You are on page 1of 50

c e n t r e

O RODEK S TUDIW W SCHODNICH Im. M aRKa k aRpIa


f o r e a s t e r n

S t u d i e s

RAPORt OSW
ROSJA W KRYZYSIE: ROK PIERWSZY

WARSZ AWA S t ycZe 2010

RAPORT OSW ROSJA W KRYZYSIE: ROK PIERWSZY


Iwona Winiewska, Agata Dubas, Jadwiga Rogoa

Spis treci

STRESZcZEnIE / 3 WSTP / 8 1. GOSPOdARKA W dObIE KRYZYSu / 9 1.1. dane makroekonomiczne / 9

1.1.1. Spadek rosyjskiego PKB / 9 1.1.2. Produkcja przemysowa / 10 1.1.3. Deficytowy budet FR / 11 1.1.4. Ograniczenie wymiany handlowej / 12 1.1.5. Spadek rezerw walutowo-zotowych CBR / 12 1.1.6. Trudnoci rosyjskiego sektora bankowego i gied / 14 1.1.7. Utrzymywanie si wysokiej inflacji / 15 1.1.8. Ograniczenie przepyww kapitaowych w Rosji / 16 1.2. Strategia antykryzysowa rzdu / 17

1.2.1. Gwne cele programu antykryzysowego / 17 1.2.2 Najwaniejsze instrumenty programu antykryzysowego / 18 1.2.3. Najwaniejsze cechy rosyjskiego programu antykryzysowego / 20 1.3. Trendy w gospodarce / 20

1.3.1. Umacnianie si pastwa w gospodarce / 21 1.3.2. Dalsza ekspansja kapitau rosyjskiego i kontrolowane otwarcie si na kapita zagraniczny / 24 1.3.2.1. Rosyjska ekspansja zagraniczna / 24 1.3.2.2. Zagraniczne inwestycje w Rosji / 25

2. POlITYKA I SPOEcZESTWO W dObIE KRYZYSu / 27 2.1. Sytuacja polityczno-spoeczna / 27

2.1.1. Sytuacja polityczna / 27 2.1.2. Sytuacja socjalna / 30 2.1.2.1. Sytuacja na rynku pracy / 30 2.1.2.2. Spadek poziomu ycia / 33 2.1.2.3. W kogo kryzys uderzy najmocniej / 34 2.2. Strategia antykryzysowa wadz / 35

2.2.1. Strategia PR / 35 2.2.2. Strategia socjalna / 36 2.2.3. Strategia siowa / 36 2.3. Wpyw kryzysu na trendy spoeczno-polityczne / 37 2.3.1.1. Niezachwiane zaufanie do premiera Putina / 37 2.3.1.2. Spoeczna bierno i atomizacja / 39 2.3.1.3. Indywidualne strategie przetrwania / 40 2.3.2. Elita wadzy w obliczu kryzysu / 41 3. POdSuMOWAnIE / 43 3.1. 3.2. 3.3. Konsekwencje kryzysu dla gospodarki / 43 Konsekwencje kryzysu dla sytuacji socjalnej i spoecznej / 44 Konsekwencje kryzysu dla sytuacji politycznej / 44

2.3.1. Spoeczestwo rosyjskie w obliczu kryzysu / 37

4. PROGnOZY / 46 4.1. 4.2. Scenariusz inercyjny, najbardziej prawdopodobny / 46 Scenariusz przewlekego i bardzo gbokiego kryzysu gospodarczego / 47

Streszczenie
Wpyw kryzysu na wskaniki spoeczno-gospodarcze
W poowie 2008 roku zaamay si sprzyjajce rozwojowi Rosji warunki ekonomiczne. Rosyjska gospodarka zostaa dotknita z jednej strony drastycznym spadkiem cen ropy naftowej (od lipca 2008 do stycznia 2009 spadek z blisko 150 do 50 USD), z drugiej za odwrotem inwestorw z rosyjskiego rynku (w IV kwartale 2008 roku odpyw kapitau netto z Rosji wynis 130 mld USD). Kryzys finansowy w cigu kilku miesicy przerodzi si w kryzys ekonomiczny odczuwany przez ca gospodark. Jego negatywne skutki zagodziy zgromadzone w czasie prosperity zasoby finansowe (cznie ponad 162 mld USD w funduszach stabilizacyjnych oraz prawie 596 mld USD rezerwy walutowo-zotowej), nie zapobiegy one jednak gbokim spadkom wskanikw makroekonomicznych. Rosja znalaza si w gronie pastw, ktre najbardziej na wiecie odczuy kryzys. W pierwszym proczu 2009 roku rosyjski PKB obniy si o 10,4% w porwnaniu z tym samym okresem poprzedniego roku, a produkcja przemysowa spada o prawie 15%, zanotowano rwnie ponad 18-procentowy spadek inwestycji w gospodark. Ze wyniki gospodarki silnie odbiy si na rosyjskim budecie, w ktrym w 2009 roku, po raz pierwszy od dziesiciu lat, pojawi si deficyt. W cigu pierwszego roku kryzysowego (sierpie 2008 wrzesie 2009) w wyniku antykryzysowej polityki rzdu oraz interwencji banku centralnego rezerwy finansowe Rosji znacznie si zmniejszyy: rodki funduszu rezerwowego spady o ponad 45% do 76 mld USD, rezerwy banku centralnego zmniejszyy si za o prawie 200 mld USD do poziomu 409 mld USD. W tym czasie wzrosy jednak prawie trzykrotnie (do 90 mld USD) rodki Funduszu Dobrobytu Narodowego, ktre prawie w caoci maj zosta wykorzystane na dofinansowanie Funduszu Emerytalnego w latach 20102015. Zgodnie z rzdowymi prognozami w 2010 roku zostan rwnie do koca wykorzystane rodki funduszu rezerwowego. Kryzys finansowy spowodowa dynamiczny odwrt kapitau z rosyjskiego rynku. Brak zaufania do rosyjskiego rynku najszybciej zademonstrowa tzw. kapita spekulacyjny. W I proczu 2009 roku wyranie zmalao rwnie tempo wzrostu inwestycji dugoterminowych, cho nie doszo do spektakularnego wycofywania z Rosji inwestycji bezporednich. Kryzys gospodarczy ograniczy take skal ekspansji zagranicznej rosyjskiego kapitau prywatnego, jako inwestor umocni si natomiast rosyjski kapita pastwowy. Gwnymi inwestorami za granic nadal pozostaj rosyjskie koncerny surowcowe, ale coraz wyraniej zarysowuje si drugi istotny kierunek rosyjskich inwestycji nowoczesne technologie. Kryzys gospodarczy obniy poziom ycia rosyjskiego spoeczestwa. Wzrost bezrobocia, spadek wynagrodze i zalegoci pacowe, przy jednoczesnej wysokiej inflacji, spowodoway, e po dziesiciu latach dynamicznego wzrostu realne dochody Rosjan zaczy spada. Pod koniec 2008 roku, po raz pierwszy od dziewiciu lat, w Rosji odnotowano wzrost bezrobocia. W latach naftowej prosperity wahao si ono miedzy 56%, za w pierwszym proczu 2009 roku wzroso do 89% w skali caego kraju (a w ponad trzydziestu regionach Rosji stopa bezrobocia jest duo wysza). Jednake najwiksz bolczk rosyjskich pracownikw w pierwszym proczu 2009 okazay si przymusowe urlopy, praca w niepenym wymiarze godzin oraz zalegoci w wypacie pensji. W okresie od grudnia do czerwca 2009 w niepenym wymiarze godzin miesicznie pracowao od 600 tys. do 1,4 mln osb, za na przymusowych urlopach (niejednokrotnie bezpatnych) przebywao od 1 do 2 mln pracownikw. Z kolei zaduenie w wypacie wynagrodze przez pierwsze procze 2009 roku utrzymywao si w granicach 78 mld rubli (220250 mln USD). Kryzys na rynku pracy uderzy przede wszystkim w pracownikw sektora prywatnego, osoby z wyksztaceniem podstawowym,

zatrudnione w branach produkcyjnych i przetwrczych. Problemy z prac miay rwnie osoby na stanowiskach kadry zarzdzajcej, a tylko w nieznacznym stopniu pracownicy sfery budetowej. Kryzys na rynku pracy, a take wzrost cen spowodoway, e po raz pierwszy od omiu lat zaczy spada realne dochody Rosjan, ktre od roku 2000 zwikszay si rednio o kilkanacie procent rocznie. Najwikszy spadek dochodw (o 11,6%, w porwnaniu z analogicznym okresem rok wczeniej) odnotowano w grudniu 2008 roku. Obnienie poziomu ycia doprowadzio do wzrostu odsetka najbiedniejszych Rosjan w caym spoeczestwie. Wedug danych Rosstatu liczba osb yjcych poniej minimum socjalnego (w I kwartale 2009 roku wynosio ono 5083 ruble 159 USD) w cigu pierwszych trzech miesicy 2009 roku zwikszya si o 6 mln osb (obecnie do tej grupy zalicza si 24,5 mln Rosjan). Skupiskami problemw ekonomiczno-spoecznych stay si w Rosji tzw. monomiasta, budowane wok duych przedsibiorstw zatrudniajcych wikszo czynnych zawodowo mieszkacw w okresie kryzysu wiele z tych przedsibiorstw stano na krawdzi bankructwa, co drastycznie pogorszyo poziom ycia mieszkacw.

Reakcje wadz na pogbiajcy si kryzys


Pogbiajcy si kryzys finansowy, ktry w szybkim tempie ogarn ca gospodark, zmusi rosyjskie wadze do przeciwdziaania jego negatywnym skutkom. Jednak strategia antykryzysowa wadz skierowana jest nie tyle na rozwizywanie systemowych problemw rosyjskiej gospodarki, ile na przezwycienie doranych trudnoci ekonomicznych, a jednoczenie na umacnianie ekonomicznej i politycznej pozycji elity wadzy. W ramach tej strategii wadze uywaj przede wszystkim instrumentw finansowych (wsparcie socjalne) oraz propagandowych (utrwalanie pozytywnego wizerunku Wadimira Putina), przygotowuj te instrumenty o charakterze siowym na wypadek eskalacji problemw socjalnych i protestw spoecznych. Rzdowy plan pomocowy zakada wydatkowanie 2,12,5 bln rubli (ok. 80 mld USD) od padziernika 2008 do grudnia 2009. Gwnymi celami antykryzysowego programu rzdu byo utrzymanie pynnoci finansowej sektora bankowego, stymulowanie popytu wewntrznego, zmniejszenie negatywnych skutkw kryzysu dla spoeczestwa oraz wspieranie przedsibiorstw o kluczowym znaczeniu dla rosyjskiej gospodarki, zwykle kontrolowanych przez czonkw elity wadzy. Gwnym kanaem dystrybucji pomocy publicznej sta si pastwowy Wnieszekonombank (WEB), korporacja pastwowa, ktra powoana zostaa do ycia w 2007 roku w celu finansowania duych projektw inwestycyjnych w Rosji. Dziaania antykryzysowe rzdu inicjowano pod du presj czasu i silnego lobbingu rnych grup interesw, w konsekwencji program ten cechowaa arbitralno i nieprzejrzysto kryteriw doboru wspieranych sektorw i przedsibiorstw, bezwarunkowo pastwowej pomocy (bez koniecznoci restrukturyzacji nieefektywnych przedsibiorstw). Dziaaniom antykryzysowym towarzyszya szeroko zakrojona kampania propagandowa w mediach, ktrej celem byo skanalizowanie rosncego niezadowolenia spoecznego i obarczenie win za pojawiajce si trudnoci wadz regionalnych oraz biznesu, a jednoczenie wzmocnienie wizerunku premiera Wadimira Putina jako polityka zdolnego do rozwizywania problemw.

Wpyw kryzysu na trendy gospodarcze, spoeczne i polityczne


Gospodarka Kryzys gospodarczy na razie nie doprowadzi do gbszej zmiany dotychczasowej polityki gospodarczej rosyjskiego rzdu, a wrcz przyspieszy procesy obserwowane w rosyjskiej gospodarce w czasie ostatnich lat prezydentury Wadimira Putina. Antykryzysowy program rzdu umoliwi kontynuowanie polityki umacniania pastwa w gospodarce, dalszego uwaszczania si elity rzdzcej i ekspansji rosyjskiego kapitau za granic. W czasie kryzysu wiele rosyjskich prywatnych przedsibiorstw, ktre znalazy si w trudnej sytuacji finansowej, musiao zwrci si po pomoc do pastwa, jednego z nielicznych dysponentw gotwki. Zastawianie prywatnych aktyww pod nowe kredyty prowadzio w efekcie do dalszej renacjonalizacji oraz marginalizacji duego biznesu prywatnego. Z kolei pastwowe holdingi korzystajce z pomocy pastwa umacniay swoj pozycj na rynku. W efekcie antykryzysowe dziaania rzdu pogbiy proces odchodzenia rosyjskiej gospodarki od zasad wolnej konkurencji. W czasie kryzysu wadze kontynuoway, obserwowan ju przed kryzysem, polityk kontrolowanego otwierania rosyjskiego rynku, w tym surowcowego (najbardziej atrakcyjnego) na zagranicznych inwestorw. Od 2006 roku w Rosji prywatyzowane s mniejszociowe udziay atrakcyjnych dla inwestorw aktyww (Rosniefti, bankw publicznych), do sektora wydobywczego s selektywnie dopuszczane zagraniczne koncerny. Spoeczestwo Na arenie spoecznej pogarszajce si warunki ycia rodziy pewne frustracje i napicia, nie przeoyy si one jednak na szersz aktywizacj spoeczn i nie zaowocoway organizacj masowych oglnorosyjskich akcji protestacyjnych. Niezadowolenie spoeczne nie przyczynio si te do rewizji tradycyjnie pozytywnej oceny najwyszych przedstawicieli elity rzdzcej. W czasie kryzysu w spoeczestwie utrzymuje si wysokie poparcie dla premiera Putina i prezydenta Miedwiediewa. Wedug sondau Centrum Lewady z sierpnia 2009 roku, a 82% Rosjan popierao dziaalno Wadimira Putina na stanowisku premiera, za 76% popierao dziaania prezydenta Miedwiediewa. Co wicej, kampania propagandowa prowadzona przez wadze oraz tradycyjna bierno i roszczeniowo rosyjskiego spoeczestwa spowodoway wzrost pokadanych w obu politykach nadziei na rozwizanie najbardziej palcych problemw socjalnych. Win za problemy ekonomiczne w regionach Rosjanie obarczyli wadze regionalne, biznes i urzdnikw. Jednoczenie w obliczu pogorszenia sytuacji materialnej Rosjanie przyjmowali indywidualne strategie radzenia sobie z kryzysem, takie jak oszczdzanie, podjcie dodatkowej pracy, zaciganie kredytw czy uprawa warzyw i owocw na dziakach. Polityka wewntrzna Mimo e kryzys okaza si dotkliwy dla rosyjskiej gospodarki, nie zachwia on dominujc pozycj putinowskiej elity rzdzcej. Przy obecnym poziomie koncentracji wadzy w rkach elity czynnik gospodarczy wydaje si ju nie mie bezporedniego przeoenia na jej pozycj. W niektrych sferach kryzys okaza si wrcz czynnikiem sprzyjajcym umacnianiu si elity zwaszcza jej pozycji ekonomicznej. Pozwolia na to kontrola elity nad pastwowymi rezerwami finansowymi, najwikszymi dysponentami rodkw w okresie kryzysu. Kontrola nad funduszami pozwolia elicie m.in. na przyspieszenie ekspansji gospodarczej kosztem podmiotw prywatnych (niemajcych bliszych powiza z wadz).

Mimo kryzysu i wczeniejszej zmiany na urzdzie prezydenckim nie uleg modyfikacji system wadzy w Rosji najwaniejsze decyzje zapadaj w wskim gronie putinowskiej elity rzdzcej (ktrej nie mona utosami z konkretn instytucj) i nie podlegaj kontroli politycznej i spoecznej. Putinowska elita zachowuje wyczno na wadz polityczn i wykorzystuje j do wzmacniania wasnej pozycji ekonomicznej. Kryzys nie zmieni ani skadu elity, ani jej struktury. Jej liderem i arbitrem zapewniajcym rwnowag pomidzy poszczeglnymi grupami pozostaje Wadimir Putin. Elita ma nieformaln struktur, a gwnym kryterium przynalenoci do niej jest kryterium rodowiskowe jej czonkami s zaufani wsppracownicy Putina z okresu jego pracy w KGB oraz w merostwie Petersburga. Kryzys nie zrodzi powaniejszych konfliktw pomidzy przedstawicielami elity mimo pojawiajcych si sporw o podou finansowym nie doszo w niej do rozamu ani zachwiania stabilnoci sprawowania wadzy. Rozamu nie spowodowaa take rotacja na urzdzie prezydenckim prezydent Dmitrij Miedwiediew, mimo bardziej liberalnej i prodemokratycznej retoryki, podejmuje dziaania, de facto utrwalajce putinowski model zarzdzania pastwem. Prognozy Najbardziej prawdopodobnym scenariuszem rozwoju sytuacji w Rosji w najbliszych dwch latach wydaje si scenariusz inercyjny, zakadajcy utrzymywanie si ceny ropy na obecnym poziomie (6075 USD za baryk Brent), co uchroni pastwo przed zaamaniem si finansw publicznych. W 2010 roku wsparciem dla finansw publicznych bd zgromadzone w czasie prosperity rezerwy. Wzgldnie stabilna sytuacja finansowa pozwoli wadzom na utrzymanie dotychczasowej polityki gospodarczej, w tym na dalsze odsuwanie w czasie reform strukturalnych, mimo i kryzys pokaza zagroenia pynce z uzalenienia rosyjskiej gospodarki od sektora surowcowego. W elicie rzdzcej istnieje bowiem gbokie przekonanie, e rosyjskie zasoby surowcowe jeszcze przez wiele lat bd jej gwnym rdem dochodw. Mimo utrzymania najwaniejszych trendw polityki gospodarczej rzd moe zdecydowa si na korekt tej polityki w wybranych sferach. Wadze mog nieco ograniczy pomoc finansow dla pastwowych molochw ich wsparcie moe nie by ju bezwarunkowe, wymagana bdzie poprawa efektywnoci wspieranych przedsibiorstw. Moliwe jest rwnie szersze otwarcie si rosyjskiego rynku na kapita zagraniczny, oferujcy nowoczeniejsze technologie. Prawdopodobny jest rwnie powrt do obserwowanej przed kryzysem prywatyzacji mniejszociowych pakietw rosyjskich przedsibiorstw, pod warunkiem e pastwo zachowa kontrol nad tzw. sektorami strategicznymi rosyjskiej gospodarki. Wychodzenie z kryzysu bdzie procesem powolnym, a poziom rozwoju sprzed kryzysu uda si odzyska Rosji dopiero po 2012 roku. W kolejnych latach bdzie si utrzymywa deficyt budetowy jako konsekwencja rozbudowanych wydatkw publicznych. Cz przedsibiorstw bdzie nadal ogranicza zatrudnienie, a niektrym z nich grozi upado. Problemy przedsibiorstw bd nadal przekada si na trudn sytuacj na rynku pracy i prowadzi do dalszego obniania poziomu ycia rosyjskiego spoeczestwa. Prawdopodobne s kolejne protesty w regionach na tle socjalnym, jednak wadze maj instrumenty, aby je kontrolowa i neutralizowa (poprzez metody siowe lub zwikszanie wydatkw socjalnych). Mimo problemw spoeczno-ekonomicznych naley oczekiwa utrzymania wadzy przez obecn elit, przede wszystkim z powodu braku realnej alternatywy dla niej. Przeciwwagi dla elity nie stanowi sabe instytucje pastwowe (parlament, sdy), ktre s przez wadze kontrolowane i uywane do celw politycznych. Powanej autonomicznej siy nie stanowi te elity regionalne i dawni oligarchowie, ktrzy utracili wiksz cz wpyww politycznych oraz autonomii i nie prowadz

obecnie samodzielnych rozgrywek politycznych. Kryzys nie stworzy moliwoci dla pojawienia si jakiejkolwiek realnej opozycji antysystemowej. Antyputinowska opozycja jest w Rosji saba i rozproszona, a wadzom od lat udaje si j skutecznie marginalizowa (przedstawiciele opozycji nie maj dostpu do mediw, s wykluczani z wyborw etc.). Wadze s zdeterminowane, by broni swojej uprzywilejowanej pozycji. W razie koniecznoci neutralizacji pojawiajcych si zagroe bd stosoway odpowiednie instrumenty finansowe i propagandowe, ktre wydaj si wystarczajce w przypadku rednio gbokiego kryzysu. Mniej prawdopodobny wydaje natomiast si scenariusz gbokiego i przewlekego kryzysu, prowadzcego do niewydolnoci finansowej rosyjskiego pastwa (przede wszystkim dlatego, e na wiecie i w Rosji pojawiaj si sygnay poprawy trendw ekonomicznych). W przypadku takiego przebiegu kryzysu wadze byyby zmuszone do drastycznego ograniczenia wydatkw budetowych, a w sytuacjach skrajnych (masowych niepokojw spoecznych) do uycia siowych metod przywracania porzdku oraz zachowania kontroli nad sytuacj w pastwie. Jednak nawet w przypadku drastycznego nasilenia problemw ekonomicznych i eskalacji protestw spoecznych perspektywa utraty wadzy przez obecn elit wydaje si minimalna. Wadze dysponuj potrzebnymi narzdziami kontroli i s w stanie blokowa powstanie realnej alternatywy politycznej. Jedynym realnym zagroeniem dla elity mgby si okaza rozam wewntrzny, np. spowodowany konfliktami o rodki finansowe. Jednak podkreli naley, i obecna elita zainteresowana jest stabilnoci i ewolucyjnym charakterem ewentualnych zmian, bowiem kontroluje znaczce aktywa zdobyte w ostatnich latach i bdzie staraa si unikn gwatownych konfliktw, ktre mogyby prowadzi do przetasowa personalnych i ponownej dystrybucji wasnoci.

