. Pniej Kudzinienka wyjecha do Moskwy, gdzie nakrci serial Kadietstwo (Kadeci) oraz film Rozygrysz (art), ktre odniosy duy sukces na rynku rosyjskim. W 2009 roku Andreja oficjalnie zaproszono do wytwrni filmowej Biearusfilm, gdzie nakrci Masakr, pierwszy biaoruski bulbahorror1 (gatunek, wymylony przez reysera). Wanie z osob Kudzinienki niezaleni krytycy filmowi wi przyszo biaoruskiego kina, podkrelajc, e nawet jeli twrczo reysera wywouje spory, to w ewidentny sposb udao mu si otworzy now stron w historii biaoruskiego kina.
to w jzyku biaoruskim ziemniaki (uwaga tumacza M. .-N.).
Stasia Rusiecka: Panie Andreju, jak si pojawi Pan w przemyle filmowym? Andrej Kudzinienka: Dla mnie kino jest marzeniem. Mnie si wydaje, e kady marzy o krceniu filmw. W dziecistwie na serio uprawiaem pik non i chciaem zosta pikarzem. Wtedy akurat zaczto pokazywa jakie dziwne w moim mniemaniu filmy i byem zdumiony tym, e, jak si okazuje, istnieje jaka inna kultura. Bardzo lubiem filmy o dziaaczach podziemia z czasw drugiej wojny wiatowej. Wwczas wiat kina by postrzegany jako co nie do osignicia, dlatego bardzo si chciao do niego dosta. To teraz wszystko stao si tak dostpne. Mona wzi do rki kamer lub aparat fotograficzny i krci filmy. Bardzo mi si podobaj modzi, ktrzy prbuj co robi. Staram si ich wspiera i promowa. I dziwi mnie to, e przy takiej dostpnoci rodkw technicznych wrd modziey nie ma szczeglnego ruchu. Swoj Okupacj zrobiem za 1000 dolarw. Byo to moje pierwsze honorarium, ktre otrzymaem za jaki spot reklamowy. Po tym filmie Emir Kusturica zaprosi mnie na obiad. Dla wielu zagranicznych kinomanw ten film sta si wit krow. A przecie po prostu pewnego razu zebrali si jacy mao znaczcy ludzie i pomyleli: Zrbmy kino i zrobili. W swoim nastpnym filmie chc wrci wanie do rde. Wszyscy dookoa stali si zbyt merkantylni: chc zarabia, mie wielkie budety. Dla mnie to jest gupie i nieciekawe. Teraz udao mi si zebra dobry zesp fachowcw, ktrzy podzielaj moj ch robienia prawdziwego kina lub porzucenia zawodu. Myl, e dzisiaj wanie takie podejcie jest najwaniejsze, poniewa nie wolno wszystkiego przekada na pienidze. Pienidze w kinie to rzecz filozoficzna, to raczej metafora. S.R.: Rzeczywicie, pod ktem technicznym atwiej jest robi filmy, ale w jakim stopniu wane jest wedug Pana otrzymanie fachowej edu kacji? Pan na przykad jednak studiowa u jednego z najwikszych bia oruskich mistrzw kina. A.K.: Oczywicie edukacja jest wana. Ale kto dzisiaj prowadzi zajcia na przykad w biaoruskiej Akademii Sztuk Piknych? ylimy jeszcze w czasach sowieckich, gdy byli mistrzowie, gdy studenci odpowiedzialne traktowali ten proces, chocia Turau niczego nas nie uczy. Przychodzi na zajcia, oglda na przykad mj fragment Biesw Dostojewskiego, a potem mwi:
145
Nakrci dobry film
Chopcy, lubicie si nawzajem. Dla mnie to bya najwiksza pochwaa. Uwaam, e Turau jest najlepszym biaoruskim reyserem. Jego film Ja rodom i dietstwa (Pochodz z dziecistwa) jest po prostu genialny. Turau potrafi zaangaowa w swoj prac najlepszych ludzi, na przykad scenarzyst Giennadija Szpalikowa, operatora Aleksandra Kniaynskiego, aktora i barda Wodzimierza Wysockiego. Na tym polegao mistrzostwo reysera. Teraz niestety takiej cieszcej si uznaniem szkoy ju nie ma. Synny moskiewski WGIK2 zamieni si w struktur komercyjn. Z drugiej strony oczywistym jest, e nie da si nauczy robienia filmw tak samo, jak nie da si na przykad nauczy pisania wierszy. S przykady genialnych reyserw-samoukw. S.R.: Wraz ze mierci Michaa Ptaszuka w 2002 roku szkoa filmowa w Biaorusi faktycznie znikna. Rekrutacja trwa, ale ewidentnie nie ma kto uczy. Modzi ludzie wyjedaj do Rosji czy Europy, tam ucz si filmowa i rzadko wracaj do Biaorusi. Co, Pana zdaniem, jest przyczyn takiego rozdarcia pomidzy starym a nowym pokoleniem biaoruskich reyserw filmowych? ..: Wydaje mi si, e nie mona mwi o fenomenie kina biaoruskiego, poniewa nigdy go nie byo. Mam na myli autentyczne kino narodowe. Wostocznyj koridor (Wschodni korytarz) Walentina Winogradowa to pierwszy prawdziwy film, zrobiony w wytwrni Biearusfilm. Ale sam Winogradow nie urodzi si w Biaorusi. Rzecz w tym, e po wojnie dyrektorem wytwrni filmowej zostaa osoba, ktra zacza aktywnie zaprasza kadry z caego Zwizku Sowieckiego, staraa si je pozyska, oferujc komfortowe warunki pracy. Dlatego wanie Biearusfilm rzeczywicie skupia wwczas bardzo powane i utalentowane osoby. Jednak nie jest to kino narodowe. S.R.: A Pana Okupacja? ..: Wanie to jest pierwszy niezaleny film biaoruski, ktry, a propos, nakrcono wbrew wszystkiemu. W wytwrni filmowej Micha Ptaszuk
2 WGIK ( . . ) Oglnorosyjski Pastwowy Instytut Kinematografii imienia S. A. Gierasomowa (uw. tum. M. .-N.).
zacz prac nad filmem W awgustie 44-go (W sierpniu 44.), na ktry wydano dwuletni budet wytwrni. Ze scenarzyst Alaksandrem Kaczanem zrozumielimy, e musimy zrobi co innego, za par groszy. Akurat otrzymaem honorarium za spot i zaczlimy filmowa. Paciem aktorom po 10 dolarw, pomagano nam w kwestiach technicznych. Tak oto si udao nasze wbrew. S.R.: Od razu wiedzia Pan, o czym bdzie ten film? . .: Nie, na pocztku to by art. Ale potem pomylelimy, e trzeba powiedzie co na serio. Ju premiera pierwszej noweli Adam i Ewa w Domu Kina wywoaa oywienie, pniej zaczto o niej mwi w spoeczestwie. Postanowilimy nakrci cig dalszy. W ten oto sposb pojawi si cykl noweli, poczonych w Okupacj. Misterium. S.R.: Po jakim czasie w Biaorusi ten film zakazano. ..: Tak. Na jeden z pokazw przyszli jacy kombatanci i zaczli si oburza. Nastpnie otrzymalimy oficjalne zawiadomienie. S.R.: Po tym wyjecha Pan do Moskwy? ..: A co miaem robi? W Biaorusi zakazano mi pracowa. Nie miaem pienidzy. Byem zmuszony wyjecha do Moskwy krci seriale. Kiedy filmowaem Kadietstwo, zadzwoni do mnie Pawe ungin, zaprosi na obiad i powiedzia, e mog nakrci wszystko, co chc. Jak si okazao, by zachwycony moj Okupacj. Chciaem nakrci jaki film modzieowy, bo uwiadamiaem sobie, e nie mona zatrzymywa si na jednym temacie. Po Okupacji wiele razy proponowano mi krcenie filmw o wojnie, ale odmawiaem, poniewa na ten temat ju si wypowiedziaem i nie jestem w stanie powiedzie nic nowego. S.R.: W 2009 roku Biearusfilm zaproponowa Panu zrobienie filmu. Jak Pan odebra t propozycj?
147
..: Spokojnie. W Rosji akurat zacz si kryzys, u mnie przepado mnstwo projektw. Ale gdy mnie zaproszono, jednak nie chciaem jecha, a eby nie nalegali, napisaem, e chc krci tylko horror. Mylaem, e si nie zgodz, ale zebrali kolegium redakcyjne i powiedzieli: Kr. S.R.: A czemu nie chcia Pan jecha?
Nakrci dobry film
..: Doskonale rozumiaem, jakie warunki czekaj na mnie w kinie pastwowym. To do mnie naley wypowied, e w wytwrni Biearusfilm nie da si nakrci dobrego filmu. Wedug mnie to w zasadzie wytwrnia utraconych szans. Maj dwa rzeczywicie dobre filmy: Wschodni korytarz oraz Dikaja ochota korola Stacha (Dzikie polowanie krla Stacha), w oparciu o ktre trzeba byo rozwija gatunek narodowy. Wtedy moglibymy rozmawia o biaoruskim kinie na poziomie europejskim. Oczywicie mielimy dobre filmy i wojenne, i dla dzieci ale kultu europejskiego nigdy nie byo. Masakr planowano przede wszystkim jako kino formatu europejskiego, jako film o biaoruskim Drakuli. Ale tak naprawd nie doceniem sytuacji w naszej wytwrni. Najpierw pomylaem, e potrafi pracowa nawet w takich warunkach. Okazao si, e nie. Te dwa lata s dla mnie po prostu wykrelone z ycia. Na kadym etapie musiaem co udowadnia, kogo przekonywa, przy czym ludzi niemajcych z kinem nic wsplnego. Na przykad stoi przed nami pracownica jakiego wydziau planowania i pyta, dlaczego jedziemy wanie do wsi Hruszauka w rejonie lachowickim. Bo tam jest kaplica z XIX wieku mwimy, a ona nie rozumie. To samo byo ze scenariuszem musielimy wyrzuci sporo ciekawostek, bo o katolikach nie wolno, o Gruzinach lepiej nie wspomina, etc. Kadego dnia rano przez dwa miesice z rzdu musiaem z kim si kci. Prbowaem krci kino uczciwie. Niech mnie gani, niech chwal, ale teraz dokadnie wiem, e dopki sytuacja zasadniczo si nie zmieni, w Biaorusi nie da si nakrci dobrego filmu. S.R.: Czyli problem polega nie tylko na nikym finansowaniu projektw pastwowych? ..: Problem polega na elementarnym tchrzostwie ludzi. Na przykad dyrektor wytwrni filmowej mwi, e niby bdziesz robi wszystko, co chcesz. A nastpnie natychmiast zaczyna pisa dyrektywy. Oczywicie
musiaem i na kompromisy, poniewa historia kina to moim zdaniem historia kompromisw. Jeli kto mwi, e na nie si nie zgadza oszukuje. Chocia od razu powiedziaem, e nie pjd na kompromis, jeli chodzi o obraz. Dla mnie to bya kwestia zasadnicza. Jeli krcilimy na Kodaku, to dajcie mi Kodaka. Mwiem kierownictwu, e krl jest nagi, e obraz jest zej jakoci. Prbowali mnie skoni do zmiany zdania. Sytuacja jest absurdalna, bo wytwrnia zakupia sprzt bestlight, ktrego nie ma nawet w wytwrni filmowej Mosfilm. Ale nikt nie umia na nim pracowa. Trzeba byo zadzwoni po ludzi z Moskwy, eby pokazali, jak z niego korzysta. Po dwch dniach to si udao. Klaskaem przecie moecie! Wszyscy si cieszyli. Z dwikiem bya taka sama historia. Przyszed mj reyser dwiku Woukau i powiedzia, e mamy doek, nie moemy nagra dolby surround w maym pomieszczeniu, potrzebujemy duej sali. A t sal oddaj jakiej orkiestrze. Gupi maostkowi ludzie! Nie rozumiej, e bez zaangaowania, bez wasnego wkadu nie da si zrobi dobrego kina. Ale najokropniejsze jest to, e cakowicie jeste od nich zaleny. Od razu zdziwia mnie pewna rzecz. Przed pocztkiem krcenia filmu kilkakrotnie lataem do Warszawy i szukaem partnerw do koprodukcji. Ale w Biearusfilmie powiedziano mi, e tego nie potrzebuj. Oczywicie, po co im myle o dalszych losach utworu? Otrzymuj kas, wydaj j i dobrze yj. Po co im europejski rynek? Jacy Polacy? Krmy tak powiedzieli mi i zaczem krci, rozumiejc, e to jest absolutnie nie do ruszenia. System oparty jest o model sowiecki, kiedy rozliczano z iloci nakrconych filmw. Rnica jednak polega na tym, e w Zwizku Sowieckim bardzo dobrze bya rozwinita dystrybucja. Krcie film, ktry natychmiast by rozpowszechniany w caym kraju. Dzisiaj schemat pozosta, lecz film, po tym, jak zoone zostanie na jego temat sprawozdanie, najczciej lduje na pce, gdzie umiera. S.R.: Wiedzc o tej sytuacji, jednak zgodzi si Pan nakrci drugi film w Biearusfilmie. W tym roku powinny si rozpocz zdjcia Szlachcica Zawalni wedug Jana Barszczewskiego. ..: Tak, od razu zaproponowano mi krcenie kolejnych filmw. Artur Klinau zosta scenarzyst i zaproponowa bardzo interesujcy chwyt fabularny. Sama wytwrnia filmowa naglia, eby szybciej dziaa, bo trzeba zamkn kwarta. A pniej zaczo si omawianie scenariusza przez rad eksperck.
149
Przecie do dnia dzisiejszego dziaa u nas rada ekspercka i artystyczna. I oto po posiedzeniu wygaszaj nam werdykt: filmu nie mona zrobi. Okazao si, e temat terroryzmu w Biaorusi nie jest aktualny, Biaorusin nie moe zabi Rosjanina. Jednym sowem to by jaki absurd i film zablokowano. S.R.: A czy istnieje rada artystyczna w Rosji?
Nakrci dobry film
..: Tak, ale nie ma tam osb przypadkowych, bab, tylko mj producent, operator oraz ja. Siedzimy jak rwny z rwnym i dyskutujemy. Oczywicie moemy si spiera, ale wszyscy s zainteresowani wynikiem i jakoci. S.R.: Czyli dzisiejsza sytuacja z kinem biaoruskim zwizana jest, z jednej strony, z brakiem tradycji, a z drugiej z absolutnie nierozwinitym przemysem filmowym? ..: Tak, przemysu filmowego jako takiego w ogle nie mamy. Kino na caym wiecie ju od dawna funkcjonuje w oparciu o inne reguy. A Biearusfilm do dnia dzisiejszego opiera si o schemat sowiecki, ktry dzi ju si nie sprawdza, bo wiat si zmieni. S.R.: Z Biearusfilmem wszystko jasne jest to jednostka pastwowa. Ale co stoi na przeszkodzie powstania alternatywnego przemysu filmowego w Biaorusi? ..: S to dwie kwestie. Jedna mnie peszy, bo zasadniczo pojawienie si takiej alternatywy zaley od samych ludzi. I wanie powstaje pytanie: dlaczego przy dzisiejszej dostpnoci technicznej modzie nie filmuje? Gdzie s geniusze? Tak, wiat sta si merkantylny, wszyscy myl o ublicity3, o zysku, lecz nie myl o kinie. Jest to jedna strona medalu. I druga to oczywicie przetarg, ktry trzeba ogasza, potrzebne jest zainteresowanie dalsz promocj filmu. S.R.: Ju w Okupacji utworzy Pan wasny styl, ironiczn wizj Biaorusi, ktr da si zaobserwowa i w Masakrze.
3 Publicity (ang.) rozgos, sawa (uw. tum. M. .-N.).
..: To byo celowe. Wedug mnie w Biaorusi nie ma wyranie okrelonej kultury narodowej. Biaorusini to dziwni ludzie, zawsze si chowaj, dlatego trzeba robi wypuke kino, na przykad horror Masakr. Jasne jest, e to nie horror, a film o mioci. Jednak sta si wydarzeniem, bo jest to pierwszy wanie biaoruski horror. W Biaorusi akurat potrzebne s rzeczy bezczelne, takie jak na przykad somiane historie Artura Klinaua, plakaty Uadzimiera Cielera lub opowiadania Adama Hobusa. Tu mieszka ogromna ilo bardzo utalentowanych osb, ktre niestety nie zawsze mog si cakowicie realizowa. Czsto prbuje si je zrwna, doprowadzi do wsplnego mianownika, zmusi do bycia takimi, jak wszyscy. Kiedy przygotowywaem si do krcenia Masakry, szukaem wanie swoich ludzi. Zaprosiem na przykad Klinaua w charakterze plastyka. Dla pracownikw wytwrni filmowej to by koszmar. Nie rozumieli, po co kogo zaprasza, jeli s plastycy na etatach. To mnie rwnie napdzao i prowokowao: bardzo chciaem zburzy wszystkie te stereotypy. S.R.: Poza tym, e ironia staa si pewnym Pana stylem, bardzo dokadnie moim zdaniem reprezentuje biaorusk rzeczywisto. Ironia staje si jednym z moliwych wyj z tej sytuacji, ktr obserwujemy w Biaorusi: mia si, aby wymiewa i dyskredytowa. ..: Tak, to, co u nas si dzieje, rzeczywicie przypomina karnawa. Jeli chodzi generalnie o tradycje, to kada kultura to historia wybracw. Nie wiem, co to kultura biaoruska. Hobus, Klinau, Chadanowicz Niedawno zadziwi mnie mody facet Witali Rykou. Posuchaem jego wierszy, nagranych w formacie audio i odleciaem. I to mu powiedziaem, a on si speszy i przyzna, e nagrywa penowartociow pyt. Bd pierwszym kupcem. Ale s to pojedyncze osoby, by moe uda im si co zrobi. A wikszo to niestety ludzie wiejscy, ktrzy nie potrzebuj kultury. Pamitasz histori Nadi Lger, ktra zobaczya na pocztwce Pary i zrozumiaa, e koniecznie musi si tam znale. A pniej zostaa on Fernanda Lgera. A moga przecie grzeba si w ogrodzie Niestety w Biaorusi procesy wiadomociowe przebiegaj apatycznie. Nie wiadomo nawet, kiedy nareszcie biaoruska historia wybuchnie.
151
Minister kultury odkry, e od 116 lat nie ma oficjalnej reprezentacji biaoruskiej sztuki wspczesnej na Biennale w Wenecji. Minister rozumie sytuacj, moe nawet chciaaby si pochwali biaoruskimi artystami, tylko nie moe, bo jak chwali si ludmi, ktrzy krytykuj system, w ktrych biografiach zapisane jest wygnany.
artyci jeszcze s
monika szewczyk, anDrej Dureika wywiaD
Magdalena Linkowska: Prezentowaa niejednokrotnie biaoruskich arty stw. Jak oceniasz t wspprac? Monika Szewczyk: Artystyczna Biaoru to obszar, z ktrym Galeria Arsena wsppracuje bardzo chtnie, gwnie z powodu poczucia misji, ale rwnie wsplnoty dowiadcze. Dobrze pamitam czasy, kiedy polscy artyci byli w podobnej sytuacji, tkwili na peryferiach obiegu sztuki i w poczuciu gbokiej izolacji, kiedy kontakt z Zachodem i kada moliwo pojawienia si na wystawie midzynarodowej, byy dla nas bardzo wane. Poczucie misji rwnowaone jest przez poczucie pewnej niemonoci. Mamy bardzo niepeny obraz tego, co si dzieje w Biaorusi i wraenie, e nie docieramy we waciwe miejsca. Brakuje mi przekonania, e udao nam si spenetrowa ten teren, pomimo faktu, e kilkakrotnie wysyaam tam wsppracownikw na researche, sama jedziam do Miska i Grodna, zrobiam w Muzeum Sztuki Wspczesnej w Misku wystaw naszej kolekcji, a take kilkakrotnie organizowalimy wystawy artystw biaoruskich.
Mam wraenie, a moe raczej nadziej, e tam musi by grupa artystw, do ktrej nie dotarlimy. We wszystkich prezentacjach sztuki biaoruskiej pojawia si zawsze ten sam zestaw artystw i wydaje mi si, i niemoliwym jest, aby nie byo tam wieej krwi, jakiej grupy artystw modych i alternatywnych. Na Ukrainie takim zjawiskiem bya, na przykad dziaalno grupy R.E.P, ktra opara si na tworzeniu wsplnoty. Jeeli Akademia nie spenia naszych oczekiwa, jeeli nie ma dobrej galerii pastwowej, oferujcej dobre warunki artystom, to tworz oni (tak jak R.E.P.) wsplnoty, wystawiaj w swoich pracowniach, tworz grupy wsparcia, wsppracuj ze sob, i jestem przekonana, e to si gdzie w Biaorusi wydarza. Takim niezalenym obszarem, zajmujcym si sztuk wspczesn jest Galeria w Misku. Jednak jej dziaalnoci towarzyszy obawa o to, jak dugo uda si jej utrzyma t niezaleno. M.L.: Czy ten sam zestaw nazwisk, o ktrym mwisz pojawi si rwnie na przygotowywanej (w ramach polskiej prezydencji) przez Arsena wystawie Podr na Wschd? M.Sz.: W duym stopniu tak. Cz nazwisk z Podry na Wschd pokrywa si z zestawem artystw, ktrych prace prezentowane s obecnie w Zachcie na wystawie Otwierajc drzwi. Podr na Wschd to duy projekt. Wezm w nim udzia artyci z szeciu pastw Europy Wschodniej1. M.L.: Jak wyglda wsppraca z Biaorusi na poziomie organizacyjnym i komunikacyjnym? Jakimi partnerami s dla nas instytucje z Miska czy innych miast? M.Sz.: Szczerze mwic nie bardzo jest z kim pracowa, bo mamy tam do czynienia z prawdziwym deficytem instytucji. Staramy si pracowa z niezalenymi kuratorami, takimi jak Lena Prents. Nigdy nie prbowaam ciga wystaw z Biaorusi poprzez biaoruskie instytucje kultury, nie bardzo wiem przez kogo miaabym to zrobi. Jeeli ju z kim podejmowalimy wspprac, to by to Instytut Polski w Misku.
1 6 krajw objtych programem Partnerstwa Wschodniego: Biaoru, Ukraina, Armenia, Gruzja, Azerbejdan, Modawia.
153
Artyci jeszcze s
Nie ma symetrii w funkcjonowaniu instytucji kultury w Polsce i w Biaorusi i nie jest to tylko dysproporcja finansowa, ale przede wszystkim programowa. Prezentujemy bardzo odmienne stanowiska, inne s nasze wybory. Wystawa Leona Tarasewicza jest grn granic tego, co Biaoru jest w stanie przyj ze sztuki polskiej. Samo Muzeum Sztuki Wspczesnej w Misku, mimo nazwy i cho znajduje si w europejskiej stolicy, prezentuje ofert bardzo zachowawcz, ktra niewiele ma wsplnego ze sztuk najnowsz. Wydaje mi si, e jednym z najwikszych problemw Biaorusi jest to, e nie ma tam instytucji, ktre zajmowayby si sztuk wspczesn w sposb merytoryczny, ktre szukayby nowych kontaktw i ktre tworzyyby odpowiednie warunki do pracy artystw. Nie ma tam uczelni otwartych na nowoci w sztuce, a nie jedynie na uczenie studentw warsztatu. Dlatego tak wielu Biaorusinw studiuje w uczelniach niemieckich i polskich. Nie chodzi nawet o to, e wybieraj lepsz uczelni. Ci, ktrzy rzeczywicie chc si zajmowa sztuk wspczesn, nie mog si speni w kraju, gdzie oficjalnie uczy si jedynie rzemiosa i maluje martwe natury. To odbiera energi. M.L.: Andrej, studiowae jaki czas w Akademii Sztuk Piknych w Misku, jak to wygldao wwczas i jak wyglda teraz? Andrej Dureika: W Biaorusi bardzo popularne jest haso, ktre stao si swoist dewiz: muzew nie ma, akademii nie ma, galerii nie ma, artyci jeszcze s. To znaczy: jest le, ale nie jest tragicznie. W Biaorusi niby wszystko jest, jednak funkcjonuje w ramach pastwowej nomenklatury. Mamy duy Paac Sztuki, mamy zwizek artystw, mamy Akademi, tylko wszystko to jest jak z czasw Breniewa. Profesorzy-akademicy siedz na swoich krzesach, od 20 lat i nic si nie zmienia. Na pocztku lat 90. wadza zorientowaa si, e pojawili si ludzie o odmiennych pogldach: prawicowych i lewicowych, nastawieni na nowoczesno i na rozwj. Na uczelniach, w akademiach, w liceach, w ramach rnych dodatkowych kursw, ksztacili si ludzie, ktrzy tworzyli sztuk nowoczesn. Wadza uznaa, e wrczenie im dyplomw bdzie legitymizacj ich dziaa. W cigu dwch, trzech lat wszystko ucito. Wtedy wyrzucono z uczelni okoo trzydziestu studentw. W tamtym okresie braem udzia w legendarnej, w owym czasie, wystawie, zorganizowanej przez Igora Tishina nauczyciela miskiej uczelni
artystycznej. Wystawa nosia tytu Lekcje niedobrej sztuki. Nawizywa on do wystawy Sztuka zdegenerowana, ktra odbya si w Niemczech w kocu lat 30. Na naszej wystawie pokazano prace wszystkich tych, ktrych wyrzucono z uczelni. Udowodniono t prezentacj istnienie sztuki wspczesnej w Biaorusi. Wyrzucono mnie z uczelni w tym samym dniu. By rok 1992. Nie wyjechaem od razu z Biaorusi. Istniao wtedy w Misku jeszcze kilka galerii, z ktrymi mona byo wsppracowa. Kraj nie by jeszcze tak zamknity. Dopiero pniej sytuacja zmienia si na tyle, e galerie, zmuszone do pacenia ogromnych podatkw, zamykay si. Stao si jasne, e sytuacja polityczna w kraju jest bardzo za, przestalimy mie co do tego jakiekolwiek zudzenia. W 1997 roku zorganizowalimy ostatni grupow wystaw Todesschaft (miertelne zjednoczenie). Potem nasta czas ewakuacji. Nie min rok, jak wszyscy z naszej grupy wyjechali studiowa na Zachd. Wyjedalimy gwnie do Polski i Niemiec. Sam na pocztku planowaem wyjazd do Poznania, gdzie studia ukoczyo kilku moich dobrych przyjaci, ale ostatecznie wyjechaem do Dusseldorfu. Przez uczelnie w Dusseldorfie przewino si okoo 20 modych artystw z naszego krgu. Biaoruscy studenci koczyli te edukacj w innych krajach, na uczelniach w Paryu czy Amsterdamie. Prawie we wszystkich wanych szkoach w Europie s Biaorusini. Ten stan rzeczy napawa mnie optymizmem, bo w cigu caego XX wieku biaoruscy artyci nie otrzymali edukacji poza krajem. Sytuacja jest za z jednej strony, poniewa ci ludzie s nieznani w ojczynie. Z drugiej strony s rozpoznawalni w zachodnich krgach artystycznych i poprzez zachodnie media wszyscy zainteresowani w Biaorusi otrzymuj informacje o ich dokonaniach. Inn, istotn spraw dla biaoruskiej kultury jest to, e w obiegu funkcjonuje wielu artystw, ktrzy nie posiadaj wyksztacenia artystycznego, jak na przykad Igor Savchenko, czy Artur Klinau, albo artyci zwizani ze szko fotografw: Sergey Kozhemyakin, Uladzimir Parfianok, Galina Moskaleva, ktrzy rozpoczynali dziaalno jeszcze w czasach ZSRR. Ci ludzie maj zupenie odmienne spojrzenie na ycie i sztuk. Pawe Laufer: Jak odbierany jest w Biaorusi Andrej Dureika, artysta, ktry karier i saw zdoby za granic?
155
Artyci jeszcze s
A.D.: Duo lepiej ode mnie znani artyci, jak Alexej Koschkarov, Aleksander Komarov, Marina Naprushkina, ktrych prace s ju w muzeach, sabo istniej w wiadomoci rodowisk artystycznych w Biaorusi. O nich si nie mwi, no bo kto o nich bdzie mwi? Albo ich przyjaciele, albo ci z Akademii, a ci ostatni zawsze powtarzaj jakie bajki, tworz mity. Nie wiem, czy nasza dziaalno na Zachodzie ma jaki szerszy wpyw na modych artystw z Akademii. P.L.: Jaka jest wic reakcja oficjalnych rodowisk artystycznych czy admi nistracji, kiedy dowiaduj si, e artysta pochodzenia biaoruskiego odnosi sukces w wiecie? Czy skorzy s chwali si tym i przypisywa sobie sukces, czy milcz na ten temat? A.D.: Wydaje si, e reakcja jest dwojaka. Mam wraenie, e ostatnio zaczo si w tym wzgldzie co zmienia. Na przykad w Muzeum Sztuki Wspczesnej, po odejciu Szarangowicza, na stanowisko dyrektora powoano pani Szarangowicz. P.L: ona? A.D.: Crka. Tak, to brzmi jak dowcip, w naszej kulturze norm jest korupcja, klanowo, cho nowa dyrektor lepiej rozumie, e czasy si zmieniy i e naley zmieni polityk kulturaln. Jedn z jej pierwszych inicjatyw bya prba zorganizowania wystawy Leona Tarasewicza. Poprosia mnie, abym zadzwoni do niego w tej sprawie.
Pomys jednak nie wypali, bo Tarasewicz owiadczy, e robi ju wystaw w Biaorusi i wie jak to wyglda. W tym samym czasie w Muzeum Sztuki w Witebsku zamalowano jego prac, ktra znajdowaa si tam od lat 90. Od czasw festiwalu sztuki wspczesnej In-formation. Od dwch lat toczono te dyskusj o potrzebie reprezentowania Biaorusi na Biennale w Wenecji. Minister kultury, czowiek mody, odkry, e od 116 lat nie ma w Wenecji oficjalnej reprezentacji biaoruskiej sztuki wspczesnej. Minister rozumie sytuacj, moe nawet chciaaby si pochwali biaoruskimi artystami, tylko nie moe, bo jak chwali si ludmi, ktrzy krytykuj system, w ktrych biografiach zapisane jest wygnany. Na tym polega trudno. Spotkaem si w Wenecji z Michaiem Barazn, ktry by kuratorem pawilonu biaoruskiego. Jest on rektorem Biaoruskiej Pastwowej Akademii Sztuk Piknych w Misku, co pokazuje, w jaki sposb minister wybiera osoby majce prezentowa kraj na zewntrz. W skrcie wyglda to tak: minister wybiera kuratora, ten wybr jest dla niego bardzo prosty, wskazuje: ty jeste szefem akademii, wic ty bdziesz kuratorem. Nastpnie zwraca si do dyrektora Muzeum Sztuki Wspczesnej: ty jeste dyrektorem, wic bdziesz komisarzem. Rektor przychodzi do dziekana Wydziau Architektury Wntrz i Projektowania i mwi: bdziesz robi ekspozycj. Dziekan z kolei przychodzi do artystw i pyta: macie prace? Mamy! No dobrze, to ja je bior. Otwarcie biennale jest 31-go, a artyci przyjedaj 32-go i wszystko jest gotowe. Oczywicie jest to pewna przesada, ludzie ktrzy to przygotowuj nie s tak naiwni, to w kocu ludzie sztuki, ale biurokracja jest ogromna i nie ma mowy o prawdziwej, niezalenej, profesjonalnej ekspozycji. M.L.: Moniko, jak odebraa pawilon biaoruski? M.Sz.: Jeli chodzi o wybr artystw, to jest on powiedzmy cywilizowany. Rzeczywicie bliszy wspczesnoci, ale jest to taki rodzaj konformizmu ze wszystkich stron. Ze strony artystw i ze strony muzeum, w ktrym zrobiono research i stwierdzono, e nie da si pokaza nic innego. Jest tam wic Artur Klinau i Wiktor Pietrow osoby, ktre od lat funkcjonuj w obszarze sztuki wspczesnej i s ju klasykami. S zdecydowanie bezpieczni, bo
157
Artyci jeszcze s
z ich dorobkiem artystycznym nie da si ju dyskutowa, nie mona tego zakwestionowa. Zobaczymy te, jakie bd komentarze po tej ekspozycji i jak bd one rzutoway na polityk kulturaln Miska. Jaskka nie czyni wiosny, wane czy ta tendencja bdzie kontynuowana za dwa lata. P.L.: Andrej, co naleaoby zmieni, eby artyci nie wyjedali z Biaorusi? A.D.: Po pierwsze w Biaoruskiej Akademii brakuje ludzi, ktrzy mogliby wykada. Ostatnio bardzo si zdziwiem, kiedy odkryem, e moi niektrzy koledzy, zajmujcy si sztuk od 20 lat, maj ogromne dziury w swojej wiedzy. Nie wiedz na przykad kim jest Barnett Newman czy Ad Reinhardt albo inni kluczowi artyci sztuki amerykaskiej. Bez tej wiedzy w ogle nie odbywayby si rozmowy w szkoach w Dusseldorfie czy Amsterdamie. Majc porwnanie systemu nauczania na Zachodzie i w Biaorusi stwierdzam, e Akademia musi by instytucj bardziej otwart. Nie moe by tak, jak jest obecnie, by ta sama kadra od 20 lat zajmowaa te same stanowiska. Na Zachodzie kadra cigle si zmienia i my take musimy zarzuci ten radziecki system nauczania i tworzenia, w ktrym pracujesz od do. Artysta dziaa wedug indywidualnego rytmu. Kolejnym problemem jest Muzeum Sztuki Wspczesnej. Ta instytucja tylko z nazwy jest wspczesna. Muzeum mieci si w byej restauracji i dalej wyglda tak, jak kiedy. Nic si nie zamienio, pozostay nawet te same pytki. Prace adnego artysty nie bd dobrze wyglday w takiej scenografii. Obecnie tocz s rozmowy dotyczce przekazania muzeum dodatkowej przestrzeni na placu w Parku Czaluskincau.
Krgi ludzi zajmujcych si sztuk w Biaorusi s bardzo zamknite. We wszystkich instytucjach s te same nazwiska. To nastpny problem. W Misku trafia si do jednego krgu osb i nie mona ju wyj poza. W Biaorusi nie ma prawie niezalenej prasy, ktra mogaby na sztuk reagowa. Brakuje ludzi, ktrzy zajmowaliby si krytyk artystyczn, ktrzy mwiliby o tym, co jest dobre, a co ze i dlaczego. M.L.: Ktre zjawiska, wydarzenia, miejsca, opierajce si tej sytuacji, mona uzna za pozytywne i wyrane przykady? A.D.: W ostatnich latach zacza dziaa Galeria , o ktrej ju wspomniaa Monika. Kiedy nazywaa si Podzemka. Jej rola dla Miska jest bardzo wana w tym momencie. Jest to galeria na poy komercyjna i to mi si bardzo podoba. Z jednej strony galeria realizuje projekty komercyjne i sprzedaje dziea sztuki, co w Misku jest cigle trudne, z drugiej, prowadzcy galeri prbuj ronych strategii prezentacji sztuki. Galeria jest bardziej podobna do klubu albo centrum kultury, gdzie oprcz wystaw odbywaj si wykady, dyskusje, projekcje filmowe i koncerty. Ale znw pojawia si problem, bo w Misku wszyscy umiej liczy tylko do jednego. Jest jedna galeria. Taka monolityczna sytuacja jest strasznie niebezpieczna. Galerii brak jasnej wizji i strategii artystycznej. Generalnie robi dobr robot, ale to za mao. Musi si pojawi konkurencja, bo sztuka jest walk form i bez tego nie bdzie adnego rozwoju, wrcz przeciwnie w jakim momencie znw pojawi si korupcja i echa klanw. Nie jest te zalet, e wok tej galerii skupia si zamknite grono zainteresowanych. Jeli za chodzi o wane wydarzenia to dwa lata temu powstaa wystawa, Pawilon Biaorusi 53. Biennale w Wenecji2. Do 2011 roku Biaoru nie uczest2 W czerwcu 2009 roku w Narodowym Centrum Wystawowym BelExpo w Misku zosta otwarty Pawilon Biaorusi 53. Biennale w Wenecji. Bya to odpowied biaoruskich artystw na cig nieobecno sztuki biaoruskiej na Biennale w Wenecji. Zminiaturyzowana prezentacja wystawianych dzie nazwana Niezalenym Pawilonem Biaorusi, miaa by umieszczona w mobilnej gablocie i przewieziona na Biennale w Wenecji, jako prezentacja biaoruskiej sztuki wspczesnej. Te dwa wydarzenia, oprcz zbienoci
159
Artyci jeszcze s
niczya w Biennale w Wenecji. W 2009 roku Ruslan Vashkevich razem z mod kuratorka Lizavet Mihalchuk zorganizowa du wystaw wspczesnej sztuki biaoruskiej, aby pokaza, e s artyci, ktrzy mog nas reprezentowa na wielkiej wystawie midzynarodowej. Innym istotnym wydarzeniem jest festiwal Dach, ktry mia ju 12 edycji. Jest to inicjatywa odbywajca si raz w Berlinie, a raz w Misku. Jednak celuje ona w bardziej undergroundowe rodowiska, charakteryzuje si zupenie odmienn estetyk, bardziej thrasow czy post-punkow, z du iloci improwizacji i performancw. M.Sz.: Projekt Niezalenego Pawilonu Biaoruskiego na 53 Biennale w Wenecji, do ktrego nawiza Andrej, to taki pozytywny przykad zmian, jakie si dokonuj. Oczywicie do realizacji projektu w Wenecji nie doszo, ale w jakim stopniu wymusio to pojawienie si pawilonu biaoruskiego w 2011 roku. Rzecz jasna, osoby, ktre budoway ten projekt dwa lata temu, w ogle si nie bray udziau w tegorocznym projekcie, ale to byo wane dziaanie. Poowiczne zwycistwo z nieprzewidywalnym skutkiem, ale jednak. M.L.: Sztuka biaoruska, czy w ogle sztuka pastw Europy wschodniej staje si dla nas coraz bardziej interesujca. Czy to tylko moda? M.Sz.: Myl, e jest interesujca od duszego czasu. Dugo to zainteresowanie byo blokowane naszym kompleksem modszego brata i zapatrzeniem na Zachd. Teraz, kiedy nasza sytuacja si zmienia, moemy spojrze na rzeczy szerzej. Obszar dawnego ZSRR sta si bardziej interesujcy. Z jednej strony dziaa tu czynnik wsplnoty: mamy podobne dowiadczenia, podobn wraliwo i mwimy podobnym jzykiem. Z drugiej sia progresu, dynamika gwatownych przemian. Wschd to gorcy tygiel, ktrego na Zachodzie trudno szuka. Paradoksalnie dopiero uwolnienie Europy rodkowo-Wschodniej od przymusowego braterstwa rozbudzio wzajemne zainteresowanie.
nazw, miay zwrci uwag na sytuacj biaoruskiej sztuki wspczesnej, ktra jest marginalizowana w polityce kulturalnej kraju. Wicej na stronie: http://contemporarybelarus.wordpress.com/tag/niezalezny-pawilon-bialorusi-na-biennale -w-wenecji/ oraz http://art-podzemka.livejournal.com/13033.html
ngo analizy
solidarity with democratic Belarus, information office
poDstawy prawne funkcjonowania partii politycznych i organizacji pozarzDowych