Wstp
wiatowy kryzys ekonomiczny dotkliwie uderzy w rosyjsk gospodark i spowodowa gwatowne pogorszenie wskanikw makroekonomicznych. Kryzys nastpi po prawie dziewiciu latach prosperity zapewnionej przez wysokie ceny ropy naftowej. W tym czasie Rosja znaczco pogbia swoj zaleno surowcow, dlatego drastyczny spadek cen ropy w drugiej poowie 2008 roku zachwia jej stabilnoci finansow. Raport analizuje konsekwencje wiatowego kryzysu ekonomicznego dla sytuacji gospodarczej, politycznej oraz spoecznej Rosji w okresie od sierpnia 2008 do sierpnia 2009 roku. Celem raportu byo zbadanie, czy i w jakim stopniu kryzys wpyn na zmian wewntrz elity rzdzcej i przyczyni si do rewizji jej dotychczasowej polityki gospodarczej i spoecznej. W pierwszym rozdziale raportu przedstawiona zostaa sytuacja makroekonomiczna Rosji, w tym kondycja budetu i stan rezerw walutowych. W rozdziale drugim zaprezentowano wpyw kryzysu na sytuacj polityczn Rosji (w tym na pozycj i polityk elity rzdzcej), a take na sfer spoeczn i socjaln (w tym na poziom ycia obywateli i ich postawy spoeczne). W tej czci przedstawiono take dziaania antykryzysowe wadz w sferze spoecznej i politycznej. W rozdziale trzecim omwione zostay gospodarcze, polityczne i spoeczne konsekwencje pierwszego roku kryzysu. W ostatniej, czwartej czci zamieszczono prognozy rozwoju sytuacji w Rosji w najbliszych kilku latach.

1. GOSPOdARKA W dObIE KRYZYSu

1.1. Dane makroekonomiczne


Panujce od 2000 roku doskonae warunki ekonomiczne sprzyjajce rozwojowi rosyjskiej gospodarki zaamay si w poowie 2008 roku. Rosyjska gospodarka zostaa dotknita z jednej strony drastycznym spadkiem cen ropy naftowej (baryka ropy Brent od lipca 2008 do stycznia 2009 spada z prawie 150 USD do 50 USD), z drugiej za odwrotem inwestorw z rosyjskiego rynku (w IV kwartale 2008 roku odpyw kapitau netto z Rosji wynis 130 mld USD). Kryzys finansowy w cigu kilku miesicy rozwin si w kryzys ekonomiczny odczuwany przez ca gospodark. Zgromadzone w czasie prosperity przez Rosj zasoby finansowe (cznie ponad 162 mld USD zgromadzone na funduszach stabilizacyjnych oraz prawie 596 mld USD rezerwy walutowo-zotowej) byy kluczowym instrumentem walki z kryzysem, nie uchroniy jednak Rosji przed gbokimi spadkami wskanikw makroekonomicznych. Rosja znalaza si w gronie pastw wiata, ktre najbardziej odczuy ten kryzys. 1.1.1. Silny spadek rosyjskiego PKB Wykres 1. Kwartalna zmiana PKB do odpowiedniego okresu poprzedniego roku w latach 20082009 (%)

rdo: Rosstat Zmiana koniunktury bardzo dobrze widoczna jest na przykadzie rosyjskiego PKB. Jego wysoki wzrost w trzech pierwszych kwartaach 2008 roku (rednio na poziomie 7,7%) w ostatnich trzech miesicach spowolni do 1,1% (w porwnaniu z tym samym okresem poprzedniego roku; w caym 2008 roku PKB wzrs o 5,6%, wobec 8,1% PKB rok wczeniej). Jednak ju od pocztku 2009 roku notowany by spadek PKB. W pierwszym proczu 2009 roku rosyjski PKB obniy si o 10,4% w porwnaniu z tym samym okresem poprzedniego roku, przy czym spadek ten nasili si w II kwartale 2009 10,9% (Rosstat), wobec 9,8% w I kwartale. Zdecydowanie bardziej optymistyczne s jednak wskaniki, w ktrych zmiany PKB prezentowane s nie w ujciu rocznym, ale w porwnaniu z poprzednimi okresami. I tak: w II kwartale PKB wzrs o 7,4% wobec I kwartau (przy czym dane te nie uwzgldniaj czynnika sezonowoci). Moe to wiadczy o powolnym przeamywaniu negatywnych trendw w gospodarce. Zgodnie z rzdowymi prognozami spadek PKB Rosji w caym 2009 roku ma wynie 8,5%.

Do spadku rosyjskiego PKB przyczynio si ograniczenie popytu i to zarwno wewntrznego, przede wszystkim inwestycyjnego, jak i zewntrznego czego efektem by spadek cen surowcw eksportowanych przez Rosj. Wedug danych Rosstatu tempo wzrostu inwestycji w gospodark w 2008 roku zmniejszyo si do 9,8% wobec 21,1% rok wczeniej. Ju w czwartym kwartale 2008 roku odnotowano spadek inwestycji (ponad 2%). Tendencja ta utrzymaa si w pierwszym proczu 2009 roku, kiedy to zanotowano a 18,2% redukcji inwestycji (najwiksze ograniczenie dotkno rynku budowlanego). Zmniejszona aktywno inwestycyjna bya efektem problemw z pynnoci sektora bankowego i w konsekwencji znacznego ograniczenia lub wrcz zahamowania akcji kredytowej. Spadek popytu konsumpcyjnego nie by tak silny wynis w I proczu 2009 roku zaledwie 3%, jednak narasta w kolejnych miesicach (spoeczestwo coraz bardziej odczuwao kryzys i zaczo oszczdza, powstrzymujc si przed zakupami towarw spoza grupy pierwszej potrzeby). 1.1.2. Produkcja przemysowa spada Wykres 2. Produkcja przemysowa (%, w stosunku do tego samego okresu poprzedniego roku)

rdo: Rosstat Kryzys gospodarczy silnie odbi sie na produkcji przemysowej. Cho w caym 2008 roku, dziki wynikom trzech pierwszych kwartaw, udao si utrzyma (2,1%) wzrost produkcji, to ju od czwartego kwartau 2008 roku notowany jest nasilajcy si spadek produkcji przemysowej. W pierwszym proczu 2009 roku spada ona o 14,8% w porwnaniu z tym samym okresem poprzedniego roku. Najgorsze wyniki uzyskay sektor wydobycia gazu spadek o 14,7% (w pierwszych siedmiu miesicach spadek o 20% wydobycia gazu, produkcja ropy utrzymaa si na poziomie sprzed roku), rudy elaza o 26,9% oraz przemys przetwrczy, ktrego produkcja zmniejszya si o ponad 21%. Spadek zanotoway w zasadzie wszystkie brane przemysu, jednym z wyjtkw by kompleks obronno-przemysowy, ktry uzyska w tym okresie 5-procentowy wzrost produkcji (w duej mierze byo to zasug utrzymania zamwie publicznych).

10

Na wyniki produkcji przemysowej wpyw miay przede wszystkim spadek popytu, niska konkurencyjno rosyjskiego przemysu i silnych wewntrzsektorowych powiza midzy przedsibiorstwami (np. spadek produkcji w brany maszynowej wpyn na wyniki metalurgii). By to najgorszy wynik w cigu ostatniej dekady. Prognozy zapowiadaj w 2009 roku 10-procentowy spadek produkcji, wikszy ni w kryzysowym roku 1998 (5,2%). 1.1.3. Deficytowy budet FR Wykres 3. Proficyt/deficyt budetu federalnego Rosji

rdo: Rosstat W kwietniu 2009 roku rzd zdecydowa o korekcie budetu na 2009 rok w celu dostosowania go do nowych warunkw ekonomicznych, m.in. spadajcych cen ropy naftowej (nowa cena baryki ropy zaoona w budecie to 41 USD wobec wczeniejszych 95 USD) i koniecznoci podjcia dziaa antykryzysowych. Rzd zdecydowa, e mimo 30-procentowego spadku wpyww budetowych w porwnaniu z rokiem 2008 (do ok. 190 mld USD), w 2009 roku nastpi wzrost wydatkw o 30% (do ok. 270 mld USD). W konsekwencji pojawi si w Rosji, po raz pierwszy od 10 lat, deficyt budetowy (7,4% PKB). Rzd szukajc rodkw na walk z kryzysem, wprowadzi oszczdnoci i redukcj w wielu rozdziaach wydatkw budetowych (m.in. federalne programy celowe, np. rozbudowa sieci drogowej). Antykryzysowe wydatki budetowe pochon 1/4 caego budetu. rodki te w wikszoci przekazane zostan na wsparcie gospodarki, a take polityk socjaln. Mimo tych przesuni dotychczasowe priorytety budetu pozostay niezmienione, zaplanowano wzrost wydatkw na obron (o 15% w porwnaniu z 2008 rokiem), na bezpieczestwo (22,3%) oraz na szkolnictwo (11%) i sub zdrowia (20%). Powstay deficyt budetowy (ok. 80 mld USD) zostanie sfinansowany ze rodkw funduszu rezerwowego (we wrzeniu 2009 roku ok. 177 mld USD). W cigu pierwszych siedmiu miesicy 2009 roku dochody zrealizowane zostay w 56,5%, to znaczy zgodnie z planem. O poow mniej ni rok wczeniej zebrano podatku od zysku przedsibiorstw (efekt trudnej sytuacji wielu rosyjskich przedsibiorstw i redukcji o 4 p.p. stawki podatkowej), dochody naftowo-gazowe zrealizowane zostay poniej planu, cho rednia cena rosyjskiej ropy bya wysza od planowanej i wyniosa w tym czasie 52 USD za baryk. Przy dynamicznym ograniczeniu wpyww budetowych utrzymaa si tendencja wzrostu planowanych wydatkw, co byo zwizane z chci podtrzymania przez rzd popytu na towary produkowane w Rosji. Jednak realizacja programu antykryzysowego postpuje powoli (w pierwszych siedmiu miesicach 2009 roku zrealizowano zaledwie 48% zaplanowanych na cay rok wydatkw). Za niezre-

11

alizowanie planu odpowiada gwnie Ministerstwo Finansw, ktre opnia przekazywanie rodkw. Oznacza to, e aby wypeni plan, przekazywanie rodkw budetowych w ostatnich miesicach roku musi zosta przyspieszone, co z kolei moe spowodowa osabienie kursu rubla. 1.1.4. Ograniczenie wymiany handlowej Wykres 4. Eksport i import Rosji w 20082009

rdo: Centralny Bank Rosji, Bilans Patniczy Spadek obrotw handlowych Rosji widoczny by ju w IV kwartale 2008 roku, przy czym nasili si w I proczu 2009 roku. Mimo i eksport spada w szybszym tempie ni import w I proczu 2009 roku eksport zmniejszy si o 47%, import za o 40%, Rosji udao si jednak utrzyma dodatni bilans handlowy. Zmniejszenie wartoci rosyjskiego eksportu byo spowodowane spadkiem wiatowego popytu na eksportowane przez Rosj surowce (stanowi one ponad 80% wartoci rosyjskiego eksportu), a w konsekwencji ich cen, zwaszcza ropy naftowej i produktw naftowych oraz metali (zmiana cen gazu postpuje w lad za cenami ropy naftowej z 69-miesicznym opnieniem) oraz zmniejszenia fizycznych wielkoci eksportowanych surowcw, w szczeglnoci gazu (w I kwartale 2009 roku dostawy gazu za granic zmniejszyy si o 35%). Ograniczenie importu byo z kolei wywoane przede wszystkim relatywnym podroeniem importowanych towarw w zwizku z dewaluacj rosyjskiej waluty, ale rwnie protekcjonistyczn polityk rosyjskiego rzdu (podniesienie ce na samochody, kombajny, wyroby z metali itp.) oraz spadkiem popytu w Rosji. 1.1.5. Spadek rezerw walutowo-zotowych CBR Rezerwy Federacji Rosyjskiej dynamicznie zwikszay si do sierpnia 2008 roku dziki wysokim wpywom z eksportu surowcw (ropy, gazu, metali), trend ten odwrci si jednak wraz z rozwojem wiatowego kryzysu. Zgodnie ze stanem na 1 lipca 2009 roku wielko rezerw walutowo-zotowych CBR wynosia 365,4 mld USD, byo to o prawie 232 mld USD mniej ni w szczytowym momencie, tj. 1 sierpnia 2008 roku. Spadek rezerw zahamowany zosta w maju 2009 roku. Najwysze tempo redukcji rezerw notowane byo do lutego 2009 roku, kiedy to bank centralny intensywnie interwe-

12

niowa na rynku walutowym w celu ograniczenia tempa dewaluacji rubla. CBR, pozbywajc si ponad 200 mld USD, nie zdoa jednak zahamowa tego procesu i w konsekwencji do lutego 2009 roku rubel straci do dolara ok. 40% (wobec maksimum z lipca 2008 roku). Dalszej dewaluacji rosyjskiej waluty zapobiego zahamowanie spadku cen ropy naftowej. Mimo ograniczenia rosyjskich rezerw wedug midzynarodowych standardw pozostaj one nadal na wysokim poziomie (ekwiwalent ponad dwch lat importu, wobec szeciu miesicy uznawanych za poziom bezpieczny dla pastw rozwijajcych si). Wykres 5. Rezerwy walutowo-zotowe CBR i rzdowe fundusze stabilizacyjne (mld USD)

rdo: Rosstat Znaczn cz rezerwowych rodkw rzdowych zgromadzonych w Funduszu Rezerwowym i Funduszu Dobrobytu Narodowego1 zdeponowanych w zagranicznych walutach i inwestowanych przez CBR stanowi rezerwy banku centralnego. Zgodnie ze stanem na 1 lipca 2009 roku w Funduszu Rezerwowym zgromadzono 94,5 mld USD i kolejne 94 mld USD w Funduszu Dobrobytu Narodowego. Przy czym na pierwszym z tych funduszy jest o prawie 50 mld mniej ni w sierpniu 2008 roku (od tego czasu rodkw systematycznie ubywa), a na drugim o prawie 60 mld USD wicej. Zgodnie z obecnymi rzdowymi prognozami, pozostaa cz rodkw funduszu rezerwowego wykorzystana zostanie na sfinansowanie deficytu budetowego Rosji w 2010 roku (rodki te nie bd jednak w stanie pokry caoci deficytu), natomiast Fundusz Dobrobytu Narodowego bdzie dofinansowywa polityk emerytaln rzdu od 2010 roku (jego zasoby najprawdopodobniej skocz si w 2015 roku).

Fundusze te funkcjonuj od pocztku 2008 roku, kiedy to rozdzielone zostay rodki powoanego w 2004 roku Funduszu Stabilizacyjnego. Na funduszach tych gromadzone s rodki z eksportu ropy i gazu oraz podatki od wydobycia surowcw. Cz tych rodkw (wysoko ustalana jest odrbnie na kady rok; w 2009 roku 5,5% PKB) w postaci tzw. nafto-gazowego transferu przekazywana jest bezporednio do budetu, reszta pozostaje w funduszach i moe zosta wykorzystana w przypadku Funduszu Rezerwowego do stabilizowania budetu pastwa w przypadku spadku cen surowcw, a Funduszu Dobrobytu Narodowego na wsparcie rosyjskiego systemu emerytalnego. rodki zgromadzone w funduszach zdeponowane s na kontach CBR i przez niego zarzdzane.

13

1.1.6. Trudnoci rosyjskiego sektora bankowego i gied Wykres 6. Rosyjski Indeks Giedowy RTS

rdo: Rosstat Rozwijajcy si kryzys finansowy na Zachodzie w sierpniu 2008 roku dotkn rwnie Rosj. Pocztkowo odczuy go rosyjskie giedy, z ktrych inwestorzy lawinowo wycofywali kapita (pod koniec jesieni 2008 indeksy giedowe powrciy do poziomw z grudnia 2005 roku). Negatywne konsekwencje spadkw na rynku akcji przeniosy si rwnie na rynek kredytw midzybankowych, rosa cena kapitau, a mimo to nie byo chtnych do zaoferowania kredytw. Due banki, tj. Sbierbank, Wniesztorgbank czy Gazprombank w zasadzie zawiesiy poyczanie pienidzy innym bankom. Dodatkowo rosyjskie banki zostay odcite od dotychczas taniego kredytowania z zagranicy. Problemy sektora bankowego pogbio jesieni 2008 roku masowe wycofywanie wkadw bankowych przez obawiajcych si o oszczdnoci obywateli. We wrzeniu i padzierniku Rosjanie wycofali z bankw ok. 8% wkadw (ok. 20 mld USD). Sytuacj bankw utrudniay rwnie niespacane przez ich klientw kredyty. Pogbianie si problemw w rosyjskim sektorze bankowym zmusio wadze do udzielenia mu wsparcia. Banki pastwowe, przede wszystkim Sbierbank i Wnieszekonombank, stay si gwnym kanaem dystrybucji antykryzysowej pomocy publicznej. Na ich kontach rozmieszczone zostay rodki publiczne w formie depozytw, ponadto banki pastwowe byy zaangaowane w programy pastwowe, ktrych celem byo utrzymanie popytu w kraju, m.in. udzielay subsydiowanych kredytw na zakup samochodw produkowanych w Rosji. Banki prywatne otrzymyway znacznie mniejsze wsparcie, przez co byo im trudno konkurowa z pastwowymi podmiotami2. Rzd zdecydowa rwnie o trzykrotnym podniesieniu limitw depozytw gwarantowanych (do 150 tys. rubli). W rezultacie tych dziaa w listopadzie udao si zahamowa wycofywanie lokat przez obywateli, banki nadal jednak niechtnie udzielay kredytw. Kolejnym problemem bankw byy niespacane kredyty. Wedug CBR 1 czerwca 2009 roku przeterminowanych byo 4,4% kredytw udzielonych przedsibiorstwom i 5,5% osobom fizycznym.

Dla przykadu Alfa Bank, najwikszy bank prywatny w Rosji, zosta publicznie skrytykowany przez premiera Putina, i domaga si zwrotu kredytu od zaduonego ponad miar rosyjskiego koncernu aluminiowego RusAl, nalecego do Olega Deripaski.

14

Zgodnie z prognozami do koca 2009 roku tzw. ze kredyty mog stanowi jednak ok. 12% cznej sumy kredytw. Bd one duym obcieniem dla bankw i mog powodowa powane problemy z pynnoci finansow. Mimo kopotw z wiarygodnoci klientw rosyjski rzd w zamian za wsparcie finansowe sektora bankowego nalega na zwikszenie kredytowania przedsibiorstw, gwnie z wybranych bran, np. sektora wojskowo-przemysowego, rolnictwa, sektora budowlanego, samochodowego, przewozw lotniczych, korporacji pastwowych. 29 czerwca premier Putin wyrazi niezadowolenie z powolnego przyrostu kredytowania w bankach pastwowych (Sbierbank, Wnieszekonombank, Wniesztorgbank, Rossielchozbank i Gazprombank). Wzrost wynosi 1,3% w cigu pierwszych piciu miesicy 2009 roku, tymczasem premier w lutym 2009 roku domaga si, aby banki te zwikszay kredytowanie o 2% miesicznie, natomiast w czerwcu wydzielenia ok. 16 mld USD kredytw w cigu kolejnych trzech miesicy. Przy czym premier postanowi zdyscyplinowa prezesw bankw, uzaleniajc ich wakacje od wypenienia tego zadania. Banki wywizay si z zadania ju pod koniec sierpnia. W czasie trwania kryzysu wiele mniejszych bankw nie zdoao utrzyma si na rynku. Od 1 sierpnia 2008 roku do 1 lipca 2009 roku CBR odebra licencje na funkcjonowanie 37 prywatnym bankom, cz z nich zbankrutowaa, niektre poczyy si lub zostay przejte przez inne banki. W rezultacie kryzys posuy dalszej konsolidacji rosyjskiego sektora bankowego, co zwikszyo jego stabilno. Negatywnym efektem jest jednak rosncy udzia pastwowych podmiotw podlegajcych silnym wpywom politycznym. W lipcu 2008 roku udzia pastwowych bankw w rosyjskim systemie bankowym wynosi 47%, podczas gdy w lipcu 2009 roku wzrs do 53%. Najwikszym bankiem w Rosji pozostaje pastwowy Sbierbank, na ktrego przypada poowa depozytw osb fizycznych. 1.1.7. Utrzymywanie si wysokiej inflacji Wykres 7. Inflacja

rdo: Rosstat Mimo kryzysu i spadku popytu w Rosji nadal utrzymuje si wysoka inflacja. W 2008 roku tempo inflacji zwikszyo si do 13,3% (wobec 11,9% w 2007 roku), inflacja utrzymywaa si rwnie na wysokim poziomie w pierwszych siedmiu miesicach 2009 roku (indeks cen konsumenta wzrs od grudnia 2008 roku o 8,1%), cho wzrost ten by niszy anieli w roku poprzednim (9,3%). Najsilniej wzrosy ceny usug (10,5%; zwaszcza komunalne o ponad 20%) oraz artykuw spoywczych (7,3%).

15

Jesieni 2008 roku, wraz z rozwojem kryzysu oczekiwania inflacyjne napdzaa rosnca niestabilno finansowa, spadek aktywnoci gospodarczej i ograniczone zaufanie do systemu bankowego, w konsekwencji zmala rwnie popyt na pienidz. Na wzrost inflacji miaa take wpyw dewaluacja rosyjskiej waluty, co doprowadzio do relatywnego podroenia towarw importowanych do Rosji (np. udzia importowanych towarw spoywczych na rosyjskim rynku wynosi ok. 40%, a w Moskwie nawet 70%). W kolejnych miesicach tempo wzrostu inflacji ogranicza bdzie spadajcy popyt, jednak przeciwdziaa temu bdzie wpuszczanie na rynek ogromnych rodkw w ramach rzdowego programu antykryzysowego (co zwikszy presj inflacyjn). 1.1.8. Ograniczenie przepyww kapitaowych w Rosji Wykres 8. Bezporednie inwestycje zagraniczne w Rosji i rosyjskie inwestycje bezporednie za granic (mld USD).

rdo: Opracowanie wasne na podstawie bilansu patniczego CBR Zgodnie z danymi CBR w IV kwartale 2009 roku sektor prywatny wywiz z Rosji 130 mld USD kapitau netto. Kapita zagraniczny, jak rwnie rodzimy, szuka pewniejszych, mniej ryzykownych inwestycji. Odpyw kapitau netto, cho ju nie tak spektakularny (34 mld USD), zanotowany zosta rwnie w I kwartale 2009 roku. Dziki jednak umacnianiu si rubla i wzrostowi cen ropy w II kwartale 2009 roku odpyw zosta zahamowany i do Rosji zacz powraca kapita wywieziony w czasie spadajcego kursu rubla. W konsekwencji ponownie odnotowano napyw kapitau netto w wysokoci 7,2 mld USD, cho w wikszoci jest to kapita spekulacyjny, ktry nie jest lokowany w inwestycje bezporednie czy dugoterminowe lokaty. Zanotowany odpyw kapitau zwizany by rwnie z koniecznoci obsugi wysokiego zaduenia zagranicznego rosyjskich podmiotw gospodarczych, jak i z ogromnymi trudnociami zacignicia nowych kredytw. Wedug Centralnego Banku Rosji wielko zagranicznego zaduenia korporacyjnego w Rosji na 1 lipca 2008 roku przekroczya 488 mld USD, z czego 193 mld USD przypadao na banki, a 295 mld USD na sektor niefinansowy (dla porwnania dug pastwowy wynosi jedynie 35 mld USD). Zgodnie z umowami kredytowymi, w czwartym kwartale 2008 roku rosyjskie podmioty gospodarcze byy zmuszone wypaci kredytodawcom ponad 47 mld USD, a w caym 2009 roku kolejne 160 mld USD.

16

Wedug danych Rosstatu w pierwszym proczu 2009 roku nastpi 30-procentowy spadek napywu inwestycji zagranicznych do Rosji (w porwnaniu z tym samym okresem poprzedniego roku). Z 32 mld USD wszystkich inwestycji, inwestycje bezporednie wyniosy 6 mld USD o poow mniej ni rok wczeniej. Przy czym ok. 30% wszystkich inwestycji trafio do rosyjskiego sektora przetwrczego. Najwikszymi inwestorami byy Luksemburg, Holandia i Cypr. Rwnie dane banku centralnego (wykorzystuje on odmienn od Rosstatu metodologi) potwierdzaj trend spadkowy w napywie inwestycji do Rosji (inwestycje bezporednie zmniejszyy si w I kwartale o 55% do 8 mld USD). Znacznie aktywniejsi od inwestorw zagranicznych w Rosji byli rosyjscy inwestorzy za granic. W pierwszym proczu 2009 roku, mimo 17% spadku tych inwestycji w porwnaniu z odpowiednim okresem poprzedniego roku (w I kwartale 2009 roku zanotowano ponad 2,5-krotny ich wzrost), ich wielko wyniosa 43 mld USD, a 1/4 z nich stanowiy inwestycje bezporednie. Gwnym kierunkiem tych inwestycji byy tzw. raje podatkowe, przede wszystkim Szwajcaria. Spadek inwestycji do Rosji to jeden z efektw wiatowego kryzysu gospodarczego i ograniczenia aktywnoci inwestycyjnej wiatowego biznesu (w 2008 roku wiatowe inwestycje bezporednie spady o prawie 15%, w 2009 spadek ten mia si pogbi do ok. 3040%) czy spowolnienia rozwoju gospodarczego rwnie u partnerw gospodarczych Rosji. Na tym tle wyrnia si rosyjska aktywno zagraniczna. Wydaje si jednak, e znaczna cz tych inwestycji to wywz kapitau z Rosji w celu jego zabezpieczenia za granic, a nie realne projekty inwestycyjne (wiele rosyjskich firm musiao si z nich wycofa w zwizku z koniecznoci spaty zaduenia).

1.2. Strategia antykryzysowa rzdu


Pogbiajcy si kryzys finansowy, ktry w szybkim tempie przeoy si na ca gospodark, zmusi rosyjskie wadze do opracowania programu przeciwdziaania tym negatywnym skutkom. W sumie rzdowy plan pomocowy zakada wydatkowanie 2,12,5 bln rubli (ok. 80 mld USD) od padziernika 2008 do grudnia 2009, cho rzdowe zapowiedzi z jesieni 2008 roku mwiy o wsparciu w wysokoci ok. 200 mld USD (rzd zrezygnowa z czci dziaa). Jesieni 2008 roku antykryzysowe dziaania rzdu miay charakter dorany, byy reakcj na najbardziej palce problemy, gwnie utrzymanie pynnoci finansowej systemu bankowego czy przeciwdziaanie spadkowi wartoci rubla. W pierwszej poowie 2009 roku dziaania antykryzysowe podejmowane byy w oparciu o przygotowany plan (cho oficjalnie antykryzysowy program rzdu zosta zaakceptowany dopiero w czerwcu 2009 roku) i zdecydowanie bardziej stabilne prognozy gospodarcze (do lutego 2009 roku prognozy zmieniay si z tygodnia na tydzie). W tym czasie wsparcie otrzymay brane szczeglnie istotne dla rosyjskiej gospodarki (sektor naftowo-gazowy, samochodowy, budownictwo), silnie dofinansowana bya rwnie polityka socjalna (spoeczestwo coraz bardziej odczuwao skutki kryzysu). Gwnym kanaem dystrybucji pomocy publicznej sta si pastwowy Wnieszekonombank, korporacja pastwowa powoana do ycia w 2007 roku w celu finansowania duych projektw inwestycyjnych w Rosji. 1.2.1. Gwne cele programu antykryzysowego Podjte przez rzd dziaania antykryzysowe3 miay przede wszystkim na celu: - wsparcie sektora finansowego: utrzymanie jego pynnoci finansowej i aktywizowanie akcji kredytowej. Wsparcie trafio m.in. do rosyjskich gied, Wnieszekonombank otrzyma ok. 7 mld USD na

Wicej na temat antykryzysowego programu rzdu FR oraz jego efektw: Ocena antykryzysowych dziaa wsparcia realnego sektora rosyjskiej gospodarki, 04.07.2009, Wysza Szkoa Gospodarki w Moskwie, Midzywydziaowe centrum analityczne.

17

interwencje w celu podtrzymania kursw notowa najwaniejszych rosyjskich spek4 (np. Gazprom, Rosnieft); ponad 75 mld USD trafio do rosyjskich instytucji kredytowych, gwnie bankw pastwowych (Sbierbank, Wnieszekonombank), banki pastwowe zostay rwnie zaangaowane w program pastwowy dofinansowywania kredytw na zakup samochodw rodzimej produkcji); - stymulowanie popytu wewntrznego: zamwienia publiczne, przedpaty, programy inwestycyjne monopoli naturalnych, protekcjonizm, stymulowanie popytu konsumpcyjnego i preferencje dla rodzimych przedsibiorcw, ograniczenia importu, subsydiowanie kredytw konsumpcyjnych (np. na zakup samochodw rodzimej produkcji) czy rat leasingowych. Promowane byy wybrane projekty infrastrukturalne, wsparcie pastwowych podmiotw otrzymaa m.in. pastwowa Transnieft (waciciel sieci transportu ropy w Rosji), na budow drugiej nitki Batyckiego Systemu Rurocigw (pozwalajcego na eksport rosyjskiej ropy z pominiciem Biaorusi), euroobligacje przez ni wyemitowane kupiy pastwowe banki5. Wsparciem dla Transniefti zwaszcza w budowie rurocigu czcego Syberi Zachodni z Oceanem Spokojnym oraz Rosniefti (na spat dugw) by kredyt zacignity w Chinach, ktremu patronowa rosyjski rzd; - zmniejszenie negatywnych skutkw kryzysu dla spoeczestwa: rozwj rynku pracy, ochrona miejsc pracy, wsparcie zatrudnienia, np. szkolenia; zwikszenie zasikw, ograniczenie moliwoci zatrudnienia migrantw; - rozszerzenie wybranym branom i przedsibiorstwom dostpu do rde finansowania: bezporednie kredytowanie (w tym z wykorzystaniem rekomendacji rzdowych; rzd wskaza brane, ktre powinny by wspierane finansowo przez banki, np. sektor wojskowo-przemysowy, rolnictwo, sektory budowlany, samochodowy, przewozy lotnicze, monopole i korporacje pastwowe), subsydiowanie stawek procentowych, udzielanie gwarancji kredytowych6, dokapitalizowanie czci przedsibiorstw, refinansowanie zagranicznego zaduenia; - ograniczenie obcie dla biznesu: ograniczenie obcie podatkowo-celnych (istotne znaczenie miay zwaszcza zmniejszenie i zmiana trybu ustalania ce eksportowych); ograniczenie tempa wzrostu opat za usugi i produkcj monopoli naturalnych, uproszczenie regulacji administracyjnych; - wsparcie maego biznesu: program wsparcia dla maych i rednich przedsibiorstw, program ich kredytowania prowadzony przez Wnieszekonombank, zagwarantowany (przyznane kwoty) udzia maego biznesu w przetargach organizowanych przez budety regionalne. 1.2.2. Najwaniejsze instrumenty programu antykryzysowego Niektre instrumenty miay za zadanie realizowanie kilku celw. Najwicej rodkw przeznaczonych zostao na rozszerzenie dostpu realnego sektora do rde finansowania 1,11,2 bln rubli (w tym 10 mld USD na refinansowanie zagranicznych dugw rosyjskich kompanii, a take kredytowe gwarancje pastwowe zaplanowane w 2009 roku w wysokoci 300 mld rubli, czyli niespena 10 mld USD). Zmniejszenie obcie dla biznesu kosztowao budet pastwa 500700 mld rubli; polityka spoeczna i stymulowanie popytu konsumpcyjnego, wsparcie dla pocztkujcych przedsi4

Od czerwca do listopada 2008 roku rosyjski indeks giedowy RTS spad o ponad 70%, podobnie jak notowania Gazpromu i Sbierbanku. Od padziernika 2008 roku Wienieszekonombank kupi prawie 2% Gazpromu; 2,6% UKoilu; 1,4% Rosniefti; 0,8% Surgutnieftiegazu; 3,4% Sbierbanku i 2,1% Wniesztorgbanku. W maju 2009 roku Transnieft wyemitowaa obligacje na sum 35 mld rubli (okoo 1,1 mld USD), ktre zostay wykupione przez trzy rosyjskie banki: Gazprombank, Wniesztorgbank, Uralsib. Do koca 2009 roku monopolista planuje rozmieci kolejne obligacje na sum okoo 100 mld rubli (okoo 3,2 mld USD). Na pocztku 2009 roku rzd ustali, e maksymalnie przedsibiorstwa mog otrzyma 10 mld rubli gwarancji kredytowych, okazao si jednak, e niezbyt restrykcyjnie trzyma si tej wytycznej: Grupa Gaz otrzymaa bowiem 20 mld rubli, Kazaorgsyntez 15 mld rubli, Metalinwest 29 mld rubli, zakady samolotowe Progress 2,17 mld rubli.

18

biorcw kolejne 250300 mld rubli; stymulowanie popytu wewntrznego 180200 mld rubli, wsparcie maych i rednich przedsibiorstw pochono natomiast 6090 mld rubli7. W ujciu sektorowym dziki programowi antykryzysowemu w 2009 roku najwicej zyskay: sektor naftowo-gazowy 200250 mld rubli; przemys samochodowy i maszyn rolniczych ok. 200 mld rubli, kompleks wojskowo-przemysowy 180 mld rubli (z czego 100 mld przypado na gwarancje kredytowe). Najwikszym przegranym tego programu by redni biznes: nie uzyska pomocy, jak oferowano duym przedsibiorstwom, gdy ich lobbing okaza si za saby, systemowo zosta wykluczony natomiast z pomocy przygotowanej dla maego biznesu. Specjalnej oferty nie opracowano rwnie dla przemysu lekkiego, spoywczego czy chemicznego. Rwnie sektor produkcji zaawansowanej technologicznie nie otrzyma wystarczajcej pomocy. Wprawdzie rzd wprowadzi zwolnienia z VAT w przypadku importu urzdze technologicznych niemajcych rosyjskich odpowiednikw, ale nie opracowa aktw wykonawczych do tej decyzji (np. listy tych urzdze), w konsekwencji do wrzenia 2009 roku przepis nie wszed w ycie. Tabela 1. Warto rzdowego programu antykryzysowego (padziernik 2008/grudzie 2009) miliardy rubli rozszerzenie dostpu realnego sektora do rde finansowania; w tym refinansowanie zagranicznych dugw rosyjskich kompanii* kredytowe gwarancje pastwowe Emisja gwarantowanych przez pastwo papierw dunych przez Rosyjskie Koleje dokapitalizowanie Agencji ds. budownictwa mieszkaniowego hipotecznego zmniejszenie obcie dla biznesu, w tym: skrcenie okresu kalkulacji wysokoci ce eksportowych podwyszenie minimum nie podlegajcego opodatkowaniu podatkiem od wydobycia zasobw naturalnych polityka spoeczna, wsparcia dla pocztkujcych przedsibiorcw stymulowanie popytu wewntrznego wsparcie MSP
* Od pocztku 2009 roku rzd zawiesi ten instrument wsparcia.

11001200 ~ 345 300 100 75 500700 ponad 150 100 250300 180200 6090

Ocena antykryzysowych dziaa..., ibidem.

19

1.2.3. Najwaniejsze cechy rosyjskiego programu antykryzysowego Analizujc dziaania antykryzysowe rzdu mona wskaza kilka ich gwnych cech: - w wikszoci arbitralny dobr sektorw i przedsibiorstw, ktrym udzielana jest pomoc; decyzje polityczne, oparte na nieznanych kryteriach, przy czym widoczny jest trend do coraz wikszego wykorzystania tego typu instrumentw. Bezprecedensowy nieoprocentowany kredyt otrzymay najwiksze zakady samochodowe Rosji AwtoWAZ (25 mld rubli, pienidze te pozwoliy zmniejszy o poow zaduenie tego koncernu), wchodzce w skad korporacji pastwowej Rostiechnoogii; - nieprzejrzysto; zasady refinansowania dugw zagranicznych zostay okrelone do precyzyjne (pomoc przeznaczona bya tylko dla tych firm rosyjskich lub ich zagranicznych spek-crek, ktrych dziaalno ma istotne znaczenie dla gospodarki regionw lub strategicznych gazi przemysu (Gazprom, Rosnieft, UKoil), po czym proces ten zosta utajniony, oficjalnie nie informowano, kogo WEB postanowi wesprze, nie komentowane byy rwnie przecieki prasowe o tym, e RusAl otrzyma a 4,5 mld USD, cho wczeniej Wnieszekonombank ustali limit dla jednego przedsibiorstwa w wysokoci 2,5 mld USD; - kompensacyjny charakter, ograniczenie strat (zarwno tych tymczasowych, jak i tych chronicznie uzyskiwanych przez przedsibiorstwa); zabrako instrumentw motywujcych przedsibiorstwa do aktywnej polityki, zdywersyfikowania produkcji, szukania nowych rynkw zbytu; - bezwarunkowo, rzd w zasadzie nie stawia wymaga wobec beneficjentw pomocy; - wspieranie tradycyjnych sektorw gospodarki: surowcowego (sektor naftowo-gazowy m.in. poprzez zmian trybu ustalania ce eksportowych czy pobierania VAT; Gazprom utrzymujc nisk stawk podatku od wydobycia gazu, niepodnoszonego dla tego koncernu od 2006 roku); sektora zbrojeniowego (poprzez zagwarantowanie mu zamwie i przesyanie przedpat na ich realizacj); przemysu maszynowego, zwaszcza samochodowego; rolnictwa; budownictwa; przewozw lotniczych i kolejowych. Widoczne byo skoncentrowanie si na duym biznesie, do ktrego trafio ponad 60% pomocy (may biznes otrzyma ok. 5% caej pomocy publicznej); - mao efektywny proces wdraania zaaprobowanych aktw normatywnych (nie mwic o niezrealizowanych zapowiedziach pomocy, np. Rosyjskie Koleje, ktrym obiecano 50 mld rubli na rekompensat za utrzymanie taryf na niskim poziomie, do lata otrzymay zaledwie ok. 5 mld rubli; - wiele instrumentw tworzonych byo pod presj czasu i silnego lobbingu rnych grup interesu.

1.3. Trendy w gospodarce


Kryzys gospodarczy na razie nie doprowadzi do zmiany czy korekty dotychczasowej polityki gospodarczej rosyjskiego rzdu, a wrcz przyspieszy procesy obserwowane w rosyjskiej gospodarce w czasie ostatnich lat prezydentury Wadimira Putina8. Antykryzysowy program rzdu umoliwi kontynuowanie polityki umacniania pastwa w gospodarce, dalszego uwaszczania si elity rzdzcej czy ekspansji rosyjskiego kapitau za granic. Mimo i kryzys zademonstrowa ogromne niebezpieczestwo dla Rosji wynikajce z zalenoci rosyjskiej gospodarki od sektora surowcowego, wydaje si mao prawdopodobne, aby w najbliszej przyszoci wadze zdecydoway si na fundamentalne zmiany w dotychczasowej polityce gospodarczej. W elicie rzdzcej istnieje gbokie przekonanie, e rosyjskie zasoby surowcowe jeszcze przez wiele lat bd jej gwarantowa wysokie dochody. Naley zatem bardzo ostronie podchodzi do skadanych w ostatnich miesicach deklaracji najwyszych urzdnikw pastwowych dotyczcych koniecznoci modernizacji rosyjskiej gospodarki i walki z korupcj,
8

Szerzej na temat dokryzysowych trendw w rosyjskiej gospodarce: Niewidzialna rka Kremla. Kapitalizm pastwowy po rosyjsku, Iwona Winiewska, Punkt Widzenia OSW, luty 2007.