Obecnie w Biaorusi funkcjonuj liczne przepisy (ustawy, dekrety i zarzdzenia prezydenckie, regulacje rzdowe, itp.) zwizane z dziaalnoci organizacji typu non-profit (pozarzdowych, NGO). Istnieje ponad 200 aktw prawnych i decyzji lokalnych wadz, odnoszcych si do organizacji spoecznych. Z drugiej strony, uchwalono zaledwie kilka aktw prawnych bezporednio odnoszcych si do organizacji pozarzdowych i regulujcych ich funkcjonowanie w Republice Biaorusi. Najwikszy zasb regulacji, majcych zastosowanie do wszystkich osb prawnych, zawieraj kodeksy (cywilny, pracy, itd.). Paradoks tej sytuacji polega na tym, e wszystkie te mnogie przepisy odnoszce si do organizacji pozarzdowych, pomijaj wiele kluczowych dla funkcjonowania tych podmiotw zagadnie. Powodem tej sytuacji jest restrykcyjny charakter tych przepisw: celem prawodawcw jest nierzadko ograniczenie lub ch kontrolowania dziaalnoci organizacji pozarzdowych, a nie tworzenie lub formalizowanie nowych mechanizmw instytucjonalizacji funkcjonowania spoeczestwa obywatelskiego. Wyjtki od tej zasady s niezwykle rzadkie. Czsto tzw. poprawianie prawa w obszarze organizacji pozarzdowych i partii politycznych w rzeczywistoci oznacza legalizacj bezprawnych lub wtpliwych dziaa podejmowanych do tej pory przez wadze.
oglne ramy prawne Dla zakaDania i funkcjonowania organizacji pozarzDowych
Podstawy prawne funkcjonowania partii politycznych i organizacji pozarzdowych
Ramy prawne dla funkcjonowania organizacji pozarzdowych w Biaorusi okrela Konstytucja Republiki Biaorusi, ktra deklaruje prawo obywateli do swobodnego zrzeszania si i Kodeks Cywilny regulujcy rodzaje i formy podmiotw prawnych. W odniesieniu do niektrych form organizacyjno-prawnych organizacji pozarzdowych, przyjto specjalne akty prawne (ustawy, dekrety), jak rwnie regulacje (instrukcje) obejmujce okrelone aspekty ich dziaalnoci. Jednym z kluczowych aktw prawnych tego rodzaju jest decyzja nr 48 Ministerstwa Sprawiedliwoci z dnia 30 sierpnia 2005 roku, ktra ustala wzory dokumentw oraz podaje wytyczne dotyczce skadania wnioskw o rejestracj organizacji spoecznych, partii politycznych, zwizkw zawodowych, a take struktur i stowarzysze tych organizacji. Mona powiedzie, e system prawny Biaorusi jest zdeformowany: wpyw konstytucji i Kodeksu Cywilnego na rozwj organizacji pozarzdowych ma mniejsze znaczenie w porwnaniu z wpywem dekretw prezydenckich; co wicej, nierzadko ustawy lub Kodeks Cywilny s do takich dekretw dostosowywane w drodze nowelizacji. Kodeks Cywilny dzieli wszystkie podmioty prawne w Biaorusi na organizacje komercyjne i niekomercyjne (non-profit, NGO), przy czym wiodcym kryterium podziau jest gwny cel, jakim kieruje si dana organizacja. Artyku 46 Kodeksu cywilnego stanowi, i organizacja pozarzdowa moe by zaoona dla celw spoecznych, ekologicznych, charytatywnych, kulturalnych, edukacyjnych, naukowych, a take w celach zarzdzania; ponadto, dla ochrony zdrowia obywateli, rozwoju kultury fizycznej i sportu, w celu zaspokojenia duchowych i innych niematerialnych potrzeb obywateli, dla ochrony praw i interesw obywateli i podmiotw prawnych, w celu rozwizywania sporw i konfliktw, dla wiadczenia pomocy prawnej zgodnie z obowizujcymi przepisami, jak rwnie dla innych celw zmierzajcych do realizacji poytku publicznego. Organizacja pozarzdowa moe by rwnie zaoona w celu zaspokojenia materialnych (wasnociowych) potrzeb obywateli i osb prawnych w przypadkach okrelonych przez prawo. Kodeks cywilny okrela szereg form organizacyjno-prawnych organizacji pozarzdowych, ktre umownie mona podzieli na dwa rodzaje w oparciu
o nastpujce kryteria stowarzyszenia czonkowskie i stowarzyszenia majtkowe: organizacje (stowarzyszenia) spoeczne i religijne to dobrowolne zrzeszenia obywateli poczonych wsplnym celem realizacji wasnych potrzeb duchowych i innych potrzeb niematerialnych w zgodzie z obowizujcym prawem; republikaskie organizacje spoecznopastwowe to czonkowskie organizacje pozarzdowe, ktrych celem jest realizacja zada o znaczeniu krajowym; stowarzyszenia osb prawnych (stowarzyszenia i zwizki) to organizacje pozarzdowe, ustanawiane na podstawie umowy prawnej midzy organizacjami komercyjnymi i (lub) przedsibiorcami indywidualnymi w celu koordynowania wasnej dziaalnoci gospodarczej, jak rwnie reprezentowania i ochrony wsplnych interesw majtkowych lub stowarzysze organizacji pozarzdowych; fundacje to organizacje pozarzdowe zakadane przez obywateli i (lub) osoby prawne (podmioty prawne) w drodze dobrowolnego wniesienia udziau majtkowego i z zamiarem realizacji celw spoecznych, charytatywnych, kulturalnych i edukacyjnych, oraz w celu wspierania rozwoju kultury fizycznej i sportu, rozwoju nauki i w innych spoecznie uytecznych celach, okrelonych w statucie fundacji; instytucja to organizacja zaoona przez waciciela w celu podejmowania dziaa zarzdczych, spoecznych, kulturalnych lub innych dziaa niekomercyjnych; instytucja jest cakowicie lub czciowo finansowana przez waciciela; spdzielnie konsumenckie to dobrowolne, czonkowskie zrzeszenia obywateli lub obywateli i osb prawnych majce na celu realizacj potrzeb materialnych (majtkowych) i innych jej czonkw, poprzez poczenie ich udziaw majtkowych. Lista form prawnych organizacji pozarzdowych zawarta w Kodeksie Cywilnym nie jest wyczerpujca. Na przykad, izby adwokackie lub organy samorzdu terytorialnego tworz odrbne formy organizacji pozarzdowych, ktre nie s bezporednio nazwane w kodeksie. Gwn, najbardziej popularn i czst form organizacji pozarzdowych w Biaorusi jest organizacja spoeczna (publiczna). Forma ta obejmuje partie
165
polityczne, zwizki zawodowe, zwizki wyznaniowe, jak rwnie organizacje spoeczne w wszym znaczeniu (niezwizane z adn z tych trzech grup). Status kadej z tych czterech podkategorii organizacji spoecznych okrela odrbne prawo. Prawa te s przedmiotem cigych zmian i poprawek, gwnie majcych na celu regulowanie dziaalnoci tych organizacji. Pierwotnie stosunkowo postpowa ustawa o organizacjach spoecznych z 1994 roku, w nastpstwie zmian w latach 1999 i 2005 znacznie ograniczya dziaalno organizacji pozarzdowych. Podobnie reforma prawa z pocztku 2010 roku, prowadzona pod hasem liberalizacji, nie przyniosa korzystnych zmian w treci ustawy. Naley pamita, e organizacje spoeczne pozostay w przekonaniu ludzi prawdziwymi organizacjami pozarzdowymi, ze wzgldu na fakt, e Biaorusini byli wiadomi istnienia takich organizacji ju od czasw sowieckich. Na przykad, do aktywna organizacja nadzorujca (watch-dog) Stowarzyszenie na Rzecz Ochrony Zabytkw, zostaa zaoona w 1970 roku, pod auspicjami sowieckiego reimu. Ustawodawstwo czsto odnosi si jedynie do organizacji spoecznych, nie wymieniajc innych form organizacji pozarzdowych. Na przykad, tylko organizacje spoeczne mog angaowa si w rne formy kontroli spoecznej, sta po stronie opinii publicznej w procesach cywilnych, wyznacza swoich przedstawicieli do komisji wyborczych, komisji publicznych, itp. Spord wszystkich organizacji pozarzdowych, jedynie organizacje spoeczne maj prawo do organizacji wydarze takich jak wiece, marsze i manifestacje. Inne formy organizacji pozarzdowych (fundacje, instytucje, spdzielnie) ciesz si mniejszymi prawami w tym zakresie i s mniej znane Biaorusinom. Ma to tak zalet, e prawodawcy przywizuj do nich nieco mniej uwagi. Przed rokiem 2005 inicjatywy, ktre nie mogy by rejestrowane, jako organizacje spoeczne, byy rejestrowane, jako fundacje; fundacje nie mogy wyznacza obserwatorw w lokalach wyborczych, jednak byy rejestrowane, jako podmioty prawne i mogyby ubiega si o datki i organizowa rne imprezy. Obecnie podobn rol azylu peni instytucje. Podczas wyborw prezydenckich w 2010 roku, ta forma prawna organizacji zostaa wykorzystana do przeprowadzenia kampanii politycznej. Nie istniej adne okrelone przepisy dotyczce tego rodzaju organizacji pozarzdowych; instytucje rejestrowane s poprzez zoenie wniosku, podczas gdy, na przykad, zaoenie fundacji lub organizacji spoecznej wymaga zezwolenia.
Oglnie rzecz biorc, prawo biaoruskie oferuje niekorzystne warunki dla zakadania organizacji spoecznych i fundacji, take przewiduje skomplikowan procedur rejestracji z zachowaniem moliwoci jej arbitralnej odmowy. Zasadniczo, odmowa rejestracji nowych organizacji pozarzdowych w Biaorusi jest do powszechna i czsto motywowana politycznie. Decyzje o rejestracji podejmuje Ministerstwo Sprawiedliwoci; od decyzji przysuguje odwoanie do sdu. Jednake, sdy nigdy nie kwestionuj decyzji odmownych i prawie zawsze staj po stronie organu rejestrujcego. Powan przeszkod w rejestracji nowej organizacji pozarzdowej, w tym zwizkw zawodowych, zwizkw wyznaniowych i partii politycznych, jest wymg prawny, by, bez wzgldu na wielko organizacji, posiada siedzib w budynku niemieszkalnym. adna organizacja pozarzdowa ani lokalny oddzia partii politycznej lub organizacji spoecznej (niektre z nich mog mie trzech czonkw i nie maj mocy prawnej) nie mog by zarejestrowane pod adresem, ktry jest mieszkaniem prywatnym, np. zaoyciela. Jest to oczywiste odstpstwo ustawodawcy biaoruskiego od oglnie przyjtych norm regulujcych funkcjonowanie organizacji pozarzdowych. Przyjmuje si powszechnie, e warunki prawne okrelone dla funkcjonowania organizacji pozarzdowych, nie powinny by mniej korzystne ni dla organizacji komercyjnych. Niemniej jednak, biaoruskie prawo pozwala zaoycielowi prywatnej firmy na posiadanie oficjalnego adresu siedziby w prywatnym mieszkaniu, podczas gdy taka moliwo jest niedostpna dla organizacji pozarzdowych.
167
szczeglne uregulowania oDnonie niektrych roDzajw Dziaalnoci
W pewnych obszarach dziaalnoci organizacji pozarzdowych w Biaorusi nie stosuje si ogranicze prawnych i kontroli. Jednake, cho nie sformalizowano tego de jure, takie ograniczenia i kontrola nad organizacjami pozarzdowymi, szczeglnie zajmujcymi si prawami czowieka i polityk modzieow, jest de facto realizowana. Rzdzcy zwracaj rwnie szczegln uwag na struktury dziaajce bez formalnej rejestracji. Dziaanie niezarejestrowanych organizacji spoecznych i fundacji jest zabronione i cigane na podstawie Kodeksu Karnego, tym
samym funkcjonowanie takich grup jest ograniczone. Powyszy czynnik odpowiada za niemal tajny charakter wikszoci niezarejestrowanych inicjatyw, w tym politycznych ich istnienie oznacza sta grob ponoszenia sankcji ze strony pastwa. Po przyjciu dekretu prezydenckiego nr 2 z dnia 26 stycznia 1999 roku, wszystkie niezarejestrowane oficjalnie przez rzd organizacje w Biaorusi s zakazane. W pniejszym okresie zakaz ten zosta wprowadzony do ustawy o partiach politycznych i ustawy o organizacjach spoecznych; powstaa odpowiedzialno administracyjna przewidywaa za naruszenie tych przepisw kar grzywny lub aresztu do 15 dni. W 2005 roku sytuacja zwizana z zakazem dziaalnoci niezarejestrowanych organizacji znacznie pogorszya si wraz z wprowadzeniem odpowiedzialnoci karnej. W dniu 15 grudnia 2005 roku doszo do nowelizacji Kodeksu Karnego, w szczeglnoci dodano art. 193-1 zatytuowany Nielegalne zakadanie organizacji spoecznej, zwizku wyznaniowego lub fundacji, lub udzia w ich dziaalnoci. Przewiduje on kar grzywny lub pozbawienia wolnoci do lat dwch za uczestnictwo w dziaalnoci niezarejestrowanych partii politycznych, innych organizacji spoecznych, zwizkw wyznaniowych lub fundacji (niezalenie od ich celw i rodzaju dziaalnoci). Poprzedni art. 193 Kodeksu Karnego, przewidujcy kar za dziaalno organizacji spoecznej, ktra narusza prawa obywateli, zosta znowelizowany poprzez dodanie czci 2, ktra zwiksza wymiar sankcji o kar pozbawienia wolnoci do lat 3, jeeli dziaalno prowadzona bya przez niezarejestrowan organizacj lub parti. W dniu 1 maja 2011 roku, organizacje praw czowieka doniosy, e w latach 20062009 za winne na podstawie art. 193-1 uznano 18 osb. Nikogo oskaronego z tego artykuu nie uznano za niewinnego. Ponadto, prokuratura wydaa szereg upomnie dla czonkw likwidowanych i niezarejestrowanych organizacji pozarzdowych, w ktrych daa zaprzestania nielegalnej dziaalnoci na rzecz nierejestrowanych organizacji i grozia postpowaniem karnym na podstawie art. 193-1. Majc na uwadze praktyczny brak moliwoci rejestracji organizacji pozarzdowych (niepodanych przez obecny rzd), samo istnienie tego artykuu nie pozwala na korzystanie z wolnoci zrzeszania si w Biaorusi. W latach 20032005, przez Biaoru przetoczya si fala przymusowej likwidacji organizacji spoecznych przez sdy. Likwidacje te czsto nie
miay oparcia w obowizujcym prawie lub byy uzasadniane drobnymi naruszeniami przepisw o drugorzdnym znaczeniu (np. bdne wypenienie papierowych formularzy). W omawianym okresie wikszo organizacji pozarzdowych decydowaa si na dalsze funkcjonowanie pomimo odmowy rejestracji przez wadze i wobec ryzyka poniesienia odpowiedzialnoci karnej za dziaalno poza formalnym obiegiem. Niektre partie polityczne zostay zlikwidowane na mocy decyzji Sdu Najwyszego: Partia Pracy w 2004 roku, Ekologiczna Partia Zielonych BEZ i Partia Kobiet Nadzeya w 2007 roku. Udzia organizacji pozarzdowych w wyborach (zgaszanie kandydatw, wystawianie czonkw komisji, obserwatorzy) jest regulowany przez ordynacj wyborcz (Kodeks Wyborczy). W rzeczy samej, podczas wyborw kluczow rol odgrywaj partie polityczne, jednak rola organizacji spoecznych jest rwnie znaczca. Oglnie rzecz biorc, rnica midzy partiami i organizacjami spoecznymi w tym kontekcie polega na tym, e partie mog nominowa kandydatw, podczas gdy stowarzyszenia mog jedynie zgasza czonkw komisji wyborczych i obserwatorw. Zarwno partie jak i organizacje pozarzdowe mog otrzymywa dotacje od lokalnych partnerw (od osb prywatnych lub sponsorw). Dekret prezydencki zawiera wykaz celw, na ktre podmioty prawne mog przeznacza darowizny (pomoc sponsorsk). Zabronione jest finansowanie partii politycznych z zagranicy lub z obcego rda. W celu otrzymania datku lub dotacji z zagranicy, organizacje pozarzdowe s zobowizane rejestrowa je w specjalnym organie nadzorczym. W praktyce, wiele organizacji amie te przepisy, a wadze zasadniczo nie przywizuj uwagi do tych narusze (poza nielicznymi wyjtkami, np. uzyskanie finansowania z zagranicy na dziaalno partii politycznej). Do niedawna istotnym rdem finansowania organizacji spoecznych byy skadki. Jednak na pocztku 2010 roku, wszed w ycie nowy Kodeks Podatkowy, ktry przewiduje, e kwoty skadek s zwolnione z opodatkowania wycznie w takim zakresie, jaki zosta zdefiniowany w statucie organizacji. Fundacje i instytucje mog prowadzi dziaalno gospodarcz, po czci take partie (np. sprzeda tzw. atrybutw partyjnych); inne typy organizacji pozarzdowych mog angaowa si w dziaania biznesowe tylko wtedy, gdy zao odrbne przedsibiorstwo.
169
Dynamika rozwoju organizacji pozarzDowych i partii politycznych
Opisane powyej okolicznoci, warunki i ograniczenia, ktre dotykaj organizacje pozarzdowe, maj wpyw na ich rozwj, a take rozwj partii politycznych. Ze wzgldu na niekorzystne warunki dla prowadzenia dziaalnoci, inicjatywy oddolne w Biaorusi nie ulegaj naturalnej profesjonalizacji i rzadko ewoluuj do statusu organizacji pozarzdowych. Co za tym idzie, przeszkody dotyczce zakadania organizacji pozarzdowych, a przy tym oglna kontrola nad publicznym angaowaniem si, nie prowadz do wzrostu liczby inicjatyw lokalnych: wikszo takich inicjatyw ulega rozproszeniu zaraz po tym, jak osign swoje cele i tylko niektre z nich (z reguy jedna lub dwie wiodce) s w stanie przeby drog do profesjonalnego sektora publicznego. Liczba organizacji spoecznych nie wzrasta.
30 padziernik 2003
1 stycze 2004
1 stycze 2005
1 stycze 2006
1 stycze 2008
1 stycze 2009
1 stycze 2010 94
Liczba nowo zarejestrowanych organizacji spoecznych (w cigu roku) czna liczba zarejestrowanych NGO (wg daty)
94
155
61
85
100
94
134
2248 2214 2259 2247 2248 2255 2221 2225 2325
Ministerstwo Sprawiedliwoci potwierdzio, e na dzie 1 stycznia 2011 roku zarejestrowanych byo 35 stowarzysze zawodowych, 22790 organizacji zwizkowych i 2325 organizacji spoecznych, w tym 231 midzynarodowych, 675 krajowych i 1419 lokalnych. Zarejestrowano 35634 struktur instytucjonalnych organizacji spoecznych. Ponadto, 25 zwizkw (stowarzysze) organizacji spoecznych, 99 fundacji (10 midzynarodowych, 4 krajowe i 85 lokalnych).
1 stycze 2011
1 marca 2007
W Biaorusi zarejestrowane s nastpujce organizacje: 561 organizacji sportowych i fitness, 393 organizacje charytatywne, 216 organizacji modzieowych (32 z nich to organizacje dziecice), 204 organizacje edukacyjne, kulturalne, rekreacyjne, edukacyjne, 109 organizacji spoecznych zajmujcych si mniejszociami etnicznymi i 83 zajmujce si weteranami wojskowymi i weteranami pracy, 79 organizacji naukowo-technicznych, 67 organizacji spoecznych zajmujcych si ochron rodowiska i zabytkw historii i kultury, 49 organizacji twrcw, 31 organizacji kobiecych i 533 innych. W roku 2010 Ministerstwo Sprawiedliwoci i departamenty sprawiedliwoci obwodowych komitetw wykonawczych, a take miejski komitet wykonawczy w Misku informoway o rejestracji 134 nowych organizacji spoecznych (5 midzynarodowych, 15 krajowych i 114 lokalnych) i 14 fundacjach (1 midzynarodowa i 13 lokalnych). Dane przekazane przez Ministerstwo Sprawiedliwoci wskazuj na wzrost liczby zarejestrowanych organizacji spoecznych. Liczba nowo zarejestrowanych organizacji w 2010 roku, jest najwysza od 2003 roku. W 2010 roku, wikszo zarejestrowanych organizacji pozarzdowych to organizacje sportowe 49. Inne zarejestrowane organizacje pozarzdowe to: 24 o charakterze rekreacyjnym i podejmujce dziaalno amatorsk; 7 zajmujcych si udzielaniem pomocy osobom niepenosprawnym, 5 organizacji mniejszociowych, 5 zajmujcych si ochron rodowiska, zrwnowaonym rozwojem i ekoturystyk, 4 stowarzyszenia zawodowe, 3 zajmujce si promowaniem zdrowego stylu ycia, 3 zajmujce si ochron zwierzt; 3 charytatywne, 2 zajmujce si ochron konsumentw, 2 organizacje kobiece i genderowe; 1 organizacja weteranw i 17 innych (organizacje modzieowe nie zostay wymienione, jako odrbna kategoria, niemniej jednak ich liczba jest do wysoka). Najwiksz liczb organizacji pozarzdowych zarejestrowano w Misku 54, a nastpnie w Obwodzie Brzeskim (16 organizacji). Natomiast, tylko 3 nowe organizacje przybyy formalnie w Obwodzie Miskim i 5 w Obwodzie Mogilewskim. W tym okresie nie zarejestrowano ani jednej organizacji zajmujcej si ochron praw czowieka lub demokratyzacj (dane dostarczone przez Centrum Transformacji Prawa). W chwili obecnej w Biaorusi zarejestrowanych jest 15 partii politycznych i 976 lokalnych organizacji partyjnych, jednake zaledwie kilka z nich wykazuje aktywno (odrodzenie si partii politycznych w 2010 roku, w zwizku
171
z dwoma kampaniami wyborczymi byo raczej symboliczne). Rejestracja partii politycznej wymaga co najmniej 1000 osb wystpujcych w roli zaoycieli i reprezentujcych wikszo regionw kraju oraz miasto Misk. Podstawy prawne do odmowy rejestracji pozwalaj urzdnikom wymiaru sprawiedliwoci na podejmowanie arbitralnych decyzji w oparciu o wasn interpretacj domniemanych przypadkw pogwacenia procedur zaoycielskich. W rezultacie od 2000 roku, w Biaorusi nie pojawia si oficjalnie ani jedna nowa partia polityczna. Wiele grup ubiegajcych si o rejestracj nowej partii politycznej spotkao si z odmow wadz: Partii Wolnoci i Postpu odmwiono rejestracji cztery razy w latach 20032009; podobnie, wadze nie wyday zgody na rejestracj Biaoruskiej Chrzecijaskiej Demokracji, Biaoruskiej Partii Robotniczej i Biaoruskiej Komunistycznej Partii Robotniczej. Mimo tego, kilka grup politycznych dziaa bez formalnej akceptacji rzdzcych (jako komitety zaoycielskie partii), nie widzc moliwoci rejestracji ze wzgldu na swj opozycyjny charakter. Lokalne oddziay partyjne take borykay si z odmow rejestracji, uzasadnian drobnymi naruszeniami przepisw. Oglnie rzecz biorc, niezarejestrowane grupy polityczne maj o wiele wiksz swobod manewru ni ich zarejestrowane odpowiedniki: nie obawiaj si delegalizacji (wyrejestrowania) i nie s zobowizane do posiadania 1000 czonkw zaoycieli i okrelonej liczny oddziaw regionalnych. Z drugiej strony, takie niezarejestrowane partie (a raczej komitety zaoycielskie) nie s w stanie uzyska finansowania, co oznacza, e maj swobod w angaowaniu si w nielegalne pozyskiwanie funduszy w pocztkowym okresie dziaalnoci (przed oczekiwanym zarejestrowaniem) i przyciganie finansowania z zagranicy, czsto wystpujc w roli organizacji spoecznych lub mediw, a nie partii politycznych. Praktyki dotyczce rejestracji zwizkw zawodowych pokazuj negatywny stosunek do tych organizacji zwizkowych, ktre nie s czonkami popieranej przez rzd Federacji Zwizkw Zawodowych. Brak wolnoci zrzeszania si pracownikw w Biaorusi by wielokrotnie przedmiotem krytyki Midzynarodowej Organizacji Pracy, ktra doprowadzia do zainicjowania kilku tzw. misji ledczych MOP i zastosowania sankcji.
nowy projekt ustawy o organizacjach nonprofit
Nowy projekt ustawy o organizacjach non-profit powstaje z inicjatywy Administracji Prezydenta. To nowe prawo wpynie na dziaalno wszystkich organizacji spoecznych, instytucji, partii politycznych, zwizkw zawodowych, zwizkw wyznaniowych i innych organizacji non-profit. Projekt ustawy mia by dokoczony przez Ministerstwo Sprawiedliwoci w grudniu 2010 roku, a w marcu 2011 roku, mia by zoony w parlamencie. Projekt nie zosta jednake przekazany do parlamentu w zakadanym czasie. Wstpny projekt przygotowany przez ministerstwo we wsppracy z Instytutem Dziaa Legislacyjnych zosta zwrcony autorom do poprawy po tym, jak spotka si z negatywnymi opiniami wielu wpywowych organizacji pozarzdowych, jak rwnie innych ministerstw. W 2010 roku, niektre organizacje pozarzdowe podejmoway prby wpynicia na tre przyszej ustawy. Organizacje te wyraziy zaniepokojenie faktem, e przez cay rok 2010 nie miay dostpu do koncepcyjnej wersji projektu dostpnej autorom. Stosowne propozycje organizacji religijnych, spoecznych, charytatywnych, rodowiskowych i praw czowieka zostay przesane do Ministerstwa Sprawiedliwoci. Stopie koordynacji dziaa midzy tymi organizacjami w 2010 roku, by do niski; przewanie do wymiany informacji na temat podejmowanych inicjatyw dochodzio podczas tzw. okrgych stow, czasem uzgadniano indywidualne plany przyszych dziaa. Wspln skoordynowan akcj zaplanowane dopiero pod koniec 2010 roku, kiedy doszo do wycieku wersji projektu autorstwa Ministerstwa Sprawiedliwoci. Prby wczenia Spoecznej Rady Konsultacyjnej przy Administracji Prezydenta w dialog na temat planowanej ustawy, take spezy na niczym. Na podstawie dostpnego, nieoficjalnego tekstu projektu ustawy, mona wycign nastpujce wnioski. Projekt przewiduje surowe zasady i ograniczenia dotyczce rejestracji wszystkich form organizacji pozarzdowych, obecnie stosowane tylko wobec organizacji spoecznych; projekt znosi take moliwo rejestracji instytucji i stowarzysze w drodze wniosku. Ponadto, tworzona ustawa nie spenia oczekiwa NGOs, dotyczcych adresu siedziby, tzn. nie przewiduje moliwo rejestracji organizacji w miejscu zamieszkania zaoyciela. Do zoona i rozwinita jest zasada odpowiedzialnoci organizacji pozarzdowych wobec agencji rzdowych; wprowadza si take
173
pojcie konfliktu interesw w dziaaniach takich podmiotw. Zaoyciele organizacji spoecznych rozwizanych decyzj sdu maj zakaz zakadania nowych stowarzysze. Niektre przepisy projektowanej ustawy wydaj si sprzyja sytuacji organizacji pozarzdowych. Oczywicie ich zmiany zostay uwzgldnione na podstawie wnioskw przesanych do autorw ustawy w ubiegym roku. Wiele organizacji pozarzdowych uwaa, e prawodawcy powinni raczej skupi si na tworzeniu pozytywnych rozwiza, ktre bd wspiera rozwj organizacji pozarzdowych, a nie na aspektach kontrolnych i restrykcyjnych nowego prawa, np. na tworzeniu rad spoecznych pod auspicjami organw pastwowych, budowaniu porzdku publicznego w pastwie i na statusie organizacji o znaczeniu spoecznym. Wprowadzenie pojcia konfliktu interesw odnosi si do sposobu rozumienia przez ustawodawc istniejcych problemw organizacji pozarzdowych. Wszystkie te propozycje do treci ustawy mog stworzy korzystny klimat dla organizacji pozarzdowych i powinny stanowi jej trzon, jeli oczywicie jej rzeczywistym celem jest budowanie trzeciego sektora. Mona stwierdzi, e zgodnie z proponowanym projektem, ustawa miaaby na celu wyzwolenie inicjatywy spoecznej w ramach ustalonych ogranicze (w przeciwiestwie do poprzednich prb wprowadzenia sankcji karnych lub administracyjnych). W kadym razie, biorc pod uwag, e projekt ten nie przewiduje zniesienia istniejcych przepisw w zakresie organizacji spoecznych, partii politycznych i zwizkw zawodowych, jego potencjalnie korzystny wpyw bdzie ograniczony. Oglnie rzecz ujmujc, biaoruskie organizacje pozarzdowe nie byy zainteresowane aktywn wspprac nad projektem ustawy i zachowyway si raczej pasywnie. Natomiast organizacje pozarzdowe zainteresowane prac nad projektem ustawy mona podzieli na dwie grupy: 1) lobbujce na rzecz okrelonych interesw pojedynczych organizacji pozarzdowych lub grup takich organizacji, oraz 2) lobbujce na rzecz wsplnych interesw spoeczestwa obywatelskiego. Ponadto, organizacje pozarzdowe korzystay z rnych sposobw wywierania wpywu. Niektre s przekonane, e najlepsze wyniki osiga si przez rozmowy w kuluarach, podczas ktrych wysoko wykwalifikowani lobbyci negocjuj z wadzami i parlamentarzystami. Inne uwaaj, e prace nad projektem ustawy s absolutnie kluczowe i powinny jednoczy wszystkie organizacje pozarzdowe na rzecz realizacji
wsplnego celu. Sprzecznoci midzy tymi podejciami s natury taktycznej i nie maj zasadniczego znaczenia dla realizowanych interesw. Obecnie prace nad ustaw zostay wstrzymane. Urzdnicy twierdz, e przerwa w pracach potrwa co najmniej do koca 2011 roku. Zatem organizacje pozarzdowe maj czas, by jeszcze raz zadba o zabezpieczenie swoich interesw w tym jake wanym akcie prawnym.
wnioski i zalecenia
Przygotowanie i przyjcie nowej ustawy o organizacjach pozarzdowych daje okazj do zmiany prawnych ram funkcjonowania NGOs w Biaorusi. W szczeglnoci, pojawia si sposobno wypenienia luki w przepisach i wprowadzenia sprawdzonych praktyk i standardw europejskich do biaoruskiego prawa. Tym bardziej, e w uzasadnieniu pierwotnego projektu jest mowa o tym, e podczas opracowywania nowych przepisw dla organizacji pozarzdowych ustawodawca przywizywa szczegln uwag do dowiadcze europejskich. Nie jest pewne czy dojdzie do znacznej poprawy kontekstu prawnego dziaania organizacji pozarzdowych i partii politycznych w Biaorusi. By moe nie naley spodziewa si radykalnych zmian, a jedynie rewizji niekorzystnych przepisw. Na przykad tre art. 193-1 Kodeksu Karnego zostaa oceniona przez wadze biaoruskie, jako potencjalnie wymagajca zmiany (w roku 2009 ogoszono moliwo zastpienia odpowiedzialnoci karnej za dziaania organizacji niezarejestrowanych odpowiedzialnoci administracyjn). Wane jest, aby biaoruski ustawodawca zwrci uwag na tzw. zasady dialogu: zasady te, zyskujc szersze zrozumienie, powinny trafi do biaoruskiego systemu prawnego, jednake prawodawca nie posiada obecnie wizji co do ich rzeczywistego charakteru (porzdek spoeczny, rzecznik praw obywatelskich, przejcie na proporcjonalny system wyborczy, dodatkowe przepisy ordynacji wyborczej). Naley pamita, e mwienie o wprowadzeniu proporcjonalnego systemu wyborczego w najbliszej przyszoci nie ma obecnie racjonalnych podstaw, i e reforma ta moe wymaga zmian w konstytucji nioscych ze sob odwoanie czci deputowanych, a to jest mao prawdopodobne. Oglnie rzecz biorc, reforma prawa wyborczego
175
to zupenie odrbny problem, niemajcy zwizku z sytuacj prawn partii politycznych i organizacji pozarzdowych. Rzd bdzie zwraca szczegln uwag na regulacje zwizane z nowymi formami organizacji pozarzdowych: fundacjami, instytucjami i spdzielniami konsumenckimi. Zakadajc, e formy te czsto peni rol azylu dla inicjatyw spoecznych, wane jest, by promowa dla nich moliwo wdraania standardw europejskich w prawie biaoruskim. Mona to uatwi poprzez utrzymywanie aktywnych relacji z prawodawc biaoruskim i instytucjami pozaparlamentarnymi, ktre mog mie wpyw na proces legislacyjny: departamenty Administracji Prezydenta, Narodowe Centrum Legislacji i Studiw Prawniczych, Trybuna Konstytucyjny i Sdy Najwysze, Ministerstwo Sprawiedliwoci i inne instytucje.
analiza solidarity with democratic Belarus, information office, 10 lipca 2011 r.
Dzisiaj w Biaorusi kada polityka zjednoczenia si poza kontrol wadzy, jak rwnie przejaw samodzielnoci w myleniu i zachowaniu, tak lub inaczej trafia w sfer polityki, zgody lub niezgody z kursem politycznym prezydenta i struktur rzdowych.
wacaw areszka
trzeci sektor w Biaorusi traDycje i perspektywy

Biaoruskie organizacje spoeczne lub pozarzdowe lub, jak si je czsto nazywa, trzeci sektor, maj swoj dug histori. Kka kulturalne i inteligenckie, inicjatywy edukacyjne, organizacje samopomocy powstay na terytorium Biaorusi jeszcze w XIX wieku. Inicjatywy obywatelskie rozwijay si te na ziemiach biaoruskich II Rzeczypospolitej, a nawet w komunistycznej Biaoruskiej Socjalistycznej Republice Sowieckiej (BSRS).
oD rDe
Tendencja, ktra dzisiaj cile okrela trzeci sektor w Biaorusi, uksztatowaa si jeszcze w epoce sowieckiej. Istniay dwa zasadniczo rnice si prdy, ktre pretendoway do reprezentowania ruchu spoecznego. Jeden kierunek skada si z organizacji propastwowych lub bezporednio stworzonych przez pastwo, ktrych zadaniem byo kontrolowanie ideologii, moralnoci,
Trzeci sektor w Biaorusi tradycje i perspektywy
stylu ycia, edukacji i wychowania moliwie jak najwikszej liczby obywateli. Takimi strukturami byy praktycznie wszystkie organizacje spoeczne w ZSRR i BSRS, ktre miay oficjalne pozwolenie na dziaalno, czyli kluby sportowe, zwizki zawodowe, zrzeszenia pisarzy, artystw, filatelistw i mionikw ksiek, dziecice organizacje apolityczne pionierzy i oktiabriata, a nawet kka taneczne i chry. Innym kierunkiem bya fala inicjatyw nieformalnych (ludzie zbierali si razem, eby otwarcie, bez ideologii omawia kwestie sztuki i filozofii, wymienia si amatorskimi tumaczeniami zachodniej fantastyki, sucha Beatlesw itd.), ktra w ostatniej dekadzie przed pieriestrojk obja cay Zwizek Sowiecki. Kieki spoeczestwa obywatelskiego coraz bardziej przebijay si przez totalitarny asfalt. Poradzi sobie z tym spontanicznym ruchem nie moga ani partia, ani KGB. Zaczyna si rozpad spoeczestwa sowieckiego i caego systemu obozu komunistycznego. W Biaorusi jeszcze pod koniec lat 60. zaczy powstawa nieformalne kka artystw, literatw czy pracownikw naukowych, ktrzy starali si walczy o kulturalne odrodzenie narodu. W latach 80. wanie biaoruskie inicjatywy kulturalne przeksztaciy si w pierwsze prawdziwe organizacje tzw. nieformaw tak wtedy w instrukcjach partyjnych i prasie sowieckiej nazywano nowe, niezalene od komunistycznego kierownictwa, ruchy spoeczne. Partia komunistyczna i komsomo rozpaczliwie staray si je kontrolowa, czasem proponujc pomoc i tworzc pseudoformalne struktury. Byo ju jednak za pno. Denie do wolnoci, inicjatywa obywatelska narodu ju same sobie wyznaczay drog. Na bazie kulturalnych i modzieowych organizacji nieformalnych na jesieni 1988 roku zacz tworzy si Biaoruski Front Narodowy, organizacja, ktra za cel postawia sobie nie tylko odrodzenie kulturalne, lecz take wolno polityczn Biaorusi. Na przeomie lat 80. i 90. struktury spoeczestwa obywatelskiego, ruchy i organizacje spoeczne zaczy tysicami powstawa w kraju, ktry w 1991 roku sta si niezaleny. Prawie wszystko byo organizowane bez adnej pomocy z zewntrz, ze rodkw i dziki inicjatywie obywateli, ktrzy jakby obudzili si z totalitarnej piczki. Wikszo z tych organizacji istniaa niedugo, ale na ich bazie zaczy ksztatowa si struktury, ktre powanie mylay o swoich celach i zadaniach oraz o przyszym rozwoju. Zaczy si kontakty z organizacjami partnerskimi i wspierajcymi finansowo. Jako
jedna z pierwszych wycigna pomocn do Fundacja Sorosa. Przykadem dla Biaorusinw by najbliszy ssiad Polska, gdzie przemiany polityczne i spoeczne zaszy o wiele dalej ni w Biaorusi. W tym okresie, do 1995 roku w postsowieckiej Biaorusi uksztatowaa si sytuacja, ktra diametralnie rnia si od poprzedniej. Teraz wrcz kwity niezalene od pastwa organizacje spoeczne. Cieszyy si one poparciem opinii publicznej, prasy, zaczy te znajdowa rda pomocy finansowej. Wiele z dawnych pastwowych NGO albo koczyo sw dziaalno, albo na garnuszku pastwa ledwo wizao koniec z kocem. Niektre z nich miay poyteczne dla spoeczestwa zadania, takie jak na przykad Stowarzyszenie Ochrony Pomnikw, i stopniowo staway si one bardziej spoecznymi, prawdziwymi NGO. Okres ten zakoczy si po wybraniu na prezydenta Biaorusi Alaksandra ukaszenki. Kiedy w 1994 roku ten dyrektor sowchozu doszed do wadzy, zacz budowa system pionowego kierowania krajem, bez adnej kontroli spoecznej. Rozpoczwszy wojn z wolnoci, ukaszenka w 1996 roku zaatakowa rwnie trzeci sektor. Z kraju zostaa usunita Fundacja Sorosa, a pniej te inne organizacje sponsorskie. Przyjty zosta surowy dekret o ponownej rejestracji organizacji spoecznych, partii i zwizkw zawodowych. Podstaw do ponownej rejestracji i zarejestrowania staa si w pierwszej kolejnoci lojalno w stosunku do wadzy. W efekcie ogromna cz organizacji stracia rejestracj. Pniej zostaa wprowadzona odpowiedzialno karna za dziaalno niezarejestrowan. Dziaalno w NGO stawaa si coraz bardziej niebezpieczna. ukaszenka przywrci sowieck zasad budowania sektora spoecznego. Zacz wspiera lub tworzy sztuczne, prorzdowe struktury spoeczne. W ten sposb wskrzeszano przerne zrzeszenia weteranw wojny i pracy, odtworzone zostay organizacje modzieowe i dziecice. Najbardziej jaskrawym przykadem sta si BRSM (Biaoruski Republikaski Zwizek Modziey), stworzona z pienidzy podatnikw przodujca druyna, wychowana w duchu serwilizmu i faszywego patriotyzmu. W poowie lat 90. kontynuujc tendencje sowieckie, wyksztacia si zasada, wedug ktrej podzieliy si biaoruskie NGO jedni identyfikowali siebie jako organizacje demokratyczne, dla innych to okrelenie byo albo niezrozumiaym albo niemoliwym do przyjcia. Powstae w 1997 roku najwiksze zrzeszenie biaoruskiego trzeciego sektora, w skad ktrego
179
do roku 1999 wchodzio okoo 700 organizacji, bez wahania nazwao si Zjednoczeniem Pozarzdowych Demokratycznych Organizacji Biaorusi. Wojna reimu ukaszenki ze spoeczestwem obywatelskim trwa ju ponad 15 lat. Przed rokiem 1999 w Biaorusi byo okoo 2500 zarejestrowanych organizacji. Po ponownej rejestracji jest ich dwa razy mniej. Dzisiaj rejestracja jest sitem, przez ktre w wikszoci przechodz ci, ktrzy s uznani za przydatnych dyktaturze. W cigu tych lat setki aktywistw NGO byo przeladowanych sdowo, setki biur zostao spldrowanych. Praca w na wp konspiracyjnych warunkach staa si normalna dla tych aktywistw ruchu obywatelskiego, ktrzy pozycjonuj si jako demokratyczni. Prbujc balansowa pomidzy rosyjsk pomoc i finansow wspprac z Zachodem, ukaszenka w latach 20082010 stara si pokaza spoecznoci midzynarodowej spektakl pod nazw liberalizacja. W czym si to przejawiao? Na poziomie wadzy wicej byo rozmw o demokracji i prawach obywateli. Rzadziej aresztowano aktywistw, zarejestrowano kilka organizacji o profilu demokratycznym, zaproszono ekspertw z trzeciego sektora do rad spoecznych, skupionych przy dyktaturze. Europa moga pobawi si w dialog z reimem przy uczestnictwie NGO w Partnerstwie Wschodnim. Po wyborach prezydenckich w grudniu 2010 roku liberalizacja si skoczya. Znw zaczy si przeszukania i aresztowania. Zakoczya si liberalna retoryka.
Dzie Dzisiejszy
Trzeci sektor jest czci spoeczestwa, w ktrym istnieje. Wspczesne biaoruskie spoeczestwo jest bardzo oddalone od zasad normalnego spoeczestwa obywatelskiego. Jak w wikszoci krajw, ktre wchodziy wczeniej w skad ZSRR, demonstruje ono brak zorganizowanego zaangaowania obywateli, nie ma ustalonych tradycji liberalnych, jest niski poziom zaufania spoecznego i wsppracy spoecznej. Znaczna cz ludnoci zachowaa jeszcze stare tradycje sowieckiego ycia w spoeczestwie, ktre zostao zakonserwowane przez reim ukaszenki, i jest zorientowana na pastwowy i korporacyjny patronat. Ludzie wierz nie w pomoc sobie nawzajem, a w indywidualne formy wyartykuowania swoich interesw
prywatnych. Za czasw ZSRR zostay zniszczone tradycyjne formy komunikacji spoecznej. Jest to jedna z przyczyn tego, e dzisiaj rwnie denie do obywatelskiego samoorganizowania si i solidarnoci jest bardzo sabe. Zrozumienie tego, e gdy si zjednocz, ludzie mog sami broni swoich praw i interesw i zmieni warunki ycia, zachodzi wolno. Ci, ktrzy przychodz do trzeciego sektora, to swego rodzaju elita biaoruskiego spoeczestwa. W wikszoci s to ludzie, ktrzy pojli konieczno spoecznej solidarnoci, perspektywy zjednoczenia, ktre pozwol im wyartykuowa swoje potrzeby i broni swoich praw. Maj do wysoki poziom wyksztacenia, wedug danych socjologw okoo 80% ma wysze wyksztacenie. Z reguy s czuli w stosunku do takich wartoci, jak wolno, prawa czowieka, niezaleno, a take posiadaj wysoki poziom motywacji do dziaalnoci spoecznej. Wielu z nich, wanie NGO, daje moliwo znalezienia mylcych tak jak oni i samorealizowania si. W ten sposb, w Biaorusi trzeci sektor jednoczy ludzi zorientowanych na przemiany spoeczne i polityczne, gotowych pracowa w tym kierunku i majcych ku temu odpowiednie cechy: wysoki poziom wyksztacenia, ambicje, umiejtnoci komunikacyjne, wiedz, ktre s niewykorzystane w strukturach pastwowych. Wszystko, co zostao powiedziane, nie odnosi si do pastwowego trzeciego sektora, ktry dziaa na zasadach struktur biurokratycznych. W nim wychowywana jest nowa kadra ludzi ukaszenki lub tam te znajduj swoje miejsce emerytowani kierownicy. Tak jak i cae biaoruskie spoeczestwo, trzeci sektor mona podzieli na trzy czci wzgldem stosunku do wadzy. Jeeli wyobrazimy sobie ca mas organizacji rozmieszczonych na wirtualnej osi, to z jednej strony bdziemy mieli skoncentrowane kilka setek NGO jednoznacznie pozycjonujcych si jako demokratyczne. Wrd nich, niezalenie od rodzaju dziaalnoci, bd organizacje, bronice praw czowieka, modzieowe, edukacyjne lub kulturalne, z ktrych znaczna cz nie jest zarejestrowana. Z drugiej strony osi znajduje si caa masa organizacji, ktrych dziaalno inspirowana jest przez wadz lub te deklaruj lojalno wobec niej. Wrd nich nie ma niezarejestrowanych tak, jak nie ma spontanicznych, powstaych oddolnie inicjatyw typu grasroots. Midzy tymi biegunami znajduje si wiele organizacji o przernych kierunkach. Odrnia je zwykle podkrelana apolityczno. Jednak, chocia
181
mwi o trzymaniu si ideaw demokracji, to wiele z nich jest najprawdziwszymi szkoami demokracji i przestrzeni dla powikszajcego si spoeczestwa obywatelskiego w Biaorusi. Czsto s to typowe grassro ots, wikszo powstaa jako inicjatywy spoeczne dla wyartykuowania swoich maych, lokalnych problemw lub po prostu jako kluby, bronice swoich interesw. Jednak w procesie obrony swoich praw, interesw czy te po prostu rejestracji wstpuj one w relacje z wadz, ktre mobilizuj ich czonkw, czasami nawet a do protestowania przeciwko obojtnoci i samowoli urzdnikw. Wrd tej czci NGO s zrzeszenia mionikw zwierzt, ktre stopniowo transformuj si w organizacje bronice ich praw, organizacje ekologiczne, ktre walcz o rodowisko naturalne i przeciwko budowie elektrowni atomowych, organizacje inwalidw i osb socjalnie nie objtych opiek, ktrzy musz broni swoich praw. Mona tutaj odnale ogromne rezerwy inicjatywy, motywacji i solidarnoci, ktrych realizacja bez gonych hase politycznych sprzyja rozmywaniu autorytarnego, korporacyjnego i paternalistycznego modelu spoeczestwa ukaszenkowskiego. Nie bdziemy ju wraca do sprzyjajcych wadzy GONGO (zorganizowane przez pastwo struktury niepastwowe przyp. tum.). S to struktury, tak jak w spoeczestwie sowieckim, ktre spoeczne s tylko z nazwy. Najbardziej rozwinitym, ustrukturyzowanym i profesjonalnym segmentem trzeciego sektora s organizacje prodemokratyczne. Mona zada pytanie dlaczego tak czsto powtarzamy sowa demokratyczne i prorzdowe, a take oceniamy stosunek NGO do wadzy? Przecie w cywilizowanym wiecie trzeci sektor to wanie co trzeciego, nie politycznego, nie pastwowego, a wanie obywatelskiego. Aktywici biaoruskiego trzeciego sektora czsto wiod spory o uczestnictwo ich organizacji w polityce, o stopniu wsppracy ze strukturami politycznymi. Niektre NGO dziaaj w swojego rodzaju symbiozie z partiami politycznymi, bdc dla nich rezerw w rekrutacji i finansowaniu. Jednak w Biaorusi, gdzie normalna dziaalno polityczna jest praktycznie zakazana, kada inicjatywa, kada prba zjednoczenia si nie pod kontrol wadzy i kady przejaw samodzielnoci w myleniu i zachowaniu prowadzi do sfery polityki, zgody lub niezgody z kursem politycznym prezydenta i struktur rzdowych. Nie na darmo zarwno sam dyktator, jak i wikszo spoeczestwa, okrela wszystkich, ktrzy w sposb zorganizowany
dziaaj w obronie swoich praw jako opozycj. W ten sposb w opozycji znajduj si partie, wystawiajce kandydatw w wyborach, jak rwnie obrocy praw czowieka, obserwujcy przebieg wyborw i niezalene od wadzy zwizki zawodowe, a take waciciele samochodw, ktrzy daj wygodnych parkingw czy te artyci, nie chccy, aby ich prace byy poddawane pastwowej cenzurze. W ten sposb, wrd demokratycznych NGO rozwijaj si prawie wszystkie kierunki, ktrymi zwykle zajmuj si struktury spoeczestwa obywatelskiego. W Biaorusi, jak ju zostao powiedziane wyej, dawne tradycje demokratyczne maj inicjatywy kulturalne i artystyczne. Dzisiaj obrona praw kultury i tradycji narodowych pozostaje aktualna tak samo, jak 50 lat temu. W tym kierunku rwnie dziaaj takie multiinicjatywy, jak Budma, czy te majce mniejszy zakres, na przykad BAM (Biaoruska Alternatywa Muzyczna), zrzeszajca artystw Pogo i wiele innych, zarwno duych, jak i pomniejszych, regionalnych organizacji. Jedn z najbardziej rozwinitych gazi NGO w Biaorusi, i jest to oczywiste dla spoeczestwa niedemokratycznego, s organizacje bronice praw czowieka. Najwiksze z nich Wiosna i Biaoruski Komitet Helsiski ciesz si popularnoci i autorytetem nie tylko wrd opozycjonistw. Organizacje edukacyjne rwnie posiadaj dugie tradycje i ciesz si popularnoci. Ich dziaalno nie koczy si tylko na szkoleniach liderw spoecznych i pomocy metodycznej dla prowincjonalnych nauczycieli. Sfera edukacyjna bliska jest szczeglnie popularnemu w regionach krajoznawstwu i organizacjom mionikw historii. Historia krajoznawstwa nieprzypadkowo zajmuje wane miejsce w pracy trzeciego sektora. W kadym zniewolonym spoeczestwie historia i pami zbiorowa s elementami propagandy i manipulacji wiadomoci obywateli. Organizacje modzieowe w Biaorusi czsto s najbardziej upolitycznione i radykalne. Wanie one odczuwaj najwiksz kontrol i presj ze strony wadzy, za modzi aktywici najczciej s represjonowani od wyrzucenia ich z uczelni a do wyrokw wizienia. Ze strony dyktatury na modzie nakierowana jest dziaalno BRSM, wielu ideologw i tzw. wychowawcw. Te wysiki nie s bezowocne. Obojtno czy brak nowych inicjatyw s czsto charakterystyczne dla ycia studenckiego biaoruskich uniwersytetw, politechnik i uczelni.
183
Nieliczne, niepodporzdkowane wadzy zwizki zawodowe s wyjtkiem wrd demokratycznych NGO, ale rwnie s w konflikcie z wadz. Jako NGO pozycjonuje si Biaoruskie Stowarzyszenie Dziennikarzy (BA). Do trzeciego sektora zaliczaj si niektre stowarzyszenia eksperckie w Biaorusi. Najbardziej wpywowym z nich jest obecnie Biaoruski Instytut Bada Strategicznych (BISS). Szczeglne miejsce wrd NGO zajmuj due zrzeszenia organizacji. Najbardziej wpywowym pozostaje Zgromadzenie Pozarzdowych Demokratycznych Organizacji Biaorusi. Zrzesza ono okoo trzystu organizacji o przernych kierunkach dziaania, ktre funkcjonuj we wszystkich regionach Biaorusi. Dzisiaj jest to jednak przede wszystkim sie, ktra pomaga broni interes trzeciego sektora. Za jedno ze swoich zada Zgromadzenie uwaa zbadanie biaoruskiego spoeczestwa obywatelskiego i uksztatowanie jego celw i strategii. Due organizacje regionalne, zrzeszenia organizacji czsto peni funkcj centrw zasobw, pomagajc innym strukturom rozwizywa zadania, ktre przed nimi stoj. Takie centra zasobw zrzeszao Biaoruskie Stowarzyszenie Centrw Zasobw. Kierowa nim Alaksander Milinkiewicz, byy kandydat na prezydenta w wyborach z 2006 roku, ktry teraz kieruje Ruchem za Wolno organizacj, ktra pozycjonuje siebie jako NGO, ale swoimi celami i charakterem dziaania bardziej zblia si do partii politycznych. Stare ktnie o upolitycznieniu trzeciego sektora dzisiaj w Biaorusi nabieraj nowego charakteru.
co BDzie jutro?
Po wyborach z grudnia 2011 roku Biaoru zmienia si. Pokazay to wyniki wyborw tam, gdzie dziki kontroli spoeczestwa udao si policzy rzeczywist liczb gosw, oddanych na kandydatw, okazao si, e ukaszenka nie zosta wybrany na prezydenta. Mwi o tym wyniki bada socjologicznych. Dyktator i jego reim maj coraz mniejsze poparcie w spoeczestwie. Kontrakt spoeczny, ktry w cigu kilku lat zadowala zarwno wadz, jak i spoeczestwo traci na sile. Wadza ju nie jest w stanie zapewni obiecanego poziomu ycia, a nard wykazuje w stosunku do niej coraz mniejsz lojalno.
Jakie znaczenie w takiej sytuacji maj struktury spoeczestwa obywatelskiego? Czy powinny one wzi na siebie rol organizacji politycznych i wykaza inicjatyw w walce o zmiany, czy te by mediatorem midzy wadz i siami opozycji? Jak strategi organizacje spoeczne wybior dla siebie lub te zaproponuj spoeczestwu? Te kwestie coraz bardziej niepokoj biaoruski trzeci sektor. Cz organizacji widzi sw rol w tym, eby pomaga rozwojowi stosunkw z Uni Europejsk i nagania pozytywny wpyw tej wsppracy. W tym celu uksztatowaa si dosy wpywowa grupa, ktra nazwaa si Platform Narodow Forum Spoeczestwa Obywatelskiego Partnerstwa Wschodniego. Najwaniejsze jednak, co dzisiaj si dzieje w przestrzeni spoeczestwa obywatelskiego Biaorusi, czyli to, e zaczyna kruszy si mur strachu i obojtnoci, ktry powstrzymywa wielu modych ludzi przed pomaganiem sobie, przed solidarnoci, przed walk o wasne interesy. Bez adnego wsparcia z zewntrz, czsto bez udziau tzw. profesjonalistw z trzeciego sektora powstaj inicjatywy pomocy dla winiw politycznych, protestw przeciwko, wzrostowi cen i spadkowi poziomu ycia. Tych inicjatyw i ich uczestnikw jest coraz wicej. Wanie oni teraz wysuwaj si przed wielu teoretykw i liderw spoeczestwa obywatelskiego. Moliwe, e ci nowi, naprawd narodowi grassroots rozpoczn prawdziwy ruch w kierunku zmian i wolnoci i stworz przyszo dla spoeczestwa obywatelskiego w Biaorusi.
wacaw areszka
185
Otoczenie prawne, w jakim dziaaj biaoruskie organizacje pozarzdowe, jest bardzo niestabilne. W cigu ostatnich 15 lat nowelizowano je gwnie po to, aby uatwi reimowi ukaszenki eliminacj tych najaktywniejszych i najsilniejszych.
agnieszka komorowska
Biaoruski trzeci sektor w wizieniu paragrafw

Nowoczesny sektor pozarzdowy w Biaorusi zacz si rozwija po 1990 roku na fali ruchw niepodlegociowych. Wspistniay wtedy organizacje o komunistycznych korzeniach i starych, rozbudowanych strukturach oraz nowe, powstajce oddolnie. Pastwo nie ograniczao wtedy dziaa organizacji, ani te specjalnie im nie pomagao. W cigu piciu lat, do 1995 roku, powstao 10001 nowych organizacji spoecznych, dziaajcych w najrniejszych sferach, ktrych dziaania miay mao polityczny charakter. Rozwijay one bez przeszkd swoje struktury i zasig dziaania. Zmiana tego stanu nastpia po dojciu do wadzy ukaszenki i przeprowadzeniu w 1995 i 1996 roku referendw, uderzajcych w takie kwestie, jak jzyk biaoruski i narodowe symbole, odwoujce si do tradycji niepodlegej Biaorusi.
Nadzieje. Zudzenia. Perspektywy. Spoeczestwo biaoruskie 2007, praca zbiorowa pod red. Marty Pejdy, Stowarzyszenie Wschodnioeuropejskie Centrum Demokratyczne, Warszawa-Misk, 2007, str. 6.
Wiele organizacji ukierunkowao wtedy swoje dziaania na przeciwstawienie si tym niepokojcym tendencjom. Powstay pierwsze organizacje infrastrukturalne, jak Zjednoczenie Prodemokratycznych Organizacji Pozarzdowych Biaorusi i Biaoruska Asocjacja Centrw Wspierania Organizacji Pozarzdowych.
Dekret, prawo, likwiDacja
Otoczenie prawne, w jakim dziaaj biaoruskie organizacje pozarzdowe, jest bardzo niestabilne. W cigu ostatnich 15 lat nowelizowano je gwnie po to, aby uatwi reimowi ukaszenki eliminacj tych najaktywniejszych i najsilniejszych. Rokiem krytycznym dla prodemokratycznego sektora pozarzdowego by rok 1999, kiedy to wprowadzono dekret prezydenta RB nr 2 O niektrych zasadach regulujcych dziaalno partii politycznych, zwizkw zawodowych oraz innych organizacji spoecznych. Przy rejestracji organizacji wprowadza on konieczno uzyskania pozwolenia na dziaalno, a nie tylko zgoszenia jej powstania, jak byo to dotd. Jednoczenie zakazywa dziaalnoci organizacjom niezarejestrowanym zgodnie z now procedur oraz nakada kary administracyjne za dziaalno pod szyldem takich organizacji. Dekret wprowadza take moliwo odmowy rejestracji organizacji ze wzgldu na cele, metody jej dziaania, nazw czy czonkostwo. Od tego czasu decyzje o rejestracji organizacji (a w praktyce czciej o odmowie rejestracji) podejmuje Krajowa Komisja ds. Rejestracji, ktrej praca nie podlega adnej kontroli spoecznej. Zgodnie z now procedur wprowadzon przez dekret, wszystkie istniejce organizacje i partie polityczne musiay ponownie si zarejestrowa. Spord zarejestrowanych w 1998 roku 2191 organizacji spoecznych, (bez zwizkw zawodowych) procedur przerejestrowania przeszo tylko 13262. Bardzo wiele organizacji nie byo w stanie nawet skompletowa wymaganej dokumentacji.
187
T. Kuzmenkova, Tretij sektor Belarusi: problemy stanovlenija i razvitia, Misk, 2004, str. 1011.
Kolejna fala likwidacji przysza po wyborach prezydenckich w 2001 roku, jako reakcja na aktywny udzia trzeciego sektora w kampanii wyborczej Siemiona Domasza kandydata na prezydenta, startujcego z ramienia Zjednoczonej Opozycji i zorganizowanie niezalenej obserwacji wyborw. Wadze byy zaskoczone si, skal i zdolnoci samoorganizacji trzeciego sektora. W marcu tego samego roku ogoszony zosta Dekret Prezydenta nr 8 O ulepszeniu zasad otrzymywania i wykorzystywania pomocy zagranicznej. Wprowadza on konieczno rejestrowania kadego projektu realizowanego na terenie Biaorusi przy wsparciu zagranicznych donorw, w utworzonej specjalnie do tego celu Komisji ds. Pomocy Humanitarnej przy Prezydencie RB3 i uzyskanie pozwolenia na jego realizacj. Komisja miaa take moliwo udzielania zwolnie i ulg podatkowych np. dla projektw finansowanych w ramach unijnego programu TACIS. Dekret przewidywa take kary administracyjne za nieprzestrzeganie tej procedury przez organizacje oraz moliwo zlikwidowania takiej organizacji. W takiej atmosferze, za spraw masowych kontroli przeprowadzanych wrd organizacji pozarzdowych pod byle pretekstem, w latach 2003 2005 zamknito 347 organizacji4. W tamtym okresie legalno stracio wiele najstarszych i najbardziej zasuonych prodemokratycznych organizacji pozarzdowych w Biaorusi: grodzieska Ratusza (organizacja zaoona przez Aleksandra Milinkiewicza), homelskie Gradaskie Inicjatywy, Modzieowe Centrum Kontur, Biaoruskie Stowarzyszenie Studentw, Fundacja im. Braci uckiewiczw oraz najbardziej znana organizacja bronica praw czowieka Centrum Praw Czowieka Wiosna. Od tego momentu wiele organizacji kontynuuje swoj dziaalno bez rejestracji, a nowe grupy inicjatywne wiadomie nie podejmuj prby legalizacji. W ramach przygotowa do wyborw prezydenckich w 2006 roku, wadze Biaorusi, w trybie przyspieszonym, przyjy szereg poprawek do kodeksu karnego i innych przepisw oglnie nazwanych prawem antyrewolucyjnym. Reim bardzo obawia si powtrki scenariusza ukraiskiej Pomaraczowej Rewolucji, ale oficjalnie przedstawia swoje kroki, jako
3 4 Dekret Prezydenta RB nr 24 z dnia 28 listopada 2003 r., O uzyskiwaniu i wykorzystywaniu bezzwrotnej pomocy zagranicznej. Patrz: Nadzieje. Zudzenia. Perspektywy. Spoeczestwo biaoruskie 2007, op. cit., str. 9.
dziaania prewencyjne, podejmowane na wypadek niepokojw spoecznych w kraju. Jedn ze zmian byo dodanie artykuu 193.1 w Kodeksie Karnym RB O organizacji bezprawnych dziaa spoecznych stowarzysze, organizacji religijnych albo fundacji lub udzia w ich dziaalnoci. Artyku ten nakada ju nie administracyjn, a karn odpowiedzialno w postaci grzywny, aresztu do 6 miesicy lub pozbawienia wolnoci do lat 2, za organizowanie lub udzia w dziaaniach organizacji, ktre zdelegalizowano. Do tego osoby bdce zaoycielami zlikwidowanej organizacji, na podstawie tego artykuu nie mog zakada nowych. W latach 20062009 na podstawie tego artykuu osdzono 17 osb. Zapis ma jednak znacznie wiksze oddziaywanie i suy przede wszystkim jako narzdzie zastraszania. W 2010 roku, a take w 2011 roku, na podstawie tego artykuu prokuratura zacza wysya ostrzeenia do organizacji i dziaaczy zaangaowanych w wydarzenia powyborcze z 19 grudnia 2010 roku.
189
proDemokratyczna sia
Niezmiernie trudno jest poda konkretne dane na temat liczebnoci i struktury niezalenych organizacji w Biaorusi. Brak jest z oczywistych powodw bada. Oficjalne dane na stycze 2011 roku mwi o 2325 zarejestrowanych organizacjach spoecznych, w tym m.in. 561 prowadzi dziaalno rekreacyjno-sportow, 393 dobroczynn, 204 owiatowo-wychowawcz, 216 zajmuje si prac z modzieow, 83 to organizacje inwalidw wojennych, rencistw i weteranw, 67 zajmuje si ochron przyrody, zabytkw kultury i pomnikw, 49 to stowarzyszenia artystyczne, 31 to organizacje kobiece, inne rodzaje dziaalnoci to 533 organizacje. Pastwo od 1999 roku sukcesywnie spychao do podziemia organizacje prodemokratyczne, jednoczenie silnie stymulujc i wspierajc powstawanie nowych, lojalnych struktur. Nale do nich: Biaoruski Narodowy Zwizek Modziey, Biaoruska Narodowa Organizacja Pionierw, Biaoruski Komitet Organizacji Modzieowych, czy proukaszenkowski Zwizek Pisarzy Biaorusi. Maj one od kilkudziesiciu do kilkuset tysicy czonkw, fundusze na dziaania i wiele przywilejw.
Liczba czonkw Zjednoczenia Prodemokratycznych Organizacji Pozarzdowych Biaorusi z 700 w 2004 roku, spada dzisiaj do 287 organizacji posiadajcych rejestracj oraz dziaajcych bez niej, przy czym udzia niezarejestrowanych organizacji czonkowskich ronie od 2008 roku i wynosi teraz 60%. Wedug badania przeprowadzonego w latach 20082009 na 446 organizacjach, niezarejestrowane organizacje zajmuj si najczciej wspieraniem kultury narodowej, histori i krajoznawstwem, edukacj, samoorganizacj mieszkacw na poziomie lokalnym oraz obron praw czowieka.5 Na przestrzeni lat trzeci sektor podzieli si na organizacje upolitycznione i stronice od polityki. Na chcce si zarejestrowa i te, ktre programowo tego nie robi. Na te, ktre uwaaj, e wsppraca z wadzami jest moliwa i te, ktre uwaaj tak wspprac za wspieranie reimu i zdecydowanie j odrzucaj. Te ostatnie borykaj si z brakiem stabilnego finansowania, z ograniczeniami w kontaktach z opini publiczn i grupami docelowymi. Mimo to, niezaleny trzeci sektor ma na swoim koncie niewtpliwe sukcesy. Niektrzy s zdania, e sam fakt jego cigego istnienia to ogromne osignicie. Owo podtrzymywanie ognia i wycig z wadzami w konkursie o to kto jest bardziej pomysowy, prawdopodobnie bdzie w najbliszej perspektywie gwnym zadaniem niezalenych organizacji pozarzdowych. Trzeci sektor jest te propagatorem nowych idei i wartoci. Ma na swoim koncie kilka spoecznych kampanii, ktre poruszay wane tematy spoeczne i polityczne. To m. in.: kampanie apolityczne, promujce spoeczn aktywno wrd modziey i nastawione na popraw wizerunku organizacji spoecznych; kampanie na rzecz uywania jzyka biaoruskiego przez operatw sieci komrkowych i prywatnych stacji radiowych oraz promowanie zespow muzycznych tworzcych w tym jzyku. Byy to take kampanie na rzecz alternatywnej suby wojskowej, a take przeciwko karze mierci oraz lokalne i oglnokrajowe kampanie przeciwko budowie elektrowni atomowych na terenie Biaorusi. Niezalene organizacje pozarzdowe odgryway take wan rol w kampanii zachcajcej do udziau w wyborach prezydenckich z udziaem niezalenych kandydatw w 2001 i 2006 roku. Organizoway niezaleny
5 : , Misk, 2009, str. 37, tablica nr 9.
monitoring wyborw w 2006, 2008 i 2010 roku, a take obron Kuropat miejsca zbrodni stalinowskich oraz protestoway przeciw modernizacji zabytkowego centrum Grodna. Biorc pod uwag znikome siy, rodki i konkurencj w postaci prorosyjskiej propagandowej machiny pastwowej, organizacjom prodemokratycznym i niezalenym mediom udao si osign ogromny sukces, jakim jest zmiana pozycji jzyka biaoruskiego. To dziki nim jzyk nie tylko nie zagin, ale sta si synonimem wyszego statusu spoecznego. Z pocztkiem lat 2000, reklamy kierowane do modziey i osb o wyszych dochodach, przygotowywane byy przez komercyjne firmy w jzyku biaoruskim. Z jzyka ludzi bez wyksztacenia z prowincji, sta si jzykiem protestujcej na ulicach modziey, niezalenych twrcw kultury, ludzi o prozachodnich pogldach i nonkonformistycznej postawie, uytkownikw Internetu i nowych technologii informatycznych6. rodowisko niezalenych organizacji pozarzdowych odpowiedziao bardzo aktywnie na propozycje zawarte w programie Partnerstwa Wschodniego. Powstao i dziaa aktywnie biaoruskie Forum Spoeczestwa Obywatelskiego, skupiajce okoo 60 organizacji.7 Przedstawiciel biaoruskich prodemokratycznych organizacji pozarzdowych zosta wybrany na przewodniczcego 17-osobowego Komitetu Sterujcego, powoanego na pierwszym Forum Spoeczestwa Obywatelskiego w 2009 roku, w Brukseli. Obecnie przedstawiciel Biaorusi peni funkcj wiceprzewodniczcego.
191
unia europejska a spoeczestwo oBywatelskie w Biaorusi wyzwania
Wraz z ogoszeniem niepodlegoci w 1991 roku, Biaoru do szybko nawizaa kontakty z UE. Podstaw, na ktrej te relacje si opary, byo Porozumienie o Partnerstwie i Wsppracy oraz TACIS program wspierajcy kraje byego ZSRR. Biaoru do szybko staa si czonkiem Organizacji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie. Otrzymaa status gocia specjalnego
6 7 Patrz: Nadzieje. Zudzenia. Perspektywy. Spoeczestwo biaoruskie 2007, op. cit., str. 57. K. Peczyska-Nacz, Integracja czy imitacja? UE wobec wschodnich ssiadw, prace OSW nr 36, Warszawa, kwiecie 2011, str. 43.
w Radzie Europy. Rozwojowi kontaktw miay sprzyja take podpisane w 1995 roku, Porozumienia o Partnerstwie i Wsppracy. Wkrtce sytuacja polityczna w Biaorusi zacza si pogarsza. Pierwsze wybory prezydenckie w 1994 roku, ktre wygrywa nikomu nieznany przedstawiciel komunistycznej nomenklatury Aleksander ukaszenko, zostaj oprotestowane przez opozycj i od tej pory relacje midzy Miskiem a Bruksel pogarszaj si. W 1995 roku, odmwiono Biaorusi wstpienia do Rady Europy, na warunkach penoprawnego czonka, w zwizku z niedemokratycznym charakterem tym razem wyborw parlamentarnych. Staczanie si Biaorusi ku autorytarnemu reimowi, doprowadzio do zamroenia Porozumienia o Partnerstwie i Handlu ju w 1996 roku. Punktem kulminacyjnym kryzysu, byo pozbawienie Biaorusi w 1997 roku statusu specjalnego gocia w Radzie Europy. Praktycznie jedynym miejscem kontaktw i dialogu pozostaa konsultacyjno-obserwacyjna misja OBWE, utworzona 1997 roku. Wtedy uksztatoway si ramy dziaa UE skierowanych na Biaoru, ktre w zasadzie wyznaczaj polityk UE wobec Biaorusi do dnia dzisiejszego. Od tego czasu ukaszenka wielokrotnie da si pozna jako nieprzewidywalny partner. Istniejce wtedy instrumenty polityki UE skierowane do pastw-ssiadw, w przypadku Biaorusi okazay si zupenie nieskuteczne. Warunkiem ich skutecznoci bya bowiem ch danego kraju do integracji z UE oraz pragnienie reform demokratycznych i rynkowych. Funkcjonujcy od 1991 roku, program TACIS, bardzo szybko sta si zakadnikiem reimu. rodki, ktrymi dysponowa mogy by wydawane tylko w porozumieniu z wadzami Biaorusi. Kontroli poddane zostay take rodki przeznaczone dla organizacji opozycyjnych, mediw i elit.8 Biaoru, postrzegana w UE jako ostatni bastion autorytaryzmu w Europie, pozostawaa niewygodnym krajem europejskim, ktry nie zajmowa adnego szczeglnego miejsca w polityce Unii. Sytuacja ta zacza si zmienia dopiero po rozszerzeniu Unii w 2004 roku. Wprowadzono zakaz wjazdu na terytorium UE wyszych urzdnikw, ktrzy brali udzia w faszowaniu wyborw oraz pacyfikowaniu pokojowych demonstracji. Stosunki bilateralne pomidzy pastwami UE a Biaorusi miay pozosta ograniczone. Jednoczenie Komisja Europejska przygotowaa dokument deklarujcy ch
8 K. Charman, Belarus: The Foreign Aid Dilemma, w: EU and Belarus: Between Moscow and Brussels, London, The Federal Trust, 2002, str. 387406.
zblienia z Biaorusi, uzalenion od pozytywnych sygnaw ze strony wadz w Misku. Pomoc UE zostaa ograniczona do projektw humanitarnych, regionalnych i wsppracy transgranicznej oraz takich, ktre bezporednio lub porednio miay sprzyja demokratyzacji.9 Wanym krokiem bya decyzja o zwikszeniu pomocy dla rozwoju spoeczestwa obywatelskiego za porednictwem Europejskiej Inicjatywy na rzecz Demokracji i Praw Czowieka (EIDHR). Jest to instrument znacznie bardziej elastyczny ni TACIS. Uniezalenia on od opinii Miska decyzje dotyczce wspierania projektw. Najnowszym etapem w relacjach Unia Biaoru jest Partnerstwo Wschodnie, Biaoru jest jednym z 6 pastw objtych t inicjatyw. Europa, aby mc realnie oddziaywa na Biaoru, stoi przed wieloma wyzwaniami. Przede wszystkim musi znale sposb na dotarcie z niewielkimi relatywnie, jak na warunki UE, rodkami do biaoruskich zarejestrowanych i niezarejestrowanych podmiotw. Mona to osign w ramach EIDHR, np. poprzez zwikszenie puli rodkw moliwych do rozdysponowania poprzez re-granting w ramach jednego projektu. Niezbdnym jest zmniejszenie wkadu wasnego, wymaganego od biaoruskich organizacji, do nie wicej ni 15% oglnej wartoci projektu. Docelowo Europie potrzebny jest nowy instrument, dziaajcy na prostszych i bardziej elastycznych zasadach, ktry daby moliwo wspierania spoeczestw, ruchw i inicjatyw w krajach niedemokratyzujcych si i niereformujcych, jak Biaoru, instrument zdolny do szybkiego udzielenia pomocy w sytuacjach takich, jak rewolucje w Egipcie czy Tunezji z pocztku 2011 roku. UE musi zaprogramowa dugofalow, stabiln pomoc dla spoeczestwa obywatelskiego oraz zarejestrowanych i niezarejestrowanych organizacji. Koniecznym jest take zapewnienie swobodnego podrowania do Unii jak najszerszej grupy biaoruskich obywateli. Najbardziej efektywnym ruchem UE w tej kwestii byoby jednostronne zniesienie wiz, z zachowaniem czarniej listy urzdnikw administracji ukaszenki.
193
, pod red.: . , . , . , . , Warszawa, Fundacja im. Stefana Batorego, 2003, str. 105 i 110.
polska pomoc Dla Biaorusi
Polska Pomoc stoi przed podobnymi wyzwaniami, co pomoc UE. Najpilniejsz kwesti jest uelastycznienie czasowych ram realizacji projektw Polskiej Pomocy, zniesienie koniecznoci ich realizacji i rozliczenia w ramach roku kalendarzowego, a take, podobnie jak w przypadku pomocy Unii, umoliwienie stosowania re-grantingu. Dziaania polskich wadz powinny respektowa zasady wsppracy wypracowane przez opozycyjne partie polityczne, niezalene media i organizacje pozarzdowe i stara si rozmawia na temat zakresu i skali polskiej pomocy dla Biaorusi z przedstawicielami wszystkich tych grup jednoczenie, nie tworzc sztucznych podziaw. Powstanie na bazie dawnej Fundacji Wiedzie Jak nowego podmiotu Fundacji Solidarnoci Midzynarodowej jest pierwszym krokiem do realizacji pomysu na Polski Fundusz Wspierania Demokracji. To dobrze, e wdraanie postulatw zgaszanych od lat przez polskie organizacje dziaajce w sferze demokratyzacji, nabrao ostatnio tempa. Miejmy nadziej, e Fundacja ta skorzysta z najlepszych dowiadcze europejskich i amerykaskich i Polska zyska w niedugim czasie sprawn, kompetentn i pozbawion biurokratycznych absurdw agencj do wspierania prodemokratycznych i prorynkowych przemian w rnych czciach wiata, a przede wszystkim w Biaorusi.
agnieszka komorowska
Sprawdzona zasada mwi, e bdc w drodze, naley zawsze zatrzymywa si przy obleganych zajazdach. To samo dotyczy wyboru partnera w projekcie. Szczeglnie partnera ze Wschodu.
marek mynarczyk, Pawe Prokop
charakterystyka organizacji spoecznych na wschoDzie