20

ktre znalazy si m.in. w tekcie programowym prezydenta Dmitrija Miedwiediewa, opublikowanym we wrzeniu 2009 roku na rosyjskim portalu internetowym Gazeta.ru9. Takie deklaracje skadane ju byy w Rosji wielokrotnie, w tym przez Wadimira Putina (gwnie w latach 20002003), jednak dotd realne dziaania wadz byy w wikszoci sprzeczne z takimi postulatami10. Niewtpliwie jednak rosyjskie wadze podtrzymywa bd swoje zainteresowanie unowoczenianiem rosyjskiej gospodarki i sprowadzaniem do Rosji nowoczesnych technologii, pod warunkiem jednak, e proces ten pozwoli zachowa kontrol pastwa nad gospodark. 1.3.1. Umacnianie si pastwa w rosyjskiej gospodarce W czasie kryzysu wiele rosyjskich prywatnych przedsibiorstw, ktre znalazy si w trudnej sytuacji finansowej, szukay pomocy u pastwa, w zasadzie jednego z nielicznych podmiotw dysponujcych funduszami mimo pogbiajcych si trudnoci. W konsekwencji moliwa bya dalsza renacjonalizacja aktyww. Proces ten widoczny by pocztkowo (lato 2008 rok) w sektorze bankowym. Wnieszekonombank przej m.in. prywatny Swiazbank, pastwowa spka Rosyjskie Koleje bankrutujcy bank KitFinance. W ramach dziaa antykryzysowych i ratowania przed upadkiem zakadw wanych dla danego miasta czy regionu np. Wnieszekonombank w sierpniu 2009 roku wykupi 100% akcji koncernu metalurgicznego Amurmetal, usytuowanego na Dalekim Wschodzie Rosji, nalecego do deputowanego Dumy Aleksandra Szyszkina. Zgodnie z umow poprzedni waciciele zachowali prawo wykupu akcji. Problemy finansowe wspwacicieli spki naftowej Sibirnieft (wydobycie 3 mln ton rocznie, waciciel moskiewskiej rafinerii) stay si okazj do przejcia kontroli nad t spk przez nalec do Gazpromu spk naftow Gazpromnieft. Od kwietnia do czerwca 2009 roku gazpromowska spka wykupia ponad 34% udziaw od mniejszociowych udziaowcw, porozumiaa si rwnie w sprawie wykupu kolejnych 23% akcji obecnie znajdujcych si w zastawie w Sbierbanku (spata kredytu powinna dokona si do padziernika 2009 roku). Aktywa naftowe 100% spki Dilisma (waciciel z w obwodzie irkuckim, wielko zapasw 15 mld ton) oraz 35% akcji w spce Tass-Jurjas Nieftiegazodobycza (waciciel z w Jakucji z zasobami 59 mln ton ropy i 154 mln ton kondensatu gazowego) rwnie przez Sbierbank. Kredyt na zakup tych aktyww od pastwowego banku wzia spka naftowa Urals Energy, termin spaty min w padzierniku 2008 roku. W wyegzekwowaniu swoich praw przez Sbierbank braa udzia prokuratura11. Aktywami bdcymi obecnie wasnoci Sbierbanku interesuj si zarwno pastwowa Rosnieft, jak i Gazpromnieft. W zastawie w Sbierbanku jest rwnie 100% akcji Russniefti, ktre latem 2008 roku zostay si odebrane poprzedniemu wacicielowi Michaiowi Gucerijewowi. Jednoczenie z procesem przejmowania wasnoci trwao dalsze umacnianie podmiotw pastwowych. Widoczne to byo zwaszcza w sektorze finansowym, gdzie postpowaa konsolidacja aktyww, gwnie jednak wok podmiotw pastwowych (m.in. Wnieszekonombanku, Sbierbanku i Wniesztorgbanku). Silne wsparcie finansowe oraz rozszerzenie kompetencji otrzymaa rwnie korporacja pastwowa Rostiechnoogii (patrz ramka dotyczca Siergieja Czemiezowa). Pastwow pomoc otrzymay pastwowe przedsibiorstwa z sektora energetycznego: Gazprom, Rosnieft czy Transnieft.

9 10 11

http://www.gazeta.ru/comments/2009/09/10_a_3258568.shtml. Szerzej na ten temat: Iwona Winiewska, Niewidzialna rka Kremla, op. cit. W prokuraturze na pocztku 2009 roku powsta sztab, ktrego zadaniem jest wsppraca z problematycznymi kredytobiorcami. Oprcz przedstawicieli prokuratury, w jego skad weszli rwnie przedstawiciele Sbierbanku, Wniesztorgbanku, Wnieszekonombanku i Rossielchozbanku.

21

Siergiej Czemiezow wzmacnia swoj pozycj w elicie wadzy Jednym z czonkw elity rzdzcej umacniajcych si w czasie kryzysu jest Siergiej Czemiezow. Naley on do wskiego grona zaufanych osb Wadimira Putina (znaj si z okresu suby w KGB w Drenie). Od listopada 2007 roku Czemiezow jest dyrektorem generalnym korporacji pastwowej Rostiechnoogii, zarzdzajcej ok. 430 przedsibiorstwami (cznie zatrudniaj ponad 800 tys. osb), nalecych gwnie do kompleksu przemysowo-obronnego, ale take przemysu samochodowego (AwtoWAZ i Kamaz). Gwnym zadaniem Rostiechnoogii jest wspdziaanie w opracowaniu, produkcji i eksporcie cywilnej i wojskowej wysokotechnologicznej produkcji przemysowej. Zgodnie z pierwotnymi zaoeniami Czemiezowa, rozwj przejtych przez niego aktyww mia si odbywa dziki kredytom bankowym oraz dzierawie ziemi nalecej do przedsibiorstw. Plany te pokrzyowaa zmiana koniunktury w sierpniu 2008 roku. Po dziewiciu miesicach 2008 roku okazao si, e zaduenie korporacji Rostiechnoogii wynioso 625 mld rubli (za w maju 2009 roku a 1/3 przedsibiorstw nalecych do niej znalazo si na krawdzi bankructwa). Czemiezow przyzna, e gdyby mona byo przewidzie kryzys, Rostiechnoogii dobrze by si zastanowia, zanim zgodziyby si wzi pod zarzd tak ilo aktyww*. Od pocztku istnienia Rostiechnoogii Czemiezow aktywnie zabiega o wsparcie rosyjskiego rzdu oraz o rozbudow swoich kompetencji, a proces ten nasili si w okresie kryzysu. Za sukces Czemiezowa w ostatnich miesicach mona uzna: wzrost kompetencji: w maju 2009 roku prezydent Miedwiediew podpisa poprawki do ustaw wzmacniajce autonomi korporacji Rostiechnoogii. Zgodnie z przyjtymi poprawkami goskorporacja uzyskaa w dzieraw (po preferencyjnych cenach) ziemi, na ktrej stoj przedsibiorstwa. Dyrektor generalny Rostiechnoogii uzyska nowe penomocnictwa. Czemiezow jest jedynym dyrektorem korporacji pastwowej, ktry ma prawo inicjatywy ustawodawczej (moe zgasza wnioski prezydentowi, rzdowi i innym organom pastwowym). Rostiechnoogii uzyskuje prawa wacicielskie w momencie decyzji rzdu o przekazaniu aktyww w rce tej goskorporacji, a nie po dugiej procedurze prawnej. Goskorporacja uzyskaa rwnie ochron przed kredytodawcami; utworzenie Rosavia. Spka tworzona z przewonikw lotniczych kontrolowanych przez Rostiechnoogii, powoana do ycia w padzierniku 2008 roku, umoliwiy to trudnoci finansowe rosyjskich prywatnych spek przewozowych nalecych do AirUnion z lipca-sierpnia 2008 roku. Koncern jest w trakcie tworzenia, powstaje na gruzach doprowadzonego do bankructwa AirUnion. Przedsibiorstwa lotnicze wchodzce w skad spki Rosavia otrzymaj 5 mld rubli kredytw zgodnie z programem pastwowego wsparcia finansowego. Decyzja w tej sprawie przyjta zostaa przez rzd w grudniu 2008 roku; uzyskane wsparcie finansowe. Dotychczas Rostiechnoogii otrzymay 25 mld rubli kredytu dla AwtoWAZ-u (podczas gdy pozostae koncerny samochodowe mog liczy jedynie na gwarancje pastwowe), 3,5 mld rubli dla ASMPO-Awisma. Na wsparcie dla kompleksu wojskowo-przemysowego rzd przeznaczy 180 mld rubli (wikszo tych przedsibiorstw jest wasnoci Rostiechnoogii). zapowied cisej wsppracy Rostiechnoogii ze Sbierbankiem, Wniesztorgbankiem i Gazprombankiem (doczy ma do nich rwnie Wnieszekonombank). W kwietniu 2009 roku te najwiksze rosyjskie banki podpisay memorandum, zgodnie z ktrym Rostiechnoogii uzyska tanie kredyty na podstawie uproszczonych procedur. Banki finansowa maj m.in. program inwestycyjny AwtoWAZ-u (ok. 80 mld rubli) do 2013 roku (zalecenie premiera Putina). W zamian korporacja Rostiechnoogii bdzie wspiera banki (tj. wiadczy usugi: konsulting, zarzdzanie, kontrola, monitoring) w nadzorowaniu aktyww, ktre znalazy si w bankach jako zastaw wobec udzielonych kredytw (m.in. Norylski Nikiel, Grupa Gaz). Rostiechnoogii bdzie miaa rwnie moliwo kupna niektrych aktyww przejtych przez banki. Trzeba zaznaczy, e ambicje dyrektora Rostiechnoogii byy znacznie wiksze, nie wszystkie plany zdoa zrealizowa. Siergiej Czemiezow ubiega si m.in. o stanowisko szefa rady dyrektorw Norylskiego Nikla, przegra z innym kandydatem wadzy (Aleksandrem Wooszynem, b. szefem Administracji Prezydenta), nie otrzyma rwnie penomocnictw dysponenta i beneficjenta rodkw budetowych przy realizacji Federalnych Programw Celowych. Jednak mimo istnienia silnej grupy przeciwnikw w elicie rzdzcej i niskiej efektywnoci kierowanych przez niego aktyww (co ujawni kryzys), jego pozycja w elicie nie zostaa podwaona, a wrcz umocnia si.
* Wywiad Siergieja Czemiezowa dla rosyjskiego dziennika ekonomicznego Wiedomosti z 27 maja 2009 r.

22

Antykryzysowy program rzdu sprzyja zarzdcom wasnoci pastwowej: goskorporacji, spek naftowych, Gazpromu, bankw, a take budowania wasnego zaplecza ekonomicznego. Wasno pastwowa, a nie prywatna, jak w latach 90., w czasie obecnego kryzysu gwarantowaa siln pozycj w rosyjskiej gospodarce i dostp do finansowania (patrz ramka). Obecnie to pastwo dysponuje rodkami finansowymi, umoliwiajcymi ratunek przed bankructwem, a nie prywatny biznes, jak to miao miejsce w 1998 roku. Skuteczny lobbing by moliwy dziki cisym powizaniom z elit wadzy. W czasie kryzysu postpowaa rwnie marginalizacja prywatnego duego biznesu. Ograniczone wasne rodki finansowe, wymuszay na prywatnych koncernach zwracanie si o wsparcie do rzdu, w konsekwencji coraz bardziej uzaleniay si one od pastwa. Dla przykadu Wnieszekonombank warunkowa przyznawanie kredytw od wprowadzenia swoich przedstawicieli do zarzdu koncernw, dodatkowych gwarancji od ich akcjonariuszy albo te zastawu w formie akcji lub kontraktw eksportowych (patrz ramka poniej).
Kopoty prywatnego biznesu w czasie kryzysu Kryzys negatywnie odbi si na interesach m.in. Wadimira Potanina, wspwaciciela najwikszego na wiecie koncernu niklowego, Norylski Nikiel. Mimo i spka formalnie nadal jest wasnoci prywatnych inwestorw, to faktyczn kontrol nad ni przejo pastwo. W sierpniu 2008 roku dyrektorem generalnym (w konflikcie dwch gwnych udziaowcw Potanina i Olega Deripaski (rol rozjemcy w sporze spenia pastwo) zosta wybrany Wadimir Strakowski (dawny wsppracownik Wadimira Putina w merostwie Petersburga), w grudniu 2008 roku za na czele nowej rady dyrektorw koncernu stan rwnie przedstawiciel pastwa Aleksandr Wooszyn*. Nie jest jasne natomiast obecne stanowisko elity wadzy wobec jednego z najbardziej promowanych do niedawna przez wadz prywatnego biznesmena Olega Deripaski. W czasie prosperity nalecy do niego koncern Bazowy Element zarzdzajcy aktywami Deripaski m.in. udziaami w RusAl, Russkije Maszyny by jednym z najbardziej dynamicznie rozwijajcych si podmiotw rosyjskich i to zarwno na rynku wewntrznym, jak i zagranicznym. Jego aktywno dotyczya bran szczeglnie wraliwych dla Kremla (aluminium, przemys maszynowy czy naftowy), dlatego te jego sukcesy biznesowe wizane byy z silnym wsparciem ze strony wadzy. W czasie kryzysu ogromnie zaduony koncern popad w powane kopoty finansowe. Zmuszony zosta odda bankom cz aktyww zagranicznych, wczeniej zakupionych na kredyt (20% udziaw w kanadyjskim koncernie samochodowym Magna oraz 10% w niemieckiej firmie budowlanej Hochtief), pastwo wsparo go kredytem w wysokoci 4,5 mld USD, dziki czemu znajdujce si w zastawie w zagranicznych bankach udziay RusAl znalazy si we Wnieszekonombanku. Pomoc w postaci 20 mld rubli gwarancji kredytowych otrzyma rwnie nalecy do niego koncern samochodowy Gaz. Udao mu si zrestrukturyzowa zaduenie wobec rosyjskich bankw. Dziaania te zademonstroway cakowit zaleno Deripaski od pastwowej pomocy.
* Wooszyn by szar eminencj w czasach prezydentury Borysa Jelcyna, lecz zachowa spor cz wpyww rwnie za Putina (czony by m.in. z obecnym prezydentem Miedwiediewem).

Antykryzysowe dziaania rzdu wzmocniy rwnie proces odchodzenia rosyjskiej gospodarki od zasad wolnej konkurencji. Program antykryzysowy, wspieranie finansowe poszczeglnych bran czy wsparcie podatkowo-celne byy uzalenione od politycznych decyzji, opartych na silnym lobbingu grup interesu i miay arbitralny charakter. W konsekwencji wzmacniane byo rczne sterowanie gospodark, wbrew jej ekonomicznej efektywnoci. Przedsibiorstwa pastwowe otrzymyway pomoc na podstawie nieprecyzyjnych kryteriw, przy czym w zamian nie bya wymagana ich restrukturyzacja. Ogromne zamwienia publiczne w wikszoci trafiay do przedsibiorstw pastwowych niezalenie od jakoci towarw czy usug przez nie oferowanych. Decyzje o restrukturyzacji zaduenia przedsibiorstw i udzielaniu im nowych kredytw podejmowane byy pod polityczne dyktando (zarzdzenie

23

premiera Putina o udzielaniu kredytw przez banki pastwowe, patrz punkt 1.1.6). W konsekwencji kryzys nie posuy do wymuszenia poprawy efektywnoci zarzdzania przedsibiorstwami, wrcz przeciwnie mao efektywne zakady otrzymyway pomoc i wygryway konkurencj z producentami nie majcymi wsparcia pastwowego. 1.3.2. Dalsza ekspansja rosyjskiego kapitau i kontrolowane otwarcie si na kapita zagraniczny 1.3.2.1. Rosyjska ekspansja zagraniczna Kryzys gospodarczy ograniczy skal ekspansji zagranicznej rosyjskiego prywatnego kapitau12, cho nadal jest on do aktywny za granic, w czasie kryzysu jako inwestor umocni si natomiast rosyjski kapita pastwowy. Nadal gwnymi inwestorami zagranicznymi s rosyjskie koncerny surowcowe, coraz wyraniej zarysowuje si drugi istotny kierunek rosyjskich inwestycji, tj. nowoczesne technologie. Do kryzysu rosyjskie inwestycje w duej mierze kredytowane byy przez zagraniczne banki. Kredytw udzielano zazwyczaj pod zastaw przejmowanych aktyww, w sytuacji pogorszenia si koniunktury nie wszyscy inwestorzy byli w stanie wywiza si ze swoich zobowiza, niektrzy z nich zmuszeni byli pozby si nowo przejtych udziaw. W najwiksze kopoty popad Oleg Deripaska, nalecy do niego koncern Russkije Maszyny zmuszony zosta do pozbycia si 20% udziaw w kanadyjskim koncernie samochodowym Magna (cho nadal deklaruj blisk wspprac z Kanadyjczykami), a Bazowy Element 10% w niemieckiej firmie budowlanej Hochtief. Rosyjscy biznesmeni nie stracili jednak kontroli nad przejtymi aktywami w branach uznawanych przez rosyjskie wadze za strategiczne. Rosyjski rzd opracowa bowiem antykryzysowy program refinansowania przez Wnieszekonombank zagranicznych zobowiza rosyjskich przedsibiorstw. Kredyt taki otrzyma m.in. RusAl (w zastawie u Wnieszekonombanku znalazo si 25% udziaw w Norylskim Niklu), koncern metalurgii elaza Ewraz. Dziki temu programowi strategiczne przedsibiorstwa rosyjskie udao si utrzyma w rkach rosyjskiego kapitau. W sektorze surowcowym widoczna bya dalsza ekspansja. Rosyjskie koncerny naftowe przejy: UKoil 45% udziaw w holenderskiej rafinerii TRN, a Surgutnieftiegaz ponad 21% udziaw (stajc si najwikszym udziaowcem) w wgierskim koncernie petrochemicznym MOL. Kryzys pozwoli rwnie rosyjskiemu koncernowi wydobywczo-metalurgicznemu Meczel na przejcie po atrakcyjnej cenie 100% akcji w amerykaskiej spce wglowej Bluestone Coal. W czasie kryzysu zainteresowanie zagranicznymi aktywami wykazay rwnie rosyjskie firmy pastwowe: Wnieszekonombank przej ponad 50% akcji ukraiskiego Prominvestbanku, najwikszy przewonik lotniczy Aerofot zoy ofert na zakup 91% udziaw w narodowym przewoniku czeskim Czech Airlines (szanse rosyjskiej spki s jednak bardzo mae ze wzgldu na negatywn ocen tej transakcji przez czeskie suby specjalne). Sbierbank stan do przetargu na akcje niemieckich zakadw samochodowych Opel, prywatna spka Renova naleca do Wiktora Wekselberga uzyskaa (latem 2009) zgod Brukseli na przejcie kontroli nad szwajcarsk kompani inynieryjno-konstrukcyjn Sulzer, wczeniej (w poowie 2008) spka ta zdoaa zwikszy swoje udziay rwnie w spce Oerlikon (firma dziaajca w brany nanotechnologii, produkuje m.in. pprzewodniki, technologie urzdze prniowych oraz elektronik kosmiczn). Zwaszcza te trzy ostatnie inwestycje maj wane znaczenie dla rosyjskiego rynku. Dziki nim bowiem rosyjski kapita moe uzyska dostp do nowoczesnych technologii, ktre mog zosta wykorzystane na rynku rosyjskim.
12

Zgodnie z wyliczeniami Forbes opublikowanymi w kwietniu 2009 roku, warto majtku 100 najbogatszych Rosjan w cigu roku zmniejszya si o 380 mld USD do 142 mld USD. W 2009 roku najbogatszym Rosjaninem by Wadimir Prochorow, ktry przed kryzysem zdoa sprzeda swoje udziay w Norylskim Niklu (co uchronio go przed spadkami wartoci spek surowcowych), lider poprzedniego roku Oleg Deripaska spad na dziesit pozycj (w cigu roku jego majtek skurczy si o 25 mld USD do 3,5 mld USD).