Organizacje pozarzdowe na Wschodzie czciej s okrelane jako organizacje spoeczne, czerpic z jednej strony z nazewnictwa rosyjskiego , z drugiej z nazewnictwa angielskiego Civil Society Organizations, uywanego czsto w terminologii wiatowych donatorw (np. EuropeAid, UNDP, Bank wiatowy). W naszym przekonaniu okrelenie organizacje spoeczne, w kontekcie sytuacji organizacji ze Wschodu, jest w duym stopniu waciwsze ni termin organizacje pozarzdowe. Gwnym argumentem za stosowaniem przymiotnika spoeczne jest ich charakter. Bardzo czsto dziaaj one w sposb niesformalizowany (np. braki w aktualizacji dokumentacji instytucjonalnej, brak staej siedziby), ywioowy (dziaanie od projektu do projektu), stricte spoeczny (nieraz pomimo dugiego okresu braku finansowania, podejmowane s lokalne akcje, ktre zapewniaj cigo funkcjonowania). W gruncie rzeczy s to spoecznoci bardziej skupiajce si wok pewnych dziaa, ni zorganizowane instytucje, wykonujce okrelone zadania. Przymiotnik pozarzdowy w naszej opinii bardziej podkrela instytucjonalny (czy si z faktem przejmowania okrelonych zada publicznych) ni spoeczny
(samowystarczalno w dziaalnoci) charakter organizacji, a w przypadku organizacji na Wschodzie, czciej mamy do czynienia z takim spoecznym wymiarem dziaalnoci. Jest to oczywicie pewien typ idealny mona rzec pierwowzr NGOs, z drugiej strony oczywistym jest, e instytucje spoeczne w toku swojego rozwoju formalizuj si.
to funkcjonowania
Charakterystyka organizacji spoecznych na wschodzie
Jedn z przyczyn funkcjonowania NGOs na Wschodzie bardziej w wymiarze spoecznym ni pozarzdowym, jest niski poziom partycypacji spoecznej w yciu publicznym. Biurokratyczny model funkcjonowania administracji, ktry w znacznej mierze w Polsce jest przeszoci, czsto dominuje u naszych wschodnich partnerw. Przejawia si on w typowo hierarchicznie budowanym sposobie zarzdzania, wedug sztywnych procedur. W tym modelu najwaniejsze jest zachowanie istniejcego status quo, bez dostrzegania koniecznoci wprowadzania elementw sprawnego zarzdzania, czy budowania relacji z obywatelami. Patrzc na oglnowiatowe tendencje w zarzdzaniu administracj, obserwujemy wyran drog przechodzenia od modelu biurokratycznego do menederskiego. Tu punktem odniesienia s relacje rynkowe, odpowiedzialnie implementowane na grunt instytucji publicznych. Mamy zatem do czynienia z menederskim stylem zarzdzania, z nastawieniem na zmiany, innowacje, kreatywno oraz na efektywno i skuteczno. Ten model powoli wprowadzany jest w administracji krajw byego ZSRR poprzez wdraanie m. in., nowoczesnych systemw zarzdzania, penej informatyzacji, etc. Kwintesencj nowoczesnego pastwa i spoeczestwa obywatelskiego jest jednak budowa modelu partycypacyjnego w zarzdzaniu administracj, gdzie kluczowym momentem nie s procedury (model biurokratyczny), czy efekty (model menederski), ale potrzeby obywateli, wynikajce ze wsplnie budowanego porozumienia spoecznego. To nie tylko system rozbudowanych konsultacji i porozumie, ale take delegowanie zada, a wraz z tym pienidzy. W Europie Zachodniej model ten jest ju w znacznym stopniu rozwinity, w Polsce tworz si jego podwaliny, jednak u naszych wschodnich partnerw nierzadko pozostaje on bytem teoretycznym, a powszechn barier w jego wdraaniu jest (prawo).
relacje ngo aDministracja
W efekcie istniejcego modelu biurokratyczno-menederskiego, wiele pomysw czy przedsiwzi inicjowanych przez organizacje spoeczne, ma szanse na realizacj wwczas tylko, gdy znajd poparcie administracji lub choby dostan od niej zielone wiato. Biorc za kryterium poziom interakcji NGOs z administracj mona wyrni trzy typy organizacji dziaajcych w wikszoci pastw byego ZSRR: a) Organizacje niewsppracujce s to najczciej podmioty due, dziaajce od duszego czasu, posiadajce sie partnerw zagranicznych i niezalene rda finansowania, prowadzce w miar sta dziaalno. Dziki swojej stosunkowo mocnej pozycji utrzymuj du autonomi w stosunku do administracji, co wicej, sama administracja niechtnie z nimi wsppracuje, ze wzgldu na rodzaj dziaa, jakie realizuj np.: ochrona praw czowieka, monitoring instytucji publicznych, etc. Organizacje te, poprzez swoj dziaalno (patrzenie wadzy na rce), s dla administracji tworem obcym, a niejednokrotnie wrogim. Autonomia tyche organizacji wymaga zewntrznych rde finansowania. Na drugim biegunie s organizacje wykluczone przez administracj, ktre straciy rejestr i dziaaj poza gwnym nurtem (brak moliwoci finansowania zewntrznego, np. rzd Biaorusi nieformalne organizacje uznaje za nielegalne, antypastwowe). b) Organizacje konsensusu organizacje mniejsze, ktre nie posiadaj staych i niezalenych rde finansowania, czy bogatej sieci partnerw. Funkcjonowanie tyche ma charakter ywioowy gorce okresy vs. sezony ogrkowe w zalenoci od sytuacji finansowej. Organizacje tego typu zajmuj si wieloma dziedzinami, od edukacji, przez pomoc spoeczn, po kultur i turystyk, etc. Potrzeba wsppracy z administracj wynika po pierwsze z charakteru ich dziaalnoci pewnych spraw nie mona zaatwi bez przynajmniej braku sprzeciwu administracji; po drugie z potrzeby utrzymania formalnego rejestru. Niejednokrotnie peni funkcj swoistego katalizatora w kontaktach z administracj. Innym typem takich organizacji s organizacje humanitarne, ktre bez wsppracy z administracj nie mogyby realnie dziaa. c) Organizacje zalene podmioty dziaajce przy administracji, nieposiadajce autonomii. Posiadaj mocn stron formaln, dziaaj stale lub
197
doranie (w zalenoci od potrzeb administracji). Czsto, poza zadaniami wyznaczonymi przez administracj, nie prowadz wasnych projektw. Peni funkcj spoecznej twarzy administracji lub niejednokrotnie maszynki do pozyskiwania zewntrznych rde finansowania dla administracji i instytucji publicznych.
programy grantowe a sytuacja organizacji spoecznych

Analizujc trzy programy grantowe wspierajce wspprac m. in. z Biaorusi, tj.: Program RITA Przemiany w Regionie (pozarzdowy), program Polska Pomoc (rzdowy) i Program Europejskiej Wsppracy Terytorialnej PL-BY-UA 20072013 (unijny), naley wskaza, i wymogi (formalne i programowe) decyduj o typie organizacji, ktra moe ubiega si o dofinansowanie: a) Program RITA wspiera gwnie organizacje niewsppracujce i konsensusu. Program ten mocno akcentuje priorytety dotyczce wsparcia przemian demokratycznych, z uwzgldnieniem wielu drg prowadzcych do tego celu np.: edukacja, kultura. Istotnym elementem uatwiajcym organizacjom pozyskanie dotacji s liberalne wymogi formalne list partnerski na etapie wnioskowania. Oznacza to dla organizacji, e nawet w przypadku braku aktualnego statusu mog aplikowa do Programu. b) Program Polska Pomoc wspiera, podobnie jak Program RITA, organizacje niewsppracujce i konsensusu, jednak z akcentem na organizacje, ktre od wielu lat wsppracuj z partnerami polskimi (bardzo istotna jest kwestia historii dziaalnoci). Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP przyznaje dotacje zarwno na dziaania monitorujco-kontrolujce wadze biaoruskie (organizacje niewsppracujce), jak rwnie na zadania z obszaru pomocy spoecznej, przedsibiorczoci, edukacji, ktre nie mog by realizowane w cakowitej opozycji wobec wadzy (organizacje konsensusu). Wymogi formalne rwnie sprzyjaj organizacjom, cho ju nie tak bardzo, jak w przypadku programu RITA. Warto doda, i w konkursie w 2011 roku nie otrzymay dofinansowania projekty adresowane bezporednio do administracji. Dodatkowe uznanie dla Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP naley si za dwa tegoroczne konkursy wspierajce bezporednio spoeczestwo w Biaorusi, tj. Wsparcie dla
spoeczestwa biaoruskiego i Wsplne dziaania polsko biaoruskie 2011. c) Program Europejskiej Wsppracy Terytorialnej PLBYUA 20072013 skierowany jest gwnie do organizacji konsensusu i zalenych. Ze wzgldu na priorytety i rodzaj programu (ukierunkowanie na efekty twarde), zdecydowana wikszo projektw przeznaczona jest dla administracji lub instytucji publicznych, wsppracujcych z organizacjami zalenymi lub konsensusu. Wymogi formalne nie sprzyjaj organizacjom, ktre mog mie jakiekolwiek problemy z kwestiami rejestracyjnymi. Uciliw specyfik programu jest jednorodno jego wymogw dla wszystkich obszarw terytorialnych, ktre on obejmuje, bez uwzgldnienia nietypowej sytuacji nie tylko krajw takich jak np. Ukraina, ale przede wszystkim Biaoru.
199
funkcje ngos w spoeczestwach krajw postsowieckich
Specyficzny aparat pastwowy, dziaajcy w postaci hybrydy modelu biurokratycznego i menederskiego, wytworzy przestrze dla organizacji o charakterze romantycznym, pozytywistycznym, jak rwnie oportunistycznym. Organizacje niewsppracujce s demiurgami demokratycznego adu i spoeczestwa obywatelskiego. S to podmioty o wysokim stopniu wiarygodnoci swoich dziaa i posiadaj zaufanych partnerw. W duym stopniu dziki nim znamy realn sytuacj ycia spoeczno-gospodarczego, choby w Biaorusi. Mimo, e mona zarzuci im hermetyczno (ktra jest skutkiem pitnowania ich przez wadze), odpowiadaj one na potrzeby spoeczestwa (w przypadku Biaorusi jest to szczeglnie aktualne po grudniu 2010 roku). Skrajnym przeciwiestwem s organizacje zalene, ktrych jedynym mocnym atutem jest dostp (nie wpyw) do administracji. W przypadku dziaa skierowanych bezporednio do instytucji publicznych (np. good governance), organizacje te mog peni funkcj partnera spoecznego. Co wicej, poprzez uczestnictwo organizacji zalenej w danym przedsiwziciu, administracja moe dopuci do udziau jedn z organizacji konsensusu. W naszej opinii nie naley cakowicie zamyka si na wspprac z administracj. Nie wierzymy w cudown oddoln reform administracji, ale
uwaamy, e mona pracowa z urzdnikami (cho nie jest to atwe). Jeeli zgadzamy si na prac z nauczycielami, lekarzami, pracownikami domw opieki spoecznej, ktrzy rwnie s elementem systemu pastwowego, to nic nie stoi na przeszkodzie, by podj si wsplnych dziaa wraz z administracj lokaln (np. w maych miejscowociach) czy z organizacjami zalenymi. Warto podkreli, e u naszych wschodnich ssiadw (Ukraina, Biaoru) istnieje przede wszystkim potrzeba realizacji przedsiwzi (niewane w jakim obszarze), ktrych efektem bdzie tworzenie wizi midzyludzkiej, wsplnoty, spoecznoci wiadomej swojej podmiotowoci. Taka idea przywieca organizacjom konsensusu. Funkcjonuj one w stanie moralnego dylematu: nie robi nic (brak rejestru) czy dziaa, ale w odgrnie wyznaczonym zakresie, z moliwoci akcydentalnego przekraczania jego granic. Organizacje maj wiadomo, i bez pieczci wadzy wiele doskonaych idei i pomysw moe zosta pogrzebanych. Po drugie s pionierami w tworzeniu kompromisu pomidzy deniami NGOs a wszechwadz administracji. Wsppracujc z organizacjami konsensusu musimy mie wiadomo, e ustalenie formy i zakresu dziaa w duym stopniu naley do nich, gdy one najlepiej znaj realia i wiedz dokadnie, co mona lub uda si zrobi.
partnerstwa miDzynaroDowe
Pojawia si praktyczne pytanie o sposb nawizania kontaktu i podjcia wsppracy z partnerem ze Wschodu, np. biaoruskim. Organizacje niewsppracujce maj ju swoich zaufanych partnerw. Nawizujc wspprac z organizacjami zalenymi naraamy si na utrat kontroli nad realizowanym przedsiwziciem i na ryzyko wykorzystania projektu do realizacji lokalnych interesw. Najbardziej atrakcyjne dla instytucji chccych rozpocz przygod ze Wschodem, w tym z Biaorusi, s organizacje konsensusu. Biecy system nawizywania partnerstw, m. in., w postaci bazy organizacji na stronach: www.ngo.pl, www.ngo.ru, www.ngo.by, albo w postaci bazy midzynarodowych projektw zrealizowanych przez polskie organizacje pozarzdowe, opracowanej przez Grup Zagranica, lub te w formie gied wymiany partnerw, organizowanych w ramach konferencji i seminariw,
nie gwarantuje w 100% wyboru optymalnego partnera, a co waniejsze moliwoci jego weryfikacji. Sprawdzona zasada mwi, e bdc w drodze, naley zawsze zatrzymywa si przy obleganych zajazdach. To samo dotyczy wyboru partnera w projekcie. Szczeglnie partnera ze Wschodu. Najlepiej budowa relacje z tymi, ktrzy s zapracowani, a wic sprawdzeni i zweryfikowani przez innych. Oczywicie trzeba by tu czujnym. Mielimy ju do czynienia z partnerami wietnie zorganizowanymi i sprawnymi, ktrzy jednak kompletnie nie czuli ducha zmian, a projekt realizowali wycznie ze wzgldw merkantylnych. Innym problemem, jaki moe pojawi si przy wsppracy z partnerem NGO, dotyczy sytuacji, gdy traktuje on projekt, jako moliwo zaatwienia jedynie wasnych interesw. S wreszcie partnerzy-monopolici, niedopuszczajcy do wsppracy innych lokalnych instytucji. Oczywicie optymalny wariant to stay, odpowiedzialny, sprawdzony w boju partner, gdy element trwaoci, wsppracy i lojalnoci jest ogromnie wany. Gdy partner jest ewidentnie nieodpowiedni, a przy tym leniwy, naley, dla dobra realizowanych dziaa, pomyle bez sentymentw o jego zmianie.
marek mynarczyk, Pawe Prokop
201
O prawach czowieka mwi si w Biaorusi od kilkuset lat. Ale do dzisiaj kwestia wolnoci osobistych i wolnoci sumienia s dla Biaorusinw palce. Biaoruskie organizacje obrony praw czowieka wci dziaaj w niesprzyjajcych, a nawet niebezpiecznych warunkach.
ale Bialacki
Dziaalno oBrocw praw czowieka w Biaorusi. oD pocztkw Do Dzi

Historia funkcjonowania kwestii praw czowieka i walki o te prawa maj w Biaorusi bardzo dug tradycj. Pierwsz wzmiank o nich (wanie w takiej formie praw czowieka) znajdujemy w osiemnastowiecznym manuskrypcie dziea poockiego szlachcica Siamiona Zianowicza Prawdziwa nauka podstaw prawa czowieka prywatnego i prawa ludw w ogle, w ktrym autor roztrzsa warunki prawne rwnoci i rozwaa o wolnoci i o jej jakoci. Niezwykle wany dla spoeczno-politycznego ycia Biaorusi gest wykona przywdca powstania 1793 roku w Wielkim Ksistwie Litewskim, Jakub Jasiski, apelujc o zniesienie monarchii i prawa paszczynianego. 23 kwietnia 1793 roku w Wilnie wybucho powstanie; zdobyto rosyjski garnizon, a ju nastpnego dnia przyjto Uniwersa, w ktrym ogoszono rwno stanw i nadano chopom wolno osobist. Idee rwnoci, wolnoci osobistej i niezbywalnych praw czowieka stay si kluczowe dla caego nastpnego stulecia. Powtarzano je podczas wszystkich powsta przeciwko rosyjskiemu despotyzmowi.
Po Rewolucji Padziernikowej w 1917 roku, obrona praw spoeczno-politycznych w radzieckiej Biaorusi staa si praktycznie niemoliwa. Dyktatura proletariatu i masowe represje stalinowskie sprawiy, e Biaorusini musieli martwi si przede wszystkim nie o swoje prawa, ale o fizyczne przetrwanie. Po drugiej wojnie wiatowej byo jeszcze gorzej, tym niemniej wanie wtedy, szczeglnie na terenie Zachodniej Biaorusi, zaczy powstawa modzieowe organizacje podziemne: Zwizek Wyzwolenia Biaorusi, Zwizek Patriotw Biaoruskich, Czajka, Wolna Biaoru i inne; ich celem bya walka o niepodlego Biaorusi i odrodzenie w spoeczestwie biaoruskim peni praw obywatelskich, politycznych i spoecznych. KGB wykry wszystkie te organizacje i represjonowa ich czonkw, a niektrych rozstrzela. mier Stalina na nowo zachcia Biaorusinw do walki o prawa czowieka. Od 1953 do 1985 roku z artykuu Antyradziecka propaganda i agitacja skazano w Biaorusi ponad sto osb. Biaorusini wystpowali te przeciwko wkroczeniu wojsk radzieckich do Czechosowacji w 1968 roku. Wyroki za antyradziecko otrzymali dziennikarz i historyk Anatol Sidarewicz, poeta Fiodar Jafimau, Mikaaj Jakimowicz i Mikaaj Kukabaka. Ostatni z nich sta si bodaj najbardziej znanym biaoruskim dysydentem. Za dziaalno w obronie praw czowieka za artykuy krytykujce wadze oraz rozpowszechnianie Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka by niejednokrotnie aresztowany, przez sd skierowany na przymusowe leczenie psychiatryczne, a w kocu skazany za habienie radzieckiego porzdku pastwowego i spoecznego. W Biaorusi ruch dysydencki nigdy nie by szeroki. Prowadzono natomiast plegalne dziaania majce charakter edukacyjny i skierowane gwnie przeciwko polityce rusyfikacyjnej prowadzonej przez komunistw. Na przykad bracia Biali w latach pidziesitych, szedziesitych i siedemdziesitych rozpowszechniali w Misku antyradzieckie ulotki, za co zostali aresztowani i skazani na wieloletnie wizienie. Represjonowano rwnie filozofa i kulturologa Kima Chadziejewa, stojcego na czele kka filozoficzno-literackiego na uniwersytecie w Misku. W niewyjanionych okolicznociach zgin w roku 1972 artysta Lawon Barazna, lider nonkonformistycznego ruchu artystycznego, wystpujcy przeciwko niszczeniu starego Miska. Warto te wspomnie o Jakowie Chejficu, jednym z dziaaczy ydowskich, skazanym za krytyk wadz w kwestii praw kulturowych mniejszoci ydowskiej w Biaorusi.
203
pocztek lat osiemDziesitych: walka o niezaleno
Dziaalno obrocw praw czowieka w Biaorusi. Od pocztkw do dzi
Na pocztku lat osiemdziesitych w Biaorusi powsta nowy modzieowy ruch demokratyczny, poszukujcy zarwno legalnych, jak i nielegalnych form dziaania. Pod wpywem wydarze zachodzcych w Polsce biaoruska modzie postanowia walczy o prawa Biaorusinw: narodowe, polityczne, obywatelskie i spoeczne. W dniach 16 i 17 grudnia 1987 roku, obradowa Pierwszy Wolny Sejm modzieowych ruchw biaoruskich; w obradach wzili udzia przedstawiciele kilkudziesiciu tak zwanych nieformalnych stowarzysze. Uchwalono szereg dokumentw, w ktrych deklarowano walk o utworzenie pastwa prawa, konieczno zagwarantowania wszystkich wolnoci obywatelskich i politycznych, niezawisoci sdw oraz kontroli nad poczynaniami KDB, a take sprawiedliwych wyrokw i tak dalej. Rok 1998 by przeomowy dla biaoruskich obrocw praw czowieka: ujawniono wwczas istnienie masowych grobw ofiar represji stalinowskich pod Miskiem na uroczysku Kuropaty. Nastpnie powsta Komitet-58, jako przypomnienie o artykule Kodeksu Karnego RSFRR, z ktrego niesprawiedliwie skazano miliony ludzi we wszystkich republikach ZSRR. Na bazie Komitetu-58 powoano Towarzystwo Pamici Ofiar Represji Stalinowskich Memoria Biaorusi. Bya to pierwsza oficjalnie dziaajca, legalna organizacja obrony praw czowieka w Biaorusi. Walka ze stalinowskim dziedzictwem bya nadzwyczaj wana dla przemian demokratycznych w spoeczestwie biaoruskim. Pierwsze masowe akcje w Biaorusi: Dziady-87, demonstracja i mityng w Kuropatach (19 czerwca 1988 roku) i Dziady-88 (30 padziernika 1988 roku) miay wyranie antystalinowski i antytotalitarny wydwik. Wanie dlatego Dziady-88 zostay brutalnie rozpdzone przez biaoruskie wadze. Ale represje nie przyniosy spodziewanych skutkw. Spoeczestwo odpowiedziao na nie oburzeniem i fal protestw. Tysice obywateli wstpiy do wieo utworzonego Biaoruskiego Frontu Narodowego pierwszej masowej, demokratycznej organizacji spoeczno-politycznej, ktra postawia sobie za cel szeroko zakrojone przemiany demokratyczne i w kolejnych latach walczya o nie rodkami politycznymi i obywatelskimi. Kwestie suwerennoci pastwa, wielopartyjnoci, wolnoci sowa i sumienia, ekologii, przeprowadzenia
uczciwych wyborw, reform gospodarczych, respektowania praw czowieka itd., byy dla BNF kluczowe. Dziaalno BNF jako gwnej siy politycznej i obywatelskiej na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych, w roku 1991 doprowadzia do uzyskania przez Biaoru niepodlegoci. W roku 1990 rozwija te dziaalno Komitet Wiedeski, ktry, jak mwi jeden z jego twrcw, Walery Siadou, powsta jako reakcja zwrotna na akty masowego terroru reimu komunistycznego, skierowane przeciwko czonkom BNF i innym oponentom. Czonkowie Komitetu Wiedeskiego organizowali pomoc prawn, wystpowali z hasami obrony praw czowieka na mityngach i w wolnej prasie, uczestniczyli w midzynarodowych konferencjach powiconym prawom czowieka w Moskwie, w konferencjach zniewolonych narodw w Tallinie i Tbilisi. 10 grudnia 1990 roku zwoali w Misku wiec z okazji Dnia Praw Czowieka; wzio w nim udzia kilka tysicy osb. Sam Walery Siadou 7 listopada 1990 roku uczestniczy w antykomunistycznej manifestacji w centrum Miska i zoy pod pomnikiem Lenina tak zwane dary krzy w obozowym pasiaku i krzy okrcony drutem kolczastym za co 7 maja 1991 roku, postanowieniem Prokuratury ZSRR zosta zatrzymany i zamknity w areszcie ledczym. Przebywa tam ponad dwa miesice, z czego przez 32 dni prowadzi godwk. Wkrtce dziaalno Komitetu Wiedeskiego zawieszono. Na rzecz zagwarantowania swobody sowa i respektowania praw dziennikarzy i pisarzy dziaa te biaoruski PEN-Club (pierwszy prezes Karas Szerman) utworzony w listopadzie 1989 roku. Od 1994 roku, co roku biaoruski PEN-Club wrcza dwie nagrody literackie pisarzom, ktrych prace mog posuy szerzeniu idei spoeczestwa otwartego. W 1996 roku biaoruski PEN-Club zosta czonkiem komitetu Pisarze uwizieni zaoonego w 1960 roku przez Zgromadzenie Delegatw Midzynarodowego PEN-Clubu. Niejednokrotnie czonkowie biaoruskiego PEN-Clubu byli przeladowani za postawy obywatelskie. Na przykad byy prezes PEN-Clubu, biaoruski pisarz Uadzimier Niaklajeu, kandydat na urzd prezydenta w 2010 roku zosta brutalnie pobity i aresztowany przez KDB, a potem skazany. PEN-Club broni represjonowanych pisarzy biaoruskich. W 1992 roku utworzono Biaorusk Lig Praw Czowieka, na ktrej czele stan pose do Rady Najwyszej Jauhien Nowikau. Pocztkowo Liga pomagaa represjonowanym przez wadze biaoruskie i wydawaa gazet Prawa czowieka, a aktywici zajmowali si problemem wykorzystywania
205
psychiatrii klinicznej do przeladowania dysydentw w Biaorusi. W 1995 roku Nowikau zmieni pogldy i zosta usunity z wadz Ligi. Liga dziaaa jeszcze do roku 2000.
roDek lat DziewiDziesitych: nowa karta historii prawa w Biaorusi
Kiedy do wadzy doszed A. ukaszenka, sytuacja obrocw praw czowieka w kraju mocno si skomplikowaa. Reakcj na pierwsze prby ograniczania wolnoci sowa przez wadze byo powstanie Biaoruskiego Stowarzyszenia Dziennikarzy, ktre postawio sobie za cel zagwarantowanie wolnoci sowa i prasy oraz prawa do swobodnego otrzymywania, gromadzenia i rozpowszechniania informacji. Odpowiedzi na atak na swobody polityczne i obywatelskie byo powstanie Biaoruskiego Komitetu Helsiskiego (1 listopada 1995 roku); jego honorowym prezesem wybrano znanego biaoruskiego pisarza Wasila Bykaua. Bezporednim powodem zawizania komitetu stao si zniewaenie biao-czerwono-biaej flagi narodowej przez najwyszych urzdnikw pastwowych. Komitet ma filie w dwunastu miastach kraju i liczy ok. 350 czonkw. W 1998 roku otrzyma nagrody UE i USA. Komitet ujawnia przypadki narusze praw czowieka, zapewnia pomoc prawn konkretnym ludziom (kadego roku otrzymuje do 2 000 skarg), organizuje seminaria powicone obronie praw czowieka i treningi dla modych aktywistw i prawnikw, wydaje literatur tematu oraz organizuje rozmaite imprezy, majce zwrci uwag spoeczestwa na problemy amania praw czowieka w Biaorusi. Komitet jest partnerem Rady Europy i bierze udzia w midzynarodowym ruchu helsiskim. Obecnie jego prezesem jest Aleh Huak. Wiosn 1996 roku w odpowiedzi na brutalne rozpdzenie przez struktury siowe masowej manifestacji Droga Czarnobylska, po ktrej zatrzymano blisko dwiecie osb i wytoczono procesy karne organizatorom, powstaa grupa wsparcia ofiar represji politycznych, ktra daa pocztek Centrum Obrony Praw Czowieka Wiosna (prezes Ale Bialacki). Priorytetami dziaalnoci centrum, obecnego dzi w siedemnastu najwikszych miastach Biaorusi, jest pomoc ofiarom represji politycznych, zbieranie i rozpowszechnianie w kraju i za granic informacji o amaniu praw czowieka w Biaorusi,
programy obywatelskie i edukacyjne i obserwacja wyborw. W 2003 roku Sd Najwyszy Biaorusi na wniosek Ministerstwa Sprawiedliwoci uniewani rejestracj Wiosny. W 2007 roku Komitet Praw Czowieka ONZ uzna, e uniewanienie byo bezprawne i zobowiza rzd Biaorusi do reaktywacji rejestracji. Rzd odmwi. 6 marca 2004 roku Wiosna zostaa przyjta do Midzynarodowej Federacji Praw Czowieka (FIDH), a w 2008 roku Ale Bialacki zosta wybrany wiceprezesem FIDH. Za swoj dziaalno Wiosna otrzymaa kilka midzynarodowych nagrd w Czechach, Woszech, Norwegii, Szwecji i USA. W drugiej poowie lat dziewidziesitych i na pocztku dwutysicznych powstay te inne krajowe i regionalne organizacje obrony praw czowieka, takie jak Zwizek Pozarzdowych Demokratycznych Organizacji Biaorusi i Niezalene Stowarzyszenie Bada nad Prawem. Na bazie tego ostatniego, po jego likwidacji przez wadze w 2003 roku utworzono Centrum Przemian Prawnych i Fundacj Rozwoju Technologii Prawnych; kontynuoway one jego dziaalno. Nadto od 1998 roku organizacja Pomoc Prawna dla Ludnoci (szef Aleh Woczak) ledzi i ujawnia publicznie przestpstwa i naduycia polityczne, jakich dokonano w kraju w latach 19992000. Rwnie od 1998 roku dziaa organizacja regionalna Mohylewskie Centrum Obrony Praw Czowieka (szef Uadzimier Krauczanka), ktra na poziomie regionalnym prowadzi monitoring kondycji praw czowieka, a take gromadzi i rozpowszechnia informacje oraz przygotowuje programy edukacyjne. Dziaalnoci w zakresie obrony praw czowieka zajmuj si te w Biaorusi od pocztku ubiegej dekady organizacje takie jak Miskie Centrum Praw Czowieka, Inicjatywa Prawna (treningi i seminaria) czy Alians Obrony Praw Czowieka (pomoc dla ofiar represji politycznych i ich rodzin, rozpowszechnianie informacji o amaniu praw czowieka w kraju). W 2006 roku po masowych represjach wprowadzanych w trakcie i po wyborach prezydenckich rozpocz dziaalno Komitet Obrony Represjonowanych Solidarno pod kierownictwem Iny Kulej. Szczegln uwag komitet zwraca na wspieranie represjonowanych studentw, rodzin osb represjonowanych oraz na pomoc medyczn i psychologiczn dla ofiar represji politycznych. Od 2007 roku dziaa w Wilnie Dom Praw Czowieka na Uchodstwie w Wilnie, bdcy wspln inicjatyw kilku organizacji; obecnie jest to due centrum edukacyjne, otwarty orodek demokratyczny, ktry pomaga biaoruskim organizacjom pozarzdowym, realizuje biaoruskie programy
207
edukacyjne, dotyczce praw czowieka, oraz wspiera wspprac midzynarodow podmiotw biaoruskich i zagranicznych. Prowadzi te treningi, spotkania i akcje kulturalne, ktre ciko jest realizowa w Biaorusi. Po wydarzeniach 19 grudnia 2010 roku powstaa inicjatywa krewnych winiw politycznych, komitet Wyzwolenie, ktry pomaga winiom politycznym i ich rodzinom, jeli te potrzebuj pomocy. Z racji niesprzyjajcych warunkw, w jakich pracuj wszyscy obrocy praw czowieka w Biaorusi, nasze organizacje jednocz siy i dziaaj wsplnie. W roku 2004 w Misku i 2526 wrzenia 2010 roku w Wilnie odbyy si dwie konferencje biaoruskich obrocw praw czowieka, podczas ktrych omwiono strategie aktywizacji i intensyfikacji dziaa. Podczas drugiej konferencji, w ktrej uczestniczyli przedstawiciele osiemnastu biaoruskich organizacji, przyjto postanowienie o opracowaniu strategii rozwoju biaoruskiego ruchu obrony praw czowieka. W cigu wszystkich tych lat przeprowadzono te kilka wsplnych kampanii, powiconych rozwizaniu szczeglnie nabrzmiaych problemw z dziedziny obrony praw czowieka. Na przykad kampania Stop 193.1 zainicjowana przez Porozumienie Organizacji Pozarzdowych i aktywnie realizowana w latach 20092010 miaa na celu wykrelenie z kodeksu karnego odpowiedzialnoci za dziaalno w imieniu niezarejestrowanej organizacji. Wspomnie rwnie wypada wspln inicjatyw Wiosny i Biaoruskiego Komitetu Helsiskiego kampani Obrocy praw czowieka przeciw karze mierci (rozpoczt w 2009 roku); kampani dotyczc zastpczej suby wojskowej organizowan przez Centrum Przemian Prawnych i Wiosn oraz kampani Obrocy praw czowieka za wolnymi wyborami (Wiosna i Biaoruski Komitet Helsiski, wybory parlamentarne i prezydenckie w 2008 i 2010 roku). Wsplne wysiki Porozumienia Organizacji Pozarzdowych, Wiosny, Biaoruskiego Zwizku Dziennikarzy i Biaoruskiego Komitetu Helsiskiego doprowadziy te do opracowania alternatywnej analizy Powszechnego Przegldu Okresowego ONZ w latach 20092010. Koordynacja zachodzi te na poziomie organizacji obywatelskich na obywatelskiej platformie w Partnerstwie Wschodnim na lata 2009 i 2011. Powanym wyzwaniem stay si dla biaoruskich rodowisk obrony praw czowieka wydarzenia 19 grudnia 2010 r. (wybory prezydenckie) i ich nastpstwa. Biaoruscy dziaacze skupili si na niesieniu pomocy ofiarom represji politycznych, wykorzystujc w tym celu rodki i mechanizmy
zarwno krajowe, jak i zagraniczne. Zapewniono sta pomoc dla winiw politycznych i dla rodzin ofiar. Prawdziwe, sprawdzone informacje o stanie zdrowia winiw, o oferowanej im pomocy prawnej, o skali represji (idcej w setki osb na caej Biaorusi) i o monitoringu procesw sdowych, niejednokrotnie docieray w 2011 roku do ONZ, OBWE, Rady Europy i UE wanie dziki obrocom praw czowieka. W swoich doniesieniach ostro krytykowali oni represjonowanie przez wadze oponentw politycznych. Biaoruscy obrocy praw czowieka cile wsppracowali ze swoimi zagranicznymi partnerami. Wadze zareagoway na t uzasadnion krytyk bardzo nerwowo. KDB przeprowadzi rewizje w biurach czoowych biaoruskich organizacji obrony praw czowieka i w prywatnych mieszkaniach dziaaczy, skonfiskowa sprzt komputerowy i noniki danych. Ale Bialacki, prezes Wiosny, otrzyma od Prokuratury Generalnej oficjalne ostrzeenie w sprawie prowadzenia dziaalnoci w imieniu niezarejestrowanej organizacji, a Biaoruski Komitet Helsiski dwa ostrzeenia od Ministerstwa Sprawiedliwoci. W mediach pastwowych wci toczy si kampania obliczona na oczernianie i dyskredytowanie dziaalnoci biaoruskich obrocw praw czowieka zwanych pit kolumn i wrogami ludu. Tym niemniej w poczuciu wielkiej odpowiedzialnoci wobec narodu biaoruskiego i tych, ktrzy potrzebuj pomocy obrocw praw czowieka, z nieustann, ogromn pomoc ludzi dobrej woli, biaoruskie organizacje obrony praw czowieka wci dziaaj.
ale Bialacki
209
Od redakcji: Kilka dni po napisaniu tego tekstu Ale Bialacki zosta aresztowany. Unia Europejska i obrocy praw czowieka na wiecie uznali to posunicie biaoruskich wadz za kar i zemst za jego wieloletni dziaalno w obronie praw czowieka, a take za prb zniszczenia centrum Wiosna i zastraszenia caego ruchu obrocw praw czowieka w Biaorusi.
Wszystkie zmiany, ktre odbyway si w sferze biaoruskiej edukacji w cigu ostatnich dziesiciu lat, mona okreli jako powrt do przeszoci: na potrzeby wadzy przepisywano podrczniki historii i wiedzy o spoeczestwie, stworzono silny pion edukacyjny, zniszczono jzyk narodowy, do szk wrcia ideologia.
tamara mackiewicz
powrt Biaorusi Do europejskiej przestrzeni kulturowej: rola eDukacji

Problemy ze stworzeniem w Biaorusi pastwa demokratycznego, stanowicego cz wiatowej przestrzeni gospodarczej i kulturowej, s w znacznym stopniu zwizane z tym, e biaoruski system edukacji nie zdoa jeszcze wypeni swojej socjokulturowej misji wyksztacenia wolnego, demokratycznego, europejskiego narodu. W pastwach byego ZSRR edukacja bya ukierunkowana na obsugiwanie sfery przemysu wojennego. Dlatego w szkoach utrzymywano wysoki poziom matematyki i nauk przyrodniczych i sztucznie zaniano rol wyksztacenia humanistycznego. O edukacji spoecznej w zasadzie w ogle nie byo mowy zostaa cakowicie zastpiona przez propagand. Po rozpadzie bloku komunistycznego wszystkie wyzwolone pastwa zaczy reformowa i odbudowywa swoje systemy edukacji, bo zmienia si ustrj i spoeczestwo wymagao od obywateli innych umiejtnoci.
Biaoru take nie stanowia wyjtku. W 1993 roku opracowano, ale z wiadomych powodw nie zdono wcieli w ycie Koncepcji narodowej szkoy Biaorusi, wydano pozbawione sowieckich ideologemw podrczniki historii i nauk spoecznych. Po 1996 roku jednak reform edukacji zaczto wycofywa.
sytuacja panujca Dzi w Biaoruskiej eDukacji
Oczekiwania, ktre postawiono przed edukacj na pocztku lat 90. zostay zastpione innymi. I wszystkie zmiany, ktre odbyway si w sferze biaoruskiej edukacji w cigu ostatnich dziesiciu lat mona okreli jako powrt do przeszoci: na potrzeby wadzy przepisywano podrczniki historii i wiedzy o spoeczestwie, stworzono silny pion edukacyjny, zniszczono jzyk narodowy, do szk wrcia ideologia odwieczny instrument dyktatury. Dzi wiadomo przynalenoci narodowej przeciwstawia si podejciu, zgodnie z ktrym Biaoru stanowi zachowan przez prezydenta czstk ZSRR z jego najlepszymi cechami, a Biaorusini to najlepsi sowieccy ludzie. W 2008 roku wprowadzono kolejn reform edukacji, ktra jeszcze bardziej oddalia nas od wspczesnych procesw edukacyjnych. Reforma ta wyrniaa si popiechem i bya nieprzemylana. Dekret numer 15 O niektrych problemach redniej edukacji zosta podpisany 17 lipca 2008 roku, a od 1 wrzenia 2008 roku wszystkie szkoy powinny funkcjonowa zgodnie z nowymi programami. Znaczcym faktem byo to, e reforma zostaa opracowana nie w ministerstwie edukacji, a w administracji prezydenta i ogosi j gwny wwczas ideolog pastwa nauczyciel akademicki Anatol Rubinau. Wskutek reformy z 2008 roku w pierwszej kolejnoci zostay skasowane te unowoczenienia z lat 90., ktre byy ukierunkowane na unifikacj biaoruskiego systemu edukacyjnego i wspczesnego europejskiego. Zlikwidowano 12-letnie nauczanie, obniono liczb godzin nauczania praktycznie wszystkich przedmiotw, szczeglnie ucierpiay jzyki obce, literatura, wiedza o spoeczestwie, a take niektre przedmioty humanistyczne, ktre sprzyjay formowaniu wiatopogldu uczniw. A historia Biaorusi, kultura sztuki wiatowej byy zasadniczo wyrzucone z programu szkolnego. W efekcie cenzury ideologicznej z podrcznikw historii i literatury zniky nazwiska
211
Powrt Biaorusi do europejskiej przestrzeni kulturowej: rola edukacji
wielu biaoruskich dziaaczy historycznych i pisarzy, okres sowiecki prezentowany by praktycznie tak samo, jak w czasach sowieckich. Reforma zlikwidowaa edukacj profilowan w szkoach, uniemoliwia pogbion nauk wybranych przedmiotw. Wskutek tego wszystkie szkoy realizuj taki sam program, przystosowany do uczniw ze zdolnociami poniej redniego poziomu. Zajcia dla uczniw zdolnych mona przeprowadza w ramach godzin fakultatywnych, nieuwzgldnionych w planie lekcji. Zachowaa si niewielka liczba gimnazjw i licew, w ktrych jest nieco wyszy poziom nauczania, ale on take stopniowo si obnia. Reforma z 2008 roku ostatecznie umocnia pastwowy monopol na szko redni, obniya oglny poziom nauczania, zlikwidowaa edukacj obywatelsk, zastpujc j pseudopatriotyzmem i nauk o przewadze biaoruskiego modelu rozwoju. Reforma ta nie bya przypadkowa. Ideologia, ktrej nauczanie zostao wprowadzone do planw lekcji od 2003 roku, nie wypenia swojego zadania. Wwczas wic pod ktem realizacji zadania ideologii wychowania pozbawionego inicjatywy i posusznego czowieka, ktry bezmylnie popiera polityk k rzdzcych przebudowano cay system edukacji. Wskutek tych dziaa podstawow funkcj szkolnictwa staa si nie edukacja, a kontrola myli i wstrzymywanie aktywnoci nowego pokolenia. Jak stwierdzia rejonowa dziaaczka edukacyjna z Orszy: U nas szkoa jest pastwowa, czyli carska. Jak nakazuje car, tak i bdzie. Edukacja jednak jest wartoci dla absolutnej wikszoci Biaorusinw. Od wiekw dyli oni do tego, by wyksztaci swoje dzieci, a jeli nie mieli na to rodkw caa rodzina skadaa si, by wyksztaci cho jednego jej czonka, eby wyszed na ludzi. Bogatsi chopi budowali szkoy, zatrudniali derektorw domowych nauczycieli, ktrzy chodzili od rodziny do rodziny i uczyli pisania i czytania. Dzi zaistniay takie warunki, e tradycja ta si odradza. Oglny poziom edukacji szkolnej jest na tyle niski, e nauczyciele zdolni do wykadania wspczesnej wiedzy i rodzice, zainteresowani edukacj dzieci, s zmuszeni do tworzenia alternatywnych, niezalenych od pastwa orodkw edukacyjnych. Funkcja owiatowa stopniowo wychodzi poza granice szkoy i wchodzi w sfer edukacji nieformalnej. Najbardziej rozpowszechnionymi jej formami s kursy i zajcia prywatne (korepetycje). Maj one rny stopie legalizacji, ale peni bardzo wskie role, nie pretenduj do funkcji wychowawczej, nie s ukierunkowane na socjalizacj uczniw.
Tak, jak i wczeniej, wiele dobrego dla edukacji robi organizacje spoeczne, cho pastwo zagwarantowao warunki niezbyt sprzyjajce ich funkcjonowaniu. Prywatne instytucje edukacyjne (szkoy i uczelnie wysze) s nieliczne i raczej mao aktywnie dziaajce. Stopniowo nikn z rynku usug edukacyjnych. Szk podziemnych jest rwnie niewiele, nie mog otwarcie rekrutowa uczniw, ryzykuj represje. Z drugiej jednak strony szkoy te (na przykad Biaoruskie Liceum Humanistyczne) stanowi przykad tego, e nawet w warunkach dyktatury moliwa jest wasna organizacja edukacji na wysokim poziomie.
213
Biaoruskiemu pastwu przeszkaDzaj Biaorusini
Kade pastwo tworzy taki system edukacyjny, jaki odpowiada panujcemu w nim ustrojowi politycznemu. Wspczesne pastwo nie jest zainteresowane tym, by Biaorusini uwiadomili sobie swoje korzenie narodowe, przypomnieli tradycyjne wartoci. Jeli tak by si stao, okazaoby si, e absolutna wikszo naszych obywateli to przedstawiciele cywilizacji Zachodu z europejsk mentalnoci, odpowiednimi wartociami, a demokracja to nasz wybr cywilizacyjny. W chwili obecnej wadzom jest atwiej manipulowa wiadomoci masow. Z pomoc ideologii i propagandy mona zakorzeni w narodzie niewaciwe dla ideay kolektywizmu, silnej rki, ofiar na rzecz stabilnoci i porzdku, wtoczy do gw, e nasze pastwo znajduje si na granicy midzy Zachodem i Wschodem, nawymyla starszych braci i niewiernych przeciwnikw. Podczas gdy Biaorusini przeszkadzaj biaoruskiemu pastwu. Mona to wytumaczy faktem, i we wspczesnych biaoruskich warunkach politycznych i spoeczno-kulturowych istnieje bezporedni zwizek midzy postrzeganiem wartoci narodowych i demokratycznym wiatopogldem oraz aktywnoci spoeczn. A aktywno spoeczna jest tym, czego obecny reim mie nie chce. Edukacja biaoruskojzyczna zagnana jest do rezerwatu i sytuacja tylko si pogarsza. W stolicy po biaorusku uczy si gra 2% uczniw. W okr-
gowych i rejonowych centrach sytuacja jest jeszcze gorsza. Stworzenie biaoruskiej klasy jest bardzo trudne, wrcz niemoliwe. Z innej strony poszerza si zakres domowej, korespondencyjnej i nieformalnej edukacji. Dzieci nadal chodz do obowizkowych szk podstawowych, ale coraz czciej paralelnie ucz si take w innej formie. Edukacja ta jest bardzo zrnicowana. Jest take biaoruskojzyczna. Bycie Biaorusinem wrd modziey jest bardzo prestiowe. Pastwa to jednak nie zadowala. Dlatego Kodeks Edukacyjny, ktry wchodzi w ycie 1 wrzenia 2011 roku, przewiduje jeszcze wiksz kontrol pastwa nad rnymi formami nauczania.
rola peDagoga
Rol pedagoga w ksztatowaniu przyszoci rozumiej nie tylko siy demokratyczne, lecz take i wadza. Pojmuje ona pedagoga jak czynnik, ktry wpywa na mode pokolenie i moe umocni istniejcy reim. Nie bez przyczyny Minister Edukacji A. Radkow zosta wyznaczony na kierownika grupy inicjatywnej A. ukaszenki podczas wyborw w 2010 roku, a potem awansowany do administracji prezydenta. Oficjalne stanowisko biaoruskiej wadzy sprowadza si dzi do tego, e szkoa powinna przygotowywa niewymagajcego obywatela wykonawc cudzych polece, ktry stoi na stray adoptowanych wartoci sowieckich. Aby to osign, wadze z jednej strony maksymalnie ograniczaj wolno nauczyciela, czemu suy maj krtkoterminowe kontrakty, biurokracja, drobiazgowo przygotowane plany, programy, instrukcje. Z drugiej strony posuszni nauczyciele wiele zyskuj. Aby obniy protestacyjn i spoeczn aktywno pedagogw, pastwo przymyka oczy wykonywan przez wikszo nauczycieli prac na czarno: korepetycje, ktre pozwalaj na dodatkowy i w wikszoci przypadkw nielegalny dochd. Jest tak jednak tylko dopty, dopki nauczyciel jest posuszny. Na przykad w 2010 roku pod adresem nauczycieli, ktrzy wystawili swoje kandydatury w wyborach lokalnych posypay si groby: wadze obiecay wszczcie przeciw pedagogom spraw karnych w zwizku z nielegalnym dochodem z prywatnych lekcji. Ostatnio w Biaorusi represjom podlegaj nie tylko demokratycznie nastawieni nauczyciele, lecz take i uczniowie, studenci. W celach represywnych
wykorzystywane s metody ekonomiczne, wojsko, medycyna, przy czym niemal zawsze realizowane jest to niezgodnie z prawem. Nowy Kodeks Edukacyjny przewiduje nowe moliwoci wyrzucenia niepodanych nauczycieli i nawet uczniw (!) z systemu edukacji. Z punktu widzenia wsplnoty obywatelskiej rola pedagoga jest niezwykle wana. Naszym oglnym celem jest utrzymanie modego pokolenia dla perspektywy demokratyzacji Biaorusi. Przed nauczycielem stoi nieproste zadanie, bo coraz trudniej jest wytumaczy modziey, czym s wartoci demokratyczne, dla modziey to pojcia abstrakcyjne. Jak niemoliwe jest opowiedzenie czowiekowi o smaku potrawy, ktrej nigdy nie prbowa, tak modzie, ktra wyrosa i uksztatowaa si przy antydemokratycznej wadzy nie rozumie, czym jest wolno, wybr, szacunek dla zdania innych. A jeli tego nie wie, nie przyjmuje, to trudno jej zrozumie, do czego naley dy.
215
Biaoruski nauczyciel stoi Dzi przeD wyBorem
Nauczyciel ma dzi do wyboru trzy modele zachowa. Jeli nie robi nic ideologiczna propaganda zdyskredytuje takie pojcia jak patriotyzm, demokracja, Europa, wolno, a za norm uznane zostan paternalizm, ksenofobia, konformizm. Wwczas bliski ju bdzie czas, w ktrym modzi Biaorusini przestan si mia z gwnego postulatu komunizmu naukowego, ktry powanie dowodzi, i dyktatura proletariatu jest najwysz form demokracji. Jeli zajmuje si edukacj demokratyczn w odlegej perspektywie ryzykuje przetworzenie demokracji w gr, ktrej reguy funkcjonuj jedynie w ograniczonej przestrzeni i s nieprzydatne do ycia. I trzeci szlak najtrudniejszy: nauczyciel powinien nada nowe znaczenie funkcji, ktr wyznacza mu pastwo, aktywnie broni swojej zawodowej i obywatelskiej pozycji i budowa demokracj rodkami edukacji ju dzi. Wymaga to wielkich wysikw. Nauczyciel musi znale metody, aby pokaza modemu pokoleniu przewag demokracji. Przy czym musi dokona tego w pastwie, w ktrym edukacja obywatelska nie jest w stanie zastpi ideologii i zapotrzebowania na edukacj obywatelsk nie ma, bo nastawiona jest ona na spoeczestwo demokratyczne. Nauczyciel powinien
stwarza warunki, by dzieci zdoay przyswoi wartoci cywilizowanych spoeczestw w czasie gdy na zewntrz zamiast wartoci proponuje si wybr hase reklamowych typu Za kwitnc Biaoru!. Ponadto biaoruski nauczyciel musi tego dokona samodzielnie, bo nie ma kogo prosi o pomoc. Biaoru to ostatnia dyktatura w Europie. Nasi europejscy ssiedzi czasami nawet nie rozumiej, e dyktatura w spoeczestwie informacyjnym wykorzystuje nowe, sprytniejsze i bardziej zawoalowane techniki ideologicznej propagandy i represji, z ktrymi walczy jest trudniej, ni w czasach polskiej Solidarnoci czy nawet w okresie kolorowych rewolucji. Z innej strony trzeci szlak jest najatwiejszy: trzeba by sob i realizowa swoj misj i ten szlak wybiera wielu nauczycieli Biaorusi. W uwiadomieniu sobie swojej misji i uzyskaniu koniecznych do jej realizacji instrumentw pomagaj nauczycielom organizacje spoeczne, ktre organizuj metodyczne i obywatelskie szkolenia dla pedagogw. Proponuj one rne programy, stae, tumacz materiay, z ktrych korzystaj nauczyciele w pastwach demokratycznych. eby nie odkrywa wszystkiego na nowo, mona wykorzysta to, co si spodobao, co jest dla nas bardziej przydatne, ale wiele trzeba zrobi samodzielnie. Biaoruscy metodycy i inni specjalici pedagogiki, ktrzy oferuj nauczycielom techniki nauczania, wypoyczane zazwyczaj od wschodnich ssiadw, nie bior w ogle pod uwag tego, e absolutna wikszo obywateli Biaorusi ma europejsk (zachodni) mentalno nawet sobie tego nie uwiadamiaj. Niezalenie od tego, co twierdz, dla Biaorusinw, tak samo jak dla Niemcw, Czechw czy otyszy, czowiek zawsze by waniejszy od jego statusu: posad, pagonw, nagrd czy innych regaliw. Jest to, mona powiedzie, fakt medyczny psychologia czowieka zachodniej cywilizacji. Kto by w krajach azjatyckich i Rosji, szczeglnie w jej centrum, ten rozumie, e tam jest zupenie inaczej. Moe to wanie dlatego innowacyjne i skoncentrowane na osobie techniki edukacyjne tak ciko przyjmuj si na rosyjskiej glebie; zostay one wszak wymylone przez Europejczykw i uwzgldniaj zachodnie wartoci cywilizacyjne. Wybitny psycholog i pedagog, urodzony w Orszy Lew Wygotski, stworzy nawet kulturowo-historyczn teori, ktra zrodzia najpopularniejsz w psychologii sowieckiej szko. Do szkoy tej naleeli A. Leontiew, A. uria, A. Zaporoec, . Baowicz, P. Galperin, D. Elkonin, P. Zinczenko, . Zankow i in. W latach 70. teorie Wygotskiego zaczy budzi zainteresowanie
amerykaskich psychologw. W cigu nastpnych dziesiciu lat jego prace przetumaczono i stay si one wraz z badaniami Jeana Piageta postaw wspczesnej psychologii edukacyjnej USA. A w tym czasie w Rosji i przez zapatrzenie w ni take i w Biaorusi, szybko likwidowano oparte na teorii naszego krajana nauczanie rozwojowe wedug systemu Elkonina-Dawydowa, znowu umieszczano na piedestale sowiecki system edukacyjny, zdolny ksztaci co najwyej onierzy. Biaoruscy nauczyciele, tak jak Biaorusini w ogle, musz wyrwa si spod wpywu rosyjskojzycznej przestrzeni informacyjnej, patrze szerzej, aby odnale swoje miejsce w wielokulturowym wiecie i pozosta sob.
217
pokolenie y vs pokolenie lu
Kada edukacja ma trzy skadniki: wiedza, kompetencje obywatelskie (tzn. umiejtno i wiadome pragnienie wykorzystania tej wiedzy) i wartoci. Jeli zatracony zostanie chocia jeden z tych skadnikw, efektem jest nietrwaa konstrukcja. Odgraniczona od europejskich programw nauczania edukacja biaoruska nie podlega ocenie wedug kryteriw, ktre wyznaczaj jako edukacji europejskiej. Biaoru nie jest wczona do midzynarodowego Programu Midzynarodowej Oceny Umiejtnoci Uczniw (PISA), ktry obejmuje najbardziej rozpowszechnione na wiecie i rzetelne badania wiedzy i umiejtnoci uczniw szk rednich. Biaoru nie wczya si take do Procesu Boloskiego, ktry pozwalaby studentom i wykadowcom wyszych uczelni na wymian dowiadcze edukacyjnych. Zreszt wikszo biaoruskich wykadowcw nie syszaa nawet o kluczowych kompetencjach jako kryterium oceny jakoci edukacji, zamieszczonych w zaleceniach Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej z 18 grudnia 2006 roku. Biaoruska edukacja rozwija si na lepo w efekcie mamy cae pokolenie, uksztatowane przy reimie ukaszenki, ktre uzyskuje wyksztacenie bez orientacji na jego wykorzystanie w spoeczestwie. Przedstawiciele tego pokolenia rni si od swoich rwienikw na caym wiecie, bo nie umiej ceni swojego czasu, nie koncentruj si na osigniciach, duej ni inni odcigaj wejcie w dorose ycie. Wedug danych laboratorium bada aksjometrycznych NOWAK, tylko cz biaoruskiej modziey liczy
na siebie i uzalenia swj sukces od wasnych wysikw, a druga cz stanowica 30% liczy na pastwo. Negatywn tendencj dla pastwa jest to, e odsetek potencjalnych emigrantw wrd modziey stanowi dokadnie 40%, tak samo jak fakt, e wrd modych Biaorusinw wystpuj znaczne lady sowieckiego mylenia. Z pokoleniem Y Zachd wie nadziej, a u nas jest to generacja stracona.
wnioski
Biaoru jest geograficzn, historyczn i kulturow czci Europy, sztucznie odsunit na bok od procesw, ktre tam si odbywaj. Aby Biaoru powrcia do europejskiej przestrzeni kulturowej, system edukacji w naszym pastwie musi przede wszystkim skoncentrowa si na ksztatowaniu nowoczesnego narodu biaoruskiego s to fundamenty pod budow europejskiego pastwa. Bez realizacji tego zadania niemoliwa jest integracja ze wspczesn europejsk przestrzeni edukacyjn i kulturow, w ktrej spoeczestwa rozwizuj problemy na wyszym poziomie. Drugim, niemniej wanym zadaniem, jest ksztacenie aktywnego, odpowiedzialnego obywatela, zdolnego do dziaania na wszystkich poziomach demokratycznego spoeczestwa. To zadanie jest jeszcze trudniejsze, bowiem wymaga po pierwsze zjednoczenia intelektualnych si Biaorusi, by sformuowa jasne przesanie, mwice o tym w jaki sposb mona naucza demokracji w spoeczestwie, w ktrym nie ma zapotrzebowania na tego typu wiedz, a aktywno i ch bycia odpowiedzialnym za siebie przecz paternalizowanej polityce pastwa i po drugie wymaga stworzenia warunkw dla praktycznego wykorzystania wiedzy i nawykw spoeczestwa demokratycznego.
tamara mackiewicz
ngo wywiaDy
Intelektualici biaoruscy nie tylko widz Biaoru w Europie, jeli chodzi o pooenie geograficznie, ale promuj drog do Europy jako ide niematerialnych (spoecznokulturalnych) wartoci.
czy Biaorusin to te europejczyk?