24

1.3.2.2. Zagraniczne inwestycje w Rosji Kryzys finansowy spowodowa dynamiczny odwrt kapitau z rosyjskiego rynku. Brak zaufania do rosyjskiego rynku najszybciej zademonstrowa tzw. kapita spekulacyjny. Jednak w I proczu 2009 roku rwnie inwestorzy na trwae wicy si z rynkiem rosyjskim drastycznie ograniczyli aktywno. Dotychczas nie byo jednak spektakularnego wycofywania z Rosji inwestycji dugoterminowych. Mimo i wielu inwestorw ucierpiao na pogorszeniu koniunktury, zwaszcza koncerny samochodowe silnie odczuy spadek popytu, to jednak staraj si oni przeczeka ten okres, liczc na zarobki w przyszoci. Tym bardziej e protekcjonistyczna polityka rosyjskiego rzdu ogranicza atrakcyjno importowanych towarw (podwyki ce na samochody, maszyny, artykuy spoywcze czy wywz drewna), promujc produkcj na rosyjskim rynku. Kreml w czasie kryzysu kontynuowa, obserwowan ju wczeniej, polityk kontrolowanego otwierania rosyjskiego rynku, w tym surowcowego (najbardziej atrakcyjnego) na zagranicznych inwestorw. Od 2006 roku w Rosji prywatyzowane s mniejszociowe udziay atrakcyjnych dla inwestorw aktyww (Rosniefti, bankw publicznych), selektywnie dopuszczane s zagraniczne koncerny do sektora wydobywczego. Przy czym otwieranie si Moskwy na zagranicznych inwestorw nie spowodowao utraty przez Kreml kontroli nad kluczowymi sektorami rosyjskiej gospodarki13. Poza sektorem surowcowym aktywno inwestorw zagranicznych bya znacznie wiksza. Proces wpuszczania zagranicznych udziaowcw do rosyjskiego sektora surowcowego kontynuowany by rwnie w czasie kryzysu. Francuski koncern energetyczny Total wstpnie porozumia si o przejciu 49% udziaw w rosyjskim zou gazowym Tiermokarstowoje (o zasobach w wysokoci 47,5 mld m3 gazu i 10 mln ton kondensatu), obecnie nalecym do prywatnego koncernu gazowego Novatek. Transakcj t wspar osobicie premier Wadimir Putin. Wydaje si, e bya ona moliwa dziki wczeniejszej sprzeday rosyjskiemu UKoilowi udziaw w holenderskiej rafinerii przez Total. Ta wymiana aktyww pomidzy koncernem Total a rosyjskimi spkami bya realizacj strategii rosyjskich wadz dopuszczania zagranicznych inwestorw do rosyjskiego sektora surowcowego pod warunkiem otwierania rynkw zagranicznych przed rosyjskimi inwestorami. Kryzys zmusi rwnie rosyjskie spki do zacienienia wsppracy energetycznej z Chinami. Rosyjskie spki Rosnieft i Transnieft otrzymay odpowiednio 15 mld USD i 10 mld USD kredytu, a w zamian Rosja zobowizaa si dostarcza Pekinowi 15 mln ton ropy rocznie w latach 20112030, zgodzia si rwnie na wybudowanie odgazienia do Chin ropocigu prowadzcego z Syberii Wschodniej do Oceanu Spokojnego. W najbliszych miesicach moemy si spodziewa intensyfikacji tego procesu14, gdy gwarantuje on nie tylko napyw kapitau do Federacji Rosyjskiej, ale rwnie nowych technologii, bardzo potrzebnych rosyjskiej gospodarce. Szersz wspprac z zagranicznymi inwestorami zapowiedzia rwnie prezydent Dmitrij Miedwiediew w tekcie programowym, opublikowanym przez portal internetowy Gazeta.ru we wrzeniu 2009 roku. Zamiary te potwierdzi rwnie wicepremier Igor Szuwaow, zapowiadajc wznowienie prywatyzacji rosyjskich aktyww, w tym spki naftowej Rosnieft15. Jest jednak mao prawdopodobne, aby elita wadzy zdecydowaa si na oddanie kontroli nad kluczowymi dla pastwa przedsibiorstwami16.
13

14

15

16

Wicej na ten temat: Kontrolowane otwarcie Rosji na zagranicznych inwestorw. Nowa strategia Kremla wobec obcego kapitau, Iwona Winiewska, Komentarze OSW, nr 4, maj 2008. 21 wrzenia 2009 roku rosyjski koncern samochodowy AwtoWAZ poinformowa o planach stworzenia JV z francuskim Renault i japoskim Nissanem, ktre zajmowa si miaoby produkcj w zakadach Awtowazu czci zamiennych do samochodw. Igor Szuwaow dla Bloomberg TV z 22 wrzenia 2009 roku. Sprywatyzowane mogyby by m.in. 25% akcji najwikszej rosyjskiej spki naftowej Rosnieft. Pastwo obecnie posiada 75% udziaw. W czasie pierwszej fazy kryzysu, jesieni 2008 roku, rzd udziela wielomiliardowych kredytw rosyjskim przedsibiorstwom na spat ich zagranicznego zaduenia, tak aby nie dopuci do przejcia ich przez zagranicznych wierzycieli.

25

2. KWESTIE POlITYcZnE I SPOEcZnE W dObIE KRYZYSu

2.1. Sytuacja polityczno-spoeczna


2.1.1. Sytuacja polityczna Istniejcy w Rosji system wadzy jest kontynuacj systemu uksztatowanego w okresie prezydentury Wadimira Putina (20002008). System ten mona okreli mianem mikki autorytaryzm, a wrd jego gwnych cech naley wymieni: koncentracj wadzy w rku elity rzdzcej, cis kontrol elity nad wanymi procesami politycznymi i gospodarczymi, niejawno i arbitralno procesw decyzyjnych oraz upolitycznienie gospodarki (wadza polityczna uywana jest do uwaszczania si czonkw elity rzdzcej), a take instrumentalizacj przez putinowsk elit rzdzc konstytucyjnych organw pastwa (parlamentu, sdw etc.), uywanych do sankcjonowania decyzji elity. Znikoma jest kontrola spoeczna i polityczna nad dziaaniami wadz. Gwnym rdem legitymizacji obecnego systemu wadzy w Rosji jest wysokie poparcie spoeczne dla lidera elity Wadimira Putina, ktre zawdzicza on dobrej koniunkturze gospodarczej w okresie prezydentury oraz kontroli nad popularnymi mediami, od lat kreujcymi jego pozytywny wizerunek. Najwaniejsze decyzje zapadaj w wskim gronie putinowskiej elity rzdzcej, ktrej nie mona utosami z konkretn instytucj17. Elita zoona jest z zaufanych wsppracownikw Wadimira Putina z okresu jego pracy w KGB (w latach 19751990) oraz w merostwie Petersburga (1990 1996). Grupa ta nie ma formalnej struktury, cz jej czonkw nie peni funkcji publicznych, a czy ich przede wszystkim dawna zayo, przy czym wikszo reprezentantw elity cz bliskie relacje z Putinem, jednak rzadko s oni blisko powizani ze sob nawzajem. Elita putinowska nie jest homogeniczna, wystpuje w niej szereg rywalizujcych grup interesu. Podoem tej rywalizacji najczciej s nie kwestie programowe czy ideologiczne, lecz finansowe i wasnociowe (dystrybucja aktyww, dostp do rodkw budetowych)18. Jednak mimo wewntrznego zrnicowania i rywalizacji,w putinowskiej elicie wadzy nie doszo przez te lata do rozamu, pozostaje ona te niemal niezmienna, jeli chodzi o skad i struktur. Wrd gwnych reprezentantw elity wymieni mona wicepremiera Igora Sieczina, majcego due wpywy w sektorze naftowym i kontrolujcego koncern Rosnieft; Siergieja Czemiezowa, dyrektoranajwikszej korporacji pastwowej Rostiechnoogii, zrzeszajcej kilkaset przedsibiorstw m.in. z brany maszynowej, samochodowej i lotniczej; bankiera Jurija Kowalczuka, kontrolujcego bank Rossija czy tradera naftowego Giennadija Timczenk (patrz Ramka). Czonkiem elity wadzy (a do 2000 roku bliskiego otoczenia Putina) jest rwnie Dmitrij Miedwiediew, ktry w przeszoci by lojalnym wsppracownikiem Putina, cho do wyboru na prezydenta nie peni w tej elicie roli pierwszoplanowej. W dzisiejszej Rosji rwnie wystpuje zjawisko oligarchii, cho rni si ono od oligarchii z czasw
17

18

Za prezydentury Putina, gdy lider elity sprawowa jednoczenie najwaniejszy urzd w pastwie, gwnym orodkiem decyzyjnym w Rosji by orodek prezydencki (prezydent i jego administracja). Po opuszczeniu tego urzdu po wyborach prezydenckich 2008 roku Putin zachowa status lidera i arbitra elity, co wzmocnio personalizacj systemu wadzy i osabio jego instytucjonalizacj. Do sporw o rodki budetowe dochodzio m.in. midzy ministrem finansw Aleksiejem Kudrinem i szefem korporacji Rostiechnoogii Siergiejem Czemiezowem (ktry zabiega o znaczne wsparcie finansowe dla kontrolowanych przez siebie przedsibiorstw). Natomiast najwikszym przykadem walki o aktywa pomidzy czonkami elity wadzy bya batalia o kontrol nad sektorem naftowym, zwaszcza nad koncernem Rosnieft (ktry przej aktywa nalece do Jukosu) rozegraa si ona w latach 20042005 midzy wicepremierem Igorem Sieczinem, ktry wczeniej ustanowi kontrol nad Rosniefti, a szefem Gazpromu Aleksiejem Millerem, zabiegajcym o wchonicie Rosniefti.

27

Jelcyna, gdy w obliczu saboci struktur pastwowych i zego stanu finansw pastwa biznesmenimiliarderzy zyskiwali wpywy polityczne. Dawni oligarchowie z lat 90. utracili wiksz cz swoich wpyww po dojciu do wadzy Wadimira Putina w roku 2000. Na ich miejsce przyszli nowi oligarchowie bliscy wsppracownicy Putina, ktrzy dysponuj rozlegymi wpywami politycznymi oraz kontroluj ogromne aktywa, najczciej pastwowe. Wrd najwaniejszych oligarchw pastwowych naley wymieni wspomnianych ju: Siergieja Czemiezowa, sprawujcego kontrol nad gigantyczn korporacj pastwow Rostiechnoogii, Igora Sieczina, wicepremiera i szefa rady nadzorczej pastwowego koncernu Rosnieft czy Wadimira Jakunina, prezesa Kolei Rosyjskich, ktry przejmuje rwnie aktywa z innych bran gospodarki. Nowi oligarchowie wykorzystuj bliskie relacje z premierem Wadimirem Putinem do przejmowania kontroli nad kolejnymi aktywami (czsto pastwowymi), do zapewniania staej pomocy finansowej pastwa dla tych aktyww oraz do zawierania intratnych kontraktw dla powizanych ze sob prywatnych spek. Rol gwnego decydenta i arbitra sprawuje w elicie Wadimir Putin. Kontroluje on kluczowe sfery (m.in. gospodark i sfer bezpieczestwa) oraz zapewnia rwnowag pomidzy poszczeglnymi frakcjami elity. Miedwiediew, mimo e od ptora roku zajmuje najwysze stanowisko pastwowe, peni rol kontynuatora polityki Putina, pozbawionego wikszych ambicji personalnych i lojalnego stranika interesw elity rzdzcej. Jego postulaty demokratyzacyjne i liberalne, wykorzystywane w czasie kampanii wyborczej i po objciu urzdu prezydenta, zostay zrealizowane w stopniu znikomym i nie wpyny na ksztat systemu wadzy. Z kolei poszczeglne krytyczne wypowiedzi Miedwiediewa na temat gospodarczej i politycznej spucizny po prezydenturze Putina19 naley uzna jedynie za element jego retoryki, kontrastuj one bowiem z jego faktycznymi dziaaniami, utrwalajcymi putinowski model zarzdzania pastwem.
Giennadij Timczenko przejmuje kolejne aktywa energetyczne
Jedn z osb, ktre wykorzystay kryzys gospodarczy w Rosji do znacznego zwikszenia swoich aktyww energetycznych, jest Giennadij Timczenko. Do niedawna znany by on gwnie jako zaoyciel i gwny akcjonariusz firmy Gunvor. Gunvor powsta w 1997 roku, w cigu zaledwie kilku lat sta si najwikszym porednikiem w handlu rosyjsk rop (kontroluje okoo 35% eksportu tego surowca) i trzecim pod wzgldem wielkoci sprzeday traderem naftowym na wiecie (przychd w 2008 roku wynis 70 mld USD). Przez wiele lat o Timczence istniay jedynie bardzo skpe informacje. Wiadomo, e od pocztku lat 90. zaangaowany by w handel rosyjskimi produktami naftowymi i rop. Po raz pierwszy jego nazwisko pojawio si w mediach w 2004 roku podczas kampanii przed wyborami prezydenckimi, kiedy jeden z kandydatw, Iwan Rybkin, zaliczy Timczenk do grupy przyjaci Wadimira Putina, kontrolujcych kluczowe sektory gospodarki Rosji. Wedug doniesie mediw rosyjskich, Timczenko uchodzi za zaufanego czowieka rosyjskiego premiera, a pocztki ich znajomoci sigaj okresu wsplnej pracy w KGB w NRD. Mona przypuszcza, e wietne kontakty Timczenki na szczytach rosyjskiej wadzy s przyczyn niezwykle szybkiego rozwoju Gunvoru, ktry kupuje rop od wszystkich znaczcych rosyjskich firm naftowych (poza UKoilem). Scentralizowanie znacznej czci eksportu ropy pozwala czci elity rzdzcej na pobieranie nieoficjalnej renty naftowej, tym bardziej e szczegy zakupu przez Gunvor surowca od producentw nie s jawne. Wedug stanu na rok 2008, Giennadij Timczenko, poza Gunvorem, kontrolowa rwnie m.in. 9,5% akcji Banku Rossija, operatora kolejowego Transoil i estosk firm Tarcona, specjalizujce si w transporcie ropy i produktw naftowych, Clearke Shipping Ltd., jedn z najwikszych firm na wiecie zajmujcych si transportem ropy tankowcami, oraz 5% akcji Novateku, najwikszego niezalenego producenta gazu w Rosji. Jednak dopiero kryzys gospodarczy otworzy biznesmenowi moliwo dalszej ekspansji i zwikszenia stanu posiadania w sektorze energetycznym. W 2009 roku firmy zwizane z Timczenk przejy m.in.:

19

Patrz m.in.: Jadwiga Rogoa, Manifest Miedwiediewa: stabilizacja polityczna, korekta gospodarcza, Biuletyn OSW, 16.09.2009, www.osw.waw.pl

28

w marcu Gunvor wykupi 100% akcji powstajcego terminalu produktowego w Ust-udze (planowana przepustowo 25 mln ton rocznie). We wrzeniu Wnieszekonombank udzieli Gunvorowi 545 mln USD kredytu na budow terminalu; w maju Gunvor obj 50% akcji w spce budujcej terminal dla eksportu mazutu w Noworosyjsku (4 mln ton rocznie); w kwietniu Gunvor kupi 50% akcji, a w listopadzie kolejne 50% w Castor Petroleum, amerykaskim traderze naftowym specjalizujcym si w dostawach ropy z Ameryki aciskiej, Afryki i Zatoki Perskiej na zachodnie wybrzee Stanw Zjednoczonych (okoo 16 mln ton rocznie);

w maju Volga Resources, fundusz zarejestrowany w Luksemburgu i kontrolowany przez Timczenk, zwikszy udzia w Novateku do 18,2% w zamian za 51% akcji w spce Jama LNG, posiadajcej licencj na zoe gazowe Juno-Tambejskim (zasoby 1,3 bln m3). Przy okazji transakcji ujawniono, e Volga Resources bya wacicielem 74,9% akcji spki od 2008 roku. Struktury Timczenki wci kontroluj 23,9% akcji Jama LNG; w grudniu 2009 roku rosyjska prasa doniosa, e Volga Resources zwikszy udzia w Novateku do 23,49%;

w czerwcu fundusz Volga Resources kupi 79,6% akcji Strojtransgazu, drugiej najwikszej firmy budowlanej dziaajcej w sektorze energetycznym. Strojtransgaz posiada rwnie 67% akcji w Uranieftiegazpromie, majcej sze licencji wydobywczych (zasoby 25 mln ton ropy i 25 mld m3 gazu). W sierpniu Strojtransgaz sprzeda swoje akcje w zou naftowym w Algierii (zasoby 70 mln ton) Rosniefti za 200 mln USD;

w lipcu rosyjska prasa ujawnia, e kontrolowany przez Timczenk Strojtransgaz jest wacicielem 50% firmy Petromir, ktra posiada licencj na zagospodarowanie zoa gazowego Angaro-Lenskiego (zasoby 1,2 bln m3); we wrzeniu Gunvor wykupi od szwedzkiej firmy Lundin Petroleum 30% akcji w agaskim zou naftowym (zasoby 1565 mln ton ropy) w rosyjskiej czci Morza Kaspijskiego.

Ujawnione w ostatnich miesicach transakcje znacznie umacniaj pozycj Gunvoru w sektorze handlu rosyjsk rop i produktami naftowymi oraz jego udzia w wiatowym handlu rop (kupno akcji Castor Petroleum). Giennadij Timczenko zacz inwestowa rwnie w sektorze gazowym, przejmujc dwa wielkie zoa gazowe i znaczny udzia w Novateku, najwikszej po Gazpromie rosyjskiej firmie gazowej. Specyfika biznesu energetycznego w Rosji, uznanego za strategiczny i kontrolowanego przez wadze, pozwala sdzi, e ekspansja Timczenki postpuje za zgod Kremla oraz prawdopodobnie w prywatnym interesie czci elity rzdzcej*. Opracowa Wojciech Konoczuk

* Zob. W. Konoczuk, Zarobi na kryzysie w Rosji: przypadek Geinnadija Timczenki, Komentarze OSW nr 31, 28.11.2009, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw

Wybr Miedwiediewa na prezydenta w marcu 2008 roku obrazuje stosowanie przez elit mechanizmw kontroli nad yciem publicznym. Miedwiediew wyoniony zosta wczeniej przez elit na oficjalnego kandydata w wyborach, a jego bezapelacyjne zwycistwo stao si moliwe dziki wsparciu Wadimira Putina, pozytywnej kampanii w prokremlowskich mediach oraz znacznym funduszom przeznaczonym na jego kampani. Wynik, jaki osign on w wyborach (72% w pierwszej turze), pokazuje mechanizm realizacji interesw przez elit wadzy: podjta w wskim gronie decyzja promowana jest w przestrzeni publicznej (przedstawia si j jako optymaln, a wrcz bezalternatywn), za spoeczna akceptacja (w tym przypadku gosowanie na Miedwiediewa) jedynie legitymizuje podjt ju wczeniej decyzj. Obecnie za gwny cel czonkw elity wadzy mona uzna rozwj i umacnianie aktyww gospodarczych, w wikszoci przejtych w okresie drugiej kadencji prezydenckiej Putina, oraz dalsz ekspansj gospodarcz. Wadimir Putin i jego ekipa rozpoczynali rzdy od zdobywania i utrwalania wpyww politycznych, jednak druga kadencja Putina przebiegaa ju pod znakiem uwaszcze-

29

nia elity wadzy20. Obecnie reprezentanci elity kontroluj ogromne zasoby w sektorach naftowo-gazowym, finansowym czy przemyle cikim, a gwnym celem ich zabiegw jest zdobywanie wsparcia finansowego i preferencyjnych warunkw dla kontrolowanych aktyww. Koncentracja mechanizmw wpywu na rosyjsk sfer polityczn, gospodarcz i spoeczn powoduje, e elita jest w stanie podtrzymywa wysokie poparcie spoeczne dla lidera (Wadimira Putina) oraz blokowa rozwj potencjalnej alternatywy dla obozu rzdzcego. Obecnie elita putinowska nie ma w Rosji adnej powanej alternatywy. Przeciwwagi dla elity nie stanowi sabe instytucje pastwowe (parlament, sdy), ktre s przez wadze kontrolowane. Powanej autonomicznej siy nie stanowi te elity regionalne za prezydentury Putina Kreml powstrzyma tendencje odrodkowe i skutecznie zredukowa ambicje poszczeglnych gubernatorw, uzaleniajc ich finansowo od centrum. Rwnie wpywowi biznesmeni (oligarchowie) utracili znaczn cz wpyww politycznych oraz autonomii i nie prowadz obecnie samodzielnych rozgrywek politycznych. Antyputinowska opozycja jest w Rosji saba i rozproszona, a wadzom od lat udaje si j skutecznie marginalizowa (przedstawiciele opozycji nie maj dostpu do mediw, s wykluczani z wyborw etc.). Jedyna posta postrzegana zarwno przez obserwatorw, jak i przez czonkw elity jako potencjalny charyzmatyczny lider si antyputinowskich to byy szef Jukosu Michai Chodorkowski. Jednak Chodorkowski od 2003 roku odbywa kar pozbawienia wolnoci, a wszystko wskazuje, i elita putinowska zdeterminowana jest nie wypuszcza go z wizienia tak dugo, jak dugo sama bdzie u wadzy21. Powana alternatywa dla obecnej elity nie zrodzia si take w spoeczestwie, ktre w wikszoci prezentuje postawy bierne, podatne jest na manipulacj medialn i wyraa przyzwolenie na dziaania wadz (poziom poparcia dla Putina w ostatnich latach wynosi okoo 80%, patrz przypis 27). Sabo rozwinite s niezalene organizacje obywatelskie (NGO) czy niezwizane z wadzami zwizki zawodowe.