wolha szparaha wywiaD
Centrum Bada Europejskich to biaoruska niezalena organizacja, utwo rzona w 2010 roku w oparciu o gazet internetow Nowaja Europa. Centrum skupia biaoruskich badaczy i ekspertw, popierajcych euro pejski wybr Biaorusi. Idea Centrum polega na tym, eby skupi si na problematyce europejskiej i zajmowa projektami, w ktrych z jednej strony byby badany wymiar europejski biaoruskiego spoeczestwa oraz przesanki do zeuropeizowania Biaorusi. Z drugiej za strony, dziki takim badaniom w sferze polityki, gospodarki, edukacji, historii i kul tury bd przybliane procesy, zachodzce w Europie. O dziaalnoci Centrum, sytuacji politycznokulturalnej w Biaorusi oraz o problemach spoeczestwa obywatelskiego opowiada Wolha Szparaha, doktor nauk filozoficznych, ekspert Centrum Bada Europejskich, docent Europej skiego Uniwersytetu Humanistycznego (EHU), redaktor gazety interne towej Nowaja Europa.
Taciana Arcimowicz: Pani Wolha, kluczow ide Centrum Bada Euro pejskich jest idea europejska. Jak Pani j interpretuje? Wolha Szparaha: Idea europejska to waciwie jeden z najbardziej omawianych problemw w przestrzeni europejskiej. Przed wstpieniem nowych krajw do Unii Europejskiej ide europejsk rozumiano inaczej i w duym stopniu zwizywano z przeksztaceniami demokratycznymi. Kiedy do UE przystpiy nowe kraje z Europy rodkowej i Wschodniej, to idea ta zostaa uzupeniona o bardziej skomplikowane interpretacje, zawierajce w sobie wartoci i cechy komunistycznej i radzieckiej przeszoci, oddzieln histori kadego kraju, w ktrej jest wicej sprzecznoci etnicznych, politycznych i kulturalnych. Solidaryzuj si z badaczami, rozpatrujcymi Europ przede wszystkim z perspektywy kwestii, odwoujcych si z jednej strony do podstawowych wartoci politycznych, wolnoci, praw czowieka, za z drugiej strony przewidujcych, e w kadym oddzielnym kraju z jego unikaln przeszoci i kultur te wartoci odbierane s inaczej. Obecnie kluczow rol dla caej przestrzeni europejskiej odgrywa problem tosamoci. Powstaje pytanie, czy mona osign wspln tosamo europejsk? Czy mona mwi o wsplnocie wartoci w przestrzeni europejskiej? Wanym tematem jest kultura pamici, dlatego e w kadym regionie Europy jest swoja trudna historia, ktr trzeba jako zintegrowa z ca Europ, jednoczenie nie ignorujc tych faktw, sprzecznoci i trudnoci, ktre s w kadym regionie. Dla Biaorusi w tym sensie idea europejska to punkt orientacyjny, pokazujcy, e wszystko moe wyglda inaczej. Wan rol odgrywa tutaj dialog, dlatego e najlepszym sposobem ocenienia tego, co robisz, jest pozwolenie na ocen twoich dziaa przez innych. Uwaam, e inni Europejczycy mog pomc Biaorusinom w ocenie wasnej teraniejszoci i przeszoci. W naszej historii s sprzecznoci midzy przeszoci radzieck i europejsk, rnice midzy systemem edukacji, gospodark i wiatem kultury. Uzgodnienie tych przernych wartoci jest wanie drog ku Europie. Nasze Centrum stawia sobie za zadanie promowanie idei europejskiej w sposb akademicki, co ma sprzyja rozpoczciu w Biaorusi szeregu bada europejskich. T.A.: Kim s eksperci Centrum?
Czy Biaorusin to te Europejczyk?
W.Sz.: Jest to grupa, na bazie ktrej swego czasu tworzylimy magazyn Nowaja Europa: redaktor naczelny, filozof Alaksandr Adamianc, historyk Alaksiej Brataczkin, politolog Pawe Usau, politolog i analityk Andrej Fiodarau. Kiedy przygotowywalimy nasz pierwsz monografi Puti jewropieizacii Biearusi. Miedu politikoj i konstruirowanijem identicznosti (Drogi europeizacji Biaorusi. Midzy polityk a ksztatowaniem tosamoci), zwrcilimy si o pomoc do Wydziau Nauk Politycznych Europejskiego Uniwersytetu Humanistycznego, ktrego wykadowc jest europeista Anatoli Kruhaszou. Poleci nam absolwentw tego wydziau: Alaksandra Uaskina i Juli Kockuju. W rezultacie brali udzia w naszym badaniu. Waciwie jednym z zada Centrum jest integracja tych modych badaczy, ktrzy otrzymali wyksztacenie w europeistyczne poza granicami Biaorusi. T.A.: Wymieniona przez Pani monografia Drogi europeizacji Biaorusi. Midzy polityk a ksztatowaniem tosamoci to pierwszy efekt dzia alnoci Centrum? W.Sz.: Nie do koca. Na samym pocztku wydalimy Gossarij tierminow JS i Wostocznogo Partniorstwa (Glosariusz terminw UE i Partnerstwa Wschodniego), ktrego przedtem nie byo ani w jzyku rosyjskim, ani w biaoruskim. Oprcz tumaczenia istniejcych tekstw z jzyka angielskiego nasi eksperci napisali dodatkowe teksty, dotyczce sytuacji w Biaorusi, rozwoju stosunkw biaorusko-europejskich na przestrzeni dwudziestu lat, programu Partnerstwa Wschodnioeuropejskiego, jak rwnie teksty o szeregu specyficznych w naszym kontekcie poj. Po roku pojawia si monografia Drogi europeizacji Biaorusi. Mona powiedzie, e powstanie Centrum nie byoby moliwe bez wieloletnich dyskusji i okrgych stow, ktre przeprowadza Nowaja Europa i z ktrymi mona zapozna si na naszej stronie internetowej. T.A.: Wedug Pani na ile Pastwa badania teoretyczne mog wnie rze czywisty wkad w modernizacj Biaorusi i w zmian istniejcej sytuacji? W.Sz.: W naszym badaniu Drogi europeizacji Biaorusi, opierajc si na tekcie niemieckiego badacza Stefana Garszteckiego, wyodrbnilimy dwa pojcia europeizacj od gry i europeizacj od dou. Europeizacja od
223
gry, ktra jest rwnie nazywana europeizacj polityczn, zakada przede wszystkim dopasowanie ustawodawstwa kraju do ustawodawstwa UE, po czym odbywaj si zmiany instytucjonalne. Jednak eby doszo do takich zmian w prawie, potrzebna jest wola rzdu. W Biaorusi na razie nie widzimy warunkw do takiej europeizacji. Dlatego w naszej ksice postawilimy na europeizacj od dou. Idea polega na tym, eby pokaza, jakie moliwe w naszych warunkach dziaania mog sprzyja takiej wanie europeizacji. W sferze akademickiej czy kulturalnej same sposoby ksztatowania wsplnoty, wybr tematw i metodologii oznacza wybr i obron tych lub innych wartoci. Na przykad wartoci decydujcych o autonomii i powszechnoci przestrzeni europejskiej lub te na odwrt obcych Europie wartoci zamknicia i paternalizmu. T.A.: Czy Centrum kontaktuje si z instytucjami pastwowymi? W.Sz.: Nasze ksiki wysyane s do wszystkich bibliotek, a na Glosariusz terminw UE Biblioteka Narodowa Biaorusi zoya nawet oddzielne zamwienie. Na razie na tym nasza wsppraca si koczy. T.A.: Centrum powstawao na bazie gazety internetowej Nowaja Europa. Czym jest ta platforma, kim s jej autorzy i jakie zadania sobie stawia? W.Sz.: Nowaja Europa powstaa w 2006 roku i oczywicie wydarzenia wyborw prezydenckich w Biaorusi odegray w tym swoj rol. Jednak waciwie gazeta miaa wasn genez powstania. Wczeniej nasza grupa tworzya niewielk stron internetow wsplnoty intelektualnej Biaorusi Belintellectuals. Jej idea polegaa na tym, eby nauczy si przekazywa szerszemu audytorium wiedz i umiejtnoci, ktre ma niezalene biaoruskie
rodowisko spoeczno-humanistyczne. Idea Nowej Europy polega na tym, eby zajmowa si dziennikarstwem ambitnym, pisa na tematy, zwizane z problemami biaoruskiego spoeczestwa, kultury, polityki, przestrzeni publicznej, porusza problemy rnych grup spoecznych czy kwestie rwnoci pci. Z jednej strony jest dla nas wane, eby si zwraca do biaoruskiego spoeczestwa i kultury z rnych stron, ktre otwieraj si dziki wspczesnym badaniom socjologiczno-humanistycznym, a z drugiej za, by rekonstruowa to, co byo kiedy, szczeglnie w cigu ostatnich 20 lat. Odnosimy si te do przeszoci sowieckiej, dlatego e w Biaorusi zarwno na poziomie bada akademickich, jak i w publicystyce, brakuje analizy najbliszej przeszoci. Wszystko jakby zaczyna si od nowa, nikt nie pamita, co zdarzyo si 510 lat temu. Bardzo wane jest, by o tym nie zapomina. To ksztatowanie kultury pamici, bez ktrej niemoliwa jest tosamo europejska. T.A.: Cech szczegln Nowej Europy w porwnaniu z innymi nieza lenymi mediami jest rnorodno opinii na stronach magazynu oraz subiektywno, ktra w efekcie tworzy pen obiektywno. W.Sz.: Mwiam ju, e dla naszej grupy podstaw jest pojcie dialogu. Dlatego te wanie obiektywno rozumiemy jako dialog rnych opinii. Jednak na naszej stronie nie publikowalibymy na przykad ideologw pastwowych, dlatego e na poziomie oficjalnej Biaorusi nie ma rwnoci i wzajemnoci, to znaczy, wiemy, e media pastwowe nie przedstawi obiektywnie stanowiska niezalenego eksperta lub humanisty. Dlatego te na dzie dzisiejszy obecno takich osb na niezalenej platformie jest niemoliwa, gdy narusza parytet. Jednak wszystkich innych zapraszamy do uczestnictwa w naszym projekcie. Chocia redakcja moe si nawet nie zgadza z opini jakiego autora, to nasze zadanie polega na tym, eby poprzez rnorodno stanowisk pokaza, e Biaoru rwnie jest rnorodna. Nawet ta niezalena Biaoru, ktrej istota polega, jak si wydaje, tylko na tym, e wystpuje przeciwko ukaszence. My tak samo, jak inne platformy, mamy cel, by nie tylko krytykowa, lecz take informowa
225
o pozytywnych projektach, e jest inna Biaoru, inne wartoci, inne wyobraenie o teraniejszoci i przeszoci. Naszym celem jest wyartykuowanie tej rnorodnej Biaorusi, niezideologizowanej przez pastwo. T.A.: Jest Pani rwnie wykadowc Europejskiego Uniwersytetu Humani stycznego. Jakie s wedug Pani podstawowe rnice midzy systemami edukacji w EHU a uczelniami biaoruskimi? W.Sz.: Po pierwsze rnica dotyczy moim zdaniem nie treci, a formy. Od momentu powstania dla EHU byo wane zachwianie typowego dla sowieckiego systemu edukacyjnego stosunku midzy wykadowc i studentem, przypominajcego podwadnego i szefa. W EHU te stosunki s na paszczynie poziomej, wykadowca i student s uczestnikami tego samego procesu. Wykadowca wciga w swoje badania studenta i stara si z nim je omawia, jak rwny z rwnym. Oczywicie wykadowca ma wicej wiedzy i dowiadczenia, wic przede wszystkim dzieli si nimi ze studentem. Jednak jego gwnym zadaniem jest nauczenie studenta uczenia si. Po drugie, co dotyczy treci nauczania, nie ma u nas jednej ideologii, ktrej podporzdkowany byby nasz system nauczania. Kady wykadowca wybiera t lub inn szko bada. Reprezentuje j, broni jej, porwnuje z innymi i wanie tego samego uczy studentw. Dlatego te pod koniec nauki student ma pojcie o rnorodnoci podej i jego zadaniem jest wybr jakiego podejcia lub zsyntetyzowanie go w swoich badaniach. T.A.: Jak si Pani wydaje, dlaczego mimo widocznej aktualnoci wielu programw nauczania EHU, biaoruski system edukacyjny jest zamknity na takie dowiadczenie? W.Sz.: Zmiana stosunku midzy wykadowc i studentem w tym kierunku, w ktrym zasza w EHU, oznacza waciwie demokratyzacj. Studenci, ktrzy czuj si, jak rwny z rwnym z wykadowc, oczywicie bd walczy o swoje prawa. Idealnie by byo, gdyby to jeszcze nauczyo ich postawy obywatelskiej. Jednak dla zideologizowanego systemu edukacji jest to wyzwanie. Jeli mwimy o treci, to najwaniejszym elementem wszystkich kierunkw i metodologii EHU jest krytycyzm, bez ktrego wiedza jest niemoliwa. Natomiast w biaoruskim systemie wiedzy spoeczno-humanistycznej do
dzisiaj istniej pojcia susznej filozofii, susznej ideologii, susznego systemu gospodarczego, ktrych nie wolno krytykowa i ktrym nie wolno wymyle zamiennika. Dopki mamy do czynienia z tak sytuacj, nie ma mowy o adnej otwartoci. Wane jest te, e od krytycyzmu podej dochodzimy do krytyki rzeczywistoci. I to ju oczywicie zupenie si nie opaca biaoruskiemu systemowi edukacyjnemu. Tak jak w czasach sowieckich system edukacyjny obsuguje pastwowy aparat wadzy przygotowuje specjalistw, ktrzy nie s konkurencyjni poza granicami Biaorusi. Maj sabe wyobraenie o innych moliwych modelach ustroju spoecznego, politycznego czy kulturalnego i dlatego nie mog znale wsplnego jzyka ze swoimi kolegami z innych krajw. W ten sposb reim zapewnia sobie stabilno dziki otrzymanej wiedzy, ktrej nie mog wykorzysta poza granicami Biaorusi, humanici s skazani na odtwarzanie tego systemu. Warto jednak zaznaczy, e dziki globalizacji system biaoruski ju nie jest taki zamknity. Cz modziey, a take wykadowcw, ktra widzi problem zamknicia, dziki Internetowi sama ksztatuje wyobraenie o tym, e s rwnie inne modele ustroju spoeczno-politycznego i kulturalnego. Pniej za ju samodzielnie je poznaj. T.A.: W swojej ksice Probudienije politiczeskoj yzni: esse o filosofii publicznosti (Rozbudzenie ycia politycznego: Eseje o filozofii publicz noci) wyodrbnia Pani dwa kluczowe momenty, dziki ktrym poja wia si u Pani aktywna pozycja obywatelska: 2004 rok zamknicie EHU w Misku oraz wybory prezydenckie w 2006 roku. Jednak dla tych, ktrzy stali u rde biaoruskiego odrodzenia lat 90. wanie po tych datach epoka wielkiej nadziei zostaa zastpiona epok wielkiego rozczarowania. W.Sz.: Pewnie ci, ktrzy okazali si rozczarowani, do tej pory wspominaj, jak masowe byy protesty i mobilizacja w latach 90. Oczywicie chc, aby takie zmiany zachodziy rwnie teraz. Jednak czsto nie widz przesanek do transformacji wspczesnej Biaorusi. Ja widz t sytuacj z perspektywy mojego pokolenia. Dla mnie jako badacza wyzwaniem stao si zamknicie Europejskiego Uniwersytetu Humanistycznego w Misku w 2004 roku. Powstao pytanie, czy mog zajmowa si czym jeszcze oprcz dziaalnoci akademickiej. Czy my, nauczyciele akademiccy, moemy by rwnie
227
dziennikarzami i zajmowa si dziaalnoci spoeczn? Poszukiwania odpowiedzi na te pytania w nastpnych latach tylko mnie wzbogacio. W Biaorusi wszdzie znajdowaam puste nisze. T.A.: Pani idea, idea europejska, publiczno, ktr Pani prowokuje w biaoruskiej przestrzeni, wchodzi wyranie w konflikt z tym projek tem narodowym, ktry by tworzony w latach 90. Czy czuje Pani konflikt tych idei? W.Sz.: Zorientowanie na dialog byo kluczowe dla wszystkich naszych projektw, rozpoczynajc od Belintellectuals, ktrego idea polegaa wanie na tym, aby jak najszerzej zaprezentowa tych wszystkich, ktrych mona nazwa biaoruskimi intelektualistami. To i Ale Ancipienka, ktry tworzy Kolegium Biaoruskie, i Walancin Akudowicz, i Ihar Babkou i wielu, wielu innych. Z drugiej za strony, s rnice midzy tym, co robimy my i co robiy inne pokolenia. Mimo wszystko wydaje mi si, e ludzie, z ktrymi pracuj, s bardziej ukierunkowani na moliwo zastosowania wiedzy i bada spoeczno-humanistycznych do konstruowania innej demokratycznej i europejskiej Biaorusi. Dla nas ani idea europejska, ani narodowa nie s witymi krowami. Idea europejska to pewien punkt orientacyjny, ale odnosimy si do niej krytycznie. Nasze zadanie polega na tym, aby razem z innymi Europejczykami wczy si w proces omawiania idei europejskiej i aby dziki takiej dyskusji tworzy Biaoru. Zwracanie si do spoeczestwa, odwoanie si do pamici i tosamoci jest bez tego niemoliwe. ..: Pani pozycjonuje siebie przede wszystkim jako filozofa politycz nego. Jednak mimo to jest Pani ekspertem i uczestnikiem ycia kultu ralnego w Biaorusi. Z czym zwizane jest Pani zainteresowanie wanie t dziedzin? W.Sz.: Wedug mnie, wanie w sferze kultury mona obecnie zauway pewne przeobraenia, ktre s niemoliwe na przykad w sferze politycznej. W kulturze atwiej omawia si pewne znaczce kwestie, omijajc polityk. Z drugiej za strony, jest to rwnie uczestnictwo w yciu politycznym tylko w inny sposb. Wydaje mi si, e kultura jest dziedzin przejciow. Na przykad galerie to ju wejcie do przestrzeni publicznej, ktra w odrnieniu od
politycznej jest bardziej zrozumiaa i przyciga wiksz liczb osb. Dlatego wydaje mi si, e znaczenie i moliwoci kultury s w naszej sytuacji mocno niedocenione. T.A.: Jak oceniaby Pani sytuacj w biaoruskiej kulturze? W.Sz.: Wedug mnie nieoficjalna kultura biaoruska powoli przestaje by tradycyjnie narodow i staje si bardziej globaln, jednoczenie zachowujc kontekst lokalny. W latach 90. w kulturze niezalenej najwaniejsze projekty byy przede wszystkim zwizane z tradycyjn kultur biaorusk. Dzisiaj s aktualizowane i badane kwestie, funkcjonujce w okresie sowieckim, okresie pieriestrojki i okresie postsowieckim, w ktrych zauwaamy przesanki do powstania innej Biaorusi. Wane staj si zupenie rne treci. Na przykad, jeli wemiemy sfer artystyczn, to powstaj nie tylko nowe nazwy, lecz take nowe kierunki. Powstaje rnorodno, z ktrej wanie skada si kultura biaoruska. T.A.: Mwi Pani o nieoficjalnej kulturze niezalenej, ktra jest rzeczywicie wraliwa na nowe tendencje i krytyk. Ale w kulturze oficjalnej. W.Sz.: Nastpuje degradacja. T.A.: Tak, rozumiemy, e tak czy inaczej zaleymy od kultury oficjalnej, od ustawodawstwa w tej sferze, od edukacji. Czy mona jako zatrzyma t degradacj, czy trzeba czeka, kiedy sama do koca wyczerpie swoje moliwoci? W.Sz.: Nie trzeba czeka, trzeba dziaa. Dowiadczenie pokazuje, e wsppraca z pastwem jest cika. Pastwo bardzo czsto wykorzystuje przedstawicieli niezalenej kultury do swoich interesw, nie dajc niczego w zamian. Jednak dziaa trzeba prbowa rozszerza swj wpyw poprzez nowe media i otwarte granice z innymi pastwami. Bardzo wane jest, eby Europejczycy w tej sferze popierali Biaoru, na przykad wydajc bezpatne wizy dziaaczom kultury niezalenej lub w ogle znoszc wizy dla Biaorusinw. Sprzyjaoby to wymianie kulturalnej, bez ktrej adna kultura nie moe si rozwija.
229
T.A.: Jak Pani widzi najbliszy realny efekt Pastwa dziaalnoci? W.Sz.: Wydaje mi si, e od rozwoju nowych, niezalenych inicjatyw, gazet, centrw zaley rwnie przyszo Biaorusi. Wanie te projekty daj impuls naszej przyszoci. W przeomowych momentach historycznych wanie ludzie ze sfer niezalenych staj si ekspertami dla instytucji pastwowych. Dlatego te naley wszystkimi siami gromadzi now wiedz, nowe podejcia i chociaby na razie na poziomie bada tworzy now wizj Biaorusi, wyobraenia o jej transformacji, o tym, jak widzimy t inn Biaoru. Jeszcze raz chciabym zaznaczy wag powizania bada z przestrzeni publiczn. Powinnimy si nauczy nie tylko przeprowadzania bada, lecz take przekazywania ich wynikw, wanie w taki sposb wpywajc na przedstawicieli rnych grup. W tym rwnie na tych, ktrzy w przyszoci bd podejmowa decyzje, zwizane z losem naszego kraju.
Sytuacja jzyka biaoruskiego jest dzi w Biaorusi niejednoznaczna. Z jednej strony liczba ludzi okrelajcych biaoruski jako swj jzyk ojczysty i tych, ktrzy na co dzie mwi po biaorusku, znacznie si zmniejszya. Z drugiej strony polepsza si stosunek do jzyka: przestaje by on jzykiem opozycji czy wsi.
jzyk Biaoruski jzyk elit

aleh trusau wywiaD
Zjednoczenie spoeczne Towarzystwo Jzyka Biaoruskiego imienia Fran ciszka Skaryny (TJB) zostao utworzone w 1989 roku (oficjalnie zareje strowane przez Ministerstwo Sprawiedliwoci Republiki Biaorusi w 1991 roku). Jest to ochotnicza organizacja apolityczna, w ktrej jednocz si przedstawiciele biaoruskiej elity narodowej w celu ochrony realnego statusu pastwowego jzyka rdzennego etnosu Biaorusi. Dziaalno Towarzystwa koncentruje si na obronie prawa biaoruskojzycznych obywateli do rozmawiania we wasnym jzyku ojczystym. Zjednoczenie nie opowiada si za ograniczeniem praw ludnoci rosyjskojzycznej, ale domaga si szacunku wobec jzyka ojczystego Biaorusinw. W cigu swojego istnienia TJB brao aktywny udzia we wszystkich wikszych projektach zwizanych z ochron jzyka biaoruskiego i jego rozwojem w rnych sferach ycia Biaorusinw. Na przykad w 1991 roku Towarzystwo brao udzia w tworzeniu Pastwowego programu rozwoju jzyka biaoruskiego i innych jzykw narodowych w Republice Biaorusi,
Jzyk biaoruski jzyk elit
w latach 1994 i 1995 wraz z Ministerstwem Edukacji przeprowadzio dwie Konferencje Narodowe dotyczce biaoruskiej terminologii. Zjed noczenie nieustannie prowadzi monitoring praw lingwistycznych oby wateli pastwa, organizuje programy i konkursy wrd dzieci i modziey, realizuje wiele programw edukacyjnych, stworzyo klub Ksikowy TJB, w ktrym organizowane s regularne spotkania z biaoruskimi pisarzami. Przy towarzystwie jest zebrana biblioteka biaoruskich starodrukw, liczca przeszo 600 rzadkich i unikatowych woluminw. Stworzone s take komisje: organizacyjna, wydawnicza, edukacyjna, terminologiczna, kultury jzyka i udoskonalenia ortografii, toponimii i symboliki histo rycznej, wizualnego i graficznego odwzorowania przestrzeni yciowej, kontaktw midzynarodowych. Czonkami TJB byli w swoim czasie przedstawiciele biaoruskiej elity, wybitny naukowcy, pisarze: Maksim Tank, Barys Saczanka, Fiodar Janko uski. Aktywnie dziaali w TJB: Wasil Bykau, Janka Bryl, Michai Dziamczuk, Anatol Butewicz, Tamara Sauczuk, Jauhien Wajtowicz, Zianon Paniak, Jury Chadyka, Aleh ojka, Adam Maldzis, Artur Wolski, Anatol Kyszka, Wiaczasau Adamczyk. Dzi wrd czonkw Rady Krajowej s znani dzia acze kultury: Hienad Buraukin, Ni Hilewicz, Hienad Cychun, Radzim Harecki, Wasil Zujonak, Leanid ycz, Uadzimier Sodal, Wolha Ipatawa, Uadzimier Arou. Od 1999 roku do dzi na czele towarzystwa stoi doktor nauk histo rycznych, znany dziaacz spoeczny Biaorusi Aleh Trusau. Pod jego kie rownictwem TJB zdoao zmieni si w prawdziwie oglnobiaorusk organizacj. Oddziay Towarzystwa dziaaj w 75 spord 118 rejonw pastwa. Czonkami TJB s take mieszkacy Irkucka, Sankt Petersburga, Moskwy, Rygi, Wilna, Biaegostoku, Pragi, Sewastopolu. W 2007 roku, dziki staraniom czonkw TJB utworzony zosta cakowicie biaorusko jzyczny kana telewizyjny Belsat (Polska). Opracowana zostaa Strategia Rozwoju Jzyka Biaoruskiego w XXI wieku, w ktrej przewidziano szereg inicjatyw realizowanych dugoterminowo. S wrd nich: wprowadzenie zmian do prawa pastwowego i Ustawy o jzykach w celu nadania jzykowi biaoruskiemu realnego statusu pastwowego, wsppraca z organami pastwowymi w zakresie tworzenia biaoruskojzycznych grup w przedszkolach i tworzenia biaoruskich szk i klas na terytorium caego pastwa, otwarcie Biaoruskiego Uniwersytetu Narodowego.
Ale Barysiewicz: Panie Alehu, dziaalno TJB w cigu wszystkich lat jego istnienia naprawd robi wraenie. Na czym dzi koncentruje si uwaga Towarzystwa? Aleh Trusau: Mog powiedzie, e z kadym rokiem nabieramy mocy. Sprzyja temu take i fakt, e jestemy jedyn organizacj, ktr uznaj biaoruskie wadze, cho niespecjalnie lubi. A najnowszy efekt naszej pracy to fakt, e w tym tygodniu wygraem cztery sprawy z wadzami. Chcieli na przykad zlikwidowa klas w Biarozie nie pozwolilimy na to. A te trzy listy otrzymaem dzi rano, prosz przeczyta. Codziennie mamy mas takich sytuacji: W Maadzieczaskiej redniej szkole oglnoksztaccej nr 1 imie nia Janki Kupay utworzona zostanie dodatkowa klasa z biaoru skim jzykiem nauczania []. Ani oddzia edukacji, ani oddzia nauczania nie wysuwaj propo zycji zlikwidowania klasy biaoruskojzycznej. Uczniowie IV klasy biaoruskojzycznej oraz uczniowie innych klas jeli rodzice wyra tak ochot, bd mogli kontynuowa nauk w klasach biaoruskojzycznych w miecie Biaroza []. [] Naczelnicy oddziau kolei biaoruskiej otrzymali polecenie, by przy zamianie szyldw na stacjach kolejowych i wikszych dwor cach nazwy pisa w dwch jzykach, a na pozostaych stacjach i przystankach tylko po biaorusku. Nazwy stacji kolejowych, przystankw i dworcw s obecnie pisane przewanie po biao rusku. Informacje na tablicy rozkadw na dworcach take pisane s po biaorusku. Planowany jest take kolejny etap rozwoju strony internetowej korporacji, w ramach ktrego stworzona zostanie jej biaoruskojzyczna wersja. .B.: W 1998 roku w Biaorusi uchwalono ustaw mwic o dwch jzykach pastwowym biaoruskim i rosyjskim. Czy to wydarzenie stao si punktem przeomowym w dziaalnoci organizacji? ..: Waniejsze byy dla nas wyniki spisu z 1999 roku, w ktrym wikszo respondentw wyrazia raczej negatywny stosunek do jzyka. Jzyk biaoruski pojmowany jest jako jzyk opozycji. Oczywicie ustawa z 1998 roku w konsekwencji umocnia pozycj jzyka biaoruskiego przy oficjalnej
233
pastwowej dwujzycznoci. Ustawa ta waciwie pozwolia na nieuywanie jzyka biaoruskiego. To byo najstraszniejsze. Teraz nieustannie walczymy, aby zmieni t ustaw. Wadze obiecuj nam to od 5 lat, ale pki co, adne zmiany nie zostay wprowadzone. Cay czas prbujemy trzyma ich w napiciu. Tym bardziej, e w 2003 roku wywalczylimy wyrok Sdu Konstytucyjnego stwierdzajcy, i ustawa ta przeczy Konstytucji biaoruskiej, bowiem sowa lub (albo) pozwalaj urzdnikom na niekorzystanie z jzyka biaoruskiego. Wadze wiedz, e naruszyy Konstytucj, dlatego id z nami na ustpstwa. .B.: Powiedzia Pan, e TJB jest jedyn organizacj, ktrej suchaj pa stwowe organa wadzy. W jaki sposb odbywa si wsppraca midzy wami?
.T.: Tak na przykad, jak byo z klasami. Przeczytaem w gazecie Swobodnyje Nowosti Plus, e w Biarozie zamykana jest klasa biaoruskojzyczna. Zrobiem kopi artykuu i wysaem j do Ministra Edukacji. W efekcie klasy nie zamykaj. W Naszej Niwie przeczytaem o sytuacji w Maadecznie. Znowu poinformowaem Ministra. Wkrtce otrzymaem odpowied: klasy nie bd zamykane. W odkryciu narusze na kolei pomogli nam czonkowie TJB: przynieli dwa zdjcia, na ktrych ukazane byy nazwy dworca i stacji napisane tylko po rosyjsku. Zaczlimy zgbia t spraw i okazao si, e jest pewien inynier, ktry nakaza, by wszystkie napisy wykonywa w jzyku rosyjskim. Jeli wic nie wmieszalibymy si do tego, proces ten ogarnby ca Biaoru. .B.: Ilu w sumie czonkw liczy dzi Towarzystwo? ..: Tych, ktrzy wstpili do TJB, wpacaj skadki, prenumeruj gazety, pomagaj poprawi naruszenia przepisw jest pi i p tysica. Pracujemy gwnie dziki pomocy tych ludzi. Przypadek kolei jest tego dobitnym przykadem. .B.: Towarzystwo stanowi tak sie rozpit na caej Biaorusi? ..: Mog nawet powiedzie, e sie midzynarodow. Mamy wielu czonkw za granic od Australii po USA. Wadze o tym wiedz i dlatego nas toleruj. Tak naprawd jestem jedynym czowiekiem w pastwie, ktry jest
czonkiem dwch pastwowych organw doradczych: przy Administracji Prezydenta i przy Radzie Ministrw. To daje mi trybun. Mam moliwo rozmawia prywatnie i omawia problematyczne kwestie z urzdnikami, dlatego wiele moich propozycji jest realizowanych. .B.: A co w ogle dzieje si teraz z jzykiem biaoruskim? ..: Z jednej strony, jak pokazuje statystyka, edukacja w jzyku biaoruskim si zmniejsza. Spowodowa to midzy innymi byy minister edukacji. Zmieni on na przykad sposb nauczania historii i geografii Biaorusi przedmioty te s dzi wykadane w jzyku rosyjskim. Nowy minister, pki co, przyj postaw oczekujc. Ale dziki bogu, szkody nie wyrzdza. Dlatego mam nadziej, e Ministerstwo Edukacji zatrzyma swj rusyfikatorski impet. Obecnie zmienia si podejcie do jzyka biaoruskiego przede wszystkim ze strony pastwa. Odbywa si rotacja kadr i do wadzy dochodz dziaacze, ktrzy 20 lat temu jeszcze jako studenci chodzili pod biao-czerwono-bia flag. Znaj i szanuj jzyk biaoruski. A jeli zmienia si wadza w jakimkolwiek rejonie, to od razu zaczynaj si take zmienia wszystkie szyldy z nazwami. Najaktywniejsi s w tej kwestii wadze rejonw grodzieskiego i mohylewskiego: tam sytuacja jzyka biaoruskiego jest najlepsza. Wadze lokalne organizuj narady, same prbuj rozmawia po biaorusku. W gorszej sytuacji jest rejon homelski: tamtejsze wadze maj do jzyka stosunek co najwyej obojtny, jeli nie negatywny. Wychodzi wic na to, e w kadym rejonie jest sytuacja specyficzna: w jednym okrgu wiejskim bdzie dobrze, w drugim byle jak, a w trzecim le. Trzeba jednak doda, e cieszy nas pozytywna tendencja wrd modziey. Statystyka pokazuje, e wiele modziey ze szk rosyjskojzycznych zdaje na testach wanie jzyk biaoruski i wyniki tych testw s znacznie wysze ni wyniki testw w jzyku rosyjskim. .B.: Czy jzyk jest czsto uywany w yciu codziennym? ..: Ostatnie badania socjologiczne wykazay, e przeszo poowa Biaorusinw odnosi si z szacunkiem do tych, ktrzy rozmawiaj w jzyku biaoruskim. Dzisiaj na przykad spotkaem znajomego. Stoimy na ulicy i gono rozmawiamy po biaorusku. Podchodzi jaki chopiec majcy okoo
235
30 lat i dzikuje nam, e rozmawiamy po biaorusku. Nawet sam sprbowa powiedzie kilka sw. A 10 lat temu nazwaby nas nacjonalistami. Oznacza to, e kardynalnie zmienio si nastawienie nie tylko do jzyka, ale w ogle do kultury. Wadza zacza masowo odnawia pomniki kultury: kto mgby pomyle, e odrestauruj zamek w Mirze albo Niewieu? Odbudowano ratusz miski i mohylewski. Czemu tak si stao? Oczywicie pojawiy si inwestycje. Wydaje mi si jednak, e oprcz tego, wadzom nie chce si ju duej chodzi w apciach. Chc by Europejczykami. I tu pojawia si problem jzyka. Wyznaczyli na ministra kultury Pawa atuszk, ktry codziennie w pracy i w domu rozmawia po biaorusku. Nawiasem mwic jest on aktywnym czonkiem TJB i takich naszych czonw jest dzi wielu pord przedstawicieli wadzy. Sytuacja jzykowa jest wic niejednoznaczna i zoona. Z jednej strony liczba ludzi, ktrzy okrelaj jzyk biaoruski jako swj jzyk ojczysty i tych, ktrzy codziennie mwi po biaorusku, znacznie si zmniejszya w porwnaniu do wynikw spisu sprzed 10 lat. Polepszyo si jednak podejcie do jzyka. Z drugiej strony bardzo smuci fakt, e 10 lat temu 37% Biaorusinw mwio codziennie po biaorusku. By moe cz z nich podawao takie informacje na znak protestu. Wydaje mi si, e dane obecnego spisu s dokadniejsze. Mimo tego, e wadze wymyliy rne sprytne pytania w rodzaju pierwszy jzyk dziecistwa, a oczywiste jest, e pierwszym jzykiem wikszoci by rosyjski. Zgodnie z wynikami jednak okoo 1,5 miliona ludzi codziennie rozmawia po biaorusku, a to liczba rwna ptorej Estonii. Jzyk wic nie zaginie. .B.: Z czym wedug Pana wie si zmiana stosunku ludzi do jzyka? ..: Pomogo temu 20 lat niezalenoci. Ludzie uwiadamiaj sobie, e nie s Rosjanami. Nawet prezydent stwierdzi, e jeli jestemy ruscy, to ze znakiem jakoci. W ogle procesy w spoeczestwie s niezwykle interesujce. W tym na pierwszym miejscu jest oczywicie Misk. To wanie on jest nonikiem jzyka, a na wsi jest odwrotnie jzyk wymiera, mieszkacy wsi porozumiewaj si trasiank (mieszanina jzyka biaoruskiego i rosyjskiego przyp. tum.). Zwiksza si liczba biaoruskojzycznych rodzin. Dzi s ich ju dziesitki tysicy, a wczeniej byy jednostki. Kiedy w 1982 roku przeszedem cakowicie na jzyk biaoruski, to w Misku po biaorusku rozmawiao gra parset osb.
.B.: Jzyk biaoruski przestaje by wiejski? ..: Tak, staje si jzykiem elit. I modzi urzdnicy to rozumiej. Bo kiedy urzdnik wyjeda do Europy i nie rozmawia tam po biaorusku .B.: mog pomyle, e jest z Rosji? ..: Dokadnie. Nawet biznesmeni coraz czciej przechodz teraz na biaoruski. Przyjani si przedsibiorcami i widz, jak zmieniaj si ich nastroje. Wczeniej byo im wszystko jedno. Teraz chodz na kursy po biaorusku, eby nie wyj w Europie na dzikusw. Zaczy si pojawia reklamy po biaorusku. Do tego oczywicie my te si przyczynilimy: wysyalimy listy do szefw firm Samsung, Gallina Blanca (producent zup przyp. tum.), Renault i innych z propozycj wykonania biaoruskojzycznej reklamy. Posuchali nas, przeprowadzili eksperyment i okazao si, e jeli billboard jest po biaorusku, to towar sprzedaje si o 1011% lepiej. Wane jest oczywicie to, by si wyrnia wrd jzyka rosyjskiego. Za firmami zagranicznymi podyy take nasze, tutejsze. .B.: Jaka wedug Pana strategia pastwa sprzyjaaby rozwojowi jzyka w szerszym sensie? ..: Tu wszystko jest bardzo atwe. Biaorusin, rzecz jasna, rozmawia w jzyku zwierzchnictwa. Trzeba walczy o to, by do wadzy dochodzili biaoruskojzyczni urzdnicy. Nie trzeba bdzie zmienia niczego kardynalnego ani Konstytucji, ani ustaw. Wyranym przykadem tego jest Ministerstwo Kultury. Przez atuszk by minister, ktry nigdy nie mwi po biaorusku. Prowadzi wic tak polityk kulturow. Przyszed atuszka i w cigu pierwszych piciu dni urzdnicy zaczli przy nim mwi po biaorusku. Kiedy dwukrotnie byem dziekanem, to ju w cigu roku wszyscy moi wykadowcy zaczli rozmawia po biaorusku i nawet w tym jzyku wykada. Nikogo nie zmuszaem, nigdy nie zabraniaem rozmawiania po rosyjsku. Ale sam zawsze mwiem po biaorusku, sporzdzaem w tym jzyku ca dokumentacj. Wiem, e nawet do dzi mj wydzia jest najbardziej biaoruskojzyczny. Stao si to tradycj, nawet mod. Nasi studenci doskonale znaj jzyk czy to muzealnik, czy bibliotekarz. Uczyem jzyka biaoruskiego nawet
237
Chiczykw. U nas s goski d i dz, dlatego dla Chiczykw wymwienie sowa dziakuj (bia. dzikuj) jest bardzo atwe, a spasiba (ros. dzikuj) ju trudniejsze. W ogle jzyk rosyjski jest bardzo trudny. Po prostu syszymy go od dziecistwa i dlatego wydaje si on nam ojczysty. A sprbujcie dla odmiany uczy si tego jzyka od zera. Znam Iwonk Surwi, prezydenta Biaoruskiej Republiki Ludowej na Uchodstwie, ktra zna 8 czy 9 jzykw, ale w ogle nie zna rosyjskiego. Kiedy nasi emigranci prbuj rozmawia po rosyjsku, nie wierz, e nie rozumie ani sowa. Ona nigdy nie syszaa jzyka rosyjskiego, w jej domu rozmawiao si tylko po biaorusku. .B.: Z jakimi organizacjami wsppracuje Towarzystwo? ..: Wiele ich jest. Nasi najblisi przyjaciele, to Zwizek Pisarzy Biaoruskich, Zrzeszenie Biaorusinw wiata Bakauszczyna (Ojcowizna), Towarzystwo Biaoruskiej Szkoy. .B.: Poza takimi drobnymi, codziennymi zwycistwami, co dzi kryje si za dziaalnoci Towarzystwa? ..: Przy TJB organizowany jest programSzkoa Prawnicza, odbywa si wiele rnych seminariw i kursw. Niedawno na przykad udaa si na urlop grupa Przedmowa, w ktrej ludzie w rnym wieku i rnych profesji ucz si piknie rozmawia po biaorusku. Grup t zorganizowaa jednak dziewczyna, ktra pracuje w banku. Znalazo si wielu ochotnikw, grupa zrobia nawet wasn stron internetow. S take odrbne grupy dla modziey, w tym dotyczce historii Biaorusi dla uczniw. Zorganizowana jest praca w rejonach: nasi przedstawiciele maj swoje strony internetowe, wydania. Tak naprawd jestemy jedyn organizacj, ktra wydaje dwie gazety: Nasze sowa i Nowy czas i zarejestrowane czasopismo modzieowe Wierasie. Poza tym wydajemy rne ksiki, pocztwki, kalendarze. Niedawno uzyskalimy amerykaski grant i wydalimy rozmwki angielsko-biaoruskie i biaorusko-angielskie. Jest to w ogle pierwsze wydanie tego typu. Rozprowadzilimy je take wrd urzdnikw. Planujemy teraz wydanie Kodeksu Ruchu Drogowego po biaorusku, o co walczymy ju chyba z pi lat. Myl jednak, e nam si uda. Jestemy ludmi upartymi, dlatego wywalczymy swoje.
Niezaleny sektor mediw w Biaorusi nie przestaje broni prawa dziennikarzy do swobodnej pracy w swoim zawodzie. W warunkach cigej presji ideologicznej ze strony pastwa i aktualnego kryzysu ekonomicznego wydania niepastwowe musz walczy o przeycie.
nagroDa za twrczo
anna litwina wywiaD
anna Litwina prezes Biaoruskiego Stowarzyszenia Dziennikarzy (BA), ktre obecnie jest najwiksz w Biaorusi niezalen organiza cj, dziaajc w sektorze mediw. BA czy tych, ktrzy zajmuj si zawodow dziaalnoci dziennikarsk lub te pomagaj w jej rozwoju. Oprcz centralnego biura w Misku stowarzyszenie posiada 5 oddzia w regionalnych. Od 1997 roku BA jest czonkiem stowarzyszonym Midzynarodowej Federacji Dziennikarzy (IFJ). W 2003 roku wiatowe Stowarzyszenie Wydawcw Gazet (WAN) nagrodzio dziaalno stowa rzyszenia nagrod Zote piro wolnoci (GoldenPenofFreedomprize), za w grudniu 2004 roku Parlament Europejski wrczy BA nagrod imienia Sacharowa na rzecz wolnoci myli. W czerwcu 2011 roku BA otrzymao Nagrod Wolnoci Rady Atlantyckiej.
Ale Barysiewicz: anna, dziaalno BA w Biaorusi jest rzeczywicie unikalna. W cigu ju ponad 15 lat zajmujecie si nie tylko programami edukacyjnymi i spoecznymi, lecz co jest szczeglnie aktualne w naszym kontekcie, bronicie praw i interesw niezalenych dziennikarzy. Od czego rozpocza si historia BA? Podejrzewaa Pani wtedy, w 1995 roku, na ile wana stanie si ta dziaalno? anna Litwina: Potrzeba pojawienia si nowej organizacji dziennikarzy istniaa i wedug mnie bya podyktowana wczesn sytuacj. Przed utworzeniem BA w Biaorusi zachodziy interesujce procesy. Nazywam ten okres renesansem niezalenego dziennikarstwa biaoruskiego. Powstaway nowe niezalene wydania, caa atmosfera bya wtedy bardzo swobodna. Pojawieniu si BA sprzyjay take i osobiste okolicznoci, od razu po wyborach prezydenta Biaorusi zostaa zamknita rozgonia radiowa Biearuskaja Maadionaja, a z pastwowego radia i telewizji Biedziarteleradyjo zostao zwolnionych 18 dziennikarzy w tym ja, ktra penia wtedy funkcj redaktora naczelnego stacji radiowej. Poczucie koniecznoci stworzenia korporacyjnej solidarnoci wrd dziennikarzy, pomagania sobie nawzajem doprowadzio do stworzenia nowej organizacji dziennikarskiej. Na pierwsze zebranie BA przyszo kilkadziesit osb. Wtedy nie do koca rozumiaam, po co tworzy si t organizacj i czym bdziemy si zajmowa. Jednak ycie wszystko szybko wyjanio. Pierwszym owiadczeniem, ktre wyda BA, by protest, zwizany z wyrzuceniem z pastwowej drukarni Biaorusi gazet Narodnaja Wola, Imia, Bieorusskaja Dieowaja Gazieta, ktre pniej rozpoczy druk na Litwie. W ten sposb ostatecznie wyksztaciy si priorytety naszej dziaalnoci. Po pierwsze jest to udzielanie konsultacji prawnych naszym kolegom po fachu. Nastpnie organizacja programw edukacyjnych. Im mija wicej czasu, tym bardziej si przekonuj, e niestety tracimy nasz zawd. W Biaorusi obecnie mamy unikaln sytuacj caa nasza spoeczno dziennikarska podzielona jest na dwie czci. Jedni wzili na siebie funkcj ideologw, propagandzistw, ktr bez sprzeciwu wykonuj i zajmuj si, mwic oglnie, obsug wadzy wykonawczej. Inni to ci, ktrzy pracuj w wydaniach niepastwowych i za wszelk cen staraj si utrzymywa standardy swojego zawodu. Dzisiaj czonkami BA jest ponad 1000 osb. Wydajemy wasny magazyn Abaur, ktry z niewielkiego folderu
Nagroda za twrczo
przeksztaci si w penoformatowe wydanie. Nasza dziaalno polega rwnie na prowadzeniu szeregu kampanii: Na rzecz spucizny historycznej, Na rzecz dobrobytu ekologicznego, Na rzecz jakociowego dziennikarstwa. A.B.: Jakie kierunki s dzisiaj dla BAu priorytetowe? .L.: Niestety, w sektorze mediw pozostay problemy, ktrych w aden sposb nie moemy rozwiza i ktre waciwie stay si ju dla nas tradycyjne. W cigu 57 lat cay czas pozostaje aktualnym nasze danie rwnych warunkw ekonomicznych funkcjonowania mediw niezalenie od ich formy wasnoci. Wystpujemy przeciwko dyskryminacji polityczno-gospodarczej, stosowanej wobec niezalenych mediw. Prasa pastwowa do tej pory dziaa w oparciu o dotacje ze strony pastwa. Wedug nas to jest cakowicie nieprawidowe dlatego, e przeszkadza tworzeniu si konkurencji na rynku medialnym. Z drugiej strony jest oczywiste, e im wicej dotacji ze strony pastwa, tym ma ono wiksze prawo do kontrolowania tych wyda i wykorzystywania rodkw masowego przekazu dla swoich celw. Dlatego te, jeli tak spojrzymy na ca sytuacj, to jest ona logiczna. Dostp do informacji pozostaje globalnym problemem dla dziennikarstwa biaoruskiego i sytuacja z kadym rokiem si pogarsza. Podpisane w tym roku Rozporzdzenie nr 68 po raz kolejny rozszerzyo liczb przedsibiorstw i organizacji, ktre maj prawo nadania swojej dziaalnoci statutu poufnoci. Obecnie jest 58 takich instytucji. Zrozumiae jest, kiedy swoje tajemnice ma na przykad Rada Bezpieczestwa. Jednak w aden sposb nie mog zrozumie, jakie tajemnice moe mie Miski Miejski Komitet Wykonawczy, Narodowa Pastwowa Kampania Radiowo-Telewizyjna Bieteleradyjokampanija czy Ministerstwo Informacji. To absurd. Takim samym absurdem wedug mnie jest istnienie w kraju caej instytucji pracownikw ideologicznych, ktra staje si barier, stojc na drodze dziennikarza do informacji. Rwnie do tego samego zalicz problem freelancerw. Zgodnie z Ustaw o mediach, przyjta 2 lata temu, wsppraca dziennikarzy z zagranicznymi mediami bez akredytacji jest w Biaorusi zakazana. Wszelkie prby naszych kolegw po fachu, wsppracujcych z TV Biesat, Radyjo Racyja, aby otrzyma akredytacj w Ministerstwie Spraw Zagranicznych s bezskuteczne. Odmowa motywowana jest cakowicie absurdalnymi wyjanieniami, na przykad Odmawiamy akredytacji, bo do tej pory pracowa Pan bez akredytacji.
241
Nagroda za twrczo
Trzeci problem sektora mediw zwizany jest z biaoruskim prawem. Ju wiele lat BA da doprowadzenia biaoruskiego ustawodawstwa w tym zakresie do midzynarodowych norm i standardw. Osobnym tematem dla nas jest Internet, gdzie dzi mona zaobserwowa aktywny rozwj zasobw informacyjnych i sieci spoecznych. Wedug ekspertw wadze biaoruskie poczuy zagroenie, ktre moe by zwizane z Internetem. Dlatego te tylko w cigu ostatniego roku w kraju przyjto 12 aktw prawnych, ukierunkowanych na uregulowanie przestrzeni internetowej. Na przykad kilka dni po tragicznym wybuchu w miskim metrze w dniu 11 kwietnia Prokuratura Generalna wprowadzia zarzdzenie o ograniczeniu dostpu z urzdw pastwowych do zasobw portali charter97.org oraz belaruspartisan.org (najwiksze biaoruskie opozycyjne portale internetowe przyp. autora). Dziaania takiego typu bardzo nas niepokoj. To dotyczy naszych, jeszcze raz powtrz, tradycyjnych problemw. Dzisiaj mona do tego doda jeszcze jeden czynnik ekonomiczny. Jeeli tytuy pastwowe w warunkach ostrego kryzysu gospodarczego mog liczy na wsparcie, to niezalene media znalazy si na progu bankructwa z powodu wzrostu cen usug drukarskich, papieru, ktry nawiasem mwic sprzedawany jest gazetom niepastwowym przez Mohylewsk Fabryk Papieru ptorej razu droej. Wszystkiemu temu towarzyszy stres, ktry mona zauway w spoeczestwie. Ludzie nie rozumiej, co si dzieje, pojawia si rzeczywiste zapotrzebowanie na informacj bez cenzury. Weszlimy w taki okres, kiedy dogmaty ideologiczne i propaganda ju nie dziaa. Dzisiaj w dziennikarstwie potrzebne jest podejcie intelektualne, niezbdna jest te powana analityka. Naley odda gos ekspertom. To znaczy, e prowadzenie cigego dialogu o dniu dzisiejszym i jutrze to wanie to, czym powinno zajmowa si dziennikarstwo. A.B.: Wspomniaa Pani o tym, e biaoruskie prawo w zakresie mediw nie odpowiada standardom midzynarodowym. W czym si to przejawia? .L.: Kilka lat temu w nowej ustawie medialnej pojawiy si zapisy, z ktrych si bardzo cieszylimy. Na przykad nie trzeba byo ju uzgadnia lokalizacji redakcji z wadzami lokalnymi. Wczeniej, zanim si otrzymao pozwolenie na zarejestrowanie gazety, trzeba byo uda si do lokalnego komitetu wykonawczego i prosi o pozwolenie na lokalizacj w tym rejonie. Odmow
mona byo uzyska bardzo atwo. Dziki takiemu rodkowi represyjnemu mona byo kontrolowa i wstrzymywa pojawienie si nowych wyda. W nowej ustawie te zapisy zostay usunite. Jednak rok temu Ministerstwo Informacji przyjo zarzdzenia, na mocy ktrych znowu zosta wprowadzony cay szereg zupenie nieoczekiwanych ogranicze. Na przykad redaktorem naczelnym nowotworzonej gazety moe zosta tylko osoba z wyszym wyksztaceniem i dowiadczeniem w pracy na stanowisku kierowniczym w tej brany nie mniejszym ni 5 lat. Niejawnie istnieje lista dziennikarzy, ktrzy w jaki sposb kojarzeni s jako oponenci wadzy. Zarejestrowanie tytuu pod kierownictwem ktrego z tych dziennikarzy jest niemoliwe. Tylko w ubiegym roku odmowa zostaa wydana 8 redakcjom. Skomplikowana procedura rejestracyjna w zasadzie jest szczegln cech naszego ustawodawstwa. Na caym wiecie rejestracja ma charakter owiadczenia. Naley tylko powiadomi, e od tego momentu twoim biznesem jest gazeta i to wszystko. Oczywicie, istniej kraje ze swoimi osobliwymi przepisami. Jednak najprawdopodobniej tak dua liczba pozwole wymagana jest tylko w Biaorusi. W wielu krajach europejskich ustawy medialnej waciwie nie ma. Gazety dziaaj na mocy zwykego prawa cywilnego i kodeksu karnego. A.B.: Jakie s na dzie dzisiejszy dane, dotyczce niepastwowych mediw w Biaorusi? .L.: Wedug danych Ministerstwa Informacji Republiki Biaoru na dzie 1 kwietnia 2011 roku z 1362 mediw drukowanych, 961 to tytuy niezalene. Jednak mimo tego, e media niepastwowe ilociowo przewaaj, to w przestrzeni informacyjnej Biaorusi dominuj media pastwowe. Zwizane jest to z tym, e wikszo tytuw niepastwowych ma charakter rozrywkowy bd reklamowy. Tylko okoo 30 wyda niepastwowych stale nawietla ycie polityczne i spoeczne kraju. Teraz, w warunkach kryzysu gospodarczego, boimy si pogorszenia sytuacji na niezalenym rynku mediw. Mog temu sprzyja take nierwnoci ekonomiczne, o ktrych ju mwiam. A.B.: Na czym polegaj te podwjne standardy ekonomiczne?
243
Nagroda za twrczo
.L.: Po pierwsze chodzi o cen papieru i usug drukarskich. Po drugie na dzie dzisiejszy 11 naszych najwaniejszych gazet ma problem z dostpem do pastwowego systemu kolportau. W rezultacie gazety zmuszone s do inwestowania dodatkowych rodkw w tworzenie drobnych sieci kolportaowych. Oprcz tego istnieje cakowicie niejawne zarzdzenie, aby na przykad banki nie zamieszczay reklam w gazetach niepastwowych. Ponadto w czasach kryzysu niezalene media zetkny si z problemem wypacalnoci dunikw. Dotkno to te wydania, ktre dziaaj w sieciach kolportau. Na przykad Swobodnyje Nowosti Plus to gazeta, ktrej nie mona zaprenumerowa, ale ktr mona kupi w kioskach. Dzisiaj Biesajuzdruk nie jest w stanie na czas wypaca te pienidze, ktre gazeta zarobia. Takich problemw, zwizanych z wypacalnoci rnych organizacji, jest bardzo wiele. Wszystkie one w bardzo negatywny sposb odbijaj si na budecie wyda niezalenych. I to z uwzgldnieniem tego, e na wsparcie mediw pastwowych z budetu kraju tylko w tym roku przeznaczono okoo 54 milionw euro. A.B.: Oprcz BA w Biaorusi istnieje Biaoruski Zwizek Dziennikarzy. Niestety jest to typowa sytuacja w biaoruskim kontekcie. Na przykad istnieje u nas Biaoruski Zwizek Pisarzy i Zwizek Pisarzy Biaorusi. .L.: Zawsze z ironi dodaj, e w Biaorusi dziaaj take dwa zwizki Polakw. To ju jest szczyt rozdwojenia naszego spoeczestwa (rozam Zwizku Polakw Biaorusi nastpi w 2005 roku, kiedy wadze biaoruskie sprowoko way ponowne wybory prezesa Zwizku. W rezultacie w Biaorusi istnieje teraz oficjalny, lojalny wobec wadzy Zwizek Polakw oraz nieoficjalna, faktycznie nielegalna organizacja, wspierana przez polsk stron przyp. autora). A.B.: Tak, takie rozdwojenie stao si oznak naszych czasw. Co si za tyczy BA i BZD, to jasnym jest, e przy wsplnych przepisach obie organizacje maj rne priorytety dziaalnoci. Na czym wedug Pani polega rnica dziaalnoci BAu w porwnaniu z tym, czym si zajmuj koledzy z Biaoruskiego Zwizku Dziennikarzy? .L.: Jeeli bdziemy mwi o dokumentach wewntrznych, na przykad o kodeksie etyki, ktry mamy zarwno my, jak i BZD, to wiele rzeczy jest
wsplnych. Dalej, ju w praktyce, zaczynaj si pojawia zasadnicze rnice w zaoeniach naszych organizacji, wyobraeniach o miejscu i roli dziennikarstwa w spoeczestwie. Na przykad w statucie Narodowej Pastwowej Kampanii Radiowo-Telewizyjnej jest napisane, e to pastwowa placwka centralna, ktr powoano do przekazywania polityki pastwowej. Mi si wydaje, e to zasadniczo przeczy istocie zawodu dziennikarza. Dziennikarz przede wszystkim powinien zbiera i rozpowszechnia informacje, starajc si to robi maksymalnie profesjonalnie. W adnym wypadku nie powinien stoczy si do strefy obsugiwania, nie by tylko dodatkiem i czci sterowanej maszyny. Na tym polega nasza gwna rnica w stosunku do Biaoruskiego Zwizku Dziennikarzy. A.B.: Czy udaje si wam w jaki sposb wsppracowa z Biaoruskim Zwizkiem Dziennikarzy? .L.: Niestety w trakcie caej historii istnienia BA ani razu nie udao nam si zoy wsplnie podpisw w sytuacjach, ktre dotyczyy caej spoecznoci dziennikarskiej. By taki znamienny moment, kiedy swego czasu zwrcilimy si do naszych kolegw ze Zwizku z propozycj przeprowadzenia wsplnej ekspertyzy nowego projektu ustawy medialnej. Wtedy odmwili dialogu z nami. Pniej zaczy si pojawia inne problemy zawodowe, na przykad dyskryminacja ekonomiczna. Kiedy 10 lat temu takie systemy kolportau jak Bieposzta i Biesajuzdruk odmwiy sprzeday gazet niepastwowych, to nasi koledzy w aden sposb nas nie wsparli. Takie samo stanowisko zajmuj przy procesach sdowych nad dziennikarzami. W 2002 na mocy kodeksu karnego za zniesawienie i oszczerstwo zostali skazani Mikaaj Markiewicz, Wiktar Iwaszkiewicz, Pawa Maejka. Ponad 2 miesice temu wszczto spraw karn wobec dziennikarza Gazety Wyborczej Andrzeja Poczobuta. Niestety nasi koledzy ze Zwizku cakowicie ignoruj te problemy, a nawet o tym nie wspominaj. Mimo wszystko, wierz jednak w moliwo naszej konsolidacji. Dzisiaj wsplnie ze szwedzkim instytutem Fojo zaczlimy program, w ktrym udzia wezm zarwno dziennikarze z BA-u, jak i ze Zwizku. W ramach tego programu powinna odby si wizyta w Biaorusi szwedzkiego rzecznika praw medialnych. Nasi szwedzcy koledzy odwiedz redakcje gazet pastwowych i niezalenych. Chciaabym wierzy, e stanie si to impulsem dla zjednoczenia caego rodowiska dziennikarskiego.
245
A.B.: Czy istnieje na dzie dzisiejszy problem wyksztacenia w zakresie dziennikarstwa? .L.: Wedug mnie problem jest i to bardzo powany. Obecnie dziennikarzy ksztaci u nas jedna placwka edukacyjna. Wczeniej nosia nazw Wydziau Dziennikarstwa Biaoruskiego Uniwersytetu Pastwowego, teraz za jest to Instytut Dziennikarstwa teje uczelni. Jednak istota sprawy si nie zmienia. Mao tego, kiedy odbywaa si reorganizacja, sycha byo gosy, ktre namawiay, by wydzia dziennikarstwa sta si instytucj ideologiczn. Wanie dlatego te jednym z priorytetw dziaalnoci BA-u s programy edukacyjne. Szeroko promujemy warsztaty, organizujemy kluby prasowe zarwno z udziaem fachowcw z kraju, jak i z zagranicy.
Nagroda za twrczo
A.B.: W zwizku z wydarzeniami w trakcie poprzednich wyborw pre zydenckich w Biaorusi i dziaaniami represyjnymi wobec niezalenych dziennikarzy, jak rwnie stronniczym pokazaniem tych wydarze przez media pastwowe, Rada Unii Europejskiej wprowadzia sankcje, zaka zujce wjazdu do Unii niektrym dziennikarzom biaoruskim. Jak moe Pani skomentowa wprowadzenie tych sankcji? .L.: Odnosz si do tego z rezerw. Za kadym razem, gdy jestem o to pytana, przede wszystkim podkrelam, e BA nie ma nic wsplnego z tym procesem. Oczywicie, e nie jest dobrze, kiedy takie dziaania s podejmowane w stosunku do dziennikarzy. Jednak lista ta obejmuje tak zwanych funkcjonariuszy dziennikarstwa, ktrzy uwaaj si za urzdnikw pastwowych. Jak tak si na to spojrzy, to te dziaania mona zrozumie. A.B.: W Biaorusi regularnie zamykane s tytuy niepastwowe. Na dzie dzisiejszy zagroone s tak due gazety, jak Narodnaja Wola czy Nasza Niwa. W jakim stopniu wedug Pani suszna jest tak silna kontrola mediw ze strony pastwa? .L.: Dla nas prawdziw katastrof s prezydenckie kampanie wyborcze. Po roku 2001 w przestrzeni informacyjnej utracilimy poow gazet niezalenych. Niektre zamkny si same, gdy nie wytrzymay warunkw ekonomicznych, inne zostay zamknite przez sdy. Po roku 2006 pojawia
si ustawa, ograniczajca rozpowszechnienie mediw niepastwowych poprzez urzdy pastwowe. Po ostatniej kampanii wyborczej znw pojawiy si problemy. Zostao zamknite Autaradyjo, wpyny pozwy, dajce przerwania dziaalnoci Narodnej Woli i Naszej Niwy. Zgodnie z prawem biaoruskim gazet mona zamkn po dwch ostrzeeniach za zamanie jakiegokolwiek paragrafu. Osobno s wysuwane ostrzeenia wobec dziennikarzy. Sam fakt istnienia zagroenia zamknicia gazet wiadczy o krytycznej sytuacji w mediach. A.B.: Dziaalno BA zostaa doceniona wieloma nagrodami. W czerwcu 2011 w ramach WroclawGlobalForum2011 otrzymalicie Nagrod Wol noci. W jakim stopniu takie poparcie jest dla was wane? .L.: Oczywicie, to zawsze jest mie i prestiowe. Na przykad Nagrod Wolnoci oprcz BA-u zostaa z Biaorusi nagrodzona take organizacja, bronica praw czowieka Wiosna oraz Wolny Teatr. Jednak, jeli mam by szczera, to bardziej si ciesz, gdy otrzymujemy nagrody nie za walk, nie za przejaw wasnej pozycji, ale za twrczo. To s najbardziej cenne nagrody dla dziennikarza. A.B.: Jakie perspektywy widzi Pani w rozwoju instytucji niezalenego dziennikarstwa? Co mogoby zasadniczo zmieni sytuacj? .L.: Wedug mnie, aby zaszy powane zmiany w sektorze mediw, powinien rozpocz si proces reformowania rynku medialnego wraz z demonopolizacj, odpastwowieniem mediw. Wadza musi zrezygnowa z monopolu na informacje. Niezbdne jest wprowadzenie rwnych warunkw ekonomicznych, gdy wtedy moliwa bdzie konkurencja w sektorze mediw. W naszym spoeczestwie pojawiaby si z kolei moliwo otrzymywania nieocenzurowanej, swobodnej i aktualnej informacji. Te procesy w kocu by pozwoliy, aby do mediw wrci dialog, ktry daje ludziom moliwo wypowiadania wasnych sdw i opinii. I to jest bardzo wane. Media powinny wzi na siebie funkcj platformy do prowadzenia takiego dialogu.
247
Na szczeblu pastwowym problemy rwnoci pci w Biaorusi pozostaj wycznie tematem kobiecym, ktrym zajmuje si tylko Ministerstwo Pracy i Opieki Spoecznej. Innymi sowy, nadal rozpatrywane s tylko spoeczne aspekty tej kwestii, a poza tym ignoruje si te problemy, ktre w rwnym stopniu dotykaj zarwno kobiety, jak i mczyzn.
Biaoruska rwno pci