2.1.2. Sytuacja socjalna 2.1.2.1. Sytuacja na rynku pracy Wzrost bezrobocia W wyniku kryzysu gospodarczego pod koniec 2008 roku po raz pierwszy od dziewiciu lat nastpi znaczcy wzrost bezrobocia w Rosji. Wedug danych Federalnej Suby Statystycznej (Rosstat) od koca lat 90. liczba bezrobotnych w Federacji Rosyjskiej systematycznie malaa. W latach naftowej prosperity wahaa si ona midzy 56%, a minimum 4,2% osigna w listopadzie 2007 roku. Jednake w grudniu 2008 roku bezrobocie w Rosji gwatownie wzroso do 7,8%. Pierwsze miesice 2009 roku przyniosy jeszcze wiksze pogorszenie sytuacji na rynku pracy. Najwysze bezrobocie 9,5% odnotowano w lutym 2009 roku. Wtedy to po okresie witecznych urlopw (ktry przypadaj w Rosji na stycze) i przestojw w zakadach pracy doszo do znaczcej redukcji pracownikw. Kolejne wiosenne miesice przyniosy stabilizacj liczby bezrobotnych na poziomie 89%.
20

21

Najwaniejszym wydarzeniem, ktre zapocztkowao proces uwaszczenia, byo przejcie aktyww koncernu naftowego Jukos (w wikszoci przeszy na wasno pastwowego koncernu Rosnieft, kontrolowanego przez wczesnego wiceszefa Prezydenckiej Administracji Igora Sieczina). Obecnie w sdzie toczy si kolejna rozprawa przeciwko Chodorkowskiemu, w wyniku ktrej moe on otrzyma kolejny wieloletni wyrok wizienia. Po wyborze Miedwiediewa na prezydenta wielu obserwatorw oczekiwao od niego uaskawienia Chodorkowskiego. Do dzi wielu komentatorw uznaje, e taka decyzja byaby powanym sygnaem, i Miedwiediew zamierza si usamodzielni i staje do walki o pozycj lidera elity. Jednak niezmienno stanowiska elity wobec Chodorkowskiego jest kolejnym potwierdzeniem, i Miedwiediew jest czowiekiem systemu i nie planuje doprowadzi do demontau systemu uksztatowanego przez Putina.

30

Wykres 9. Poziom bezrobocia w Rosjii w latach 19952009

rdo: Rosstat Poziom bezrobocia w poszczeglnych regionach Rosji jest bardzo zrnicowany. W wielu czciach kraju jest on znaczco wyszy ni rednia krajowa. W maju w ponad 30 podmiotach Federacji Rosyjskiej stopa bezrobocia wynosia ponad 10%, a w niektrych z nich bez zatrudnienia pozostawao nawet 2050% ludnoci zdolnej do pracy. Najgorsza sytuacja panowaa w republice Inguszetii 50,3%, w Czeczenii 33,9 %, Tuwie 23,5%, Kamucji 19,1%, Buriacji 19% i Ataju 16% (przy czym bezrobocie w dwch pierwszych republikach jest zwizane przede wszystkim z tragiczn od lat sytuacj socjaln w tych regionach, w mniejszym stopniu z obecnym kryzysem gospodarczym)22. Wedug danych statystycznych Rosstatu od grudnia 2008 roku do czerwca 2009 miesicznie prac tracio 4056 tys. osb. Jednake prognozy dla rosyjskiego rynku pracy na kolejne miesice nie s optymistyczne. We wrzeniu 2009 roku kierownictwo rosyjskiego koncernu samochodowego AwtoWAZ (znanego z produkcji aut marki ada) zadecydowao o zwolnieniu 5 tys. pracownikw do 14 grudnia 2009, zapowiedziano te zwolnienie kolejnych 31 tysicy osb. Sytuacja w AwtoWAZ-ie jest przykadem, e kolejna fala kryzysu bdzie sprzyja wzrostowi zwolnie grupowych, w efekcie ktrych w Rosji bezrobocie bdzie roso. Wedug prognoz Banku wiatowego na koniec 2009 roku moe ono sign nawet 13%. - Przymusowe urlopy i praca w niepenym wymiarze godzin Najwiksz bolczk rosyjskich pracownikw w pierwszym proczu 2009 okazaa si jednak nie redukcja etatw, a przymusowe urlopy i praca w niepenym wymiarze godzin. Wikszo zakadw pracy prbujc ratowa swoj trudn sytuacj finansow, w pierwszym rzdzie decydowaa si na wprowadzanie oszczdnoci wanie w takiej formie, gdy w ten sposb unikaa trudnych decyzji o zwolnieniach, a pracodawcy mogli wypaca czsto duo nisze wynagrodzenie. Formalne zwolnienia traktowane byy
22

Dane Rosstatu, maj 2009, http://www.gks.ru/bgd/free/b04_03/IssWWW.exe/Stg/d02/123.htm

31

jako ostateczno i nie przybray one tak masowej skali jak ograniczenia w pracy osb zatrudnionych. W okresie od grudnia 2008 do czerwca 2009 roku w niepenym wymiarze godzin miesicznie pracowao od 600 tys. do 1,4 mln osb, za na przymusowych urlopach (niejednokrotnie bezpatnych) przebywao od 1 do 2 mln pracownikw (w okresie witecznym grudzie 2008 stycze 2009). Wykres 10. Zmiany w zatrudnieniu w Rosji od grudnia 2008 do czerwca 2009

rdo: Obliczenia na podstawie danych Rosstatu - Zalegoci pacowe Sytuacj socjaln pracownikw dodatkowo pogarszao niewywizywanie si pracodawcw z obowizku wypaty wynagrodze. Gwatowny wzrost zaduenia z tego tytuu nastpi w listopadzie i grudniu 2008 roku, kiedy to dug wzrs odpowiednio do 4 mld rubli (125 mln USD), a nastpnie do 7,7 mld rubli (240 mln USD), podczas gdy we wczeniejszych miesicach poprzedniego roku waha si on w granicach zaledwie 2,52,9 mld rubli (78,1 90,6 mln USD). Przez cae pierwsze procze 2009 roku zaduenie w wypacie wynagrodzenia utrzymywao si na wysokim poziomie w granicach 78 mld rubli (220250 mln USD). Statystyki z 1 sierpnia 2009 roku odnotoway spadek zaduenia do 6,3 mld rubli (190 mln USD). Szacuje si rwnie, e w lipcu 2009 roku problem ten dotyczy ok. 400 tys. rosyjskich pracownikw.

32

Gwn przyczyn wstrzymywania wypat jest brak wasnych rodkw finansowych w przedsibiorstwach objtych kryzysem (1 sierpnia 2009 97,5% zaduenia). Znikoma cz dugu (2,5%) jest spowodowana opnieniem w przekazywaniu pienidzy z budetu federalnego lub regionalnego. Wykres 11. Realne dochody Rosjan w wybranych miesicach 2008 i pierwszej poowie 2009 roku

rdo: Rosstat Najwikszy dug wobec swoich pracownikw maj przedsibiorstwa z brany przemysu przetwrczego (50% ogu zaduenia), transportu (15%) i budownictwa (14%)23.

2.1.2.2. Spadek poziomu ycia Kryzys gospodarczy i zwizane z nim problemy na rynku pracy oraz wzrost cen na produkty i usugi wpyny na obnienie poziomu ycia przecitnego obywatela Rosji. Po raz pierwszy od omiu lat zaczy spada realne dochody Rosjan, ktre od 2000 zwikszay si rednio o kilkanacie procent rocznie (patrz tabela 1 w Aneksie). Najwiksze spadki odnotowano w pierwszej fazie kryzysu: w listopadzie i grudniu 2008 roku realne dochody w porwnaniu z analogicznym okresem roku poprzedniego zmniejszyy si odpowiednio o 6,1% i 11, 6%, za w styczniu 2009 o 9,2%. W kolejnych miesicach do maja 2009 nastpia poprawa sytuacji i dochody Rosjan nieznacznie wzrosy. Jednake ju od czerwca 2009 powrciy negatywne trendy i dochody Rosjan zaczy ponownie spada. W lipcu 2009 w porwnaniu z analogicznym okresem rok wczeniej realne dochody byy nisze o 5,4%24. Obnienie poziomu ycia przecitnego Rosjanina ilustruj rwnie inne dane Rosstatu wskazujce na wyrany wzrost wydatkw wobec malejcej wartoci emerytur i pensji. W pierwszym proczu 2009 roku rednia realna emerytura wzrosa o prawie 10% w porwnaniu z 2008 rokiem (osigna warto: 4882 rubli 153 USD), a rednia realna pensja zmalaa prawie o 3% (17 875 rubli 559 USD). Podczas gdy opaty komunalno-mieszkaniowe wedug danych z czerwca 2009 (w porwnaniu z analogicznym okresem w 2008 roku) wzrosy o 19,5%, za usugi medyczne o 16,1%, za edukacj przedszkoln o 19,1%, za transport o 11,3%, za turystyk zagraniczn o 19,7%.

23 24

Dane Rosstatu, 1 sierpnia 2009, http://www.gks.ru/bgd/free/B04_03/IssWWW.exe/Stg/d03/152.htm Dane Rosstatu, http://www.gks.ru/bgd/free/B09_00/IssWWW.exe/Stg/d07/6-0.htm

33

Kryzys gospodarczy spowodowa wzrost liczby najbiedniejszych Rosjan. Wedug danych Rosstatu liczba osb yjcych poniej minimum socjalnego25 (wedug rosyjskich standardw w I kwartale 2009 wynosio ono 5083 ruble 159 USD) w cigu pierwszych trzech miesicy 2009 roku zwikszya si o 6 mln osb (obecnie do tej grupy zalicza si 24,5 mln Rosjan). Oznacza to, e udzia najbiedniejszych Rosjan w rosyjskim spoeczestwie wzrs z 13,1% w 2008 roku do 17,4% w pierwszym kwartale 200926. Prognozy Banku wiatowego z czerwca 2009 w tej kwestii take nie s optymistyczne. Wedug nich liczba biednych w Rosji w skali caego 2009 ma wzrosn do 17,4% (podczas gdy w 2008 roku byo ich 15,5%)27.

2.1.2.3. W kogo kryzys uderzy najmocniej? Kryzys w Rosji uderzy przede wszystkim w pracownikw sektora prywatnego, osoby z wyksztaceniem podstawowym, zatrudnione w branach produkcyjnych i przetwrczych. Problemy z prac miay rwnie osoby na stanowiskach kadry zarzdzajcej. Wedug Rosstatu w maju 2009 najwysze 8,9% bezrobocie odnotowano wrd pracownikw z wyksztaceniem podstawowym zatrudnionych przede wszystkim: w przemyle metalurgicznym, maszynowym, handlu, transporcie, przy produkcji ywnoci i materiaw budowlanych. W mniejszym stopniu bezrobocie dotkno pracownikw z wyksztaceniem rednim i wyszym (kolejno 6,3% i 4,5%). W obu grupach najwicej problemw z zatrudnieniem mieli menederowie (m.in. sektora bankowego) oraz osoby wykonujce zawody humanistyczne i pracujce w owiacie. Kryzys w niewielkim stopniu dotkn pracownikw sfery budetowej. Badania rosyjskiego orodka opinii publicznej FOM28 pokazuj, e osoby zatrudnione w budetwce duo lepiej oceniaj swoj sytuacj w czasie kryzysu i bardziej optymistycznie postrzegaj kondycj swojego zakadu pracy. Ponad 55% z nich uwaa, e kryzys nie mia negatywnego wpywu lub mia nieznaczny na bran, w ktrej pracuj. Przeciwnego zdania s pracownicy sektora prywatnego. Ponad poowa z nich (54%) zauwaa negatywne konsekwencje kryzysu dla kondycji firm, w ktrych pracuj. Odrbn i charakterystyczn dla Rosji grup spoeczn, ktra w najwikszym stopniu odczuwa pogorszenie si koniunktury gospodarczej, s mieszkacy tzw. mono-miast aglomeracji budowanych wok duych przedsibiorstw dajcych zatrudnienie wikszoci osb czynnych zawodowo w danej okolicy. Uderzajc w poszczeglne brane kryzys doprowadzi wiele takich zakadw na skraj bankructwa. Zaowocowao to natychmiastowym pogorszeniem si warunkw ycia setek tysicy mieszkacw miast od nich zalenych. Wedug badania Instytutu Polityki Regionalnej obecnie w Rosji istnieje 460 takich mono-miast, co stanowi ok. 40% wszystkich rosyjskich miast. Zamieszkuje je 25% ludnoci Rosji (ok. 35 mln osb) i wytwarza si w nich ok. 40% PKB kraju29. Szacuje si, e okoo 100 z nich boryka si obecnie z powanymi problemami finansowo-gospodarczymi. Sytuacj bytow mieszkacw mono-miast pogarsza rwnie fakt, e przedsibiorstwa, wok ktrych zostay one zbudowane, przez wiele lat daway moliwo nie tylko zatrudnienia wikszoci
25

26 27

28 29

Wysoko minimum socjalnego w Rosji jest okrelana na podstawie ustawy z 1997 roku O proytocznom minimumie w Rossijskoj Fiedieracyi. Wedug tego zapisu na warto minimum socjalnego skadaj si: tzw. koszyk dbr (wydatki na zestaw artykuw pierwszej potrzeby, w tym artykuw spoywczych oraz usug niezbdnych do zaspokojenie podstawowych potrzeb) oraz inne podstawowe opaty. Definicja tego pojcia znajduje si na stronach Rosstatu: http://www.gks.ru/free_doc/2007/metod_rus_fig/06-58.htm Niezawisimaja Gazieta, 31.08.2009: http://www.ng.ru/printed/230216 Russian Economic Raport, The World Bank In Russia, June 2009, http://siteresources.worldbank.org/INTRUSSIANFEDERATION/ Resources/305499-1245838520910/rer19-eng.pdf http://bd.fom.ru/pdf/d27naemrab.pdf rdo: www.gazeta.ru z dnia 24.12.2008

34

mieszkacw, ale take wspfinansoway sfer socjaln w regionie: od remontu miejskiej infrastruktury po sub medyczn, imprezy kulturalne, urlopy, usugi transportowe. Obecnie bankructwo takiej firmy czy po prostu kopoty finansowe prowadz do natychmiastowego pogorszenia si socjalnej sytuacji ludnoci caego miasta. W dobie kryzysu niezadowolenie spoeczne koncentruje si w mono-miastach, co czyni je potencjalnymi obszarami destabilizacji socjalnej w poszczeglnych regionach Rosji. Kolejn grup spoeczn, ktra ucierpiaa z powodu kryzysu w Rosji, s migranci zarobkowi. Problemy na rosyjskim rynku pracy i restrykcyjna polityka migracyjna wadz zaowocoway m.in. zmniejszeniem liczby migrantw przybywajcych do Federacji Rosyjskiej. W pierwszym kwartale 2009 roku Federalna Suba Migracyjna odnotowaa zmniejszenie napywu migrantw o 1015% w porwnaniu z poprzednim rokiem30. Migranci pracujcy w Rosji zaczli mniej zarabia, pogorszya si ich sytuacja socjalna, czstsze stay si przypadki nielegalnego zatrudnienia imigrantw. Sprzyja to rozwojowi szarej strefy w Rosji: szacuje si, e w listopadzie 2008 nielegalne zatrudnienie wzroso z 17,1% do 19,3% w porwnaniu z poprzednim rokiem31.

2.2. Strategia antykryzysowa wadz


Strategia antykryzysowa wadz nastawiona jest nie tyle na rozwizywanie systemowych problemw rosyjskiej gospodarki, ile na umacnianie ekonomicznej i politycznej pozycji elity wadzy w okresie kryzysowym. W ramach tej strategii wadze uywaj przede wszystkim instrumentw finansowych oraz propagandowych, przygotowuj te instrumenty o charakterze siowym na wypadek eskalacji problemw socjalnych i protestw spoecznych. 2.2.1. Strategia PR Od pocztku kryzysu (jesie 2008) wadze prowadz intensywn kampani medialn, suc umocnieniu ich pozycji i obarczeniu win za negatywne zjawiska gospodarcze podmiotw zagranicznych oraz rosyjskich wadz niszego szczebla i biznesu. W pocztkowej fazie kryzysu (wiosnalato 2008) gwnym motywem kampanii w rosyjskich mediach (kontrolowanych przez wadze, przede wszystkim w telewizji) byo wskazywanie na Stany Zjednoczone jako gwnego winowajc wiatowego kryzysu gospodarczego (mwiono w tym kontekcie m.in. o schyku USA jako wiatowego mocarstwa). Jednoczenie podkrelano, i Rosja dysponuje ogromnymi rezerwami i zapasem stabilnoci, ktre pomog jej przetrwa kady kryzys. W kolejnych miesicach, gdy kryzys zacz by w Rosji coraz bardziej odczuwalny, w kampanii propagandowej zaczy dominowa wtki winnych wewntrz Rosji. Win za problemy ekonomiczne (np. za upado przedsibiorstw czy rosnce ceny) obarcza si biznesmenw (wacicieli przedsibiorstw i sieci handlowych), bankowcw (odmawiajcych kredytowania mniej rentownych przedsibiorstw) oraz wadze regionalne i lokalne. Na tym tle kreuje si pozytywny wizerunek Wadimira Putina jako ma opatrznociowego, troszczcego si o popraw sytuacji materialnej Rosjan i zdolnego do rozwizywania sytuacji nierozwizywalnych (jeli chodzi o medialn ekspozycj w kontekcie kryzysu, Dmitrij Miedwiediew pozostaje na drugim planie).
30 31

http://www.iet.ru/files/text/trends/06-09.pdf, str. 65 http://www.iet.ru/files/text/trends/06-09.pdf, str.63