iryna alchouka wywiaD
Iryna Alchouka jest Prezesem Midzynarodowego Zrzeszenia Spoecz nego Perspektywy dla Rwnoci Pci, twrc programu La Strada Bia oru, zajmujcego si ostrzeganiem przed handlem ludmi w krajach Europy Centralnej i Wschodniej. Od 1995 roku aktywna uczestniczka ruchu spoecznego w Biaorusi. Przez dugi czas bya liderk Stowa rzyszenia Modych Kobiet Chrzecijaskich w Biaorusi, po ktrego reorganizacji, w sierpniu 2010 roku, powstao nowe stowarzyszenie Perspektywy dla Rwnoci Pci. Jego dziaalno jest skierowana na osignicie faktycznego rwnouprawnienia mczyzn i kobiet, usunicie dyskryminacji z powodu pci poprzez realizacj programw spoecznych, ostrzegajcych przed przemoc wobec pci.
Alena Kopa: Iryna, co byo przyczyn pojawienia si osobnej organizacji Perspektywy dla Rwnoci Pci? Iryna Alchouka: Na jakim etapie stao si zrozumiae, e w ramach Stowarzyszenia Modych Kobiet Chrzecijaskich zaczy si wyksztaca nowe zadania i cele, pojawiay si projekty, takie jak na przykad projekt La Strada Biaoru, dla ktrych niezbdna bya oddzielna organizacja. Nie zaliczamy siebie wycznie do sektora, zajmujcego si kobietami. Powstao stowarzyszenie Perspektywy dla Rwnoci Pci. Ju sama jego nazwa mwi, e nie jest to organizacja wycznie kobieca. Poniewa dzisiaj i jest to oczywiste nawet w Biaorusi problemy rwnoci pci s problemami caego naszego spoeczestwa. Nie powinno si ich rozpatrywa wycznie jako problemw kobiet. Chcemy wyj do spoeczestwa rwnie z projektami dla mczyzn. Obecnie koczymy opracowywa swj strategiczny plan na najblisze 4 lata, za pniej zaczniemy dziaa bardziej konkretnie. A.K.: Prosz opowiedzie bardziej szczegowo o programie La Strada. Jakie dziaania s wykonywane w ramach tego projektu? I.A.: Znajdujemy si na takim etapie, kiedy wane jest ju nie tylko sformuowanie problemu handlu ludmi, lecz take zaproponowanie sposobw jego rozwizania. Jeszcze 10 lat temu wane byo po prostu nagonienie tej kwestii. W 2000 roku urzdnicy, ktrzy trafili na nasze seminarium Problem seksualnego wykorzystywania kobiet biaoruskich, oburzyli si, gdy oficjalnie takiego problemu w pastwie nie byo, a wykorzystywanie kobiet biaoruskich uznano za co, co jest niemoliwe. Dzisiaj problem handlu ludmi jest ju rozpatrywany na szczeblu pastwowym i w kodeksie karnym Republiki Biaoru znajduje si szereg paragrafw, przewidujcych kary za tak dziaalno. Teraz wane jest, eby nie tylko mwi o problemie, lecz go rozwizywa. Naszym celem nie jest straszenie ludzi, eby nie wyjedali zagranic, dlatego, e oczywistym jest, e migracja daje moliwoci samorealizacji. Kady ma prawo y i pracowa w tym kraju, w ktrym jest mu najlepiej. Dlatego te nasza dziaalno dzisiaj skierowana jest przede wszystkim na to, jak uczyni migracj bezpieczn, wychodzc z globalnego celu ostrzeenia przed handlem ludmi. Informujemy obywateli, w ramach naszej dziaalnoci internetowej udzielamy porad poprzez infolini, informujemy
249
Biaoruska rwno pci
m.in. o tym jak sprawi, by wyjazd by bezpieczny. Cay czas pomagamy te ofiarom handlu ludmi. Teraz mona zaobserwowa swego rodzaju cisz, liczba poszkodowanych spada, ale ludzie czsto zwracaj si o pomoc po kilku latach od przypadku wykorzystania. Dla takich ofiar zostaa u nas stworzona grupa opiekunw spoecznych, opracowujca z klientem program rehabilitacji i reintegracji, w ramach ktrego oferowa bdziemy cay kompleks usug socjalnych. Oczywicie nie robimy tego sami. Posiadamy sie naszych partnerw w rnych obwodach: prawnikw, lekarzy, psychologw, pracownikw socjalnych, urzdw pracy, innych organizacji pozarzdowych, ktre na przykad pracuj z osobami, uzalenionymi od narkotykw. Ponosimy pen odpowiedzialno za osob, ktra si do nas zwraca, nie musi przychodzi do kadej placwki i opowiada od nowa swojej historii. Po tym, jak udzielimy pomocy, przeprowadzamy monitoring sytuacji yciowej osoby poszkodowanej, sprawdzamy czy znalaza prac, czy poradzia sobie z problemami, uoya ycie osobiste. Nie siedzimy zatem w gabinecie i nie prbujemy sobie wyobrazi, co jest potrzebne poszkodowanym, ale pracujemy z nimi bezporednio. Co za tym idzie, dokadnie wiemy, w jakim obwodzie naley podejmowa dziaania na poziomie ustawodawczym, operujemy konkretnymi faktami na rnych spotkaniach na szczeblu pastwowym. Na przykad w Biaorusi istnieje taka ustawa, na mocy ktrej ofiary handlu ludmi mog korzysta z bezpatnej opieki medycznej i socjalnej. Ale przecie dostp do takiej bezpatnej pomocy maj wszyscy obywatele. Dlatego te staramy si wyjani urzdnikom, e kiedy kto znajduje si w takiej traumatycznej sytuacji, to nie moe sta w kolejce, pomoc jest mu potrzebna natychmiast, a to wymaga bardziej elastycznego podejcia do tej kategorii obywateli. A.K.: Na jakim szczeblu kontaktujecie si z urzdami pastwowymi? Czy urzdnicy wysuchuj waszych uwag? Jakie jest waciwie biaoruskie ustawodawstwo w sferze handlu ludmi? I.A.: Wszyscy przyznaj, e biaoruskie ustawodawstwo w tej dziedzinie jest bardzo progresywne, dlatego e problem handlu ludmi jest rozpatrywany na wysokim szczeblu politycznym. Mwi o tym prezydent, ponadto Biaoru wysuwa przerne inicjatywy na szczeblu ONZ. Jednak czasami pastwo reaguje nie tak szybko, jak by si chciao. Wydaje si, e problem
handlu ludmi jest ju cakowicie rozpoznany, dlatego te, kiedy pojawiaj si jakie nowe tendencje, z ktrymi wczeniej nie mielimy do czynienia, to organy pastwowe nie od razu na nie reaguj. Myl jednak, e jest to normalny proces dla kadej machiny pastwowej. Dlatego te, niektre sprawy sdowe cign si po 34 lata. Pracujemy rwnie aktywnie w sferze informowania, wykorzystujc media. Kiedy La Strada rozpoczynaa dziaalno, szczegln uwag powicono wanie wsppracy z dziennikarzami. Osignlimy poziom kilkuset publikacji w cigu roku. Rozumielimy, e kiedy urzdnik otwiera gazet i czyta informacj o problemie, a pniej syszy o nim w radiu, widzi w telewizji, to dziki temu moe lepiej zrozumie ca sytuacj. Nasz mocn stron jest to, e wszystkie dane, ktre bezporednio od kogo otrzymujemy, sami opracowujemy i analizujemy. W organizacji mamy pracownikw z wyksztaceniem socjologicznym. Analiza pracy infolinii pozwala nam monitorowa informacje, kiedy zwiksza si liczba telefonw, kiedy si zmniejsza, co na co wpywa, kto dzwoni czciej mczyni czy kobiety, do jakich krajw wyjeda si do pracy, po nauk, a gdzie jedzie si zawrze maestwo. Takie statystyki s wane, dlatego e na dzie dzisiejszy niestety nie ma wiarygodnych danych, ktre by odzwierciedlay migracj Biaorusinw i jej powody. Wedug danych Instytutu Naukowo-Badawczego Ministerstwa Pracy i Opieki Spoecznej, co roku z Biaorusi w celach zarobkowych wyjeda do Rosji 100 tysicy osb, przez legalne firmy poredniczce zawieranych jest 56 tysicy umw o prac, przede wszystkim w ramach amerykaskiego programu Work and Travel. S to jednak liczby przyblione, dlatego e dotycz tylko tych obywateli, ktrzy podpisuj umowy oficjalnie poprzez firmy. Potok migracji do Rosji waciwie jest niemoliwy do oszacowania z powodu braku granicy. Nasza statystyka uzupenia te dane. Corocznie otrzymujemy od 700 do 1000 telefonw, na podstawie ktrych tworzymy nasze statystyki. Na przykad wedug naszych danych oczywiste jest, e Niemcy s krajem, gdzie wyjeda si w celach zarobkowych i maeskich, za Francja to przede wszystkim kraj maeski. Rosja natomiast jest krajem, gdzie prawie wycznie szuka si pracy. Wszystko to ogaszamy na oficjalnych spotkaniach, zapraszamy na nasze seminaria urzdnikw. Mog powiedzie, e nasze uwagi s wysuchiwane i zmiany si dokonuj, nawet jeli nie zachodzi to tak szybko, jakbymy chcieli.
251
A.K.: Zaznaczya Pani, e dziaalno Perspektyw dla rwnoci pci ukie runkowana jest nie tylko na rwnouprawnienie kobiet. I.A.: Tak, i w kontekcie Biaorusi jest to prba zrobienia czego nowego w kwestii rwnoci pci. Przed nami istniay i zreszt nadal istniej organizacje, zajmujce si tym problemem, ale ta ich dziaalno ograniczaa si wycznie do problemw kobiet. Jasnym jest, e teoria rwnoci pci wanie od tego si rozpocza, poniewa kobiety zawsze byy szczeglnie naraone na dyskryminacj, uwaane byy wrcz za drug pe. Jednak wiat si zmieni. Oficjalna polityka w kwestii rwnoci pci w Biaorusi rozpocza si jeszcze w 1995 roku po Konferencji Pekiskiej. W cigu pitnastu lat (1995 2010) w Biaorusi przyjto 15 dokumentw, ukierunkowanych na polepszenie ochrony socjalnej kobiet i dzieci. Jednak na dzie dzisiejszy takie wskie, bardzo ograniczone rozumienie tego problemu jest ju niemoliwe. Wychodzi na to, e rozwizujemy problemy jednej pci kosztem pogorszenia sytuacji drugiej. Problematyka rwnoci pci na szczeblu pastwowym pozostaje tzw. spraw kobiet, ktr zajmuje si wycznie Ministerstwo Pracy i Opieki Spoecznej, czyli nadal ta kwestia rozpatrywana jest jedynie w sferze socjalnej. Inne ministerstwa, szczeglnie siowe, nie s dostatecznie aktywnie wczone w proces nagoniania tego tematu. Obecnie nadszed czas, aby do tej strategii wprowadzi poprawki. Jednak to, e o problemie mimo wszystko si mwi na szczeblu pastwowym, rwnie jest dobrym znakiem. W tym roku zostanie przyjty kolejny plan pastwowy, dotyczcy rwnoci pci. (Pod koniec maja w ministerstwie Pracy i Opieki Spoecznej Bia orusi odby si okrgy st na temat Realizacja polityki rwnoci pci w Repu blice Biaoru, jego uczestnicy omwili projekt Narodowego Planu Dziaa, Zwizanych z Zapewnieniem Rwnoci Pci na lata 20112014. W spotkaniu uczestniczyy przedstawicielki kobiecych organizacji spoecznych, Funduszu Narodw Zjednoczonych na Rzecz Dzieci (UNICEF) i Funduszu Ludnociowego Narodw Zjednoczonych (UNFPA) przyp. autorki). Za oczywisty plus tego planu uwaam zapisy o koniecznoci opracowania Koncepcji, zapewniajcej rwno pci, metodologi prowadzenia programw pastwowych w tym zakresie, ustaw o rwnych prawach mczyzn i kobiet, profilaktyce przemocy domowej, mechanizmu finansowania z budetu projektw organizacji spoecznych, wsparcia dla szk ojcowskich. Dugoterminowa
Biaoruska rwno pci
koncepcja jest niezbdna do tego, aby ujrze wielki cel, na ktry bdzie pracowa kady kolejny plan, co zapewni ich kontynuacj i konsekwencj. Innym aspektem problemu jest to, e kwesti rwnoci pci w Biaorusi zajmuj si wycznie organizacje kobiece. Sprzyja to opacznemu rozumieniu problemu. Na przykad nadal biaoruskie sdy pozostawiaj dzieci matkom, chocia prawo daje do tego rwne prawo obojgu maonkom. Jednak sdziowie, ktrzy decyduj o prawie opieki nad dzieckiem, pod wpywem uksztatowanego stereotypu czciej preferuj kobiety. S ju jednak przypadki, kiedy prawo do opieki zostaje przyznane ojcom, czyli wida, e zachodz postpy. Rwnie nasze ustawodawstwo dzisiaj, pozwala bra urlopy wychowawcze nie tylko matkom kady czonek rodziny moe wzi taki urlop zamiast matki. W 2008 roku statystyki pokazay, e z tego prawa skorzystao 3% mczyzn. Jednak proces wykorzenienia stereotypw ze spoeczestwa zachodzi bardzo wolno, dlatego e pastwa i niezalene organizacje nie maj wyranie wypracowanej strategii. Wszyscy yj od projektu do projektu, a naley wypracowa strategie dugoterminowe, potrzebne s nowe tematy, inicjatywy. My na przykad chcemy przyj do pracy w naszym stowarzyszeniu mczyzn, bo jak mona mwi o problematyce rwnoci pci, jeli w organizacji pracuj same kobiety. Mczyni s nam niezbdni, gdy potrzebne jest inne spojrzenie na problem. Dlatego te stopniowo, mam nadziej, uda nam si pogbi rozumienie kwestii rwnoci pci w biaoruskim spoeczestwie. Tak, s dane, wiadczce o tym, e zostay wyduone urlopy macierzyskie, zwikszone zasiki, ale rwno pci polega nie tylko na tym. Na przykad obecnie ronie odsetek mczyzn, chccych uczestniczy w wychowywaniu dzieci. Wedug mnie to bardzo dobry znak. Pojawiaj si specjalne programy, zajmujce si tym, i to jest wane. A.K.: Czy mona mwi o istnieniu w Biaorusi nie tylko osobnych orga nizacji kobiecych, zajmujcych si kwesti rwnoci pci, ale te peno wartociowego ruchu? I.A.: Na razie nie. Podejmowalimy prby skonsolidowania si z innymi organizacjami, ale te inicjatywy zawsze byy wnoszone z zewntrz. Na przykad Amerykanie prowadzili projekt, w ramach ktrego bya utworzona sie biaoruskich organizacji kobiecych. Jednak projekt si zakoczy i sie znikna.
253
Biaoruska rwno pci
W odrnieniu od organizacji proekologicznych lub oferujcych pomoc zakaonym wirusem HIV, organizacje kobiece nie s poczone w stale dziaajc sie. Jaki czas temu przeczytaam artyku, w ktrym autor mwi, e w Biaorusi s liderzy feministek, s osobne inicjatywy feministyczne, ale nie ma polityki feministycznej. Cakowicie si z tym zgadzam. Aktywnie dziaamy, tworzymy projekty, prowadzimy programy, czyli istniejemy w przestrzeni publicznej. Jednak nie ma wyranego ruchu i wsplnej polityki. Na przykad widoczna jest proekologiczna polityka Biaorusi. Jest rada spoeczna, dziaajca przy Ministerstwie Ochrony rodowiska, wpywajca na podejmowanie decyzji, wystpuje choby przeciwko budowie elektrowni atomowych. Natomiast nie ma czego takiego w sektorze rwnoci pci. Powiem wicej, zdarzaj si konflikty z organizacjami dla mczyzn, co znowu pokazuje sprzeczno interesw kobiet i mczyzn. Jednak powtrz po raz kolejny, e Perspektywa dla Rwnoci Pci nie identyfikuje siebie w 100% jako organizacji kobiecej, natomiast na razie nie widz tego, z kim mamy prbowa si poczy w jaki wsplny system. A.K.: Na czym wedug Pani polegaj szczeglne aspekty kwestii rwnoci pci w Biaorusi, jeli takie s? I.A.: Jak ju mwiam wczeniej, najwaniejsze jest to, e w Biaorusi praktycznie nie rozumie si problemw mczyzn w kwestii rwnoci pci. U nas przede wszystkim ten problem dotyczy rwnouprawnienia kobiet. Przy czym na przykad w Europie ju zrozumiano, e podejmowanie dziaa protekcyjnych wobec kobiet przeszkadza tak samo, jak dyskryminacja. Wymiemy choby ulgowe warunki, jakie s oferowane kobietom (zasiki, dodatkowe dni wolne od pracy, jeeli posiadaj mae dziecko), ktre czsto s przeszkod przy przyjciu do pracy, gdy pracodawcy to si nie opaca. Kiedy kobieta trafia na rozmow kwalifikacyjn, to nie pyta si jej wycznie o umiejtnoci zawodowe, ale rwnie o maestwo, dzieci itd. A jeli j przyjm do pracy myli pracodawca przeszkol, a ona wemie na trzy lata urlop macierzyski. Chocia obecnie niewiele kobiet bierze tak dugi urlop macierzyski, gdy w tym czasie mona straci swoje miejsce pracy lub kwalifikacje. W krajach zachodnich ju to si rozumie i uwzgldnia. A u nas do dnia dzisiejszego wierzy si, e te specjalne warunki chroni kobiet, chocia tak naprawd one raczej jej szkodz. Kobiecie nie s
potrzebne specjalne warunki, dajcie jej prac, nie dyskryminujcie, kiedy ju j przyjmiecie, nie pytajcie, ile ma dzieci i czy planuje mie wicej. Do tej pory syszymy smutne opowieci modych kobiet o tym, e w strukturach komercyjnych s zmuszane do podpisania owiadczenia, w ktrym zobowizuj si w cigu trzech lat nie wychodzi za m i nie zaj w ci. Oczywicie kobiety je podpisuj, bo potrzebuj pracy. Ale mam nadziej, e stopniowo osigniemy postp w wiadomoci spoecznej. Rwno pci wedug mnie to kwestia jakoci ycia. Nie mona mwi o jakoci ycia, jeeli nie ma rwnego dostpu do rde informacji, edukacji, pracy. A rwno pci jest wanie czci tego wszystkiego. Jeeli bdziemy dzieli zawody, uczucia na kobiece i mskie, to o adnej jakoci ycia nie bdzie mona mwi. Nie mona bazowa na statystykach z poprzedniego wieku i porwnywa dzisiejszych osigni z tym, co byo sto lat temu. Na przykad dzisiaj ju nie mwimy o statystykach miertelnoci kobiet przy porodzie. W Biaorusi poonictwo jest ju na takim poziomie, e mier matki lub nowonarodzonego dziecka zdarza si niezwykle rzadko. Jeeli co takiego si przytrafia, jest to katastrofa. Trzeba jednak stawia sobie nowe cele, rozwija si. Na przykad dy do tego, eby dostp do usug medycznych wysokiej jakoci by nie tylko w Misku, ale rwnie choby w miowiczach i Uszaczach. Szczegln uwag naley powici temu, eby przepisy, dotyczce rwnouprawnienia istniay nie tylko na papierze, ale byy wykonywane w praktyce. Do tego niezbdna jest praca nad opini publiczn, eby pracodawca nawet nie rozwaa kwestii pci kandydata przy przyjmowaniu do pracy. Tak naprawd w kadym problemie istnieje aspekt pci, ale ludzie o tym nawet nie myl. Na przykad problem AIDS: s rnice midzy tym, jak zaraaj si kobiety, a jak mczyni. Albo problem przemocy dla mczyzn i kobiet znaczy to co innego. Informowanie spoeczestwa to jedno z gwnych zada, w tym rwnie dla organizacji kobiecych, zajmujcych si rwnoci pci. Dlatego, e pe i wiek s kryteriami, na podstawie ktrych powinno si tworzy wszystkie programy. Nie rozumiem dzisiaj programw, ktre s neutralne w stosunku do pci. Jest to wedug mnie krtkowzroczna strategia w kwestii pci. A.K.: Wspomniaa Pani, e na poziomie ustawodawstwa i statystyk rozu mienie znaczenia kwestii rwnoci pci w Biaorusi w sposb oczywisty
255
si zmienio. Jak Pani zdaniem mona przyspieszy ten proces? Ile powinno min czasu, eby zmieni si stosunek spoeczestwa do tego problemu? I.A.: To bdzie zaleao od tego celu, ktry postawi przed sob pastwo. Widoczny postp moe nastpi i za 50 i za 15 lat. Wanym jest, aby wprowadzi polityk rwnoci pci do przestrzeni publicznej. Goym okiem wida, e kwestia rwnoci pci w biaoruskim spoeczestwie jest marginalizowana. Wiele osb nie widzi siebie w tym problemie. Jeeli mwimy o problemie demograficznym, to w tej sferze dziaaj wszyscy: MSW w obszarze migracji, Ministerstwo Zdrowia w kontekcie dugoci ycia ludnoci itd. Kiedy problem rwnoci pci bdzie zintegrowany w dziaalnoci kilku resortw, wtedy bdzie mia przed sob przyszo. Kiedy pojawi si Wydzia ds. Rwnoci Pci w Ministerstwie Obrony, to myl, e to bdzie znakiem tego, e weszlimy na nowy poziom nie tylko zrozumienia tego problemu w spoeczestwie, lecz take wiadomoci, e dotyczy on kadego z nas.
Biaoruska rwno pci
Dla wikszoci biaoruskich urzdnikw biaoruskie oznacza wycznie etnograficzne i folklorystyczne. Nie do koca rozumiej, e biaoruska kultura istnieje dzi w sposb cakowicie naturalny w europejskim kontekcie.
Biaorusini wiata
nina szyDowska wywiaD
Midzynarodowe zjednoczenie spoeczne Zrzeszenie Biaorusinw wiata Bakauszczyna (Ojcowizna) dziaa od 1990 roku i jednoczy organizacje biaoruskiej diaspory z przeszo 25 pastw. W cigu swego istnienia Zrzeszenie stao si najbujniejsz organizacj oglnonarodow: raz na 4 lata odbywaj si Zjazdy Biaorusinw wiata, na ktrych oma wiane s problemy diaspory biaoruskiej zarwno za granic, jak i w kraju. To wanie na wniosek Bakauszczyny rozpoczto w kocu prace nad ustaw O Biaorusinach za granic. Jednym z gwnych kierunkw dzia ania Zrzeszenia jest narodowe odrodzenie Biaorusi, jej jzyka, kultury, edukacji, historii. Od 2008 roku Bakauszczyna nieprzerwanie koor dynuje oglnonarodow kampani kulturow Bdmy Biaorusinami. O codziennoci i witach Zrzeszenia opowiada przewodniczca Rady, Nina Szydowska.
Alena Kopa: Zrzeszenie Bakauszczyna istnieje ju przeszo 20 lat. Na waszych oczach odbyway si wszystkie wane przemiany w yciu Biaorusi. W jaki sposb spoecznopolityczne ycie pastwa wpywao na dziaalno organizacji? Nina Szydowska: Pod koniec lat osiemdziesitych na fali odrodzenia narodowego inteligencja biaoruska, w tym z zagranicy, wraz z niektrymi wczesnymi dziaaczami, dosza do wniosku, e naley stworzy organizacj, ktra jednoczyaby Biaorusinw, niezalenie od ich miejsca zamieszkania i reprezentowaaby wanie ich interesy w Biaorusi. W taki sposb w 1990 roku powstao Zrzeszenie Biaorusinw wiata Bakauszczyna. A w 1993 roku zwoano Pierwszy Zjazd Biaorusinw wiata. Uczestniczyo w nim ponad tysic osb, wrd ktrych byo wielu tych, ktrzy nie mogli przyjecha na Biaoru w czasie socjalizmu. Jednak, przebywajc poza granicami Biaorusi, nie tylko kultywowali biaoruskie tradycje, lecz take zakadali w pastwach swego zamieszkania orodki biaoruskie: cerkwie, centra, spki, ktre w okresie sowieckim czsto funkcjonoway jak osobliwe ambasady Biaorusi. Takiego uniesienia, takiej atmosfery, jak ta, ktra panowaa podczas Pierwszego Zjazdu, nie byo ju na adnym kolejnym. Wszyscy odczuwali donioso chwili, odnosio si wraenie, e w kocu nard biaoruski si jednoczy. Pierwszy Zjazd odbywa si przy wsparciu Ministerstwa Spraw Zagranicznych Biaorusi. Nie bez znaczenia byo i to, e mia on miejsce w pomieszczeniach Teatru Opery i Baletu. Po 1994 roku, nowa wadza obraa inny kierunek rozwoju pastwa. Wyzwaniem dla Bakauszczyny sta si Drugi Zjazd, ktry odby si dopiero w 1997 roku, kiedy w spoeczestwie Biaorusi rozpocz si polityczny rozam, ktry obj wszystkich Biaorusinw, niezalenie od ich miejsca zamieszkania. Najwaniejsze dla nas byo wwczas, by nie pogbia tego rozamu. Wikszo pastw aktywnie wsppracuje ze swoimi krajanami za granic i owocuje to odpowiednio wysokimi dywidendami. Wsparcie swoich pobratymcw w innych pastwach na poziomie informacyjnym i gospodarczym powraca do nich w formie inwestycji, rnego rodzaju knowhow, pomaga stworzy wizerunkowe centra w pastwach, w ktrych mieszkaj przedstawiciele diaspory. Niestety, nowa wadza biaoruska nie miaa wyranej linii politycznej w odniesieniu do Biaorusinw za granic: nie opracowywano odpowiedniej bazy prawodawczej, nie podtrzymywano
Biaorusini wiata
wizi informacyjnych. Tak naprawd, Biaorusini pozostali sami. Pastwo wspierao tylko tych, ktrzy jednoznacznie odpowiadali si za istniejcym porzdkiem politycznym. W szerszej perspektywie Bakauszczyna staa si jedyn organizacj, ktra jednoczya Biaorusinw niezalenie od ich miejsca zamieszkania, statusu socjalnego, wyznania czy pogldw politycznych. .K.: Jakie s podstawowe kierunki dziaalnoci Zrzeszenia? Co jest dla organizacji priorytetem? N.Sz.: Po pierwsze bez wtpienia jest to przepyw informacji wewntrz samej diaspory, w taki sposb, aby na przykad oddzia w Irkucku wiedzia, co dzieje si w oddziale kanadyjskim. Do tego konieczne jest centrum informacyjne. Pracujc z diaspor biaorusk, Bakauszczyna zdaa sobie spraw, e Biaorusini wyjedajc za granic albo asymiluj si w krajach zamieszkania, albo garn si do takich stabilnych strukturalnie organizacji, ktre mog im pomc. Byoby zupenie inaczej, gdyby wyjedajcy czowiek mia wiadomo tego, kim jest i skd pochodzi i szuka wizi wanie na glebie jednoci narodowej. Pki co takim centrum informacyjnym jest strona internetowa Bakauszczyny oraz biuletyn wydawany w wersji elektronicznej i papierowej. Tam zamieszczane s informacje wanie o tym, co odbywa si w biaoruskich orodkach za granic. Jednym z naszych niewtpliwych osigni jest seria ksikowa Biblioteka Bakauszczyny. Dzi nie ma adnej pastwowej instytucji naukowej, ktra by systematycznie badaa osignicia, analizowaa stan i perspektywy biaoruskiej obecnoci na wiecie. A jest to konieczne. Bo biaoruscy dziaacze i organizacje za granic uczyniy wiele dobrego. Biblioteka Bakauszczyny bya zatem pomylana przede wszystkim jako sposb na zachowanie tego, co wypracowaa diaspora i poszerzenie wiedzy o tym w Biaorusi. Stopniowo, dziki przede wszystkim modym naukowcom Natalii i Olegowi Hardziejnkom, wsppracy z Biaoruskim Instytutem Nauki i Sztuki w Nowym Jorku, ukazay si nie tylko pozycje literatury piknej autorstwa Biaorusinw z zagranicy, lecz take naukowo-publicystyczne opracowania dotyczce diaspory w niektrych pastwach. I praca ta wci trwa. Wanym kierunkiem dziaalnoci Zrzeszenia jest organizacja zjazdw, na kady z ktrych przyjedaj przedstawiciele okoo 20 pastw wiata. Ostatni, ktry odby si w lipcu 2009 roku, sta si wedug nas znaczcy: po
259
dugiej przerwie udao nam si rozpocz dialog midzy delegatami zjazdu i przedstawicielami organw pastwowych. Od Pierwszego Zjazdu, a do tej pory przedstawicieli pastwa na forach tego typu praktycznie nigdy nie byo. Znaczce, e tematem Pitego Zjazdu sta si problem wiadomoci narodowej Biaorusinw. I wanie po Zjedzie problem ten zacz by dyskutowany na poziomie pastwowym. Wczeniej wadze w ogle nie pojmoway tego zjawiska jako problemu narodu biaoruskiego. Tyle, jeli mwi o naszych najwaniejszych osigniciach, bo wiadomo, e w cigu 20 lat udao si nam zrealizowa wiele projektw o rnym charakterze. Dla przykadu znaczcym wydarzeniem dla caego narodu byo odnowienie obrazu Krzya Eufrozyny Poockiej. .K.: Jak ju Pani powiedziaa, w odniesieniu do Biaorusinw za granic do dzi nie ma konkretnej bazy prawodawczej. Bakauszczyna niejed nokrotnie inicjowaa projekt ustawy O Biaorusinach za granic. N.Sz.: Proces ten rozpoczlimy jeszcze w 2001 roku, po Trzecim Zjedzie: zwracalimy si do wszystkich struktur rzdowych, w tym do parlamentu, do odpowiednich ministerstw. By nawet przygotowany projekt, ale kto schowa go do szuflady. Do 2009 roku pastwo niemal o nim zapomniao. W tym roku w kocu podjto decyzj, by Narodowe Centrum Dziaalnoci Ustawodawczej zaczo przygotowywa projekt ustawy O Biaorusinach za granic. Naley podkreli, e przedstawiciele Bakauszczyny zostali zaproszeni do grupy roboczej. Obawiamy si jednak powanie, e w zwizku z ostatnimi wydarzeniami w kraju, projekt ten zejdzie na drugi plan. Bo tak czy owak wadze nie rozumiej korzyci pyncych ze wsppracy z biaorusk diaspor. Dostrzegaj tylko krtkoterminowe korzyci gospodarcze, nie rozumiejc tego znacznie wikszego zysku, ktry mona uzyska poprzez utrzymywanie kontaktw z Biaorusinami z zagranicy. Niestety pastwo nie rozumie koniecznoci wspierania diaspory: otwierania szk, zakadania centrw, organizowania imprez kulturalnych. Wszystko to jest potrzebne, aby jednoczy Biaorusinw w pastwach ich zamieszkania. Odnosi si to problemu asymilacji, o ktrym ju wspominaam. Po raz kolejny relacje te s niezbdne, by stworzy wizerunkowe centra Republiki Biaoru. Obecnie wiele struktur pastwowych jest zaskoczonych istnieniem pozytywnego imageu Biaorusi, popularnoci biaoruskich marek za granic. To wanie
Biaorusini wiata
na tej paszczynie wiele korzyci mogliby zapewni Biaorusini z zagranicy. Oczywicie pod warunkiem, e przedtem zaistniaaby wieloletnia wsppraca ze spkami. Prawdopodobnie jeli teraz kto udaby si do jakiej spki i zaproponowaby jej promocj na przykad traktora Biaoru, to przedstawiciele spki byliby zdziwieni: prosz wybaczy, ale niczego nie moemy zrobi. I jest to z ich strony naturalne. Jeli by jednak cay czas odbywaa si wsppraca, byoby zupenie inaczej. Mona by na przykad myle o ulgach wizowych dla Biaorusinw z zagranicy, jak to zrobili Polacy, wprowadzajc Kart Polaka. Jeli Biaorusini odczuwaliby chci ze strony swojego pastwa, to zapewne chcieliby tu realizowa interesy i przyciga knowhow, inwestorw z rnych pastw. Niestety na dzie dzisiejszy Biaorusini nadal s dzieleni przez pastwo na swoich i cudzych, tak jak miao to miejsce wiele lat temu, w okresie sowieckim. .K.: Z jakimi organizacjami pastwowymi, poza Centrum Dziaalnoci Ustawodawczej, wsppracuje Zrzeszenie? N.Sz.: Biorc pod uwag, e Bakauszczyna jest, zgodnie ze swym statutem, reprezentantem interesw Biaorusinw z zagranicy w kraju, komunikujemy si przede wszystkim z Ministerstwem Spraw Zagranicznych i Ministerstwem Kultury. Staramy si take organizowa wspprac z Ministerstwem Edukacji. Kiedy na przykad istniaa pewna kwota przeznaczona na studiowanie dzieci Biaorusinw mieszkajcych za granic w biaoruskich uczelniach wyszych. Kwot t nawiasem mwic wprowadzono z dotacji przedstawicieli Zrzeszenia. Nastpnie zostaa ona odwoana. Wnioskowalimy o przywrcenie jej, ale bezskutecznie. Teraz niestety pki co nie ma mowy o penowartociowej wsppracy, przede wszystkim dlatego, e powinny to by relacje partnerskie, kiedy podtrzymuje si wzajemne idee, szuka si kompromisw i wsplnie realizuje projekty. Midzy nami a organizacjami pastwowymi wystpuj co najwyej stosunki. Przez niezwykle dugi czas bylimy moteczkiem, ktry stuka do rnych drzwi, aby przedstawi problemy istniejce wrd biaoruskiej diaspory. W wikszoci przypadkw problemy te pozostay nierozwizane. Ale w dalszym cigu informujemy, czasem prosimy i rekomendujemy takie bd inne sposoby ich rozwizania.
261
.K.: Jakie problemy s dzi najbardziej palce dla Biaorusinw za gra nic i w kraju? N.Sz.: Najwaniejszym problemem, o czym ju wspomniaam, jest asymilacja, ktrej gwn przyczyn jest niski poziom wiadomoci narodowej. Szczeglnie modzi ludzie, ktrzy emigruj z przyczyn ekonomicznych, nie uwaaj si za Biaorusinw, dlatego szybko nikn wrd innych narodw. Oczywicie wszystkie procesy, ktre odbywaj si wewntrz kraju, w takim czy innym stopniu wpywaj na to, co dzieje si za granic. Bez wsparcia pastwa niemoliwe jest utworzenie szk biaoruskich. Na przykad na Litwie jest wiele instytucji polskojzycznych. Dla Biaorusinw istnieje tam tylko gimnazjum wileskie. Podobnie wyglda problem szkolnictwa biaoruskiego w innych pastwach. W samej Biaorusi jest on rwnie powany: liczba uczniw szkoach biaoruskojzycznych jest niewielka, bo takie instytucje edukacyjne funkcjonuj niemal wycznie na wsiach, a w wielkich miastach s jedynie pojedyncze inicjatywy. Oczywicie, tak jak i w innych pastwach wystpuj tu take problemy ekonomiczne. Tak czy owak wedug mnie najwaniejsza jest utrata wizi narodowych. I cakowite rozwizanie tego problemu nie jest moliwe bez zrozumienia ze strony pastwa. Std bior si take i inne problemy. .K.: Wydaje si jednak, e oficjalna polityka pastwa jest ukierunkowana wanie na wspieranie i rozwj narodowoci. Wiele hase i projektw powstaje w oparciu o ide samodzielnej Biaorusi. N.Sz.: Problem w tym, e wikszo urzdnikw odpowiedzialnych za polityk kulturaln to ludzie z sowieck mentalnoci. Wielu z nich do dzi nie uwiadomio sobie, e Republika Biaorusi to cakowicie samodzielne pastwo z mocnymi tradycjami i wielowiekow histori. Dla nich biaoruskie oznacza wycznie co etnograficznego i folklorystycznego. Nie do koca rozumiej, e biaoruska kultura istnieje dzi w sposb cakowicie naturalny w europejskim kontekcie. Przy takiej polityce rzecz jasna, wikszo ludzi kontynuuje tworzenie stereotypu, zgodnie z jakim biaoruska kultura jest jakim archaizmem. Pastwo zatem deklaruje pewne priorytety, ale wykorzystywane przez nie mechanizmy realizacji s sowieckie, pozbawione rozumienia tego, e kultura jest produktem, ktrym trzeba zainteresowa ludzi.
Biaorusini wiata
.K.: Mwic o Biaorusinach za granic, jaka jest dzi wsplnota biao ruska na wiecie? N.Sz.: Niezwykle trudno jest poda jakie konkretne dane liczbowe, dlatego, e wielu ludzi, ktrzy wyjedaj z Biaorusi, nie komunikuje si z ambasadami, nie wcza si do organizacji, nie zmienia oficjalnego obywatelstwa, chocia na stae yj i pracuj w innych pastwach. Wedug rnych informacji poza granicami przebywa w przyblieniu okoo jednej trzeciej narodu 3,5 mln ludzi. Najwiksza koncentracja Biaorusinw ma miejsce w Rosji, na Ukrainie, w USA i Kanadzie. .K.: Czy s jakie informacje o falach emigracji? Czy liczba tych, ktrzy porzucaj ojczyzn zwiksza si, czy wrcz przeciwnie ulega zmniej szeniu? N.Sz.: Konkretnych danych statystycznych nie ma. Jest jednak kilka wyranych trendw. Pierwszy z nich to emigracja ekonomiczna. Bya ona zawsze, jest, i zawsze bdzie. Modzi specjalici nie wi wasnych perspektyw rozwoju z Biaorusi. Obecnie panuj tu nienajlepsze warunki do tego, by czowiek mg godnie zarabia i odpowiednio rozwija si w swoim kierunku. Druga fala to emigracja polityczna; jej aktywno zwiksza si w pewnych okresach. Jak tylko komplikuje si sytuacja polityczna w pastwie, wzmacnia si ucisk przeciwnikw wadzy i fala ta si zwiksza. Najsilniejsza miaa miejsce od poowy pierwszej dekady XXI wiek. Nastpnie, do ostatnich wyborw prezydenckich, osaba. .K.: Jednym z najjaskrawszych projektw Bakauszczyny ostatnich lat, jest bez wtpienia spoeczna kampania kulturowa Bdmy Biao rusinami. Jaka jest gwna idea tej kampanii? N.Sz.: Zanim kampania ta wesza w ycie, inne niepastwowe organizacje przeprowadzay oczywicie wiele biaoruskojzycznych projektw kulturalnych. Po pierwsze jednak, jzyk biaoruski by wwczas bardzo silnie zwizany z kontekstem biaoruskim, co przeraao ludzi. Po drugie imprezy te organizowane byy osobno, nie czya ich jedna koncepcja i oglnie byy ukierunkowane na osoby biaoruskocentryczne. Wskutek
263
Biaorusini wiata
tego rodowisko biaoruskie ulegao marginalizacji i w efekcie pojawiy si w Biaorusi dwa pastwa: biaorusko i rosyjskojzyczne. Uwiadomiwszy sobie, e ten podzia w adnym wypadku nie sprzyja jednoci narodowej, a wrcz przeciwnie, postanowilimy rozpocz kampani Bdmy Biaorusinami, ktrej podstawowym celem jest popularyzacja wspczesnej kultury biaoruskiej jako wanie perspektywicznej kultury na poziomie europejskim. Jest to najwaniejszy projekt Bakauszczyny w granicach Biaorusi. Od razu zaznaczalimy, e dla nas Biaorusinem jest kady mieszkaniec Biaorusi bez wzgldu na jego wizi etniczne. Kultura jest wedug nas t jedyn paszczyzn, ktra moe dzi jednoczy ludzi. Jestemy bardzo podzieleni pod wzgldem pogldw spoecznych czy politycznych, yjemy we wasnych grupach. W 2009 roku przeprowadzilimy ankiet socjologiczn i jej wyniki stay si dla nas siln inspiracj. Po pierwsze od czasu powstania Biaorusi, jako niezalenego pastwa zmienio si podejcie spoeczestwa do kwestii jzyka. Jedynie niewielki odsetek ankietowanych okreli jzyk biaoruski jzykiem wsi czy opozycji. Dla wikszoci jzyk by naturalnym symbolem narodu lub jzykiem elity. Stao si to dla Bakauszczyny pewnym wskanikiem biaoruskocentrycznoci wikszoci spoeczestwa. W ramach kampanii prbowalimy wycign ze zmarginalizowanej przestrzeni i jednoczy dziaaczy biaoruskiej kultury, a take organizacje, ktre pracuj w tej sferze. Musimy bowiem uczy si pracowa razem. .K.: Jakiego typu projekty realizowane s w ramach Kampanii? N.Sz.: W cigu przeszo dwch i p roku dziaalnoci Kampanii przeprowadzono ponad 1500 imprez, lekcji historii, spotka literackich, koncertw muzycznych, wycieczek, wystaw. Udao si nam stworzy pewny image wrd ludzi, uzyska ich zaufanie, bowiem na samym pocztku nasza Kampania bya odbierana jako projekt komercyjny lub polityczny. Co wane, udao nam si nawiza wspprac z przedstawicielami regionalnych organw pastwowych. Jest to wane nie tylko dlatego, e generalnie wszystkie miejsca publiczne stanowi wasno pastwa. Dobrze rozumiemy, e wiele zaley od podejcia miejscowych urzdnikw, od ich sposobu pojmowania kultury biaoruskiej. W regionach nie maj pojcia o tym, czym jest wspczesna kultura biaoruska. Niemal aden ze wspczesnych twrcw biaoruskojzycznych do nich nie dociera. To wanie tam spotykamy
si z wielkim zapotrzebowaniem na projekty kulturalne. Witaj nas z zainteresowaniem, odkrywaj dla siebie nowe aspekty kultury biaoruskiej, zapraszaj ponownie. Za nasz sukces uwaam take i to, e nauczylimy si wykorzystywa mechanizmy marketingu rynkowego do promowania idei narodowej: atrakcyjne wizualizacje, informacja przed i pokomunikacyjna, ciekawe kreatywne scenariusze organizacji imprez. Wanym wskanikiem sta si dla nas na przykad fakt, e w tym roku na nasz festiwal reklamy biaoruskojzycznej Jednak! zgosio si dwa razy wicej reklamodawcw ni poprzednio. Jest to znak tego, e ludzie, a szczeglnie biznesmeni, zaczynaj wierzy w perspektywy jzyka biaoruskiego, w jego moliwoci. Film animowany o historii Biaorusi Bdmy Biaorusinami!, ktry by niedawno prezentowany w ramach Kampanii, obejrzao w cigu poowy miesica niemal p miliona widzw. Uwaam, e to rwnie jest sukces. .K.: Problem tosamoci narodowej jest wci aktualny w Biaorusi. Naj wyraniej jednak dzi nie mona ju ignorowa tych zmian globalnych, ktre maj miejsce na wiecie i wpywaj na rne kultury. W tym kon tekcie jak przyszo widzi Pani przed biaoruskim projektem narodo wym? Czy rni si on od idei, ktr sformowali biaoruscy intelektualici w latach 80., 90.? N.Sz.: W szerszej perspektywie nic si nie zmienio. Mam na myli koncepcj. Dzisiaj jednak, aby popularyzowa projekt narodowy, naley oczywicie wykorzystywa inne metody. Przede wszystkim s to mechanizmy marketingowe, ktre zostay ju dawno wykorzystane w innych pastwach: PR, management. Organizacje, ktre nie bd si uczy tych mechanizmw, odejd w zapomnienie, przestan by zauwaane. Bd si kojarzy wanie z archaicznoci. Mog z ca pewnoci stwierdzi, e biaoruska kultura wspczesna istnieje i rozwija si we wszystkich sferach ycia. Naley poczuwa si do odpowiedzialnoci za ukazywanie tych zjawisk, z pen ich wartoci, spoeczestwu. My, dziaacze biaoruskojzyczni, nie mamy prawa si pomyli. Swoj dziaalnoci moemy albo podtrzyma stereotyp archaicznoci, martwoty kultury biaoruskiej, albo odwrotnie moemy go rozbi. Dlatego nie powinnimy robi wszystkiego po prostu dobrze musimy robi to doskonale.
265
autorzy
Lawon Barszczeuski prezes honorowy Biaoruskiego Pen-Clubu, nauczyciel nieoficjalnego liceum humanistycznego w Misku. Mariusz Maszkiewicz dziaa w opozycji demokratycznej od 1986 r. (ruch Wolno i Pokj). Na pocztku lat 90. trafi do dyplomacji; by pierwszym po wojnie oficjalnym przedstawicielem Polski na Litwie (19911994), a nastpnie zaoycielem pierwszego polskiego konsulatu w Grodnie w Biaorusi. W latach 19941997 sprawowa funkcj konsula generalnego w tym pastwie, a w latach 19982002 ambasadora RP w Biaorusi. Autor wielu artykuw i ksiek z dziedzin socjologii, religioznawstwa oraz stosunkw midzynarodowych. Artur Klinau poeta, pisarz (ksiki Misk. Przewodnik po Miecie Soca, powieci wojennej Szaom), redaktor naczelny almanachu pARTisan. W 2011 roku reprezentowa Biaoru na Biennale w Wenecji (somiany projekt Ostatnia wieczerza). Taciana Arcimowicz jest reyserk teatraln, krytykiem artystycznym, publikuje w magazynach Mactactwa, pARTisan (Biaoru), Pietierburgskij Teatralnyj urna (Petersburski Magazyn Teatralny), Sowriemiennaja Dramaturgija (Wspczesna Dramaturgia, Rosja); w magazynie internetowym Nowaja Jeuropa (Nowa Europa), Biaoruskim Fotograficznym Almanachu Internetowym Photoscope.by, portalu o wspczesnej sztuce biaoruskiej Art Aktivist. Siarhiej Pukst jest kompozytorem, aranerem, pianist, gitarzyst, dziennikarzem. Na pocztku lat 90. by czonkiem zespou punkowego Korol Pczo (Krl Pszcz), pniej zacz wystpowa solo (take w ramach zespou Pukstband). W latach 20072010 by komentatorem muzycznym gazety SB Biearu siegodnia (SB Biaoru dzi), prowadzcy programu ywa muzyka w radiu Kultura. Margaryta Aliaszkiewicz krytyczka literacka, poetka. Koczy pisa doktorat na Biaoruskim Uniwersytecie Pastwowym. Publikowaa w pismach Dziejasou, Wierasie, w tygodniku Literatura i mastactwa (artykuy krytyczne); w pismach Teksty i Maado oraz w gazecie SB Biearu siegodnia (wiersze). Braa udzia w projektach Piaciknia (Radio Swoboda) i Remarka (TV Belsat).
Autorzy
Andrej Rasiski biaoruski kulturolog i znawca kina. Dziennikarz gazet Nasza Niwa i Nowy Czas. Jeden z ekspertw strony internetowej Nasze opinie. Wykada monta efektw w Biaoruskim Kolegium Humanistycznym. Ihar ohwinau ukoczy Wydzia Filozofii na Biaoruskim Uniwersytecie Pastwowym i studia doktoranckie w Republikaskim Instytucie Szkoy Wyszej w Misku. W wydawnictwach pracuje od 1995 roku. By dyrektorem centrum wydawniczego Miensk, wydawnictwa Propylen i kierownikiem dziau wydawniczego Europejskiego Uniwersytetu Humanistycznego (Misk). Od 2000 roku dziaa jako niezaleny wydawca. Andrej Dureika ur. w 1971 roku w Grodnie (Biaoru). W latach 198791 studiowa w uczelniach artystycznych w Misku, w latach 199192 w Biaoruskiej Akademii Sztuk Piknych. Midzy 19982004 rokiem student Akademii Sztuk Piknych w Dusseldorfie. Zajmuje si gwnie instalacj. Jest organizatorem i kuratorem eksperymentalnych wystaw i projektw w Misku. Czonek artystycznej grupy Rewizja. Monika Szewczyk historyk sztuki, kurator ponad 100 wystaw indywidualnych i okoo 20 problemowych, dyrektor Galerii Arsena w Biaymstoku. Od 1990 roku tworzy autorsk Kolekcj II Galerii Arsena. Wacaw Areszka czonek Zarzdu Stowarzyszenia Spoecznego Dyjaryusz, zastpca Przewodniczcego grupy roboczej Zgromadzenia Pozarzdowych Demokratycznych Organizacji Biaorusi. Od 1988 roku, uczestnik ycia spoeczno-politycznego w Biaorusi. Jako dziennikarz wsppracowa z gazetami Nasza Niwa, Swaboda, z biaorusk redakcj Radio Swaboda, Radiem2 (Polska). Agnieszka Komorowska czonek zarzdu Stowarzyszenia Wschodnioeuropejskie Centrum Demokratyczne. Wieloletni wsppracownik programu midzynarodowego Fundacji im. Stefana Batorego, odpowiedzialna za programy dla Biaorusi i Ukrainy. Ekspert w zakresie wsppracy organizacji pozarzdowych i niezalenych mediw. Autorka tekstw o sytuacji sektora w obydwu krajach. Marek Mynarczyk koordynator wsppracy midzynarodowej (Fundacja Inicjatyw Menederskich), gwnie projektw realizowanych w krajach Partnerstwa Wschodniego i Azji Centralnej. Czonek Komisji Mikrograntowej dla gruziskich
NGOs. Specjalista ds. szkole dla administracji i III sektora. Wolontariusz w ramach programu pomocy rozwojowej organizowanej przez Emmaus International w Srebrenicy (BiH). Pawe Prokop fundator i prezes Fundacji Inicjatyw Menederskich. Autor, ekspert i trener programw wsppracy midzynarodowej. Uczestniczy w pracach przy wdraaniu reformy administracji publicznej. Wykadowca z zakresu zarzdzania, administracji i etyki ycia publicznego. Doradca Prezydenta Miasta Lublin. Czonek Rady Fundacji Midzy Nami, wiceprezes Stowarzyszenia Emaus, wspzaoyciel Stowarzyszenia Szkoleniowcw Administracji Publicznej, czonek Forum Polsko-Ukraiskiego. Ale Bialacki ukoczy Homelski Uniwersytet Pastwowy i doktoryzowa si w Instytucie Literatury Akademii Nauk Biaorusi. By jednym z zaoycieli i prezesem Stowarzyszenia Modych Pisarzy Tutejsi (19861989), jednym z twrcw Memoriau Biearusi, czonkiem Komitetu Organizacyjnego BNF Odrodzenie, jednym z organizatorw Biaoruskiej Wsplnoty Katolickiej (1990). W latach 19921996 by te radnym miskiej Rady Miejskiej, a w latach 19891998 dyrektorem muzeum Maksima Bahdanowicza. Od 1997 kieruje Centrum Obrony Praw Czowieka Wiosna. Wiceprezydent Midzynarodowej Federacji Praw Czowieka. Tamara Mackiewicz zastpca przewodniczcego Towarzystwa Biaoruskiej Szkoy. Po ukoczeniu studiw doktoranckich w Biaoruskim Uniwersytecie Pastwowym w latach 19862003 pracowaa w Akademii Nauk w Instytucie Elektroniki. W 2003 roku przeniosa si do Biaoruskiego Liceum Humanistycznego im. J. Koasa, gdzie pracowaa jako metodyk, nauczyciel fizyki (do i po zamkniciu liceum). Od 1999 roku jest koordynatorem programu Nauczyciel. Szkoa. Spoeczestwo. Zajmuje si metodyk i edukacj obywatelsk nauczycieli. Olga Shparaga filozofka, profesor nadzwyczajny na Biaoruskim Europejskim Uniwersytecie Humanistycznym na Uchodstwie w Wilnie (EHU), redaktorka portalu Belintellectuals (w latach 20052007), redaktorka czasopisma Novaya Europa (od 2006 r.), koordynatorka niezalenego biaoruskiego towarzystwa filozoficznego Prastora
269
kulturaenter.pl
miesicznik wymiany idei