35

Jednym z najlepszych przykadw takiej kampanii propagandowej byo nagonienie czerwcowej wizyty premiera Putina w Pikalowie (miecie, w ktrym z powodu upadoci zakadw doszo do ostrego kryzysu socjalnego). W wietle kamer premier spotka si z mieszkacami miasta, zarzdzi wyasygnowanie z banku pastwowego rodkw na reaktywacj zakadw oraz udzieli ostrej reprymendy wacicielom zakadw oraz wadzom regionalnym. W podobnie populistycznym tonie byy utrzymane dziaania premiera Putina w sprawie wzrostu cen artykuw spoywczych (w Rosji utrzymuje si wysoka inflacja 13%). Kilka tygodni pniej premier osobicie uda si do jednego z moskiewskich supermarketw, gdzie ponownie przed kamerami oskary kierownictwo sklepu o zawyanie mar na nabia i miso i zleci kontrol polityki cenowej stoecznych sklepw Federalnej Subie Antymonopolowej. Takie dziaania propagandowe przynosz spodziewane efekty w odrnieniu od spadajcych notowa wadz regionalnych, poparcie zarwno dla premiera Putina, jak i prezydenta Miedwiediewa utrzymuje si na wysokim poziomie sprzed kryzysu (patrz p. 2.3.1.1.). Jednoczenie wadze podejmuj dziaania propagandowe w odniesieniu do przejaww niezadowolenia i protestw antyrzdowych. Najliczniejsze dotd protesty odbyy si na Dalekim Wschodzie w grudniu 2008 roku, protestowali biznesmeni zajmujcy si sprowadzaniem i serwisem uywanych samochodw japoskich (bdcych w powszechnym uytku w tamtym regionie). Protestom tym zosta powicony raport Dumy Pastwowej, w ktrym organizatorw oskarono o dziaalno wywrotow, denie do oderwania Dalekiego Wschodu od Rosji oraz realizacj scenariuszy pomaraczowej rewolucji32. 2.2.2. Strategia socjalna Jednym z priorytetw w strategii antykryzysowej jest dla wadz neutralizacja napi socjalnych. Przejawia si to przede wszystkim w socjalnym charakterze budetu na rok 2009 (i projekcie budetu na rok kolejny). W budecie 2009, mimo licznych ci, wydatki na cele socjalne wzrosy o 30% (wobec roku 2008). Dodatkowe rodki skierowano do budetw regionalnych, ktre s wspodpowiedzialne za finansowanie polityki socjalnej. Utrzymano take wysokie wydatki na ochron porzdku publicznego (szerzej patrz punkt 2.3.) oraz na media, suce jako gwny instrument propagandowy. Powstay w wyniku zwikszenia wydatkw i zmniejszenia dochodw deficyt w wysokoci 7,4% PKB ma by sfinansowany z funduszy rezerwowych. 2.2.3. Strategia siowa Od poowy roku 2008 rosyjskie wadze podejmuj dziaania, ktre dowodz, i licz si one z eskalacj niezadowolenia spoecznego w przypadku dalszego pogorszenia sytuacji gospodarczej i dopuszczaj moliwo siowego pacyfikowania protestw. Dotd do uycia siy doszo zaledwie kilka razy: w grudniu 2008 roku OMON brutalnie rozpdzi antyrzdowe demonstracje na Dalekim Wschodzie, a w lipcu 2009 roku zapobiega prbom blokowania autostrady przez pracownikw plajtujcych zakadw w Gorno-Atajsku. Wikszo podejmowanych obecnie dziaa sprowadza si do tworzenia instrumentw prawnych i finansowych, majcych zwikszy zdolno pastwa do utrzymywania porzdku publicznego. Wrd najwaniejszych tego typu dziaa naley wymieni zwikszenie wydatkw na utrzymanie porzdku publicznego w bude32

Szerzej patrz: Iwan Rodin, Aleksandra Samarina, Nu, naczao!, Niezawisimaja Gazieta, 16.01.2009, http://www.ng.ru/politics/2009-01-16/1_dalniyvostok.html

36

cie 2009 (wprowadzono wysokie podwyki dla pracownikw rosyjskiej milicji, w pierwszym rzdzie dla funkcjonariuszy pracujcych w terenie). Kolejn decyzj ogoszon w grudniu 2008 roku jest wstrzymanie redukcji wojsk wewntrznych MSW i powoanie w tym resorcie nowego departamentu ds. przeciwdziaania ekstremizmowi. Od 2010 roku ma wej w ycie ustawa (uchwalona w grudniu 2008) regulujca dziaalno prywatnych agencji detektywistyczno-ochroniarskich, ktra wzmacnia nadzr resortu spraw wewntrznych nad nimi i umoliwia ich wykorzystanie w charakterze rezerwy dla MSW. W styczniu 2009 roku do parlamentu wniesiono projekt ustawy przewidujcy powoywanie tzw. druyn ludowych majcych dba o ochron porzdku publicznego i wyposaonych w szerokie kompetencje (druyny takie, bdce odpowiednikiem ORMO, istniay za czasw ZSRR). Mimo e projekt nie przeszed dotd ani jednego czytania, MSW podaje, e w caej Rosji dziaa obecnie blisko 16 tysicy takich druyn, zrzeszajcych prawie 200 tysicy osb. Druyny ludowe mona ju teraz zobaczy na ulicach wielu rosyjskich miast, gdy wraz z milicj, wojskami wewntrznymi i prywatnymi agencjami ochrony patroluj teren w czasie rozmaitych uroczystoci. W szeroko pojte dziaania siowe wpisuj si te dziaania prewencyjne, majce zacieni kontrol wadz nad sytuacj w rodowiskach pracowniczych, w tym w zaogach zakadw zagroonych bankructwem. W listopadzie 2008 roku prorzdowa partia Jedna Rosja podpisaa protok o wspdziaaniu i wymianie informacji z niezalenymi zwizkami zawodowymi SOCPROF, a w marcu 2009 roku analogiczny protok z Federacj Niezalenych Zwizkw Zawodowych Rosji (najwikszymi w Rosji zwizkami zawodowymi, lojalnymi wobec wadz). Dziaacze zwizkowi otrzymuj niejawne polecenia monitorowania sytuacji w zakadach pracy i przeciwdziaania eskalacji protestw. Szykanom poddawani s natomiast przedstawiciele niezalenych, niewsppracujcych z pastwem zwizkw zawodowych, ktrzy upubliczniaj problemy zakadw czy nastroje protestacyjne pracownikw.

2.3. Wpyw kryzysu na trendy spoeczno-polityczne


2.3.1. Spoeczestwo rosyjskie w obliczu kryzysu 2.3.1.1. Niezachwiane zaufanie do premiera Putina Problemy socjalne spowodowane kryzysem nie pogorszyy tradycyjnie pozytywnej, spoecznej oceny najwyszych przedstawicieli elity rzdzcej. W czasie kryzysu notowania premiera Putina i prezydenta Miedwiediewa pozostaj niezmiennie wysokie. Wedug sondau Centrum Lewady z sierpnia 2009, a 82% Rosjan popierao dziaalno Wadimira Putina na stanowisku premiera, za 76% popierao dziaania prezydenta Miedwiediewa. Rok wczeniej obaj politycy cieszyli si odpowiednio poparciem 83% i 73%)33.

33

Badania Centrum Lewady: http://www.levada.ru/press/2009082001.html

37

Wykres 12. Poziom poparcia spoecznego dla dziaa prezydenta Miedwiediewa

rdo: Sonda orodka Centrum Lewady z 20.08.2009, http://www.levada.ru/press/2009082001.html Wykres 13. Poziom poparcia spoecznego dla dziaa premiera Putina

rdo: Sonda orodka Centrum Lewady z 20.08.2009, http://www.levada.ru/press/2009082001.html

38

Co wicej, propagandowa strategia elity rzdzcej w czasie kryzysu wzmocnia pozytywny wizerunek premiera Putina w rosyjskim spoeczestwie jako jedynego skutecznego polityka na trudne czasy i spowodowaa wzrost pokadanych w nim nadziei jako gwarancie skutecznej pomocy i rozwizania wszelakich problemw w kryzysowych sytuacjach. Sztandarowym przykadem tego typu reakcji spoecznej bya sytuacja we wspomnianym ju Pikalowie (patrz punkt 2.2.1.). Interwencja Putina w Pikalowie odbia si szerokim echem w rosyjskim spoeczestwie. Z sonday przeprowadzonych po tych wydarzeniach wyoni si dosy wyrany obraz tego, jak rosyjskie spoeczestwo postrzega stan pastwa i jego instytucje w czasie kryzysu. Zdaniem obywateli FR machina pastwowa dziaa obecnie nieefektywnie i potrzebuje cigej interwencji najwyszych wadz. W kryzysowej sytuacji jedynie premier Putin jawi si jako energiczny i efektywny polityk, ktry troszczy si o prostych ludzi34. Zarwno badania przeprowadzone po wydarzeniach w Pikalowie, jak i inne sondae badajce poparcie dla poszczeglnych szczebli wadzy w Rosji pokazuj, e Rosjanie niezadowolenie z powodu kryzysu kieruj gwnie pod adresem wadz regionalnych, aparatu rzdu i przedsibiorcw. A 65% Rosjan obarczyo odpowiedzialnoci za kryzys w Pikalowie lokalne wadze i biznes35. W lipcu 2009 negatywnie dziaalno gubernatorw i rzdu oceniao po 41% Rosjan, w skali ostatniego roku niezadowolenie z ich pracy wzroso o kilka punktw procentowych36. 2.3.1.2. Spoeczna bierno i atomizacja Problemy finansowe w zakadach pracy spowodoway wzrost liczby protestw w regionach, zazwyczaj z daniami polepszenia sytuacji ekonomicznej pracownikw danego przedsibiorstwa. Na akcje protestacyjne decyduj si najczciej osoby, ktre nie maj wiele do stracenia, od duszego czasu nie otrzymuj wynagrodzenia, materialne warunki ich rodzin s bardzo ze, a bankructwo przedsibiorstwa grozi pogorszeniem sytuacji socjalnej w caym regionie. Lokalnie narastajce niezadowolenie nie przeoyo si jednak na szersz aktywizacj spoeczn Rosjan i nie zaowocowao organizacj masowych oglnorosyjskich akcji protestacyjnych. Badania opinii publicznej pokazuj, e w skali caego spoeczestwa w zasadzie nie nastpi wzrost nastrojw protestacyjnych. W cigu ostatniego roku w okresie od czerwca 2008 do czerwca 2009 liczba osb deklarujcych moliwo wzicia udziau w protestach w rnych miesicach wahaa si od 20% do 31% Rosjan (podobny poziom nastrojw protestacyjnych utrzymuje si w Rosji od 2005 roku)37. W rozpatrywaniu tych danych trzeba uwzgldni rwnie fakt, e deklaracja okrelonych zamiarw nie oznacza ich realizacji. Wedug orodka badania opinii publicznej FOM zaledwie 2% Rosjan wyraa faktyczn gotowo do aktywnego uczestnictwa w akcjach protestacyjnych. Fakt, i spoeczne niezadowolenie z kryzysu przejawia si jedynie w lokalnych i krtkoterminowych akcjach protestu, obrazuje niski poziom aktywnoci spoecznej Rosjan. Przyczyn biernoci politycznej i spoecznej w Rosji wydaje si obecnie przede wszystkim nieumiejtno podejmowania dziaa zbiorowych. Spoeczna mobilizacja jest trudna do osignicia nie tylko z uwagi na tradycyjny roszczeniowy stosunek Rosjan wobec wadz, ale gwnie z uwagi na sabo liderw
34

35 36 37

Na podstawie Badania Centrum Lewady 19.06.2009: Do najczstszych odpowiedzi na pytanie, o czym wiadczy wizyta Putina w Pikalowie, naleay: 1) Putin jest energicznym i efektywnym politykiem, ktry osobicie bierze na siebie odpowiedzialno za rozwizywanie trudnych problemw 21%, 2) Pastwo dziaa nieefektywnie, niezbdna jest interwencja przedstawicieli wyszych wadz 16%, 3) Putin troszczy si o problemy prostych ludzi 13%. Dane orodka badania opinii publicznej FOM: http://bd.fom.ru/pdf/d25sobvpik.pdf Badania Centrum Lewady: http://www.levada.ru/press/2009072202.html Badanie FOM, 09.07.2009.

39

i struktur organizujcych spoeczestwo obywatelskie i zdolnych do zagospodarowania i koordynacji niezadowolenia. W Rosji brakuje silnych i niezalenych od wadz zwizkw zawodowych, wpywowej politycznej opozycji czy opiniotwrczych organizacji pozarzdowych (patrz rwnie p. 2.1.1.). Blokowanie ich rozwoju umoliwiaj wadzom mechanizmy regulacji aktywnoci obywatelskiej, takie jak przyjta w 2006 roku ustawa zwikszajca kontrol pastwa nad sektorem NGO czy konkurs na pastwowe granty przyznajcy dotacje lojalnym wobec wadz organizacjom (np. obrocom praw czowieka) lub neutralnym politycznie projektom (np. o charakterze socjalno-kulturalnym). Dodatkowo wadze tworz wirtualne instytucje spoeczestwa obywatelskiego, majce imitowa dziaalno obywatelsk. Za tak instytucj mona uzna powoan w 2006 roku Izb Spoeczn, ktra w swoich zamierzeniach miaa gwarantowa udzia spoeczestwa w yciu politycznym, peni jednak czciej funkcj propagandowe, legitymizujce dziaania wadzy. Maa mobilno spoeczna Rosjan przy organizacji protestw wydaje si rwnie zwizana z du tolerancj rosyjskiego spoeczestwa dla pogarszajcych si warunkw materialnych oraz umiejtnoci adaptacji do trudnej sytuacji. O takim podejciu do problemw finansowych rosyjskiego pastwa wiadcz m.in. sondae Centrum Lewady, wedug ktrych a 63% Rosjan uwaa, e kryzys trzeba po prostu przecierpie i spokojnie przeczeka, a ycie si poprawi38. 2.3.1.3. Indywidualne strategie przetrwania O ile na poziomie aktywnoci spoecznej Rosjanie wykazuj si biernoci i apati, o tyle w yciu prywatnym przyjmuj bardziej aktywne postawy, tworzc indywidualne strategie przetrwania kryzysu. Wedug danych rosyjskiego orodka opinii publicznej FOM mona wyodrbni co najmniej cztery strategie adaptacji Rosjan do pogorszenia warunkw materialnych. Najbardziej popularna z nich (funkcjonowanie zgodnie z ni zadeklarowao 48% respondentw) polega na jednoczesnym podejmowaniu w sytuacji problemw finansowych co najmniej kilku rnych dziaa, takich jak: dodatkowa praca, oszczdzanie, kredyt z banku czy uprawa na dziace wasnych warzyw i owocw. Wykres 14. Strategie adaptacji Rosjan do gorszych warunkw materialnych w czasie kryzysu

rdo: Badania FOM czerwiec 2009.


38

http://vkrizis.ru/news.php?news=1199&type=rus&rub=soc

40

Do innych deklarowanych sposobw radzenia sobie z kryzysem naley: oszczdzanie (15% osb wybrao tylko t strategi) oraz prba zwikszenia dochodw poprzez m.in. poszukiwanie nowej, lepiej patnej pracy, dodatkowe patne zajcia, zdobycie nowych umiejtnoci (18%). W obliczu problemw materialnych totaln bierno deklaruje niecaa 1/5 rosyjskiego spoeczestwa. Zaciskanie pasa, niezalenie od innych podejmowanych dziaa, jest najczstsz reakcj spoeczestwa rosyjskiego na problemy finansowe w czasie kryzysu. Rosjanie zaczli wydawa mniej na zakup towarw i usug oraz jednoczenie wicej oszczdza. Wedug Agencji ds. Ubezpiecze depozytw w cigu pierwszych siedmiu miesicy 2009 roku a o 12% zwikszyy si depozyty bankowe osb fizycznych (wedug jej prognoz do koca roku mog one wzrosn nawet o 2024%)39. O skali oszczdnoci wiadcz rwnie dane Rosstatu mwice o tym, e w cigu ostatniego roku wydatki na konsumpcj zmalay o 9,6 pp. (z 71,7% dochodw w czerwcu 2008 do 62,1% w czerwcu 2009), podczas gdy udzia dochodw przeznaczonych przez Rosjan na oszczdnoci podwoia si (z 8,5% na 17,9%). Ostatni raz sytuacj, w ktrej konsumpcja w Rosji spada, odnotowano dziesi lat temu, na fali kryzysu bankowego koca lat dziewidziesitych40. Rosjanie na rne sposoby radz sobie z problemami finansowymi, czsto powracajc do wyprbowanych metod jeszcze z czasw ZSRR i kryzysu w latach dziewidziesitych. Powszechnym i wrcz niezastpionym sposobem oszczdzania na zakupie droejcych produktw staa si uprawa wasnych warzyw i owocw w miejsce rolin ozdobnych na popularnych w Rosji daczach. O tym, e Rosjanie w dobie kryzysu coraz czciej korzystaj z wasnych dziaek dla podreperowania rodzinnego budetu, wiadcz zarwno zwikszony popyt na nasiona warzyw i owocw (w zeszym roku ich oglna sprzeda wzrosa o 40%, ziemniakw przeznaczonych na sadzenie o 200%41), jak i badania opinii publicznej, wedug ktrych a 81% z osb, ktre maj dacz lub dom za miastem, uwaa je za rdo produktw rolnych dla swojej rodziny (w roku 2005 takich osb byo 72%). 2.3.2. Elita wadzy w obliczu kryzysu Przebieg kryzysu w Rosji pokazuje, i stabilno sprawowania wadzy przez obecn elit nie jest cile powizana z sytuacj gospodarcz kraju. Mimo gwatownego pogorszenia wskanikw gospodarczych, w tym pojawienia si pierwszego od dziesiciu lat deficytu budetowego, ekonomiczna i polityczna pozycja elity wadzy nie zachwiaa si, a wrcz si umocnia. W okresie kryzysu przedstawiciele elity wadzy kontynuowali ekspansj gospodarcz. Uatwiay im to dwa czynniki: kontrola nad pastwowymi rodkami z funduszy rezerwowych i bankw inwestycyjnych (np. Wadimir Putin jest szefem rady nadzorczej Wnieszekonombanku, jednego z gwnych bankw udzielajcych kredytw), a take sabsza pozycja wielu prywatnych firm, borykajcych si z problemami finansowymi. Udzielanie im pomocy finansowej pozwalao przedstawicielom pastwa (bdcym rwnoczenie kluczowymi czonkami elity rzdzcej) na zwikszenie pastwowej kontroli nad przedsibiorstwami (patrz p. 1.3.1.). Jednymi z najwikszych beneficjentw kryzysowej ekspansji s szef goskorporacji Rostiechnoogii Siergiej Czemiezow (patrz ramka na str. 22), szef tradera naftowego Gunvor Giennadij Timczenko (patrz ramka na str. 28) oraz wicepremier ds. energetyki Igor Sieczin (ktry kontroluje koncern naftowy Rosnieft
39 40 41

Kommiersant, 03.09.2009. Dane Rosstatu, www.vedomosti.ru 31.07.2009 http://www.newsru.com/russia/26jun2009/dachi.html

41

i wykorzystuje stanowisko rzdowe do uzyskiwania przez koncern wsparcia finansowego oraz do sprzyjajcych mu zmian w ustawodawstwie dotyczcym energetyki). Powikszenie ich aktyww odbywa si w sposb nieprzejrzysty i czsto wychodzi na jaw dopiero po duszym czasie. Kontrola spoeczna i polityczna nad procesem ekspansji gospodarczej jest minimalna. Putinowska elita rzdzca, mimo i nigdy nie bya homogeniczna i skupiaa przedstawicieli rnych rodowisk, pozostaje dotd wzgldnie spjna. Nie doszo w niej do powanych konfliktw czy rozamw. Trudna sytuacja gospodarcza Rosji i problemy budetu spowodoway wprawdzie zaostrzenie sporw o rodki budetowe (do sporw takich regularnie dochodzi m.in. midzy ministrem finansw Aleksiejem Kudrinem a szefem Rostiechnoogii Siergiejem Czemiezowem). Spory te jednak s rozwizywane wewntrz elity (m.in. dziki temu, i w budecie znajduj si rodki na wsparcie dla jej poszczeglnych czonkw) i nie prowadz do destabilizacji w onie elity. Postpuje konsolidacja wadzy politycznej obecnej elity. Pod koniec 2008 roku lojalny wobec Kremla i rzdu parlament znowelizowa rosyjsk konstytucj, wyduajc kadencj prezydenta z 4 do 6 lat (zmiana ma obowizywa od nastpnej kadencji prezydenckiej). Wyduenie wadzy prezydenta wpisuje si w szersz strategi obecnej elity rzdzcej, dcej do konsolidacji wadzy i utrzymania jej w jak najduszej perspektywie. O pozycji elity na scenie politycznej wiadczy te fakt, i jej dziaania na rzecz wzmocnienia wadzy nie spotkay si z otwartym protestem ze strony spoeczestwa, biznesu czy elit regionalnych.

42

3. POdSuMOWAnIE

3.1. Konsekwencje kryzysu dla gospodarki


Zasady dystrybucji ograniczonych zasobw pomocy publicznej s nieprzejrzyste i instrumentalnie wykorzystywane przez elit wadzy do zwikszania kontroli nad gospodark. W sytuacji ograniczonego dostpu do kapitau midzynarodowego dla rosyjskich przedsibiorstw zasoby finansowe Federacji Rosyjskiej zgromadzone w czasie omiu lat prosperity daj rosyjskiej elicie wadzy ogromn przewag nad prywatnym biznesem niepowizanym z ni bezporednio. Jednoczenie gwnymi beneficjentami dziaa antykryzysowych s najczciej osoby decydujce o przeznaczeniu rodkw pomocowych (np. wicepremier Igor Sieczin bdcy jednoczenie szefem rady nadzorczej kompanii naftowej Rosnieft, ktra korzysta ze wsparcia finansowego). Kryzys finansowy zmusi wadze do interwencjonizmu i stosowania niestandardowych rozwiza dla ratowania znajdujcych si w kopotach finansowych podmiotw gospodarczych. Dziaania te konieczne byy dla stabilizowania sytuacji ekonomicznej w kraju. Jednak tworzenie w szybkim tempie instrumentw pomocy publicznej pod dyktando osb czerpicych z niej bezporednie korzyci, przy cakowitej koncentracji wadzy w Rosji w rku organw wykonawczych i sterowaniu systemem kontroli wydatkowania publicznych pienidzy, ograniczao moliwoci opracowania efektywnych mechanizmw udzielanego wsparcia i czsto czyni t pomoc sposobem na przejmowanie przez elit rzdzc kolejnych prywatnych aktyww. W konsekwencji najwiksz pomoc otrzymuj nieefektywne zakady pastwowe, ktre nie podejmuj nawet prb restrukturyzacji. Antykryzysowy program w maym stopniu dotyczy stymulowania eksportu, zwaszcza wysokotechnologicznego, czy rozwoju konkurencyjnoci (program wsparcia konkurencji przyjty zosta w lutym 2009 roku, na razie jego efekty nie s widoczne). Niewidoczne jest rwnie wsparcie innowacyjnej aktywnoci i rozwoju przedsibiorstw czy podwyszenie efektywnoci dziaalnoci monopoli naturalnych i duych korporacji. W konsekwencji antykryzysowa polityka osabia innowacyjny wymiar polityki rzdu. Wnieszekonombank (Bank Rozwoju) zamiast koncentrowa si na celach, do ktrych zosta powoany, sta si gwnym agentem dystrybucji pomocy publicznej, natomiast zasoby finansowe Nanotiechnoogii (goskorporacji powoanej do rozwoju innowacyjnoci rosyjskiej gospodarki) zostay mocno uszczuplone w zwizku z koniecznoci finansowania antykryzysowego programu rzdu. Program antykryzysowy rosyjskiego rzdu przygotowany zosta w przekonaniu, e zgromadzone rezerwy s w stanie uchroni Rosj przed powanymi problemami finansowymi przynajmniej do 2010 roku, kiedy to, zgodnie z prognozami, nastpi odwrcenie si niekorzystnych trendw na rynkach finansowym i surowcowym. Jednak po roku trwania kryzysu coraz czciej ronie w rosyjskiej elicie wiadomo, e wychodzenie Rosji z kryzysu moe by procesem kosztownym i dugotrwaym, niezbdne moe zatem okaza si wsparcie finansowe z zagranicy. Z przyczyn politycznych Rosja niechtna jest zwrceniu si po kredyty do midzynarodowych instytucji finansowych (warunkiem takich kredytw s bowiem reformy), kredyty komercyjne mog okaza si natomiast do kosztowne dla Federacji Rosyjskiej. W Rosji pojawiy si zatem koncepcje (wicepremier Igor Szuwaow we wrzeniowym wywiadzie dla TV Bloomberg) powrotu do procesu prywatyzacji42, tym bardziej e rynkowa wycena rosyjskich spek powoli powraca do poziomu sprzed kryzysu. Jest jednak mao
42

Kontrolowane otwarcie Rosji na zagranicznych inwestorw..., ibidem.

43

prawdopodobne, aby wadze dopuciy do utraty kontroli nad tzw. sektorami strategicznymi gospodarki. Wspiera wychodzenie Rosji z kryzysu mog natomiast zagraniczni inwestorzy, ktrych wadze chc angaowa we wsplne projekty, oczekujc, i w ten sposb pozyskaj nowoczesne technologie.

3.2. Konsekwencje kryzysu dla sytuacji spoecznej


Przecitny Rosjanin odczu kryzys gospodarczy w Rosji przede wszystkim jako pogorszenie si sytuacji na rynku pracy. Problemy finansowe przedsibiorstw zaowocoway wzrostem bezrobocia, ograniczeniem godzin pracy i przymusowymi urlopami, obniajcymi wynagrodzenie rosyjskich pracownikw. Kryzys na rynku pracy sta si jedn z gwnych przyczyn problemw socjalnych w regionach, zrodzi napicia, ktre wielokrotnie prowadziy do lokalnych protestw pracownikw. Lokalnie narastajce niezadowolenie nie przeoyo si jednak na szersz aktywizacj spoeczn i nie zaowocowao organizacj masowych oglnorosyjskich akcji protestacyjnych. Dziki m.in. skutecznej proputinowskiej strategii propagandowej Rosjanie win za problemy ekonomiczne w regionach obarczyli wadze regionalne, biznes i aparat rzdu. Jednoczenie strategia ta pracowaa na wizerunek premiera Putina jako polityka energicznego i efektywnego, w ktrym Rosjanie pokadaj nadzieje na rozwizanie najbardziej palcych problemw socjalnych. Reakcje Rosjan na kryzys i antykryzysow polityk wadz zademonstroway obecn kondycj rosyjskiego spoeczestwa. Bierno polityczna i niska aktywno spoeczna wiadcz w duej mierze o gbokiej atomizacji spoeczestwa oraz o braku oddolnych struktur, takich jak silne, niezalene zwizki zawodowe, realna opozycja polityczna czy opiniotwrcze organizacje pozarzdowe, ktre mogyby koordynowa protesty oraz w sposb spjny i skuteczny wyraa niezadowolenie spoeczne. Brak tych mechanizmw nie oznacza jednak, e Rosjanie s spoeczestwem cakowicie biernym. W sferze prywatnej przyjmuj bardziej aktywne postawy, tworzc indywidualne strategie radzenia sobie z kryzysem.

3.3. Konsekwencje kryzysu dla sytuacji politycznej


Obecna elita wadzy zbudowaa swoj pozycj w czasach prosperity, gdy zadowoleni z poprawy poziomu ycia Rosjanie udzielili przyzwolenia na koncentracj wadzy w rku wczesnego prezydenta Putina oraz ma maksymalne ograniczenie kontroli spoecznej i politycznej nad dziaaniami putinowskiej elity. Po omiu latach takich dziaa kryzys gospodarczy pokazuje, e przy obecnym poziomie koncentracji wadzy w rku elity czynnik gospodarczy nie ma ju bezporedniego przeoenia na jej pozycj. Kontrola elity nad instrumentami finansowymi oraz propagandowymi pozwala jej zachowa poparcie spoeczne (gwne rdo jej legitymizacji), zwaszcza dla lidera narodowego Wadimira Putina. Zwasalizowane w czasie jego prezydentury instytucje polityczne nie s dla elity przeciwwag. Nie pojawio si te wyzwanie w postaci powanej opozycji w rodowiskach liberalno-demokratycznych, biznesowych czy regionalnych. Koncentracja instrumentw politycznych i siowych pozwala wadzom na blokowanie potencjalnych liderw zdolnych do konsolidacji si antyputinowskich.

44

W niektrych sferach kryzys okaza si wrcz czynnikiem sprzyjajcym umacnianiu pozycji elity zwaszcza jej pozycji ekonomicznej. Pozwoli jej przyspieszy ekspansj gospodarcz kosztem podmiotw prywatnych (niemajcych bliszych powiza z wadz), ktre przeywaj powane problemy finansowe i zmuszone s zabiega o pastwowe wsparcie, oddajc w zamian cz kontroli nad swoimi przedsibiorstwami. W okresie kryzysu, mimo powanego pogorszenia sytuacji gospodarczej i kondycji rosyjskiego budetu, nie doszo te do powanych konfliktw pomidzy przedstawicielami elity o kurczce si rodki finansowe, potrzebne im do wspierania ich aktyww. Dotychczasowe spory nie doprowadziy w elicie do rozamw ani nie zachwiay stabilnoci sprawowania wadzy. Kryzys nie zmieni te dotd ani skadu elity, ani jej struktury (w tym roli Putina jako arbitra zapewniajcego rwnowag pomidzy poszczeglnymi grupami w elicie). Tym samym kryzys jedynie umocni elit wadzy w przekonaniu o susznoci obranego modelu rozwoju gospodarczego i politycznego. Z perspektywy elity model taki okaza si skuteczny zarwno w okresie prosperity, pozwalajc elicie na uzyskanie monopolu politycznego i uwaszczenie, jak te w czasie kryzysu, umoliwiajc neutralizacj wyzwa socjalnych, gospodarczych i politycznych i zachowanie dominujcej pozycji.

45

4. PROGnOZY
W obecnej sytuacji rysuj si dwa gwne scenariusze rozwoju sytuacji na najblisze ptora roku scenariusz inercyjny oraz scenariusz przewlekego i bardzo gbokiego kryzysu gospodarczego. Najbardziej prawdopodobny wydaje si ten pierwszy. W zwizku z powolnym przezwycianiem kryzysu przez wiatowe gospodarki popyt na surowce zapewne bdzie rosn, w konsekwencji jest mao prawdopodobne, aby ceny (zwaszcza ropy naftowej) znaczco spady poniej obecnego poziomu. Rwnie rosyjska gospodarka wykazuje oznaki poprawy, a w dyspozycji rzdu nadal pozostaj zasoby finansowe zgromadzone w czasie prosperity.

4.1. Scenariusz inercyjny, najbardziej prawdopodobny


Ceny ropy przez kolejne ptora roku utrzymaj si na obecnym poziomie (6075 USD za baryk), prognozowana na koniec 2009 i pocztek 2010 roku druga fala kryzysu bankowego, zwizana z tzw. zymi kredytami nie bdzie zbyt gwatowna, w konsekwencji nie nastpi powane problemy z pynnoci finansow, antykryzysowy program przyniesie efekty, m.in. konsumpcja nie bdzie dalej spada, udzielane kredyty zahamuj spadek produkcji. Przy takim scenariuszu wychodzenie z kryzysu bdzie powolne. Mimo e w 2010 roku w Rosji najprawdopodobniej zanotowany zostanie wzrost gospodarczy (ok. 1%), to jednak poziom rozwoju sprzed kryzysu Rosji uda si odzyska dopiero po 2012 roku. W najbliszych miesicach problemy w gospodarce utrzymaj si, cz przedsibiorstw bdzie nadal ogranicza zatrudnienie, niektre z nich upadn, inne mimo swojej nieefektywnoci bd nadal dotowane przez pastwo, gdy wyczerpujce si zasoby finansowe pastwa bd wystarczajce, aby rzd selektywnie mg wspiera kluczowe sektory. Moliwa jest jednak pewna korekta dotychczasowej polityki gospodarczej pastwa. Dofinansowanie pastwowych molochw z publicznych pienidzy moe nie by ju bezwarunkowe, wymagana bdzie poprawa efektywnoci wspieranych przedsibiorstw. Moliwe jest rwnie szersze otwarcie si rosyjskiego rynku na kapita zagraniczny, oferujcy nowoczeniejsze technologie. Prawdopodobny jest rwnie powrt do, obserwowanej przed kryzysem, prywatyzacji rosyjskich aktyww, warunkiem tego procesu bdzie utrzymanie przez pastwo kontroli nad tzw. sektorami strategicznymi rosyjskiej gospodarki. Deficyt budetowy jako konsekwencja rozbudowanych wydatkw publicznych utrzyma si w kolejnych latach (7,5% w 2010 roku). Dla jego sfinansowania najprawdopodobniej konieczne bd kosztowne kredyty zagraniczne lub te dochody z prywatyzacji, rodki funduszu rezerwowego wyczerpi si ju bowiem w 2010 roku, podczas gdy zasoby Funduszu Dobrobytu Narodowego przeznaczone s do wsparcia systemu emerytalnego. Niemniej taki scenariusz rozwoju sytuacji dowodzi skutecznoci dotychczasowej polityki gospodarczej pastwa, zapewniajcej wysokie dochody elicie rzdzcej, i utwierdza wadze w przekonaniu, e mona unikn gbszych reform i powrotu do regulowania gospodarki przez mechanizmy wolnej konkurencji. W konsekwencji utrzyma si surowcowy charakter rosyjskiej gospodarki, a kryzys wykorzystany zostanie do dalszego podziau wasnoci w Rosji, ktrego gwnym beneficjentem bdzie obecna elita wadzy. Kolejn okazj do renacjonalizacji moe by bowiem program kredytowania przedsibiorstw rosyjskich przez WEB. Bank moe wykorzystywa niespacone kredyty przedsibiorstw prywatnych do przejcia zastawionych przez nie pakietw akcji. Problemy przedsibiorstw bd nadal przekada si na trudn sytuacj na rynku pracy. Naley oczekiwa dalszego wzrostu bezrobocia i ograniczania wymiaru godzin pracy, a co za tym idzie dalszego obnienia poziomu ycia rosyjskiego spoeczestwa. Prawdopodobne s kolejne protesty

46

w regionach na tle socjalnym, jednak wadze dysponuj instrumentami, dziki ktrym mog je kontrolowa i neutralizowa (poprzez metody siowe lub zwikszanie wydatkw socjalnych). Jednoczenie, jak pokazuj dowiadczenia pierwszych miesicy kryzysu, rosyjskie spoeczestwo bdzie w stanie stopniowo adaptowa si do gorszych warunkw materialnych i we wasnym zakresie radzi sobie z ochron rodzinnych budetw. Mimo problemw spoeczno-ekonomicznych, naley oczekiwa utrzymania wadzy przez obecn elit, przede wszystkim z powodu braku realnej alternatywy dla niej. Nie wydaje si prawdopodobne, by skutki kryzysu tak alternatyw wykreoway. Wadze s zdeterminowane, by broni uprzywilejowanej pozycji, dlatego do neutralizacji pojawiajcych si zagroe bd stosoway odpowiednie instrumenty finansowe i propagandowe, ktre wystarcz w przypadku rednio gbokiego kryzysu. W perspektywie najbliszych lat najbardziej prawdopodobna wydaje si kontynuacja obecnego mikkiego autorytaryzmu, w ktrym elita wadzy ma monopol na najwaniejsze decyzje polityczne i gospodarcze i zapewnia sobie poparcie spoeczne.

4.2. Scenariusz przewlekego i bardzo gbokiego kryzysu gospodarczego


Spadek cen ropy naftowej poniej obecnego poziomu (poniej 60 USD za baryk), dotkliwa druga fala kryzysu bankowego, bankructwa przedsibiorstw i bankw, trudnoci ze sfinansowaniem deficytu budetowego, dalszy spadek wartoci rosyjskiej waluty. Pogbiajcy si kryzys mgby zmusi rosyjskie wadze do: rewizji dotychczasowej polityki gospodarczej, rezygnacji z pomocy finansowej udzielanej wedug kryteriw politycznych, ograniczenia wydatkw budetowych, przeprowadzenia czciowych reform systemowych, rzeczywistej poprawy warunkw prowadzenia maego biznesu, a take szerszego otwarcia si na inwestycje zagraniczne. W konsekwencji pojawi si szansa rozwoju innych bran poza sektorem surowcowym oraz maego i redniego biznesu. Przewleky i gboki kryzys moe zmusi wadze do ograniczenia wydatkw na cele socjalne. Zaprzestanie dotowania nierentownych sfer gospodarki czy te rezygnacja z rewaloryzacji emerytur i pensji pracownikw budetowych bd wizay si z obnieniem dochodw znacznej czci rosyjskiego spoeczestwa. Postpujca pauperyzacja moe pchn Rosjan do masowych protestw, szczeglnie trudnych do kontrolowania w sytuacji braku struktur (takich jak zwizki zawodowe czy organizacje pozarzdowe) mogcych poredniczy w negocjacjach midzy spoeczestwem a elit rzdzc. Jednak nawet w przypadku drastycznego nasilenia problemw ekonomicznych i eskalacji protestw spoecznych perspektywa utraty wadzy przez obecn elit wydaje si minimalna. Wadze dysponuj instrumentami siowymi, potrzebnymi do zapewnienia porzdku publicznego. Poziom koncentracji wadzy umoliwia im te blokowanie powstania alternatywy politycznej. Realnym zagroeniem dla elity wadzy mogoby si natomiast okaza nasilenie konfliktw wewntrz samej grupy sprawujcej wadz o kurczce si zasoby finansowe. W sytuacji skrajnej konkurencja ta mogaby nawet prowadzi do rozamw w elicie oraz wyonienia nowego lidera i arbitra w miejsce Wadimira Putina. Taki rozwj wypadkw nie wydaje si jednak realistyczny, przede wszystkim dlatego, e na wiecie i w Rosji pojawiaj si sygnay poprawy trendw ekonomicznych. Co wicej, obecna elita, kontrolujca znaczce aktywa zdobyte w ostatnich latach, zainteresowana jest stabilnoci i ewolucyjnym charakterem ewentualnych zmian. Dlatego wydaje si, e mimo pojawiajcych si trudnoci finansowych, elita bdzie staraa si unikn gwatownych konfliktw, ktre mogyby prowadzi do przetasowa personalnych i ponownej dystrybucji wasnoci.

47

Aneks 1 Wskaniki ekonomiczne Rosji w latach 20002008 2000 PKB, % Produkcja przemysowa, % Inflacja (grudzie do grudnia), % Bezporednie inwestycje zagraniczne, na podstawie bilansu patniczego (mld USD) Rosyjskie inwestycje bezporednie zagranic, na podstawie bilansu patniczego, mld USD Rezerwy walutowo-zotowe CBR, w mld USD (stan na 1 stycznia) Nadwyka budetu federalnego (% PKB) Fundusz stabilizacyjny, od 2008 r. Fundusz Rezerwowy i Fundusz Dobrobytu Narodowego cznie; w mld USD (stan na 1 stycznia) Eksport towarw (mld USD) 9,0 11,9 20,2 2001 5,1 4,9 18,6 2002 4,7 3,7 15,1 2003 7,3 7,0 12,0 2004 7,2 7,3 11,7 2005 6,4 4,0 10,9 2006 6,7 3,9 9,0 2007 8,1 6,3 11,9 2008 5,6 2,1 13,3

2,7

2,5

2,6

8,0

15,5

12,9

29,7

55,1

73,0

3,2

2,7

3,5

9,7

13,8

12,8

23,2

45,9

52,6

12,5

28,0

36,6

47,8

76,9 124,5 182,2 303,7 476,4

2,5

3,0

2,3

1,7

4,1

7,5

7,4

5,4

4,1

82,1 (1 VIII)

89,1 156,8

105,6 101,9 107,3 135,9 183,0 245,0 304,5 355,2 471,8

Import towarw 44,9 53,8 61,0 75,4 97,0 125,0 163,9 223,1 292,0 (mld USD) rdo: CBR; Federalny Urzd Statystyczny (Goskomstat/Rosstat); Ministerstwo Finansw FR Aneks 2 Realne dochody Rosjan w latach 2000-200843 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 W % do analogicznego 112,0 108,7 111,1 115,0 110,4 112,4 113,5 112,1 102,9 okresy rok wczeniej

43

Na podstawie danych Rosstatu zawartych w: Rossijskij Statisticzeskij Jeegodnik 2008 i http://www.gks.ru/bgd/free/B09_00/ IssWWW.exe/Stg/d07/6-0.htm

48

Aneks 3 Produkcja przemysowa (w % do tego samego okresu poprzedniego roku) I poowa 2009 5,8 0,5 8,4 4,1 I poowa 2009 -14,8 -3,4 -21,3 -5,6

II /08 Produkcji przemysowej Wydobycie surowcw naturalnych Przemys przetwrczy Produkcja i dystrybucja elektroenergii, gazu oraz wody 5,5 0,3 8,1 2,1

III/08 4,7 0,6 6,4 -10,4

IV/08 -6,1 -1 -7,7 -5,4

I/09 -14,3 -3,8 -20,8 -5,1

II/09 -15,4 -3,1 -21,6 -6,3

III/09 -11,0 -2,2 -15 -10,3

2008 2,1 0,2 3,2 1,4

49

ORODEK STUDIW WSChODNICh


ul. Koszykowa 6a, 00-564 Warszawa tel.: +48 / 22 / 525 80 00; fax: +48 / 22 / 525 80 40 telefon rzdowy: 662 87

ZAPRASZAMy nA nASZ StROn

www.osw.waw.pl

You might also like