Raport o Stanie Kultury Niezależnej I NGO W Białorusi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Raport o Stanie Kultury Niezależnej I NGO W Białorusi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Internetowy miesicznik spoeczno-kulturalny.

redaktor prowadzcy redakcja

Taciana Arcimowicz, Artur Klinau Katarzyna Plebaczyk

Studio Format studioformat.pl

Fundacja Kultura Enter, Lublin 2011 978-83-62495-09-2

Lawon Barszczeuski Dlaczego Biaorusin nie syszy gosu kultury?11

hory zont kultura analizy kultura wywiaDy

ngo analizy ngo wywiaDy

Dlaczego Biaorusin nie syszy gosu kultury?

Dlaczego Biaorusin nie syszy gosu kultury?

Dlaczego Biaorusin nie syszy gosu kultury?

Dlaczego Biaorusin nie syszy gosu kultury?

europejska angelologia Biaoruska rzeczywisto

Europejska angelologia biaoruska rzeczywisto

Europejska angelologia biaoruska rzeczywisto

Europejska angelologia biaoruska rzeczywisto

Europejska angelologia biaoruska rzeczywisto

Europejska angelologia biaoruska rzeczywisto

Biaoruska kultura niezalena prBa wielostronnej Diagnozy

jak pan rozumie pojcie niezalena kultura Biaorusi?

Biaoruska kultura niezalena prba wielostronnej diagnozy

jak pan rozumie pojcie niezalena kultura Biaorusi?

Biaoruska kultura niezalena prba wielostronnej diagnozy

Biaoruska kultura niezalena prba wielostronnej diagnozy

jak pan rozumie pojcie niezalena kultura Biaorusi?

Biaoruska kultura niezalena prba wielostronnej diagnozy

jak pan rozumie pojcie niezalena kultura Biaorusi?

Biaoruska kultura niezalena prba wielostronnej diagnozy

maryja martysiewicz Poetka, tumaczka, dziennikarka. wiceprezes Penclubu.

jak pani rozumie pojcie niezalena kultura Biaorusi?

Biaoruska kultura niezalena prba wielostronnej diagnozy

Biaoruskie poDziemie artystyczne, czyli kraj Bez galerii

oficjalna kultura i partyzancka strategia

Biaoruskie podziemie artystyczne, czyli kraj bez galerii

Biaoruskie podziemie artystyczne, czyli kraj bez galerii

Biaoruscy partyzanci za granic

oficjalna Biaoruska infrastruktura artystyczna, ktrej nie ma

Biaoruskie podziemie artystyczne, czyli kraj bez galerii

Dzisiejsze Biaoruskie poDziemie artystyczne

Biaoruskie podziemie artystyczne, czyli kraj bez galerii

Biaoruski teatr wspczesny walczc o rnoroDno

teatr Biaoruski: prBa samookrelenia si na przeomie lat 19801990

Biaoruski teatr wspczesny walczc o rnorodno

teatralna zerwka: naDejcie moDych

Biaoruski teatr wspczesny walczc o rnorodno

tu i teraz Biaoruskiego teatru

Biaoruski teatr wspczesny walczc o rnorodno

Biaoruski teatr wspczesny walczc o rnorodno

niezaleny Biaoruski teatr mit czy rzeczywisto?

Niezaleny biaoruski teatr mit czy rzeczywisto?

Niezaleny biaoruski teatr mit czy rzeczywisto?

Niezaleny biaoruski teatr mit czy rzeczywisto?

Niezaleny biaoruski teatr mit czy rzeczywisto?

Biaoru: Biaa plama na muzycznej mapie europy

zespoy z charyzmatycznymi liDerami

Biaoru: biaa plama na muzycznej mapie Europy

Biaoru: biaa plama na muzycznej mapie Europy

Biaoru: biaa plama na muzycznej mapie Europy

zespoy, grajce muzyk intelektualn

regionalne zrzeszenia i zespoy

Biaoru: biaa plama na muzycznej mapie Europy

Bolczki Biaoruskiego procesu literackiego

narD poetw (splot soneczny)